9 772082 764118

Europa 5,5 EUR USA 7 USD ISSN 2082-7644 INDEX 361569

/2011

(w tym 5% VAT)

cena 15 z

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok +oszczdno + e-Obywatel + wygoda

Zysk: Nowy Obywatel na cay rok +unikatowa koszulka + e-Obywatel +wygoda + status wspwydawcy

EDYTORIAL

Wsplne sprawy
Z
naczn cz niniejszego numeru Nowego Obywatela powicilimy solidarnoci. Solidarnoci nieatwej, wymagajcej wzniesienia si ponad rnice ipodziay, aby dostrzec sedno problemu. Szczeglnie polecam tekst Marcina Mutha, opisujcy obywatelskie pospolite ruszenie przeciwko ukadowi rzdzcemu Poznaniem. Wymowa artykuu nie jest moe zbytnio optymistyczna wperspektywie doranej, jednak spjrzmy na to inaczej: tylko prby przeamania monopolu oligarchii mog co zmieni. Jeli nie zaraz, to kiedy. Gdy nawet nie s podejmowane wysiki wkierunku zmiany sytuacji, negatywne zjawiska mog jedynie narasta. Dla triumfu za wystarczy, eby dobrzy ludzie nic nie robili, jak powiedzia pewien myliciel. Kada prba dziaania przeciwko zu jest zatem wartociowa. Gdy dokonuje si ona wbrew zastanym podziaom, ogniskujc ludzkie wysiki wok wsplnych spraw, jest wartociowa po dwakro. Tak tworzy si spoeczestwo. Tymczasem patrzc na dzisiejsz Polsk, paradoksalnie, musz nieco racji przyzna postaci szczeglnie przeze mnie nie lubianej, mianowicie Margaret Thatcher. Nie ma czego takiego, jak spoeczestwo rzeka ona igdyby spojrze na krajowe realia, znalazoby si sporo faktw potwierdzajcych t diagnoz. Oile jednak Thatcher uznawaa taki stan rzeczy za normalny, wmojej ocenie jest on patologi, ktr naley jak najszybciej przezwyciy. To za moliwe jest za pomoc solidarnoci. Wiele uwagi powicilimy tym razem problemom kobiet. Majc na uwadze to, oczym wspomniaem wyej, ukazujemy problematyk kobiec jako problematyk oglnospoeczn. Zamiast eskalowania podziaw iokopywania si na swoich pozycjach, publikujemy kilka artykuw irozmow, ktre ukazuj, i wiele kwestii

Fot. Katarzyna Reszka

Dziel irzd zasada stara jak wiat inieodmiennie skuteczna. Jedyn alternatyw jest jedno, aprzynajmniej wsppraca.
podnoszonych przez ruch feministyczny irodowiska kobiece jest istotnych zperspektywy wsplnotowej. Nasze feministki pisz i mwi o tym, co dotyczy wszystkich. Problemy matek irodzicw, ubstwo kobiet irodzin, warunkowane pciowo nierwnoci na rynku pracy to sprawy wane dla kadego znas, niezalenie, czy jestemy sympatykami feminizmu, matkami lub kobietami. Z podobnego wzgldu w dziale Nasze tradycje przywoujemy tym razem bliskie nam stanowisko wobec mniejszoci etnicznych. Znw wduchu porozumienia ponad podziaami, odrzucamy perspektyw potgowania niechci iwzajemnych uprzedze zarwno wtedy, gdy ksenofobiczna prawica szuka kozw ofiarnych, jak iwwczas, gdy tolerancyjna lewica traktuje mniejszoci niczym dzieci specjalnej troski. My mwimy: oni s tacy, jak my. Gdy mowa o solidarnoci, nie mogo zabrakn Solidarnoci. Nowy lider najwikszego polskiego zwizku zawodowego, Piotr Duda, przedstawia plany zmian wjego dziaalnoci. Aprzede wszystkim wyjania, dlaczego zwizki zawodowe s wane, za na solidarnoci wszyscy zyskujemy, podczas gdy nikt czsto nawet pracodawcy nie traci. Wtruje mu Konrad Malec, prezentujc panoram najwaniejszych strajkw IIIRP. Tak wiele udao si zdziaa razem. Dyskutujmy, spierajmy si, nie ufajmy naiwnie kademu, kto mwi ojednoci. Ale nie dajmy podzieli si pod byle pretekstem, nie dajmy sobie wmwi, e dziaajc wpojedynk zyskamy wicej. Spoeczestwo istnieje spoeczestwo to my. Tylko razem moemy skutecznie zadba owsplne interesy. Jak to robi? Zapraszam do lektury.

RemIgIusz Okraska

SPIS TRECI
7 Wszyscy potrzebujemy solidarnoci
rozmowa zPiotrem Dud
wywIad

15

O prac ipac
Konrad Malec Roszczeniowe zwizki zawodowe sterroryzoway Warszaw wduych mediach dominuj podobnie pogbione iobiektywne informacje opracowniczych protestach. Jednak historia ostatnich dwudziestu lat wyranie pokazuje, e ludzie rzadko strajkuj bez powanego powodu. Pokazuje ona te, e zdeterminowani pracownicy potrafi zwycia wwanych walkach.

23

My-Pyrrusowie, czyli fiasko demokracji lokalnej

Marcin Muth

Moe nawet bdziemy tych pseudo-pracodawcw, ktrzy nie wypacaj wynagrodze, cho maj pienidze, wymienia zimienia inazwiska jako zodziei ipatrze, jak zareaguj? Takich ludzi trzeba pitnowa. Bdziemy robi takie kampanie najwyej mnie podadz do sdu czy nawet zamkn. Nie boj si, bo ja od tego jestem.

31

Biae plamy iczarne dziury

Karol Trammer W wielkich miastach coraz czciej powstaj nowoczesne inwestycje transportu zbiorowego. Wtym samym czasie dla mieszkacw Polski powiatowej samochd staje si jedyn szans na mobilno. Bo PKS likwiduje kolejny autobus do najbliszego miasta, akolej wycofuje zniego ostatni ju pocig do duych aglomeracji. Mieszkacy Poznania zaczli zdawa sobie spraw, e miastem rzdz politycy bez wizji, urzdnicy bez wyobrani ideweloperzy bez skrupuw. Udao si wkrtkim czasie stworzy skuteczn opozycj obywatelsk. Radni iUrzd Miasta musieli przyj do wiadomoci, e ich dziaania s monitorowane ioceniane przez coraz lepiej zorganizowanych mieszkacw.

23

37

Radykalna Matka Polka

rozmowa zSylwi Chutnik

wywIad

43

Podmiotowo kobiet arynek pracy szkic do portretu

dr Zofia apniewska Dyskusja dotyczca tego, czy kobiety imatki powinny pracowa zawodowo, jest bezprzedmiotowa, poniewa one po prostu to robi. Idealny konserwatywny obrazek rodzinny: on pracuje, ona zostaje wdomu prawie nie wystpuje wrzeczywistoci. Awspoecznej wiadomoci wci pokutuje przekonanie, e prace wykonywane przez kobiety s lejsze, atwiejsze io niszym prestiu. Idlatego pozostaj sabiej opacane.

37

To, co robi si wdomu, jest szalenie wane. Gospodyni domowa to wPolsce swego rodzaju stygmat; to troch tak, jakbym si nazwaa ydwk albo pedaem. Gospodyni domowa tylko siedzi wwakach ipasoytuje na mu oraz podatnikach, bo przecie sama nie zarabia kady by chcia tak sobie siedzie wdomu. Skoro kady, to prosz bardzo.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

48

Kobiety iubstwo
Ewa Charkiewicz Ujcie kobiet jako grupy specjalnej troski czy starania oformaln rwno midzy oglnymi kategoriami kobiet imczyzn nie podwaaj neoliberalnej polityki, zamazuj sytuacj kobiet yjcych wubstwie, azarazem wpywaj na osabienie sojuszu kobiet imczyzn zuciskanych grup, ktrymi staje si wikszo spoeczestwa.

gospodarka spoeczna
76 Celowy rozstrj gospodarczy
rozmowa zdr. hab. Arturem liwiskim Spjrzmy na Polsk oraz reszt Europy rodkowej iWschodniej. Ekspansja wielkich korporacji nastpia tutaj przy wydatnej pomocy politykw, dyplomatw isub wywiadowczych. Jeeli zapytamy, dlaczego nie zbudowano wPolsce adnego ustroju, dlaczego nie tworzono przejrzystej, zharmonizowanej, mdrej konstrukcji adu spoecznego, to odpowied jest prosta: byo to po prostu niepotrzebne. Ograniczaoby to bowiem swobod dziaania korporacji.
wywIad

56

Niedoceniana sia
Agnieszka Wasilewska Zwizkom zawodowym brakuje kobiecej perspektywy. Nie jest to bynajmniej problem wycznie pciowy, lecz wany zpunktu widzenia ogu pracownikw. Obecnie wikszo nowych miejsc pracy powstaje bowiem wsektorze usug, zdominowanym przez kobiety.

82

Nowoczesny pracujcy typ idealny

Joanna Jurkiewicz Peni wswoich placwkach funkcj quasikierownikw, ale przez instytucje pastwowe traktowani s jak przedsibiorcy, aprzez spk abka Polska SA jak pozbawieni przywilejw pracownicy, za ktrych nie trzeba ponosi adnej odpowiedzialnoci.

60

Kraj przyszoci?
Janina Petelczyc Ma zagwarantowa realizacj podstawowego prawa kadego obywatela do wyywienia. Jest te pierwszym krokiem do usamodzielnienia, zgodnie ze stwierdzeniem byego szefa resortu: Zpustym odkiem nikt nie nauczy si owi ryb.

88

Stwr mityczny? Odpowiedzialny biznes wPolsce

Adam Niechudy Firmy, ktrych wybrane praktyki okrelone zostay jako dobre, mog wPolsce spa spokojnie zych praktyk nikt zpodobn skrupulatnoci nie odnotowuje. Wtej sytuacji bardzo atwo zbudowa wizerunek firmy odpowiedzialnej, nawet jeli rwnolegle stosuje si nieetyczne zagrania.

68

Armia inowy pocztek historii

dr Jan Przybylski

93

Detronizacja PKB
dr hab. Ryszard Szarfenberg USA, przodujce wdziedzinie pkB, jeszcze tylko pod wzgldem jednego wskanika znalazy si wpierwszej trjce. Szwecja bya raz na 3. miejscu, dwa razy na 1. idwa razy na 2., wpierwszej trjce znalaza si wic pi razy. Podobnie Holandia, ktra 1. miejsce zaja raz, 2. dwa razy i3. take dwa razy. Bycie najbogatszym krajem nie gwarantuje wic wygranej, gdy wemiemy pod uwag wielowymiarow jako ycia oraz wielowymiarowe imidzypokoleniowe nierwnoci.

Sanacja si zbrojnych, jako kosztowna, jest podatna na ataki populistw najgorszego rodzaju. Nie pasuje te do postpolityki, czyli kierowania si wycznie supkami sonday. Obecnie na pewno nie gotujemy si do wojny czy zatem zemci si ona za to niespodziewanym nadejciem?

4
BYWATEL NR 2 / 2011
gosPodarKa sPoeczna
Projekt okadki b n a Ewa Starzyk / kooperatywa.org

SPIS TRECI
100 Kraksa polskiego pochodu gospodarczego
Jan Koziar Fascynacja handlem stolikowym podczas gdy paday wielkie zakady pracy, to efekt propagandowego zafaszowania charakteru pocztkw kapitalizmu wwiecie.

NOWY

zesp redakcyjny Konrad Malec, Remigiusz Okraska (redaktor naczelny), MichaSobczyk (sekretarz redakcji), Szymon Surmacz kwartalnIk nowy oBywatel ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d tel./faks (42) 630 22 18 propozycje tekstw: redakcja@nowyobywatel.pl reklama, kolporta: biuro@nowyobywatel.pl opracowanie graficzne: kooperatywa.org

107

Media wczoraj idzi upadek inadzieja

Bernard Margueritte Wynik by zaskakujcy: ponad 70% badanych chce by traktowanych powanie iwszechstronnie informowanych na wysokim poziomie. Stacje, ktre pod wpywem ankiety zmieniy profil programowy, odnotoway wzrost ogldalnoci. Kolejny raz okazao si, e odbiorcy nie s wcale tacy li, jak si czsto onich mwi, ie nie jest prawd, i saba jako mediw jest determinowana gustami publicznoci.

nowyobywatel.pl
Issn 2082-7644 nakad 1500 szt. wydawca Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d stalI wsppracownIcy Rafa Bakalarczyk, drKarolina Bielenin-Lenczowska, MarcinDomagaa, Joanna Duda-Gwiazda, BartomiejGrubich, Maciej Krzysztofczyk, drhab.Rafatocha, drhab.SebastianMakowski, AnnaMieszczanek, drArkadiusz Peisert, drJarosaw Tomasiewicz, KarolTrammer, BartoszWieczorek, KrzysztofWoodko, MartaZamorska, drAndrzej Zybaa, drJacek Zychowicz rada Honorowa Jadwiga Chmielowska, prof.MieczysawChory, Piotr Ciompa, prof.LeszekGilejko, AndrzejGwiazda, drZbigniewHaat, Grzegorz Ilka, Bogusaw Kaczmarek, MarekKryda, JanKoziar, BernardMargueritte, MariuszMuskat, drhab.WodzimierzPakw, drAdamPiechowski, ZofiaRomaszewska, drZbigniewRomaszewski, drAdamSandauer, drhab.PaweSoroka, prof.JacekTittenbrun, KrzysztofWyszkowski, MarianZagrny, JerzyZalewski Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych iopatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy. Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy redakcji istaych wsppracownikw. Przedruk materiaw zNowego Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu pisemnej zgody redakcji, atake pod warunkiem umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on przedrukiem zkwartalnika Nowy Obywatel (zpodaniem konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony internetowej (nowyobywatel.pl) oraz przesania na adres redakcji 2 egz. gazety zprzedrukowanym tekstem. sprzeda W caej Polsce Nowego Obywatela mona kupi wsieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Inmedio, Relay. Wybrane teksty zNowego Obywatela s dostpne na stronach OnetKiosku (kiosk.onet.pl)

112

Judymowie (nie)potrzebni od zaraz

Rafa Bakalarczyk Aby rozwiza problemy przedstawione wLudziach bezdomnych, potrzeba nie tylko mobilizacji potencjalnych nastpcw lekarzaidealisty. Ba, nawet nie tylko tych, ktrzy byliby gotowi zajmowa si nimi za pienidze. Trzeba przekona tych, ktrzy zproblemami bezdomnych, chorych iwykluczonych nie chc mie osobicie nic wsplnego ani zawodowo, ani tym bardziej dobrowolnie. To wanie od pozyskiwania rodkw od przecitnego obywatela (i odpowiedniej ich alokacji) zaley moliwo realizacji programw spoecznych na istotn skal.

nasze tradycje
117 Przemwienie wsprawie ustaw jzykowych
Stanisaw Thugutt Gdybymy raz na zawsze zgodzili si, e wtej Polsce naley y na zasadzie uszanowania swoich kultur, swoich jzykw, na zasadzie przyzwyczajania si do siebie, skoro ju wsplnie wtym pastwie mieszka musimy, to uczynilibymy niewtpliwie bardzo duy krok naprzd.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

124

Minimalny program polityki polskiej we wschodniej Galicji ina tzw. Kresach

Tadeusz Howko Jeli chcemy Kresy naprawd jednoczy zPolsk, to musimy przez dugie lata wielkie robi tam wkady inwestycyjne. Musimy budowa drogi, szosy, koleje, kolejki, szpitale, szkoy, urzdy gminne, suszy bota, regulowa rzeki, budowa kanay itd. wwczas dopiero ten kraj zacznie podnosi si gospodarczo, aco za tym idzie idobrobyt ludnoci, atym samym iprzywizanie jej do pastwa bdzie wmiar postpw tej pracy wzrasta.

143

Kobiety dospdzielni. Liga Kooperatystek wPolsce 19351944

prof.dr hab. Zofia Chyra-Rolicz Otwarty charakter ruchu spdzielczego, programowo odrzucajcego wszelkie formy dyskryminacji, sprawi, e kobiety nie musiay tu dokonywa wyomu wtradycyjnie uksztatowanych strukturach. Liga staa si doskona szko obywatelsk, terenem solidnej pracy spoecznej, wiodcej do faktycznej emancypacji kobiet.

z PolsKi rodem

149

Logika wiary, pomie idei

Krzysztof Woodko

recenzja

130

ydzi iPolacy bez nacjonalizmw

Leon Wasilewski Uznawszy asymilacj za jedyne wyjcie dla ydw, musimy zwalcza antysemityzm jako objaw t asymilacj utrudniajcy, wzmacniajcy natomiast nacjonalizm ydowski. Heca antysemicka nigdy jeszcze nie przyczynia si do usunicia kwestii ydowskiej. Przeciwnie, zaogniaa ona stosunki wzajemne, pogbiaa antagonizmy, utrwalaa odrbno ydw, wzmacniaa ich spoisto wewntrzn iwten sposb hamowaa rozwj ywioowej asymilacji, stawaa wpoprzek temu naturalnemu procesowi.

50tys. osb odpiewao na nowojorskim Union Square znienawidzone przez wielu strofy: Wyklty powsta ludu ziemi Trzydziestopicioletnia Dorothy Day staa wtumie irozdawaa pierwszy numer Katolickiego Robotnika.

153

Doktryna niemieckiego cudu gospodarczego

dr hab. Rafa tocha

recenzja

nasze Tradycje

Chodzi tu wic oprogram, ktry prowadzi walk na dwch frontach: zjednej strony przeciwko kolektywizmowi, zdrugiej za przeciw liberalizmowi, potrzebujcemu gruntownej rewizji.

z polskI rodem
136 Spjne spoeczestwo. Proporcjonalizm ifederalizm Feliksa Mynarskiego
dr hab. Rafa tocha Kapitalizm nie zdoa rozwiza najistotniejszego problemu wspczesnoci, jakim jest realizacja zasady rwnoci praw do udziau wdochodzie spoecznym. Prby takie podejmuj totalitaryzmy, ale stanowi lekarstwo gorsze od choroby inie maj szans powodzenia. Dochd narodowy winien by dzielony proporcjonalnie midzy wszystkie grupy spoeczne, bo wprzeciwnym razie rwnowaga zostanie szybko zachwiana na skutek tego, i jedni bd zyskiwa kosztem drugich.

156

Autorzy numeru

DArOWizNA czytaj s. 14

KLuB OBYWATELA szczegy s. 67

rEKLAmA W OBYWATELu czytaj s. 22

zATruDNij NAs szczegy s. 36

wywIad

Wszyscy potrzebujemy solidarnoci

z Piotrem Dud, przewodniczcym nszz Solidarno,
rozmawia Micha Sobczyk
Jak Pan sdzi, co zadecydowao oPana wyborze na przewodniczcego Solidarnoci? Innymi sowy, jakiego rodzaju zmian w formule funkcjonowania zwizku oczekuj jego czonkowie? Piotr Duda: Wydaje mi si, e najwaniejszym czynnikiem byo to, i koleanki ikoledzy mieli moliwo przez osiem lat obserwowa moj prac jako przewodniczcego Zarzdu Regionu lsko-Dbrowskiego. Samo wyjcie na mwnic podczas Zjazdu, zaprezentowanie si przez 15 minut iodpowiedzenie na kilka pyta na pewno nie spowodowayby, e wikszo delegatw przekonaaby si do mnie. Rwnie teraz moja kampania wyborcza bdzie trwaa nieprzerwanie przez ca kadencj. Myl jednoczenie, e dla delegatw szczeglnie wane byy dwa elementy przedstawione na Zjedzie we Wrocawiu. Po pierwsze, zwizek zawodowy Solidarno nie ma sta zdala od polityki, lecz porodku. To znaczy angaowa si wycie polityczne, ale nie trzyma strony adnej partii. To czy si zdrugim elementem mojego programu: decentralizacj zwizku. Jako liderzy zwizkowi powinnimy by bliej zwykych pracownikw nie tylko siedzie wGdasku iprzyjmowa kolejne uchway, ale przebywa wrd ludzi. Sam staram si to robi, przez ostatnie 100 dni przejechaem ponad 40tys.km. Dzisiaj wrciem zKoobrzegu to niby jeden zmniejszych regionw, ana spotkanie przyszli czonkowie stu organizacji zakadowych! To pokazuje, e ludzie tego po prostu potrzebuj. Liderzy zreszt te wiem, e rwnie wiele naucz si na spotkaniu zludmi na dole, co od koleanek ikolegw zKomisji Krajowej. Zwizek liczy 700tys. osb, dlatego niejednokrotnie ju na poziomie zakadw dziaacze odrywaj si od ludzi, np. nie odwiedzajc poszczeglnych wydziaw nawet przez rok. Wprzypadku Komisji Krajowej ten dystans jest si rzeczy jeszcze wikszy. Dlatego tak wane s dla mnie spotkania zszeregowymi czonkami zwizku, podczas ktrych mona dowiedzie si oich problemach, atake zweryfikowa sensowno wasnej polityki. Jestem typem sonia, nie krokodyla. Krokodyl ma du gb, ktra mu si nigdy nie zamyka; ja wol by jak so, ktry ma due uszy. W rodzinie nawet jeli czasem nie mona komu pomc w konkretnej sprawie, to naley po prostu by znim. Tak samo jest wzwizkach zawodowych. Gdy problemy maj pracownicy zmaej miejscowoci, topowinnimy tam znimi by. Wzeszym roku robotnicy bronili przed powodzi hut szka wSandomierzu. Gdybym by wtedy przewodniczcym, tonajblisze posiedzenie Komisji Krajowej odbyoby si wanie tam. Inie tylko powinnimy ogosi oficjalne stanowisko, ale zapa za worki iopaty ii pomaga pracownikom. Niby nic, ale tak naprawd bardzo wane ludzie po prostu potrzebuj solidarnoci.

8
Wielokrotnie publicznie odnosi si Pan zuznaniem do dorobku swego poprzednika. Ostatnia zmiana na stanowisku przewodniczcego Komisji Krajowej jest dla mnie modelowym przykadem, jak takie sprawy powinny wyglda: co si koczy, ale jest te kontynuacja. Gdy mnie pytano, czy jestem lepszy od Janusza, odpowiadaem, e nie. Janusz niadek cae serce oddawa, oddaje ina pewno bdzie oddawa zwizkowi, po prostu mamy inn jego wizj. Przykadowo, chyba za bardzo przechyli si wjedn stron, chcia by bliej jednej partii politycznej. Co nie znaczy, e gdyby y p. Lech Kaczyski, nie byby postaci numer jeden take dla mnie. To bya osoba, ktra czua zwizek, zwizkowiec zkrwi ikoci. Za kadencji poprzedniego przewodniczcego zwizek odnis wiele sukcesw. Tylko e my si nimi nie potrafimy chwali. Niejednokrotnie na naszej stronie internetowej znale mona byo wycznie biadolenie. Ato rzd nam zabra, ato nam nie chce da, ato si nie chce spotka Bdziemy si starali wwikszym stopniu pokazywa, e potrafimy by skuteczni. Prosz zatem opowiedzie otym, co si zwizkowi udao wostatnich latach. Bardzo trudno byoby wymieni spektakularne, efektowne medialnie sukcesy, bo ich po prostu nie byo. Iby nie mogo, zjednego powodu: zwizek przechodzi du metamorfoz, dostosowuje si do panujcych realiw. Gdybymy przez te lata stali wmiejscu, czekajc na to, e na sowo Solidarno bd si otwiera kolejne drzwi, bylibymy dzisiaj wgbokiej defensywie. Postawilimy na stopniowy, konsekwentny rozwj zwizku, szczeglnie wsuper- ihipermarketach oraz wochronie, atake na przyciganie do Solidarnoci ludzi modych. S to jednak procesy dugotrwae. Nie przekona si ludzi zdnia na dzie, ani nawet zmiesica na miesic do zapisania si do zwizku zawodowego. Najpierw trzeba dotrze do ich wiadomoci. Wprzypadku modych ludzi trzeba nieraz wytumaczy, e Solidarno jest zwizkiem zawodowym, anie parti polityczn, bo czsto na propozycj wstpienia odpowiadaj odmownie, gdy chc pozosta apolityczni. Midzy innymi wcelu walki ztakim pomyleniem poj prowadzimy od kilku lat kampani Zorganizowani maj lepiej, ktr mam zamiar kontynuowa. To wedug mnie najlepszy przykad dobrych dziaa zpoprzednich lat. Do tego oczywicie dochodz rnego rodzaju sprawy, ktre udao nam si zaatwi. Dla mnie wane s nie tylko sukcesy na skal caego kraju, ale take skuteczna pomoc jednemu zakadowi czy nawet osobie. Liczne mae zwycistwa skadaj si na wielk pozytywn zmian. Jakie miejsce w Solidarnoci pod Paskim kierownictwem zajmowa bdzie historia zwizku? Dotychczas jej pielgnowanie byo jednym z bardziej zauwaalnych medialnie kierunkw jego dziaania, co przekadao si na relacje zpartiami politycznymi czy innymi zwizkami. Przez ostatnie 20 lat ludzie polityki, ktrzy wywodzili si ze Zwizku, przypominali sobie onim od uroczystoci do uroczystoci, zreszt gwnie wlatach wyborczych. To my przez ten czas pielgnowalimy histori, wasnym wysikiem iza zwizkowe pienidze, cho jest to obowizek pastwa. Tym bardziej, e wikszo osb, ktre po roku 1990 zasiaday wrzdzie, zawdzicza to nie tylko swojej elokwencji czy wspaniaoci, ale przede wszystkim temu, e wywodzili si znurtu solidarnociowego. Zaniedbania pastwa wykorzystali inni, izaczlimy sysze, e to nie Solidarno, aupadek muru berliskiego czy aksamitna rewolucja wCzechosowacji sprawiy, e yjemy wwolnej Europie. Dopiero wtedy nastpio pewne otrzewienie. Staramy si promowa to, co stao si wGdasku, Szczecinie, Jastrzbiu, Lublinie i wielu innych miejscach, dlatego e zwizek zawodowy Solidarno ma bardzo wane miejsce whistorii. Przypominam, e w 1980 r. powsta Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno. Wiem, e to by wielki ruch, ktry mia najpierw doprowadzi do powstania wolnych zwizkw, adocelowo do obalenia systemu. Nikt nie moe jednak umniejsza roli wtym wszystkim zwizku zawodowego, bo dopiero robotnicy wynieli do wadzy tych, ktrzy obecnie zajmuj pikne paace. Powinni otym pamita, atymczasem s wspwinni sytuacji, e dzisiaj czonkowie Solidarnoci s dyskryminowani, astruktury zwizkowe wniektrych zakadach pracy s traktowane przez pseudo-pracodawcw jak organizacje przestpcze. Czy jednak historyczny dorobek Solidarnoci jest wystarczajcym magnesem, by przyciga do zwizku modych ludzi? Zwaszcza, e czci znich kojarzy si on nie zobron interesw pracowniczych, aze wiceniem sztandarw, z obchodami rocznic rnych dramatycznych wydarze. Mam wraenie, e proporcje zostay tutaj zachwiane, przynajmniej jeli chodzi okomunikat idcy na zewntrz. Rzeczywicie, troch tak byo. Jak mwiem na Zjedzie, nie chc by kustoszem historii Solidarnoci,

Nie chc by kustoszem historii Solidarnoci, lecz przewodniczcym organizacji pracowniczej.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

9
lecz przewodniczcym organizacji pracowniczej. Trzeba utrzymywa rwnowag midzy sprawami biecymi aprzeszoci. Nie wszyscy modzi ludzie, ktrzy wogle bd chcieli przynalee do zwizku zawodowego, zapi si na etos Solidarnoci. Absolutnie nie oni yj zupenie inaczej, a zwizek zawodowy traktuj bardziej jak firm ubezpieczeniow, wktrej opaca si skadki na wszelki wypadek. Nic jednak wtym zego, na histori przyjdzie czas po roku czy czterech. Ci modzi ludzie dostan oniej wiedz niejako przy okazji. W jednym zprzedsibiorstw modzi ludzie, yjcy ju po europejsku, wpewnym momencie sami doszli do wniosku, e kilka tysicy zotych zebranych ze skadek chc przeznaczy nie na jaki piknik, ale na zakadowy sztandar, ipowici go na Jasnej Grze. Nikt ich do tego nie zmusza, po prostu do tego dojrzeli ibyli ztego dumni, aja, jako szef Regionu lsko-Dbrowskiego znich. To jest dla mnie waciwa droga: maych krokw. Oni wtej chwili dziaaj bardzo skutecznie jako zwizkowcy, azdrugiej strony maj wiedz ohistorii najnowszej, ijest ona dla nich wana. Przejdmy do wizerunku Zwizku: wduych mediach dominuje narracja przedstawiajca Solidarno iinne zwizki jako roszczeniowe, bdce hamulcami gospodarki itp. Rzd ipracodawcy (oczywicie nie wszyscy) zrobi co si da, eby utrwali ten wizerunek. Jestemy bowiem ostatni przeszkod wrealizacji ich liberalnych celw: nie bdzie zwizkw, to bd robili, co zechc. Dlatego zawsze bd mwi, e hamujemy rozwj gospodarczy. Tymczasem odpowiedzialne zwizki zawodowe niejednokrotnie ratuj zakady pracy, pomagajc pracodawcom, ktrzy jednak czsto szybko otym zapominaj, gdy sytuacja si poprawia zwizek zawodowy znowu staje si dla nich przeszkod. Nie rozumiem, dlaczego pracodawcy, wktrych firmach powstaje zwizek zawodowy, zadaj sobie pytanie co ja takiego zego zrobiem, e pracownicy si zorganizowali?. No nic takiego! Ludzie si organizuj, eby codziennie inny pracownik nie musia przychodzi do pracodawcy ze swoimi problemami, tylko eby w imieniu wszystkich ich reprezentant rozmawia okwestiach zwizanych np. zbezpieczestwem pracy. Rwnie podczas akcji protestacyjnej lepiej dla obu stron, gdy zramienia zwizkw zawodowych jest wyznaczona osoba odpowiedzialna, take prawnie, za to, co dzieje si wzakadzie pracy kiedy jej nie ma, wszystko odbywa si na dziko, wsposb niekontrolowany. Pracodawcy musz do tego dojrze. Tymczasem dominuj narracje takie, jak wspomniane. Przyjmuj to ze spokojem, bo przyzwyczaiem si do nich ju za komuny, kiedy rwnie mwiono, e na czele pochodu id spasieni dziaacze zwadz zwizku. Puszczam takie teksty mimo uszu, bo wiem, co mam robi; dziaalno zwizkow mam w sercu i zrobi wszystko, eby pracownikom byo lepiej. Nie znaczy

DU DA
Piotr Duda (ur. 1962) dziaacz zwizkowy, przewodniczcy Komisji Krajowej nszz Solidarno, wiceprzewodniczcy Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych. Do Solidarnoci wstpi we wrzeniu 1980r., bdc 18-letnim absolwentem liceum zawodowego, zatrudnionym jako tokarz wHucie Gliwice. Wlatach 198183 odbywa sub wojskow, jako komandos (saper) VI Pomorskiej Dywizji Powietrzno-Desantowej bra udzia wmisji pokojowej onz na Bliskim Wschodzie. Po powrocie do huty aktywnie angaowa si wwalk ointeresy pracownicze, w1992r. zosta wybrany przewodniczcym Komisji Zakadowej Solidarnoci. By liderem dziaa wobronie zakadu przed likwidacj; kiedy los przedsibiorstwa by ju przesdzony, nie przyj propozycji pracy wregionalnych strukturach zwizku, bo chcia doprowadzi do koca m.in. spraw sprzeday hutnikom mieszka pozakadowych na preferencyjnych warunkach. W1995r. trafi do Prezydium Zarzdu Regionu lsko-Dbrowskiego, dwa lata pniej obj funkcj Skarbnika Zarzdu. W2002r. wygra wybory na przewodniczcego Regionu, anastpnie w2006 i2010 uzyskiwa reelekcj. Wpadzierniku 2010r., po omiu latach zasiadania wKomisji Krajowej izwycistwie wwyborach zdotychczasowym szefem zwizku Januszem niadkiem, zosta wybrany na czteroletni kadencj przewodniczcego Solidarnoci. Od 1998r. prezes Fundacji na Rzecz Zdrowia Dzieci iModziey Regionu lsko-Dbrowskiego im. Grzegorza Kolosy. Czonek Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP oraz wiceprzewodniczcy lskiej Wojewdzkiej Komisji Dialogu Spoecznego.

to, e nie staram si wspiera pracodawcw. Sam nim jestem, wGdasku zatrudniam prawie 160 pracownikw Komisji Krajowej, zktrymi musz rozmawia, paci
za nich skadki ubezpieczeniowe itp. Dlatego rozumiem punkt widzenia pracodawcw, tylko niech oni zrozumiej nas, zwizkowcw.

Czy Solidarno planuje obj szczeglnie intensywnymi dziaaniami jak wybran grup pracownikw? Wostatnich latach energicznie podjlicie m.in. problemy osb zatrudnionych whandlu oraz wochronie.
Wspomniane brane s dla zwizkw bardzo trudnym obszarem dziaania. Zwaszcza dotyczy to firm ochroniarskich, ktrych pracownicy s przewanie zatrudniani na umow-zlecenie lub na czas okrelony, maj coraz to nowych formalnych pracodawcw itp. Ale jestem uparty.

10
b n Miss ing, http://www.flickr.com/photos/miss-ing/2049183091/ b n a Arrtem, http://www.flickr.com/photos/arrtem/3176958938

Wsprawie pracownikw Biedronki dotr do samego Platiniego, zktrym ju jestem umwiony wGenewie zapytam go, jak jednym zgwnych sponsorw polskiego futbolu iporednio Euro 2012 moe by firma podejrzewana oprzeladowanie zwizkw zawodowych. Kolejna brana, wktrej zamierzamy by wyjtkowo aktywni, to szeroko rozumiany transport, awic np. kierowcy tirw. Ci ludzie ciko pracuj, s oderwani od rodzin, apracodawcy traktuj ich bardzo rnie. Chopaki ze witochowickiej firmy Delta Trans, jedcy po caej Europie, sami powiedzieli do, skrzyknli si ipowoali Komisj Midzyzakadow nszz Solidarno. Wspierab n d SomewhereinAK, http://www.flickr.com/photos/somewhereinak/109969996

my ich wwalce oto, by warunki ich pracy byy lepsze. To spore wyzwanie, bo praca wtransporcie jest specyficzna. Ci ludzie dzisiaj s wBrukseli, jutro wBerlinie, pojutrze jeszcze gdzie indziej trudno wtakich warunkach zorganizowa spotkanie czy choby wybory przewodniczcego. Gdy jeszcze trafi si pseudo-pracodawca, prbujcy rozgrywa pracownikw, to dochodzi np. do odsuwania dziaaczy zwizkowych od kursw pod byle pretekstem. Tymczasem wiadomo: gdy si nie jedzi, to si nie ma pienidzy. Tak prbuje si zmikczy tych ludzi, eby tylko dali sobie spokj ze zwizkami. Jest to bardzo przykre, lecz pracownicy nieraz prbuj stawia czoa takim sytuacjom, jak we wspomnianej Delta Trans. Bdziemy chcieli pomaga takim, jak oni. Coraz wicej problemw zwizanych zochron pracownikw czy sytuacj gospodarcz ma wymiar ponadnarodowy, zracji chociaby tego, e liczne przedsibiorstwa dziaajce wPolsce maj zagranicznych wacicieli. Jak Solidarno zamierza wyj naprzeciw temu problemowi?

Jeeli pastwo bdzie uchylao si od odpowiedzialnoci za obron ludzi wyrzucanych z pracy za aktywno zwizkow bdziemy prbowali dziaa wsposb, nazwijmy to, niekonwencjonalny.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

11
b n a soylentgreen23, http://www.flickr.com/photos/soylentgreen23/3478790057

Jestemy afiliowani we wszystkich europejskich oraz wiatowych strukturach zwizkowych inaprawd dobrze postrzegani, jako zwizek bardzo merytoryczny. Mamy wrcz modelowe kontakty midzynarodowe; przykadowo, wsprawie Biedronki kontaktujemy si ze zwizkami

bylimy prekursorami projektw zdziedziny spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. To naprawd bardzo wane pokazywa, e mona wsppracowa, skoro jestemy na siebie skazani. Jako przewodniczcy najwikszego polskiego zwizku zawodowego nie wykluczam take tego, e jeeli pastwo bdzie uchylao si od odpowiedzialnoci np. za obron ludzi wyrzucanych zpracy za aktywno zwizkow ajest to jego konstytucyjnym obowizkiem bdziemy prbowali dziaa wsposb, nazwijmy to, niekonwencjonalny. Moe nawet bdziemy tych pseudo-pracodawcw, ktrzy nie wypacaj wynagrodze, cho maj pienidze (czym innym jest bowiem sytuacja, gdy caa firma przeywa kopoty), wymienia zimienia inazwiska jako zodziei ipatrze, jak zareaguj? Takich ludzi trzeba pitnowa, bo najbardziej ich boli, gdy pokae si ich firm wzym wietle. Bdziemy robi takie kampanie najwyej mnie podadz do sdu czy nawet zamkn. Nie boj si, bo ja od tego jestem. W dyskusjach na tematy spoeczno-gospodarcze, jak ostatnie spory o Otwarte Fundusze Emerytalne, gos zwizkw wydaje si sabo syszalny. Pracodawcy maj swoje lobby, przychylne biznesowi organizacje eksperckie czy komentatorw wmediach. Tymczasem rzadko si zdarza, by wstudiu telewizyjnym naprzeciw kogo zCentrum im. Adama Smitha zasiad np. renomowany naukowiec, ktry w imieniu Solidarnoci obalaby liberalne tezy. Mamy nie gorszych, amoe nawet lepszych ekspertw. Wtelewizyjnych debatach reprezentuje nas m.in. Henryk

zPortugalii. Na forum europejskim zwizki zawodowe zposzczeglnych krajw powinny mwi jednym gosem, ale gdy przyjedamy do siebie, mamy take indywidualne problemy. Nie miaem pretensji do kolegw zwizkowcw z Niemiec, gdy wynegocjowali ze Schrderem 7 lat okresu przejciowego na pene otwarcie niemieckiego rynku pracy dla Polakw. Niech jednak oni te nie maj pretensji, e nie bronimy tak zaciekle fabryki Opla wNiemczech, tylko wGliwicach. Zwizki zawodowe korzystaj wspczenie znajrniejszych metod zabiegania ointeresy pracownicze od strajkw przez lobbing parlamentarny po kampanie medialne czy dziaalno szkoleniow. Ktre zbogatej palety moliwoci byy do tej pory nie do wykorzystywane przez Solidarno, aPan chciaby to zmieni? Na pewno chcielibymy rozwija kampanie spoeczne, naganiajce okrelone problemy pracownicze takie jak UsmiechnietaKasjerka.pl. Tyle e wymagaj one znacznych rodkw, dlatego musz by bardzo dobrze przemylane. Bdziemy te kontynuowa realizacj programw unijnych, czym ostatnio intensywnie si zajmujemy. Wich ramach staramy si nie tylko szkoli pracownikw, ale take wsppracowa z pracodawcami. Gdy byem przewodniczcym Zarzdu Regionu lsko-Dbrowskiego, bardzo dobrze wsppracowao mi si z katowick Izb Rzemielnicz, organizowalimy wsplne szkolenia,

Nakonieczny, czonek Prezydium zwizku, zasiadajcy

12

take wradzie nadzorczej zus-u, wspaniay specjalista. Wtakich przypadkach mona porwna argumentacj obu stron; naprawd nie boimy si konfrontacji. Iwanie dlatego jestemy rzadko zapraszani do mediw: wyszoby na jaw, e eksperci pracodawcw niejednokrotnie opowiadaj banialuki, azwizkowcy s normalni, maj swoich ekspertw, anie tylko ganiaj si zpolicjantami po ulicach. Komu jeszcze mogoby przyj do gowy, e warto si zapisa do zwizku Nie znaczy to, e biernie godzimy si na t sytuacj. Staramy si przeciwdziaa prbom narzucania takiego wizerunku zwizkw, wkrtce bdziemy mieli swoich staych ekspertw m.in. wprogramach stacji tV Biznes. Solidarno jest w wolnej Polsce nieustannie krytykowana za to, wjaki sposb wcza si wycie polityczne. Zacznijmy od tego, e kady czonek zwizku jest jednoczenie obywatelem RP inikt nie moe mu zabroni angaowania si winne formy aktywnoci publicznej ni dziaalno zwizkowa. Wemy samorzd: jestem gorcym zwolennikiem tego, eby dziaacze zwizkowi angaowali si wycie swoich maych ojczyzn, zasiadali wradach powiatw czy samorzdach wojewdzkich. Niech startuj wwyborach nie jako kandydaci jednego ugrupowania, ale choby koa wdkarskiego bo gdy dojdzie do rozwizywania konkretnych problemw, bd stanowi ponadpartyjne lobby pracownicze. Wemy zakoczony sukcesem pracownikw spr wszpitalu wDbrowie Grniczej. Tamtejsi radni wogle nie rozumieli, oco chodzi protestujcym salowym brakowao wanie radnego-zwizkowca, ktry czuje takie sprawy. Mamy te pozytywne przykady zpolityki na szczeblu centralnym. Niektrzy posowie s jednoczenie czonkami Solidarnoci i jako szef zwizku mam znich wielk pociech nie zapominaj, skd si wywodz imona zawsze liczy na ich pomoc wobszarach istotnych dla pracownikw. Mwi Pan oindywidualnych zaangaowaniach zwizkowcw co natomiast zmodelem obecnoci wpolityce zwizku jako takiego ? Tam, gdzie zapadaj decyzje dotyczce spraw pracowniczych a one bd zawsze zapada w Sejmie, Senacie iwrzdzie musz by zwizkowcy. Nie wyobraam sobie jednak, eby Solidarno pod moim

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

13

Chciabym, eby zwizek by przede wszystkim skuteczny w sprawach pracowniczych, adopiero jeeli zostan mu czas i siy, niech si wypowiada w innych obszarach.

kierownictwem tworzya wasn reprezentacj do Sejmu czy popara jakkolwiek parti polityczn. Nie chcemy wspiera konkretnych ludzi wkonkretnych inicjatywach na rzecz pracownikw. Ludzi, ktrzy widz dla zwizkw bardzo wan rol wyciu spoecznym, oraz te elementy programw poszczeglnych partii, ktre bd to realizoway. Tym bardziej, e wkadej partii znale mona ludzi, ktrzy gdyby mogli, utopiliby zwizki zawodowe wyce wody. Do tej pory nierzadkie byo podejmowanie przez Solidarno take zagadnie nie zwizanych bezporednio zgospodark czy polityk spoeczn, jak stosunek do przeszoci (np.lustracja), podziay wonie tzw. obozu posierpniowego czy wrcz kwestie wiatopogldowe, jak aborcja iobecno wartoci chrzecijaskich wyciu publicznym. Chciabym, eby zwizek by przede wszystkim skuteczny w sprawach pracowniczych, a dopiero jeeli zostan mu czas isiy, niech si wypowiada winnych obszarach. Marz otym iid wtym kierunku, eby zwizek zawodowy Solidarno by po pierwsze spoeczny ipracowniczy, adopiero pniej wpolskich realiach prawicowy, bo od tego przecie nie uciekniemy na podobnej zasadzie, jak konieczne jest zachowanie rwnowagi midzy sprawami biecymi ahistori. Mamy naprawd mnstwo problemw zwizkowych i pracowniczych, wktrych rozwizywanie powinnimy si angaowa wpierwszej kolejnoci. Chciabym zapyta oPask wizj wsppracy zpozostaymi zwizkami zawodowymi. Zdarzaj si wsplne akcje czy owiadczenia, np. na kolei, niemniej jednak relacje te byy tradycyjnie raczej napite, m.in.zpowodu kontekstu, jaki tworzyy powizania poszczeglnych central zpartiami politycznymi. Powiem wten sposb: gdyby nie byo midzy nami rnic, byby tylko jeden zwizek zawodowy. Niejednokrotnie s one wielkie, np. Solidarno ma odmienne stanowisko od opzz wsprawie oFe. Nie mam do nich oto pretensji. Jako odpowiedzialni dziaacze zwizkowi musimy przede wszystkim rozmawia ze sob, np.gdy pracujemy razem wKomisji Trjstronnej. Iwtych obszarach, wktrych si zgadzamy, trzeba wystpowa wsplnie, ajeli wpozostaych nie wypracujemy jednego stanowiska trudno. Na poziomie

zakadw pracy powinno by tak samo. Przy czym do tej pory zwykle byo tak, e im wyej, tym gorzej, gdy wwikszym stopniu byy brane pod uwag sprawy inne ni pracownicze, np. wiatopogldowe czy historyczne. Bd rozmawia z wszystkimi, i nie mwi w tej chwili tylko ozwizkach zawodowych. Jestem otwarty na wspprac zkadym, kto ma wsercu uznanie bardzo wanej roli zwizkw zawodowych wprocesach spoecznych igospodarczych. Solidarno usidzie do stou nawet zdiabem, byleby pomc ludziom. W ostatnim czasie podejmowalicie sporo kwestii fundamentalnych, jak wysoko pacy minimalnej czy ksztat systemu emerytalnego. Jakie problemy spoeczno-pracownicze s obecnie bezwzgldnym priorytetem? W tej chwili podstawowym celem, co potwierdzilimy uchwa krajowego Zjazdu delegatw, jest wymuszenie tego, czego nie chce zrealizowa rzd. Mamy ju przygotowany projekt nowelizacji ustawy opacy minimalnej ichcemy zbiera pod nim podpisy, nie tyle jako zwizek, ale jako ludzie zwizani ze zwizkiem zawodowym, bo to jest inicjatywa obywatelska. Chcemy, aby paca minimalna wkilku kolejnych latach dosza do poziomu 50% przecitnego wynagrodzenia. Chcemy take, aby jej wysoko bya uzaleniona od wysokoci pkB, anie od widzimisi politykw. Tak si skada, e oprcz bycia szefem Solidarnoci jestem wiceprzewodniczcym Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych. Niekiedy zazdroszcz kolegom zinnych krajw, e politycy s wnich trzymani daleko od wielu spraw. Mam tutaj na myli przede wszystkim ponadzakadowe ukady zbiorowe pracy, bardzo rozwinite zwaszcza wNiemczech to kolejna kwestia wana dla zwizku, ktra wPolsce kuleje. U nas brakuje partnera do rozmowy na takie tematy. Pracodawcy niby zasiadaj wKomisji Trjstronnej, ale reprezentujce ich organizacje zrzeszaj zaledwie 1,5% znich. Wefekcie mamy obecnie jedynie dwa ukady branowe, ito dalekie od ideau dla przemysu hutniczego igrnictwa wgla kamiennego. Tymczasem takie porozumienia bardzo by pomogy wwielu obszarach. Za ich pomoc mona by m.in. okrela pac minimaln wposzczeglnych sektorach gospodarki. Byyby pomocne take przy zamwieniach publicznych. Nie byoby duej tak, e otrzymuj je cwaniacy,

14
ktrzy zaniaj pace swoim pracownikom koszty pracy wfirmach stajcych do przetargw byyby ju podobne. Dlatego szukamy rozwiza, w tym rozmawiamy z przedsibiorcami, mobilizujemy ich do organizowania si wswoiste zwizki zawodowe pracodawcw, ebymy mogli z nimi podpisywa ponadzakadowe ukady zbiorowe. Przypominam sobie, jak defacto zakadalimy zwizek zawodowy pracodawcw przemysu hutniczego, eby mie stron do podpisania ukadu. Swego czasu chcielimy go podpisa zmarszakiem wojewdztwa lskiego, jako wacicielem wszystkich szpitali, ido tej pory dopominamy si otakie porozumienie. WCzstochowie ponadzakadowy ukad zbiorowy pracy zawarty zosta to dua zasuga przewodniczcego Regionu zprezydentem miasta, ktry jest organem zaoycielskim dla wszystkich tamtejszych placwek pomocy spoecznej. Dziki temu okrelono pac minimaln dla ich pracownikw. Dla zachodnich zwizkowcw, ktrzy walcz np. okorzystniejsz indeksacj wynagrodze, nasze problemy s jak zKsiyca. My chcemy po prostu normalnoci, takiej jak wpastwach Unii Europejskiej, wktrych obowizuje dialog. Publicznie nazwa Pan rzd antyzwizkowym. Bo taki jest. Dialog spoeczny ley wgruzach. Rzd zrobi sobie zKomisji Trjstronnej punkt informacyjny, za porednictwem ktrego powiadamia stron spoeczn, co ma zamiar zrobi. Chc si te spotka zpanem marszakiem Schetyn, eby go poinformowa ornych dziwnych sejmowych praktykach. Przykadowo, o godz. 16.00 dostajemy wiadomo, e nastpnego dnia o10.00 rano odbdzie si wSejmie posiedzenie ktrej zwanych komisji najwidoczniej znadziej, e moe nie przyjad. Albo do zaopiniowania projekt ustawy oskadowaniu odpadw, zterminem do 9 grudnia, cho rzd ju j pozytywnie zaopiniowa 26 listopada. Autentyczny dialog powinien wypywa zpotrzeby, by skonsultowa zpartnerami spoecznymi wan kwesti, anie tylko ztego, e tak stanowi odpowiedni paragraf, wic trzeba i do tych hamulcowych, apotem itak zrobi po swojemu, bo my jestemy mdrzejsi, skoro nas wybra nard. To nie jest dialog. Jeeli minister Sikorski mwi, e Polska chce by weuropejskiej Lidze Mistrzw, to niech rzd najpierw popatrzy, jak tam jest prowadzony dialog spoeczny. Tam te nie jest idealnie, ale to, co robi polskie wadze, bardziej kojarzy si zXIX-wiecznym kapitalizmem ni zdemokratycznym rzdem, ktry szanuje spoeczestwo ijego przedstawicieli. Dzikuj za rozmow. Katowice, 11 lutego 2011r.

reklama

15

O prac ipac

KoNrad Malec

Roszczeniowe zwizki zawodowe sterroryzoway Warszaw wduych mediach dominuj podobnie pogbione iobiektywne informacje opracowniczych protestach. Jednak historia ostatnich dwudziestu lat wyranie pokazuje, e ludzie rzadko strajkuj bez powanego powodu. Pokazuje ona te, e zdeterminowani pracownicy potrafi zwycia wwanych walkach. Oto kilka wanych przykadw zdziejw III RP.
Palone opony ihuk petard nie pasuj do nauczycieli. Po naszych przemarszach nie pozostawa nawet papierek podkrela Sawomir Broniarz, przewodniczcy Zwizku Nauczycielstwa Polskiego. Pierwszy strajk, w 1992 r., trwa jeden dzie. Rok pniej belfrowie protestowali trzy tygodnie. Rzd chcia znie Kart Nauczyciela oraz ograniczy zatrudnienie wkadym sektorze budetwki o10% wyjania Stefan Kubowicz, przewodniczcy Sekcji Krajowej Owiaty iWychowania nszz Solidarno. Cho strajk mia obj cay sektor pastwowy, na placu boju nauczyciele zostali sami. Szef owiatowej eski wspomina, e rzd prowokowa ich do strajku, powtarzajc, i nie s wstanie go zorganizowa. Ostatecznie, dziki protestom udao si utrzyma zatrudnienie izasady pracy tej grupy zawodowej. Kolejny raz wadze chciay dokona zamachu na Kart Nauczyciela w1998r. To by czas reformy edukacji ministra Handkego wyjania Broniarz. Dziki niemal tygodniowej okupacji Ministerstwa Edukacji Narodowej doszo do ponownych rozmw znauczycielami. To ju nie by dyktat MEN, jak poprzednio, tylko normalne negocjacje relacjonuje szef znp. Mocnym akcentem zakoczy si rok 2007. Roman Giertych prbowa przeprowadzi reformy spraw,

Lekcja dla rzdu

oktrych nie mia pojcia mwi Broniarz. znp przeprowadzi wwczas jednodniowy strajk. Dziki niemu resort zmieni nastawienie, rwnie wkwestii podwyek nie kryje zadowolenia mj rozmwca, wspominajc wzrost pac wbrany o10%. Udao si rwnie zmusi resort do debaty na temat wczeniejszych emerytur. Wjej efekcie nauczyciele utrzymali swj przywilej rok duej. Ju w2008r. doszo do nastpnego konfliktu pedagogw zministerstwem. Jak poprzednio, przez stolic przemaszerowaa demonstracja 12tys. nauczycieli. Kolejnym podobiestwem by powrt do dyskusji nad statusem zawodowym tej kategorii pracownikw. Negocjacje zminister Hall doprowadziy do utrzymania pensum nauczycielskiego, powoano take dwa zespoy dyskutujce oczasie iwarunkach pracy. Nauczyciele jako jedyna grupa zawodowa wkolejnym roku otrzymali znaczce podwyki wylicza Broniarz. Udao si te utrzyma Kart Nauczyciela, ktr Hall chciaa zlikwidowa. Ten dokument normalizuje stosunki zawodowe 600-tysicznej rzeszy pracownikw wyjania prezes ZNP. Nie chodzio jednak tylko owarunki pracy, lecz opolsk edukacj. Przeniesienie ciaru jej wsparcia na poziom lokalny oznaczaoby ogromne rnice edukacyjne, bdce odbiciem moliwoci finansowych poszczeglnych samorzdw.

16
Podczas kampanii wyborczej po odwoywaa si do rodowiska nauczycielskiego. Symbolem jej faktycznego podejcia do tej grupy byo otoczenie budynku men kordonem policji. Wszystkie wiatowe agencje pokazay, jak ministerstwo edukacji broni si przed nauczycielami wytyka Broniarz. w styczniu 2001 r., po uchwaleniu tzw. ustawy 203, ktra przyznawaa pielgniarkom podwyk otyle wanie zotych. Siostry jeszcze kilka lat walczyy wsdach ojej realizacj. Drugim wielkim protestem byo tzw. Biae Miasteczko, zorganizowane na bazie rozczarowania postaw politykw. 19 czerwca 2007r. pod Kancelari Premiera przyszo 11tys. pielgniarek. Cztery znich uday si na umwion rozmow zJarosawem Kaczyskim. Premier odmwi spotkania, wic siostry zostay wrodku, za ich koleanki czekay przed Kancelari. 20 czerwca o7.19 protestujce pielgniarki zostay przez policj si zepchnite zjezdni. Wodpowiedzi rozbiy namioty. 19 minut po kadej godzinie, przez p godziny budziy sumienie rzdu haasoway przy uyciu plastykowych butelek zkamykami, trbek ibbnw, przypominajc oniezaatwionych sprawach iniedotrzymanych obietnicach. Nastpia oddolna samoorganizacja: miasteczko miao swoj burmistrz, suby porzdkowe isanitarne, uniwersytet iestrad. Spotkao si te ze wsparciem innych grup pracowniczych, na miejscu pojawili si m.in. grnicy i nauczyciele. Akcj wspierali warszawiacy. Pielgniarki odwdziczay si, robic badania poziomu cukru czy ekG. Poparcie dla protestujcych sigao 92%. Miasteczko zwinito po 27 dniach. Efektem protestw bya tzw. ustawa wedlowska, okrelajca procent rodkw idcych zNFZ do placwek, majcy stanowi wynagrodzenia wyjania Zdzisaw Bujas, przewodniczcy Oglnopolskiego Zwizku Zawodowego Pielgniarek iPoonych wregionie dzkim. Zastrzega jednak, e niestety jeli chodzi oich pniejszy podzia, to byo rnie, zdarzao si np. e 90% tej kwoty trafiao do lekarzy. To doprowadzio do kolejnych strajkw ju jesieni. Obie fale protestw toczyy si opresti irang naszego zawodu, ktry jest wspoeczestwie ogromnie potrzebny, bo ludzie chorowali, choruj ichorowa bd podsumowuje Dorota Gardias, szefowa ozzpip. Idodaje: To smutne, e musimy si ucieka do tak drastycznych metod, by uwiadomi politykom, e przyjdzie dzie, wktrym nie bdzie komu wykonywa zawodu. Bo mode kobiety nie chc si go podj widzc, e kolejn podwyk dostan po wielkich protestach.

Cel walki pielgniarek by podobny do zmaga nauczycieli postulatom pacowym towarzyszyo domaganie si szacunku. Zprotestami biaego personelu mielimy do czynienia od pocztku lat 90. Cho niekiedy dramatyczne wprzebiegu, awniektrych latach bardzo liczne (w 1993r. a 100), nie wychodziy one poza poszczeglne placwki, czasem tylko obejmujc cz regionu. Sytuacja zmienia si w1999r., gdy na skutek reform rzdu aws-uw wsubie zdrowia doszo do zwolnienia 46tys. osb, zktrych 14tys. miao problemy ze znalezieniem nowego zajcia. Na kolejny rok planowano zwolnienie 24tys. pracownikw medycznych redniego iwyszego szczebla. Likwidacji miejsc pracy towarzyszyy coraz nisze realne zarobki. W1993r. wynosiy one 82,8% przecitnej pacy, w2000r. ju 77,4%, przy czym s to wartoci urednione dla caego lecznictwa, wobrbie ktrego istniay due rozbienoci midzy lekarzami apielgniarkami. Ju w 1995 r. Jacek Wutzow z Oglnopolskiego Zwizku Zawodowego Lekarzy (pniejszy wiceminister zdrowia wrzdzie Buzka) oznajmi, e to koszmarny absurd, by lekarze swoje pensje musieli negocjowa zsalowymi ipersonelem administracyjnym. Rok pniej lekarze walczyli wycznie o swoje. Cho oglnopolski protest wstyczniu 1999r. by wsplny, wmediach dominoway postulaty lekarzy, mimo e to pielgniarki okupoway Ministerstwo Zdrowia ito znimi zawarto porozumienie, ktre nie doczekao si finalizacji. W tej sytuacji, 20 maja 2000r. pielgniarki rozpoczy okupacj Ministerstwa Pracy iPolityki Socjalnej, poczon zgodwk. Gdy 1 czerwca policja si usuna kobiety zbudynku, protestujce rozlokoway si przed nim igodoway a do lipca. Na znak solidarnoci rozpocza si okupacja omiu Kas Chorych oraz zorganizowano 30-tysiczn manifestacj wstolicy. Po kolejnej demonstracji, zorganizowanej 9 lipca itrwajcej ca noc, rzd skapitulowa ipodpisa porozumienia. Szybko jednak okazay si obietnicami bez pokrycia. Rozczarowane pielgniarki ju 14 wrzenia demonstroway pod Sejmem i zapowiedziay now fal protestw. Rozpocza si wpadzierniku wwojewdztwach dzkim ipomorskim, stopniowo obejmujc cay kraj. Grudzie by miesicem strajku generalnego, poczonego zokupacj resortu zdrowia przez ponad 500 kobiet; okupowano take siedziby Kas Chorych. Towarzyszyy temu demonstracje, blokady ulic, gwnych szlakw komunikacyjnych iprzej granicznych. Ostatecznie protesty zakoczyy si dopiero

Godowa, by mie co je

Jeszcze nigdy tak niewielu

Bywa, e niewielka grupka dziaaczy pociga za sob og pracownikw. Tak byo wzakadach H. Cegielski Pozna s.a., stanowicych symbol zarazem polskiego przemysu ipracowniczej walki ogodno. W protecie przeciw ugodowej polityce duych zwizkw, w2002r. Marcel Szary, przedstawiciel zaogi wzarzdzie spki, zorganizowa wniej komrk Oglnopolskiego Zwizku Zawodowego Inicjatywa Pracownicza. Jako gwne cele postawiono uzyskanie dostpu zaogi do informacji osytuacji firmy iposzczeglnych grup wjej obrbie oraz udzia pracownikw

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

17
b n a spokospoko.org, http://www.flickr.com/photos/jestfajno/4041574029 b n a spokospoko.org, http://www.flickr.com/photos/jestfajno/4042323790

b n d Atti-la, http://www.flickr.com/photos/attila/18322216 b n d Atti-la, http://www.flickr.com/photos/attila/18321340/

w podejmowaniu decyzji kluczowych dla przedsibiorstwa. Obowizkiem pracodawcy jest organizowa prac, apracownika pracowa. WCegielskim prezesi bazowali na pewnych zamwieniach stoczniowych, nie muszc si czymkolwiek wykazywa. Kopoty zaczy si wraz zupadkiem stoczni wyjania kulisy rosncego niezadowolenia Eugeniusz Poczta, ktry po mierci Szarego w2010r. obj przewodnictwo zakadowych struktur Ip. Z pocztkiem 2007r. doszo do protestu, pomimo podpisywania przez pozostae zwizki zawodowe kolejnych porozumie. Jak zawsze odmwilimy firmowania rozwiza szkodliwych dla zaogi wyjania Poczta. Za Inicjatyw stana wikszo pracownikw fizycznych. Jednym zpierwszych dziaa bojowych Ip byo wezwanie zarzdu do rozmw pacowych. Wwietlicy zakadowej stawio si ok. 200 osb, przedstawiciele zarzdu jednak nie przybyli. Zdenerwowani robotnicy zorganizowali pyt wiec zaogi, a nastpnie przeszli ulicami pod budynek zarzdu. Podobnych akcji wcigu dwch lat Ip przeprowadzia kilkanacie, trway od 20 minut do 3 godzin. Drug, niezwykle

spektakularn inicjatyw, pokazujc si zwizku, ktry oficjalnie zrzesza 12 pracownikw (nieoficjalnie ponad 800), byo wezwanie do manifestacyjnego brania urlopu na danie. 16 kwietnia 2007r. 90% pracownikw Ceglorza nie stawio si do pracy, przybyli za to pod siedzib zarzdu, dajc podwyek. Rok zmaga przynis wzrost pac ook. 35% oraz jednorazow nagrod wwysokoci 1000z. Zmieniono zasady wykorzystywania funduszu socjalnego, 70% rodkw przeznaczajc na wczasy pod grusz, reszt na wypadki losowe. Najwaniejszym osigniciem byo jednak powstrzymanie wlatach 200709 prywatyzacji firmy. Sukces by moliwy pomimo przeladowa, jakim by poddawany Marcel Szary, ktrego wczerwcu 2009r. skazano na kar grzywny za zorganizowanie trzech dzikich strajkw (wspomnianych pyt), zktrych podczas dwch przebywa wszpitalu.

W pocztkach lat 90. doszo do szeregu strajkw, ktre byy gosem rozpaczy pracownikw chccych ratowa swoje zakady. To, e wPolsce jeszcze mamy przemys lotniczy, jest nasz zasug mwi Wojciech Buczak,

Nie rzucim brany

18
b n a spokospoko.org, http://www.flickr.com/photos/jestfajno/4042320602 b a Maksymilian Szczepaniak, http://www.flickr.com/photos/maxx83/839930068

b n a spokospoko.org, http://www.flickr.com/ photos/jestfajno/4042320402

b n d Atti-la, http://www.flickr.com/photos/attila/588122647/

b a wodi, http://www.flickr.com/photos/wlodi/3355540792 b n d Atti-la, http://www.flickr.com/photos/attila/588179147

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

b n d Atti-la, http://www.flickr.com/photos/attila/588122957/

b n a spokospoko.org, http://www.flickr.com/ photos/jestfajno/4041578023

19
przewodniczcy Zarzdu Regionu Rzeszowskiego nszz Solidarno. Firmy straciy wwczas 8090% rynkw zbytu. Przestalimy wysya produkty na Wschd, bo nie pacili. Przy braku zamwie finansowanych przez budet, zabrako na wypaty wyjania. Najwikszymi inajwaniejszymi zakadami wbrany byy wsk Mielec (pod koniec lat 80. pracoway tam 23tys. ludzi) iwsk Rzeszw. Wpoowie 1991r. zarzdy przedsibiorstw podjy decyzje ozwolnieniach. Wtej sytuacji Solidarno zacza si za produkty wysane do Zwizku Radzieckiego domaga pienidzy od rzdu, ktry by sygnatariuszem umowy. Wgrudniu 1991r. wRzeszowie doszo do strajku. Nasza reprezentacja okupowaa aul w zakadzie. Niektre rodziny funkcjonoway wtedy na skraju godu wspomina Buczak. Pracownicy nie zaprzestali okupacji nawet wwita. Strajk zawieszono 1 stycznia, po zapowiedzi spotkania zprzedstawicielami rzdu. Po 18 godzinach negocjacji nie udao si podpisa porozumienia. Delegacja rzdowa miaa dla nas tylko oglniki relacjonuje Buczak. W tej sytuacji na pocztku lutego komitet strajkowy wystpi zwnioskiem, by skreli wsk Rzeszw zlisty zakadw pastwowych iodda firm pod zarzd pracownikw. Zadalimy take, by da nam takie ulgi, jakie maj zagraniczne inowo powstajce firmy wyjania zwizkowiec. By moe wanie niekonwencjonalna reakcja sprawia, e wcigu tygodnia zministerstwa przysza odpowied, i rzd pracuje nad strategi dla caego przemysu lotniczego, co byo najwaniejszym postulatem zag. Wedug zapowiedzi, miaa ona przewidywa m.in. spacenie nalenoci za odebrane produkty oraz wyasygnowanie rodkw publicznych na nowe zamwienia. Wmaju, po kolejnych strajkach w Mielcu i Rzeszowie, premier Olszewski zaprosi zwizkowcw na spotkanie, podczas ktrego przedstawiono zarys strategii. W Mielcu do protestw dochodzio ju w1990r., ale ich kumulacja nastpia wczerwcu 1992r., po odwoaniu rzdu Jana Olszewskiego, ktrego strategia dla przemysu lotniczego bya wedle pracownikw spjna iprzekonujca. Wskazywaa konkretne rda finansowania przypomina Buczak, idodaje: Powoano nowy rzd, amy zostalimy ze starymi problemami. Wrd rozwiza, poza ju przywoanymi, mielecka Solidarno zaproponowaa utworzenie Specjalnej Strefy Przedsibiorczoci. wczesny minister przemysu, Wacaw Niewiarowski, podczas pobytu wMielcu obieca j pracownikom. Pono nie mia nic innego do zaproponowania, a zwizkowcy podrzucili mu gotowca, zktrym mg wyj do ludzi, majcych do masowych zwolnie ibraku wypat. Chodzio oto, by wmiastach takich jak Mielec, gdzie 60% mieszkacw wwieku produkcyjnym yje zjednego zakadu, powoywa strefy zwolnie podatkowych iinnych ulg, by ludzie mieli prac wyjania Buczak. Takie narzdzie, nazwane Specjalnymi Strefami Ekonomicznymi, powstao na bazie dowiadcze zIrlandii. Dzi widzimy, e dziki strefie wielu ludzi nadal mieszka ipracuje wMielcu cieszy si zwizkowiec. Kolejne rzdy przypisyway sobie ten sukces, lecz aby do niego doszo, potrzebne byy protesty kilku tysicy ludzi pozbawionych pensji. Musiao doj np. do tego, e odcinano im prd, przez co jedno zmieszka si zapalio, gdy dziecko odrabiao lekcje przy wieczce. To spowodowao zaostrzenie nastrojw. Podkrela jednoczenie, e pracownicy starali si nie zatrzymywa produkcji, aby nie pogarsza sytuacji zakadw. Gdybymy byli zwizkiem roszczeniowym, co si nam zarzuca, nie uratowalibymy naszych firm koczy. W Rzeszowie nad caoci propracowniczych dziaa czuwaa Solidarno, wMielcu wspdziaajca zopzz. Wtym drugim miecie protesty iwstrzymanie produkcji czsto byy oddoln inicjatyw pracownikw, dopiero pniej wczay si zwizki.

Zasug robotnikw jest take to, e wRadomiu nadal produkuje si karabiny. Nie dalimy podwyek, po prostu chcielimy pracy. Chcielimy, by rzd unas kupowa karabiny dla polskich sub wyjania Zbigniew Cebula, przewodniczcy nszz Solidarno wFabryce Broni ucznik. Od 1995r. zwizkowcy prbowali lobbowa na rzecz firmy. Niestety, nie byo zamwie na bro rodzimej produkcji. Wtej sytuacji midzy 1997 a2000r. zorganizowali 16 manifestacji wWarszawie, atake 10-dniowy strajk okupacyjny zgodwk, wgrudniu 1998r. Uczestniczya wnim caa zaoga, kobiety wgodzinach 816, mczyni non stop wspomina Cebula. Protest zakoczy si dzie przed Wigili podpisaniem porozumie, na mocy ktrych zakad dosta kroplwk minimalne zamwienie, pozwalajce funkcjonowa przez kilka miesicy. Dziki niemu przetrwa do maja 1999r., gdy pojawia si okazja sprzeday m.in. uywanych kaasznikoww do Jemenu, jednak Ministerstwo Obrony Narodowej odmwio wydania broni, rzekomo bdcej na wyczerpaniu. Wczerwcu doszo do kilkudniowych protestw, zkoczowaniem pracownikw ucznika przed resortem. Podczas jednego znich policja strzelaa gumowymi kulami, fotoreporter Naszego Dziennika straci oko. To bya prowokacja, po ktrej doszo do strzaw. Bez ostrzeenia, od razu uyto najciszych kul. Nasz kolega Jarek Woniak, postrzelony wklatk piersiow, wi si zblu; dziennikarz robi mu zdjcie iwtedy zosta trafiony mwi Cebula. Ucierpiao kilkunastu pracownikw. Po tych wydarzeniach zdecydowalimy si przerwa protest koczy zwizkowiec. Determinacj byo wida wsposobie docierania do Warszawy. Policja zatrzymywaa autokary, by uniemoliwi protestujcym dostanie si do stolicy, wic pracownicy zaczli dojeda pocigami. Przemarsze obfitoway wsymbole, np. niesiono karabiny zdykty lub maczety, majce symbolizowa poziom uzbrojenia

Obrocy broni

20
polskiej armii wprzededniu wstpienia do nato. Manifestacje organizowano take wRadomiu, pracownikom zdarzao si blokowa gwne rondo wmiecie. Ludzie nas rozumieli, nie mieli pretensji mwi lider zakadowej Solidarnoci. Dramatyczne wydarzenia doprowadziy do rozmw zrzdem ipodpisania porozumienia, ktre pozwolio firmie przetrwa, cho wbardzo okrojonym wymiarze. ucznik dosta kontrakt na przezbrojenie policji. Od tamtej pory fabryka ma stabilne zamwienia, aniedawno udao jej si wdroy wyniki bada nad nowymi rodzajami broni strzeleckiej. Walka ofirm jest do charakterystyczna dla zakadw, ktre pamitaj swoj wielko. Historia i marka czsto s rdem determinacji isukcesu pracownikw komentuje dr hab. Wodzimierz Pakw zInstytutu Filozofii iSocjologii pan. wwyniku ktrego Midzyzwizkowy Midzyzakadowy Komitet Strajkowy nie mia partnera do rozmw. By to pierwszy legalny strajk w III RP. Wsparcie przyszo ze strony zwizkowcw spoza miedzi, m.in. z opzz, Solidarnoci 80, Samoobrony, zwizkw kolejarzy igrnikw wglowych, ktre zagroziy oglnopolskim strajkiem generalnym. Rolnicy z Samoobrony przysali jedzenie, za grnicy ze lska pienidze. Protest by sporym wyzwaniem dla organizatorw. Uczestniczyo w nim ponad 38 tys. osb. Pomimo strajku utrzymywalimy wdziaaniu piece hutnicze, gdy wprzypadku wygaszenia trzeba je budowa od nowa wyjania pose. Dziki takim czynnociom jak magazynowanie surwki, firma ruszya znormaln prac natychmiast po zakoczeniu akcji. Strajkujcy wykazywali du dyscyplin, dbali obezpieczestwo kopalni istae dostawy rudy do piecw. Zakupem zainteresowany by amerykaski koncern asarco, ktry za 51% akcji chcia zapaci 400mln dolarw. Po zakoczeniu strajku zaproponowa objcie kgHm wzarzd, zprawem pierwokupu po 5 latach. Pracownicy nie zgodzili si na to. Kilka lat pnej niedoszy inwestor zbankrutowa, podczas gdy kgHm do dzi wietnie sobie radzi, odnotowujc ok. 1,5mld dolarw zysku rocznie. Strajk pozwoli utrzyma polsko Polskiej Miedzi, atake osign zamierzone cele socjalne. Mia jeszcze jeden wany wymiar: za przykadem pracownikw kGHM poszy zaogi FSM Tychy (najduszy strajk wPolsce) iWSk Mielec.

Wraz zprzemianami koca PRL rozpocza si dzika prywatyzacja, czsto prowadzca do upadoci przedsibiorstw. Nad KGHM zaczy kry spy. Za nasze pienidze wynajto firm, ktra zrobia ekspertyzy. Mona byo wnich przeczyta to, co ju wiedzielimy: swoje zadanie wykonali rkoma naszych pracownikw. Znakomici doradcy dopisali tylko, e rozwizaniem wszelkich bolczek firmy jest prywatyzacja irytuje si Ryszard Zbrzyzny, przewodniczcy Zwizku Zawodowego Pracownikw Przemysu Miedziowego ipose sld. Rzd Suchockiej rozpocz poszukiwania inwestora strategicznego dla kombinatu, cho nowoczesna firma przynosia budetowi znaczce zyski. Bunt wybuch wlipcu 1992r. imia przede wszystkim zablokowa prywatyzacj. Obowizywaa ju Ustawa o rozwizywaniu sporw zbiorowych, ktra uniemoliwiaa wyznaczenie takiego celu. Wysunlimy wic postulaty socjalne, midzy wierszami dajc do zrozumienia, jakie s nasze inne denia wspomina Zbrzyzny. Negocjatorami ze strony rzdu byli Janusz Lewandowski iJacek Kuro. Postawa strony rzdowej naznaczona bya arogancj. Kuro powiedzia, e wie dobrze, ile mona strajkowa, ie po dwch tygodniach sami do niego przyjdziemy, bagajc oporozumienie relacjonuje Zbrzyzny. Minister owielkim sercu grozi uwolnieniem ce na mied oraz lokautem, czyli jednym znajbardziej drastycznych rodkw amania pracowniczych protestw, znanym zXiX-wiecznego kapitalizmu. Rozsierdzio to ludzi, ktrzy powiesili przy bramie kombinatu kuk zpodobizn Kuronia. Na przekr specjalicie od strajkw, pracownicy kgHm wytrzymali 32 dni, zmuszajc stron rzdow do ustpstw. Cho wpoowie protestu pojawi si kryzys, udao si go przeama iutrzyma solidarno zag, m.in. dziki podawanym co dwie godziny komunikatom osytuacji wstrajkujcych zakadach oraz wynikach kolejnych rokowa. Byo to szczeglnie wane wobliczu informacji oplanowanym wkroczeniu wojska na teren zakadw oraz urlopowaniu zarzdu,

Nie na sprzeda

Wojna oarowska

Kopoty Fabryki Kabli Oarw rozpoczy si wraz zprywatyzacj. Nasza firma dobrze funkcjonowaa na rynku. Bylimy najlepsi wPolsce oraz weuropejskiej czowce, przynosilimy spore zyski wspomina Sawomir Gzik, byy pracownik. Nabywc bya mylenicka Tele-Fonika, ktrej wacicielem jest Bogusaw Cupia. Firma przejmowaa kolejne fabryki kabli wPolsce. Za zakady wSzczecinie, Bydgoszczy inasz, Cupia w2001r. zapaci 600tys.z, na co dosta kredyt pod zastaw kupowanych firm. Nie ponosi wic adnego ryzyka relacjonuje Gzik. Co dziwne, Urzd Ochrony Konkurencji iKonsumentw nie zablokowa transakcji, cho po poczeniu wspomnianych fabryk zkrakowsk, Cupia posiada 60% krajowego rynku. Pomoc dla biznesmena przysza ze strony rzdu, ktry orzek, e punktem odniesienia powinien by wtym przypadku cay europejski rynek, zuwagi na zglobalizowanie brany, awnim udzia holdingu wynosi ok. 3,5%. Krtko potem rozpoczy si dziaania dyskredytujce oarowski zakad. Przyjeday kable ze Szczecina, zrywalimy znich nadruk inaklejalimy swj, cho nasze wyroby byy lepsze wyjania Gzik. 25 kwietnia 2002 r., w czwartek, dyrektor otrzyma telefon, e ma zatrzyma produkcj. Wyczono prd iwszystko stano, anam dano do zrozumienia,

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

21
ejestemy zwolnieni mwi zgorycz Gzik. Wponiedziaek prawie 600 osb spotkao si na terenie zakadu idoszo do spontanicznego protestu, apo nim do narady zaogi. Postanowilimy, e nie damy wywie sprztu. Zablokowalimy bram. Tak zacz si protest, ktry trwa 306 dni. Pocztkowo prowadzia go Solidarno, apo jej wycofaniu si wczerwcu przywdztwo przej Komitet Protestacyjny, na ktrego czele stan Gzik. Na bazie protestw wOarowie istoczni wSzczecinie powsta Oglnopolski Komitet Protestacyjny, wskad ktrego weszo ok. 100 firm zcaego kraju. Dugi opr powodowa ubytek protestujcych. Pocztkowo pod bram bya niemal caa zaoga, 10 miesicy pniej protestowao ok. 50 osb, ktrym przyszo zapaci wysok cen. Niemal nikt zwalczcych do koca nie otrzyma zatrudnienia na terenie strefy ekonomicznej, powstaej wmiejsce fabryki. Usiowano nas zastrasza, e nie znajdziemy pracy, co przynosio efekty: cz osb ustpia. Mimo tego walczcy zachowali entuzjazm. Dodatkowego wsparcia dostarczay im niezapowiedziane wizyty znanych osb. Protestujcych odwiedzili m.in. prymas Jzef Glemp iAndrzej Gwiazda. Wsparcie przychodzio te zinnych zakadw. Delegacje zapewniay fizyczn pomoc, ale take wyraay podziw dla zaogi, co dodawao jej skrzyde. Pomimo stosunkowo niewielkich si, jakimi strajkujcy dysponowali pod koniec protestu, dziki sprawnej organizacji byli wstanie zapewni ochron obiektu, sprawujc wart na wszystkich newralgicznych odcinkach. W lutym 2003 r. doszo do wojny oarowskiej, wsplnej akcji ochrony ipolicji przeciwko pracownikom. Teraz mwi si obrutalnoci policji, ale to, co si dziao unas, przechodzi ludzkie pojcie relacjonuje Gzik. Funkcjonariusze weszli na teren fabryki przez okno przylegego przedszkola, przebiegajc przez sal pen przeraonych maluchw. Pomimo piciu dni brutalnych represji, zniszczenia namiotw isprztu, pracownicy pozostali na stanowiskach. Wtym czasie ciarwkom udawao si wjeda iwyjeda, ale wikszo majtku fabryki zostaa na miejscu. Protest zakoczy si porozumieniami zawartymi w Urzdzie Miasta z udziaem ministra gospodarki, pracy ipolityki spoecznej, Jerzego Hausnera. Wmiejsce fabryki zostaa powoana Specjalna Strefa Ekonomiczna. Miaa ruszy po wywiezieniu maszyn. Byli chtni do zainwestowania wyjania Gzik. Problemem okazao si przejcie terenu od Cupiaa, co trwao do jesieni. Pomogy naciski wicepremiera Hausnera, ktrym towarzyszya okupacja biurowca dawnej fabryki. Pod koniec roku ruszya SSe, obejmujca dawnego zakadu idajca dzi prac ok. 600 osobom. Skutek przyniosy te dziaania caego okP cho do szybko zakoczy aktywno, skoni rzd do przeznaczenia znacznych rodkw na wsparcie polskich firm wdobie kryzysu, co pozwolio im przetrwa. Komitet unaoczni te opinii publicznej, e wsytuacji

Sta oko w oko z Duchem SpDzielczoci. tylko jeDna taka noc. noc muzew.
14 maja 2011 muzeum Historii spdzielczoci WarszaWa, ul.jasna 1 zapraszaj: noWy obyWatel, stocznia, KrajoWa rada spdzielcza, WarszaWsKa KooperatyWa spoyWcza Wicej: WWW.zapomnianeWartosci.pl/ noc-KooperatystoW

reklama

22
zagroenia dla znacznej liczby osb moliwe jest porozumienie iwspdziaanie. ktry wypracowa rozwizania wcielone nastpnie wzapisy ustawy. W konsekwencji protestu pracownicy uzyskali odszkodowania za prac, oktrej szkodliwoci nie byli poinformowani, atake wiadczenia przedemerytalne. Jeszcze waniejsze byy sprawy zwizane ze zdrowiem. Ci ludzie nie chorowali zwasnej winy, lecz zpowodu pracy, ktr wykonywali podkrela Miejewski. Robotnikom przyznano m.in. prawo do bezpatnych pobytw wsanatoriach, darmowych lekw na choroby zawodowe oraz corocznych bada dla posiadaczy tzw. ksieczki azbestowca. Wywalczyli jednak co wicej ni tylko zapisy korzystne dla swojej grupy zawodowej. Dziki strajkom wustawie znalaz si m.in. program usuwania azbestu tumaczy byy pose.

W toku transformacji szczeglnie brutalnie postpiono zrobotnikami brany azbestowej. Gdyby nie rozpaczliwy opr wprzededniu odesania ich wniebyt, skoczyliby zapewne wndzy, jak pracownicy pgr-w. Wszystko zaczo si od planw zakazu produkcji azbestu. Projektowane rozwizania nie precyzoway, co dalej zpracownikami. Gdyby ustawa zostaa przyjta wformie niezmienionej, wstrzymano by produkcj wPolsce, ludzi pozostawiajc samym sobie, przy moliwoci importu produktw zawierajcych azbest mwi Cezary Miejewski, dziaacz zwizkowy ipastwowy, ktry wspiera protestujcych jako pose pps. Strajk zacz si wgrudniu 1996r. Powoano Midzyzakadowy Komitet Strajkowy, wktrym uczestniczyy zakady zTrzemeszna, Ogrodzieca, Wierzbicy iSzczucina, nie majce szans na zmian profilu produkcji. Komitet by nie tylko midzyzakadowy, ale imidzyzwizkowy naleay do niego Solidarno iorganizacja branowa. Rozpocz si lobbing, spotkania zposami, udao nam si zainteresowa centrale OPZZ iSolidarnoci, zaistnielimy wmediach. Wszyscy nas popierali, pki nie pojawiaa si kwestia pienidzy, aprzecie chodzio oniespena 4tys. osb wspomina Miejewski. Sprawa trafia do Komisji Trjstronnej. Resort pracy unika spotkania zpracownikami brany, wic wodpowiedzi dokonali oni okupacji jego siedziby. Reakcja bya natychmiastowa. Minister Komoowski momentalnie wyrazi gotowo do rozmw relacjonuje Miejewski. Na bazie tego wydarzenia powoano zesp,

Za zdrowie nasze iWasze

Uzyskiwane przez protestujcych zabezpieczenia socjalne agodziy napicia powstae wskutek restrukturyzacji wynikajcej ztransformacji. Szczeglnie ciekawie na tym polu przedstawia si grnictwo wglowe. Gdyby nie protesty iwynikajce znich ustpstwa, zlikwidowano by na przykad znaczn cz kopal, ktrych istnienie okazao si zyskowne wmomencie pojawienia si koniunktury uwaa prof.Leszek Gilejko zKatedry Socjologii Ekonomicznej sgH. Sam strajk jest tylko medialnym wydarzeniem, dramatycznym zawoaniem ludzi, ktrych stawia si pod cian. Jego istota ley wnegocjacjach, do ktrych protest prowadzi iwefektach, ktre one przynosz podsumowuje Broniarz.

Konrad Malec

reklama

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

23

My-Pyrrusowie,
czyli fiasko demokracji lokalnej
MarciN MutH

Jak trudno przeama monopol wielkich partii iznanych nazwisk wpseudodemokracji, pokazuje przykad ruchu My-Poznaniacy. Niewiele zabrako mu do odniesienia sukcesu wostatnich wyborach samorzdowych.

Maciej Wudarski

24

Krzystof Ulas (wszystkie fotografie)

omentujc na gorco ich wyniki, Tomasz Lis stwierdzi, e wskali kraju zwycistwo odniosy dwie partie Platforma Obywatelska oraz Partia Urzdujcych Prezydentw. Stwierdzenie tyle efektowne, co pytkie. Gdy si bowiem przyjrze frekwencji, zwycizc okae si Partia Marazmu, zrzeszajca Polakw ponad podziaami. Jej program to obojtno obywatelska, niechwobec polityki iniewiara wsens wyborw. Dziki liczebnoci inaiwnej bezinteresownoci, rozdaje karty na wszystkich szczeblach wadzy, nie czerpic ztego adnych profitw. Jako typowa partia protestu, zrzesza ona wszystkich, ktrzy nie chc, nie umiej albo nie maj czasu sprbowa zrozumie, wjaki sposb obywatel moe ipowinien braczynny udzia wdemokracji. S wniej ci, ktrzy na wybory nie chodz ostatnio a 52,68% obywateli. S te tacy, ktrzy chodz zprzewiadczeniem, i nie ma na kogo gosowa (1,7mln niewanych gosw wwyborach do sejmikw) lub wybieraj tzw. mniejsze zo. S wreszcie ci, ktrzy wybieraj jedn zczterech kanonicznych partii zpenym przekonaniem, chozazwyczaj bez orientacji wich programach. Co ich czy? Bezrefleksyjne przekonanie, e wadza to nie my, ale oni, ademokracja to odpowiedzialno nie nasza, lecz ich.

Stolica Wielkopolski rzdzona jest od 1998r. przez Ryszarda Grobelnego, sztandarow posta Partii Urzdujcych Prezydentw. W1990r. zosta on czonkiem pierwszej demokratycznie wybranej rady miejskiej, aw1992r. Zarzdu Miasta. Prezydentem Poznania by wwczas Wojciech Szczsny Kaczmarek zUnii Demokratycznej. Grobelny nalea wtedy do Kongresu Liberalno-Demokratycznego, zktrym wkrtce przystpi

Przykad zPoznania

do partii swojego pryncypaa. Koalicja aws-uw wyniosa go w1998r. na fotel prezydenta. Pozna to miasto, wktrym zawsze doskonae wyniki osigay ugrupowania liberalne ikonserwatywne. Umiejtnie lawirujc midzy interesami partyjnymi, prezydent rok po roku umacnia sw pozycj, dzielc miejskie pienidze iposady. Jako sprawny technokrata ipojtny ucze specjalistw od public relations dorobi si miana dobrego gospodarza, rozumiejcego potrzeby mieszkacw. Ze wzgldu na nisk wiadomo wyborcw wkwestii praw iobowizkw radnych oraz prezydenta, atake ze wzgldu na dominacj do zblionych programowo partii, Grobelny nigdy nie mia powaniejszych przeciwnikw. Nawet gdy wprowadzono bezporednie wybory, wpierwszej batalii pokona swego byego szefa, Kaczmarka, popularnego ibarwnego, lecz nie posiadajcego silnego zaplecza politycznego. Natomiast w2006r., po niespodziewanej porace wI turze, rozgromi mao znan posank po MariPaso-Winiewsk. Wobu przypadkach frekwencja nie przekroczya 50%, akandydaci zinnych stron sceny politycznej nie mieli adnych szans. adna z pierwszoplanowych postaci poznaskiej polityki nigdy nie stana wszranki zGrobelnym, ktry po rozpadzie UW pozosta bezpartyjny. Wpartiach przyj si zwyczaj wystawiania kontrkandydatw, ale nigdy takich, ktrzy mieliby realne szanse na zwycistwo. Po kampanii opanowana przez po zprzystawkami Rada Miasta cile wsppracowaa zdawnym koleg, desygnujc take swoich ludzi do Urzdu Miasta. Polityczno-rodowiskowo-koleeski ukad cieszy sisympatilokalnego biznesu (z Janem Kulczykiem na czele), wpywowych postaci Kocioa oraz elit

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

25

uzalenionych od miasta lub przedsibiorcw. Pozbawiony by przy tym konkurencji, ze wzgldu na wyjtkow sabo partii opozycyjnych. W demokracji brak konkurencji prowadzi do tego, e rzdzca wikszo zaczyna lekceway oczekiwania wyborcw. Tak wanie zaczo si dzia wPoznaniu. Bdcy kiedy liderem przemian istawiany za wzr innym orodkom, sta si przez lata rzdw Grobelnego iPo do prowincjonalnym miastem uniwersyteckim, gdzie przychylno wobec wielkich biznesmenw stanowi jedyny wyznacznik rozwoju. Pierwsze rysy na lukrowanym obrazie malowanym przez rzdzcych pojawiy si wraz zoskareniem prezydenta oniegospodarno przy zbywaniu gruntw. Okazao si bowiem, e pastwu Kulczykom lekk rk podarowano 7mln z, sprzedajc grunt przeznaczony na park zpozwoleniem na rozbudow centrum handlowego Stary Browar. Sprawa moe rozeszaby si po kociach wydany wtej sprawie przez sd wyrok skazujcy okaza siniewany gdyby zinnych stron miasta nie zaczy dochodziodgosy kolejnych afer ikonfliktw. A to mieszkacy willowego Edwardowa spostrzegli, e pod oknami ich domw ma przej wadliwie zaprojektowana tzw. III rama komunikacyjna, czyli miejska, trzypasmowa autostrada. Mona j byo odsun o200m, ale deweloper mia ju tam zaklepany teren pod bloki. Ato na Ratajach miejscowa spoeczno zauwaya, e deweloper przymierza si do budowy osiedla wmiejscu przewidzianym na park. Ato wSmochowicach zorientowano si, e wpobliskim lesie ma powsta pole golfowe, za wbezporednim ssiedztwie urokliwego Parku Soackiego planowana jest budowa blokw. Mieszkacy Poznania zaczli zdawa sobie

spraw, e miastem rzdz politycy bez wizji, urzdnicy bez wyobrani ideweloperzy bez skrupuw.

Postpujca degrengolada irosnca arogancja wadz musiay si spotka zreakcj. Na gruncie konfliktw wrnych czciach miasta, gdzie zawsze po jednej stronie by interes mieszkacw, po drugiej za instytucji pastwowej czy komunalnej lub prywatnego przedsibiorcy wsppracujcego zUrzdem Miasta, powstao Stowarzyszenie My-Poznaniacy. Pod jego szyldem spotkali si zaangaowani obywatele, niektrzy dziaajcy wczeniej wpartiach, inni aktywni wradach osiedli, wszyscy natomiast poirytowani obecnym stanem rzeczy. Przyjto zasad, e nikt nikogo nie pyta opogldy polityczne. Wten sposb udao si w krtkim czasie stworzy skuteczn opozycj obywatelsk. Radni iUrzd Miasta musieli przyj do wiadomoci, e ich dziaania s monitorowane ioceniane przez coraz lepiej zorganizowanych mieszkacw. Podczas gdy zaczynay si tworzy obywatelskie grupy samoobrony, politycy snuli wielkie plany. Lokalny baron po, pose Waldy Dzikowski, postanowi wpiknym stylu wygrawybory miejskie. Wtym celu przyj do partii prezydenta Grobelnego, obiecujc, e bdzie on jej kandydatem. Wten sposb Grobelny zapewnia sobie reelekcj, apo miadce zwycistwo, bowiem pis niemal przestao istnie po wyrzuceniu z partii popularnego europosa Marcina Libickiego iodejciu zwizanych znim dziaaczy, za sabncy od dawna lokalny sld nie potrafi nawet namwi do kandydowania swojej jedynej lokalnej posanki, b. minister Krystyny ybackiej. Ju wczesn wiosn

Kup, moci panowie

26

2010r. jesienne wybory samorzdowe wydaway si by rozstrzygnite. W tym samym czasie przez Pozna zaczy si jednak przetacza demonstracje. I tak, ok. 2 tys. anarchistw oraz mieszkacw miasta manifestowao wobronie zagroonego eksmisj squatu Rozbrat, stanowicego jedyne wswoim rodzaju centrum kultury niezalenej. Zkolei uczniowie renomowanego liceum demonstrowali przeciwko poznaskiej kurii, prbujcej narzuci absurdalnie wysoki czynsz szkole, ktrej budynek niedawno odzyskaa. Absolutnie niezwizane ze sob wydarzenia pokazyway, e wstatecznych poznaniakach narasta zniecierpliwienie postpowaniem miejscowych elit. Spor popularno wrd niezadowolonych zyska jeden z zaoycieli i liderw Stowarzyszenia Lech Mergler. Inynier, ktry stworzy iprzez lata prowadzi czasopismo oksikach, animator lokalnego ycia kulturalnego ibyy aktywista Zielonych 2004, peni rol nieformalnego rzecznika ruchu sprzeciwu. Jego wystpienia mona byo usyszena demonstracjach, zobaczy wtelewizji iprzeczyta na specjalnie stworzonej stronie internetowej. Sta sipostaci na tyle medialn, e lokalny dodatek do Gazety Wyborczej opublikowa tekst, wktrym namaszcza go na niezalenego kandydata na prezydenta. Wsamym Stowarzyszeniu oywia sidebata na temat udziau wwyborach. Nie podjto jednak adnych decyzji, asam Mergler zachowa dystans wobec prasowych pomysw. Gdy zaczto ukada listy wyborcze, aPlatforma dogadywaa zprezydentem szczegy programowe ipersonalne, wybuch skandal. Wiceprezydent, Sawomir Hinc z po podj prb spacyfikowania aktywnoci publicznej artystw Teatru smego Dnia, ktrzy ujli siza krytykowanym przez poznaskich politykw Januszem Palikotem. Urzdnik, ktry ju wczeniej by

krytykowany za niekompetencji arogancj, wywoa swoimi naciskami dyskusj, w ktr mocno zaangaowali si lokalni intelektualici, animatorzy kultury, dziennikarze oraz dziaacze obywatelscy. Prof. Tomasz Polak nazwa rzecz po imieniu, piszc ozblatowanych poznaskich elitach niezdolnych do dialogu spoecznego idziaajcych wedug towarzyskiego klucza dla doranych interesw. Wywoa take posta Merglera, wskazujc na Stowarzyszenie My-Poznaniacy jako si zdoln przedstawi punkt widzenia krytycznie nastawionych mieszkacw. Stowarzyszenie, widzc potrzeb zaprezentowania alternatywnej wizji miasta, zdecydowao si na start w wyborach. Poniewa wiceprezes Mergler uzna sw kandydatur za zbyt radykaln dla liberalno-konserwatywnych poznaniakw, postanowiono wystawi w wycigu prezydenckim Jacka Jakowiaka, prawnika, przedsibiorc ifilantropa. Na licie kandydatw do Rady Miasta oprcz dziaaczy Stowarzyszenia mieli znale si przedstawiciele innych rodowisk niezadowolonych zsytuacji wPoznaniu.

Wiatr zmian

Stowarzyszenie My-Poznaniacy jako jedyne posiadao gotowy alternatywny program dla miasta, atake wygodn pozycj trybuna ludowego, nie uwikanego wpolityczne rozgrywki. Liczyo take na wsparcie innych organizacji dziaajcych na rzecz postaw obywatelskich itransparentnoci wadzy. Niestety, szybko okazao si, e sytuacja nie jest atak komfortowa. Wiele organizacji pozarzdowych, dziaaczy spoecznych oraz animatorw kultury odmwio przystpienia do Komitetu Wyborczego Wyborcw Porozumienie My.Poznaniacy, obawiajc si nie bez podstaw szykan finansowych iorganizacyjnych ze strony zwyciskiego prezydenta (miasto) lub partii

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

27

(wojewdztwo). Ostatecznie do Komitetu oprcz czonkw Stowarzyszenia przystpili ekolodzy, specjalici od transportu, dziaacze rad osiedli, studenci, animatorzy kultury iaktywni mieszkacy. Na dodatek konkurencyjne komitety postanowiy podkupi cz osb, ktre ju zoyy akces do Porozumienia czy nawet je wsptworzyy. Dobry przykad takich dziaa to sprawa Adama Pawlika. Wsawiony skuteczn walk z miastem i deweloperami o Park Rataje, zdobywca nagrody lokalnego wydania Gazety Wyborczej Biaej Pyry, popularny dziaacz ratajski iczonek Stowarzyszenia, zosta penomocnikiem Komitetu My.Poznaniacy, aby kilka dni pniej ogosistart zlisty prezydenta Grobelnego. Swj wybr argumentowa obietnic realizacji parku, oktry tak zaciekle walczy zprezydentem. Wolta Pawlika, tumaczona przez niego do racjonalnie interesem mieszkacw, spotkaa si, co zrozumiae, zbardzo emocjonalnreakcjczonkw Stowarzyszenia. W ostatniej chwili na start zinnej listy zdecydowa si take kolejny prominentny czonek Stowarzyszenia byy wojewoda, Tadeusz Dziuba. Wjego przypadku nie mona raczej mwi oprostej korupcji politycznej, lecz okonflikcie lojalnoci. Zwizany zpis urzdnik zosta poproszony przez Jarosawa Kaczyskiego owzmocnienie partii, osabionej wregionie, zostajc jej kandydatem na prezydenta miasta. Wmomencie, gdy przeciw dziaaczom spoecznym stany cztery silne komitety, szanse na wejcie do Rady zmalay niemal do zera. Wiele jest problemw, zktrymi musi borykasi komitet tworzony bez wsparcia partii politycznej oraz oparcia we wadzy i/lub biznesie. S to m.in. brak bazy organizacyjnej, rodkw finansowych, sprawnego mechanizmu podejmowania decyzji oraz gotowych procedur dziaania. Tymczasem prawo nakada na startujcych wwyborach wiele ogranicze. Przykadowo,

1. Krzystof Ulas 2, 3. Katarzyna Jankowska 4. Maciej Wudarski

Radni i Urzd Miasta musieli przyj do wiadomoci, e ich dziaania s monitorowane ioceniane przez coraz lepiej zorganizowanych mieszkacw.

28
kampania moe by prowadzona tylko wwyznaczonym okresie, po oficjalnej rejestracji komitetu wyborczego oraz list kandydatw. Do tego momentu nie mona take zbiera pienidzy, std organizacje spoeczne, nie posiadajce majtku ani odpowiedniej zdolnoci kredytowej, maj nieraz kopot nawet ze zgromadzeniem w odpowiednim czasie rodkw na skromne biuro ztelefonem. Wobec powyszych, aby skutecznie prowadzi akcj wyborcz, trzeba mie wyrobion wczeniej mark isprawne struktury, albo oprze si na szerokim ruchu spoecznym. Koalicji My.Poznaniacy zostao to drugie rozwizanie. Pospolite ruszenie zawizane wok Stowarzyszenia posiadao niestety wszelkie wady tego typu przedsiwzi. Po pierwsze, jednoczyo ludzi zrozmaitych rodowisk oraz ornym dowiadczeniu iwiatopogldzie, co powodowao konflikty wewntrzne. Po drugie, powstao zbyt pno, by sensownie zaplanowa kampani wyborcz. Wielu kandydatw iwolontariuszy nie mogo ju odwoa zaplanowanych wyjazdw, przez co ich aktywno wkampanii bya ograniczona. Po trzecie, nie posiadao silnego przywdztwa, ktre mogoby wpowstaym chaosie narzuci konkretne rozwizania. Po czwarte, byo nieodporne na mocne ciosy ze strony lepiej zorganizowanych politycznych armii zacinych, co skutkowao rejteradami wanych dziaaczy. Jednak mimo tego, e dziaania byy sabo skoordynowane, adyskusje czsto zbaczay na boczne tory, udao siwypracowaprost i(jak siokazao) do skuteczn strategi wyborcz. Poniewa rozpoznawalno marki Stowarzyszenia ikandydata na prezydenta bya bardzo maa, postanowiono skupisi na promocji szyldu My-Poznaniacy oraz osoby Jacka Jakowiaka. Korzystajc zsilnej wrd poznaskiej inteligencji potrzeby zmian, skierowano komunikat do tej wskiej, ale cigle wpywowej grupy spoecznej. Poszerzenie grupy docelowej wtak krtkim czasie byoby bowiem bardzo trudne. Stworzono prosti chwytliw identyfikacj wizualn, opart na wyranym logotypie oraz hale Europejski Pozna. Listy kandydatw uporzdkowano, tworzc pasma zprzypisanymi staymi pozycjami: Liderzy, Mobilne Miasto, Zielony Pozna, Studenci dla Poznania, Samorzdne Osiedla, Spoecznoci Lokalne, Aktywni Mieszkacy, Ostatnie Kultura. Wten sposb kady wyborca mg atwo odnale na licie wswoim okrgu kandydata, ktry zabiega osprawy dla niego najwaniejsze. Zdecydowanie postawiono na promocj liderw list oraz konkretnych pasm. Wielkim wysikiem kandydatw i wolontariuszy udao si stworzy materiay wyborcze: stron internetow, ulotki, profil na Facebooku, blogi kandydatw na radnych iprezydenta, atake zorganizowa kilka ciekawych akcji ulicznych. Niestety, zabrako czasu na naleyte przeprowadzenie kampanii telewizyjnej iradiowej wbezpatnym czasie antenowym oraz wiksz ilo dziaa niestandardowych.

biednym zawsze woczy

Tu pojawia si kolejny problem zprowadzeniem niezalenej kampanii wobliczu ograniczonych rodkw finansowych rozporzdzenia lokalnych wadz. WPoznaniu Rada Miasta wprowadzia zakaz wieszania plakatw na dyktach, awic stosowania podstawowego istosunkowo taniego nonika promocyjnego. Uchwalia zatem prawo, ktre wjawny sposb promowao kandydatw partii politycznych, wydajcych lekk rk pienidze na ogromne siatki reklamowe, billboardy, spoty telewizyjne iradiowe. Inne ciekawe dziaanie wadz samorzdowych to szykany, jakim poddawani byli mieszkacy miasta nie posiadajcy tutaj meldunku. Aby zarejestrowasina licie wyborcw, obywatel musia nie tylko zoy odpowiednie owiadczenie, ale jeszcze przedstawi dowd, e faktycznie jest zwizany z miastem. Zazwyczaj uznawane byy dokumenty wrodzaju umowy najmu mieszkania czy umowy oprac, lecz np. ju nie zawiadczenie oreprezentowaniu stowarzyszenia kulturalnego dziaajcego wPoznaniu od lat. Dodatkow atrakcj dla starajcego sio wpis byo pene wyszoci pouczenie okoniecznoci meldunku. Mimo szeroko zakrojonej akcji protestacyjnej kandydatw zpasma Studenci dla Poznania, polityka wadz nie zostaa zmieniona. Wachlarz dziaa bronicych poznaskiej demokracji przed atakiem aktywnych mieszkacw zosta uzupeniony obezczelne zapoyczenia programowe. Stowarzyszenie My-Poznaniacy jako jedyne zaprosio do wsppracy ekspertw irazem znimi przygotowao kompleksowy program rozwoju miasta. adna zpartii politycznych ani sam prezydent nie pokusili si oprzedstawienie alternatywnej wizji, zadowalajc si przejciem kilku najbardziej nonych elementw programu stowarzyszenia obywatelskiego. Majc przewag medialn ipromocyjn, konkurenci Stowarzyszenia bez trudu dokonali skojarzenia ze swoim wizerunkiem takich pomysw, ktre wczeniej byy przez nich ignorowane lub nawet zwalczane. Nagle prezydent Grobelny sta si ordownikiem konsultacji spoecznych oraz obieca realizacjParku Rataje, oktr wczeniej spoecznicy musieli walczyw sdach. Zkolei kandydaci sld umiecili na sztandarach postulat przeniesienia cywilnego lotniska na miejsce bazy F-16 ieksmisji tej ostatniej poza miasto. Kandydaci po natomiast nagle zachwycili si ide rewitalizacji rdmiejskich dzielnic oraz pomysem stworzenia centrum kultury wStarej Gazowni, cho wczeniej podobne pomysy torpedowali, wsppracujc lojalnie zUrzdem Miasta. Gwne haso wyborcze My.Poznaniacy Europejski Pozna zostao przyswojone przez komitet prezydenta, ktry pocztkowo gosi, e Pozna ma by miastem nr 1 wPolsce. Krytyka wadz za niszczc przestrze miejsk przychylno dla biznesu deweloperskiego, bdca od lat jednym zpodstawowych

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

29
motyww dziaa (medialnych iprawnych) Stowarzyszenia zostaa przejta przez sld. Podobnie jak sprzeciw wobec rozkadu programu rewitalizacji rdmiecia. pis zkolei rozwin retoryk aplauzu dla ruchw obywatelskich, awszystkie komitety, nagle, stay si zwolennikami komunikacji publicznej i rowerowej. Dalsze przykady mona by mnoy. Tu dochodzimy do kolejnej przeszkody bariery medialnej. Lokalne rodki masowego przekazu staray si rzetelnie relacjonowa przebieg wyborw, jednak publikowane sondae przez wiele tygodni ignoroway start Stowarzyszenia. Kiedy za pojawio si ono wzestawieniach, nigdy, podobnie zreszt jak jego kandydat na prezydenta, nie przekroczyo 5% poparcia. Jak pokazay wyniki wyborw oraz potwierdziy zakulisowe wypowiedzi dziennikarzy, sondae na poziomie lokalnym s przygotowywane mniej rzetelnie ni oglnopolskie, m.in. ze wzgldu na ograniczenia budetowe. Nie przeszkadza im to jednak miesporego wpywu na decyzje wyborcw, ktrych cz przyznawaa dziennikarzom ju po gosowaniu, e oddaa gos na kogo innego ze wzgldu na brak szans Stowarzyszenia na wprowadzenie kandydatw do Rady. Do niemal wszystkich mediw udao si przedosta jedynie zkomunikatem okomitecie poparcia, ktrego skad by na tyle imponujcy, e trudno byo zby milczeniem jego ogoszenie.
b n a Dan.Pan.*, http://www.flickr.com/photos/lazydanpan/3410586550/in/photostream/

My-Poznaniacy zmobilizowali swoje szeregi, przeprowadzili ywioow, cho nie zawsze skoordynowan kampani. Popierany przez nich Jacek Jakowiak zaj wwycigu prezydenckim wysokie 4. miejsce, uzyskujc 7,5% gosw i wyprzedzajc nawet silnie promowanego kandydata sld (zwyciy ponownie Ryszard Grobelny, otrzymujc wdrugiej turze gosw przy frekwencji poniej 25%). Jeszcze lepszy by wynik caego komitetu na listy jego kandydatw pado 9,5% gosw wwyborach do Rady Miasta. Ale nic ztego nie wyniko. Wielu wyborcw zapewne nie wie nawet, e wwyborach do Rady Miasta przekroczenie progu 5% nie gwarantuje mandatw, ajedynie prawo do uczestnictwa wich podziale. Ba, algorytm uywany wramach tzw. metody dHondta sprawia, e nawet wynik niemal 10-procentowy nie daje pewnoci zdobycia choby jednego miejsca wRadzie. Wyborcy, ktrzy uwierzyli wmoliwo drobnej zmiany wpejzau politycznym, mieli prawo poczu si wystawieni do wiatru. Porozumienie My.Poznaniacy odnioso jednak niezaprzeczalny sukces. Bez zaplecza materialnego iorganizacyjnego, kosztem kilkudziesiciu tysicy zotych, pokazao, e mona przekroczy prg wyborczy i walczy z partiami politycznymi jak rwny z rwnym. Wprowadzio te do debaty kwestie dotychczas ignorowane przez politykw. Sprawio, e zadufana

Chwaa zwycionym

wsobie ipewna zwycistwa Platforma Obywatelska stracia wikszo wRadzie Miasta. Odebrao jej bowiem gosy wyborcw, ktrzy parti Tuska traktowali jako mniejsze zo, anie jako atrakcyjn sam wsobie ofertpolityczn. Wszystko to jednak zwycistwa pyrrusowe. Nie udao si bowiem zdobyprzyczka wRadzie Miasta, ktry mgby posuy do budowy dugofalowej alternatywy dla panoszcych si wsamorzdzie drugorzdnych politykw ipierwszorzdnych karierowiczw. Smutny wniosek jest taki, e polska demokracja widnie, poniewa nie zostay przewidziane mechanizmy wchodzenia nowych ludzi do polityki. Przykad poznaski pokaza, e nie jest to niemoliwe na poziomie lokalnym. Jednak wskali oglnopolskiej osignicie wyniku 9,5% przez jakkolwiek si oddoln jest waciwie niewykonalne. O ile wduym miecie mona znale kilkudziesiciu walecznych spoecznikw, samowystarczalnych przedsibiorcw, ambitnych studentw oraz kilku przychylnych dziennikarzy czy specjalistw od komunikacji, ktrzy rzuc wyzwanie okopanemu establishmentowi, na poziomie Polski centralnej czy nawet powiatowej wydaje si to absolutnie nieosigalne. Partia Marazmu, wygrywajca od wielu lat wszystkie wybory, jest efektem ubocznym konsekwentnych dziaa ustawodawczych i wieloletnich zaniecha. Umocnieniu jej pozycji suy zarwno niedorozwinita ordynacja wyborcza, przestarzae przepisy administracyjne izblatowane elity polityczne. Jej gwnym sponsorem jest pastwo, lekk rk finansujce zamknity ukad, ktry pod przykrywk porzdkowania sceny politycznej wprowadzi monopol kilkudziesiciu najbardziej obrotnych dziaaczy. Jeli ktokolwiek jest na tyle szalony, eby sprbowaten monopol zama,choby na szczeblu lokalnym, musi niestety wobecnych realiach liczy si zniechybn klsk.

MarcIn MutH

30

Patrzc na transport publiczny zperspektywy wielkich miast, moe si wydawa, epo okresie fascynacji motoryzacj nastpuje rozkwit mobilnoci niezalenej od samochodw. Problem wtym, e rwnoczenie podupada transport publiczny na prowincji.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

31

Biae plamy iczarne dziury

Karol TraMMer

Warszawie rozpoczto budow drugiej ju linii metra. Uruchamiane s coraz to nowe linie szybkiej kolei czcej miasta aglomeracji. Brzegi Wisy spaja niezaleny od ruchu samochodowego pas autobusowo-tramwajowy, po ktrym pojazdy komunikacji miejskiej kursuj co minut. WKrakowie uruchomiono nitk tramwajow pod centrum miasta zpodziemnego przystanku mona wyj na perony dworca kolejowego. W Poznaniu bezkolizyjna trasa szybkiego tramwaju zapewnia poczenie centrum z najwikszymi osiedlami wpnocnej czci miasta. To tylko wybrane nowoczesne inwestycje transportowe wduych orodkach. W tym samym czasie dla mieszkacw Polski powiatowej samochd coraz czciej staje si jedyn szans na mobilno. Bo pks likwiduje kolejny autobus do najbliszego miasta, akolej wycofuje zniego ostatni ju pocig do duych aglomeracji.

W cigu kilkunastu lat uywana sie kolejowa zmalaa wPolsce oponad jedn czwart. W1990r. liczya 26,2tys. km, by do 2008r. skurczy si do 19,6tys. km1. Codzienny ruch pasaerski prowadzony jest na jedynie 13,3tys. km, co oznacza, e pocigi pasaerskie regularnie kursuj po zaledwie poowie dugoci sieci kolejowej zpocztkw transformacji. Jakby tego byo mao, na wielu wci czynnych odcinkach oferta jest znikoma. Dan lini kursuj wycznie pocigi dalekobiene, nie zatrzymujce si wmiejscowociach lecych po drodze lub obsugiwana jest ona zaledwie jedn par pocigw na dob. Tak jest m.in. na trasach zWielunia przez Wieruszw do Kpna, zOpola Gwnego do Jelcza-Laskowic, zLwwka

Zwijanie kolei

lskiego do Zebrzydowej czy zInowrocawia przez Piotrkw Kujawski do Babiaka. Tymczasem wpolskich warunkach za atrakcyjn ofert przewozow na kolejach regionalnych przyjmuje si 57 pocigw dziennie na danej trasie wkadym kierunku. Jest to itak dalekie od europejskich standardw, gdzie pocigi regionalne kursuj co 12 godziny od witu do pnego wieczora. Polska to niechlubny europejski rekordzista pod wzgldem ograniczania dugoci sieci kolejowej. Cociekawe, gdy unas dokonywano ci, wa 11 spord 25 krajw Unii Europejskiej eksploatowane sieci ulegy wydueniu. Stao si tak m.in. wSowenii, na Wgrzech czy wCzechach. Gdy wCzechach mae autobusy szynowe zapewniaj dogodny dojazd zobszarw wiejskich do miasteczek imiast, wPolsce kolej niemal cakowicie wycofaa si zprzewozw lokalnych. Ogranicza si wnajlepszym razie do pocze midzy duymi orodkami powiatowymi anajwikszymi miastami. Powstay przy tym ogromne poacie kraju, gdzie kolej ktra powinna stanowi szkielet systemu transportu publicznego nie dociera wogle. Najwiksza z takich biaych plam zajmuje powierzchni prawie 7,9 tys. km2 i zamieszkana jest przez 689 tys. osb. Ten zwarty obszar cignie si wzdu doliny Wisy od rogatek Krakowa a po okolice Radomia i obejmuje jedenacie powiatw (proszowicki, dbrowski, kazimierski, mielecki, buski, staszowski, sandomierski, opatowski, opolski, lipski, zwoleski), lecych na terenie piciu wojewdztw: maopolskiego, podkarpackiego, witokrzyskiego, lubelskiego imazowieckiego. Wcaej Polsce wpowiatach zupenie pozbawionych kolei pasaerskiej mieszka ok. 3mln ludzi.

32
Dotowane likwidacje
Spjrzmy dla odmiany na Suwaki. Wcigu ostatnich trzech lat straciy wikszo pocigw zapewniajcych pnocno-wschodniej Polsce poczenie zreszt kraju. Na przeomie 2007 i2008r. zSuwak codziennie wyruszay pocigi bezporednio do Warszawy (trzy dziennie), odzi (jeden), Wrocawia (dwa), Poznania (jeden) czy Torunia (jeden). Wsezonie letnim kursoway dodatkowe pocigi do Trjmiasta, Szczecina, Warszawy iKrakowa. Dzi Suwaki obsugiwane s przez jedno poczenie dalekobiene: popoudniowy pocig do Warszawy. Masowe cicia wsieci pocigw pospiesznych s otyle zaskakujce, e ten segment pocze, okrelanych jako przewozy midzywojewdzkie, objto dotacjami Ministerstwa Infrastruktury. Teoretycznie gwarantowa maj one utrzymanie ruchu rwnie poza najwaniejszymi trasami. Wpraktyce jednak resort, cho peni funkcj organizatora przewozw midzywojewdzkich, nie okrela podanej sieci pocze oraz choby minimalnego zakresu oferty wkonkretnych relacjach. Wefekcie w2009r. mimo dokonanej wtrakcie obowizywania rocznego rozkadu jazdy zupenej likwidacji pocze midzywojewdzkich m.in. do Brodnicy, Grudzidza, Krasnegostawu, Mielca, Nysy, Olkusza, Rybnika czy Zamocia ministerstwo zwikszyo dofinansowanie z wstpnie przewidzianych wbudecie 140 do 175mlnz. Nie mona Polski lokalnej odci od pocze zmetropoliami irnymi regionami kraju apelowa na amach dwumiesicznika ZBiegiem Szyn Stanisaw Bodys, burmistrz Rejowca Fabrycznego na Lubelszczynie, wiceprezes Unii Miasteczek Polskich. Bya to reakcja na wycofanie wczerwcu 2010r. ostatnich pocze dalekobienych przez Rejowiec. Rozumiem, e kolej musi dba oswoje finanse, ale ma te obowizek wiadczenia usugi publicznej. To nie jest firma prywatna, dla ktrej liczy si tylko zysk. Wykonuje usug publiczn, za ktr otrzymuje dofinansowanie zbudetu pastwa. Jeszcze w2008r. Rejowiec Fabryczny by wzem kolejowym, na ktrym trasy pocigw dalekobienych zkierunku Warszawy rozdzielay si do Chema iZamocia. Dzi po likwidacji wszystkich pocze dalekobienych do Zamocia (2009) iChema (2010) sta si zwykym przystankiem dla pocigw regionalnych, kursujcych midzy Chemem iLublinem.

Ostatnie lata to czas masowych ci rwnie wsieci pocigw pospiesznych. Zapewniay one komunikacj midzy miastami powiatowymi a najwikszymi aglomeracjami. Wszystkie poczenia dalekobiene stracio poudniowe Podkarpacie, obejmujce pas od Jasa przez Krosno, Sanok a po Zagrz bram wBieszczady. Lini t jeszcze w2009r. kursoway pocigi pospieszne, oferujce przede wszystkim wsezonie turystycznym bezporednie poczenia zGrnym lskiem, Krakowem, Trjmiastem czy Warszaw. Dzi po adnym znich nie ma ju ladu. Rwnoczenie na linii Jaso KrosnoSanokZagrz do zupenego minimum ograniczono ofert pocigw regionalnych zsiedmiu par ostay si dwie. Ato oznacza, e zKrosna byego miasta wojewdzkiego mona dwa razy dziennie wyruszy do Jasa (o godz. 7.49 i13.52) idwa razy do Zagrza (o godz. 7.19 i14.47).

Tabela 1. Zmiany dugoci eksploatowanej sieci kolejowej wpastwach Unii Europejskiej (wkm) KRAJ Wochy Holandia Hiszpania Grecja Sowenia Luksemburg Belgia Finlandia Austria Wgry Czechy Irlandia Sowacja Szwecja Bugaria Wielka Brytania Rumunia otwa Dania Portugalia Estonia Litwa Francja Niemcy POLSKA 1990 16066 2798 14539 2484 1196 271 3479 5867 5624 7838 9430* 1944 3668* 11193 4299 16914 11348 2397 2838 3064 1026 2007 34070 40981 26228 2008 16861 2896 15041 2552 1228 275 3513 5919 5664 7892 9486 1919 3622 11022 4144 16218 10777 2263 2641 2842 919 1765 29901 33855 19627 Zmiana (%) +4,95 +3,50 +3,45 +2,74 +2,68 +1,48 +0,98 +0,87 +0,71 +0,69 +0,59 -1,29 -1,25 -1,52 -3,61 -4,11 -5,03 -5,59 -6,94 -7,25 -10,43 -12,06 -12,24 -17,39 -25,17

rdo: EU energy and transport in figures statistical pocketbook 2010, Publications Office of the European Union, Luksemburg. *dane z1995r.

Cho czsto sugeruje si, e energochonne ikosztowne pocigi regionalne mog zosta sprawnie zastpione przez komunikacj autobusow, okazuje si, e rwnie ten segment transportu publicznego boryka si zpowanymi problemami. Wedug danych zrzeszajcej pks-y Polskiej Izby Gospodarczej Transportu Samochodowego i Spedycji z2008r.2, w15 z16 wojewdztw przewonicy autobusowi na przewozach pasaerskich osigali straty (wyjtek stanowi woj. lubuskie). Tymczasem jedyne

Bdne koa PKs-u

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

33
dofinansowanie, na jakie faktycznie mog liczy, to zwrot za honorowanie ulg ustawowych na bilety. Prbuj wic ratowa sytuacj finansow wyprzedajc majtek oraz wycofujc si zobsugi miejscowoci pooonych na uboczu. Powanym problemem jest fatalny stan autobusw, co nie tylko nie zachca do podrowania, ale rwnie generuje koszty przy niskiej efektywnoci. Wedug danych Izby, rednio wprzedsibiorstwie pks na jeden autobus przypada zaledwie nieco ponad jeden kierowca (dokadnie: 1,182), przy czym wniektrych regionach nawet mniej wdzkiem 0,919, wZachodniopomorskiem 0,959. Powyszy wskanik biorc pod uwag, e to kierowcy, anie pojazdy objte s przepisami oograniczonym czasie pracy zjednej strony pokazuje, jak wiele pojazdw wci przebywa wnaprawach lub jest magazynami czci zamiennych, azdrugiej strony obnaa minimalistyczne podejcie do oferty przewozowej wwielu pks-ach. Skutkuje to tym, e autobusy zamiast jak najwicej jedzi, wykonuj jedynie niezbdne kursy szkolne, aprzez wiksz cz dnia stoj na placach postojowych. Przedsibiorstwa pks, prbujc osign rentowno przewozw, wycofuj si zobsugi mniejszych miejscowoci, wktrych czsto autobus stanowi jedyne okno na wiat. Na wielu lokalnych trasach plag jest ograniczanie kursowania wycznie do dni nauki szkolnej. W efekcie do setek polskich miejscowoci wweekendy, ferie oraz przez cae wakacje nie mona dotrze transportem publicznym. Wwielu znich po odjedzie ostatniego autobusu wdrugiej poowie czerwca, na nastpny trzeba czeka a do pocztku wrzenia. Coraz istotniejsz rol odgrywaj przewonicy busowi, ktrzy niejednokrotnie stanowi dla mieszkacw pozbawionych wasnego samochodu ostatni szans na jako tak mobilno. Mali przewonicy ograniczaj si jednak do obsugi najbardziej rentownych tras ito tylko wporach gwarantujcych wysok frekwencj. Skutkuje to tym, e przewonicy prywatni ciesz si co prawda pewnym zyskiem, jednak tworzone przez nich sieci pocze s ograniczone nie tylko nie zapewniaj regularnych kursw od wczesnego rana do pnego wieczora, ale take nie dojedaj do miejscowoci pooonych na uboczu. Ponadto obsuguj trasy kilkunastoosobowymi busami, ktre czsto albo nie s wstanie zabra wszystkich chtnych, albo wyruszaj wtras drastycznie przepenione. Taki ukad transportowy tworzy bdne koo: prywatni przewonicy podbieraj pasaerw przedsibiorstwom PkS wtakich porach ina takich trasach, gdzie kursy mogyby by rentowne. Pogarsza to wyniki ekonomiczne PkS-w, ktre zmuszone s szuka oszczdnoci poprzez wycofywanie si zobsugi pocze do mniejszych miejscowoci. Szanse na to, eby na te boczne drogi wmiejsce wycofanych autobusw pks wjechay prywatne busy, s oczywicie nike.

Gra: Polska jest europejskim rekordzist wdemontowaniu sieci kolejowej. Pozostaoci polinii kolejowej czcej Siedlce z Ostrok. D: W prawie wszystkich wojewdztwach przedsibiorstwa pks na przewozach pasaerskich osigaj straty. Prbuj wic rozpaczliwie ratowa sytuacj finansow wyprzedajc majtek oraz wycofujc si z obsugi mniejszych miejscowoci.

34
Na spalonej ziemi
czciach Polski. Wykazay one niezwykle mocno odczuwalne negatywne skutki ograniczania sieci kolejowej5. Likwidacja pocigw na linii Madyty Malbork ograniczya dostp do lepszych szk rednich: Czasem wybiera si gorsze szkoy zlepszym dojazdem, anie lepsze zgorszym dojazdem. Na przykad mieszkacy Waplewa Wielkiego wybieraj szkoy wSztumie, anie wMalborku, wanie ze wzgldu na trudnoci zwizane zdojazdem. Co wicej, badania wykazay, e likwidacje pocze wymuszay na mieszkacach odcitych wsi rezygnacj zpracy: A 28% respondentw sygnalizuje utrudnienia wdotarciu do miejsc pracy po zlikwidowaniu pasaerskiego poczenia kolejowego, aniektre osoby musiay wrcz zrezygnowa zdotychczasowej pracy, np. mieszkacy Przybrody zpracy wPoznaniu, Olbrachtowic we Wrocawiu. Badanie zwrcio rwnie uwag na konsekwencje rozlewajce si poza odcite miejscowoci. Straciy na znaczeniu zakupy dokonywane wmiastach pooonych na trasie zlikwidowanego poczenia kolejowego. Jest to zjawisko niekorzystne nie tylko dla mieszkacw badanych wsi, ale rwnie dla rozwoju ekonomicznego maych orodkw miejskich [], gdy podcina to podstaw ich egzystencji podkrela prof.Taylor.

Pogarszajca si oferta transportu publicznego jest otyle dokuczliwa, e rwnoczenie wmaych miejscowociach coraz mniej spraw da si zaatwi na miejscu. Dla przykadu, sie placwek Poczty Polskiej podlega cigym ograniczeniom: urzdy pocztowe na terenach wiejskich zastpowane s przez filie oraz agencje pocztowe, ktre zwykle nie wiadcz penego zakresu usug oraz maj skrcone godziny otwarcia. Co wicej, gdy wczerwcu 2008r. Najwysza Izba Kontroli przeprowadzaa kontrol Poczty Polskiej, na 8530 placwek a 559 byo zawieszonych co oznacza, e liczba faktycznie czynnych (7971) bya nisza od wyznaczonego rozporzdzeniem ministra infrastruktury poziomu niezbdnego dla zapewnienia powszechnego dostpu do usug pocztowych (8240)3. Rzd wdodatku prowadzi prace nad nowelizacj prawa pocztowego, ktra ma wej wycie w2012r. Umoliwi ona Poczcie Polskiej trwa likwidacj ponad 1,1tys. placwek na terenach wiejskich!4 Z kolei urzdnicy Ministerstwa Sprawiedliwoci od kilku lat maj zakusy na sdy iprokuratury rejonowe wmniejszych miastach powiatowych. Pomys zlikwidowania maych sdw rejonowych jest typowym przykadem patrzenia na Polsk zpunktu widzenia dwumilionowej stolicy. Taka likwidacja spowodowaaby dla obywateli dwu-, trzykrotne wyduenie przejazdw, aby zaatwi spraw w sdzie i prokuraturze stwierdzi Maciej Strczyski, wiceprezes Stowarzyszenia Sdziw Polskich Iustitia wrozmowie zDziennikiem w2009r. Dzi, gdy koncepcje reform sprowadzaj si do ograniczania sieci usug, mieszkacy kolejnych wsi nagle budz si na spalonej ziemi. Tamtejsza szkoa podstawowa nierzadko zbudowana przez miejscow spoeczno przestaa dziaa, lokalny urzd pocztowy zosta zamknity, punkt apteczny zlikwidowano, tory kolejowe porosy krzakami, aPkS wanie zawiesi ostatni kurs do miasteczka, wktrym wci jeszcze da si zaatwi najwaniejsze sprawy izrobi wiksze zakupy.

Prof. Zbigniew Taylor z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk prowadzi badania wrd mieszkacw 20wsi dotknitych likwidacjami pocze kolejowych, w rnych

Bez kolei, bez pracy

Upadek transportu publicznego poza duymi miastami wpycha Polakw wobjcia luksusu posiadania samochodu. Wedug danych gus, oile w2002r. na 1000 mieszkacw przypadao 288,6 samochodu osobowego, do 2009r. wskanik ten wzrs a do 432,2. Szczeglnie wysoka jego warto notowana jest wpowiatach peryferyjnych. Przykadowo wwoj. warmisko-mazurskim du liczb samochodw charakteryzuj si pooone na jego wschodnich obrzeach powiaty olecki (426,2/1000 mieszkacw) czy wgorzewski (422,9), osigajc pod tym wzgldem niemal redni krajow tymczasem Elblg, nalecy do najwikszych miast regionu, charakteryzuje si jedn znajniszych wartoci na Warmii iMazurach (347). Podobnie wwoj. podlaskim najwiksze usamochodowienie wystpuje na pnocno-wschodnich rubieach Polski: wpowiatach suwalskim (494,9) isejneskim (474,3), za najniszym wskanikiem charakteryzuje si stolica regionu, Biaystok (315,5).

Samochd wkadym gospodarstwie

Tabela 2. Liczba samochodw na 1000 mieszkacw wPolsce 2002 288,6 2003 294,4 2004 313,7 2005 323,4 2006 351,1 2007 382,7 2008 421,6 2009 432,2

rdo: Gwny Urzd Statystyczny

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

35
W woj. podkarpackim najwiksz warto wskanika osiga peryferyjnie pooony ibardzo rzadko zaludniony powiat bieszczadzki 518,7, przy wojewdzkiej redniej 381. Z kolei wwoj. lskim najwyszymi wartociami wskanika charakteryzuj si pooone na uboczu regionu powiaty myszkowski (547,9) oraz kobucki (536,7). Wwielu miastach cisej aglomeracji katowickiej, m.in. wChorzowie, Bytomiu, Zabrzu czy Rudzie lskiej wysoko wskanika nie przekracza 400 samochodw osobowych na 1000 mieszkacw, nie tylko nie osigajc redniej dla wojewdztwa, ale nawet oglnopolskiej. W pierwszej dwudziestce najbardziej usamochodowionych powiatw znajduj si tylko dwa due miasta (Sopot iWarszawa), reszta to powiaty ziemskie. Najwysz warto wskanik osiga wpooonym na kracach woj. mazowieckiego powiecie sierpeckim tu na 1000 mieszkacw przypada a 658,1 samochodu! Wbrew obiegowej opinii, to nie mio Polakw do czterech kek wpyna na ograniczenie pocze kolejowych. Wasne auto stanowio po prostu dla wielu rodzin jedyne rozwizanie problemu coraz gorszej jakoci transportu publicznego. Obserwowany wPolsce boom na samochody czsto sprowadzane zzagranicy pojazdy uywane ma zatem charakter wymuszonej motoryzacji. Wymuszonej zjednej strony nisk jakoci ycia wmiejscu zamieszkania na wielu obszarach Polski, zdrugiej upadkiem transportu publicznego, ktry powinien zapewnia dostp do pracy, edukacji, podstawowych usug, nie wspominajc ju okulturze irozrywce. Dr Micha Beim zUniwersytetu im. Adama Mickiewicza, stypendysta wInstytucie Mobilnoci iTransportu Politechniki wniemieckim Kaiserslautern, zwraca uwag, i wzrost liczby samochodw wPolsce staje si znaczcy na tle Europy. Liczba samochodw osobowych na tysic mieszkacw wPolsce pod koniec 2009r. wynosia 432 icho nadal odbiega od danych zWoch (605), Francji (492) czy Niemiec (504), to szybko ronie. Dynamika wzrostu liczby samochodw na tysic mieszkacw znacznie przekraczaa dynamik wkrajach tzw. starej Unii. [] Wwielu ztych pastw wpoowie ostatniej dekady poziom motoryzacji osiga historyczne maksimum i w ostatnich latach obserwuje si znaczce tendencje spadkowe! Trudno zatem mwi, e poziom rozwoju spoeczno-gospodarczego idzie wparze zpoziomem motoryzacji.

Polska wie ogaacana jest z usug publicznych - znikaj szkoy, urzdy pocztowe, punkty apteczne. Jednoczenie likwidowane s poczenia kolejowe oraz kursy autobusw pks.

Autostopem do pracy

Prywatne samochody nie s jednak w stanie cakowicie zastpi transportu publicznego. Wspomniany ju prof.Taylor zwraca uwag, i nie rozwizuj one wszystkich problemw zwizanych z dostpnoci: Szczeglnie niekorzystna sytuacja istnieje wprzypadku ludzi starszych, dzieci szkolnych, nastolatkw, matek wychowujcych dzieci, ludnoci ubogiej6.

Potwierdza to dr Beim: Dla ludzi mieszkajcych wPolsce powiatowej samochody staj si niezbdne do normalnego ycia. Na obszarach wiejskich czy maomiasteczkowych oktrych kolej ju zapomniaa, aPKS-y omijaj, coraz bardziej koncentrujc si na obsudze lukratywnych pocze midzymiastowych nie wszystkich jednak sta na samochody. Mieszkacy skazani s wic na jazd wurgajcych warunkach. Niestety, koczy si to czasem tragicznie. W padzierniku 2010r. pod Nowym Miastem nad Pilic zgino 18 osb, ktre samochodem dostawczym jechay do pracy wrejonie Grjca; wikszo siedziaa na wstawionych do samochodu pniach. Wypadek drastycznie pokaza, co dzieje si, gdy transport publiczny przestaje funkcjonowa. WPolsce jest coraz wicej obszarw, na ktrych nie tylko nieatwo ozdobycie pracy, ale rwnoczenie coraz trudniej oregularny idobrze zorganizowany transport, ktrym mona dojecha do miejsc, gdzie istniej moliwoci zarobkowania. Mamy kopoty zwydostaniem si zSuliszowic, apniej zdotarciem do domw. Musimy liczy na pomoc ssiadw majcych samochody, kiedy musimy co zaatwi wmiecie skarya si na amach Dziennika Zachodniego mieszkanka Suliszowic wpowiecie myszkowskim. Gazeta doniosa, e mieszkacom mniejszych miejscowoci w okolicach Czstochowy, Kobucka, Myszkowa iLublica coraz czciej pozostaje poruszanie si autostopem. Niektrzy znaszej wsi dochodz do pobliskiej drogi wojewdzkiej iapi okazj, bo inaczej nie dostan si do arek czy Myszkowa tak komunikacyjn codzienno na Jurze Krakowsko-Czstochowskiej opisywaa jedna zmieszkanek Czatachowy. Masowe likwidacje kursw pks czsto s skutkiem prywatyzacji tych przedsibiorstw. Jednak gwarancji utrzymania sieci pocze nie daje nawet komunalizacja, zwykle podczas przeksztace przeciwstawiana prywatyzacji. Andrzej Pograniczny, prezes pks wStarogardzie Gdaskim, nie pozostawia zudze: Jestemy powiatow spk, ale to nie oznacza, e nie

36
obowizuj nas reguy ekonomii. Bya to wypowied dla Dziennika Batyckiego z sierpnia 2010 r., gdy przez Pomorze przesza kolejna fala likwidacji pocze autobusowych. aobszarami wiejskimi (cicia wofercie pks) oraz midzy maymi miastami a metropoliami (cicia pocze kolejowych) rola ta staje si mocno teoretyczna. Wefekcie, rnice wpoziomie rozwoju wsi, maych irednich miast oraz duych aglomeracji coraz bardziej si pogbiaj. Tymczasem dopiero wzrost poziomu ycia na prowincji a nie tylko bogacenie si mieszkacw najwikszych zespow miejskich bdzie sygnaem, e wPolsce zachodzi prawdziwy rozwj regionalny.

Transport anty-publiczny, rozwj anty-regionalny

Z transportem publicznym wie si dylemat, czy rozwinita komunikacja zbiorowa ma funkcjonowa wycznie na obszarach silnie zurbanizowanych, czy te powinna rwnoczenie stanowi narzdzie poprawiajce dostpno komunikacyjn wregionach peryferyjnych. WPolsce pojcia takie jak transport publiczny, dostpno komunikacyjna czy mobilno wci jednak zbyt rzadko pojawiaj si wopracowaniach zzakresu polityki spoecznej czy polityki rozwoju regionalnego. Prof. Krystian Heffner zUniwersytetu Ekonomicznego wKatowicach, zajmujcy si problematyk rozwoju maych miast iobszarw wiejskich, podkrela: Gwnym ograniczeniem rozwojowym dla wielu maych miast jest saba dostpno komunikacyjna. Rekomendacj skierowan do polityki regionalnej jest intensywne wzmacnianie dostpnoci (komunikacyjnej, transportowej) maych miast 7. Zwraca rwnie uwag, e wpolityce rozwoju regionalnego mae miasta mog odgrywa istotn rol poredniczenia midzy najwikszymi aglomeracjami aobszarami wiejskimi: Znaczenie maych miast dla rozwoju obszarw wiejskich ma cisy zwizek zich dostpnoci ijakoci powiza zmetropoliami. Problem wtym, e wobliczu pogarszajcej si dostpnoci komunikacyjnej midzy maymi miastami

Karol Trammer

Przypisy: 1. EU energy and transport in figures statistical pocketbook 2010, Publications Office of the European Union, Luxembourg. 2. Dane dostpne s na stronie internetowej http://www.pigtsis.pl. Dane wiesze ni za 2008r. nie s dostpne. 3. Informacja owynikach kontroli dziaalnoci pastwowego przedsibiorstwa uytecznoci publicznej Poczta Polska, zuwzgldnieniem przepyww finansowych ijakoci wiadczonych usug, Najwysza Izba Kontroli Delegatura we Wrocawiu, listopad 2009r. 4. Piotr Miczyski, Leszek Kostrzewski, Poczta znika ze wsi, Gazeta Wyborcza, 2 listopada 2010r. 5. Zbigniew Taylor, Zamknicia dla ruchu pasaerskiego linii kolejowych wPolsce iich spoeczne konsekwencje, Przegld Geograficzny nr 3/2003. 6. Zbigniew Taylor, Przestrzenna dostpno miejsc zatrudnienia, ksztacenia iusug acodzienna ruchliwo ludnoci wiejskiej, Prace Geograficzne nr171, 1999. 7. Krystian Heffner, Funkcjonowanie maych miast wsystemie osadniczym Polski wperspektywie 2033r. ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 20082033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2008.

reklama

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

wywIad

37

Radykalna Matka Polka

z Sylwi Chutnik
rozmawia Maria Wierzbowska
Dlaczego zdecydowaycie si zaj sytuacj iprawami matek, anie oglnie kobiet? Sylwia Chutnik: Byo to spowodowane przede wszystkim naszym prywatnym dowiadczeniem macierzystwa. Ico za tym idzie odczuciem na wasnej skrze tych problemw, oktrych rozwizanie obecnie walczymy. Okazao si, e s to problemy nie tylko nasze czy naszych koleanek, lecz po prostu matek. Ponadto zauwayymy, e kwestia macierzystwa stanowi luk, awrcz problem wpolskim ruchu kobiecym ifeministycznym. Obecnie to si troch zmienio imyl, e ta pozytywna zmiana jest rwnie efektem dziaalnoci naszej fundacji. Jednak gdy w2006r. podejmowaymy tematyk bycia matk, macierzystwo byo postrzegane wrodowisku feministycznym moe nie jako zdrada na rzecz patriarchatu, ale na pewno jako co, co niezbyt miecio si wramach tematyki poruszanej przez ten ruch. Rwnie wramach studiw genderowych, wszerszym, wydawaoby si, dyskursie akademickim, owa problematyka nie bya podejmowana. Organizacje pozarzdowe, jak Fundacja Rodzi po Ludzku czy Federacja na rzecz Kobiet iPlanowania Rodziny, podejmuj wane dla nas tematy, ale ich sposb patrzenia irozoenie akcentw s ju inne. Dlatego pomylaymy, e bdziemy czym pomidzy, azarazem czym zupenie nowym. To, czym si zaczynaymy zajmowa, wynikao zazwyczaj bezporednio zdowiadczenia naszego albo najbliszych osb. Zaleao nam, aby zachowa poczucie dziaania rzeczywicie od wewntrz. Problemw

spoecznych nie brakuje, lecz jeeli miaybymy zajmowa si wszystkimi, straciybymy poczucie, e wiemy, oczym mwimy. Zaley mi, aby by moliwie blisko realnych problemw, dowiadczy ich na wasnej skrze, aby by nie tylko rzeteln pani ekspertk, ale przede wszystkim osob kompetentn emocjonalnie. Zaoenie to szybko stao si regu nadrzdn Fundacji. O co, mwic najbardziej oglnie, walczy MaMa? Przede wszystkim opostrzeganie matek jako oddzielnej grupy spoecznej zbardzo specyficznymi problemami, dodatkowo zrnicowanymi wzalenoci od tego, czy kobieta jest biedna, czy bogata, czy mieszka na wsi, czy wmiecie, czy jest wierzca, czy nie. W cigu tych 5 lat dziaalnoci znacznie si namnoyo szczegowych tematw, ktrymi si zajmujemy. Wrd nich prym wiod kwestie zwizane zrynkiem

Wszystkie fotografie do tego artykuu: b a happyworker, http://www.flickr.com/photos/ happyworker/sets/72157623883247919/, http://www.happyworker.com/supermom/

38
zatrudnienia, np. amanie praw pracowniczych matek. Podejmujemy rwnie kwestie ekonomiczne, szczeglnie temat nieodpatnej pracy domowej kobiet oraz pracy opiekuczej. Zajmujemy si wreszcie czym, co nazwaabym wsplnym mianem problemw spoeczno-kulturowych, czyli tych, ktre wynikaj ze stereotypizacji postrzegania matek przez spoeczestwo. Dziaamy te wsferze kultury: organizujemy wystawy, wsppracujemy zmuzeami igaleriami. Prowadzimy rwnie warsztaty edukacyjne dla dzieci, dotyczce gwnie sztuki wspczesnej, teorii miasta ihistorii Warszawy. Rnimy si od innych organizacji czy placwek prywatnych, ktrych jest obecnie mnstwo, e robimy to take po to, by troch odciy rodzicw ipokaza im, jak mona fajnie spdza czas zdzieckiem. Prowadzimy te porady prawne, prbujemy nawizywa kontakty z wadzami lokalnymi i parlamentarzystami. Staramy si mie wpyw na to, jak bd wyglda poszczeglne ustawy. Jestemy czym wrodzaju grupy nacisku. Czy mona nazwa Fundacj MaMa zwizkiem zawodowym kobiet? Mam nadziej e zwizkowcy si nie obra inie powiedz, e to naduycie, ale wpewnym sensie tak. Zajmujemy si kwestiami bliskimi wikszoci organizacji kobiecych, np. dyskryminacj, ale oprcz tego nieformalnie zrzeszamy matki iwalczymy oich prawa. Wydawaoby si, e organizacja dziaajca wWarszawie ma styczno tylko zmatkami wielkomiejskimi, lecz to nieprawda. Dziki e-mailom itelefonom oraz jedeniu po kraju, mamy kontakt zbardzo rnymi osobami. Zreszt wsamej stolicy stykamy si zszerokim przekrojem grup spoecznych iproblemw. Teraz jest bardzo duo matkowego: powstay dziesitki portali internetowych, sporo klubokawiarni, wiele warsztatw Wszystkie one bardzo afirmuj macierzystwo. My na te inicjatywy nie wybrzydzamy, ale pokazujemy te wice si znimi problemy. Dlatego jestemy specyficzne iwruchu kobiecym, ina rynku dzieciowo-matkowym. W ramach kampanii Opowieci Grozy Fundacja zbieraa i naganiaa przykady amania praw pracowniczych matek. Kampania rozpocza si w2006r., gdy prawie nikt nie mwi omatce wpracy. Dopiero po 2007r. wystartowao mnstwo unijnych projektw iszkole typu Mama wraca do pracy. Na marginesie: nie spotkaam si zadnym projektem wrodzaju Tata wraca do pracy. Wnaszym spoeczestwie mczyni rzadko s postrzegani jako ojcowie, akategoria ojca wpracy nie istnieje. To kobieta ma problem ztzw. work-life balance, czyli rwnowag midzy yciem zawodowym i prywatnym; to ona musi nieraz wybiera midzy dzieckiem akarier, co buduje straszne napicie pomidzy byciem matk ipracownic. Wracajc do Opowieci Grozy: bodcem do rozpoczcia kampanii byo uwiadomienie sobie, jak mnstwo jest przypadkw amania Kodeksu pracy, ktry sam wsobie nie jest zy widnieje wnim wiele zapisw, ktre broni kobiet wmiejscu pracy. Wpraktyce jednak mona przej obok przepisw bokiem, albo ama je wtzw. biaych rkawiczkach. Zgromadziymy mnstwo przykadw naprawd powanych sytuacji, kiedy amane byo wszystko, poczynajc od praw pracowniczych, koczc na elementarnych zasadach czowieczestwa. Pokrzywdzone zwykle nie znay prawa, albo byy wszoku, e co takiego im si przytrafio, bd po prostu byy zbyt zanurzone wswojej nowej roli jako matki. Szczeglnie przy pierwszym dziecku kobieta na rok po prostu odpywa wkosmos. Trudno i do Pastwowej Inspekcji Pracy czy do sdu kci si zpracodawc, kiedy nie wiemy, wco woy rce wdomu Takie kobiety zgaszay si do Fundacji. Nazwa kampanii wzia si zobrazu, jaki wyania si zhistorii tych osb. Zebraymy je iwwito Halloween zawiozymy wwielkiej dyni Joannie Kluzik-Rostkowskiej, wczesnej minister Departamentu ds.Kobiet, Rodziny iPrzeciwdziaania Dyskryminacji. Nasze opowieci zsieci fast foodw iinnych korporacji ale iwspwacicielek firm, ktre po urodzeniu dziecka zostay wyrolowane przez wsplnikw spotkay si zhistoriami z wyszych sfer, opowiedzianymi nam przez p. Kluzik. Uwiadomiam sobie wtedy, jak szerokim problemem si zajmujemy. Okazao si, e to kwestia mentalnoci caego spoeczestwa, nie tylko wskiej warstwy. Najbardziej bolesne byy historie okobietach zwalnianych bd deptanych przez inne kobiety bo nie udawajmy, e tylko li mczyni zwalniaj biedne mode matki. Zobaczyymy, jak dua jest skala patologii ie jest ona niezalena od miejsca pracy czy poziomu ycia. Po tym spotkaniu ministerialni prawnicy zajli si waciwie wszystkimi przypadkami, gdzie mona byo jeszcze co zdziaa. Rwnie media zainteresoway si wieloma bohaterkami Opowieci

Problemy matek s bardzo konkretnie, ekonomicznie iprawnie zsynchronizowane z oglnymi problemami kobiet, stanowic nieraz ich najcisz posta.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

39
Grozy, np. kobiet zwolnion po utracie ciy, ktra na domiar zego przegraa wsdzie. Dziki naszej kampanii opodobnych problemach zaczto wreszcie mwi. Ktre znich wystpuj najczciej? Opowieci Grozy byy jednorazow kampani, lecz do tej pory kolekcjonujemy historie opowiadane przez kobiety. Czsto dzwoni lub pisz do nas nie dlatego, e oczekuj pomocy, nieraz ich sprawy ju dawno si zakoczyy. To, co jest dla nich wane, to utracone honor iwiara we wasn warto. Nierzadko chc si po prostu wygada, ale take aby kto co ztym zrobi na przyszo, by inne kobiety nie podzieliy ich losu. Najczciej padajcym pytaniem jest nie: Co ja teraz zrobi?, tylko: Jak oni mogli mi to zrobi?. Pokrzywdzone zwykle zdaj sobie spraw, e staray si bardziej, ni wymagao ich stanowisko. Znalazy obek, przedszkole, wyrabiay po godzinach 200% normy, eby pokaza szefowi, jak si staraj. To bardzo czste wrd pracujcych matek: wydaje im si, e musz by dwa razy fajniejsze ni do tej pory, bo przecie s pierwsze do zwolnienia. Ikiedy wreszcie do niego dochodzi, czuj si podwjnie oszukane. Potworne poczucie niesprawiedliwoci to leitmotiv bardzo rnych dowiadcze, zktrymi styka si Fundacja. Jak mona polepszy sytuacj kobiet na rynku pracy? Przede wszystkim naley podkrela, e wpracy s rodzice, anie tylko matka. Wprowadzenie instytucji urlopu ojcowskiego cho obecnie trwa on zbyt krtko zrobio dla tej sprawy bardzo duo. Pokazao, e mona przekroczy mylenie determinowane biologi kobiety. Karmienie piersi jest tylko wymwk, choby dlatego, e nie wszystkie mamy to robi. To niesamowite, e wXXIw. kto ci mwi: Wybacz, ale to Ty musisz zosta wdomu, bo karmisz piersi. Przecie istniej rne rozwizania tego problemu. Pilnie potrzebne jest powstanie modelu taty wpracy. Obecnie ogranicza si on do zwyczaju przyznawania dodatkowego dnia wolnego, gdy facetowi urodzi si dziecko oraz opijania tego faktu zkolegami zbiura czy zakadu. Dopki tak bdzie iojcowie sami nie poczuj odpowiedzialnoci, na co na razie si nie zanosi, sytuacja kobiet na rynku pracy nie polepszy si znaczco. Innym niezbdnym dziaaniem jest edukacja pracodawcw. Wci pokutuje wrd nich przekonanie, e dzieci nieustannie choruj, wic matki chodz na niekoczce si zwolnienia, akiedy ju udaje im si wrci do pracy, to myl jedynie omalestwie pozostawionym wprzedszkolu. W samym Kodeksie pracy duo bym nie zmieniaa, cho nie jestem prawniczk, dlatego nie chc si tutaj za bardzo wymdrza. Nasza organizacja czasem wypowiada si na temat istniejcych ustaw czy propozycji legislacyjnych, ale gwne pole jej dziaa stanowi ludzka mentalno.

Chut nik
Sylwia Chutnik (ur. 1979) aktywistka spoeczna, kulturoznawczyni, pisarka; absolwentka gender studies na Uniwersytecie Warszawskim. Prezeska Fundacji MaMa, zaangaowana take wdziaania Porozumienia Kobiet 8Marca. Jako przewodniczka po Warszawie oprowadza po autorskich trasach ladami wybitnych kobiet. Autorka powieci

Anna Grzelewska

Kieszonkowy atlas kobiet (2008; uhonorowana Paszportem Polityki inominowana do Nagrody Nike), Dzidzia (2010) oraz ksiki Warszawa Kobiet (w przygotowaniu). Laureatka Spoecznego Nobla, przyznawanego przez polski oddzia Fundacji Ashoka (2009). Felietonistka Polityki.

MaMa zajmuje si take poradnictwem prawnym oraz interwencjami wkonkretnych przypadkach problemw kobiet. Jakie efekty daje taka dziaalno? Efektywno zaley od serca naszych prawniczek, ktre zazwyczaj robi to za darmo. Udzielamy porad e-mailowych, telefonicznych oraz indywidualnych na terenie Warszawy. Na naszej stronie internetowej s adresy poradni udzielajcych bezpatnej pomocy wkadym wikszym miecie. Nasze porady zwykle dotycz rynku pracy, ale take prawa rodzinnego, szczeglnie opieki nad dziemi ipodziau opieki po rozwodzie oraz alimentw. Wprzypadku przemocy domowej staramy si kierowa poszkodowane do bardziej specjalistycznych organizacji. Fundacja MaMa podejmuje rwnie problem dowartociowania nieodpatnej pracy domowej. W padzierniku 2009r. zrobiymy mini-badanie, wramach ktrego prosiymy kobiety, aby wypisay, co robi wdomu, stawiajc plus przy tych czynnociach, przy ktrych pomaga im m, partner czy dzieci. Pozwolio to m.in. uwiadomi im, ile faktycznie robi, kiedy siedz wdomu. Pniej zorganizowaymy pierwsz edycj Koa Gospody Miejskich, obecnie trwa ju trzecia. Wjego ramach spotkay si gospodynie domowe, babcie imode mamy, te mieszkajce wodrapanych kamienicach ite ze strzeonych osiedli, pracujce inieaktywne zawodowo. czy je ogrom obowizkw domowych oraz wynikajca ztego olbrzymia frustracja izmczenie. Ale worganizowanych przez nas spotkaniach zpsycholokami, prawniczkami czy mediatorkami rodzinnymi

40
nie chodzio obicie piany, lecz oskonstruowanie programu pozytywnego. Efektem byo opracowanie, wesp zgronem ekspertek, szeregu tropw stanowicych gos grupy spoecznej, ktrej interesy wspiera nasza organizacja, anie gotowym projektem ustaw (w sprawie szczegw tych rekomendacji odsyam na nasz stron internetow: fundacjamama.pl). Trafiy one do Sejmu wstyczniu 2010r., bdc konkretnym sygnaem, podjcia jakich problemw oczekujemy od politykw. Wspiera nas izorganizowa wspln konferencj Marek Ba licki, pose niezrzeszony. Zaleao nam, eby by to facet oraz osoba pozapartyjna, cho jednoczenie nie jest dla nas wane, kto zajmie si rozwizywaniem problemu; moe to by pis, ma to po prostu by zrobione ityle. Nastpnie naszymi dziaaniami zainteresowa si Ludwik Dorn, rwnolegle ukazao si bardzo duo artykuw na ten temat. Niestety, wydarzya si katastrofa smoleska, ktra odcigna uwag mediw ipolityki od spraw bardziej przyziemnych. Wrezultacie musimy na nowo zainteresowa politykw nieodpatn prac kobiet, bo przez kilka miesicy waciwie nic nie udao si zrobi. Fajne jest to, e opracowaymy list czynnoci domowych wformie tabeli, ktr polecamy kobietom do wywieszania wmieszkaniach. Jeden zpomysw na jej wykorzystanie adresowany jest zwaszcza do modych rodzicw: jest nim zbieranie plusikw za wykonywanie obowizkw domowych. Ten zpartnerw, ktry wcigu tygodnia zgromadzi ich wicej, moe wyj wieczorem wweekend; taki przedszkolny system nagrd ikar, ktry jak si okazao wietnie sprawdza si wprzypadku dorosych. Jednymi znajczstszych przedmiotw konfliktw s prace domowe iopieka nad dziemi, znieuniknionym bo ja cigle ibo Ty nigdy, co stanowi bdne koo. Taka tabelka pokazuje czarno na biaym, co kto robi. Jak ocenia Pani skuteczno kampanii powiconych prawom spoecznym iekonomicznym kobiet? Coraz czciej kampania spoeczna wyglda wPolsce tak, e organizacja dostaje pienidze zUnii Europejskiej, robi billboard, wydaje tysic broszur, ktre zalegaj nastpnie wjej biurze, ana koniec przeprowadza warsztaty. Nie znaczy to, e billboardy same wsobie s ze lub e ze s szkolenia absolutnie nie. Natomiast zauwaam pewnego rodzaju sztamp wrobieniu kampanii spoecznych. Dla skutecznoci walki oprawa kobiet bardzo wana jest wsppraca zmediami reprezentujcymi szerokie spektrum opinii najbardziej ekstremalnym przykadem jest tutaj wywiad udzielony przeze mnie Telewizji Trwam. Nie ma bowiem nic gorszego ni kampania prowadzona we wasnym rodowisku chyba e bdzie to np. kampania skierowana do organizacji pozarzdowych, eby przestay robi te cholerne billboardy [miech]. Tymczasem organizacje czsto boj si wychyla; chc dostpu do mediw, ale wybranych oraz na wasnych prawach. Nie ma jednak tak atwo, zazwyczaj trzeba si troch ugi: Wy troch ija troch. Mimo tego, e jestem zWarszawy, gdzie wszystkie telewizje iredakcje mam tu za rogiem, wiem, jak duym problemem s kontakty zmediami dla grup nieformalnych czy ngos-w spoza wikszych miast. Czasem jednak zdarza si, e wystarczy dobry, niekonwencjonalny pomys, aby zwrci uwag rodkw masowego przekazu. Wten sposb wracamy do kwestii dotacji. Chciaymy nakrci teledysk hip-hopowy, powicony dunikom alimentacyjnym, ale za nic nie mogymy uzyska dofinansowania (traf chcia, e ostatecznie znalaza si prywatna firma, ktra wyoya na to rodki). Bo zdotacjami jest wanie tak, e prdzej dadz ci pienidze na druk tysicy ulotek ni zrobienie teledysku hip-hopowego. Jednak pomimo tego, e wiele kampanii spoecznych jest sztampowych, wierz, e przynosz one rezultaty. Bd si upiera: wszystko, co wsplnie robimy, przynosi jaki efekt. Jak uwzgldniane s szczeglne potrzeby kobiet nie tylko matek wpolityce spoecznej? Wtpi, czy wogle istnieje wPolsce co takiego jak polityka spoeczna. Jest jedynie zbir pomysw rnych partii, ktrym udao si je przepchn. Tymczasem przez polityk spoeczn czy rodzinn rozumiem zbir ustaw iprojektw skadajcych si na program odugoletnim zasigu atego unas po prostu nie ma. Polityka spoeczna jest jak kukucze jajo, ktre wszyscy sobie podrzucaj. Zamiast niej s kampanie spoeczne realizowane ze rodkw publicznych, typu posyajmy dzieci do przedszkola, bo badania dowiody, e dzieci si wprzedszkolu socjalizuj. Samych przedszkoli jednak nie ma, albo brakuje wnich miejsc Albo wemy kampani na rzecz podejmowania przez kobiety dziaalnoci gospodarczej: zakadajcie firmy, bo tylko wtedy Was nie zwolni bo przecie same siebie

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

41
nie zwolnicie. Prosz bardzo, mamy dofinansowanie z urzdu pracy, jednorazowe, bezzwrotne. Bierzcie ikupcie sobie kserokopiark. Po czym kobiety, ktre prowadz dziaalno gospodarcz, nie maj moliwoci brania urlopw macierzyskich. To nie jest polityka spoeczna! Kolejne ekipy rzdzce sporo mwiy opolityce prorodzinnej jak ma si ona do rzeczywistych problemw kobiet? Przede wszystkim maj problem zchodzeniem do lekarza wtrakcie ciy, szczeglnie na prowincji. Nie maj te za bardzo jak rodzi. Akcja Rodzi po ludzku jest super, ale nie sprawia przecie, e szpitale speniy wszystkie standardy. Wobliczu braku obkw problemem jest te oczywicie powrt do pracy. Kolejn bolczk matek dzieci do 3. roku ycia jest brak wsparcia ze strony partnerw, brak partycypacji wopiece iwychowaniu to rwnie czy si zpolityk pastwa. Urlop tacierzyski jest dopiero pierwszym krokiem wkierunku zmiany sytuacji. Co jeszcze mona wtej kwestii zrobi? Obawiam si, e nie jestem najlepsz osob do omawiania akurat tej kwestii, poniewa jestem pena zoci, przez co moje wypowiedzi mocno trac na obiektywizmie. Moja osobista teoria jest taka, e kobiety przeszy cay proces emancypacyjny, trwajcy mniej wicej 150lat. Rozpocza go emancypacja gospody domowych, nastpnie miaa miejsce rewolucja seksualna, ekonomiczna imatkowa, ktre wpewnych krgach szy rwnolegle. Tymczasem wrd mczyzn nie doszo do adnej mentalnej czy obyczajowej rewolucji, wpewnym sensie zatrzymali si wic wpoowie XIXstulecia. Fundacja MaMa nie bdzie robia tego, co powinna robi Fundacja TaTa, gdyby taka kiedykolwiek powstaa. Oczywicie, winteresie kobiet jest to, eby wreszcie dostay godnych siebie partnerw, ktrzy zrozumiej, e posprztanie raz na jaki czas mieszkania nie zasuguje na Medal Odwagi iFantastycznoci, apo drugie nie wystarczy. Wszystko, co moemy zrobi, to dawa sygnay, dba oto, wykca si, robi wspomnian tabelk oraz wodpowiedni sposb wychowywa nowe pokolenie mczyzn.

Mczyni rzadko s postrzegani jako ojcowie, a kategoria ojca wpracy nie istnieje. To kobieta ma problem z rwnowag midzy yciem zawodowym iprywatnym.

Jak dziaalno Fundacji wpisuje si we wspczesny polski ruch kobiecy? Przede wszystkim pokazaymy, e feministka moe by mam. Po drugie e problemy matek nie s problemami trzeciej pci, lecz s bardzo konkretnie, ekonomicznie iprawnie zsynchronizowane zoglnymi problemami kobiet, stanowic nieraz ich najcisz posta. Matki s grup, ktra ma specyficzne dowiadczenia, np. nigdy nie s jednoosobowe zawsze s zdzieckiem lub dziemi. Pokazaymy, e jest to grupa spoeczna, ktra potrzebuje naszego feministycznego wsparcia. Ruch kobiecy zacz dostrzega nowe rzeczy.

42
Problemy, ktre porusza MaMa jak nieodpatna praca domowa czy sytuacja matek na rynku zatrudnienia przebiy si do centrum zainteresowania ruchu feministycznego, czy te dopiero toruj sobie do niego drog? Powoli toruj. Gdy bodaj w2007r. organizowaymy Wzkow Mas Krytyczn, przyszo na ni bardzo mao naszych koleanek-feministek. Na nasze wkurzenie odpowiedziay, e przecie nikt ich specjalnie nie zaprasza. Nie wiedziay, e mimo i nie maj dzieci, te mog przyj. Awrcz powinny: nikt nie musi by specjalnie zapraszany np. na Marsz Rwnoci. Tu chodzi osolidarno. Wtedy poczuymy, e macierzystwo wci jest duym problemem dla ruchu feministycznego, szczeglnie dla redniego pokolenia feministek, ktre nie ma dzieci itrudno mu zrozumie nas, pokolenie trzydziestoparolatek, ktre dzieci maj wiadomie ijeszcze czerpi ztego energi. Feministki Drugiej Fali walczyy zrowym, zBarbie iwyborami miss, afeministki Trzeciej Fali zaczy przechwytywa to, przeciw czemu walczyy te pierwsze. Walczyy oniezaleno kobiet na kadej paszczynie ipewnie dlatego atwiej rozumiej singielk, bo jest im ideowo blisza ni my, ktre wiadomie adujemy si wniekoczce si obowizki. Jak wyglda wsppraca MaMy iinnych organizacji feministycznych ze rodowiskami, zktrymi czy Was cz deklarowanych celw, np. katolickimi organizacjami kobiecymi czy dziaajcymi na rzecz rodziny? Czsto wchodzimy wkoalicje zbardzo rnymi organizacjami spoecznymi. Po drodze nam choby zwszelkimi organizacjami mamowymi czy rodzicowymi, jak Fundacja Sto Pociech, oraz zwieloma grupami nieformalnymi, jak wyrastajce niczym grzyby po deszczu kluby mam. Jeli chodzi oorganizacje katolickie, to jest to zwykle wsppraca na rzecz bardzo konkretnych kwestii. Wemy choby gospodynie domowe. Tym tematem najbardziej zainteresowane s wanie organizacje katolickie, jak Zwizek Duych Rodzin Trzy Plus. Przy czym to nie jest tak, e my si askawie zgadzamy znimi wsppracowa. Dla nich to te jest problem, e my jestemy takie, anie inne. Ale ja ju zupenie wyrosam zsiedzenia we wasnym getcie irobienia rzeczy po kryjomu, eby si nikt nie dowiedzia. Jestem wstanie robi rne rzeczy, aby osign swj cel. Nie znaczy to, e bd wsppracowaa znie wiadomo kim, ale wpewnych sytuacjach, kiedy wiem, e to przyniesie rezultat, jestem wstanie wej wrne koalicje, poniewa zaley mi na sprawie, anie na swoim ego. Mona i rami wrami pomimo rnic wpodejciu do pozostaych spraw? Tak, bo wtedy przestaje si myle osobie, amyli si oczym znacznie waniejszym. Zdrugiej strony, czsto okazuje si, e ci ludzie s bardzo fajni, s kompetentni, s ekspertami gdzie ja bym drugich takich znalaza? Maj inne pogldy, ale to bywa inspirujce. Czasami nas wkurzaj, ale mj Boe my ich te wkurzamy. Jakie najwaniejsze cele stoj przed obywatelkami wwalce oich prawa? Myl, e obecnie kobiety robi dla siebie bardzo duo. Nie mwi wycznie odziaalnoci spoecznej. Chodz na niezliczone kursy iszkolenia, robi doktoraty, rozwijaj pasje. Cay czas wsiebie inwestuj. Pytanie, na ile s wtym wszystkim traktowane powanie; do jakiego stopnia to jest jednak zabawa w. Myl, e powinny robi to, co robi, bo to jest fantastyczne, ale jednoczenie bardziej dziaa spoecznie. Ale do tego potrzeba spoeczestwa obywatelskiego, czyli takiego, wktrym realnie funkcjonuje kultura dziaalnoci spoecznej. Gdzie aktywista czy spoecznik nie kojarzy si zPRL-em lub oszoomem, ktry wykca si owycite drzewko. W Polsce dziaacze organizacji pozarzdowych nadal s postrzegani jako krtacze, ktrzy wycigaj pienidze zUnii Europejskiej izarabiaj miliony. Oni co ztego musz mie, skoro to robi. Za darmo by tego na pewno nie robili tak funkcjonuje podejrzliwo spoeczna. Zreszt badania pokazuj, e Polacy nie ufaj nikomu poza wasn rodzin. Wtakich warunkach dziaania obywatelskie iruchy spoeczne bywaj zgry skazane na niepowodzenie. Nie mog nie zapyta oradykaln gospodyni domow. Czy wtym nieco artobliwym samookreleniu odnale mona lady jakiego nowego, czy te osobicie przez Pani preferowanego modelu spoecznej aktywnoci kobiet? Tak. Wymyliam to okrelenie na bazie prywatnych dowiadcze. Urodziam dziecko planowane! do wczenie. Moi znajomi, wydawao mi si, e cakiem bliscy, wci tropili dowody mojego wymikania. Urodziam dziecko, dlatego koniec imprez, koniec dziaa spoecznych, bo wiadomo: s obowizki. Nic takiego si nie stao, co wywoao unich dysonans poznawczy midzy tym, jak sobie wyobraali matk, atym, kim ja jestem. Radykalna gospodyni domowa oznacza deklaracj: OK, jestem kur domow, ale nadal radykaln. Do tego doszy znaczenia wice si znieodpatn prac domow kobiet imwieniem otwarcie obyciu gospodyni. Mimo tego, e pracuj zawodowo irobi wzwizku ztym mnstwo rzeczy, to jednak jestem gospodyni domow. Mam okrelony rytm dnia, wktry wpisane jest zajmowanie si domem idzieckiem. Moim zdaniem zbyt rzadko si otych sprawach mwi. To, co robi si wdomu, jest szalenie wane. Gospodyni domowa to wPolsce swego rodzaju stygmat; to troch tak, jakbym si nazwaa ydwk albo pedaem. Gospodyni domowa tylko siedzi wwakach ipasoytuje na mu oraz podatnikach, bo przecie sama nie zarabia kady by chcia tak sobie siedzie wdomu. Skoro kady, to prosz bardzo. Dzikuj za rozmow.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

43

Podmiotowo kobiet arynek pracy

Szkic do portretu

dr ZoFia aPNieWSka
statnie 100 lat obfitowao wszereg przemian wyciu kobiet. W1918r. wywalczyy sobie wPolsce bierne iczynne prawa wyborcze, dziki czemu reprezentoway swoje interesy na szczeblu lokalnym ipastwowym. Tworzyy ruchy oddolne, ksztaciy si, wydaway pisma, podroway, pracoway. Swj sukces zawdziczaj przede wszystkim sobie samym. Ich sprawczo (ang. agency) pozwolia przeama wiele stereotypw, otworzy nowe drogi iwypracowa modele promujc rozwizania partnerskie. Czy jest wtakim razie jeszcze oco walczy? Czym rnimy si od naszych prababek? W tym roku mino 100 lat od kiedy wPolsce, atake wAustrii, Danii, Niemczech iSzwajcarii obchodzono po raz pierwszy Midzynarodowy Dzie Kobiet. 19marca 1911r. ponad milion kobiet wEuropie wyszo na ulice, aby da praw wyborczych (w USA demonstroway ju od 1858r.). Nasze prababki przyjy rezolucj, wktrej napisay m.in.: W imieniu kobiet klasy pracujcej podnosimy dzi danie politycznego rwnouprawnienia kobiet zmsk ludnoci pastwa. [] damy tych politycznych praw jako niezbdnej broni do walki: a)oochron ycia izdrowia kobiet pracujcych, jako te podniesienie ich stopy zarobkowej, aby ochroni dzieci przed koniecznoci oddawania ich przedwczenie do pracy zarobkowej; b) do walki przeciw droynie rodkw ywnoci imieszka, ktra nas skazuje na ndzny byt; c) do walki odobre szkoy dla dzieci naszych, oopiek lekarsk dla chorych, oludzki byt dla wdw isierot, oycie bez troski dla starcw. Tak jak pracujemy rami przy ramieniu znaszymi brami, ojcami, mami, znaszymi synami wfabrykach iwarsztatach, na budowach ikopalniach, whandlach ibiurach, we wasnym icudzym domu,

tak chcemy rka wrk znimi walczy ouwolnienie klasy pracujcej zwizw wyzysku ekonomicznego ipolitycznego ucisku, itak jak nas pastwo na rwni zmczyznami temu samemu prawu karnemu poddaje, damy te od niego rwnych praw irwnej monoci bronienia najywotniejszych naszych interesw1. Postulaty sprzed wieku, ajake aktualne.

Na czele marszu wKrakowie w1911r. szo tysic robotnic z cygarfabryki (C. K. Fabryki Tytoniu)2. Skd tyle kobiet wprodukcji? Postpujcy rozwj przemysu, wynalazki, aszczeglnie wprowadzenie ruchomej linii montaowej itrzyzmianowego dnia pracy (1913) stworzyo ogromne zapotrzebowanie na robotnikw. Dodatkowo reformy agrarne iprzyrost demograficzny skoniy mieszkanki wsi do poszukiwania pracy poza rolnictwem. Kobiety wkroczyy na rynek, jednak jako pracownice drugiej kategorii. Ich zarobki byy traktowane jako uzupenienie uposaenia mczyzn, stanowicego gwne rdo utrzymania rodziny. Nie miay rwnie wpywu na podejmowanie decyzji ani dostpu do edukacji wyszej. Wkonsekwencji zaczy si buntowa iwyszy na ulice. Przyznano im prawa wyborcze, ale czy zmienia si ich sytuacja ekonomiczna? Po II wojnie wiatowej zarobki mczyzn byy na tyle niskie, e aby utrzyma rodzin, polskie kobiety musiay podejmowa prac zarobkow. Prowadzona przez pastwo polityka penego zatrudnienia zapewniaa obki, przedszkola oraz wietlice, jak iprawa do urlopu macierzyskiego iwychowawczego. Przeom nastpi na pocztku lat 90. Prywatyzacja, upadek zakadw

Kobiety na rynku pracy

44
pracy, wzrost bezrobocia nawet do 20% (2003) wduej mierze przyczyniy si do pasywizacji kobiet. Odchudzanie pastwa, likwidacja obkw iprzedszkoli, szczeglnie na terenach wiejskich dodatkowo obniyy ich aktywno zawodow. Spadek wynis z53,7% w1992r. do 46,2% w20083 dla porwnania, w2007r. rednia wEuropie wynosia 58,3%, wtym np. wHolandii, Danii iSzwecji pracuje ponad 70% kobiet. Przemianom towarzyszyy takie zjawiska, jak wzrost udziau kobiet w sektorze finansowym i gastronomiczno-hotelarskim, aznaczny spadek whandlu (z70% w1990 do 53% w2007r.)4. Moe to by zwizane ze zrnicowaniem pac, ale rwnie zrozwojem pewnych bran usugowych, np. obserwujc centra miast dostrzec mona wyparcie drobnego handlu przez banki irestauracje z grnej pki. Kobiety zainteresoway si rwnie zajciami uznawanymi stereotypowo za mskie: prac wpolicji, transporcie, budownictwie czy rybowstwie. Nadal jednak dominuj wzawodach, wktrych jak pisaa Harriet Taylor wystpuje tzw. efekt stoczenia5, prowadzcy do obniania pac. S to edukacja, ochrona zdrowia, pomoc spoeczna, porednictwo finansowe, hotelarstwo igastronomia. Wspoecznej wiadomoci wci pokutuje przekonanie, e prace wykonywane przez kobiety s lejsze, atwiejsze io niszym prestiu. Idlatego pozostaj sabiej opacane. Szanse zaistnienia w zawodach przypisywanych pci przeciwnej nie s rwne. Mczyni zajmujcy si np. opiek nad dziemi przewanie mog liczy na pomoc ze strony rodowiska kobiecego. Szybko awansuj, co nazywane jest szklanymi ruchomymi schodami. Tymczasem kobiety wmskich zawodach czsto s izolowane, traktowane jako obce, nie awansuj. Co interesujce, jeszcze badania przeprowadzane na pocztku lat 90. nie wskazyway na wystpowanie zjawiska dyskryminacji kobiet. Jednak ju w2002r. 50% kobiet przyznao, e osobicie dowiadczyy dyskryminacji, najczciej wpracy iwdomu6. Czy zatem jest ona charakterystyczna dla obecnego systemu kapitalistycznego? Nie. Wczeniej bya ukrywana, cenzurowana przez rwnociow propagand. Teraz, zdiagnozowana, moe by stopniowo eliminowana. Najczciej wystpuje przy procesie rekrutacji, widoczna jest wawansach czy poziomie zarobkw, cho rnice wwynagrodzeniach zacieraj si. W1995r. kobiety zarabiay 76% pensji mczyzn za prac otym samym profilu, na podobnych stanowiskach, aw2001r. ju 81%. Kryzys doprowadzi do wielu zwolnie, wtym mczyzn na wysokich stanowiskach, ktrzy podejmowali ryzykowne decyzje inwestycyjne ipobierali wysokie pensje. WStanach Zjednoczonych 75% z8mln zwolnie dotyczyo mczyzn. Zostali czciowo zastpieni przez kobiety, ktre udowodniy, e wiele zaley od kompetencji, anie od pci. Te obserwacje rozpoczy za oceanem dyskusj7, czy nowy system nie jest bardziej przyjazny wanie kobietom.

W 2006r. Organizacja Wsppracy Gospodarczej iRozwoju (oecd) zaprezentowaa baz danych zwizanych zpci, instytucjami irozwojem8. Zawiera ona dane dotyczce wadzy politycznej iekonomicznej kobiet w162 krajach wiata. Zkilkoma wyjtkami wskazuj one na siln korelacj pomidzy zaangaowaniem politycznym kobiet apowodzeniem ekonomicznym danego kraju. Im wikszy ich udzia wpodejmowaniu decyzji, tym wiksze osignicia gospodarcze. Era postindustrialna promuje takie cechy, jak inteligencja emocjonalna, otwarta komunikacja, umiejtnoci skupienia si idugotrwaej pracy wjednej pozycji, ktre nie s wyrnikami mczyzn. Badania stymulujce negocjacje wskazay9, e kobiety imczyni s wtym samym stopniu asertywni inastawieni na rywalizacj, zniewielkimi rnicami. Ci pierwsi odwouj si gwnie do wasnego autorytetu, podczas gdy te drugie bior pod uwag prawa innych, jednak oba style s rwnie skuteczne. Przez lata badacze przejaskrawiali rnice pomidzy pciami, podkrelajc m.in., e kobiety s bardziej empatyczne, szukajce porozumienia, wprowadzaj do bezwzgldnego wiata biznesu wraliwo moraln. To nie zawsze prawda. Co wicej, po ostatnim kryzysie finansowym nakrelono now map pci: mczyni irynki po stronie nadmiernych reakcji emocjonalnych ibraku rozsdku, apo drugiej stronie kobiety jako opanowane itrzewo mylce. Kobiety upominaj si oprzywdztwo wanie teraz, w momencie, gdy ich talenty doskonale odpowiadaj wymogom czasw pisze Sally Helgesen10. W2008r. badacze zUniwersytetu Maryland oraz Columbia Business School przeanalizowali11 dane z1500 najwikszych amerykaskich firm zlat 19922006, sprawdzajc zwizek pomidzy osignitymi wynikami audziaem kobiet wwyszej kadrze kierowniczej. Okazao si, e przedsibiorstwa, wktrych kobiety zasiaday na najwyszych stanowiskach, byy bardziej wydajne. Szczeglnie zaleno ta wystpowaa wfirmach realizujcych strategie innowacji, gdzie kreatywno iwsppraca s najwaniejsze, ate wanie cechy najlepiej okrelaj gospodark przyszoci.

Pe na nowe czasy

Kobiety, cho osigay niewielkie dochody, byy obecne na rynku pracy od dawna. Caa dyskusja dotyczca tego, czy kobiety imatki powinny pracowa zawodowo, jest bezprzedmiotowa, poniewa one po prostu to robi. Idealny konserwatywny obrazek rodzinny: on pracuje, ona zostaje wdomu prawie nie wystpuje wrzeczywistoci. Wiele kobiet, nawet gdy pozostaje wdomu, pracuje wnim zarobkowo. Postindustrialna gospodarka wywrcia tradycyjne role rodzinne do gry nogami. Oczywicie kobiety nadal wykonuj najwicej prac opiekuczych, jednak mczyni powoli ucz si wiadomego rodzicielstwa idbania okontakt zrodzinami. Jak wskazuje socjolog

Odwrcenie rl spoecznych

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

45

Od lewej do prawej: b n Bartek Kucharczyk (bartheq), http://www. flickr.com/photos/bartheq/4414523888/ b a Jakub Szestowicki, http://www.flickr.com/ photos/jakubszestowicki/5502191279/ b n d Abi Booth, http://www.flickr.com/photos/ abibooth/5521771349/ b n Bartek Kucharczyk (bartheq), http://www. flickr.com/photos/bartheq/4413749879/ b a Jakub Szestowicki, http://www.flickr.com/ photos/jakubszestowicki/3338432676 b a Jakub Szestowicki, http://www.flickr.com/ photos/jakubszestowicki/5502786226/ b n Bartek Kucharczyk (bartheq), http://www. flickr.com/photos/bartheq/4414523156 b n Bartek Kucharczyk (bartheq), http://www. flickr.com/photos/bartheq/4414521362

George R.Williams12, istniej cztery rodzaje rodzicielskiego autorytetu: moralny, emocjonalny, spoeczny ifizyczny. Mczyni, ktrzy zajmowali si gwnie zarabianiem pienidzy, nie posiadali adnego znich. Po utracie pracy wzasadzie przestawali istnie dla osb, zktrymi powinni by najbliej zwizani. W Kansas za niepacenie alimentw mczyni trafiaj do wizienia, jednak zwykle sdzia pozostawia im wybr: areszt albo udzia wtygodniowym warsztacie tacierzystwa, co przewanie jest postrzegane jako lepsze rozwizanie. Czy wpolskich warunkach wyduenie urlopu ojcowskiego do 6 tygodni jest niemoliwe? Zpewnoci tak dugi czas spdzony zdzieckiem pomgby wbudowaniu poczucia odpowiedzialnoci ikto wie moe wdalszej perspektywie zyskaby rwnie budet pastwa, oszczdzajc na funduszu alimentacyjnym. Zmiany, atake zamiany rl spoecznych s widoczne nie tylko wspoeczestwach wysokorozwinitych. Przykadem mog by badania prowadzone przez Iren Ateljevic iStephena Doornea13 wchiskim miasteczku Dali. Pokazay one, e to kobiety inicjuj, wdraaj

ikontroluj procesy produkcji ikonsumpcji towarw. Przywoane przez badaczy oraz inne przykady tchn optymizmem. Pozostaje jednak jeszcze wiele pracy przed nami (zarwno kobietami, jak imczyznami), aby rwno pci zostaa zagwarantowana wprzestrzeni prywatnej ipublicznej. Wymaga to bdzie autorefleksji iotwarcia na nowe rozwizania.

Robert B.Reich przedstawia14 przyczyny problemw, z ktrymi przyjdzie nam si zmierzy w XXI w. Najwiksz bolczk jest widoczne osabienie demokracji, za ktrym stoi podporzdkowanie obywatelskiej czci naszego ycia konsumpcji iinwestycjom. Brakuje demokratycznego podejmowania decyzji dotyczcych dbr publicznych, regu, ktre rzdz nasz wspln przestrzeni, wtym polityk spoeczn. Wiele osb nie moe bowiem uczestniczy wdebacie politycznej. Brakuje rwnowagi pomidzy polityk arynkiem, ktry zdominowa mechanizm demokratyczny. To niepokojce zjawisko mona nazwa superkapitalizmem. Gdzie wtym systemie znajduj si kobiety?

Superkapitalizm

46
Chocia stanowi ponad poow ludzkoci iwykonuj caej pracy, otrzymuj jedynie ok. 10% wytworzonego dochodu iposiadaj mniej ni 1% wasnoci. Dominuj wrd analfabetw (65%) iuchodcw (75%). Rne rda podaj, e kobiety stanowi ok. 6070% osb yjcych wbiedzie, wtym chroniczne ubstwo dotyczy gwnie gospodarstw domowych prowadzonych przez kobiety. Wrd 113mln dzieci bez dostpu do edukacji, 60% to dziewczynki15. Amerykaska socjoloka Saskia Sassen, odwoujc si do swojej koncepcji miast globalnych, zauwaya dwie tendencje16. Zjednej strony niszczenie przez globalny kapita pastw narodowych, podwaanie ich suwerennoci oraz podporzdkowywanie reimw prawnych kapitaowi. Zdrugiej moliwo zaangaowania si wdziaania jednostek ipodmiotw pozapastwowych (np. imigrantw) oraz ekspansja midzynarodowego spoeczestwa obywatelskiego. Pierwsza obserwacja odnosi si do zdenacjonalizowanych form globalnego kapitau (skumulowanego m.in. na giedach wiatowych iwrajach podatkowych) oraz wspczesnej organizacji wadzy gospodarczej ipolitycznej. Wcigu trzech ostatnich dekad powstay gwarancje dla korporacji dotyczce umw ipraw wasnoci (chronice np. przed nacjonalizacj) oraz midzynarodowy arbitra handlowy (wto). To pokazuje, e znaczenie kapitau na wiecie wzrasta, aposzczeglnych pastw maleje. Nowe reimy i instytucje midzynarodowe wytwarzaj systemy prawne, ktre wzmacniaj roszczenia pewnych aktorw (korporacji, rynku kapitaowego), a osabiaj pozycj sabszych graczy i pastw. Musz oni podporzdkowa polityk wymogom instytucji takich jak Bank wiatowy czy Midzynarodowy Fundusz Walutowy: prywatyzowa, dokonywa ci budetowych, rezygnowa zoson socjalnych itd. Jednoczenie ogromne rzesze kobiet iimigrantw zostay wczone wobsug sektorw strategicznych, zdominowanych przez finanse (gospodark korporacyjn iinformacyjn). S oni niewidzialni, nisko opacani inie nale ju do robotniczej arystokracji. Przez ostatnie lata cigi procesw stworzyy nowe kryteria wyceny pracy i jej rezultatw, waloryzujc nadmiernie niektre typy produkcji, usug ipracownikw, szczeglnie zwizanych zhipermobilnym kapitaem iinnowacjami finansowymi, adewaloryzujc inne np. zawody sfeminizowane. Itak, zjednej strony mona byo obserwowa rosnce zarobki ipremie dla specjalistw iprezesw, azdrugiej kurczenie si klasy redniej iwzrastajcy wpyw rynku na organizacj pracy (np. wPolsce bez staej umowy pracuje ponad 27% zatrudnionych17). Zauwaono take, i jeli osoby wykluczone, np. nielegalne imigrantki ikobiety ubogie, decyduj si na pozostanie wdanym miejscu, ich partycypacja spoeczna wzrasta. Jest to zrozumiae zuwagi na trzeci poza produkcyjn ireprodukcyjn rol, jak peni kobiety wspoeczestwie, czyli na zarzdzanie spoecznoci18. Jeli kobiety te znajduj zatrudnienie, wzmocnieniu ulega ich pozycja spoeczna osigany dochd daje im niezaleno iprawo gosu, dokonuje si zmiana wzorcw pciowych wgospodarstwach domowych, wic atwiej organizuj przestrze ipodejmuj dialog zpastwem. Awadze, kiedy suwerennie penice funkcje ustawodawcze, podlegaj dzi midzynarodowym regulacjom dotyczcym np. praw czowieka. Globalizacja daje pozapastwowym uczestnikom nowe moliwoci operacyjne iformalne, wzrasta rola organizacji pozarzdowych i mniejszoci na forach midzynarodowych, na czym zyskuj take kobiety. WXXIw. jestemy wiadkami ksztatowania si transgranicznych wizw solidarnoci, ktre pozwalaj budowa strategie oporu iwzmocnienia kobiet, skutecznie naciskajc na rzdy imidzynarodowe instytucje ksztatujce porzdek prawny.

Nie ulega wtpliwoci, e kobiety s super-eksploatowane przez globalne korporacje19, szczeglnie wkrajach rozwijajcych si. Aby osoby te byy godziwie wynagradzane, miay zapewnione bezpieczne warunki pracy inie traktowano ich przedmiotowo, potrzebna jest solidarno konsumencka, m.in. niekupowanie produktw firm amicych prawa pracownicze. Zmiana wiadomoci spoecznej moe ponadto wpyn na polityk rzdw iinstytucji midzynarodowych, tak aby wymuszay przestrzeganie standardw, ktre biznes stara si obnia. Istotnym postulatem w kontekcie zmniejszania skali migracji (przewanie zarobkowej) jest stworzenie godnych warunkw ycia irozwoju wkrajach globalnego poudnia. Tu istotny bdzie wsplny lobbing krajw Trzeciego wiata oraz obywateli pastw wysokorozwinitych na rzecz umorzenia dugw. Dziki temu pienidze przeznaczane na spat odsetek mogyby trafi do szk czy szpitali. Intensyfikacja pracy, obowizki domowe, ktre nadal spadaj gwnie na kobiety, niskie pace ipogbiajce si ubstwo spoeczestwa to problemy cigle zamiatane wPolsce pod dywan. Biedni nie maj reprezentantw, dlatego wana jest mobilizacja spoeczna na rzecz lobbingu podczas corocznego ustalania budetu. Konieczne jest zwikszenie dostpnoci obkw iprzedszkoli, aby kobiety mogy czy macierzystwo zprac zawodow. Potrzebne s realne oraz nowoczesne sposoby aktywizacji zawodowej kobiet, a take ochrony tych wwieku przedemerytalnym. Sfeminizowane zawody powinny by traktowane na rwni zinnymi, co jest niezbdne dla realizacji zagwarantowanej wKonstytucji rwnoci kobiet imczyzn wyciu gospodarczym. Zasadne byoby rwnie monitorowanie na wzr krajw skandynawskich gwarantowanej Kodeksem pracy rwnoci wwarunkach zatrudnienia i wynagrodzenia, poprzez tworzenie i realizowanie

Postulaty na dzi

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

47
przez firmy rwnociowych programw (w tym naprawczych) oraz realizacj kampanii edukujcych dla pracodawcw. Powinno zosta dokadnie zbadane zjawisko ubstwa wPolsce zpodziaem na pe, co umoliwioby stworzenie instytucjonalnych programw zaradczych ipomocowych. To tylko wybrane spord wielu moliwych sposobw wzmocnienia pozycji kobiet na rynku pracy. Udowodniy one, e potrafi si mobilizowa do walki oswoje prawa, stanowi aktywne podmioty zmian spoecznych, nie s tylko ofiarami, nad ktrymi naley si uala. Pozytywne zmiany dotyczce ich pooenia, ktre nastpiy wcigu ostatnich stu lat, zawdziczaj przede wszystkim sobie. witujc kolejny Midzynarodowy Dzie Kobiet bdziemy si solidaryzowa znaszymi babkami iprababkami, nie zapominajc otym, e przed nami jeszcze duga droga do osignicia penej rwnoci. Ta jednak ley winteresie nie tylko kobiet, ale imczyzn.

TO JEDYNY SPOSB NAPRAWDZIW NIEZALENO!

Nowy Obywatel powstaje dziki zaangaowaniu dziesitek autorw, grafikw, tumaczy, korektorw i innych aktywistw, ktrzy swoj codzienn wolontariack prac umoliwiaj wydawanie kwartalnika i ksiek, organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazw filmowych i innych dziaa.

dr ZoFIa apnIewska
Przypisy: 1. Przedwit nr 5/1911, cay tekst Dory Kuszyskiej otamtych wydarzeniach na stronie: http://lewicowo.pl/varia/ viewpub/tid/2/pid/126 2. Krakowski szlak kobiet. Przewodniczka po Krakowie Emancypantek, red. E. Furga, Krakw 2009, ss. 2930. 3. Aktywno ekonomiczna ludnoci Polski, II kwarta 2005 i2008, [w:] Informacje iOpracowania Statystyczne, gus. 4. E. Lisowska, J. Sawicka, Kobiety igospodarka, [w:] RAPORT Kobiety dla Polski. Polska dla kobiet. 20 lat transformacji 19892009, Warszawa 2009, s. 12. 5. A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Wprowadzenie do historii rozwoju myli ekonomicznej, http://www.ekologiasztuka.pl/ think.tank.feministyczny, dostp: 02.02.2011, s. 18. 6. E. Lisowska, J. Sawicka, Kobiety op. cit., s. 13. 7. H. Rosin, The End of Men, The Atlantic, July/August 2010. 8. Aktualna baza: Gender, Institutions and Development Database z2009r. znajduje si na stronach: http://stats.oecd. org/Index.aspx?DataSetCode=GID2, dostp 01.02.2011. 9. A. Eagly, L. Carli, Through the Labyrinth: The Truth About How Women Become Leaders, Boston 2007. 10. S. Helgesen, The Female Advantage: Womens Ways of Leadership, New York 1995. 11. S. Fronk, Is Chamber of Commerce Waging AGender War?, Americas Best Business Practices, 27.08.2010. 12. G. R. Williams, Quenching the Father Thirst: Developing aDad, Kansas City 2002. 13. I. Ateljevic, S. Doorne, Culture, economy and tourism commodities. Social relations of production and consumption, [w:] Tourist Studies, London 2003, ss. 123141. 14. R. B. Reich, Supercapitalism. The Transformation of Bussiness, Democracy, and Everyday Life, New York 2007, ss. 314. 15. J. Wydrych, Radykalne ruchy kontestacyjne akobiety naprzykadzie alterglobalizmu, [w:] Feminizm iradykalizm, Szczecin 2007, s. 74. 16. S. Sassen, Globalizacja. Eseje onowej mobilnoci ludzi ipienidzy, Krakw 2007, ss. 85104. 17. http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/459158,co_trzeci_ polak_pracuje_bez_stalej_umowy.html, dostp: 01.02.2011. 18. J. Momsen, Gender and Development, London 2010, s. 16. 19. B. Mason, Women workers face super-exploitation by global corporations, http://www.wsws.org/articles/2004/feb2004/ wome-f25.shtml, dostp: 01.02.2011.

Podoba Ci si to, co robimy? Docz do nas! Wesprzyj Fundusz Nowego Obywatela!

Dziki Twojej wpacie bdziemy mogli wydrukowa nastpny numer gazety, zorganizowa pokaz filmowy, wyjecha zprelekcjami. Kada podarowana zotwka umoliwia rozwijanie naszych dziaa. Wpaty mona przekazywa na konto: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom ul. Wickowskiego 33/126, 90-743 d Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111, d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1344 0001 z dopiskiem Fundusz Nowego Obywatela

Dzikujemy za wpaty: Franciszkowi widerskiemu, Janinie Reliszko, Pawowi Szumlewiczowi, Bartomiejowi Stobieckiemu, Joannie i Andrzejowi Gwiazdom, Mirosawie Stryjek, Jolancie Tladze, Sebastianowi Makowskiemu, Annie Pakowskiej, Waldemarowi Ptorakowi, Andrzejowi Ziomkowi Marcinowi Markowiczowi

48

Kobiety iubstwo

EWa CHarkieWicZ

Publiczna debata oubstwie zwykle nie odnosi si do wanego problemu. Pomija milczeniem to, jak okrelone decyzje polityczne wsprawach strategii rozwoju, restrukturyzacji gospodarki ireform pastwa skutkuj wzrostem ubstwa. Atake to, e wprzewaajcej mierze obciaj one kobiety zgospodarstw domowych oniskich irednich dochodach.
W dokumentach rzdowych iwtekstach naukowych bieda ujmowana jest jako problem nieaktywnych, patologicznych jednostek irodzin. Ewentualnie jako biologiczny problem dziedziczenia wykluczenia, np. na terenach popegeerowskich. Niemal nie wida wnich osb dowiadczajcych ubstwa inaczej. Wtakich opisach bieda znika za horyzontem powszechnego wzrostu zamonoci, awrcz ogoszono jej schyek. Polityczna racjonalno projektu transformacji opiera si bowiem na zaoeniu przejcia od biedy izacofania do bogactwa irozwoju. Obraz biedy nie pasuje do tego schematu, tote nawet umiarkowane gosy na jej temat spotykaj si zkrytyk. Dyskurs wykluczenia spoecznego czy badania biograficzne s po czci prb alternatywnego opisu ubstwa, wtym take ubstwa kobiet. Tym niemniej rwnie one skupiaj si na jednostkach lub grupach, ktrym nadawany jest status wyjtku od normy powszechnego dobrobytu. Patrzc na rosnce zrnicowanie dochodw gospodarstw domowych oraz na nowe postaci ubstwa, mona jednak przyj, i jest

Niewidoczna wikszo

ono wPolsce rozpowszechnione. To zamono jest wyjtkiem. Polityka gospodarcza ispoeczna pastwa oparte s na zaoeniu, i wzrost gospodarczy przynosi korzyci wszystkim, awic przyczynia si do systematycznej redukcji ubstwa. Takie podejcie uzasadnia szukanie przyczyn biedy po stronie jednostek. Tymczasem dwa jej gwne rda wPolsce brak pracy iniskie wynagrodzenia za prac s konsekwentnie pomijane.

W latach 70. amerykaska badaczka Diane Pearce zaproponowaa termin feminizacja ubstwa dla okrelenia wikszego udziau kobiet wrd ubogich. Zwrcia te uwag na ubstwo samotnych matek idzieci wich rodzinach. Teza ofeminizacji ubstwa bya kontestowana przez badaczki feministyczne. Krytykoway j za brak oparcia wbadaniach empirycznych, szukay innych metod iwskanikw do analizy zwizkw midzy ubstwem apci, podwaay rwnie stygmatyzujce idyscyplinujce podejcia do samotnych matek. Inne badaczki zkolei podkrelay, i pe (gender) jest

Interpretacje ubstwa kobiet

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

49

Od kobiet pobierany jest podatek reprodukcyjny wpostaci wiadczonej przez wikszo znich nie wynagradzanej pracy opiekuczej, bez ktrej rynek czy pastwo nie mog funkcjonowa.

b n My Mundane Life, http://www.flickr.com/photos/mymundanelife/5563856615/

zawsze relacj zaporedniczon przez inne kategorie izwracay uwag na zwizki midzy ubstwem apci, klas, ras, wiekiem iwyksztaceniem oraz przypisyway wzrost ubstwa, wtym wrd kobiet, skutkom programw liberalizacji iglobalizacji. Polskie badania spoeczne stosuj ram feminizacji ubstwa albo odnosz si do niej, zaprzeczajc, i ma wnaszym kraju zastosowanie. Metody jego pomiaru, oparte na kryteriach dochodowych, ktrymi pastwo posuguje si wpolityce spoecznej, nie pozwalaj bezporednio zobaczy zrnicowania pod ktem pci. Nic wic dziwnego, e wykorzystujce je badania nie potwierdzaj tezy ofeminizacji ubstwa wPolsce. Niektrzy naukowcy, opierajc si na badaniach jakociowych, podtrzymuj j jednak. Elbieta Tarkowska opisuje feminizacj ubstwa jako wiksze wtym dugotrwae bezrobocie wrd kobiet, nisze pace iemerytury, zjawisko samotnego macierzystwa oraz szczeglne obcienie prac domow kobiet wubogich rodzinach. Z wyczeniem kategorii samotnych matek (badania oparte na kryteriach dochodowych wskazuj na zrnicowanie wewntrz tej grupy irednie

dochody powyej minimum socjalnego), taka siatka pojciowa, odwoujca si do oglnej kategorii kobiet, zamazuje rnice midzy nimi. Analizy danych z przegldowych bada w latach 20002009 wskazuj, i wrd typw gospodarstw domowych onajniszych dochodach (robotnicy, rencici, rolnicy) wdwch grupach mamy do czynienia zprzewag kobiet, ktre stanowi 60,7% czonkw gospodarstw rencistw oraz przewaaj wgrupie wiekowej 2554 lata wgospodarstwach robotniczych. Wowych typach gospodarstw domowych, podobnie jak wtych utrzymujcych si z pomocy socjalnej, gdzie wystpuje statystyczna przewaga kobiet-gw gospodarstw (70%, 2009), w latach 20002009 dochody spaday, podczas gdy we wszystkich pozostaych zwyjtkiem rolnikw rosy. Odpowiedzialna jest za to widzialna rka pastwa, ktre reguluje dostp do wiadcze socjalnych irent oraz ich poziom, atake wysoko pacy minimalnej. Inn interpretacj ubstwa kobiet w Polsce proponuj autorzy zBanku wiatowego. Wi je zdyskryminacj i posuguj si ujciem rnicy midzy

50

Piotr widerek, bardzofajny.net

oglnymi kategoriami kobiet imczyzn. Badania te opisuj kobiety jako grup dyskryminowan wdostpie do rynkw pracy, kapitaowego iusug publicznych. Argumentujc zperspektywy ekonomicznej uytecznoci kobiet, Pierella Paci twierdzi, i nierwnoci stanowi barier dla rozwoju gospodarczego, poniewa uniemoliwiaj wykorzystanie kapitau ludzkiego dyskryminowanej grupy. Zagroenie ubstwem wie si zbrakiem kapitau spoecznego, ograniczeniami wjego wykorzystaniu, alkoholizmem, enklawami dugotrwaego wykluczenia. Z tej makroekonomicznej perspektywy nie wida kontekstu egzystencji konkretnych grup kobiet yjcych w sytuacji ubstwa i ich relacji z instytucjami, agwnym problemem nie jest jako ycia obywateli ani ich polityczna sprawczo, lecz przekonanie, e nierwnoci pciowe hamuj rozwj gospodarki. Analizy tego rodzaju opieraj si na neoliberalnej siatce pojciowej istanowi podstaw polskiej polityki socjalnej. Znaczna cz rodzimych bada nie pozwala zobaczy, co robi pastwo, gdy ograniczaj si do spoeczno-demograficznych atrybutw kobiet jako jednostek lub do ich sytuacji wewntrz gospodarstw domowych, dowiadczanych skrajnym ubstwem. Wyjtkiem s analizy, ktre opisuj zagroenie ubstwem wrd samotnych matek ipokazuj na zwizek zpolityk pastwa wobec funduszu alimentacyjnego1. Ponadto, cz badaczek ibadaczy naturalizuje bied, ujmujc j jako nieodrodny element kapitalizmu czy wrcz zjawisko, ktre wystpuje zawsze iwszdzie, dlatego przeciwdziaanie mu nie jest priorytetem. Na ubstwo kobiet mona jednak spojrze inaczej zperspektywy ekonomii opieki iobywatelstwa kobiet. Gwnym czynnikiem, ktry rnicuje podzia czasu,

pracy, obowizkw izasobw wgospodarstwach domowych oraz wskali rynku czy pastwa, s historycznie uksztatowane konstrukcje tosamoci i relacje pci, atake rola kobiet wbiologicznej ispoecznej reprodukcji. Nie tylko gospodarstwa domowe, lecz take przedsibiorstwa, gospodarka narodowa ipastwo zale od wkadu reprodukcyjnej iopiekuczej pracy kobiet, wiadczonej bez wynagrodzenia lub nisko wycenianej przez rynek, jak praca zawodowych sprztaczek, opiekunek ipielgniarek. Neoliberalizm i polityki oparte na zaoeniach wywodzcych si zekonomii poday, monetaryzmu, nowej ekonomii instytucjonalnej czy neoklasycznej ekonomiki gospodarstwa domowego, przenosz odpowiedzialno za reprodukcj spoeczn ipodtrzymanie ycia ludzi na rodzin. Natomiast ekonomia opieki pokazuje zwizek midzy prac opiekucz i reprodukcyjn apolityk gospodarcz ispoeczn pastwa, instytucjami, rynkiem iobywatelstwem kobiet2.

Jak wskazuj midzynarodowe badania, 60% nieodpatnej pracy na rzecz gospodarstw domowych (z uwzgldnieniem rolnictwa na wasne potrzeby) wykonuj kobiety3. Polskie badania potwierdzaj wiksze obcienie kobiet prac domow4 oraz opiekucz5. Oile kobiety zamone sta na zakup usug opiekuczych od innych kobiet, otyle brak rodkw finansowych jest szczeglnie dotkliwy dla gospodarstw oniskich dochodach. Jedne zpierwszych bada ubstwa w krajach przechodzcych zmiany systemowe pokazay, e obok ograniczania wydatkw, podejmowania dodatkowej pracy, wyprzeday posiadanych rzeczy izacigania poyczek, gospodarstwa domowe

Menederki ubstwa

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

51
radziy sobie znim przez intensyfikacj pracy domowej. Wprzypadku Polski w1995r. na strategi t wskazao 83,2% badanych gospodarstw6. Badania jakociowe z kolejnych lat transformacji potwierdzaj wzrost obcienia kobiet prac domow wcelu podtrzymania ycia rodzin wkontekcie niedostatku. Elbieta Tarkowska podkrela rol kobiet jako menederek ubstwa ifilarw biednych rodzin, gdy to one zarzdzaj pienidzmi rodziny, aby skromny budet si domkn podejmuj rne strategie, czsto czasochonne imczce, niekiedy upokarzajce, aby uzupeni brakujce rodki, speniaj wszystkie domowe obowizki idziaania. Badania podjte przez Think Tank Feministyczny nastawione byy zarwno na dowiadczenia, jak ispoeczny kontekst ycia kobiet oraz relacje zinstytucjami, ktre wpywaj na ich ycie. Ich uczestniczki zKrosna iWabrzycha mwiy oniedoywieniu, przypadkach godowania, problemach mieszkaniowych. Wskazyway na utrat zdrowia, wywoan stresem zwizanym zpermanentn niepewnoci. Gwn przyczyn ubstwa, jaka wyonia si wrozmowach, jest bezrobocie, zwizane z kryzysem transformacyjnym czy kryzysem finansowym z2008r., oraz zastpowanie staych miejsc pracy tzw. prac mieciow (na czasowych umowach za niskie wynagrodzenie). Uczestniczki bada, ktre straciy prac wlikwidowanych fabrykach, pomimo podejmowanych wysikw ju nigdy nie znalazy trwaych form zatrudnienia. Ubstwo przyczynia si do godu czasu kobiet, ktre oprcz pracy domowej, opieki nad dziemi ichorymi czy starszymi czonkami rodzin, zajmuj si dorywcz prac zarobkow. Wraz zdziemi uprawiaj zbieractwo, wynajmuj si znimi do prac wgospodarstwach rolnych wzamian za ywno, zajmuj si jej produkcj iprzygotowaniem posikw. Spdzaj wicej czasu na zakupach wposzukiwaniu najtaszych produktw, powicaj go te na pozyskanie poyczek i rodkw zpomocy spoecznej, wreszcie na uczestnictwo wszkoleniach iprogramach aktywizacji zawodowej, ktre wopinii uczestniczek nie skutkuj znalezieniem pracy. Znaczn rol w przetrwaniu rodzin odgrywaj zasoby zczasw PRL-u, jak emerytury, dziaki czy mieszkania nabyte przez pokolenia bab idziadkw. Te zasoby s ju jednak na wyczerpaniu. Ubstwo nie dotyczy uoglnionej kategorii kobiet. Ubstwo ipe s zawsze zczym, s zaporedniczone przez klas, wiek, wyksztacenie, miejsce zamieszkania. Na zwizek midzy pci, odpowiedzialnoci za opiek aubstwem wskazuj dane gus nt. beneficjentw pomocy spoecznej. W2008r., wcznej liczbie 1,12 mln gospodarstw beneficjentw pomocy spoecznej gowami blisko 70% znich byy kobiety. Jak wyjaniaj autorzy raportu, kobiety s rejestrowane jako gowy gospodarstw domowych, poniewa to one zgaszaj si opomoc. Najwiksz grup stanowi te wwieku 1844 lata, przede wszystkim matki dzieci wwieku przedszkolnym iszkolnym7. Badania wskazuj take na olbrzymi rnic midzy popytem na prac ajej poda, czyli ogromny brak miejsc pracy8. Wgrudniu 2009r. na 51,6tys. wolnych miejsc pracy przypadao 1,89mln zarejestrowanych bezrobotnych, czyli statystycznie ojedn ofert pracy konkurowao 37 osb. Cz, awtakich miejscowociach jak Krosno wikszo nowych miejsc pracy, jest subsydiowana ze rodkw publicznych ima charakter tymczasowy. Dane statystyczne wwikszoci nie uwzgldniaj zrnicowania ze wzgldu na pe. Dopiero analiza danych zperspektywy relacji pci, opieki czy reprodukcji spoecznej ukazuje znaczne obcienie kobiet. WPolsce od ponad p wieku, tj. od szeregu pokole, kobiety ze wszystkich grup spoecznych uczestnicz wrynku pracy, awic zajmuj szczeglne miejsce na pograniczu produkcji ireprodukcji spoecznej. Chocia, jak wspomniano, rynek czy pastwo nie mog funkcjonowa bez wkadu opiekuczej ireprodukcyjnej pracy kobiet, to nie jest ona doceniana, apatna praca opiekucza jest nisko wynagradzana. W polityce spoecznej opieka jest traktowana jako bezpatny kobiecy obowizek, aczas kobiet jako nieskoczenie elastyczny. Opiekucza praca kobiet zgospodarstw oniskich irednich dochodach traktowana jest jako strefa buforowa, gdzie przerzucane s spoeczne koszty transformacji czy ci budetowych. Dla gospodarstw onajniszych dochodach strefa ta jest na wyczerpaniu. Wskazuj na to badania dugoci ycia mieszkacw warszawskich dzielnic, ubogiej Pragi izamonego Wilanowa oraz Ursynowa: rnice sigaj odpowiednio 9 i14,1 lat dla kobiet oraz 16,1 i18 lat dla mczyzn na niekorzy mieszkacw Pragi. Raport
Piotr widerek, bardzofajny.net

52
warszawskiego Urzdu Miasta9 nie przypisuje tego wyszym wskanikom biedy, bezrobocia i gorszym warunkom mieszkaniowym widzi tylko niezdrowy styl ycia jako przyczyn nadumieralnoci wubogich dzielnicach. Bieda jest zjednej strony skutkiem braku rodkw do ycia, azdrugiej produktem dyskursu oubstwie (skadaj si na badania naukowe, rzdowe strategie i polityki, techniki gromadzenia danych statystycznych), ktry determinuje relacje midzy pastwem irynkiem abiednymi, atake ksztatuje stosunek biednych do samych siebie. Wwietle patologizacji ubogich, przyznanie si do niedostatku nastrcza duych trudnoci, co stawia pod znakiem zapytania wyniki bada opinii publicznej na temat poziomu ycia. O ile wczasach PRL-u granic niedostatku wyznaczao minimum socjalne, obecnie gwnym narzdziem konceptualnym, za pomoc ktrego pastwo konstruuje ubogich jako grup, jest minimum egzystencji. Wprawdzie w badaniach naukowych na potrzeby polityki spoecznej istniej inne miary ubstwa (ubstwo relatywne, deprywacja materialna), ale minimum egzystencji pozostaje gwn metod, za pomoc ktrej biedzie jest nadawana widzialno polityczna, a niedostatek oddzielany od zamonoci. Ubstwo wtym ujciu to przede wszystkim skrajne ubstwo, czyli zakadany tymczasowy brak zdolnoci do ycia na wasny rachunek. Zaoenie, e ubstwo jest tymczasowe, wynika zpolitycznego przewiadczenia, i wzrost gospodarczy prowadzi do wzrostu zamonoci, ajego efekty spywaj (trickle down), poprawiajc dochody wszystkich grup spoecznych. Neoliberalne pastwo widzi ubogich jako nieproduktywne jednostki, yjce na koszt podatnikw. Wmyl efektywnoci ekonomicznej, koszty zabezpiecze spoecznych ipomocy socjalnej naley zmniejszy. Tym samym, wkontekcie deficytu pracy ibraku polityk nastawionych na tworzenie miejsc pracy, ludzi ekonomicznie nieuytecznych skazuje si na mier. Midzy neoliberalnym pastwem agospodarstwami domowymi yjcymi wniedostatku, stoj kobiety, ktrych ycie codzienne to walka oprzetrwanie. 10,6% odbiorcw pomocy spoecznej otrzymuje wsparcie w wysokoci niszej od tej, do ktrej s uprawnieni, a8,6% nie otrzymao jej wcale11. Zdanych Ipiss wynika, e kryterium dochodowe uprawniajce do pomocy socjalnej, utrzymywane przez pastwo na poziomie z2006r., tylko o50 gr rni si od poziomu minimum egzystencji biologicznej dla czteroosobowej rodziny (odpowiednio 351 i350,5 z na osob wrodzinie). Pomoc socjalna jest oboona wieloma restrykcjami. Zzaoenia nie stanowi ona uzupenienia dochodw ponad ustawowy poziom ubstwa. Od poziomu odliczane s ju posiadane dochody (np. alimenty 150300 z) ido tego dodawana jest pomoc pienina, wprzypadku niektrych zasikw wwysokoci poowy rnicy midzy puapem dochodowym aposiadanym dochodem oraz wedle finansowych moliwoci gmin. Na mocy ustawy z2004r., pomoc pienina jest uzaleniona nie tylko od kryteriw dochodowych, ale te od jednego zdodatkowych kilkunastu czynnikw

W publikacji Forum Obywatelskiego Rozwoju Anna Kurowska10 wyjania, skd si bierze bieda: ot jest skutkiem bezrobocia ibiernoci zawodowej, alkoholizmu, narkomanii, niezaradnoci oraz dziedziczenia tych postaw. Biedni rodzice nie przekazuj dzieciom zasobw finansowych. Polityka spoeczna jest szkodliwa, poniewa utrwala patologiczne zachowania. Do tego katalogu przyczyn ubstwa autorka dodaje wysokie koszty pracy. Takie pogldy s rozpowszechnione zarwno wdyskursie publicznym, gdzie reprodukuj charakterystyczny dla neoliberalizmu rasizm pastwowy, oparty na podziale na jednostki uyteczne inieuyteczne ekonomicznie, jak iwwypowiedziach politykw, jak Leszek Balcerowicz czy minister Boni.

Jak patrze, eby nie zobaczy

b n d thoughton, http://www.flickr.com/photos/thoughton/5405986209/

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

53
(np.niepenosprawno, alkoholizm). rodki na pomoc s niewystarczajce, awikszo kosztw (75% wedug gus12) ponosz gminy. Decentralizacji odpowiedzialnoci za pomoc socjaln, podobnie jak wprzypadku ochrony zdrowia, nie towarzyszy przekazywanie odpowiednich kwot. Jednoczenie, podejmowane s decyzje, ktre realnie uszczuplaj dochody gmin, jak niedawna ozmniejszeniu ich dochodw zpodatkw cIt ipIt. Niewystarczajce rodki i patriarchalna kultura owocuj wzrostem represyjnoci pomocy socjalnej wobec tzw. klientw pomocy, ktrych wikszo stanowi kobiety. Pozbawione moliwoci udzielania rodzinom wsparcia finansowego, wyposaone wnarzdzia nadzoru i przepracowane pracownice socjalne w Wabrzychu iKronie na kadego pracownika przypada ponad 100 klientw zwracaj si przeciwko swoim podopiecznym. Pani sprzeda psa, to bdzie pani miaa na ycie. Dywan te ma pani sprzeda usyszaa jedna zuczestniczek bada Think Tanku Feministycznego. Publicznie widzialnym wymiarem tej represyjnoci jest pozbawianie praw do opieki nad dzieckiem. Szacuje si, i 20% dzieci jest odbieranych rodzinom zpowodu ubstwa. Uczestniczki bada ttF podkrelay, e yj pod cig grob pozbawienia ich dziecka. Zamraana, oboona restrykcjami pomoc dla ubogich jest na bardzo niskim poziomie: w 2008 r. stanowia 0,18% pkB. Na wiadczenia pienine dla 1,12 mln gospodarstw domowych pastwo przeznaczyo 76,5mln z, tj. rednio 68,11 z na gospodarstwo13. Wbiednych powiatach, np. kronieskim w2008r., pomoc wyniosa 25 z na osob. Pomimo i od 1994r. pkB ronie, Polska ma jeden znajniszych wUE udziaw wydatkw na pomoc socjaln imieszkaniow, wiadczenia dla dzieci oraz zasiki dla bezrobotnych.

Neoliberalizm, czyli wprowadzenie matrycy ekonomicznej imodelu rynku do zarzdzania sfer spoeczn (zabezpieczenia spoeczne, pomoc socjalna, edukacja, ochrona zdrowia, ochrona rodowiska, kultura) ido zarzdzania pastwem, powoduje, e zoptyki pastwa znikaj obywatelki iobywatele. Jak pisa Michel Foucault, model ten funkcjonuje jak stay trybuna ekonomiczny, ktry wymaga ustawicznego dostosowywania si jednostek. Pastwo socjalistyczne czy pastwo opiekucze dzielio zgospodarstwami domowymi koszty opieki ireprodukcji spoecznej. Neoliberalizm jako teoria adu ekonomicznego ijako projekt zarzdzania pastwem iludnoci zanegowa podzia na prywatne oraz publiczne, zatar granice midzy pastwem arynkiem iwczy sfer spoeczn do tego ostatniego. Neoliberalne pastwo-firma nastawione jest na maksymalizacj wzrostu gospodarczego, przewag konkurencyjnych iwspieranie akumulacji kapitau, apodmiot polityczny, ktry jest gwnym przedmiotem jego troski, to nawet nie przedsibiorca lecz inwestor. Wobec biednych

Widzialna rka neoliberalnego pastwa

Opiekucza praca kobiet zgospodarstw o niskich i rednich dochodach traktowana jest jako strefa buforowa, gdzie przerzucane s spoeczne koszty transformacji czy ci budetowych.

ibezrobotnych stosowana jest strategia ich aktywizacji do pracy, ktrej nie ma. Koszty podtrzymania ycia ireprodukcji spoecznej przerzucane s do gospodarstw domowych ina barki kobiet. Neoliberalne pastwo nie ma innych rozwiza problemu ubstwa. W kontekcie niedoboru iintensyfikacji pracy oraz wzrostu udziau nisko patnych iniepewnych form zatrudnienia, zakres idotkliwo ubstwa ronie, awraz znim obcienie kobiet. Zarazem polityka spoeczna jest programowana i wdraana w neoliberalnych ramach podporzdkowania polityce makroekonomicznej (gdzie sfera spoeczna to orodki kosztw, ktre naley redukowa) inie zabezpiecza nawet gospodarstw

b n a Arty Smokes (deaf mute), http://www.flickr.com/photos/artysmokes/4221506051/sizes/z/in/photostream/

54
domowych znajdujcych si w skrajnym ubstwie. Wmiejsce opuszczane przez pastwo wchodzi sektor prywatny, wspierany ideologi profesjonalizacji usug opiekuczych. Gdy praca opiekucza ulega utowarowieniu, jej warto jest deprecjonowana, tym razem przez rynek. Kobiety zgospodarstw onajniszych dochodach s zatrudniane wfirmach wiadczcych usugi opiekucze na prywatnych ipublicznych rynkach na warunkach, ktre lokuj je wkategorii pracujcych ubogich, nie zapewniajc bezpieczestwa egzystencjalnego. Nadal nieodpatnie wykonuj prac opiekucz wswoich domach, ajednoczenie za porednictwem firm za niskie wynagrodzenie wiadcz j na rzecz innych. Aby ubstwo iprzeobraanie ekonomii opieki wrynek usug publicznych byy politycznie strawne, naley je maskowa za pomoc rnych zabiegw, jak patologizacja ubogich (dysfunkcyjne rodziny), biologizacja (dziedziczenie ubstwa), nadawanie biedzie statusu wyjtku (enklawy), resubiektywizacja ubogich jako racjonalnych ekonomicznie jednostek, ktre same dokonuj wyboru bezrobocia czy zych warunkw mieszkaniowych. uniwersalnym i nierozdzielnym prawom czowieka, wtym prawom kobiet. Aby takie zmiany byy moliwe, naley zakwestionowa neoliberaln polityk imaski, jakie nakada na ubstwo, usuwajc zarazem zpola widzenia obcienie kobiet. Neoliberalne dystopie rozwoju, jak przyjty przez rzd dokument Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, do ktrego odwouj si autorzy budetu na 2011r., bd przyczynia si do wzrostu gospodarczego przy jednoczesnym wzrocie ubstwa. Ujcie kobiet jako grupy specjalnej troski czy starania oformaln rwno midzy oglnymi kategoriami kobiet imczyzn nie podwaaj neoliberalnej polityki, zamazuj sytuacj kobiet yjcych wubstwie, azarazem wpywaj na osabienie sojuszu kobiet imczyzn zuciskanych grup, ktrymi staje si wikszo spoeczestwa.

Ewa CHarkIewIcz
Think Tank Feministyczny

Alternatywne strategie

Redukcja iprzeciwdziaanie ubstwu wymaga innych podstaw polityki, wtym innej polityki makroekonomicznej. Naley zwikszy dochody pastwa, aby mc dzieli koszty reprodukcji spoecznej (pomocy socjalnej, zabezpiecze spoecznych, ochrony zdrowia, edukacji) zgospodarstwami domowymi, wtym realizowa ustawowe uprawnienia do pomocy socjalnej. W ramach neoliberalnych zaoe polityki gospodarczej ipod wpywem globalnej konkurencji, podatki wPolsce, szczeglnie wiadczone przez firmy (cIt) oraz koszty podatkowe pracy, s jednymi z najniszych wUnii Europejskiej14. Uniemoliwia to realizacj praw socjalnych obywateli, gwarantowanych wKonstytucji. Od kobiet pobierany jest podatek reprodukcyjny wpostaci wiadczonej przez wikszo znich nie wynagradzanej pracy opiekuczej, bez ktrej rynek czy pastwo nie mog funkcjonowa. Jak ju wspomniano, gwn przyczyn ubstwa jest brak pracy ipraca za niskie wynagrodzenie. Wdyskusjach na temat wzrostu gospodarczego zredukcj ubstwa (pro-poor growth) wskazuje si na trzy czynniki niezbdne dla umoliwienia wyjcia z biedy: (1) uniwersalny dostp do usug publicznych (wczajc opiek nad dziemi, osobami starszymi iniepenosprawnymi), (2) zmniejszenie skali nierwnoci, (3)zwikszenie dochodw najgorzej sytuowanych grup, wtym kobiet15, poprzez: wzrost popytu na prac, podwyszenie pac minimalnych oraz zwikszenie transferw spoecznych, szczeglnie na rzecz gospodarstw domowych o najniszych dochodach. Realizacja tych celw wymaga podporzdkowania polityki makroekonomicznej istrategii rozwoju gospodarczego

Niniejszy tekst jest skrcon inieco zmienion we wsppracy zautork wersj rozdziau Polskiego Raportu Social Watch2010 Ubstwo iwykluczenie spoeczne, przygotowanego przez Polsk Koalicj Social Watch iPolski Komitet Europejskiej Sieci Przeciwdziaania Ubstwu (eapn pl). Cae wspomniane opracowanie mona pobra ze strony koordynatora Koalicji, Kampanii Przeciw Homofobii: www.kph.org.pl. Przypisy: 1. I. Desperak, Bez alimentw, 2010, http://www.rozgwiazda.org.pl/index.php?option=com_ content&view=article&id=102:bez-alimentow&catid=64: alimenciary&Itemid=106 2. E. Charkiewicz iA. Zachorowska-Mazurkiewicz (red.), Gender iekonomia opieki, Warszawa 2009. 3. D. Budlander, Statistical comparison of care and non-care work across six countries, Genewa 2008. 4. B. Mikuta, Studia nad wartoci pracy domowej wmiecie ina wsi ze szczeglnym uwzgldnieniem funkcji ywieniowej, Praca doktorska sggw, Warszawa 2000. 5. B. Bobrowicz, Alokacja czasu wewntrz gospodarstwa domowego, [w:] Strukturalne ikulturowe uwarunkowanie aktywnoci zawodowej kobiet wPolsce, red. I. Kotowska, Warszawa 2009. 6. R. Milic-Czerniak, Gospodarstwa domowe wkrajach Europy Wschodniej. Skutki przemian 19901995, Warszawa 1998. 7. gus, Sytuacja gospodarstw domowych w2009 wwietle wynikw bada gospodarstw domowych, Warszawa 2010. 8. gus, Popyt na prac w2009, Warszawa 2010. 9. Urzd m.st. Warszawy, Raport ostanie zdrowia mieszkacw Warszawy, Warszawa 2010. 10. A. Kurowska, Skd si bierze bieda?, Zeszyty Forum Obywatelskiego Rozwoju nr 5/2008. 11. gus, Beneficjenci pomocy spoecznej iwiadcze rodzinnych w2008, Krakw 2009. 12. Ibidem. 13. Ibidem. 14. E. Matyszewska, PIT wPolsce niszy od redniej wUE. DGP and Pricewaterhouse report on taxation in the EU, Dziennik Gazeta Prawna (B2), 46 czerwca 2010r. 15. S. Mehrotra, E. Delamonica, Eliminating human poverty. Macroeconomic and social policies for equitable growth, Londyn 2007.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

56

Niedoceniana sia

AGNieSZka WaSileWSka

obiety wiedz, e warto si zrzesza stanowi znaczny odsetek polskich zwizkowcw. Jednak zwizki zawodowe nie bardzo wiedz, jak wykorzysta ich unikaln perspektyw wwalce ointeresy pracownicze. Natomiast pracodawcy przyzwyczaili si nie liczy zkobiecymi protestami.

Niedugo po wyjciu zpodziemia, Solidarno powoaa Komisj Kobiet. Wyprzedzia tym inne organizacje pracownicze, jednoczenie wpisujc si wstandardy Midzynarodowej Federacji Zwizkw Zawodowych. Niestety, wkrtce doszo do rozbienoci wiatopogldowych midzy dziaaczkami akierownictwem zwizku ws. dopuszczalnoci przerywania ciy iwefekcie Komisj rozwizano. Do tematu wrcono dopiero pod koniec lat 90. Obecnie wSolidarnoci istnieje stanowisko Koordynatora ds. Kobiet oraz Sekcja Kobiet. Rwnie opzz dostrzego problem iwtym samym czasie powoao Komisj Kobiet. Wedug Europejskiej Konfederacji Zwizkw Zawodowych, w2006r. kobiety stanowiy 37,7% czonkw nszz Solidarno, za wopzz odsetek pa wynis 48%. Nowszych danych nie ma, poniewa centrale zwizkowe nie prowadz takich statystyk. Cho udzia kobiet wzwizkach jest wyrany, nie przekada si na ich uczestnictwo we wadzach. WSolidarnoci na 99 czonkw Komisji Krajowej jest zaledwie 6 kobiet, zczego wPrezydium Komisji znalaza si jedna. Podobnie wyglda sytuacja wpozostaych zwizkach. We wadzach opzz zasiada jedna kobieta, po dwie wForum Zwizkw Zawodowych iKonfederacji Pracy. Problem ten najlepiej obrazuje Zwizek Nauczycielstwa Polskiego. Zrzesza w wikszoci kobiety, jednak adna z nich nigdy nie stana na jego czele zauwaa Julia Kubisa zopzz, autorka doktoratu okobietach

W zwizku zpci

w zwizkach zawodowych. Dobrze to wida take przy okazji spotka midzynarodowych, gdy centrale zinnych krajw stawiaj polskim zwizkom wymg, aby ich delegacje nie byy wycznie mskie dodaje Marta Trawiska zUniwersytetu Wrocawskiego, badajca aktywno kobiet wzwizkach zawodowych. Przyczyny le przynajmniej czciowo wsytuacji bytowo-kulturowej polskich kobiet. Musz odpracowa swj etat, nastpnie wdomu to na nie spada zwykle wikszo obowizkw wtej sytuacji dziaalno zwizkowa jest niejako trzeci prac. Oczywicie kobieta moe zosta oddelegowana do etatowej dziaalnoci zwizkowej, jednak nie jest to typowa 8-godzinna praca oddo, lecz zajcie daleko bardziej angaujce. Znaczna cz kobiet dokonuje kalkulacji, czy moe sobie pozwoli na dziaalno wwyszych strukturach zwizkowych, wymagajc czstych wyjazdw, spotka itp. wyjania J. Kubisa. S take inne przyczyny maej liczby pa wrd zwizkowych liderw. Zmoich obserwacji wynika, e kobiety nie bardzo wierz we wasne moliwoci, wto, e si do takiej pracy nadaj. Przeciwdziaamy temu, organizujc dla nich specjalne szkolenia informuje Aleksandra Delecka, przewodniczca Sekcji Kobiet nszz Solidarno. Podobn zaleno zauwaa Ewa Miszczuk, przewodniczca Komisji Kobiet opzz: Te znas, ktre ju si zaangauj, wietnie sprawdzaj si wdziaaniu. Za Danuta Wojdat, Koordynatorka ds. Kobiet wSolidarnoci, smutno dodaje: Niestety, brak pa wwyszych strukturach sprawia, e zwizkom brakuje kobiecej perspektywy. Nie jest to bynajmniej problem wycznie pciowy, lecz wany zpunktu widzenia ogu pracownikw. Obecnie wikszo nowych miejsc pracy powstaje bowiem wsektorze usug, zdominowanym przez kobiety. Co ciekawe, zawody silnie sfeminizowane s czsto jednoczenie wyjtkowo uzwizkowione. Przykadowo,

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

57
b n a szeke, http://www.flickr.com/photos/pedrosz/3117407330/in/photostream/

do znp naley ok. 70% pracownikw owiaty (wrd ktrych ok. 70% stanowi kobiety), a do Oglnopolskiego Zwizku Zawodowego Pielgniarek iPoonych 50% zatrudnionych wbrany, wktrej 98,3% czynnych zawodowo pracownikw to kobiety. A przecie oba zwizki nie s jedynymi wswoich sektorach. Kobiety wstpuj do zwizkw odpowiedzialnie, wiedz, po co to czyni iczemu wnich s uwaa Izabella Biliska-Trzopek, wiceprzewodniczca Zarzdu Krajowego opzz Konfederacja Pracy ds. sektora bankowego. Aby lepiej reprezentowa interesy pa, w Solidarnoci dziaa wspomniana Koordynatorka ds. Kobiet. Reprezentuj zwizek na zewntrz wsprawach dotyczcych kobiet oraz koordynuj dziaania wobrbie bran iregionw pod ktem naszej polityki wzgldem kobiet wyjania p. Wojdat. WSolidarnoci istnieje te Sekcja Kobiet, zajmujca si problematyk tej grupy pracownikw niezalenie od brany czy regionu. Praca na niepenym etacie czy telepraca, godzenie obowizkw domowych zprac zawodow to wszystko sprawy, ktre czciej dotycz kobiet, dlatego s nam szczeglnie bliskie wyjania p. Delecka. Zwizkowczynie zajmuj si te typowo kobiecymi problemami bytowymi. Osobne szatnie, ubikacje czy bidety s dla nas do wane. Musimy jednak same onie zawalczy, bo kolegom-zwizkowcom one umykaj tumaczy A. Delecka.

Wiele osb jest skonnych przypisywa kobietom wnoszenie do zwizkw zawodowych cech utosamianych zich pci. P. Danuta zauwaa: Kobiety wnegocjacjach s bardziej konkretne, skonne do dyskusji, ale nie do ustpstw. Za p. Ewa dodaje: Mczyni s zwykle nastawieni na konfrontacj, kobiety za na osignicie porozumienia. Nie okopuj si tak na swoim stanowisku istaraj si zrozumie drug stron. Jednak Julia Kubisa

Damskie reguy gry

zastrzega: Moe by tak, e patrzc przez pryzmat zawodu, mylimy opci. Grnik kojarzy si ztwardoci oraz hardoci itak te dziaa wzwizku. Zadaniem pielgniarki jest opieka itak cech wnosi do swego zwizku. Na rnice midzy damskim amskim stylem dziaalnoci zwizkowej wskazuje take Iwona Borchulska, wiceprzewodniczca ozzpip: Lekarze, wwikszoci mczyni, potrafili zostawi pacjentw samych sobie, np. wZielonej Grze zamykajc gabinety. Pielgniarki odchodzc od ek nigdy nie pozostawiy pacjentw zupenie bez opieki. Rnice wida te wuywanym jzyku. Gdy byam przewodniczc krajow, mj zastpca zawsze buczucznie pisa damy, ja za prosimy wyjania Grayna Domagaa, przewodniczca lskiej Komisji Zwizku Zawodowego Pracownikw Policji. Uprzejm stanowczoci i merytorycznym przygotowaniem p. Grayna doprowadzia jednak do poprawy tabeli pac pracownikw cywilnych policji. Julia Kubisa zauwaa, e pielgniarki i poone wswoim zwizku wypracoway specyficzne zasady postpowania. Mniej s skupione na okazywaniu wadzy ihierarchii, abardziej na kooperacji. Jednak zastrzega: Kobiety funkcjonujce wzawodach bardziej mskich, wpisuj si wobowizujce wnich reguy gry. Trawiska za dostrzega pewn prawidowo: Jeeli spojrzymy na brane silnie sfeminizowane, to ich protesty s podobne, maj charakter stereotypowo postrzeganej kobiecoci. Trudno stwierdzi, czy to zpowodu znacznej feminizacji, czy zuwagi na specyfik zawodu, wrd postulatw protestujcych pielgniarek inauczycielek pojawiaj si zwykle rozwizania systemowe, bdce wyrazem dbaoci ointeresy ogu spoeczestwa. Uczestniczymy nie tylko wkonsultowaniu spraw dotyczcych naszego rodowiska, lecz take pacjentw, ktrych dobro ley nam na sercu podkrela Longina Kaczmarska, wiceprzewodniczca ozzpip. Uwaamy, e lecznictwo nie powinno podlega prawom rynku, e pastwo ma obowizek dba ozdrowie obywateli. Ztego powodu naciskamy, by rzd prowadzi dialog ze spoeczestwem wyjania Borchulska. Za Trawiska uzupenia, e wpodobny sposb postpuj nauczycielki: Odwouj si np. do niwelowania nierwnoci wdostpie do edukacji. W sektorze finansowym, wktrym wikszo pracownikw stanowi kobiety, panuj swoiste zasady. Nie sdz, aby bankowcy kiedykolwiek zdecydowali si odej od pracy. Musiaby si chyba wiat koczy zauwaa Biliska-Trzopek. Gdy jednak negocjacje zawiody, kobiety zKonfederacji Pracy poprosiy opomoc grnikw. Mieli demonstrowa przed siedzib banku wgalowych mundurach. Sama wizja okazaa si na tyle przeraajca, e jego zarzd nabra chci do rozmw. Wtym przypadku sabsza strona posuya si siln, msk doni wyjania dziaaczka. Obierane metody wyznacza take postrzeganie poszczeglnych rodzajw pracy. Gdy strajkuj grnicy, ekonomiczne programy informacyjne bombarduj odbiorcw danymi na temat wysokoci strat. Protest

58
pielgniarek moe co prawda przynie jeszcze wiksze straty, ale warto ich pracy nie jest przedmiotem podobnych wylicze. Protestujce pielgniarki s czsto lekcewaone przez dyrekcje placwek i wadze, azawierane znimi porozumienia bywaj nierzadko amane. Kto wie, moe gdybymy byy bardziej agresywne, szybciej dopiybymy swego? zastanawia si Kaczmarska. Walczce kobiety musz si uzbroi wcierpliwo, eby zbudowa odpowiednio siln pozycj. Przykad mog stanowi sprztaczki zwalniane zUniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej. Uczelniane wadze dugo nie chciay podj znimi rozmw, arektor mijajc protestujce nawet nie raczy si cho na chwil zatrzyma. Dopiero gdy uczelnia zarasta brudem, wadze zaczynaj dostrzega problem komentuje Kubisa. Cierpliwoci wykazay si take organizatorki Biaego Miasteczka oraz salowe ze szpitala wDbrowie Grniczej, przehandlowane do firmy zewntrznej. Ich racji wysuchano dopiero po wyjtkowo dugim idramatycznym protecie. Zdaniem Trawiskiej, konieczno tak dugotrwaej walki o swoje wynika z niepowanego traktowania praw kobiet, a tym bardziej pracownic. Wystarczy porwna likwidacj miejsc pracy wgrnictwie czy przemyle stoczniowym oraz we wkienniczej odzi. Dla odzianek wadza nie przewidziaa odpraw, gdy po prostu nie obawiaa si ich protestw. macierzyskie i wychowawcze. Wprawdzie zwizkowcy od dawna maj zapisan wrd gwnych celw ochron macierzystwa, jednak od niedawna pojawiaj si konkretne rozwizania, majce wtym kontekcie zrwna szanse obu pci. Dopiero obowizkowe urlopy tacierzyskie, jednakowej dugoci jak macierzyskie, sprawi, e pracodawcy bdzie obojtna pe pracownika uwaa Kubisa. Warto otym pamita, bo model rodziny, wktrej pracuje tylko m / ojciec, przeszed do historii. Znacznie wiksze obcienie opiek nad dziemi inisze zarobki kobiet s utrwalane przez niewielk liczb przedszkoli i jeszcze mniejsz obkw. Te pierwsze co prawda bywaj uzupeniane przez nowe, prywatne placwki, jednak s one znacznie drosze i wielu rodzicw nie sta na posyanie tam pociech. Poniewa najczciej to kobiety zarabiaj mniej, to wanie one rezygnuj zpracy, by powici si opiece nad potomstwem. Jest to zjawisko charakterystyczne zwaszcza dla rodzin oniewielkich dochodach. Zdaniem Wojdat, zwizki powinny wspiera godzenie pracy iycia rodzinnego. Fundusze socjalne, oktrych zwizki wspdecyduj, mog przecie finansowa kolonie czy przedszkola. Zwizki powinny te wpywa na pracodawc, by ten uatwi funkcjonowanie samotnym rodzicom, np. przez dostosowanie godzin pracy. Takie rozwizania powinny by dostpne bez wzgldu na pe, bo nie chodzi oto, eby kobietom da co wicej, cho oczywicie to one s bardziej obcione ito one znich czciej skorzystaj. Kolejny wymiar nierwnoci stanowi to, e wielu pracodawcw niechtnie wysya kobiety na szkolenia. Podtrzymuje to ich sabsz pozycj zawodow i nisze pensje. Wjednej zsieci handlowych pracownicy mwili, e na szkolenia wysyani s niemal wycznie modzi mczyni. Co ciekawe, dla nich to byo zupenie naturalne, nie zdawali sobie nawet sprawy, e to forma dyskryminacji relacjonuje p. Danuta. Kodeks pracy zabrania wszelkiej dyskryminacji ze wzgldu na pe. Niestety, na poziomie zakadw czsto nie jest on przestrzegany. Pracownicy najczciej nie wiedz, jakie maj prawa imoliwoci. Tu wanie jest ogromna rola zwizkw. Organizujemy szkolenia, eby dziaacze wiedzieli, jak wynegocjowa wewntrzny regulamin ico wnim zawrze, anastpnie jak go egzekwowa, by unikn rcznego doboru przez pracodawc wyjania Wojdat. Dyskryminowane s take cae sfeminizowane zawody. Zaliczaj si do nich np. sprztaczki, pracownice przyzakadowych kuchni, salowe, a nawet pielgniarki. Ciekawie na tym tle wyglda protest biaego personelu szpitala im. Barlickiego wodzi. Kobiety zorganizoway strajk wtym samym trybie co lekarze, jednak tamci wywalczyli swoje, za przywdczynie pielgniarskiego protestu zostay zwolnione. Pielgniarki zarabiaj bardzo mao, ok. 78 z na godzin, za lekarze ok. 150 z. To zmusza nas do pracy

By moe odmienne sposoby walki skoniy cz rodowisk feministycznych do opinii, e dziaania na rzecz praw kobiet nie id wparze zcelami zwizkw zawodowych. Zwizki wswojej historii maj niechlubny moment, gdy wXIX w. wystpiy przeciw kobietom, ktre pracoway za poow stawki mczyzn. Chodzio ozwalczenie dumpingu pacowego. Jednak ju wXXw. dostrzegano, e problem stanowi nie kobiety, lecz wyzysk siy roboczej twierdzi Kubisa. Zwizkowcy czsto nie wiedz, z czym je prawa kobiet. Nierzadko kojarz im si zliberaln wizj kobiet wbiznesie czy polityce, nie za zcodziennoci zauwaa Trawiska. Jednym zobszarw aktywnoci zwizkw jest niwelacja nierwnoci wsferze pac, dostpie do szkole iawansw. Najwikszym utrudnieniem wskutecznej realizacji tego celu jest postpujca liberalizacja rynku pracy, powizana zutrudnianiem dziaalnoci zwizkowej. Odchodzenie od ukadw zbiorowych na rzecz indywidualnego negocjowania pensji, ktrych wysoko jest poufna, zdecydowanie zwiksza nierwnoci pacowe. Tymczasem wanie wukadach zbiorowych mona zapisa wysoko pensji na danym stanowisku, bez wzgldu na pe. Nierwnociom pacowym towarzysz nierwnoci wsamym dostpie do pracy. Kobiety s postrzegane jako gorsi pracownicy, poniewa to gwnie na nie spadaj trudy rodzicielstwa izwizane znimi urlopy

Rwno dla kadego

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

59
wkilku placwkach, czsto pdzimy zjednej do drugiej, byutrzyma rodziny. Jestemy przemczone, wic jeli dochodzi do strajku, to stoi za nim ogromna determinacja. Do tego wmedycynie panuje straszna hierarchia: najpierw s lekarze, potem dugo, dugo nic, potem pielgniarki, opiekunowie medyczni, a na kocu salowe. Aprzecie dzi pielgniarki s po studiach, zmnstwem przebytych kursw iszkole, wic traktowanie nas jako suby pomocniczej jest nie wporzdku komentuje Magorzata Hiewska, szefujca pielgniarskim strajkom wBarlickim. Co istotne, dyrektor w trakcie negocjacji odwoywa si do misji, ale tylko wprzypadku pielgniarek. Spytaam go, jak si ma jego misja do ycia. Wwczas zrozumia, e musi nas traktowa powanie i e nie odpucimy wyjania Hiewska. Kobieca nieustpliwo miaa jednak wysok cen. Po zwolnieniu naszej czwrki, adna zdziewczyn, ktre wwczas strajkoway, nie odway si po raz drugi na co takiego. Miny dwa lata, aja do dzi jestem bez pracy, ze zwolnieniem dyscyplinarnym idwoma procesami sdowymi.

W przeciwiestwie do Europy Zachodniej, wPolsce kobiety angaoway si wdziaania zwizkw zawodowych ju od koca XIX w. Strajki, ktre ogarny kraj wlatach 70. i80. kolejnego stulecia wzawodach typowo mskich, wzdominowanej przez wkiennictwo odzi prowadziy gwnie kobiety. Robiy to na swj, nieco odmienny sposb, czsto zo wiele lepszymi skutkami ni protestujcy winnych czciach kraju. Kobiety, nawet jeli odgryway wane role whistorii ruchu pracowniczego, zwykle pozostaway wcieniu. Spjrzmy na histori Solidarnoci. Jeli spytamy przecitn osob ojej liderki, wnajlepszym razie wymieni Ann Walentynowicz, ale Aliny Piekowskiej raczej nie zauwaa Kubisa. Najwyszy czas, eby kobiety ju teraz ciko pracujce na rzecz poszerzania praw pracownikw zaczy by bardziej widoczne, aich ogld sytuacji zyska wikszy wpyw na dziaania zwizkw zawodowych. Nie s bowiem gorszymi liderami ni mczyni.

Niewidoczne liderki

AgnIeszka WasIlewska
wsppraca Natalia Krlikowska

polecamy

3
marie-monique robin

wiat wedug Monsanto

Najwikszy na wiecie koncern biotechnologiczny, firma Monsanto, chce narzuci organizmy modyfikowane genetycznie (GMO) wiatowemu rolnictwu i rynkowi spoywczemu. Zmierza do tego po trupach stosujc korupcj, zastraszanie, faszujc wyniki bada naukowych... Marie-Monique Robin prezentuje fakty nie budzce wtpliwoci, przedstawia zgodne i liczne zeznania, ujawnia nieznane dokumenty. Dzi, gdy w Europie trwa oywiona debata natemat zdrowotnych, spoecznych i ekologicznych konsekwencji czcych si ze stosowaniem GMO wprodukcji ywnoci, ksika ta pojawia si we waciwym momencie. Do publikacji doczona jest bezpatna pyta DVD zawierajca cztery filmy powicone zagroeniom zwizanym z GMO.
480 stron + pyta DVD cena: 34 z u wydawcy (koszt przesyki wliczony), 39 z w ksigarni Wpaty na zakup ksiki: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d, Nr konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 (z dopiskiem Monsanto wtytule wpaty) Kontakt: tel.: 42 630 22 18 e-mail: sklep@nowyobywatel.pl

Patronat medialny

60

Kraj przyszoci?
JaNiNa PetelcZyc

Istnieje wjzyku portugalskim gorzkie powiedzenie: OBrasil ser sempre opas do futuro, czyli Brazylia jest krajem przyszoci izawsze bdzie. Czy jest ono prawdziwe?

inionej jesieni, czyli brazylijskiej wiosny, cay wiat przyglda si wyborom prezydenckim wtym kraju. Wygraa je Dilma Rousseff, namaszczona na stanowisko przez niezwykle popularnego poprzednika, Luiza Incio Lula da Silv. Lula, jak zwyko si go nazywa, rozpocz wane reformy, dziki ktrym Brazylia ma szans sta si mocarstwem. Ito takim, gdzie rozwojowi gospodarczemu towarzyszy rozwj spoeczny oraz walka zubstwem iwykluczeniem.

Od czasu upadku wojskowego reimu rzdzcego Brazyli wlatach 19641985, demokratyczne ju pastwo wci nawiedzay kryzysy polityczne iekonomiczne. Rosnce dysproporcje majtkowe inierozwizane problemy spoeczne sprawiy, e w2003r. Brazylijczycy

Lula

po raz pierwszy whistorii wybrali prezydenta olewicowej proweniencji. Wybr wzbudzi wiele kontrowersji, gdy obawiano si, e przywdc zostanie populistyczny dyktator. Lula urodzi si jako sidme z omiorga dzieci, wwieku 12 lat opuci szko, by wspiera finansowo rodzin. Prac rozpocz jako czycibut, za wwieku 14 lat otrzyma pierwsze formalne zatrudnienie zosta lusarzem wfabryce, gdzie wwieku 19 lat uleg wypadkowi. Dowiadczenie trudnych warunkw pracy ibrak moliwoci uzyskania odpowiedniej opieki medycznej po wypadku, sprawiy, e zaangaowa si wdziaalno lewicowych zwizkw zawodowych, co wczasach reimu czyo si zduym ryzykiem. Lula da si pozna jako wytrawny negocjator i w 1975 r. zosta jednym zliderw zwizkowych. Organizowa

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

b n a Luciano Joaquim, http://www.flickr.com/photos/lucianojoaquim/3826557471

61
liczne strajki iprotesty, by wiziony. W1980r. zaangaowa si wpolityk iwsptworzy lewe skrzydo Partii Pracujcych. Od 1986r. zasiada wparlamencie, by jednym zuczestnikw dziaa, ktre doprowadziy do ustpienia wadz wojskowych. Za czwartym podejciem udao mu si wygra wybory prezydenckie i w styczniu 2003 r. obj urzd. Wbrew obawom, nie poszed ladami latynoskich populistycznych liderw. Prowadzi polityk wielopaszczyznow, czc wiele inicjatyw rozwojowych. Opar si na demokratycznych formach podejmowania decyzji iwprowadzaniu programw polityki spoecznej, przy jednoczesnej trosce owzrost gospodarczy. si do ogromnej popularnoci Luli. Wyznaczy on swojej polityce trzy uzupeniajce si priorytety. Pierwszy to stymulacja wzrostu gospodarczego, drugi programy spoeczne, trzeci demokratyczne, oparte na negocjacjach formy rzdzenia. Ten model odnis sukces. W 2010r. pkB Brazylii wzrs o7% oraz przybyo 2,5mln miejsc pracy. Bezrobocie jest najnisze whistorii kraju iwynosi 5,7%, awniektrych branach narzeka si nawet na niedobr rk do pracy. Wedug planw rzdowych, do 2026 r. Brazylia ma sta si pit gospodark wiata. Polityk gospodarcz kraju realizuj wsplnie firmy prywatne iprzedsibiorcy pastwowi. Gwnym planem inwestycyjnym rzdu jest Program Przyspieszania Wzrostu (Programa de Acelerao do Crescimento, pac). Celem jest czenie inwestycji publicznych zsektorem prywatnym. Mowa oprzedsiwziciach o cznej wartoci 300 mld dolarw wbudownictwie, gospodarce komunalnej, energetyce, transporcie ilogistyce. pac to bardzo dobry wybr projektw. Dziki niemu nie tylko podtrzymywana jest wysoka koniunktura, ale iniwelowane regionalne dysproporcje rozwojowe. Wielkie inwestycje skierowano ku zacofanej gospodarczo ispoecznie pnocno-wschodniej czci kraju. Rozwj infrastruktury wodnej ikolejowej pozwala na wykorzystanie olbrzymiego potencjau kraju. Wcelu wyrwnywania rnic wprowadzany jest take program Terytoria Obywatelstwa (Territrios da Cidadania), ktry wspiera najubosze gminy. Zosta zainaugurowany w2008r., ajego celami s wzrost gospodarczy izrwnowaony rozwj terytorialny. Kluczowe znaczenie przypisano wnim zwikszeniu partycypacji spoecznej oraz integracji rozwojowych dziaa rzdu, regionw isamych gmin. Dlatego wrealizacj strategii zaangaowane s zarwno 22ministerstwa, jak irzdy stanowe oraz wadze lokalne. Wpierwszym roku funkcjonowania programu na 180 rnych akcji wydano 5,1mld dolarw, zczego 3,5mld na projekty suce zwikszaniu partycypacji spoecznej iochronie praw obywateli, apo 800mln na rozwj infrastruktury oraz wsparcie dziaalnoci produkcyjnej. Program zroku na rok jest rozszerzany, na 2010r. zaplanowano ju wydatki rzdu 27,5mld dolarw. Z kolei Program Umocnienia Rolnictwa Indywidualnego (Programa Nacional de Fortalecimento da Agricultura Familiar, pronaF), ktrego budet wzrs z1,5 do 7,8mld dolarw wroku 2009, przyczyni si do znacznego rozwoju tego sektora gospodarki, ktry odpowiada za 70% zaopatrzenia kraju wywno. Naley jednak zauway, e wzrost wrolnictwie powodowany jest take przez dziaania, ktre wzbudzaj powane kontrowersje. Przykadem jest rozwj upraw rolin modyfikowanych genetycznie. Soja, kukurydza irzepak nale do najczciej zmienianych genetycznie gatunkw, aBrazylia jest jednym zpotentatw wdziedzinie ich uprawy (zaraz po USA iArgentynie). Udzia soi gm woglnej powierzchni upraw tej roliny wzrs tam

Brazylia stawia rzdzcym bardzo wysokie wymagania. Jest najwikszym pastwem Ameryki aciskiej ipitym co do liczby ludnoci na wiecie (w 2010r. 201 milionw), zbardzo duym przyrostem naturalnym. To bardzo mode spoeczestwo, ktre zmaga si zzupenie innymi bolczkami ni starzejca si Europa. Mediana wieku wynosi tam 28,9 lat dla porwnania, wPolsce 38,2, wHolandii 40,8, awNiemczech 44,3 lata. Podstawowymi wyzwaniami dla takich spoeczestw jest stworzenie odpowiedniej sieci edukacyjnej, organizacja opieki medycznej iprofilaktyki dla modych ludzi, walka zrozwarstwieniem spoecznym ipowstawaniem dzielnic ndzy. Do najwikszych problemw Brazylii naley rozwarstwienie dochodowe. Do kieszeni 10% najbogatszych obywateli trafia 42,7% przychodu kraju, podczas gdy do 10% najbiedniejszych ledwie 1,2%. Jednym zrezultatw takiego podziau dbr jest rozwj faveli, czyli dzielnic ndzy iprzestpczoci, powstaych wraz zszybk urbanizacj. Ludzie przenosili si ze wsi do miast, nie znajdujc mieszka, wskutek czego cae rodziny osiaday wslumsach, usytuowanych czsto na zboczach gr, nieodpowiednich dla rozwoju konwencjonalnego budownictwa. Mona byo si otym przekona wczasie powodzi, ktre zmyway cae osiedla. Szacuje si, e wprowizorycznych domach ze skrzy, kartonu, blachy, pozbawionych kanalizacji, prdu igazu mieszka 26% caego spoeczestwa. Takie warunki sprzyjaj rozwojowi chorb, sieroctwu ibezdomnoci dzieci. Wfavelach kwitnie handel narkotykami oraz nielegalny handel broni, zktrymi walk utrudnia brutalno iskorumpowanie sub policyjnych. Gdy Lula obejmowa wadz, sytuacja kraju bya katastrofalna. Dug zagraniczny wynosi 207mld dolarw, awewntrzny 260mld inawet 30mld poyczki od Midzynarodowego Funduszu Walutowego nie mogo uratowa budetu. Wgospodarce panowa zastj. Prezydent Brazylii co prawda odszed od radykalnych lewicowych narracji, ktrych obawiali si zachodni komentatorzy, ale programy socjalne pozostay dla niego najwaniejsze. Ich realizacja nie tylko pomoga wielu Brazylijczykom stan na nogi, ale iprzyczynia

Byk chwycony za rogi

62

w2009r. do 71%, wobec 65% rok wczeniej. Wrekordowym wtej dziedzinie stanie Rio Grande do Sul a 95% upraw stanowi soja modyfikowana genetycznie. Wzrasta take udzia kukurydzy gm wbrazylijskim rolnictwie. Wstanie Paran, gdzie uprawia si jedn trzeci caej kukurydzy wkraju, udzia odmian genetycznie zmodyfikowanych siga ju 41%. Dziki inwestycjom welektrownie wodne inajnowoczeniejsze technologie, 75% energii zuywanej wBrazylii pochodzi ze rde odnawialnych dla porwnania: wmarcu 2007r. przywdcy pastw czonkowskich przyjli zobowizanie, e do 2020 r. 20% energii produkowanej wUnii Europejskiej bdzie pochodzi ztakich rde. Warto jednak spojrze na to take zinnej strony problem rosncego popytu na energi postanowiono rozwiza m.in. poprzez ekspansj przemysu wgb bezcennej Puszczy Amazoskiej, zwanej pucami wiata. W2008r., po kilku latach spowolnienia, przyspieszono wycinanie puszczy. Prezydent Lula przychyla si do czsto do opinii, e od ochrony rodowiska waniejszy jest rozwj najbiedniejszych regionw, ich modernizacja iwzrost zatrudnienia. Twierdzi, e nie mona traktowa Amazonii jak wityni. W programach rozwoju znalazy si projekty kolejnych zapr ielektrowni na wielkich dopywach Amazonki Santo Antnio i Jirau na rzece Madeira oraz Belo Monte na rzece Xingu, ktra wedug zamierze bdzie trzeci co do wielkoci elektrowni wodn na wiecie. Inwestycje te, owartoci 18mld dolarw, maj

b matteo0702, http://www.flickr.com/photos/56435712@N06/5226768273

do 2013r. zaspokaja 15% zapotrzebowania Brazylii na energi. S jednak bardzo kontrowersyjne, np. sama budowa Belo Monte grozi zniszczeniem 150km brzegu rzeki izalaniem 450 km2 lasu. Uruchomienie zapory itowarzyszce temu przedsiwzicia przynios negatywne konsekwencje dla lokalnych spoecznoci, rolnikw, rybakw oraz dla cennej przyrody. Szans dla Brazylii moe by fakt, e w2007r. uwybrzey kraju odkryto prawdopodobnie trzecie co do wielkoci na wiecie zoa ropy naftowej, szacowane nawet na 100mld baryek. Dziki temu moe ona nie tylko sta si niezalena od dostaw energii zzewntrz, ale izosta regionalnym liderem wdziedzinie jej produkcji. Jeli plan ogoszony przez Lul zostanie wcielony wycie, na odkryciu zyska cae spoeczestwo, gdy bogactwo ma przypa wudziale pastwu, anie prywatnym inwestorom. Lula uzna, e Brazylia nie bdzie kolejnym sprzedawc ropy, lecz wniesie do produkcji warto dodan izacznie eksportowa owiele drosz benzyn iinne produkty petrochemiczne, wytworzone przez rodzime przedsibiorstwa. Uzyskane dziki temu pienidze maj utworzy fundusz rozwojowy, zktrego finansowana bdzie edukacja, nauka, nowe technologie, suba zdrowia, kultura iochrona rodowiska. Brazylia zawara porozumienia handlowe zUni Europejsk, Chinami iIndiami, co pozwolio na uniezalenienie ekonomiczne od USA. Dziki temu posuniciu udao si wduym stopniu unikn kryzysu finansowego, ktry dotkn wiat w2008r.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

63

b n a adman_as, http://www.flickr.com/photos/adman_as/428175552

b n a Laurence L.T., http://www.flickr.com/photos/laurence-lt/3399861564

Prezydent Lula nie zapomnia o tym, e aby gospodarka rozwijaa si dugofalowo itrwale, konieczne s programy walki zbied iwykluczeniem by wszyscy obywatele stali si penoprawnymi uczestnikami kadej sfery ycia. Odpowiednia polityka spoeczna poprawia nie tylko sytuacj osb ubogich, ale icaego spoeczestwa. Reformy spoeczne to najwaniejszy element polityki Luli. Podkrela to podczas kampanii wyborczej iudowodni podczas 8 lat sprawowania rzdw. Coprawda programy socjalne istniay ju za czasw poprzednika Luli, Fernando Henrique Cardoso, abyy to Bolsa Escola, Bolsa Alimentao iAuxlio Gs (zasiek szkolny, ywnociowy ina zakup gazu), lecz Lula je ujednolici irozwin. Program Zero Godu (Fome Zero) wprowadzono na samym pocztku prezydentury Luli. Koordynowany jest przez nowo utworzone Ministerstwo Rozwoju Spoecznego iWalki zGodem ima zagwarantowa realizacj podstawowego prawa kadego obywatela do wyywienia. Jest te pierwszym krokiem do usamodzielnienia, zgodnie ze stwierdzeniem byego szefa resortu, Patrusa Ananiasa: Zpustym odkiem nikt nie nauczy si owi ryb. Na program skada si wiele elementw: od bezporedniego wsparcia finansowego dla najbiedniejszych rodzin, przez zapewnianie dostpu do wody pitnej wrejonach ppustynnych, zakadanie tanich jadodajni iedukowanie ludzi wdziedzinie zdrowego trybu

Najpierw ryby, potem wdki

b deltafrut, http://www.flickr.com/photos/55953988@N00/3711024410

64
ycia, a po programy dla rolnikw imikrokredytowe. Istotnym skadnikiem Fome Zero jest Bolsa Famlia, czyli dodatek rodzinny lub stypendium rodzinne. Przysuguje on biednym rodzinom, ale wycznie pod warunkiem, e wyl dzieci do szkoy izapewni im najwaniejsze szczepienia. Pienidze przekazywane s matkom za porednictwem tzw. kart obywatelskich. Rzd sugerowa si tutaj badaniami, wedle ktrych kobiety lepiej zarzdzaj domowym budetem, przeznaczajc rodki na najwaniejsze potrzeby. Oddawanie wiadczenia kobietom okazao si korzystnym rozwizaniem ju ponad 11mln rodzin speniajcych kryteria stao si beneficjentami Bolsa Famlia, awedug bada undp ponad 80% wiadcze trafia do 20% najbiedniejszych rodzin. Karta obywatelska dziaa jak karta debetowa. Wydaje j Caixa Econmica Federal, czyli Pastwowa Kasa Oszczdnociowa, drugi co do wielkoci bank wBrazylii. Pienidze mona pobra wblisko 14tys. punktw wcaym kraju. Ta forma pozwala na znaczne zmniejszenie korupcji, poniewa uniezalenia otrzymanie pienidzy od woli poszczeglnych urzdnikw. Pen przejrzysto gwarantuje te fakt, e nazwiska uczestnikw programu iprzyznane im kwoty mona odnale na jego stronie internetowej. Nie jest to jednak rozwizanie stygmatyzujce, poniewa program ma charakter masowy iobejmuje ok. 46mln ludzi. Bolsa Famlia to miesiczne stypendium wwysokoci 22 reali (ok. 13 dolarw) na kade dziecko wrodzinie (maksymalnie troje) uczszczajce do szkoy. Prawo do niego ma kada rodzina, wktrej miesiczny dochd na osob nie przekracza 140 reali. Ponadto rodziny yjce wekstremalnej ndzy, awic takie, wktrych dochd nie przekracza 70 reali na osob miesicznie, mog otrzyma dodatkowe 68 reali. Warto doda, e czny koszt programu nie przekracza 0,5% pkB Brazylii. Wielkim problemem pozostaje praca dzieci. Mimo konstytucyjnych zapisw, miliony najmodszych obywateli pracuj, by unikn godu. Dominuje te przekonanie, e skoro rodzice wich wieku wykonywali prac zarobkow, to one rwnie powinny. Powan bolczk jest take niewystarczajca liczba wiejskich szk. Dziaanie programu przyczynio si do zmniejszenia problemu pracy dzieci opoow. Jest on pewn form umowy midzy pastwem aobywatelami. Najbiedniejsze rodziny otrzymuj pienidze, ale wzamian dbaj oedukacj dzieci, ktre musz uczestniczy wco najmniej 85% zaj szkolnych miesicznie, gdy s modsze

1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3

Wenezuela

Argentyna

Norwegia

Urugwaj

Brazylia

Niemcy

0,2 0,1 0

Portugalia

Boliwia

HDI
Tabela 1. Wspczynnik Rozwoju Spoecznego wwybranych pastwach Ameryki Poudniowej iEuropy Pastwo HdI Chile 0,783 Argentyna 0,775 Urugwaj 0,765 Brazylia 0,699 Wenezuela 0,696 Boliwia 0,640 Norwegia 0,938 Niemcy 0,885 Portugalia 0,775 Polska 0,775

Opracowanie wasne na podstawie Worldwide Trends in the Human Development Index 19802010, http://hdr.undp.org/en/data/trends/1980-2010/, 11.01.2011r.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

Polska

Chile

65
i75% wwieku 1617 lat. Dba si take oich zdrowie ikalendarz szczepie, poniewa jeli rodzice tego nie dopilnuj, nie otrzymaj wiadczenia. Wszystko to pozwala na ograniczanie dziedziczenia ubstwa ipoprawia zdrowotno modego pokolenia, awic przyczyni si wprzyszoci do zmniejszenia wykluczenia spoecznego iwynikajcych zniego biedy iprzestpczoci. Dodatkowo, dla beneficjentw Bolsa Famlia stworzono program zdobywania kwalifikacji zawodowych Nastpny Krok (Prximo Passo). Mona przy tym dostrzec pewien brak rwnowagi midzy polityk wobec gospodarstw wiejskich imiejskich. Cho biednych nie brakuje wobu rodowiskach, rodzin otrzymujcych zasiek jest na wsi 41%, natomiast wmiastach tylko 17%, awSo Paulo iRio deJaneiro nawet poniej 10%. Najczstsz przyczyn odbierania prawa do wiadczenia jest zbyt niska frekwencja dzieci wszkoach. Wie brazylijska jest niedoywiona, cierpi na niedobr wody pitnej, jest obszarem ogromnego ubstwa. Bolsa Famlia trafia wjej potrzeby lepiej ni wprzypadku miast. Wiele problemw szybko rozwijajcych si aglomeracji powoduje tzw. nowe ubstwo, do walki zktrym trzeba bdzie szuka bardziej wyrafinowanych rodkw.

Wysoki wzrost pkB jest rezultatem rozsdnej polityki gospodarczej, poczonej zreformami spoecznymi. Za rzdw Luli warto reala wzrosa niemal dwukrotnie. Brazylia staa si regionalnym mocarstwem, ktre zaczyna by konkurencj dla wpyww Stanw Zjednoczonych wAmeryce Poudniowej. Zyskuje te pozycj wobec innych krajw Poudnia. Wraz ztrzema innymi wschodzcymi potgami gospodarczymi, Rosj, Indiami iChinami, stworzya w2006r. grup BrIc (od pierwszych liter nazw pastw). W2011r. do wspomnianej grupy odtd zwanej BrIcs doczya RPA. Na siedmioprocentowy wzrost pkB ma wpyw rozwj spoeczny, co potwierdzaj dane licznych organizacji midzynarodowych. Najnowszy, dwudziesty Raport Rozwoju Spoecznego (Human Development Report) wskazuje Brazyli jako pozytywny przykad krajw dokonujcych najwikszych postpw. Wzrasta wniej wskanik skolaryzacji, czyli coraz wicej osb ma dostp do szk. Ronie rednia dugo ycia. Naley przy tym zwrci uwag na fakt, e mimo ogromnego progresu Brazylia wci jeszcze znajduje si poniej redniej dla pastw Ameryki aciskiej. Wspczynnik Rozwoju Spoecznego (Human Development Index,HdI),

Efekty reform 20032010

0,6

0,5

0,4

0,3

0,2

Wenezuela

Argentyna

Boliwia

0 Wspczynnik Giniego

Tabela 2. Wspczynnik Giniego wwybranych pastwach Ameryki Poudniowej iEuropy Pastwo Wspczynnik Giniego Wenezuela 0,434 Urugwaj 0,462 Argentyna 0,50 Chile 0,52 Brazylia 0,55 Boliwia 0,582 Norwegia 0,258 Niemcy 0,283 Polska 0,349 Portugalia 0,385

Opracowanie wasne na podstawie Human Development Report 2009, http://hdrstats.undp.org/en/indicators/161.html, 10.01.2011r.

Polska

Chile

0,1

Portugalia

Norwegia

Urugwaj

Brazylia

Niemcy

66
wyraajcy si wwartociach od 0 do1, w1980r. rwna si wjej przypadku 0,551, aobecnie ksztatuje si na poziomie 0,699, podczas gdy rednia dla Ameryki aciskiej iKaraibw wynosi 0,706. Jednak postp jest niezaprzeczalny, akontynuacja polityki spoecznej igospodarczej prezydenta Luli pozwoli Brazylii dogoni pozostae kraje regionu (patrz tabela1). Dziaania Luli znacznie przyczyniy si do zmniejszenia wykluczenia spoecznego. A 20mln dzieci, ktre do tej pory pracoway, mogo pj do szkoy dziki temu, e rodzina przystpia do programu Bolsa Famlia. Systematyczny wzrost pacy minimalnej sprawi, e jej realna sia nabywcza wzrosa o50%. Skorzystao na tym 26mln pracownikw iblisko 18mln emerytw. Powoli zmniejsza si rozwarstwienie spoeczne. Od 2001 r. systematycznie spada warto jego wskanika wspczynnika Giniego. Tak jak HdI, przyjmuje on wartoci zprzedziau od 0 do 1, ztym, e im bliej zera, tym nierwnoci s mniejsze. Wpoowie lat 90. wynosi on dla Brazylii 0,66, obecnie za osign najniszy poziom whistorii tego kraju 0,55 inadal spada. Mimo to kraj wci znajduje si wrd charakteryzujcych si wysokim rozwarstwieniem dochodowym (patrz tabela2). Program Bolsa Famlia przynosi pozytywne rezultaty wtakich dziedzinach, jak zdrowie, edukacja, bezpieczestwo iywienie. Bank wiatowy, ktry wspar Brazyli kredytem na jego realizacj, wswoim raporcie wskaza na ju zauwaalne wyniki: pozytywny wpyw na gospodark, szczeglnie wmniejszych ibiedniejszych miejscowociach, spadek zatrudnienia nieletnich, zwikszenie wskanika skolaryzacji, lepszy rozwj dzieci. Raport undp opublikowany wmarcu 2010r. wskazuje, e od 2000r. udao si wBrazylii a o16% zmniejszy liczb ludnoci mieszkajcej wdzielnicach ndzy. Zkolei ci, ktrzy pozostali wslumsach, czsto dostrzegaj, e maj moliwo skorzystania zbogatszej palety usug iich poziom ycia take zaczyna si podnosi. Naley pamita, i rzdy Luli, mimo ogromnych iniezaprzeczalnych sukcesw, nie rozwizay wszystkich problemw spoecznych. Koncentracja ziemi w rkach wskich elit uniemoliwia przeprowadzenie reformy rolnej. Nadal rzesze ubogich wykluczone s zycia spoecznego igospodarczego. Wci trwa handel narkotykami, policja jest bezradna lub skorumpowana, amiliony ludzi yj wwarunkach uwaczajcych godnoci. Prezydent Luiz Incio Lula da Silva rozpocz walk, ktr przyjdzie kontynuowa jego nastpczyni. Dilma Rousseff z prezydenckiej Partii Pracujcych, wskazana przez prezydenta na nastpczyni, Jos Serra zBrazylijskiej Partii Socjaldemokratycznej (psdB) iMarina Silva zPartii Zielonych. Kontynuacja dotychczasowej polityki po wygranej dowolnego ztych kandydatw bya pewna iwaciwie nikt podczas kampanii nie podwaa dokona odchodzcego prezydenta. Byoby to politycznym samobjstwem, jako e w kraju panuje swoista lulomania. Mwio si nawet, e wBrazylii zmieni si prezydent, ale nic wicej. Owyborze przesdzio wduej mierze poparcie samego Luli, ktry powiedzia: Gosujc na Dilm gosujesz na mnie. Zapewne wielu Brazylijczykw wzio to sobie do serca, skoro ta kandydatka wygraa. Jeszcze rok wczeniej poparcie dla niej sigao ledwie 20%, afaworytem by Serra. Nowy prezydent to osoba nietuzinkowa. Jej przygoda zpolityk rozpocza si wlatach 60., kiedy doczya do modzieowej organizacji Socjalistycznej Partii Brazylii, anastpnie do jej radykalnej frakcji Comando de Libertao Nacional (Oddziay Wyzwolenia Narodowego), goszcej idee walki zbrojnej zwojskow dyktatur. W1970r. schwytano j iskazano na trzy lata wizienia (w 2006r. zostaa zrehabilitowana). Podczas odsiadywania wyroku bya poddawana torturom. Po wyjciu na wolno ukoczya studia ekonomiczne iponownie zaangaowaa si politycznie, tym razem wlegalnych ugrupowaniach opozycyjnych. Po zmianie ustroju powoli pia si po szczeblach politycznej kariery, zajmujc stanowisko sekretarza stanu ds. energii, ministra energii iwreszcie szefa gabinetu prezydenta Luli. Jej sukcesy nie bd ju zapewne tak spektakularne jak te, ktre odnis jej mentor. Do zada pani prezydent nalee bdzie nie tylko wyrywanie ludzi znajwikszej ndzy, ale iposzerzenie szeregw klasy redniej.

Ju sam wybr nastpcy Luli by bardzo interesujcy. Prezydent odchodzi po dwch kadencjach z ponad 80-procentowym poparciem, co mona uzna za niestatystyczn miar sukcesu jego programw. Wwyborach liczyo si wistocie troje lewicowych kandydatw:

Dilma

Luiz Incio Lula da Silva uczyni pierwsze, bardzo wane kroki wwalce zubstwem, wykluczeniem, rozwarstwieniem i przestpczoci. Zapewne Dilma Rousseff pjdzie wjego lady. Brazylia ma szans nie tylko sta si regionalnym liderem, ale take konkurencj ideow dla Zachodu oraz Chin, ktre przedkadaj rozwj gospodarczy nad spoeczny. Wykluwa si bowiem wBrazylii wpeni demokratyczny model, wktrym wzrost gospodarczy istabilizacja ekonomiczna id wparze zmdr redystrybucj dbr irozwojem spoecznym. Mwi si, e tam, gdzie pjdzie Brazylia, pjdzie te caa Ameryka Poudniowa. Ioby tak si stao, poniewa przykad tego kraju udowadnia, e rozwj ekonomiczny ispoeczny nie musz sta ze sob wsprzecznoci, lecz nawzajem si stymuluj.

Co dalej?

JanIna Petelczyc

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

68

Armia inowy pocztek historii

dr JaN PrZybylSki

Wojna to, wedug klasycznej definicji, akt przemocy majcy na celu zmuszenie przeciwnika do spenienia naszej woli. Polska ley wnieprzyjemnym otoczeniu geostrategicznym. Nie znajduje si jednak wstanie realnego konfliktu zssiadami, ktry czyniby prawdopodobnym bj oycie, podobny do tego zroku 1920 czy 1939. Nie mona mimo to cakiem wykluczy powanego starcia si woli Polski zwol ktrego zmocarstw ociennych (ze wskazaniem na wschodnie), skutkujcego wzrostem napicia.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

b Hiuppo, http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:POL_Leopard2A4.jpg&filetimestamp=20070815173812

69

ynika ztego konieczno utrzymywania armii, ktra bdzie miaa powan zdolno obrony wasnego terytorium. Zdolno do dziaa ekspedycyjnych, wynikajcych ze zobowiza sojuszniczych, acz istotna, winna mie charakter uzupeniajcy.

Ministerstwo Obrony Narodowej, fot.: chor. Marcin Radzida, http://pl.wikipedia.org/w/ index.php?title=Plik:Polish_Army_soldiers_in_Afghanistan.jpg&filetimestamp=20090415010351

Polska wychodzia zepoki realnego socjalizmu zwojskiem uwaanym obecnie za potne. Wroku 1990 armia liczya, ju po niemaej redukcji ilociowej, ponad 260tys. onierzy, posiadaa czogi wkosmicznej dzi liczbie 2830, 352 samoloty bojowe imnstwo innego sprztu. Gbsza analiza rozwiewa jednak ten mit. Ludowe Wojsko Polskie byo chronicznie niedoinwestowane, wysokie stany liczebne utrzymywano za cen potnego udziau przestarzaego sprztu. Pamitajce IIwojn wiatow czogi t-34/85, ktre powan warto bojow utraciy jeszcze wlatach 50., byy utrzymywane wdywizjach do 1985r. Wlinii w1990r. nie byo ani jednego pojazdu zdolnego nawiza rwnorzdn walk zniemieckim Leopardem 2 czy sowieckim t-80u. Podobnie byo winnych formacjach. W lata 90. Wojsko Polskie wkraczao pod hasem Armia mniejsza, ale nowoczeniejsza. Faktycznie, jej liczebno pomau spadaa, aby osign na koniec dekady niecae 187tys. osb. Jednak nowoczesno ograniczaa si wpraktyce do wycofania najbardziej przestarzaego sprztu. Mimo od pewnego momentu nie najgorszej sytuacji ekonomicznej, nie dokonywano adnych zasadniczych modernizacji. Wyjtki to wprowadzenie do linii czogw pt-91 ipozyskanie drog barteru 10 ex-czeskich mig-w-29. wiat tymczasem ucieka coraz szybciej. ywsze wiatry zaczy wia dopiero po roku 2000, gdy po ustawowym zagwarantowaniu wydatkw mon wwysokoci 1,95% pkB, przystpiono do kilku powanych programw modernizacyjnych. Cz znich udao si doprowadzi do finau, np. kluczowy dla obronnoci zakup nowych wielozadaniowych samolotw bojowych, pozyskanie nowych koowych transporterw opancerzonych oraz przeciwpancernych pociskw kierowanych. Jednoczenie rosy kwoty faktycznie wydawane na obronno z1,22% pkB wnajgorszych latach 20012002 do 1,45% w2007r. Cay czas trway redukcje liczebne, przy zwikszajcym si udziale onierzy zawodowych. Wostatnim roku poboru wynosi on ju 62%, przy stanie nieco przekraczajcym 129tys. (w roku 1990 zaledwie 35%). Rozformowywano przy tym kolejne jednostki, likwidowano garnizony. Bardzo istotn cezur by rok 2008, gdy podjto decyzj oprofesjonalizacji armii. Niestety, wowym roku kryzysowo zablokowano 3mld z, awroku kolejnym faktyczne niedofinansowanie mon wstosunku do zaoe ustawowych wzroso do a 5,2mld z, chocia kreatywna ksigowo miaa wykaza kwot 2mld. Jednoczenie czynione s zakusy na wspomniane gwarancje ustawowe.

Co byo na kocu historii

Limity polskiego potencjau militarnego okrela Traktat oKonwencjonalnych Siach Zbrojnych wEuropie (cFe). S one nastpujce: 234tys. onierzy, 460 samolotw bojowych, 130 migowcw bojowych, 1730 czogw, 2150 bojowych wozw opancerzonych, 1610 dzia kalibru powyej 100 mm. Wojsko posiadajce takie iloci nowoczesnego sprztu byoby europejskim mocarstwem konwencjonalnym. Wartoci te zostay bowiem okrelone jeszcze wepoce armii masowych, gdy np. wPolsce krloway dziaa pamitajce generalissimusa Stalina. Od 1990r. wzasadzie we wszystkich europejskich siach zbrojnych zaszy gigantyczne redukcje ilociowe, np. Niemcy zdozwolonych 4166 czogw maj obecnie okoo 400. Mona wic ze spokojem orzec, e stan prawny wzakresie umw midzynarodowych jest cakowicie zadowalajcy. Ktry rodzaj wojska jest najwaniejszy? Przy ograniczonych rodkach budetowych nie da si uciec przed takimi rozwaaniami. 1,95% pkB przeznaczone na obronno to wbrew pozorom niewiele, szczeglnie e na zakupy sprztu przeznaczane jest ok. 20% budetu ministerstwa drugie tyle stanowi garb emerytalny. Kluczowe programy musz by realizowane ze rodkw specjalnych: tylko tak mg dokona si zakup F-16, jedynie wten sposb moe si uda zrewitalizowa Marynark Wojenn itp. Specjalici, konfrontujc przewidywane rodki budetowe zpotrzebami modernizacyjnymi na lata 20092018, orzekli, e niedobr wyniesie, bagatela, 150mld z. Skoro kodra jest tak krtka, trzeba pooy nacisk na ktry zrodzajw broni. Na podstawie analizy konfliktw wSerbii, Gruzji, atake Iraku, jestem przekonany, e s nimi lotnictwo iobrona przeciwlotnicza. Siy powietrzne mog realizowa najszerszy zakres zada: ten sam F-16 ogodzinie 6.00 moe przechwytywa rosyjskie samoloty nad Krakowem, o14.00 niszczy infrastruktur transportow pod Smoleskiem, ao20.00 dokona dekompozycji kolumn pancernych

Co moemy mie?

70
pod Suwakami. Warunkiem opanowania terytorium jest osignicie panowania powietrznego nad nim bez tego nie ma co marzy odziaaniach wojsk ldowych, atwych do wykrycia przez powietrzne systemy rozpoznawcze, skrajnie uzalenionych od wraliwego na zniszczenie zaplecza logistycznego izaopatrzeniowego. Obrona przeciwlotnicza z kolei utrudnia nieprzyjacielskim siom powietrznym osignicie panowania nad Polsk, moe rwnie utrudni wykonywanie zada przez pociski rakietowe krtkiego iredniego zasigu.

W dyskusjach na ten temat ciera si kilka zasadniczych stanowisk. Istniej zwolennicy armii zawodowej, wojska mieszanego, okrelanego wuproszczeniu jako poborowe, wreszcie gosiciele masowej, taniej armii terytorialnej. W mojej opinii, wwyobraalnym horyzoncie czasowym dugi konflikt penoskalowy jest mao prawdopodobny, wic problem ten nie jest faktycznie decydujcy. Moliwe zadania jest wstanie wypeni zarwno sensownie zorganizowana, finansowana i uzbrojona armia profesjonalna, jak itakie wojsko poborowe. Gdyby jednak konflikt tego rodzaju mia zaistnie, rezerwici niewiele pomog. Przegrana bitwa graniczna wymusi rych kapitulacj zuwagi na sprzyjajce ruchom wojsk uksztatowanie powierzchni naszego kraju ijego stosunkowo niedu przecie wielko, pozwalajc nieprzyjacielskiemu lotnictwu na osignicie celw na caym obszarze. Kilka sw naley si problemowi obrony terytorialnej iarmii partyzanckiej. Dobrze pojta obrona terytorialna moe stanowi bardzo wartociowe uzupenienie armii cikiej, operujcej skomplikowanym idrogim sprztem. Miejmy jednak wpamici wojn oKosowo. Niele uzbrojeni, dowiadczeni ibitni Serbowie mogli na ldzie sprawi wojskom nato pewne problemy. Jednak na bombardowania prowadzone za pomoc broni precyzyjnej zwysokoci 5km marn odpowied stanowi nawet 5mln mczyzn zkaasznikowami ikilkoma tysicami Stingerw. Niestety, wojsko musi mie kosztujce po niemal 100mln dolarw za sztuk myliwce, czogi po kilka milionw itp. Ponadto z armi partyzanck wie si mniej czy bardziej explicite wyraone zaoenie, e konflikt bdzie si odbywa wgbi naszego terytorium. Tymczasem kolejnej fali destrukcji infrastruktury ikultury materialnej oraz rzezi obywateli, ze szczeglnym uwzgldnieniem elit Polska nie przeyje. Wojna jest przedueniem polityki, wic zadaniem tej drugiej jest niedopuszczenie do jej toczenia w skrajnie niekorzystnych warunkach, przy pewnoci poraki. Niestety, moe si to wiza zkoncesjami czy zmianami sojuszy wbrew woli isentymentom, jeeli jednak ma toby cen biologicznego ihistorycznego przetrwania, to warto j zapaci.

Jaki model armii?

Polska dysponuje obecnie armi zawodow, liczc ok. 100tys. onierzy. Ma ona by wspierana przez tworzone obecnie 20-tysiczne Narodowe Siy Rezerwy. Omwmy pokrtce gwne rodzaje broni. Lotnictwo odebrao wanie dostaw 48 sztuk F-16c/d Block 52+, ktre wspieraj 32 mig-i-29 i wycofywane su-22. F-16, wbrew bzdurnemu stygmatowi gratw zlat 70., stanowi sprzt wpeni wartociowy. S wrcz jednymi zmaszyn tej klasy odznaczajcych si najwikszymi moliwociami. Gorzej zmig-ami-29 obecnie to samoloty bardzo przestarzae, o niewielkim potencjale wzakresie walki powietrze-powietrze, do duym wwalce manewrowej, ale prawie adnym wdziedzinie powietrze-ziemia, operujce wdodatku ze starym uzbrojeniem owtpliwej jakoci. Modernizacja ich jest moliwa technicznie, ale trudna politycznie, gdy producentem jest Rosja. Maszyny te miay znikn zlinii po roku 2018, lecz prawdopodobnie zostan poddane pewnej modernizacji, ktra jednak nie zwikszy znaczco ich moliwoci. Liczce ponad wier wieku su-22 miao czeka w najbliszych latach zomowisko albo sprzeda za granic. Wydawao si, e to najlepsze, co znimi mona wtej chwili zrobi stosowny moment na ich modernizacj zosta przespany wlatach 90. Tymczasem najnowsze pogoski sugeruj, e rwnie cz tych maszyn ma zosta unowoczeniona. Oglnie biorc jednak stan lotnictwa, dziki wprowadzeniu do suby F-16 iosigniciu przez nie wstpnej gotowoci bojowej, mona okreli jako wmiar przyzwoity. Obraz zaciemnia przestarzao systemu szkolenia oraz coroczne problemy zprzydziaami paliwa, utrudniajce utrzymanie waciwej gotowoci bojowej iosignicie wymaganych nalotw przez zaog. Wojska Obrony Przeciwlotniczej Si Powietrznych dysponuj wzakresie dalekiego zasigu 12 wyrzutniami rakiet s-200 Wega (250 km). Za zasig redni odpowiada 18 zestaww 2k11 Krug (55 km), za krtki 60 wyrzutni s-125 Newa sc (25 km). Wojska Obrony Przeciwlotniczej Wojsk Ldowych maj 80 wyrzutni rakiet 2k12 Kub (24 km) i64 zestawy 9k33 Osa (10,5km). Uzupenienie systemu obrony przeciwlotniczej stanowi przenone zestawy rakietowe Grom iStrzaa-2m oraz dziaa plot kalibrw 57 i23 mm. Zasadniczy problem polega na tym, e wszystkie wymienione typy wyrzutni, sprzt sowiecki okorzeniach sigajcych lat 60., anawet 50., bd musiay zosta niedugo wycofane (np. Krugi maj znikn ju wprzyszym roku; jedynie Osy posu nieco duej, do 2021r.). Sytuacj pogarsza fakt zestarzenia si rodkw bojowych pociskw rakietowych. Jedynym obok F-16 optymistycznym, niezwykle przy tym wanym akcentem, jest dobry stan sieci radarowej. Bazuje ona na speniajcych wszelkie wymogi stacjach tak polskich (rodzimej produkcji), jak irozlokowanych na terenie kraju nato-wskich. Cieszy

Co mamy?

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

71
rwnie istnienie nowoczesnych zautomatyzowanych systemw dowodzenia i kierowania oraz cznoci iwymiany danych. Jako cao, obrona przeciwlotnicza wyglda jednak bardzo le, ajako newralgiczny rodzaj broni stanowi najsabsze ogniwo polskiego systemu obronnego. Zasadnicza sia Wojsk Ldowych to 900 czogw, wrd ktrych realn warto bojow posiada 128 Leopardw 2a4 oraz 232 pt-91, cho naley pamita, e liczba sprawnych maszyn jest mniejsza. Pozostae t-72m1/m1z s ju bardzo przestarzae ibez modernizacji mogyby spenia jedynie zadania pomocnicze. Jednak nawet oba wartociowe typy uzbrojenia wymagaj zasadniczego zwikszenia potencjau bojowego, ktre wprzypadku Leopardw pozwolioby uzyska pojazdy cakowicie speniajce wspczesne wymagania pola walki. Problem wtym, e modernizacja tych pojazdw nie jest na razie planowana, awdodatku nie zostaa do nich nawet zakupiona nowoczesna amunicja przeciwpancerna. Potencja modernizacyjny pt-91, polskiej pochodnej t-72, jest niestety zdecydowanie mniejszy ipojazdy te, jeli Wojska Ldowe myl powanie outrzymaniu wlinii 400 wartociowych czogw, zgrupowanych wczterech brygadach pancernych, bd musiay rycho zosta zastpione nowym typem. Pojazdy te wspiera 1597 wozw bojowych, zktrych 300 koowych transporterw opancerzonych Rosomak (zamwionych zostao 890) to sprzt bardzo nowoczesny. Kilkaset gsienicowych BWP-1 stanowi ju jednak niestety jedcy zom, zzupenie nieefektywnym uzbrojeniem isabym opancerzeniem. Orszak bogini wojny, artylerii, tworzy 106 armatohaubic samobienych 152 mm wz.77 Dana, 524 samobiene haubice 122 mm 2S1 Godzik, 24 z 36 zamwionych nowoczesnych wyrzutni rakietowych 122 mm wr-40 Langusta, atake 194 stare wyrzutnie Bm-21 (ktre jednak mona modernizowa) i30 nieco nowszych rm-70. Stan artylerii lufowej jest bardzo zy, relatywnie nowe Dany strzelaj przestarza amunicj odononoci ledwie 18,5 km, podczas gdy norm dla nowoczesnych dzia nato-wskiego kalibru 155 mm jest 3040km takie parametry ma armatohaubica Krab, ktrej dostaw wojsko nie moe si jednak doczeka. Dziaa 2s1 s przestarzae icakowicie nieperspektywiczne. Dziki zakupowi ppk Spike nie najgorzej wyglda zagadnienie obrony przeciwpancernej, chocia wrnych konfiguracjach pokutuj jeszcze cakowicie przestarzae sowieckie zestawy Malutka. Spord 143 migowcw Lotnictwa Wojsk Ldowych, w cigu najbliszych lat zajdzie konieczno znalezienia nastpcw dla 32 szturmowych mi-24, ktrych prba modernizacji nie powioda si, atake dla 33 wielozadaniowych mi-8/17. Oglny stan wojsk ldowych, tak liczebny, jak isprztowy, jest wmiar zadowalajcy ipozwala myle oefektywnym dziaaniu. Programy modernizacyjne s realizowane wdo szerokim zakresie, braki iluki wydaj si by do atwe do usunicia. Warto przy tym zwrci uwag na spraw kluczow, cho nieraz umykajc uwadze. Chodzi osystemy bezpiecznej iszybkiej cznoci teleinformatycznej, wspomagania dowodzenia, zobrazowania i zarzdzania polem walki (tzw.c4Isr), atake odpowiednie procedury, stanowice ukad nerwowy armii. Wtym zakresie szczliwie zrobiono bardzo duo, wdraajc nowe radiolinie, aparatownie, oprogramowanie sterujce komunikacj oraz inne wyposaenie. Armia polska konsekwentnie dy do stworzenia wpeni zintegrowanego systemu c4Isr, wdroya nato-wskie procedury operacyjne, co radykalnie zwikszyo jej moliwoci bojowe. Dlatego ju na obecnym etapie, mimo pewnych brakw wzakresie rodkw wykrywania, w razie ewentualnego konfliktu nie powinna rozsypa si na podobiestwo armii Gruzji w2008r. Najsmutniejszy obraz przedstawia chronicznie niedofinansowana Marynarka Wojenna. Wjej skad wchodz m.in. 2 ex-amerykaskie fregaty typu oHp, 2 korwety rakietowe typu 1241, 3 mae okrty rakietowe projektu 660, 1 duy okrt podwodny typu 877 i4 mae, ex-norweskie okrty podwodne typu Kobben. Niestety, fregaty s bardzo zuyte, maj niesprawne radary isystemy walki, atake s praktycznie pozbawione uzbrojenia. Korwety typu 1241 s zupenie przestarzae, okrty typu Kobben powinny by wycofywane ju od 2008r. (ostatni w2012). Jedynak typu 877, Orze ma mimo doskonaego stanu kaduba nieefektywne ju systemy walki oraz uzbrojenie. Jedynym jasnym punktem s jednostki typu 660, przenoszce nowoczesne pociski rakietowe rBs-15. Majca stanowi przyszo korweta Gawron (pierwszy okrt zserii liczcej wedug zaoe 7 jednostek) po 9 latach od rozpoczcia budowy jest jedynie kadubem, bez uzbrojenia iwyposaenia, anawet realnych szans pozyskania ich wsensownym czasie, zuwagi na brak pienidzy. Utrata znaczenia przez MW spowoduje zmniejszenie zdolnoci odpornej wobec dziaa desantowych, zwikszy wraliwo na blokady morskie, a w razie wojny uniemoliwi dowz zaopatrzenia drog morsk. Atake uatwi uderzenia zmorza na obiekty znajdujce si na terenie kraju przy czym nie chodzi tylko owybrzee, ale te, przy zasigach powszechnie dostpnych pociskw rakietowych, wynoszcych 200 iwicej kilometrw, jego gbi.

Analizy dotyczce podanej liczebnoci lotnictwa wykazuj stopniowy spadek oczekiwa. Na pocztku ubiegej dekady eksperci gosili, e Siy Powietrzne RP powinny mie 160, a nawet 192 wielozadaniowe samoloty bojowe. Obecnie za optimum uznaje si liczb 96112 maszyn w16-samolotowych eskadrach. Niestety, mimo zgaszanego jeszcze przed dwoma laty przez dowdztwo lotnictwa zapotrzebowania na

Co mie powinnimy

72
GNU Free Documentation License, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Polish_F-16.jpg

32 nowe wielozadaniowe samoloty bojowe, wcelu wypenienia luki po wycofywanych su-22, wprogramie na lata 20092018 nie przewidziano na ten cel adnych rodkw. Substytutem nowych samolotw bojowych bdzie do tego czasu 16 maszyn lIFt, szkolno-bojowych zmoliwoci przenoszenia zaawansowanego uzbrojenia oczywicie jeeli zostan kupione. Gdyby owo zapotrzebowanie miao zosta zrealizowane wobecnej sytuacji, najpewniej zostayby zamwione kolejne F-16c/d. Po roku 2018 bd to zapewne F-35, albo uywane F-16. Sowo komentarza do samych liczb: wsytuacji redukcji przez Niemcy docelowego zamwienia na myliwce Eurofighter Typhoon do zaledwie 137 egzemplarzy, Siy Powietrzne liczce np. 192 nowoczesne wsB miayby status europejskiej potgi. Jednak nawet 112 samolotw stanowioby znaczcy potencja, biorc pod uwag fakt, e siy powietrzne najbardziej prawdopodobnego przeciwnika, Rosji, wcigu nadchodzcej dekady otrzymaj zaledwie 48su-35, najwyej kilkanacie-klikadziesit su-34, prawdopodobnie pierwsze myliwce nowej generacji pak Fa. W cigu minionych dwch dekad Rosjanie nie kupowali niemal adnych samolotw, nie modernizowali ich te wznaczcym zakresie. Sprawia to, e teoretycznie bardzo liczne floty su-27, mig-w-29 isu-24 bd musiay niedugo trafi na zom, a docelowy realny stan Wojenno-Wozdusznych Si Rosji bdzie wynosi prawdopodobnie ok. 350400 maszyn, ktre bd musiay zajmowa si obron caego gigantycznego terytorium, awrazie wojny zPolsk dziaa wstrefie raenia obrony przeciwlotniczej kraju. Naley zatem powrci do rodkw zwikszajcych wiadomo sytuacyjn. Wtym zakresie powinny pojawi si umoliwiajce uzyskanie przewagi informacyjnej iuatwiajce dowodzenie samoloty wczesnego ostrzegania, choby zpopularnym radarem Erieye, w liczbie kilku sztuk. Niestety brak takich planw,

mimo pewnych przymiarek. Czciowo rekompensuje to dziaanie na rzecz Polski nato-wskich awacs-w e-3a. Praktyczny brak rozpoznawczych bezzaogowych rodkw latajcych ma zosta uzupeniony przez zakup do 2018r. 14 systemw redniego (250 km) ibliskiego (100 km) zasigu dobre ito. Bardzo przydatne systemy lotniczej obserwacji powierzchni ziemi iobiektw ruchomych klasy jstars niestety nie pojawi si wnaszych siach zbrojnych. Co gorsza, rzd wub. roku wycofa si znato-wskiego projektu Alliance Ground Surveillance, majcego zapewni sojuszowi skokowy wzrost wiadomoci sytuacyjnej dziki wielkiej rozbudowie systemu obserwacji obiektw naziemnych zpowietrza. Warte pozyskania s zbiornikowce powietrzne nasza armia zabiega odwie takie maszyny. W dziedzinie obrony przeciwlotniczej wiadomo tyle, e zmiany s konieczne. Symulacja zroku 2008 zakadaa, e do sprostania zagroeniom niezbdne bd: 1. Brygada Rakietowa Obrony Powietrznej z6 dywizjonami rakietowymi bateria rakiet bliskiego zasigu (25 km) + bateria artyleryjsko-rakietowa, zoona zprzenonych zestaww rakietowych izestaww artyleryjsko-rakietowych. Przeznaczona do obrony baz powietrznych. 3. Brygada Rakietowa z6 dywizjonami rakietowymi bateria rakiet redniego zasigu (100 km), bateria rakiet bliskiego zasigu, bateria artyleryjsko-rakietowa. Do obrony kluczowych obiektw. 61. Puk Rakietowy op z2 dywizjonami rakiet redniego zasigu po 3 baterie kady. 78. Puk Rakietowy op z 2 dywizjonami rakietowymi dalekiego zasigu bateria rakiet dalekiego zasigu, bateria rakiet bliskiego zasigu, bateria artyleryjsko-rakietowa. Dywizjony dalekiego zasigu zostayby zapewne wyposaone wpociski rakietowe klasy tHaad izapewniayby obron przed pociskami balistycznymi. Niestety, powyszy model zosta uznany za nierealny ze wzgldw ekonomicznych. Na obecn chwil wiadomo tylko, e zaspokojenie potrzeb nawet po korekcie kosztowa bdzie 1220mld z, podczas gdy wprogramie 20092018 zarezerwowano raptem 2,5mld. Wojska ldowe powinny przeprowadzi modernizacj Leopardw, zastpi pt-91 innym pojazdem, nowym lub uywanym, wprowadzi na miejsce Bwp-1 nowy gsienicowy bojowy wz piechoty (np. na bazie nowej platformy zBumaru) ikontynuowa zakup Rosomakw. Niestety, wprogramie 9-letnim pewne jest jedynie ostatnie zadanie, prace nad Bwp prawdopodobnie zostan sformalizowane jako 15. program operacyjny planu, nad nowym czogiem mog by prowadzone jedynie prace koncepcyjne. Konieczne jest zdecydowane zwikszenie dononoci rodkw raenia dziaajcych na rzecz wielkich jednostek ina szczeblu operacyjnym. Szczliwie program zakada

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

73

p U.S. Air Force photo by Tech. Sgt. Shaun Kerr, http://commons.wikimedia.org/wiki/File:U.S._F-16C_ Fighting_Falcon_and_Polish_Mikoyan-Gurevich_MiG-29A_over_Krzesiny_air_base,_Poland_-_20050615.jpg

pozyskanie wieloprowadnicowych wyrzutni dalekiego zasigu (300 km) wramach programu Homar iwkocu zakup Krabw (deklarowano przynajmniej 48 sztuk), a take armatohaubic samobienych na podwoziu koowym Kryl. Oba te wzory maj ju strzela inteligentn amunicj odononoci zwikszonej do 6070km (dodatkowo uzasadnia to konieczno posiadania systemw obserwacji powierzchni ziemi, ktrych jednak, jak wspomniaem, nie bdzie). Zarezerwowano rwnie do znaczne rodki na zakup nowych migowcw. Najbardziej zawikana jest sytuacja Marynarki Wojennej. Wmiar realne plany ministerstwa zakadaj zaledwie dokoczenie do 2017r. jednej korwety (przy takim tempie budowy jej koszt moe by niestety niemal porwnywalny zwielkim niszczycielem) iprzynajmniej rozpoczcie procedury pozyskania jednego okrtu podwodnego. Plany ministerialne defacto spowoduj utrwalenie degradacji MW. Moim zdaniem naleaoby w ogle zrezygnowa z dokaczania Gawrona, naby 23 fregaty owypornoci rzdu 5000 ton (np.francuskie Fremm), kilka korwet mniejszych ni Gawron, atake 3 nowe rednie okrty podwodne (wyposaone wnapd niezaleny od powietrza ipociski rakietowe przystosowane do raenia celw ldowych) ijednostki pomocnicze. Pozwolioby to na uzyskanie pewnej elastycznoci iprzyzwoitej siy bojowej. W tym miejscu naley powrci do kwestii profesjonalizacji armii. Wspomnielimy ju otrudnych uwarunkowaniach finansowych. Ocenia si, e w przypadku faktycznej profesjonalizacji, wicej si ze znacznym wzrostem kosztw osobowych (wojsko musi konkurowa na rynku pracy), przy zachowaniu poprzedniego poziomu wydatkw liczebno armii musi zosta zmniejszona przynajmniej opoow wcelu uzyskania odpowiedniej efektywnoci bojowej. onierz profesjonalny ma by przecie intensywniej szkolony, dysponowa nowoczeniejszym sprztem. Tymczasem

wPolsce nadal nie ma pienidzy nawet na odpowiedni ilo paliwa iamunicji. Pojawiaj si ponadto opinie kwestionujce sam sposb wykonywania reformy na szczeblu podstawowym i zaangaowanie kandydatw do suby zawodowej. Bardzo moliwe, e Polska uzyskaa nie armi faktycznie profesjonaln, a tylko uzawodowion, dziedziczc wady armii zawodowej (koszty, brak uzupeniania rezerw ludzkich) i poborowej (gorsze wyszkolenie, uzbrojenie iefektywno). Jedn zdrg wyjcia ztej sytuacji byoby zwikszenie wydatkw na obronno do poziomu nawet 3% pkB, umoliwiajce sprawne funkcjonowanie armii 100-tysicznej. Przy braku realnoci politycznej tego rozwizania, pozostaje drugie, bardzo kontrowersyjne: kolejna redukcja, do zaledwie 6070tys. ludzi. Utrudni ona zapewne wypenienie wielu zada (wystawienie jednostek ekspedycyjnych, pomoc wsytuacjach kryzysowych), jednak otrzymamy wwczas wojsko faktycznie dobrze wyposaone iwyszkolone, profesjonalne wpenym tego sowa znaczeniu.

Na uwag zasuguje rwnie problematyka krajowego zaplecza przemysowego wojskowoci, stanowicego istotny aczkolwiek teoretycznie niekonieczny, bo istniej przecie kraje importujce niemal wszystko element potencjau obronnego. Moe ono by rwnie stymulatorem rozwoju gospodarczego, inkubatorem nowych technologii (w przypadku Polski jednym znielicznych), wreszcie peni powane funkcje spoeczne. Podobnie jak wprzypadku wojska, obecna sytuacja przemysu zostaa wduej mierze okrelona przez histori. Wczasach PRL produkowa on szeroki asortyment uzbrojenia, jednak rwnie tu opowieci obajecznym rzekomo potencjale nie maj pokrycia wfaktach. Zdecydowana wikszo wzorw bya produkowana na licencjach sowieckich; co prawda umowy pozwalay na

Przemys obronny

74
dostosowanie do lokalnych moliwoci wytwrczych, tzw. polonizacj, jednak rygorystycznie ograniczay moliwo prowadzenia prac rozwojowych. Licencje dotyczyy oczywicie zwykle wzorw zuboonych wstosunku do tego, co produkowa dla siebie Zwizek Radziecki. Produkcja bya spora, eksport poza Ukad Warszawski niemay, jednak kierowano go do odbiorcw niezbyt wymagajcych, wdodatku bez osadzenia wrachunku ekonomicznym. Sowieci zezwalali na samodzielny rozwj sprztu, ktrego produkcj sami nie byli zainteresowani, std np. samolot szkolno-treningowy ts-11 Iskra. C ztego, skoro uzyskany tu potencja bywa zaprzepaszczany, jak wprzypadku lotnictwa wanie ikasacji ambitnego programu naddwikowego samolotu szkolno-bojowego ts-16 Grot. Efekt by taki, e sched po PRL-u stanowiy zakady produkujce sprzt niezbyt nowoczesny, wdodatku wfatalny sposb rozproszone organizacyjnie. Przykadem niech bd niezalene pzl Mielec (samoloty szkolno-bojowe ilekkie transportowe), pzl Okcie (samoloty rolnicze, sportowe, szkolne), wsk widnik (migowce), dwa mniejsze pzl-e silnikowe, a ponadto niezalene Wojskowe Zakady Lotnicze, wykonujce biec obsug iremonty maszyn wojskowych. W tej sytuacji utrzymanie si wielu ztych podmiotw na rynku po zmianie sytuacji ekonomiczno-politycznej stao si niepodobiestwem. Kolejne resorty gospodarki nie pomagay (co wicej, prominentne postaci dyy do likwidacyjnej wyprzeday caej zbrojeniwki), amon, szczeglnie wepoce Janusza Onyszkiewicza, bywa wrcz wrogi. Nie byo zamwie ani promocji produktw na rynkach zagranicznych, tymczasem wnormalnych krajach jest to praktyka absolutnie oczywista, a warunkiem kontraktu na zakup uzbrojenia jest zaangaowanie wysokich oficjeli zkraju oferenta. Szczliwie, spora cz podmiotw przetrwaa fataln dekad. Po roku 2000 ruszyy procesy konsolidacyjne, m.in. utworzono Grup Bumar, stanowic narodowy koncern obronny. Udao si te uzyska kilka kontraktw eksportowych, m.in. na czogi pt-91 dla Malezji, pojazdy wzt-3 dla Indii. Wraz zzakupami mon-u pozwolio to na dotrwanie zbrojeniwki do dzi. Obecnie oferta jest nadal do bogata. Przedsibiorstwa Grupy Bumar mog produkowa czogi, pracuj obecnie intensywnie nad wielozadaniow platform gsienicow Anders, ktra moe przeksztaci si wpolski Bwp, wytwarzaj dobrej klasy radary obserwacji przestrzeni powietrznej redniego zasigu, czogowe systemy kierowania ogniem itd. Cz militarna Huty Stalowa Wola oferuje haubic samobien Krab oraz inne systemy artyleryjskie. Siemianowickie wzm produkuj na fiskiej licencji kto Rosomak. Coraz bogatsza jest oferta nowoczesnej broni strzeleckiej trwaj prace nad systemem broni indywidualnej msBs, Polska jest samowystarczalna w zakresie produkcji broni wyborowej iduej czci zespoowego uzbrojenia piechoty. Bardzo korzystny jest fakt pojawienia si mocnych podmiotw prywatnych, jak firmy wB Electronics (systemy informatyczne i cznociowe) czy Teldat (sieciocentryczne systemy wspomagania dowodzenia izarzdzania polem walki). Polskie przedsibiorstwa pracuj rwnie nad bardzo perspektywicznymi rozwizaniami stricte bojowymi, jak bumarowski system onierza przyszoci Uan 21, prbuj te wczy si wgr omodernizacj polskiej opl jako podwykonawcy. Sytuacja teoretycznie jest nieza, jednak przemys jest bardzo wraliwy na wahania finansowania przez mon czy opnienia patnoci. Niestety, uzyskiwanie kolejnych kontraktw eksportowych idzie do opieszale, zuwagi na brak wsparcia rodzimego przemysu przez rzd. Niekompetencja, za wola polityczna czy szybka wyprzeda wcelu atania luk budetowych mog polsk zbrojeniwk szybko zniszczy. Nie istnieje ju narodowy przemys lotniczy spord wspomnianych zakadw, pzl Mielec zostay przez podejrzanych menederw doprowadzone do faktycznego bankructwa, apo restrukturyzacji wegetoway kilka lat, aby wkontrowersyjnych okolicznociach sta si nabytkiem amerykaskiej utc. pzl-Rzeszw zostay rwnie wkontrowersyjny sposb sprzedane wramach rozlicze offsetowych firmie Pratt & Whitney (stanowicej czutc). pzl Okcie niejako na si wcinito grupie eads wramach rozliczenia za samoloty transportowe c-295. Iwreszcie przynoszce zyski zakady pzl-widnik sprzedano w2010r. koncernowi AgustaWestland. Pozostao po polskim przemyle lotniczym to obecnie wzl-e imalutkie zakady in. Margaskiego. Nie trzeba dodawa, e pracujca na potrzeby mon Stocznia Marynarki Wojennej jest wtakiej samej kondycji, jak jej patronka.

Stan wyposaenia Wojska Polskiego jest, poza kilkoma janiejszymi obszarami, niezbyt dobry, apotrzeby gigantyczne. Ich zaspokojenie bdzie miao kluczowe znaczenie dla bezpieczestwa kraju, przy czym newralgiczna jest tu kwestia obrony przeciwlotniczej. Firmowane przez obecny obz rzdzcy programy na nadchodzce lata nie nios rozwizania problemw, mog wrcz doprowadzi do faktycznego zaniku niektrych rodzajw si zbrojnych. Profesjonalizacja armii jest prowadzona wbardzo wtpliwy sposb. Niestety, sanacja si zbrojnych, jako kosztowna, jest podatna na ataki populistw najgorszego rodzaju. Nie pasuje te do postpolityki, czyli kierowania si wycznie supkami sonday. Obecnie na pewno nie gotujemy si do wojny czy zatem zemci si ona za to niespodziewanym nadejciem?

Si vis pacem para bellum

dr Jan PrzyBylskI

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

75

GOSPODARKA SPOECZNA
W WYDANiu CelOwy ROZStRj GOSPODARCZy Rozmowa zdr. hab. Arturem liwiskim NowoczesNy pRAcujcy typ ideAlNy joanna jurkiewicz detRoNizAcjA pKb dr hab. Ryszard szarfenberg KRAKsA polsKiego pochodu gospodARczego jan Koziar 76 82 93 100 stwR mityczNy? odpowiedziAlNy bizNes wpolsce Adam Niechudy 88

Nr 9 MMX

dodatek ekonomiczny do kwartalnika nowy obywatel

Workers on the Cathedral of Learning, 1934, oil on canvas by Harry W. Scheuch Foto: b cliff1066, http://www.flickr.com/photos/nostri-imago/3464834366

76

gospodarka spoeczna / wywIad

Celowy rozstrj gospodarczy

z dr. hab. Arturem liwiskim

rozmawia Micha Sobczyk
Jaki jest rzeczywisty stan iperspektywy polskiej gospodarki? Rzd konsekwentnie przekonuje, e wdobie kryzysu nasz kraj pozostaje zielon wysp na mapie Europy oraz e jestemy coraz powaniejszym graczem na arenie midzynarodowej. Artur liwiski: Zielona wyspa jest ju przedmiotem wielu artw. Nikt zpowanych ekonomistw nie traktowa tego okrelenia na serio. Nawet eksperci stanowicy skdind bardzo sabe zaplecze doradcze rzdu, mocno si od niego dystansowali. Obserwujemy tu specyficzny mechanizm propagandowy, ktry mona odszyfrowa dopiero gdy zobaczymy, jak faktycznie wygldaj statystyki. Po pierwsze, wPolsce od 1990r. nie liczy si dochodu narodowego, co jest fenomenem na skal midzynarodow oprcz nas nie robi si tego tylko na Wgrzech. Dzieje si tak, mimo i metodologia rachunku narodowego (jednego zdziaw statystyki) zakada konieczno liczenia dochodu narodowego jako jednej zpodstawowych kategorii makroekonomicznych. Usyszaem kiedy od internauty zarzut, e myl si, poniewa wroczniku statystycznym mona znale wielko dochodu narodowego. Rzeczywicie, podaje si te dane tyle tylko, e nie s one faktycznie wyliczane. Liczy si jedynie Produkt Krajowy Brutto, a nastpnie poprzez niezbyt wiarygodn i do sztuczn korekt szacuje si dochd narodowy. To nie tylko niepokoi, ale wrcz pokazuje potg manipulacji. Oczywicie, pod tym kryje si ewidentny zabieg ukrywania prawdziwego stanu rzeczy. Rnica jest bowiem zasadnicza. Mwic wuproszczeniu, pkB jest liczony dla caej gospodarki, niezalenie od tego, kto go wytwarza, natomiast dochd narodowy jest to produkt gospodarki krajowej. Decyduje wic tutaj kryterium wasnoci. Wyobramy sobie, e trafiamy do Iraku. Mona przypuszcza, e pkB tego kraju jest obecnie wyszy ni za czasw Saddama Husajna, poniewa wlicza si np. eksploatacj przez zachodnie koncerny zasobw ropy przechwytywanych niemal za darmo, albo koszty stacjonowania wojsk amerykaskich. Gdybymy liczyli dochd narodowy, wida byoby to, co zwykle si ukrywa, czyli ile dokadnie jest wgospodarce wasnoci polskiej, aile zagranicznej. Iile dochodw naley do Polakw, aile do midzynarodowych korporacji. Trzeba jeszcze powiedzie oczym bardziej zasadniczym. Ot ocena stanu gospodarki wedle takich syntetycznych wskanikw jak pkB, czy nawet dochd narodowy, nie jest wystarczajca. Wiedza ekonomiczna nie opiera si na przedstawianiu rezultatw gospodarczych, lecz przede wszystkim na analizie zalenoci midzy rnymi komponentami gospodarki, wtym dysproporcji idysharmonii wjej funkcjonowaniu. aden porzdny ekonomista nie bdzie lekceway zalenoci midzy podstawowymi kategoriami ekonomicznymi, np. midzy konsumpcj ainwestycjami czy midzy dochodami zkapitau adochodami zpracy. To s bardzo istotne charakterystyki stanu gospodarki.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

77

b n a aldoaldoz, http://www.flickr.com/photos/aldoaldoz/2310752104

Na Zachodzie wskanik PKB jest obecnie bardzo krytykowany. Przede wszystkim dlatego, e zapomina ozasobach, aprzecie jeli one znikaj, musi si to odbi na caej gospodarce, nawet jeli na pocztku skutki tego ubytku s niewidoczne, tak jak wprzypadku zasobw naturalnych wkrajach zachodnich. Unas zkolei zdewastowano zasoby rodzimego kapitau. Ito jest wedug mnie gwny powd naszych obecnych trudnoci, ktre nie s echem kryzysu amerykaskiego czy europejskiego, lecz wewntrznym kryzysem, powstaym oczywicie wkonkretnym kontekcie historycznym iglobalnym. Ot istnieje pewien mechanizm propagandowy, polegajcy na tym, e dane statystyczne s po prostu zmanipulowane. Obliczenia gus trafiaj do jednostek, ktre prowadz statystyk midzynarodow do Eurostatu (powoanego przecie do kontroli jakoci statystyk), Midzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku wiatowego, do cIa (ktre prowadzi jeden z najwikszych portali statystycznych na wiecie) skd nastpnie wracaj do Polski, ju jako oficjalne potwierdzenie stanu rzeczywistoci gospodarczej wnaszym kraju. Jest to jakby mechanizm legitymizowania tyche danych statystycznych. To jest takie samo zjawisko, ktre obserwujemy wprasie: s dziennikarze, ktrzy pisz oceny sytuacji politycznej, spoecznej czy historycznej wPolsce, anastpnie poddaj je autoryzacji silniejszych mediw zagranicznych. Bardzo trudno jest potem walczy zniewiarygodnymi

danymi, skoro maj one oparcie wautorytecie instytucji midzynarodowych. Przypomnijmy sobie wszystkie perypetie na tle danych statystycznych, braku rzetelnej informacji gospodarczej, jakie Wgrzy przeywali za czasw premiera Gyurcsnya. Zobaczmy: te same mechanizmy, co wPolsce ina Wgrzech, wystpiy take wGrecji. Hipokryzj byo oburzanie si, e Grecy faszuj statystyki, poniewa ju od dawna budziy one wtpliwoci wkwestii poprawnoci metodologicznej iprawidowoci oblicze. Wida, e rzdy nie dbaj oprowadzenie informacyjnej polityki gospodarczej, bd inaczej rzecz ujmujc prowadz polityk gospodarcz bez dbaoci ojej realizm, pozbawiajc spoeczestwo wiarygodnych informacji. Zakres pozbawiania spoeczestwa informacji jest olbrzymi. Radio wczam zrosncym przeraeniem, poniewa codziennie, we wszystkich niemal rozgoniach, gwn informacj s zatory iwypadki drogowe. Wdalszej kolejnoci relacjonowane s przestpstwa rodzinne, nastpnie niewielkie sensacje czy to kryminalne, czy polityczne. Mamy wtej chwili potny kryzys wiatowy, ado informacji onim rwnie od samego pocztku ograniczano dostp. Pamitam sytuacj sprzed dwch lat, gdy napisaem otym artyku, zatytuowany Gucho wszdzie, cicho wszdzie. Ile problemw miaem wtedy zredaktorem, zdumionym opisywanym przeze mnie kryzysem! Atrwa on ju wtedy p roku.

78
Skoro mwimy omanipulowaniu statystykami, warto poda kilka przykadw. Wemy to, jak wPolsce liczy si inwestycje, ktrych szacunki, jako przyrostu kapitau, winny by przecie poddane pewnym rygorom. Ot okazuje si, e inaczej mylimy oinwestycjach wsensie prywatnym, ainaczej wpastwowym. Zakup budynku jest dla nas inwestycj, natomiast dla caej gospodarki nie, poniewa by on ju liczony jako inwestycja wmomencie budowy. Ide jest tutaj unikanie tzw. podwjnego czy wielokrotnego liczenia. Jednak gdybymy si dokadniej przyjrzeli, jak s wPolsce skonstruowane statystyki, okazaoby si, e wbrew tej deklaracji liczy si wielokrotnie te same inwestycje, co mona sprawdzi biorc do rki rocznik statystyczny. Wemy teraz konsumpcj. Ot zgodnie zmidzynarodowymi standardami kademu, kto ma wasne mieszkanie czy dom jednorodzinny, dopisuje si do dochodw czynsz umowny ztego tytuu. Tam, gdzie spoeczestwa s bardzo zamone, udzia tej czstki dochodw, oczywicie fikcyjnej, nie ma szczeglnego znaczenia. WPolsce, gdzie poziom dochodw ludnoci jest bardzo niski, automatycznie bardzo znaczco, cho jedynie na papierze powiksza te dochody. Ostatni przykad dotyczy zatrudnienia, awic porednio tego, jak si liczy bezrobocie. Zgrubsza biorc, metody jego rachowania s unas zgodne ze standardami midzynarodowymi, ale jest jeden osobliwy wyjtek. Ot do pracujcych zalicza si wPolsce osoby, ktre wbadanym tygodniu przez co najmniej godzin wykonyway prac przynoszc zarobek lub dochd, albo pomagay, bez wynagrodzenia, wprowadzeniu rodzinnego gospodarstwa wrolnictwie lub rodzinnej dziaalnoci poza rolnictwem. Wystarczy jedna godzina np. odnieenie komu podjazdu do garau, eby zarobi na butelk piwa iju ankieter wcza t osob do grupy pracujcych! Nie ma te wstatystykach zatrudnienia tego, co byo dawniej uwzgldniane, amianowicie rozdzielenia penoetatowcw i etatowcw czciowych, co prowadzi do wielu znieksztace. Zauwamy, e wszystko to idzie wjednym kierunku. To nie przypadek, e wszystkie te czynniki prowadz do niedoszacowania, anie przeszacowania rzeczywistego poziomu bezrobocia. W swoich publikacjach zwraca Pan take uwag na niewaciwy sposb liczenia ipodawania zaduenia Polski. Problem polega na tym, e gdy mwimy opkB, dochodzie narodowym czy jeszcze innych wskanikach makroekonomicznych wramach rachunku narodowego, to mwimy oanalizie realnych procesw ekonomicznych nie obejmuje on finansowej strony ycia gospodarczego. Natomiast jeli mwimy ozadueniu, to istnieje co takiego jak zaduenie potencjalne, nazywane take ukrytym. Zaduenie przyszych okresw, wyliczane przy uyciu odpowiedniej metodyki, ujmuje si wramach tzw. rachunku midzypokoleniowego. Wikszo krajw zachodnich przeprowadza takie analizy. Jest to przejaw racjonalnego mylenia ekonomicznego ispoecznego. WPolsce ich brakuje. Wpublicznej debacie cigle syszymy tylko ostanie biecych zobowiza, tymczasem perspektywa wielopokoleniowa pozwala oceni obcienia, ktre nie maj charakteru doranego na dzi czy na konkretny rok lecz gro naszym dzieciom iwnukom. Polemika na temat tego, co jest waniejsze, dug publiczny czy rachunek midzypokoleniowy, jest oczywicie absurdem, bo zarwno jedno, jak idrugie wskazuje na rne aspekty zaduenia. Gdybymy jednak mieli powiedzie, co jest groniejsze dla gospodarki ispoeczestwa, to niewtpliwie jest to rachunek midzypokoleniowy, szacowany przez Janusza Jabonowskiego zNarodowego Banku Polskiego na 3 bln z. Woficjalnym dokumencie NBP znajdujemy zaoenie, e jest to zdyskontowane na dzie dzisiejszy zaduenie dugookresowe, przy zaoeniu, e nie zmieni si zasadnicze warunki polityczne igospodarcze. Jest wtym nutka optymizmu, ale przecie jest rwnie prawdopodobne, e czasy zmieni si na gorsze. Jest to powany problem, jednak za najistotniejszy uznaj bd, popeniany zreszt nie tylko wPolsce, ktry widzimy przy ocenie kryzysu wiatowego. Zauwamy, e wpierwszej jego fazie, gdy wpoowie 2008r. przejawi si przede wszystkim na rynku kredytw hipotecznych, uznano itrwao to ponad rok e jest to kryzys finansowy oraz kryzys instytucji finansowych. Itak to rzeczywicie wygldao, przez to, e jak gdyby oderwano kryzys finansowy od drugiej czci zagadnienia, od realnych procesw gospodarczych, ktre s zkryzysem cile powizane. Samo okrelenie kryzys finansowy mocno zawa zasig obserwacji tego, co si na wiecie dzieje. Czynniki iprocesy, ktre

b n a aldoaldoz, http://www.flickr.com/photos/aldoaldoz/2949043879

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

79
spowodoway kryzys, rzeczywicie uzewntrzniy si bardzo silnie wsektorze finansowym. Natomiast jest to kryzys caej gospodarki amerykaskiej oraz wielu gospodarek europejskich, ktry przejawi si rwnie whandlu, przemyle irolnictwie. Przez to przeoczenie popeniono wiele bdw, bo pytajc oto, jak poradzi sobie zkryzysem, szukano odpowiedzi tylko pord rozwiza dotyczcych finansw. Pomoc instytucjom finansowym odbya si kosztem caej gospodarki ispoeczestwa. Std trudno si dziwi, e wStanach Zjednoczonych, atake wczci krajw europejskich, zagroonych restrykcjami oszczdnociowymi, panuje olbrzymie niezadowolenie spoeczne iwrcz negatywne spojrzenie na sektor finansowy. Teraz problem pomocy wkryzysie staje si aktualny rwnie unas. Polska wyasygnowaa na pomoc bankom ponad 9,5mld zotych, ktre wduej czci trafiy przecie do bankw zagranicznych. To s kwoty, ktre zpowodzeniem wystarczyyby na popraw sytuacji np. wsubie zdrowia. Rozmawiamy o kryzysie ostatnich kilku lat, tymczasem wyciu wrd upiecw dowodzi Pan, e kryzys jest wprzypadku Polski zjawiskiem trwaym (i narastajcym), nawet jeli nie zawsze atwo dostrzegalnym. Inaczej mwic, ma on charakter strukturalny. Warto zwrci uwag na istotn cech potnych kryzysw ekonomicznych: maj one zawsze dwie fazy. Pierwsza to faza chaosu, zamieszania, wktrej dotychczasowe oceny, pogldy, atake teorie ekonomiczne przestaj by wiarygodne. Pojawia si zbyt duo czynnikw, ktre podwaaj istniejcy obraz iprzestaje on by czytelny. Nieprzypadkowo wczeniej posugiwano si pojciem paniki, ktre lepiej oddaje emocjonalny ichaotyczny charakter sytuacji kryzysowych jak podczas poaru duego budynku publicznego, gdy kady stara si ratowa wasne ycie. Dopiero po tym nastpuje druga faza, wktrej dochodzi do pewnych przemyle. Jeden zekonomistw zachodnich przekonywa nawet, e kryzys jest czym dobrym, bo zmusza do mylenia. Wtej fazie wwiadomoci ludzi zaczyna wystpowa przymus opanowania zmian zachodzcych wgospodarce. Proces ten trwa dugie lata, a my dopiero zaczynamy w niego wkracza. Wwielu miejscach chaos zaczyna pomau zanika, cho emocje iobawy znim zwizane wci s ywe. Jeszcze kilka miesicy temu mao kto odwayby si powiedzie, e obecny kryzys jest czci wielkiego, kilkudziesicioletniego cyklu koniunkturalnego Kondratiewa, anie 40-miesicznego cyklu Kitchina. Oznaczaoby to bowiem, e cay ustrj spoeczno-gospodarczy przechodzi kryzys. Mymy wPolsce zapomnieli, czym jest ustrj, bo ju go nie widzimy nie wiemy, wjakim ustroju yjemy. Kapitalizm to nie ustrj, lecz formacja historyczna. Ustrj definiuje si poprzez okrelenie adu spoeczno-gospodarczego. Jest to konstrukcja, ktra wprowadza

Sli Win Ski

Artur liwiski prof.dr hab. nauk ekonomicznych, wykadowca wWyszej Szkole im. Bogdana Jaskiego wWarszawie iwomy, wieloletni wykadowca analizy koniunktury gospodarczej na Uniwersytecie Warszawskim. Wlatach 19971998 by doradc wMinisterstwie Skarbu Pastwa wsprawach strategii ipolityki majtkowej. Autor wielu publikacji zzakresu koniunktury gospodarczej, ekonomiki izarzdzania nieruchomociami, zaoyciel portalu Europejski Monitor Ekonomiczny (www.monitorekonomiczny.pl). Przewodniczcy Rady Naukowej Polskiego Stowarzyszenia Facility Management, czonek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, czonek Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Byy sekretarz naukowy cBos.

pewien porzdek. Dobre ustroje spoeczno-gospodarcze s wiadomie wcielane wycie. Kryje si za nimi pewna wiedza, dowiadczenie historyczne, a take okrelona kultura. Tymczasem wPolsce w1989r. uznano, e nowy ustrj spoeczno-gospodarczy uksztatuje si samoczynnie. Rzecz jasna trudno przypuszcza, eby ci, ktrych nazywamy reformatorami, byli na tyle naiwni lub bezmylni, aby nie wiedzie, i jest to co najmniej bardzo ryzykowne stwierdzenie, bez pokrycia wdowiadczeniach historycznych. Wten oto sposb pewne rodowiska zafundoway spoeczestwu chaos ibezad ustrojowy, wzamian opowiadajc bajeczki na temat wolnoci idemokracji. Natomiast przepisy, choby zawarte wKonstytucji, staj si jedynie deklaratywne bez odpowiednich instytucji tworzcych ustrj. Jak w sferze gospodarczej przejawia si w kryzys ustrojowy? Zjawiska, ktre doprowadziy do kryzysu winnych gospodarkach, miay odzwierciedlenie take wPolsce. Chodzi tutaj gwnie o procesy globalizacyjne oraz zwizane z dominacj doktryny neoliberalnej. Przy czym w przypadku globalizacji nie mwimy tylko owarstwie intelektualnej ipolitycznej, lecz mamy na myli przede wszystkim jej warstw realn, awic to, co dzieje si whandlu, wstosunkach finansowych midzy krajami itd. Jeeli tak to okrelimy, to pojciami globalizacji ineoliberalizmu moemy zpowodzeniem posugiwa si wymiennie.

80
Spjrzmy na ewolucj, ktra dokonywaa si wStanach Zjednoczonych izpewnym opnieniem take winnych krajach, iktra od II wojny wiatowej uprawdopodobniaa fakt, e doszlimy do gospodarki wolnej konkurencji. Taki by punkt wyjcia, ktry zosta bardzo silnie wyeksponowany wanie wkoncepcjach neoliberalnych. Gospodarka zacza si jednak zmienia, tymczasem cz koncepcyjna, intelektualna okazaa si niestety mniej podatna na zmiany, wrcz skostniaa. Co si okazao? Gospodarka przestaa by wolnorynkowa, astaa si gospodark korporacyjn, czyli opanowan przez dominujce grupy interesu. Ten proces wystpowa, oczywicie wmniejszej skali, ju wczeniej. Jednak dopiero zczasem zosta usankcjonowany poprzez zmiany przepisw prawnych oraz tworzenie instytucji, ktre stany na stray interesw wielkich korporacji. Wefekcie rzdy zaczy by im podporzdkowywane. Mwimy rynek finansowy, ale to przecie nie jest rynek; to potna, wiatowa korporacja finansowa. Moemy tylko spiera si, czy posiada ona jedno centrum, czy dwa lub trzy. Mwi si, e rynek finansowy ocenia lub weryfikuje. Tymczasem to nie rynek ocenia, tylko Wall Street. Wczeniej jednak pojawi si inny, rwnie wany, mocno wpywowy gracz wpostaci wielkiego kompleksu militarno-przemysowego wUSA. Ju Eisenhower, sam przecie genera armii amerykaskiej, koczc prezydentur wygosi przemwienie krytykujce ten kompleks, wskazujc na czce si znim niebezpieczestwa dla spoeczestwa igospodarki. Wreszcie trzeci element, o ktrym najmniej si mwi: sieci handlu wielkopowierzchniowego, wobrbie ktrych, paradoksalnie, przestaj dziaa mechanizmy rynkowe. Warto wzi do rki ksik Fishmana Efekt Wal-Martu, aby uzmysowi sobie, jak wielki iniszczcy dla gospodarki jest wpyw wielkich korporacji handlowych. To one dyktuj dostawcom niskie ceny zakupu, co doprowadza przedsibiorstwa do bankructwa lub wnajlepszym razie do wyhamowania rozwoju. Wszystko to s bardzo daleko idce zmiany. Przewaga korporacji nad innymi obszarami ycia gospodarczego jest tak silna, e nastpuje zaamanie caego systemu. Spjrzmy na Polsk oraz reszt Europy rodkowej iWschodniej. Ekspansja wielkich korporacji nastpia tutaj przy wydatnej pomocy politykw, dyplomatw isub wywiadowczych. Jeeli wrcimy teraz do pytania, dlaczego nie zbudowano wPolsce adnego ustroju, dlaczego nie tworzono przejrzystej, zharmonizowanej, mdrej konstrukcji adu spoecznego, to odpowied jest prosta: byo to po prostu niepotrzebne. Ograniczaoby to bowiem swobod dziaania korporacji. Wemy organizacje midzynarodowe. Midzynarodowy Fundusz Walutowy jest krytykowany wanie za to, e jest agend interesw amerykaskich; podobnie jest zBankiem wiatowym. Spjrzmy take na Uni Europejsk. Wlicznych oficjalnych dokumentach jej wadze pisz, e prowadz dialog zdominujcymi grupami interesu, olobbingu izakulisowych spotkaniach. To jest legalne itego si nie ukrywa, wrcz chwali si tym. Bruksela uwaa, e wystarczy zapewni wmiar dobr przejrzysto tych kontaktw. Ale przejrzysto nie wystarcza, bo tu nie chodzi oprzejrzysto, lecz ointeresy. Podam konkretny przykad. Dla mnie najbardziej bulwersujcy by 7. Program Ramowy wzakresie bada irozwoju technologicznego. Jego budet ustanowiono wwysokoci ok. 56mld euro, zczego 95% to fundusze przeznaczone na wprowadzanie zaawansowanych technologii. Program zosta skonstruowany tak, eby inicjatywa wzakresie zarzdzania tymi funduszami naleaa do zachodnich korporacji. Nazywano to enigmatycznie platformami gospodarczymi. Byy to porozumienia wewntrzbranowe, ktre skaday projekty, aUnia przekazywaa na ich realizacj fundusze bez adnej pewnoci co do ich wykorzystania ibez moliwoci zwrotu. Tutaj ciekawa rzecz: ze strony polskiej nie pojawia si adna korporacja, adna platforma, adna osoba

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

b n a aldoaldoz, http://www.flickr.com/photos/aldoaldoz/2438683183

81
ze wiata praktyki gospodarczej, ktra uczestniczyaby wtego rodzaju porednim finansowaniu wielkiego biznesu. Sporo pisa Pan otym, jak wramach transformacji systemowej nasza gospodarka zostaa szeroko otwarta na eksploatacj przez grupy interesu. Zwraca Pan uwag np. na kolejne decyzje, ktre stopniowo otwieray pole do wyzbywania si przez Polsk kontroli nad strategicznymi przedsibiorstwami czy zasobami. yjemy wbdnym przekonaniu, wynikajcym zpogldw neoliberalnych, e wPolsce dominuj procesy ywioowe, e to wszystko miao charakter spontaniczny. Zakres procesw ywioowych jest do duy, ale tylko na niskich szczeblach drabiny spoecznej. Na pitrze sklepikarzy, rzemielnikw czy drobnych rolnikw procesy gospodarcze maj rzeczywicie charakter rynkowy. Natomiast jeli chodzi owysze pitra, gdzie dochody s due, gdzie stosuje si kosztowne technologie tam mamy do czynienia zbardzo kontrolowanymi procesami. Reyseria i dobrze przygotowane projekty opanowania okrelonych obszarw gospodarki to znaczce czynniki zmian, ktre miay miejsce wPolsce. To si wie ztym, co nazywa si unas kosztami transformacji. Istnieje tzw. rachunek kosztw ikorzyci, stosowany wpraktyce od lat 70. Nie ma jakichkolwiek dowodw, e rachunek ten zosta przeprowadzony np. wstosunku do prywatyzacji czy innych reform o charakterze gospodarczym, jak choby przedsiwzi likwidacyjnych (przedsibiorstw czy instytutw naukowych). Mwienie bez tego rachunku okosztach transformacji jest opowiadaniem bajek. Tymczasem w Polsce taki rachunek przeprowadzono tylko raz, eksperymentalnie zrobia to jedna zzachodnich firm konsultingowych, na dodatek dotyczy bardzo wskiego zakresu, konkretnie planowanych zmian czci przepisw BHp. Decyzje tak istotne, jak likwidacja przemysu stoczniowego, powinny podlega szczegowemu rachunkowi. Inie chodzi tylko owsko rozumiane korzyci finansowe, ale take oszerszy wymiar kosztw ikorzyci spoecznych. Dlaczego tego nie zrobiono? Bo stwarzaoby to barier dla przejmowania rodzimego kapitau. Dlaczego nie powoano Prokuratorii Generalnej? Bya to konsekwencja likwidacji mechanizmw kontroli. Wtym naszym nowym pseudosystemie ustrojowym nauczono nas nie lubi sowa kontrola. Tymczasem tam, gdzie jest dobro publiczne, musi istnie isprawnie funkcjonowa kontrola zewntrzna. Na pocztku odwily wstosunkach midzy krajami zachodnimi aPRL wczasach rzdw Jaruzelskiego, Bank wiatowy dokona penej inwentaryzacji polskich przedsibiorstw. Powstao wspaniae rozpoznanie, gdzie s rodzynki, agdzie zakalec, jaki jest poziom technologii, jakie kadry itd. ato bya dopiero poowa lat 80.! By moe udostpnienie serwisu informacyjnego o polskiej gospodarce byo podstawowym punktem uzasadniajcym wspomnian odwil. Bank wiatowy ju wtedy przygotowywa odpowiedni program. Byo ju wiadomo, e tu na Wschodzie wszystko zaczyna si rozpada. Wtedy pojawia si do prymitywna wizja ekspansji. Wyobraano sobie, e pojawia si przed Amerykanami obszar takiej samej przygody, jak Dziki Zachd. Ale wizja ta nie bya prymitywna zpunktu widzenia interesw gospodarczych, bo stanowia udoskonalenie dowiadcze wyniesionych zAmeryki aciskiej, ju wyniszczanej przez wielkie korporacje. Wkrajach takich jak Chile, Brazylia iArgentyna oraz wkilku mniejszych pastwach, korporacje wraz zMidzynarodowym Funduszem Walutowym w znacznym stopniu zniszczyy miejscowe gospodarki. Mechanizmy, ktre tam wykorzystano, zostay dopracowane iwprowadzone na obszar Europy rodkowej iWschodniej. Wystarczy popatrze, jak przeprowadzono wlatach 90. ataki spekulacyjne na kraje azjatyckie czy Ameryki aciskiej. Argentyna stanowi przykad ofiary ataku spekulacyjnego bliniaczo podobny do Grecji: ten sam model, te same postacie, wtym drugim przypadku jedynie uzupenione przez kanclerz Angel Merkel, ktra daa przyzwolenie na wykonanie ataku wimieniu Unii Europejskiej. Nie chodzi oto, e okrelone kraje czy spoeczestwa weszy wkonflikt. To jest przestarzay sposb rozumowania. Jestemy przyzwyczajeni do tego, e walki tocz si albo midzy narodami, albo wobrbie jakiego terytorium. Tutaj natomiast mamy do czynienia zrnymi przejawami dominacji tych grup interesu, ktre zaczy zmienia charakter gospodarek. Co si stanie pniej? Myl, e jest mao realne, by mona to byo kontynuowa; to jest sprawa najwyej kilku lat. Nastanie metanoja, czyli mwic wduym uproszczeniu gbokie przewartociowanie (rozumiane wsensie spoecznym): zapatrywa, przekona, sposobu widzenia wiata. Wujciu teologicznym metanoja to gbokie poczucie winy, ch poprawy iduchowego odrodzenia. Tego typu procesy przebiegay wPolsce ju kilkakrotnie. Wtej chwili metanoj, nieprzypadkowo, przechodz Grecy, co wyranie wyczuwa si wich publikacjach. Mija ju pocztkowy chaos iszok, awich miejsce pojawiaj si nowe wartoci. Jest te tendencja przeciwstawna. To kwestia nasilajcej si fali maltuzjanizmu, tzn. przyzwolenia na cakowite odrzucenie jakichkolwiek wartoci humanistycznych, na przejcie do prawa dungli. Wwymiarze praktycznym oznacza to przyzwolenie na agresj ju bez adnych ogranicze etycznych. Trzeba wic zmieni nastawienie. Podsumowujc, kryzys ma t dobr cech, e zmusza ludzi do mylenia. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 6 stycznia 2011r.

82

gospodarka spoeczna

Nowoczesny pracujcy typidealny

JoaNNa JurkieWicZ

Wydawa by si mogo, e placwki sieci abka funkcjonuj podobnie jak rodzinne, osiedlowe sklepiki. Faktyczna pozycja ich kierownikw (ajentw) jest jednak znacznie bardziej skomplikowana. Ajenci, sami znajdujc si wniekorzystnym pooeniu, czsto nie dbaj odobre warunki pracy dla kasjerek. Na tym przykadzie mona przeledzi system przenoszenia ryzyka na nisze pitra firmowej hierarchii.

lastyczno kojarzy nam si dzi z cenn umiejtnoci nowoczesnego czowieka, ktry potrafi dopasowa si do niemal kadej sytuacji. Rwnie wkontekcie rynku pracy postrzega si j jako co podanego: wiadczy otym, e nie boimy si wyzwa, sterujemy wasn karier wsposb przemylany ipewny. Jestemy wkocu na tyle dobrze wyksztaceni, mobilni itak atwo adaptujemy si do nowych warunkw, e zmiana pracodawcy to dla nas fraszka. Taki wizerunek elastycznoci nierzadko wyania si zprzekazw medialnych. Jednak wwietle faktu, i w2009r. a 27% Polakw (najwicej wEuropie!) pracowao bez staej umowy, warto zastanowi si, czy elastyczne formy zatrudnienia nie maj take drugiego, gronego oblicza. Uatwiaj one wejcie na rynek pracy modym matkom iosobom uczcym si, ktre nie mog lub nie chc pracowa na peen etat. Niestandardowe formy pracy peni zatem do pewnego stopnia rol inkluzywn. Jednak czasem dochodzi do sytuacji kuriozalnych np.

Zyski wgr, ryzyko wd

czenia pracy na kilku czciach etatu. Jest to cakowite zaprzeczenie idei pracy wniepenym wymiarze, ktra nie miaa zastpi pracy etatowej, lecz by alternatyw dla osb nie mogcych jej podj. Innym problemem jest obcianie pracownikw zatrudnionych na elastycznych warunkach tak sam iloci pracy, jak wykonuj etatowcy, oczywicie za mniejsze pienidze ibez korzyci zwizanych zetatem. Pracodawcy prbuj wykorzystywa sytuacj pracownikw pozbawionych przywilejw inarzuca im sposb pracy etatowcw, nie ponoszc za nich adnej odpowiedzialnoci. Oile status pracownika gwarantuje szereg praw, otyle bycie jedynie pracujcym nie wie si zniemal adnymi. Pracownik to osoba, ktrej pracodawca ma zapewni prac zabezpieczajc utrzymanie (std paca minimalna), posiadajca okrelone uprawnienia wynikajce ze stosunku pracy (prawo do urlopu, zwolnienia chorobowego itp.). Pracujcy to po prostu osoba, ktra pracuje; ograniczone s roszczenia, jakie moe wysuwa wzgldem pracodawcy czy kontrahenta.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

83
stanowi poczenie elastycznoci ( flexibility) i bezpieczestwa (security). Tymczasem jednak kojarzenie elastycznoci zduym ryzykiem jest cakowicie uzasadnione. Gdy mwimy oprekariacie, istotny oprcz kwestii pci wydaje si problem klasy. Czy niepewn prac wykonuj tylko osoby znajdujce si na dole hierarchii spoecznej? Wedle jednej interpretacji niepewna praca dotyczy wycznie zatrudnionych wusugach nie wymagajcych kwalifikacji, ktrzy niejako zastpili robotnikw. Wedle innej natomiast, ryzykowna praca staje si dowiadczeniem kolejnych kategorii pracownikw, poczynajc od sprztaczy ikasjerw, ana grafikach komputerowych, dziennikarzach iwszystkich wolnych strzelcach obojga pci koczc. By moe hipoteza, e ze warunki pracy rozszerzaj si na kolejne, dotd bezpieczne profesje, jest uzasadniona. Moim zdaniem jednak ryzyko ma wci wyrany wymiar klasowy inajdotkliwiej odczuwaj je osoby dysponujce skromnym kapitaem spoecznym, niewiele znaczce jako wyborcy. Elastyczno czsto przeradza si wpatologi uporczyw niepewno. Globalna Pnoc wypracowaa okrelenie, ktre dobrze oddaje kondycj nowych proletariuszy. Tworz oni tzw. prekariat kategori osb wykonujcych sabo patn prac bez zabezpiecze socjalnych, czsto dowiadczajcych bezrobocia. Nazwa wzia si od angielskiego sowa precarious, co znaczy niepewny, ryzykowny, poczonego ze sowem proletariat. Pierwszy raz podobnego okrelenia uyli socjolodzy we Francji wlatach 80., by opisa sytuacj pracownikw sezonowych. Na prekariat skadaj si m.in. osoby zatrudnione na niezbyt korzystnych warunkach przez agencje pracy, pracujcy tylko na cz etatu gdy nie ma dla nich innych propozycji, oraz osoby nie majce pewnoci, czy pracodawca podpisze znimi kolejn umow za miesic. Istnienie prekariatu wiadczy otym, e silna dawniej wi midzy pracodawc a pracownikiem znacznie osaba. Korzyci ztej zmiany odnieli przede wszystkim pracodawcy. Przenieli bowiem na pracujcych ryzyko, ktre dawniej ponosiy ich firmy. Wikszo osb zaliczanych do prekariatu to kobiety nadal dyskryminowane na rynku pracy, gorzej opacane isocjalizowane do zawodw nisko patnych, np. opiekuczych (pielgniarka, pracownica socjalna, nauczycielka), wktrych moliwoci awansu s ograniczone. Naley pamita, e kobiety stanowi na wiecie wikszo ubogich oraz zagroonych ubstwem. Czsto s zmuszone do akceptowania niestandardowych form zatrudnienia oraz do zmagania si znegatywnymi konsekwencjami elastycznej pracy. Badania pokazuj bowiem, e wkrajach Unii Europejskiej, wtym wPolsce, elastyczne formy pracy wi si zgorszymi warunkami iniszymi zarobkami. Powoli wdraana jest tzw. polityka flexicurity, ktra ma

Piotr widerek, bardzofajny.net

Jednym ze sposobw redukowania odpowiedzialnoci ado tego mona sprowadzi niepewn prac: do redukowania odpowiedzialnoci pracodawcy jest nadawanie faktycznym pracownikom statusu samodzielnych podmiotw gospodarczych. Chocia wliteraturze przedmiotu wzasadzie nie zalicza si wymuszonego samozatrudnienia do form pracy niepewnej, moim zdaniem posiada ono wszelkie jej cechy. W przypadku samozatrudnienia pena odpowiedzialno za wykonanie usugi czy wyprodukowanie towaru spoczywa na jednoosobowym przedsibiorcy. Ponosi on rwnie wszystkie koszty prowadzenia biznesu. Niektrzy pracodawcy staraj si zatem zmusi pracownikw, np. grob wyrzucenia zpracy, by ci rejestrowali dziaalno gospodarcz, anastpnie wykonywali t sam prac wtym samym miejscu, widentycznych warunkach, korzystajc ztych samych narzdzi. Zmienia si jeden element: pracownik staje si kontrahentem. Chocia Kodeks pracy ma przeciwdziaa praktykom wymuszania samozatrudnienia, wydaje si, e ustawodawca nie wykaza si dalekowzrocznoci. Rygorystycznie okreli, kiedy mamy do czynienia zsamozatrudnieniem wtedy, gdy dany podmiot posiada waciwie wszystkie cechy pracownika, ajednak traktowany jest jak przedsibiorca. By obej ustaw, zakamuflowany pracodawca moe lekko zmodyfikowa warunki pracy, awymuszanie samozatrudnienia przestanie by tak oczywiste iatwe do udowodnienia np. wsdzie pracy. Oczywicie pracownik, ktry nagle zosta zmuszony do transformacji wprzedsibiorc, natychmiast rozpozna strategi realizowan przez pracodawc.

Samozatrudnienie odmiana pracy niepewnej

84
Znacznie bardziej wyrafinowane i interesujce jest jednak takie samozatrudnienie, ktre pozostaje niemal przezroczyste dla osb dowiadczajcych go. Przykadem, na ktrym postaram si pokaza zjawisko omijania praw pracowniczych przez nadawanie statusu przedsibiorcy, s sklepy nalece do sieci abka Polska sa.

Pierwsze sklepy abka powstay w1998r., azakada je Mariusz witalski, kojarzony zafer Elektromisu jedn znajwikszych okresu transformacji. witalskiemu nigdy nie postawiono zarzutw formalnie wElektromisie by tylko szefem zakadowej stray poarnej. witalski stworzy rwnie sie dyskontw Biedronka, ktr w1998r. sprzeda portugalskiemu koncernowi. abki czeka podobny los w2007r. zostay sprzedane czesko-sowackiemu funduszowi inwestycyjnemu Penta. O abkach bywao gono w2005 i2006r. ukazao si wGazecie Wyborczej kilka artykuw, wktrych prowadzcy sklepy skaryli si na warunki wsppracy ze spk. W2005r. Polsat wyemitowa odcinek programu Interwencja, powicony kontrowersyjnym szkoleniom ajentw. Wczeniej, na pocztku 2003r., ich zarzuty wobec spki przedstawia dziennikarka Rzeczpospolitej, Iwona Trusewicz. Wtym czasie odbya si rwnie emisja programu Elbiety Jaworowicz Sprawa dla reportera, wktrym doszo do konfrontacji byych ajentw zkadr zarzdzajc firmy. Wypada ona na niekorzy dawnych kontrahentw sieci, ktrzy nie byli wstanie jasno wyoy swoich racji. Wtym samym roku powstao stowarzyszenie byych ajentw, ktre jednak okazao si tworem efemerycznym imao skutecznym. Rwnie w2003r. Andrzej Lepper winterpelacji do ministra sprawiedliwoci wzywa do podjcia problemu ajentw. Nie by odosobniony, bo kilku innych politykw rwnie pisao wtej sprawie do rozmaitych instytucji bez widocznych efektw. Skargami ajentw zaja si natomiast prokuratura. Przecigajce si ledztwo wPoznaniu przeniesiono do Krakowa na wniosek ministra Ziobry. W cigu kilku lat w Internecie pojawiy si setki komentarzy dotyczcych wsppracy z firm abka Polska sa. Gros tych opinii jeli zaoy, e s pisane przez byych ajentw, anie np. firmy zajmujce si czarnym pr-em to negatywne wspomnienia zwizane zprowadzeniem sklepw. Jednak wystarczy spacer po redniej wielkoci miecie, by zorientowa si, e placwki sieci s wszdzie. Rozwikanie fenomenu abek, ktrych przybywa mimo zej prasy ifatalnej opinii internautw, wymagaoby wicej miejsca. Postaram si powiedzie ojednym tylko wymiarze funkcjonowania sieci mianowicie owprowadzeniu wniej niezwykle efektywnego z punktu widzenia spki tzw. systemu agencyjnego. Stanowi on moim zdaniem hybryd zatrudnienia

W sieci

b n a Piotr widerek, bardzofajny.net

Ajenci podpisuj umow wsppracy ze spk abka Polska Sa jako samodzielne podmioty gospodarcze. Jednak faktycznie zobowizuj si dotakiego podporzdkowania, jakiego zwykle wymaga si od pracownika.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

85
isamozatrudnienia. Zwrc uwag na jego konsekwencje, dotykajce nie tylko ajentw, ale ikasjerek. take ustalanie zgry przez sie cen na poszczeglne towary, czy te naoenie obowizku zakupu co najmniej jednej sztuki artykuu danego rodzaju. Ustalane zgry, wwikszoci stosunkowo wysokie ceny, powodoway, i sklep sieci wopiniach tak ajentw, jak iklientw odbierany by jako drogi, co zmniejszao jego konkurencyjno. Natomiast ustalane zgry przez central mare iniemono zmian cen poszczeglnych towarw przez prowadzcych sklepy ajentw powodowao ma elastyczno danego punktu sklepowego ijego niekonkurencyjno. Prokuratura wymienia te inne niekorzystne dla ajentw warunki wsppracy. Naley do nich m.in. fakt, e istotne warunki wsppracy okrelaj tzw. Instrukcje iWytyczne. Ajenci nie znaj ich wchwili podpisywania umowy przesyane s na bieco, zawieraj informacje opromocjach, zmianach mary, nowym ustawieniu towarw itd. Prokuratura stwierdza wrcz: [] poddajc chodnej analizie warunki wsppracy na jakie godzili si pokrzywdzeni, faktycznie uzna naley je za niekorzystne dla ajentw, aowiele korzystniejsze (czy te jak chc pracownicy sieci abka zabezpieczajce finansowe interesy sieci), dla firmy abka Polska SA. Dalej czytamy, e wPolsce istnieje swoboda zawierania umw, aprawo nie zabrania kontraktw niekorzystnych dla jednej ze stron, oile nie wykorzystuj one przymusowego pooenia ktrego zkontrahentw. Zdaniem prokuratury iwydaje si, e jest to opinia do dobrze uargumentowana do takiej sytuacji wwypadku ajentw nie doszo, ponadto mieli okazj zapozna si zwarunkami wsppracy podczas szkolenia przygotowujcego do prowadzenia sklepu. Nie mog zatem zasania si trudn sytuacj yciow czy niewiedz ozasadach wsppracy. Uzasadnienie samo w sobie jest bardzo ciekawe, jednak jego dokadne omwienie wymagaoby duo miejsca; podstawowa dla nas informacja wnim zawarta jest taka, e adnego przestpstwa wobec ajentw nie popeniono. Decyzja oumorzeniu ledztwa, ktra zapada 31 grudnia 2008r., oznacza, e system agencyjny stosowany przez spk abka Polska sa jest zgodny zobowizujcym prawem idefacto koczy prokuratorskie batalie ajentw.

W systemie agencyjnym spki poszczeglne abki prowadzone s przez tzw. ajentw (nie, jak mona by si spodziewa, agentw) formalnie autonomicznych przedsibiorcw, prowadzcych wasn dziaalno gospodarcz. Nie odnosz si jednak do nich przepisy dotyczce ajencji; ajent jest jedynie nazw wasn. Wielo kategorii rzadko stosowanych wpotocznym jzyku (system agencyjny, agent, ajent) nie uatwia kandydatom na ajentw podjcia decyzji. Spjrzmy jednak, co dzieje si dalej. Ajenci podpisuj umow wsppracy ze spk abka Polska Sa jako samodzielne podmioty gospodarcze. Jednak faktycznie zobowizuj si do takiego podporzdkowania, jakiego zwykle wymaga si od pracownika. Wumowie istnieje np. wyrany zapis otym, e ajentom wolno prowadzi inn dziaalno gospodarcz wycznie za wyran, pisemn zgod centrali (tak nazywana jest poznaska siedziba spki abka Polskasa, wktrej pracuj specjalici od marketingu, pr-uitd.). Kontrolowani s przez inne samodzielne podmioty gospodarcze tzw. partnerw ds. sprzeday aci zkolei przez innych jednoosobowych przedsibiorcw, nazywanych szefami makroregionw. Jeeli ajent bdzie mia zastrzeenia wobec swego umownego zwierzchnika (ktry jednak peni obowizki zwierzchnika faktycznego), moe pozwa do sdu danego partnera czy makroregionist, natomiast raczej nie uda mu si wytoczy sprawy samej spce abka Polska sa. Chocia makroregionici oraz partnerzy kontroluj inadzoruj prac ajentw na polecenie iwsposb okrelony przez spk, to ponosz za swoj prac pen odpowiedzialno karn. Dlaczego jednak wogle mowa oprocesach sdowych, skoro spka reklamuje prowadzenie sklepu sieci jako pewne, rodzinne przedsiwzicie? Ot umowa wsppracy midzy firm ajenta afirm abka Polska sa jest dla kontrahenta spki niekorzystna. Potwierdzia to prokuratura wKrakowie. Przez kilka lat badaa ona zastrzeenia ajentw wobec zasad, na jakich prowadzi musz swoje placwki. Wielu znich koczyo prowadzenie abek zdugami dochodzcymi nawet do kilkudziesiciu tysicy zotych. Ajenci prbowali udowodni przed prokuratur, e podczas szkolenia zostali zmanipulowani, dlatego podpisali niekorzystn dla siebie umow; dodatkowo firma miaa wykorzysta ich przymusowe pooenie. Ta argumentacja miaa uchroni ich przed nakazem spaty weksla podpisanie weksla in blanco jest warunkiem prowadzenia abki. Wchwili, gdy ajent ma dugi wobec sieci, spka wpisuje nalen kwot na podpisany weksel idomaga si jego zapaty. Oto urywek zpostanowienia oumorzeniu ledztwa: Bardzo niekorzystnym dla ajentw rozwizaniem byo

Na wasne yczenie?

Wymieniajc kolejne zasady uderzajce bezporednio wajentw, zacznijmy od tego, e nie ustalaj oni wikszoci asortymentu. Samodzielnie decyduj jedynie otzw. towarach regionalnych: owocach, warzywach, czci nabiau, mroonkach. Nie posiadaj te wpywu na ceny, wjakich kupuj towar maj obowizek zaopatrywa si whurtowni nalecej do centrali sieci. Pac natomiast podatki za sprzedany towar isami zatrudniaj pracownikw, co jest dla nich duym obcieniem finansowym. Mara na towary jest niska, rednio ok. 68%. Dla porwnania osiedlowe spoywczaki narzucaj co najmniej 25%. Na ajentw zostaa zatem przeniesiona odpowiedzialno prawna iskarbowa za prowadzenie sklepw,

acuch poszkodowanych

86
chocia ich decyzyjno ogranicza si wzasadzie do wyboru personelu. Peni w swoich placwkach funkcj quasi-kierownikw, ale przez instytucje pastwowe traktowani s jak przedsibiorcy, aprzez spk abka Polska Sa jak pozbawieni przywilejw pracownicy, za ktrych nie trzeba ponosi adnej odpowiedzialnoci. Ajent jest wrzeczywistoci wanie kim pomidzy przedsibiorc a pracownikiem. Wypenia obowizki tego drugiego, natomiast ponosi odpowiedzialno pracodawcy ipodmiotu gospodarczego. Trudno okreli, po ktrej ze stron umieci jego zyski. Nie ma adnej gwarancji, e wdanym miesicu cokolwiek zarobi, rni si zatem od pracownika, ktry otrzymuje ustalone wynagrodzenie. Jednoczenie nie moe, jak przecitny przedsibiorca, prbowa zwikszy dochody, gdy to nie on ustala mare idecyduje oasortymencie. Jedyne, co moe zrobi to obniy koszty. Jak czytamy wmateriaach szkoleniowych dla ajentw: Zgodnie zzaoeniami sklepu abka (sklep rodzinny) idealnym rozwizaniem byaby praca wsklepie jedynie czonkw rodziny, oraz uczniw. Pozwoli to na znaczne ograniczenie kosztw funkcjonowania sklepu iznaczco zwikszy rentowno sklepu. [] Niedopuszczalne jest, aby dochd Ajenta by <0. Jeeli dochd Ajenta jest liczb ujemn, oznacza to, i koszty operacyjne funkcjonowania sklepu s wysze od uzyskiwanych przychodw iwkolejnych miesicach naley je obniy. Wspomniaam, e niepewne formy pracy opieraj si na przerzucaniu ryzyka na pracujcych. Transmisja odpowiedzialnoci odbywa si na kilku poziomach iwydaje si do typowa dla dzisiejszej gospodarki jej przykadem jest rwnie cig podwykonawcw, charakterystyczny dla produkcji odzieowej. Take wwypadku abek przenoszenie odpowiedzialnoci iryzyka nie koczy si na poziomie prowadzcych sklepy. Wkontekcie niekorzystnej umowy iobniania kosztw jako jedynego sposobu na poprawienie sytuacji finansowej ajentw, zasadne wydaje si twierdzenie, e przerzucaj oni cz ryzyka, ktre ponosz, na zatrudniane przez siebie kasjerki. I tak, jeli ajent boryka si zkradzieami askoro mowa osklepach samoobsugowych, problem jest uniwersalny moe obcia pracownikw ich kosztami. Zdarzaj si rwnie przypadki, e prowadzcy sklepy nie wywizuj si zzobowiza wobec personelu, np. nie wypacaj pensji lub nie przekazuj skadek do zus, prbujc wten sposb zaoszczdzi. Wielu ajentw nie miao wczeniej adnych dowiadcze w roli pracodawcy, co mona stwierdzi choby na podstawie przywoywanej decyzji prokuratury, ktra zarzucia im brak naleytego przygotowania do prowadzenia wasnej dziaalnoci gospodarczej. Bye iobecne kasjerki na forach internetowych czsto odradzaj prac wabce, opisujc j jako cik, nieadekwatn do niskich inieregularnych zarobkw. Pisz rwnie onieuczciwych ajentach, ktrzy dorabiaj si ich kosztem. Przytocz jedn zwypowiedzi na temat pracy wsklepie sieci (zachowano pisowni oryginau): Ludzie PRACA w abce to najwieksze Gwno na wiecie !!!!! Ajent ajentowi jest nierwny , maj tak zryte berety (zwaszcza jak wracaj ztzw. szkole) S nie wypacalni ( zasaniaj si tym, e nie maj kasy na wpate za towar) awrzeczywistoci okradaj swoich pracownikw jak tylko mog. Karz kupowa towary po terminie , PRZEBIJA DATY WANOCI ( ADZIW E ADEN KLIENT NIE ZGOSI TEGO FAKTU DO SANEPIDU !!!) Ilo przepracowanych godzin nie jest adekwatne do wypaty np. 240h wmiesiacu za najnisz krajow?? mieszne !!! Dni wolne od pracy nie s oddawane tak jak si naley wzalenoci od humoru ajenta. Dostawy towaru to istny koszmar, siada krgosup od dwigania dostawcy ani ajenci nie pomagaj wrozadunku. Co miesieczne naloty tzw. partnerw, ktrzy nakadaj kary dla ajentw to koszmar odbija sie to na pracownikach Nie masz czasu na niadanie ani na pjcie do toalety. Odradzam wszystkim prace wabkach jeeli nie chcesz si nabawi nerwicy. Dla niedowiarkw link do oficjalnego artykuu: http://praca.wp.pl/title,Gulag-Zabka,wid,7184812,wiadomosc.html To dosadny komentarz, jednak mona zdu doz prawdopodobiestwa stwierdzi, e autorka postu rzeczywicie pracowaa w abce wskazuj na to specyficzne dla sieci okrelenia (partnerzy, codzienna wpata utargu na konto spki, szkolenia odbywajce si dwa razy wroku). wietnie zna realia pracy, nawet liczba godzin do przepracowania wmiesicu wydaje si prawdopodobna sklepy sieci otwarte s codziennie oprcz kilku witecznych dni od 6:00 do 23:00. Pamitajmy oniekorzystnych warunkach wsppracy, ktre zca pewnoci odbijaj si na finansach ajenta mona przypuszcza, e nie majc pienidzy na biece funkcjonowanie sklepu, bdzie prbowa zaoszczdzi na pracy sprzedawczy, obciajc je bezpatnymi nadgodzinami. Kontrole wspomnianych partnerw ds. sprzeday rzeczywicie odbywaj si przynajmniej raz wmiesicu. Mog oni nakada na ajentw kary, tak jak podaje nasza autorka, co prawdopodobnie ma wpyw na sposb, wjaki ci ostatni traktuj swj personel. Tajemnic poliszynela jest zatrudnianie kasjerek na czarno lub wypacanie im najniszej krajowej oraz dopacanie pod stoem. Dla modych dziewczyn, ktre zwykle mona spotka za abkow lad, to niekorzystne rozwizanie. Pracujc wiele lat bez staej umowy, pozbawiaj si skadek iskazuj na bardzo nisk emerytur wprzyszoci. Kasjerki w abkach to modelowy przykad opisywanego wczeniej prekariatu. Wykonuj wiele czynnoci podczas jednej zmiany, cznie zrozadowywaniem i ukadaniem towaru. Czsto pracujce ponad siy wdugo otwartym sklepie mode dziewczyny lub

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

87
zbliajce si do emerytury panie otrzymuj wzamian minimalne wynagrodzenie: Ja natomiast pracowaam wzabie ponad 2 lata(najgorsze lata!) trzymala mnie tylko fajna ekipa ito ze nie moglam znalezc innej pracy! nie podpisujac odpowiedzialnosci wspolmajatkowej nie wiem jak ajent moze odciagac za straty zwypaty. Placilismy tez za przeterminowane produkty. Czasami kazano nam sprzedawac cos po terminie. Pracuje sie ok 200 h miesiecznie( moze nie wszyscy pracownicy, ale ktos musi inaczej wzabce musialoby pracowac ok 10 osob. Przez ten czas nie mialam urlopu, bo nie mialam umowy oprace. Trzeba dzwigac skrzynki zpiwem, zwodka ciezkie zgrzewki napoi. Np. 2 dziewczyny na zmianie i60 zgrzewek 2 litrowej coli powodzenia! Bylam wiecznie zmeczona, bolaly mnie nogi, kregoslup. Nie bylo czasu na imprezy, spotkania, bo nigdy nie bylo na to tez sily. inie nikt nie pierli, ze nie wszedzie tak jest!!!w kazdej zabce jest dokladnie to samo. Ciezka, niewdzieczna praca za pol darmo!! Przerzucanie ryzyka na nisze pitra skutkuje zatem szczeglnie zymi warunkami pracy dla osb znajdujcych si na samym dole firmowej hierarchii. abka Polska sa nie traktuje ajenta jako rwnorzdnego partnera co zreszt prokuratura sankcjonuje, piszc, e ajenci powinni byli spodziewa si podporzdkowanej pozycji, nawizujc wspprac ze znacznie od nich bogatsz ipotniejsz firm wic ten, pozbawiony w zasadzie pola manewru, skania si ku wszelkim sposobom ograniczania kosztw, take sprzecznym zprawem.

b n d radcliffe_photos, http://www.flickr.com/photos/radcliffephotos/516778719/

Polskie nauki spoeczne iprawo nie widz ajentw. Nie ma odpowiednich poj, ktre oddawayby sytuacj osb prowadzcych abki, posiadajcych cechy zarwno pracownikw, jak ipracujcych na wasny rachunek. Winnych krajach europejskich uywa si terminu economically dependent worker, czyli pracujcy ekonomicznie zaleny. Jest to kategoria, ktra nabiera bdzie coraz wikszego znaczenia, biorc pod uwag stopie deregulacji rynku pracy iproblemy zjednoznacznym ustaleniem statusu osb pracujcych. Chc podkreli, e nie chodzi opracownikw, ale wanie opracujcych. Wjzyku polskim rozrnienie to jest rzadko stosowane, aszkoda wielu dzisiejszych pracujcych nie ma statusu pracownikw. Mamy zatem okoo dwa tysice sklepw trudno okreli, ile dokadnie, poniewa rotacja ajentw abek jest dua i mona tylko szacowa, ile placwek jest w danym momencie rzeczywicie otwartych. Pracuj wnich ajenci ikasjerki; ajenci na niekorzystnych warunkach narzucanych przez spk, kasjerki na niekorzystnych zwykle warunkach narzucanych przez ajentw. Poczytne oglnopolskie dzienniki opisay patologie systemu agencyjnego, ajednak nie powsta aden ruch dziaajcy na rzecz ajentw czy

Niewidzialna armia

Ajent jest w rzeczywistoci kim pomidzy przedsibiorc apracownikiem. Wypenia obowizki tego drugiego, natomiast ponosi odpowiedzialno pracodawcy i podmiotu gospodarczego.
oglnie pracujcych oniejasnym statusie. Pomijajc fakt, e ajenci nie potrafi zawiza skutecznej wsppracy na szersz skal, to ich problemami oraz bolczkami kasjerek wabkach nie zainteresowaa si adna organizacja bronica praw pracowniczych. Kupujc wabce papierosy albo piwo towary sprzedawane wsklepach sieci chyba najczciej pamitajmy, e nie przyczyniamy si do rozwoju osiedlowego sklepiku, pozwalajcego utrzyma si caej rodzinie. Wspieramy ekspansj giganta, ktry osabia drobn przedsibiorczo, aswoich kontrahentw nierzadko czyni bankrutami.

Joanna JurkIewIcz

88

gospodarka spoeczna

Stwr mityczny?
Odpowiedzialny biznes wPolsce
b geishaboy500, http://www.flickr.com/photos/geishaboy500/100043954

AdaM NiecHudy
statnio wiele si wPolsce mwi oetyce biznesu. Szczeglnie popularna staje si koncepcja Spoecznej Odpowiedzialnoci Biznesu (ang. Corporate Social Responsibility csr). Ma ona cywilizowa biznes, sprawia, e firmy bd z wasnej woli, w oparciu omechanizmy samoregulacji dziaa tak, jakby kieroway si dobrem wsplnym. Idea szczytna, ale podobnie jak wpeni wolna konkurencja wzasadzie nie wystpujca wpraktyce.

The business of business is business

To zdanie, sformuowane przez Miltona Friedmana wlatach 70. ipowszechnie utosamiane zwyznaniem wiary wneoliberalny model gospodarki, zwolennicy csr przytaczaj znajwiksz odraz. Friedman przedstawiany jest jako przedstawiciel starego, nieludzkiego podejcia do biznesu, w ramach ktrego najwaniejszy jest gos akcjonariuszy, ajedyne zadanie firmy to pomnaanie zysku przy przestrzeganiu podstawowych (a wic minimalnych) regu prawnych. Wmodelu tym np. wszelka filantropia jest nieracjonalna, poniewa jak podkrela Friedman przedsibiorstwo paci podatki, dystrybuowane przez pastwo m.in. na cele spoeczne. Dodatkowe rozdawnictwo jest nieuzasadnione rwnie dlatego, e firmy nie maj wiedzy ani kompetencji pozwalajcych na odpowiedni ocen potrzeb spoecznych. Menederowie winni by lojalni wycznie wobec akcjonariuszy, ci za oczekuj maksymalizacji zyskw. Ten uproszczony obraz myli Friedmana sta si sztandarowym przykadem przytaczanym przez ekspertw od spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw

na dowd nieetycznej natury doktryny neoliberalnej. Przeciwstawiany jest mu nowy model: gospodarka oparta na zasadach zrwnowaonego rozwoju (kolejne pojcie robice karier), wktrej biznes dziaa wharmonii ze spoeczestwem irodowiskiem, nie tylko minimalizujc negatywny wpyw na nie, ale wrcz przyczyniajc si do poprawy ich stanu, m.in. poprzez nowoczesne metody zarzdzania iinnowacje. W wersji Friedmana, menederowie przedsibiorstwa odpowiadaj wycznie przed akcjonariuszami, ktrych interes jest dla nich priorytetem. Takiej wizji przeciwstawiana jest tzw. teoria interesariuszy, wrodowisku csr znana przede wszystkim wwersji wypromowanej przez R. Edwarda Freemana. Wedle niej, celem menederw powinno by denie do rwnowagi midzy interesami wszystkich interesariuszy. Spr akcjonariusze czy interesariusze przetacza si przez rodowisko ekspertw w dziedzinie zarzdzania zregularnoci pr roku ijak zawsze znajduj si te tacy, ktrzy wybieraj trzeci drog. Wtym przypadku s nimi ci, ktrzy uwaaj, e nie mona rzetelnie zadba ointeresy akcjonariuszy bez jednoczesnego doprowadzenia do kompromisu midzy potrzebami pozostaych grup zotoczenia firmy. Dyskusje tego rodzaju podsycaj teoretycznie twrczy, adefacto jaowy konflikt midzy zwolennikami business as usual anowego, odpowiedzialnego biznesu. O ile jednak na Zachodzie tego rodzaju dyskusje tocz si otwarcie inie brakuje gosw krytyki, otyle wPolsce trudno wskaza kogokolwiek zgrona autorytetw, kto otwarcie przyznawaby si do wtpliwoci wzgldem cSr. Wmainstreamie tego nurtu nie toczy si

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

89

Piotr widerek, bardzofajny.net

adna pogbiona debata na temat tego, czy csr wtakiej formie, wjakiej promuje si go na wiecie iwPolsce, jest sensowny, uzasadniony, aprzede wszystkim adekwatny wwarunkach naszej gospodarki. Brakuje kontrpropozycji zaoe csr nie kwestionuje si, co najwyej toczy spr odefinicje. csr, czyli realizacja zasad zrwnowaonego rozwoju wpraktyce przedsibiorstw, sta si nowym idealnym rozwizaniem, ktre ma nas zbawi od wypacze wolnego rynku iskierowa biznes na ciek etyki. csr-em zajmuj si obecnie nie tylko organizacje pozarzdowe igrupa wwikszoci samozwaczych ekspertw, ale nawet rzd (Ministerstwo Gospodarki) iKomisja Europejska. Co jest takiego w tej koncepcji, e przyciga coraz wicej zwolennikw? Komu zaley na tym, ebymy uwierzyli wmoliwo szybkiego nawrcenia polskich biznesmenw? Czy csr to faktycznie odpowied na patologie turbokapitalizmu, czy moe jego wzmocnienie ilistek figowy?

Wok definicji

Przez ostatnie 20 lat powstao wiele definicji Spoecznej Odpowiedzialnoci Biznesu. Wostatnim okresie dominowaa jedna, stworzona przez Komisj Europejsk w2001r. To koncepcja, wedle ktrej przedsibiorstwa dobrowolnie uwzgldniaj aspekty spoeczne iekologiczne wdziaalnoci biznesowej oraz wspdziaaj zinteresariuszami. Niepokojce jest w niej jedno sowo dobrowolny, czyli pozostajcy wsferze samoregulacji. To wok niego od lat tocz si spory w rodowisku zwizanym zcsr. Krytycy tak zdefiniowanej Spoecznej

Odpowiedzialnoci Biznesu przestrzegaj przed jej fasadowoci. Samoregulacja oznacza bowiem brak wicych postanowie isprawczoci organw nadzorujcych rynek. Werze globalizacji, gdzie sia pastwa znaczco osaba na rzecz niewidzialnej rki, samoregulacja moe atwo stawa si wytrychem, ktry ma upi czujno organw wadzy, awrzeczywistoci zapewnia swobod ibezstresowe prowadzenie biznesu. Kapita wypar pastwo ztradycyjnych obszarw kontroli. Fiaskiem koczy si prawie kada prba wprowadzenia nowych regulacji dla biznesu. Ktokolwiek zagrozi interesom kapitau, naraa si na zarzuty otworzenie barier dla przedsibiorczoci. Czy wtakiej sytuacji mona pozwoli, aby branie odpowiedzialnoci za skutki dziaania firm wpyw na spoecznoci irodowisko pozostawao wgestii ich samych? Czy mona liczy na to, e przedsibiorcy sami narzuc sobie precyzyjne reguy postpowania wkrajach, wktrych regulacje s znikome? Wiadomo przecie, e zjawisko przenoszenia produkcji do krajw rozwijajcych si to nie tylko pogo za obnianiem kosztw, ale te poszukiwanie rynkw, na ktrych nie obowizuj cise zasady, co pozwala na bardziej elastyczne zarzdzanie. Nic nie wskazuje jednak, aby wnajbliszym czasie definicja csr ulega zmianie. Moe by co najwyej poszerzana onowe elementy, m.in. za spraw kompleksowych standardw, takich jak Iso 26000. Kwestia dobrowolnoci wydaje si niezagroona, awojujcy ojej zmian Parlament Europejski moe co najwyej forsowa zwikszanie nadzoru nad wybranymi segmentami rynku. Lobby

90

Piotr widerek, bardzofajny.net

skupione wok Komisji skutecznie broni interesw korporacji.

Wicej ekspertw ni odpowiedzialnoci

W popularyzacji hasa odpowiedzialny biznes wPolsce najwikszy udzia miao (i do dzisiaj odgrywa wtym wzgldzie istotn rol) stowarzyszenie zaoone w2000r. przez grono pasjonatw csr Forum Odpowiedzialnego Biznesu (FoB). Forum dziaa wpartnerstwie zkilkudziesicioma firmami, zczego znakomita wikszo to lokalne oddziay korporacji transnarodowych wrd nich tak znane znieodpowiedzialnoci, jak Nestl czy Shell. Ide Forum jest promowanie dobrych praktyk, anie pitnowanie zych, nie ma wic mowy otym, eby organizacja chciaa imoga peni rol stranicz. Brak wPolsce organizacji, ktre potrafiyby sprawnie monitorowa dziaania biznesu pod ktem spoecznej odpowiedzialnoci izwraca uwag opinii publicznej na zwizane ztym kwestie, wtym krytykowa zachowania nieetyczne. W tej sytuacji CSR pozostaje bez alternatywy, co jest niebezpieczne. Jak wprzypadku kadej teorii przyjmowanej bezkrytycznie, sprawia to, e woficjalnym dyskursie pomijane s wszelkie sygnay wskazujce na jej uomnoci. Jedyna organizacja, ktra mogaby pretendowa do miana watchdoga wdziedzinie csr to Fundacja CentrumCSR.pl, dowodzona przez Grzegorza Piskalskiego, wrodowisku kojarzonego zradykaln postaw wobec wielkich korporacji isympati do zwizkw zawodowych. Fundacja ma jednak niky zasig dziaania, swoje projekty realizuje nieregularnie inie jest postrzegana jako opiniotwrcza. Przez wiele lat FoB miao monopol wdziedzinie odpowiedzialnego biznesu, obecnie jednak dziaa wicej organizacji zajmujcych si tym zagadnieniem. Powstay portale tematyczne (m.in. www.odpowiedzial-

nybiznes.pl, www.csrinfo.org, www.crnavigator.pl, challengesd.eu,www.ekologia.pl,www.odpowiedzialne-inwestowanie.pl), setki artykuw ipublikacji, kadego roku odbywa si wPolsce kilkadziesit wydarze powiconych csr itematom pokrewnym. Kilka krajowych uczelni uruchomio studia podyplomowe otym profilu, zapowiadane s nastpne. Krtko mwic rynek cSr wPolsce kwitnie irozwija si wszybkim tempie, aliczba ekspertw zajmujcych si tym tematem przewysza liczb odpowiedzialnych firm.

Najwiksz jednak, cho czsto niewidoczn rol wpromowaniu csr wPolsce miay imaj firmy doradcze, szczeglnie tzw. Wielka Czwrka. Pionierska rola przypada tu PricewaterhouseCoopers, ktra posiada specjalny zesp konsultantw, dedykowany wycznie kwestii zrwnowaonego biznesu. Rola firm konsultingowych jest jednak co najmniej dwuznaczna. Zjednej strony rozwijaj praktyczne narzdzia zrwnowaonego zarzdzania, zdrugiej stale walcz opozyskanie klientw gotowych zapaci za ich, jake kosztowne, usugi. W Polsce wiadomo zagadnienia spoecznej odpowiedzialnoci ipotencjalnych jej korzyci dla firmy iotoczenia jest bardzo niska, apresja ze strony konsumentw na wprowadzanie tego typu rozwiza wzasadzie zerowa. Pozyskiwanie klientw wymaga wic defacto budowania rynku od podstaw. Popyt kreuje si przez pokazywanie korzyci (Zarzdzaj odpowiedzialnie zarobisz) lub ryzyka (Zarzdzaj nieodpowiedzialnie stracisz), przy czym dominuje raczej motywacja pozytywna. Nic nie przekonuje biznesu tak silnie, jak wizja zwikszenia zyskw. Tego rodzaju argumentacja przyczynia si do powstania jednego znajwikszych mitw dotyczcych csr, ktry powtarzany jest przez kolejnych ekspertw:

Konsultant czy audytor?

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

91
spoecznie odpowiedzialne firmy zwikszaj zyski. Jak kade kategoryczne stwierdzenie, take ito jest pewnym uproszczeniem. Nie ma jednoznacznych dowodw na potwierdzenie tej tezy, bowiem ilo uwarunkowa izmiennych, jakie mog mie wpyw na wyniki finansowe firmy, jest ogromna. Owszem, mona wskaza przykady przedsibiorstw, ktre wprowadziy strategi csr iosigaj znaczce sukcesy (m.in. Timberland, IKEA, SABMiller). Jednak dobre wyniki s rwnie udziaem firm jej nie posiadajcych. Wystarczy spojrze, jak radz sobie korporacje paliwowe czy azjatyckie koncerny, dziaajce wwarunkach zacznie odbiegajcych od tego, co moglibymy nazwa zrwnowaonym rozwojem. Naukowcy zajmujcy si tematem csr stale poszukuj potwierdzenia zwizkw midzy odpowiedzialnoci akondycj firmy. Nadal brakuje jednak twardych wskanikw, pozwalajcych zmierzy ekonomiczne efekty dziaa wtej sferze. Oile atwo oszacowa np. korzyci wynikajce zprzejcia na energooszczdne instalacje (a tego rodzaju dziaania zaliczane s do csr-owych), otyle te zprowadzania dialogu spoecznego lub inwestycji wspoecznoci lokalne nie poddaj si analizie wsystemie rachunkowym. Pd do znalezienia idealnych miernikw wynika m.in. ztego, e wielu zarzdzajcych nie jest skonnych do inwestowania wjakiekolwiek dziaania nie poparte twardymi dowodami efektywnoci. Problemem jest brak w rodowisku doradcw ds. csr regulacji, ktre ograniczayby moliwoci czenia funkcji konsultanta iaudytora. Dochodzi wic do absurdalnych sytuacji, gdy firma doradcza przygotowuje dla klienta raport spoeczny, ajednoczenie przeprowadza uniego audyt lub wystpuje wcharakterze sdziego wkonkursie wyaniajcym najlepsze dokumenty tego rodzaju. Raport spoeczny to dokument podsumowujcy dziaalno przedsibiorstwa wpewnym okresie (najczciej roku), uwzgldniajcy dane dotyczce zarzdzania wkontekcie zasad csr, tj. odnoszce si do wynikw iwpywu firmy wobszarach zwizanych zmiejscem pracy, rodowiskiem, rynkiem irelacjami ze spoecznoci lokaln. Takie praktyki s nie do pomylenia wsektorze finansowym, silnie regulowanym i nadzorowanym, gdzie podobne czenie usug jest nie tylko prawnie zabronione, ale iuznawane za nieetyczne. Rynek csr w Polsce pozostawiono samemu sobie, a brana doradcza nie podja dotychczas inicjatywy samoregulacji. Nie istnieje kodeks dobrych praktyk ani adna organizacja, ktra mogaby przyj rol lidera wdostosowywaniu firm konsultingowych do standardw, wkwestii ktrych same doradzaj. Znowu mamy problem braku silnej organizacji straniczej lub instytucji, ktra nadzorowaaby rynek (tak rol mgby przyj Urzd Ochrony Konkurencji iKonsumentw lub Ministerstwo Gospodarki, ktremu powierzono przewodnictwo wtej dziedzinie). Sprawia to, e temat nie jest nawet poruszany wpublicznych debatach. Poza tym, firmy doradcze s silnie zwizane zorganizacjami promujcymi csr, wobec czego nie s podejmowane adne dyskusje, ktre mogyby uderzy wich interesy. Dodatkowo, adna z wiodcych firm oferujcych usugi zzakresu doradztwa ws. cSr nie moe poszczyci si konsekwentnie realizowan strategi zrwnowaonego rozwoju. Gorzej, niewiele z nich przygotowuje wasne raporty spoeczne (a jest to przecie element ich specjalistycznych usug dla innych firm), ate, ktre si tego podejmuj, robi to nieudolnie inieprzekonujco. adnych odpowiedzialnych standardw nie wdraaj te firmy pr-owe, ktre obok konsultingowych wyspecjalizoway si wusugach zzakresu csr. Wpraktyce ich doradztwo koncentruje si na budowaniu wizerunku iplanowaniu spektakularnych akcji udajcych kampanie spoeczne albo projekty wspierajce jak dobr spraw. Jednoczenie agencje PR znane s zbraku etyki wrelacjach zwasnymi pracownikami zatrudniania bez staej umowy czy wymuszania nadgodzin. Polska brana public relations synie take zwielu innych grzechw, jak manipulowanie informacjami, korumpowanie dziennikarzy czy opacanie niezalenych ekspertw. Z punktu widzenia csr wystpuje tutaj pewien paradoks. Wiele firm deklarujcych prowadzenie dziaalnoci zgodnie zzasadami spoecznej odpowiedzialnoci uznaje dostawcw towarw czy usug za istotnych interesariuszy. Niektre znich, jak ikea czy Nokia, opracoway specjalne standardy obowizujce dostawcw. Wymagaj od nich postpowania zgodnie zzasadami etyki izrwnowaonego rozwoju, przestrzegania okrelonych kodeksw inorm. Nikt jednak nie kontroluje dostawcw usug doradczych czy marketingowych aprzecie one take wpisuj si wtzw. acuch dostaw.

W wiecie dobrych praktyk

Dopki nie powstan silne organizacje stranicze, nie moe by mowy oprawdziwym rozwoju csr. Promowane w kko tzw. dobre praktyki przykady wzorowego wykorzystania tej koncepcji wpraktyce s oczywicie przydatnym narzdziem, ale pozostawione bez komentarza odwracaj tylko uwag od tego, co naprawd wane zpunktu widzenia zrwnowaonej gospodarki. Firmy, ktrych wybrane praktyki okrelone zostay jako dobre, mog wPolsce spa spokojnie zych praktyk pki co nikt zpodobn skrupulatnoci nie odnotowuje. W tej sytuacji bardzo atwo zbudowa wizerunek firmy odpowiedzialnej, nawet jeli rwnolegle stosuje si nieetyczne zagrania. Zwaszcza, e polscy konsumenci wykazuj minimalne zainteresowanie tymi kwestiami. Nie ma u nas tradycji bojkotw konsumenckich, podczas gdy na Zachodzie najbardziej skompromitowane marki dowiadczaj wyranego spadku sprzeday. Wnaszym spoeczestwie, znajdujcym si na konsumpcyjnym dorobku, jeeli towar lub usuga

92
spenia kryteria ceny ijakoci reszta jest do pominicia. Tzw.rynek odpowiedzialnej konsumpcji jest unas skrajnie niszowy. Do powiedzie, e znajomo pojcia fair trade (sprawiedliwy handel) deklarowao w2009r. zaledwie 3% populacji. Przykadem tego, jak nieczuli na informacje ozych praktykach s rodzimi konsumenci, moe by sprawa Biedronki. Po opisaniu wmediach skandalicznego traktowania pracownikw, dochody sieci jeszcze wtym samym roku wzrosy o25%. Nagonienie sprawy mogo wrcz zadziaa jak darmowa reklama ludzie dowiedzieli si, gdzie mona kupowa szybko itanio. Obecnie Biedronka doczya do grona firm uprawiajcych klasyczne wybielanie wizerunku. Wopacanych artykuach wprasie informuje ospoecznej odpowiedzialnoci, przekonujc wrcz, e troska opracownikw od pocztku bya priorytetem waciciela sieci. Z tekstu wdodatku do Rzeczpospolitej (wydawca: Boston Media, publikacja tematyczna zgrudnia 2009) powiconego csr, dowiadujemy si, e Biedronce, od pocztku swojej dziaalnoci, udao si unikn mylenia oCSR wwskich kategoriach jeszcze jednego obowizku firmy. Menederowie sieci niemal natychmiast dostrzegli wdziaalnoci spoecznej olbrzymi potencja. [] Przykadem takiego nowoczesnego podejcia moe by pakiet dziaa na rzecz pracownikw, ktry sta si wzorem spoecznego zaangaowania realizowanego przez pracodawc. Warto doda, e tekst nie jest ani podpisany, ani oznaczony jako artyku sponsorowany. Nikt nie wyraa sprzeciwu wobec takiej formy promocji. Kolejne mity odpowiedzialnego konsumenta oraz rzetelnych mediw upadaj. Jednym z niewielu narzdzi pitnowania niedozwolonych praktyk handlowych jest wPolsce Kodeks Etyki Reklamy. To forma samoregulacji, komplementarna wobec istniejcych przepisw iumoliwiajca rozstrzyganie wsprawach naduy wsferze marketingu. W2010r. mielimy do czynienia zpierwszym gonym przypadkiem tzw. greenwashingu ipierwszym prawdziwie obywatelskim sprzeciwem wobec zielonej propagandy. Dostawca prdu, firma Enea, zostaa zgoszona do Rady Etyki Reklamy przez Stowarzyszenie Ekologiczne Eko-Unia za kampani promocyjn pod hasem Enea. Czysta energia. Czysty biznes.. Po rozpatrzeniu sprawy, Rada przyznaa racj ekologom, powoujc si na zapisy Kodeksu. W opisie skargi czytamy: Skarcy wprawidowo zoonej skardze podnosi, e reklama narusza art. 8 iart. 35 Kodeksu Etyki Reklamy. Firma Enea wprowadza czytelnikw wbd obrazem itreci hase: Enea. Czysta energia. Czysty biznes oraz Potga wiatru. Sia wody. Korzystamy znatury, by da Ci czyst energi. Hasa te wprost informuj orzekomej przyjaznoci dla rodowiska firmy Enea, robieniu czystego biznesu na czystej energii, ktra produkowana jest z wiatru i wody. Skarcy poinformowa, e na stronie firmy Enea (www.enea.pl) mona znale jej prawdziw struktur nonikw energii. Zaledwie 5,26% stanowi w niej energie odnawialne, ktre symbolizuj wiatraki wtej reklamie (wtym zsamych wiatrakw firma uzyskuje zaledwie 1,1%). Reszta s to energie konwencjonalne, gwnie wgiel kamienny (71,3%) ibrunatny (20,09%), ktrego spalanie przynosi szereg zanieczyszcze rodowiska: wpowietrzu, glebie iwodzie. Firma poprzez emisj CO2 ma take swj znaczcy udzia wPolsce wzmianach klimatu. Mimo i tre skarg, jak idecyzje Rady s upubliczniane, firma zdecydowaa si na do kuriozaln strategi obrony: Wroku 2009 a 5,26% energii sprzedawanej przez Enea S.A. (wytwarzanej przez inne ni EneaS.A. podmioty) stanowia energia uzyskana ze rde odnawialnych. Dla porwnania, w2009 roku udzia energii zodnawialnych rde energii woglnej sprzeday energii konkurentw Enea S.A. wynosi: 1,032% dla Vattenfall Heat Poland (VHP), 1,05% dla PGE oraz 3,03% dla Tauron Polska Energia S.A. Skarony stwierdzi, i na tle wskazanych wyej podmiotw, to wanie EneaS.A. jest liderem wudziale energii pochodzcej ze rde odnawialnych woglnej wartoci sprzeday energii. Zgodnie zpowyszym tokiem rozumowania, wystarczy by mniej nieekologicznym od konkurentw, aby mc okrela si jako przyjazny dla rodowiska. To doskonay przykad, jak samoregulacja staje si przyzwoleniem na dostosowywanie interpretacji do wasnych interesw.

Jeli miabym odpowiedzie na pytanie, czy wogle potrzebujemy czego takiego, jak spoeczna odpowiedzialno biznesu odpowiem tak. Potrzebujemy mechanizmw inarzdzi umoliwiajcych dostosowanie sektora prywatnego do standardw, ktre umoliwi powstanie gospodarki autentycznie spoecznej, inkluzywnej, zrwnowaonej. Potrzebujemy kodeksw etyki idobrych praktyk handlowych takich, na ktre mona si powoa wrazie wykrycia naduy. Potrzebujemy wiadomych przedsibiorcw iodpowiedzialnych konsumentw, do czego potrzebny bdzie dugi proces edukacji. Nie dokonamy tego jednak przy pomocy nachalnej sprzeday usug doradczych oraz naganiania wycznie dobrych praktyk. Do gosu musi doj spoeczestwo obywatelskie, edukowa i aktywizowa konsumentw tak, aby wywoa popyt na odpowiedzialno biznesu. Na pewno rwnie nie dokonamy tego pozostajc na poziomie zadowolenia zkilku pozytywnych przykadw. Jeli rwnolegle nie bdziemy pitnowa zych, cSr pozostanie listkiem figowym dla korporacji, wygodn iadnie opakowan koncepcj, wistocie wpisujc si wneoliberalny styl zarzdzania.

Czekajc na odpowiedzialno

Adam NIecHudy

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

gospodarka spoeczna

93

Detronizacja Pkb
dr Hab. RySZard SZarFeNberG

O zaprzestaniu stosowania produktu krajowego brutto (pkB) jako najwaniejszego wskanika rozwoju mwiono ju na pocztku lat 70.1 Bya to reakcja na rozczarowanie, jakie przyniosa poprzednia dekada wkrajach rozwijajcych si.

on polityki rozwojowej wlatach 60. najlepiej oddaje stwierdzenie W. Arthura Lewisa: przedmiotem naszego zainteresowania powinien by wzrost gospodarczy, anie redystrybucja2. Mimo e osignito ten cel, pod wieloma wzgldami sytuacja pogorszya si m.in. wzroso bezrobocie iubstwo. Zkolei ducha lat 70. wmyleniu orozwoju dobrze oddaje synna wypowied Dudleya Seersa: Co si dziao zubstwem? Cosi dziao z bezrobociem? Co si dziao z nierwnoci? Jeeli wszystkie trzy problemy stay si mniej dotkliwe, wtedy bez adnych wtpliwoci moemy powiedzie, e by to okres rozwoju dla danego kraju. Jeeli sytuacja pod wzgldem jednego lub dwch ztych problemw pogorszya si, aju szczeglnie, gdy dotyczy to wszystkich trzech, byoby dziwne nazywa taki wynik rozwojem, nawet jeeli dochd na mieszkaca wtym czasie poszybowa wgr3. Alternatyw dla ujcia dochodocentrycznego zpkB na tronie stao si podejcie skoncentrowane na stopniu zaspokojenia podstawowych potrzeb (tzw. Basic Needs Approach). Uzasadniaa je prosta konstatacja, e wzrost gospodarczy nie przekada si automatycznie na wikszy dostp ludnoci do ywnoci iczystej wody, mieszka, opieki zdrowotnej, edukacji czy zabezpieczenia spoecznego, ani na lepsz realizacj praw czowieka. Dosadnie uja to Frances Stewart: Wzrost PKB nie uwzgldnia tego, jak dochd jest dystrybuowany pomidzy rne grupy ludnoci, nie uwzgldnia dbr publicznych, zatrudnienia czyli tego wszystkiego, co ma fundamentalne znaczenie dla poprawy jakoci ycia4. Ostatecznym bodcem, ktry wlatach 90. nada impet idei rozwoju spoecznego (human development), stawiajcej wcentrum kondycj czowieka, bya koncepcja

Piotr widerek, bardzofajny.net

noblisty Amartyi Sena. Pojcie potrzeb uwaa on za nadal zbyt cile skojarzone zmyleniem wkategoriach tego, co je zaspokaja (a to wanie ma mierzy pkB), anie tego, jakim yciem moemy y iyjemy (pojcia capabilities ifunctionings). Kluczowe byo tu powizanie idei rozwoju iwolnoci, rozumianej nie tylko jako swoboda dziaania, ale rwnie moliwo dokonywania autentycznego wyboru sposobu ycia. Od 1990r. rokrocznie ukazuj si raporty dotyczce rozwoju spoecznego (Human Development Reports, Hdr). W1993r. na wiatowej Konferencji Praw Czowieka w Wiedniu przyjto, e uprawnienia te s niepodzielne i wspzalene. Oznacza to, e spoeczno midzynarodowa nie uznaje teorii ipraktyk

94
przeciwstawiajcych sobie prawa rnych rodzajw (osobiste, polityczne, ekonomiczne, socjalne ikulturowe) czy wyranie uznajcych prawa inne ni osobiste ipolityczne za luksus, na ktry sta tylko najbogatsze kraje. W1995r. zorganizowano wiatowy Szczyt na rzecz Rozwoju Spoecznego wKopenhadze, ktry zaowocowa obszern Deklaracj iProgramem Dziaa. Pierwsza dekada XXIw. upyna pod znakiem Milenijnych Celw Rozwoju. Monitorowanie ich realizacji opiera si na odpowiadajcych poszczeglnym celom 60 wskanikach, wrd ktrych nie znalaz si pkB5. Obecnie niewystarczalno Pkb wpolityce rozwojowej iwocenie sytuacji spoeczestw izmian spoecznych wydaje si oczywistoci idaje temu wyraz nawet Komisja Europejska6. Jednak wskanik ten wci skupia na sobie nieproporcjonalnie duo uwagi: Powinno by dla kadego jasne, e adn pojedyncz liczb nie da si podsumowa czego tak zoonego irnobarwnego jak spoeczestwo. Niektre liczby wszczeglnoci PKB znajduj si jednak wci wcentrum uwagi. Wydajemy miliony na przewidywanie, ile wyniesie ta liczba wprzyszym miesicu lub wprzyszym roku7. je zsumowa iotrzymamy jedn liczb. Jest to jeden ze sposobw obliczania pkB. eby jednak otrzyma t upragnion liczb, potrzebny jest wiarygodny system rejestracji wydatkw. Nastpnie trzeba odrni wydatki rnych kupujcych (jednostek, firm, organizacji, pastwa) na zaspokajacze od wydatkw na to, co tylko posuyo do ich wyprodukowania. Apniej jeszcze odrni wydatki na dobra i usugi finalne, wyprodukowane na danym obszarze ipoza nim. Nie jest to atwe, wzwizku ztym oszacowana liczba mniej lub bardziej rni si bdzie od rzeczywistej produkcji ikonsumpcji. Co najmniej dwa inne problemy pogbiaj bdy wpomiarze. Jednym znich jest to, e ludzie nie wszystko kupuj. Jeeli wytwarzamy na wasne potrzeby albo dostajemy co za darmo, to nie znajdzie to wyrazu wwydatkach. Drugim problemem jest nieuwzgldnianie skutkw ubocznych dziaalnoci gospodarczej wobliczeniach Pkb. Jednoczenie cz znich uwidoczni si wwydatkach, np. zgony wwydatkach na usugi pogrzebowe, choroby zawodowe na leczenie, zanieczyszczenie rodowiska na dobra iusugi jego ochrony itd. Tym, czego za pomoc pkB wogle nie zmierzymy, jest struktura i zrnicowanie procesw gospodarczych. Wielka jest rozmaito dbr iusug. Jeeli uporzdkujemy je wedug jakiej klasyfikacji, np. zaspokajacze potrzeb podstawowych inie-podstawowych, materialne i niematerialne, o maych i duych skutkach ubocznych to czny pkB nie bdzie nam nic mwi otym, jaki jest udzia tych rnych rodzajw dbr iusug wcaej dziaalnoci gospodarczej. Nie wszyscy wdanym okresie s producentami, nie kady produkuje tak samo intensywnie itd. Wszyscy s konsumentami, ale oczywicie rni si rodzajem iiloci konsumowanych dbr iusug. pkB podzielony na liczb mieszkacw uwzgldni moliwe zmiany cznej konsumpcji, ale nie bdzie uwzgldnia ani zrnicowanego udziau ludnoci wprodukcji, ani te nieidentycznego udziau wkonsumpcji. Podsumowujc, Pkb jako miara szeroko rozumianej dziaalnoci gospodarczej (produkcji ikonsumpcji) nie uwzgldnia wielu jej podstawowych obszarw icech, zasadniczych dla oceny, czy dobrze zaspokaja ona potrzeby ipragnienia jednostek oraz dobrze suy przetrwaniu irozwojowi spoeczestw. Naleaoby stwierdzi, e jest dobry jedynie do pomiaru skali zarejestrowanej dziaalnoci gospodarczej, ktra manifestuje si wdobrze monitorowanych transakcjach kupna-sprzeday. Gdyby wszystko, co zaspokaja nasze potrzeby ipragnienia byo zarejestrowane iwszystko to musielibymy kupi, wwczas pkB byby dobr miar szeroko rozumianej dziaalnoci gospodarczej. Nawet jednak wtedy wskanik ten nic by nie mwi na temat jej struktury, pomijaby te wiele jej pozytywnych inegatywnych konsekwencji dla dobra obecnych iprzyszych pokole.

Jeeli wytwarzanie dbr iusug nazwiemy produkcj, azaspokajanie nimi naszych potrzeb ipragnie konsumpcj, to otrzymamy dwa procesy podstawowe dla naszego bytowania wwiecie. Nie s one ze swej istoty ani dobre, ani ze. Produkowa mona leki ratujce ycie, zachwycajce dziea sztuki oraz rodki masowej zagady; konsumowa mona na rne sposoby. Oba procesy maj nie tylko zamierzone, ale iuboczne skutki, jak choroby zawodowe, zatrucia po spoyciu skaonej ywnoci, wypadki podczas korzystania ze rodkw transportu, wprowadzanie zanieczyszcze do rodowiska czy przeladowanie mniejszoci iamanie praw czowieka. Przedstawione pojcie produkcji jest bardzo szerokie. Wjego zakres wchodzi wszystko, co przyczynia si do powstawania materialnych iniematerialnych zaspokajaczy (dbr iusug finalnych). Jak zatem mierzy produkcj ikonsumpcj wskali caego spoeczestwa? Najprostszym rozwizaniem wydaje si policzenie zaspokajaczy. Kopot jednak ju wtym, e nawet wduszym okresie liczba tych wyprodukowanych moe by nierwna liczbie skonsumowanych. Na dodatek, owe zaspokajacze s mocno zrnicowane, wic samo liczenie wyprodukowanych lub skonsumowanych bochenkw chleba, usug hotelowych itd., bez sprowadzenia tych danych do wsplnego mianownika, da nam tyle liczb, ile zdoamy wyrni wmiar jednorodnych kategorii produktw iusug. Pienidz bardzo uatwi rozwizanie tego problemu. Jeeli zdobdziemy informacje na temat tego, jakie byy wdanym okresie wydatki ludnoci przebywajcej na interesujcym nas obszarze (np. Polski) na dobra iusugi finalne na nim wyprodukowane, atwo bdzie

Produkcja ikonsumpcja

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

95
b n a Piotr widerek, kooperatywa.org, na podst.: b n a Stewf, http://www.flickr.com/photos/stewf/2578980065 b n Thomas Favre-Bulle, http://www.flickr.com/photos/lnx/6783900

adn pojedyncz liczb nieda si podsumowa czego takzoonego irnobarwnego jak spoeczestwo. Niektre liczby wszczeglnociPkb znajduj si jednak wci wcentrum uwagi.

Jak na tym tle naley rozumie pojcie rozwoju gospodarczego? Wyobramy sobie naszych przodkw sprzed 100 lat inas samych. Oni imy rodzilimy si, dorastalimy, stawalimy si samodzielni, mamy dzieci, zestarzejemy si iumrzemy. Podstawowe fazy ludzkiego ycia oraz towarzyszce im podstawowe potrzeby nie ulegy zmianie. Aco zprodukcj ikonsumpcj? Gdyby nic si nie zmienio wich wielkoci istrukturze, musielibymy stwierdzi, e nie wystpi ani rozwj gospodarki, ani te jego przeciwiestwo (regres). Jakie zmiany mogy wic mie miejsce, jeeli chodzi o produkowane i konsumowane zaspokajacze? Najoglniej, wporwnaniu zpoprzednim okresem poszczeglne produkty iusugi mog by wytwarzane wzwikszonej lub zmniejszonej iloci, ich jako moe ulec polepszeniu lub pogorszeniu, udzia jednych moe wzrosn, ainnych zmale, wreszcie mog by inaczej podzielone midzy czonkw danego spoeczestwa. Wtakim ujciu ibardzo upraszczajc, rozwj gospodarczy mona rozumie m.in. tak, e liczba wszystkich zaspokajaczy potrzeb wprzeliczeniu na mieszkaca (eby wyeliminowa moliwo, i produkcja wzrosa, ale ludno jeszcze bardziej) jest znaczco wiksza ni uprzednio i/lub e ich jako istotnie si polepszya. Samo przeliczenie na mieszkaca nie mwi jednak nic otym, dlaczego zmienia si liczba ludnoci. Przykadowo, jeeli mamy 100 osb oraz pkB wynoszcy 1000 z, to na kad przypada rednio 10 z. Zamy, e wwyniku konsumpcji skaonej ywnoci lub zastosowania rodkw masowej zagady populacja zmniejszya si o50%, aczny Pkb pozosta na niezmienionym poziomie. Na mieszkaca przypada bdzie wtedy 20z, czyli dwa razy wicej ni poprzednio. Czy nastpi rozwj gospodarczy? Gdyby go mierzy wzrostem Pkb na mieszkaca tak. Jak to si jednak ma do idei rozwoju gospodarczego jako procesu sucego przetrwaniu irozwojowi ludzi? Same zmiany wliczbie ijakoci dbr iusug finalnych te nie wystarczaj, aby stwierdzi, czy mia miejsce rozwj gospodarczy. Zamy, e spoeczno

Rozwj gospodarczy

zoona z5 osb konsumuje dziennie 10 zowionych ryb. Po stu latach mamy 5 potomkw tamtych osb, ktrzy kadego dnia konsumuj cznie 20 ryb. Jeeli jednak pierwotnie kady jad po 2 ryby, apo stuleciu 3osoby zjadaj wsumie 18 ryb, a2 po 1, to mimo podwojenia cznej liczby konsumowanych ryb cz ludnoci zjada ich mniej ni wpoprzednim okresie. Moe zdarzy si tak, e wzrostowi cznej konsumpcji bdzie towarzyszy wzrost nierwnoci wudziale wniej, ale jej skala dla nikogo nie powinna by nisza ni 100 lat temu, eby mc mwi orozwoju gospodarczym zdefiniowanym jak powyej. Jest to do konserwatywny warunek rozwj miaby miejsce nawet wtedy, gdyby 90% ludnoci konsumowao tyle, ile wprzeszoci, a10% dziesi razy wicej. Warunek bardziej rozsdny byby taki, e aby mwi orozwoju, konsumpcja kadego powinna wzrosn. Jeeli ludzie w przeszoci i teraz produkowaliby ikonsumowali tyle samo takiej samej jakoci zaspokajaczy potrzeb podstawowych, to wwczas mona by orzeka orozwoju gospodarczym woparciu oporwnanie produkcji i konsumpcji zaspokajaczy potrzeb nie-podstawowych. Problem zpowyszym rozumowaniem jest taki, e oile zaoylimy, i potrzeby podstawowe si nie zmieniaj, to ju trudniej otym mwi wprzypadku pozostaych. Kady wynalazek dobra lub usugi finalnej wdroony do masowej produkcji generuje mniej lub bardziej masowe pragnienia. Jeeli okresy rni si pod wzgldem liczby wynalazkw oraz moliwoci ich upowszechniania, porwnywanie zaspokajaczy potrzeb nie-podstawowych nie biorce tego pod uwag bdzie obarczone bdem. Reasumujc, porwnywanie pkB pomidzy okresami imiejscami pomija wiele obszarw izagadnie istotnych dla orzekania otym, czy ijak szeroko rozumiany rozwj gospodarczy si dokona.

W wietle powyszych rozwaa powinno by jasne, e cakowicie nieuzasadnione jest posugiwanie si

Indeks rozwoju spoecznego aPKB

96
wycznie pkB w ocenie sytuacji gospodarczej i jej zmian. Najprostsz odpowiedzi na ten problem jest uwzgldnienie take innych wskanikw. Jedn zgoniejszych propozycji tego rodzaju jest indeks rozwoju spoecznego (Human Development Index, HdI), promowany wglobalnych raportach orozwoju spoecznym Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (undp). W uproszczeniu obok Pkb na mieszkaca uwzgldniono tam jeszcze dwa aspekty sytuacji ludnoci: ycie (zdrowie) iedukacj. Do pomiaru zdrowia populacji suy przecitna dugo dalszego trwania ycia dla urodzonych wdanym roku, obliczana na podstawie danych o zgonach. W przypadku edukacji wykorzystuje si liczb lat spdzonych wszkole redni ioczekiwan. Za pomoc prostej procedury matematycznej te trzy wskaniki czstkowe s wyraane jedn liczb. Trudno mwi, e HdI jest alternatyw dla pkB, skoro ten ostatni jest jego czci. Wczenie wskanikw, ktre nie dotycz produkcji ikonsumpcji, lecz ich konsekwencji, byo jednak przeomowe. Produkowanie i konsumowanie moe pozytywnie lub negatywnie wpywa na zdrowie itym samym na dugo ycia. Krytykowana miara nie mwi nam nic na temat tego, jak dugo ludzie yj. Taki sam pkB na mieszkaca dla dwch populacji dla roku X moe skrywa fakt, e ludzie urodzeni wjednej znich maj szans przey rednio 60 lat, awdrugiej 80 lat. Stwierdzono przy tym, e wpastwach owysokim pkB na mieszkaca ludzie yj duej ni wkrajach oniskim poziomie tego wskanika. Zasadnym jest jednak pytanie, czy zaley to wycznie od niego, czy raczej od struktury wydatkw, ata uzaleniona jest m.in. od decyzji publicznych wzakresie polityki spoecznej. Cho dugiemu yciu przypisuje si du warto, sama liczba przeytych lat nie musi odzwierciedla jego jakoci. Niewielu znas chciaoby y dugo wniewoli albo wpiczce. Moe ycie krtkie, ale za to intensywne, jest lepsze ni dugie i nudne? Przewidywana rednia liczba lat ycia nie jest wic doskonaym wskanikiem jego jakoci, pomijajc nawet trudnoci zjej obliczaniem oraz kwesti, czy wprzyszoci warunki si radykalnie nie zmieni. S jednak propozycje uwzgldniajce przynajmniej cz tych informacji, np. liczba lat ycia skorygowana jego jakoci (Quality Adjusted Life Years). Pomiar wiedzy iumiejtnoci wskanikami opartymi na liczbie lat wszkole ma kilka wad, choby dlatego, e szkoy wrnych regionach danego kraju czy wrnych krajach mog dostarcza usug obardzo zrnicowanej jakoci. Poza tym ludzie mog wykorzystywa zdobyte wyksztacenie wrnych celach. Wpraktyce jednak wszystkie szkoy czego poytecznego ucz, lepiej lub gorzej, dlatego liczba lat spdzonych na nauce jest zadowalajcym wskanikiem wyksztacenia populacji. Kto mgby argumentowa, e wpkB jest uwzgldniana konsumpcja dbr iusug zdrowotnych iedukacyjnych, rwnie tych, ktre pastwo kupuje dla swoich obywateli. Moemy na to odpowiedzie, e pkB nie pokazuje struktury konsumpcji, dlatego posuenie si wycznie tym wskanikiem byoby niewystarczajce. Wzgldnie atwo natomiast obliczy udzia wydatkw na edukacj izdrowie wcaym pkB. Oczywicie wielko tych udziaw zaley od tego, ile wynosi czny pkB iile wydaje si na inne dobra iusugi finalne. Dlatego te kto, kto myli osytuacji gospodarczej wkategoriach pkB, prdzej czy pniej podkreli, e jego wzrost ma zasadnicze znaczenie eby podzieli ciasto trzeba najpierw je mie, aeby kawaki mogy by due, ono samo musi by due. Rnica wpodejciu HdI polega przede wszystkim na tym, e rezygnujemy ztego rodzaju wskanikw uzupeniajcych, opartych na pkB iwybieramy cakowicie inne. Pomiar zdrowia iedukacji jest tu niezaleny od obliczonego produktu krajowego, tj. od cznej wartoci wszystkich zaspokajaczy oraz od tego, jaka ich cz naley do kategorii zdrowotnych iedukacyjnych. Jest to fundamentalny krok, gdy pomiar produkcji ikonsumpcji za pomoc cznego pkB na mieszkaca abstrahuje od konsekwencji aktywnoci gospodarczej dla zdrowia, wiedzy iumiejtnoci ludzi. Wskazywaem wyej, e czny Pkb zawiera ca produkcj ikonsumpcj, niezalenie od tego, e jej cz moe by szkodliwa dla zdrowia. Nie wiemy te, jak produkowanie ikonsumowanie zobrazowane cznym Pkb przekada si na stan owiecenia spoeczestwa np.dzieci zaangaowane wprodukcj nie ucz si wiele wicej poza to, czego nauczyy si wdomu iwfabryce; rodzice mog nie chcie wydawa pienidzy na edukacj dzieci, bo maj inne priorytety. Jednak czy osignicia wobszarze zaspokojenia potrzeb zdrowotnych oraz edukacyjnych wystarcz, aby orzeka orozwoju? Wysoki pkB na mieszkaca, dugie ycie idugie lata wszkole niekoniecznie znacz, e mamy do czynienia ze spoeczestwem ludzi szczliwych. Wszczeglnoci im wysza zamono ludnoci mierzona pkB, tym sabszy jest jej zwizek zsubiektywnym dobrostanem spoeczestwa8. Ponadto, aden ze wskanikw wramach HdI nie uwzgldnia nierwnoci. OpkB ju wiemy, e si do tego nie nadaje. Aco zliczb lat ycia iliczb lat spdzonych wszkole? S one nisze wprzypadku dorosych ze rodowisk wiejskich irobotniczych, zubogich dzielnic iregionw, wporwnaniu do tych zklasy redniej iwyszej, mieszkacw zamonych dzielnic imiast. HdI ma wiele saboci. Cz znich dzieli zpkB, ktry jest jego czci; inne to nowe problemy zwizane z pytaniem, czy obejmuje wszystkie najwaniejsze obszary ludzkiego ycia oraz czy dobrze zostay dobrane ich wskaniki. Zasadniczo jednak wnosi nowy punkt widzenia: uznaje, e pkB nie jest wystarczajcy, uwzgldnia zdrowie oraz wiedz i umiejtnoci

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

97
populacji, ktre bez wikszych wtpliwoci uznamy za wane dla oceny rozwoju danego kraju. Wpomiarze zaspokojenia potrzeb zdrowotnych iedukacyjnych posuguje si wskanikami niezalenymi od pkB. reprodukcyjnego (umieralno okooporodowa matek, dzietno nastolatek), udziau wrynku pracy (wskanik aktywnoci zawodowej), upodmiotowienia (udzia wparlamencie, wyksztacenie rednie lub wysze). Najniszy poziom indeksu nierwnoci ze wzgldu na pe miaa Holandia. Jaka odlego dzielia rne kraje od tego najbardziej egalitarnego genderowo pastwa, pokazuj na wykresie3. Na wykresie zostay uwzgldnione kraje owysokim poziomie rozwoju spoecznego. Wida wyranie, e Katar, Bahrajn iZjednoczone Emiraty Arabskie, ktre pod wzgldem HdI nie ustpuj znaczco pastwom europejskim, ju pod wzgldem rwnoci pci pozostaj daleko wtyle. My osignlimy wynik nieco lepszy ni Czesi iWgrzy, ale nadal odlegy od czowki. Indeks wielowymiarowego ubstwa mierzy poziom niezaspokojenia potrzeb przy uwzgldnieniu dziesiciu wskanikw o charakterze nie-dochodowym. Wobszarze zdrowia czy wgospodarstwie domowym umaro jedno lub wicej dzieci, czy jest przynajmniej jedna osoba niedoywiona. Wobszarze edukacji czy wszyscy nie maj ukoczonych piciu klas szkoy podstawowej, czy jest przynajmniej jedno dziecko wwieku szkolnym, ktre nie uczszcza do szkoy. Wobszarze warunkw ycia czy gospodarstwo domowe nie ma elektrycznoci, dostpu do czystej wody, sanitariatu, nie ma podogi wmieszkaniu, nie opala czystym paliwem, nie ma samochodu, ale ma co najmniej rower, radio, telewizor. Jeeli na wszystkie lub cz tych pyta odpowiemy tak, to mamy do czynienia zwielowymiarowo ubogim gospodarstwem domowym. Autorzy tego wskanika przewidzieli wagi dla poszczeglnych wymiarw, atake granice wielowymiarowego ubstwa izagroenia nim. Z przegldu komponentw mpI wyranie wida, e nie dotyczy on krajw owysokim poziomie rozwoju spoecznego. Spord pastw, dla ktrych istniay niezbdne dane, wikszo populacji zostaa uznana za wielowymiarowo ubog w38 przypadkach (ponad 35% wszystkich krajw, dla ktrych zebrano dane). Ponad 80% ludnoci jest wielowymiarowo ubogie tylko wkrajach afrykaskich: Rwandzie, Sierra Leone, Gwinei, Burkina Faso, Liberii, Burundi, Republice rodkowoafrykaskiej, Mali, Etiopii, Nigrze i w Somalii. Wszystkich ludzi biednych jest na wiecie wedug tego wskanika 1,75mld. Ju same wartoci zoonych indeksw oraz skadajcych si na nie wskanikw czstkowych to dua baza danych. Jej informacyjny potencja jest nieporwnanie wikszy ni to, czego dowiadujemy si okrajach wiata, gdy uwzgldnimy wycznie Pkb per capita lub dynamik jego zmian. WHdr 2010 znajdujemy te wiele innych wskanikw poza omwionymi, ktre informuj orozmaitych aspektach jakoci ycia, atake ozagroeniach ekologicznych. Porwnajmy jeszcze pozycj kilku krajw wedug wartoci rnych wskanikw rozwoju. Bd to USA

Czego nie uwzgldnia HdI? Po pierwsze oczym wspomniaem tego, e konsumpcja, zdrowie iedukacja nie s wspoeczestwie rwnomiernie rozoone. Po drugie, innych podstawowych potrzeb. Po trzecie, realizacji praw politycznych wysok warto HdI mog osiga kraje, wktrych nie ma demokracji, zakazane s niezalene formy samoorganizacji spoecznej. Po czwarte, zagroe dla rodowiska. Po pite, dyskryminacji HdI moe by wysoki wkrajach, gdzie kobiety lub inne mniej lub bardziej liczne grupy s traktowane jak obywatele gorszej kategorii. Na cz ztych brakw wHdr 2010 odpowiedziano poprzez wprowadzenie dodatkowych wskanikw, wczci oryginalnych. Nierwnomierno rozkadu dochodu izaspokoje uwzgldnia HdI dostosowany do poziomu nierwnoci (IHdI). Wicej wymiarw podstawowych potrzeb wprowadzono za pomoc indeksu wielowymiarowego ubstwa (mpI). Aspekty uczestnictwa politycznego i dyskryminacji kobiet zostay wczone indeksem nierwnoci ze wzgldu na pe (gII). Do zobrazowania stanu rodowiska wykorzystano wskaniki opracowane dla potrzeb innych raportw. Ju wczeniej podejmowano prby uwzgldnienia wHdI nierwnoci, ale dotyczyy one tylko dochodu ijedynie niewielkiej liczby krajw. Innowacja wHdr 2010 polega na tym, e przygotowano szacunki IHdI dla wikszej liczby pastw, biorc pod uwag nierwnoci we wszystkich trzech wymiarach, czyli rwnie wodniesieniu do zdrowia iedukacji. Rnice midzy pozycj wrankingu krajw bez uwzgldnienia nierwnoci izich uwzgldnieniem dla kilkunastu krajw owysokim HdI zostay pokazane na wykresie 1. Wrd krajw, ktre zanotoway znaczne przesunicie wd, znalazy si tak rne, jak Korea Poudniowa, Izrael, USA oraz Wochy. Zkolei wzgldnie niski poziom nierwnoci dochodowych, zdrowotnych iedukacyjnych znaczco poprawi pozycje Czech, Danii, Austrii, Sowenii iIslandii. Wzgldna pozycja Polski, wynikajca zrnicy wpozycjach wobu rankingach, zmienia si nieznacznie na plus. Kraje najwyej wrankingu HdI, czyli Norwegia iAustralia, s rwnie liderami rankingu IHdI. Inny sposb przedstawienia, co wnosi informacja onierwnociach, to pokazanie procentowego spadku wysokoci wskanika HdI po jego przeliczeniu na IHdI. Tym razem Polska nie wypada ju tak dobrze pod wzgldem nierwnociowej straty tylko nieznacznie ustpujemy USA (patrz wykres2). Kobiety s jedyn kategori wyrnion specjalnym indeksem nierwnoci. Skada si na pi wskanikw czstkowych w trzech obszarach: zdrowia

Hdi ijego uzupenienia

98

10

KR

IL

US IT

FR IR CA GR CY PT NO AU ES EE NL UK PL FI BE LU SK DE HU SE CH IS

SL AT DK CZ 8

5 1 1 1 2 2 2

0 -3 -5 -3 -2 -2 -1 -1

-5

-10

-9 -11

-15 -18

Wykres 1. Rnice w rankingach wedug HDI i IHDI

-20

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 7,1 7,5 7,5 6,6 6,6 6,7 6,9 6,9 6,1 6,5 8,6 8,6 8,1 8,4 7,9 8,0 9,0 9,2 9,2 9,7 9,7 9,8 10,2 11,4 12,5 11,9 12,0 11,7 Wykres 2. Strata na wartoci HDI ze wzgldu na nierwnoci (w %)

16,7

10,8

CZ DK NO IS

SK SE SL CH FI AT AU DE NL BG CA HU LU FR IR ES UK EE GR PL US CY PT IT

IL KR

-0,050 -0,100 -0,150 -0,200 -0,250 -0,300 -0,350 -0,400 -0,450 -0,500 Wykres 3. Odlego dzielca od najlepszego kraju pod wzgldem

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

rdo: opracowanie wasne na podstawie danych zHdr 2010.

0,000

NL DK SE CH NO BE DE FI IT SG FR JP IS ES CY CA SL AU AT KR PT GR LU NZ PL CZ IL IR SK UK HU MT US EE BB AE BH QA

99
znajwyszym pkB na mieszkaca oraz Szwecja, Finlandia, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania, Kanada, Wochy, Hiszpania iPolska. Pozostae wska niki to: indeks jakoci ycia wedug The Economist (QolIe,2005), IHdI igII za Hdr 2010, wskanik subiektywnego powodzenia wyciu wedug bada Gallupa (gwB), indeks jakoci ycia wedug International Living (QolI Il,2010) oraz wskanik dziedziczenia nierwnoci na podstawie bada pIsa 2009 (na ile wyniki uczniw wtestach wiedzy iumiejtnoci zale od statusu spoeczno-ekonomicznego ich rodzicw). perspektywy na przyszo daj si wogle zobrazowa za pomoc jakiejkolwiek pojedynczej liczby. By moe wielowymiarowej cznej jakoci ycia wielu milionw ludzi wogle nie da si dobrze zmierzy. Nie znaczy to jednak, e powinnimy by szczeglnie zadowoleni, gdy Pkb na mieszkaca szybko si zwiksza, lub szczeglnie zaniepokojeni gdy zwiksza si wolniej czy nawet zaczyna spada. Wiele problemw mamy zapewne tylko dlatego, e zbyt duo wanych decyzji podejmowanych jest pod wpywem zmian poziomu jednego wskanika. Z tego wszystkiego nie wynika, aby produkcja ikonsumpcja tego, co mierzy pkB, byy bez znaczenia dla dobrobytu spoeczestw. Przeciwnie, maj one bardzo istotne znaczenie, gdy chodzi tu odu cz zaspokajaczy potrzeb ipragnie ludzi. Nie wynika ztego jednak, eby pkB mia by jedynym czy nawet najwaniejszym wskanikiem kondycji wiata. To, czego on nie mierzy, jest rwnie wane, anawet waniejsze wolno, mio, sprawiedliwo, pikno iwszystkie inne wartoci, ktre nie s rodkami do celu, lecz celami ycia. Te aspekty powinny skupia uwag publiczn wco najmniej takim stopniu, jak pkB.

Rankingi wybranych krajw wedug wskanikw rozwoju Pkb USA Holandia Szwecja Kanada Finlandia Wielka Brytania Niemcy Wochy Hiszpania Polska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Qoli e 5 7 1 6 4 9 8 2 3 10 iHdi 6 2 1 4 5 8 3 9 7 10 GWb 5 3 2 4 1 6 7 8 9 10 Gii 10 1 2 7 4 9 3 5 6 8 Qoli il 2 3 7 3 5 6 1 3 4 7 PiSa 9 4 5 2 1 7 10 3 6 8

dr HaB. Ryszard SzarFenBerg

Przypisy: 1. Prospects for employment opportunities in the nineteen seventies: papers and impressions of the Seventh Cambridge Conference on Development Problems, 13th to 24th September 1970 at Jesus College, H. M. Stationery Office 1971, s. 14. 2. W.A. Lewis, 1955, [za:] E. W. Nafziger, Economic Development, Cambridge University Press 2006, s. 15. 3. D. Seers, 1969, [za:] R. Jolly, L. Emmerij, D. Ghai, F. Lapeyre, UN Contributions to Development Thinking and Practice, Indiana University Press 2004, s. 108. Owpywie Seersa iSena na mylenie orozwoju zob. E. W. Nafziger, From Seers toSen: The Meaning of Economic Development, http://www.rrojasdatabank.info/widerconf/Nafziger.pdf 4. F. Stewart, Human Development as an alternative development paradigm, prezentacja, s. 6, http://hdr.undp.org/en/media/ Stewart.pdf 5. Zob. R. Szarfenberg, Globalne strategie rozwoju, [w:]M.Grewiski, A. Karwacki (red.), Strategie wpolityce spoecznej, Warszawa 2009. 6. Komunikat Komisji do Rady iParlamentu Europejskiego: Wyj poza PKB. Pomiar postpu wzmieniajcym si wiecie, kom(2009) 433, Bruksela, 20.8.2009 http://eur-lex.europa.eu/ Notice.do?checktexts=checkbox&val=499855. 7. A. Sen, J. Stiglitz, J. Fitoussi, The Measurement of Economic Performance and Social Progress Revisited: Reflections and Overview, s. 63, http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr/ documents/overview-eng.pdf 8. Zjawisko nazywane paradoksem Easterlina, jego ostatnie potwierdzenie wdugim okresie irwnie wkrajach rozwijajcych si zob. R.A. Easterlin iin., The happiness-income paradox revisited, Proceedings ofthe National Academy of Sciences of the United States ofAmerica, vol. 52, nr 4, 2010. 9. J. Clifton, L. Morales, Egyptians, Tunisians Wellbeing Plummets Despite GDP Gains, Gallup.com, 2.02.2011, http://www.gallup.com/poll/145883/Egyptians-TunisiansWellbeing-Plummets-Despite-GDP-Gains.aspx

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Pkb dane oecd; iHdi oraz Gii dane uNdP; GWb Gallup Global Wellbeing: The Behavioral Economics of GDP Growth; Qoli e The Economist Intelligence Units quality-of-life index; Qoli il 2010 Quality of Life Index, PiSa PISA 2009 Results: Overcoming Social Background.

USA, przodujce wdziedzinie Pkb, jeszcze tylko pod wzgldem jednego wskanika znalazy si wpierwszej trjce. Szwecja bya raz na 3. miejscu, dwa razy na 1. idwa razy na 2., wpierwszej trjce znalaza si wic pi razy. Podobnie Holandia, ktra 1. miejsce zaja raz, 2. dwa razy i3. take dwa razy. Bycie najbogatszym krajem nie gwarantuje wic wygranej, gdy wemiemy pod uwag wielowymiarow jako ycia oraz wielowymiarowe imidzypokoleniowe nierwnoci. Niedawne wydarzenia wTunezji iEgipcie rwnie dowiody, e obserwowanie tylko zmian pkB moe by bardzo mylce. Wobu krajach wskanik ten wostatnich latach wzrasta, jednak odsetek zadowolonych zycia (liczony wedug metody Gallupa) spada, co zakoczyo si protestami izamieszkami9.

Podstawow tez artykuu jest nie tylko to, e zbyt wiele uwagi powica si pkB przy ocenie poziomu ijakoci rozwoju spoeczestw. Zasadnicze jest pytanie, wjakiej mierze stopie zaspokojenia potrzeb ludzi iich

Niemierzalne wartoci

100

gospodarka spoeczna

Kraksa polskiego pochodu gospodarczego

JaN KoZiar

u przed wojn Melchior Wakowicz ukoczy ksik Sztafeta. Opisa wniej osignicia gospodarcze Polski midzywojennej, nawizujc do wczeniejszych sukcesw polityki gospodarczej Tyzenhausa, Staszica i Druckiego-Lubeckiego. Paradoksalnie, ta polska sztafeta gospodarcza bya mimo wszystko kontynuowana wokresie komunizmu przez polskich ludzi przemysu. Urwaa si natomiast wmomencie powstania formalnie niepodlegej Polski. Wtakich czasach warto wrci do lektury Sztafety ipodj tematy zni zwizane.

Pastwo ijego wadze s po to, aby zapewni obywatelom maksimum szeroko rozumianego dobrobytu wzakresie, wktrym sami nie potrafi tego zrealizowa. Fundamentem dobrobytu jest gospodarka. Jeeli wadze nie chc si przyczynia do jej rozwoju, powstaje pytanie po co s one wybierane? Gospodarka rynkowa to dzi system oglnie uznany irealizowany. Jednak same mechanizmy rynkowe nie wystarczaj, by osign peni moliwoci. Co wicej, pozbawione odpowiednich regulacji, okazay si grone (monopolizacja, kryzysy). Wiodce pastwa europejskie stosoway polityk gospodarcz od pocztkw epoki nowoytnej. Stosuj j do dzisiaj, czsto za fasad liberalizmu gospodarczego. Jeeli wadze traktuj serio slogany skrajnego liberalizmu irezygnuj zprowadzenia polityki gospodarczej, wpraktyce oddaj gospodark kraju obcemu

By albo nie by

kapitaowi, realizujc cudze interesy. Co wicej, czyni j wrcz przedmiotem polityki gospodarczej innych pastw, zwaszcza jeeli wyprzedaj banki, ktre s takiej polityki najlepszym narzdziem. Wadze takie s grup ludzi realizujcych wasne interesy poprzez wysokie uposaenia ikorupcj, ktra staje si form realizowania obcej polityki gospodarczej. Zatem realizuj one jednoczenie swoje icudze interesy kosztem interesw spoeczestwa, ktre je wybiera. Przeksztacaj tym samym demokracj wfars. Sytuacj tak mamy w Polsce od dwudziestu lat. Ukazao si wiele publikacji analizujcych transformacj ustrojow, ale niewiele mwi si oistotnej przyczynie patologicznego charakteru tego procesu. Ajest ni po prostu niezwykle skuteczna indoktrynacja spoeczestwa ideologi skrajnego liberalizmu gospodarczego, rozpoczta ju wlatach 80. na amach pism opozycyjnych, gdzie kapitalistyczn polityk gospodarcz iinterwencjonizm gospodarczy faszywie utosamiano zkomunistycznym planowaniem. Nic dziwnego, e transformacja ustrojowa przebiega pod hasem sformuowanym przez Tadeusza Syryjczyka: Najlepsz polityk gospodarcz jest jej brak. Efektem takiego podejcia jest demonta polskiej gospodarki, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Tymczasem kade pastwo osprawnej ekonomii prowadzi polityk gospodarcz. Robi to rwnie Stany Zjednoczone, tyle e za parawanem hase liberalnych. Czasy kryzysw czy zmiany ustroju wymagaj wrcz stosowania ekstremalnych form polityki gospodarczej, co ilustruje choby

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

101
b n d janGlas, http://www.flickr.com/photos/kokjebalder/261073340

dziaalno rzdu USA podczas Wielkiego Kryzysu czy Japonii wokresie przechodzenia zfeudalizmu do kapitalizmu wramach tzw. rewolucji Meiji.

Rozwj gospodarczy II RP, zwaszcza jego pniejszy etap, to gwny temat Sztafety. Polityka gospodarcza Polski midzywojennej rozwina si wpeni dopiero po zamachu majowym w1926r., anajwikszy rozmach osigna wostatnich latach przed II wojn wiatow, ktra niestety przyniosa jej kres. W pierwszych latach niepodlegoci nie byo warunkw do prowadzenia bardziej zaawansowanej polityki gospodarczej. Najpierw bya wojna polsko-bolszewicka i problem Grnego lska, ktrego status administracyjny uregulowano dopiero w1924r. Generalnie, wikszo kapitau wbranach kluczowych, jak grnictwo, hutnictwo, przemys naftowy ienergetyka, pozostawaa w obcych rkach. Prowadzeniu polityki gospodarczej nie sprzyjay te rozgrywki partyjne iczste zmiany rzdw. Nie sprzyjay jej rwnie bariery doktrynalne. Akademicka ekonomia kocha si wliberalizmie ima znaczny wpyw na opini publiczn. Tak byo za czasw Staszica iLubeckiego, tak byo te wPolsce midzywojennej, zt rnic, i po przewrocie majowym liberaowie mieli mniejszy wpyw na sprawy gospodarcze. Wjego wyniku polsk gospodark zacza kierowa grupa nazwana przez opini publiczn Pierwsz Brygad Gospodarcz. We wstpie do pracy powiconej

Polska Brygada Gospodarcza

Transformacja ustrojowa przebiega pod hasem: Najlepsz polityk gospodarcz jest jej brak. Efektem takiego podejcia jest demonta polskiej gospodarki, ze wszystkimi tego konsekwencjami.

102
dorobkowi pierwszego piciolecia nowych rzdw czytamy: Negacja iprzestarzae teorie nie obaliy wcigu tych kilku lat ich [ludzi Brygady] myli. Wyszy one zwycisko zdyskusji otzw. etatyzmie iycie na kadym kroku potwierdza ich suszno. To za, co najbardziej byo wyszydzane, planowo ycia gospodarczego, dzi staje si powszechnie uznanym postulatem zarwno wcaej Europie, jak rwnie iu nas1. Lata wiatowego kryzysu gospodarczego (19291935) osabiy skuteczno polskiej polityki gospodarczej, cho np. budowa Mocic bya realizowana wanie w tym czasie. Nowy, dynamiczny etap tej polityki rozpoczyna si wmomencie wychodzenia zkryzysu. W1936r. pod kierunkiem wicepremiera ds. gospodarczych iministra skarbu, Eugeniusza Kwiatkowskiego, opracowano czteroletni program inwestycyjny, obejmujcy budow Centralnego Okrgu Przemysowego. Wnastpnym roku budowa cop-u ruszya pen par. Sprawy gospodarcze nigdy nie byy ulubionym tematem polskich ludzi pira. Tym razem zdarzy si wyjtek. Do akcji ruszy Wakowicz, publikujc szereg tekstw orealizacji nowych inwestycji. Byy to pierwsze whistorii Polski reportae przemysowe izyskay szeroki oddwik. Popularno tekstw skonia autora do wydania ich wformie broszury pt. cop. Byskawiczna sprzeda trzech wyda ipropozycja czwartego skoniy Wakowicza do szerszego potraktowania tematu. Tak zrodzia si liczca 520 stron Sztafeta, wydana dwukrotnie w1939r. By to ju nie tylko zbir reportay zbudowy cop-u. Opisano take inne osignicia ekonomiczne II RP, m.in. sprawne uruchomienie przejtych od Niemcw chorzowskich Azotw, budow Gdyni, utworzenie polskiej floty. Wakowicz pisa, e sprawy, ktre ju LudwikXIV nazwa prac kierowan [] wnaszych czasach musz by kierowane stokro bardziej.

b n a Piotr widerek, kooperatywa.org, na podst.: b tableatny, http://www.flickr.com/photos/53370644@N06/4976497160

Wakowicz opisuje gospodarczy rozwj Polski wwymiarze historycznym, patrzc jednoczenie w przyszo std wanie sztafeta. Wyrnia dwie sztafety: prd malejcy utracjuszostwa, inarastajcy skrztnej pracy. Symbolem pierwszej jest Ossoliski gubicy wRzymie zote podkowy, drugiej za Staszic iDrucki-Lubecki. To, ktry kierunek przewaa, jest kwesti kultury umysowej, warunkujcej procesy ekonomiczne nie odwrotnie, jak utrzymuje marksizm iekonomiczny liberalizm. Jest to zgodne zodrnianiem przez Maxa Webera kapitalizmu racjonalnego, opartego na odpowiedniej psychice gospodarczej narodu (uywajc sw Wakowicza), od opartego na dzy zysku, samoniszczcego si kapitalizmu irracjonalnego. Ten drugi typ liberaowie propaguj jako wersj jedynie suszn. Wakowicz podaje kapitaln ilustracj obu typw kapitalizmu: Kiedy zaistniaa pierwsza wielka koniunktura gospodarcza, po odkryciu Ameryki, kiedy ceny ziemiopodw poszy wielkimi skokami wgr zobaczmy, jak t koniunktur wykorzystano na wiecie ijak unas. WHolandii powstay potne zakady, przerabiajce produkty zamorskie cukrownie, drogerie, gorzelnie, fabryki tytoniu, szlifiernie drogich kamieni. Fabryki sukna wLejdzie, ptna wHaarlemie, ceramiki wDelft produkuj na cay wiat. Powstaj wielkie sieci kanaw, ktrymi kr barki cignite przez konie. Bank Amsterdamski reguluje kurs weksli po caym wiecie []. Wtej samej epoce rozkrzewia si wPolsce niepomierny zbytek. Guzy, acuchy, manele, guziki srebrne, zote idrogimi kamieniami wysadzane. Dygnitarz nosi na sobie nieraz cae wsi pisze Aleksander Brckner. Nie byo dla szlachty dosy drogich zamorskich korzeni, dosy wykwintnych mamazyj, dosy najstarszych wgrzynw, najwspanialszych kobiercw, najcudaczniejszych na wag zota driakwi, najsuciej ornamentowanej broni, najcenniejszych krysztaw tuczonych olekkomylne by2. U podstaw polskich sukcesw ekonomicznych nie tkwia spontaniczna krztanina pojedynczych osb czy grup skoncentrowanych na wasnym zysku. Odwrotnie, taki mechanizm zgubi Polsk. Natomiast sukcesy wynikay zdalekosinych, planowych dziaa elit, opartych na gbszej motywacji, jak by po prostu patriotyzm. WXIXw. dopracowalimy si wasnej intelektualnej bazy skutecznego dziaania wpostaci polskiej filozofii czynu, czcej romantyczn motywacj zpraktycznym, konsekwentnym dziaaniem. Kierowao si ni wielu wybitnych dziaaczy gospodarczych iprzemysowcw, wrd nich Hipolit Cegielski oraz Stanisaw Szczepanowski, ktry jeszcze przed Weberem zakwestionowa liberalno-marksistowskie rozumienie kapitalizmu. Pisa on: Nie ma pospolitszej igrubszej myki jak ta, ktra przypuszcza, e rozwj si ekonomicznych jest wycznie wpywem egoizmu, akomstwa ichciwoci. [] Chciwo iakomstwo mog prowadzi do lichwy, do gry giedowej, dostolika

Gospodarni iutracjusze

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

103
zkartami, do polowania za posagami, za synekurami, do sprzedawania nazwiska na parawan brudnych interesw, ale przenigdy do rozwoju ekonomicznego [] Rozwj ekonomiczny nigdzie na wiecie jeszcze si nie pojawi bez wspudziau przynajmniej rzetelnoci, uczciwoci, pracowitoci iumiejtnoci []3. Dokonania schyku II RP musz budzi zdumienie. Skoro udao si osign tak wiele wcigu zaledwie kilku lat, to jak wygldaaby Polska, gdyby nie wojna? Tym bardziej, e nasza gospodarka na kolejne lata te nie bya pozostawiona wasnemu losowi. Pod koniec 1938r. Kwiatkowski przedstawi 15-letni plan rozwoju kraju, ktry mia j gruntownie przeobrazi. tylu uwizionych, ale ju zwolnie zpracy cakiem sporo. Nagminne byo natomiast zmaganie si fachowoci i twrczej myli z nomenklaturow niekompetencj i marnotrawstwem, robieniem pod sprawozdania, z rozwizaniami szkodliwymi dla ludzi irodowiska. Byo to zmaganie si ludzi dobrej roboty zpartyjnym etosem karierowiczostwa, pozoranctwa inabijania kabzy. Efektem byo cige marnowanie wysiku imoliwoci twrczych grupy najistotniejszej dla rozwoju kraju. Powojenny rozwj polskiej gospodarki by bardziej ilociowy ni jakociowy. Wizao si to m.in. zbarierami dla wynalazczoci, ktra przed wojn rozwijaa si wPolsce bez porwnania lepiej ni pod rzdami komunistw. Wbrew temu, udao si zbudowa rozlegy przemys. Nie tworzylimy czowki wpionierskich branach, natomiast wwielu sektorach tradycyjnych osigalimy poziom zadowalajcy ipen konkurencyjno eksportow (m.in. budownictwo okrtowe, tabor kolejowy, obrabiarki, maszyny wkiennicze ipapiernicze, koty iturbiny). Eksportowalimy gotowe obiekty przemysowe (np. cukrownie ifabryki kwasu siarkowego), nawet do RFN. Budowalimy za granic huty, kopalnie idrogi. Wykonywalimy badania iposzukiwania geologiczne. Powstao wiele inwestycji, ktre gdyby nie byy zadaniami pastwowymi, byyby trudne do realizacji nawet wkapitalizmie, e wymienimy tylko kgHm oraz kopalnie wgla brunatnego iopart na nich energetyk. Czy to wszystko s symbole komunizmu, ktre naley zanegowa, odda za pdarmo, zniszczy? S to przede wszystkim dziea polskiego wiata pracy, wtym ludzi przemysu, polskiej sztafety gospodarczej majtek narodowy, ktry trzeba chroni irozwija. Mimo przeszkd ustrojowych udao si zbudowa naprawd sporo. Niestety, stosowanie patologicznej wersji planowania doprowadzio do bezmylnego utosamienia samej zasady planowania gospodarczego zkomunizmem. Ta wybitnie szkodliwa zbitka pojciowa, wzmocniona neoliberaln propagand, wsposb decydujcy wpyna na zniszczenie gospodarki wtoku transformacji ustrojowej.

Wojna przerwaa realizacj planw iprzyniosa ogromne straty materialne ikadrowe. Wielu fachowcw jednak ocalao. Pod koniec wojny, gdy nowe granice byy ju wzarysie znane, szykowano si do przejcia zakadw przemysowych na przyszych Ziemiach Odzyskanych. Tworzono programy gospodarcze iplany nowych form organizacyjno-wasnociowych. Stanisaw Grabski postulowa wprowadzenie wprzejmowanych fabrykach akcjonariatu pracowniczego, poczonego zwasnoci pastwow4. Po wojnie komunici narzucili swj system, jednak ogromna liczba fachowcw wyksztaconych przed wojn ina tajnych kompletach, przystpia do odbudowy kraju. Jak podaje Aleksander Bocheski5, Kazimierz Szpotaski zorganizowa przemys elektrotechniczny, ajego ludzie zasilili katedry wyszych uczelni technicznych. Zkolei czowiek zCegielskiego, in. Adam Krglewski, wsptworzy przemys maszynowy. Do wsppracy przystpi take Kwiatkowski, ale jego formatu komunici nie mogli ju strawi. Polscy ludzie przemysu nie stali si kwintesencj komunizmu, lecz musieli si znim boryka, aby co sensownego stworzy wtakich ramach. Wybitnych fachowcw zastpowano partyjnymi miernotami, arzetelne planowanie udawano improwizacj. wiat przemysu okresu komunizmu jestemy skonni postrzega jako grup zoon wycznie z nomenklaturowych dyrektorw, zapominajc o caej rzeszy rzetelnej inteligencji technicznej. W1992r. staraem si uwypukli jej znaczenie, piszc: Czym jest wistocie ta sabo unas postrzegana idoceniana grupa? Odpowied, jakiej udzielimy moe by zaskakujca, ale jest prawdziwa: jest to grupa najbardziej dla rozwoju kraju zasuona, ajednoczenie najbardziej przez komunizm poszkodowana wswych twrczych dziaaniach iaspiracjach. Sto sprawy mao unas rozumiane. Za jedyne ofiary komunizmu uchodz unas ludzie walki zbrojnej iludzie pira. Ciostatni nale zreszt do grupy byych tzw. pieszczoszkw systemu6. Rosyjska literatura udokumentowaa rk Soenicyna gehenn tamtejszych inynierw pod rzdami komunistw. Wprzypadku Polski nie byo wprawdzie

Cig dalszy nastpi

W obecnej sytuacji Sztafeta staje si niezwykle wan lekcj. Wokresie komunizmu nie tylko nie wznawiano dziea Wakowicza, ale na jego temat panowaa grobowa cisza. Przedwojenna polityka gospodarcza jako wzr do naladowania stanowia take potencjalne zagroenie dla propagowanej wpodziemiu lat 80. ideologii neoliberalnej. Zostao to wlot zrozumiane przez jej promotorw, zaczli wic eksponowa prace przedwojennych ekonomistw-liberaw. Posuwano si nawet do nazywania Kwiatkowskiego przedwojennym Gierkiem7. Polityka gospodarcza ojca Gdyni miaa by odstpstwem od normy, ekonomiczn aberracj, oczym

Lekcja na dzi

104
mia wiadczy cay kontekst gospodarki wiatowej, zarwno wwymiarze historycznym, jak iwspczesnym. Ztym wanie, zgruntu zafaszowanym rozumieniem gospodarki wiatowej, naley si rozprawi. Ogromne znaczenie ma atwy do zbagatelizowania okres, jakim jest pierwszy etap tworzenia si kapitalizmu. Wszdzie wiza si on ztzw. merkantylizmem, bdcym wczesn ibardzo radykaln form polityki gospodarczej. Nigdzie kapitalizm nie rodzi si bez wspudziau pastwa, zsamego handlu iwytwrczoci. Tymczasem wokresie transformacji starano si powtrzy wskrcie rzekomo wolno-handlowe pocztki kapitalizmu. Mamy tu podwjny nonsens, bo gdyby nawet byy takie, to wsytuacji nagej zmiany ustroju naley sterowa caym procesem. Fascynacja handlem stolikowym podczas gdy paday wielkie zakady pracy, to wanie efekt propagandowego zafaszowania charakteru pocztkw kapitalizmu wwiecie. Innym, katastrofalnym wskutkach zafaszowaniem, odpowiedzialnym wdecydujcy sposb za epidemi korupcji wPolsce, jest traktowanie rozwoju kapitalizmu jako rezultatu rozpasanej dzy zysku. Tymczasem, jak wykaza Weber, system ten zosta wygenerowany przez dobitnie wyartykuowan iprzestrzegan etyk gospodarcz, a nie przez rabunki kolonialne iinne naganne praktyki. Rozumienie potrzeby polityki gospodarczej nie zaniko jednak zupenie. Od duszego czasu zgaszane s oddolnie pod adresem wadz dania rnych fragmentarycznych rozwiza zjej zakresu wprzemyle, rolnictwie ihandlu. Jednak przy przekonaniu duej czci opinii publicznej, e polityka taka woglnoci jest czym niestosownym, owe postulaty maj nike szanse realizacji.

U podstaw polskich sukcesw ekonomicznych nie tkwia spontaniczna krztanina pojedynczych osb skoncentrowanych na wasnym zysku. Sukcesy wynikay z dalekosinych, planowych dziaa, opartych na gbszej motywacji, jak by patriotyzm.

Dla polskiej transformacji ustrojowej przyjto oficjalnie model niemiecki. Nasza gospodarka miaa by spoeczn gospodark rynkow, co nawet zostao zapisane wKonstytucji. Tadeusz Mazowiecki po objciu funkcji premiera szuka swego Erharda. No iznalaz Leszka Balcerowicza. Wedug naganianej unas tezy, najwiksz zasug Erharda wpowojennej odbudowie Niemiec miao by to, e robi, co mg, by nie wtrca si wgospodark. To pono niewidzialna rka rynku podniosa kraj zruin iwytworzone przez ni dobra mona byo zczasem dzieli wmyl zasad socjalnych. Trudno owikszy nonsens. Niemcy to kraj, wktrym idee liberalizmu gospodarczego miano zawsze wniewielkim powaaniu, iktry wanie woparciu opolityk gospodarcz pastwa budowa potg ekonomiczn. Byoby zatem niezmiernie dziwne, gdyby nagle elity tego kraju gruntownie zmieniy pogldy imetody postpowania, awwietle tego, co wiemy ohistorii gospodarczej wiata byoby jeszcze dziwniejsze, gdyby ta zmiana przyniosa pozytywne wyniki. Prawd jest natomiast, e Niemcy Zachodnie otrzymay 3,2mld dolarw wramach planu Marshalla, zktrych du cz zainwestowano (zupenie nierynkowo) wgrnictwo, hutnictwo ienergetyk. Prawd te jest, e RFN do koca lat 50. miaa potny sektor gospodarki pastwowej. Trudno wtej sytuacji nie uprawia polityki gospodarczej pastwa, zwaszcza e owa wasno skoncentrowana bya w takich branach strategicznych, jak przemys wydobywczy ihutniczy, wytwarzanie idystrybucja energii elektrycznej, przemys stoczniowy isamochodowy. Sektor wasnoci pastwowej

Spoeczna sterowana gospodarka rynkowa

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

b n Richard Messenger, http://www.flickr.com/photos/richardmessenger/3512570578/

105
by wikszy ni przed wojn, jako e upastwowiono partyjny majtek hitlerowcw, do ktrego nalea m.in. Volkswagen. Ztych samych powodw wzrs pastwowy majtek powojennej Austrii. W obu krajach dokonano cudu gospodarczego gwnie woparciu owasno publiczn izwizan zni polityk gospodarcz pastwa. Przy szermowaniu hasem spoecznej gospodarki rynkowej, przedstawianej u nas niezgodnie z jej istot, pomijano rwnie system pracowniczego wspdecydowania (tzw.Mitbestimmung), ktry te walnie przyczyni si do wspomnianego cudu. Najwiksze znaczenie ma wnim obnienie konfliktowoci stosunkw pracy, ale przyczynia si on te do harmonizowania interesw gospodarczych w ramach interesw oglnospoecznych. Wradach nadzorczych przedsibiorstw zasiadaj przedstawiciele miejscowych pracownikw oraz regionalnych rad zwizkw zawodowych. Najwiksza jednak rola wkoordynowaniu caej gospodarki niemieckiej przypada tamtejszym bankom, ktre podobnie jak banki japoskie s bankami gospodarujcymi, anie nastawionymi wycznie na zysk. Rola ta zwikszya si znacznie po akcji prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych na przeomie lat 50. i60. Niemiecki kapitalizm m.in. tym si rni od anglosaskiego, e wikszo akcji przedsibiorstw znajduje si wposiadaniu bankw, anie indywidualnych akcjonariuszy. Indywidualne inwestowanie zaczo si, owszem, rozwija wNiemczech od drugiej poowy lat50., lecz za porednictwem powstajcych wwczas funduszy inwestycyjnych. Deponuj one nabywane akcje wbankach, ktre realizuj przypisane do nich prawo gosu. Niektre banki (jak Dresdner Bank) same tworzyy fundusze inwestycyjne. Dodatkowo zwikszyo to koncentracj gospodarczej siy decyzyjnej wrkach najwikszych znich. Wlatach powojennych bya to tzw. wielka trjka: Deutsche Bank, Commerzbank iDresdner Bank. Sam Dresdner Bank wpoowie lat 50. posiada wzachodnioniemieckich koncernach ok. 300 udziaw kontrolnych. W zwizku ztym, przedstawiciele czoowych bankw zasiadaj wradach nadzorczych wikszoci niemieckich koncernw, kierujc wten sposb harmonijnie caym kluczowym przemysem. Na przykad prezes Deutsche Bank, Hermann Abs, zajmowa pod koniec lat 60. a 29 stanowisk w czoowych zachodnioniemieckich koncernach, wtym 10 stanowisk przewodniczcego i4 wiceprzewodniczcego rady nadzorczej8. Niewiele to ma wsplnego zzasadami liberalizmu gospodarczego. Kierownictwo czoowych niemieckich bankw to gospodarczy sztab generalny, ktry wporozumieniu zrzdem kieruje ca gospodark dla dobra wasnego kraju. Pisze, e widzielimy wXVII wieku tylko sztafet dekapitalizacji idc zrk do rk oraz e trzeba byo pracy pokole, aby zmarnowa Polsk bogat izasobn9. Dzisiaj wystarczyy na to dwie dekady orgii niszczenia iwyprzeday za bezcen polskiego przemysu. C za paradoks! Wokresie komunizmu polska sztafeta gospodarcza bya mimo wszystko kontynuowana. Natomiast urywa si wmomencie powstania formalnie niepodlegej Polski, kiedy zastpia j sztafeta dekapitalizacji. Dziaaj tu oczywicie rne czynniki. Realizowane s dugofalowe, dobrze przemylane obce interesy, jak iprymitywne, krtkowzroczne interesy krajowych apwkarzy. Ogromne znaczenie ma pojawienie si duej grupy inteligencji kompradorskiej, ktra zdefinicji czy swoje interesy zinteresami obcymi. Jednak podstaw postpujcej destrukcji jest zamt wywoany upowszechnieniem doktryny neoliberalnej. Jak wspomniaem, ideologia ta bya propagowana wwydawnictwach podziemnych (gwnie warszawska Officyna Liberaw, kierowana jawnie przez Janusza Korwin-Mikkego) i niestety wikszo wczesnej opozycji przyja j zentuzjazmem. Jake czsto syszy si, e dzisiejsze patologie wywoane przez transformacj ustrojow s czym nieuniknionym. Jake czsto syszy si, e trzeba po prostu czeka, a sytuacja si unormuje. Tymczasem sytuacja, stymulowana szkodliw doktryn, rozwija si wniewaciwym kierunku itrzeba j jak najszybciej przestawi na inne tory. Jake czsto syszy si, e za dzisiejsz demoralizacj odpowiedzialny jest okres komunizmu. Owszem, ale tylko wpewnym stopniu. W stopniu decydujcym odpowiedzialna jest za ni doktryna sprowadzajca ludzk dziaalno wycznie do dzy zysku.

Jak wspomniano, Wakowicz wyrnia whistorii Polski dwie sztafety: utracjuszostwa i skrztnej pracy.

W kleszczach nonsensu

Wspominalimy ju, e wyrniony przez Webera kapitalizm racjonalny oparty jest na odpowiedniej kulturze umysowej, szczeglnie na ugruntowanej etyce gospodarczej. Jego przeciwiestwem jest kapitalizm irracjonalny, oparty na samym pragnieniu zysku. Czy nie odczuwamy tego dzisiaj wPolsce? Wemy wybitne postaci, ktre dla polskiej gospodarki zrobiy najwicej: Staszica, Druckiego-Lubeckiego, Cegielskiego, Szczepanowskiego, Grabskiego, Mocickiego, Kwiatkowskiego. Czy kierowali si oni dz zysku? Bzdura. Kierowa nimi patriotyzm iduch twrczy. wieckim elementem kultury umysowej jest patriotyzm. Nie jest tajemnic, e podstaw powojennych sukcesw gospodarczych Niemcw iJapoczykw byo wanie przywizanie do wasnego kraju. Patriotyzm sta te upodstaw dorobku naszych dziaaczy gospodarczych wieku XIX oraz sukcesw wbudowie cop-u, wtym ostatnim przypadku obejmujc wszystkich od ministra po szeregowego robotnika. Waga rozumienia etycznej genezy kapitalizmu ujawnia si wpeni, jeeli zestawimy j zpopularn

Kapitalizm irracjonalny

106
unas maksym, e pierwszy milion trzeba ukra. Nie trzeba wyjania, na ile ta kryminalna formua odpowiedzialna jest za rozwijajc si wPolsce epidemi korupcji. Zobaczmy, czym bya faszerowana opozycja lat 80.: Chcemy mie krtko piszc Polsk zkilkunastoma milionami kapitalistw []. Drapienych ichciwych10. Przejci t ideologi dziaacze trafili jednak nie tylko do biznesu, ale przede wszystkim do partii politycznych iadministracji. Tymczasem oile denie do zysku (obwarowane etycznie) jest wbiznesie spraw normaln, to wsubach publicznych jest niedopuszczalne. Wprzeciwnym razie nie tylko nie bd one speniay przypisanych zada, ale przeksztac si wprzestpcz instytucj erujc na publicznym groszu iapwkach. Przestrzega przed tym na pocztku transformacji zamieszkay w Anglii socjolog, Stanisaw Andreski (Andrzejewski), piszc: Uzasadniona negacja komunizmu doprowadzia Polakw do idealizacji kapitalizmu. Mwic okapitalizmie myl oni jednak tylko oEuropie Zachodniej iAmeryce Pnocnej, anie oKolumbii, Filipinach, Nigerii czy Haiti. Przy wprowadzaniu wPolsce nowego porzdku spoecznego warto byoby si zatem zastanowi, jak zapobiec niebezpieczestwu jego ewolucji wkierunku form kapitalizmu wystpujcych wTrzecim wiecie. [] Pewien minimalny poziom uczciwoci jest warunkiem wydajnoci gospodarczej. Dogmatycy wolnego rynku nie uwzgldniaj faktu, e dziaa on dobrze tylko wwczas, gdy nie obejmuje wszystkich stosunkw spoecznych. Trudno si dorobi czego uczciw prac tam, gdzie wyroki sdw s na sprzeda. [] Rozszerzenie stosunkw rynkowych na wszystkie dziedziny ycia spoecznego wypacza dziaanie regu rynku nawet tam, gdzie jest on mechanizmem najbardziej przydatnym11. ekonomiczny jako baz systemu politycznego. Tymczasem komunici wRosji (iwszdzie indziej) najpierw doszli do wadzy, a dopiero pniej upastwawiali. Mona zaprowadza totalitaryzm na bazie wasnoci prywatnej, jak robili to faszyci. Iodwrotnie, mona zwiksza sektor wasnoci pastwowej iprzywraca demokracj, jak zrobiono to w powojennych Niemczech iAustrii. Jeszcze innym neoliberalnym nonsensem jest teza opotrzebie pierwotnej akumulacji kapitau przy przechodzeniu od komunizmu do kapitalizmu. Neoliberalizm bowiem neguje kumulowanie kapitau przez pastwo zarwno jako zasad, jak te jako fakt historyczny. Neguje te planow zmian ustroju. W komunistycznej Polsce akumulacja kapitau przez pastwo osigna apogeum. Kapita ten zosta zgromadzony chodzio tylko ojego sensowne, dobrze kierowane przeobraenie. Tymczasem wdzisiejszej Polsce termin pierwotna akumulacja sta si kryptonimem jego niszczenia irozgrabiania. Wreszcie, faszem jest teza onieistnieniu trzeciej drogi wstosunku do komunizmu idzikiego kapitalizmu. Ot trzecia droga nie tylko istnieje, ale jest gwn drog, po ktrej kroczy od stuleci przodujca gospodarka wiatowa. Komunizm by patologicznym epizodem, aliberalnego kapitalizmu po prostu nie ma, poza krtkimi okresami zapaci zaatakowanych nim gospodarek krajowych. Trzecia droga nie jest przy tym pomidzy, adaleko poza komunizmem idzikim kapitalizmem, ktre niewiele si od siebie rni, wywaszczajc izniewalajc cae spoeczestwa.

Jan KozIar
Powyszy tekst to skrt broszury J. Koziara Nie ma gospodarki bez polityki gospodarczej pastwa, dostpnej wcaoci pod adresem http://www.golysz.pl/?page_id=379 Przypisy: 1. Pi lat na froncie gospodarczym 19261931, t. 1, Warszawa 1931. 2. Melchior Wakowicz, Sztafeta ksika opolskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 1939, ss. 2367. 3. Stanisaw Szczepanowski, Walka narodu polskiego obyt, Londyn 1942, s. 87. 4. Stanisaw Grabski, Myli odziejowej drodze Polski, Glasgow 1944, ss. 9195. 5. Aleksander Bocheski, Niezwyke dzieje przemysu polskiego, Warszawa 1985, s. 137. 6. Jan Koziar, Zerwany sojusz. wiat pracy na bocznych torach, Wrocaw 1992 (praca niepublikowana, rozchodzca si wformie kserokopii); skrcona wersja opublikowana wObywatelu nr 48. 7. Wadysaw Monetarny, Chybiona recenzja Stefana Bratkowskiego, Replika nr 53 (1987), s.39. 8. Joachim Meisner, Teoria ludowego kapitalizmu. Wariant niemiecki, Katowice 1967, s. 70. 9. Melchior Wakowicz, Sztafeta op. cit., s. 236. 10. Program Liberaw, Warszawa 1983. 11. Stanisaw Andreski, Maxa Webera olnienia ipomyki, Warszawa 1992, s. 8.

Polski powojenny przemys przybra formu wycznie pastwow. Nacjonalizowano istniejce przedsibiorstwa, anowe byy tworzone jako wasno pastwa. Czy przedsibiorstwo pastwowe jest istot komunizmu? Nie jest nim, podobnie jak nie jest nim oglnokrajowe planowanie gospodarcze czy po prostu prowadzenie polityki gospodarczej. Wasno pastwowa jest korzystna np. wsferze infrastruktury gospodarczej, wbranach, do ktrych nie kwapi si kapita prywatny iprzy uruchamianiu nowych przedsibiorstw, ktre pniej mog by prywatyzowane. Oczywicie upastwowienie caego przemysu jest niedopuszczalne, ale iono nie byoby jeszcze komunizmem. Jego istot jest bowiem system wadzy politycznej. Niezrozumienie tego spowodowao przeniesienie po 1989r. caego impetu ruchu antykomunistycznego na znienawidzone przedsibiorstwa pastwowe. Brak zrozumienia istoty komunizmu jest efektem kolejnego liberalnego faszu, przedstawiajcego podobnie jak wujciu marksistowskim system

Pastwowe = komunistyczne?

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

107

b n d quatipua, http://www.flickr.com/photos/quatipua/3141869434

Media wczoraj idzi upadek inadzieja

BerNard MarGueritte

1995r., goszczc na Harvardzie, przygotowaem opracowanie Post-Communist Eastern Europe: The Difficult Birth of aFree Press (Postkomunistyczna Europa Wschodnia: trudne narodziny wolnej prasy). Ju wwczas uwaaem, e pocztki nowych mediw w modych demokracjach, zwaszcza w Polsce, nie napawaj optymizmem. Wyraziem wrcz obaw, e moe doj do fuzji zych praktyk poprzedniej epoki (np. inwigilacji mediw przez wadze polityczne) znowymi grzechami, zwizanymi zkapitalistycznym deniem do zysku za wszelk cen. Ta ocena bya do surowa, ale rzeczywisto okazaa si znacznie gorsza. Media szybko zapomniay omisji wobec spoeczestwa. Zaczy funkcjonowa jak zwyczajny biznes. Poza przemon tendencj wadz, aby je zwaszcza telewizj publiczn kontrolowa, obserwujemy dzi dyktat salonu, propagujcego jedyn suszn prawd, kosztem zakama iznieksztacania obrazu rzeczywistoci. Skutkuje to powstaniem sprzonego ukadu polityki, biznesu imediw, co dobitnie pokazaa afera Rywina.

Cz mediw nie tylko wsppracuje zwadz polityczn (co ju byoby naganne), ale wrcz ni kieruj. Adamowi Michnikowi udao si to, co Murdochowi dopiero si ni: naczelny Gazety Wyborczej sta si ucielenieniem faktycznej wadzy wkraju. Uywajc amerykaskiej formuy, mona powiedzie, e kieruje ztylnego siedzenia. Sukces klanu Gazety to jednoczenie mier uczciwych mediw. Podobne zjawiska obserwuje si na caym wiecie. Dlatego stopie aprobaty dla dziaalnoci dziennikarzy waha si wgranicach 1718% zarwno wStanach Zjednoczonych, jak iwAnglii czy Francji. Wharvardzkim orodku badawczym The Shorenstein Center on the Press, Politics and Public Policy syszaem, jak czoowi prezenterzy aBc icBs, Ted Koppel iDan Rather podkrelali, e mamy obecnie wmediach do czynienia zmieszanin wiadomoci irozrywki, co wargonie zwie si infotainment czy showbizzification. Ten ostatni skary si, e media s teraz zarzdzane przez ludzi, ktrzy nie maj pojcia oich deontologii inie maj nic wsplnego znami. R. W.AppleJr., szef waszyngtoskiego biura

108
New York Timesa, podsumowa sytuacj dobitniej: kiedy patrzymy na to, co zrobilimy ztego piknego zawodu, powinnimy opuci gowy wpoczuciu ogromnego wstydu. do mylenia: jak na razie jaskrawe faszowanie rzeczywistoci przez media jest jeszcze ograniczone dziki starym regulacjom inormom zachowania. Ale niebawem regulacje zostan zniesione, anormy znikaj na naszych oczach. Czy konflikty interesw zwizane znaszymi silnie skoncentrowanymi rodkami przekazu stanowi zagroenie dla demokracji? Przedstawiem fakty; pastwo zadecyduj. Liberalizm, prymat zysku ipogo za sensacj. Innym powanym problemem, cile zwizanym zpoprzednim, jest denie do maksymalizacji zysku za wszelk cen. Pamitam sowa dyrektora wielkiego francuskiego dziennika, ktry stara si mnie przekona, i gazeta jest dla niego produktem do sprzedania. Idodawa: dzi sprzedaj taki produkt, jutro moe bd sprzedawa mydo; to bez rnicy (dodam, i przesta kilka lat temu dziaa wbrany medialnej). By bardzo zdziwiony, gdy mu powiedziaem, e to nie jest moja koncepcja dziennikarstwa. Najbardziej szczerze wypowiedzia si na temat tej instrumentalnej koncepcji mediw Patrick Le Lay, ktry w2004r. jako prezes francuskiej telewizji tF1 napisa wksice Les Dirigeants franais et le Changement: Bdmy realistami: zasadniczo robota TF1 to pomoc np. Coca-Coli w sprzeday jej produktu Aby przekaz reklamowy by trafiony, mzg telewidza musi koniecznie by dyspozycyjny. Misj naszych programw jest do tego doprowadzi To, co sprzedajemy Coca-Coli to czas, wktrym ludzkie mzgi s do jej dyspozycji. Denie do maksymalizacji zysku prowadzi do obniania jakoci mediw, ich tabloidyzacji, bdcej przejawem pogardy dla publicznoci. Brak profesjonalizmu i lenistwo dziennikarzy. Prawdziwy dziennikarz musi bez przerwy pracowa nad sob idoksztaca si, np. spdzajc dugie godziny wdziale dokumentacji lub wbibliotece. Teraz, aby pisa sensacyjne lub pytkie artykuy, dziennikarz jeli wogle uznamy, e nadal zasuguje na to miano nie musi si wysila. Aby np. zaatakowa wybranego polityka, wystarczy si do komputera inapisa co popadnie. Myl, e naturalna ludzka skonno do lenistwa jest jednym zpowodw obniania poziomu dziennikarstwa. Obserwuj do czsto jak modzi dziennikarze (bynajmniej nie wszyscy!) nie wykazuj chci, aby poszerza wiedz czy mudnie sprawdza rda. Sensacyjny artyku nie wymaga wysiku, sprzedaje si sam. Natomiast dziennikarstwo, ktre omawia wane kwestie spoeczne, wymaga duo wicej pracy oraz talentu, jeeli chcemy, aby byo atrakcyjne. Istnieje cisy zwizek midzy dziennikarstwem moralnym adziennikarstwem profesjonalnym. Mona wrcz powiedzie, i dziennikarstwo moralne jest profesjonalne, adziennikarstwo profesjonalne jest moralne. Brak profesjonalizmu objawia si ucieczk od tematw fundamentalnych, od ktrych zaley przyszo danego spoeczestwa, jak te przyjciem obiegowych

Media borykaj si zwieloma problemami. Mog tu zasygnalizowa tylko kilka, ktre wydaj mi si najwaniejsze: Wpyw globalizacji. Coraz czciej mamy do czynienia zuniformizacj stylu itreci mediw. Ujednolicenie przekazu medialnego jest skutkiem rosncej koncentracji rodkw masowego przekazu, nierzadko wrkach gigantw finansowych, ktrzy nie maj znimi wiele wsplnego. WLe Monde diplomatique dyrektor pisma, Ignacio Ramonet, pokaza, jak giganci przemysu zbrany energetycznej, zbrojeniowej czy wiata elektroniki szturmem wzili media. Jedn grup stanowiy swego czasu America Online, Netscape, Time, Warner Bros. icnn. Krl oprogramowania, Bill Gates, panuje rwnie w fotografii prasowej poprzez agencj Corbis. Rupert Murdoch jest wacicielem licznych dziennikw brytyjskich oraz amerykaskich, jak The Times, The Sun, The New York Post czy The Wall Street Journal, atake platformy satelitarnej BSkyB oraz wytwrni filmowej 20th Century Fox. WEuropie nie jest lepiej, skoro Bertelsmann, Berlusconi czy Ringier kontroluj ogromn cz rynku medialnego. We Francji, na domiar zego, dwie najwiksze grupy medialne, Dassault iLagardre, s powizane zprzemysem zbrojeniowym. Ramonet susznie zauwaa: wszystkie te koncentracje stanowi zagroenie dla pluralizmu prasy idla demokracji. Co wicej, kad nacisk na zysk, zamiast na jako. Idodaje: jednym zcennych praw osoby ludzkiej jest prawo do swobodnego komunikowania swoich myli iopinii. Wspoeczestwach demokratycznych wolno jest nie tylko zagwarantowana, idzie wparze zinnym prawem zasadniczym, prawem do bycia rzetelnie poinformowanym. Ale to prawo jest zagroone koncentracj mediw iwchoniciem pism kiedy niezalenych przez hegemoniczne grupy. Zadaje rwnie zasadnicze pytanie: czy obywatele powinni akceptowa to zawaszczenie wolnoci prasy? Czy mog si godzi zfaktem, e informacja staje si zwykym towarem? W USA rwnie s ludzie wraliwi na te zagroenia. Ekonomista ipublicysta Paul Krugman, na dugo zanim dosta Nagrod Nobla, pisa wNew York Timesie wsposb zabawny, cho wgruncie rzeczy bardzo smutny iniepokojcy, e ogromna wikszo amerykaskiej publicznoci czerpie informacje z jednego rda: AOLTimeWarnerGeneralElectricDisneyWestin ghouseNewsCorp. Idodawa: garstka podmiotw, ktre dostarczaj wiadomoci dla ogromnej wikszoci ludzi, ma swoje ywotne interesy handlowe, ktre wsposb nieunikniony skaniaj je do manipulowania informacj ido wspierania partii rzdzcej. Konkluzja Krugmana daje

Kilka problemw

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

109

opinii bez prby pogbionej analizy. Dziennikarz oddaje pole walkowerem. Zapomina oswojej subie. Widzimy to zarwno wsposobie podejmowania niektrych tematw, jak iwunikaniu innych. To co wicej ni ze dziennikarstwo. Brak profesjonalizmu jest dziaaniem na szkod nie tylko mediw, ale idemokracji. Kiepskie media nie pozwalaj ludziom by prawdziwymi obywatelami, co jest niebezpieczne. Uczciwe traktowanie spoeczestwa przez media ipolitykw jest nie tylko moralne, ale iroztropne zpunktu widzenia ich samych. Powierzchowno itrywializacja. Omawiane ju tendencje prowadz do tego, e media coraz bardziej uciekaj od tematw naprawd wanych dla spoeczestwa, co jest szczeglne widoczne wprzypadku telewizji. Na caym wiecie dzienniki telewizyjne s wypenione wiadomociami drugorzdnymi ina og do ponurymi: tu zabjstwo, tam afera To wszystko jest przygnbiajce, ale waden sposb nie oddaje realiw wiata. Moe inie s one zbyt rowe, ale jednak mnstwo porzdnych ludzi dziaa wnich dla dobra wsplnego. Ju w1996r. wswojej znakomitej ksice Sur la tlvision (O telewizji) francuski socjolog Pierre Bourdieu zanotowa, e wiadomoci drugorzdne (tzw.faits divers) coraz bardziej opanowuj telewizj, zajmujc czas, ktry mgby by wykorzystany, aby powiedzie co innego. Autor daje do zrozumienia, i wtym szalestwie jest metoda ie mamy do czynienia zpolityk wiadomego ogupiania spoeczestwa. Jeeli uywa si tak cennych minut, aby mwi orzeczach drugorzdnych, to dlatego, i traktowane s one jako bardzo wane pozwalaj bowiem ukry to, co naprawd istotne. Bourdieu konkluduje: kadc nacisk na wiadomoci drugorzdne, napeniajc drogocenny czas pustk, niczym albo prawie niczym, odrzucamy informacje istotne, ktre obywatel powinien posiada, aby by wstanie korzysta ze swoich demokratycznych praw. WAmeryce

w podobnym tonie wypowiada si niedawno zmary, znakomity dziennikarz David Halberstam, mwic otrywializacji tematyki mediw (trivialisation of our agenda). Postp techniczny a jako dziennikarstwa. yjemy wczasach fantastycznych postpw wdziedzinie komunikacji. Trudno mi uwierzy, e jeszcze 20 lat temu musiaem zamawia rozmowy telefoniczne wcentrali, czeka zdreniem, czy uzyskam poczenie przed zamkniciem numeru wParyu, ana kocu mozolnie dyktowa artyku stenotypistce, ktra znajwikszym trudem notowaa polskie nazwiska. Podczas sympozjum na Harvardzie Ted Koppel wyrazi kontrowersyjny pogld, e postp technologiczny nie przynis jego profesji wycznie korzyci. Fakt, i moe na ywo komentowa to, co dzieje si gdziekolwiek na wiecie, jest jak mwi tour de force technologicznym, ale obnia jako jego pracy. Moe nadawa bezporednie relacje zkadego punktu globu, ale nie ma czasu sign do dokumentacji, pomyle, skorygowa. Tak samo osobisty dziennik, ktry kady moe codziennie dostawa na swj komputer czy moliwo wyboru wasnych programw tV, powoduj, paradoksalnie, zmniejszenie rnorodnoci informacji. Czowiek wybiera tylko to, co go interesuje idostaje wycznie wiadomoci zwybranych zgry dziedzin. Moe wic, jeli chce, przez 24 godziny na dob oglda programy opice nonej lub wdkowaniu ootwarciu jego umysu nie ma ju mowy.

Autentyczna misja mediw

Gdy patrz na to wszystko, odczuwam ogromn tsknot za tym, czym jeszcze nie tak dawno byy media. Miaem szczcie zacz prac wdziennikarstwie wLe Monde pod kierownictwem wspaniaego czowieka mediw, Huberta Beuve-Mry, zaoyciela gazety (dzisiejszy Le Monde nie ma ztamtym pismem

b pedrosimoes7, http://www.flickr.com/photos/pedrosimoes7/68076579/

110
wiele wsplnego). Mia on jasn wizj misji mediw. Wedug niego nie mona byo zacz kariery dziennikarskiej bez poczucia szczeglnego powoania. Pewnego dnia byem po zaledwie kilku tygodniach pracy wredakcji zawoa mnie do siebie, czego nigdy nie robi. Chcia mi udzieli lekcji. Byem wtedy wieo po studiach, pracowaem wnajwikszej francuskiej gazecie iczuem si wielkim. Przygotowaem wanie artyku oPolsce. Pisaem wnim, e wydaje mi si, i nasi polscy przyjaciele popeniaj taki ataki bd, e moim zdaniem powinni zrobi to ito, e sdz, i nie dostrzegaj tego itego Kiedy wchodziem do redakcji, Beuve-Mry zdaleka machn do mnie kawakiem papieru, pytajc: co to jest, prosz Pana? Zbliyem si, nieco stremowany, imusiaem przyzna, e to mj artyku. Wwczas usyszaem: No wanie! Co za jzyk! Twierdz, sdz, myl, moim zdaniem Musi Pan zrozumie, e naszych czytelnikw nie interesuje, co myli pan Margueritte. To nie jest dziennikarstwo. (Doda jednak, e moe za trzydzieci lat, jeeli zyskam zaufanie odbiorcw, zostan przez kogo poproszony owasne opinie). Chce Pan wiedzie, na czym polega dziennikarstwo? cign Beuve-Mry. Ot to bardzo proste. Co si wydarzyo, Pan to opisuje, stosujc owe Pi W, oktrych mwi Amerykanie [who, what, when, where, why kto, co, kiedy, gdzie, dlaczego] ale to nie wystarczy. Trzeba jeszcze powiedzie, skd to si wzio, jakie s ekonomiczne, socjologiczne czy historyczne rda tego zdarzenia, anastpnie poinformowa otym, co Pan X czy Y, partia Alub B proponuj dla rozwizania problemu. Awwczas, prosz Pana, czytelnik bdzie mia wszystko, co niezbdne (a nie tylko wszystko, co chce mie), aby zrozumie, co si wok niego dzieje: wjego miecie, kraju, na wiecie. Wwczas bdzie wstanie wyrobi sobie wasny pogld. Iwwczas, prosz Pana, on bdzie obywatelem. Iwwczas, prosz Pana, bdziemy yli wdemokracji. Taka bya, dla tego wspaniaego czowieka, podstawowa misja mediw. Zaraz jednak dodawa drug: dziennikarz jest mediatorem. Ma to niezwyke szczcie, e moe si zapozna zwaszcza gdy jest korespondentem zagranicznym ze stylem ycia, problemami, religi czy marzeniami innych ludzi. Jego zadaniem jest sprbowa je nie oceni, lecz zrozumie, anastpnie przekaza t prawd swoim czytelnikom, suchaczom, widzom. Wwczas odbiorcy zyskaj unikaln szans zrozumienia iuszanowania, amoe wkocu ipokochania drugiego czowieka zbliskiego lub dalekiego kraju. Wten sposb podkrela Beuve-Mry my itylko my, ludzie mediw mamy moliwo pomocy wbudowaniu wiata zrozumienia ipokoju. Wrzeczy samej jeeli dzi mamy wiat peen nienawici, terroryzmu, wojen igwatu, to wduym stopniu dlatego, i my, ludzie mediw, zapomnielimy oswoich obowizkach. Warto wtym miejscu sign do nauk Jana PawaII. WLicie do rodzin (Gratissimam sane, 1994) pisa On,

Kadc nacisk nawiadomoci drugorzdne, odrzucamy takie, ktre obywatel powinien posiada, aby mc korzysta ze swoich demokratycznych praw.

i mona bez przesady powiedzie, e rodki masowego przekazu, nawet gdy staraj si poprawnie informowa, jeeli nie kieruj si zdrowymi zasadami etycznymi, nie su prawdzie wjej wymiarze zasadniczym. Oto dramat: nowoczesne rodki komunikacji spoecznej s poddane pokusie manipulacji przekazem, zakamujc prawd oczowieku. Istotnie, rola mediw miaa by zupenie inna. Jak powiedzia Jan PaweII wczerwcu 1991r. wOlsztynie, rodki przekazu winny podejmowa obron wolnoci, ale take poszanowania godnoci osoby, winny popiera autentyczn kultur.

Mimo wszystko uwaam, e istniej bardzo powane powody do optymizmu. Wrd samych dziennikarzy ronie wiadomo, e nie mog kontynuowa dotychczasowych zachowa, e maj obowizki wobec spoeczestwa, e duo od nich zaley, aprzede wszystkim e kada ikady znich ma tylko jedno ycie iwarto, aby byo ono jak najbardziej godne. Duo jednak zaley od odbiorcw mediw. Ostatecznie, to oni decyduj oich obrazie. Nikt nie jest zmuszany do ogldania gupiego programu telewizyjnego czy kupowania brukowej gazety. Od wyboru kadego czytelnika, telewidza isuchacza zaley przyszy ksztat rodkw masowego przekazu. S ju pierwsze oznaki pozytywnych trendw. WUSA przeprowadzono szeroko zakrojone badanie opinii ipreferencji publicznoci 43 stacji telewizyjnych. Ankieterzy pytali m.in. oto, jakie wiadomoci pragn dostawa ludzie: krtsze czy dusze, sproblematyzowane czy jednoznaczne, lokalne czy midzynarodowe. Wynik by zaskakujcy: ponad 70% badanych chce by traktowanych powanie iwszechstronnie informowanych na wysokim

rda optymizmu

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

111
szukaj ju wiadomoci. S nimi wrcz bombardowani; dostaj je bez przerwy, ztysicy stacji tV, zInternetu. S zagubieni, nie wiedz, komu ufa ktra wiadomo jest wiarygodna, aktra nie, co waciwie znaczy takie czy inne wydarzenie. Nie szukaj wiadomoci, ale ich sensu, gbszego znaczenia. Potrzebuj, aby kto wiarygodny pomg im zrozumie, oco chodzi, zaprezentowa newsy wich kontekcie, wydobywajc ich prawdziwe znaczenie, podajc rnorodne rda iinterpretacje tak, aby czytelnik, telewidz czy suchacz mg wyrobi sobie wasny pogld iponownie sta si wpeni OBYWATELEM. Wtakiej sytuacji mog si uratowa iprosperowa nie tabloidy, lecz wartociowe iuczciwe pisma, traktujce odbiorc zszacunkiem isuce mu. Last but not least, jest jeszcze bardziej podstawowy powd, aby patrze wprzyszo zoptymizmem. Paradoksalnie, nadziei naley upatrywa wgbokim kryzysie obecnego wiata, ktry nie jest bynajmniej kryzysem finansowym czy nawet gospodarczym, ale wrcz kryzysem cywilizacyjnym. Nie mamy ju wizji przyszoci. Nie wiemy, dokd i. Czego potrzebujemy do wyjcia ztego impasu? Ot przede wszystkim wiadomych obywateli, gotowych nie tylko domaga si respektowania swoich praw oraz angaowa wpeni wycie spoeczne, ale take zdolnych proponowa mdre rozwizania. Sk wtym, e takich obywateli nie bdziemy mieli, jeli media nie bd uczciwe, jeli nie bd suy odbiorcom, jednoczenie otwierajc im umysy. Koo si zamyka. Bez etycznych mediw nie ma obywateli inie ma szans na wyjcie zkryzysu. Alici jest iinny warunek konieczny, aby go przeama: musimy budowa wiat wzajemnego zrozumienia iposzanowania. Obecne problemy moemy rozwiza tylko razem. Globalizacja zamiast problemem, musi sta si rozwizaniem. Wtym celu musi przesta by globalizacj biznesu ipienidza, asta si globalizacj sumie, solidarnoci, dziaa wiadomych obywateli. Znowu: jak to osign bez autentycznych mediw? yd nie zna muzumanina iodwrotnie, Francuzi iAmerykanie nic osobie nawzajem nie wiedz poza stereotypami. Kto moe prawdziwie poinformowa odrugim czowieku, jeli nie media? Za czasw Beuve-Mry wysyalimy dziennikarza nie tylko tam, gdzie by konflikt, gdzie krew laa si na ulice, ale take do krajw, gdzie pozornie nic si nie dziao. Wraca ipisa seri artykuw, dziki ktrym czytelnik odkrywa innego czowieka. Media musz koniecznie wrci do tej piknej misji. Potrzeba etycznych rodkw masowego przekazu nie jest mrzonk nieyciowych idealistw. Bez nich nie bdziemy mieli ani autentycznych obywateli, ani wiata pokoju. Nie bdziemy wstanie wsplnie wyj zimpasu cywilizacyjnego. Czy nie warto powalczy otakie media?

poziomie. Stacje, ktre pod wpywem ankiety zmieniy profil programowy, odnotoway wzrost ogldalnoci. Kolejny raz okazao si, e nasi odbiorcy nie s wcale tacy li, jak si czsto onich mwi, ie nie jest prawd, i saba jako mediw jest determinowana gustami publicznoci. Wyniki bada zainicjowanych przez The Committee of Concerned Journalists (Komitet Zaangaowanych Dziennikarzy) zostay opublikowane pod znaczcym tytuem: Quality sells Jako wzmacnia sprzeda. Niektrzy twierdz, e wina ley po stronie wacicieli mediw, ktrych interesuje tylko zysk. Okazuje si, e ito nie jest pewne. Organizacja medialna, ktrej jestem prezesem, The International Communications Forum, zorganizowaa kilka lat temu wLondynie, wraz zdziennikiem Financial Times, konferencj, wktrej brali udzia czonkowie Izby Lordw, dziennikarze oraz waciciele mediw. Na zakoczenie dnia take ci ostatni przyznali, i naley zrobi wszystko, aby poprawi jako isuebno mediw. Zrozumieli, e rodki przekazu, ktre trac wiarygodno, wistocie zagraaj demokracji. Czowiek, ktry nie wierzy ju wmedia, traci zainteresowanie sprawami publicznymi, nie idzie nawet gosowa, przyczyniajc si do tego, i demokracja staje si iluzoryczn fasad. Jak podsumowa jeden zwacicieli: nie moemy tego akceptowa nie tylko ze wzgldw etycznych, ale te dlatego, e jest wnaszym dugofalowym interesie, aby demokracja bya prna. Bo kiedy nie ma demokracji, zczasem nie ma te zapotrzebowania na media. Jeeli chcemy by na rynku za dwadziecia lat, musimy dba onasze dobre imi! Jestem przekonany, e istniej te nowe czynniki, ktre wymuszaj powrt do autentycznoci mediw. Jednym znich jest postp technologiczny. Ludzie nie

b n a Arty Smokes (deaf mute), http://www.flickr.com/photos/artysmokes/4135377400

Bernard MarguerItte

112

Judymowie (nie)potrzebni od zaraz

RaFa BakalarcZyk
Ludzie bezdomni to jedna ztrzech, obok Przedwionia i Syzyfowych prac, powieci Stefana eromskiego, ktra ostaa si we wspczesnym kanonie. Mam jednak wraenie, e nie funkcjonuje ona poza murami szkolnymi, wwiadomoci spoecznej czy dyskusjach ideowych. Czy pytania wniej stawiane straciy na aktualnoci? Czy odpowiedzi, ktre poprzez postawy bohaterw sugerowa autor, nie s wdzisiejszych realiach przekonujce? Wbrew pozorom, przez te ponad sto lat realia spoeczne (zwaszcza pooenie wykluczonych) nie zmieniy si tak bardzo, by nie generowa podobnych wyzwa. Nie jest te do koca prawd, e nie ma ju prawdziwych Judymw. S, icho stanowi mniejszo co zreszt nie jest novum wzgldem epoki eromskiego nie to wydaje si gwnym problemem. Bardziej niepokojcy jest fakt, e upowszechnio si przekonanie, i problemy socjalne powinni rozwizywa przede wszystkim romantyczni spoecznicy, ktrych pierwowzorem literackim jest mody chirurg. Przyjmujc tak perspektyw, nie zwalczymy objaww najdotkliwszych problemw, atym bardziej ich przyczyn. W odtwarzanych przez kolejne generacje interpretacjach Ludzi bezdomnych cao lektury sprowadzana jest do postaci Judyma, ujmowanej jednowymiarowo jako wzorzec jednostki powicajcej si na rzecz ogu. Taka uproszczona perspektywa sprawia, e zpola dyskusji znikaj nie tylko spoeczne uwarunkowania wyborw yciowych Judyma oraz ich konsekwencje, ale take pominite zostaj wahania imomenty saboci bohatera, wyranie przecie wksice zarysowane. Wefekcie, Judym zpostaci zkrwi ikoci przeobraa si niemal wwieckiego witego, zbyt dalekiego od problemw wspczesnych Polakw, by mogli powanie przemyle ow posta. Tymczasem przynajmniej kilka pyta, do jakich inspiruje powie, wymaga powanego zastanowienia. Czy dzisiejsza rzeczywisto spoeczna nie stanowi analogicznego wyzwania jak ta, wktrej osadzeni byli bohaterowie eromskiego? Czy strategia yciowa Judyma kiedykolwiek bya lub moga by masowa? Po trzecie wreszcie, czy ijakie s saboci tej postawy? Jak zauwaa wmonografii Ludzie bezdomni Stefana eromskiego znawca jego twrczoci, Henryk Markiewicz: Spord wielu tytuw eromskiego, czsto nietrafnych, dwuznacznych ijakby przypadkowych, Ludzie bezdomni ogarniaj zwyjtkow peni widnokrg ideowo-poznawczy powieci []. Rzeczywicie, motyw bezdomnoci stanowi klamr czc wiele wymiarw powieci, a kwestia warunkw mieszkaniowych zajmowaa w twrczoci eromskiego poczesne miejsce. Przypomnijmy, e wPrzedwioniu (1924) fundamentem spoecznej utopii, jak opisem wyobraonej Polski zarysowuje przed Cezarym Baryk umierajcy ojciec, s szklane domy. Cho ich obraz odmalowany zosta zwielk precyzj, to stanowi on metaforyczn projekcj Polski jako domu ojczystego, wktrym mia si dokona postp spoeczny. W Ludziach bezdomnych dom wtakim kontekcie jest obecny znacznie sabiej, jednak pod dostatkiem mamy tu ciekawych metaforycznych tropw, ktre

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

113

zbiegaj si w pojciu bezdomnoci. Ze warunki yciowe pacjentw Judyma ipami wasnego pochodzenia przekadaj si na postaw gwnego bohatera, ktry rwnie cho winnym sensie staje si bezdomny. Postawa ta nie rodzi si ex nihilo, ale wynika z okrelonych warunkw i dowiadcze yciowych, cho eromski nigdy nie popada wdeterminizm itraktowa bohaterw jako podmioty wyborw moralnych. Zapytajmy, czy warunki, wjakich ludzie yj lub jakie mog obserwowa wok, nie stanowi wspczenie impulsu do zaangaowania, nie wymuszaj mylenia ozmianie? Realistyczne, wrcz naturalistyczne obrazy ndzy, a take degradujcej pracy nie s tak abstrakcyjne, jak mogoby si wydawa. Rwnie dzi wielu ludzi yje wwarunkach uniemoliwiajcych samorealizacj oraz urgajcych godnoci, awrcz zagraajcych bezpieczestwu. Jak pisze dr Pawe Hut w tekcie Wspczesna kwestia mieszkaniowa wPolsce; geneza, uwarunkowania, perspektywy rozwiza: WPolsce jednym znajwaniejszych problemw spoecznych nadal pozostaje kwestia mieszkaniowa polegajca na niezaspokojeniu potrzeb lokalowych ludnoci naszego kraju, obejmujca swoim zasigiem, w zalenoci od szacunkw, od miliona do blisko dwch milionw gospodarstw domowych. Nie ma take podstaw do tego, by sdzi, e wdajcej przewidzie si przyszoci zostanie ona rozwizana za pomoc planowych dziaa wszerszym zakresie []. Pod wzgldem zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych Polska znajduje si na jednym zostatnich miejsc wEuropie. Naley pamita, e kiedy

mwimy ozaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, chodzi nie tylko oaspekt ilociowy, ale rwnie jako zasobw mieszkaniowych. Warto tu nadmieni, i autor Przedwionia patrzy na bezdomno nad wyraz szeroko iprzez to do nowoczenie, wsposb zbliony do perspektywy organizacji, ktre dzi prbuj bada izwalcza to zjawisko. Bezdomno wjego twrczoci to nie tylko brak dachu nad gow, ale wielowymiarowe wykluczenie mieszkaniowe, prowadzce do degradacji czowieka. Takie spojrzenie wybiega poza obiegow optyk, wktrej bezdomno ma zazwyczaj zniszczon alkoholem twarz ebraka, staruszki picej na torbach wypchanych jej caym dobytkiem czy Cyganki otoczonej wianuszkiem zaniedbanych dzieci. Te obrazy egzemplifikuj jedynie fragment problemu. Europejska Typologia Bezdomnoci iWykluczenia Mieszkaniowego (etHos), stosowana przez Europejsk Federacj Narodowych Organizacji Walczcych z Bezdomnoci (Feantsa), umieszcza w tej kategorii szerokie spektrum ludzi. Poczynajc od tych bez dachu nad gow (roofless), przez pozbawionych domu (np. przebywajcych wschronisku dla bezdomnych czy wkwaterze tymczasowej), po osoby yjce w mieszkaniu niezabezpieczonym lub nieodpowiednim. Osobn kwesti jest to, czy bezdomno naley czy tylko zsytuacj mieszkaniow. Inne podejcia sugeruj bowiem wizanie tej kategorii nie tyle zwarunkami ycia, ile zokrelonymi predyspozycjami psychicznymi ispoecznymi, objawiajcymi si specyficznym modelem ycia. Parafrazujc

Banksy, Foto: BY-NC Jeremy Brooks, http://www.flickr.com/photos/jeremybrooks/4544172893

114
sowa o. Bogusawa Palecznego (Obywatel nr 20): nieraz atwiej wyprowadzi czowieka zbezdomnoci, ni bezdomno wykorzeni zczowieka, ktry y jako bezdomny. Organizacje zajmujce si zagadnieniem odnotowyway przypadki, wktrych ich podopieczni nawet po otrzymaniu mieszka nie byli wstanie ich dugofalowo utrzyma, nie przystosowani do ycia na swoim. Wjakim stopniu bezdomno jako predyspozycj spoeczn prezentuje take Judym, ktrego dziecistwo wndznych warunkach, wrd niemal obcych ludzi, wywaro pitno na cae ycie ido pewnego stopnia uwarunkowao pniejsze poczucie misji. Skoro problem degradacji materialnej czci ludnoci jest wci aktualny, rzecz naturaln wydaje si ch zmiany tego stanu. Dlaczego wic nie ma ona miejsca? Czy dlatego, e zanik etos Judyma? Etos spoecznikowski rwnie na przeomie wiekw nie by wcale masowy. Nawet jeli przyj, e wczesne warunki kulturowe ispoeczne bardziej sprzyjay podobnym postawom, to nie na tyle, by te stay si jednym zdominujcych wzorcw. Widzimy to wsamej powieci: Judymowi nieatwo byo budowa wok siebie rodowisko przychylne jego zamiarom. Mona to czciowo zrzuci na karb bezkompromisowoci bohatera, ale te nie sposb pomin bardziej uniwersalnych rde niepowodzenia. Judymowie ze swej natury id jeli nie pod prd, to przynajmniej niezalenie od gwnego nurtu kultury swoich czasw, jako e racje dziaania wyprowadzaj nie tyle ztego, co jest, lecz ztego, co by powinno. Cho wpowieci wielokrotnie przedstawiono postawy alternatywne wobec rzeczywistoci, autor nie uleg banalizacji itendencyjnoci wich ukazywaniu. Zauwamy, e Judym wbrew pozorom nie styka si wycznie zcakowit obojtnoci na los wykluczonych. Wok pojawiaj si osoby, ktre wprawdzie nie wpeni podzielaj jego przekonania idecyzje, ale s wiadome istnienia problemw: Leszczykowski, wjakim sensie inynier Korzecki, wreszcie Joasia. Nawet wprzypadku pomiennej inieprzekonujcej dla suchaczy mowy Judyma do warszawskich lekarzy nie mamy do czynienia zmanichejsk wizj wiata. Jak pisze Markiewicz: Dla waciwej interpretacji utworu trzeba uprzytomni sobie, e nie jest to walka zjakimi jaskrawymi naduyciami kapitalizmu, zoburzajcymi zwyrodnieniami moralnoci buruazyjnej, lecz walka znormalnym jej funkcjonowaniem. Lekarze warszawscy, zktrymi ciera si Judym, to przewanie ludzie uczciwi wedug oglnej opinii, wicej ni sumienni wpracy, zdolni do niejednego odruchu uczynnoci idobrego serca[]. Midzy innymi dlatego ten spr jest tak ciekawy, e nie stanowi walki czystego dobra ze zem absolutnym, araczej odlegych punktw pewnego spektrum, zpostaci Joasi jako wariantem porednim. Gotowa jest ona i wzaangaowaniu dalej ni codzienna sumienno iodwitna filantropia stoecznych lekarzy, ale nie popada wmaksymalizm Judyma, ktry stawia spraw na ostrzu noa: albo szanse na szczcie osobiste, albo dziaanie na rzecz tych z budw. Jako wci ywy jawi si ukazany wLudziach bezdomnych jeden zcentralnych dylematw egzystencjalnych niejednego spoecznika. Zapewne idzi wielu ludzi, ktrzy na pewnym etapie ycia decyduj si na zaangaowanie spoeczne, rozwaa we wasnym sumieniu, jaki jego stopie jest optymalny ina ile moliwy jest kompromis midzy yciem osobistym adziaaniem dla dobra wsplnego. Kocowy wybr Judyma rozpatruje si zazwyczaj wkategoriach moralnych. Nie mniej ciekawe jest jednak spojrzenie zpunktu widzenia prakseologii. Czy jego dziaania byy skuteczne? Czy ambitny cel podniesienia wykluczonych ze stanu degradacji mg by osignity, ajeli nie, to czy nie byo drg, by si do niego bardziej przybliy? Odpowiedzi na powysze pytania wydaj si niestety niekorzystne dla Judyma. Zasadnicz saboci jego postawy bya apolityczno. Nie chodzi oprzynaleno do partii politycznej czy rozwijajcych si wwczas ruchw spoecznych opolitycznych ambicjach, lecz opolityczno wbardziej oglnym sensie. Jeli przyjmiemy klasyczne rozumienie polityki jako zdolnoci mobilizowania innych do osigania wasnych celw, postawa Judyma bya wpierwszej fazie co najmniej politycznie nieskuteczna, awkocowej wrcz apolityczna. Zrezygnowa on bowiem zprb angaowania innych we wsptworzenie programw zmiany rzeczywistoci na rzecz oddania si samodzielnej pracy bezporednio zwykluczonymi. Taka dziaalno jest niezbdna, ale naley prbowa j organizowa wramach istniejcych struktur lub budowa nowe, eby nie tylko ata pojedyncze dziury, ale rozwizywa problemy spoeczne wwikszej skali. Ato wymaga jeli nie systemowej dziaalnoci politycznej, to przynajmniej koordynacji ipodziau pracy oraz synergii rnych umiejtnoci. Judym po wczeniejszych porakach skapitulowa wobec tego typu wyzwa. To dlatego jego projekt by skazany na porak nie ze wzgldu na obojtno ioportunizm otoczenia. Jeli chcemy powaniej przemyle t lektur, nie wystarczy zatrzyma uwagi na szlachetnoci gwnego bohatera ijego tragizmie, polegajcym na rezygnacji zosobistego szczcia. Warto te zastanowi si, czy owo powicenie miao sens zpunktu widzenia realnego wpywu na zmian rzeczywistoci. Nie wiadomo, jak dalej potoczyyby si losy bohatera, ale dziaajc wpojedynk, jeli nie ulegby wypaleniu inie podzieli losu Korzeckiego, wnajlepszym razie mgby wmikroskali zagodzi objawy pewnych spoecznych chorb. Czy na pewno tylko oto mu chodzio? Pod jednym wzgldem Judym okazywa jednak dojrzao refleksji. Mianowicie wiedzia on, e leczenie zdegradowanych spoecznie ibiologicznie jednostek naleaoby zacz od podniesienia ich standardu ycia,

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

115
pastwa. Zmiana rzeczywistoci jest tu niemal wycznie dziedzin wyborw yciowych imoralnych jednostek, bez ich rozpatrywania wkontekcie roli, jak peni wramach adu spoecznego. Wida tu wpyw, jaki miaa na pisarza myl Edwarda Abramowskiego, ktry zakada wramach swego socjalizmu etycznego, e zmiany systemowe musz by poprzedzone przeobraeniami wsumieniach jednostek ispoeczestw. Problematyka Ludzi bezdomnych zdaje si koncentrowa izamyka na tej pierwszej fazie potencjalnej zmiany, kiedy to zasadnicze dylematy rozgrywaj si wsumieniach jednostek, anie wramach strukturalnego antagonizmu midzy grupami spoecznymi isporu oformu adu spoecznego. Tymczasem ci, ktrzy chc naprawd budowa lepszy wiat, nie mog uciec od tego zagadnienia. Kluczowym dylematem jest stosunek wobec pastwa ijego agend. Wemy wspczesny przykad, zwizany zproblematyk bezdomnoci. WKrakowie, Warszawie iWrocawiu dziaaj Lekarze Nadziei, organizacja bdca czym wrodzaju kolektywnego wcielenia doktora Judyma. Wformule non profit zajmuj si wiadczeniem podstawowych usug medycznych dla bezdomnych iubogich, nie objtych ubezpieczeniem zdrowotnym. Dodajmy, e stan zdrowia tej grupy jest szczeglnie dramatyczny, awiele publicznych placwek dziaa tak, jakby byy stworzone dla ludzi zdrowych, przez co potrzebujcy nie zawsze mog znich skorzysta. Wtej sytuacji dziaalno stowarzyszenia jest na wag zota. Jednak zim 2009/2010 omay wos stoeczny oddzia nie zawiesiby dziaalnoci ze wzgldu na rzekomy brak prawnych moliwoci dalszego przekazywania przez samorzd rodkw na tego typu aktywno. Abstrahujc od szczegw sprawy, ktra m.in. dziki interwencji dziennikarzy skoczya si wmiar pomylnie dla spoecznikw iich pacjentw, wida wyranie, e nawet typowo judymowska dziaalno, aby moga by trwaa iskuteczna, wymaga cho minimalnego wsparcia ze rde zewntrznych wrd ktrych najbardziej stabilne s mimo wszystko instytucje ifundusze publiczne. Zadania pastwa jako gwaranta zaspokojenia elementarnych potrzeb nie ograniczaj si do stworzenia prawnych imaterialnych warunkw dla dziaa spoecznikw. Pamitajmy, e Judymw jest wskali spoeczestwa zawsze mniejsza lub wiksza, ale garstka. Nawet przy duych funduszach nie jest ona wstanie zaspokoi ogu potrzeb spoecznych. Std niezbdne s zawodowe suby, ktrych przedstawiciele niekoniecznie zreszt musz kierowa si ideaami prospoecznymi. Bez tego typu sprofesjonalizowanych, odpowiednio wyposaonych sub niemoliwa jest walka zwykluczeniem spoecznym. Na poziomie unijnym coraz wiksze znaczenie przypisuje si tzw. ssgI (social services of general interest, usugi socjalne uytecznoci publicznej), wktre wlicza si usugi zdrowotne, socjalne, opiekucze,

poprzez programy, ktre ograniczayby zapadanie na choroby. Jest to postawa zbiena np. z podejciem przyjmowanym wspczenie przez wiatow Organizacj Zdrowia. Mylenie ousuwaniu przyczyn, anie tylko leczeniu skutkw jest waciw perspektyw wpolityce zdrowotnej, jak rwnie wniemal kadym obszarze polityki spoecznej. Zasadniczo wic Judym waciwie rozpozna problem, jedynie wspomniana apolityczno uniemoliwiaa mu jego skuteczne rozwizanie. Przed analogicznym wyzwaniem stoimy idzi. Oczywicie tak jak wwczas, rozwiza systemowych nie naley wsposb radykalny przeciwstawia indywidualnej pomocy. Dziaanie systemowe bardzo czsto zawiera wsobie take dziaania bezporednie, wramach ktrych jednostki stykaj si wprost zpotrzebujcymi. Rzecz wtym, by owa wielo jednostkowych dziaa bya zintegrowana wspjny system, wykraczajcy poza nie zarwno horyzontem celw, jak iwieloci funkcji. Rozproszone dziaania pomocowe zawsze bd potrzebne, by pomc konkretnym osobom. Natomiast nigdy nie wystarcz, by dokona spoecznej zmiany. Kolejna rzecz, ktra nie pojawia si wdziaaniach bohaterw powieci, to odwoanie do adu ustrojowego, do programw jego zmiany iwogle do instytucji

b a liber, http://www.flickr.com/photos/liberato/2779235085

116
edukacyjne etc. Aby mogy by wiadczone na wysokim poziomie, potrzebne jest silne pastwo igotowo obywateli do odkadania do domeny publicznej czci swoich rodkw. Zatem eby rozwiza problemy sugestywnie przedstawione w Ludziach bezdomnych, potrzeba nie tylko mobilizacji potencjalnych nastpcw lekarza-idealisty. Ba, nawet nie tylko tych, ktrzy byliby gotowi zajmowa si nimi za pienidze. Trzeba przekona tych, ktrzy zproblemami bezdomnych, chorych i wykluczonych nie chc mie osobicie nic wsplnego ani zawodowo, ani tym bardziej dobrowolnie. To wanie od pozyskiwania rodkw od przecitnego obywatela (iodpowiedniej ich alokacji) zaley moliwo realizacji programw spoecznych na istotn skal. Kraje socjaldemokratyczne osigny najwiksze sukcesy wzwalczaniu wykluczenia spoecznego wanie dziki przekonaniu spoeczestwa do realizowania solidarnoci przy duym udziale sektora publicznego. Dodajmy, e model ten powsta wspoeczestwach mieszczaskich, ktrych czonkowie nie chcieli masowo wstpowa wszeregi lokalnej Armii Zbawienia. Samo zostawienie tej kategorii zada wrkach pastwa jednak nie wystarczy, jako e wadza ma tendencj do spychania tych powinnoci na dalszy plan. wieym przykadem jest pozostawienie wbrew uchwale Komisji Trjstronnej progw uprawniajcych do pomocy spoecznej na poziomie sprzed kilku lat, pomimo inflacji. Wefekcie prg ten znajduje si obecnie na poziomie niszym ni minimum egzystencji, poniej ktrego nastpuje biologiczne wyniszczenie czowieka. Mwimy tu oosobach wskrajnej ndzy, awic tych, ktrzy byliby wpolu zainteresowania Judyma. Takich ludzi jest wPolsce okoo 2 milionw! Rwnie szkodliwe jak powysze, race uchybienia, byoby wysnucie na ich podstawie zbyt daleko idcych wnioskw. Skoro pastwo nie radzi sobie zrozwizywaniem problemw spoecznych, niech zajm si tym spoecznicy, ktrzy zrobi to dobrowolnie! To mylny, cho czsto stawiany krok. Judymowie mog doranie peni funkcje socjalne. Mog take wspiera dziaania sprawnie funkcjonujcego, ale znatury rzeczy nie wszechmocnego pastwa. Jednak bdem byoby uznanie, e pastwo moe zrzec si na ich rzecz swych kluczowych zobowiza spoecznych. Nie tylko dlatego, e poda Judymw jest ograniczona. To kierunek wtpliwy take dlatego, e pastwo przy wszystkich wadach wpisanych wjego praktyk oraz sam istot ma te niezaprzeczalne zalety. Mianowicie wzgldem pastwa znacznie atwiej ni w przypadku podmiotw sektora spoecznego i prywatnego formuowa roszczenia, atwiej te podda kontroli sposb ich zaspokajania, aodpowiedzialnych za to zadanie funkcjonariuszy sankcjom. eby bya jasno: nie chodzi oto, by wywysza publiczne ponad spoeczne. Chodzi raczej opodkrelenie potrzeby dziaania wskali systemowej, do czego szczeglnie predestynowany jest organizm pastwowy, a take formy ponadpastwowe, jak Unia Europejska ztym, e ta ostatnia podlega znacznie sabszej demokratycznej kontroli. Mona znale rwnie organizacje niepastwowe, ktre prowadz dziaalno na rzecz przeciwdziaania wykluczeniu spoecznemu wsposb systemowy. W kontekcie bezdomnoci przychodzi na myl choby Towarzystwo Pomocy im. w. Brata Alberta. Instytucja ta, dziaajca ju od 30 lat, ma w dorobku, oprcz bezporedniego wiadczenia usug na rzecz podopiecznych, take rzecznictwo ich interesw i wspieranie wadz publicznych poprzez tworzenie ekspertyz i rekomendacji w zakresie przeciwdziaania bezdomnoci. Zatem systemowe zmiany moliwe s zarwno wramach sektora publicznego, jak ispoecznego (a najlepiej wramach partnerstwa organizacji zobu sektorw). O ile jednak spoecznikostwo, nawet jeli relatywnie rzadko unas praktykowane, jest odbierane do przychylnie, otyle instytucja pastwa jest poddawana bezpardonowej krytyce. Icho wiele zarzutw wobec jego agend jest uzasadnionych, atmosfera wok wszystkiego, co pastwowe, jest przesadnie nieyczliwa. Aby to zmieni, moe zamiast szuka wkanonie literackim wzorca osobowego dla spoecznikw naleaoby szuka wrd aparatu pastwowego zaangaowanych przedstawicieli, ktrzy t drog chc dziaa na rzecz dobra publicznego? Pewnego modelu dostarcza tu inna wielka powie eromskiego, Przedwionie, wosobie Szymona Gajowca. Cho ostatecznie przegrywa batali o dusz swego modego, gniewnego podopiecznego Baryka wkocowej scenie docza do komunistycznego pochodu przeciwko wadzy to jednak autor zdaje si zdradza yczliwo dla podstarzaego pastwowca, ktry poprzez reformy chce przynie prawdziw wiosn polskiemu spoeczestwu. eromski, podobnie jak wwielu innych powieciach, sympatii tej nie demonstruje ostentacyjnie ani nie feruje jednoznacznych ocen, dajc czytelnikowi spore pole manewru. Wmoim odczuciu ocena tego bohatera, zwaszcza wwietle wyzwa wspczesnoci, powinna by przychylna. Aby przeprowadzi ludzi bezdomnych przez przedwionie ku lepszej rzeczywistoci, obecnie bardziej potrzebne s systemowe reformy pastwowe (przy mobilizowaniu iwspieraniu oddolnych inicjatyw spoecznych) ni zbiorowe czy jak wprzypadku doktora Judyma indywidualne zrywy.

RaFa Bakalarczyk

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

NASZe tRADyCje
dugie imocne korzenie naszych idei

117

Przemwienie w sprawie ustaw jzykowych

Stanisaw Thugutt
Wysoki sejmie! zgromadzenia osb zaszczyconych zaufaniem prezesa Rzdu, ktre wypowiedziay swoj opini i ktre zreszt rozeszy si bez pozostawienia jakichkolwiek konkretnych ladw. Do pomocy Rzdowi celem opracowania ustawy powoana zostaa w nastpstwie tzw. komisja Czterech, ktrej skad znany jest Panom z wielokrotnych wzmianek w pismach. komisja ta nie reprezentowaa adnego stronnictwa, adnej grupy politycznej; zasiadali w niej obywatele przemawiajcy jedynie we wasnym imieniu, reprezentujcy jedynie wasne pogldy. Z samego faktu, e w komisji Czterech zasiadali ludzie nalecy do wrcz przeciwnych sobie obozw, reprezentujcych wrcz przeciwstawne sobie pogldy na spraw mniejszoci, wynika i wynika musiao, e w sprawie tej zawarty zostanie pewien kompromis, e kompromis ten, nie naruszajcy niczyich szerszych pogldw, nie rozwizujcy caoci zagadnienia, nie przekrelajcy i nie odwoujcy niczego, pokusi si o realne ujcie tego zagadnienia,

anim przystpimy do rozpatrywania i gosowania ustaw zgoszonych przez Rzd i obejmujcych niektre postanowienia w sprawie mniejszoci narodowych, susznym bdzie, aebymy przypomnieli sobie sposb, w jaki ustawy te powstay sposb i moment. Pan prezes Rzdu w pierwszym przemwieniu swoim wygoszonym w sejmie zaznaczy, e podejmuje si jedynie sanacji skarbu i e wszelkie inne zadania, bodajby nawet najbardziej pilne i najbardziej potrzebne w Polsce, pozostawia swoim nastpcom. jednak sia i logika wypadkw, niewtpliwie niezadowalajcy stan tych rzeczy w Polsce, zmusiy go do tego, e ju w kilka miesicy potem zoy publiczne owiadczenie, i uwaa za swj bezporedni obowizek przystpi do unormowania tych rzeczy w drodze ustawodawczej, bodajby w najskromniejszym zakresie. W tym celu zwoano dwa do liczne

118
jakim jest jzyk urzdowania wadz pastwowych w Polsce i uywanie wasnego jzyka w urzdach przez mniejszoci narodowe. Byoby znacznie lepiej, gdyby czy to w pierwszych, liczniejszych naradach, czy to pniej w Komisji Czterech, zasiadali take i przedstawiciele stron zainteresowanych, przedstawiciele mniejszoci narodowych. Co do mnie osobicie, gdybym by na miejscu p. premiera, wolabym t drog doj do pewnego porozumienia i osignicia takiego minimum, jakie jest moliwe do osignicia; jednake brak przedstawicieli mniejszoci w komisjach Czterech nie zwalnia, jak sdz, obywateli Polakw od wzicia w niej udziau, od cikiego obowizku dojcia do jakiegokolwiek wsplnego pogldu na palc spraw kresw. Podkrelam ten obowizek nie dlatego, ebym si w ogle entuzjazmowa zasad jednoci narodowej, przed ktr musiaaby ustpi raz na zawsze rozbieno zda, ale dlatego, e w tej sprawie i w tym momencie, jak sdz, susznym bdzie zupenie, aby pogld, ktry dzi zostanie uchwalony, by pogldem caej polskiej czci naszego Pastwa. A teraz jeeli chodzi o same ustawy, to zanim przystpimy do szczegowego ich czytania, susznie bdzie zastanowi si nad ich wartoci, nad ich zakresem i nad moliwoci ich wykonania. Niewtpliwie ustawy te nie daj wszystkiego, niewtpliwie ustawy te nie obejmuj caoksztatu zagadnienia. Zostao to uczynione wiadomie, nie dlatego, eby zaprzeczy samemu istnieniu caoksztatu zagadnienia, ale powtarzam jeszcze raz, dlatego, aby zacz od rzeczy najatwiejszych, aby zacz od rzeczy, co do ktrych bdzie moliwe osignicie wsplnego pogldu, aby zacz od rzeczy, ktre mog by w ycie wprowadzone. Ustawy te, rzecz prosta, nie obejmuj caoksztatu zagadnienia przede wszystkim co do tych czy innych aspiracji mniejszoci narodowych. Nie jako czonek komisji, ale jako obywatel Pastwa, jako pose sejmu, jako reprezentant pewnego kierunku politycznego, rozumiem, e aspiracje te mog i znacznie dalej, anieli okrelaj to ustawy, anieli okreli to jest w stanie wikszo i cao sejmu polskiego. Gotw te jestem w deniu do zrealizowania tych aspiracji towarzyszy mniejszociom narodowym bardzo daleko, tak daleko, jak daleko pozwala na to interes Pastwa Polskiego jako caoci, jak pozwala na to bezsporna dla mnie zasada nienaruszalnoci jego granic, zasada uznania tego, co jest w danej chwili tworem skoczonym, ktry na rzecz adnej teorii, adnego programu nie moe by wiartowany. jeeli kto poza tym w duszy swej ywi aspiracje dalej idce, aspiracje co do samookrelenia si cakowitego, co do utworzenia wasnego pastwa, to jako czowiek mog uzna te aspiracje, uzna ich suszno i podstawy, lecz jako Polak musiabym stwierdzi, e w obecnej chwili Polska, odcinajc od siebie ywe kawaki organizmu pastwowego, nie zaspokoiaby nawet niczyich de narodowociowych, lecz tylko interesy pastw ssiednich, i e skoromy zeszli z zasady granic z 1772 r., to nie mamy nie tylko adnego powodu, ale nawet adnej monoci

KOmENTARz

WSPLNA SPRAWA
Tolerancja, zachwyty nad rnorodnoci, poznawanie innych kultur to dzisiaj postawy bardzo modne. mona dziki nim zdoby lepsz posad, zrobi karier medialn, zasuy na pochway, w najgorszym razie spdzi czas na niezobowizujcym kolekcjonowaniu wrae. Niewiele ma to jednak zazwyczaj wsplnego z faktyczn trosk o owych innych, a jeszcze mniej z dbaoci o wspln przestrze, w ktrej yjemy zarwno my, jak i oni. We wspczesnym wiecie nie ma mowy o izolacjonizmie. sprawny transport, masowe media, globalizacja gospodarki, ponadnarodowe struktury polityczne wszystko to skutkuje przenikaniem si kultur na ogromn skal, ale take migracjami ludnoci. Czy bdzie to drena mzgw przez zachodnie firmy, czy prba wyrwania si z biedy poprzez ucieczk do lepszego wiata, jest to proces, ktry w takich realiach bdzie trwa niezalenie od woli jednostek.

Dotyczy on niemal wszystkich. Gdy 10 czy 15 lat temu ksenofobowie lub prawicowi doktrynerzy alarmowali, e star europ zalewaj przybysze z krajw arabskich czy w ogle z Trzeciego wiata, nie przewidzieli, e ju wkrtce w tym samym kierunku rusz za chlebem i euro setki tysicy ich rodakw. Tak dziaa ten mechanizm, niezalenie od ideologicznych zakl. Czciowo ale tylko czciowo mogaby go ograniczy zmiana samych fundamentw obecnego systemu gospodarczego, bazujcego na tanich surowcach, taniej produkcji i taniej sile roboczej, wdrujcych nieodmiennie w jednym kierunku, z krajw biedniejszych do bogatszych. Wwczas imigrantw byoby w krajach zamonych nieco mniej mniej byoby tam rwnie tzw. dobrobytu. Nawet jednak w przypadku realizacji takiego, mao wszak prawdopodobnego scenariusza, proces mieszania si ras, narodw, stylw ycia i wartoci bdzie postpowa w zglobalizowanej gospodarce i w kulturze bazujcej na masowych mediach. musimy si nauczy y obok siebie, a raczej y razem. Tym bardziej, e na przestrzeni zaledwie

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

119
godzi w podstawy tych granic, w jakich si dzi znajdujemy. oczywicie aspiracje narodowociowe mog si take i co do wielu innych rzeczy posuwa znacznie dalej anieli ustawy. Niekiedy s to rzeczy pozornie drobne, a jednak wywoujce niesychanie ostry spr i czynice wraenie pewnej zniewagi. Taka jest np. sprawa nazwy narodu. mj osobisty pogld jest, e nard kady powinien nadawa sobie nazw sam, bez niczyich wpyww, a zwaszcza bez niczyjego nacisku. Dlatego te ilekro tu w sejmie przemawiaem, nazywaem Ukraicw Ukraicami, tak jak oni siebie nazywaj, tak jak brzmi nazwa ich klubu urzdowo w sejmie naszym. Ubolewaem bardzo, e co do tego punktu kompromis nie doprowadzi tak daleko, jak powinien by doprowadzi i uyto innej nazwy, ktra zreszt jest nazw i historyczn i odwieczn, uyto nazwy ruski, ktra, mam wraenie, nikogo nie obraa, ale by moe i nikogo nie zadowala. Zwizany uchwaami komisji Czterech, zwizany pogldem moim co do koniecznoci pewnego kompromisu w tej sprawie, niewtpliwie gosowa bd tak, jak mi to nakazuje umowa, ale to nie sprzeciwia si wcale mojemu wewntrznemu przekonaniu, e w tym kierunku naleaoby i mona byoby i dalej. Nie zadowalaj mnie te te ustawy co do terytorium objtego przez nie. Przyznaj, e stojc na stanowisku czysto teoretycznym, na stanowisku zasadniczym, mona byo i dalej w uwzgldnieniu praw mniejszoci narodowych i praw poszczeglnych obywateli wszdzie tam, gdzie si oni znajduj, niezalenie od tego, czy si znajduj na terenie tego wojewdztwa, czy innego. ja osobicie nie widz adnej przeszkody, aeby dzieci niemieckie czy ukraiskie uczyy si w swoim jzyku nawet wwczas, kiedy zamieszkuj wojewdztwo krakowskie, nie tylko lubelskie. jednak wracajc znowu do twardego i praktycznego ycia, zaznaczy musz, e nie udao si granicy tej posun poza granice trzech wojewdztw maopolskich i czterech wojewdztw pnocno-wschodnich. myl, e to wszystko, co sejm uchwali raczy, moe by tylko pocztkowym rozwizaniem zagadnienia niesychanie draliwego, skomplikowanego, a zarazem niesychanie dla Polski wanego, zagadnienia, od ktrego zaley nie tylko jej zdrowy rozwj, jej rozkwit, ale by moe i ycie. sdz, e w tym rozumieniu ustawy, ktre w imieniu komisji przedkadam Wysokiemu sejmowi, nie tylko nie s rzeczami najwaniejszymi, ale s moe najmniej wanymi. istot rzeczy jest sprawa stosunku narodowoci niepolskich, zamieszkujcych Pastwo nasze, do administracji naszej i odwrotnie administracji naszej do mniejszoci narodowych, stosunku, jak wiadomo, bardzo niepoprawnego obustronnie, niezadowalajcego nie tylko adnej mniejszoci, ale adnego Polaka w Polsce. Czonkowie najrozmaitszych stronnictw i rzdw ju z tej wysokiej trybuny stwierdzili, e stosunki administracyjne, zwaszcza na naszych kresach, s gorzej ni ze, e wymagaj szybkiej i gruntownej sanacji i e bez uzdrowienia tych stosunkw o adnej istotnej poprawie, o adnym

200 lat populacja globu wzrosa niemal siedmiokrotnie, a rozmaite ziemie niczyje zostay zasiedlone i zagospodarowane. Co jednak znaczy razem? Dotychczasowa polityka wobec imigrantw i ich zbiorowoci cechuje si swoist schizofreni. Z jednej strony nierzadko wrcz zachcano obcokrajowcw do przybywania gdy brakowao rk do pracy, zwaszcza do pracy brudnej i gorzej patnej natomiast z drugiej mnoy si zakazy i nakazy, wci traktujc ich jak obywateli drugiej kategorii. swoje zrobiy te rozmaite obawy i tabu kulturowe. imigrantw rozpieszczano, obawiajc si oskare o rasizm i kultywujc cakiem suszne poczucie winy za czasy kolonializmu, a jednoczenie, mimo deklaratywnej afirmacji ich postaw i kultury traktowano jak due dzieci, ktre nie obejd si bez paternalistycznej opieki. skutkowao to nierzadko brakiem choby minimalnej integracji ze spoeczestwem, do ktrego przybyli, a ze strony tubylcw podskrnym brakiem wiary w to, e przybysze naprawd mog by tacy jak my. W przypadku rodowisk szeroko pojtej liberalnej lewicy przybrao to posta coraz bardziej

tandetnych zachwytw nad wszystkim, co zrobi inny, przy rezygnacji wobec owego innego z wymaga nawet w tych kwestiach, ktre stanowiy sedno tradycji emancypacyjnej. Gdy odwieczny lub wikszociowy mieszkaniec wspomni o ojczynie lub odmiennoci kobiet i mczyzn, wwczas oskara si go o cigoty wrcz faszystowskie lub o karygodny seksizm i zacofanie. Wychwala si natomiast ekspresj kulturow murzyskich wykonawcw hip-hopu wykrzykujcych jawnie rasistowskie plugastwa pod adresem biaych. Albo imigrantw z krajw arabskich, ktrzy ide rwnoci kobiet wybijaj swoim maonkom i crkom z gowy, nierzadko dosownie. Tego rodzaju liberalizm i lewicowo oznaczaj wywrcenie do gry nogami o czym bdzie jeszcze mowa caej tradycji owych obozw. Na takim podou bujnie krzewi si rasizm i dawno, zdawaoby si, skompromitowane postawy ksenofobiczne. obsesyjnie kultywowane prawo do odmiennoci i ycia po swojemu skutkuje tym, e na jednej ziemi yj ludzie kompletnie sobie obcy, nie majcy kulturowego wsplnego mianownika.

120
rozwizaniu zagadnienia mniejszoci narodowych w Polsce nie moe by mowy. Niewtpliwie nie moemy o tym zapomina uchwalajc ustaw jzykow, stwierdzi jednak wolno, e nie mona zrobi od razu wszystkiego. komisja, ktra odbya 15 czy 18 posiedze, zaatwia w kadym razie tak rzecz, na ktr, powiedzmy sobie, Austria potrzebowaa 60 lat i ktrej w drodze ustawy nie zaatwia a do samej mierci. myl, e nadejdzie w najbliszej przyszoci czas, gdy od zagadnie jzykowych trzeba bdzie przej do uzdrowienia administracji na tych czy innych podstawach i nastpnie do usunicia skarg kadej ludnoci zamieszkujcej kresy. sdz take, e rzecz moe jeszcze waniejsz jest kwestia dobrobytu materialnego mniejszoci narodowych, jest kwestia tego zupenie susznego dania, aby w stosunku do ich dobytku, w stosunku do ich dobrobytu Pastwo Polskie traktowao ich na rwni z kadym innym obywatelem, jeeli nie lepiej. Powiadam: jeeli nie lepiej ze wzgldu na zniszczenia wojenne, ktrym oni podlegli i ze wzgldu na to, e tamte czci Polski w kulturze materialnej s cofnite bardziej w ty, ni czci Polski rodkowej i zachodniej. myl, e rozwizujc zagadnienie dobrobytu materialnego, Rzd obecny czy przyszy nie bdzie mg take pomin kwestii ziemi, ktra niewtpliwie jest jedn z najbardziej palcych i co do ktrej istotnie do tej pory stosunek nasz by nie tylko nieuregulowany, ale i niewaciwy. istniej w tej sprawie, jak wiadomo, dwa pogldy kracowo sprzeczne i jak osobicie mniemam, kracowo szkodliwe. jeden z nich nakazuje odsunicie wycznie od dobrodziejstw reformy rolnej caej ludnoci niepolskiej, drugi usiuje zarezerwowa te ziemie tylko dla ludnoci polskiej [tak w oryginale, prawdopodobnie bd w zapisie stenograficznym przyp. obywatela]. Nie bd si wdawa w szczegowy rozbir tego zagadnienia, bo to nie naley do tematu. musz jednak stwierdzi, e w tej sprawie, jak we wszystkich innych, moim skromnym zdaniem, rozwizanie powinno i po linii rodkowej, powinno si pamita nie tylko o straszliwie zabjczym dla Pastwa przeludnieniu rolniczym czci rodkowych i zachodnich Polski, ale przede wszystkim rwnie powinno si pamita o potrzebach i sprawach ludnoci osiadej od wiekw na miejscu. Usunicie jej zupenie od ziemi byoby rzecz, ktra by na pewno nie odbya si bez zatargw, doprowadzajcych do czynw dla Polski zabjczych. Cae te trzy ustawy, ktre Wysoki Rzd przedkada dzi sejmowi, ktre powstay z dorady i przy wsppracy komisji Czterech, przesiknite s jedn ide zasadnicz, ide takiego wspycia narodowoci w Pastwie Polskim, przy ktrym nikt nie czuby si pokrzywdzonym, nikt nie czuby si niewolnikiem ani pasierbem, lecz kady czuby si rwnouprawnionym obywatelem. jeszcze raz stwierdzam, e te ustawy niewtpliwie nie daj caoksztatu zagadnienia i nie pozwalaj nikomu dzisiaj stwierdzi, e musi by z tego stanu rzeczy zadowolony. Ale te te ustawy nie wymagaj adnego z niczyjej strony pokwitowania. jeeli Pastwo Polskie, jeeli sejm i Rzd polski wystpuj z pewnymi ustawami i chc je wprowadzi w ycie, to nie pod czyimkolwiek naciskiem, nie

Co gorsza, mniejszoci oraz imigranci, jako zazwyczaj znajdujcy si w gorszej sytuacji ekonomicznej (ktrej zreszt brak integracji jest jedn z przyczyn), czciej szukaj ratunku i wsparcia w tosamoci etnicznej czy religijnej, jeszcze bardziej okopujc si na pozycjach swojej innoci. i tak oto przepa stale ronie. Gdy w dodatku sytuacja ekonomiczna pogarsza si dla jednych i drugich dla wikszoci i mniejszoci wwczas jeszcze trudniej o wzajemne zrozumienie, wspprac i faktyczn tolerancj. inno, ktra w czasach dobrobytu moga by sympatyczn egzotyk, zaczyna by pitnem i rdem obustronnych obaw. eruj na tym rne siy. ksenofobiczna prawica roztacza wizje, wedle ktrych gdyby nie obcy, wszystko byoby pikne jak w starych, dobrych czasach. oczywicie ani sowem nie wspominajc, e stare, dobre czasy zostay rozmontowane nie przez samorzutny napyw imigranckich hord, lecz przez splot rnych czynnikw, z ktrych jednym z gwnych byy poczynania wielkiego kapitau. A tym bardziej o tym, e stare, dobre czasy byy czasami niesprawiedliwymi skoro Zachd chce

mie tani arabsk rop naftow, to dlaczego nie miaby w pakiecie dosta muzumaskiej spoecznoci religijnej, z meczetem i muezinem, ktrzy tak drani statecznych mieszczan z penymi bakami? Z kolei wspczesna lewica jedyne, co potrafi robi, to miota oskarenia o rasizm i nienawi etniczn. Tyle e takie zaklcia nie zmniejszaj rosncego poparcia dla hase antyimigranckich czy antymniejszociowych, okazujc si wobec nich bezradnymi. A przede wszystkim nie rozwizuj istniejcych problemw inny nadal pozostaje innym, ktrym mona si czasem zachwyci, np. w etnicznej restauracji czy na folklorystycznym festynie, ale na co dzie pozostaje on na og w swoim getcie, bdc atwym do wskazania kozem ofiarnym. Wszystko to zmierza w coraz gorszym kierunku. Na garstk imigrantw, ktra potwierdza prawicowe stereotypy i sprawnie eruje na socjalu, przypada ogromna wikszo tej zbiorowoci, zasilajca szeregi najuboszych mimo cikiej pracy. Zamiast integracji, mamy erupcj frustracji w postaci zamieszek i palonych samochodw z jednej, a jawnie rasistowskie ustawodawstwo z drugiej strony.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

121
dla zadowolenia czyichkolwiek pogldw, nie dlatego, e taki a nie inny jest pogld Ligi Narodw czy Towarzystwa Przyjaci Ligi Narodw, lecz tylko dlatego, e taki jest interes Pastwa Polskiego. Panowie twierdz [zwracajc si do mniejszoci narodowych], tak twierdzili przynajmniej Panowie na komisji i w prasie, e popiech, z jakim ustawy s tu uchwalane, wiadczy, i s one uchwalane na eksport, dla zagranicy. miem zaznaczy, e to, czego da od nas w tej sprawie zagranica, to, czego da od nas pakt dodatkowy do Traktatu Wersalskiego, daje znacznie mniej ni te skromne trzy ustawy, te trzy kompromisowe ustawy, ktre dzi przedkadamy sejmowi. i dlatego gdyby kto chcia tylko zadowoli Lig Narodw, to mgby si powstrzyma nawet w tej krtkiej drodze znacznie bliej. Wobec tego wydaje mi si, e wszelkie posdzenia narodu polskiego o to, e ustawy te s wycznie dla zagranicy robione, s jedynie dowodem gbokiego zadranienia stosunkw pomidzy nami, pewnej podejrzliwoci, ktra w tym wypadku na niczym nie jest oparta. Traktat o mniejszociach lea u nas wprawdzie na stole, nie mielimy jednak potrzeby ani obowizku do niego zaglda, sprawdzilimy tylko w pewnym momencie, czy istotnie wykonalimy to, czego od nas wymaga, i stwierdzilimy z zadowoleniem, e dajemy znacznie wicej ni to jest naszym obowizkiem prawnym, jeeli ju na tym punkcie sta mamy. Czy ustawy te bd wykonane? Zaprzecza si temu. sdz, e i tu daje si moe zbyt wielki posuch swojej pobudliwoci, swojej nieufnoci, moe nieraz uzasadnionej praktyk yciow, ale zwracam uwag, niezbyt poytecznej. Nie wiem, jak i kiedy te ustawy bd wykonane, wiem natomiast, e zanim jakiekolwiek prawo bdzie wykonane, trzeba mie przede wszystkim zasad, trzeba mie to, o co si walczy, trzeba mie owo prawo, prawo materialne, ktre by suyo za punkt wyjcia do wykonania. komisja Czterech, a take mniemam i Wysoki Rzd, zdaj sobie najzupeniej spraw, e od uchwalenia tego prawa do wprowadzenia go w ycie bdzie droga czasem do daleka i czasem bardzo kamienista. Dlatego ju w ostatniej chwili na komisji konstytucyjnej za zgod wspln wszystkich klubw polskich termin wprowadzenia tych ustaw w ycie zosta nieco przesunity. Pierwiastkowy tekst brzmia: w miesic po uchwaleniu; mymy przesunli go na pniej, na 1 padziernika, nie dlatego, eby komu zrobi przykro, tylko dlatego, eby zapewni lepsze przygotowanie si do wprowadzenia w ycie tych ustaw. Nie zaprzeczam jednak wcale, e tu i wdzie, by moe w bardzo wielu nawet wypadkach, znajdzie si urzdnik czy rodowisko jakie, ktre z tych ustaw bdzie niezadowolone, ktre bdzie je uwaao za szkodliwe dla polskoci i ktre je

Gona niedawno bya sprawa deportacji Romw z Francji, mimo teoretycznego istnienia otwartych granic w ramach europy. W szwajcarii demokratyczne referenda czyli co zgoa innego ni decyzja urzdnika lub polityka przesdziy o zakazie budowy minaretw, a nastpnie o tym, e osoby nie posiadajce obywatelstwa, nawet mieszkajce w tym kraju od dawna, bd ze wydalane po odbyciu kary wizienia nie tylko w przypadku cikich przestpstw, ale i drobnych wykrocze, np. nieuprawnionego pobierania wiadcze socjalnych. Typowa kwadratura koa im wicej utyskiwa na rasizm i ksenofobi, zastpujcych wysiki na rzecz integracji mniejszoci z wikszoci, tym wicej faktycznego rasizmu i ksenofobii. W takiej sytuacji chcemy przypomnie perspektyw zupenie inn, perspektyw zarazem starej lewicy, jak i propastwowo-obywatelsk. jak wspomniaem, dzisiejsza lewica wobec mniejszoci i imigrantw prezentuje stanowisko majce niewiele wsplnego ze swoimi odpowiednikami sprzed lat. Zachwyca si i pochyla ona nad takimi rodowiskami ze wzgldu na ich inno, akcentujc

odmienno kulturow, domagajc si specjalnych uprawnie i odmiennego traktowania, tym samym utwierdzajc w innociowy status. Dawniej natomiast lewica widziaa w mniejszociach nie innych, lecz przede wszystkim takich samych. owszem, dostrzegaa i braa pod uwag swoiste cechy kulturowe czy religijne danej zbiorowoci, ale akcentowaa nie rnice, lecz podobiestwa. Inny by taki jak my: tak samo wyzyskiwany jako robotnik, tak samo godny jako bezrobotny, tak samo stoczony w maych izbach i suterenach, majcy podobne czowiecze marzenia, analogiczne powody do niepokoju, a take identyczny status obywatelski. Nie chodzio o to, e wszyscy s dokadnie tacy sami lub by takimi powinni, lecz o to, aby umie wznie si ponad rnice i dostrzec klasowe czy oglnoludzkie podobiestwa, a take nauczy si y razem na tym samym terytorium. Z takiej postawy wynikay dwie zasady. Pierwsza to traktowanie mniejszoci jako prawdziwego partnera, zdolnego do sprostania tym samym wyzwaniom i zadaniom, co wikszo, nie za jak dziecko, ktre trzeba traktowa ulgowo i nie pozwala na

Stanisaw Thugutt. Piotr widerek, kooperatywa.org

122
bdzie wykonywao niedbale, albo wcale nie bdzie chciao ich wykonywa. Wysoki sejm w tej sprawie, jak w kadej innej, ma prawo kontroli nad dziaalnoci Rzdu, bd przez zgaszanie interpelacji, bd przez utworzenie specjalnej komisji, ktra powinna czuwa nad tym, eby to, co byo wol sejmu, byo te wol wadzy wykonawczej w caej rozcigoci, poczynajc od jej przewodnika w Warszawie, a koczc na najdrobniejszym urzdniczku w starostwie. Te wypadki amania ustaw, nie tylko ustaw dotyczcych mniejszoci, ale jakichkolwiek ustaw, ktre si nie podobaj temu czy innemu panu w starostwie czy komendzie policji, te wypadki nieuznawania prawa dlatego, e ono nie odpowiada czyim pogldom, zachodz istotnie do czsto i, jak myl, cay sejm polski, niezalenie od przynalenoci partyjnej i narodowej, powinien z rwnym wysikiem i wyteniem zajmowa si tymi naduyciami, w interesie nie tej czy innej mniejszoci, tylko w interesie wsplnym caego Pastwa. sdzilimy zreszt, jako komisja Czterech, e bdzie rzecz poyteczn doradzi Rzdowi, by utworzy jaki organ, ktry by stale zajmowa si kontrolowaniem i uzgadnianiem w rozmaitych resortach zamierze i pogldw Rzdu, zwaszcza jeeli one bd ju wykonaniem zamierze i pogldw sejmu. Zdaje mi si tedy, e zanim dojdziemy do tego bardzo gorzkiego przekonania, e ustawy te nie bd wykonane, trzeba przecie da pewien czas Rzdowi i yciu, trzeba przekona si i przyj z faktami istotnymi, w przeciwnym bowiem wypadku naraaj si Panowie na posdzenie, e stawiaj zarzuty cakiem goosownie. i tutaj adna praktyka dotychczasowa nie zmieni postaci rzeczy. To, e dotychczas dziao si le, nie jest precedensem, eby i nadal do nieskoczonoci miao si w Polsce le dzia. Jeeli Panowie walczycie o popraw zego, to wierzcie, e i my walczymy, a jeeli te rzeczy nie mog si sta w cigu paru lat, to moe dlatego, e s zbyt trudne dla spoeczestwa i narodu, ktry dopiero od kilku lat rzdzi si sam. Zdaje mi si zreszt, e warto tych ustaw bdzie nie tylko praktyczna, ale e polega ona take na pewnych teoretycznych ustaleniach i uzgodnieniach co do niektrych rzeczy. Gdybymy raz na zawsze zgodzili si, e w tej Polsce naley y na zasadzie uszanowania swoich kultur, swoich jzykw, na zasadzie przyzwyczajania si do siebie, skoro ju wsplnie w tym pastwie mieszka musimy, to uczynilibymy niewtpliwie bardzo duy krok naprzd. Pastwo Polskie jest Polsk; miaem zaszczyt z tej trybuny kilkakrotnie to stwierdzi, e opiera si ono na tradycji historycznej polskiej i e uwzgldni musimy ten fakt realny, i 2/3 ludnoci naley w tym pastwie do narodu polskiego. To jednak nie wyklucza wcale jak najwikszego poszanowania dla kadej innej kultury, dla kadego innego jzyka, i nie wyklucza take opieki, jak Rzd Polski winien staraniom mniejszoci narodowych w utworzeniu wasnej kultury. Nie wyklucza to zreszt z drugiej strony rwnie zasady wspzawodnictwa w tym pastwie. Zdaje mi si, e takie postawienie rzeczy, jakie kilkakrotnie w tym sejmie byo proponowane, e Polsk naley podzieli na pewne zamknite terytoria, na pewne folwarki, ktre nale do tej czy innej narodowoci, nie jest do przyjcia dla nikogo. Ziemia Pastwa Polskiego naley wsplnie do nas

zbytni samodzielno. Po drugie, mniejszociom naley przyzna rwne prawa, ale jednoczenie mona od nich wymaga tego wszystkiego, czego wymaga si od pozostaych obywateli. Rwno nie inno, podobiestwo nie eskalowanie rnic w imi rnorodnoci, wsplna sprawa nie tolerancja i nie getto. Pierwszy tekst jest autorstwa Stanisawa Thugutta (18731941) wybitnego dziaacza i teoretyka spdzielczego, onierza Legionw i wojny polsko-bolszewickiej, lidera lewego skrzyda ruchu ludowego, ministra trzech rzdw w ii RP. W jego przemwieniu sejmowym mamy modelowy przykad, jak umiejtnie dokona syntezy troski o ochron praw mniejszoci narodowych z dbaoci o interes pastwa jako wsplnej przestrzeni, w ktrej bytuje wikszo i mniejszoci. Zamiast przecigania liny, co grozi jej rozerwaniem, wskazuje Thugutt na konieczno powcigania wzajemnych roszcze jako niezbdny warunek jeli nie harmonijnego, to przynajmniej stosunkowo mao konfliktowego wspistnienia.

kolejny tekst wyszed spod pira Leona Wasilewskiego (18701936). Autor to wieloletni dziaacz Polskiej Partii socjalistycznej, jeden z bliskich wsppracownikw jzefa Pisudskiego, minister spraw zagranicznych, uczestnik polskiej delegacji w rokowaniach pokojowych po i wojnie wiatowej. Cho specjalizowa si w polityce wschodniej i sytuacji sowiaskich mniejszoci narodowych, przypominamy jego tekst powicony polskim ydom. Wasilewski w powstaej jeszcze pod zaborami broszurze, ktrej prezentujemy tylko niewielkie fragmenty, pisze o relacjach polsko-ydowskich zarwno bez fobii, jak i bez tabu. stojc na stanowisku tolerancji i penych praw obywatelskich dla ydw, nie przemilcza pl konfliktu z etnicznymi Polakami. obala rozmaite antysemickie stereotypy, wskazuje na rol wadz carskich w podsycaniu wzajemnej niechci obu zbiorowoci, ale take analizuje negatywne zjawiska w onie spoecznoci ydowskiej. i przekonuje, e wanie niczego nie rozwi popraw nienajlepszej sytuacji przynios procesy ekonomiczne, swobodny rozwj polityczny we wasnym pastwie

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

123
wszystkich i na tej ziemi, jak wszdzie niewtpliwie, musi by uznana zasada pokojowego wspzawodnictwa rnych kultur, rnych jzykw, rnych tradycji i to wspzawodnictwo, byleby tylko rozgrywao si w szrankach legalnoci, uszanowania innego czowieka i innego narodu, nie przyniesie nie tylko nikomu szkody, ale musi te przynie wsplny poytek, niewtpliwie bowiem wspzawodnictwo czy jeli inaczej chce kto nazwa, lojalna i legalna walka jest podstaw wszelkiego wspycia. i oto dlatego sdz, e sejm Polski te trzy ustawy, ktre dzisiaj przedkadamy, uchwali powinien. sdz, e powinien wej na drog wielkich i wietnych tradycji Pastwa Polskiego, kiedy si nasz by nie tylko pancerz i miecz, ale kiedy by ni take rozum stanu, patrzcy poprzez stulecia, zdolno przycigania i przywizywania do siebie innych narodw, zdolno rozwizywania zagadnie narodowociowych na najwyszej paszczynie czowieczestwa. Ja myl, e moe z pewnymi wahaniami, moe z pewnymi trudnociami, ktrych wytumaczenie a nadto znajduje si w 120 latach naszej niewoli, na t wielk drog wkroczymy i tam znajdziemy t moc i ten rozkwit Pastwa, jakiego sobie wszyscy yczymy. *** NA ZAkoCZeNie DyskUsji: Wysoki sejmie. Ze zgoszonych i przeczytanych przed chwil poprawek mog tylko poprze poprawk, uzgodnion ze wszystkimi polskimi klubami, aby we wszystkich trzech ustawach tam, gdzie si spotyka sowo ruski w nawiasach doda rusiski. oprcz tego popieram rezolucj przyjt przez komisj konstytucyjn, mianowicie wzywajc Rzd, aby wyda rozporzdzenie normujce uycie jzyka ydowskiego na zgromadzeniach publicznych. Bdzie ona gosowana przy trzecim czytaniu. Zreszt owiadczam si przeciw wszystkim zgoszonym poprawkom nie dlatego, aebym niektrych osobicie nie uwaa za suszne, ale dlatego, e kompromis polega na tym, e si czsto gosuje przeciw temu, co si uwaa za suszne. korzystajc ze sposobnoci, pozwol sobie odpowiedzie poprzednim mwcom w paru sowach. W przemwieniach Panw brzmiaa nuta nieufnoci, czy ta ustawa bdzie wykonana. musz raz jeszcze owiadczy, jako Polak i czonek sejmu polskiego, e ja musz mie wiar w to, e Pastwo Polskie to wykona; gdybym tej wiary nie mia, nie mgbym nie tylko pracowa nad budow tego Pastwa, ale nawet nie mgbym y w tym Pastwie. A poza tym Wasze ukochanie swoich praw, swojej kultury i swojej cilejszej ojczyzny idzie tak daleko, e wyranie zieje nienawici do wszystkiego, co polskie. W tej sprawie, tak jak wzywaem Was do cierpliwoci, tak samo nagi musz i siebie samego elazn rk do cierpliwoci, aby przetrwa t nienawi i zbudowa to, co uwaamy za potrzebne dla wszystkich. Stanisaw Thugutt
Powyszy tekst jest zapisem przemwienia na posiedzeniu sejmu w dniu 9 lipca 1924 r. Przedruk za: stanisaw Thugutt Wybr pism i autobiografia, ksinica Polska, Glasgow 1943.

oraz asymilacja ydw. Asymilacja nie tyle kulturowa, tutaj bowiem istnieje sporo gbokich rnic, ile pastwowa, uznanie niepodlegego pastwa polskiego za fundament wsppracy i wzajemnego ucierania si obu grup. ostatni z tekstw napisa Tadeusz Howko (18891931). Dziaacz niepodlegociowy i socjalistyczny, pisudczyk, wsptwrca BBWR, zwolennik daleko posunitej wsppracy ze wschodnimi mniejszociami narodowymi, zamordowany w zamachu zorganizowanym przez nacjonalistw ukraiskich. Fragmenty jego obszernego artykuu wskazuj konkretne rozwizania w relacjach z mniejszociami na terenach nieatwych, bowiem takich, gdzie to rdzenni Polacy znajduj si w mniejszoci. Wizja Howki zawiera wiele propozycji ustpstw na rzecz grup mniejszociowych, a zarazem wskazuje granice takich postaw, wyznaczane interesem pastwa i dbaoci o wikszo. jake odmienne jest to stanowisko od dzisiejszych enuncjacji, w ktrych teoretycznej bezgranicznej tolerancji towarzyszy umacnianie podrzdnego pooenia mniejszoci. Wanym

elementem tych rozwaa s szeroko zakrojone inicjatywy o charakterze gospodarczym, majce na celu ogln popraw kondycji regionw zamieszkiwanych przez mniejszoci, aby w taki sposb zwiza je z pastwem polskim i unaoczni trosk o grupy nierzadko marginalizowane. oczywicie publikowane rozwaania nie stanowi programu dziaania tutaj i teraz. Powstay one w sytuacji zupenie odmiennej ni obecna, a wczesnych realiw nie ma sensu porwnywa ani z dzisiejsz Polsk, ani tym bardziej z sytuacj mniejszoci w ktrymkolwiek z pozostaych wspczesnych krajw europejskich. To nie recepta to inspiracja. To wskazanie takich drg dziaania, ktre wykraczaj poza jaowy spr tolerancji i multikulturalizmu z rasizmem i ksenofobi. Zamiast epatowania prostymi, a raczej prostackimi rozwizaniami, mwi one, e trudne problemy mona rozwiza tylko nieatw, lecz niezbdn wspln prac na rzecz wsplnego dobra. R.O.

124

nasze tradycje

minimalny program polityki polskiej

we wschodniej Galicji i na tzw. Kresach

Tadeusz Howko
[. . .] obecn [. . .] granic, ustanowion traktatem ryskim, naley traktowa jako zjawisko trwae. std jasny wniosek, e musimy skoczy z prowizorium na kresach, przesta je traktowa jakby tereny okupowane, musimy wypracowa program naszej polityki na kresach. Zaoeniem tego programu powinno by denie, eby kresy te na zawsze zwiza z pastwowoci polsk, uczyni z nich integraln cz. Uczyni to mona tylko na tej drodze, e ludno kresw dobrowolnie duchowo zespoli si z pastwowoci polsk, poczuje si obywatelami polskimi z wasnej woli i przekonania. innej drogi nie ma, kada inna droga prowadzi do tego stanu rzeczy, ktrego jestemy obecnie wiadkami. Aby tak si stao, trzeba mie na myli nastpujce dwa postulaty: 1) aby ludno kresw nie ciya do Rosji ani sowieckiej, ani adnej innej; 2) aby powstanie w przyszoci pastwa ukraiskiego i biaoruskiego na ziemiach dzi podbitych przez Rosj, a co moe odby si tylko w drodze rewolucyjnej, a wic strasznego wstrzsu pastwowoci rosyjsk, nie wywoao eo ipso wstrzsu i na kresach w Polsce. innymi sowy, aby tak radosny i podany dla Polski fakt powstania niepodlegej Ukrainy i Biaorusi nie spowodowa wewntrznego zaamania si w yciu pastwa polskiego w momencie wymagajcym od niego wielkiej czujnoci, a kto wie, czy i nie wydatnej pomocy powstajcym do nowego ycia narodom. Trzeba, aby polityka nasza na kresach uczynia z tej prowincji dla nas w tym momencie punkt oparcia w naszej czynnej polityce na wschodzie europy, nie za kul u nogi, ktra nas obezwadni i uczyni z nas w najlepszym wypadku bezsilnego, biernego widza rozgrywajcych si wypadkw w kijowie, Charkowie i misku. jaki wic program winnimy stosowa, aby tego dopi? Najprostszym, zdawaoby si, sposobem byoby spolonizowanie kresw pod wzgldem narodowym. T drog chciaa i Narodowa Demokracja i niemdra, bdca pod jej zgubnymi wpywami, biurokracja polska. Rezultaty dzi wszyscy widzimy. Zarwno Ukraicy, jak i Biaorusini zamieszkali w Polsce dostatecznie udowodnili, e nie s ju tym biernym materiaem etnicznym, z ktrym kady moe robi, co chce. Trzeba wic i drog zaspokojenia potrzeb mniejszoci narodowych w Polsce. Ot polskie stronnictwa lewicowe maj wyrany program w stosunku do kresw, to znaczy d do nadania im szerokiej autonomii terytorialnej. Program ten z jednej strony zaspokaja potrzeby kulturalne i narodowe mniejszoci narodowych, daje im to samo maksimum, ktre moe da Rosja, a wic na tej drodze da si szybko usun cienie ku temu pastwu. Z drugiej strony trzeba liczy si z tym, e na istotn polityk autonomii bdzie Rosji znacznie trudniej zdecydowa si anieli Polsce, bo tam ta autonomia wobec wzajemnego ustosunkowania si atwo przeksztaci si w federacj, w ktrej Rosji trudno bdzie utrzyma przodujce stanowisko. Dlatego te naley liczy si z tym, e nadanie autonomii kresom uczyni z nich punkt oparcia dla tych wszystkich patriotw ukraiskich

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

125

i biaoruskich, ktrzy bd dy do niepodlegoci swych krajw. W ten sposb kresy mog sta si zotym mostem zgody i braterskiego wspycia narodw polskiego, ukraiskiego i biaoruskiego. musimy przyj jako aksjomat, e Ukraina i Biaoru bd ciy ku Polsce, jak pomimo wszystko ci ku niej pastwa batyckie. To s te oglne postulaty, ktrymi winnimy kierowa si przy rozpatrywaniu zagadnienia kresw. [. . .] W stosunku do zagadnienia wschodniej Galicji demokracji polskiej stawiane s dwa pytania: po pierwsze, dlaczego nie zgadzamy si na danie ukraiskich nacjonalistw, tj. na niepodlego wschodniej maopolski, pomimo e istotnie Ukraicy maj absolutn wikszo w tym kraju; po drugie, dlaczego nie zgadzamy si na to, by ze wschodniej maopolski i Woynia uczyni jedn prowincj autonomiczn. Na te dwie kwestie trzeba da zdecydowan odpowied. ot wschodnia maopolska bez wtpienia co do swego terytorium, liczby ludnoci, ycia ekonomicznego, bogactw naturalnych, pooenia midzy Rosj, Polsk, Czechosowacj i Rumuni ma obiektywnie wszystkie dane, aby by maym samodzielnym pastewkiem. jeli jednak wypowiadamy si przeciwko niepodlegoci wschodniej maopolski, to ze wzgldu na jej wewntrzne stosunki narodowociowe. kraj ten od 600 lat zwizany jest z Polsk, tamtejsza ludno polska z penym prawem uwaa siebie za wspgospodarza, gdy jest ludnoci, ktra daa tej ziemi jej kultur i bogactwa ekonomiczne,

stanowic przodujcy czynnik w kadej dziedzinie ycia. ot ta mniejszo, stanowica blisko 40% ogu ludnoci, jest o tyle silna nie tylko liczb, ale swoj kultur i pozycj ekonomiczn, e wbrew niej rzdzi tym krajem nie mona. kada prba oderwania tej ziemi od Polski spotka si ze zbrojnym powstaniem miejscowej ludnoci, co si rzeczy pocignie za sob materialn i moraln pomoc ze strony caego narodu polskiego, ktry nie moe pozostawa obojtny na los swych wspbraci. Najlepszym tego przykadem tragiczne bratobjcze walki o Lww w 1918 roku. jeli dodamy do tego, e ydzi, z ktrymi Polacy stanowi we wschodniej maopolsce blisko 50%, s z wielu wzgldw za jednoci tego kraju z Polsk czego dowodem chociaby posowie ydowscy z tamtejszych krgw, ktrzy w kole ydowskim stanowi najbardziej pastwowo mylcy element i bynajmniej nie wystpuj jako zastpcy ludnoci ukraiskiej to widzimy, e poowa prawie ludnoci wschodniej Galicji, i to silniejsza swoj kultur i si ekonomiczn, przeciwna jest wyranie jakiejkolwiek niepodlegoci wschodniej maopolski. ot wbrew poowie ludnoci danego kraju, ktra ma poza tym plecy w reszcie ludnoci pastwa, uzyska, a tym bardziej utrzyma niepodlego nie sposb. Z tych samych wzgldw nie mona czy wschodniej maopolski z Woyniem, gdy ogln swoj fizjonomi, poziomem swej kultury, interesami ekonomicznymi, wreszcie historyczn przeszoci wschodnia maopolska blisza jest reszcie obecnej Polski anieli Woyniowi.

p Granica wBrodach (obecnie Ukraina) pomidzy Austro-Wgrami iRosj w 1905r, pocztwka. rdo:www.wikipedia.org

126
i dlatego dzi nie ma innego wyjcia jak szeroka autonomia wschodniej maopolski z wasnym sejmem i rzdem. Poziom kulturalny, uwiadomienie narodowe, wyrobienie polityczne ludnoci ukraiskiej we wschodniej maopolsce jest dostatecznie wysokie, by autonomia moga i powinna by tam niezwocznie wprowadzona w ycie. [. . .] Na dzi wic zadaniem rzdu winno by dziaanie w tym kierunku, aby przyczynia si swoj mdr tolerancyjn polityk do coraz to wikszego uspokojenia kraju. Rzd musi zmieni administracj, musi pousuwa rnych kacykw, zaprzesta represji i szykan. Ludno ukraiska musi jako minimum mie te same prawa i przywileje w dziedzinie szkolnictwa, administracji i sdownictwa, jakie miaa za czasw austriackich. musz poza tym moliwie szybko odby si na podstawie demokratycznej ordynacji wybory do gmin, sejmikw i rad miejskich, ktre wcign ludno ukraisk do spokojnej pracy samorzdowej, ktrej jest ona dzi pozbawiona zarwno z powodu przestarzaej, arcyniedemokratycznej ordynacji wyborw, jak i z tej racji, e wybory nie odbyway si tam ju 15 lat. samorzdy ze sprawiedliw ordynacj wyborcz bd tym pierwszym etapem nowej wsplnej pracy obu powanionych narodw. Nieuniknione tarcia niech tu przede wszystkim wyaduj si, bo praca samorzdowa to ma do siebie, e powoli rnice polityczne narodowe bd ustpowa miejsca wsplnym interesom ekonomicznym caej ludnoci, ktre przede wszystkim stanowi zakres dziaalnoci cia samorzdowych. Nieuzasadniony jest strach przed majoryzacj w samorzdach mniejszoci polskiej przez wikszo ukraisk, gdy naleyte i konsekwentne przeprowadzenie zasady proporcjonalnoci przy wyborach do wszystkich cia samorzdowych i kwalifikowanej wikszoci przy waniejszych uchwaach zabezpieczy tej mniejszoci naleyty udzia w pracy. [. . .] Druga sprawa, ktra walnie przyczyni si do pacyfikacji umysw tamtejszej ludnoci ukraiskiej, to uniwersytet ukraiski. Nigdzie, w adnej dziedzinie pomoc dana narodowi tak si nie opaca, jak w dziedzinie nauki. Wzbudza ona bowiem pomimo wszystko uczucie wdzicznoci wrd najlepszej czci kadego narodu, to znaczy tych, ktrzy ucz i ucz si. sprawa uniwersytetu ukraiskiego to sprawa honoru naszego pastwa. Dalimy przyrzeczenie caej europie i musimy dotrzyma. Tym bardziej, e Ukraicom cakowicie i susznie uniwersytet ten si naley. sekretem poliszynela jest tajny uniwersytet ukraiski we Lwowie. i to, e Ukraicy na taki uniwersytet zdobyli si, i to, e pastwo polskie musi ten uniwersytet de facto tolerowa, wiadczy,

p Dniestr w Bakocie. rdo: wikipedia.org

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

127
jak czujemy, e suszno w tej sprawie jest nie po stronie pastwa polskiego. Nie zaatwiamy tej sprawy tylko dlatego, e mamy krzykliw a gupi Narodow Demokracj. [. . .] Przeprowadzenie tego programu minimum dzi we wschodniej maopolsce oczyci atmosfer, wniesie uspokojenie, ktre pozwoli autonomi przeprowadzi nie w drodze gwatw i namitnych walk politycznych, ale w drodze mdrej ugody, ktrej bd bogosawi cienie twrcw unii w Horodle i Lublinie. [. . .] sytuacja na kresach jest zgoa inna anieli we wschodniej maopolsce, bo to kraj mao rozwinity pod wzgldem ekonomicznym, z ludnoci nie tylko zupenie niewyrobion politycznie, ale w ogle mao kulturaln, w ogromnej wikszoci zoon z analfabetw, czsto nie uwiadomion narodowo. W takich warunkach mwi o natychmiastowym wprowadzeniu autonomii to rzuca pusty frazes. Wczeniej czy pniej przyjdzie potrzeba autonomii i pod tym ktem widzenia trzeba tam prowadzi prac ale trzeba pod ni przygotowa grunt. Bo w stosunku do kresw mamy dwie drogi: albo trzyma je nadal w ciemnocie i upoledzeniu, oddajc rzdy w rce niedonych i tpych starostw i policjantw a wwczas ten kraj stanie si rajem dla bandytw i agitatorw bolszewickich albo pj drog zrozumienia i wypeniania narodowych interesw ludnoci, co w konsekwencji doprowadzi do autonomii. Do bandytyzmu, obrabowywania wojewodw ju doszlimy. Widzimy, dokd ta droga prowadzi. Wic wkraczamy niemiao na inn. [. . .] Pierwszym krokiem w tym kierunku s tzw. ustawy jzykowe w administracji, samorzdzie, sdownictwie i szkolnictwie. ot jeli chodzi o te ustawy, to poza ustaw o szkolnictwie s one na og ustawami dobrymi. Wprowadzone uczciwie w ycie, stanowi bd fundament naleytego wychowania ludnoci kresw na lojalnych wobec pastwa a wiadomych swej narodowoci, swych praw i obowizkw obywateli. jak wiadomo, ustawa o jzyku w administracji i samorzdach przewiduje prawo obywatela zwracania si w jzyku ukraiskim i biaoruskim do kadego urzdu i i ii instancji wschodnich wojewdztw i w tym jzyku dania odpowiedzi. jzyk ukraiski lub biaoruski moe by jzykiem obrad i korespondencji w ciaach samorzdowych, gdzie ta ludno stanowi wikszo. Tak samo w sdach, u sdziw ledczych strony, wiadkowie i adwokaci mog przemawia po ukraisku i biaorusku, skada podania i skargi, da aktu oskarenia, wyrokw i uchwa sdw w tych jzykach. Notariaty obowizane s sporzdza akty prawne w jzyku macierzystym stron. jak widzimy, na zasadzie tych ustaw jzyki ukraiski i biaoruski zyskuj rwnouprawnienie z jzykiem polskim. Nie trzeba dowodzi, jak fakt ten z jednej strony wzmocni zaufanie ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej do sdw i urzdw, jak z drugiej strony podniesie poczucie godnoci wrd tej ludnoci, a wreszcie zmusi administracj nasz do traktowania z wikszym szacunkiem t ludno i jej mow. Ustawa o szkolnictwie przez przyjcie zasady utrakwistycznej [dwujzycznoci] daje szerokie pole do naduy w kierunku gnbienia szkolnictwa ukraiskiego i biaoruskiego i moe w rezultacie doprowadzi do zwinicia ju istniejcych szk na rzecz dwujzycznych, ktre wtpliw jest rzecz, czy speni naleycie swoje zadanie. Z drugiej strony szkolnictwo dla Ukraicw i Biaorusinw to nie tylko szkoy, ale i ogniska szerzenia i pogbienia wasnej kultury. ot tego nie da nauczyciel Polak dobrze wadajcy jzykiem ukraiskim i dobrze uczcy dzieci tego jzyka. Trzeba tu byo i inn drog. Tak jak do szk ukraiskich i biaoruskich wprowadzona jest obowizkowa nauka jzyka polskiego, tak do szk polskich trzeba byo wprowadzi nauk jzyka ukraiskiego albo biaoruskiego w szkoach wyszego typu, dc do tego, aby nauczycielami tych jzykw i ich literatury byli Ukraicy, wzgldnie Biaorusini. Tak czy inaczej ustawa ta jest eksperymentem, ktrego rezultaty szybko bd widoczne. Ale oto przychodzi etap drugi realizowania tych ustaw. [. . .] jaka [jest] istotna droga realizacji? oto przede wszystkim kategoryczny i bezwzgldny nakaz, aby wszyscy urzdnicy i i ii instancji na terenach objtych tymi ustawami nauczyli si, przypumy, w cigu roku, jzyka ukraiskiego, wzgldnie biaoruskiego. s to jzyki tak pokrewne polskiemu, e nauka ta bdzie wymaga nie tyle pracy, ile dobrej woli. A jej, zdaje si, najmniej ma nasza administracja na kresach w stosunku do miejscowej ludnoci. sam fakt wydania takiego rozporzdzenia wywoa dodatnie i silne wraenie wrd zainteresowanej ludnoci. Po drugie, musimy powoli i stopniowo przyjmowa do administracji i do innych urzdw pastwowych inteligencj ukraisk i biaorusk. Trzeba dobiera takich ludzi, ktrzy, raz zoywszy przysig na wierno Rzeczypospolitej, istotnie bd jej lojalnymi urzdnikami, a udzia tych ludzi w administracji ogromnie wzmocni do niej zaufanie miejscowej ludnoci. i na pewno bd oni lepsi, anieli ci wszyscy policjanci i urzdnicy wysyani tam z Polski w drodze kary dyscyplinarnej, bo niestety nie ideowi urzdnicy, z wasnej woli idcy na kresy, lecz ci wysyani tam za kar lub wrcz wypdzeni z urzdw

128
wewntrz kraju, stanowi wikszo polskiej administracji na kresach. Po trzecie, musimy na kresach moliwie szybko wprowadzi istotny uczciwy samorzd bez adnych mianowa burmistrzw i wjtw, dobierania sejmikw wedug widzimisi starostw. samorzd musi tam by oparty na tych samych zasadach wyborczych, co i w reszcie Polski, a wic bez adnych kurii i sztucznych ogranicze ludnoci miejscowej i z tym samym zakresem dziaania. Nie ulega wtpliwoci, e demokratyczna i sprawiedliwa ordynacja wyborcza odda samorzd na kresach w rce ludnoci niepolskiej. Nie ma co tego ba si. Bdzie to najlepszym polem ujcia dla energii miejscowej inteligencji biaoruskiej i ukraiskiej. Wszdzie w Polsce, a specjalnie na kresach, samorzdy bd miay olbrzymie pole do roboty. samorzdy bd t szko dla kresw, w ktrej jej ludno wykae, jak szybko bdzie moga otrzyma autonomi. Zapewne nie mona zgodzi si z tym, aby samorzdy zrobiy si terenem antypastwowej politycznej dziaalnoci agentw sowieckich. Dlatego na kresach winny by zastrzeone administracji szerokie prawa kontroli, a do zatwierdzania burmistrzw i zawieszania uchwa magistratw i rad, sprzecznych z interesami pastwa. Lepsza dla obu stron yczliwa kontrola nad istotnym samorzdem anieli wypaczony samorzd, ale za to rzekomo niezaleny od administracji. Natomiast samorzd wojewdzki winien mie szersze i wiksze kompetencje anieli samorzd wojewdzki w etnograficznej Polsce. Takie minimum reform musi by dokonane w dziedzinie administracji, sdownictwa i samorzdu. Przychodzi sprawa szkolnictwa. Przede wszystkim winna by zwrcona uwaga na seminaria nauczycielskie. Tu przede wszystkim winien by dokonany eksperyment utrakwistyczny. Ale takie dwujzyczne seminarium (tzn. z jzykiem wykadowym polskim i ukraiskim, wzgldnie polskim i biaoruskim), zasadniczo podane, moe da dodatni rezultat tylko wwczas, gdy faktyczne jego kierownictwo bdzie oddane w rce elementw ukraiskich, wzgldnie biaoruskich. Tylko w takim seminarium uczniowie Polacy przejm si zrozumieniem i sympati dla ruchu ukraiskiego, wzgldnie biaoruskiego. Natomiast z otwieraniem utrakwistycznych szk, a tym bardziej z przeksztaceniem ju istniejcych ukraiskich, wzgldnie biaoruskich, na dwujzyczne, naley zaczeka, a nie wyjd nauczyciele z utrakwistycznych seminariw. Tymczasem trzeba istniejce szkoy prywatne ukraiskie i biaoruskie upastwowi i i na spotkanie ludnoci biaoruskiej i ukraiskiej w zakadaniu ich wasnych szk, utrakwistyczne za wprowadza tylko tam, gdzie obie strony tego pragn, co moe czci zdarza si w powiatach biaoruskich. Naley i na spotkanie w zakadaniu pastwowych rednich szk biaoruskich i ukraiskich, ktre pastwo winno otoczy specjaln trosk i yczliwoci, aby panowaa w tych szkoach atmosfera przychylna dla Polski. Wreszcie musz by uznane matury prywatnych szk rednich biaoruskich i ukraiskich, uczniom tych szk winny by szeroko otwarte drzwi do wszystkich wyszych zakadw w Polsce. Aby jednak zamkn koo potrzeb szkolnictwa biaoruskiego i ukraiskiego, to naley na uniwersytecie w Wilnie utworzy katedry jzyka, szkolnictwa i kultury biaoruskiej z jzykiem biaoruskim jako wykadowym, poza tym w tym samym Wilnie biaoruski instytut pedagogiczny o szerokim zakresie naukowym, gdzie mogaby odbywa si praca w tej najwaniejszej obecnie dziedzinie ycia narodu biaoruskiego. Na Woyniu za, w ucku lub krzemiecu, naley zaoy wysz akademi rolniczo-handlow ze specjalnym uwzgldnieniem ruchu spdzielczego we wszystkich jego formach, tak silnego na og na Woyniu. Akademia ta mogaby nosi charakter utrakwistyczny, to znaczy, e profesorami i uczniami byliby Ukraicy i Polacy i wykady byyby prowadzone w obu jzykach, zalenie od narodowoci danego profesora. Akademia tak pojta odegraaby ogromn rol w podniesieniu ekonomicznym i kulturalnym Woynia, a z drugiej strony daaby zastpy inteligencji zarwno ukraiskiej, jak i polskiej, zwizanej wzami przyjani. Wykonanie tych postulatw na dugie lata zaspokoioby potrzeby w dziedzinie szkolnictwa ludnoci biaoruskiej i ukraiskiej. Pozostaje jeszcze jedna dziedzina ycia duchowego tych narodw mianowicie religie. To dziedzina najtrudniejsza i najbardziej niebezpieczna. musimy Cerkiew prawosawn w Polsce upastwowi, musimy oderwa j od faktycznej zalenoci od Rosji. Zaleno ta jest dzi kanoniczna, bo uznaje patriarch w moskwie i faktycznie przez to, e ogromna wikszo duchowiestwa to Rosjanie i to w stylu czarnosecinnym. ot Cerkiew prawosawn w Polsce uczynimy pastwow polsk, jeli konsekwentnie przeprowadzimy na Woyniu jej rutenizacj, na Biaorusi biaorutenizacj. A moemy to uczyni tylko w tej drodze, e zaoymy wiksz ilo prawosawnych seminariw duchownych, prowadzonych nie tylko w jzyku, ale i w duchu ukraiskim, wzgldnie biaoruskim. Te mode zastpy duchowiestwa, wychowane w innych warunkach, w seminariach o wysokim poziomie naukowym, zapoznane z jzykiem,

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

129
literatur i kultur polsk, bd stanowi coraz to silniejsz przeciwwag staremu duchowiestwu. Z tych wzgldw z uznaniem trzeba powita projekt zaoenia wydziau teologicznego przy Uniwersytecie Warszawskim. Z drugiej strony duchowiestwo prawosawne musi by dobrze uposaone, naleycie respektowane przez wadze pastwowe i wrcz bronione przed gwatami zachannego i nieprzytomnego w swym fanatyzmie kleru katolickiego. To jest program minimum w dziedzinie kulturalno-narodowej w stosunku do mniejszoci ukraiskiej i biaoruskiej w Polsce. Ale cay ten program najskrupulatniej nawet wykonany na nic, jeli nie bdzie wykonany program minimum w dziedzinie ekonomicznej. kresy s gospodarczo zaniedbane. [. . .] jeli chcemy kresy naprawd jednoczy z Polsk, to musimy przez dugie lata wielkie robi tam wkady inwestycyjne. musimy budowa drogi, szosy, koleje, kolejki, szpitale, szkoy, urzdy gminne, suszy bota, regulowa rzeki, budowa kanay itd. wwczas dopiero ten kraj zacznie podnosi si gospodarczo, a co za tym idzie i dobrobyt ludnoci, a tym samym i przywizanie jej do pastwa bdzie w miar postpw tej pracy wzrasta. To na dusz met. Ale gupi ten gospodarz, ktry otrzymawszy zdewastowany majtek, bez adnych wkadw chce mie z niego od razu zot y. To jedno. Ale jest drugie zadanie ekonomiczne, ktre musi by niezwocznie dokonane, to przeprowadzenie reformy rolnej na kresach. jeli we wschodniej Galicji trzeba do tej sprawy podej ostronie, aby nie wywoa na nowo odruchu nienawici wrd ludnoci wiejskiej polskiej i ukraiskiej, to na kresach reforma rolna musi niezwocznie i radykalnie by przeprowadzona. [. . .] Rzecz naturalna, e reforma rolna przede wszystkim winna zaspokoi interes miejscowej ludnoci, a dopiero pozostaa ziemia moe i na potrzeby ludnoci z Polski, zwaszcza ta, ktr rzd przez odpowiednie melioracje uczyni zdatn do uprawy. Powtarzam, reforma rolna na kresach to pocztek i nieodwoalny warunek istotnego ich zespolenia z reszt Polski. Zapewne to operacja bolesna dla polskich ziemian na kresach. Ale trudno i darmo pastwo musi wybiera midzy niezadowoleniem kilku milionw ludnoci, a wzgldnym zadowoleniem (bo czy urodzi si taki polski ziemianin, ktry byby zadowolony z polskich rzdw?) kilku tysicy polskich ziemian. Bez natychmiastowej reformy rolnej na kresach wszystko inne to bieganie do ucka i Nowogrdka z dziecinn konewk po wod, aby gasi poar, coraz wiksze zataczajcy tam rozmiary. *** Taki jest, wedug mnie, program minimum, ktry winien by niezwocznie wykonany z ca energi i stanowczoci. Zapewne nie zadowoli on ukraiskich i biaoruskich nacjonalistw, a wcieko wywoa wrd polskich. Ale kady, kto trzewo patrzy na rzeczywisto, kto chce naprawd budowa pastwo, kto chce, aby mniejszo biaoruska i ukraiska w Polsce zacza y wolnym i penym yciem ten musi przyzna, e ten program, ktry naszkicowaem, winien wszystkich pogodzi, gdy kady rzd polski bez wywoywania gbszych rnic w spoeczestwie polskim moe go wykonywa, a kady dziaacz ukraiski i biaoruski, nic nie ronic ze swych zasadniczych postulatw i nie wchodzc w aden kompromis ze swoj godnoci narodow moe go przyj jako program na dzi. A o to tylko mi chodzio. Tadeusz Howko
Powyszy tekst to fragmenty obszernego artykuu zamieszczonego pierwotnie w pimie Droga w padzierniku 1924 r. Przedruk za: Tadeusz Howko o demokracji, polityce i moralnoci ycia publicznego, Wydawnictwo sejmowe, Warszawa 1999; zaznaczono poczynione skrty.

Tadeusz Howko. Piotr widerek, kooperatywa.org

130

nasze tradycje

ydzi i Polacy bez nacjonalizmw

Leon Wasilewski
ydzi nie posiadaj wasnego terytorium, gdy nie mwic ju o krajach zachodnich nawet tam, gdzie siedz w zwartej masie, stanowi mniejszoci rozproszone na obszarze rdzennej ludnoci danych krajw. Nie ma te obecnie jednego oglnoydowskiego jzyka. ydzi zachodnioeuropejscy posuguj si jzykami miejscowymi. ydzi na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej o ile chodzi o masy mwi argonem niemieckim [tj. jidysz przyp. red. obywatela], na Bakanach ydzi miejscowi mwi argonem hiszpaskim, w Azji i Afryce rozmaitymi miejscowymi narzeczami. Nawet tam, gdzie masy uywaj argonu, klasy wyksztacone posuguj si jzykiem wikszoci krajowej. i sam argon przy zetkniciu si z jzykiem niemieckim upodabnia do si bardzo szybko. Co si za tyczy jzyka hebrajskiego, to nie jest on ju dzisiaj mow yw, tylko tym samym, co acina jzykiem martwym, jzykiem ksig liturgicznych, kleru, nauki judaistycznej i w nieznacznej stosunkowo mierze jzykiem narodowym, pomijajc ju to, e znany jest prawie wycznie mczyznom. Brak terytorium i w znacznej mierze jzyka uszczupli zakres funkcji narodowych ydostwa, umiejscawiajc je w sferze religijnej. Nie ma polskiej, niemieckiej, francuskiej, angielskiej religii i Polak, Niemiec, Francuz, Anglik, moe zmienia wyznanie zupenie dowolnie, nie zatracajc narodowoci, gdy u ydw zmiana wyznania niemal zawsze oznacza zupene zerwanie z ydostwem. Najwymowniejszy to dowd, e ydzi s grup wyznaniow i e pozbawieni podstawowych cech narodowoci terytorium i jzyka tworz odrbn cao tylko dziki przynalenoci do wsplnego wyznania.

skutkiem zasadniczej odrbnoci wyznania ydowskiego, ydzi znajduj si w tym zupenie wyjtkowym pooeniu, e nie mog nikogo zasymilowa, nawet tam, gdzie stanowi wikszo. Natomiast asymilacja ydw z ich otoczeniem, pomimo najrnorodniejszych przeszkd, tak wewntrznych, jak i zewntrznych, rozwija si musi z tej prostej przyczyny, e ydzi stanowi mniejszo i to coraz mniejsz z jednej strony skutkiem emigracji, z drugiej za z powodu wzrostu warstw chrzecijaskich tych kategorii, do ktrych nale ydzi. Asymiluje si tylko mniejszo i tylko z wikszoci nalec do tej samej klasy spoecznej [. . .]. Chopi zlewaj si z otaczajc ich mas chopsk odmiennej narodowoci, wikszo robotnicza pochania obconarodow mniejszo robotnicz, og ziemiastwa albo buruazji pochania i przetrawia dostajce si do jego sfery jednostki i cae grupy ziemiaskie i buruazyjne. Asymilacja ydw postpuje t sam drog. Asymiluje si buruazja, inteligencja i klasa robotnicza. Najwiksz przeszkod asymilowania si ydw jest zwaszcza tam, gdzie mieszkaj w zwartych masach to, co stanowi w gruncie rzeczy istot ydw: ich wyznanie. Natomiast inne cechy ydostwa ekonomiczne i psychiczne uatwiaj jego asymilacj. U kadego narodu normalnego obok szowinistycznego nacjonalizmu moe istnie i patriotyzm uczucie zupenie normalne, szlachetne, wyrastajce z caoksztatu stosunkw danego kraju w jego przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. U ydw patriotyzm jest niemoliwy, o ile chodzi o patriotyzm ydowski. Ludzie pochodzenia ydowskiego mog

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

131

ydzi w Rynku ydowskim, Szydowiec 1914 r. Fotografie do tego artykuu drukujemy dziki uprzejmoci Urzdu Miasta Szydowca.

by pomiennymi patriotami francuskimi, niemieckimi, polskimi, wgierskimi, tylko yd-patriota ydowski jest najzupeniejsz anomali. Brak mu bowiem tego pierwotnego podoa patriotyzmu owej patrii, ojczyzny, gdy jego ojczyzn faktyczn od szeregu pokole nie jest ziemia ydowska. Utraciwszy wasn ydowsk ojczyzn w Palestynie, yd by tuaczem dopki nie pocz si asymilowa z mieszkacami tych ziem, na ktrych osiad na stae. yd niezasymilowany moe w dalszym cigu by tuaczem, dla ktrego obojtne s losy kraju jego czasowego pobytu. Ale w miar asymilowania si, bodaj najpowierzchowniejszego, najbardziej niezupenego, poczyna zrasta si z ojczyzn przybran, nie tylko z jej teraniejszoci, ale i przyszoci i przeszoci. sztuczne hamowanie tego procesu, przeciwstawianie patriotyzmowi miejscowemu, patriotyzmowi wikszoci mieszkacw kraju jakiego innego patriotyzmu, nie wyrastajcego naturalnie z podoa caoksztatu warunkw krajowych, jest dnoci nie tylko reakcyjn, ale najzupeniej jaow. Tak jaow dnoci jest ch zastpienia realnej, terytorialnej ojczyzny, jak posiada kady nard, przez fikcj autonomii eksterytorialnej, czcej wszystkie grupy i jednostki ydowskie w rozproszeniu za pomoc eksterytorialnych, oglnopastwowych (jeli ju nie midzypastwowych) instytucji narodowo-ydowskich. Aeby owa eksterytorialna autonomia ogarniaa caoksztat interesw ydowskich, musiaaby si opiera na odrbnoci ydw nie tylko wyznaniowej i po czci jzykowej, ale i ekonomicznej. Tymczasem, o ile ycie wyznaniowe ydw wyodrbnia

si jaskrawo ze stosunkw otoczenia nieydowskiego, o tyle ekonomiczne ycie ydowskie jest organiczn czci oglnokrajowej gospodarki spoecznej, ycia ekonomicznego wikszoci mieszkacw kraju. ekonomika tak cile zwizana jest z terytorium, e nie da si ode oderwa w aden sposb i czynno ekonomiczna poszczeglnych odamw ydostwa zahacza o ycie chrzecijaskiej wikszoci kraju co chwila. Rozwj stosunkw nowoczesnych w dobie kapitalizmu rozbija coraz bardziej ydostwo i sprzga kady jego odam z odpowiednim odamem wikszoci mieszkacw kraju. ydowska buruazja yje z pracy tej samej masy, co i chrzecijaska. Nie ma bowiem fabryk, ktrych produkcja byaby obliczona wycznie na odbiorcw-ydw. Fabrykant ydowski zatrudnia w olbrzymiej wikszoci wypadkw robotnikw-chrzecijan. Chrzecijanie zaopatruj si w potrzebne dla nich towary u kupcw ydowskich. sklepikarz ydowski liczy na t sam klientel, co jego chrzecijaski konkurent. yd i chrzecijanin korzystaj z tych samych [rodkw] komunikacji kolei, poczt, telegrafw, telefonw, musz paci takie same ca i podatki oglnopastwowe czy krajowe, ulegaj tym samym koniunkturom handlowym i przemysowym itd. W takich warunkach nawet cile owiatowe sprawy ydostwa nie dadz si zupenie wyodrbni (e wspomn tu chociaby tylko o wyksztaceniu zawodowym), nie mwic ju o wszystkim, co ma jakkolwiek styczno z yciem gospodarczym. [. . .] Nawet sprowadzona do szczupych granic cile kulturalnych, obejmujcych sprawy wyznania,

132
szkolnictwa i filantropii, autonomia eksterytorialna nie da si zupenie konsekwentnie zastosowa wobec organicznego uzalenienia ycia ydowskiego od warunkw danego terytorium i ycia wikszoci jego mieszkacw. [. . .] Wszystko to wskazuje na zupen jaowo la longue [na dusz met] dnoci ydowsko-nacjonalistycznych, stajcych w poprzek normalnemu rozwojowi tak samego ydostwa, jak i otaczajcych je narodw. i na ziemiach dawnej Polski, tak samo jak na Zachodzie, proces asymilacyjny musi si rozwija i rozwija si z nieubagan koniecznoci, jakkolwiek tu, zwaszcza w zaborze rosyjskim, spotyka si z nadzwyczajnymi trudnociami. Pierwsz z nich jest ogromna liczebno ywiou ydowskiego, skutkiem czego zmniejszanie si jego stosunku procentowego do ogu ludnoci odbywa si powoli, jakkolwiek nieustannie. Drug jest skrpowanie polskoci i jej wpyww asymilacyjnych skutkiem wtoczenia jej w formy obcej pastwowoci. [. . .] Zakazywanie sownikw ydowsko-polskich, podrcznikw jzyka polskiego w argonie przed rokiem 1905, obecnie za niedopuszczanie ydw do nauki polskiego w szkoach oto rodki przeciwdziaania polonizacji ze strony rzdu rosyjskiego. s one jednak drobnostk wobec powodowania przez tene rzd masowej imigracji ydw spoza krlestwa tzw. litwakw na teren tego ostatniego. Napyw fali litwackiej do krlestwa pocign za sob skutki nadzwyczaj doniose. Przede wszystkim wzmg on liczebno miejscowej ludnoci ydowskiej, nastpnie wpyn na ni ideowo w kierunku nacjonalistycznym, przy czym ten nacjonalizm ydowski zaszczepiany by w formie rosyjskiej. Wywoao to zjawisko nowe w yciu ydw krlestwa Polskiego szerzenie si wpyww centralistyczno-rosyjskich w przebraniu nacjonalistyczno-ydowskim, co naturalnie musiao pogbia przepa midzy Polakami a ydami, nawet stojcymi na analogicznym stanowisku klasowym, i do pewnego stopnia wpyn hamujco na ywioowy proces asymilacyjny. Nacjonalizm ydowski bezwarunkowo przyczyni si do zatamowania asymilacji i zaognienia kwestii wzajemnych stosunkw obydwu odamw ludnoci krlestwa Polskiego. Polskie ywioy nacjonalistyczne wyzyskay bardzo sprytnie nacjonalizm ydowski dla wzniecenia ruchu skierowanego ju nie tylko przeciwko litwakom, lecz i przeciwko ydom w ogle [. . .] Bojkot zwrci si zrazu przeciwko litwakom i nacjonalistom ydowskim, ale rozszerzy si szybko na og ydowski i da si przede wszystkim we znaki ydom zasymilowanym, ydom-Polakom. jakie bd ekonomiczne skutki obecnego bojkotu, dzi powiedzie nie moemy. By moe, e w pewnej mierze przyspieszy on wzmaganie si polskiego handlu, zwaszcza na prowincji. Ale nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e bardzo duo przedsibiorstw, wywoanych agitacj bojkotow, nie za obiektywnymi potrzebami ycia ekonomicznego, nie wytrzyma konkurencji i upadnie. Przedwczesnym byoby ju dzi ukada bilans zyskw i strat ekonomicznych spowodowanych bojkotem. Natomiast inne, mianowicie polityczne skutki akcji bojkotowej ju obecnie dadz si dokadnie obliczy. Pierwszym jest czasowe powstrzymanie normalnego procesu asymilacyjnego, a przynajmniej znaczne jego zahamowanie. Bojkot, zwracajcy si przeciwko ogowi ydowskiemu, odpycha od spoeczestwa polskiego ywioy zasymilowane, kae im odczuwa solidarno oglnoydowsk i w ten sposb wzmacnia nacjonalizm ydowski. Nastpnie, bojkot wzmocni siy reakcyjno-ugodowe w spoeczestwie polskim, stawiajc na nogi bankrutujc z kretesem Dmowszczyzn i skupiajc pod jej kierownictwem cae zastpy, nic z ni wsplnego dotychczas nie majce. Dalej utrwali pozycj rzdu rosyjskiego, i to z dwch stron. Zwolennicy bojkotu uciekaj si do pomocy rzdowej w swych zakusach antysemickich, jak ograniczenie procentowe ydw w Towarzystwie kredytowym Warszawskim, jak wysiedlanie ich ze wsi w Lubelskiem itd. ydzi, bronic si przed bojkotem, uciekaj si pod obron policji i wadz rzdowych, manifestujc swoj lojalno. Heca bojkotowa zaciya ogromnie na caym yciu spoeczestwa w zaborze rosyjskim w chwilach tak doniosych jak doba zaostrzenia si sytuacji midzynarodowej. sza bojkotowy, wzniecony przez Dmowskiego i jego poplecznikw po wyborze jagiey [eugeniusz jagieo pose PPs-Lewica do rosyjskiej iV Dumy, wybrany m.in. dziki poparciu ydowskich rodowisk mieszczaskich jako konkurent kandydata endeckiego przyp. red. obywatela], odwrci uwag spoeczestwa od wszystkich najbardziej palcych zagadnie politycznych i skierowa j na jeden punkt zwalczanie ydw. Wszystko to dostatecznie wskazuje na szkodliwo bojkotu ze stanowiska polskiego i zwalnia nas od gromadzenia dalszych zarzutw przeciwko niemu jako zgoa zbytecznych. [. . .] Bojkot oznacza wtargnicie pierwiastka sztucznej agitacji do ywioowego procesu ekonomiczno-spoecznego. Wskutek swej sztucznoci zamca on bieg normalny tego procesu, powoduje jego zboczenie i w rezultacie hamuje go, wypacza i zabagnia, szerzc dezorientacj w spoeczestwie, narzucajc mu metody postpowania wypywajce z zupenie faszywych przesanek. oto np. wysuwa si bojkot jako rodzaj samoobrony przemysu i handlu chrzecijaskiego, skazanego niemal na zagad w razie nieistnienia bojkotu.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

133

W rzeczywistoci jednak haso bojkotu, szerzone w krlestwie, nie jest wynikiem saboci przemysu i handlu chrzecijaskiego, ale raczej jego siy. Bojkot jest jednym ze rodkw walki rosncego w potg konkurenta, ktry dy do bezwzgldnej przewagi i pognbienia przeciwnika, grajc na pewnych instynktach ogu. Niestety, nie posiadamy statystyki wyznaniowej przemysowcw i kupcw w krlestwie, ale, wnoszc z gosw zwolennikw bojkotu, mona by przypuszcza, e przedsibiorczo ydowska niemal zmonopolizowaa tam wszystkie gazie wytwrczoci i wymiany i e chrzecijanie stawiaj na polu handlu i przemysu dopiero pierwsze kroki, pod ustawiczn grob cakowitego wyparcia przez ydw. Tymczasem obraz wzajemnego ustosunkowania si przemysu i handlu chrzecijaskiego z jednej, a ydowskiego z drugiej strony, zestawiony niedawno przez Tygodnik ilustrowany na podstawie do biegej znajomoci stosunkw i brzmienia nazwisk wacicieli firm, pokazuje nam zgoa co innego. A przecie Tygodnik ilustrowany bynajmniej pismem filosemickim nie jest, co si za tyczy opierania si na brzmieniu nazwisk, to wobec olbrzymiej liczby przemysowcw i kupcw chrzecijan o nazwiskach niemieckich atwiej zaliczy chrzecijanina w poczet ydw ni popa w bd

przeciwny. jake si przedstawia wynik bada Tygodnika ilustrowanego? oto w dziedzinie przemysu krlestwa przewag liczebn posiadaj nie ydzi, lecz chrzecijanie. ydw-wacicieli przedsibiorstw jest 4210, chrzecijan 6775, czyli, innymi sowy, ydzi posiadaj w swych rkach tylko 39% oglnej liczby przedsibiorstw przemysowych. jeli przyjrzymy si poszczeglnym gaziom wytwrczoci przemysowej, to zobaczymy, e tylko w trzech dziaach przemysu zwierzcego (garbarnie, sortownie szczeciny, fabryki szczotek), papierniczo-graficznego (papiernie, fabryki celulozy, introligatornie, fabryki tutek, drukarnie, litografie itp.) i konfekcyjnego waciciele-ydzi przewaaj. W pierwszym wacicieli-chrzecijan jest 96, ydw 185; w drugim chrzecijan 309, ydw 359, w trzecim chrzecijan 999, ydw 1045. jak widzimy, i tu mowy nie ma ani o monopolu ydowskim, ani o rozpaczliwym pooeniu chrzecijan. Nawet w tych najbardziej ydowskich gaziach przemysu liczba przedsibiorstw chrzecijaskich waha si midzy 1/3 a 1/2, zbliajc si raczej do tej ostatniej. Naley jednak wzi i to pod uwag, e fabryki w tych wanie dziaach nie nale do wikszych. Natomiast jeli przejdziemy do tych gazi przemysu, ktre odznaczaj si wielkimi rozmiarami

Dziennik szkolny klasy III b Szkoy Powszechnej w Szydowcu na rok szkolny 1937/1938 znazwiskami rodzicw ydowskich uczniw (ze zbiorw Sawy Lorenc-Hanusz)

134
fabryk, to zobaczymy, e rola w nich ydw jest do skromna. Tylko w przemyle wkienniczym waciciele-ydzi prawie dorwnuj wacicielom-chrzecijanom (640 wobec 645), ale do przypomnie, e taki kolos, jak zakady yrardowskie, e takie olbrzymie przedsibiorstwa jak fabryki scheiblerowskie w odzi, Peltzerw w Czstochowie, schnw, Dietlw itp. w Zagbiu s fabrykami chrzecijaskimi, aby zrozumie, e i tu przygniatajca przewaga jest po stronie chrzecijan. Wemy teraz grnictwo i hutnictwo: wacicieli-chrzecijan 300, ydw 51, a wic sze razy mniej. Przemys metalowy: chrzecijan 1216, ydw 339 prawie cztery razy mniej. Przemys mineralny (cement, gips, wapno, cegielnie itd.): chrzecijan 367, ydw 156, tj. przeszo dwa razy mniej. Nawet w takich gaziach przemysu, jak drzewny lub spoywczy, przewaga chrzecijan jest ogromna. W dziedzinie przedsibiorstw i biur technicznych zakadw chrzecijaskich jest osiem razy wicej ni ydowskich. Zwrmy si teraz do handlu. Tu naleaoby si spodziewa bezwzgldnej przewagi ydw na kadym polu. Tymczasem i tu atwowiernych wrogw monopolu ydowskiego musi spotka szereg niespodzianek. Przede wszystkim nie ma zgoa adnych zmonopolizowanych przez ydw gazi handlu. Nawet w dziale przedsibiorstw transportowych i ekspedycyjnych obok 123 ydowskich istnieje ju 29 chrzecijaskich. Wrd domw agenturowych i handlowych ydowskich jest 199, chrzecijaskich 52. Na 180 handlw papierniczych i ksigarskich ydowskich jest 103, chrzecijaskich 77. W dziale tak ydowskim jak manufaktura i galanteria (odzie, futra, bielizna, kapelusze, czapki, obuwie, przybory podrne, galanteria skrzana) obok 2797 firm ydowskich widzimy 1613 chrzecijaskich. W dziale artykuw do uytku przemysu i gospodarstwa, firm chrzecijaskich jest 696, ydowskich 857. Ale na tym dziale ju si koczy przewaga ydowska. Artykuami chemiczno-kosmetycznymi handluje 519 chrzecijan obok 220 ydw, artykuami spoywczymi 1071 chrzecijan wobec 917 ydw. Z przedsibiorstw finansowych 503 naley do chrzecijan, 140 do ydw. Cyfry te wskazuj na co zupenie przeciwnego temu, co gosz propagatorzy bojkotu, posugujcy si z reguy argumentami albo demagogicznymi, albo z gruntu faszywymi. jednym z najbardziej rozpowszechnionych faszw jest zdawkowe tumaczenie gwatownego ubytku ludnoci ydowskiej w Poznaskiem akcj bojkotow spoeczestwa polskiego. Nie bojkot ludnoci polskiej usuwa ydw z Poznaskiego (jak zreszt z caego zaboru pruskiego), ale mono znalezienia atwiejszego i wyszego zarobku w takich

wielkich centrach handlowo-przemysowych, jak Berlin, Frankfurt, Wrocaw itd. Wypieranie, jelibymy nawet uyli tego terminu, ydw zaboru pruskiego w kierunku zachodnim odbywao si zupenie bezbolenie w drodze takiego samego procesu ywioowego, jak emigracja z tego Poznaskiego i z tych samych Prus Zachodnich Niemcw na stae, i Polakw przewanie na czas pewien. Proces ten nie mia nic wsplnego z akcj bojkotow, by bowiem wynikiem naturalnego rozwoju ekonomicznego kraju, takiego samego rozwoju, jaki odbywa si ywioowo i w krlestwie, powodujc rosnc emigracj ydw, tendencyjnie ukrywan przez antysemitw dla tym wikszego powodzenia agitacji za pomoc straszaka zydzenia kraju. [. . .] Czy bojkot trwa bdzie, czy te upadnie, emigracja ydowska z krlestwa musi wzrasta, tak samo jak ronie we wszystkich innych dzielnicach dawnej Rzeczypospolitej skutkiem przesycenia kraju ywioem ydowskim. Pooenie mas ydowskich u nas jest analogiczne do pooenia proletariatu rolnego. obydwa te ywioy musz szuka ratunku przed mierci godow na emigracji, poniewa w kraju dostatecznego zarobku znale nie mog. skutkiem ruchu emigracyjnego na razie na zachd, gwnie do Ameryki, z czasem za i na wschd stale bdzie si obnia stosunek procentowy ludnoci ydowskiej do ogu mieszkacw krlestwa, aby kiedy doj do normy zachodniogalicyjskiej, pniej za i poznaskiej. [. . .] Im za liczniejsz jest emigracja ludnoci ydowskiej, tym bardziej zmniejsza si zwarto ywiou ydowskiego pozostajcego w kraju, tym sabszym staje si jego opr na ywioowe oddziaywanie otoczenia na asymilacj. oczywicie, w warunkach niewoli politycznej i niedorozwoju ekonomicznego asymilacja spotyka si z przeszkodami, o ktrych ju mwilimy, i moe by ogromnie powolna. W warunkach

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

ydzi, mieszkacy Szydowca, 1936 r.

135
normalnych jest ona natomiast daleko szybsza. Poniewa za osignicie normalnych warunkw politycznego, ekonomicznego i kulturalnego rozwoju kadego kraju musi by celem i zadaniem jego ludnoci bez rnicy pochodzenia, przeto, walczc o zdobycie tych warunkw normalnych w postaci niepodlegoci na zewntrz a wszechstronnego wzmocnienia zasobw ekonomicznych i kulturalnych wewntrz kraju, ywioy niepodlegociowe toruj drog asymilacji tej czci ydw, ktra na stae pozostaje w kraju. Uznawszy asymilacj za jedyne wyjcie dla ydw, musimy zwalcza antysemityzm jako objaw t asymilacj utrudniajcy, wzmacniajcy natomiast nacjonalizm ydowski. Heca antysemicka nigdy jeszcze nie przyczynia si do usunicia kwestii ydowskiej. Przeciwnie, zaogniaa ona stosunki wzajemne, pogbiaa antagonizmy, utrwalaa odrbno ydw, wzmacniaa ich spoisto wewntrzn i w ten sposb hamowaa rozwj ywioowej asymilacji, stawaa w poprzek temu naturalnemu procesowi. adna heca antysemicka nie zapobiega wzrostowi ydostwa tam, gdzie byo to uwarunkowane stosunkami naturalnymi. Przecie nigdzie chyba (mam na myli europ) antysemityzm nie osign takiego rozwoju, jak w swoim czasie w Wiedniu. A jednak, pomimo zupenego triumfu antysemityzmu w stolicy Austrii, pomimo e partia antysemicka opanowaa j w zupenoci, napyw ydw do Wiednia rs i ronie i nic temu nie jest w stanie zapobiec, jak nie jest w stanie zapobiec szybkiej asymilacji ydowskich przybyszw z Galicji z Niemcami wiedeskimi. Zwalczajc antysemityzm, musimy jednak zdawa sobie dokadnie spraw, kiedy mamy do czynienia z antysemityzmem waciwym, kiedy za ze zjawiskami ogaszanymi za objawy antysemityzmu przez nacjonalistw ydowskich. Nie uznamy tedy za zjawisko szkodliwe kooperatywy [spdzielni], chociaby ta zrujnowaa dziesitki sklepikarzy ydowskich, tak samo jak nie zaprzestaniemy tworzy kooperatyw tam, gdzie s one ciosem dla sklepikarzy-chrzecijan. Bo uznajemy kooperatyzm za zjawisko dodatnie i podane ze stanowiska interesw caego kraju i ogu ludnoci. Nie bdziemy traktowali wrogo powstawania sklepw i handlw prowadzonych przez chrzecijan dlatego, e konkurencja ich moe zaszkodzi handlowi ydowskiemu. Nie bdziemy uwaali za zbrodniarzy tych przemysowcw-chrzecijan, ktrzy pragn wtargn w dziedziny stanowice do pewnego stopnia monopol handlu ydowskiego. Bo s to objawy ywioowych procesw ekonomicznych, nie dajcych si ani rozpta, ani zahamowa przez jakie sympatie albo antypatie. Te kooperatywy i sklepy chrzecijaskie, ktre powstaj nie z potrzeb naturalnych ludnoci i kraju, lecz ze sztucznej agitacji, nie dadz si utrzyma i poupadaj. Te za przedsibiorstwa, ktre mog mie zdrowe podstawy, i bez agitacji bojkotowej zjawiyby si wczeniej czy pniej, bo s wynikiem potrzeb naturalnych. adna, najbardziej namitna agitacja bojkotowa nie potrafia la longue zmusza konsumenta do pacenia droej za gorszy towar, jeli moe on otrzyma lepszy taniej. Gdzie rozwijajcy si handel chrzecijaski nie dorwna ydowskiemu jakociowo, skazany jest na zagad pomimo rozpaczy antysemitw. Gdzie za zdoa mu dorwna i przewyszy go swymi cechami dodatnimi, tam adne skargi nacjonalistw ydowskich nie pomog. *** Reasumujc wszystko, comy dotychczas powiedzieli, dochodzimy do nastpujcych wnioskw: 1. swoisto i odrbno kwestii ydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej spowodowana zostaa zahamowaniem przez carat rosyjski normalnego rozwoju politycznego, ekonomicznego i narodowego tych dzielnic. 2. Pomimo uniemoliwienia przez carat swobodnego rozpraszania si ywiou ydowskiego po olbrzymich przestworach europejskiego wschodu i po orodkach azjatyckich Rosji, oraz pomimo zatamowania przez najazd rozwoju narodowego ludnoci krajw, w ktrych mieszkaj ydzi polsko-litewsko-biaorusko-ukraiscy, asymilacja tych ydw jest procesem odbywajcym si ywioowo i nie dajcym si cofn. 3. Utrudniaj ten proces: zacofanie ustroju politycznego Rosji, reakcyjny antysemityzm spoeczestwa i nacjonalizm ydowski, bdcy wypywem niezdrowych stosunkw panujcych pod caratem. Z tego wypywa praktyczne zadanie, polegajce na walce z caoksztatem warunkw nadajcych kwestii ydowskiej u nas cechy swoiste, a z caratem przede wszystkim. Wyjarzmienie wszystkich uciskanych przez carat ludw i krajw i zapewnienie im normalnych warunkw rozwoju przyniesie w rezultacie i ziemiom dawnej Rzeczypospolitej rozwizanie kwestii ydowskiej wedug tych zasad, ktre w czyn wcielia europa Zachodnia. Leon Wasilewski
Powyszy tekst to fragmenty trzech ostatnich rozdziaw broszury Leona Wasilewskiego kwestia ydowska na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, opublikowanej nakadem Zjednoczenia pisma powiconego szerzeniu myli polskiej wrd modziey ydowskiej, Lww 1913. Zaznaczono skrty, poprawiono pisowni wedle obecnych regu, tytu pochodzi od redakcji obywatela.

136

z polsKi RODeM
spjne spoeczestwo
Proporcjonalizm i federalizm Feliksa Mynarskiego

dr hab. Rafa tocha

eszek Gawor nazwa go jednym z najwybitniejszych Polakw ubiegego stulecia1. Nawet jeli troch w tym przesady, to nie ulega wtpliwoci, e mynarski by postaci nietuzinkow. Socjolog, filozof, dziaacz polityczny i gospodarczy, wsptwrca reformy walutowej z 1924 r., wiatowej klasy ekspert w sprawach finansowych. W dodatku by ekonomist-samoukiem, co jeszcze lepiej pokazuje format tej postaci. ***

Urodzi si 20 listopada 1884 r. w Gniewczynie k. Przeworska2. ju w gimnazjum w jarosawiu zetkn si z ruchem narodowym w organizacji Czerwona Ra, kierowanej przez Zwizek modziey Polskiej (tzw. Zet). jako organizator nielegalnych obchodw rocznicy konstytucji 3 maja, w ostatniej klasie zmuszony zosta do przerwania nauki, ostatecznie matur eksternistyczn pozwolono mu zdawa w sanoku. Nastpnie studiowa na Wydziale Filozoficznym UJ, gdzie kontynuowa dziaalno patriotyczn. W 1903 r. wszed do Zetu, trzy lata pniej zosta jego sekretarzem i rwnoczenie czonkiem tajnej Ligi Narodowej.

od 1907 r. jego drogi z obozem narodowym zaczynaj si jednak rozchodzi. stawa si coraz bardziej krytyczny wobec prorosyjskiej orientacji endekw. W 1908 r. ukoczy prac socjologia wobec teorii poznania, na podstawie ktrej uzyska stopie doktora filozofii (wczesne magisterium). W 1909 r. by wsporganizatorem i jednym z liderw Zwizku Niepodlegoci, grupujcego rozamowcw z obozu narodowego. Blisko wsppracowa rwnie z organizacj modziey Niepodlegociowej Zarzewie, ktra powstaa w 1909 r. we Lwowie wskutek podziau w tamtejszym Zecie. Rok pniej zaowocowao to powoaniem akademickiej organizacji Legia Niepodlegoci, utworzonej z poczenia obu grup rozamowych. Wyda wwczas, pod pseudonimem jan Brzoza, prac Zagadnienie polityki niepodlegoci. ksika stanowia gos w sporze midzy narodow demokracj a nurtem niepodlegociowym Pisudskiego. Autor wyszed od konstatacji o istnieniu dwch zasadniczych postaw wobec kwestii niepodlegoci. obz narodowy traktuje j jako swoist ide moraln, niepodlegociowy za jako bezporedni cel polityczny. obie postawy s bdne, bowiem brakuje w nich de pastwowotwrczych. Naczeln

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

137

ide mynarskiego bya zatem potrzeba mylenia w kategoriach pastwowoci, i to nie tylko przyszej, ale rwnie realizowanej ju w warunkach niewoli. Postulowa rozbudow struktur konspiracyjnego pastwa, uwaajc, e ich wykreowanie musi poprzedzi odzyskanie suwerennoci. Nawoywa wic do stworzenia tajnej konstytucji, sejmu, rzdu z aparatem skarbowym, armii. ich autorytet naleao umacnia tak, aby wszelki partykularyzm by postrzegany jako naganny, eby ten nadrzdny cel skupia osoby rozmaitych orientacji ideowych oraz integrowa spoeczestwo rozrywane rnymi waniami. Problem Pastwa Polskiego jak pisa to problem zwyciskiej wojny o wolno. Problem polskiej pastwowoci to zagadnienie organizacyjne, rzucone na to naszego ycia narodowego3. W tamtym czasie uczestniczy w formowaniu Polskich Druyn strzeleckich paramilitarnej organizacji powoanej przez Zarzewie, ktrej w latach 19131914 by prezesem. jako reprezentant Zwizku Niepodlegoci bra udzia w naradach zmierzajcych do powoania komisji Tymczasowej skonfederowanych stronnictw Niepodlegociowych, ktrej celem bya koordynacja dziaa niepodlegociowych w oparciu o Austro-Wgry; w 1912 r. wszed w skad jej wadz. Po wybuchu i wojny wiatowej PDs zostay podporzdkowane jzefowi Pisudskiemu, a mynarski jako szeregowiec wstpi do Legionw, skd oddelegowano go do Departamentu Wojskowego

Naczelnego komitetu Narodowego. Z ramienia NkN zosta wysany wraz z socjalist Arturem Hausnerem do UsA, aby informowa Poloni o celach Legionw oraz zabiega o pomoc materialn i poparcie. Po powrocie do Polski podj prac jako kierownik Wydziau spdzielczoci w ministerstwie Pracy w krlestwie Polskim. opracowa wtedy szkic reformy spoecznej, opartej na systemie spdzielczym, do ktrego zapaa sympati jeszcze przed wojn za spraw edwarda Abramowskiego4. W kwietniu 1923 r. minister skarbu Wadysaw Grabski powoa mynarskiego na stanowisko wicedyrektora w Departamencie kredytowym. sta si on wwczas wspautorem reformy walutowej oraz statutu Banku Polskiego. W sierpniu 1924 r. obj stanowisko wiceprezesa tej instytucji. W 1929 r. po wyganiciu kadencji odszed z Banku i zosta czonkiem komitetu Finansowego Ligi Narodw w Genewie. Z jego ramienia pojecha w 1933 r. do Grecji jako ekspert za doradztwo w czasie tej misji otrzyma od rzdu greckiego order Feniksa i klasy. W tym samym roku zosta wybrany na dwa lata przewodniczcym komitetu. midzynarodowa kariera bya m.in. pokosiem pracy Zoto i banki biletowe (1928), ktra przetumaczona na angielski i japoski przyniosa mu uznanie w rodowisku ekonomicznym. W 1937 r., po zmianie konstytucji komitetu Finansowego, mynarski wraz z reszt czonkw poda si do dymisji, rozpocz natomiast dziaalno w midzynarodowej izbie Handlowej

p Nationaal Archief, http://www.flickr.com/photos/nationaalarchief/2838956731

138
w Paryu oraz w komitecie Zota LN. Pod koniec lat 30. ponownie wczy si w krajowe ycie polityczne, zbliajc si do Frontu morges. W czasie ii wojny wiatowej Niemcy zaproponowali mu objcie prezydentury Banku emisyjnego z siedzib w krakowie. Wyrazi zgod dopiero po licznych konsultacjach z polskimi sferami gospodarczymi i spoecznymi, uznajc, e pomimo okupacji ycie gospodarcze powinno zachowa cigo zapewniajc minimaln stabilizacj. od jego nazwiska pienidze emitowane przez Bank popularnie nazywane byy mynarkami. Urzd piastowa do koca wojny, lawirujc pomidzy niemieckimi naciskami a polskimi interesami jego dziaalno pozytywnie ocenia m.in. Delegat Rzdu na kraj, Cyryl Ratajski. Po wojnie postawiono mu zarzut kolaboracji, jednak dochodzenie zostao szybko umorzone. W lipcu 1945 r. wybrano go czynnym czonkiem Wydziau Historyczno-Filozoficznego PAU, obj te wykady w krakowskiej Akademii Handlowej i na Wydziale Prawa Uj. W 1951 r. zosta dyrektorem biblioteki Wyszej szkoy ekonomicznej w krakowie (powoanej w miejsce kAH) i pozosta na tym stanowisku a do emerytury w 1961 r. Po wojnie nadal pisa. obok problematyki ekonomicznej, w coraz wikszym stopniu zacza interesowa go filozofia. Gwna praca z tej dziedziny, Filozofia mierci, nie doczekaa si jednak druku. Na amach paryskiej kultury ukaza si natomiast w czciach na przeomie lat 1963 i 1964 jeden z jego ostatnich artykuw, szkice literacko-filozoficzne. Konstatowa w nim pogbiajcy si kryzys duchowy wspczesnego wiata, tzw. retrogresj totalistyczn. Polega miaa na nasileniu si form przymusu i powstaniu nowych rodzajw ucisku. Wyraa te zaniepokojenie zakcaniem przez czowieka rwnowagi w wiecie przyrody5. Zmar 13 kwietnia 1972 r. w krakowie, pochowany zosta na Cmentarzu salwatorskim. *** Przemylenia dotyczce spraw spoeczno-politycznych i gospodarczych przedstawi w trzech pracach z lat 30.: Czowiek w dziejach, Proporcjonalizm ekonomiczny i Totalizm czy demokracja w Polsce. jak podkrela w przedmowie do tej ostatniej: Wszystkie trzy prace stanowi jedn cao i celem ich jest da spoeczestwu systemat mylenia politycznego, zgodny z tradycj i charakterem umysowoci polskiej6. mynarski wyrni w dziejach europy trzy zasadnicze etapy: staroytno, ktra koczy si w 313 r. edyktem mediolaskim; redniowiecze zamykajce si rewolucj francusk z 1789 r.; czasy nowoytne, trwajce do i wojny wiatowej, ktra rozpoczyna now epok. Na jakiej podstawie dokona tej niestandardowej periodyzacji? Punktem wyjcia s relacje midzy uniwersalizmem a indywidualizmem pochd dziejowy to dowartociowywanie jednostki jako podmiotu dziejw. Dla nikogo nie jest rzecz wtpliw, [. . .] e czowiek by, jest i bdzie zarwno podmiotem, jak i przedmiotem dziejw. Co jednak jest zjawiskiem podstawowym: czy czowiek jako twrczy podmiot, czy spoeczestwo, ogarniajce go jako jeden z licznych swoich przedmiotw? Przyjcie pierwszego stanowiska wyzwala indywidualistyczny pogld na wiat. Przyjcie drugiego rodzi pogld na wiat uniwersalistyczny7. okres staroytny stanowi dla mynarskiego czas dominacji uniwersalizmu, polegajcego na podporzdkowaniu jednostki spoeczestwu zorganizowanemu w zwizek pastwowy. [. . .] Czowiek jest czym znikomym, przejciowym, mizernym punktem na ekranie dziejw8. Uniwersalizm ten szuka uzasadnienia w religii, sankcjonujcej autorytet wadcw. konsekwencj bya sakralizacja pastwa i wadzy. mynarski stwierdza, e to, co w czasach wspczesnych okrela si mianem totalizmu, to skrajna forma uniwersalizmu antycznego. Zacz by on stopniowo przezwyciany wraz z pojawieniem si chrzecijastwa. Emancypuje ono jednostk, wprowadzajc zasad powszechnej rwnoci ludzi wobec Boga, oraz doprowadza do desakralizacji pastwa. obowizujcy monizm religijno-polityczny zastpiono dualizmem ewangelicznej zasady cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie. Dziki chrzecijastwu Niebo zaczo przede wszystkim opromienia czowieka jako czowieka, spychajc pastwo w cie, jako rzecz wtrn, przemijajc, mizern w obliczu wiecznoci. Pastwo w ten sposb zostao zdegradowane do rzdu instytucji wieckiej 9. redniowiecze to dla mynarskiego okres, gdy staroytny system gospodarczy, oparty na niewolnictwie, zosta zastpiony przez feudalizm, wprowadzajcy znaczn decentralizacj wadzy. omnipotencja pastwa odchodzi w przeszo, poszerza si sfera indywidualnych uprawnie. Wanie w okresie feudalizmu naley szuka prapocztkw indywidualizmu. Rwnie wielk wag przywizuje do sporu o uniwersalia. mia on rewolucyjne konsekwencje praktyczne. Delegacja [. . .] poj oglnych podniosa znaczenie jednostki jako jedynego bytu realnego, czy to w przyrodzie, czy w spoeczestwie. Rzecz gwn, istotn, stao si indywiduum. [. . .] Podobnie w zagadnieniach politycznych, wstrzsajcych wczesnym wiatem, nominalici podtrzymuj autorytet jednostki ludzkiej i przez to osabiaj autorytety wielkich utworw spoecznych, jak Koci i cesarstwo 10.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

139

Proces ksztatowania si indywidualizmu znajduje ukoronowanie w idei rwnoci wobec prawa. Recydywa antycznego totalizmu, jak by absolutyzm owiecony, nie potrafia ju zatrzyma tego procesu. Rewolucja francuska proklamuje deklaracj podstawowych praw czowieka i w tym momencie dopiero, zdaniem mynarskiego, moemy mwi o kocu redniowiecza. Czasy nowoytne pozostaj pod znakiem dalszego rozwoju indywidualizmu, ktrego przejawy stanowi kapitalizm i liberalizm. efektem jest bezprzykadny rozwj gospodarczy i postp w rnych dziedzinach ycia. jednak rozwj ten nie jest nieprzerwany i bezproblemowy. ju pod koniec XiX w. zasada indywidualizmu zacza by podwaana. Z jednej strony winowajc jest wedle mynarskiego demokracja parlamentarna, ktra z obywatelskiego systemu reprezentatywnego przeistoczya si w system dziaajcy w imi pastwa. Z drugiej za kapitalizm, ktry zacz zaprzecza zasadom, na jakich si opiera. wiat kapitalistyczny wychodzi teoretycznie z rwnoci szans, ale doprowadza w praktyce do nierwnoci tych szans. Pozycja silniejszych stawaa si bowiem z natury rzeczy coraz silniejsza i coraz trudniej byo wydobywa si na wierzch nowym elementom11. Kapitalizm nie zdoa te rozwiza najistotniejszego problemu wspczesnoci, jakim jest realizacja zasady rwnoci praw do

udziau w dochodzie spoecznym. Prby takie podejmuj totalitaryzmy, ale stanowi lekarstwo gorsze od choroby i nie maj szans powodzenia. Dochd narodowy winien by dzielony proporcjonalnie midzy wszystkie grupy spoeczne, bo w przeciwnym razie rwnowaga zostanie szybko zachwiana na skutek tego, i jedni bd zyskiwa kosztem drugich. jak istotna jest kwestia proporcjonalizmu w podziale nadwyki, wida na przykadzie UsA: Ameryka cieszya si przed padziernikiem 1929 r. stabilizacj poziomu cen i rwnoczesnym szybkim przyrostem dochodu narodowego. Repartycja odbywaa si jednak wadliwie. Praca jako producent usug nie korzystaa proporcjonalnie z postpu gospodarczego, poniewa skala pac i pensji pozostawaa w tyle. Natomiast przemys gromadzi tym wiksze zyski. Pocigno to nadpynno przemysu, nadmiern zwyk kursw akcyz i ogln gr spekulacyjn. Walczc z destabilizacj cen akcji i obligacji wadze bankowe musiay zastosowa rodki deflacyjne pomimo wzgldnej staoci poziomu cen towarowych. Skoczyo si oglnym zaamaniem rwnowagi. [. . .] bdna repartycja nadwyek dochodu spoecznego przy stabilizacji poziomu cen staa si w Ameryce jedn z waniejszych przyczyn oglnego kryzysu12. Proporcjonalizm nie ogranicza si do kwestii redystrybucji dochodu. Stabilizacja bowiem

p Nationaal Archief, http://www.flickr.com/photos/nationaalarchief/2838954879

140
poziomu cen zakada postulat staej opacalnoci wytwarzania. w postulat zakada z kolei stao relacji poszczeglnych cen. Nie mona osign i utrzyma takiej staoci, jeeli produkcja dbr i usug nie rozwija si proporcjonalnie, a wic w tempie rwnomiernym. Punkt cikoci ley wic w proporcjonalizmie produkcji i wymiany. Jest to nowa zasada polityki ekonomicznej 13. Proporcjonalizm wymaga cigoci postpu, czyli staych nadwyek w dochodzie spoecznym, w miar rwnomiernie dystrybuowanych midzy wiat pracy a kapita. Dlatego niedopuszczalne jest pozostawienie podziau dochodu dobrej woli czy prywatnej inicjatywie. konieczna staje si normatywna interwencja pastwa, a wic si rzeczy propocjonalizm nie jest w stanie wspistnie z liberaln form ustroju kapitalistycznego 14. mynarski doszed do wniosku, e ani wielko przedsibiorstw, ani rola obiegu pieninego czy instytucja prywatnej wasnoci rodkw produkcji nie mog by uznane za cechy charakterystyczne kapitalizmu, poniewa s to waciwoci wsplne z niektrymi formami z przeszoci. Cech naprawd odrniajc kapitalizm od niewolnictwa czy poddastwa stanowi dopiero system salariatu: umowa najmu pomidzy cywilnie rwnymi przedsibiorc i pracownikiem. Jej konsekwencj jest wspdziaanie kapitau ywego (siy roboczej) oraz martwego, czyli rodkw produkcji, bdcych w posiadaniu przedsibiorcy. Proces produkcji ma wic charakter spoeczny, jednak jego efekt ju nie. Kapita martwy i ukryty za jego plecami przedsibiorca maj stanowisko uprzywilejowane, poniewa do nich naley cao owocw produkcji a robotnik moe by skwitowany przy pomocy pacy zarobkowej, ktrej wysoko reguluje si wedug cen ywnoci i potrzeb elementarnych robotnika, a nie wedug tego, jak warto zamienn osignie suma wytworzonych towarw na rynku. Pozycja prawna robotnika nie rni si zasadniczo od pozycji wydzierawionej na jaki czas maszyny, ktrej praca nie stwarza tytuu do udziau w owocach produkcji. Istota kapitalizmu wyraa si w najemnictwie. Istota najemnictwa polega na nierwnoci praw do owocw produkcji15. Cena, a tym samym zysk, stanowi kategori spoeczn, bdc wypadkow gry poday i popytu, stanu waluty, warunkw politycznych. Natomiast podzia zysku jest ju czym prywatnym. mynarski wskazuje na to zjawisko jako jedn ze sprzecznoci kapitalizmu. Antynomie, ktre nawarstwiy si w ustroju kapitalistycznym, s moliwe do rozwizania jedynie poprzez dziaania prowadzce do zmiany roli pastwa, zalenoci
NOWY BYWATEL NR 2 / 2011

pomidzy klasami czy przeksztacenia produkcji dla rynku w produkcj suc zaspokojeniu potrzeb poprzez zmian organizacji spoycia. Wwczas dopiero moe nastpi wspmierno produkcji i spoycia, wspmierno iloci dbr materialnych i potrzeb a tym samym nastpi wzgldna stabilizacja wartoci zamiennej dbr i usug w gospodarstwie spoecznym16. jak stwierdza mynarski, w deniu do organizacji spoycia zarysoway si dwa zasadnicze kierunki. Pierwszy to socjalizm, widzcy rozwizanie w upastwowieniu rodkw wytwarzania. Drugim jest solidaryzm, pragncy osign w cel przez dobrowoln akcj od dou akcj wyraajc si w tworzeniu spdzielni spoywczych17. Pierwsza z metod zostaje przeze odrzucona jako nieefektywna i szkodliwa. Takich wad i brakw nie ma natomiast spdzielczo spoywcza jako forma uspoecznienia produkcji i spoycia. Jest to forma przedziwnie mdra i prosta w swej konstrukcji teoretycznej, a egzamin yciowy zdaa wietnie. Biorc udzia w spdzielni spoywczej, jednostka ma mono oszczdza przez wydatkowanie, stwarza wasn produkcj przez organizacj spoycia, wreszcie czy najemnictwo i prawodawstwo w jednym rku18. krelc proponowane rozwizania, mynarski jawi si te jako zwolennik korporacjonizmu. jego gwn zalet stanowi miay autonomia, rozwijanie twrczej inicjatywy czowieka, odrzucenie omnipotencji pastwa, wspodpowiedzialno robotnika i przedsibiorcy za losy produkcji, stpienie antagonizmw klasowych. korporacje miayby konsolidowa odrbne grupy spoeczne, mynarski przewidywa istnienie odrbnych zwizkw zawodowych dla pracobiorcw oraz dla pracodawcw, a obok tego korporacji skupiajcych wszystkich przedstawicieli danej brany, niezalenie od ich pozycji na rynku pracy. korporacja posiadaaby autonomi ustawodawcz i by moe nawet sdow. Do jej zada naleaoby ustalanie regulaminu fabrycznego, czasu pracy, wypenianie zada sdw pracy, planowanie rozmiarw produkcji, wysokoci cen, przygotowywanie projektw ustawodawstwa dotyczcego oglnej polityki gospodarczej, celnej i podatkowej itp. Zauwaa jednak, e korporacjonizm, atakujc pewne elementy kapitalizmu, zapomina o najwaniejszym: umowie najmu separujcej robotnika od efektw wsplnej pracy. Jeli w tej sferze nie nastpi radykalne zmiany, to powstanie jedynie lepsza forma kapitalizmu. Koniecznym jest zatem zagwarantowanie udziau robotnika w zyskach przedsibiorstwa. W takich warunkach umowa najmu nie bdzie ju tylko rodkiem prawnym, ktry umoliwia dzieraw siy roboczej, ale tytuem prawnym do udziau w owocach wsplnego procesu

141
wytwarzania do udziau w zyskach wynikajcych z koniunktury rynkowej. W miejsce najemnictwa, przy ktrym istnieje separacja pracy i kapitau przy podziale owocw wsplnej produkcji powstanie koalicja pracy i kapitau19. Udzia w zyskach nie musi przy tym polega na dzieleniu ich pomidzy poszczeglnych robotnikw kwoty takie byyby stosunkowo niewielkie. Waciwsze byoby odprowadzanie zysku przeznaczonego dla robotnikw do kasy znajdujcej si w rkach organizacji robotniczo-spoecznej, ktra bdzie moga go spoytkowa wycznie na cele przewidziane odpowiednimi przepisami. Z takiego funduszu mona byoby wykupywa zamykane czy bankrutujce przedsibiorstwa prywatne. Zakadajc dziaanie powyszego urzdzenia nie tylko unikamy dewastacji substancji i zabezpieczamy dan okolic przed wzrostem bezrobocia ale zarazem zakadamy podwaliny dla tworzenia si nowej formy wasnoci. Bdzie to wasno wybitnie spoeczna. . .20 jeli chodzi o administrowanie tego rodzaju funduszem, najwaciwsze byyby spdzielnie spoywcw, majce na tym polu dowiadczenie. Z teoretycznego punktu widzenia rozwizanie takie jest idealne, bowiem poprzez obowizkowy udzia w zyskach atakujemy klasow umow najmu za przez ruch spdzielczo-spoywczy atakujemy ryzyko rynkowe, ktre obok umowy najmu stanowi drug cech ustroju kapitalistycznego21. W zwizku z tym naleaoby wprowadzi obowizek przynalenoci robotnikw do spdzielni spoywcw. mynarski wysuwa tutaj analogi z obligatoryjnymi ubezpieczeniami, ktre w pewnym momencie wprowadziy wszystkie pastwa powszechna spdzielczo to swoiste ubezpieczenie od wyzysku handlowego i strat na rynku. spdzielnie zachowayby autonomi gwarantujc ich rozwj, lecz byyby kontrolowane przez pastwo pod ktem ksig i praworzdnoci wewntrznej. Cel ostateczny stanowioby, jak to uj, powstanie Rzeczpospolitej spdzielcw. Robotnik przestanie by najmit zdobdzie bowiem rwno prawa do udziau w owocach wsplnej produkcji, dokona si jego wyzwolenie, poniewa osignie rwnouprawnienie spoeczne, obok ju dzisiaj posiadanego rwnouprawnienia pod wzgldem cywilnym i politycznym22. Dziki temu spoeczestwo klasowe przeksztaci si w federacj spoeczn, std Mynarski okreli swj projekt mianem federalizmu spoecznego. Zalety takiego ustroju s jego zdaniem wielostronne: redystrybucja dochodu spoecznego wreszcie bdzie miaa charakter racjonalny i sprawiedliwy, zmaleje te niebezpieczestwo kryzysw i waha koniunktury. Zasadnicz warto stanowi pogodzenie dwch zasad politycznych, pozostajcych w konflikcie: prywatnej inicjatywy oraz etatystycznej interwencji. Dopiero proporcjonalizm sprzymierzony z federalizmem spoecznym sprowadza obie zasady do waciwych im zakresw. Obok bowiem wasnoci i przedsibiorczoci spoecznej moe y i rozwija si wasno i przedsibiorczo prywatna. Zamiast za etatyzacji unicestwiajcej przedsibiorczo prywatn, rola pastwa ograniczy si do planowania normatywnego, stwarzajcego ramy dla rwnolegych wysikw obu form wasnoci, zarwno prywatnej, jak spoecznej 23. Tak pomylany system gospodarczy urzeczywistniony mia zosta w pastwie nacjokratycznym, zachowujcym odpowiednie relacje pomidzy aparatem pastwowym (reprezentujcym zasad uniwersalistyczn) a narodem (wyrazicielem zasady indywidualistycznej). W takim ustroju rola pastwa miaa zosta zminimalizowana, nard bowiem zajmowaby pozycj nadrzdn, pastwo za miao stanowi jedynie organ wykonawczy jego woli. Drug charakterystyczn cech stanowi miao pierwszestwo jednostki nad narodem, jednak majce charakter relatywny, albowiem nard jednoczenie ma nad jednostk prymat moralny. Nard budzi si do ycia pisa mynarski jako forma pojciowa uwiadomienia jednostek i sprzga si jednoczenie z samowiedz etyczn, z poczuciem obowizku suenia dobru wsplnemu. I jedno, i drugie jest spraw duchow, spraw twrcz osobowoci ludzkiej, spraw indywidualn. Wobec tego za rwnie pierwszestwo interesu narodowego przed interesem jednostki musi wywodzi si z aktu wolnej woli czowieka, z jego decyzji i wyboru, a nie jest czym danym przez natur, jako rzecz gotowa, z gry przychodzca i ogarniajca czowieka24.

Feliks Mynarski. Piotr widerek, kooperatywa.org

142
Ujcie takie wydaje si bardzo bliskie personalizmowi chrzecijaskiemu, eksponujcemu prymat jednostki wobec spoeczestwa i jednoczenie obowizki na niej cice. Tak rozumiany nacjokratyzm musi zosta dopeniony przez homokracj, zgodnie z ktr nie przywilej, majtek lub przynaleno do partii czy elity rzdzcej powinny stanowi tytu do wikszego wpywu na organizowanie, wzgldnie reorganizowanie spraw pastwowych lecz uzdolnienie, kompetencja, polot twrczy, mstwo przekona i w ogle charakter czowieka25. dr hab. Rafa tocha
Przypisy: 1. L. Gawor, Feliksa Mynarskiego filozofia dziejw, [w:] Tene, Polska myl historiozoficzna I poowy XX wieku. Analiza wybranych pogldw, Rzeszw 2005, s. 118. 2. Na temat mynarskiego zob. Z. Landau, Feliks Mynarski, Polski Sownik Biograficzny, t. XXi/1, Wrocaw Warszawa krakw Gdask 1976, ss. 443446. 3. jan Brzoza (w. F. mynarski), Zagadnienie polityki niepodlegoci, krakw 1911, s. 97. 4. F. mynarski, Wspomnienia, Warszawa 1971, s. 153. 5. idem, Szkice literacko-filozoficzne, kultura (Pary) 1963 nr 12, 1964 nr 1. 6. idem, Totalizm czy demokracja w Polsce, http://www.polskietradycje.pl/article.php?artykul=328 7. idem, Czowiek w dziejach. Jednostka pastwo nard, Warszawa [1937] (wyd. ii), s. 31. 8. ibid., s. 33. 9. ibid., s. 54. 10. ibid., s. 74. 11. ibid., s. 111. 12. idem, Proporcjonalizm ekonomiczny. Zagadnienie nowego kierunku, Warszawa 1937, s. 23. 13. ibid., s. 24. 14. ibid., s. 105. 15. ibid., ss. 126127. 16. ibid., s. 134. 17. Loc. cit. 18. ibid., s. 136. 19. ibid., ss. 143144. 20. ibid., s. 149. 21. ibid., s. 151. 22. F. mynarski, Proporcjonalizm, s. 160. 23. ibid., s. 179. 24. idem, Czowiek, s. 160. 25. ibid., s. 168.

polecamy

5
romuald mielczarski

RAZEM! czyli Spoem

Wybr pism spdzielczych
Wybr iopracowanie Remigiusz Okraska
Pierwsze od roku 1936 wznowienie wszystkich najwaniejszych tekstw Romualda Mielczarskiego, powiconych spdzielczoci, jej zasadom, wizjom icelom. Twrca polskiej spdzielczoci spoywcw, wieloletni lider Spoem, ukazuje, czym moe by iczym bya spdzielczo zanim zniszczyli j komunici, a take dlaczego jest ona znakomit alternatyw wobec kapitalizmu. Zawiera m.in. kluczowe manifesty programowe Mielczarskiego: Cel izadania stowarzyszenia spoywcw, Kooperacja spoywcw wKrlestwie Polskim ijej dezyderaty, O zjednoczeniu ruchu, Najblisze zadania spdzielczoci spoywcw wPolsce. Oprcz tego wksice znajduje si prezentacja biografii Mielczarskiego jedna znajbardziej obszernych iszczegowych, jakie dotychczas opublikowano. Wsplna edycja Obywatela, Krajowej Rady Spdzielczej iInstytutu Stefczyka.
Wydawca Patronat medialny 170 stron, cena: 20 z w ksigarni 18 z u wydawcy (koszt przesyki wliczony) Wpaty na zakup ksiki: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom, Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d, Nr konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 (z dopiskiem Mielczarski wtytule wpaty) Kontakt: tel.: 42 630 22 18 e-mail: sklep@nowyobywatel.pl Wicej o ksice: nowyobywatel.pl/biblioteka-obywatela/ razem-czyli-spolem

www.lewicowo.pl

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

z polskI rodem

143

kobiety do spdzielni
Liga Kooperatystek w Polsce 19351944

prof.drhab.ZofiaChyra-Rolicz

worzenie spdzielczej polskiej organizacji kobiecej byo procesem dugotrwaym, ze wzgldu na warunki polityczne kraju pozbawionego suwerennoci, powolny i nierwnomierny rozwj ruchu kooperatywnego oraz niewielkie wyrobienie spoeczne kobiet wkraczajcych w sfer publicznej dziaalnoci gospodarczej. ***

Przykadem do naladowania dla polskiej Ligi kooperatystek (i innych lig narodowych) bya organizacja angielskich entuzjastek spdzielczoci. Utworzyo j w 1883 r. kilka pa z klasy redniej, zainteresowanych zminimalizowaniem kosztw prowadzenia gospodarstwa domowego. Do tego celu znakomicie nadawaa si spdzielczo spoywcw, w owym czasie szybko si rozwijajca w wikszych miastach Wielkiej Brytanii. Tutaj dygresja: brytyjska inicjatywa bya jedn z pierwszych organizacji skupiajcych kobiety do walki o peni praw obywatelskich. Otwarty charakter ruchu spdzielczego, programowo odrzucajcego wszelkie formy dyskryminacji, sprawi, e kobiety nie musiay tu dokonywa wyomu w tradycyjnie uksztatowanych strukturach. Zaczto od ogoszenia w Co-operatives News. Gazeta spdzielcza umoliwia siedmiu wspzaoycielkom Angielskiej Ligi kooperatystek szerszy rozwj tej organizacji. Na pierwszych jej zebraniach pisaa w 1910 r. przysza znana pisarka, wwczas stypendystka Warszawskiego Zwizku stowarzysze spoywczych, maria Dbrowska przedmiotu do dyskusji dostarczay ceny towarw zbyt wygrowane w niektrych spkach. Liga wpyna na ich obnienie. Zapanowao oglne oywienie wrd kobiet. Jy teraz uczszcza i na zebrania wasnych towarzystw spdzielczych.

Poszczeglne filie zakadaj od razu tzw. w Anglii kluby odziey, wgla, zapomg, wycieczek, organizuj wykady dla dzieci, zebrania z praktycznymi odczytami o sztuce gotowania, pielgnowania chorych itd. [. . .] Jednoczenie podnosz si gosy za uczestnictwem kobiet w zarzdach spek1. Chocia organizacja nie podnosia hase emancypacyjnych, dziki konkretnej, efektywnej pracy dostrzeono zmys praktyczny kobiet i dojrzao do szerszej dziaalnoci spoecznej. schemat organizacyjny by bardzo prosty. Filie Ligi, pozostajc w cisym zwizku ze spdzielniami spoywczymi, liczyy od 10 do 70 czonki. skaday si one na 34 okrgi oraz 5 wikszych grup, czyli sekcji. Po dwch dekadach istnienia Angielska Liga kooperatystek liczya w 1904 r. 18,6 tys. czonki i 363 filie. W 1911 r. zrzeszaa ju ponad 26 tys. kobiet i 521 filii. Podobne organizacje powstay rwnie w szkocji i irlandii2. Corocznie odbywa si wsplny zjazd organizacji angielskiej, szkockiej i irlandzkiej. Najwysz wadz brytyjskich lig sprawowa kongres zbierajcy si take corocznie, oraz komitet Centralny, zoony z 7 czonki wybieranych na 3-letni kadencj. Wewntrzna organizacja Ligi zasadza si na najszerszej stosowanym samorzdzie lokalnym, cznie z obowizkiem solidarnoci wzgldnie spraw poruszanych przez central. Stosunek midzy czonkami jest najszerzej demokratyczny, w atmosferze czu swobod i humor. Przez sprawiedliwe rwnouprawnienie kobiety, zwizek spdzielczy w Anglii pozyska dla swych interesw olbrzymi si. Liga przysparza mu wytrwale czonkw, otwiera w miastach w dzielnicach upoledzonych i zaniedbanych spki dla najuboszej ludnoci, wszelkimi siami uatwiajc wstp do nich i wpat udziau3. kooperatystki, wspierajc ruch zawodowy, zyskiway akceptacj spoeczn i uznanie dla swej

144
dziaalnoci. Przyczyniy si do skrcenia dnia pracy we wszystkich niemal placwkach spdzielczych. Warunki pracy i wynagrodzenia w fabrykach spdzielczych uwaano wwczas w Anglii za wzorowe. Formy ycia spoecznego wewntrz organizacji byy bogate: cotygodniowe zebrania w kadej filii, czste odczyty i wykady, wycieczki suce poszerzaniu horyzontw umysowych zrzeszonych. Tworzono biblioteki i czytelnie, organizowano kursy dla dorosych i dzieci, zakadano przytuki dla sierot. Poszczeglne sekcje zajmoway si zbieraniem skadek dla zaspokojenia miejscowych potrzeb. obszar wzajemnej pomocy rozszerzano take na instytucje zapomogowo-poyczkowe, organizujc tzw. banki groszowe dla kobiet, modziey i ubogich. kooperatystki prboway obj opiek rwnie wychowanie modziey, a nawet budownictwo spdzielcze. Liga nie zasklepia si w interesach samej kooperacji, przeciwnie podja oglny sztandar interesw klas pracujcych pisaa Dbrowska. Agituje niezmordowanie przy wyborach do parlamentu, kiedy chodzi o posa przychylnego zefirom ustawodawczym w kierunku ograniczenia godzin pracy, przymusowego wynagrodzenia w razie wypadkw, emerytur, ograniczenia lat wyrostkw przyjmowanych do fabryki itp. Bojkotuje towary zakadw przemysowych, gdzie warunki pracy uwaa za ze i nieodpowiednie potrzebom robotnikw. Dalej bojkotuje przedsibiorcw gotowych ubra i bielizny za powszechnie znany wyzysk szwaczek 4. Liga staa si doskona szko obywatelsk, terenem solidnej pracy spoecznej, wiodcej do faktycznej emancypacji kobiet. omawiajc histori angielskich kooperatystek, sekretarz generalna ALk, Llewelyn Davies, stwierdzia w 1904 r.: Nie tylko uwiadomiona przez Lig jednostka z poczuciem zewntrznej siy, lecz wprost nowy element pojawia si w yciu publicznym. Pracujce kobiety tworz najwiksz grup spoeczn. Obecnie cztery miliony kobiet i dziewczyn s wytwrcami bogactwa. [. . .] Wszelako liczniejszym jest zastp pracownic domowych: matek, ktrych robota nie wynagradzana przyczynia si rwnie bezporednio, jak tamtych zarobkujcych, do utrzymania rodzin przy yciu. Ot ta klasa kobiet za pomoc organizacji przychodzi dzi do gosu, wyraa swoje potrzeby i bierze udzia w trudach administracji ze stanowiska kobiety i obywatelki 5. Angielska Liga inspirowaa kobiety w innych krajach. W szwecji w latach 19021907 powstao 29 k kooperatystek przy spdzielniach i daa si odczu potrzeba organizacji centralnej, m.in. by umoliwi wspprac z krajowym zwizkiem spdzielczym. kongres zaoycielski szwedzkiej Ligi odby si w 1907 r. w atmosferze wielkiego entuzjazmu6. Naladowano wzory pracy spdzielczy angielskich. Niewtpliwym sukcesem byo zwerbowanie wielu nowych czonkw do spdzielni i znaczne powikszenie ich kapitau udziaowego. Z innych prac Ligi odnotowaa maria orsetti wymieni naley budzenie zrozumienia koniecznoci wsppracy pomidzy spdzielniami spoywcw i rolnikw, zakadanie szk gospodarstwa domowego, utworzenie funduszu pomocy dla chorych spdzielcw. Rwnie wiele wysikw powicia Liga zaznajomieniu gospody z racjonalnym nowoczesnym sposobem prowadzenia prac w gospodarstwie domowym7. Podobnie byo w Norwegii i w monarchii Habsburgw. *** Pomimo ywego zainteresowania ruchem spdzielczym na ziemiach polskich, pozostawa on przez dugi czas domen mczyzn. Dawao si jednak dostrzec zaangaowanie kobiet w spdzielcze inicjatywy, by wspomnie w Galicji Zofi Daszysk-Golisk, Zofi Moraczewsk, Henryk z Habichtw starzewsk i Wadysaw Habichtwn, w Wielkopolsce siostry Tuodzieckie, a w krlestwie mari Dbrowsk, mari orsetti i Wand Papiewsk. entuzjastki idei spdzielczej z uwag ledziy rozwj ruchu na wiecie i wypracowane tam wzory dziaania. Po i wojnie wiatowej grono dziaaczek z rnych krajw nawizao zerwane kontakty i podczas kongresu midzynarodowego Zwizku spdzielczego w Bazylei w 1921 r. utworzyy midzynarodow Lig Kooperatystek. Polsk na Zjedzie reprezentowaa maria orsetti jako delegatka Zwizku spdzielni spoywcw RP. W nastpnych latach ywo zaangaowaa si ona w tworzenie organizacji kobiecej, wspomagajcej rozwj spdzielczoci w Polsce. Po dowiadczeniach pracy owiatowej i spoeczno-wychowawczej w Lubelskiej spdzielni spoywcw, w 1917 r. przeniosa si do Warszawy, stwarzajcej wiksze moliwoci dziaalnoci spoecznej. W okresie midzywojennym uczestniczya w kolejnych konferencjach midzynarodowej Ligi kooperatystek, wyrniono j funkcj czonka komitetu Wykonawczego tej organizacji. Niedostatkom kobiecej dziaalnoci spdzielczej powicia kilka artykuw. W licznych wystpieniach na zjazdach organizacji spdzielczych wypowiadaa si zdecydowanie w sprawie penego rwnouprawnienia kobiet. Na prac domow, zawodow i dziaalno kobiet patrzya przez pryzmat ich udziau w yciu gospodarczo-spoecznym jak na organizatorki spoycia rodzinnego. Chciaa je

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

145

Zjazd Ligi Kooperatystek w Warszawie, 4maja 1937. rdo: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn.:1-g-579

widzie w peni wiadome swych zada i moliwoci ich realizacji. Dlatego te chtnie przywoywaa przykady sukcesw zagranicznych kobiecych organizacji spdzielczych. Zjednanie kobiet dla spdzielczoci byo jednym z zasadniczych problemw rozwoju tego ruchu w Polsce. Poza szczeglnie wyrobionymi jednostkami, rozumiejcymi korzyci pynce z kooperatywy, kobiety nie garny si do spdzielni. Du rol odgrywa fakt, e to na og mczyzna reprezentowa rodzin na zewntrz domu i podejmowa czynnoci prawne, jak wstpienie do spdzielni czy wpacanie udziaw. kobiety pozostaway formalnie poza spdzielniami, cho dokonyway w nich zakupw. Problem w gnbi wwczas take spdzielczynie w wikszoci krajw zachodnioeuropejskich. szerzenie propagandy spdzielczoci i starania orsetti wok stworzenia w niej organizacji kobiecej wspomaga od pocztku lat 20. Zwizek spdzielni spoywcw RP, udostpniajc amy pisma spoem, publikujc odpowiednie broszury i udzielajc wsparcia organizacyjnego. W wyniku tej wsppracy powstao kilka k kobiecych przy spdzielniach w Zagbiu Dbrowskim (milowice, Piaski, sosnowiec) oraz w odzi i Pabianicach. W tych rodowiskach praca spoeczna kobiet miaa ju pewne tradycje, sigajce czasw ywioowego rozwoju robotniczej spdzielczoci spoywcw w latach i wojny wiatowej. Zdarzao si nawet, e przedstawicielki tych k bray udzia w zebraniach rad okrgowych Zss RP. okazj do wzmoenia stara o stworzenie organizacji polskich spdzielczy staa si podr sekretarz midzynarodowej Ligi kooperatystek, Alice Honory Enfield, do krajw Europy Wschodniej w 1928 r. miaa ona na celu zbadanie moliwoci utworzenia w tej czci kontynentu kooperatywnych stowarzysze kobiecych oraz nawizanie kontaktw handlowych. Enfield odwiedzia wwczas stolic Polski, gdzie spotkaa si z mari orsetti, zamieszka w osiedlu Warszawskiej spdzielni

mieszkaniowej. W tym rodowisku, skupiajcym inteligencj o demokratycznych i lewicowych przekonaniach, zawizaa si kobieca inicjatywa propagujca dziaania spdzielcze. Pocztki koa Czynnych kooperatystek sigay 1929 r. Dusz inicjatywy bya orsetti, ktra skupia pocztkowo kilka pa i opracowaa wzorcowy statut8. Byo to niewielkie, lokalne przedsiwzicie, realizowane w oparciu o miejscow Gospod spdzielcz (kierowan przez mskie grono) w celu poprawy jej gospodarki. Panie utworzyy komitet sklepowy przy spdzielni, organizoway konkursy lojalnoci w zakupach, propagoway zasady racjonalnego gospodarowania i oszczdzania, uczyy rachunkowoci domowej. oliborskie kooperatystki nawizay wspprac z klubem kobiet stowarzyszenia Lokatorw Wsm szklane Domy, Towarzystwem kooperacji Pracy i Towarzystwem Reformy mieszkaniowej. Rozwijano prac owiatowo-wychowawcz, organizowano pogadanki, dyskusje, pokazy i kursy. W tym rodowisku powstaa Pierwsza Pralnia Spdzielcza zorganizowana w formie spdzielni pracy, utworzono take spdzielni pracy suby domowej i biuro porednictwa pracy. Podejmowane dziaania miay bardzo praktyczne cele, zorientowane na pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego. Adaptowano do miejscowych warunkw wzory dziaania wypracowane znacznie wczeniej przez angielskie kooperatystki. Wielki kryzys gospodarczy przeomu lat 20. i 30. zwrci uwag szerokich warstw spoeczestwa na rnorodne moliwoci oferowane przez spdzielczo. Poszukiwano sposobw taszego zaspokajania codziennych potrzeb konsumpcyjnych czy zdobycia mieszkania. kolejny wic raz entuzjastki idei kooperatywnej zabray si do dziea. jesieni 1930 r. w gorcej atmosferze dyskusji o moliwociach ruchu spdzielczego i wzmoonej propagandy spdzielczej, sformuowano program dziaania zmierzajcy ku stworzeniu wasnej organizacji.

146
Zaleca on czy dowiadczone, wiadome swej misji kooperatystki w koa samodzielnej organizacji kobiecej lub te w wydziaach spoeczno-wychowawczych przy spdzielniach. kobiety nie znajce jeszcze ideologii spdzielczej naleao agitowa i wciga do spdzielni w charakterze czonki i nabywczy. Prac spoeczno-wychowawcz i kulturalno-owiatow radzono prowadzi tak, aby caoksztat zainteresowa i potrzeb gospodarczych oraz kulturalnych kobiety by w moliwie najwyszym stopniu zaspokojony, a przy tym pogbiona zostaa wiadomo spdzielcza. W istniejcych organizacjach spdzielczych postulowano umoliwienie kobietom widocznego awansu poprzez zwikszanie ich udziau w walnych zgromadzeniach i powoywanie do wadz spdzielni. Nie byyby to ju tylko gospodynie-nabywczynie, utrzymujce swoj lojalnoci istnienie spdzielni, lecz penoprawne partnerki, wspdecydujce o istotnych sprawach. Przeciwko argumentowi o maym wyrobieniu organizacyjnym i gospodarczym kobiet, wysuwano inny nie do podwaenia i s one dowiadczonymi gospodyniami, najlepiej zorientowanymi w zakresie i sposobach zaspokajania codziennych potrzeb rodzin. Podkrelano, e niechtne politykierstwu, bd one wspdecydowa o sprawach spdzielni kierujc si ich dobrem, a nie programem czy taktyk tej czy innej partii. Najpeniej wykad zada kobiet w ruchu spdzielczym zawara maria orsetti w broszurze kobieta, ktrej na imi miliony (1933). Pisaa w niej: Aby siy gospodarcze opanowa, aby zaprzc je do suby pomylnoci ogu, jednostki wybitne, a nawet genialne, szerokie plany Rooseveltw i trusty mzgowcw, same niewiele poradz, jeli nie pocign mas. [. . .] Tym bardziej dotyczy to milionowych rzesz kobiet, ktre organizuj spoycie domowe, a wic rynek wewntrzny kraju. Zanim wszake to wielkie poczucie odpowiedzialnoci spoecznej nie dotrze do wiadomoci milionw kobiet, trzeba, aby pocztek robiy dziesitki, setki i tysice pionierek, szerzc sowem i przykadem idee wspdziaania, idee braterstwa w dziedzinie gospodarczej, jako nieodzownego warunku rozwoju penego czowieczestwa 9. Pomimo nasilonej propagandy i niewtpliwych w skali lokalnej sukcesw oliborskich kooperatystek, tworzenie organizacji kobiecej o szerszym zasigu okazywao si zbyt trudnym zadaniem. Wprawdzie oliborskie kCk skupiao w 1933 r. ju 96 czonki, lecz w nastpnym roku doliczono si w kraju zaledwie 9 podobnych k (oprcz Warszawy w odzi, Nowym sczu, sawkowie, Rudzie Pabianickiej, Bolesawcu, Drohobyczu, siemiatyczach i milowicach; w sumie 291 czonki) oraz pewnej iloci grup nieformalnych przy spdzielniach spoywcw. Niezbdne byo wsparcie organizacyjne i materialne solidnego mecenasa, jakim by Zss RP. kierownictwo Zwizku, deklarujcego neutralno polityczn, obawiao si wwczas rozwoju ruchu czcego postulaty rwnouprawnienia kobiet z trudnymi do zaspokojenia potrzebami spoecznymi, a zwaszcza z radykalizmem niektrych dziaaczek o lewicowych zapatrywaniach. Czynne kooperatystki (szczeglnie orsetti, janina wicicka, olena Hauboldowa) wytrwale przekonyway wadze Zwizku do swoich racji i ostatecznie o wsparciu kobiecej inicjatywy zadecydoway wzgldy praktyczne, czyli ch zwikszenia szeregw spdzielcw, ktrych liczba topniaa w czasie kryzysu gospodarczego. wicicka tak wspominaa: Zwizek Spdzielni Spoywcw zmuszony by szuka jak najszerszego oparcia w masach czonkowskich. Masy te widzia wrd kobiet. Postanowi przeto dopomc kobietom w powoaniu krajowej organizacji, ktra poczyaby samorzutnie powstajce koa i pomagaaby w powstaniu nowych. W 1934 r. przeprowadzi ze mn rozmow Jzef Dominko [. . .] proponujc ze strony Zwizku pomoc moraln i materialn w zorganizowaniu Ligi Kooperatystek10. obie strony starannie przygotowyway si do nowego zadania. Podczas iii konferencji Przewodnikw Rad okrgowych spdzielni spoywcw spoem, 24 marca 1935 r. ywo dyskutowano nad zwikszeniem udziau kobiet wrd spdzielcw i w organach zarzdzajcych. kooperatystki rozesay ankiet do terenowych rodowisk spdzielczych z zapytaniem o celowo tworzenia odrbnej organizacji kobiecej. Aby zapewni jej grono wyrobionych spoecznie aktywistek, zorganizoway latem 1935 r. w Drohobyczu kurs przygotowawczy do dziaalnoci spdzielczej dla kobiet. *** W zjedzie organizacyjnym Ligi Kooperatystek w Polsce, obradujcym 24 listopada 1935 r. w sali Towarzystwa kooperatystw, uczestniczyy 123 delegatki terenowych k kooperatystek i sekcji kobiecych przy spdzielniach spoywcw z caego kraju. obrady zaszczycili obecnoci przedstawiciele administracji pastwowej oraz organizacji wspomagajcych i wsppracujcych, jak Zwizek spoem i Bank spoem, Zwizek spdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych, Towarzystwo Popierania kooperacji Pracy. maria orsetti wygosia referat programowy, nawoujc do szybkiego tworzenia oddziaw nowej organizacji w caym kraju i w rnych dziedzinach spdzielczoci, nie tylko spoywcw, lecz rwnie rolniczo-handlowej, mieszkaniowej, wytwrczej. Zostaa ona przewodniczc tymczasowej Rady nowej

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

147
organizacji. Funkcj wiceprzewodniczcej powierzono Zofii Bednarczykowej (przedstawicielce Centralnej organizacji k Gospody Wiejskich), a sekretarza olenie Hauboldowej (nauczycielce szkoy spdzielczej w Warszawie). Ponadto w skad Rady weszy zasuone w krzewieniu kooperacji: Helena Augsburgowa (przewodniczca koa kooperatystek PPs w katowicach), Cecylia Biekowska (przewodniczca koa w Lidzie na Wileszczynie), Jadwiga Goliska (przewodniczca koa w Nowym sczu), Natalia Lubowiecka (przewodniczca koa w odzi), Wanda Wawrzyska (przewodniczca koa w Warszawie), maria Zalewska (przewodniczca koa w Radomiu). Pierwszy Zarzd przedstawia si nastpujco: maria Rapacka (ona prezesa Zss RP) przewodniczca, Wanda Radziejowska zastpczyni, janina wicicka (oliborskie kCk) sekretarz, stanisawa Perkowska (kCk) i Wanda Pospieszyska obie skarbniczki. statut LkwP stanowi, i jej czonkiem moe by kada kobieta majca ukoczone 18 lat i bezporednio lub przez osoby swojej rodziny naleca do jakiejkolwiek spdzielni. Cho bya to organizacja wycznie kobieca, wykraczaa poza ramy feminizmu, bdc otwarta na wspprac z wieloma innymi rodowiskami gospodarczo-spoecznymi, a nawet politycznymi. LkwP zamierzaa skupi swe starania na krzewieniu kooperacji, przede wszystkim spdzielczoci spoywcw, jako uytecznej dla niemal wszystkich gospodarstw domowych. orsetti od pocztku nadaa organizacji rozmach dziaania i wprowadzia w midzynarodowe grono kooperatystek. W lutym 1936 r. uczestniczya w posiedzeniu egzekutywy MLK ju jako oficjalna przedstawicielka polskiej Ligi. Pierwsze lata to okres szybkiego rozwoju k terenowych oraz wsppracy z wieloma organizacjami i stowarzyszeniami o rnym charakterze, zorientowanymi na krzewienie postpu cywilizacyjnego w rnych rodowiskach. Liczba k wzrosa z 80 w 1937 r. do 122 w 1939 r. odpowiednio zwikszya si liczebno organizacji z 2,3 tys. do ok. 3,5 tys. czonki przed wybuchem wojny. Akcja propagandowo-szkoleniowa miaa coraz szerszy zasig, organizowano setki kursw, odczytw i pokazw, w ktrych uczestniczyo cznie prawie 30 tys. kobiet. Liga nawizaa wkrtce kontakty a z 22 organizacjami o rnej klienteli. oprcz zwizkw spdzielni rnych bran, wymieni naley tu zwaszcza prorzdowy Zwizek Pracy obywatelskiej kobiet i stowarzyszenie samopomoc spoeczna kobiet, zainteresowane rozwijaniem przedsibiorczoci kobiecej, a take Zwizek Pa Domu, Towarzystwo klubw kobiet Pracujcych, stowarzyszenie Rodzina Wojskowa. Podjto take wspprac z Centralnym Towarzystwem organizacji kek Rolniczych oraz z organizacjami modzieowymi ruchu ludowego (Centralny Zwizek modziey Wiejskiej, Zwizek modziey Wiejskiej RP). Liga angaowaa si take w propagowanie nauki oszczdzania, walk z plag pijastwa oraz popraw na drodze spdzielczej warunkw mieszkaniowych ludzi gorzej sytuowanych. Powizana cile z Zss spoem, podzielaa jego stanowisko ideowe, programowo wyczajc sprawy polityczne ze swej dziaalnoci. Jednoczenie, praca owiatowa organizacji miaa na celu poszerzanie horyzontw umysowych czonki take o znajomo aktualnych problemw ycia spoecznego. Sposobu pewnej, cho powolnej poprawy bytu szerokich krgw spoeczestwa upatrywaa Liga w ewolucyjnych przeksztaceniach gospodarki w kierunku jej uspoecznienia poprzez uspdzielczenie. Miaa wic charakter antykapitalistyczny i w opinii wczesnych uchodzia za bardzo postpow, lewicow organizacj spoeczn. W jej szeregach znalazo si wiele dziaaczek socjalistycznych. Lewicowe sympatie czonki Ligi przejawiay si w szukaniu cisego kontaktu z ruchem robotniczym i organizacjami robotnic. Wysiki dziaaczek Ligi wiele uczyniy dla propagowania spdzielczoci wrd kobiet. kooperatystki czsto pisay na tematy spdzielcze na amach spoem oraz pism kobiecych i innych, zwaszcza Prostej Drogi, Pracy obywatelskiej, Pani Domu i kobiety Wspczesnej. W sposb przystpny staray si tumaczy korzyci pynce z kooperacji i zachcay do wstpowania do spdzielni i tworzenia nowych. Dla kobiet bezskutecznie poszukujcych pracy i zwalnianych w pierwszej kolejnoci, due znaczenie miao popularyzowanie wzorw spdzielni pracy i wytwrczych rnych grup zawodowych. szerok akcj podj w tym kierunku jan Wolski i Towarzystwo Popierania kooperacji Pracy. Na amach splnoty, spdzielczoci Pracy oraz pism kobiecych ukazyway si reportae ze spdzielni wytwrczych i usugowych, budzce wiar we wasne moliwoci, zachcajce do tworzenia kobiecych spdzielni. Propaganda spdzielcza docieraa rwnie na wie, zarwno do ziemiastwa, jak i kobiet chopskich. Gocia na amach Ziemianki Polskiej, czasopism ruchu ludowego oraz literatury przeznaczonej dla gospody wiejskich. Wydawano comiesiczny biuletyn wewntrzny, zamierzano rozwija dziaalno wydawnicz, edytujc miesicznik spdzielczyni przeznaczony dla szerokich krgw czytelniczek; ostatecznie ukaza si tylko jeden numer w czerwcu 1939 r., pod redakcj marii kleindienstowej (klonowskiej). Gdy realna staa si groba nowej wojny, Liga wczya si w pacyfistyczne akcje podejmowane przez midzynarodowe kobiece rodowisko spdzielcze. W latach 19381939

148
uczestniczya w szeroko zakrojonej akcji przygotowywania kobiet do obrony kraju. Obradujcy w czerwcu 1939 r. III zjazd organizacji powicony by przygotowaniu moralnemu i gospodarczemu kobiet do wojny. Zamierzano rozpocz szkolenia w gospodarowaniu w warunkach wojennych, zakadano przeszkolenie ok. 5 tys. kobiet traktowanych jako rezerwa kadrowa na wypadek powoania mczyzn-spdzielcw pod bro. Propagowano tworzenie zapasw ywnoci w gospodarstwach domowych oraz w spdzielniach spoywcw i rolniczych. Na przeszkodzie szerszej realizacji tych planw stan wybuch wojny. *** Wadze Generalnego Gubernatorstwa wczyy funkcjonowanie spdzielczoci w swoj gospodark wojenn, pozbawiajc j samorzdnoci i bardzo powanie ograniczajc prace owiatowo-kulturalne. organizacje spoeczne z wyjtkiem Rady Gwnej opiekuczej zostay rozwizane, nie pozwalano na zakadanie nowych. Niemoliwe wic okazao si wznowienie dziaalnoci LkwP jako samodzielnej jednostki. Znalaza ona oparcie w strukturach spoem. W cigu lat 194041 w ramach Wydziau Lustracyjnego utworzono tam autonomiczn sekcj kobiec, ktra skupia si na szkoleniu instruktorek do pracy w terenie. W styczniu 1941 r. Wydzia zaleci, by w kadym okrgu organizacji, przy radach okrgowych, ustanowiono funkcj instruktorki spoecznej dla prowadzenia pracy wrd kobiet. W warunkach wojennych sekcja kobieca, kierowana przez Wand Bogdanowiczow, rozwina szerok akcj szkolenia gospodarczego kobiet, wykraczajc daleko poza ramy dozwolone przez okupanta. Pod koniec 1941 r. zorganizowano w Bukowinie Tatrzaskiej pierwszy kurs dla kandydatek na instruktorki. W 1942 r. zorganizowano ogem 245 rnych kursw dla 6256 uczestniczek, w nastpnym roku liczba kursw i uczestniczek wzrosa ok. dwukrotnie. Za t fasad nierzadko wspierano tajne nauczanie, zbrojny ruch oporu (Bataliony Chopskie, Armia krajowa) i prace charytatywne. Przy spdzielniach zakadano biblioteczki, w 1942 r. a 197 pomimo duych trudnoci organizacyjnych instruktorki korzystay z pomocy czniczek ze spdzielniami, ich grono tylko w pierwszym proczu wzroso z 396 do 1177 osb. W organizowaniu kursw pomagay 372 spdzielnie. Dziaalno kobiet wspomagaa planowy rozwj sieci spdzielni spoywcw. Wkrtce, w maju 1944 r. okupant zakaza prowadzenia kursw gospodarstwa domowego. stoeczna centrala zakonspirowanej Ligi funkcjonowaa a do powstania warszawskiego. *** W okresie powojennym nie udao si rozwin dziaalnoci LkwP jako samodzielnej organizacji, pomimo prby rejestracji w 1947 r. kooperatystki odsunito na dalszy plan. W 1946 r. schorowana orsetti zrezygnowaa z czonkostwa w komitecie Wykonawczym mLk. Wkrtce, w latach 19471948 Zwizek spoem (na ktrym opieraa si Liga) zosta poddany ostrej krytyce politycznej. W spdzielczoci naladownictwo modelu angielskiego zastpio narzucanie wzorw z ZsRR i postpujcy centralizm dziaalnoci spoeczno-gospodarczej. prof.drhab.ZofiaChyra-Rolicz
Przypisy: 1. m. Dbrowska, Znaczenie kobiety w ruchu spdzielczym, cz. ii Angielska Liga Kooperatystek, spoem 1910, nr 17. 2. m. Dbrowska, Kobieta a czyn polski, Tygodnik Polski 1913, nr 12. 3. Tame. 4. m. Dbrowska, Znaczenie kobiety, op. cit. 5. Tame. 6. m. orsetti, Liga Kooperatystek w krajach skandynawskich, spoem 1937, nr 17. 7. Tame. 8. j. wicicka, O pracy spdzielczej wrd kobiet w latach 19281939, [w:] Wspomnienia dziaaczy spdzielczych, t. i, Warszawa 1965. 9. m. orsetti, Kobieta, ktrej na imi miliony. Rzecz o zadaniach kobiet w ruchu spdzielczym, krakw 1933. Broszura ta jest w caoci dostpna na portalu Lewicowo.pl, pod adresem: http://lewicowo.pl/varia/ viewpub/tid/2/pid/363 10. j. wicicka, O pracy spdzielczej, op. cit.

Antykwa Ptawskiego

Tekst gwny dziau Nasze tradycje i Z Polski Rodem zosta zoony Antykw Ptawskiego krojem pisma zaprojektowanym w latach 1923 1928 przez polskiego grafika i typografa Adama Ptawskiego. jest to pierwszy polski krj zaprojektowany od podstaw, bywa nazywany polskim krojem narodowym. Informacje o tradycjach polskiej typografii oraz elektroniczne wersje czcionki mona znale na stronie internetowej: nowacki.strefa.pl

ABCDeFGHi jkLmNPQRs TUWXyZ

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

recenzja

149

Logika wiary, pomie idei

KrZySZtoF Woodko

Wydawa by si mogo, e nie ma wikszego sensu publikacja wPolsce takiej ksiki, jak Bdziemy sdzeni zmioci. Nic wniej bowiem nie pasuje do rodzimych wzorcw katolicyzmu konserwatywno-liberalnego oraz bogoojczynianego. Alejeli chcecie poczu ogie ycia, koniecznie po ni signijcie.
powie Jima Foresta o yciu Dorothy Day nie jest suchym sprawozdaniem ani biografi ocharakterze naukowym. Nie jest te sentymentaln opowiastk ku pokrzepieniu serc. Nie jest to wreszcie opowie hagiograficzna, cho zca pewnoci pisana zwielk empati iszacunkiem wobec bohaterki. To raczej biografia pena literackich odniesie, subtelna woddziaywaniu na uczucia iwyobrani czytelnika. Rwnoczenie, przez pryzmat ycia zaoycielki pisma TheCatholic Worker (Katolicki Robotnik) poznajemy te bardziej wstydliwe, amiejscami haniebne realia Stanw Zjednoczonych. Ksika pozwala te pozna kobiet, ktra przesza na katolicyzm iwpeni poddaa si wynikajcym ztego rygorom, arwnoczenie do koca ycia sympatyzowaa zmniej lub bardziej radykaln lewic. Zca wiadomoci ya wcigym napiciu bdcym konsekwencj tego faktu. Aya tak zachowujc zgod zwasnym sumieniem, traktujc jako oczywiste iprawdziwe to, co wielu innym musiao wydawa si kuriozalne. Przysza na wiat 8 listopada 1897r., zmara 29listopada 1980r. Zmienne koleje losw jej rodziny spowodoway, e ju jako dziecko dowiadczya zarwno wzgldnego dobrobytu, jak i upokorzenia wynikajcego z niedostatku. Rwnoczenie, jak wspominaa po latach, wynikajca zbiedy konieczno intensywnej pracy fizycznej spowodowaa, e nasika filozofi

150
pracy, cieszc si zjej twrczych aspektw, ale rwnie czerpic satysfakcj zcikiej iniezbdnej, dobrze wykonanej roboty. Jej zrozumienie iempatia wobec ludzkiej biedy zaczy objawia si stosunkowo wczenie imiay wymiar zarwno intelektualny, jak iuczuciowy, augruntowane byy wdowiadczeniach yciowych. Zacza czyta eseje Jacka Londona powicone walce klas, wielkie wraenie zrobia na niej powie Uptona Sinclaira Grzzawisko, zacza chodzi na dugie wdrwki wkierunku przygnbiajcej dzielnicy West Side. Dowiedziaa si oistnieniu partii socjalistycznej Eugene Debsa iradykalnego zwizku zawodowego Industrial Workers of the World. Dowiadczenia te miay wymiar namysu duchowego: Ludzie religijni umiechali si iprzymilali do bogatych. [] Nigdy nie widziaam, by kto zdj paszcz iodda go ubogiemu. Nie zauwayam, by kto zaprosi na przyjcie chromych, kalekich lub lepych. Ta dziecica przecie konstatacja bdzie przez cae ycie leaa ufundamentw jej postaw. Majc szesnacie lat, Dorothy skoczya Waller High School. Dziki znajomoci aciny igreki znalaza si w trjce uczniw, ktrzy otrzymali stypendium, co umoliwio jej podjcie nauki na uniwersytecie. Studiowaa (krtko) na Uniwersytecie Illinois wUrbana, zdecydowaa przy tym, e jej rdem utrzymania bdzie praca fizyczna: wiele razy zdzieraam skr na plecach. Z ca wiadomoci wybraa ubstwo jako wyraz protestu wobec tego, co widziaa wok siebie: Ludzie niepenosprawni, bez rk czy ng, niewidomi, osoby wyniszczone, z ktrych cae czowieczestwo zostao wyssane przez przemys; rolnicy zastraszeni, okradzeni ipozostawieni zdugami; przygnbione matki, zdziemi trzymajcymi si spdnic, noszonymi na rkach lub wonach; ludzie schorowani izniszczeni wzywaa mnie caa ta duga procesja osb potrzebujcych. Gdzie si podziali wszyscy wici, ktrzy chcieliby sprbowa zmieni porzdek spoeczny nie tylko przewodzi niewolnikom, ale zwalcza niewolnictwo? Z czasem roso jej zaangaowanie wycie spoeczne ipolityczne. Day krtko dziaaa wPartii Socjalistycznej. Jej przyjacik bya m.in. Rayna Simons, pniejsza studentka moskiewskiego Instytutu Lenina, szkoy dla rewolucjonistw. Jednak Dorothy wswoim dugim yciu zdecydowanie odegnywaa si od modelu sowieckiego. W 1916r. zamieszkaa wNowym Jorku. Kady etap jej ycia wiza si zpoznaniem nowych wymiarw ludzkiej ndzy. Wspaniae miasto objawio ciemne oblicze zca moc: Bezdomni ibezrobotni wczyli si po ulicach. Gony stukot pocigw imetra szarpa nerwy. Zgnijcych ruder unosi si taki smrd, jak nigdzie indziej na wiecie, inie mona byo do niego przywykn. [] Nie by to zapach ycia, lecz odr grobw. Znalaza odpowiedni dla siebie prac, wredakcji gazety nowojorskich socjalistw, The Call. Z ca moc wybucha jej pasja reportaystki, a skromne ycie nioso wsobie rado iar, ktre przelewaa na papier. Oddaa niemal wszystkie posiadane pienidze, poruszona opowieciami Elizabeth Gurley Flynn (pniejszej przewodniczcej amerykaskiej Partii Komunistycznej) oprzemocy wobec grnikw strajkujcych wMinnesocie. 21 marca 1917r. ztysicami Amerykanw na Madison Square Garden piewaa Midzynarodwk. Pisaa: To byo wito nadziei. Niebo zstpowao na ziemi. W roku 1917 Dorothy Day po raz pierwszy trafia do wizienia, za uczestnictwo wpikiecie sufraystek przed Biaym Domem. Kobiety podjy strajk godowy. Trzydziestodniowe dowiadczenie wizienia, do ktrego trafia niejako na wasne yczenie, gboko zapisao si wjej pamici istao czci tosamoci. Zcharakterystyczn dla siebie emfaz pisaa: Wiedziaam, e nigdy ju nie bd wolna, nie odzyskam wolnoci, majc wiadomo, e na caym wiecie za kratami s kobiety imczyni, dziewczta ichopcy, zniewoleni, karani, odizolowani icierpicy za zbrodnie, ktrych wszyscy jestemy winni. [] Ludzie sprzedawali si za prac, za czeki, ajeli uzyskiwali wystarczajco wysok pensj, cieszyli si szacunkiem. Jeli ich oszustwa, kradzie, kamstwo urastay do kolosalnych rozmiarw iodnieli sukces, spotykaa ich chwaa, anie potpienie. Rwnoczenie jej dziecice pragnienia religijne zyskiway nowy wymiar. Jim Forest pisze: Tsknota Dorothy Day za Bogiem czsto prowadzia j do kocioa w. Jzefa [], wktrym czua si jak wdomu idoznawaa pocieszenia. Cho niewiele wiedziaa owierze katolickiej, to jednak byo jej dobrze wtym miejscu przeznaczonym do modlitwy. W1919r. zacza prac wszpitalu Kings County na Brooklynie: S chorzy, awszpitalu nie maj do pielgniarek, ktre mogyby si nimi zaj. [] Ubodzy cierpi. Musz si nimi zaj. WKings County poznaa swoj pierwsz mio, pielgniarza Lionela Moise. Bya dziewic, dotd panowaa nad swoimi seksualnymi pragnieniami. Gdy staa si brzemienn, Moise doradzi jej, by usuna ci. Tak zrobia. Krtkie maestwo spowodowane odrzuceniem (cierpiaa zpowodu Lionela Moise), praca wCity News Bureau w Chicago, przeprowadzka do Nowego Orleanu, gdzie zostaa reporterem The New Orleans Item, katolicki koci w. Ludwika to kolejne, szybko po sobie nastpujce etapy ycia. W Nowym Orleanie wsplokatorka, komunistka, wdowd szacunku dla jej przekona podarowaa jej raniec. Dziwne to byo ycie, dziwni ludzie otaczali mod kobiet. Tancerki znocnych lokali Dzielnicy Francuskiej podbiy jej oko. Doskonay temat na kolejny tekst! Opublikowaa pierwsz ksik (The Eleventh Virgin), klepaa bied, zadawaa si zartystyczn bohem. Poznaa nastpn wielk mio swego ycia, Forstera Batterhama. Modlia si, przesuwajc paciorki raca podarowanego przez komunistk. Pisaa: Modl si, poniewa jestem szczliwa, anie nieszczliwa. Zwrciam si ku

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

151
porzdek spoeczny wktrym atwiej byoby ludziom by dobrymi. 1 maja 1933r. blisko 50tys. osb odpiewao na nowojorskim Union Square znienawidzone przez wielu strofy: Wyklty powsta ludu ziemi Trzydziestopicioletnia Dorothy Day staa wtumie irozdawaa pierwszy numer Katolickiego Robotnika. Pisma dla ludzi, ktrzy tocz si wschroniskach, by nie mokn na deszczu, ktrzy pukaj do wszystkich drzwi wdaremnym poszukiwaniu pracy, ktrzy uwaaj, e nie ma nadziei na lepsz przyszo ie ich los jest wszystkim obojtny. Peter Maurin: Chrystus wyrzuci kupcw ze wityni. / Lecz dzi nikt nie mie / wyrzuci lichwiarzy / ze wityni. / Anikt nie mie / wyrzuci lichwiarzy / ze wityni, / gdy zacignli oni kredyt / wwityni Amoe iwitynia zacigna kredyty ukupcw tego wiata? Jesieni 1933 r. byo ju oczywiste stwierdza Forest e The Catholic Worker odpowiada rzeczywistym potrzebom czytelnikw. Niewiele tytuw odnotowao tak duy rozwj wpierwszym roku swojego istnienia []. Wcigu kilku miesicy liczba egzemplarzy jednego numeru wzrosa z2500 do 75000. Czytelnicy mieli poczucie, e s dla redaktorw kim wanym, e nie pisz do idla nich doktrynerzy, ale przyjaciele, znajcy ich strapienia inadzieje. Day zpocztkiem zimy tamtego roku pisaa do czytelnikw: Ludzie przychodz do nas, pytaj ozimowe ubrania iprosz opomoc wznalezieniu mieszka, ktrych waciciele akceptuj kwity pomocy spoecznej. Smutny koniec 1933r.: produkcja przemysowa zmniejszya si opoow wporwnaniu zrokiem 1929. Ponad trzynacie milionw ludzi stracio prac. Wikszo amerykaskich bankw upada, te za, ktre przetrway, zajmoway si odbieraniem domw, sklepw igospodarstw tym, ktrzy nie byli wstanie spaci kredytw hipotecznych. Jak grzyby po deszczu wcaym kraju na kadym wolnym skrawku ziemi wyrastay [] dzielnice ndzy, wktrych budowano schroniska zpuszek, kartonw ikawakw drewna. Nie istnia aden system opieki spoecznej. Narodziny crki, przejcie na katolicyzm, zaoenie Katolickiego Robotnika to kamienie wgielne wyciu Dorothy. Gazeta staa si zaczynem kolejnych inicjatyw, bardziej praktycznych iwymagajcych. Zaczy powstawa domy gocinne; wroku 1936 istniao ich ju trzydzieci trzy. Przybywao obowizkw, ludzi, odpowiedzialnoci itrosk. Day nie bya typem czowieka dobroczynnoci, ztakich czy innych wzgldw uprawiajcego miosierdzie. Jej podejcie do drugiej osoby bywao wrcz szalecze. Otrzymaa wdarze piercionek zbrylantem, ktry nastpnie ofiarowaa samotnej kobiecie. Ktry zwolontariuszy zaprotestowa, e lepiej byoby sprzeda ten piercionek izapaci za mieszkanie tej kobiety za cay rok. Dorothy odpara, e ta kobieta ma swoj godno imoe zrobi ztym piercionkiem, co bdzie chciaa. Moe go sprzeda izapaci czynsz lub wyjecha na

b n d jimforest, http://www.flickr.com/photos/jimforest/4816344768/in/set-72157604288324537/

Bogu nie wsmutku, alu czy rozpaczy, by uzyska pocieszenie, by co otrzyma. 4 marca 1926r. przysza na wiat jej crka, Theresa. Batterham by przeciw jej rodzicielstwu, ale tym razem Dorothy nie ulega mczynie. Pisaa: adna istota ludzka nie moe otrzyma izachowa wsobie tak wielkiej fali mioci iradoci, jak czsto czuam po narodzinach mojej crki. W dramatycznych okolicznociach zdecydowaa si rozsta zBatterhamem. 28 grudnia 1927r. zostaa ochrzczona wKociele katolickim, powodowana gbokim przekonaniem, ktrego nie podziela bodaj nikt zjej radykalnego rodowiska. Wspominaa: Korzenie [Kocioa katolickiego] sigay czasw w. Piotra izamiast chyli si ku upadkowi, cieszy si oddaniem wsplnot wkadym miecie, wktrym mieszkaam. [] Jake wielk si napdow jest rado! Wprzeszoci, kiedy czuam si nieszczliwa lub skruszona, zwracaam si ku Bogu, lecz to wanie rado zurodzenia dziecka sprawia, e dokonaam ostatecznego wyboru. Rwnoczenie gboko odczuwaa, e wyciu spoecznym Koci jako instytucja niejednokrotnie sprzeniewierza si Ewangelii. Cierpiaa, e ludzie Kocioa nie bronili dwch woskich emigrantw-anarchistw, Nicoli Sacco iBartolomea Vanzettiego, oskaronych orabunek imorderstwo iwwyniku pomyki sdowej skazanych na mier. Zgorycz odnotowywaa: Oto przeszam na stron opozycji, poniewa Koci by identyfikowany zwasnoci, bogactwem, zkapitalizmem, zwszystkimi tymi siami reakcji. [] tak bardzo pragnam poczy ciao zduchem, ten wiat zprzyszym. Nastpnie by Wielki Kryzys, Marsz Godujcych na Waszyngton (30 listopada8 grudnia 1932r.), oraz nowa wana posta w jej yciu, Peter Maurin. Jego marzeniem by chrzecijaski, agrarny anarchizm,

152
wakacje na Wyspy Bahama. Moe te cieszy si noszeniem go na palcu, tak jak kobieta, ktra przyniosa go do wsplnoty. Czy wydaje ci si, spytaa Dorothy, e Bg stworzy brylanty jedynie dla bogatych?. Jednym znajwikszych wyzwa, jakiemu przez lata musiaa stawia czoa Dorothy Day i jej rodowisko, byo zagadnienie pacyfizmu inieodpowiadania zem na zo. Wojna domowa wHiszpanii, II wojna wiatowa, konflikty zimnowojenne byy czasem prby. Amerykanie nie podzielali, aczsto nawet nie rozumieli pacyfistycznych przekona Day: Publikujemy sowa Chrystusa, ktry jest zawsze znami, do koca wiata. Miujcie waszych nieprzyjaci imdlcie si za tych, ktrzy was przeladuj []. Nadal jestemy pacyfistami. Naszym manifestem jest Kazanie na Grze, co oznacza, e bdziemy si starali wprowadza pokj. Odpowiadajc naszym zagorzaym przeciwnikom, nie bdziemy brali udziau wzbrojnych konfliktach ani wprodukcji broni, nie bdziemy kupowali rzdowych opasek popierajcych udzia wwojnie ani nie bdziemy namawia innych, by to robili. [] Namawiam naszych przyjaci ibraci, by otaczali opiek chorych irannych, by uprawiali ziemi ikarmili godnych, aby kontynuowali dzieo miosierdzia. Kontrowersyjny pogld wtej fundamentalnej kwestii niejednokrotnie powodowa spadek prenumeraty pisma iwywoywa konflikty zhierarchami Kocioa. Co wane, Day nigdy nie dya do eskalacji konfliktw ze swymi pasterzami, wsytuacjach krytycznych umiaa ustpi. Tylko raz odmwia posuszestwa, gdy wmarcu 1951r. nakazano zmian nazwy pisma. Przedstawia obszern argumentacj, wwyniku ktrej urzdnicy kocielni uchylili polecenie. Lata 50. to wAmeryce czas walki oprawa czarnoskrych. Dorothy Day wczya si wni, w1956r. postanowia spdzi Wielki Post wchrzecijaskiej wsplnocie Koinonia w Americus (stan Georgia) w ktrej czarnoskrzy ibiali spokojnie yli razem od 1942 roku, zajmujc si prac na roli ihodowl zwierzt. Wsplnota ta zpocztkiem roku zacza spotyka si zrnorakimi szykanami, od bojkotu produktw iusug, przez strzay wkierunku jej budynkw idomostw, a po wysadzenie wpowietrze sklepiku Koinonii. Ku Klux Klan na jej ziemiach pali krzye. Reakcje na przybycie Day do Americus byy zowrogie: okrzyki kochanki czarnuchw, wstrtne komunistyczne dziwki, a po ostrzelanie jej samochodu przy stacji Drogi Krzyowej Druga poowa ycia Day to take czas podry. Z pewnoci wane byy dla niej wizyty w Rzymie, m.in. audiencja uJanaXXIII, na ktr przybya jako jedna zpidziesiciu Matek Pokoju. W1965r. przywioza tam kilkaset egzemplarzy Katolickiego Robotnika, specjalnego numeru zatytuowanego Sobr ibomba: Wanie miaa zosta otwarta trzecia iostatnia sesja soboru [watykaskiego drugiego]. Jej plan uwzgldnia prac nad tekstem, ktrego fragmenty wywoay silny sprzeciw amerykaskiego establishmentu wojskowego. Ostatecznie opublikowano go pod tytuem Gaudium et spes (Konstytucja duszpasterska oKociele wwiecie wspczesnym). W tym samym 1965r. Wietnam sta si ziemi palonych dzieci (Daniel Berrigan SJ). Dorothy Day doznawaa gbokiego poruszenia na myl, e gdy jednych wojna unicestwiaa lub okaleczaa, inni yli bezpiecznie ibogacili si na dziaaniach wojennych. Ruch Katolickiego Robotnika znw opowiedzia si przeciw wojnie, ponownie wzbudzajc gniew wielu Amerykanw. Odpowied Day bya klarowna: Kady rodzaj pracy, budowa, zwikszanie produkcji ywnoci, prowadzenie kasy poyczkowej, praca wfabryce produkujcej przedmioty, ktre zaspakajaj ludzkie potrzeby, praca wrzemiole wszystko to moe by dzieem miosierdzia, wprzeciwiestwie do dziaa wojennych. Po zakoczeniu wojny wietnamskiej wyszo na jaw, e zarwno Day, jak icaym ruchem Katolicki Robotnik skrupulatnie interesuje si FBI. Ito ju od 1940r. Kolejne lata niosy nowe wyzwania, jak wielki strajk, ktry przynis powstanie Krajowego Zwizku Robotnikw Rolnych ida cho na chwil wielu pracownikom wytchnienie od hegemonii obszarnikw. Jeszcze jeden pobyt Dorothy wwizieniu. W1971r. Day odwiedzia Europ Wschodni: Polsk, Bugari, Wgry, ZSRR. Dla niej, kobiety lewicy ikatoliczki, Zwizek Radziecki by szczeglnym wyzwaniem. Opowiadaa: ycie duchowe trwa nadal, mimo niewyobraalnego cierpienia. Wizyt wmauzoleum Lenina wspominaa nastpujco: zatrzymaam si, by zrobi znak krzya ipomodli si za tego czowieka, ktry spowodowa takie przemiany na wiecie. W swoich ostatnich latach sporo chorowaa, przesza kilka zawaw. Robia rozrachunek zyciem. Bya dla wielu niemal wit, ale napominaa sam siebie: Powinnam si cieszy, e jestem jedynie star kobiet, jak dawno temu powiedzia pewien may chopiec przy obiedzie wdomu gocinnym wRochester. Powiedzia on wwczas: Cay dzie opowiadali, e przyjeda Dorothy Day, no iprzyjechaa ijest tylko star kobiet!. Wierzca katoliczka moe by kobiet lewicy. Logika wiary ilogika miosierdzia, logika idei inajgbszych pragnie, wierno sumieniu to znacznie wicej, ni konwenanse obyczajowe iklasowe, takie czy inne lojalnoci, anawet uwarunkowania instytucjonalne czy ekonomiczne. Ale ten, kto tego nie pojmuje, powinien szybko odoy biografi Dorothy Day na pk. Niepotrzebnie si zgorszy iniepotrzebnie zasieje wswojej duszy ziarno zwtpienia. Albo rozpali ogie. Ato przecie zawsze niebezpieczne.

KrzysztoF Woodko
Jim Forest, Bdziemy sdzeni zmioci. Biografia Dorothy Day, Wydawnictwo Znak, Krakw2010, przekad Dagmara Waszkiewicz. W Obywatelu nr 44 przeczyta mona tekst powicony ruchowi Katolicki Robotnik.

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

recenzja

153

Doktryna niemieckiego cudu gospodarczego

dr Hab. RaFa tocHa

Idee ordoliberalizmu nie s unas zbyt znane idoceniane, cho powstay za zachodni granic. Tym bardziej trudno mwi, aby wskazania iosignicia ordoliberaw znajdoway odzwierciedlenie wpolskich rozwizaniach spoeczno-gospodarczych.
radoci naley wic przywita kad publikacj, ktra te zagadnienia porusza, azwaszcza tak, ktra usiuje przybliy je szerszemu gronu czytelnikw. Tak te czynimy zksik Tymoteusza Juszczaka Ordoliberalizm. Historia niemieckiego cudu gospodarczego, dajc jej swoisty kredyt zaufania ze wzgldu na tematyk. Ordoliberalizm to nurt spoeczno-ekonomiczny, ktry wyksztaci si wlatach 30. i40. wNiemczech. Jego pocztki sigaj roku 1932, gdy Walter Eucken, Franz Bhm iHans Grossman-Drth zaoyli orodek naukowo-badawczy, znany pod nazw szkoy fryburskiej. rodowisko to swoje zapatrywania na sfer spoeczno-gospodarcz wyraao na amach rocznika ORDO oraz wserii wydawniczej Ordnung der Wirtschaft. Wsytuacji oglnowiatowego kryzysu gospodarczego oraz skrajnej etatyzacji wszystkich sfer ycia po przejciu wadzy przez nazistw, ordoliberaowie zaczli poszukiwa przyczyn tych zjawisk oraz moliwoci ich przezwycienia. Doszli do wniosku, i liberalizm wjego XiX-wiecznym wydaniu nie sprawdzi si, aidea laissez faire, laissez passer zawiera wsobie elementy autodestrukcyjne. Wolna gospodarka, oparta na ideach liberalnych, miaa zosta zniszczona wwyniku koncentracji wadzy politycznej igospodarczej, za spraw zastpienia wspzawodnictwa wielu podmiotw przez konkurencj niewielu. Efektem by wielki kryzys gospodarczy,

154
proletaryzacja ipauperyzacja mas, centralizm, zniszczenie rodziny, umasowienie spoeczestwa. Literatura na ten temat jest wjzyku polskim cigle do uboga. Jednak nie tak skpa, jak sugeruje autor, gdy wskazuje, i mamy jedynie dwie caociowe publikacje, mianowicie Ryszarda Skarzyskiego Pastwo i spoeczna gospodarka rynkowa. Gwne idee polityczne ordoliberalizmu oraz Tomasza G. Pszczkowskiego Ordoliberalizm. Spoeczno-polityczna igospodarcza doktryna neoliberalizmu wRFN. Juszczak nie zauwaa caego szeregu prac iartykuw wwikszym lub mniejszym stopniu poruszajcych problem, oktrym mowa. Wbibliografii wymienia jeszcze prace Edyty Dworak Spoeczna gospodarka rynkowa wRFN, Tadeusza Kaczmarka iPiotra Pysza Ludwig Erhard i spoeczna gospodarka rynkowa i Urszuli Zagry-Jonszty Ordoliberalizm aspoeczna gospodarka rynkowa Niemiec. Moliwoci jej realizacji wPolsce. Jednak s one wrnym stopniu przeze wykorzystane, awdodatku nie wiedzie czemu nie zostay zaliczone do omawiajcych problem wmiar caociowo. Dziwi moe te brak ksiki iartykuw Joanny Czech-Rogosz oraz Piotra Pysza czy licznych artykuw Martina Dahla, Danuty Drabiskiej, Edyty Grabskiej, Jerzego Koperka, Tomasza Przybyciskiego, ktre ujrzay wiato dzienne na amach pism Optimum, Kwartalnik Historii Polskiej Myli Ekonomicznej, Spoeczestwo i Koci, Annales. Etyka wyciu Gospodarczym. Oczywicie lista ta nie jest pena, chciaem jedynie wskaza, i autor pomija nowsz literatur wjzyku polskim. Ksika Juszczaka skada si ze Wstpu, trzech rozdziaw oraz Zakoczenia, a ponadto z Przedmowy prof. Jacka Bartyzela. W rozdziale pierwszym autor przedstawia genez ordoliberalizmu, konstatujc nie bez susznoci, i jego zrozumienie nie jest moliwe bez zarysowania historii ispecyfiki niemieckiego liberalizmu. Juszczak pisze: Ordoliberalizm ze swoim szczeglnym naciskiem na silne pastwo jako instrument wprowadzajcy liberaln polityk gospodarcz jest wyranie pod wpywem nurtu konserwatywno-liberalnego. Elementy silnej wadzy isilnego pastwa znajduj odzwierciedlenie wniemieckiej tradycji narodowego liberalizmu []. Nastpnie przedstawione zostay sylwetki biograficzne najbardziej wpywowych przedstawicieli ordoliberalizmu: Wilhelma Rpkego, Alexandra Rstowa, Waltera Euckena, Franza Bhma, Alfreda Mllera-Armacka iLudwiga Erharda. Autor poddaje analizie problem, czy zasadne jest uywanie pojcia neoliberalizm pod adresem ordoliberalizmu, aztak praktyka mamy wci do czynienia. Niestety Juszczak nie udziela jednoznacznej odpowiedzi, wprzeciwiestwie do prof.Bartyzela, ktry wPrzedmowie okrela takie praktyki jako kardynalny bd poznawczy iinterpretacyjny. Juszczak zjednej strony wskazuje na konserwatywne podoe ordoliberalizmu, krytyk podstawowych liberalnych wartoci isposobu ich interpretacji. Zdrugiej stwierdza, e przedstawiciele tego rodowiska chcieli odnowi iwzmocni liberalizm poprzez jego krytyk lub e nie dokonali reinterpretacji kluczowej dla liberalizmu kategorii wolnoci. Zdajc sobie spraw, i rodowisko ordoliberaw byo niejednorodne wzapatrywaniach na te kwestie, uwaam, e naleaoby jednak poczyni jakie konkluzje, ktrych autor chyba si boi. Tym bardziej, e wakapicie otwierajcym kolejny rozdzia cytuje Rpkego, ktry wpracy Kryzys spoeczny czasw obecnych pisa, i: Chodzi tu wic oprogram, ktry prowadzi walk na dwch frontach: zjednej strony przeciwko kolektywizmowi, zdrugiej za przeciw liberalizmowi, potrzebujcemu gruntownej rewizji. Mona odnie wraenie, e autor uwypukla antykolektywistyczne ostrze ordoliberalizmu, za mniejsz uwag powica antyleseferystycznemu (ktre nie jest przecie rwnowane zantywolnociowym). Wten sposb czytelnik, ktry dotychczas nic oordoliberalizmie nie wiedzia, moe mie trudnoci zuchwyceniem tego, co dla niego specyficzne, oryginalne, fundamentalne. Krytyka kolektywizmu, acz niezwykle ciekawa, nie stanowi owyjtkowoci ordoliberalizmu. Rozdzia drugi powicono ordoliberalnej diagnozie kryzysowego stanu wczesnej Europy. Kompetentnie przedstawione zostay pogldy na temat trawicej j duchowej choroby oraz bdcych jej nastpstwem zwyrodnie spoeczno-politycznych igospodarczych. Relatywizm, nihilizm, sekularyzacja to wedle ordoliberaw zo, ktre dotyka wiat Zachodu. We wspomnianym rozdziale omwiono krytyk gospodarki leseferystycznej oraz kolektywistycznej, centralnie sterowanej. Ordoliberaowie w zasadzie odrzucali obydwa te modele. Jak susznie pisze wPrzedmowie prof. Jacek Bartyzel, ordoliberalizm nie jest liberalizmem wsensie filozoficznym, religijnym, politycznym czy moralno-obyczajowym. Ordoliberaowie co prawda akceptowali podstawowe kategorie liberalizmu gospodarczego, jak konkurencja czy wolno gospodarcza, ale byy one przez nich reinterpretowane. Nie ma mowy oabsolutyzowaniu ktrego ztych czynnikw np. uznano, e konkurencja musi mie wyranie zakrelone granice. Wilhelm Rpke stwierdza nawet, i nie jest ona ukadem stosunkw zupenie bezpiecznym pod wzgldem moralno-socjologicznym, std trzeba j dozorowa, aby nie zatrua ciaa spoecznego. Dlatego pewne sfery musz pozosta wolne od konkurencji: sfera wsplnoty, drobnych codziennych stosunkw, pastwa itp. Podobnie granice wolnoci miay by cile okrelone prawem, wprzeciwnym razie efektem bd kolejne kryzysy, monopole ioligopole, korzystajce zniczym nieograniczonej swobody, anastpnie niczym wirusy chorobotwrcze niszczce rynek ikonkurencj. Centralne planowanie i nadmierny interwencjonizm rwnie nie cieszyy si sympati ordoliberaw. Uwaali oni zreszt, e ich powstanie to wduej mierze skutek rozkadu leseferyzmu, saboci liberalizmu

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

155
XIX-wiecznego. Stojc na gruncie zasady pomocniczoci, protestowali przeciw przesadnemu zwikszaniu kompetencji pastwa, pochanianiu przez nie mniejszych wsplnot iich zada. Mona powiedzie, i chcc silnego pastwa, wcale nie kadli gwnego nacisku na nie, lecz na spoeczestwo. Ich ideaem nie jest pastwo dobrobytu, ale raczej spoeczestwo dobrobytu. Niektre stwierdzenia autora wymagaj pewnych doprecyzowa czy szerszych wyjanie. Czytamy np.: Ordoliberaowie obwiniali interwencjonizm pastwowy, czyli drog poredni, za kryzys gospodarki wolnorynkowej. Wszystko wporzdku, tylko jacy ordoliberaowie, jakie interwencje skdind przecie wiemy, e byli oni zwolennikami pewnego rodzaju interwencji; co zich konstatacjami, i to nieograniczona konkurencja niejako zniszczya sam siebie? Pamitamy przecie, e Eucken wPodstawach polityki gospodarczej pisa, e: Wolny, naturalny ustrj [] nie powstaje po prostu wten sposb, e polityka gospodarcza pozostawia jego uksztatowanie si biegowi wypadkw, ale tylko wtedy, gdy ona oten ustrj zabiega. Autor podsumowuje ten rozdzia rwnie kontrowersyjnym zdaniem, piszc, iordoliberaowie przeciwstawiali si sabemu pastwu. Wedug nich takimi pastwami byy niektre demokracje ipastwa kolektywistyczne. Najwikszym zagroeniem dla nich byy dwa totalitaryzmy (ktre panoway za ich ycia), amianowicie nazizm ikomunizm, igownie przeciw nim skierowana bya ich krytyka. Winnych za miejscach czytamy oich krytycznym podejciu wobec wszechwadzy pastwa. Owszem, autor wczeniej wyjania, dlaczego wedle ordoliberaw pastwo totalne jest sabe, jednak mamy tutaj do pewnego stopnia do czynienia zsemantycznym chaosem, dezorientujcym czytelnika. Lepsze byoby chyba konsekwentne stosowanie nomenklatury Rpkego, ktry dzieli pastwa na zdrowe ichore. W ostatnim rozdziale Juszczak przedstawia konkretne propozycje ordoliberaw odnonie do ustroju spoecznego, politycznego igospodarczego. Zastanawia si te nad relacjami pomidzy modelem teoretycznym (ordoliberalizm) apraktyczn prb jego realizacji (spoeczna gospodarka rynkowa). Autor sprawnie prezentuje ordoliberalny program wtych kwestiach. Wyania si zniego dobry obraz tego, co stanowi jdro ispecyfik ordoliberalizmu jako projektu bronicego wolnej konkurencji, swobody dziaania gospodarczego, odrzucajcego jednak absolutyzacj sfery gospodarczej, postulujcego patrzenie na ni jako cile powizan zinnymi dziedzinami ycia. Czyli programu wolnociowego, ale jak ujmowa to chociaby Bhm antykapitalistycznego, ktry nie przyjmuje koncepcji niewidzialnej rki rynku, obwiniajc j oniszczenie wolnej konkurencji poprzez tworzenie monopoli, azatem dopuszczajcego na pewnych warunkach iwniektrych dziedzinach ingerencj pastwa wsprawy gospodarcze. Ordoliberaowie krytykowali prymitywny ekonomizm, bdc dalekimi od oceniania wszystkiego przez pryzmat gospodarki i produktywnoci. Wedle nich, system gospodarczy mia stanowi jedynie rodek do realizacji celw oglnospoecznych. Jak pisa jeden zprzedstawicieli tego rodowiska, Alexander Rstow, waniejsze od ekonomii s rodzina, gmina, pastwo itp. Gospodarka nie moe by wzwizku ztym traktowana jako cel sam wsobie. Pewien niedosyt pozostawia ostatnia cz tego rozdziau. Autor nie pokusi si niestety oprb rozstrzygnicia, ile ordoliberalizmu jest wspoecznej gospodarce rynkowej. Zagadnienie to cigle stanowi przedmiot rnorakich kontrowersji. Spr to jednak poniekd jaowy, poniewa sami twrcy niemieckiego cudu gospodarczego uwaali si za ordoliberaw, byli ztym rodowiskiem zwizani ju przed wojn. Spoeczn gospodark rynkow wdraa wNiemczech Ludwig Erhard od koca lat 40. do roku 1966, kiedy to wnowo powstaym koalicyjnym rzdzie spd icdu ministrem gospodarki zosta zafascynowany keynesizmem Karl Schiller. Dwadziecia lat pracy Erharda, co podkrela niemiecki badacz Horst-Friedrich Wnsche, to wzrost gospodarczy, jakiego nigdy wczeniej ani pniej wtym kraju nie notowano, wysoki stopie stabilnoci cen, stan penego zatrudnienia oraz istotne zwikszenie dochodw obywateli. Mimo i Niemcy otrzymay wramach Planu Marshalla prawie trzykrotnie mniej pienidzy ni Wielka Brytania, to ju w1958r. udao im si j przecign, jeeli chodzi owarto produkcji przemysowej, awkrtce take pod wzgldem pkB, ktrego tempo wzrostu utrzymywao si wlatach 50. na poziomie 8%. Rwnoczenie wdekadzie 19501960 pace realne wzrosy o75%, aokresowo mielimy do czynienia ztendencj spadkow cen. Mimo wspomnianych i innych mankamentw (np.niestaranna redakcja jzykowa tekstu), polecam ksik Tymoteusza Juszczaka wszystkim, ktrzy s zainteresowani tak problematyk. Stanowi ona dobr pozycj popularyzatorsk imoe ciekawie wprowadza wzagadnienia ordoliberalizmu ispoecznej gospodarki rynkowej. Warto takie pozycje propagowa choby ztego wzgldu, i nie ma ich wiele na naszym rynku, awikszo prac odnoszcych si do takich zagadnie to dziea napisane hermetycznym, naukowym argonem, ktry odstrcza wikszo osb od lektury. Na tym tle ksika Juszczaka bez wtpienia pozytywnie si wyrnia. Nie jest to zpewnoci praca stricte naukowa, ale wanie kompendium popularyzatorskie.

dr HaB. RaFa tocHa

Tymoteusz Juszczak, Ordoliberalizm. Historia niemieckiego cudu gospodarczego, Wydawnictwo PROHIBITA, Warszawa 2010. Ksik mona naby wysykowo uwydawcy: Wydawnictwo PROHIBITA, ul. Mickiewicza 16/12A, 01-517 Warszawa, tel. 224243736 e-mail: wydawnictwo@prohibita.pl Ksigarnia internetowa na stronie www.prohibita.pl

156

AUTORzY NUmERU
Rafa Bakalarczyk (ur. 1986)
Rady Krajowej partii) oraz Koalicji Karat. Autorka iredaktorka ksiek oraz artykuw stanowicych feministyczn krytyk ekonomii, ekologii oraz zwizkw midzy pci arozwojem gospodarczym; krytykuje rwnie feminizm liberalny, m.in. za zamazywanie ekonomicznych rnic midzy kobietami. Poczuwa si do roli bosonogiej intelektualistki ucinionych, mwic sowami Maxa Neefa. Jej analizy pisane po polsku znale mona na stronie www.ekologiasztuka.pl. zespdzielczoci na ziemiach polskich przed 1939r. (1993), Przeobraenia polskiej spdzielczoci wlatach 19891994 (1995), Stanisaw Staszic prekursor spdzielczoci rolniczej (2004), Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji wodbudowie polskiej spdzielczoci (red., 2004).

absolwent polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim isocjologii politycznej wHgskolan Dalarna (Szwecja); od 2010r. doktorant na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych uw. Interesuje si szeroko rozumian polityk spoeczn, zwaszcza problemami opieki, edukacj, skandynawskim modelem dobrobytu oraz mechanizmami dialogu spoecznego. Publikowa m.in. wGosie Nauczycielskim, Dzi iPrzegldzie. Wspautor ksiki Jaka Polska 2030?, wydanej przez Orodek Myli Spoecznej im. Ferdynanda Lassallea, zktrym stale wsppracuje. Zwolennik wspdziaania iwymiany dowiadcze midzy rnymi rodowiskami prospoecznymi. Bliski mu jest duch ksiek eromskiego, zwaszcza posta Szymona Gajowca zPrzedwionia. Stay wsppracownik Obywatela.

mistka, dziaaczka spoeczna, feministka. Prowadzia transdyscyplinarne badania, wykadaa ipublikowaa m.in. wHolandii, Stanach Zjednoczonych iIndiach. W latach 80. jedna zzaoycielek Ruchu Wol By. W latach 90. koordynatorka Grupy Doradcw ds. Gender wBanku wiatowym, pniej koordynowaa program bada nad ekologi itrwaymi podstawami do ycia wdawn, feministycznej sieci badaczek iaktywistek zkrajw rozwijajcych si. Wspzakadaa Instytut Feministyczny wBangalurze, zaoycielka Fundacji im. Tomka Byry Ekologia iSztuka, inicjatorka Think Tanku Feministycznego oraz Lewicowej Sieci Feministycznej Rozgwiazda, wsporganizatorka seminarium Lewica od Foucaulta: transformacja iwadza (20062009). Naley do Zielonych 2004 (wchodzi wskad

Ewa Charkiewicz ekono-

prof. dr hab., historyk idziaacz spdzielczoci. Prowadzi badania zzakresu historii spoecznej igospodarczej Polski XVIIIXX w., historii polskiego ruchu spdzielczego, kultury polskiej ieuropejskiej. W latach 19741997 pracowaa wSpdzielczym Instytucie Badawczym, kierowaa Zakadem Historii Ruchu Spdzielczego. Aktualnie zatrudniona na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym wSiedlcach, kieruje Orodkiem Studiw Europejskich oraz Katedr Studiw Interdyscyplinarnych Europy rodkowo-Wschodniej. Czonek Komisji Historii Kobiet Komitetu Nauk Historycznych pan, knH pan oraz Rady Konsultacyjno-Programowej Krajowej Rady Spdzielczej. Wsppracuje zInternational Co-operative Alliance oraz pras spdzielcz. Wiceprezes oglnopolskiego Towarzystwa Spdzielcw. Waniejsze publikacje: Pod spdzielczym sztandarem. Historia polskiej spdzielczoci do 1982r. (1985), Burzymy tworzc. Spdzielczo robotnicza na ziemiach polskich przed 1939r. (1991), Ztradycji polskiej spdzielczoci wIIRzeczypospolitej (Idee Fakty Dokonania) (1992), Zwizki ruchu emancypacji kobiet

Zofia Chyra-Rolicz (ur.1948)

absolwentka socjologii wramach Midzywydziaowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych Uniwersytetu Mikoaja Kopernika wToruniu, studentka filozofii. Interesuje si prawami pracowniczymi. Zadeklarowana feministka, dziaa m.in. wkolektywie anarchofeministycznym. W wolnym czasie oglda seriale. Prbuje wyznawa zasad Churchilla: no sports, ale czasem robi ustpstwa na rzecz biegania.

Joanna Jurkiewicz (ur.1986)

zwyksztacenia geolog; emerytowany pracownik Uniwersytetu Wrocawskiego, zaoyciel Wrocawskiej Pracowni Geotektonicznej. Od 1978r. zaangaowany wdziaalno opozycji antykomunistycznej; wpadzierniku 1982r. usunity zuczelni, przez sze ip roku prowadzi intensywn dziaalno opozycyjn wcisym podziemiu, poszukiwany listem goczym przez sB. Od poowy lat 80., zaniepokojony rozwijajc si wpodziemiu propagand neoliberaln, zaj si popularyzacj demokracji gospodarczej (zwaszcza rnych form wasnoci pracowniczej), etyki gospodarczej oraz racjonalnych form kapitalizmu; autor wielu publikacji na ten temat. Odznaczony Krzyem Oficerskim Orderu Polonia Restituta.

Jan Koziar (ur.1943)

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

157

ekonomistka, nauczycielka akademicka iaktywistka. Od lat wsppracuje zwieloma stowarzyszeniami ifundacjami dziaajcymi na rzecz szeroko pojtej wolnoci irwnoci, przeciwdziaajcymi dyskryminacji. Koordynowaa m.in. pierwsze wPolsce badania nad budetowaniem pod ktem pci (gender budgeting). Zainteresowania naukowe: ekonomia spoeczna, wspczesne nurty heterodoksyjne wtym ekonomia feministyczna.

Zofia apniewska dr in.,

czego nie da si wprosty sposb przenie winne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie Natury. Dumny ojciec Olafa. Czonek redakcji Obywatela.

litolog ireligioznawca. Doktor habilitowany nauk humanistycznych, zastpca Dyrektora wInstytucie Religioznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego, profesor wInstytucie Politologii Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej wOwicimiu. Autor ksiek Katolicyzm aidea narodowa. Miejsce religii wmyli obozu narodowego lat okupacji (Lublin 2002), Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-polityczna Jerzego Brauna (Krakw 2006) iO dobro wsplne. Szkice zkatolicyzmu spoecznego (2010). Publikowa m.in. we Frondzie, Glaukopisie, Nomosie,Nowej Myli Polskiej, Pastwie iSpoeczestwie, Pro Fide Rege et Lege, Studiach Judaica, Templum Novum. Od urodzenia mieszka wMylenicach ibardzo jest ztego zadowolony. Stay wsppracownik Obywatela.

Rafa tocha (ur.1973) po-

(ur.1938) dziennikarz ipublicysta, prezes International Communications Forum, organizacji zajmujcej si problematyk mediw irodkw przekazu. Absolwent Sorbony. W1965r. rozpocz prac wdzienniku LeMonde, wlatach 19661970 by jego korespondentem wPolsce. W1971r. wadze komunistyczne nakazay mu opuszczenie Polski. Przenis si do Wiednia. W latach 19751977 pracowa na Uniwersytecie Harvarda. Do Polski wrci w1977r., wci wroli korespondenta francuskiej prasy iradia. W latach 19931994 pracowa wCentrum Studiw Rosyjskich iCentrum na rzecz Prasy iPolityki Uniwersytetu Harvarda. Opublikowa wiele artykuw wLeMonde, LeFigaro, Politique Etrangere. Jest wspautorem ksiki oAustrii oraz publikacji Planification in Eastern Europe, na Harvardzie napisa opracowanie The New Central Europe: thedifficult birth of afree press. Obecnie jest felietonist Tygodnika Solidarno. Czonek Rady Honorowej Obywatela.

Bernard Margueritte

pismach literackich. Chtnie wcza si wdyskusje okierunku rozwoju kraju, regionw imiast, atake wsppracuje zruchami obywatelskimi. Pomaga zaplanowa iprzeprowadzi kampani wyborcz Stowarzyszenia My-Poznaniacy, obecnie felietonista portalu My-Poznaniacy.org.

pseudonim specjalisty wdziedzinie spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, od 10 lat wbrany. Wsppracowa zmidzynarodowymi korporacjami oraz firmami zsektora mp wPolsce oraz za granic. Dowiadczony audytor, autor publikacji na temat zrwnowaonego rozwoju.

Adam Niechudy

Janina Petelczyc (ur.1985)

absolwentka polityki spoecznej na Uniwersytecie Warszawskim, od 2010r. doktorantka na Wydziale Dziennikarstwa iNauk Politycznych uw. Zawodowo interesuje si zabezpieczeniem spoecznym, polityk rodzinn imidzynarodow porwnawcz polityk spoeczn. Pozazawodowo pochania j astronomia. Warszawianka od urodzenia, cigle znajduje wtym miecie co nowego iprowadzi onim bloga (mojawarszawa. blox.pl). Lubi rower, podre imalarstwo holenderskie.

przyrodnik, zzainteresowaniem isympati spoglda na tzw. hipotez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std rower inarty biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne inieuchwytne,

Konrad Malec (ur.1978)

filozof, specjalista od komunikacji, wwolnych chwilach pisarz ipublicysta. Wsppracuje znajwikszymi polskimi agencjami reklamowymi, zdobyte dowiadczenia wykorzystuje wpracy publicystycznej ispoecznej. Prowadzi bloga literackiego www.warzywo.blogspot.com, autor cykli felietonw publikowanych wportalu niedoczytania.pl, sporadycznie publikuje winnych

Marcin Muth (ur.1979)

doktor chemii (ale to byo dawno inieprawda). Militarysta od koyski, jak to zwykle wtakich przypadkach bywa wstopniu szeregowego podchorego rezerwy. Zzawodu tumacz, publikuje okazjonalnie wStudiach nad Faszyzmem iZbrodniami Hitlerowskimi oraz Rzeczach Wsplnych. Mieszka we Wrocawiu, co bardzo sobie chwali.

Jan Przybylski (ur.1976)

158

AUTORzY NUmERU
(ur.1966) specjalno akademicka: polityka spoeczna. Doktor habilitowany nauk humanistycznych wzakresie nauk politycznych, zastpca Dyrektora wInstytucie Polityki Spoecznej Uniwersytetu Warszawskiego, czonek Rady Redakcyjnej Problemw Polityki Spoecznej, czonek Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Polityki Spoecznej, ekspert Polskiego Komitetu European Anti-Poverty Network. Autor wielu artykuw iksiki Krytyka iafirmacja polityki spoecznej (Warszawa 2008). Publikowa gwnie wczasopismach naukowych: Polityka Spoeczna iProblemy Polityki Spoecznej. Mieszka wrnych miastach, osiad wWarszawie. Inne informacje ipublikacje: rszarf.ips.uw.edu.pl.

Ryszard Szarfenberg

redaktor naczelny niezalenego dwumiesicznika Z Biegiem Szyn, powiconego kolei na Mazowszu (internetowe archiwum periodyku www.zbs.net.pl). Jego teksty ikomentarze na temat transportu publicznego ukazyway si na amach m.in. Techniki Transportu Szynowego, wiata Kolei, ycia Warszawy, Gazety Stoecznej Wprost, Wsplnoty, biuletynu Biura Analiz Sejmowych Infos. Absolwent gospodarki przestrzennej na Wydziale Geografii iStudiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, praca licencjacka Regionalizacja kolei. Kierunki reformy kolei regionalnych wPolsce (2007), praca magisterska Stacja Woszczowa Pnoc. Studium lobbingu irozwoju lokalnego. Przeciwnik reformowania transportu publicznego poprzez likwidacj pocze. Mieszka wWarszawie. Nie posiada prawa jazdy. Stay wsppracownik Obywatela.

Karol Trammer (ur.1985)

(ur.1974) ekonomistka olewicowych przekonaniach ipogldach na gospodark. Pracuje wpolskim oddziale jednego zzagranicznych koncernw. Duo czyta, aniedawno postanowia take pisa.

Agnieszka Wasilewska

(ur.1977) wychowa si wSzodrach, pegeerowskiej wsi wWielkopolsce, mieszka wKrakowie. Wsppracownik platformy hostingowej www.salon24.pl ibloger (consolamentum.salon24.pl), czasem tumacz, czasem dziennikarz; lubi pisa imwi oNowej Hucie. Kontakt: k.wolodzko@iphils.uj.edu.pl. Stay wsppracownik Obywatela.

Krzysztof Woodko

NOWY

BYWATEL NR 2 / 2011

1. zapacisz a 10 z taniej za kolejne cztery numery prenumerata roczna to koszt 50 z, za cena 4 numerw pisma wynosi 60 z 2. wesprzesz finansowo nasze inicjatywy (porednicy pobieraj nawet do 50% ceny pisma!) 3. masz szans na ciekawe icenne nagrody 4. czsto dostaniesz drobny upominek doczony do numeru 5. prenumerata to wygoda Nowy Obywatel wTwojej skrzynce pocztowej

50 z

6. zamawiajc prenumerat, dostaniesz gratis numer archiwalny (do wyboru nr4551)

Opa roczn prenumerat wbanku lub na poczcie iczekaj, a Nowy Obywatel sam do Ciebie przywdruje :-) Moesz te skorzysta znaszego sklepu wysykowego, dostpnego nastronie www.obywatel.org pl/sklep Wpat wwysokoci 50z naley dokonywa na rachunek: Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom Bank Spdzielczy Rzemiosa ul. Moniuszki 6, 90-111 d Numer konta: 78 8784 0003 2001 0000 1544 0001 Prenumerat mona rozpocz oddowolnego numeru.

Ksik wiat wedug Monsanto wylosowali: Magdalena Baejowska z Mieroszowa Marcin Gawliski z odzi Piotr Gubaa z Warszawy Marcin Kaczmarek z Kielc Wojciech apiski z Zielonki k. Warszawy

Celem, do ktrego dymy, jest pastwo, spoeczestwo ikultura zorganizowane wok idei dobra wsplnego. Przywiecaj nam nastpujce wartoci:
Samorzdno, czyli faktyczny udzia obywateli wprocesach decyzyjnych we wszelkich moliwych sferach ycia publicznego. (Re)animacja spoeczestwa. Sprzeciwiajc si zarwno omnipotentnemu pastwu, jak iliberalnemu egoizmowi, dymy do odtworzenia tkanki inicjatyw spoecznych, kulturalnych, religijnych itp., dziki ktrym zamiast biernych konsumentw zyskamy aktywnych obywateli. Demokracja przemysowa. Dymy do zwikszenia wpywu obywateli na gospodark, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch zwizkowy, rady pracownikw. ycia spdzamy wpracy to zbyt wiele, aby nie mie na ni wpywu. Sprawiedliwe prawo ipraktyka jego egzekwowania, aby suyo spoeczestwu, nie za interesom najsilniejszych grup. Media obywatelskie, czyli takie, ktre wwyborze tematw isposobw ich prezentowania kieruj si interesem spoecznym zamiast oczekiwaniami swoich sponsorw. Wolna kultura. Chcemy takiej ochrony wasnoci intelektualnej, ktra nie bdzie ograniczaa dostpu do kultury idorobku ludzkoci. Rozwj autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskanikw ekonomicznych iwzrostu konsumpcji, przeciwstawiamy denie do podniesienia jakoci ycia, na ktr skada si m.in. sprawna publiczna suba zdrowia, powszechna edukacja na dobrym poziomie, wartociowa ywno iczyste powietrze. Ochrona dzikiej przyrody, ktra obecnie jest niszczona ilekcewaona wimi indywidualnych zyskw iprymitywnie pojmowanego postpu. Jeli mamy dowyboru now autostrad inowy park narodowy wybieramy park. Solidarne spoeczestwo. Egoizmowi iuznaniowej filantropii przeciwstawiamy spoeczestwo gotowe do wyrzecze w imi systemowej pomocy sabszym iwykluczonym oraz stwarzania im realnych moliwoci poprawy wasnego losu. Sprawiedliwe pastwo, czyli takie, wktrym zrnicowanie majtkowe obywateli jest moliwie najmniejsze (m.in. dziki prospoecznej polityce podatkowej) iwynika zrnicy talentw ipracowitoci, skromne dochody nie stanowi bariery wdostpie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej. Gospodarka trjsektorowa. Mechanizmom rynkowym iwasnoci prywatnej powinna towarzyszy kontrola pastwa nad strategicznymi sektorami gospodarki, sprawna wasno publiczna (oglnokrajowa ikomunalna) oraz prny sektor spdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze zpunktu widzenia kondycji spoeczestwa. Gospodarka dla czowieka nie odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego wolnego handlu, postulujemy dbao oregionalne ilokalne systemy ekonomiczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli, nie za ponadnarodowych korporacji izagranicznych inwestorw. Przeszo irnorodno dla przyszoci. Odrzucamy jaowy konserwatyzm isentymenty za starymi dobrymi czasami, ale wierzymy wmdro gromadzon przez pokolenia. Kady kraj ma swoj specyfik mwimy tak dla wymiany kulturowej, lecz nie dla lepego naladownictwa.
Wykorzystano fotografi: b n a Tamurello, http://www.flickr.com/photos/travellingwithoutmoving/56088286/

Czym jest Klub Obywatela?

Obywatelskie media buduj swoj niezaleno dziki wiernym czytelnikom oraz aktywnym wsppracownikom. Jeeli to, co robimy wNowymObywatelu jest Ci bliskie, docz do Klubu Obywatela izostawspwydawc swojego ulubionego kwartalnika! Czonkiem Klubu mona zosta przekazujc darowizn na fundusz wydawniczy Nowego Obywatela w wysokoci minimum 120 z rocznie* lubdziki staej, aktywnej wsppracy. Czonkowie Klubu Obywatela otrzymuj: honorowy tytu wspwydawcy Nowego Obywatela (lista wspwydawcw publikowana jest na stronie www.nowyobywatel.pl/klub) roczn prenumerat Nowego Obywatela* wyjtkow koszulk polo z logo gazety, dostpn wycznie dla czonkw Klubu gadety (np. przypinki, kalendarze, plakaty) zniki na publikacje wydawane przez Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom

Prenumerata
Prenumerata Nowego Obywatela to: najpewniejszy i najtaszy sposb na zdobycie kolejnych numerw pisma e-Obywatel czyli dostp do elektronicznej wersji artykuw publikowanych wNowym Obywatelu bardzo dobra metoda na wsparcie naszego pisma i jego inicjatyw (prawie 50%ceny pisma sprzedawanego w salonach prasowych trafia doporednikw) Twoja prenumerata to konkretny i bardzo duy wkad wumacnianie niezalenoci naszego wsplnego kwartalnika.
* Osoby, ktre ju s prenumeratorami Nowego Obywatela, mog uzyska czonkostwo w Klubie poprzez przekazanie darowizny w wysokoci 70 z.

Pole Nowego Obywatela i zach do prenumeraty swoich znajomych!

Kady prenumerator, ktry pozyska 7 nowych, stanie si czonkiem KlubuObywatela. Podejmij wyzwanie! Dziki swojej aktywnoci przyczynisz si do powikszenia grona czytelnikw, asam wejdziesz do druyny wspwydawcw inajbliszych wsppracownikw swojego pisma.
Skontaktuj si z nami w celu uzyskania dodatkowych informacji: prenumerata@nowyobywatel.pl, tel. 42 630 22 18

Nowy Obywatel Nowa strona WWW!

Kompletne wydanie Nowego Obywatela dostepne online dla prenumeratorw atwiejsze korzystanie z treci dodatkowe kanay RSS atwiejsze logowanie zaloguj si przy pomocy konta naFacebooku lub Open ID Klub Obywatela zosta wspwydawc pisma! Ju wkrtce! Nowy Obywatel dostpny na urzdzenia zsystemem Android