You are on page 1of 205

Studia Podyplomowe - Wspieranie osb odmiennych kulturowo na rynku pracy Midzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej Instytut Profilaktyki Spoecznej

i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego 9 OiiAL 6pc GRY WIZIENNE Biblioteka IPSiR ^W 1090009519 Marek M. KAMISKI GRY WIZIENNE Tragikomiczny wiat polskiego wizienia Publikacj zakupiono ze rodkw EFS - IW EOUAL w ramach projektu nr A0692d2 .Midzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej" realizowanego przy Uniwersytecie Warszawskim, zgodnie z umow nr EQ/052/A/d2/2006 z dn. 16 02 2006 r OFICYNA NAUKOWA Warszawa 2006 Ilustracje na okadce, wyklejkach i w tekcie Mirosaw Andrzejewski Redakcja Elbieta Stankiewicz Copyright by Oficyna Naukowa Warszawa 2006 Powielanie zawartych w ksice tekstw i ilustracji, zarwno w caoci, jak i we fragmentach, stanowi naruszenie praw autorskich i jest karalne. Dotyczy to rwnie tumaczenia, wykonywania mikrofilmw i reprodukowania metodami elektronicznymi. %P0???p6jma Naukowa dzikuje Ministerstwu Nauki i Informatyzacji za finansow4 pomoc w publikacji tej ksiki i r (SBIBUOTEKAJ^ ISBN 83-7459-022-X IM W wersji pierwotnej ksika ukazaa si w 2004 r. nakadem Princeton University Press pt. Games Prisoners Play. The Tragicomic Worlds of Polish Prison webfiles.uci.edu/mkaminsk/www/book.html JAU03 Wl - 8^3 wodboi as oootqo*w psitclul 130s.S*lMlkKowska 65, 00-53$H*SSNfc? tel. (022) 622 02 41, fax (022) 6220242 e-mail: oficyna.naukowa@data.pl www.oficynanaukowa.com.pl Spis rzeczy Podzikowania................................... 11 Wprowadzenie................................... 13 Dygresja osobista. Skd mam dostp do danych?........... 13 Co jest moim celem?............................... 17 Co nie jest moim celem? ............................ 19 Jak zbieraem dane. Obserwujcy uczestnik a uczestniczcy obserwator ............... ...................... 21 Epistemologia uczestniczenia a epistemologia obserwacji 23; rda danych 24; Badaniepoprzez-rol-spoeczn 27; Wieczorna bajera i nieformalne rozmowy 28; Tajny trening bajery 30 Struktura ksiki.................................. 30

Zmiany wprowadzone do wydania polskiego.............. 32 Rozdzia 1. ycie w wizieniu...................... 35 Ograniczenia materialne ............................ 36 Architektura i organizacja zakadw karnych oraz aresztw ledczych 36; Przestrze 38; Dobra i ywno 44 Ograniczenia administracyjne......................... 46 Interakcje z personelem 46; Czas 48 Ograniczenia subkulturowe. Podstawy grypsowania......... 50 Rozdzia 2. Wjazd................................ 54 Rozdzia 3. Inicjacja............................... 60 Testy inicjacyjne................................... 60 Pierwsza selekcja. Przecwelanie i chrzest................. 64 Gierki.......................................... 71 Testy niejawne.................................... 78 Uniwersytet wizienny.............................. 83 Spis rzeczy Rozdzia 4. Kod.................................. 86 Kod ptajny..................................... 88 Popierdywanie 89; Defekacja i urynacja 94; Jedzenie i brudna fizjologia 96; Donosy, skargi i dobre obyczaje wizienne 97 Kod tajny....................................... 99 Pentalog zasad 100; Czysto przedmiotw 103; Zachowania 109 Struktura wadzy, sankcje i mobilno midzy kastami.......114 Pjcie do wora 116; Przecwelenie 119 Rozdzia 5. Bajera................................ 124 Sownictwo i bajera ptajna..........................124 Role i etykiety jzykowe.............................130 Bajera tajna. Gramatyka bluzgu.................... 134 Gierki i zabawy jzykowe............................143 Pojedynki jzykowe 143; Zagadki 146; Kaway 150; Opowieci i arty sytuacyjne 152 Rozdzia 6. ycie codzienne........................154 Bdzc w archipelagu cel. Przerzutki................... 154 Informacja i rynki................................. 158 Struktury koalicyjne i podzia dbr.....................168 Areny sztuki i rozrywki.............................174 Walka i eksploatacja................................190 Rozdzia 7. Seks, flirt, mio.......................197 Masturbacja......................................198 Cwele..........................................200 Kobiety.........................................206 Rozdzia 8. Niedomaganie strategiczne ..... ...........215 Cel niedomagania strategicznego......................218 Techniki ........................................221 Rodzaje gier z udziaem samouszkodze.................230 Motyw symboliczny, czyli sygnalizacja 232; Motywy pragmatyczne 237; Motywy mieszane 239 Symulka........................................242 Twarde symptomy obserwowalne 244; Aktorstwo 245; Dokumenty specjalistyczne 247 Rozdzia 9. Wyjazd ...............................251

Postscriptum. Warianty i ewolucja subkultury grypsowania .........................................255 Warianty lokalne i modyfikacje........................255 Spis rzeczy j Prywatna wojna Janosika Podlaskiego" z komunizmem......258 Ewolucja subkultury grypsowania......................261 Dodatek. Gry i decyzje...........................270 Elementy gry. Przykad Dylematu winia" ..............271 Bibliografia............................ 279 Sownik podstaw bajery.................... 282 Spis rysunkw........................... 330 Spis tabel.............................. 332 Indeks osb........................... 332 Indeks rzeczowy......................... 334 Moim rodzicom i siostrze v m Moim rodzicom i siostrze Podzikowania Wiele osb przyczynio si w najrozmaitszy sposb do powstania tej ksiki. Chciabym im podzikowa z uwzgldnieniem chronologii wniesionego wkadu. Podziemne wydawnictwo STOP, ktrym kierowaem przez siedem lat pracy w podziemiu, wsptworzyli Robert Kpczyski i Leszek Ro-bakiewicz. Poza nimi moimi najbliszymi wsppracownikami byli Joanna Dbrowska, Agnieszka Gutkowska, John Hall Jr., Krzysztof Ka-wiecki, Ewa Kpczyska, Jarek Komorowski, Darek Oko, Beata Oliwa, Wojtek Pawlak, Adam i Tomek Peszke, Andrzej Sadowski, Sawek Salamon, Piotr Smirnow, Kasia i Tadzinek Winkowscy oraz Janusz Winiewski. Do okazjonalnych wsppracownikw i kooperantw naleeli Kajus Augustyniak, Andrzej Bkowski, Teresa Bogucka, Grzegorz Boguta, Erazm Cioek, Jacek Dbski, Barbara Kamiska, Kazimierz Kawiecki, Zofia Kuratowska, Marek Nowowiejski, Kasia i Waldek Pa-ubowie, Zbyszek Robakiewicz, Piotr Szwajcer, Piotr Todys, Sawek Tuchowski, Robik Wincel, Ewa Wolak, Jacek i Boena Wycechowie, Kuba Wygnaski, Aleksandra Wysocka i Rafa Ziemkiewicz. Im, a take dziesitkom innych osb, z ktrymi mnie zetkn los w podziemiu, a ktrych prawdziwych imion nigdy nie poznaem, jestem wdziczny za przywilej wsplnej pracy na rzecz wolnej i demokratycznej Polski. Moi rodzice, Elbieta i Mikoaj Kamiscy, oraz siostra Basia wynieli wiele dokumentw z wizienia podczas widze. W przeszmu-glowaniu czci materiaw pomg Kuba Mrwka i jego przyjaciel, anonimowy stranik. Nieocenion pomoc otrzymaem z Amnesty International, od Henryka Banaszaka, Komitetu Prymasowskiego i biskupa Bronisawa Dbrowskiego, od mojego prawnika, Andrzeja Grabiskiego, Jadwigi Staniszkis, Zosi Rybiskiej, Wadysawy Szubert i Tomka Waszczuka. Doktor Possart, kierujcy oddziaem chirurgicznym aresztu ledczego na Rakowieckiej, zasugerowa skuteczny plan symulowania powanej choroby. W realizacji planu pomogli pniej mojemu ojcu 12 Podzikowania doktor Alina Wrbel i profesor Andrzej Kuakowski, a take dwjka lekarzy, ktrych nazwisk nigdy nie poznaem. Antoni Z. Kamiski, mj promotor w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, pierwszy zasugerowa zastosowanie teorii gier. Miaem szczcie nauczy si jej od doskonaych matematykw, Marcina Malawskiego i Andrzeja Wieczorka. Pniejsza wymiana e-maili z Diego Gambett oywia moje zainteresowanie subkultur wizienn. Szczliwy los pozwoli mi spotka lana Malcolma z Princeton University Press - wydawc idealnego - ktry pomg wygadzi styl w angielskim wydaniu ksiki i zaakceptowa

wszystkie moje autorskie kaprysy. Mirek Andrzejewski, ktry w latach osiemdziesitych spdzi wiele miesicy w wizieniu jako polityczny, przygotowa wspaniae ilustracje. Cay projekt zyska dziki pomocy i uwagom Stevena Bramsa, Youssefa Cohena, Dominiki Dzigielewskiej, Matta Goldera, Grzegorza Lissowskiego, Joe Oppenheimera, Piotra wistaka, Katherine Tate i anonimowych recenzentw. Szczeglne podzikowania nale si Monice Nalepie, z ktr przedyskutowaem rne pomysy i szczegy pracy na wszystkich etapach pisania. Pomoc finansow na realizacj projektu otrzymaem z Inter-Uni-versity Consortium for Political and Social Research University of Michigan w Ann Arbor, z Institute for Humane Studies oraz Center for the Study of Democracy Uniwersytetu Kalifornijskiego w Irvine. Dwaj kolejni dziekani Department of Politics New York University, Russell Hardin i George Downs, wspomogli mnie finansowo, kiedy amerykaski Immigration and Naturalization Service przymusowo wysiedli mnie na dwa lata z USA. W przygotowaniu polskiej wersji ksiki pomogli mi Mirek Andrzejewski, Kasia Borucka, Micha Chaciski, Agnieszka Gutkowska, Elbieta i Mikoaj Kamiscy, Basia Kataneksza, Grzegorz Lissowski, Stanisaw Misztela, Ewa Pajestka-Kojder i Elbieta Stakiewicz, a szczeglnie Kamil Miszewski, ktry podzieli si ze mn dowiadczeniami z badania podobnego do mojego, tylko przeprowadzonego kilkanacie lat pniej. Moja praca nigdy jednak nie zostaaby rozpoczta, gdyby nie ciki zbiorowy wysiek tysicy anonimowych milicjantw, prokuratorw i sdziw, ktrzy niestrudzenie kierowali do wizie tysice polskich i innych wschodnieuropejskich opozycjonistw podczas panowania realnego socjalizmu. Niestety, ich wysiek zapewne nigdy nie zostanie naleycie wynagrodzony. Wprowadzenie Wizienie uczy zachowa hiperracjonalnych. Wizie nabiera cierpliwoci w planowaniu i deniu do celu. Otoczenie karze go surowo za bdy i hojnie nagradza za dobre pomysy. Nic dziwnego, e typowy wizie tak uparcie stara si optymalizowa swoje dziaania. Sprytny ruch pomaga skrci mu wyrok, ocali od gwatu czy pobicia, utrzyma dobre samopoczucie, uzyska lepsze jedzenie lub ubranie. Kiedy dochodzi do kolizji z podstawowymi interesami w walce o przeycie, spontaniczne emocje i odruchy szybko usuwaj si na bok. Kalkulacja zdo-minowuje ycie winia. Brutalne pojedynki, samookaleczenia albo gwaty mona traktowa jako efekty starannie skalkulowanych dziaa. Wiele nieporozumie w interpretowaniu zachowa wiziennych ma rdo w niezrozumieniu motyww zachowania winiw oraz w niechci do klasyfikowania zachowa dziwacznych lub nieludzkich jako efektw racjonalnej kalkulacji. Przesaniem mojej ksiki jest to, e winiowie optymalizuj swoje dziaania w ramach ogranicze twardych warunkw ycia i lokalnej subkultury. Zachowanie odzwierciedla kalkulacje. Wiedza o efektach podejmowanych dziaa jest natomiast niedoskonaa. Przyjcie takiej wersji teorii racjonalnego wyboru pozwala lepiej zrozumie, co dzieje si za murami wizienia. Dygresja osobista. Skd mam dostp do danych? Musz przeprosi czytelnika za par sw natury osobistej. Wprawdzie moja ksika nie jest autobiografi, jednak nie powstaaby, gdybym nie skosztowa wiziennego chleba. 14 Wprowadzenie W 1985 roku byem dwudziestodwuletnim studentem drugiego roku socjologii, ktry po trzech latach studiw porzuci matematyk dla nauk spoecznych. Polska niedawno dowiadczya wspaniaego zrywu Solidarnoci, po ktrym genera Jaruzelski wprowadzi stan wojenny, uzasadniajc go mniejszym zem i unikajc wytumaczenia, czym byoby zo wiksze. Rozczarowany moraln i estetyczn brzydot peerelowskiego modelu ycia,

wczyem si czynnie w podziemn dziaalno opozycyjn i zaoyem niezalene wydawnictwo. Byo to o tyle proste, e na Uniwersytecie Warszawskim (UW) zarwno na matematyce, jak i na socjologii konspiroway nawet krzesa na korytarzach. W roku 1985 moje wydawnictwo STOP publikujce rwnie jako Ksinica Literacka, zatrudniao okoo dwudziestu staych pracownikw i utrzymywao kontakty z setk kontrahentw, cznikw i dorywczych wsppracownikw. Pomidzy rokiem 1982 i 1989 wydalimy trzydzieci pi ksiek w nakadzie ponad stu tysicy egzemplarzy. Bylimy jednym z ogniw zdecentralizowanej i zakonspirowanej sieci, stworzonej przez sto wydawnictw podziemnych, setki pism, tysice organizacji zwizkowych z hierarchicznie zorganizowanym przywdztwem, a take teatry, galerie, wypoyczalnie wideo, radio Solidarno". Owo spoeczestwo niezalene" obejmowao swoim zasigiem tylko czstk spoeczestwa PRLu, jednak jego enklawy zachoway klimat wolnoci z lat 1980-1981, ktry w roku 1989 rozprzestrzeni si na cay kraj jak ogie w stepie. Po czci byem rewolucjonist, ale przymierzaem si te do roli naukowca i szukaem tematu do pracy magisterskiej z antropologii spoecznej PRL-u. Z pewnym wahaniem zaczem zbiera dane o funkcjonowaniu podziemia wydawniczego. Moim dylematem byo to, jak pogodzi fakty z fikcj. Jeli podabym zbyt wiele faktw, moja praca mogaby si sta podrcznikiem dla peerelowskiej Suby Bezpieczestwa (SB). Po obronie mgbym zosta poddany staej inwigilacji, co bardzo utrudnioby mi dziaalno podziemn. W najgorszym scenariuszu wydarze sd mgby uy mojej pracy jako dowodu i wyldowabym w wizieniu. Dwunastego marca 1985 roku dylemat zosta rozstrzygnity. Poprzedniego dnia wieczorem drogwka zatrzymaa do rutynowej kontroli nasz samochd. Pomimo faszywych doku Wprowadzenie mentw przewozowych milicjanci zorientowali si, e samochd jest wypeniony bibu. Smok", kierowca samochodu, zdecydowa si zeznawa. Nastpnego ranka, zaraz po moim wyjciu, piciu agentw SB pojawio si w mieszkaniu kobiety, od ktrej wynajmowaem pokj. Mimo heroicznych prb pani Szubert rne zbiegi okolicznoci spowodoway, e informacji o wpadce nie dostaem na czas. Po szeciu godzinach czekania niechlujny porucznik SB otworzy mi drzwi i stwierdzi z wyrzutem: No, panie Marku! Nareszcie! A my tu tak na pana czekamy". Kilka sekund wczeniej zdeponowaem rutynowo u ssiada potencjalnie obciajce mnie materiay. Byem zatem czysty. Przekonany, e wkrtce wyjd, zdecydowaem si nie ryzykowa prby ucieczki. Dopiero wieczorem dowiedziaem si, e Smok" sypie. Porucznik, liczc na efekt szoku, zarzdzi natychmiastowe przesuchanie. Usiowa przekona mnie o bezsensie naszej pracy, twierdzc e komunici i tak wszystkie zakazane ksiki w kocu wydadz. Majc naprzeciw studenta i wydawc, stara si wykaza oczytaniem, jednak zrezygnowa, gdy w kocu Pornografia Gombrowicza pomylia mu si z Transatlantykiem. Pojechalimy na doek1 na Wilcz. Zblazowany ledczy, kapitan Zdzisaw Kamiski, niemrawo odgrywa tam rol zego policjanta, pomstujc, e zhabiem takie pikne nazwisko". Rwnie zblazowany dobry policjant agodnie namawia mnie do zoenia zezna. Po kilku bezowocnych godzinach zrezygnowali. Prokurator Bogdan liwierski zajrza jeszcze na chwil i na odchodnym poprosi kapitana Kami-skiego, aby rzuci od niego jak wich swojej onie", co miao oznacza serdeczne pozdrowienia. Na tym zakoczyy si moje kontakty z milicj i SB. Podczas aresztowania panowie z bezpieki artowali przyjanie: Umie pan pywa, panie Marku? Tak? No to pan sobie popywa!". Pywaem" - w argonie milicyjnym oznaczao to odsiadk - przez pi miesicy w aresztach ledczych w Biaoce i na Rakowieckiej. Podczas drugiego dnia na doku, przezwyciajc nieunikniony szok aresztowania, zdecydowaem,

1 Pojawiajce si po raz pierwszy lub po duszej przerwie wyrazy nalece do argonu wiziennego zostay wyrnione pismem pogrubionym. Zamieszczony na kocu ksiki Sownik podstaw bajery zawiera ich dokadne definicje. Wprowadzenie W 1985 roku byem dwudziestodwuletnim studentem drugiego roku socjologii, ktry po trzech latach studiw porzuci matematyk dla nauk spoecznych. Polska niedawno dowiadczya wspaniaego zrywu Solidarnoci, po ktrym genera Jaruzelski wprowadzi stan wojenny, uzasadniajc go mniejszym zem i unikajc wytumaczenia, czym byoby zo wiksze. Rozczarowany moraln i estetyczn brzydot peerelowskiego modelu ycia, wczyem si czynnie w podziemn dziaalno opozycyjn i zaoyem niezalene wydawnictwo. Byo to o tyle proste, e na Uniwersytecie Warszawskim (UW) zarwno na matematyce, jak i na socjologii konspiroway nawet krzesa na korytarzach. W roku 1985 moje wydawnictwo STOP, publikujce rwnie jako Ksinica Literacka, zatrudniao okoo dwudziestu staych pracownikw i utrzymywao kontakty z setk kontrahentw, cznikw i dorywczych wsppracownikw. Pomidzy rokiem 1982 i 1989 wydalimy trzydzieci pi ksiek w nakadzie ponad stu tysicy egzemplarzy. Bylimy jednym z ogniw zdecentralizowanej i zakonspirowanej sieci, stworzonej przez sto wydawnictw podziemnych, setki pism, tysice organizacji zwizkowych z hierarchicznie zorganizowanym przywdztwem, a take teatry, galerie, wypoyczalnie wideo, radio Solidarno". Owo spoeczestwo niezalene" obejmowao swoim zasigiem tylko czstk spoeczestwa PRLu, jednak jego enklawy zachoway klimat wolnoci z lat 1980-1981, ktry w roku 1989 rozprzestrzeni si na cay kraj jak ogie w stepie. Po czci byem rewolucjonist, ale przymierzaem si te do roli naukowca i szukaem tematu do pracy magisterskiej z antropologii spoecznej PRL-u. Z pewnym wahaniem zaczem zbiera dane o funkcjonowaniu podziemia wydawniczego. Moim dylematem byo to, jak pogodzi fakty z fikcj. Jeli podabym zbyt wiele faktw, moja praca mogaby si sta podrcznikiem dla peerelowskiej Suby Bezpieczestwa (SB). Po obronie mgbym zosta poddany staej inwigilacji, co bardzo utrudnioby mi dziaalno podziemn. W najgorszym scenariuszu wydarze sd mgby uy mojej pracy jako dowodu i wyldowabym w wizieniu. Dwunastego marca 1985 roku dylemat zosta rozstrzygnity. Poprzedniego dnia wieczorem drogwka zatrzymaa do rutynowej kontroli nasz samochd. Pomimo faszywych doku Wprowadzenie mentw przewozowych milicjanci zorientowali si, e samochd jest wypeniony bibu. Smok", kierowca samochodu, zdecydowa si zeznawa. Nastpnego ranka, zaraz po moim wyjciu, piciu agentw SB pojawio si w mieszkaniu kobiety, od ktrej wynajmowaem pokj. Mimo heroicznych prb pani Szubert rne zbiegi okolicznoci spowodoway, e informacji o wpadce nie dostaem na czas. Po szeciu godzinach czekania niechlujny porucznik SB otworzy mi drzwi i stwierdzi z wyrzutem: No, panie Marku! Nareszcie! A my tu tak na pana czekamy". Kilka sekund wczeniej zdeponowaem rutynowo u ssiada potencjalnie obciajce mnie materiay. Byem zatem czysty. Przekonany, e wkrtce wyjd, zdecydowaem si nie ryzykowa prby ucieczki. Dopiero wieczorem dowiedziaem si, e Smok" sypie. Porucznik, liczc na efekt szoku, zarzdzi natychmiastowe przesuchanie. Usiowa przekona mnie o bezsensie naszej pracy, twierdzc e komunici i tak wszystkie zakazane ksiki w kocu wydadz. Majc naprzeciw studenta i wydawc, stara si wykaza oczytaniem, jednak zrezygnowa, gdy w kocu Pornografia Gombrowicza pomylia mu si z Transatlantykiem. Pojechalimy na doek1 na Wilcz. Zblazowany ledczy, kapitan Zdzisaw Kamiski, niemrawo odgrywa tam rol zego policjanta, pomstujc, e zhabiem takie pikne nazwisko". Rwnie zblazowany dobry policjant agodnie namawia mnie do zoenia zezna. Po kilku bezowocnych godzinach zrezygnowali. Prokurator Bogdan liwierski zajrza

jeszcze na chwil i na odchodnym poprosi kapitana Kami-skiego, aby rzuci od niego jak wich swojej onie", co miao oznacza serdeczne pozdrowienia. Na tym zakoczyy si moje kontakty z milicj i SB. Podczas aresztowania panowie z bezpieki artowali przyjanie: Umie pan pywa, panie Marku? Tak? No to pan sobie popywa!". Pywaem" - w argonie milicyjnym oznaczao to odsiadk - przez pi miesicy w aresztach ledczych w Biaoce i na Rakowieckiej. Podczas drugiego dnia na doku, przezwyciajc nieunikniony szok aresztowania, zdecydowaem, 1 Pojawiajce si po raz pierwszy lub po duszej przerwie wyrazy nalece do argonu wiziennego zostay wyrnione pismem pogrubionym. Zamieszczony na kocu ksiki Sownik podstaw bajery zawiera ich dokadne definicje. 10 Wprowadzenie e prac magistersk napisz o subkulturze polskiego wizienia. Ju po pierwszych kilku godzinach na doku stao si jasne, e wkroczyem w dziwaczny, przeraajcy, ale i niesychanie interesujcy wiat. Gwaty, pojedynki na noe i yletki, samobjstwa, bluzgi, samouszkodzenia i brutalny seks wydaway si gwnymi zajciami jego mieszkacw. Wygldao to tak, jakby Pandora wypucia ze swej puszki wszelkie ludzkie emocje i pozwolia im hasa bez zwyczajowych ogranicze. Zycie pdzio w zawrotnym tempie, po czym zastygao w bezruchu, zredukowane do jedzenia i wyprniania si. Drugiego dnia na doku zdecydowaem si zatem maksymalnie wykorzysta okazj stworzon przez nieaskawy los i zbada w fascynujcy wiat. Zafascynowao mnie nie zo i brutalno, lecz ujawniona niesychana elastyczno natury ludzkiej i zdolno moszczenia sobie ycia w najbardziej dziwacznych sytuacjach. Moje cele byy jasne od samego pocztku. Nie miaem zamiaru pisa egzaltowanych pamitnikw ani kierowa oskarajcego palca w stron reimu, ktry mnie uwizi. Takie ksiki pisa Adam Michnik i dziesitki innych winiw politycznych. Mimo e bliskie mi byy zawarte w nich emocje i postawy, pragnem wyj poza ograniczenia wasnej roli winia politycznego i otworzy si na otaczajcy wiat. Chciaem zrealizowa zamierzony z rozmachem i bez adnych kompromisw projekt badawczy, wykorzystujc trening metodologiczny wyniesiony z Instytutu Socjologii UW. Planowaem opracowanie nowych metod badawczych i zmodyfikowanie istniejcych. Byem gotw podj konieczne ryzyko. Wycznie ode mnie zaleao, czy zdoam wystarczajco zmobilizowa mojego akademickiego ducha, czy te poddam si rezygnacji i zelizgn w monotoni wiziennej codziennoci. Oceniaem, e mog spdzi w wizieniu do trzech lat, czas w peni wystarczajcy na przeprowadzenie starannego badania terenowego. Nieoczekiwanie strategia badania wizienia okazaa si rewelacyjnym pomysem na przetrwanie. Badanie utrzymywao mnie w dobrej formie psychicznej w sytuacjach kryzysowych, jako e wanie wwczas uczymy si najszybciej. Oszczdzio mi bezradnego powtarzania pytania Co-ja-tu-robi?", ktre przeladuje intelektualizujcych introwertykw na kadym meandrze ycia. Pomogo mi przystosowa si do roli winia Wprowadzenie 17 i jednoczenie zachowa do niej zdrowy dystans. Jeli ty, mj czytelniku, kiedykolwiek bdziesz mia nieszczcie odwiedzi wizienie, mog ci moj strategi badania wizienia z penym przekonaniem zarekomendowa. Po wyjciu na wolno zapisaem setki stronic o wizieniu. Niemniej jednak przez cay czas cierpiaem na dyskomfort intelektualny. Moje rozumienie ycia wiziennego byo niepene. Istniejca literatura wizienna i wspomnienia winiw oferoway fascynujce szczegy i historie, ale nie byy pomocne w rozumieniu oglnych mechanizmw. Miaem pod rk

ogromny worek anegdot, ale brakowao mi zrozumienia zasad oglnych. Niemal trzy lata zabrao mi znalezienie tego, co wydao si obiecujcym podejciem metodologicznym - teorii gier. Usiujc modelowa interakcje wizienne jako gry, dokoczyem porzucone studia matematyczne, a moj specjalnoci staa si teoria gier. Zajem si jej stron matematyczn, zaczem uczy teorii gier, a od czasu do czasu prbowaem te konstruowa gry wizienne. Napisaem t ksik, aby powetowa niepowodzenie wczesnego badania. W efekcie podsumowuje ona okresowe prby interpretacji i zrozumienia dowiadcze wiziennych na przestrzeni siedemnastu lat. Wydaje mi si, e galaktyka lunych anegdot, ktre zebraem, uoya si wreszcie w spjn cao. Teoria gier wydaje si waciwym narzdziem do zwizego przedstawienia wielu interakcji wiziennych. Gry, problemy decyzyjne lub tylko nieformalne opisy interakcji strategicznych przekazuj w uporzdkowany sposb tez, ktr usiowaem sformuowa dawniej, a ktr raz jeszcze powtrz. Mimo swojej dziwacznoci i pozorw szalestwa zachowania wizienne s produktem racjonalnych jednostek, ktre kalkuluj efekty swoich dziaa i usiuj maksymalizowa korzyci w ramach ogranicze ich rodowiska. CO jest moim celem? Przede wszystkim interesuj mnie interakcje midzy winiami. Opisuj te niektre relacje pomidzy winiami a personelem wiziennym. Najmniej informacji znajdzie tu czytelnik Wprowadzenie 0 stosunkach wewntrz administracji. Z oczywistych powodw dostp do tego aspektu ycia wiziennego miaem bardzo ograniczony. Podstawowym celem ksiki jest rekonstrukcja subkultury grypsujcych, najwyszej kasty polskiego wizienia, w formie, jaka istniaa w aresztach ledczych na Biaoce i na Rakowieckiej2 w Warszawie w 1985 roku. Subkultura grypsowania w zasadniczym stopniu determinowaa zachowania wszystkich winiw, nie tylko grypsujcych. Ze wzgldu na zamknity charakter obu aresztw panujca tam subkultura bya bogata, a jej normy stosunkowo surowe. W innych wizieniach lokalne subkultury mogy mniej lub bardziej rni si od modelu opisanego przeze mnie. Korzystam jednak rwnie z danych pochodzcych z innych wizie i niekiedy staram si oszacowa wpyw rnych czynnikw na poszczeglne elementy subkultury, a take jej zmiany w czasie. Subkultura polskich wizie przetrwaa upadek komunizmu i nastpujce po nim wydarzenia ze stosunkowo niewidoma zmianami. Odchylenia od podstawowych norm i szkic ewolucji subkultury grypsujcych opisuj w Postscriptum. Ubocznym produktem opisu subkultury jest klasyfikacja najwaniejszych typw interakcji osb osadzonych w wizieniu 1 instytucjach podobnych, uwidoczniona w tytuach rozdziaw oraz podrozdziaw. Najwaniejszymi elementami subkultury s rytuay inicjacyjne, normy zachowania grypsujcych i innych kast, sownictwo i gramatyka tajnego jzyka, techniki wymiany informacji i dbr, wizienna sztuka i rozrywka, formy radzenia sobie z deprywacj seksualn, a take techniki symulacji i samouszkodze. Drugim celem jest prezentacja szeregu mniej lub bardziej formalnych modeli odzwierciedlajcych kluczowe typy interakcji. Wiele z takich interakcji moemy modelowa jako gry, sytuacje decyzyjne i testy. Ogromn zalet modelu matematycznego jest przedstawienie zoonych interakcji spoecznych w zwizej postaci. Mimo e cen zapacon za formalizacj jest pominicie niektrych szczegw, dobry model oferuje sporo korzy2 W ksice celowo uywam konwencji jzykowych popularnych w wizieniu i wrd byych winiw. Pisz zatem na Biaoce", na Rakowieckiej", pod cel", na stodoach" itd. Wprowadzenie 12

ci, rwnie praktycznych. Przykadowo: wiele gwatw wiziennych jest konsekwencj tego, e wizie nie poradzi sobie z testem rutynowo aplikowanym wieakom. Fakt ten wskazuje natychmiast na moliwo podjcia przez sub wizienn pewnych dziaa praktycznych. Ujawnienie nowym winiom ukrytego celu testu automatycznie zredukowaoby liczb gwatw. Jak si bowiem czytelnik przekona, wizie poinformowany, czyli znajcy cel testu, radzi sobie z nim bez problemw. Mimo e opisaem wiele sytuacji strategicznych, liczba modeli formalnych jest znacznie mniejsza. Powodem jest denie do prostoty i unikanie nadmiernej formalizacji. Czsto cakowicie porzucam formalizm, ktrego zastosowanie komplikowaoby argument. Model uyteczny to model prosty, oglny i mwicy co nowego. Modele testw inicjacyjnych speniaj te kryteria. Z kolei formalizacja norm brudnej fizjologii, rozdzielajcych w czasie jedzenie od oprniania jelit lub pcherza, wnosi niewiele, natomiast uczyniaby opis dramatycznie nudnym. Nieformalny argument brak przestrzeni, wolny przepyw powietrza, za jako jedzenia wprowadzaj silne motywacje do rozdzielania w czasie czynnoci defekacji i jedzenia" wydaje si wystarczajco precyzyjny. W innych sytuacjach poprzestaj na zrelacjonowaniu opowieci. Dzieje si tak, gdy ze wzgldu na jej idiosynkratyczno model formalny mgby reprezentowa jedynie ow konkretn histori. Budowanie modeli dla wyjaniania takich pojedynczych opowieci jest jak polowanie na much z kaasznikowem. A historia moe by wystarczajco interesujca i wana, aby j opowiedzie nawet bez modelu. Moja ksika przynosi zatem obraz subkultury wizienia lat osiemdziesitych w stosunkowo restryktywnych aresztach ledczych Biaoki i Rakowieckiej oraz modele najwaniejszych typw interakcji midzy winiami. CO NIE JEST MOIM CELEM? Zbieranie danych w zamknitym rodowisku wiziennym to przedsiwzicie niesychanie trudne. Winiowie dysponuj tyloma metodami okamywania i wprowadzania w bd badaczy, e badanie kwestionariuszowe czy podobne zestandaryzowane Wprowadzenie metody s czsto cakowicie bezuyteczne. Testowanie hipotez statystycznych bez twardych danych jest niemoliwe. Musiaem zatem ograniczy uywanie statystyki do problemw takich jak estymacja czstoci zmiany cel na podstawie zanotowanej liczby nowych winiw. Ksika, oprcz modeli i studiw poszczeglnych przypadkw, oferuje rozmaite hipotezy empiryczne, jednak nie podejmuje prby ich testowania. Ewolucja subkultury w czasie jest szczeglnie trudna do wytumaczenia, tym bardziej e nie ma porwnywalnych bada przeprowadzanych w rnych momentach czasowych. Nie stawiam sobie za cel penego wyjanienia zmian norm w czasie ani ich relacji do ogranicze wiziennych. Teoria gier i teoria decyzji, ktrych zastosowania w naukach spoecznych s czasem okrelane jako teoria racjonalnego wyboru", nie radz sobie zbyt dobrze z ewolucj skomplikowanych norm, wielokrotnymi iteracjami, niepen informacj lub nieadekwatnymi przekonaniami. Radz sobie najlepiej z prostymi ograniczeniami, powtarzalnymi i zestandaryzowanymi interakcjami i pen - przynajmniej po jednej stronie - informacj. Kolejnym mniej interesujcym mnie wtkiem s kwestie przyczynowe. Amerykascy badacze subkultury wiziennej dawno temu zauwayli, e oprcz deprywacji wany wpyw na ksztat subkultury wywieraj charakterystyki winiw. Osadzeni wnosz bowiem pewne dyspozycje i wzory zachowa majce ogromny wpyw na ksztat ich interakcji. Tak zrodziy si dwa style mylenia o subkulturze wiziennej, przypisujce rozmait wag czynnikom deprywacyjnym lub transmisyjnym. Przykadowo: uwaa si, e przyczyn wysokiego poziomu przemocy w wizieniach amerykaskich jest gwnie przemoc wnoszona z zewntrz (zob. Don C. Gibbons 1992, s. 501-520).

Niektre zjawiska opisane w tej ksice mona atwo powiza z czynnikami deprywacyjnymi. Nale do nich normy brudnej fizjologii, koordynacja ruchw w ciasnej przestrzeni celi, a take funkcjonowanie rnych technologii produkcji dbr niedostpnych w wizieniu lub ich substytutw. Istnieje te cisa korelacja midzy poziomem kontroli administracyjnej w celi, na oddziale lub wizieniu a si subkultury. Inne fakty przemawiaj na rzecz czynnikw transmisyjnych. Winiowie polityczni przynosz zasadniczo rne wzory zachowa, a ich obec Wprowadzenie no zazwyczaj agodzi obyczaje pod celk. Mona te postawi hipotez, e impuls do przeksztacenia si elitarnej i wskiej subkultury zodziei w kocu lat pidziesitych w uniwersaln subkultur grypsowania daa odwil polityczna z 1956 roku, ktra gwatownie wstrzymaa dopyw winiw politycznych i zagodzia poziom ich kontroli. Zatem u rde grypsowania mog lee postalinowskie zmiany polskiego wiziennictwa. Spekulacje dotyczce transmisji i deprywacji pojawiaj si dalej, jednak gwnym moim celem jest rekonstrukcja zaobserwowanych wzorw zachowania, bez kontrolowania charakterystyk spoecznych aresztowanych bd rozpatrywania wagi czynnikw deprywacyjnych. Czytelnik znajdzie te niewiele porwna z innymi systemami wiziennymi. Zdecydowaem si nie rozwija systematycznie tego wtku. Jest to temat na inn ksik, nie wiem jednak, czy ktokolwiek jest wystarczajco kompetentny, aby j napisa. Ja nie. Jak zbieraem dane. Obserwujcy uczestnik a uczestniczcy obserwator Przeniknicie subkultury wiziennej jest niesychanie trudne. Winiowie starannie strzeg informacji. Nieostrone ujawnienie sekretu moe zaowocowa duszym wyrokiem, zagrozi zwolnieniu warunkowemu, obniy status winia pod cel, ograniczy dostp do dbr lub ujawni, e jego choroba jest symulowana. Winiowie wymylaj i doskonal pomysowe metody oszukiwania stranikw, lekarzy, psychologw albo siebie nawzajem. Techniki rozkminiania stosuje si w celu identyfikowania kapusiw, ale rwnie tych, ktrzy ukrywaj sw prawdziw tosamo. Socjolog przeprowadzajcy badanie w polskim wizieniu jest zazwyczaj mylony z psychologiem wiziennym. Wizie uwaa zazwyczaj socjologa lub psychologa za przedstawicieli administracji wiziennej. Kada odpowied na zadawane przez badacza pytanie jest podyktowana wasnym interesem winia. Typowy wizie przygotowuje si zreszt do wywiadu staranniej ni przeprowadzajcy ten wywiad badacz. Ja sam uczestniczyem kilka razy w przygoto Wprowadzenie waniach kolekw do rozmowy z psychologiem. Precyzyjnie dobieralimy zachowania na wejcie i wyjcie, triki i tiki, wiczylimy odpowiedzi na oczekiwane pytania. Cel tych zabaw by jasny: osign maksimum korzyci z wywiadu dla siebie i swojej sprawy. Podstawowe zaoenie wywiadu kwestionariuszowego przyjmowane implicite przez badaczy jest zatem w wizieniu czsto dramatycznie nieadekwatne: respondent nie jest jedynie beznamitnym przekanikiem swoich opinii czy preferencji. Wrcz przeciwnie, jest bardzo mocno zainteresowany odbiorem swoich odpowiedzi przez badacza, ma siln motywacj do deformowania przekazywanych informacji, a take spdza duo czasu dopracowujc techniki oszustwa i fikcyjne odpowiedzi na potencjalne pytania. Podobne problemy pojawiaj si nie tylko w trakcie badania sondaowego. Ich ominicie wymaga ogromnej determinacji i inteligencji ze strony badacza. rodowisko wizienia broni si przed poznaniem3. Najwaniejszym rdem danych byo oczywicie moje wasne dowiadczenie obserwujcego uczestnika. Definiuj t rol badawcz w kontracie do roli uczestniczcego obserwatora za pomoc dwch warunkw:

obserwujcy uczestnik wkracza do danej spoecznoci na podobnych zasadach jak inni jej czonkowie i podlega podobnym ograniczeniom; obserwujcy uczestnik podejmuje badanie terenowe, tak jakby by badaczem. Idealny uczestnik jest perfekcyjnie zsocjalizowany do swojej roli, beznamitnie rejestruje losowo generowane dowiadczenia osobiste i przestrzega obowizujcych lub zmodyfikowanych na potrzeby badania norm metodologicznych zbierania danych. Wielu winiw politycznych komunizmu czy faszyzmu przyjmowao role zblione do roli uczestnika obserwujcego (zob. Marek M. Kamiski 1988). > 3 Pawe Moczydowski (zob. 1992) zrcznie omin omwione wyej rafy metodologiczne. Opis metodologii zastosowanej quasi-obserwacji uczestniczcej zajmuje prawie poow jego ksiki, a samo badanie zostao rozoone na wiele lat. Gwnym wynikiem byo potwierdzenie hipotezy o silnym wpywie rnych zmiennych (midzy innymi typu wizienia) na ksztat subkultury wiziennej. Wprowadzenie 14 Epistemologia uczestniczenia a epistemologia obserwacji Relacje uczestnika lub obserwatora s szczeglnie uyteczne wwczas, gdy bardziej sformalizowane metody zbierania danych s niedostpne lub mao wiarygodne. Typowy uczestnik postrzega jednak swj wiat inaczej ni uczestniczcy obserwator postrzega swoj dziedzin badawcz. Rnice w zaoeniach, dostpie do informacji, a take postawy obu spokrewnionych rl prowadz do typowych dla nich systematycznych deformacji epistemologicznych. Uczestnik jest osobicie zainteresowany swoj opowieci. Unika niewygodnych dla siebie tematw i zapomina" o kopotliwych faktach. Wizie polityczny mniej lub bardziej wiadomie podkrela wasny heroizm w walce z niesprawiedliwym reimem. Wizie kryminalny podkrela sw niewinno wobec stronniczego sdu. Obydwaj wierz, w lad za Soenicy-nem, Bukowskim i innymi, e tylko wizie zrozumie drugiego winia4. Typowy wizie uwaa zatem, e jego dowiadczenie nie jest intersubiektywnie komunikowalne. Z kolei sia przeytych emocji utrudnia mu zobiektywizowan analiz. Rzadko stosuje jakiekolwiek standardowe techniki zbierania danych. Skupia si natomiast na anegdotach, a zdarzenia interpretuje przez pryzmat osobistego dowiadczenia. Obserwatorowi uczestniczcemu brakuje presji autentycznoci dowiadczanej przez uczestnika. Wydarzenia nie wpywaj tak silnie na jego emocje. Brakuje mu niektrych dowiadcze uczestnika stymulujcych rozumienie. W wizieniu do takich dowiadcze naley stres aresztowania, przesuchania lub przenosin do innego wizienia czy celi. Obserwator moe nie zdawa sobie sprawy, e winiowie wypracowali niesychanie pomysowe techniki rozkminiania kapusiw i e takie techniki s rutynowo stosowane wzgldem nowych. Winiowie w sekrecie badaj jego przeszo, sprawdzaj dokumenty i chronologi rnych wydarze, wizienne i wolnociowe kontakty5, 4Jak stwierdza na przykad Wadimir Bukowski (1984, s. 20-21): niezalenie od tego, ile by wspomnie [czytelnicy] przeczytali, nigdy nie zrozumiej wszystkich tych drobiazgw, wszystkich tych bahostek [definiujcych ycie wizienne]". 5 W ksice czsto uywam popularnego okrelenia wolnociowe x". w x moe oznacza wiat, kobiet, szpital itp., zamiast szpital pooony poza Wprowadzenie a take gdzie mieszka i pracowa. Monitoruj ca jego aktywno w celi i poza ni. W nowej celi typowy badacz zostaby roz-kminiony w kilka minut. Wida tu interesujc zaleno: najwicej mona nauczy si od tych winiw, ktrzy s najsprytniejsi, najbardziej nieufni i najatwiej potrafi nas rozkmini. Jedn z konsekwencji rozkminienia jest izolacja

informacyjna w celi. Pomimo ogromnej ostronoci, dwukrotnie zostaem rozkminiony jako socjolog, ktry notuje wydarzenia i prowadzi badania wizienne". Raz przyznaem si", e rzeczywicie zamierzam po wyjciu napisa ksik i opisa to wszystko", chocia prawilnie zostaem aresztowany, tak jak wszyscy tutaj. Po chwili pocztkowej wrogoci gr wzia ciekawo, ktra przerodzia si w ekscytacj projektem i ch pomocy. Innym razem efektem rozkminienia byo bicie. Wszystko to wydarzyo si, mimo e byem autentycznym winiem, e badanie byo jedynie produktem ubocznym mojej roli i e dobrze znaem nie tylko wizienny jzyk, ale i normy. rda danych Moje rda danych mona podzieli na kilka najwaniejszych kategorii: dowiadczanie przey typowych dla winia; nieformalne bajery przy czajurze (wielogodzinne wieczorne rozmowy przy mocnej herbacie); tajne szkolenie, przez ktre przechodz wszyscy kandydaci na grypsujcych; nieformalne rozmowy z winiami, zazwyczaj w cztery oczy; artefakty sztuki wiziennej, takie jak piosenki, rysunki, listy i rcznie wykonane pamitki; wspomnienia i pisemne relacje winiw politycznych i kryminalnych oraz rozmowy z byymi winiami politycznymi; raporty podziemnej Solidarnoci o stanie wiziennictwa, nie ocenzurowane wydawnictwa UW, a take oficjalne dane statystyczne. terenem wizienia". Znaczenie tego bardzo charakterystycznego okrelenia jest w jzyku wiziennym bliskie x przychodzce z mitycznego, wspaniaego wiata, zwanego Wolnoci". Wprowadzenie 16 Dane zbieraem w czasie piciu miesicy wizienia w dziesiciu celach dwch aresztw ledczych, dwch komendach milicji i celi przejciowej w sdzie. Poznaem okoo stu dziewidziesiciu winiw, a z mniej wicej stu czterdziestoma nawizaem bliszy kontakt (zob. tabela 1). Jeli w tekcie odwouj si do rde danych, podaj numer celi, w ktrej zostay one zebrane. Tabela 1 Moje cele wizienne nr data miejsce L P N 1 12 marca komenda na Wilczej 6 5 15,0 1 2 13 marca komenda na Cyryla i Metodego 6

6 12,0 2 3 15 marca sieczkarnia 7 6 20,0 areszt ledczy w Biaoce

31 4 15 marca przejciwka 4 3 14,5 3 5 18 marca izba chorych 1 0 10,0 7 6 25 marca zwyka cela 9 8 14,5 21 areszt ledczy na Rakowieckiej

115 7 15 kwietnia oddzia wewntrzny 6 9

20,0 24 8 9 maja zwyka cela 8 8 9,0 7 9 16 maja chirurgia 1 6 8 20,0 18 10 3 czerwca chirurgia 2 6 7 20,0 14 11 17 czerwca chirurgia intensywna terapia 3 3 12,0 7 12 24 czerwca chirurgia 3 7 6 20,0 32 13 26 lipca stodoa 45 50 50,0 14 9 sierpnia zwolnienie

razem 119 149 nr - kolejny numer celi; data - data przybycia do celi (niektre podaj w przyblieniu; rnica wynosi mniej wicej dwa dni), rok: 1985; miejsce - opis celi lub miejsca przybycia; szacowana rednia liczba winiw w celi (wczajc autora); L - szacowana liczba winiw w celi; P - szacowana powierzchnia celi w m2; N - liczba nocy spdzonych w celi. czna liczba winiw spotkanych we wszystkich celach: okoo 119. czna liczba korytarzowych oraz winiw, z ktrymi zetknem si w transporcie, na spacerniakach i w innych miejscach poza cel: okoo 70. Sporzdzanie jakichkolwiek notatek w wizieniu jest niezwykle trudne. Winiowie zabraniaj opisywania czegokolwiek, co si dzieje pod cel, i karz za podejmowanie podobnych prb, interpretujc je jako prby donosicielstwa. Stranicy staraj si przechwyci notatki podczas rutynowego przeszuki17 Wprowadzenie wania celi i gdy wizie j opuszcza. Spisywanie codziennych zestandaryzowanych raportw jest niemoliwe. Dane zapisywaem uywajc rnych metod. Pocztkowo notowaem swoje obserwacje i sownictwo w sekrecie, na skrawkach papieru, czsto podczas spacerw pozostaych winiw, starajc si ukrywa notatki przed ich ciekawskim okiem. Kilka z nich zostao zniszczonych, udao mi si je jednak zrekonstruowa. Raz dostaem oklep (bicie). W wikszoci cel moje pisanie zostao jednak do pewnego stopnia zaakceptowane i mylone ze studiowaniem. Cz notatek prowadziem po angielsku, jzyku prawdziwie obcym dla wikszoci moich kolekw. Jako pretekst do notowania po angielsku posuyy lekcje nauki angielskiego, ktre dobrowolnie zaoferowaem winiom. Personelowi wiziennemu nie udao si przechwyci nawet jednego dokumentu. Prawdziwie luksusow sytuacj badawcz miaem podczas pierwszych trzech tygodni spdzonych w szpitalu, gdzie czsto nikt nie zwraca uwagi na to, co inni czytaj czy pisz. W szpitalnej celi siedziao ze mn trzech zawodowych zodziei, czsto wymieniajcych si inwektywami i fantastycznie bawicych si jzykiem wiziennym. Miaem zawsze pod rk ksik i dugopis. Kiedy rozpoczynali debaty, zaczynaem studiowa", a w rzeczywistoci zapisywa ich dialogi i powiedzonka na kartkach schowanych w ksice lub po prostu na jej stronach. Niestety, ucierpiaa na tym kolekcja inkunabuw biblioteki wiziennej na Rakowieckiej. Pniej notatki zapisane w ksice przepisywaem do zeszytu. Gwnym kanaem szmuglowania notatek byy widzenia z rodzin. Przed kadym oczekiwanym widzeniem kopiowaem notatki przeznaczone do wyniesienia. Nastpnie umieszczaem kopi w specjalnie spreparowanej podeszwie buta lub w majtkach, zanosiem do pokoju widze, po czym moja rodzina wynosia j poza wizienie i chowaa w bezpiecznym miejscu. Ponadto wysyaem duo listw do rodziny z opisem tych aspektw ycia wiziennego, ktre miay szans na przejcie przez sito cenzury wiziennej. Pierwszy zestaw notatek zosta przeszmuglowany jako gryps z pomoc wspwiniw w charakterze przeprosin za niezasuony oklep. Kilka razy notatki wynis stranik zwerbowany przez moj siostr. Wprowadzenie

27 Pewn przydatn technik zapoyczyem od Soenicyna (zob. 1979: 3-5). Kadego wieczoru, tu przed zaniciem, powtarzaem w pamici wszystkie nowe sowa, reguy, zwyczaje, arty, gierki lub techniki samouszkadzania, ktrych nauczyem si w cigu dnia. Dodatkow korzyci byo przyspieszenie socjalizacji do ycia wiziennego. Po zwolnieniu okazao si, e intensywno przeycia pozwolia mi z atwoci precyzyjnie zrekonstruowa wikszo wanych interakcji i faktw. Przez ponad rok wszystkie moje sny dziay si wrd dekoracji wiziennych. W cigu dwu i p roku od chwili wyjcia na wolno spisaem wszystkie fakty i sytuacje, ktrych wczeniej nie zanotowaem, i sporzdziem mae archiwum obejmujce rwnie sownik bajery (jzyka wiziennego), katalogi testw inicjacyjnych oraz technik samouszkadzania. Na podstawie zgromadzonych materiaw napisaem pi prac zaliczeniowych i okoo dziesiciu opowiada wiziennych, opublikowaem dwa artykuy naukowe w wersji polskiej i angielskiej, udzieliem trzech wywiadw podziemnej prasie Solidarnoci i wydawnictwom emigracyjnym, a take obroniem prac magistersk z socjologii. Cztery najwaniejsze rda danych opisuj szczegowo poniej. Badanie-poprzez-rol-spoeczn Przeszedem przez role spoeczne wieaka, czyli nowego winia (dwukrotnie), upokarzanego wieaka, potencjalnego frajera, apropaki, grypsujcego, eksperta od samouszko-dze, symulanta i twardego winia politycznego. Najwaniejsze role, ktrych nie dowiadczyem, to role cwela, donosiciela, korytarzowego, czonka starszyzny celi, mciciela, kota i ska-kaca. Katalog sytuacji spoecznych, przez ktre przeszedem, obejmuje, oprcz wszelkiej rutynowej aktywnoci w celi, przesuchania, widzenia z rodzin, transport midzy wizieniami, konwersacje z personelem wiziennym wszystkich szczebli, konflikt o status winia politycznego ze stranikami i naczelnikiem wizienia, raporty karne, pomoc ze strony stranikw i lekarzy, towarzystwo recydywistw i maoletnich, narkoty Wprowadzenie kowe upojenie esencj herbacian, przegranie caego dobytku w pokera, kradzie mojej herbaty i innych drobiazgw, maratony szachowe i brydowe, pobicie, przymusowe ostrzyyny, intryg donosiciela, zagroenie ze strony cwela, masturbacj, handel midzy celami i wewntrz cel, nielegalne komunikowanie si midzy celami, szmuglowanie rnych dbr i grypsw poza wizienie, a take wikszo pozostaych zabronionych dziaa, planowanie ucieczki, dowiezienie do szpitala specjalistycznego na wolnoci w asycie uzbrojonych konwojentw, trening na profesjonalnego zodzieja, lekkie samouszkodzenia, a take skuteczn symulacj skomplikowanej choroby w szpitalu wiziennym. Byem poddany przecwelaniu, chrzcinom, tajnemu treningowi na grypsujcego i prawie wszystkim innym gierkom opisanym w ksice. Najwaniejsze sytuacje, ktrych nie dowiadczyem, to pobyt na twardym ou, w pasach i w termosie, tatuowanie, bicie podczas przesuchania, kontakt z prawnikiem, stosunek homoseksualny, masturbacja grupowa, flirt, atak frajera lub cwela, godwka i inne cikie samouszkodzenia. Aktywna postawa niezwykle pomaga w zbieraniu danych. Asystowaem lub prbowaem asystowa przy wszystkich istotnych czynnociach w celi, takich jak tatuowanie, produkcja pamitek wiziennych, gra w szachy, bryda czy domino, przygotowywanie samouszkodzenia, wieczorna bajera, pisanie grypsw. Po pewnym czasie zaczem aktywnie inicjowa wsplne przedsiwzicia. Ryzykownym pomysem okazao si natomiast amanie rozmaitych norm subkulturowych i administracyjnych. Takie eksperymenty etnometodologiczne obejmoway odmow wejcia na spacerniak z dziedzica wiziennego, wykrzykiwanie sloganw antykomunistycznych, rysowanie symboli antykomunistycznych na

spacerniaku itd. Kary byy na tyle surowe, e szybko porzuciem t metod, uznaem bowiem, e gra jest niewarta wieczki. Wieczorna bajera i nieformalne rozmowy Gresham M. Sykes (1999: 135) uwaa, e jako rdo danych wzgldnie nieformalne rozmowy z winiami i stranikami [s] zdecydowanie najbardziej uyteczne, mimo problemw Wprowadzenie 18 zwizanych z brakiem standardyzacji i nielosowym doborem rozmwcw". W peni zgadzam si z t opini. Nieformalne rozmowy i pogawdki uwaam za rwnie poyteczne rdo informacji jak badanie-poprzez-rol i tajne szkolenie. Doskonaym rdem informacji o obyczajach i jzyku wiziennym byo okoo pidziesiciu bajer wieczornych o subkulturze wiziennej, ktre regularnie inicjowaem i w ktre zazwyczaj angaowaa si caa cela. Zacht do uczestnictwa w bajerze bya dostarczana przeze mnie darmowa czajura, esencja herbaciana, ktra w polskich aresztach w roku 1985 bya nielegalna. W warunkach deprywacji sensorycznej czajura dziaa jak mikki narkotyk, rozwizuje winiom jzyki, stymuluje pami i wywouje dugie, burzliwe dyskusje. Dla mnie okazaa si nieocenionym narzdziem badawczym, ktre silnie motywowao winiw do uczestnictwa w moich sekretnych pogbionych wywiadach na wszystkie moliwe tematy wizienne. W pewnym momencie zaczem wymienia na herbat to, co miaem. Pozbyem si w ten sposb prawie wszystkich pienidzy wpacanych szczodrze przez rodzicw na moje konto wizienne oraz powiciem na otarzu nauki sweter i kurtk. Najlepsz cen w herbacie dostawaem za paczki z pomoc humanitarn Amnesty International z ich najwikszym szlagierem: cukierkami z witaminami. Rozmowy w cztery oczy okazay si szczeglnie skuteczn metod ujawniania ukrytych planw i celw winiw zwizanych z samouszkodzeniami. Fakt bycia winiem politycznym, podstawowa wiedza medyczna, ktrej nauczyem si od moich rodzicwlekarzy, a take gotowo do wysuchania i przejcia si kopotami rozmwcy uczyniy ze mnie wiarygodnego powiernika. Zdobycie zaufania winia zajmowao mi od kilku dni do dwch tygodni. Prosta zasada tabula rasa6 polegaa na uwolnieniu si w rozmowach od jakichkolwiek zaoe, ktre mogyby uzaleni mj proces uczenia si od wczeniej usyszanych historii lub interpretacji. Wasny wkad do rozmowy staraem si ogranicza do pyta, rozumiejcego potakiwania i wyraania moty6Jest to okrelenie Pawa Moczydowskiego (zob. 1992), ktry stosowa podobny zabieg w swoim badaniu. Wprowadzenie wujcego zdziwienia. Pomogo mi to porwna wersje obyczajw relacjonowane przez rne rda bez nadawania nadmiernej wagi informacji uzyskanej od pierwszego rozmwcy. Przede wszystkim jednak takie nastawienie pomogo mi zidentyfikowa wiele mitw o grypsowaniu podsuwanych celowo frajerom przez grypsujcych. Tajny trening bajery Zdecydowanie najlepszym rdem wiedzy o wikszoci tajnych norm i reguach bajery jest nocne szkolenie grypsujcego, opisane szczegowo w rozdziale 3. Celem szkolenia jest skuteczne przekazanie caego korpusu tajnej wiedzy tym kandydatom na grypsujcych, ktrzy pomylnie przeszli przez testy. W przeciwiestwie do badaczy przeprowadzajcych wywiady winiowie-instruktorzy s silnie zmotywowani podczas szkole, aby precyzyjnie przekaza suchaczowi ducha i liter kodu, zamiast sprzedawa mu kit. Jeli nauczyciel nakarmiby kogo bajkami, co doprowadzioby wychowanka do kopotw, w przyszoci spotkaaby go niechybna zemsta. Instruktorzy karz nawet sabych uczniw! Tacy psuj im bowiem opini.

Wykady mdrcw wiziennych, gotowych przekaza ca swoj wiedz uwanemu suchaczowi, s marzeniem kadego badacza. Jedynym problemem jest to, e nocne szkolenia kradn czas potrzebny na sen. Po kilku caonocnych sesjach najbardziej nawet oddany nauce badacz gotw jest powici wszystkie swoje nie napisane dziea za par godzin porzdnego snu. Na mj tajny trening zoyo si od dziesiciu do pitnastu godzin szkolenia w celi 6, pi godzin w celi 8 i trzydzieci, czterdzieci godzin w celi 13 (zob. tabela 1). Struktura ksiki Ksika, ktr, czytelniku, trzymasz w rku, jest ksik naukow, nie popularnonaukow. Nie opisuje przystpnym jzykiem rzeczy znanych, lecz podejmuje trud stawiania nowych hipotez i rozwijania nowych metod. Jej celem jest opis i interpretacja interakcji zachodzcych w pewnej spoecznoci z uy Wprowadzenie ciem prostych poj i modeli teorii gier. Pragnem jednak napisa t ksik tak, aby inteligentny czytelnik, rwnie nie zainteresowany teori gier, mg j przeczyta ze zrozumieniem, opuszczajc co najwyej fragmenty dotyczce modeli formalnych. Ponadto chciaem da wykadowcy stosowanej teorii gier, w tym sobie, seri przykadw spoza ekonomii lub nauk politycznych, ktrymi mgby wzbogaci swj wykad. Oczywicie zachcam ci najmocniej jak potrafi, czytelniku, aby da szans teorii gier i sign po odpowiednie ksiki. adna rekomendacja podjcia tego wyzwania intelektualnego nie moe by tu za silna dla kogo zainteresowanego naukami spoecznymi. Dodatek zawierajcy wstp do teorii gier ma na celu rozbudzi twj apetyt. Rozdzia 1 stanowi wprowadzenie do ycia wiziennego, a take przygotowuje czytelnika do pniejszego, bardziej intensywnego, uywania argonu. Kolejne rozdziay analizuj konkretne kategorie interakcji wiziennych i towarzyszce im sytuacje wyboru. W chwili Wjazdu (rozdzia 2) wizie staje przed pozornie banalnym problemem stanowicym doskonay wstp do jego pniejszych dylematw. Podczas pierwszego kontaktu z mieszkacami nowej celi musi zadeklarowa, do jakiej kasty naley. Najwaniejszy wpyw na Inicjacj (rozdzia 3) wywiera asymetria informacyjna midzy starymi winiami a wieakiem. Asymetria ta jest wykorzystywana przez starych winiw do testowania wieaka i badania jego cech charakteru. Kod (rozdzia 4) i Bajera (rozdzia 5) opisuj najwaniejsze normy zachowania oraz konwencje jzykowe. Wizie, ktry pomylnie przejdzie przez testy inicjacyjne, musi opanowa opisane tu zasady kodu i bajery podczas dugich nocnych sesji uniwersytetu wiziennego. W yciu codziennym (rozdzia 6) wizie posuguje si wiedz bardziej ezoteryczn i umiejtnociami trudniejszymi do nauczenia si w ramach wykadu. Gra przeciw swoim kolegom o pozycj w celi, handluje, zabiega o dostp do dbr materialnych i rozrywki, walczy z agresorami. Kiedy szuka Seksu, flirtu, mioci (rozdzia 7), jego chodna kalkulacja zostaje poddana najpowaniejszej prbie. Zaspokajajc potrzeby erotyczne, wykazuje zadziwiajc pomysowo. Aby unikn zagroe nieokieznanej masturbacji, moe si zobowiza do czasowego celibatu. Niedomaganie stra Wprowadzenie tegiczne (rozdzia 8) wymaga od winia najwikszej determinacji. Trudne decyzje podejmuje zazwyczaj samotnie. Wybiera cierpienie, gdy nie widzi innej skutecznej drogi do osignicia swoich wanych celw. Kiedy przychodzi czas na Wyjazd (rozdzia 9), musi szybko stawi czoa szokowi nieoczekiwanego uwolnienia i unikn czuego poegnania kolekw. Postscriptum opisuje warianty i ewolucj subkultury grypsowania. Dodatek przedstawia w wielkim skrcie elementarn terminologi teorii gier. Nie stanowi on jednak substytutu porzdnego kursu podstaw teorii gier. W ksice stosuj rozmaite konwencje. Piszc o wasnych dowiadczeniach, uywam czasem swojej wiziennej ksywy Student". Konwencja ta podkrela ch posuenia si osobistymi

dowiadczeniami raczej jako wartociowym rdem danych ni punktem wyjcia do refleksji lub spekulacji egzystencjalnej. rdo pochodzenia wykorzystywanego materiau jest identyfikowane jako cela n", gdzie n jest liczb cakowit midzy 1 a 13 przyporzdkowan jednej z cel wymienionych w tabeli 1. Niemal wszyscy winiowie opisani w ksice s mczyznami. Kobiety przebywaj zazwyczaj w osobnych zakadach i stanowi ma cz populacji winiw w Polsce. Ich kod zachowa podobno przypomina grypsowanie, jest jednak mniej skomplikowany, a sankcje agodniejsze. Zmiany wprowadzone do wydania polskiego Ksik napisaem pierwotnie po angielsku, jzyku wspczesnej akademii. Pisanie po angielsku skazao mnie na katorg stworzenia rwnolegego do mainstream English argonu reprezentujcego relacj, w jakiej do polszczyzny pozostaje jzyk wizienny grypsujcych, bajera. Ze wzgldu na przewidywane kopoty z terminologi wizienn i terminologi z zakresu teorii gier sam podjem moz tumaczenia ksiki na polski. Powrt do jzyka polskiego da mi szans wczenia terminologii nieprzetumaczalnej na angielski, opisu gierek jzykowych i swobodnego stosowania bajery. Nie chciaem pisa wycznie bajer, aby ci, czytelniku, nie zamczy. Jeli jednak chcesz przeczyta moj ksik, nie unikniesz nauczenia si podstaw Wprowadzenie argonu wiziennego. Pomoe ci w tym Sownik podstaw bajery, ktry zawiera terminy najczciej spotykane lub najwaniejsze. Staraem si te nie kaleczy bajery. Unikaem zatem pewnych sw, ktre cho zabrzmiayby niewinnie w uszach czytelnika, s zabronione przez bajer. Zamiast napisa, e kto mia szczcie, uywaem wyraenia typu umiechn si do niego os. Dlaczego powiedzenie, e kto mia szczcie jest niedozwolone?! Wszystkiego dowiesz si w odpowiednim momencie. Oprcz rozszerzenia wtkw jzykowych w wersji polskiej pojawiy si te inne zmiany. Dodaem sporo komentarzy porwnujcych stan subkultury w roku 1985 z latami pniejszymi. Usunem opis elementarnych faktw, ktrych celem byo wprowadzenie czytelnika spoza Polski w klimat peerelowski. Usunem rwnie cz Dodatku traktujc o niestandardowej reprezentacji gier, adresowan do naukowcw studiujcych teori gier. Wreszcie, pozmieniaem co nieco tu i wdzie. Kady autor chciaby swoje wydane ju ksiki napisa inaczej, i ja nie jestem wyjtkiem. Przypominam to, co napisaem w przypisie 1: wyrazy bajery wprowadzane po raz pierwszy lub przypomniane po duszym czasie zostay wyrnione pismem pogrubionym. Jeli czytelnik chciaby szybko sprawdzi znaczenie danego sowa, moe zajrze do Sownika podstaw bajery umieszczonego na kocu ksiki. Przewertowanie caego sownika przed rozpoczciem czytania moe by niez strategi poprawiajc rozumienie tekstu. Ostatni spraw do wyjanienia pozostaje podtytu, a szczeglnie sowo tragikomedia". W Polsce, ktr nieprzychylna geopolityka skazaa w XX wieku na rol Hioba narodw, jest wielu byych winiw politycznych i wiele relacji z uwizienia, lecz nieczsto znajdziemy w nich wtki komediowe. Zamiast wyjanie, niech w klimat mojej opowieci wprowadzi ci, czytelniku, ponisza historyjka. Pewnego dnia przeniesiono mnie do celi intensywnej terapii szpitala wiziennego na Rakowieckiej. Jeden z nowych kolekw wraca do zdrowia po niedawnej operacji. W jej trakcie wydobyto mu z odka dwa kilogramy zardzewiaego elastwa. Umar po kilku tygodniach wskutek poknicia spryny z ka. Drugiego odcito z linki samobjczej sekundy przed Wprowadzenie nieuchronn mierci. Zosta czciowo sparaliowany. Trzeci, powanie chory na ostre zapalenie trzustki, wedug dobrze poinformowanego stranika by ju przeznaczony na straty". Nieszcznicy ci usiowali zainteresowa lekarzy swoimi symptomami, strategicznie

krzyczeli w rodku nocy z blu lub udawali brak apetytu, poyczajc ukradkiem jedzenie ode mnie. W niedziel rano, tu przed por transmisji radiowej mszy, poprosiem stranika o poyczenie odbiornika. Suchanie mszy w wizieniu moe przynie ulg nawet najwikszym grzesznikom i ateistom. W normalnych celach mona jej zazwyczaj sucha przez wizienn betoniar. W naszej celi nie byo jednak betoniary. Poczciwy stranik z pewnym wahaniem przyjrza si czterem ledwo ywym kociotrupom, westchn i si zgodzi. Odczy swoje wielkie pudo i wnis nam je do celi na dwie godziny". Podczyem co trzeba i zapytaem kolekw: Czy chcecie sucha mszy?". A rb, co chcesz", usyszaem, kogo to obchodzi". Wwczas szybko zapaem Radio Wolna Europa. Moi kumple, cali w gipsie i bandaach, byli zachwyceni. miali si tak gono, e zaczem ba si o ich chore odki i pooperacyjne szwy. Przez dwie godziny pkalimy ze miechu i suchalimy wieci z wolnego wiata. W tej ksice ludzie cierpi, umieraj, walcz ze sob, oszukuj si wzajemnie, obrzucaj plugawymi wyzwiskami, uprawiaj brutalny seks i zamieniaj ycie innych w pieko. I miej si przy tym do rozpuku. Wczenie ich humoru do ksiki nie czyni jej mniej powan. miech nie unicestwia cierpienia towarzyszcego utracie wolnoci. miech nie rozgrzesza winiw z ich win. Jedynie czyni ich ycie znoniejszym. Ratuje przed stoczeniem w otcha rozpaczy. Rozdzia 1 Zycie w wizieniu Zamkn i klucz wyrzuci", wzdychaj ciko tysice stranikw wiziennych, pielgniarek, policjantw i prokuratorw. W rzeczy samej, ich pobone yczenie wyraa naczeln zasad organizacji aresztw lat osiemdziesitych. Mona jeszcze doda: Upchn do ostatniego centymetra kwadratowego i da im si pozabija", a opis bdzie peny. Saba kontrola administracyjna, brak przestrzeni i silna subkultura grypsowania s najwaniejszymi charakterystykami polskich wizie. Osadzonych upycha si do maych cel, zostawia samym sobie i pozwala rzdzi wedle wasnych regu. S zamknici, a klucz zosta wyrzucony. Nasz odysej przez labirynty wizie i aresztw rozpoczyna krtki przegld ogranicze, ktre nakada si na winiw. Ograniczenia te okrelaj rodowisko surowych warunkw spoecznych" (zob. Sykes 1999) lub dolegliwoci uwizienia" (zob. Sykes, Messinger 1960), na ktre winiowie reaguj i do ktrych si przystosowuj, a take definiuj ramy rozgrywanych gier wiziennych. Ograniczenia ycia wiziennego mona podzieli na trzy szerokie kategorie. Ograniczenia materialne to fizyczna struktura wizienia oraz wzgldna dostpno dbr. System administracyjny definiuje za prawa i obowizki winiw oraz organizuje ich czas. Wewntrzne normy zachowania winiw tworz subkultur. Wszystkie wymienione ograniczenia determinuj strategie dostpne winiom w ich typowych, powtarzalnych interakcjach, ich oczekiwania i wypaty. Rozdzia 1 Ograniczenia materialne Architektura i organizacja zakadw karnych oraz aresztw ledczych Witamy w lochach polskiego aresztu u schyku komunizmu. Oficjalna liczba winiw we wszystkich dwustu dwch zakadach karnych i aresztach wynosi nieco ponad sto tysicy. Bardziej wiarygodne szacunki podziemnej Solidarnoci pracownikw penitencjarnych oceniay j na dwiecie tysicy. Oznacza to, e w PRL-u na sto tysicy mieszkacw mogo przypada nawet piciuset winiw. Stawia to PRL w jednym szeregu z krajami o najwyszej punitywnoci: ojczyzn wiatowego proletariatu i ojczyzn wiatowego kapitalizmu. Co czwarty polski mczyzna siedzia, siedzi lub bdzie siedzia1. Okoo jednej trzeciej winiw przebywa w aresztach. Siedzcy tam aresztanci czekaj na proces, podczas gdy skazani trafiaj do zakadw karnych. Mimo e oficjalnym okreleniem

aresztanta jest raczej tymczasowo aresztowany", a nie wizie", moe on przesiedzie nawet cay swj wyrok w areszcie. Spotkany przeze mnie rekordzista by tymczasowo aresztowany" przez cztery i p roku. Areszty i zakady karne, dwa interesujce nas typy zakadw penitencjarnych, s do pewnego stopnia rozdzielone i rni si definicjami praw i obowizkw winiw. Aresztanci czciej ni skazani nosz ciuchy wolnociowe. Przede wszystkim jednak podlegaj cilejszej izolacji zapobiegajcej wymianie informacji z domniemanymi wsplnikami. Rzadziej otrzymuj zgod na prac lub nauk. Tak wic aresztanci spdzaj wicej czasu wewntrz cel ni skazani. Praca lub nauka wie winia ze wiatem zewntrznym, osabia deprywacj, pomaga zorganizowa im czas i uatwia dostp do dbr. Interakcje w areszcie s bardziej intensywne ni rozwodnione ycie typowego osadzo 1 Wedug niektrych rde (zob. Mums 1985a; Postpowanie z winiami w latach 19892002 2003) w roku 1985 byo 110182 winiw. Oficjalne dane peerelowskich wadz wiziennictwa rniy si w zalenoci od ich przeznaczenia. Na przykad oficjalnie podawana liczba winiw w roku 1980 wynosia 105 509. Tajna notatka kolportowana midzy sdziami penitencjarnymi podwyszaa jednak t liczb do ponad 138000. Manipulowanie statystykami polegao na rnym definiowaniu okrelenia wizie". Czsto tymczasowo aresztowani i inni byli wykluczani z danych oficjalnych (zob. Mums 1985a). ycie w wizieniu nego. Stawka w grze aresztanta jest rwnie wysza. Dugo wyroku, a nawet szansa na natychmiastowe zwolnienie zaley bezporednio od jego dziaa podjtych podczas przesuchania i rozprawy sdowej, umiejtnego zasymulowania choroby i zdolnoci zidentyfikowania kapusia. Pomimo rnic areszty i zakady karne s podobnie zorganizowane i do cile zintegrowane. W tej samej celi siedz czasem zarwno skazani, jak i tymczasowo aresztowani. W szpitalach wiziennych nie bierze si pod uwag obu tych kategorii. Jeli zaznaczenie rnic midzy aresztem a zakadem karnym nie bdzie istotne, bd uywa oglniejszych terminw wizie" i wizienie". Typowe wizienie otacza picio-, szeciometrowy mur. Skada si na nie kilka dwu- lub trzypitrowych pawilonw, stanowicych czasem oddziay wizienia. Typowy pawilon mieci od trzydziestu do stu cel i rzadko uywan wietlic. W osobnych budynkach znajduj si sale odwiedzin i magazyny. Poza udynkami s umieszczone spacerniaki, mae i zazwyczaj wybetonowane kwadratowe lub trjktne place spacerowe. Kilka wyspecjalizowanych jednostek wiadczy usugi albo produkuje dobra na wewntrzne potrzeby wizienia. Nale do nich pralnia, szwalnia, kuchnia, lokalny radiowze i biblioteka. Poniewa chleb jest podstawowym skadnikiem menu, czsto mona na terenie wizienia znale piekarni, a take zakad produkcyjny wymagajcy pracy manualnej, szko czy te szpital. Areszt ledczy przy ulicy Rakowieckiej w Warszawie, gdzie spdziem cztery z piciu miesicy aresztowania, by jednym z najwikszych wizie w Polsce. W jego skad wchodziy trzy zwyke pawilony i jeden przeznaczony dla winiw politycznych lub waniejszych gospodarczych. Mieciy si tu wszystkie podstawowe jednostki usugowe oraz zakad poligraficzny (w tej wanie wiziennej drukarni, zanim jeszcze zostaem aresztowany, moje podziemne wydawnictwo STOP wydrukowao kilka ksiek). Szpital wizienny dzieli si na oddziay chirurgiczny, wewntrzny i psychiatryczny. Okoo dwustu cel zamieszkiwao mniej wicej tysic omiuset winiw, zarwno skazanych, jak i tymczasowo aresztowanych. Mniej ni stu z nich stanowiy kobiety. Wizienie w Siedlcach, gdzie autor ilustracji, Mirek Andrzejewski, spdzi cz z szesnastu miesicy Rozdzia 1 swojej odsiadki jako wizie polityczny w roku 1985, byo zorganizowane podobnie. Byo rwnie podobnej wielkoci (zob. rysunek 1).

ul. wierczewskiego rysunek l. Wizienie w Siedlcach w latach osiemdziesitych. 1 - dziedziniec wizienny; 2 administracja (przyjcia nowych winiw, spotkania z rodzin, zwolnienia i przepustki); 3 pawilon dla skazanych; 4 -pawilon dla skazanych i tymczasowo aresztowanych; 5 - szpital wizienny; 6 - wizienny zakad produkcyjny; 7 - szkoa przywizienna; 8 - piekarnia; 9 magazyn; 10 - przechowalnia; 11 - bramy; 12 - wieyczki obserwacyjne; 13 -spacerniaki; 14 gwne wejcie; 15 - parkingi dla stranikw; 16 - karetka wizienna; 17 - mury; 18 - drogi wewntrzne; 19 - trawniki i klomby kwiatowe; 20 - wejcie do pawilonu dla skazanych; 21 studnia; 22 - garae. Obszar wizienia ma wymiary mniej wicej 150 na 130 m. Nazwy ulic zostay zmienione po 1989 r. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w 2003 r. Przestrze Bodaj najbardziej charakterystyczn cech polskiego wizienia jest brak przestrzeni. Typowa cela w stosunkowo przyzwoicie ycie w wizieniu 24 wyposaonych aresztach ledczych na Rakowieckiej i na Biaoce jest maa. Jej powierzchnia wynosi 8-14,5 m2, a wysoko 2,5 m. Zamieszkuje j od szeciu do dziewiciu lokatorw. Mniej liczne, wielkie cele, zwane stodoami, maj powierzchni 50-60 m2 i goszcz 40-50 winiw. Powysze liczby oznaczaj, e na winia przypada 1-1,5 m2 podogi oraz 3-4 m3 powietrza, wczajc w to powierzchni i przestrze zajmowane przez umeblowanie. Cele w aresztach s szczeglnie zatoczone. W szpitalach wiziennych powierzchnia i przestrze przypadajce na jednego winia s od dwch do trzech razy wiksze. Do typowej celi wchodzi si przez masywn metalow klap. Tu obok klapy znajduje si rzadko uywany przycisk, ktrym mona - przynajmniej teoretycznie - przywoa stranika. Nacinicie go zapala lampk nad drzwiami celi oraz u oddziaowego na dyurce. Naprzeciw klapy znajduje si zazwyczaj okno chronione przez grube elazne kraty tygryswy. Pniej nazw t zaczto okrela ca, rwnie mocno zabezpieczon cel przejciow2. Umieszczona na zewntrz okna blinda - tafla mlecznego szka z zatopion stalow siatk blokuje widok. Czsto okno zawiera dodatkowe warstwy sieci i krat (zob. rysunek 2). Pojedyncza brudna arwka w suficie rzuca przymione wiato na dwa lub trzy szare dwupitrowe koja, umieszczone zazwyczaj po bokach celi. Szary kolor dominuje. Koce, ubrania, ciany, klapa, podoga, wewntrzne korytarze na oddziaach s szare. Zycie pod cel skupia si w wskim przejciu oddzielajcym koja, zwanym Marszakowsk3. W skad umeblowania wchodz ponadto drewniany blat (st), trzy lub cztery fikoy (stoki) i wiszca pka na naczynia. Sianka, czyli materki pechowcw nie posiadajcych wasnych ek, s podczas dnia skitrane pod kojami. W ubikacji okupujcej jeden z rogw celi blisko klapy znajduje si zlew z kranem. Zasonka jest czsto oznak przepychu. Muszl klozetow, jeden z najwaniejszych obiektw w celi, powszechnie nazywa si jaruzelem. Nazwa ta uniemiertelnia 2 Kamil Miszewski, e-mail do autora. 3 W wizieniach amerykaskich, takich jak Alcatraz, gwne korytarze na oddziaach czsto nosz nazw Broadway". Rozdzia 1 Rysunek 2. Warstwy okna wiziennego. Strzaki wskazuj orientacj okna (lipa): A - do wewntrz celi; B - na zewntrz celi. Oznaczenia: 1 - kraty wewntrz celi; 2 - okno; 3 - kraty zewntrzne (ty-gryswa); 4 -

metalowa siatka; 5 - mleczne szko z zatopion siatk (blinda). Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w wizieniu w Siedlcach w 1985 r. generaa Wojciecha Jaruzelskiego, w 1985 roku pierwszego sekretarza KC PZPR. Porzdny jaruzel i woda bieca s jednak w wielu celach nieosigalnym luksusem. Wizienia nie posiadajce kanalizacji oferuj potrzebujcym zamiast jaruzela przenone naczynie zwane bomb, lub, od imienia generaa Jaruzelskiego, wojtkiem albo po prostu generaem. Kolejnym wanym obiektem w celi jest Orwellowski gonik, betoniara, przymocowany nad klap. Betoniara jest wczana centralnie o 6.00 i wyczana o 21.00, z czterogodzinn przerw okoo poudnia. W niektrych celach winiowie mog do woli gonik wcza i wycza. W innych ich uszy staj si zakadnikami gustu wiziennych didejw. Program radiowza wiziennego zawiera losowo nastpujc po sobie mieszank oficjalnych programw radiowych, peerelowskiej nowomowy resocjalizacyjnej oraz perwersyjnie dobranych przebojw. Niewiadomi swej roli polscy piosenkarze staraj si przekona suchaczy o tym Jak dobrze wsta skoro wit i e Oprcz bkitnego nieba nic mi wicej nie potrzeba. David Bowie melancholijnie przypomina, e This is not America (zob. rysunki 3 i 4). Rodzaj posiadanego legowiska i jego odlego od jaruzela -im dalej, tym lepiej - s skorelowane ze statusem winia. PoZycie w wizieniu Rysunek 3. Cela w wizieniu w Siedlcach. Widok z lotu ptaka. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w wizieniu w Siedlcach w 1985 r. Rysunek 4. Cela w wizieniu w Siedlcach. Rzut poziomy. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w wizieniu w Siedlcach w 1985 r. mijajc jaruzela, miejsce zarezerwowane dla najniszego w hierarchii cwela, najmniej atrakcyjne jest sianko, znacznie lepsze jest dolne kojo, a odrobin lepsze od tego ostatniego kojo grne. Najwyszy poziom ek jest jednak mniej atrakcyjny podczas Rozdzia 1 gorcego lata, kiedy powietrze pod sufitem jest najbardziej rozgrzane. Jeli do celi z siankami trafia nowy wizie o wysokim statusie, mona byo mie pewno, e wczeniej czy pniej postara si odebra posanie jednemu z mniej prominentnych wacicieli ka4. Otumaniony haasem i brakiem powietrza wizie moe nabra ochoty na dwa tygodnie oddechu od klaustrofobicznej celki w izolatce. Jest to jedna z ciszych kar, na ktre moe skaza go administracja. Izolatki s jednak mniejsze i urzdzone tak, e nawet Spartanin uznaby ich umeblowanie za skromne. Nie znajdziesz tu betoniary, biecej wody, wiata, nie wychodzi si std na spacer. Wolno mie jedynie kilka przedmiotw najbardziej osobistego uytku. Gwnym meblem jest betonowy blok, nazywany ze wzgldu na przypisan mu funkcj twardym oem. Wystrj uzupeniaj drewniana decha imitujca materac, drewniana poduszka, betonowy blat i fiko. Wszystkie meble s przytwierdzone do podogi. Zamiast przyjaznego jaruzela, z podogi zionie potna rura. Nic dziwnego, e alternatywn nazw izolatki jest twarde lub twarde oe. W niektrych wizieniach kara moe by jeszcze surowsza. Szczeglnie niepokorny wizie moe trafi na weekendowy oklep do termosa, izolatki wybitej materiaem dwikoszczel 4W latach pidziesitych atrakcyjno przypisywana rnym miejscom spoczynku bya podobna i miaa wiksze znaczenie. Jak pisze Roman Wojciechowski (1981: 138): Hierarchi towarzysko-prestiow celi wyznaczaa bezbdnie odlego legowiska od kibli. Dwa grne ka (najbliej okna) zajmowa celowy z zastpcami. Dwa dolne Hitler i dwch zodziei w myckach. Ja spaem z szecioma gorylami przy kach - trzech ludzi na dwch siennikach. ka plus nasze sienniki zajmoway ponad poow powierzchni celi

przeznaczonej do spania. Ostatni rzd, ktry dotyka nogami kibli - parowy i krnbrne chamy - spa na goej pododze. Dwa sienniki suyy im za poduszk. Oni mogli si przekrca na drugi bok tylko wszyscy razem. Cay rzd jednoczenie. Za nimi, na kiblu siedzia samotnie czterdziestolatek [obwoany najniszym w hierarchii kurw i kapust], w gaciach i koszuli". W latach siedemdziesitych grne kojo byo wci uwaane za lepsze (zob. Szaszkiewicz 1997: 48) ze wzgldu na niech grypsujcych do spania pod" kim. W latach osiemdziesitych znaczenie przypisywane poziomowi zajmowanego ka zmalao. Mimo nieposiadania wysokiego statusu zdarzyo mi si dwukrotnie zajmowa w celach najwysze pitra. Natomiast w okolicach roku 2000 atrakcyjno dolnej i grnej koi ulega odwrceniu. Grn p postrzegano jako mniej wygodn (Miszewski, e-mail do autora). ycie w wizieniu 27 nym, nazywanej te dwikami. Moe tam rwnie trafi na oklep profilaktyczny lub poegnalny, tu przed transportem do innego wizienia. Wwczas w jego aktach znajdzie si niemoliwa do zweryfikowania informacja, e zosta pobity przez wspwiniw. Moe te zosta unieruchomiony na dzie czy dwa w pasach, na drewnianym ku wyposaonym w komplet pasw, ktrymi zapina si nogi, tuw i ramiona. Po kilku godzinach traci kontrol nad oddawaniem kau i moczu. Wkrtce traci rwnie przytomno. Ograniczenia przestrzeni wymagaj starannej kontroli ruchw i optymalnego wykorzystania pionu i poziomu. W wikszoci cel przemieszczaniem ciaa rzdz cise reguy. Zamiar zsunicia si z grnego pitra koja musi zosta oznajmiony okrzykiem przesuwka!", a ruch poziomy jest racjonowany. Czasem winiowie wychodz na spacer" po Marszakowskiej. Spacer ogranicza si do sekwencji: trzy kroki, obrt, trzy kroki, obrt. Nieparzysta liczba krokw zmusza do naprzemiennych zwrotw w prawo i w lewo. Chroni to przed zawrotem gowy, ktry szybko i nieuchronnie pojawia si z czterema krokami. W wikszych celach spacer moe skada si z piciu lub -trudno w to uwierzy! - nawet siedmiu krokw. Winiowie cile koordynuj swoje ruchy i wyruszaj na spacer parami lub nawet trjkami. Drugi i dalsi spacerowicze podaj w lad za poprzednikiem w odlegoci 20-30 centymetrw, powtarzajc wszystkie jego kroki i skrty w dokadnie tym samym momencie, czsto zamaszycie i z przytupem. Taki spacer wymaga fantastycznej precyzji i jest widowiskiem niemal rwnie porywajcym jak pochd pierwszomajowy. Niedobr przestrzeni znajduje odbicie w zachowaniu osadzonych. Czynnoci powodujce zanieczyszczenie powietrza w celi (oddawanie gazw czy zaatwianie potrzeb fizjologicznych) podlegaj regulacji i koordynacji z innymi jej mieszkacami. Przykadowo: zamiar oddania gazw musi zosta gono wyraony i mona go wprowadzi w czyn dopiero po upewnieniu si, e aden z pozostaych winiw w danej chwili nie szamie (nie je) i nie dryni (nie pije). Brak wieego powietrza powoduje cige ble gowy. Jedynie leki uspokajajce rozpuszczane szczodrze przez administracj w napojach i jedzeniu chroni winiw przed klaustrofobi. Rozdzia 1 Dobra i ywno W spartaskim rodowisku polskiego wizienia przedmioty osobistego uytku i inne obiekty materialne s dobrem rzadkim. Wizie otrzymuje wizienn bielizn osobist, drewniaki (glany), czapk (kaniok), koszul, przecierado (prze-cik), rcznik (frot lub frotk) i cierk do naczy (pla-terk), koc (der), dwa aluminiowe platery, aluminiowy ku-ban i tak yk (wioso). Brzeg nowego wiosa zostaje szybko zaostrzony, by suyo jako prowizoryczny tpy n (kosa). Aresztant ma prawo zatrzyma spodnie (sztany), skarpetki (smrodki), przybory toaletowe i czasem buty. Na sweter (pie-rzynk) lub inne mniej typowe elementy ubrania potrzeba specjalnej zgody. Mona rwnie zatrzyma kilka ksiek, korespondencj osobist i oficjaln, przybory do pisania i ma rezerw ywnociow. Inne

przedmioty osobistego uytku, w tym zegarek, obiekt najmniej w wizieniu uyteczny, oddaje si do magazynu do czasu opuszczenia wizienia. Wizie moe mie pienidze jedynie na specjalnym rachunku. Dwa razy w miesicu moe kupi na wypisk papierosy, zapaki, cukier, sl, mid syntetyczny, pasztet drobiowy, past do zbw, dugopis, zeszyt w kratk - oczywicie pod warunkiem, e dobra te s na stanie"! Wypiska wizienna jest prekursorem zakupw internetowych i odbywa si bez ogldania towarw. Jedynie formularz wypeniany przez winia jest papierowy, a medium poredniczcym przy zakupach s kaj-fusi. Suma pienidzy do wydania jest ograniczona. Za pmie-siczn wypisk mona kupi okoo czterystu papierosw o perwersyjnej nazwie Sport. Rodzina winia, jeli si nim w ogle interesuje, z trudem moe sobie pozwoli na regularne zasilanie rachunku winia zotwkami. Czciej stara si wysya nieborakowi rakiety, czyli paczki. Wikszo rakiet transportuje ywno: sonin, smalec, czasem kawa schabu. Prawo do paczek ubraniowych i owocowych jest nagrod przyznawan przez personel resocjalizacyjny. Poniewa typowy aresztant nie moe pracowa i samodzielnie zarabia pienidzy, s one na jego rachunku rzadkim gociem. Winiowie potrafi niezwykle pomysowo wykorzysta niewielk ilo dostpnych im materiaw. Chleb, torebki pla ycie w wizieniu stikowe, karton i papier, struyny drewniane, gazety, mae metalowe puszki, rczniki, wkady do dugopisu s cenionym surowcem. Te i inne dobra zostaj przetworzone w ramach czaso- i pracochonnych wiziennych technologii obrbki na koci i karty do gry, zabawki i pamitki wizienne (fajans), proste narzdzia, lampy margarynowe, przybory do tatuowania (dziargania), grzay do zajedania czajury, a nawet prymitywne patelnie elektryczne. Nielegalny handel kwitnie. Do najbardziej wartociowych produktw nale herbata, yletki (mojki), szlugi i kosy. Poza papierosami posiadanie wszystkich wymienionych dbr byo w 1985 roku zakazane. Wizie ma prawo do trzech posikw dziennie. Gwnym punktem jego dziennego menu jest bochenek wacego szeset gramw biaego chleba, pokrojonego prawie do koca w kuchni na dwu-, trzycentymetrowe pajdy, trzymajce si razem tylko nie przekrojon doln skrk. Na niadanie otrzymuje pi dekagramw margaryny, p litra kawy zboowej, mikroskopijny kawaeczek tego sera oraz yk marmolady lub wielkiego peerelowskiego wynalazku, syntetycznego miodu, ktry nie wyglda jak mid, nie pachnie jak mid ani nie smakuje jak mid. Na niadanie mona te czasem otrzyma litr owsianki. Na obiad, serwowany w poudnie, dostaje si czasem litr chudej zupy (litra) lub, czciej, le obrane ziemniaki z buraczkami okraszone cienkim sosem misnym. Ostatnim posikiem jest kolacja. Rni si tym od niadania, e rzadko dostaje si owsiank. W kocu marca 1981 roku przecitn warto dziennej racji ywnociowej polskiego winia szacowano na 17,30 z, tylko odrobin poniej wartoci dziennej racji psa wiziennego, wynoszcej 18,00 z. Chory wizie wygrywa jednak z atwoci z psem wiziennym z dziennym menu wartym 23,30 z. Jego dieta, oprcz standardowych pozycji, zawieraa p litra mleka, pasemko misa i listek saaty. Dzienna dawka kalorii wynosia oficjalnie okoo 1800 dla winia nie pracujcego i okoo 2000 dla winia pracujcego (zob. Mums 1985b). Liczby te naley pomniejszy o 10-20%, rozkradane przez personel, czsto z pomoc winiw pracujcych w kuchni. Paczki ywnociowe od rodziny stanowiy najbardziej apetyczn cz wiziennego menu. Rozdzia 1 Ograniczenia administracyjne Interakcje z personeem W polskich wizieniach pnego PRL-u wpyw administracji na ycie pod celk by mniejszy, ni sugeruje obfita literatura omawiajca instytucje totalne (zob. Goffman 1961).

Niedobory personelu i permanentne kopoty finansowe doprowadziy do sytuacji, w ktrej administracja wizienna celowo ograniczaa swoj aktywno. Jej gwnym celem byo zapobieganie powaniejszym urazom, mogcym wynikn z gier i konfliktw winiw, oraz utrzymanie bezpieczestwa. Typow postaw personelu bya apatia. Administracja wizienna bya zorganizowana w cztery podstawowe dziay: ochrony, resocjalizacji, zarzdzania i suby zdrowia. Wizie rzadko mia do czynienia z zarzdzajcymi wizieniem i sporadycznie odwiedza gabinet lekarski. Przywileju poznania dentysty dostpowali tylko nieliczni szczliwcy. Typowy wizie najczciej wchodzi w interakcje z ochron, czyli ze stranikami. Drug najczciej spotykan przeze osob by wychowek (wychowawca wizienny) z dziau resocjalizacji. Winiowie oficjalnie tytuuj stranika wodzem, wodzu-niem, dowdc lub panem oddziaowym. Midzy sob nazywaj go gadem, gadzin, kluczem, czerwonym pajkiem lub po prostu kurw. Niemal wszyscy stranicy s mczyznami. Do ich obowizkw naley eskortowanie winiw poza cel, gwnie na spacer, prowadzenie do doktora lub na patrzonko (widzenie) z rodzin, a take monitorowanie stanu celi poprzez poranne i wieczorne apele, asystowanie przy wydawaniu posikw i innych dbr w celi oraz przeprowadzanie kipiszu, czyli rutynowego lub karnego przeszukania celi lub winiw. Stranik moe rwnie napisa raport, ktrego skutkiem jest wymierzenie kary. Lista najbardziej typowych wykrocze mogcych prowadzi do raportu obejmuje: siedzenie lub leenie na kach midzy 6.00 a 18.00; nielegalne komunikowanie si z winiami z innych cel przez okno lub w inny sposb; podczanie si do obwodu elektrycznego dostarczajcego prd do arwki w celu przygotowania czajury; ycie w wizieniu tatuowanie siebie lub innych winiw; posiadanie zabronionych przedmiotw, takich jak n, yletka, narzdzia do tatuau albo parzenia czajury, pienidze, zote acuszki, narkotyki czy zdjcia pornograficzne; wnoszenie do celi lub wynoszenie z celi zabronionych przedmiotw lub grypsw; zapisywanie si z nudw albo dla artu na wizyt do lekarza; aroganckie zachowanie lub odmowa spenienia polece personelu; samookaleczanie si czy te podejmowanie prb samookaleczenia, a take pomoc innym winiom w samookaleczaniu si. Zadaniem wychowka, najczciej mczyzny, jest resocjalizacja winia. Typowy wychowek pracuje jednak ze stoma albo dwustoma wychowankami. Ogranicza zatem z koniecznoci swoj aktywno do odwiedzania cel raz w miesicu, odbywania rozmw z nowymi winiami i wypeniania stosownych drukw. Raz w tygodniu wizie moe zgosi wniosek o widzenie z wychowkiem. Najwaniejszym elementem pracy wychowka jest dawanie nagrd i kar. Wadz t dzieli do pewnego stopnia ze stranikami i naczelnikiem. Najczstsze kary w areszcie to twarde oe i zawieszenie rozmaitych praw: do spaceru, zakupw przez wypisk, patrzonek z rodzin, wypoyczania ksiek z biblioteki lub otrzymywania paczek. Znacznie rzadziej wynikiem kary moe by zmniejszenie racji ywnociowej. W nagrod wizie moe otrzyma zawieszenie naoonej uprzednio kary lub dodatkowy talon uprawniajcy do otrzymania paczki od rodziny. Kiedy wizie chce zawiadomi zarzd wizienia albo aparat cigania o wanych dla sprawach, pisze list do naczelnika, prokuratora czy ledczego. W typowej petycji prosi o ekstra talon, dodatkow wizyt rodziny lub zawieszenie tymczasowego aresztowania. Bardzo rzadko jego proba zostaje speniona. W typowej odpowiedzi na list uprzejmie informuje si go, e nie znaleziono powodw mogcych uzasadni pozytywne rozpatrzenie proby. Inne interakcje winia z personelem s rzadkie, szczeglnie w areszcie. Naczelnik albo jego zastpca odwiedza cele raz na kilka miesicy. Od czasu do czasu winia bada pobienie

Rozdzia 1 lekarz czy pielgniarka. Przestrzegania praw czowieka nie ma kto nadzorowa, bowiem chtni do takiej dziaalnoci zaraz sami trafiaj do wizienia. Czas Typowy dzie polskiego aresztanta moe wyglda nastpujco: 6.00: pobudka; wczenie wiata; betoniara zaczyna bucze; po kilku minutach nastpuje wniesienie kostki, czyli poskadanych ubra wystawionych za klap poprzedniego dnia wieczorem; 6.20: apel poranny; winiowie ustawiaj si w szeregu; celowy -funkcja bez specjalnego znaczenia - melduje stan celi i zgasza stranikowi wszystkie wane wydarzenia, ktre miay miejsce od poprzedniego apelu; winiowie korzystaj z jaruzela, myj si i ciel ka w zgodzie z lokalnymi regulacjami; midzy 7.00 a 8.00: niadanie; korytarzowi (winiowie obsugujcy cele) przywo pod klap batorego (kocio na kkach) z kaw, mlekiem, margaryn, marmolad i tanim serem; winiowie formuj kolejk i otrzymuj swoje porcje przez karmnik (mae okienko w klapie) lub przez uchylon klap; midzy niadaniem a obiadem: spacer; w normalnych celach czas spaceru wynosi od dwudziestu do dwudziestu piciu minut; grupa dziesiciu do dwudziestu winiw wychodzi na wielo-boczny spacerniak - wybetonowany dziedziniec o powierzchni 50-100 m2; siedzenie jest zabronione; wymaga si utrzymywania cigego ruchu, zazwyczaj w parach; kilkumetrowa ciana otaczajca spacerniak jest pokryta wizienn proz, poezj i rysunkiem, inspirowanymi motywami waginy i penisa, szybko nanoszonymi w momencie nieuwagi znudzonego stranika; 11.00: betoniara przerywa nadawanie; midzy 12.00 a 14.00: obiad; po obiedzie winiowie otrzymuj lekarstwa, chleb na kolacj i niadanie nastpnego dnia, a take, jeli umiechnie si do nich los, egzemplarz Trybuny Ludu"; 15:00: betoniara wznawia nadawanie; midzy 16.00 a 18.00: kolacja; na kilka godzin zostaje wczone wiato, zazwyczaj do 20.30; midzy 18.00 a 18.30: wieczorny apel i skadanie kostki; winiowie zostaj w samych kalesonach i podkoszulkach; siedzenie lub leenie na kach jest dozwolone; 21.00: dzwonek oznajmiajcy capstrzyk; betoniara przestaje nadawa. Zycie w wizieniu Do wydarze powtarzajcych si w rytmie tygodniowym naley wyjcie do ani i zmiana bielizny osobistej, odwiedziny fryzjera (posiadanie yletki lub tym bardziej brzytwy jest w celi zabronione) oraz moliwo zapisania si na wizyt u lekarza. W szczliwym tygodniu bibliotekarz kursujcy z wzkiem ksiek po korytarzu moe zaoferowa porywajc stalinowsk powie o amerykaskich szpiegach, ktrzy usiowali dokona sabotau w komunistycznej odlewni stali albo krtki kurs filozofii marksistowskiej. Raz w tygodniu winiowie otrzymuj gorc wod i rodki czystoci do szorowania celi. W niektrych zakadach karnych mog rwnie uczszcza na msz odbywajc si poza cel. Wszyscy winiowie, cudownie nawrceni, staj si niezwykle poboni i nigdy nie opuszczaj naboestw. W aresztach msza jest zazwyczaj transmitowana przez betoniar w niedziel rano. Rzadko kto jej sucha. Inne wydarzenia powtarzaj si w duszych odcinkach czasu. Dwa razy w miesicu mona dokonywa zakupw przez wypisk. W areszcie nie ma ogranicze korespondencji lub widze, aczkolwiek prawo do widzenia arbitralnie przyznaje prokurator. Do pierwszego widzenia zazwyczaj dochodzi dwa, trzy miesice po aresztowaniu. Czstotliwo patrzonek ronie wraz z natarczywoci rodziny aresztowanego i jest najczciej bliska jednemu widzeniu na miesic albo dwa miesice. Talony na rakiety ywnociowe s rozdawane co

miesic. W zakadzie karnym prawa do zakupw, spotka z rodzin, pisania listw i otrzymywania paczek s znacznie bardziej ograniczone ni w areszcie. Wszystkie wymienione prawa mog zosta zawieszone jako kara. Sporadycznym odejciem od codziennej rutyny moe by przesuchanie lub proces. Najczstszymi z nieregularnych wydarze s kipisze, przeszukania caej celi lub poszczeglnych winiw. Kipisz jest najwaniejszym sposobem kontrolowania aktywnoci winiw, kar za aroganckie zachowanie i elementem przetargu stranikw z cel. Personel nie ma wystarczajcych zasobw na bardziej intensywn interakcj z winiami. Administracyjnie zorganizowana aktywno zajmuje w areszcie od dwch do czterech godzin dziennie. Pozostay czas winiowie organizuj sobie sami. Ta cecha polskiego aresztu sprawia, Rozdzia 1 e ycie pod cel toczy si wzgldnie niezalenie od administracji. Podczas gdy przestrze i podstawowe dobra s rzadkie, wizie dysponuje du nadwyk niezorganizowanego czasu. Jego dzie koncentruje si wok gwnych zaj dostarczanych mu przez personel - posikw. Midzy posikami pozostaje mnstwo czasu do zabicia. Czytanie w typowej przepenionej celi nie jest dobrym pomysem ze wzgldu na brak wiata i powietrza oraz niedostpno miejsca do siedzenia - wszak siedzenie na kach w cigu dnia jest zabronione. Cen za dusz aktywno intelektualn jest silny bl gowy. Obfito dostpnego czasu powoduje powstanie rynku rozrywki. Wysoko cenionymi umiejtnociami s piewanie, tatuowanie, opowiadanie historii, rysowanie, a take znajomo gry w karty lub szachy oraz biego w rozwizywaniu zagadek. W konkursie opowiadania historii moe zwyciy opowie o postpach nauki w dziedzinie hibernacji. Jednym z marze winia jest zasn na dobre i obudzi si p roku pniej. Winiowie w depresji lub z innymi problemami psychicznymi s bici. Tacy winiowie czsto opuszczaj nieprzyjazne im cele poprzez dokonanie samookalecze. Wiele innych ciarw natury psychicznej czy materialnej nakadanych na wspwiniw, takich jak niezapowiedziane popierdywanie lub defekacja, jest surowo karanych. Dyskretna masturbacja jest dozwolona zazwyczaj jedynie w kach po ogoszeniu nocnej godziny policyjnej. Banalne codzienne czynnoci s pieczoowicie celebrowane. Ograniczenia subkulturowe. Podstawy grypsowania Jeli pomin winiw ze statusem tymczasowym, to znaczy wieakw (pierwszy raz w wizieniu) oraz nowych (posiadajcych pewien sta wizienny, ale nowych w danym otoczeniu), winiowie nale do jednej z trzech podstawowych kast: grypsujcych, frajerw i cweli. Przypisanie do kasty odbywa si wkrtce po aresztowaniu. Grypsujcy, tworzcy najwysz kast, byli najliczniejsz grup w aresztach w Biaoce i na Rakowieckiej. Wedug moich szacunkw stanowili 70-80% winiw. W innych aresztach udzia procentowy grypsujcych ycie w wizieniu 32 w latach osiemdziesitych by najprawdopodobniej zbliony. W zakadach karnych proporcja grypsujcych jest zazwyczaj mniejsza. Niemal kady wizie moe zosta grypsujcym. Normy tej wanie grupy, regulujce zachowania za pomoc zestawu regu, zakazw i obyczajw, stanowi najwaniejszy skadnik subkultury wiziennej. Normy te s podatne na interpretacj i rni si szczegami w rnych wizieniach, oddziaach, a nawet celach. Przede wszystkim jednak wikszo norm odnosi si do grypsujcych, nie za do frajerw i cweli. Oczekiwania grypsujcych wobec tych grup s skromniejsze i mona je podsumowa nastpujco: znaj swoje miejsce, przestrzegaj podstawowych regu, nie dono, bd uyteczny. Grypsujcy posuguj si tajnym jzykiem z szeregiem skomplikowanych regulacji i tabu. Najwiksz obelg jest

porwnanie grypsujcego do kobiety lub nazwanie go komunist, kapusiem lub cwelem. Frajerzy, zwani te niegrypsujcymi, stanowi mniej liczn i zatomizowan grup okupujc ciemniejsze kty celi. Zastraszeni i wykorzystywani przez grypsujcych, sprztaj cel i speniaj rozmaite posugi dla wyszej kasty. Frajerzy s uwaani za faktycznych lub potencjalnych informatorw. Prawie wszyscy winiowie nie bdcy grypsujcymi s frajerami, jako e ostatnia grupa - cwele - stanowi zaledwie 1-2% populacji aresztu. Grypsujcy zastpuj okrelenie frajer" okreleniem niegryp-sujcy" wraz ze wzrostem proporcji frajerw w populacji wiziennej. W takiej sytuacji ronie rwnie wzgldna pozycja frajerw wobec grypsujcych, werbalizowane stereotypy staj si przyjaniejsze, pojawiaj si te niuanse w klasyfikowaniu frajerw, na przykad frajer w porzdku". Cwel jest najczciej msk prostytutk. Kiedy zgodzi si zaspokoi seksualnie grypsujcego lub, rzadziej, zosta zgwacony. Czasem rytualne przecwelenie jest kar za donoszenie administracji albo za inne powane wykroczenie przeciw normom grypsowania. Cwel moe ju nie by aktywny seksualnie, lecz jego pitno jest nieusuwalne. Zajmuje niewielkie terytorium wok jaruzela. Grypsujcy zakadaj, e kady cwel jest potencjalnym kapusiem. Z tego powodu normy grypsowania zabraniaj im niemal wszystkich kontaktw z cwelem, z wyjtkiem jednego - wyruchania go. Grypsujcy musi przyj rol Rozdzia 1 aktywn w takim stosunku homoseksualnym, cwel za musi peni rol pasywn. Pionowym przemieszczaniem si midzy kastami rzdz cise reguy. Grypsujcy moe zosta zdegradowany do niszej kasty wskutek wychyy, czyli zamania ktrej z waniejszejszych norm. W takiej sytuacji inny grypsujcy ceremonialnie nakada na niego kltw wysya go do wora - czynic go frajerem lub, w szczeglnych przypadkach, cwelem. Powrt frajera do roli grypsujcego jest moliwy, lecz trudny. Warunkiem koniecznym jest w takim przypadku wycofanie kltwy przez grypsujcego, ktry j naoy. Czsto frajer czekajcy na podniesienie jest zachcany do wsparcia swych aspiracji hojnymi podarunkami. Przecwelenie, czyli degradacja grypsujcego lub frajera do roli cwela, nakada na winia nieusuwaln stygm i jest zazwyczaj nastpstwem nieudanego testu przecwelania. Sowo przecwelenie" czasem oznacza oglnie jakkolwiek form degradacji czowieka albo przedmiotu. Mobilno spoeczna midzy kastami jest niewielka, a etykiety frajera i cwela s trudne czy nawet niemoliwe do usunicia (zob. rysunek 5). W rnych wizieniach wyksztaciy si inne, efemeryczne kasty, czsto bdce efektem przypadkowych i umiarkowanie udanych eksperymentw personelu wiziennego z zakresu inynierii spoecznej. Wrd nich festy (lub feci) i biedrony posiadali organizacj i normy podobne do grypsujcych, za szwajcarzy usiowali zachowywa neutralno w konfliktach midzygrupowych. Ewentualne istnienie dodatkowych kast oraz wzgldna liczebno grypsujcych i frajerw miay bardzo duy wpyw na form subkultury (zob. Moczydowski 1992). Na Biaoce i na Rakowieckiej feci i biedrony pojawili si chyba tylko w egzotycznych opowieciach z innych wizie, a take w pewnych pobocznych normach, zakazujcych na przykad posiadania przedmiotw z wizerunkiem biedronki i powiedzonkach rozszyfrujcych zoliwie sowo fest" jako frajerska elita skurwionych towarzyszy". Wewntrz najwyszej kasty wyksztaca si pewne zrnicowanie statusu i zakresu wadzy. W wikszoci cel istnieje lokalna elita, zwana starszyzn, lub pojedynczy lider, zwany mcicielem. Elita inicjuje testy charakteru, ktrym poddaje wie ycie w wizieniu Rysunek 5. Relacje midzy najwaniejszymi kastami wiziennymi.

Powierzchnia wielobokw odpowiada przyblionej wzgldnej liczebnoci kast w aresztach ledczych na Biaoce i na Rakowieckiej w 1985 r. Strzaki pokazuj moliwe kierunki mobilnoci midzykastowej. akw, narzuca interpretacj ich wynikw w przypadku wtpliwoci i czerpie korzyci wynikajce z roli rozjemcy konfliktw. Wikszym nierwnociom zapobiegaj jednak silne normy braterstwa wrd grypsujcych. Zanim grypsujcy rozpoczn systematyczn eksploatacj swojego bezbronnego i bezradnego kolegi, zdegraduj go wczeniej do roli frajera. Rozdzia 2 Wjazd Grypsujesz?". Kady wizie wjedajcy do nowej celi w polskim wizieniu musi odpowiedzie na to podstawowe pytanie. Mg zosta przerzucony z innej celi lub przyby w transporcie z innego wizienia. Moe te by wieakiem, wci w szoku po tym jak oni"go zapali. Zaraz po tym, jak stranik wepchnie go pod celk i zatrzanie za nim klap, nowy mieszkaniec celi staje przed pozornie trywialnym problemem decyzyjnym: musi ujawni tubylcom swoj przynaleno kastow. Jego prosta deklaracja ma jednak zadziwiajco gboki wymiar strategiczny. Typowy wieak wie ju co o grypsowaniu i grypsujcych. Mg si o tym dowiedzie od litociwej duszy na doku, w sieczkarni lub podczas transportu. Wie ju, e grypsujcy stanowi najsilniejsz kast w wizieniu i rzdz kastami niszymi: frajerami i cwelami. Grypsujcy to twarde i sprytne" chopaki1. Trzymaj si razem na dobre i na ze. Typowy wieak chciaby si zatem do nich przyczy. Syszc sakramentalne: Grypsujesz?", zazwyczaj zakada, e pytajcy jest grypsujcym i reprezentuje wikszo w celi. Zwykle ma racj, bo w istocie wikszo cel jest grypsujca, czyli zdominowana przez grypsujcych. Moe go podkusi i odpowie: Tak, koledzy, grypsuj, jestem jednym z was" i dziki temu niewinnemu kamstwu zyska spokj. [W pryncypialnej wersji bajery (jzyka wiziennego) sowo twardy" jest bluzgiem i oznacza penisa. Powinno si je zastpowa sowem sztywny" lub zawsze poprzedza rzeczownikiem precyzujcym, co wiadczy o tym, e wypowiadajcy nie ma intencji obraenia interlokutora, na przykad jeste twardym chopakiem", a nie jeste twardy". Wjazd 55 Odpowied tak" jest jednak bdem. Grypsujcy moe odpowiedzie po prostu tak" w mniej wanej sytuacji, ale nie w krytycznym momencie, jakim jest wjazd do nowej celi. W typowej grypsujcej celi odpowied tak" natychmiast pociga za sob dochodzenie. Kamstwo wieaka zostanie rozszyfrowywane w kilka sekund. Gdy ma szczcie, zarobi kilka blach w czoo i zostanie surowo pouczony, e odtd powinien mwi prawd. Kolejne kamstwo moe mu zamkn drog do grypsowania i zepchn do roli frajera, a nawet cwela. Jeli jego dalsze odpowiedzi nie bd zadowalajce, to i tak moe go czeka ten smutny los. A co si stanie, gdy odpowie nie"? Nie wybroni si tym od dalszych pyta. Frajerom lub cwelom natychmiast pokae si fizyczn przestrze, po ktrej maj prawo si porusza, i przedmioty, ktrych nie wolno im dotyka. Ich miejsce w hierarchii celi zostanie jasno zdefiniowane. wieak usyszy kolejne pytanie: Chcesz grypsowa?". Tym razem pozytywna odpowied zainicjuje sprawdzenie jego kwalifikacji na grypsujcego. Najpierw dowie si, e na pytanie grypsujesz?" tylko frajerzy i cwele mog odpowiedzie nie". Odpowied chc grypsowa" jest lepsza. Ale nawet i ona nie ocali wieaka od dugiego i bolesnego okresu prbnego. A jakiej odpowiedzi udzieliby grypsujcy? Zna j niewielu spoza grona grypsujcych. Odpowied ta brzmi: zapytaj innych grypsujcych!" albo, bardziej dobitnie, ludzi zapytaj!". Zatem oczekiwan odpowiedzi jest nie proste tak" lub nie", ale odesanie pytajcego do powszechnej wiedzy swojej kasty! Taka odpowied dumnie oznajmia, e wiatek

grypsujcych go zna, e wyrobi tam sobie odpowiedni reputacj i e kada podejrzliwa dusza, jeli zechce, moe to sprawdzi. Zamy, e wieak zna tajn odpowied grypsujcych. Rzadko ktry jest w takiej komfortowej sytuacji. Moe tak wanie trzeba odpowiedzie? Postpujc tak, popeniby by moe najwikszy bd swojego ycia. Podszycie si pod grypsujcego jest znacznie powaniejsz wychy przeciw reguom grypsowania ni niewinne tak". Udzielenie prawidowej odpowiedzi jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczajcym, aby nowo przybyego uznano za grypsujcego. Od tego momentu jego sownictwo i zachowanie bd dokadnie analizowane. Nie Rozdzia 2 uda mu si imitowa grypsujcego przez czste przeklinanie albo zgrywanie twardziela. Niektre bluzgi s dozwolone przez kod grypsujcych, inne zakazane, a jeszcze inne uznane za ob-raliwe, jeli nie s odpowiednio skracowane przez dodanie neutralizujcego sowa. Bez tej tajemnej wiedzy mistyfika-tor zacznie niewiadomie obraa wszystkich dookoa. Spadnie w hierarchii wiziennej jak kamie w studni. Poznanie tajnej odpowiedzi na sakramentalne: Grypsujesz?" nie gwarantuje zreszt oszustowi sukcesu. Wjedajcy moe usysze wariant podstawowego pytania: Jeste czowiekiem?" lub zagadk: Fecisz, grecisz czy szelecisz?", na ktr grypsujcy odpowiada: Grypsuj!" (zob. Miszewski 2004: 26). Niekiedy oczekuje si ode, e przywita si z cel rytualnym: Sie macie ludzie" (zob. Szaszkiewicz 1997: 33). Moe te stan przed problemem postawionym bez sw. Po wejciu do celi kto moe rzuci mu pod nogi platerk. W adnym wypadku nie wolno mu jej podnie. Moe nad ni przej. Zrobi jeszcze lepiej, jeli starannie wytrze w ni nogi, jakby bya wycieraczk, i kopnie nonszalancko pod ko. Decyzj musi podj w okamgnieniu i dziaa bez chwili wahania. Grypsujcy nie powinien hamletyzowa i dzieli wosa na czworo. Problemy powinien rozwizywa tak jak Aleksander Macedoski rozsupa wze gordyjski. A jeli nowy nie grypsuje, ale zna wszystkie reguy i prawidowe odpowiedzi? By moe pozna je w innym wizieniu, a po zamaniu jakiej wanej normy zosta frajerem. Teraz przybywa do nowego wizienia. Moe to dobry moment na rozpoczcie nowego ycia? Podobne rozumowanie przeprowadza pewien procent byych grypsujcych, ktrzy spadli w wiziennej hierarchii spoecznej. Przez grypsujcych s nazywani grypserami lub chorgiewami. Podszycie si pod grypsujcego jest niesychanie niebezpieczne. Im lepiej grypser si zakamufluje, im pniej zostanie rozszyfrowany, tym surowsza czeka go kara. Nowy wizie pod cel zawsze jest poddawany sekretnej weryfikacji. Jeden lub wicej powaanych grypsujcych z poprzedniego miejsca pobytu musi potwierdzi jego deklaracj. Weryfikacji dokonuje si z uyciem grypsw, korespondencji na skrawkach papieru krcych sekretnie wewntrz wizie i midzy nimi. Jeli nowy Wjazd 57 przybywa z daleka, sprawdzanie trwa duej. System dziaa sprawnie i kamstwo moe kupi nowemu najwyej kilka tygodni. Gdy zostanie nakryty, kara jest nieuchronna. Najmniejsz jest cikie pobicie i przypisanie do odpowiedniej kasty. W najgorszym przypadku grypser moe zosta zgwacony przez grypsujcych ze swojej celi. Grypsujcy maj bardzo siln motywacj do przestrzegania norm. Jeli nie ukarz grypsera, grypsujcy z ich oddziau lub wizienia mog zdegradowa ca ich cel do frajerw. Grypser stanowi dla grypsujcych najwiksze zagroenie, gdy wchodzenie z nim w interakcj moe zagrozi ich honorowi i przynalenoci kastowej. Istnienie grypserw motywuje grypsujcych do przeprowadzania starannej weryfikacji nowych winiw w obrbie jednego wizienia albo midzy wizieniami, a take surowego wymierzania sankcji za kamstwo.

Przeanalizujmy zatem problem odpowiedzi na pytanie: Grypsujesz?" nieco bardziej formalnie. Przyjmijmy dla uproszczenia, e cela grypsuje, a wszystkich przybyszw mona podzieli na cztery gwne typy, pomijajc rzadszy przypadek grypsera. Prawdziwy grypsujcy zna dokadnie reguy gry. wieak chce grypsowa i zna fatalne skutki kamliwego okrelania swojej przynalenoci kastowej. Z kolei naiwny frajer jest wiadom bolesnych konsekwencji procesu przypisywania do kasty grypsujcych i ma zudn nadziej, e kamstwo pomoe mu go omin. Zarwno wieak, jak i naiwny frajer nie znaj tajnej odpowiedzi na pytanie dotyczce grypsowania. Odpowied t zna poinformowany frajer, ktry jednak zakada, e kamstwo zostanie nieuchronnie wykryte. Rysunek 6 pokazuje problemy decyzyjne, przed ktrymi staj rne typy odpowiadajcych na podstawowe pytanie, i wypaty przypisane odpowiedziom. Grypsujcy, wieak i poinformowany frajer wierz, e przyznanie si do prawdy przyniesie wiksz wypat ni kamstwo. Naiwny frajer bdnie zakada, e najlepiej odpowiedzie tak". Grypsujcy, ktry zadaje pytanie: Grypsujesz?", widzi sprawy nieco inaczej, ni wynika to z rysunku 6. Po pierwsze, nie wie, jaki typ winia wchodzi do celi. Po drugie, wie, e wieak i naiwny frajer nie znaj waciwej odpowiedzi i e poinformowany frajer nie ma motywacji do podjcia ryzyka udawania. Rozdzia 2 grypsujcy i t/l V 4i 1 2 0 wieak naiwny poinformowany frajer frajer

1(-1) Rysunek 6. Grypsujesz?". Cztery problemy decyzyjne. T - tak; I - ludzi zapytaj; N - nie. wieak i naiwny frajer nie znaj strategii I, co zostao zaznaczone lini przerywan. Naiwny frajer bdnie wierzy, e wypata za T wynosi 1, tymczasem prawdziwa wypata (w nawiasie) wynosi 1. Wyjanienie elementw gier znajduje si w Dodatku. Jedynie grypsujcy ma motywacj do udzielenia waciwej odpowiedzi i stosown wiedz. Wie rwnie, e waciwa wypata dla frajera w wypadku odpowiedzi tak" jest raczej rwna -1 ni 1. Godne uwagi jest to, e pytajcy moe odrni grypsujcego od pozostaych typw. wieaka mona odrni od poinformowanego frajera zadajc mu dodatkowe proste pytanie lub przegldajc dokumenty jego aresztowania. Dla adnego z czterech typw odpowied tak" nie jest najlepsz odpowiedzi! W rzeczywistoci wjazd do nowej celi jest jeszcze bardziej skomplikowany, ni przedstawia to powyszy prosty model. Przede wszystkim, cho wikszo frajerw przyznaje si do prawdy, niekiedy trafiaj si opisani wczeniej grypserzy, przedsibiorcze dusze, skore do podejmowania ryzyka kamstwa. Problem decyzyjny grypsera, wyrafinowanego gracza o duej zdolnoci mimikry, jest znacznie trudniejszy ni ktregokolwiek z podstawowych czterech typw. Pytanie moe brzmie inaczej ni klasyczne: Grypsujesz?". Gracze

wielkiego kalibru, tak jak Ksi" opisany w rozdziale 6, potrafi opracowa swoje wasne finezyjne strategie wjazdu. Wchodzcy moe sprbowa przej inicjatyw, pytajc: Jak jest u was?", na ktre czonkowie rnych grup subkulturowych s zobowizani odpowiedzie zgodnie z prawd. Nie tylko tosamo przybysza jest bowiem nieznana. Wjedajcy nie zna rwnie tosamoci mieszkacw celi. S cele, w ktrych rzdz frajerzy lub feci. W takiej celi grypsujcy mgby zechcie skama, jeli odgadby waciwie tosamo mieszkacw celi, a grypser Wjazd wyszedby na kamstwie jak Zabocki na mydle. W tej skomplikowanej grze znakomita wikszo przybywajcych decyduje si ujawni prawd. Witamy w wiecie grypsujcych. Wizienie peerelowskie to nie darmowa siownia, czytelnia czy kurs nauki jzykw obcych. Co prawda brutalni ledczy rzadko torturuj tu winiw. Personel wizienny i aparat cigania to znudzeni biurokraci, ludzie cakiem zwyczajni, cho zazwyczaj mao lotni. Czasem zapacze si tam przypadkowy sadysta. System PRL-u nie jest jednak szczeglnie okrutny. Jest natomiast absurdalnie niewy-dajny i nie jest w stanie kontrolowa nawet swoich pariasw. Wrzuca ich do lochu i natychmiast kompletnie o nich zapomina. A przeklte dusze, pozostawione same sobie, przejmuj wadz nad podziemnym wiatem i ustalaj wasne zasady gry. ycie w tym kotle to nieustajca brutalna gra o przetrwanie. Kady usiuje ustali, komu mona zaufa, kogo trzeba si ba, kogo mona oszuka, a kogo wykorzysta. Wszyscy ukrywaj swoje brudne sekrety i po kryjomu opracowuj zoone strategie przetrwania. Nagrod moe by ocalenie ycia lub tylko yka demu. Nie ma std atwej ucieczki. Nie da si wygodnie ustawi na uboczu. Wjedajcy pod celk albo nauczy si regu i stawi czoa wyzwaniu, albo zaczyna si powoli stacza w coraz to nisze i nisze krgi piekie. Rozdzia 3 Inicjacja* Testy inicjacyjne Nowego przybysza do zamknij spoecznoci czsto witaj rytuay inicjacyjne. Wejcie do instytucji totalnej o silnej subkulturze moe by szczeglnie traumatycznym przeyciem K Nowy moe zosta poddany prbom sprytu, odpornoci na bl, pewnoci siebie, refleksu, siy fizycznej i wytrzymaoci, a take poczucia humoru. Oczekuje si, e po przejciu szeregu testw, czasem upokarzajcych albo w inny sposb nieprzyjemnych, szybko pozna obowizujce normy i zwyczaje lokalne. Gdy przez nieuwag naruszy norm, mniej lub bardziej surowa kara pomoe mu nauczy si waciwego zachowania. Ostatecznie nowemu zostaje przypisana etykieta kondensujca zrnicowane dowiadczenia [grupy] w wygodne narzdzie" (Sykes 1999: 86). Proces nieformalnego szkolenia biegnie rwnolegle z uczeniem formalnego kodeksu instytucji i jest tolerowany, a czasem nawet wspierany przez jej personel. Cae dowiadczenie szybkiej socjalizacji w nowym rodowisku przeksztaca wieaka w cakowicie zaadaptowanego winia. * Wikszo materiau z niniejszego rozdziau pochodzi z artykuu Marka M. Kamiskiego (2003). !Erving Goffman (1961: XIII) definiuje instytucje totaln jako miejsce zamieszkania i pracy, w ktrym znaczna liczba znajdujcych si w podobnej sytuacji jednostek jest odcita na duszy czas od wiata zewntrznego i wsplnie wiedzie zamknite, formalnie zarzdzane ycie". Wizienia, areszty, obozy koncentracyjne i jenieckie, szpitale dla umysowo chorych, leprozoria, szkoy z internatem, sierocice, due plantacje, bazy wojskowe, okrty i odzie podwodne, niektre stowarzyszenia studenckie w USA i Kanadzie czy klasztory maj cechy typowej instytucji totalnej. Inicjacja 61

Kiedy wizie wkraczajcy do celi aresztu odpowie na fundamentalne pytanie: Grypsujesz?", rusza skomplikowany proces przypisania go do odpowiedniej kasty. Nowy, ktrego deklarowana przynaleno kastowa podlega weryfikacji, zadomawia si szybko. Sprawdzanie koczy si zazwyczaj w cigu paru godzin. Jeli pomimo waciwej odpowiedzi na pytanie powitalne jego kompetencja jzykowa budzi wtpliwoci, moe zosta poproszony o nazwanie wszystkich przedmiotw w celi lub czci ciaa ich odpowiednikami z bajery. Jeli nie poradzi sobie zbyt dobrze, moe te zosta niewiadomie przetestowany przy okazji rozmowy czy innych sytuacji. Kto moe do powiedzie: Posu si!" albo zakoczy duszy wywd pytaniem: Kapujesz?". Obydwa zwroty s zabronione przez bajer i kady grypsujcy natychmiast ten fakt rozpozna. Niedostrzeenie zastawionych puapek jzykowych oznacza prb oszustwa i inicjuje rozkrcenie afery. Droga wieaka jest zazwyczaj dusza. Prby trwaj od kilku tygodni do kilku miesicy. Ich czas jest funkcj wynikw, jakie osiga, oglnej sprawnoci, inteligencji, umiejtnoci radzenia sobie z sytuacj, paragrafu, z ktrego zosta aresztowany, a take posiadanych znajomoci i reputacji wolnociowej. Niemal kady wieak ma prawo zosta grypsujcym i niemal kady deklaruje tak ch. W 1985 roku do wyjtkw naleeli pedofile, narkomani, czonkowie PZPR-u, a take funkcjonariusze systemu penitencjarnego i aparatu cigania, tacy jak stranicy wizienni, sdziowie, prokuratorzy czy milicjanci. Adwokaci byli mile widziani. wieak, ktry z rozmaitych powodw nie chce by grypsujcym, moe zosta poddany krtkiemu szkoleniu. Podczas niego zostan mu wyjanione najwaniejsze obowizujce normy i podstawowe sownictwo2. Deklarujcego ch przyczenia si do grypsujcych czeka dugi cykl testw inicjacyjnych. Poddawany prbom czsto nie jest wiadomy tego, e jego zachowanie i wypowiadane sowa s bacznie kontrolowane. Jego status na tym etapie jest podobny do statusu frajera. 2 Mirosaw Andrzejewski, e-mail do autora. o' sg 3 * .B "2 c re'.3 N O d o 3 O ii re ?T o co ap & re s. HO w" ^ p re a B o 3 t3 re 3 oq 5oc ud p <2 ou a 31 3 4 < n fu

5 j. o. o P .? 13 cl S et N- re re O 3 O co P cu 2T 8 oo >=! P N cl 2 8 p' 1 p ?* 0 1i 0 -? re re' 3 li p 4j 1 s1N .p re n 00 pb n -3s| 3. fd O czy chce grypsowa przecwelanie chrzest gierki ukryte testy wejcie nowego winia do celi obla / / zda obla ^

sprawdzenie bajery g / A zda \ przecwelanie

zda G

cikie bicie zda G * [g] - grypsujcy [f] - frajer fc] -cwel - etap czekajcy wszystkich winiw J *. - etap czekajcy niektrych winiw | wieak | - pierwszy raz w wizieniu [ nowy | - recydywa lub przeniesiony z innej jednostki albo celi Rysunek 7. Etapy przypisywania nowych winiw do poszczeglnych kast. Pierwszy etap to oddzielenie wieakw od nowych. wieak przechodzi przez etapy testowania i nauki. Nowy przechodzi jedynie przez etap weryfikacji swojej deklaracji przynalenoci kastowej. Kandydat na grypsujcego, podobnie jak grypsujcy, moe trafi do niszej kasty, jeli dopuci si powanego wykroczenia przeciw normom grypsowania. Rozdzia 3 nad tym, co z obecnej perspektywy wydaje mu si rajem utraconym. Powysza lista korzyci jest jednak niepena. Wedug powszechnego przekonania dowiadczonych grypsujcych podstawowym celem rytuaw inicjacyjnych jest zebranie dokadnych informacji o charakterze wieaka. Sia charakteru i spryt to dwie najwaniejsze cechy kadego winia. Dziki ich znajomoci starzy winiowie potrafi lepiej przewidywa przysze zachowania nowego. Pozwala im to na optymalne wykorzystanie jego umiejtnoci i eksploatacj saboci. Ponadto znajomo charakteru pomaga przewidzie jego poziom lojalnoci w czasie konfliktu z administracj. Motywacja do odkrycia prawdziwego charakteru" wieaka ronie ze wzrostem izolacji oddziaw, spadkiem kontroli personelu i czstoci zmian cel. Zazwyczaj w interesie testowanego ley przekonanie starych winiw o swoim sprycie i sile ducha. W wyjtkowych sytuacjach korzystniejsze moe si dla okaza zaszeregowanie jako kogo nieprzewidywalnego lub zamanego5. Pierwsza selekcja. Przecwelanie i chrzest Mody, fizycznie i psychicznie saby wieak, bez uprzednich dowiadcze wiziennych, ma najwiksz szans, by stan przed rnymi testami wstpnymi. Niepowodzenie w takim tecie zamyka przed nim drog do grypsowania. Zalenie od skali poraki zostaje frajerem lub cwelem. 5 Scenariusze typowych filmw o wizieniu s skonstruowane wok niezwykych przejaww siy charakteru i sprytu. W Mocie na rzece Kwai brytyjski pukownik, ktrego gra Alec Guiness, po zdaniu testu twardoci konfunduje podwadnych zachowaniem przypisywanym miczakom. Filmy o niezwykych ucieczkach, takie jak Skazani na Shawshank i Wielka ucieczka, eksploatuj motyw sprytu. Nieugity Luk wykorzystuje oba motywy. Twardy bohater, grany przez Paula Newmana, sprytnie przekonuje stranika, e zosta zamany i dziki temu organizuje ucieczk. Spryt nie oznacza mdroci lub umiejtnoci konwersa-cyjnych, lecz dar szybkiej i trafnej reakcji na niezwyk sytuacj. Walter B. Miller (zob. 1958) do twardoci i sprytu dodaje autonomi jako trzeci zasadnicz

warto cenion przez maoletnich przestpcw i winiw akceptujcych normy subkulturowe w amerykaskich zakadach karnych. Inicjacja 65 Przecwelanie jest podstawowym testem siy charakteru. Ofiary tego testu czsto relacjonuj brutalny gwat. Materia zebrany przeze mnie sugeruje jednoznacznie, e do gwatw dochodzi znacznie rzadziej, ni wynika to z opisw, a take, i wiele ofiar przedstawia bdn interpretacj wydarze. Gwat oznacza czsto jedynie zgod ofiary na wykonanie usug homoseksualnych w zamian za ochron i inne korzyci. Interpretacj tak podaj czsto ci, ktrzy gwatu uniknli (zob. na przykad Tucker 1982: 58-79; Geresz 1986:26; Marek M. Kamiski, Gib-bons 1994: 112). Przecwelanie poprzedzaj intensywne represje fizyczne i psychologiczne. Dzie wypeniaj mae upokorzenia: nage pierdnicie w twarz, drobne kradziee, poszturchiwanie i racjonowanie jedzenia. Jeli wieak nieopatrznie przyzna si, e ma dziewczyn, zszokowany i zawstydzony niechybnie zostanie przepytany ze swojego ycia seksualnego: A patelni jej ju lizae, co? Tak do biaej koci lizae? Z bczkiem byo? A moe z kleksem? A moe ty dup jej lizae przez pomyk, co, przyznaj si? Nie, wsadzi jej palec w dup, eby si nie pomyli!6 Za chwil przedmiotem spekulacji staj si zachowania seksualne jego rodzicw i siostry. Podczas posiedzenia na jaru-zelu moe mu spa na gow ponca gazeta lub wyldowa soik smalcu. Jego dostp do kcika moe zosta ograniczony do niektrych momentw dnia. Co rusz wypacana mu jest blacha w czoo. Kiedy prbuje czyta, co chwil trafiaj we kulki z chleba. Ze snu budzi go pstryknicie w nos. wieak dowiaduje si, e zanim zostanie grypsujcym, czekaj go jeszcze dugie miesice takiego przeladowania. Wreszcie w nocy jeden z mniej aktywnych przeladowcw moe nachyli si nad jego kiem z ofert: Ty, Studynt, ty siem nie peniaj. Ja przytrukam chopakom, to kopsnom ci spokj. Da-dzom ci na powrt kojko i bdziesz sie ama na jaruzelu bez 6 Cytaty z obrbki psychologicznej autora w wykonaniu Melona", Maksa", Hiszpana" i Takswkarza" w celi 6. Rozdzia 3 limitu. Ale musisz c dla mnie zrobi. Zrb mi lach. Tylko raz. Ja im nie powiem. Obcigniesz mi i bdziesz wolny jak wierszcz"1. Zbaamucony wieak, ktry przyjmie ofert, przegra swj wizienny los, a bdna decyzja pooy si cieniem na caym jego yciu. Zostaje cwelem, otrzymuje kobiece imi i zmusza si go, by jad i mieszka w pobliu jaruzela. Wieczorami wkada sukienki zrobione z koca i taczy kankana ku uciesze celi. Bywa gwacony. Czciej jednak przyzwyczaja si do nowej roli i zaczyna dobrowolnie wiadczy usugi seksualne. Przecwelanie ma rne warianty, ale wieak zawsze jest poddany presji psychologicznej i moe odrzuci oferty: By tu kiedy taki gwniarz maolat, skrcili go ze wsplasem, tamten by par cel dalej. Dowiadujemy si od tamtego, e ten u nas go przypucowa, wszystko psom wyklarowa. Mao nas naga krew nie zalaa. Bax jak go zapa za frak, to ten a przez kojo przefrun i gruchn na pokad. Nie ma co, za takie frajerstwo musi by kara. cigaj spodnie i dawaj dupy!", a on nie. Dobra! Na obiad zjad yk zupy i p kartofla, reszta posza do bardachy. Na kolacj - ks chleba i yk kawy, reszta do bardachy. Tak samo na drugi dzie. Na trzeci dzie spuci spodnie (Geresz 1986: 26). Strategiczny kontekst tego testu tumaczy, dlaczego rzeczywiste i potencjalne ofiary mog przedstawia diametralnie rne opisy i jakie maj po temu motywacje. Po pierwsze, ci, ktrzy oblali test, nie dowiedz si, e nie musieli przyjmowa oferty. Jako cwele, bd

odcici od informacji. Z kolei ci, ktrzy zdali, dowiedz si wkrtce, e przecwelanie jest rutynowym testem, a nie improwizacj oraz e istniej do standardowe procedury jego przeprowadzania. Ponadto ofiara ulegajca przemocy niemal zawsze ma moliwo dalszego stawiania oporu. Moe jedynie uzna opr za zagraajcy yciu" 7 Scenariusz przecwelania zastosowany wobec autora w celi 6 i rekonstrukcja finalnego monologu Maka, ktry podj prb przecwelenia. Podobny scenariusz zosta przedstawiony podczas nocnej bajery. Dwa przecwelenia, do ktrych doszo w celach znajdujcych si blisko mojej, przeprowadzono wedug podobnego scenariusza, zob. take relacje winiw, bezporednio lub porednio powoujce si na zasad dobrowolnej zgody: Geresz (1986: 26), Trbicki (1988: 17) i Wojciechowski (1981: 139-140). Inicjacja i bezcelowy" lub zdecydowa si na walk a do mierci", bez wzgldu na konsekwencje. Jedna z dwch powyszych interpretacji sytuacji gwatu pojawia si waciwie we wszystkich opisach wiziennych. W rzeczywistoci zamierzonym celem testu jest dokadnie stworzenie takiej wanie sztucznej sytuacji decyzyjnej, w ktrej obiekt testu wytworzyby sobie jeden z dwch opisanych obrazw mentalnych. Nastpnie wiecy o sabym charakterze" (ci, ktrzy si poddadz) zostaj oddzieleni od silnych" (ci, ktrzy zdecyduj si walczy do koca). Oczywicie wystpuj rnice w sposobie przeprowadzania testu i moliwa jest sytuacja, w ktrej ofiara istotnie nie ma adnych szans na uchronienie si przed gwatem. Sytuacje takie nie s jednak czste. Jedna z waniejszych tajnych norm grypsowania mwi bowiem, e przecwelany musi dobrowolnie zgodzi si na udzia w stosunku homoseksualnym. Chrzest jest czstym testem na stodoach. Ci, ktrzy go nie zalicz, zostaj frajerami, nie cwelami. Do czterdziesto- lub pidziesicioosobowych stod stale napywaj nowi winiowie w tempie dziesiciu na miesic. Raz na dwa lub trzy tygodnie starszyzna przygotowuje bolesny" i krwawy" rytua majcy oceni wytrzymao wieakw na bl. Czas oczekiwania wypeniaj okrutne opowieci o tych, ktrzy utracili koczyny albo nawet ycie. Nie przejmujcie si blem, mwi starszyzna, kady prawdziwy grypsujcy musi przej t prb. Kto nie przejdzie testu, nie zasuguje na przywilej doczenia do kasty. Ci, ktrzy przetrwaj, zostaj grypsujcymi. Pn noc, przy wietle pochodni zrobionych z tuszczu i przecierade, maa armia wieakw z zawizanymi oczami zostaje rozcignita na stokach. Kat, wykonawca testu, przygotowuje marchew, specjalnie spreparowany mokry rcznik, ktrym mona pono ama koci bez pozostawienia zewntrznych ladw bicia. Przeraony wieak otoczony przez krg zaknionych krwi, pnagich winiw czeka na mordercze razy. Tu przed rozpoczciem kani kat oferuje mu moliwo przerwania ceremonii w zamian za rezygnacj z przywileju doczenia do grypsujcych. Ten, kto przestraszony gron sceneri przyjmie propozycj, natychmiast otrzymuje symboliczny cios w twarz od kata. Pod jego adresem pada rytualny bluzg: Id do Rozdzia 3 wora, frajerze jebany! Chuj ci w dup!". Otrzymuje, co chcia. Zostaje frajerem8. Ci, ktrzy przezwyci pokus odstpienia od testu, przechodz do kolejnego etapu inicjacji. Razy zadawane podczas chrztu s symboliczne, jest on bowiem niegron maskarad. Okrutne bicie, opisywane plastycznie w przeddzie chrztu, grozioby karami i dodatkowymi wyrokami dla organizatorw. Zorganizowanie prawdziwej prby byoby wic zbyt kosztowne dla starszyzny. W rzeczywistym chrzcie bicie wieaka ogranicza si do lekkiego pacnicia mokrym rcznikiem po zadku9. Poniewa wiecy przechodz przez test kolejno, decyzja jednego, aby podda si prbie, ujawnia mistyfikacj pozostaym. Prowadzi to do nierwnoci szans kandydatw. Jeli jeden z nich nie zda, pozostali wci zachowuj szans na sukces. Pozytywny wynik testu ujawnia

natomiast fikcj czekajcym na prb, ktrzy dziki temu atwo go zdaj. Ta cecha testu skania starszyzn do manipulowania kolejk. Testujcy czsto zaczynaj od majcych najwiksz szans oblania lub ustawiaj kolejk zgodnie z wasnymi interesami, umieszczajc lubianych czy uytecznych dla siebie wieakw na kocu. Gry przecwelania i chrztu wykorzystuj fundamentaln asymetri wiedzy o kodzie wiziennym midzy starymi winiami a wieakami. Struktura obu prb jest podobna. wieak staje przed prost decyzj: moe przyj ofert kata (A) albo j odrzuci (O). Maskarada przed testem suy odpowiedniemu skonstruowaniu problemu decyzyjnego. Wyboru dokonuje si midzy wykonaniem pewnej upokarzajcej czynnoci lub tchrzliw kapitulacj a rytualnym biciem czy innymi represjami. Ma on otworzy wrota do kasty grypsujcych. W przypadku wybrania moliwoci A wieak oczekuje ujmy na honorze. Wybranie 8Ju w roku 1951 wiecy na stodoach w wizieniu na Gsiwce byli poddawani przez trybuna kanadyjski" wstpnemu egzaminowi, dzielcemu ich na zodziei, frajerw oraz inne grupy i wykorzystujcemu proste gierki sowne (zob. Wojciechowski 1981: 128). Prostym testem twardoci wieaka, ktremu egzamin przed trybunaem poszed le, byo sprawdzenie jego reakcji na komendy: Padnij teraz na pysk!" lub Czogaj si pod koj, ty szmato!" (ibid.: 132, 137). Zapewne ten wanie trybuna i pochodne testy wyewoluoway w bardziej wyrafinowany chrzest, przecwelanie i gierki. 9Przez chrzest przeszedem w celi 13. Typowy charakter tego scenariusza potwierdzi si podczas pniejszych rozmw ze starszyzn celi. Inicjacja pE=-2 (0) -1 pE=-2 (0) rysunek 8. Gra Selekcja". A - akceptacja oferty; O - odrzucenie oferty; pE - oczekiwany przyszy bl fizyczny bdcy konsekwencj wyboru O. Czon pE zawiera poprawk na oczekiwany bl zwizany z poddaniem si testowi. wieak ocenia, e pE = -2. Przeprowadzajcy test wie, e pE = 0, co zostao zaznaczone w nawiasach. Jeli pE = -2, strategi dominujc dla wieaka twardziela jest wybr O, a dla wieaka miczaka wybr A. moliwoci O przynosi cierpienie fizyczne i (lub) psychiczne (zob. rysunek 8). Zamierzonym celem prby jest odrnienie twardych wieakw od mikkich. Mikki wieak nie dba specjalnie o swj honor i woli przyj ofert A, ni stawi czoo bolesnym konsekwencjom jej odrzucenia. Twardy wieak ceni honor nad ycie" i wybiera moliwo O. Tak wiec wybr wieaka ujawnia typ jego charakteru. Majstersztykiem mistyfikacji w tej grze jest celowe wprowadzenie wieaka w bd przez starszyzn. Otumaniony wieak przecenia warto czonu pE (oczekiwanego przyszego blu fizycznego bdcego konsekwencj wyboru O) w stosunku do korzyci pyncych z niehonorowego zachowania. Rzeczywista warto pE, znana wycznie starszynie, wynosi zero. W takiej sytuacji odrzucenie oferty jest lepszym wyborem dla obu typw wieakw. Mistyfikacja pozwalajca ukry warto pE zamiast wykonywania testu wedug zapowiedzianego scenariusza zmniejsza rozmiary przemocy w celi, a w take zagroenie starszyzny karami administracyjnymi. Oba testy maj pewn wad. Kiedy stanem przed testem przecwelania w wersji opisanej wyej, wcale nie musiaem wy Rozdzia 3 kaza si stalowym charakterem, aby odrzuci ofert Maka. Mimo zrcznej mistyfikacji domyliem si, e stoj przed prb charakteru i e odmowa jest lepsza od przyjcia oferty.

Zamierzony cel testu - ocena, czy jestem twardzielem, czy miczakiem - nie zosta zatem osignity. Wada testw polega wic na tym, e s zaprojektowane jedynie dla wieaka niepoinformowanego, czyli takiego, ktry wierzy w maskarad i nie zna prawdziwej kary. wieak poinformowany jest wiadom starannie ukrywanego faktu, i odmowa jest zawsze korzystniejsza. W takiej sytuacji test jest nieskuteczny (zob. rysunek 9). natura Rysunek 9. Gra Selekcja z poinformowanym wieakiem". A - akceptacja oferty; O odrzucenie oferty. Poinformowany wieak wie, e test jest bezbolesny i e poprawka na oczekiwany bl wynosi 0. Wybr O zawsze przynosi wysz wypat i jest strategi dominujc w tej grze zarwno dla miczaka, jak i dla twardziela. Gry z rysunkw 8 i 9 mona poczy w wiksz gr, z czterema typami graczy, to znaczy tak, ktra oprcz wymiaru twardy-mikki ma rwnie wymiar poinformowany-niepoinformowany. W tego rodzaju grze kat potrafi zidentyfikowa niepoinformowanego miczaka, nie potrafi jednak odrni prawdziwego twardziela od poinformowanego miczaka. wieak moe by poinformowany albo dziki temu, e jest sprytny i potrafi domyli si celu przedsiwzicia, albo dziki przeciekowi od osoby trzeciej. Mimo e konsekwencje przecieku bywaj bolesne, czasem zdarzaj si niedyskrecje niwelujce Inicjacja warto diagnostyczn testu. Grypsujcy pilnuj si jednak nawzajem, co skutecznie zapobiega wikszym przeciekom. Z kolei kaci zazwyczaj odgrywaj swe role przekonywajco. Rzadko kto ma motywacj do sprzedania puenty. Przeciek lub marne przeprowadzenie testu osabiaj pozycj kata w grupie. Kat sam moe by krlikiem dowiadczalnym w wikszej grze. Po kilku tygodniach zrozumiaem, e Maniek, mj potencjalny gwaciciel, sam by obiektem testu wyszego rzdu. Hiszpan", szara eminencja celi, postawi przed nim zadanie przecwelenia wieaka. By moe chcia sprawdzi, czy ten byby powanym przeciwnikiem w potencjalnej grze o zdominowanie celi opisanej w rozdziale 6 w zwizku z omawianiem struktur koalicyjnych. A moe celem Hiszpana" byo osabienie pozycji Maka - postawienie przed nim zadania, ktrego szanse na sukces Hiszpan" ocenia jako mae. Makowi nie poszo za dobrze, jako e odgadem ukryty cel zoonej przeze propozycji. Obla zatem swj test wyszego stopnia, cho bezporedni kar Maka by jedynie brak awansu w hierarchii celi. Gierki Po wyraeniu chci grypsowania albo po pomylnym przejciu wstpnych testw wieak zostaje zaakceptowany jako kandydat na grypsujcego. Wkracza wwczas w etap mniej lub bardziej wyrafinowanych testw sprawdzajcych przede wszystkim jego spryt, czasem si charakteru10. Ameryka, przejciowy okres obserwacji i prb, trwa od kilku tygodni do kilku miesicy. Nazwa ta odzwierciedla zarwno traumatyczne dowiadczenia polskich emigrantw w nowym otoczeniu, jak i wisielcze wizienne poczucie humoru, przeciwstawiajc Ziemi Obiecan niskiemu statusowi wieaka. W polskich wizie 10 Przez wikszo gierek opisanych dalej przeszedem w celi 6. Inne gierki zostay zrekonstruowane podczas bajery herbacianej i rozmw w celach 7--13. Opisy pojedynczych gierek mona znale w publikacjach Jerzego Geresza (1986), Zbigniewa Gluzy (1987), Henryka Michalskiego i Jacka Morawskiego (1971), Klemensa Stpniaka (1993), Jacka Stwory (1993) oraz Jerzego Trbic-kiego (1988). Rozdzia 3 niach Ameryka jest waniejszym skadnikiem prizonizacji ni socjalizacja wymuszana przez personel.

Gry oraz sytuacje decyzyjne s starannie aranowane, analizowane i oceniane przez starszyzn celi. Oceny dokonywane w tajemnicy bezporednio po kadej waniejszej interakcji stanowi podstaw decyzji, czy mona ju wieaka zaakceptowa jako grypsujcego in spe, uczyni frajerem, czy te naley kontynuowa prby. Kandydat nie zawsze jest wiadom, e jest testowany. W przypadku gierek fakt uczestniczenia w prbie jest zazwyczaj albo powszechnie znany, albo mona si go atwo domyli z kontekstu sytuacji. Trudniej zauway prawdziw natur rnych ukrytych gier i testw wyaniajcych si w naturalny sposb podczas codziennych interakcji. Gierki odbywaj si pnym wieczorem lub w nocy, po zamkniciu celi. Grypsujcy przygotowuj scen wydarze w tajemnicy przed wieakiem, koordynuj swoje dziaania i przydzielaj przysze role. Wykorzystywane przez nich akcesoria to platerki, kubany, fikoy, koce i inne elementy wyposaenia celi. Lokalne grube ryby staraj si trzyma w cieniu, co w razie ewentualnego wypadku gwarantuje im bezpieczestwo. Czasem tylko angauj si w mniej wane testy, aby zamanifestowa swoj obecno. Najwaniejsze role przypadaj wieakowi i szeregowcom grypsowania. Legendy wizienne gosz, e gierki wywodz si z wszechstronnych egzaminw dyplomowych na przedwojennych polskich i rosyjskich podziemnych uniwersytetach zodziejskich. Sytuacje przypominajce gierki mona znale w opisach ycia w sowieckich guagach (zob. Bukowski 1984: 218; Herling--Grudziski 1989: 200). Premiuj one si charakteru, refleks, przytomno umysu, gotowo do dziaania i umiejtno pomijania nieistotnych faktw. Jeli wieak radzi sobie szczeglnie dobrze, jego Ameryka moe zosta skrcona i szybko docza do grypsujcych. Sabe wyniki owocuj duszym okresem testw i bardziej brutalnym ich przebiegiem. Gierki przypominaj zarwno dowiadczenia z psychologii spoecznej, jak i sztuczne sytuacje decyzyjne eksperymentalnej teorii gier. Celem deklarowanym przez starszyzn jest posortowanie wieakw wedug typu charakteru i lotnoci umysu. Inne, nie deklarowane wypaty odgrywaj istotn rol poprzez Inicjacja Rysunek 10. Gierki. Zgodnie z ruchem wskazwek zegara, patrzc od okna: widoki, dziad, rowerek, wizienny fiat, petwonurek, zapachy. Rysunek wykonany przez Mirka Andrzejewskiego w 2003 r. Bolek i Lolek: testujcy i wieak siedz naprzeciw siebie na fi-koach; testujcy unieruchamia kolana wieaka midzy wasnymi kolanami; pokazuje mu praw pi i mwi: To jest motywowanie starszyzny do wymylania i przeprowadzania gierek. Za odegran rol testujcy zostaje wynagrodzony prestiem oraz rozmaitymi dobrami cenionymi w wizieniu, ktre nierzadko odbiera si wieakowi. wieak jest oblewany wod, starannie obtukiwany, przypiekany, faszerowany past do zbw i popioem. Przemoc pojawia si jednak rzadko. Znacznie czstsze s groba uycia przemocy lub pomysowa mistyfikacja. Komentowanie wynikw wczeniejszych gierek jest jednym z ulubionych tematw rozmw w celi. Wszystkie te korzyci sprawiaj, e umiejtno wymylania i aranowania gierek jest cennym atutem kadego grypsujcego. Ponisza lista obejmuje najbardziej popularne gierki. Istniej one w wielu wariantach i nosz rozmaite nazwy (zob. take rysunek 10). Rozdzia 3 Bolek" oraz lew i mwi: To jest Lolek"; nastpnie uderza wieaka tu nad kolanem, w bardzo wraliwe miejsce, i pyta: Kto ci uderzy?"; odpowiedzi Bolek" i Lolek" powoduj nastpne uderzenie i powtrzenie pytania; gra koczy si po podaniu oczekiwanej odpowiedzi: Ty"; burza: wieak, czasem picy, zostaje zawinity w koc i unieruchomiony

przez kilku grypsujcych; pomysodawca opowiada historyjk: Nadchodzi burza - uderza pierwszy grzmot - zaczyna pada - burza z piorunami!"; grypsujcy uderzaj ofiar kubanem, polewaj wod, nastpnie uderzaj kubanami kilkakrotnie itd.; spodziewan reakcj jest odpowied: Wypogadza si!"; celowy: wieak wybiera ustami zapak; jeli wybierze dug, zostaje celowym, czyli winiem obarczonym przez administracj mao istotn funkcj skadania meldunkw podczas apeli; jeli wybierze krtk, dotychczasowy celowy zachowuje swoj funkcj; oczy wieaka zostaj przewizane platerk; wwczas jeden z winiw szybko ciga spodnie, wkada sobie zapaki midzy poladki i podsuwa wieakowi pod usta; tpy wieak cauje go w zadek; sprytny wieak sprawdza najpierw podty-kane mu przedmioty rk lub dyskretnie poluzowuje platerk zakrywajc mu oczy, by mc kontrolowa rozwj sytuacji; dentysta: wieak ma by poddany operacji czyszczenia zbw; siedzi na fikole z zamknitymi oczyma, a kiedy szeroko otworzy usta, lduje w nich zawarto popioki; oczekiwanie: nie zamykaj oczu cakowicie i monitoruj rozwj sytuacji; dziad lub wariat: wizie-ochotnik z oczyma przewizanymi platerk prbuje zapa i rozpozna ktrego ze wsplokatorw; ci w tym czasie popychaj go i szturchaj; zapany i rozpoznany wizie zostaje dziadem; w rzeczywistoci ochotnik inicjujcy gr wszystko widzi przez platerk zawizan niedokadnie przez wsplnika; po krtkiej chwili krcenia si w kko apie zatem wieaka i identyfikuje go; wieak zostaje dziadem, a nastpnie dostaje bezkarne bicie od wspwiniw; oczekiwanie: pilnowanie ochotnika podczas przygotowa i trzymanie fasonu w przypadku zaliczenia oklepu; kiebasa: jest to wariant celowego; wieak z oczami zawizanymi platerk ma za zadanie znale umieszczon przed nim na stole kiebas i dotkn ustami; kiedy jest szykowany do gierki, inny grypsujcy staje przed stoem ze spuszczonymi spodniami, by wieak trafi ustami na jego penisa; pilot boeinga lub dwig: wieak z oczami przewizanymi platerk siada na fikoku; mwi mu si, e zostanie podniesiony Inicjacja do sufitu przez dwch grypsujcych; w rzeczywistoci grypsujcy jedynie koysz stokiem tu nad podog, co stwarza wraenie unoszenia; w pewnym momencie zwikszaj amplitud koysania i wieak spada na wyoon kocami podog; jego reakcj dokadnie si obserwuje; w wariancie tej gry wieak bdcy pod sufitem" ma za zadanie skoczy na podog, tak jak w petwonurku; petwonurek: wieak siedzi na grnym pitrze pryczy i ma zanurkowa, skaczc na gow do postawionego na pododze kubana z wod; w rzeczywistoci nurek jest bezpieczny; podczas zawizywania mu oczu platerk wyznaczeni wczeniej grypsujcy szybko rozpocieraj midzy pryczami ochronny koc; w obliczu niebezpiecznej prby oczekuje si odwagi; rowerek: midzy palce u ng picego wieaka wkada si kawaki gazety, ktre si podpala; wieak odruchowo zaczyna pedaowa, a po chwili si budzi; oczekiwanie: przytomno umysu i lojalno; spowied: wieaka zasania si kocem; zza koca padaj pytania: Czy bdziesz krad?"; odpowied: Nie" skutkuje anonimowo wymierzon pokut, czyli blach w czoo; oczekiwana odpowied: Bd!"; lista pyta moe by duga i wymylana na poczekaniu; tramwaj: wieak lecy na grnym pitrze pryczy zostaje znienacka zapytany przez lecego pod nim grypsujcego: Masz bilet?"; spodziewana odpowied brzmi: Mam"; jakakolwiek inna odpowied powoduje reakcj w postaci komentarza: Jedziesz na gap? Wynocha z mojego tramwaju" oraz silnego kopnicia z dou, ktre wyrzuca wieaka z posania na podog; gierka ta bywa form represji wobec wieaka za przesiadywanie na grnych pitrach prycz lub nawet za samo posiadanie takiego miejsca; grypsujcy staraj si zazwyczaj rezerwowa dla siebie grne prycze albo odbiera je stojcym niej w hierarchii;

widoki: wieak stoi przed oknem, patrzy przez kraty i matowe szyby na fragment wiata wolnociowego; ma opisa, co widzi; odpowiedzi typu: Widz samochd", Widz czowieka", Widz drzewo" nagradza si wypaceniem marchewy w zadek albo blachy w czoo; spodziewana odpowied brzmi: Widz wolno"; wizienny fiat: wieak zostaje wrzucony pod ko, a dwch winiw dociska go stokami do ciany; kierujcy testem wydaje polecenia: Wrzuci jedynk!", Wrzuci dwjk!" itd., co Rozdzia 3 prowadzi do stopniowego zwikszania nacisku; oczekiwan reakcj jest odpowied: Wrzucie luz!"; zapachy: wieak z oczami zawizanymi platerk ma za zadanie po zapachu rozpozna przedmioty podsuwane mu pod nos; rozpoznaje chleb i margaryn, a gdy jest gotowy do kolejnego gbokiego wdechu, testujcy wyciska mu w nos past do zbw; oczekiwanie: ostrono podczas wcigania powietrza. W rowerku, pilocie boeinga czy petwonurku obserwowuje si reakcj wieaka w obliczu niebezpieczestwa lub niezwykej sytuacji. Gry te maj struktur podobn do gry Selekcja" (zob. rysunek 8). Szczeglna twardo niesie ze sob dodatkowe korzyci. Mj znajomy, rwnie student z ksywk Student", skoczy z ka na podog, zanim otrzyma sygna od testujcych i zanim oni rozcignli asekurujcy koc. W efekcie dozna lekkiego urazu krgosupa. Lekarzowi powiedzia, e spad z ka. Ta demonstracja lojalnoci wobec wspwiniw natychmiast zakoczya Ameryk Studenta" z wynikiem pozytywnym. Inne gierki maj struktur podobn do prostej gry Ukryta strategia" (zob. rysunek 11). W Bolku i Lolku, tramwaju, wiziennym fiacie, burzy czy widokach tortura koczy si, gdy wieak wykrzyknie magiczne haso, ktrego mona si jako domyli z kontekstu gry. Sytuacja takiej gry porednio sugeruje wieakowi pewien zbir dostpnych strategii. Rzeczywisty zbir strategii jest obszerniejszy i zawiera prawidow odpowied lub spodziewan reakcj. wieak tpy" wybiera moliwo A lub B mieszczc si w zasugerowanym mu zestawie, a wieak sprytny wybiera najwaciwsz moliwo - C. I znw dla w peni poinformowanego wieaka test nie stanowi adnego problemu. Wreszcie gierki takie jak dziad, celowy, kiebasa czy zapachy sprawdzaj spryt i ostrono. Najlepszym dla wieaka wynikiem jest wymylenie pomysowej strategii odwracajcej role i wystawiajcej przeprowadzajcego gierk na miech. Na przykad w celowym poinformowany wieak moe niepostrzeenie ukry w ustach ig i bolenie uku nadstawiony mu do pocaunku zadek. Podobnie imponujca demonstracja umiejtnoci powoduje natychmiastowe zakoczenie okresu prb (zob. Inicjacja Rysunek ll. Gra Ukryta strategia". A, B - zbiory zasugerowanych strategii odpowiedzi (lub dziaa); C - poprawna czy te oczekiwana odpowied (lub dziaanie). Tpy wieak wybiera A albo B, a sprytny wieak wybiera C. Stwora 1993). Takie gierki jak celowy lub kiebasa pojawiay si w latach osiemdziesitych raczej w opowieciach ni w rzeczywistoci. Stanowiy bowiem preludium do potencjalnej degradacji, poniewa ich negatywny wynik prowadzi do pjcia do wora lub przecwelenia. Obowizujce wwczas normy grypsowania uznaway, e tak surowa sankcja za brak dowiadczenia i naiwno jest nadmiernie dotkliwa. rdem otrzykowskiego seksapilu gierek jest ich pomysowo, a take nieprzewidywalno tworzonych sytuacji i wymylanych strategii. W innych gierkach wieak jest wieszany na tygryswie, odgrywa astronoma, idzie do fotografa, bawi si w przeciganie liny, pynie dk, idzie z chopem przez wie, gra w salonowca, czyli dupniaka. Ja przeszedem przez mniej wicej tuzin rnych gierek. Omin mnie obowizkowy wczeniej petwonurek, gdy

po wypadku mojego znajomego wykonywanie tego testu zostao na Biaoce zawieszone. Wyniki prb, ktrym zostaem poddany, byy mieszane. Nie od rzeczy jest przedstawienie relacji z testu zakoczonego moim wielkim triumfem i zrwnowaenie jej opisem aosnej poraki. Pierwsza gierka, wizienny fiat, posza mi marnie. Nie rozumiaem, co si dzieje, i dlaczego kolekowie, ktrych przed chwil douczaem angielskiego, nagle zapali mnie pod pachy i wrzucili pod jabon. Darem si pod kojem przez kilka minut, natura Rozdzia 3 dociskany metalowymi fikoami do ciany, a biegi zmieniay si, a furczao. Wreszcie gdy przy kolejnej trjce trzeszczay mi ju koci, wpadem na pomys. Docinit do ciaa praw rk wymacaem w tylnej kieszeni spodni ebonitowy grzebyk. Gdy pada komenda: Czwrka!", udao mi si go zama, co wywoao gone trzaniecie, po czym sam zaryczaem moliwie najgoniej. W zaodze fiata zapanowaa konsternacja. Po chwili kierowcy niechtnie wrzucili luz i pozwolili mi si wygrzeba spod koja. Przyciskajc strategicznie praw rk do ciaa, powlokem si ponuro na stoek przy oknie. Przez reszt dnia miaem spokj, ale koci bolay mnie przez tydzie. . W trakcie gry w dziada miaem ju wicej dowiadczenia. Podczas przygotowa zorientowaem si, e Hiszpan" zawiza ochotnikowi Melonowi" platerk tak, e ten mg atwo zidentyfikowa zapan osob. Poprawiem j zatem. Hiszpan" ponownie nieco j zsun pod pozorem maej korekty. Ponownie j poprawiem, zablokowaem Hiszpanowi" dostp do Melona" i zarzdziem: Zaczynamy!". Melon", chcc czy nie chcc, zosta zmuszony gra prawdziwego dziada, a Hiszpanowi" nie udao si w trakcie gry poluzowa platerki kolece. Dziad dosta troch anemicznego oklepu od celi, jednak nie narzeka i nie mia do mnie pretensji. Po zakoczeniu zabawy jak prawdziwy dentelmen pospieszy z gratulacjami. Testy niejawne11 wieak czsto nie wie, e jest poddawany prbom i e jego zachowanie jest dokadnie obserwowane. Przecwelanie jest pierwszym takim testem. Inne testy wykorzystuj sytuacje dnia codziennego. Na przykad agresywny grypsujcy moe kaza mu zabawi cel i naladowa psa lub kota. Kto moe mu pierdn w nos. Jeli wski korytarz midzy pitrowymi kami jest zajty przez innych winiw, wieak pragncy przej pod okno, moe usysze sugesti skorzystania z objazdu pod kiem. Prby te maj prost struktur i proste roz 11 Przez testy niejawne przeszedem w celi 6, a ich przeprowadzanie na innych winiach obserwowaem w celach 8 i 13. Inicjacja wizania. Reakcj optymaln jest odmowa wykonania jakichkolwiek poniajcych czynnoci i stawienie czoa agresji bez wzgldu na wyobraone konsekwencje. Rwnie i tu pomysowa reakcja, na przykad zaintonowanie antykomunistycznej piosenki w odpowiedzi na danie piewu, moe zosta dodatkowo wynagrodzona. Wiele gier konfrontacyjnych motywuje ch redystrybucji najprostszych dbr wiziennych. wieak przynosi ze sob sporo cennych przedmiotw, takich jak nowe spodnie, buty, koszula, skarpety, witaminy, pasta do zbw, jedzenie czy przemycone w tajemnicy przed personelem pienidze. Niektre z tych dbr mog zosta dyskretnie skradzione i natychmiast przekazane do innej celi za porednictwem sieci grypsujcych. Inne, takie jak spodnie czy buty, mona zdoby tylko w drodze pomysowej nocnej kradziey lub wymuszenia zamiany na marny wizienny ach. Bronic swoich spodni, nie dospaem kilku nocy, aby jako pierwszy odebra kostk wystawion na noc za klap i nie pozwoli Makowi na ich przymierzenie. Mechanizmy zamiany s niezwykle pomysowe. Grypsujcy moe przymierzy wizienne

buty wieaka i obwieci, e s jak ula. Oj, chyba zrobim machniom na glany". Kradzie, wymuszona zamiana czy danie wykonywania przez wieaka nieprzyjemnych albo poniajcych czynnoci prowadz do konfrontacji. Prawie kady wieak wielokrotnie ma do czynienia z podobnymi sytuacjami. Jeli dokona waciwego wyboru, podnosi to jego szans na ryche dopuszczenie do grona grypsujcych. Dodatkowo zachowuje zarwno wasno, jak i godno. A wynik jest, jak to podczas Ameryki, zaskakujcy. Kada prba obrony swojej wasnoci koczy si natychmiastowym zaprzestaniem agresji przez grypsujcego i oznajmieniem, e on tylko dla zbytkw" chcia si wymienia, a jak wieakowi si pomys nie podoba, to nie ma problemu. Niemal wszystkie gry konfrontacji midzy starym winiem i wieakiem maj struktur przypominajc jednostronn gr Konfrontacja"12. W oryginalnej wersji Konfrontacji" gracze jednoczenie dokonuj wyboru midzy dwoma strategiami: walk (W) lub kapitulacj (K). Najkorzystniejszym dla gracza Popularn angielsk nazw tej gry jest Chicken". Rozdzia 3 wynikiem jest zwycistwo. Dochodzi do niego wwczas, gdy to on podejmie walk, a przeciwnik skapituluje. Jest to sytuacja korzystniejsza od obustronnej kapitulacji, za ta od poddania si przeciwnikowi podejmujcemu walk. Najgorszym wynikiem jest destruktywny, wyniszczajcy pojedynek. W wizieniu podobne preferencje przypisuje si miczakom, ktrzy boj si obrae fizycznych i kapituluj przed twardym przeciwnikiem. Kapitulacja zadaje miertelny cios reputacji winia. Kod wizienny wymaga okazywania siy charakteru niezalenie od okolicznoci i za wszelk cen. Tak wic dla wieaka twardziela kolejno dwch ostatnich wynikw jest odwrotna, czyli przedkada walk nad kapitulacj. Sytuacj tak pokazuje gra Jednostronna konfrontacja" (zob. rysunek 12). -1,-2(GM) 1,-1 -1,-1 (Gj.) 1,-2 Rysunek 12. Gra Jednostronna konfrontacja". Gra wedug stanu wiedzy wieaka. / zainicjowanie konfrontacji; SQ - status quo; W - walka; K - kapitulacja. Prywatna wiedza wieaka: jest miczakiem lub twardzielem. Prywatna wiedza agresora: GT i GM, tzn. dodatkowy ruch po wybraniu walki przez wieaka. wieak wierzy, e gra koczy si w momencie, gdy wybierze K lub W; jeli wyborem jest W, dochodzi do walki, ktrej wynik jest losowy, a wypaty szacowane na 1, 1 dla twardziela oraz 1, 2 dla miczaka. Podgry GT i GM s rozwinite na rysunku 13. W grze bior udzia agresor, czyli agresywny grypsujcy inicjujcy konfrontacj, oraz wieak. Agresor nie wie, czy ma do Inicjacja 81 czynienia ze wieakiem twardzielem czy miczakiem. Wykonuje wic pierwszy agresywny ruch i czeka na reakcj wieaka. wieak z kolei nie jest wiadom, e agresor ma do dyspozycji dodatkowy ruch i przypisuje mu standardowe preferencje twardziela, to znaczy zamiast akcji GT, zaznaczonej w nawiasie przy wypatach agresora, postrzega wypat jako 1, -1, a zamiast akcji GM - wypat w postaci 1, -2. Gra z rysunku 12 przedstawia zatem jedynie subiektywne wyobraenia wieaka. Reakcja w tej wyobraonej grze zaley od typu charakteru wieaka. Miczak kapituluje, a twardziel walczy. Kapitulacja jest dominujc strategi wieaka sabego, za walka dominujc strategi wieaka twardziela. Jeli wieak podejmie walk, wbrew jego oczekiwaniom nie prowadzi ona do krwawej jatki. Po podjciu walki wieak ze zdumieniem dowiaduje si, e agresor moe bez uszczerbku dla swojego honoru wycofa si z konfrontacji, to jest ogosi, e wieak przeszed prb. Rzeczywista gra, inna ni to si pocztkowo wydawao wieakowi, nie koczy si po jego ruchu: agresor ma wybr, co robi dalej (zob. rysunek 13). W tej grze mamy do czynienia z

Pseudokonfrontacj". Po wybraniu walki przez wieaka, akcja agresora Z, czyli ogo, e wieak zaliczy test", dominuje nad D, czyli wacz dalej". wieak wierzy zatem pocztkowo, e gra w Jednostronn konfrontacj", tymczasem agresor wie, e prawdziw gr jest Pseudokonfrontacj". Gracze maj nastpujce, sabo dominujce strategie w grach, w ktre, jak im si wydaje, graj: agresor: I, Z po W wieaka; wieak: miczak - K; twardziel - W. 1 tak wanie koczy si typowa gra: kapitulacj wieaka--miczaka lub ogoszeniem przez agresora, e wieak-twar-dziel zaliczy prb. Miczak unika konfrontacji, nie zdajc sobie sprawy, e wcale by do niej nie doszo, gdyby tylko wyrazi wol walki13. Dodatkowa akcja Z agresora ma kluczowe znaczenie dla jego motywacji do rozpoczcia gry. Akcj Z, czyli 13 Kolejn ilustracj powszechnoci tego wzorca jest scena z filmu Symetria Konrada Niewolskiego. wieak po wejciu do celi zostaje powiadomiony przez lokalnego osika, e ten chciaby z nim wieczorem si poboksowa. Czeka 82 Rozdzia 3 natura 0,0 1,-2 W rysunek 13. Gra Pseudokonfrontacj". Gra wedug stanu wiedzy agresora. I - zainicjowanie konfrontacji; SQ - status quo; W walka; K - kapitulacja; Z - ogo, e wieak zaliczy test"; D - walcz dalej". Prywatna wiedza wieaka: jest miczakiem lub twardzielem. ogo, e wieak zaliczy test", rni od poddania si to, e posta prawdziwej gry jest powszechnie znana starszynie celi. Gdyby wieak nie zaakceptowa wycofania si agresora i prbowa dalej walczy, starszyzna szybko potwierdzi, e bya to tylko prba. Gotowo starszyzny do reinterpretacji gry rozwizuje problem stojcy przed spoecznoci grypsujcych: jak wykorzysta wieaka, nie ryzykujc przy tym utraty prestiu lub odniesienia obrae, jeli wieak okae si twardzielem. Istnienie ukrytego ruchu zapewnia wic pomysowe zabezpieczenie si starszyzny przed twardymi wieakami. Wobec braku skutecznych kar ze strony wadz wizienia za wszczynanie bijaprzestraszony na walk, jednak w momencie prby decyduje si na jej podjcie. Wwczas osiek oznajmia mu ze miechem, e to tylko prba. Inicjacja tyk takie zabezpieczenie dostarcza wiziennym zabijakom wystarczajc motywacj do inicjowania testw. Podobnie jak w wypadku wczeniejszych gier warto diagnostyczn testu obniaj problemy informacyjne. Jeli wieak jest poinformowany, to znaczy, gdy akcje GT i GM s mu znane, i wie, e prawdziw gr jest Pseudokonfrontacj", mamy do czynienia z trywialn rwnowag w strategiach sabo dominujcych, to znaczy: agresor: I, Z po W wieaka; wieak: zawsze W. Poinformowany wieak zawsze jest gotw walczy, niezalenie od tego, jaki ma charakter, gdy wie, e do prawdziwej walki i tak nie dojdzie. Uniwersytet wizienny Jeli wieak dotar do tego momentu, oznacza to, e zosta ju zaakceptowany jako przyszy grypsujcy. Ostatnim etapem jego drogi jest tajne szkolenie, zwane nocn bajer14 lub uniwersytetem wiziennym. Powinien ju dobrze zna podstawowe obyczaje i sownictwo. Celem szkolenia jest nauczenie go wszystkich tajnych norm, tajnej gramatyki jzyka, znaczenia rnych testw, a take logiki sankcji i mobilnoci midzyka-stowej.

Podczas odbywajcych si pn noc szkole zesp instruktorw przekazuje kandydatom tajn wiedz o grypsowaniu. wiecy gromadz si na ku instruktora i przez kilka godzin ucz si, recytuj formuki i odpowiadaj na pytania. Po paru dniach wieak jest niemal nieprzytomny z niewyspania. Instruktorzy natomiast zmieniaj si i nie zarywaj wicej ni jednej nocy tygodniowo. Instruktorzy pracuj pro bono, a ich duma z postpw wychowanka przypomina do pewnego stopnia dum promotorw naukowych. Powicaj rwnie wicej czasu bardziej rozgar14 Sowo bajera" ma w wizieniu wiele znacze, zob. Sownik podstaw bajery. Rozdzia 3 nitym studentom. Szkolenia prowadzone na stodoach (gdzie osignicia dydaktyczne instruktora mog wpywa na jego status i mog by obserwowane przez innych grypsujcych) wydaj si wszechstronniejsze ni w maych celach. Instruktor ma jednak siln motywacj do solidnej pracy niezalenie od wielkoci i skadu celi. Jego reputacja moe ucierpie, jeli pozwoli na promocj intelektualnego wakonia, za lojalno sprytnego i twardego wychowanka dostarcza mu dodatkowej ochrony w razie potencjalnych kopotw. Nacisk na pene opanowanie przez wieaka ducha i litery tajnej wiedzy jest znaczny. Na typow bajer skada si od pidziesiciu do stu godzin wykadw i egzaminw. Zakres materiau jest olbrzymi i wstpna edukacja obejmuje jedynie podstawy. Nawet najpilniejsze szlifowanie tajnego jzyka w czasie dugiego wyroku moe nie wystarczy, aby opanowa go perfekcyjnie. W kadym momencie wiziennej kariery grypsujcy moe zetkn si z nieznanym sobie terminem lub znale si w trudnej do zinterpretowania sytuacji. Ostateczny egzamin jest czsto rozoony w czasie. Pytania powtarza si a do wyeliminowania wszystkich bdw. Obudzony przez instruktora w rodku nocy kandydat musi odpowiedzie prawidowo na jego pytanie. Niemal kady przystpujcy do szkolenia ma wystarczajcy potencja intelektualny, aby je ukoczy. Poniewa ma rwnie siln motywacj do cikiej pracy, wczeniej czy pniej zostanie zaakceptowany jako regularny grypsujcy. Mniej inteligentni wiecy s zazwyczaj eliminowani na wstpnych etapach, przez przecwelanie, gierki lub inne testy. Tajny trening wyposaa grypsujcego w narzdzie umoliwiajce wysyanie wiarygodnego sygnau o jego przynalenoci kastowej. Stanowi ubezpieczenie grypsujcego i kapita subkulturowy na wypadek przeniesienia do nowego wizienia albo do nowej celi. Pozwala rwnie innym winiom szybko oszacowa poziom jego oglnej wiedzy wiziennej. Humor i inteligencja grypsujcego znajduj ujcie w swawolnej zabawie terminami subkultury. Nic dziwnego, e grypsujcy czsto zakochuj si do nieprzytomnoci w ich sekretnym kodzie, a mistrzowskie opanowanie tego kodu staje si yciow pasj. Niektre zachowania wynosz na wolno, niektrych norm przestrzegaj Inicjacja niezalenie od okolicznoci i dla zabawy albo cakiem powanie zmuszaj ony czy kochanki do nauczenia si ich. Autor tych sw nie jest wyjtkiem. Nastpne rozdziay opisuj, czego dokadnie wieak uczy si podczas nocnej bajery. Rozdzia 4 Kod Winiowie mwi wasnym jzykiem, kultywuj wasne obyczaje i rytuay, przestrzegaj wasnych norm. miej si z artu, ktry osoba postronna uznaaby za chybiony, i mog gwatownie zareagowa na gest zamierzony jako przyjazny. Interpretuj zachowania inaczej ni spoeczno wolnociowa. Rnice te wynikaj z istnienia kodu wiziennego, ktry na swj wasny sposb klasyfikuje gesty i zachowania jako wrogie, obraliwe, neutralne lub przyjazne. Pewn cz kodu wiziennego mona zrekonstruowa, obserwujc codzienne interakcje winiw. Wikszo sownictwa oraz norm regulujcych najbardziej typowe sytuacje pod

cel jest elementem wiziennej wiedzy powszechnej. Te p-tajne elementy kodu wiziennego maj pewne wsplne waciwoci. Po pierwsze, utrzymywanie ich w tajemnicy przed personelem albo niszymi kastami byoby niezwykle trudne. Zatem winiowie ze wszystkich kast, a take stranicy podobnie nazywaj przedmioty wizienne i najczciej wykonywane czynnoci. Po drugie, czynnoci takie jak defekacja czy popier-dywanie s potencjalnym rdem dyskomfortu dla wszystkich mieszkacw celi. Koordynowanie takich czynnoci i nadzorowanie kooperacji ley we wsplnym interesie. Grypsujcy nie trzymaj tego rodzaju norm w sekrecie i nawet zachcaj nisze kasty do nauczenia si ich. Niekiedy nauk moe by uproszczone nocne szkolenie grypsujcych. Rozgarnity wieak bez adnego treningu nauczy si podstawowego sownictwa i podstawowych norm w kilka tygodni. Ukryta cz kodu jest cile tajna i znacznie trudniej j wy-dedukowa z codziennych interakcji. Reguluje ona czynnoci Kod mniej rutynowe oraz posugiwanie si bajer. Oglne reguy zachowania definiuj, co w rnych sytuacjach jest waciwe albo niewaciwe. Reguy jzykowe zabraniaj uywania pewnych kombinacji sw lub nakazuj ich uywanie. Tajne reguy cz powszechnie obserwowalne zachowania z normami podstawowymi. Tak wic tajna cz kodu wiziennego zawiera zarwno szereg tajnych regu, jak i uzasadnie wyszego rzdu dotyczcych powszechnie obserwowanych zachowa i obyczajw. wieak czy badacz miaby ogromne kopoty, prbujc nauczy si tajnego kodu w inny sposb ni dziki wykadowi dowiadczonego grypsujcego. Grypsujcy nie maj jednak powodu, aby wsppracowa z badaczem. Z kolei ujawnienie regu personelowi lub czonkom niszych kast jest surowo karane przez spoeczno grypsujcych. Udawanie winia i obserwacja uczestniczca pomogyby w niewielkim stopniu. Wizienne techniki rozkminiania podejrzanych typw, a badacz przebrany za winia natychmiast wzbudziby wtpliwoci, s skomplikowane, pomysowe i niesychanie skuteczne. Przypominam, e ja sam zostaem rozkminiony dwukrotnie przez kolekw z celi jako przebrany socjolog, mimo e byem autentycznym winiem! Grypsujcy trafnie odgadli moje intencje badawcze mimo wszystkich dokumentw, odpowiednich opowieci, korespondencji, a take psychologicznych korelatw uwizienia. Oto przykad pomysowej techniki rozkminiania. Pod cel-k 12 wpad pochodzcy z Lubina nowy wizie i przedstawi si jako pikarz pierwszoligowego Zagbia Lubin. Kiedy zacz sypa kontaktami i anegdotami, zauwayem, e Francuz", jeden z winiw z tej celi, spokojnie sign po gazet z wiadomociami sportowymi. Po chwili j odoy, a po minucie zapyta przyjanie Lubelaka": A moe ty znasz mojego wujka, XY, bo on te w mieszka w Lubinie?". Lubelak" zaprzeczy, na co Francuz" wymia go: XV to imi i nazwisko pierwszego trenera druyny pikarskiej Zagbia Lubin. Co to za pikarz, co nazwiska wasnego trenera nie zna!". Nawet publiczny charakter kodu ptajnego nie czyni go natychmiast atwo dostpnym dla ciekawskiego obserwatora. Winiowie niechtnie dziel si jakkolwiek informacj, chyba e jej publiczny charakter jest niekwestionowalny, a podzielenie Rozdzia 4 si ni przysporzy im zysku. Prowadzi to do czstego sprzedawania kolumny Zygmunta" nie grypsujcemu wieakowi, badaczowi lub czonkowi personelu. Fakty nieistotne zostaj adnie opakowane i podane jako supertajne - w zamian za odpowiedni przysug albo konkretne dobro. Co wicej, grypsujcy maj zasad nieujawniania faktu, e jaka tajna wiedza w ogle istnieje. Niegrypsujcy, ktry nigdy nie przeszed treningu nocnej bajery, kto z personelu wiziennego czy naiwny badacz mog bdnie zaoy, e ptajny kod jest w rzeczywistoci caoci tajnej wiedzy wiziennej.

Kod ptajny Najistotniejszym, wsplnym dla wszystkich kast elementem subkultury jest niewtpliwie jzyk. O ile jednak grypsujcy kontroluj bajer i stosuj skomplikowane reguy gramatyczne, o tyle kompetencja jzykowa niszych kast koczy si zwykle na poziomie sownictwa. Najwaniejsze ptajne normy niejzykowe dotycz ywnoci, jedzenia, fizjologii oraz, w mniejszym stopniu, seksu i donoszenia. Reguy jzykowe zostan opisane dokadniej w nastpnym rozdziale. Podstawowym funkcjom fizjologicznym winia powica si pod celk niesychanie duo uwagi. We wspczesnych spoeczestwach czynnociom takim jak popierdywanie, bekanie, kichanie, plucie, defekacja, oddawanie moczu czy masturbacja towarzysz wyrane normy. Osoba bdca pod presj danej potrzeby zazwyczaj starannie usiuje ukry jej zaspokojenie przed postronnym okiem, uchem lub nosem. Przypadkowe gone oddanie gazw w miejscu publicznym jest niemal powszechnie interpretowane jako powd do wstydu. Norma wstydu moe ulega rozlunieniu w sytuacjach bliskich wizi osobistych lub radykalnej kontestacji zewntrznego spoeczestwa. W wizieniu norma wstydu znika cakowicie. Istniejce tam normy brudnej fizjologii odzwierciedlaj niedostatek powierzchni i powietrza. Zachowania wizienne bodaj w najdoskonalszym stopniu ucieleniaj odrodzeniowy idea nic, co ludzkie nie jest mi obce" - przynajmniej w stosunku do oprniania jelit i pcherza. Kod Popierdywanie, defekacja i oddawanie moczu stanowi dyskomfort dla postronnego nosa i ucha zamknitego w ciasnej przestrzeni. Pamitajmy, e objto powietrza przypadajcego rednio na winia wynosi 3-4 m3, a ruch powietrza jest wolny. Poniewa wizienny wikt jest marny, pierdnicia s zarwno czste, jak i bardzo mierdzce. Smrodek ulatnia si z maej celi po duszej chwili. Nieskoordynowane puszczanie bcz-kw doprowadzioby zatem do permanentnego dyskomfortu. Sytuacja ta tworzy siln motywacj do koordynowania czynnoci fizjologicznych. Spjny blok norm wiziennych regulujcych brudn fizjologi wymaga od winia, aby potrzeba pierdnicia, wyprnienia si albo oddania moczu zostaa ogoszona wszem i wobec z wyprzedzeniem. Jedzenie w trakcie zaatwiania potrzeb brudnej fizjologii przez innego winia jest uwaane za obraliwe wzgldem siebie samego. Przestrzegania norm brudnej fizjologii oczekuje si od winiw wszystkich kast. Popierdywanie Intencja oddania gazw musi zosta oznajmiona gono i jednoznacznie. Pierwszym krokiem jest zadanie standardowego pytania: Szami?". Po chwili, kiedy nikt nie odpowie twierdzco, pada ostrzeenie: Nie szama!". Dopiero wwczas wizie moe sobie uly. Jego koledzy z celi mog rwnie dorzuci si do puli z krtkim oznajmieniem: Pula!". Winiowie czsto korzystaj z okazji dodania do puli i pojedyncze Nie szama!" moe szybko wyzwoli w celi radosn reakcj acuchow. Dowiadczeni grypsujcy maj zadziwiajc umiejtno cigego wytwarzania gazw lub walnicia z butli na zamwienie. Czstotliwo okrzykw Szami" i Nie szama" jest pod celk tak dua, e niektrzy niegrypsujcy nazywaj grypsujcych szamakami. Pryczki s rne. Pojedynczy bczek moe sta si cichcem, moe si wchon albo nawet wcale si nie zmaterializowa. Moe te sta si dublem lub nawet dugim acuchem mniejszych i krtkich pierdni, zwanych Pszczk Maj lub lotem trzmiela. Jeli nieprzyjemnie pachnie, nazywa si go skunksem, kiszczakiem albo czesiem, na cze generaa Czesawa Kiszczaka, wczesnego ministra spraw wewntrznych. Rozdzia 4 Pechowy wizie moe te zakoczy pierdnicie kleksem. Jak wic wida z powyszych przykadw, do najwaniejszych wymiarw wiziennej klasyfikacji pierdni nale liczba powtrze, gono, zapach i poziom wilgotnoci. Bczki szczeglnie interesujce maj osobne nazwy, takie jak podkodernik jadowity, zacichacz fotelowy i gulgotnik wanienny.

Najlepsz strategi wobec produktw wasnych jelit jest pena otwarto. Humor wybawi ci z najwikszej kabay. To nic, jeli przytrafi ci si przypadkowy kiszczak. Moesz ocali sw godno, nawet gdy walniesz kleksa. Jeli natomiast produkujesz regularnie kiszczaki przez duszy czas, wane jest, aby powanie zabra si za rozwizanie problemu. Rozstrj odka nie jest w wizieniu twoj prywatn spraw. Trzeba troch zmieni diet, moe troszk si przegodzi. Rozwizaniem godnym dentelmena jest umieszczenie swojego zadka na peryferiach celi, w okolicy okna lub klapy i wydmuchnicie zego powietrza na zewntrz, czsto z odpowiednim yczeniem pod adresem stranika. Niezwykle ciekawy wzr zachowania mona zaobserwowa u wieakw. wieak syszc po raz pierwszy zapowiedzi i nastpujc po nich kanonad, jest rozbawiony, zmieszany, przestraszony, a przede wszystkim zawstydzony i zdegustowany. Jego koledzy szybko ucz go regu oraz tego, e oczekuje si ode ich przestrzegania. Ten zgadza si szybko na wszystko, ale tak naprawd nie traktuje caej tej zabawy serio. W rzeczywistoci powzi ju postanowienie o zostaniu cichociemnym. W pewnym momencie, by moe po kilku dniach pobytu wieaka pod celk, trafia si niezapowiedziany kiszczak. Znienacka pod celk zaczyna mierdzie. Zaskoczony wieak zostaje natychmiast oskarony i ukarany. Moe sobie nieprzeko-nywajco protestowa. W wizieniu nie ma domniemania niewinnoci. Na pocztek moe otrzyma blach w czoo i ustne ostrzeenie. Jeli kiszczak powtrzy si, sankcje rosn. Jego Ameryka moe si wyduy lub moe w ogle straci szans na zostanie grypsujcym. Jak to si dzieje, e wieak zostaje natychmiast rozkmi-niony? Oczywicie, e to on jest winien i adne jego tumaczenia nie pomagaj. Na wolnoci stosuje si czasem metod obwchiwania siedzenia podejrzanych o wykroczenie. Tu jest Kod 91 ona wykluczona, gdy degraduje obwchujcego w oczach celi. Aby zrozumie, w jaki sposb grypsujcy potrafi rozkmini wieaka, zastanwmy si nad problemem decyzyjnym, ktry stoi przed winiem czujcym w trzewiach napr gazw. Zacznijmy od w peni formalnego modelu opisujcego wszystkie najwaniejsze parametry sytuacji. Przyjcie takiego modelu nie oznacza wcale, e winiowie dokadnie estymuj odpowiednie prawdopodobiestwa, pozwala natomiast na analityczne odseparowanie rnych czynnikw, ktre ostatecznie wpywaj na decyzje. W grze Dylematy popierdywania" zakadamy dla uproszczenia, e wizie moe dowolnie wyciszy swojego bczka (zob. rysunek 14). Nie potrafi jednak przewidzie, czy bdzie to zwyky bezwonny bczek (B), czy kiszczak (K). Prawdopodobiestwa obu wydarze s szacowane, odpowiednio, na 1 - q oraz , gdzie 0 < q < 1. Wizie moe przestrzega normy i ogosi swj zamiar caej celi (O) lub zej do podziemia i puci cichca (C). Zakadamy, e cakowita wypata winia zawiera trzy addytywne skadniki. Po pierwsze, publiczna zapowied bczka moe by kopotliwa i zredukowa jego uyteczno o pewn warto b. Kiedy bczek okazuje si kiszcza-kiem, wizie ponosi te koszt rwny l ze wzgldu na przykry zapach. Gdy puszcza cichca, a wspwiniowie wykryj go, zostaje ukarany sankcj rwn s. Wizie estymuje prawdopodobiestwo wykrycia cichca w sytuacji puszczenia kiszczaka na p, gdzie 0<p< 1. Po przeprowadzeniu prostych oblicze okazuje si, e oczekiwana wypata za zapowied wynosi q b, a wypata za puszczenie cichca wynosi ps q. Zapowied jest zatem lepsz strategi od puszczenia cichca wtedy i tylko wtedy, gdy b < ps. Oznacza to, e dla winia zapowiadajcego swoj intencj puszczenia bczka czynnik wstydu zwizany z zapowiedzi musi by niewielki w porwnaniu z oczekiwan sankcj za zamanie normy. To proste stwierdzenie jest kluczem do wyjanienia zachowania wszystkich graczy oraz caego dylematu.

wieak wkracza do wizienia wraz ze swoimi subiektywnymi oczekiwaniami uksztatowanymi na wolnoci. Czynnik wstydu b jest duy, prawdopodobiestwo puszczenia kiszczaka q jest na wolnoci stosunkowo mae, za prawdopodobiestwo, Rozdzia 4 Rysunek 14. Gra Dylematy popierdywania". K - kiszczak; B - bezwonny bczek; O - ogo zamiar puszczenia bczka"; C - pu cichca". Skadnik wypaty zwizany z nieprzyjemnym zapachem jest znormalizowany na poziomie 1; skadnik zwizany ze wstydem jest rwny b > 0; kara za wykrycie niezapowiedzianego bczka jest rwna s > 0; prawdopodobiestwo zidentyfikowania winowajcy, kiedy pojawi si kiszczak, jest rwne p > 0; prawdopodobiestwo puszczenia kiszczaka jest rwne q > 0. e ewentualny cichacz zostanie wykryty, jest praktycznie rwne zeru. Rwnie i jego ocena wielkoci sankcji za wykroczenie s jest maa. Zatem oczekiwana sankcja ps jest mniejsza dla wieaka ni czynnik wstydu b. Nic dziwnego, e praktycznie kady wieak zaczyna od puszczania cichcw! I to jest wanie jego bd. Oceny starych winiw s inne i lepiej uwzgldniaj specyfik wizienia. Po pierwsze, czynnik wstydu jest dla starego winia rwny zeru. Po drugie, taki wizie wie, e prawdopodobiestwo puszczenia kiszczaka na wikcie wiziennym jest spore. Po trzecie, sankcje za puszczenie cichacza s przez wieaka nie doszacowane. Stary wizie wie, e sankcja jest powana. W rzeczy samej, sankcja dla wieaka jest pocztkowo dua i ronie z kolejnymi wykroczeniami wobec normy. Wreszcie stary wizie wie, e tosamo amicego norm jest stosunkowo atwa do wykrycia ze wzgldu na ciasnot, przenikliwo wspwiniw i ich koncentracj na przedmiocie. Winiowie zapamituj, co i ile zjade, jak czsto odwiedzae jaruzela i jakie zapachy pozostawiy za sob twoje odwiedziny. Zatem stary wizie ocenia, e b < ps. W takiej sytuacji gone ogoszenie swoich intencji jest lepsze. Stary wizie nie tylko dysponuje odmienn estymacj swoich wypat ni wieak, ale rwnie intuicyjnie rozumie impli Kod kacje modelu. Mimo e nie dokonuje precyzyjnych kalkulacji i nie posuguje si parametrami modelu, doskonale rozumie wszystkie aspekty dylematu, przed ktrym staj wieak i pozostali winiowie. Przede wszystkim wie a za dobrze, e jedynie wieak ma motywacj do puszczania cichca, za reszta winiw ma motywacj do zapowiadania bczkw. Kiedy pojawi si cichociemny kiszczak, jest tylko jeden typ gracza, ktry mia motywacj do jego puszczenia: wieak. Poniewa w maych celach rzadko jest dwch lub wicej wieakw, rozwizanie zagadki jest proste. wieak nigdy nie puszczajcy bczkw ani nie dodajcy do puli jest szczeglnie podejrzany. Tak wic, kiedy tylko pojawi si cichociemny kiszczak, zaskoczony wieak zostaje natychmiast oskarony i ukarany. Zazwyczaj po pierwszej wpadce decyduje si kooperowa i jego poziom wstydu szybko spada do zera. Dokonuje si kolejny etap jego socjalizacji. Co wicej, ta zabawa moe mu si nawet spodoba. Za chwil moe sam ochoczo wymyla nowe nazwy na ulubione wzory pierdni. Tak jak stara wiara wizienna, ktra szczeglnie po dobrym obiedzie uwielbia inicjowanie akcji i dokadanie si do puli. Czy dowiadczony grypsujcy moe podstpnie zrobi krzywo wieakowi i strategicznie popierdywa, co zostanie zaliczone na konto wieaka? Moe, jednak s lepsze metody. Ta jest zbyt niebezpieczna, gdy kiszczak moe si odezwa ludzkim gosem i zdradzi delikwenta. Nie ma powodu podejmowa ryzyka. Poza tym, z tego, co mi wiadomo, to nawet najwytrawniejszy specjalista wrd grypsujcych nie potrafi puci kiszczaka na zawoanie. Problemy podobne do wyej opisanego pojawiaj si rwnie w innych sytuacjach, kiedy oczekuje si przestrzegania pewnych norm. Specyfika kadego dylematu zaley od

dostpnoci metod kontroli przestrzegania norm oraz istniejcych ogranicze materialnych. We wszystkich przypadkach wizie musi zadecydowa, czy postpi w zgodzie z norm, czy j zama. Na pocztku decyzja winia moe by oparta na kalkulacji, cho niekoniecznie z precyzyjnymi estymacjami parametrw i prawdopodobiestw. Po opracowaniu optymalnej strategii stosowanie jej staje si nawykiem. Wizie moe te posuy si nawykiem przejtym automatycznie od innego Rozdzia 4 winia. Jednak fundamentem umoliwiajcym pojawianie si i funkcjonowanie nawykw jest odpowiednia struktura wypat towarzyszcych rnym moliwym strategiom. Nawyk, ktry jest raco nieskuteczny i daje mae wypaty, nie przetrwa dugo. Defekacja i urynacja Jak czytelnik zapewne pamita z rozdziau 1, misk klozetow na cze wczesnego pierwszego sekretarza PZPR, generaa Wojciecha Jaruzelskiego, nazywa si jaruzelem. Okrelenia czynnoci towarzyszcych wyprnianiu si rwnie frywolnie artuj sobie ze znienawidzonego w wizieniu generaa. Defekacj lub oddawanie moczu okrela si jako karmienie jaruzela. Podniesienie deski klozetowej oznacza, e jaruzel jest godny. Intencja karmienia jaruzela musi zosta zaanonsowana w podobny sposb jak intencja puszczenia bczka. Wizie moe zatem powiadomi kolekw, e zaprosi jaruzela na obiad, e jaruzelowi chce si pi albo e zaserwowa mu lody czekoladowe. Znuony nieustannym sownym maltretowaniem generaa moe po prostu oznajmi, e idzie si zama, odkasztani albo wyszlakowa. Elegancko jest oznajmi zakoczenie karmienia jaruzela sowem zamknite lub, krcej, plomba! Podczas gdy puszczanie bczkw zasadniczo nie jest ra-cjonowane, winiowie podejmuj znacznie wikszy wysiek, aby skoordynowa karmienie jaruzela. Jest to motywowane zarwno organizacj celi, jak i relatywnie wiksz kontrol, jak mamy nad wyprnianiem si. W wikszoci cel kcik z jaruzelem jest oddzielony od reszty celi jedynie cienk zasonk. W niektrych celach nie ma nawet zasonki. Kady wizie udajcy si do kcika stwarza zatem kilkuminutowy dyskomfort dla siedmiu czy omiu pozostaych. Bezmylne i nieskoordynowane z innymi oprnianie jelit czy pcherza jest wic niemile widziane lub wrcz zabronione. Jeli jaki wizie zaanonsuje krcenie lodw albo julanie, od innych oczekuje si, e wyka refleks i docz do niego, nawet jeli w danym momencie nie musz tego koniecznie robi. W ten sposb nieprzyjemne chwile pod cel zostaj skondensowane w wiksze bloki i nie rozbijaj caego dnia. Kod W razie potrzeby wizie karmicy jaruzela moe otrzyma od innych komentarz oceniajcy aktualn sytuacj i zachcajcy do podjcia odpowiednich krokw. Moe usysze, e przypala si albo smay i e powinien miesza, czyli puci wod z kranu zastpujcego spuczk lub spukiwa czciej w trakcie karmienia. Obfite uywanie wody zapobiega jednej z wikszych wiziennych nieprzyjemnoci: zakrztuszeniu si jaruzela, ktry w takiej sytuacji odmawia przeykania. Jeli do tego dojdzie, caa cela idzie na dugi spacer albo z zapartym tchem obserwuje z prycz, jak frajerzy-hydraulicy przepychaj jaruzelowe trzewia dugimi sprynami. Ci, ktrzy zbyt czsto karmi czy poj jaruzela, albo zapominaj miesza, otrzymuj pocztkowo reprymendy sowne. Jeli wykroczenia powtarzaj si, surowo sankcji ronie. W celach z zasonk na gowie roztrzepanego lub nieuwanego winia karmicego w skupieniu jaruzela moe znienacka wyldowa ponca Trybuna Ludu" albo wielka porcja demu. Natomiast, kiedy sytuacja rozwija si pomylnie, padaj pochway, e dobrze yka! Na stodoach z jaruzelem w wersji mono na jedno stanowisko przypada czterdziestu winiw. Nawet w wypadku wersji stereo liczba ta spada do okoo dwudziestu wobec mniej ni dziesiciu w zwykych maych celkach. Odpowiedzi winiw na bardziej ograniczony

dostp do jaruzela jest wzmocnienie koordynacji. Jaruzel jest zatem karmiony podczas rannych, poudniowych i popoudniowych zmian. Winiowie czekaj cierpliwie w kolejce i staraj si zaatwi swj interes szybko i sprawnie. Jeli kto chce spdzi wicej czasu sam na sam z jaruzelem, moe opuci codzienny spacer, kiedy cela oprnia si na p godziny. Duym problemem jest rozwolnienie, szczeglnie, jeli dotyczy kilku winiw. Nieszcznik dotknity t przypadoci nie jest oskarany ani karany. Jednak wszyscy winiowie obserwuj uwanie jego zachowanie w sytuacji wyszej koniecznoci. Oczekuje si od niego, e szybko wyleczy si z przypadoci dziki odpowiedniej diecie lub nawet krtkiemu postowi. Podobnie jak z czstym puszczaniem kiszczakw, problemy zdrowotne winia, mimo e sprawiaj dyskomfort caej celi, s tolerowane. Niedbao w traktowaniu swoich problemw jest natomiast karana. Rozdzia 4 Jedzenie i brudna fizjologia Koordynacja defekacji i popierdywania wywiera silny wpyw rwnie na sposb konsumpcji w celi. Poniewa wszystkie posiki spoywa si pod cel, pojawia si naturalny problem uzgadniania czynnoci fizjologicznych z jedzeniem. Regularne pory jedzenia i picia pomagaj winiom koordynowa potrzeby fizjologiczne w czasie. Winiowie pij zatem niemal wycznie podczas posikw oraz po apelu wieczornym, po godzinie 18.00. Z kolei jedzenie w porach innych ni pory posikw jest na stodoach praktycznie zabronione. W mniejszych celach ogln regu jest to, e jedzenie poza por posiku stanowi raczej sytuacj wyjtkow ni norm. Do takiej sytuacji moe doj na przykad wwczas, gdy wizie otrzyma z domu zwyk paczk ywnociow albo specjaln, owocow. Jedzenie i brudna fizjologia s rozdzielane w czasie z powodw estetycznych i higienicznych. Jedzenie w zaduchu lub gdy tu obok karmiony jest jaruzel przyprawia jedzcego o dyskomfort bodaj w kadej kulturze. Wizie pragncy co zje midzy posikami, powinien gono oznajmi swoj intencj: Szamie si" albo dobitniej Zwaka, szamie si". Moe te wykaza nieco inwencji i poprosi mniej formalnie: Panowie, trzymajcie zwieracze zamknite" lub Nie chrzka tam odbytnicami". Jedzenie jest zabronione, kiedy jaruzel jest godny czy spragniony, to znaczy, kiedy deska klozetowa jest podniesiona. Kolizj jedzenia i popierdywania uznaje si za obraz jedzcego. Wizie, ktry niefrasobliwie popierduje, jest zazwyczaj uwaany za sprawc. Ostateczny werdykt zaley jednak od tego, kto zapomnia upowszechni swoj intencj. wieak, ktry zapomnia zaanonsowa konsumpcj swoich skarbw, moe zosta ukarany krtkim ostrzegawczym pierdniciem. Kontynuowanie jedzenia w takiej sytuacji i udawanie, e nic si nie stao, jest nierozsdne. Lepiej natychmiast przesta je, wyplu zawarto, przyzna si do bdu, przeprosi oraz zadeklarowa brak pretensji do udzielajcego reprymendy. Niekiedy dochodzi do kolizji jedzenia i wyprniania si. Zazwyczaj incydent koczy si w momencie podniesienia deski klozetowej, gdy niemal zawsze znajduje si kto przytomny, kto wykryje zagroenie. Podobne wypadki s traktowane su Kod rowiej ni popierdywanie, jako e przekazuj bardzo mocno sygna o rozkojarzeniu jedzcego albo wyprniajcego si lub obu. Jeli wina jest ewidentna, winowajca podlega karze. Minimaln reakcj s przeprosiny. W ekstremalnej, rzadkiej, ale moliwej do wyobraenia sytuacji, winowajca moe zosta zdegradowany do niszej kasty. Do sytuacji takiej moe doj wwczas, gdy zajcie stanowi ukoronowanie duszego cigu przy-buracze i wychyl. Jeli adna ze stron nie chce przyzna si do winy, zazwyczaj dochodzi do konfliktu. Normy subkultury wywieraj siln presj na jedzcego, aby broni w takiej sytuacji swojego honoru. Brak jakiejkolwiek reakcji z jego strony jest interpretowany jako dua sabo. Tak wic minimalnym efektem jest wymiana agresywnego sownictwa i gronych gestw.

Ostatni z czynnoci potencjalnie Wchodzcych w kolizj z jedzeniem jest masturbacja i wie si z wieloma tajnymi normami, ktre zostan wyjanione pniej. W wikszoci cel dzienna masturbacja jest wykluczona. Jeli do niej dochodzi, powinna by rozdzielona w czasie z jedzeniem w podobny sposb jak inne czynnoci brudnej fizjologii. Minimalnym wymogiem jest, aby masturbujcy uda si do kcika i gono zapowiedzia swoje plany. Jedzenie ma pierwszestwo wzgldem brudnej fizjologii w cigu dnia, ale sytuacja zmienia si tu przed pjciem spa. Midzy 20.30 a 21.00 ogasza si godzin policyjn. A do niadania jedzenie i picie s zabronione. Policyjna oznacza czas relaksu, kiedy winiowie mog do rozpuku jula, puszcza kiszczaki, karmi jaruzela, a take masturbowa si. Niektre normy ptajne reguluj zachowania, ktre mona atwo zaobserwowa pod celk, lecz trudno uzasadni bez odwoania si do norm tajnych. Cz winiw je posiki przy stole, cz na swoich kach lub stokach. Moe si zdarzy, e jaki wizie je wszystkie posiki na jaruzelu. Sytuacje te i odpowiadajce im normy zostan opisane wraz z bardziej podstawowymi normami tajnymi. Donosy, skargi i dobre obyczaje wizienne Systematyczne donoszenie na wspwiniw jest bodaj najciszym z przewinie. Norma regulujca donoszenie jest pro Rozdzia 4 sta: kapowa nie wolno w adnych okolicznociach. Sankcj za ujawniony i udokumentowany przypadek kapowania jest zazwyczaj relegowanie do niszej kasty. Niekiedy rytuaowi degradacji towarzysz cikie pobicie, gwat lub nawet wyrok mierci. Nieco tylko mniejsze sankcje czekaj winia, ktry skary si administracji, e zosta lekko pobity, zmuszony do sprztania celi czy w inny sposb lekko represjonowany. Pobicie niegrypsujcego albo cwela grypsujcy uwaaj za rodek do osignicia konkretnego celu albo, znacznie czciej, za zasuon kar za to, co ptajne normy definiuj jako wykroczenie. Twardo i lojalno nawet w takich okolicznociach ceni kady wizie niezalenie od przynalenoci kastowej. Odpowiednie zachowanie frajera lub cwela moe prowadzi do lepszego traktowania, za temu pierwszemu moe nawet pomc w awansie do wyszej kasty. Za donoszenie czy skarenie grypsujcy moe oczekiwa degradacji do niszej kasty, a frajer lub cwel moe si spodziewa zaostrzenia traktowania i zawieszenia czci swoich skromnych praw. Niektre normy zwyczajowo przestrzegane przez wszystkie kasty odnosz si do najbardziej typowych interakcji. Czsto powtarzane porzekado Nie wpierdalaj si" zaleca neutralno podczas walki albo innego konfliktu midzy grypsujcymi. Podczas rozmw o swoich wyrokach lub czekajcych ich procesach winiowie udaj, e wicie wierz w niewinno opowiadajcego. Otwarte kwestionowanie domniemanej niewinnoci, a take artowanie z opowiadajcego jest niebezpieczne i moe doprowadzi do konfliktu oraz wrogoci. Zamiast wymiewa naiwne spekulacje koleki o nadchodzcej amnestii albo nagym zwrocie jego sprawy, lepiej zakoczy nucy monolog sentencj: Wsadzi mogli, wypuci musz". Zdesperowany wizie pracujcy nad snistym podaniem zawierajcym nierealn prob usyszy zamiast powtpiewania: Papier przyjmie wszystko". Jeli alfons chwali si, e moe mie kad studentk z twojego wydziau, Bo studentka, rozumisz, to jest po stu dtka", przyznaj mu racj, pokiwaj gow. Generalna zasada psychologiczna, stojca za postaw neutralnoci uzewntrzniajc si w facecjach wiziennych, wyraa gbokie przekonanie, e ani wiata, ani ludzi lepiej nie poprawia. Jeli kto tkwi w b Kod 64 dzie, to jego sprawa. Uwiadamiajc go, mona si tylko na tym sparzy. Kod tajny

Grypsujcy uczy si podstaw tajnego kodu pod koniec procesu inicjacji, w czasie nocnych szkole opisanych wczeniej. Trening obejmuje kilka grup tematycznych: najbardziej podstawowe i oglne normy grypsowania, nazywane zasadami, normy zwizane z czystoci obiektw pod cel i poza ni, konkretne przepisy jak si zachowa w okrelonych sytuacjach, nazywane zachowaniami, znaczenie przecwelania, gierek i innych testw, a take dodatkowe sownictwo, jego gramatyk i gierki jzykowe. Gdy kandydat na grypsujcego rozpoczyna szkolenie, zna ju podstawowe sownictwo i najwaniejsze ptajne normy. Teraz oczekuje si od niego mistrzowskiego opanowania zarwno litery, jak i ducha grypsowania. Zobowizuje si on do chronienia swojej wiedzy przed niegrypsujcymi i przekazywania jej dalej wykwalifikowanym kandydatom. Dowiaduje si te, jak utrzymywa inne kasty w niewiedzy i wprowadza je w bd. Pytanie postawione przez administracj o przynaleno kastow stawia go natomiast przed pewnym dylematem. Jedna z wanych norm wymaga przyznania si do grypsowania. Inna z kolei umoliwia kamstwo w szczeglnych okolicznociach. Zasady stanowi konstytucj grypsowania. Dziaania lub zachowania gwacce ducha i liter zasad nale do najciszych przewinie. Wyjtki od konkretnych norm s zazwyczaj uzasadniane ich sprzecznoci z zasadami. Reguy zachowania operacjonalizuj zasady za pomoc katalogu konkretnych rekomendacji, co naley zrobi w okrelonych sytuacjach wiziennych lub interakcjach z obiektami wiziennymi. W definicji zachowa jest sporo niejasnoci. Niektre zachowania mog si rni w zalenoci od wizienia, oddziau, a nawet celi. Zachowania obejmuj wszystkie normy ptajne, takie jak normy brudnej fizjologii, a take reguy mobilnoci midzykastowej. 64 Rozdzia 4 Wiele zachowa tumacz normy czystoci przedmiotw pod cel, stanowice operacjonalizacj zasad higieny i honoru. Klasyfikacja czystoci obiektw to osobny rozdzia wiziennej ksigi tajemnej i rdo wielu pyta egzaminacyjnych. Mobilno kastowa jest najbardziej zaniedbanym tematem uniwersytetu wiziennego. Rytuay pjcia do wora, przecwelania albo podnoszenia s zazwyczaj opisywane dokadnie, ale szczegy dotyczce towarzyszcych im sankcji s nader skpe. Interpretacja tego zbioru sabiej sprecyzowanych norm pozostaje w gestii najbardziej wpywowych grypsujcych i zaley od ich interesw oraz rozkadu wadzy pod celk. Nauczyciele bajery nale do wskiej elity najbardziej wpywowych i najlepiej wtajemniczonych, jednak nie maj motywacji do dzielenia si t czci tajnej wiedzy. W tym wypadku ich wasne interesy wchodz w kolizj z interesami uczniw. Ostatni wany komponent nocnej bajery - sownictwo, tajna gramatyka oraz gierki jzykowe zostanie omwiony w rozdziale 5. Pentalog zasad Grypsujcy musi zna zasady jak katechizm. Kandydat na grypsujcego moe zosta obudzony przez instruktora w rodku nocy i poproszony o ich wyrecytowanie oraz wyjanienie. Owe zasady grypsowania to: honor, higiena, solidarno, odmowa wsppracy i pomoc1. Odnosz si one wycznie do interakcji midzy grypsujcymi. Wiele innych norm i regu jzykowych rozwija zasady pentalogu, szczeglnie zasad honoru, w konkretne rekomendacje. Ochrona honoru grypsujcego, nazywana czasem zastawk, jest matk wszystkich zasad, niejako metazasad, ktrej wskazwki czsto nakadaj si na rekomendacje innych zasad. 'Jest to lista zasad, ktra pojawia si kilka razy na Rakowieckiej i Biaoce. Zbliona wersja zasyszana od grypsujcego obejmuje: zastawk, higien, jedno, walk, szacunek (cela 9). Zanotowana (cela 8) wersja zasad podana przez niegrypsujcego ujawnia charakterystyczne

bdy i brak spjnoci: walka z komun, walka z cwelami i donosicielami, walka ze sub wizienn, pomoc sabym i nowo przybyym, przestrzeganie zasad (sic!). Maciej Szaszkiewicz (1997: 29) podaje rwnie okrojon wersj zasad: higiena, solidarno, zwalczanie kurestwa. Kod 101 Grypsujcy musi broni swojego honoru przed trzema zagroeniami ze strony personelu lub innych winiw: agresj fizyczn, symbolicznym atakiem fizycznym i przybluzganiem, czyli atakiem jzykowym. Precyzyjne znaczenie potencjalnych typw ataku jest przedmiotem zachowa. Nie wolno mu rwnie dotyka przedmiotw przestrzelonych. Jeli grypsujcy pragnie zarczy swoim honorem za prawdziwo swoich sw, odwouje si do zastawki. Przysiga brzmi wwczas: Na moj wolno ukochan!", Jak wolno kocham!" lub ebym wolnoci wicej nie zobaczy!". Faszywa zastawka moe doprowadzi do degradacji albo innych powanych sankcji. cise przestrzeganie higieny i dyscyplina wewntrzna pomagaj zachowa komfort psychiczny, zminimalizowa dyskomfort innych oraz zapobiec potencjalnej epidemii. Ptajne normy brudnej fizjologii rozdzielajce jedzenie i wyprnianie si nale do tej wanie kategorii. Poniewa kadorazowe otwarcie deski sedesowej i spuszczenie wody wywouje may tajfun powietrzny wypeniony bakteriami, odseparowanie tej sytuacji w czasie od jedzenia zmniejsza wystawienie winiw na oddziaywanie bakterii. Grypsujcy musi umy rce bezporednio po uyciu jaruzela, a cae ciao i zby dwa razy dziennie. Jeli zabraknie pasty do zbw, powinien posypywa szczoteczk sol. Jeli przestrze na to pozwala, powinien podjeda, czyli wiczy minie, powinien te ograniczy dzienn masturbacj lub cakowicie jej unika. Regua ta jest niekiedy amana w celach maolackich, gdzie dochodzi do derbw (zbiorowej masturbacji), nie aprobowanych przez starszych winiw. Wpadanie w depresj, czyli zamulanie si, jest postrzegane jako objaw braku siy woli i dyscypliny wewntrznej, co wywiera negatywny wpyw na ca cel. Zamulecy s karani. Solidarno nakazuje wspprac grypsujcych w przedsiwziciach podejmowanych wbrew regulaminowi lub zakazom administracji. Najdobitniejsz manifestacj solidarnoci jest utrzymywanie dronej sieci informacyjno-handlowej. Grypsujcy przekazuj w ten sposb grypsy oraz inne dobra zarwno wewntrz wizienia, jak i na zewntrz, szczeglnie jeli pracuj jako korytarzowi i maj wiksz swobod ruchu. Solidarno zabrania okradania grypsujcego z dbr przechodzcych tranzytem przez cel i rzeczywicie takie kradziee zdarzaj si Rozdzia 4 rzadko. Grypsujcy moe jednak okra lub oszuka frajera, ewentualnie cwela, aczkolwiek interakcje z cwelami s mocno ograniczone i niektrych dbr cwela grypsujcy nie mog dotyka. Jeli grypsujcego zaatakuj stranicy, inni grypsujcy musz natychmiast si na klap i uderza w ni kubanami i stokami. Grypsujcy powinni te wspiera protesty, strajki oraz bunty wizienne, kiedy s one naleycie uzasadnione. Poniewa takie sytuacje s rzadkie, norma ta pozostaje bardziej abstrakcyjn deklaracj intencji ni wytyczn dziaania. Odmowa zakazuje dobrowolnej wsppracy z administracj, ktra mogaby zaszkodzi innym grypsujcym. Zakaz donoszenia i skarenia si nakada si tu czciowo z normami ochrony honoru. Odmowa idzie dalej i zabrania wikszoci form fraternizacji z personelem, w tym uywania przyjaznych okrele jzykowych. Przyzwoity i nie szkodzcy winiom stranik nie moe zosta nazwany dobrym albo przyzwoitym czowiekiem. Standardowe okrelenie to po chuju gadzina. Wykluczone s te rne symboliczne formy wsppracy, ktre opisuj w paragrafie Zachowania. Wsppraca, ktra przynosi korzy zarwno caej celi, jak i stranikom i nie szkodzi innym grypsujcym, jest dozwolona. Niemile widziane jest te

bezcelowe rozpoczynanie przepychanek z administracj, poniewa moe to grozi sankcjami caej celi. Ostatniej zasady - pomocy sabszym grypsujcym - przestrzega si bodaj w najmniejszym stopniu. Sabo jest jednak rozumiana przez grypsujcych szczeglnie i przy takiej interpretacji zasada pomocy nabiera wikszego znaczenia. Sabo ciaa zasuguje na pomoc, natomiast sabo ducha jest godna pogardy. Miejsce sabych duchem jest w niszych kastach. Zasada ta kolidowaa z bardzo siln norm niedotykania penisa innego winia w przypadku sparaliowanego Janosika Podlaskiego", co opisuj w Postscriptum. Zasad pomocy grypsujcy uznali wwczas za waniejsz i norma niedotykania penisa zostaa w stosunku do Janosika" zawieszona. W typowych sytuacjach norma ta znajduje zastosowanie raczej wobec chwilowo potrzebujcego lub chorego grypsujcego ni permanentnie niedonego. Tak wic grypsujcy na twardym ou, zwaszcza nalecy do lokalnej elity, regularnie otrzymuj przesyki zawierajce kilka papierosw lub troch ywnoci. ywno bywa Kod 103 te dyskretnie szmuglowana do grypsujcych, ktrzy podejmuj godwk. Czysto przedmiotw Wedug klasyfikacji omawianej podczas nocnej bajery wszystkie przedmioty wiata wiziennego dziel si na czyste, brudne i przestrzelone (lub przecwelone). ywno grypsujcego moe pozostawa w kontakcie jedynie z przedmiotami czystymi. Przedmioty takie mona rwnie dotyka rk. Przykadami przedmiotw niezaprzeczalnie czystych w normalnych warunkach s umyte platery, kubany i wiosa, a take platerk bdca wasnoci dowolnego grypsujcego, blat stou, wntrze batorego i chochla suca do nalewania zupy lub kawy. Przedmioty brudne mog styka si z prawie wszystkimi czciami ciaa, jednak nie mog wchodzi w kontakt z jedzeniem. Zdecydowana wikszo przedmiotw pod cel naley do tej stosunkowo najmniej ciekawej kategorii. Takimi przedmiotami s na przykad koja, stoki, koce i pociel, wikszo dbr osobistych, ubrania, zlew, podoga, ciany, klapa, tygryswa, a take wasny odbyt i penis. Przedmioty przestrzelone (wntrze jaruzela, dolna cz bera, czyli szczotki klozetowej, dolna cz korony, czyli deski klozetowej, betonka, czyli cementowy lub metalowy kwadrat wok jaruzela, cierka uywana do czyszczenia kcika, ekskrementy oraz penis innego mczyzny) nie mog dotyka adnej czci ciaa grypsujcego. Podstawowa klasyfikacja czystoci stanowi jedynie pierwsze przyblienie i punkt wyjcia do dalszych, bardziej precyzyjnych ustale. Jej najwaniejsz konsekwencj jest moliwo zmiany statusu przez przedmiot lub osob. wiadomy i niewymuszony kontakt fizyczny z przedmiotem niszej klasy czystoci moe bowiem zdegradowa albo przecweli dany przedmiot lub osob. Wszdobylskie w wizieniu swko przecwelenie" moe oznacza uszkodzenie jakiego przedmiotu, zdegradowanie przedmiotu czy osoby do niszej kategorii, a take, najczciej i bardziej konkretnie, zdegradowanie przedmiotu czy te osoby do kategorii najniszej, cweli lub przedmiotw przestrzelonych. Precyzyjne reguy zmiany statusu przedmiotw przez 104 Rozdzia 4 dotykanie albo wchodzenie w kontakt fizyczny innego rodzaju s zoone i idiosynkratyczne. Reguy takie mog by odmienne w wypadku rnych przedmiotw w obrbie tej samej kategorii. Najwaniejsze wytyczne dla grypsujcego zwizane ze zmian statusu, zrekonstruowane na podstawie wskazwek bajery, s jednak niejednoznaczne: naley bardzo uwaa, kiedy przedmiot czysty wchodzi w kontakt z przedmiotem brudnym;

przedmiot czysty nie powinien wchodzi w kontakt z przedmiotem przestrzelonym, bowiem ulega przecweleniu; w nielicznych sytuacjach przedmiot brudny moe wej w kontakt fizyczny z przedmiotem przestrzelonym, jednak lepiej tego unika. Trjwartociowy podzia przedmiotw jest cile zwizany z trjwartociowym podziaem winiw na kasty. Osoby zmieniaj status podobnie jak przedmioty i reguy mobilnoci wewntrzkastowej s szczeglnym przypadkiem zasad mobilnoci midzy kategoriami czystoci. Tak wic wieak, ktry nie przeszed przez test przecwelania i zgodzi si na zaspokojenie seksualne grypsujcego, staje si cwelem w wyniku dotknicia penisa grypsujcego. Przedmioty nalece do winia niszej kategorii mog otrzyma status czystoci odpowiadajcy pozycji tego winia. W myl najbardziej radykalnej interpretacji tej zasady niemal wszystkie czci ciaa cwela i jego wasno s nietykalne. Okradanie cwela jest wic wykluczone. Paradoksalnie zatem dobra cwela s bezpieczniejsze ni dobra frajera. Do wyjtkw nale te czci jego ciaa, ktrych dotyka penis grypsujcego podczas stosunku homoseksualnego. Wielu grypsujcych dla bezpieczestwa trzyma si z daleka od cwela, a raczej zmusza cwela do utrzymywania dystansu w stosunku do nich. Reguy transformacji statusu obiektu s bizantyjskie, pene wyjtkw i niespodziewanych sytuacji szczeglnych. Przedmiot lub osob mona przecweli nawet bez wchodzenia w kontakt fizyczny z przedmiotem przestrzelonym. Na przykad, kiedy wizie je, a jaruzel jest godny lub kto puci bczka, jego jedzenie zostaje przecwelone. Tak wic znane nam ju normy brudnej fizjologii uzyskuj bardziej uniwersalne uzasadnienie Kod 67 w ramach tajnego kodu. Z kolei przybluzganie, opisywane w nastpnym rozdziale, moe przecweli czowieka, przedmioty ycia codziennego czy nawet pogod. Niektre przedmioty brudne, a nawet przecwelone, mog czasem zosta oczyszczone i awansowa do wyszej kategorii. Rka, ktr grypsujcy dotyka przed chwil swojego penisa, zostaje oczyszczona po prostu dziki umyciu. Frajera mona podnie do pozycji grypsujcego. W razie potrzeby, kiedy wiksza liczba grypsujcych zostaje przymusowo przecwelona albo kiedy wane przedmioty pod cel zostaj zoliwie przecwelone, reguy oczyszczania bywaj wprowadzane ad hoc. Jednake wikszo przedmiotw przecwelonych, w tym rwnie cwel, zachowuje swj status permanentnie. Podczas tajnego treningu jedynie najwaniejsze przedmioty pod cel zostaj przydzielone do osobnych kategorii czystoci. Grypsujcy musi umie wywnioskowa status przedmiotw na podstawie statusu przedmiotw pokrewnych, rnych norm oraz posuy si tak niepewnym narzdziem metodologicznym, jakim jest zdrowy rozsdek. Ostateczny egzamin na grypsujcego kadzie nacisk zarwno na liter, jak i ducha klasyfikacji czystoci i obejmuje zestaw pyta wielokrotnego wyboru. Kandydat na grypsujcego moe usysze pytanie: Do jakiej kategorii przedmiotw naley odbyt cwela?". Zaskakujca, ale poprawna odpowied na takie pytanie brzmi: Odbyt cwela jest przedmiotem brudnym". Rozumowanie jest nastpujce. Z pewnoci nie jest on przedmiotem czystym, jako e nawet wasny odbyt grypsujcego nie jest takim przedmiotem. Poniewa grypsujcemu wolno spenetrowa odbyt cwela podczas stosunku analnego, mona go zatem dotkn. Nie jest wic przestrzelony. Tylko penis cwela jest przestrzelony. Klasyfikacja czystoci przedmiotw i ludzi jako uniwersalna konstrukcja dajca fundamenty teoretyczne wszystkim konkretnym normom grypsowania cierpi na dwa zasadnicze problemy. Po pierwsze, znajomo nawet podstaw klasyfikacji daje potn bro do rki inteligentnemu wrogowi grypsujcego, ktry moe jej uy strategicznie (strategiczne przecwelenie zostanie opisane dalej, przy okazji omawiania rytuau przecwelania). Po drugie, prosty podzia na kategorie czystoci oraz wyliczenie regu transformacji nie wystarcza do przedstawi

68 Rozdzia 4 nia zoonoci odpowiednich norm i zachowa. Prowadzi to do kopotw natury logicznej. Logika czystoci przedmiotw Klasyfikacja czystoci przedmiotw jest prezentowana podczas nocnej bajery jako wyczerpujcy i rozczny podzia wszystkich przedmiotw na trzy kategorie. Podzia ten, wraz z reguami zmiany statusu przedmiotw, ma na celu dostarczenie prostego wyjanienia rnych konkretnych norm oraz uzasadnienia przypadkw degradacji. Niestety, szybko pojawiaj si wyjtki, poprawki i problemy. Gdyby grypsujcy sporzdzi list wszystkich typowych przedmiotw pod cel w konkretnym momencie i gdyby mia kompletn informacj o swoim otoczeniu, wwczas prosta trjwartociowa klasyfikacja mogaby okaza si wystarczajca. Problemy zmiany czystoci w czasie, niepenej informacji, innego statusu rnych czci ciaa oraz zalenoci klasyfikacji od dokonujcej jej osoby s przyczyn niezliczonych problemw logicznych. W rzeczy samej, zarwno status przedmiotw, jak i reguy jego zmiany nie s w peni zdefiniowane. Problemy logiczne podwaaj uniwersaln stosowalno klasyfikacji. Niekompletne definicje wywouj jednak problemy teoretyczne i s rdem radoci intelektualnej dla grypsujcych. Pitrz zagadki, ktrych pomysowe rozwizanie dostarcza satysfakcji. Debaty grypsujcych przypominaj sesje prawnikw lub znawcw Talmudu, ktrych czy pasja analizy skomplikowanego fragmentu wiata. Sprbujmy opracowa bardziej precyzyjny schemat czystoci, biorcy pod uwag wszystkie istotne zmienne i zachowujcy zgodno ze znanymi nam normami konkretnymi. Stan czystoci przedmiotu moe by rny dla rnych winiw, czci ciaa i czasu. Penis waciciela jest przedmiotem brudnym z jego punktu widzenia, za przestrzelonym z punktu widzenia innego winia. Ponadto, fakt, e pewien brudny przedmiot moe zosta dotknity jedn czci ciaa, nie oznacza, e moe zosta dotknity inn. Znw, kanonicznym przykadem jest odbyt cwela, ktry nie moe zosta dotknity rk grypsujcego, ale moe zosta spenetrowany przez jego penis. Z kolei status czystoci niektrych przedmiotw zmie Kod 107 nia si cyklicznie w czasie. Trywialnym przykadem jest plater, ktry po jedzeniu staje si chwilowo brudny, po czym odzyskuje czysto po umyciu. Zmiany w czasie mog by jednak powaniejsze. Rka grypsujcego X-a moe by z punktu widzenia grypsujcego Y-a przedmiotem czystym (bezporednio po umyciu), brudnym (typowy status) lub przestrzelonym (bezporednio po nakarmieniu jaruzela). Na okres nocnej godziny policyjnej rka X-a zmienia swj status na przestrzelony (ze wzgldu na moliwo masturbacji lub nawet przypadkowego dotknicia wasnego penisa przez X-a). Wreszcie kolejny problem moe wynika z niekompletnej informacji. Na przykad grypser, bdcy tak naprawd zakamuflowanym frajerem lub cwelem, moe przekona grypsujcych w nowej celi, e naley do ich kasty i w konsekwencji doprowadzi do zafaszowania statusu czystoci swojej rki albo platerw. Reguy zmiany statusu tworz nowe problemy. Wiele takich regu, szczeglnie dotyczcych przecwelania, zaley od kontekstu i podlega interpretacji przez starszych. W specjalnych okolicznociach takie normy mog zosta zawieszone lub potraktowane liberalnie. Przy naginaniu norm do wasnych interesw nierwnoci wewntrz kasty grypsujcych uwydatniaj si najsilniej. Ponadto, oprcz zwykych zmian statusu przedmiotu moe doj do zmiany chwilowej. Grypsujcy moe przyblu-zga pododze w celi i uczyni j przez to tymczasowo przestrzelon. Sprbujmy zebra najbardziej istotne zmienne i zbudowa precyzyjniejszy model, ktry wyeliminuje wikszo kopotw. Zamiast klasyfikacji w postaci relacji jednoargumentowej

posumy si relacj czteroargumentow. Pomimy rwnie problemy zwizane z brakiem kompletnej informacji. P - dowolny przedmiot majcy jaki status czystoci; C - dowolna cz ciaa grypsujcego; Y - dowolny grypsujcy; S - zmienna sytuacyjna opisujca okolicznoci zewntrzne. Norma okrelajca poziom czystoci przedmiotu oparta na powyszych zmiennych wyglda nastpujco: Rozdzia 4 P jest {czysty, brudny, przestrzelony} dla C nalecej do y-a w S. Owe cztery zmienne s wystarczajce, aby zdefiniowa wikszo konkretnych norm odwoujcych si do czystoci przedmiotw bez wprowadzania poj ad hoc. Dziki nim moemy teraz zrekonstruowa poziom czystoci kilku przedmiotw ycia wiziennego. W wypadku niektrych, takich jak bero, status nie zmienia si w zalenoci od sytuacji, tosamoci winia lub jego czci ciaa. Bero jest zawsze przestrzelone. Z kolei najwaniejsze normy opisujce stan czystoci penisa winia s zalene od okolicznoci i mona je zrekonstruowa nastpujco: (1) jeeli Ay Y, penis X-a jest przestrzelony dla kadej czci ciaa Y-a; (2) jeeli X=Y, penis X-a jest brudny dla rki y-a poza policyjn; (3) jeeli X=Y, penis X-a jest czysty dla rki y-a podczas policyjnej. Nadanie przedmiotowi statusu przestrzelonego rozumiane jako zakaz wchodzenia z nim w kontakt, statusu brudnego jako zalecenie unikania kontaktu (jeli to moliwe), a statusu czystego jako zezwolenie na kontakt sprawia, e powysze normy zyskuj klarown interpretacj. Norma (1) zabrania dotknicia penisa innego winia jakkolwiek czci wasnego ciaa. Norma (2) jest rwnowana zaleceniu powstrzymania si od dziennej masturbacji. Norma (3) zezwala na masturbacj w godzinach nocnych. Precyzyjne zrekonstruowanie regu transformacji statusu czystoci przedmiotw byoby jeszcze bardziej skomplikowane. rda kopotw (niekompletne definicje czystoci i regu zmiany statusu) nie s rozpoznane explicite w ramach nocnej bajery. Niezgodno oglnego aparatu opisowego i konkretnych norm jest ewidentna w niezliczonych przypadkach. Konsekwencj prb wyjanienia i uproszczenia jest wielka liczba idiosynkratycznych regu zachowania. Komplikacje intelektualne towarzyszce problemom zwizanym z czystoci przedmiotw dyskryminuj winiw mniej lotnych, premiuj za obdarzonych inteligencj, intuicj i umiejtnoci przeprowadzania skomplikowanych rozumowa. Kod 70 Zachowania Zachowania oznaczaj w bajerze precyzyjne normy szczegowo regulujce pewien aspekt zachowania grypsujcego w konkretnych sytuacjach. Zachowania zabraniaj jakiego dziaania, pozwalaj na nie, zalecaj je lub go wymagaj. Klasyfikacja czystoci jest odpowiedzialna za du cz zachowa. W niektrych przypadkach wzgldna sia frajerw zostaje uzwgldniona explicite i regua pozwala na rozlunienie danej normy. Zachowania s sformuowane w postaci imperatywu: w sytuacji x i (lub) w stosunku do obiektu w, przy zaoeniu warunku y, {zabronione, dozwolone, zalecane, wymagane} jest v. List imperatyww mona skrci, gdy na przykad nakaz podjcia akcji ze zbioru A jest rwnowany zakazowi podejmowania akcji ze zbioru Ac (zbir wszystkich pozostaych akcji nie nalecych do A). Przedstawiona niej lista zachowuje jednak oryginalne sformuowanie warunkw. Niektre z nich zostay opatrzone krtkim komentarzem lub informacj o wzgldnej sile normy. Podczas nocnej bajery zachowania omawia si w blokach tematycznych, ktre czy wsplny element, powiedzmy zachowania wobec cwela. Tak wic reguy odnoszce si do wielu

sytuacji czy przedmiotw rozpatruje si podczas szkolenia wielokrotnie. Na przykad zachowanie, ktre zabrania jedzenia z frajerem przy jednym stole, jest omawiane trzy razy, przy okazji rozmw o jedzeniu, frajerach i stole. Powtrzenia, oczywiste reguy zwizane z klasyfikacj czystoci przedmiotw oraz reguy mniej istotne zostay tu pominite. Niektre zachowania opisano szczegowo wczeniej i rwnie je pominito. Ponisza lista zawiera wic stosunkowo niewielk cz regu, o ktrych dyskutuje si w trakcie nocnego szkolenia. Niekiedy s one opatrzone krtkim komentarzem: ywno zabronione: przebywanie w bezporednim kontakcie z przedmiotami brudnymi lub przestrzelonymi; zabronione: rozdzielanie przez korytarzowego-cwela; niekiedy zabronione: rozdzielanie przez korytarzowego-frajera; jedzenie zabronione: na spacerniakach, w korytarzu (ze wzgldu na niebezpieczestwo przypadkowego pierdnicia), kiedy jaruzel jest 70 Rozdzia 4 godny lub, oglnie, po komendzie: Nie szama" i podczas godziny policyjnej; wymagane: stosowanie si do norm brudnej fizjologii (zob. dokadny opis na s. 96-97); Rka innego winia zabronione: podawanie rki frajerom, cwelom, personelowi i rnym kategoriom goci z zewntrz; wyjtki: brat, ojciec, prawnik grypsujcego, lekarz, ktry ocali ycie grypsujcemu; szczeglnie niebezpieczna: rka cwela; dozwolone: podawanie rki innemu grypsujcemu; wyjtki: nie wolno podawa rki zaraz po karmieniu jaruzela lub rano przed jej umyciem; wymagane: zapytanie innego winia, czy grypsuje przed podaniem wycignitej rki; na pytanie: Grypsujesz?" w tej sytuacji jest dozwolona krtka odpowied: Tak"; Wasna rka wymagane: natychmiastowe umycie jej rano, po dotkniciu wasnego penisa lub po karmieniu albo pojeniu jaruzela; Penis innego winia zabronione: dotykanie go lub bycie przeze dotykanym; jest to najbardziej niebezpieczny obiekt pod cel!; Okolica jaruzela zabronione: stpanie boso, zostawianie smrodek (skarpetek), aby wyschy; ania wymagane: trzymanie odpowiedniego dystansu wzgldem innych winiw; w sytuacji duego toku zasanianie penisa rk, aby chroni innych grypsujcych przed przecweleniem, a take by zapobiec zemcie ze strony przypadkowo przecwelonego grypsujcego; oczekiwane jest anonsowanie przejcia za pomoc okrzyku: Zwaka!"; Spacer zalecane: zostawanie na czas spaceru z frajerem lub cwelem, kiedy nie wychodzi on na spacer z grypsujcymi, by kontrolowa jego aktywno i utrudni donoszenie personelowi; dozwolone: okradanie frajera, ktry wyszed na spacer; wymagane: wyjcie na spacer, kiedy jest rozkminiana afera wymagajca konfrontacji albo zezna wiadkw; Wizyta u wychowka zalecane: unikanie kontaktu, z wyjtkiem sytuacji szczeglnych; Kod zabronione: podpisywanie in blanco czystej kartki papieru (filipinka); jest to trik stosowany podobno rutynowo przez administracj; filipinka moe zosta nastpnie wykorzystana

podczas przesuchania lub przekonywania innego winia, e skadajcy podpis wsppracuje z administracj; Wizyta u lekarza zalecane: unikanie wizyt, z wyjtkiem sytuacji szczeglnych, zapisanie si na wizyt, jeli zapisuje si na ni frajer lub cwel z danej celi, by kontrolowa jego dziaania; Wejcie do celi frajerskiej wymagane: siadanie na klap i danie przeniesienia do celi grypsujcej; zalecane: lekkie samouszkodzenie (przecicie y), jeli do przeniesienia nie dochodzi; wieak dozwolone: przecwelenie wieaka, ktry dobrowolnie zgodzi si zaspokoi seksualnie innego winia; zabronione: przecwelenie si wieaka, ktry nie zgodzi si dobrowolnie na wiadczenie usug seksualnych; Frajer zabronione: jedzenie przy jednym stole z grypsujcymi, dotykanie platerw grypsujcych, trzymanie platerw wsplnie z grypsujcymi, fraternizowanie si z grypsujcymi, spanie na pryczy nad grypsujcym, spanie na pryczy, podczas gdy grypsujcy pi na sianku; zalecane: w sytuacji, w ktrej wsplne jedzenie z frajerami przy jednym stole jest nieuniknione, przykrycie stou kocem; zalecane: zmuszanie frajera do sprztania celi, zajmowania si kostk i praniem2; wymagane: utrzymywanie go w niewiadomoci tajnych transakcji przeprowadzanych w celi oraz jej kanaw komunikacyjnych; dozwolone: okradanie i oszukiwanie go; -2 Wydaje si, e tabu dotykania wasnoci grypsujcego przez frajerw stawao si coraz silniejsze w miar upywu czasu. W latach pidziesitych frajer by traktowany bardziej jako sucy - zarwno pra bielizn zodziei, jak i my ich platery (zob. Wojciechowski 1981). Ta ostatnia czynno bya ju w latach osiemdziesitych zabroniona. Z kolei okoo roku 2000 frajer nie mg nie tylko dotyka platerw, ale nawet pra bielizny grypsujcego (Kamil Miszewski, e--mail do autora). 74 Rozdzia 4 Cwel wikszo regu majcych zastosowanie do frajera stosuje si te do cwela; wyjtek: niektre dobra osobiste cwela s niedotykalne i nie wolno ich kra; wymagane: zmuszanie cwela do sprztania jaruzela i jego okolicy oraz jedzenia na klapie jaruzela, trzymanie cwela w obrbie jaruzela, przydzielenie mu kobiecego imienia i mwienie o nim ona"; dozwolone: zmuszanie do stosunku homoseksualnego, najlepiej oralnego, w czasie ktrego grypsujcy przyjmuje postaw dominujc; Klucze do celi zabronione: trzymanie kluczy w rku, podnoszenie ich z podogi, aby poda stranikowi; w najbardziej radykalnej wersji: dotykanie kluczy; uzasadnienie tej reguy odwouje si do symbolicznego znaczenia klucza do celi jako narzdzia zniewolenia. arwka pod cel zabronione: spowodowanie spicia dla zabawy; Przypadkowe albo zoliwe przecwelenie przez frajerw lub personel

zalecane: unikanie niebezpiecznych miejsc i sytuacji, w ktrych moe pojawi si wiksza liczba frajerw; wymagane: w sytuacji ewidentnego zagroenia wezwanie krzykiem o pomoc innych grypsujcych; zalecane: w sytuacji ewidentnego zagroenia, bez szans na pomoc: lekkie samookaleczenie (podcicie y, rzucenie si na okno), podobnie po przypadkowym lub zoliwym przecweleniu. Znajomo zachowa i regu czystoci jest zazwyczaj testowana jednoczenie. Egzaminator wymienia konkretny obiekt czy sytuacj, a kandydat musi wyrecytowa wszystkie zwizane z nimi reguy zachowania lub przej przez krzyowy ogie pyta3. Przygotuj si, czytelniku, do egzaminu. Komisja egzaminacyjna budzi ci w rodku nocy i oczekuje byskawicznych odpo 3 Przez regularny nocny trening bajery przeszedem w celach 6,8 i 13, a przez jego nieformaln wersj w celach 7, 9, 10 i 12. Kod 113 wiedzi (O) na przygotowane pytania (P). Zestaw wybrany dla ciebie dotyczy rki: P: komu moesz poda rk? O: innemu grypsujcemu, ojcu, bratu, prawnikowi, lekarzowi, ktry uratowa mi ycie; P: kiedy rka grypsujcego jest przestrzelona? O: po karmieniu jaruzela, dotkniciu penisa, podczas policyjnej i rano przed jej umyciem; P: nieznany ci wizie oferuje ucisk doni; co robisz? O: pytam go, czy grypsuje; P: jakim przedmiotem jest rka cwela? O: przestrzelonym; P: wyruchae cwela; czy moesz ucisn jego rk na znak wdzicznoci? O: nie; P: co powiniene zrobi bezporednio po obudzeniu si? O: natychmiast umy rce; P: dlaczego? O: dlatego, e mogem masturbowa si w nocy i gdybym ich nie umy, przypadkowo przecwelibym innego grypsujcego; P: a jeli nie masturbowae si ostatniej nocy, czy nadal musisz umy rce? O: tak, poniewa mogem dotkn swojego penisa niewiadomie podczas snu. Wiele pyta egzaminacyjnych wymaga twrczego zastosowania wyuczonych regu. Pytania s bardzo przewrotne. Standardowa para pyta czcych wiedz z zakresu czystoci przedmiotw i zachowa bada znajomo istotnej kwestii stopnia czystoci odbytu cwela. Pytania, na ktre odpowied moe by negatywna lub pozytywna, s sformuowane nastpujco4: (1) czy grypsujcy moe nasra na chuj cwelowi? (2) czy cwel moe nasra na chuj grypsujcemu? wiecy zazwyczaj odpowiadaj tak" na pierwsze pytanie i nie" na drugie. W efekcie tych odpowiedzi otrzymuj blach w czoo i pytania zostaj ponowione. Prawidowe odpowiedzi 4 Najbardziej popularne pytania egzaminacyjne z celi 13. 75 Rozdzia 4 s bowiem dokadnie odwrotne. Grypsujcemu nie wolno nasra na chuj cwelowi", poniewa mgby on podczas wykonywania owej czynnoci przypadkowo dotkn penisa cwela i si przecweli. Uzasadnienie odpowiedzi na drugie z pyta wykorzystuje znany ju nam fakt, e odbyt cwela jest przedmiotem brudnym, a nie przestrzelonym. Podsuwajc t wskazwk, zostawiam ci, czytelniku, sam na sam z problemem wydeduko-wania prawidowego uzasadnienia. Struktura wadzy, sankcje i mobilno midzy kastami

Wszyscy grypsujcy pilnuj przestrzegania kodu. Ci, ktrzy angauj si w to najbardziej, ciesz si oglnym powaaniem. W przypadku wtpliwoci lub konfliktu norm interpretacji dokonuje starszyzna (lokalna elita) albo mciciel (lokalny przywdca grypsujcych). Struktura wadzy obejmujca starszyzn i mcicieli jest hierarchiczna i obejmuje poziomy celi, oddziau oraz wizienia. Grypsujcy powinien zna jedynie tosamo starszyzny albo mciciela, ktrym bezporednio podlega. Tosamo najwaniejszych przywdcw grypsujcych jest jednak trudna do ukrycia i szybko staje si znana zarwno grypsujcym, jak i niektrym frajerom oraz administracji. Starszyzna w celi inicjuje testy dla wieakw, interpretuje ich wyniki, ustala sankcje za powaniejsze wychyy i zawiesza czy te modyfikuje normy. Posiadana przez lokaln elit wadza interpretacji norm i arbitrau konfliktw przekada si na lukratywne zyski. Korupcja jest jednak do pewnego stopnia ograniczana wskutek silnych norm braterstwa wrd grypsujcych i intensywnej konkurencji o wadz. Mciciel usiujcy przybra poz dyktatora mgby szybko pj do wora i zosta frajerem, gdyby jaka mocna grupa jego podopiecznych zdecydowaa si na wykrcenie mu afery. ycie mciciela jest pene cikiej pracy i powicenia: Z wodzem szamakw jest cay czas pod cel napicie, bo wdz prowadzi nie koczce si nawijki przez lipo, rozstrzyga spory wrd szamakw, komu grozi, ublia, przebacza. W takiej celi czste s kipisze, wizyty wychowawcy, raporty, co z kolei jest utrapieniem Kod 115 dla pozostaych winiw, stanowicych przypadkowe to wodza. Bez przerwy kto podaje gryps, puka w cian, woa ze spacerniaka. Wdz czsto ma te adiutantw, z reguy maolatw z dugim staem poprawczakw, domw dziecka i Iawy. Przezgredzone maolatki przyjedaj z Iawy do Barczewa i kontynuuj swoje spory. Adiutanci przejmuj za wodza grypsy w lipie i w jego imieniu odpowiadaj, oni te dostaj czsto raporty i id na kabaryn. Ale na nich te spywa troch splendoru i chway, s obecni przy dzianiu si wielkich spraw, tworz histori (Niesioowski 1989: 98-99). Jeli zostanie zamana jedna z najsilniejszych norm, sankcje s niemal automatyczne. Do sytuacji takich dochodzi, gdy wizie zdecyduje si wiadczy usugi seksualne innym winiom lub kiedy zostaje rozkminiony jako kapu. Mniej powane wychyy, walnicia w piec czy zwyke przyburaczenia karze si ustnym upomnieniem, marchew albo blach. Dua czstotliwo wychy i przyburacze, wskazujca na brak czujnoci winia, marny intelekt czy niech do akceptacji norm, moe rwnie doprowadzi do powaniejszych sankcji. W przypadkach mniej powanych lub bardziej wtpliwych sankcje zale od kontekstu i od idiosynkratycznej interpretacji starszyzny. Sankcje za wykroczenia sowne albo mniejsze wychyy wypaca si na miejscu. Sankcj za powaniejsze wykroczenia stosuje si natychmiast, jeli winowajc mona jednoznacznie okreli. Gdy niezbdne jest dojcie do prawdy, rozpoczyna si rozkrcanie afery. Sytuacja taka oznacza podejmowany przez grypsujcych wysiek szukania winnych, prby narzucania pewnej interpretacji albo zbieranie dowodw majcych wiadczy, e nastpio naruszenie norm potencjalnie zasugujce na surow kar. Celem wikszej afery moe by potwierdzenie, e pewien grypsujcy jest donosicielem, chorgiew lub zdecydowa si chla, czyli obcia zeznaniami swoich wsplnikw. Scenariusz afery lejszego kalibru wygldaby nastpujco: Tygrys" spod celi 15 da Fryzjerowi" pi szufladek herbaty i poprosi go o dostarczenie towaru tego samego dnia Kaczorowi Donaldowi" spod 35, obiecujc mu za fatyg jedn szufladk. Wieczorem Kaczor Donald" sygnalizuje, e dosta tylko trzy szufladki. Podekscytowany Tygrys" wykrca afer i kontaktuje si z Fryzjerem". Ten wyjania, e ostatni cel, ktr dzisiaj strzyg, bya

76 Rozdzia 4 30. Wzi sobie jedn szufladk i poprosi korytarzowego Zorro", aby ten dostarczy reszt podczas obiadu. Kaczor Donald" spod 35 potwierdza, e otrzyma towar od Zorra". Zorro" potwierdza, e zatrzyma jedn szufladk dla siebie jako rutynow zapat. W tym momencie Tygrys" ma w rku wszelkie wymagane informacje i decyduje, e nie doszo do kradziey, a potencjalna afera jest ewidentnie mniej powana, ni przypuszcza. Dochodzi teraz do targw midzy Tygrysem", Kaczorem Donaldem", Zorrem" i Fryzjerem", czstych w sytuacji niekompletnie zdefiniowanych kontraktw. Problemem jest, czy Zorro" i Fryzjer" powinni otrzyma tylko jedn szufladk na dwch, czy te po jednej na gow. Dwie najpowaniejsze sankcje spotykaj wieaka albo grypsujcego, kiedy idzie do wora i zostaje frajerem lub wieaka, grypsujcego czy te frajera, kiedy zostaje przecwelony. Pjcie do wora Degradacja wieaka do roli frajera, nazywana pjciem, spuszczeniem lub schowaniem do wora, nastpuje wskutek negatywnego wyniku chrztu albo bardzo sabych wynikw gierek i innych testw. Do wora moe te pj grypsujcy po wykryciu popenionej przeze powanej wychyy, takiej jak skadanie raportw administracji o yciu pod cel lub donoszenie na wsplokatorw. Gdyby Fryzjer" zosta uznany za winnego kradziey jednej szufladki, jego wychya rwnie mogaby si skoczy pjciem do wora. Grypsujcy, ktry ucierpia, czy te grypsujcy, ktry reprezentuje lokaln spoeczno grypsujcych, bluzga pod adresem degradowanego winia i puszcza mu rytualn wich: Id do wora, frajerze jebany!", Pierdol si, ruro!", Spadaj na chuj!", Kindyba ci w szamot!" lub Chuj ci w dup, frajerze pierdolony!". Dowolna kombinacja bluzgw jest dozwolona, byle bya dobitna i pomysowa. Nieszczsny delikwent moe si dowiedzie, e jest brudnym chujem", pizd" czy pizdolizem". Symbolicznemu przybluzganiu towarzyszy mocne uderzenie pici w twarz, odek lub blacha w czoo. W przeciwiestwie do przecwelania podczas pjcia do wora nie dochodzi do silniejszej agresji ani aktw seksualnych. Ceremonia koczy si na mocnych sowach i kilku uderzeniach. Poraka w testach, nawet tak jednoznacznych jak chrzest, zawsze podlega interpretacji ze strony starszyzny lub mciciela. Kod 117 W trakcie chrztu popeniem najgupszy bd caego okresu uwizienia. Kiedy dwch wieakw bdcych przede mn w kolejce zostao ceremonialnie zdegradowanych na rodku stodoy, na znak solidarnoci ze wieo upieczonymi frajerami odmwiem wzicia udziau w chrzcie i wyjcia na parkiet. Test zosta zawieszony i trjka lokalnej starszyzny zarzdzia narad specjaln. Jeden z owej trjki wkrtce przynis mi wiadomo, rzadko komunikowan wieakom: test jest maskarad, nikt nie zostanie pobity. Odpowiedziaem, ze wiem o tym, ale mimo wszystko odmawiam wyjcia, poniewa jestem zbyt dugo w wizieniu, by bawi si w takie historie. Starszyzna, po kolejnej naradzie, zakomunikowaa swj zaskakujcy werdykt. Mieszkacy stodoy usyszeli, e: Student nie kwalifikuje si do testu i zosta doczony do grupy w wyniku pomyki". Zostaem oficjalnie uznany za zbyt dowiadczonego winia, aeby bra udzia w chrzcie i miaem prawo odmwi. Zwolniono mnie z testu. Koturnowy charakter chrztu sta si w tym momencie oczywisty i ostatni wieak czekajcy w kolejce przeszed go automatycznie. Moim bdem nie bya wcale odmowa udziau w chrzcie. Decyzj o odmowie podjem wczeniej, wsplnie z obydwoma zdegradowanymi wieakami, moimi waflami, podczas przygotowa do chrztu. Odmowa bya tylko demonstracj lojalnoci z waflami. Kardynalnym bdem bya nasza wsplna wczeniejsza decyzja o solidarnej odmowie, pomimo pewnoci, e test jest fikcj. Niedowiadczeni wafle uwaali, e test narusza ich godno. Zamiast

skutecznie namwi ich do poddania si testowi, zbyt atwo zgodziem si z ich naiwnymi argumentami. W efekcie obaj zostali frajerami, a ja sam otarem si o degradacj. Zaskakujcy werdykt starszyzny nie by prezentem. W czasie pniejszej analizy wydarze doszedem do wniosku, e zapewne byem zbyt wartociowym kompanem dla lokalnych oligarchw, aby mnie zdegradowa. Starszego, ktry poinformowa mnie w tajemnicy o fikcyjnym charakterze testu, uczyem gra w bryda, ktrego by pasjonatem. Gdybym zosta frajerem, nauka mogaby si zakoczy. By moe jeszcze istotniejsze byo wsparcie cichego winia nie nalecego do starszyzny, traktowanego przez ni z ceremonialnym szacunkiem, 118 Rozdzia 4 a bdcego podobno mcicielem caej Rakowieckiej. Mciciel mia kopoty z trzustk podobne do moich. Pierwszego dnia na stodole doszo do naszej przypadkowej rozmowy. Dowiedziawszy si o jego kopotach, udzieliem mu kilku rad i daem cz swoich lekarstw. Od tego czasu rozmawialimy duo o naszych problemach ze zdrowiem, symulowaniu chorb i samookaleczeniach. Ewidentnie mciciel zaufa mojej znajomoci przedmiotu, gdy podczas jednego ze spacerw ujawni mi nawet plan samookaleczenia. Degradacja uytecznego doradcy zdecydowanie nie leaa w jego interesie. Degradacja jest spersonalizowana. Z wyjtkiem sytuacji, kiedy frajer nie chce grypsowa na wejciu, degradacji dokonuje konkretny grypsujcy. Gdyby Fryzjer" zosta uznany za winnego kradziey herbaty, Tygrys" mgby przybluzga mu i zosta jedyn osob, w ktrej mocy byoby przywrcenie Fryzjera" do grona grypsujcych. Fryzjer" mgby rwnie otrzyma status poszkodowanego, podkrelajcy potencjaln tymczasowo jego przynalenoci do frajerw. Posiadanie swoistej stajni poszkodowanych moe by zyskowne dla grypsujcego. Zyski kryj si w moliwoci podniesienia poszkodowanego, czyli prostowania lub dwigania go, aczkolwiek do ceremonii tej dochodzi rzadko. Konsekwencj zyskownoci spersona-lizowanej degradacji i nastpujcego po niej podnoszenia poszkodowanych jest dostarczenie starszynie motywacji do nadmiernego degradowania, a take, w wypadku zbyt maej liczby frajerw, do stwarzania pretekstw do degradacji. Poniewa ceremonii pjcia do wora towarzyszy tylko umiarkowana przemoc, co obnia ryzyko kary ze strony administracji, starszyzna czsto konkuruje o prawo do organizowania testw mogcych wykreowa frajerw. Do podniesienia moe doj jedynie wwczas, gdy popeniona wychya nie bya zbyt cika. Podnosi si winia, ktry ju uprzednio grypsowa. Warunkiem koniecznym podniesienia jest skiciorowanie (wycofanie) bluzgu przez grypsujcego. Czsto stawianym warunkiem jest te zademonstrowanie przez poszkodowanego wyjtkowej twardoci w sytuacji realnej prby. Dowody na twardo musz by istotnie przekonywajce. Samookaleczenie, przecwelenie innego winia, strajk godowy lub odmowa pracy mog zosta uznane za wystarczajce. Kod Poszkodowany ofiarowuje te grypsujcemu, ktry mu przy-bluzga, lub starszynie obfity okup skadajcy si z herbaty, papierosw albo pienidzy. Podwysza to jego szanse na podniesienie. Niekiedy poszkodowany moe zaimponowa starszynie swoim zachowaniem do tego stopnia, e podniesienie zostaje zainicjowane nawet bez jego stara. Na mojej stodole pewien frajer zgosi si dobrowolnie do pomocy grypsujcym przy caonocnym projekcie wykuwania przebitki (dziury na przestrza w cianie). Jeden z grypsujcych niechccy zmiady mu palec prowizorycznym motkiem. Krwawicy frajer dzielnie znis bl i zdecydowa si nie zapisywa na wizyt u lekarza. Mogaby ona bowiem ujawni stranikom plany przebitki. Kiedy starszyzna dowiedziaa si o incydencie, zadecydowaa, e frajer powinien niezwocznie uda si do lekarza, a take rozpocza procedur podniesienia go do grypsujcego. Do grypsujcego, ktry przybluzga frajerowi, i potencjalnych wiadkw

natychmiast rozesano grypsy. W podobnej sytuacji bluzgajcy staje pod presj ze strony innych grypsujcych i czsto zadowala si niewielkim okupem, jeli w ogle cokolwiek dostaje. Niestety, zwolniono mnie z wizienia przed zakoczeniem caej sprawy5. Kiedy cay materia dowodowy jest gotowy, wszystkie bluzgi skiciorowane, a poparcie starszyzny lub mciciela zapewnione albo kupione, odbywa si ceremonia podniesienia. Bluzgajcy wygasza pochwaln mow o poszkodowanym, a jeli siedzi w innej celi, penomocnik odczytuje j z grypsu lub wygasza za niego. Nastpnie wszyscy grypsujcy z danej celi ceremonialnie ciskaj prawic poszkodowanego i wypowiadaj pod jego adresem kilka przyjaznych sw. Podniesienie nie usuwa jednak cakowicie pitna. Wizienna maksyma mwi, e podniesienie zdarza si tylko raz. W rzeczy samej, nie syszaem nigdy o przypadku podwjnego podniesienia. Przecwelenie Przecwelenie jest mniej czst, ale bardziej dramatyczn ceremoni i konsekwencj najpowaniejszych wychy. Kod grypsujcych zostawia niewiele miejsca na dowolno. Dwiema mo5 Sytuacja z celi 13. 120 Rozdzia 4 liwymi przyczynami przecwelenia jest zgoda na wywiadczenie usug homoseksualnych innemu winiowi i donoszenie. W pierwszej sytuacji wizie zostaje cwelem po oblaniu testu przecwelania albo, znaczniej rzadziej, w konsekwencji gwatu. Gwat majcy na celu jedynie przecwelenie winia jest wszak zabroniony przez normy zachowania. Kiedy wychy stanowio donoszenie, przecwelania dokonuje si z uyciem przestrzelonego przedmiotu. Scenariuszy przecwelenia jest wiele: zanurzenie gowy lub rki winia w j aruzelu i spukanie wody; pokropienie berem zanurzonym w jaruzelu; woenie na gow korony zdjtej z jaruzela; obsikanie albo wysmarowanie ekskrementami; wytarcie twarzy cierk do sprztania kcika; wypacenie parola, to znaczy uderzenie penisem po twarzy lub innej czci ciaa; dobrowolne dotknicie czy te wzicie do ust penisa innego winia; umycie zbw szczoteczk wysmarowan ekskrementami. Ostatnia z opisanych metod bya przedmiotem oywionej debaty na Biaoce w marcu i kwietniu 1985 roku. Jej zalet w porwnaniu z tradycyjnymi metodami by mniejszy udzia przemocy, co redukowao potencjalne kary dla stosujcych j grypsujcych. Przecwelanie motywowane seksem jest, jak si wydaje, znacznie czstsze w aresztach ledczych ni w zakadach karnych, gdzie przecwelenie stanowi zazwyczaj kar za donoszenie. Przyczyny takiego stanu rzeczy s zapewne dwojakiego rodzaju. Winiowie potencjalnie podatni na przecwelenie seksualne padaj ofiar testu przecwelania w areszcie i trafiaj do zakadu karnego ju obarczeni pitnem. Z kolei donoszenie pojawia si po duszej socjalizacji do norm wiziennych i w sytuacji duszych interakcji midzy winiami, do ktrych dochodzi po wyroku. Wszyscy grypsujcy w celi powinni uczestniczy w prze-cweleniu. Niekiedy doczaj si do nich rwnie frajerzy i za kooperacj otrzymuj stosown nagrod. Kolektywna degradacja rozkada odpowiedzialno za udzia w rytuale bardziej drastycznym ni wsadzanie do wora, a take eliminuje ch Kod donoszenia na wspwiniw. Ponadto brakuje motywacji do personalizowania przecwelania, jako e pitno cwela jest nieusuwalne.

Ogromnym problemem dla kodu grypsujcych jest moliwo strategicznego przecweenia grypsujcego przez personel lub administracj. wieak, ktry podczas przecwelania zgodzi si dotkn penisa grypsujcego, staje si cwelem. Co si jednak stanie, gdy grypsujcy zostanie dotknity, na przykad w ani, penisem niegrypsujcego lub zhabiony w jakikolwiek inny sposb przez wrogich mu frajerw czy administracj? Grypsujcy moe zosta znienacka zaatakowany berem, koron albo cierk. Jaki oszalay kot moe rzuci si na grypsujcych i sprbowa ich obsika. wieo zdegradowany grypsujcy moe w napadzie rozpaczy rozpocz domino, atakujc ca cel swoim penisem, aby poprzez degradacj wyrwna status. Automatyczne przecwelenie w takiej sytuacji daoby wrogom grypsowania potny or do rki, ktry mgby suy do szantau lub wzgldnie atwego przecwelania niewygodnych grypsujcych. Z kolei cakowite zignorowanie dziaa podejmowanych przez niegrypsujcych mogoby doprowadzi do paradoksalnej sytuacji, w ktrej niegrypsujcy albo przedstawiciel administracji mgby wobec grypsujcego bezkarnie dokonywa aktw uznanych przez innych grypsujcych za obelywe. Pewnym rozwizaniem dylematu strategicznego przecwelania jest wprowadzenie warunku wiadomoci i dobrowonoci w procesie przecwelania. wieak zostaje wic cwelem, poniewa dotkn penisa grypsujcego wiadomie i dobrowolnie. Nacisk na wiadomo i dobrowolno kontaktu agodzi nieco dziaania grypsujcych podczas testu przecwelania i ogranicza liczb gwatw w wizieniu. Warunek ten implikuje bowiem, e wieak bez przymusu zgadza si na wywiadczenie usugi seksualnej. Warunek wiadomoci i dobrowolnoci powsta jako modyfikacja surowszej normy z pocztkw grypsowania, kiedy pewne formy dziaa prowadziy nieodwracalnie do przecwelenia bez wzgldu na okolicznoci. Powsta jako reakcja na rozgrypsowywanie stosowane przez administracj w kocu lat szedziesitych, opisane dokadniej w Postscriptum. Strategiczne przecwelanie byo rwnie przeprowadzane przez niegryp Rozdzia 4 sujcych lub cweli. Aby zdegradowa grypsujcego albo ca ich grup, wystarczyo obrzuci ich w ani kaem. Warunek wiadomoci i dobrowolnoci da grypsujcym do rki pewn form obrony. Efektem ubocznym wprowadzenia warunku wiadomoci i dobrowolnoci jest zmniejszenie motywacji grypsujcych do walki o swj honor w sytuacji zagroenia. Rozwizaniem tego dylematu jest bardzo surowe traktowanie kadego przypadku wtpliwego, a take uczynienie odkupienia bardzo kosztownym. Kontakt fizyczny, nawet jeli powstaj wtpliwoci, czy by dobrowolny i wiadomy, moe prowadzi do przecwelenia, jeli tak zadecyduje starszyzna celi. Wtpliwoci s czsto interpretowane na niekorzy przecwelonego. Najwaniejsze podczas analizy konkretnego przypadku jest ustalenie, czy grypsujcy zrobi absolutnie wszystko, co byo moliwe, aby unikn przecwelenia. W obliczu groby przecwelenia przymusowego albo w sytuacji przecwelenia niewiadomego grypsujcy moe ocali swj honor i przynaleno kastow, jeli dokona samouszkodzenia. Samouszkodzenie dobitnie potwierdza, e grypsujcy rzeczywicie zrobi wszystko, co mg, aeby unikn przecwelenia. Wielu grypsujcych uznaje jednak samookaleczenie za metod ocalenia honoru rwnie sensown, jak seppuku w przypadku zhabionego samuraja. Uzasadnienie radykalizmu tej normy przedstawiane w czasie nocnej bajery jest niezwykle interesujce i jednoznacznie wskazuje na rozpoznanie problemu motywacji przez starszyzn. Powszechnie znana twarda postawa starszyzny dostarcza grypsujcemu motywacji do zwikszenia stara, aby unika kopotw oraz szuka informacji o zagroeniach. Tak wic grypsujcy w zakadach karnych czsto unikaj miejsc, w ktrych mogliby zosta zaatakowani i przecweleni przez frajerw, a take maj motywacj, aby dokadnie zbada rzeczywist przynaleno kastow winia, zanim zaakceptuj jego deklaracj.

Problemy wywoane przez moliwo przecwelenia strategicznego zostay tylko czciowo rozwizane przez wprowadzenie warunku dobrowolnoci i wiadomoci. Sama regua decyzyjna: Kiedy przecweli?" jest niejasna i podatna na interpretacj. Jej operacjonalizacja zaley w duym stopniu od kontekstu sytuacyjnego i lokalnego rozkadu si. Kod Moliwo dyskrecjonalnej degradacji sprawia, e normy grypsowania s mniej precyzyjne, a w ycie kadego grypsujcego wprowadza nieusuwalny element przypadku. Nikt nie moe by pewien dnia ani godziny, kadego zoliwy los moe znienacka dotkn swoim przestrzelonym palcem, nikt nie jest w peni bezpieczny przed konsekwencjami nagego ataku albo rozkrconej afery. Werdykt: Degradacja" lub To nie jego wina" naley do innych. Niektrzy grypsujcy staraj si zapewni sobie bezpieczestwo i ujawniaj ch dominowego odwetu: Jeli ktokolwiek mnie przecweli, ja przecwel wszystkich wok siebie". Takie groby nie budz jednak sympatii. Wizienne porzekada jako najlepsz obron przed degradacj zalecaj staranne budowanie swojej reputacji, formowanie mocnych koalicji, unikanie tworzenia sobie wrogw i bycie uytecznym dla kadego. Rozdzia 5 Bajera Sownictwo i bajera ptajna Bajera, podobnie jak kod zachowania, skada si z warstw o rnym stopniu tajnoci. Sownictwo, stanowice bajer ptajn, zawiera specjalne nazwy wszystkich najwaniejszych skadnikw ycia wiziennego. Czci ciaa, umeblowanie celi i inne przedmioty wizienne, typowe czynnoci i sytuacje, psychiczne stany umysu i role administracyjne maj swoje nazwy. Dowiadczeni winiowie ze wszystkich kast biegle posuguj si tym sownictwem i potrafi pynnie przechodzi z jzyka polskiego na jego wizienn wersj. Niszy personel wizienny rwnie niele wada baj er ptajn i czsto jej uywa podczas rozmw z osadzonymi. Poziom znajomoci sownictwa wiziennego jest funkcj roli spoecznej osoby, jej inteligencji, stau wiziennego i innych zmiennych. Dobra znajomo bajery, pomysowo nazewnicza i umiejtnoci konwersacyjne s w wizieniu niezwykle cenione. Winiowie nieustannie usiuj wzbogaci bajer dowcipnymi terminami i reguami. Sowo kiszczak", nazywajce mierdzcego bczka nazwiskiem ministra spraw wewntrznych, jest powszechnie uwaane za arcydzieo bajery. W celi 13 byem wiadkiem stworzenia nowego, interesujcego sowa: roztar-gawka", oznaczajcego gumk. Urok tego sowa czytelnik doceni peniej po przeczytaniu niniejszego rozdziau i po zapoznaniu si z reguami zastpowania rnych wersji sowa cign" sowem targa". Roztargawka" staa si sensacj wieczoru, tematem rozmw i dowcipw. Wiadomo o nowym sowie poszybowaa poprzez okrzyki okienne po caym wizieniu. Szcz Bajera 125 liwy i podniecony twrca przez cay wieczr obmyla warianty pierwotnego pomysu, mniej ju udane, i zastanawia si nad moliwymi zastosowaniami. Udao mu si przeforsowa uznanie sowa gumka" za obraliwe i wypacanie za kadorazowe jego uycie blachy. To, co stymuluje aktywno lingwistyczn winiw, jest nie tylko rubasznym rechotem z dobrego kawau czy radoci tworzenia i bawienia si sowem. Surowe warunki rodowiska i obezwadniajca deprywacja nagradzaj sztuk odtwarzania obrazw zwykego ycia, tego, co si postrzega jako raj utracony. Przypisywanie obiektom wiziennym nowych nazw pozwala postawi granic midzy yciem na wolnoci a yciem w wizieniu i zakonserwowa sens sw wolnociowych, nie skaajc ich wiziennymi konotacjami. ladem tej funkcji bajery jest zasada, e niekoniecznie trzeba j stosowa do opisu wiata wolnociowego. Z kolei przypisywanie sytuacjom wiziennym specyficznych nazw dostarcza winiom iluzj kontroli i poniekd umierza niepokj. Nazwy bajery, reguy oraz

pseudonimy uatwiaj te zachowanie sekretu w rozmaitych sferach komunikacji wiziennej oraz odrniaj grypsujcych od innych kast. Jeli badacz zainteresowany bajer otrzymaby zgod na umieszczenie w celi dyskretnej kamery, pierwsz empiryczn generalizacj sformuowaby szybko. Zauwayby mianowicie, e zwyke fizjologiczne i lingwistyczne tabu s pod cel nieobecne. Ciao winia, wraz jego codziennymi fizjologicznymi i seksualnymi czynnociami, jest w centrum uwagi. W swoich konwersacjach winiowie odnosz si do fizjologii i seksuologii naturalnie i bez wikszej ekscytacji. Analizy osigni seksualnych lub ich braku wypeniaj codzienne przyjacielskie pogawdki i stymuluj interakcje spoeczne. Takie sowa jak chuj" czy pizda" s wymawiane nieomal z podobnym brakiem emocjonalnego zaangaowania, z jakim w konwersacjach wolnociowych wypowiada si sowa rka" lub noga". Kiedy minie pierwszy szok zetknicia z brutalnym jzykiem wiziennym, nie sposb oprze si refleksji o nieumiejtnoci wiata wolnociowego mwienia o sprawach intymnych i gigantycznej skali stumienia spraw fizjologii i seksu. W wizieniu jest si wolnym od wolnociowej niewoli jzykowej. 81 Rozdzia 5 W codziennym uytku jest kilka tuzinw rnych nazw penisa, uywanych z fantazj i wielk kreatywnoci. Niewiele mniej okrela wagin1. Stosowanie synonimw sowa penis" zaley od kontekstu. Niektre wystpuj niemal wycznie w zwrotach idiomatycznych. Na przykad bat" pojawia si tylko przy okazji strzelenia z bata" (masturbacji), ogr" w zwrocie zakisi ogra", za bolec" w czasowniku zabol-cowa". Inne, takie jak czonek" czy palec", s praktycznie martwe. Nazwanie kogo czonkiem grupy grypsujcych" lub poproszenie go, eby, powiedzmy, ugryz si w palec", jest bluzgiem i dlatego podobne zwroty s zabronione. Sowa czonek" czy palec" nie s jednak wystarczajco zabawne, aby ich uywa w opisach zachowa lub sytuacji seksualnych. Jeszcze inne terminy, na przykad ysy towarzysz", chadzaj czsto w redundantnych parach. Terminy i zachowania erotyczne, bdzce gdzie na pobrze-ach naszej wiadomoci albo nalece do intymnego kodu dzielonego jedynie z naszymi ukochanymi, s analizowane i opisywane z bezwzgldn otwartoci godn raportu Kinseya. Stary garucha, opowiadajc o rozpadzie maestwa i o tym, jak ona odmwia mu najwaniejszego z praw maeskich, nie bdzie stara si ukry tego faktu ani szuka eufemizmw. Powie krtko i dosadnie: Spierdolio si i dostaem szlaban na pizd. Po wysuchaniu jednego z preludiw Chopina wzruszony wizie moe wyzna z gbi przepenionego zachwytem grypsujcego serca: Kurwa wasza ma, ale to pikne, a mnie co w chuju swdzi2. Brutalna szczero, przede wszystkim podczas wieczornych opowieci o wolnociowym raju, pomaga winiom w utrzymaniu dystansu mentalnego do ich tu-i-teraz. Niezdolni do przyjcia tego bezkompromisowego stylu rozmowy o mskich sprawach marnie sobie radz w wizieniu. Nieustannie si ich 1 Zob. hasa penis i wagina w Sowniku podstaw bajery. 2 Komentarz Boksera" wygoszony w celi 7. Bajera przedrzenia, upokarza, nawet bije. Ich niezgrabna obecno przypomina grypsujcym, e w gruncie rzeczy s bezsilni, a domniemana kontrola nad yciem jest wielk iluzj. Opanowanie terminologii wiziennej jest pierwszym krokiem do przecicia ppowiny czcej z wolnoci. Drug obserwacj naszego badacza byoby to, e bajera jest niemal kompletnym jzykiem obcym, nadbudowanym jedynie na podstawowych reguach gramatycznych jzyka polskiego. Jej potencja pozwala na opisanie wiata z perspektywy wiziennej z uyciem wasnego

sownictwa. W bajerze, w zgodzie z hipotez Whorfa, szko powikszajce jest przykadane do wszystkich komponentw ycia wiziennego, ktre na wolnoci znacz niewiele. Brakuje natomiast nazw niektrych wanych obiektw wolnociowych. Sowo krzeso" nie ma w bajerze odpowiednika i powd jest banalny: w wizieniu nie ma krzese. Z kolei sowo stoek", oznaczajce jeden z najwaniejszych mebli pod celk, ma w bajerze swoje odpowiedniki: fiko" lub fikoek", bdce w powszechnym uyciu. Bajera dostarcza bardzo precyzyjnego i oszczdnego jzyka na opisanie sytuacji wiziennych. Kiedy po wyjciu z wizienia studiowaem rne wizienne badania ankietowe, uderzya mnie rozwleko i nieadekwatno jzyka, ktrego uyway. Przyjrzyjmy si takiej oto historyjce z pewnego kwestionariusza bada wiziennych, ktra zostaa nastpnie wykorzystana do zadania kilku pyta: Po ostatnim transporcie doszo do wojny midzy dwoma nowymi a reszt celi. Kiedy Wsik ogosi spacer, przybastowali na chwil. W czasie spaceru kto rzuci na d dla nowo przybyych dwie paczki papierosw. Wsik nie zauway, kto je podnis, wic zapowiedzia, e przerwie spacer, jeli nie znajdzie si winowajca. Nikt na to okiem nawet nie mrugn, wic kaza wszystkim wraca pod cel. W powyszej opowieci terminw wiziennych uywa si do przypadkowo i miesza z wolnociowymi. Popatrzmy, jak skraca si jej dugo po przetumaczeniu na prawdziw bajer i usuniciu zbdnych informacji (Marek M. Kamiski 1988: 2): 82 Rozdzia 5 Po przerzutce bya zadyma z dwoma nowymi. Przybastowali przed spacerem. Na spacerniku ffle przerzucili im dwie ramki szlugw. Wsik" na kogucie nie jorgn si. Nikt nie przykapowa, to skra-cowa spacer. Jeli jednak funkcja wizji kamery nie dziaaaby i nasz badacz mgby tylko sucha, niejednokrotnie nie byby w stanie przypisa rnym konwersacjom jakiegokolwiek sensownego znaczenia. Znajomo sownictwa niewiele by pomoga, jako e bajera jest w znacznym stopniu uzaleniona od kontekstu. Znajomo otoczenia fizycznego osoby mwicej, ktra odnosi si do przedmiotw obecnych w tle i uywa wieloznacznych okrele, jest czsto niezbdna dla sensownej interpretacji. Najrozmaitsze odmiany i wersje sw takich jak kurwa", skurwysyn", pierdoli", pierdolony" oraz, w mniejszym nateniu, chuj", dupa", pizda", jaja" i gwno" s najwaniejszymi skadnikami komunikacji. Kombinacje tych sw uyte w konkretnym kontekcie mog przenosi bardzo rne znaczenia. Przyjrzyjmy si mojej ulubionej konstrukcji jzykowej, majstersztykowi bajery, jednemu z najbardziej niezwykych zda, ktre usyszaem w yciu: Kurwa twoja ma, ta kurwa pierdolona wkurwia mnie jak skurwysyn!3 Zdanie powysze mona zrozumie jedynie w kontekcie, w ktrym zostao wypowiedziane. Oznaczao ono gbok frustracj mojego koleki z powodu problemw z wod w kranie. Poza specyficznym kontekstem sytuacyjnym, w ktrym zostao wypowiedziane, znaczenie sekwencji sw natychmiast si rozpywa, za to samo zdanie mogoby zosta uyte na oznaczenie wielu sytuacji zwyczajowo uwaanych za diametralnie rne. Jego tumaczenie na niekontekstowy jzyk polski mogoby wyglda tak: Mj drogi przyjacielu, jestem bardzo zdenerwowany tym, e znw zabrako wody w kranie!". 3 Wypowied Maolata" zanotowana w celi 8. Bajera 129 Elementem bajery ptajnej s ksywki, czyli pseudonimy. Wikszo grypsujcych przynosi je ze sob z wolnoci lub otrzymuje na wejciu. Tajne reguy bajery ograniczaj ksywy grypsujcych i zazwyczaj frajerw do takich, ktre nie mog zosta zinterpretowane jako ubliajce, ale cwelowi rutynowo nadaje si imi kobiece. Mimo e ksywki nie stanowi

adnej tajemnicy pod cel, to jednak grypsujcy staraj si je chroni przed personelem. Pomaga to zachowa w tajemnicy tosamo wysyajcych grypsy lub krzykiem przekazujcych wiadomoci do kumpli albo wsplnikw z innych cel (Diabe z Biaoki, Smok pucuje si do lipa"). Typowa ksywka zawodowego przestpcy jest zazwyczaj bardzo luno powizana z jego powszechnie znanymi charakterystykami i odnosi si do neutralnych symboli, obiektw, zwierzt czy narodowoci. Oto przykady: Chiczyk", Francuz", Hiszpan", Cygan", Melon", Tarzan", Diabe", Tygrys", Reagan", Smok", led", Wilk", Goryl", Ksi", Hidalgo". Ksywa Hitler", z trudem dopuszczalna jedynie ze wzgldu na nienawi Adolfa Hitlera do komunizmu, moga znale amatorw wrd niszych sfer braci grypsujcej. Jednak takie ksywki, jak Stalin" lub Lenin" byy uznawane za uwaczajce dobremu imieniu grypsujcego i niedopuszczalne. Jeli wizie nie dorobi si jeszcze ksywy albo nie ma adnych specjalnie charakterystycznych cech, otrzymuje generyczny pseudonim pochodzcy od jego zawodu, roli spoecznej, miejsca zamieszkania czy wieku: Takswkarz", Student", urominiak", Zgredzio", Maolat". Czasem jego imi jest uywane jako zastpcza lub tymczasowa ksywka. Wikszo gadw czsto otrzymywaa przyjazne ksywki, takie jak Kozioek Rududu", Przymru Oczy", Cygan", Jogi", Kwadrat", Mruczek". Stranicy z reguy odkrywal i swoje ksywki po jakim czasie i bywao, e nieprzyjazne przezwiska staway si przyczyn wzmoonej agresji wobec winiw. Podsumowujc: najwaniejsze cechy bajery ptajnej to alternatywne sownictwo, nacisk na zjawiska wizienne - szczeglnie fizjologi i seks a take dua zaleno znaczenia wypowiedzi od kontekstu. Ksywki chronione przed wcibskimi stranikami zostaj jednak zazwyczaj przez nich rozszyfrowywane. 83 Rozdzia 5 Role i etykiety jzykowe Gresham M. Sykes (zob. 1999) w swojej pionierskiej pracy opisa fascynujc galeri rozmaitych rl wiziennych. Stwierdzi, e etykietowanie i wyposaanie rl w stereotypowe waciwoci stanowi jedn z gwnych funkcji bajery wiziennej. Poprzez scharakteryzowanie typw zachowania wedug najwaniejszych wymiarw deprywacji wiziennej winiowie tworz sobie skrty intelektualne, ktre kondensuj szerok gam ich dowiadcze w struktur moliw do ogarnicia" (ibid.: 86). Cho same nazwy i znaczenie owych rl jzykowych zmieniaj si w zalenoci od wizienia i innych zmiennych, wydaje si, e stanowi one centralny element subkultury wizie amerykaskich (zob. na przykad Clemmer 1940; Sykes 1999; Schrag 1961; Heffernan 1972; Bowker 1977; Thomas, Petersen 1977). Role przydziela si na podstawie nieformalnych obserwacji winiw oraz oceny zachowania i wypowiedzi danego winia w wielu rzeczywistych i zaaranowanych sytuacjach" (Garabe-dian 1963: 144). Nie przydziela si ich sztywno. Winiowie mog odgrywa jedn rol w fabryce, a inn w [odmiennych okolicznociach]" (Sykes 1999: 106). W polskich wizieniach przydzia najwaniejszych rl spoecznych jest zrytualizowany. Etykiety grypsujcego, frajera i cwela, bdce efektem przydziau, zmieniaj si bardzo rzadko, a pewne kierunki zmian s nawet wykluczone. Przypisanie winia do danej kasty jest najwaniejszym skrtem intelektualnym dla jego kompanw. Inne cechy maj podrzdne znaczenie. Niemniej jednak istniej stereotypy rl oparte na obserwacji. Stereotypy rl jzykowych s formuowane podobnie jak w wizieniach amerykaskich, to znaczy motywuje je depry-wacja seksualna i materialna, a take postawy wobec innych winiw i administracj. Nazwy rl s czci bajery ptajnej. Najwaniejsz z etykiet jest kapu, nazywany te konfidentem. Grypsujcy zakadaj, e wszyscy frajerzy i cwele s potencjalnymi informatorami i izoluj ich informacyjnie w celi.

Potwierdzony kapu, niezalenie od swojej przynalenoci kastowej, jest traktowany bardziej surowo i moe nawet zosta zmuszony do opuszczenia celi. Frajer, ktry donosi, blokuje so Bajera 131 bie szans na podniesienie. Tak wic mimo braku formalnej kasty kapusiw etykieta ta dostarcza winiom wartociow informacj i czsto suy jako podstawa dziaania. Inne nisze role s tymczasowe. Zdecydowanie najbardziej uniwersalna jest rola wieaka, opisana szczegowo wczeniej. wieak apropaka drani uszy kompanw takimi zwrotami jak a propos" lub przepraszam, koledzy, czy mgbym skorzysta z toalety?". Jest przedrzeniany (, , buk przez bibuk") i albo zaprzyjani si z baj er, albo skoczy jako frajer. Zamule-niec, ktry cicho lamentuje nad utracon przeszoci lub wegetuje na pryczy w depresyjnym stuporze, zostaje frajerem jeszcze szybciej. Podstpny i grony chorgiewa-grypser jest byym frajerem lub cwelem, ktry w nowej celi czy w nowym wizieniu mniej lub bardziej udanie pretenduje do roli grypsujcego. Jego rola zostaje zidentyfikowana, kiedy jest rozkminiany. Niektre nazwy wywodz si od nietypowych charakterystyk winia. Skakaniec, nazwa lekko pogardliwa, oznacza grypsujcego, ktry nie w peni panuje nad emocjami i pozwala im wpywa na swoje zachowania. Nazywany czasem urk albo kopytkarzem skakaniec moe mie obsesj na punkcie przestrzegania kodu i szuka nawet najmniejszych wykrocze, by wykrci afer. Z reguy niewiele mu si udaje i jest postrzegany jako niepewny partner w bardziej zoonych przedsiwziciach. Kiedy jego haaliwo pod celk przekroczy granice tolerancji i wejdzie w kolizj z interesami najpotniejszych szermierzy, staje si dobrym kandydatem na degradacj. Kot, ekstremalna wersja skakaca, jest winiem, ktrego agresywno i nieprzewidywalno graniczy z szalestwem. Kot jest pierwszy do ktni o pietruszk i gotw do samookaleczenia dla zabawy. Moe by zarwno grypsujcym, jak i frajerem. W pierwszym przypadku jego pozycja wrd grypsujcych jest niepewna i szansa na degradacj dua. Z kolei nieprzewidywalno reakcji kota-frajera mityguje nieco zachowanie grypsujcych. Szczeglnie wartociowe dla kota jest posiadanie tych papierw, dokumentw psychiatrycznych potwierdzajcych jego niepoczytalno. te papiery daj kotu nieco wytchnienia od mczcych demonstracji szalestwa i s czstym celem wytrwaych zabiegw frajerw i cweli, ktrzy prbuj tej drogi ucieczki ze swojej aosnej sytuacji. Dwch kotwfraje Rozdzia 5 rw lejszego kalibru, z ktrymi si zaprzyjaniem, wyznao mi po pewnym czasie, e ich bezcenny status, potwierdzony przez dokumenty, by efektem precyzyjnie przeprowadzonych operacji4. Koszty, jakie ponieli, byy ogromne: odpowiednio, p roku udawania guchoniemego i duga seria samouszkodze. Tak wic ta droga nie jest otwarta dla kadego. Odgrywanie roli kota wymaga wielkiego hartu i odwagi. Na szczytach wiziennej hierarchii nie ma ju teatru. Jest brutalna walka o wadz. Najwaniejsze role wrd grypsujcych oznaczaj miejsce winia w lokalnej hierarchii wadzy. Mciciel, opisany wczeniej, jest przywdc grypsujcych na poziomie celi, oddziau lub wizienia. Jest ostatni instancj, jeli chodzi o interpretowanie norm, zarzdzanie sankcji i rozstrzyganie konfliktw. Towarzyszy mu zazwyczaj wita kilku apiduchw, wykorzystywanych przeze do pomocy technicznej w organizowaniu komunikacji i zada specjalnych. Kiedy powysze funkcje sprawuje si kolegialnie, czonek takiego kolegium jest zwany starszym. Tymczasowa rola kierownika zadymy to rola winia, ktry jest w trakcie rozkrcania jakiej afery lub ktrego zadaniem jest profesjonalne rozkminianie afer. Mianem zadymiarza okrela si te czasem bardziej wyrafinowan wersj skakaca, bardziej skutecznie potraficego obrci w zysk znajomo kodu i bajery i wykorzysta przeciw

kompanom. Nie rozkrca afer losowo, jak skakaniec, ale raczej starannie upatruje atwych i bogatych ofiar. otr midzy otrami, przybierajcy poz Katona grypsowania, poluje z zimn krwi. Jego celem moe by naiwny wieak, ktry uywa pasty do zbw Spearmint, otrzymanej w paczce Amnesty International, ktrego mona oskary o samoprzecwelenie si mitow sperm". Moe te zauway obrazek biedronki zdobicy mydelniczk wieaka i oskary go o cich wspprac z efemeryczn kast biedron, wrog grypsujcym. Niemal wszyscy mciciele i czonkowie starszyzny maj wszystkie cechy zadymiarza. Na stodoach i w wizieniach karnych istniej wyspecjalizowane role zwizane z przydziaem obowizkw i kompetencji w ramach danej spoecznoci. Gajowy, penicy sub podczas 4 Ksi" w celi 9 i Kot" w celi 12. Bajera 85 tygodniowej zazwyczaj gajwki, moe mie za zadanie sprztanie celi lub obsug przebitek i innych kanaw informacyjnych celi. Rozkminiajcy, bdcy sformalizowan wersj zadymiarza, profesjonalnie zajmuje si zbieraniem materiau dowodowego do afer i ich wyjanianiem. Niektre etykiety istotne dla postrzegania winia nie s zwizane z miejscem w strukturze wiziennej, lecz odnosz si do jego twardych charakterystyk. Najwaniejsze z nich s oparte na standardowych zmiennych socjologicznych, takich jak region pochodzenia, profesja kryminalna czy wiek. Winiw pochodzcych z tego samego regionu kraju nazywa si ziomkami albo ziomalami. Hanysi to lzacy, pyry to poznaniacy, centusie lub lajkoniki to krakowiacy, gorole pochodz z Podhala itd. Dziesioniarz, od nazwy odpowiedniego paragrafu kodeksu karnego, oznacza specjalist od rozboju dokonywanego z uyciem broni lub innego niebezpiecznego narzdzia". Dziewioniarz, mniej ryzykowna profesja z punktu widzenia kar przewidzianych w kodeksie, dokonuje rozboju z uyciem pici. Pajczarz jest pogardliw nazw zodzieja maego kalibru, wyspecjalizowanego w okradaniu strychw i piwnic. Doliniarz, jego bardziej wyrafinowany kolega, penetruje kieszenie swoich ofiar. Okrelenie pizd karmiony oznacza alfonsa. Twarde etykiety odzwierciedlaj take wiek. Maolat nie ukoczy jeszcze dwudziestego pierwszego roku ycia. Gdy to nastpi, maolat przezgredza si. Zgred lub zgredzik oznacza zarwno winia penoletniego, jak i starszego, bliskiego emerytury. Herod to bardzo stary zgredzie Maolatka czsto siedzi w osobnych celach. Petka odnosi si do pierwszy raz apanych, a erka - recydywistw. Charakterystyczn cech najbardziej dowiadczonych grypsujcych jest ich ogromna elastyczno w odgrywaniu rozmaitych rl, czynica z nich mistrzw psychologii stosowanej. Zaprzyjaniajc si w wizieniu z rozmaitymi dziwacznymi typami, po pewnym czasie odnosiem wraenie, e ich rola jest elementem przemylanej maskarady. aden kot nie by prawdziwym szalecem, ale jedynie winiem bardziej predysponowanym do odgrywania zachowa rutynowo przypisanych kotom. Agresywny zabijaka odgrywa swoj rol ze wzgldu na 86 Rozdzia 5 wyobraone korzyci pynce z takiej wanie, upatrzonej etykiety. Wszyscy chorzy na szpitalce symulowali niektre albo, rzadziej, wszystkie objawy. Chopak z niedorozwojem umysowym wykorzystywa pomysowo swoj przypado do uwiarygodnienia prowadzonej gry. Odgrywania niektrych rl grypsujcy uczy si zreszt z nocnej bajery. Dowiaduje si, jak bra na huki wieaka - zastrasza go w celu przetestowania, a take bez ryzyka towarzyszcego kradziey pomc czci jego dobytku zmieni waciciela. Wykorzystuje seksualnie cwela i bierze udzia w handlu wiziennym. Umiejtno zmiany roli i jako odgrywania rnych rl s silnie skorelowane ze statusem grypsujcego. Wytwarza to siln

presj uczenia si nowych technik i sprawnoci, w tym techniki kradziey i rabunku. Dowiadczenie w odgrywaniu rozmaitych rl uodparnia grypsujcych na zastraszanie i inne przejawy agresji. Konfrontacj postrzega si jako jedn z wielu rutynowych sytuacji wymagajcych odpowiedniej reakcji. Ponad wszystko grypsujcy uczy si kalkulowa i optymalnie reagowa na wydarzenia, biorc pod uwag ograniczenia czasu, miejsca, kodu i bajery. Bajera tajna. Gramatyka bluzgu Bajera wizienna nie jest jedynie rwnolegym do jzyka polskiego sownikiem zdeformowanej polszczyzny. Rozkad wanoci sw jest w bajerze inny ni w jzyku polskim i do najpopularniejszych terminw nale nazwy sytuacji i przedmiotw typowych dla wizienia. Przede wszystkim jednak bajera ma swoist gramatyk, bdc jednym z najwikszych sekretw subkultury grypsowania. Co prawda niektre reguy przedostaj si do outsiderw, a inteligentny frajer, po latach spdzonych za kratkami, potrafi zrekonstruowa niektre elementy tajnego kodu. Jednak wizie, ktry nie przeszed przez tajny trening (albo przedstawiciel administracji) ma niewielkie szanse nauczenia si caego skomplikowanego systemu wycznie dziki obserwacji. Gramatyka bajery zawiera reguy, ktre s dodatkowe w stosunku do zwykych regu gramatycznych jzyka polskiego, lub Bajera 1 takowe zastpuj. Jest skonstruowana wok pojcia zniewaenia honoru grypsujcego i cile zwizana z zasadami, zachowaniami i klasyfikacj czystoci. Podstawow cech regu bajery jest podzielenie zbioru wszystkich fraz wolnociowych na dwa podzbiory. Pierwszy z nich zawiera zwroty dopuszczalne, w tym przeklestwa. Uywanie takich przeklestw jest dobrze widziane, za sztuka przeklinania rozkwita w wizieniu jak nigdzie indziej. Pozostae zwroty czy przeklestwa, nazywane bluzgami lub przybluzganiami, s niedopuszczalne. Celowe, a czasem nawet niewiadome przybluzganie grypsujcemu bywa poczytywane za wielk zniewag. Efektem moe by walka albo pobicie i degradacja bluzgajcego albo obraonego. Uywanie niedopuszczalnych bluzgw jest rwnie zabronione w neutralnym kontekcie codziennej konwersacji. Reguy definiujce niedopuszczalno danego zwrotu mog by sztywniejsze lub luniejsze, w zalenoci od miejsca i czasu, jednak przypadkowe tworzenie przeklestw, strategia czsto stosowana przez wieaka na wejciu, sygnalizuje wycznie cakowit nieznajomo regu bajery. Bluzgiem jest wszystko to, co mogoby porwna grypsujcego do cwela, kobiety, kapusia, a take, w nieco mniejszym stopniu, funkcjonariusza administracji wiziennej czy aparatu cigania lub komunisty. Nawet sugestia takiego porwnania moe zosta uznana za obraz. Gramatyka bajery operacjonali-zuje pojcie bluzgu za pomoc dugiej listy sw uznawanych w pewnych sytuacjach za obraliwe oraz konkretnych regu, ktre musz by stosowane z uyciem takich sw, aby nie zostay uznane za bluzgi. Oglna zasada jest nastpujca: grypsujcy zamiast niedopuszczalnego sowa powinien uy zamiennika z bajery lub skracowa zdradzieckie sowo dodatkowymi terminami, ktre neutralizuj jego negatywne znaczenie. Najbardziej obraliwymi bluzgami s bezporednie i jednoznaczne deklaracje typu: Wbijam ci chuja w dup!" albo Pierdol ci!". Warianty tych bluzgw mog nazywa winia (pierdolonym) cwelem", kurw", lesb", rur", pizdoli-zem", pizd" itd. Takie bluzgi stanowi wich i ich uycie nie pozostawia adnych wtpliwoci co do intencji bluzgajcego. Bezporednie i jednoznaczne bluzgi stosuje si rutynowo podczas rytualnego posyania do wora czy przecwelania. Rozdzia 5

Bluzgi porednie s bardziej zoone i bardziej interesujce. Takie bluzgi s pozornie neutralnymi sowami, ktrych stosowalno bajera ogranicza do cweli, kobiet, konfidentw, penisa, personelu wiziennego, aparatu cigania, komunistw itd. Kade wyczenie danego sowa z dozwolonego zakresu ma odpowiednie uzasadnienie. Na przykad zwroty posu" albo posu si" sugeruj posuwanie" cwela, czyli odbywanie z nim stosunku. Aby jednoznacznie wykluczy ch ublienia rozmwcy, naley raczej uywa sowa przesu" i jego pochodnych, na przykad sowa przesuwka". Wyuczenie si wszystkich porednich bluzgni i odpowiadajcych im regu jest najtrudniejsz czci nauki bajery. Wybr najwaniejszych bluzgw, ktre doprowadzaj do przypadkowych spi, zawiera tabela 25. Kracowanie potencjalnego bluzgu ma za zadanie wyklarowanie intencji winia. Jest ono dozwolone tylko w wypadku niektrych bluzgw porednich, a pene reguy rzdzce kra cowaniem s jeszcze bardziej skomplikowane, ni sugeruje to tabela 2. Na przykad nazwanie kogo pizd" jest powanym bluzgniciem, a wspomniany ju wczeniej opisowy termin pizd karmiony" oznacza alfonsa. Sid na pidzie" take jest do obcesowym, jednak akceptowalnym przywoaniem kogo do porzdku. Z kolei jednym z najwaniejszych sw pod cel jest cignij", nie posiadajce w jzyku polskim adnych negatywnych konotacji. Sowo to jest jednak mocnym bluzgiem, poniewa w wizieniu uywa go grypsujcy, kiedy nakania cwela do seksu oralnego. Tak wic grypsujcy nie moe poprosi innego grypsujcego: Cignij!", aby ten pocign swj koc. Pocignij ten koc" eliminuje wieloznaczno. Pocignij ten koniec" jest natomiast niewaciwym skracowaniem, a cay zwrot jest jeszcze mocniejszym bluzgiem ni proste: Cignij". Koniec" jest bowiem jednym z wielu wiziennych okrele penisa. Bez adnych wtpliwoci najwaniejszym zwrotem w bajerze jest kurwa twoja ma". Fraza ta jest wszechobecna. W myl moich szacunkw mona j usysze pod zwyka celk nawet Bajera Tabela 2 Najwaniejsze porednie bluzgi, znaczenie w bajerze oraz sugerowany zamiennik lub skracowanie (w nawiasach ostroktnych) 137 bluzg znaczenie lub skojarzenie w bajerze sugerowany zamiennik lub skracowanie adny daj mi kochany cignij posu pchaj koniec udao mi si mie szczcie may czerwony po pierdol czonek pierdol ci! kurwa jajko chopiec schowa cwel, kobieta prostytutka cwel, kobieta cwel i seks cwel i seks oralny lub analny cwel, kobieta i seks analny penis miaem stosunek mie stosunek, szczcie to ma kurwa i milicjant" penis komunista

cwel cwel, kobieta penis, komunista cwel cwel, kobieta, personel jdro cwel schowa do wora, tzn. zdegradowa do roli frajera przystojny daj mi <ten przedmiot >, kopsnij ulubiony cignij <ten przedmiot >, targaj posu <ten przedmiot >, przesu pchaj <ten przedmiot > kraniec miaem farta, pofarcio mi si mie farta niski, mikry czerwony <na twarzy >, krasny, przyjarany, ceglasty za, po <tym konkretnym wydarzeniu > pierdol <to> uczestnik kurwa twoja ma, kurwa twa, kurwa ma skorupiak, skorupniak chopaczynka, chopaczyna skitra do tysica razy dziennie. I znw, sowo kurwa" jest mocnym bluzgniciem, lecz, paradoksalnie, kurwa twoja ma" lub Rozdzia 5 jego krtsze wersje, kurwa ma", kurwa twa", albo nieco pretensjonalne kurwa fa" s waciwie skracowanymi neutralnymi przeklestwami. Pochodzenie tego zwrotu wyjaniaj dwie konkurencyjne hipotezy. W myl pierwszej kurwa twoja ma" ma pocztek w przedwojennym slangu polskich zodziei. Rodzina zodzieja skadaa si zazwyczaj z ojca pijaka i matki kurwy. Przyznanie si do takich koneksji nie byo zatem obra-liwe. Druga hipoteza, powszechnie podawana w wizieniu, odwouje si do tekstu czsto pono wygaszanego przez naczelnikw wizie: W wizieniu jestem wasz matk: ywi was, nagradzam i karz". Kurwa" jest bowiem jednym z najpopularniejszych okrele czonkw personelu wiziennego, w tym naczelnika. Podobnie neutralne zabarwienie jak kurwa twoja ma" ma sowo skurwysyn", uywane czsto w znaczeniu pieszczotliwego obuziak" czy urwis"6. Skracowany bluzg to zwyke przeklestwo. Nie ma adnych ogranicze, jeli chodzi o uywanie przeklestw, i w radykalnych przypadkach caa wypowied moe by ich jednym strumieniem. Na pytanie otwarte: Dlaczego przeklinasz?" padaj nastpujce odpowiedzi: Z nerww", Dla atwego wysowienia", Jestem tu, to i przeklinam", Student, gdybym ja si obraca w takim towarzystwie jak ty, to moe i bym si lepiej zachowywa". W rzeczy samej, pytania, czym s przeklestwa, i dlaczego przeklinamy, stawiaj przed nami nieatw do rozwizania zagadk. Niektre reguy s obecne w przykadach pokazujcych, w jakim kontekcie zabronione sowa staj si bluzgami. Wiele synonimw penisa nie ma tak silnego adunku negatywnego, jak jednoznaczny bluzg chuj". Takie sowa jak palec", pdzel" czy pompka" nadaj si zatem do uycia w pewnych okolicznociach. Naley jednak uwaa: czasownik opdzlowa" mgby bowiem zasugerowa bluzg. Lepiej te nie mwi o kim, e dotkn go palec

Boy" lub e jego opowie zostaa wyssana z palca". Podobnie lepiej zachowa ostrono mwic o wykonywaniu pompek na parkiecie albo czyn Bajera 139 noci pompowania. Mona zatem sformuowa oglne zalecenie, aby zachowa czujno przy opisywaniu lub odnoszeniu si do wszystkich przedmiotw o ksztacie fallicznym. Z kolei zagranie na flecie, fujarce, puzonie czy trbce" oznacza stosunek oralny. Sugeruje to ostrono w stosunku do wszystkich instrumentw dtych oraz gry na nich. Gramatyka bajery zawiera te sporo regu i uzasadnie idio-synkratycznych. W pewnych sytuacjach wymaga si automatycznego zastosowania specjalnych sw. Stranik, ktry dobrze traktuje winiw i przymyka oko na mniejsze wykroczenia, nie moe by nazwany miym, przyzwoitym czy dobrym czowiekiem. Oczekiwanym okreleniem jest w takiej sytuacji po chuju gadzina. Zwyczajowym uzasadnieniem tego zwrotu jest to, e zakrela on maksymalny poziom czowieczestwa, jaki moe osign stranik wizienny. Jednoczenie ustala granice sownej fraternizacji z personelem. Niezalenie od uzasadnie winiowie traktuj zabronione albo nakazane frazy jak idiomy i cile przestrzegaj regu. Wymiewanie i parodiowanie podstawowych regu bajery jest niebezpieczne, w przeciwiestwie do jej rozmaitych odmian i regu ad hoc, ktre s traktowane z wikszym dystansem. Oglna zasada jest prosta: im wicej wiesz i rozumiesz, tym na wikszy dystans moesz sobie pozwoli. Od czasu do czasu dochodzi w celi do nieintencjonalnych przybluzga i najczciej koczy si na ostrej odpowiedzi tego, pod czyim adresem pad bluzg, i przeprosinach. Z powanym przybluzganiem mamy do czynienia wwczas, gdy nie ma wtpliwoci, e intencj bluzgajcego bya obraza. miertelnie zniewaony grypsujcy moe broni swojego honoru w walce fizycznej. Odpowiadanie zniewag na zniewag jest czasem zym rozwizaniem, jako e prowadzi do eskalacji napicia, ale nie usuwa stygmy. Zniewaony grypsujcy moe rwnie wymyli na poczekaniu odpowiedni regu, ktra zneutralizuje zniewag, i przekona bacznie obserwujce go audytorium, e jest to waciwa odpowied. Jeszcze lepsz reakcj (vide przyparty do muru czarnoksinik rzucajcy na swych wrogw zaklcie ostatniej deski ratunku), moe by odwoanie si do regu kopytkowania, czyli radykalnej wersji bajery, ktrej stworzenie przypisuje si dzkiej szkole grypsowania. Rozdzia 5 Kopytkowanie wzbogaca regularn bajer dodatkowymi reguami, pozwala odwraca bluzgi i neutralizowa je. Oferuje zatem dodatkowe rodki walki ze zniewag, ale take wprowadza bardziej surowe reguy i sankcje. Kopytkowanie moe by chwilowym rodkiem obronnym, moe by stylem zachowania konkretnego grypsujcego lub dugoterminow norm w celi, na oddziale albo w caym wizieniu. Oprcz dodatkowych sw i norm oznacza ono radykalne przestrzeganie regu bajery, nawet gdy konsekwencje tego s bolesne. Czasem zamiast terminu kopytkowanie" sztywniejsze reguy gry wprowadzone na krtki czas okrela si jako ostry", sztywny" czy te czerwony" rygor. Dokadne okrelenie granicy midzy zwyczajn bajer a kopytkowaniem, jej radykaln wersj, jest zreszt niemoliwe do ustalenia, a niektrzy grypsujcy uwaaj kopytkowanie za bajer waciw. W radykalnym wydaniu bajery adna cz ciaa (lub przedmiot wizienny) nie moe zosta okrelony swoj zwyk nazw. Takie nazwy s bluzgami i ich blunierczy charakter jest odpowiednio uzasadniany. Wosy" oznaczaj owosienie onowe, a grypsujcy mog mie jedynie siano lub pira, tylko kobieta ma wargi (sromowe) itp. (zob. tabela 3). Wszystkie nazwy uznawane w ramach kopytkowania za bluzgi s rwnie obecne w standardowej bajerze, jednak towarzyszce im reguy s mniej sztywne i rni si midzy celami i wizieniami. Standardowa bajera przeja cz regu kopytkowania, jednak bez przypisywania im specjalnej rangi. Niektrzy grypsujcy cakowicie odrzucaj kopytkowanie albo uwaaj jego

zalecenia jedynie za sugestie na specjalne okazje. Niemniej jednak wiele regu kopytkowania powszechnie zaakceptowano. Takie reguy mog zosta wprowadzone czasowo podczas Ameryki jako rodek przyspieszajcy edukacj wieaka. I mimo e typowy grypsujcy lubi parodiowa kopytkowanie, jednoczenie uczy si jego regu na wypadek, gdyby zosta wrzucony do ko-pytkujcej - czasowo albo stale - celi. W celi stale kopytkujcej ycie zmienia si w niekoczcy si wycig i walk. Wyobra sobie, czytelniku, wiat zamieszkany gwnie przez powodowanych testosteronem maolatw, wiat, ktry typowego grypsujcego przeraa bezsensown agresj i wszechobecn przemoc. Kady przedmiot tego wiata moe Bajera Tabela 3 Tajne znaczenie nazw czci ciaa i czynnoci oraz ich dopuszczalne zamienniki czci ciaa tajne dopuszczalny lub czynnoci znaczenie zamiennik gowa od penisa baka nos penis kichawa oko wagina, odbyt patrzaka, gaa policzek poladek polik twarz wagina, odbyt lico, maska, micha ucho kapu agiel usta zewntrzne wargi sromowe kopara, szamka wargi wewntrzne wargi sromowe wary wosy wosy onowe pira, siano, korzonki inne czci ciaa palec penis wskanik pier pier kobieca klata skra napletek derma stopa pistolet ? szyja penis karczycho czynnoci je oddawa stolec szama mwi pierdzie nawija pi oddawa mocz dryni, kira (kto si) pyta penis zada pytanie artowa pierdzie zbytkowa zosta przecwelony lub mie nabluzgane, mona go odcwe-li czy przecweli dla zbytkw. Kopytkujcy moe rytualnie zneutralizowa kady bluzg dodajc do w kit lub odwrci w stron blunicego, mwic ze zwrotem, na co moe usysze z abarotem i wywoa lawinowy ping-pong odwrce wyszego rzdu. Zaatakowany werbalnie przez niegrypsujcego, na przykad naczelnika otoczonego stranikami, moe wymrucze pod nosem fraz ze zwrotem lub tylko o niej pomyle, zamiast gono wypowiedzie. W ten sposb zyskuje pomysowy rodek obrony przeciw frajerom i stranikom, ktrzy nie s w sta Rozdzia 5 nie mu przybluzga. Jednak kiedy zaatakuje go werbalnie inny grypsujcy, jego odpowied musi by jednoznaczna i wyrana. Z kolei wypowiadajcy bluzg moe doda do bluzgu zwrot w kit i nawet po upywie tygodni czy miesicy zneutralizowa swj wasny bluzg przez skiciorowanie. Jedynie bluzgajcy ma moc neutralizacji wypowiedzianego przez siebie bluzgu. Ponadto istniej skomplikowane i czsto wzajemnie sprzeczne reguy warunkowej neutralizacji, bluzgw nieodwracalnych, a take moliwoci czasowego zawieszania rnych regu.

W kopytkujcej celi uwaga: adna dzi pogoda" moe zosta zinterpretowana jako przybluzganie pogodzie. Wwczas pogoda zostaje czasowo przecwelona i maolaty nie wyjd na spacer dopki artowni albo nieostrony wspwizie nie ski-cioruje bluzgu. Jeli neutralizowanie bluzgw jest zawieszone, adna kopytkujca cela nie wyjdzie na dwr, a jej gniew najpewniej obrci si przeciw struchlaemu ze strachu nieborakowi. Mciwy okrzyk maolata: Wbijam chuja w tego lekarza", nieuchronnie doprowadzi do debaty: Czy przecwelony lekarz moe leczy grypsujcych?". Nawet potrzebujcy natychmiastowej pomocy mog odmwi wejcia do przecwelonego gabinetu. Mycie rk po oznajmieniu: Woda jest czerwona", prowadzi do automatycznego samoprzecwelenia. ywno, ubranie, ksiki, wyposaenie celi mog zosta przecwelone, nie mona ich wic dotyka czy spoywa. Potok bluzgw z ust rozsierdzonego kopytkarza moe przcweli cae cele, oddziay, wiaty. Nazwanie podogi przecwelona zmusza winiw do przeniesienia si na prycze, jako e nawet stanie na przecwelonej pododze jest zabronione. Wbijam chuja w koja" i Pierdol fikoy" redukuje dozwolon przestrze do cian. Maolaty wskakuj na tygrysw, usiuj utrzyma si na klapie, kucaj na zlewie, wieszaj na rusztowaniu podtrzymujcym zasonk w kciku i bagaj: Kurwa twoja ma, wrzu w kit". Ich krzyki ucina krtka komenda: Czerwone powietrze". Kopytkujcy usiujc wytrwa na ostatnim oddechu nie przecwelonego powietrza, patrzc jak nieczysto ogarnia ostatnie bastiony ich wiata, mog spa jak ulgaki na przecwelona podog, z furi rzuci si na okno, usiujc unikn przecwelenia przez samookaleczenie lub zaatakowa bluzgajcego. Czasem puapka moe by bez wyjcia. Bajera 92 Bluzg otwiera wrota piekie. Nie wolno jednak podda si bez walki do ostatniego oddechu, ostatniej kropli krwi i potu. Nawet bez rygorw kopytkowania przestrzeganie regu zwykej bajery jest trudnym zadaniem. Zakazane sowo lub zwrot zadziwiajco atwo pojawiaj si na czubku wieakowego jzyka. Dostrzegasz to po twardniejcych spojrzeniach wok siebie albo po prostu wtedy, gdy kto wypaci ci nag blach w czoo. Po kilku powtarzajcych si wychyach kary staj si dotkliwsze i mona stan przed dodatkow seri testw czy gierek jzykowych. Gierki i zabawy jzykowe Wizie staje przed pierwsz gierk jzykow w momencie odpowiedzi na archetypiczne pytanie: Grypsujesz?". Gierki jzykowe oznaczaj wiele rozmaitych sytuacji werbalnych. Jednostronne dogryzanie i pojedynki na bluzgi s substytutami walki fizycznej. Ich uczestnicy ciesz si chwa zwycistwa albo przetrawiaj gorycz poraki, nie pacc przy tym wysokich kosztw rzeczywistej walki fizycznej. Do pojedynkw dochodzi midzy dowiadczonymi grypsujcymi. Zagadki, podobnie jak gierki, s najczciej wykorzystywane do testowania wieakw i nowych. Czasem grypsujcy przystpuj do pojedynku na bluzgi lub rozpoczynaj sesj zagadek jako form sparringu, aby utrzyma si w formie. Kiedy klimat celi jest przyjazny, grypsujcy i niegrypsujcy pospou zbytkuj - wymieniaj kaway czy krtkie zabawne historyjki. Wszystkie pojedynki, zagadki i arty musz przestrzega regu bajery. Pojedynki jzykowe Celem pojedynku jzykowego jest pochwalenie si wasn kompetencj jzykow i omieszenie przeciwnika. Jeli zwycizca przestrzega regu bajery, agresja bd atak fizyczny przegranego s interpretowane jako oznaki prymitywizmu, marnego intelektu i, co najgorsze, braku poczucia humoru. Zaatakowanemu fizycznie grypsujcemu nikt nie pomoe, jednak reputacja atakujcego ucierpi podwjnie. Moe zosta uznany

92 Rozdzia 5 za prymitywnego skakaca, niezdolnego do udzielenia waciwej odpowiedzi i by iz olowany w rnych czynnociach celi. Sprawny fechtmistrz bajery ma podrczny arsena odzywek, mniej czy bardziej zabawnych, ktry uruchamia, syszc naiwne pytanie lub niezbyt inteligentn wypowied. Odzywki mog zosta spoytkowane zarwno podczas gry w domino, jak i podczas edukowania wieaka, kiedy po kilku przyburaczeniach bez pardonu pokazuje mu si, gdzie jego miejsce. Tpa bezradno i brak polotu musz by naleycie ukarane. Na pytanie: Co?" pada bezlitosna odpowied7: Kaczka dupe mo! Pizda uszy mo! Pizda ma dno! Kiedy ukarany wieak chce si dowiedzie: Za co?", syszy: Za to, e kobyle pizd przecio graco. Tera ju wisz za co? Dowiaduje si te, e: nie, bo..." - to dla lotnikw; moe..." - to dla marynarzy; a powanie..." - to chop narba w kalesony. Kiedy wieak zagapi si albo zaskoczony docinkami popatrzy z wyrzutem na zoliwca, usyszy: Co sie tak gapisz jak szpak w pizd? Niski poziom realizmu opowieci wieaka moe zosta skwitowany powtpiewajcym: Jak Mace chuj stanie". Znudzony jego perorowaniem bajermistrz moe mu wreszcie przykaza: Sid na pidzie" lub Wytrzyj mord o cian", aby w kocu jednoznacznie uci: Morda, kajdaniarzu". Od jednostronnego dogryzania znacznie bardziej wyrafinowane s starcia, w ktrych obie strony s biege w bajerze. Odzywki rnych winiw, gwnie Czachy" i Boksera" w celi 7. Bajera 145 Zrekonstruowany tu pojedynek sowny by efektem konfliktu podczas gry w warcaby. Z niewinnych poajanek szybko przeksztaci si w wymian skomplikowanych przeklestw zbliajcych si o wos do granicy bluzgu, jednak jej nie przekraczajcych. W nawiasach podaj niedopuszczalne wersje przeklestw, ktre mogyby zosta uyte w podobnym kontekcie przez niedowiadczonego winia. Subtelna rnica midzy obiema wersjami jest wyjaniona poniej8. Bokser" kontra Czacha" (1) eby ci gwno w poprzek stano! (2) Jak ci pierdoln, to si zesrasz tym co rok temu jade! (3) eby ci chuj na wolnoci (w wizieniu) stawa nie chcia! (4) eby ci jedno jajko uscho (obydwa jajka uschy)! (5) Zaszyj si mendami w rud pizd (dup)! (6) Chuj ci w pizd (dup)! (7) Chuj twojej ciotce (tobie) w dup! (8) Jak ci sysz, to mi chuj do tyu (normalnie) staje! (9) Chuj ci w serce (dup)! (10) Chuj ci w dup do poowy (do koca)! cicie przeksztacio si w tym momencie w pasjonujc debat, czy ostatni bluzg by dopuszczalny. Spr toczy si o to, jakie jest dopuszczalne w warstwie sownej maksimum zanurzenia penisa Czachy" w trakcie penetracji odbytu Boksera", ktre nie bdzie jeszcze oznaczao przybluzgania. Obydwaj bajermistrze zgodzili si ostatecznie, e przeklestwo (10) powinno zosta skiciorowane i e jego uycie nie powinno by w ogle dopuszczalne poza

swobodnym klimatem wiziennej szpitalki. Obydwaj byli usatysfakcjonowani wykazan zrcznoci w fechtowania bajer, rozgrzani pojedynkiem i w peni wiadomi admiracji audytorium, skadajcego si z jednego grypsujcego o przycikawym dowcipie, frajera w delirce i mnie, wwczas wieaka i apropaki. W rzeczy samej, przynajmniej jedna trzecia tego audytorium, pomimo natychmiastowego zanotowania pojedynku na stronach czytanej wanie ksiki, nie bya wwczas wiadoma, jak blisko zakazanej strefy dotarli obaj przeciwnicy i jak zgrabnie udao im Rozdzia 5 si - z wyjtkiem kontrowersyjnego ostatniego przeklestwa -nie przekroczy jej. Stpanie po linie jest wanie intencj wytrawnego szermierza. W nieprzyjaznym otoczeniu uycie sw wystpujcych w nawiasach mogoby atwo doprowadzi do konfrontacji fizycznej. W przypadkach (6), (7), (9) i (10) uycie sowa w nawiasie mogoby zosta zinterpretowane jako ch przecwelenia interlokutora. Z kolei zmodyfikowanie (3), (4), (5) lub (8) przez uycie sw w nawiasie mogoby zasugerowa, e do przecwelenia ju doszo. Z zapisu powyszego pojedynku atwo wydedukowa kilka chwytw oratorskich pozwalajcych na pogodzenie skomplikowanych bluzgw z wymogami bajery. Rutynowo stosuj je w pojedynkach dowiadczeni bajermistrze. Mona zatem yczy wszystkiego najgorszego ciotce" grypsujcego i obrzuca j najgorszymi bluzgami, wymawiajc sowo ciotka" z opnieniem albo ze znaczcym przeksem. Dodatkow gr sw stanowi fakt, e sowo ciota" oznacza cwela. Mona rwnie grozi dokonaniem najdzikszych aktw na pidzie" grypsujcego, organie, ktrego grypsujcy skdind nie maj. Wbicie chuja w serce" mona obroni, przypominajc adwersarzowi, e grypsujcy nie ma serca, tylko pikaw. Podobne strategie s jednak ryzykowne. Lokalna wersja bajery moe by sztywniejsza, ni kto zakada i moe wyklucza stosowanie podobnych trikw. Omieszony przeciwnik moe rwnie zadeklarowa, e adwersarz wanie mu przybluzga i stara si wykrci afer mimo braku solidnych do tego podstaw. Pojedynek na bluzgi jest igraniem z ogniem. Zagadki Gry jzykowe, nazywane niekiedy strzykami, s bardzo podobne do zwykych gierek, jedyn rnic jest zazwyczaj brak specjalnych akcesoriw i dekoracji. O ile gierki narzucaj faszywe rozumienie sytuacji odpowiedni inscenizacj, o tyle strzyki dokonuj mistyfikacji sownej, sugerujc niewaciw odpowied lub bdn interpretacj pytania. Jedno z najprostszych pyta (P), kierowane wycznie do wieaka, stawia przed nim nastpujcy dylemat decyzyjny: Bajera P: A teraz bdziesz mia wystp. Co wolisz: zamiaucze jak kot czy zaszczeka jak pies? 9 Obydwie zasugerowane moliwoci s nie do zaakceptowania. wieak powinien jak najdowcipniej odmwi wykonania poniajcej czynnoci. Kiedy zaczyna si chwali koneksjami wolnociowymi, moe go kto zapyta: P: A Staszka Bardach znasz? Zarwno pozytywna, jak i negatywna odpowied na to pytanie jest bdna, poniewa bardacha" jest jedn z wiziennych nazw muszli klozetowej. Podobnie wykpiwane jest naiwne wiea-kowe chepienie si zodziejskim dowiadczeniem. P: Eee, to ty kozak jeste! To e hasiory pewno te obrabia? Hasior to wizienna nazwa kosza na mieci. Przyznanie si do takiego dowiadczenia wywouje niekoczce si drwiny. Kiedy wieak pozna ju pierwsze reguy bajery, a z nimi surowy zakaz czynienia porwna do kobiet, moe zosta zaskoczony pozornie uwaczajcymi mu pytaniami: P: Jeste zmysowa? P: Jeste zgrabna?

Atakowanie pytajcego to zy pomys. Podobnie jak przy gierkach, za zaatakowanym ujm si natychmiast wszyscy grypsujcy, twierdzc, e przeprowadza on test. Lepiej si nie piekli, ale chwil zastanowi, cho dobre odpowiedzi (O) s atwiejsze do zgadnicia tylko wtedy, gdy zna si oglny algorytm zadawania podobnych pyta: O: Nie, jestem z Warszawy, a nie z Mysowa" lub z Grabna"! Jeszcze bardziej bulwersujca sugestia: Rozdzia 5 P: Dajesz dupy na parkiecie? powinna spotka si z lakonicznym: O: Zapytaj jea! Pytajcy ewidentnie by zainteresowany tym, co Da je" we wspomnianych okolicznociach. Trzy ostatnie pytania eksploatuj fakt identycznej wymowy par sensownych zda, z ktrych jedno jest w bajerze przybluzganiem, a drugie neutralne. Kolejne pytanie rwnie wykorzystuje wieloznaczno: P: Czym ci ojciec zrobi? Odpowied: No, swoim czonkiem" albo podobna sugeruje, e pytany jest wanie owym czonkiem. Rozpoczyna si mniej lub bardziej wyrafinowane dogryzanie: To ojciec ci zrobi czonkiem? To znaczy, e jeste czonkiem?". Spodziewana odpowied brzmi: O: Zrobi mnie porzdnym czowiekiem! Podszkolony wieak moe te w dowolnym momencie zosta zasypany kanonad rytualnych pyta testujcych jego refleks. Wymaga si byskawicznych i poprawnych odpowiedzi. Grypsujcy uczy si ich zazwyczaj podczas nocnego szkolenia (zob. Geresz 1986: 33): P: Siano? O: Zwiezione! P: Karczycho? O: Oszamane! P: Klata? O: Zgreda! P: Teciowa? O: Stara rura! P: Cega? O: Wisi! Jeli nie odpowie natychmiast poprawnie, cega" zacinitej pici spadnie mu na gow, jego gowa zostanie uszczu Bajera plona o gar siana" lub jego siedzenie skosztuje potneg0 kopniaka. Inne zagadki sugeruj bezwiedn odpowied, ktra omie-szy pytanego lub atwo moe by uyta w takim celu. Definicja poprawnej odpowiedzi w takim przypadku jest bardzo szerokaDowolna dowcipna odpowied jest dozwolona. Takimi zagadkami grypsujcy mog testowa nie tylko wieakw, ale i dla zbytkw raczy siebie nawzajem. Intencja takiego testu moe by zarwno wroga, jak i przyjazna10. P: Przez pomyk ginekolog zajrza ci w oko, a powinien... Sugerowana odpowied - wymienienie innej czci ciaa - z duym prawdopodobiestwem pogwaci ktr z regu bajery-Waciwa odpowied jest oparta na rnym rozumieniu pytania i cakowicie lekceway zawart w nim zdradliw sugesti: O: Okulista! Okulista powinien zajrze ci w oko! Kolejne pytanie: P: Jakie jest rosyjskie sowo na zapaki"? sugeruje odpowied: Spiczki", ktra natychmiast prowadzi do triumfalnej puenty: Komentarz: Ja nie pytam ci, skd wyszede! W podobnych sytuacjach ostry wic wymiewajcy szyderc jest szczeglnie ceniony. Jeli nie znasz waciwego rozwizania zagadki, nieza odpowied na pytanie o ginekologa mogaby brzmie: Chcesz odwiedzi ginekologa? Zapytaj siostry, gdzie jej zaglda!". Sensown strategi jest oglnikowe przyznanie si do niekompetencji", dziki czemu unika si bezporedniej odpowiedzi: Nie znam rosyjskiego" lub Kobiety chodz do S1' nekologa". Strategia ta jest rutynowo stosowana przez starycn wyjadaczy w odniesieniu do wszystkich pyta wygldaj cycri -10 Nastpne cztery pytania pochodz z celi 7. Rozdzia 5

podejrzanie i takich, na ktre nie maj natychmiastowej lepszej odpowiedzi. W przypadku innych zagadek znajomo waciwej odpowiedzi pozwala natychmiast odwrci szyderstwo. P: Jaka jest rnica midzy kobiet i ulem? O: W chuja w ul, a zrozumiesz. P: Dlaczego pryczek mierdzi? O: Aby mg si nim rozkoszowa, nawet jak oguchniesz. Odwracanie szyderstwa jest dokonywane wedug prostego schematu. Jeli pytanie brzmi: Jaka jest rnica midzy...", dobr reakcj jest: Jeli nie wiesz, to [wstaw tu waciw odpowied]". Zadawanie tego rodzaju oklepanych zagadek jest zatem niebezpieczne i moe doprowadzi do wymiania szydercy. W przypadku zagadek o nieznanym stopniu zuycia wzgldnie bezpieczne jest zadawanie ich wieakom lub ograniczenie ich obiegu do grona najbliszych przyjaci, a nie prba omieszania nieznajomych. Znajomi z pewnoci bd bardziej tolerancyjni i atwiej doceni woony wysiek, kiedy twoja podjta w dobrej wierze prba dostarczenia im odrobiny rozrywki poniesie fiasko. Niektrym bardziej agresywnym zagadkom towarzyszy dziaanie i podobnie jak opisany wczeniej tramwaj mogyby zosta zakwalifikowane jako proste gierki. wieak lub frajer, ktry baagani, rozrzucajc swj dobytek po celi, moe zosta zapytany: P: Jaka jest rnica pomidzy szaf a jaruzelem? Jeli odpowie: Nie wiem!", cz jego garderoby moe wyldowa w jaruzelu. Podobny los moe go spotka, kiedy naiwnie odpowie twierdzco na pytanie: Robi pranie. Kto chce doda swoje smrodki?". Kaway Opowiadanie kawaw jest ewidentnie mniej ryzykowne ni walka na przeklestwa czy wymiana zagadek. Dobry art wysya Bajera 151 natychmiastowy sygna posiadania ostrego dowcipu i biegoci jzykowej bez niepotrzebnego ryzyka omieszenia si. Polepsza te humory pod cel. Talent do poprawiania wsz ystkim samopoczucia przy praktycznie zerowych kosztach jest niesychanie w wizieniu ceniony. Najlepsze kaway s pieczoowicie przechowywane w pamici wiziennych fryzjerw, bibliotekarzy czy korytarzowych i rozdzielane midzy cele jako bonusy towarzyszc e goleniu i ksikom. To, co w Chicago byoby opowiadane jako Poish joke, w polskim wizieniu jest kawaem radzieckim lub milicyjnym. Omiesza si Rosjan, Niemcw, Czechw, ydw, prokuratorw, ksiy, siostry zakonne, a przede wszystkim polskich i sowieckich komunistw. Amerykanie wystpuj czasem w fabu-ce jako ludzie o umiarkowanej inteligencji, lecz dysponujcy zaawansowan technologi. Rzdz zodzieje i grypsujcy. Przede wszystkim dowcip wizienny wymiewa system socjalizmu peerelowskiego panujcy na zewntrz, ze wszystkimi jego nonsensami i poraajc gupot. Czasem puenta artu moe si odwoywa do regu grypsowania. Aluzje do wizienia s szczeglnie czste. Bluzgi s niedozwolone. Frajer moe wczy si do opowiadania kawaw pod warunkiem, e robi to dobrze. Oto krtka reprezentatywna antologia dowcipu wiziennego11: Jaka jest najdusza ulica na wiecie? Rakowiecka: jak w ni wejdziesz, to moesz wyj po trzydziestu latach. Naukowiec radziecki przeprowadza eksperyment na musze. Odrywa jej jedn nog, kadzie na stole i klaszcze. Mucha zaczyna si wciekle miota. Notuje: Pierwsza noga oderwana, mucha rusza si". Odrywa drug nog i notuje efekt. Gdy odrywa ostatni nog i klaszcze, mucha przestaje reagowa. Notuje: Ostatnia noga oderwana, mucha stracia such".

Genera Jaruzelski zapa zot rybk. Jego pierwsze yczenie: Daj mi wielki paac! W porzdeczku. Jego drugie yczenie: Daj mi tuzin piknych nagich kobiet! Jak najbardziej. Ostatnie yczenie: eby Rozdzia 5 mi tu sta najwikszy chuj na wiecie i gra! Bang! Otwieraj si drzwi i wchodzi Breniew z baaajk. Milicjant w sklepie: - Poprosz episkopat. - Chyba epidiaskop? - To ja podejm diecezj. Narada w KC w stanie wojennym. Jaruzelski: Ktr kurw dzisiaj zapierdoli? Albin Siwak: Curie-Skodowsk. Jaruzelski spotyka si z Reaganem. Reagan: Samolotami zakryj wam niebo. Jaruzelski: Wypuszcz zodziei z wizie i bdziesz mia swoje samoloty. Co to jest: taczy, piewa, gotuje i dupy daje? Koo Gospody Wiejskich. Zamiast rozbudowanego kawau, mona te rzuca jednozda-niowe facecje. Byle bya gra sw, byle byo zoliwie: Siedzia onierz w okopie i co mu do gowy strzelio. Szed chop koo koparki i da si nabra. Opowieci i arty sytuacyjne Ostatni form zabaw jzykowych stanowi arty sytuacyjne, improwizowane inscenizacje, opowieci i bajki parodiujce bajer lub odwoujce si do bajery. Zwyke opowieci z wolnoci zawieraj niewiele odwoa do bajery i jeli jest w nich co interesujcego, to nie ze wzgldu na ich zwizek z jzykiem czy rzeczywistoci wizienn. Opowiada si ostatnio obejrzane filmy i puenty ostatniego odcinka serialu, ksiki, odtwarzane wiersze i piewane piosenki. Te formy twrczoci wiziennej bd szerzej opisane w nastpnym rozdziale. Grypsujcy czsto wkadaj wiele wysiku, aby wyreyserowa pozornie spontaniczny art i jak dzieci ciesz si z uzyskanego efektu. Poniszy tekst zosta wypiacowany do jednorazowego uytku w zrelaksowanej atmosferze szpitalnej celi 7. Zawiera wybr potencjalnych odpowiedzi na warianty rutyno Bajera Ponisz bajk czytelnik powinien rozpozna bez adnych podpowiedzi. Krasna Kanioa migaa Krasna Kanioa przez las na chawir do herodki jareckiej. Tachaa ze sob p baki maryki i skorupiaki. Przyfilowa j git wilk multirecydywa. Trzmychn za ni drapaka i taki jej kit eni: - Gdzie si bujasz lala? - Zgredy kazali mi herodce jareckiej szamaska zatacha. Na to Wilk szpulasa na chawir, obszama herodk, pierdoln si na kojo i komarunek wiruje. Wjeda Krasna Kanioa. - Herodko, herodko, a na co ci takie niekiepskie patrzaki? - A ebym moga gitniej na ciebie filowa! - Herodko, herodko, a na co ci taka niekiepska kopara? - A ebym moga gitniej do ciebie nawija! - Herodko, herodko, a na co ci takie niekiepskie tryby? - A ebym ci moga gitniej obszama! Obszama wilk Krasn Kanio i dalej komaruje. Wtem wjeda cwel Gajowy z giwer na plerach. Pierdoln wilkowi fest sznyta na samarze, wytarga herodk jareck i Krasn Kanio i razem barabanik dykty obalili12.

W sztywnej bajerze nie wolno uy okrelenia: Czerwony Kapturek", jako e oznacza ono od penisa. Pomimo dbaoci o jzyk bajka nie wytrzymuje testu wiziennej poprawnoci politycznej. Kady grypsujcy natychmiast zauway, e podczas opisywanych wydarze wilk si sam przecweli. Przetestuj, czytelniku, swoj wieo nabyt znajomo bajery i sprbuj ustali, jak do tego doszo. wego pytania, ktre lekarz (L) zadaje winiowi (W) podczas porannego obchodu. L: Jak stolec? W: Palce liza! L: Jest stolec? W: By taki, ale poszed pod inn cel. L: Ma pan stolec? W: Miaem, ale ukradli. Rozdzia 6 ycie codzienne Rytuay inicjacyjne, bajera, seks i samouszkodzenia stanowi najbardziej spektakularne aspekty ycia wiziennego, tymczasem ycie codzienne toczy si zazwyczaj na wolniejszych obrotach. Jednak powtarzalne codzienne interakcje te prowadz do rozmaitych dylematw strategicznych. Winiowie, a szczeglnie grypsujcy, handluj i wymieniaj grypsy, tworz koalicje, zmieniaj cele, tatuuj si, piewaj, graj w gry towarzyskie, walcz ze sob, okradaj frajerw, pij i gawdz. Codzienne zachowanie winia wyznacza jego status pod cel oraz dostp do rozmaitych rzadkich dbr. Gdy sw przynaleno kastow ugruntuje po wejciu do celi, koncentruje si na poprawianiu swojego ycia za pomoc handlu, wchodzenia w koalicje, tworzenia sztuki wiziennej i cieszenia si ni, a take agresywnej eksploatacji innych. Niniejszy rozdzia opisuje i analizuje najwaniejsze tego rodzaju interakcje. Bdzc w archipelagu cel. Przerzutki Najbardziej stresujcym wydarzeniem w codziennym yciu winia jest przerzutka do nowej celi. Przerzutki s czste. Personel wizienny neutralizuje w ten sposb domniemanych mcicieli, dusi w zarodku potencjalnie niebezpieczny konflikt lub umieszcza w celi swojego donosiciela. Przerzutka jest oznajmiana znienacka: Pakowa si, przerzutka!"1 lub Zwija man ycie codzienne 2000 oddziaowi uywali komendy: Zwijaj pinkiel!" (Kamil Miszewski, e-mail do autora). 2Technik wjazdu opisa mi w celi 9 Ksi". dur!". Wizie moe te zosta zabrany bezporednio ze spa-cerniaka albo z pracy. Czstotliwo mojego bdzenia po celach bya relatywnie dua i wynosia dwie przerzutki miesicznie. Przyczyniy si do tego liczne skierowania do szpitala wiziennego i na izb chorych bdce efektem skutecznej symulacji skomplikowanej choroby. Przerzutki typowego winia s zazwyczaj rzadsze i wedug moich szacunkw zdarzaj si rednio co sze, do omiu tygodni. ycie spokojnych i zdrowych winiw jest wzgldnie bardziej stacjonarne. Przerzutki s stresujce zarwno dla niszych kast, jak i dla grypsujcych. Nowa cela moe by pena wrogich frajerw. Nowy grypsujcy moe stan przed wyborem ycia w napiciu i oczekiwaniem ataku a prb wymuszenia na administracji zmiany celi przez sidnicie na klap. Nawet w grypsujcej celi lokalni grypsujcy mog by do wrogo nastawieni, mog te nowego pobi na wjedzie, by sprawdzi, czy doniesie. Zoliwy cwel albo upokarzany frajer moe znienacka go zaatakowa, kalkulujc, e przecwelenie nowego moe wzmocni jego wasn lich pozycj. Zasadzki czyhajce na frajera czy cwela s jeszcze groniejsze, gdy sposb traktowania niszych kast ogromnie si rni w zalenoci od celi. Winiowie wjedaj niemiao lub, czciej, z fanfaronad, na chwilowym zastrzyku adrenaliny. Antycypujc nieuchronne pytanie: Grypsujesz?", nowy moe strategicznie zaatakowa pierwszy. Moe zada to pytanie sam albo odpowiedzie pytaniem: A kto chce wiedzie?" (tabela 3 przypomina dlaczego A kto pyta?" byoby totaln katastrof). Moe rwnie zapyta: Jak jest u was?", na co w celi grypsujcej spodziewana odpowied brzmi:

Git". Prawdopodobiestwo, e taka odpowied padnie, zanim nowy si zadeklaruje, nie jest jednak due. Niektrzy stosuj jeszcze bardziej wyrafinowane strategie. Nastpujca historyjka opisuje czste wejcie jednego z moich wiziennych przyjaci2: Rozdzia 6 Wejcie Ksicia" Stranik wepchn Ksicia" gbiej do celi i zatrzasn klap. Za chwil zaskrzypia skluczany zamek. Kilka wytatuowanych postaci natychmiast otoczyo nowego. Gry..." Ksi" nie pozwoli dokoczy rytualnego pytania. Nie, nie grypsuj". Mieszkacy celi przysunli si do bliej. Ksi" wyszarpn z rkawa mojk i wrzasn. Jestem frajerem, kotem, szalonym frajerem! Paragraf dwadziecia-pi-z-dwjk. Zostawcie mnie w spokoju bo - spojrza na nieruchome twarze - pokroj was na plasterki, ludzie". Nikt si nie ruszy. Ksi" szybko przeci skr na lewym nadgarstku i pokrzykujc, zacz wymachiwa rk w stron grypsujcych. Krople krwi zaczy barwi podog na czerwono. Grypsujcy wycofali si wolno. Jeden z nich podj decyzj. Gicio. Jeste frajerem, ale frajerem w porzdku, sztywnym chopaczyn. Bdziesz si zachowywa, to ci nikt nie ruszy. A teraz posprztaj". Po opowiedzeniu swojej historyjki Ksi" pokaza mi par kilkucentymetrowych szram na przedramieniu i skomentowa: Trzeba uwaa, eby nie przeci yy". Jako narkoman, by skazany na rol frajera, bez szans na podniesienie do pozycji grypsujcego i musia szuka innych rodkw zasygnalizowania swojej twardoci. Na wjedzie przekonywajco zademonstrowa odporno na bl i gotowo do odwetu. Sygna ten by wystarczajco mocny, by zablokowa potencjalne represje. Grypsujcy z pewnoci dyskretnie sprawdzili pniej jego dokumenty i uzyskali potwierdzenie, e istotnie mia paragraf dwadziecia-piz-dwjk", papiery kota, oficjalne potwierdzenie lekkiej niepoczytalnoci. Ksi" wyjani mi, e traktowa swj may wystp jako ostatni desk ratunku. Zawsze stara si wydoby od prowadzcego go stranika informacj, do jakiej celi trafia. Na wejciu koncentrowa si na wychwyceniu sygnaw odrniajcych cel grypsujc od mniej wrogiej. Uwaa, e podszywanie si pod grypsujcego jest zbyt niebezpieczne. Kiedy wkroczy do mojej celi szpitalnej, by zrelaksowany i w aden sposb nie zasygnalizowa, e jest kotem z dyplomem. W przyjaznym otoczeniu wiziennego szpitala nie musia ucieka si do stosowania swojej metody. Pawe Moczydowski (1992: 38) opisuje jeszcze inne interesujce wejcie strategiczne: ycie codzienne pewnego razu do celi wszed nowy wizie. Dotkn on, na oczach pozostaych, obiema rkami wasnych narzdw pciowych, a nastpnie rce te zanurzy w stojcym przy drzwiach na stole talerzu z biaym serem w mietanie. Rce wycign przed siebie i lekko nimi potrzsajc wszed w gb celi. Wizie jednoznacznie zakomunikowa znajomo klasyfikacji czystoci przedmiotw. Poprzez swoje dziaanie usiowa zidentyfikowa tych winiw, ktrzy przestrasz si potencjalnego przecwelenia, oraz tych, ktrzy, niewiadomi sytuacji, nie oka lku. Zakadajc, e zaskoczeni winiowie zareaguj instynktownie, mg zidentyfikowa przestraszonych jako grypsujcych, za pozostaych jako cweli lub frajerw. Z przedstawionego opisu nie moemy jednak wywnioskowa, z ktrej kasty pochodzi nowy. Poytki pynce z takiego wejcia dla grypsujcego s niejasne. Nowy mg by wyrafinowanym cho-rgiew, starajcym si okreli charakter celi przed udzieleniem odpowiedzi na sakramentalne pytanie. Majc t informacj, w celi niegrypsujcej mgby zaprzeczy temu, e grypsuje. W celi grypsujcej mgby z kolei udawa grypsujcego i prbowa kupi sobie w ten sposb kilka tygodni spokoju, zanim zostaby rozszyfrowany. Strategia taka jest ryzykowna, jednak czasem stosowana przez szczeglnie zawadiackie dusze.

Wszystkie strategiczne wjazdy maj kilka cech wsplnych. Wyrafinowany nowy usiuje obej rytualne pytanie o przynaleno kastow i aktywnie wpyn na przebieg interakcji. Jego celem jest szybkie uzyskanie potencjalnie przydatnej informacji o rozkadzie si w celi i jednoznaczne przekazanie takiej informacji o sobie, jaka podwyszy koszty potencjalnej agresji. Dua szansa przerzutek wzmacnia motywacj do doskonalenia znajomoci bajery i elementw subkultury, wchodzenia w zaye sojusze z potencjalnymi potnymi protektorami, a take do rozwijania przenonych atutw, takich jak umiejtno opowiadania zabawnych historyjek i kawaw. Poszukiwanie informacji o nowych stymuluje tajny obieg informacji. Czste przerzutki prowadz do Hobbessowskich nieprzyjaznych, brutalnych i krtkich" interakcji, ktre jednak w pewien sposb zrwnuj grypsujcych. Perspektywa przerzutki dostarcza motywacji do ograniczania konfliktw, a chwilowym krlom celi Rozdzia 6 do przyzwoitego traktowania swoich pokonanych wrogw. Role mog si bowiem atwo odwrci. Nikt nie jest w peni bezpieczny w archipelagu. Kapryne Mojry wizienne mog w oka mgnieniu zamieni krla w szczura. Informacja i rynki ? Gwn przeszkod w bezproblemowym funkcjonowaniu rynkw dbr i informacji jest kosztowna oraz niepewna dostawa. Zarwno komunikacja, jak i handel s w wizieniu oficjalnie zabronione niemal we wszystkich postaciach. Mimo kar i sankcji obieg informacji kwitnie. Niektre typy informacji s bowiem dla winiw niemal bezcenne. Po pierwsze, szybkie dzielenie si informacj o postpach ledztwa i uzgadnianie zezna moe decydujco wpyn na wyrok. Domniemani wsplnicy s jednak starannie odseparowani od siebie, siedz w rnych celach, oddziaach lub nawet wizieniach. Maj zatem siln motywacj do czstego komunikowania si z uyciem wszystkich dostpnych metod. Po drugie, grypsy z rnych cel pomagaj zweryfikowa przynaleno kastow i reputacj nowego winia, a zwaszcza szybko zidentyfikowa kapusiw czy grypse-rw. Wreszcie komunikacja wspomaga ycie towarzyskie. Fale wiziennego eteru nios niezliczone listy miosne i wyznania wykrzykiwane przez okno, sentymentalne piosenki wieczorne, rozgorczkowane debaty o wykrcanych aferach, negocjacje biznesowe i przyjazne pogawdki. Informacja moe zosta przesana bez zostawiania fizycznych ladw lub, podobnie jak towar, za porednictwem fizycznego nonika, ktry zostanie dostarczony odbiorcy. Najwaniejsz i najprostsz symboliczn metod komunikacji jest krzyk przez okno. Moe ono posuy do wykrzyczenia spontanicznej reakcji albo do kolportau krtkiego dowcipu. Kto moe wyzna wiatu, e: Wol chujem ora pole, nili ojca mie zomolem!" albo skierowa yczenie pod adresem stranika z wieyczki wartowniczej: Kogutkowy - chuj ci w dup do poowy!". Z kolei wieczorne poegnanie: Dobranoc, Solidarno!" wykrzyczane przez okno moe by form zamanifestowania statusu winia politycznego i walki z admi ycie codzienne nistracj. Pragncy podkreli swj odrbny status czonkowie KPN egnali si okrzykiem: Dobranoc, KPN!"3. Najwaniejszym poytkiem z komunikacji okiennej jest moliwo uzgodnienia strategii w ledztwie lub wymiany wanych informacji. Wszystkie wykrzykiwane konwersacje okienne s utrzymywane w podobnym stylu. Najwaniejsza jest jednoznaczno i szybko komunikatu. Powiedzmy, e Melon" chciaby podzieli si wanymi nowinami ze ledztwa ze swoim wsplasem Chiczykiem" z ssiedniego pawilonu. W tym celu staje przy oknie. Inny grypsujcy natychmiast staje na kuklu, to znaczy przy klapie, zasaniajc wylot wizjera gow lub ramionami: - Chiczyk", pucuj si do lipa, Melon" z Pragi nawija!

- Nawi, Melon", Chiczyk" si pucuje. - Pierdolony Krl" nas sprzedaje. - Melon"? - Nawi! - Pogadajmy. Zapisz si do lekarza w rod. - Git. Nawijaj! - Rozkr afer i podkopsaj grypsa Baxowi". Przecwelamy kurw! - Git, przecwelamy kurw. - Git. - Spadaj, przypa!4 Mimo e konwersacja bya z koniecznoci krtka, Melon" osign swj cel. Skontaktowa si ze wsplnikiem, naszkicowa plan akcji i zaaranowa spotkanie. Wymiana zostaa przerwana najprawdopodobniej wskutek gronego komentarza stranika dobiegajcego zza klapy: Tymczasowo aresztowani, przerwij ta t pieprzon nielegaln komunikacj!". A moe stranik by w nastroju do dziaania i jego przybycie zostao oznajmione zgrzytaniem popiesznie rozkluczanej klapy. Niektrzy stranicy potrafi otworzy cel niemal bezszelestnie. W takiej sytuacji Melon" i kuklowy natychmiast rzuciliby si w stron rodka celi, aby przycupn niewinnie na fikoach. Niespodziewana wizyta wzbudziaby ich niesychane zdumie101 Rozdzia 6 nie. Doszoby do sownej przepychanki w stylu: Kto, ja? Wodzu, jak wolno kocham, wodzunio syszy gosy". Jej najbardziej prawdopodobnym wynikiem byby karny raport lub, jeli winowajca nie zostaby zidentyfikowany, sowna reprymenda udzielona surowo caej celi. Wodzunio mgby rwnie zastosowa wobec celi zasad odpowiedzialnoci zbiorowej i wczeniej zgasi jej wiato albo skasowa spacer. Inne techniki komunikacji symbolicznej s bardziej czasochonne i powoli traciy w latach osiemdziesitych popularno. Alfabet rczny, nazywany migank lub apkami, bywa w przeszoci stosowany w celach z oknami bez zasaniajcej wiato blindy. Alfabetu Morse'a uywano w komunikacji stukanej przez cian z ssiednimi celami, kiedy bardziej skuteczne metody byy niedostpne, szczeglnie przed pojawieniem si systemu przebitek. Klucz do alfabetu zapisywano na cianach wszystkich cel i w notatnikach. Niektrzy go zapamitywali. W latach osiemdziesitych uywano go okazjonalnie w pawilonie dla politycznych i w nielicznych celach pozbawionych przebitek, w ktrych siedziay grube ryby wiata przestpczego. Pukank czy te stukank, czyli uderzanie kubanem w rury wodne i kanalizacyjne, stosowano do zasygnalizowania celom poniej lub powyej, e wkrtce wiadomo albo towar zostan przekazane innym, szerokopasmowym kanaem. Winiowie polityczni wynaleli w latach osiemdziesitych telefon, to znaczy metod rozmowy przez muszle klozetowe, z ktrych wczeniej wypompowano wod. Poniewa telefon wymaga bliskiego kontaktu z wntrzem jaruzela, jego stosowanie kolidowao z reguami grypsowania. Inne metody, polegajce na wydmuchiwaniu maego obiektu na kilkadziesit metrw za pomoc papierowej tuby (dmuchanka) lub wykorzystujce lusterka (lustrzanka), nie byy uywane ani na Rakowieckiej, ani na Biaoce (zob. Szaszkiewicz 1997: 22). Jeli wiadomo nie moe zosta wykrzyczana, wystukana, przesana lusterkiem albo pokazana apkami, musi zosta dostarczona fizycznie. Typowe medium, gryps, jest papierowym karteluszkiem, zazwyczaj owinitym w skrawek torebki celofanowej i zaspawanym na kocach nad zapak. Wiadomo w grypsie bywa zapisana atramentem sympatycznym sporzdzanym z mocno osodzonej wody. Starannie przygotowany ycie codzienne

gryps jest wielkoci papierosa albo maej dziaki herbaty. Problemy logistyczne zwizane z jego przekazaniem s podobne do problemw z przesyk rozmaitych dbr. Nic dziwnego, e zabroniona informacja kry w wizieniu takimi samymi drogami jak szmuglowane dobra. Opisane niej kanay przerzutu dbr fizycznych to przebitki w cianach i podogach, konie, skoordynowane spotkania na spacerniakach czy wizyty u lekarza lub stomatologa wiziennego, patne usugi korytarzowych albo, rzadziej, przekupionych stranikw, a take rodzina i prawnicy podczas widze. Kiedy nowy jest potwierdzonym kapusiem lub grypserem, dobrze poinformowany wizie moe ostrzec grypsujcych, krzyczc przez okno. W innych okolicznociach weryfikacja nowego odbywa si za pomoc grypsw lub kanaw bardziej dyskretnych ni okno. Potrzebn informacj o nowym z tego samego wizienia atwo zebra podczas wsplnych spacerw z innymi winiami, w ani, poprzez krtkodystansowe grypsy albo dziki pomocy grypsujcych korytarzowych. Nowy z tego samego wizienia ma niewielk motywacj, aby zafaszowa swoj przynaleno kastow. Sprawdzanie nowego, ktry przyjecha z transportu, szczeglnie z odlegego wizienia, jest bardziej uciliwe. Kiedy deklaruje si jako grypsujcy, podczas przyjaznej pogawdki jest pytany o ksywki znanych chopakw, ktrzy mogliby potwierdzi jego sowa czy te nazwiska wsplnikw. Im wicej poda danych, tym szybciej zostanie w peni zaakceptowany jako grypsujcy. Tymczasem lokalni grypsujcy przeszukuj swoje kontakty w jego poprzednim wizieniu i wysyaj grypsy z prob o potwierdzenie. Jeli w wizieniu s inni grypsujcy, ktrzy pochodz z okolic nowego winia, prosi si ich o informacj. Jeli nowy jest w istocie gronym cwelem, grypsujcy z jego poprzedniego wizienia mog prewencyjnie wysa odpowiedni informacj w lad za nim. Cay proces weryfikacji nowego moe zaj do omiu tygodni. Posiadanie pienidzy, yletek, noy, a take herbaty jest zabronione. Dobra te oraz ywno i papierosy s szczeglnie cenne. Do innych cenionych dbr s zaliczane zote acuszki, swetry, buty, spodnie, skarpetki, witaminy, wizienne wyroby rkodzielnicze i niektre przybory toaletowe. Ceny rni si midzy wizieniami, a take midzy oddziaami. Cena herbaty 162 Rozdzia 6 wyraona w zotych jest wzgldnie stabilna. W przypadku mniej wanych i rzadszych dbr ceny zale od chwilowych fluktuacji poday i popytu lub s ustalane w drodze negocjacji. Niektre transakcje s prostym barterem, ale pienidze, papierosy, a czasem szufladki herbaty s uywane jako waluta. Prostym rodkiem transportu jest ko, zwany te koby lub chabet, czyli may koszyczek na prowizorycznej wdce (zob. rysunek 15). Konia wystawia si za okno i opuszcza jeden poziom niej, gdzie zostaje oprniony przez lokatorw niszej celi i wypeniony ich korespondencj albo towarem. atwy w wykonaniu i obsudze, ko by w u yciu na Rakowieckiej ju w pnych latach czterdziestych. Wad tego rodka transportu jest ograniczenie zasigu do cel tego samego pionu, a take to, e z atwoci mog go dostrzec i przechwyci stranicy. Pomysowy wariant konia stosowano w wizieniach francuskich podczas drugiej wojny wiatowej, rwnie do przesyek w poziomie. Wizie w celi A wysuwa kij od szczotki, za wizie w celi B rozkrca przesyk umocowan na kocu sznurka tak, aby zataczaa due koa rwnolegle do ciany i wyrzuca j w powietrze niczym lasso. Sznurek owija si wok kija i by nastpnie wcigany do wntrza celi A5. Poniewa ko jest metod woln, mao bezpieczn i mao wydajn, a inne s znacznie lepsze, na Biaoce i Rakowieckiej w latach osiemdziesitych rzadko j wykorzystywano. Metod transportu nie majc wad konia jest przebitka, czyli kilkucentymetrowy tunel wywiercony w cianie zaimprowizowanymi narzdziami. Wszystkie oddziay na Biaoce i na Rakowieckiej (z wyjtkiem pawilonu dla politycznych) byy poczone systemem

poziomych i czsto rwnie pionowych przebitek. Ze wzgldu na ograniczone moliwoci personelu wiziennego system przebitek by praktycznie niezniszczalny. Winiowie w przeciwiestwie do stranikw dysponuj nadmiarem czasu i siln motywacj do prac y. Aby zlikwidowa przebitk, stranicy musz j najpierw zlokalizowa, nastpnie usun wszystkich winiw z obu poczonych cel, sprowadzi murarza i trzyma lokatorw cel na zewntrz, dopki cement nie stwardnieje. Taka operacja jest praco- i czasochonna, ycie codzienne Rysunek 15. Metody komunikacji. Zgodnie z ruchem wskazwek zegara, patrzc od gry: telefon (stosowany tylko przez winiw politycznych); stukanka; przebitka; przesyanie grypsu za porednictwem korytarzowego; krzyk przez okno; apki; ko. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w 2003 r. 164 Rozdzia 6 tymczasem winiowie potrzebuj zaledwie od mniej wicej dziesiciu do pitnastu roboczogodzin na zrekonstruowanie zacementowanej przebitki. Czasem stranicy likwiduj przebitki zlokalizowane porodku oddziau, aby zakci handel na danym pitrze. Zazwyczaj ich aktywno ogranicza si jednak do sprawdzenia, czy rednica przebitki jest wystarczajco maa. Znaczce jej poszerzenie mogoby zagrozi bezpieczestwu wizienia i dlatego prowadzi do natychmiastowej reakcji personelu. Dla postronnego obserwatora fakt istnienia przebitek oraz syzyfowy trud ich wydubywania i zalepiania moe wyda si niezrozumiay. Jest jednak produktem racjonalnej kalkulacji obu stron. Najwaniejsze aspekty strategiczne powstaej sytuacji opisuje prosta gra Przebitka" (zob. rysunek 16), w ktrej wypaty reprezentuj wyej opisany rachunek kosztu czasu oraz pracy i poytkw z przebitki dla administracji i winiw. Wizie ma trzy strategie: nie robi nic (JV), wyduba ma przebitk (M) lub wywierci du i szerok przebitk (D). Stranik moe zacementowa istniejc przebitk (Z) lub j zignoro2,3 4,4 1,2 5,1 Rysunek 16. Gra Przebitka". N - nie rb nic"; M - maa przebitka; D - dua i szeroka przebitka; Z -zacementuj przebitk"; I - ignoruj przebitk". Gra ma tylko jedn rwnowag (typu subgame perfect"), w ktrej ramach wizie i stranik bezwiednie kooperuj ze sob. Wizie wywierca jedynie ma przebitk, a stranik ignoruje j, natomiast du przebitk zlikwiduje. Jest to dobry ycie codzienne 105 opis rzeczywistej sytuacji w wizieniu na Rakowieckiej. Stranicy ignoruj oficjalny regulamin nakazujcy natychmiastow likwidacj przebitek ze wzgldu na duy koszt takiej operacji. Monitoruj jedynie rednic istniejcych przebitek. Ich aktywno jest zredukowana do absolutnego minimum oczekiwanego przez zwierzchnikw. Winiowie uywaj przebitek do handlu i wymiany informacji i dobrowolnie ograniczaj ich rednic. Gra Przebitka" reprezentuje wiele podobnych sytuacji, w ktrych literalne stosowanie si do regulaminu byoby zbyt kosztowne dla personelu. W kadej tego rodzaju sytuacji ustala si pewien poziom przekroczenia regulaminu, ktry administracja gotowa jest tolerowa ze wzgldu na braki zasobw pozwalajce wymusi jego pene przestrzeganie. Winiowie w normalnych warunkach nie naruszaj wypracowanego kompromisu i uzyskuj maksimum tego, co toleruje administracja. Rwnowaga bdca efektem takiego kompromisu zostaje zaburzona w sytuacjach nietypowych, kiedy parametry opisujce wypaty zostaj znaczco

zmienione. Przykadem takiej sytuacji jest umieszczenie w ssiedniej celi kobiet. Postrzegana wypata za wydubanie szerokiej przebitki natychmiast si zwiksza, za szansa, e stranicy nie zauwa zmiany na czas, jest oceniana na wiksz od zera. Podobny przypadek jest dokadnie omwiony w rozdziale 7. System przebitek doprowadzi do powstania skomplikowanych rytuaw i obyczajw, wzmocni take znaczenie norm grypsowania. Poczta przebitkowa oraz starannie zapakowane dobra, najczciej herbata, transportuje si w dugich papierowych rulonach. Aby mie materia na rulony, wszystkie cele ochoczo prenumeruj Trybun Ludu". Jej przydatno do pakowania dbr dorwnuje poytkowi z penienia roli zastpczego papieru toaletowego. Przybycie pakietu anonsuje stukanie w cian. Jeden z grypsujcych, czasem specjalnie wyznaczony przebitkowy (dyurny wizie), przygotowuje si wwczas do odbioru przesyki. Po chwili z przebitki wylatuje mocno pchnity rulon. Rulon zostaje natychmiast rozpakowany lub woony do nastpnej przebitki, jeli adresatem jest inna cela. Szybki odzew na wezwanie do przebitki naley do najwaniejszych praktycznych norm zachowania grypsujcych. Na 106 Rozdzia 6 stodoach, gdzie panuje taki ruch jak na Marszakowskiej w godzinach szczytu, przebitkowym jest zazwyczaj gajowy, wizie penicy tygodniow lub dzienn wacht porzdkow, najczciej ktry ze wieakw. Jest to nieatwa suba, szczeglnie wieczorami, kiedy co chwila ze wszystkich stron przybywaj wezwania do przebitek, a ze cian wyskakuj zaplombowane rulony. Spocony przebitkowy zwija si jak w ukropie, przekazuje przesyki dalej albo wrcza adresatowi. System przebitek dziaa bezbdnie na krtkich dystansach. Handel z odlegymi celami z innych pawilonw czy piter odbywa si zazwyczaj z pomoc korytarzowych, fryzjerw, bibliotekarzy, rzadziej, stranikw. Zwyczajow opat za podobn przysug jest pewna cz przekazywanych dbr. Towar i grypsy szmugluj rwnie sami winiowie podczas patrzo-nek z rodzin i obroc, wyj na msz, przesuchanie, cotygodniow kpiel czy codzienny spacer. Gwnym wrogiem handlu wiziennego jest stranik, a jego broni kipisz. Kipisze, z definicji niespodziewane, s jednak bardziej prawdopodobne przed wanymi witami, a take przed spacerem i po spacerze. Czasem stanowi kar zbiorow dla caej celi za nielegaln aktywno, ktrej sprawca nie zosta zidentyfikowany. Celem kipiszu jest znalezienie grypsw, pienidzy, innych nielegalnych dbr, a take narzdzi do dziar-gania i zajedania. Wielu stranikw po cichu kooperuje ze spokojnymi celami i nagradza je, nie znajdujc mao istotnych drobiazgw podczas przeszukania. Znalezienie czegokolwiek nie jest jednak atwe, jako e winiowie s mistrzami w kitra-niu drobnych obiektw w celi i wewntrz wasnych cia. Na wielkich stodoach skuteczne kipisze wymagaj duo czasu i s trudne do zorganizowania. Stranicy zazwyczaj ograniczaj si do nadzorowania postpu prac przy przebitkach. Kipisze osobiste najczciej odbywaj si bezporednio przed widzeniem z rodzin, przesuchaniem, wyjazdem na spraw do sdu albo zaraz po powrocie i tu przed wejciem do celi. Niekiedy przeszukania osobiste obejmuj staranne przetrznicie wszystkich szww w ubraniu winia i dokadne obejrzenie naturalnych otworw ciaa. Winiowie musz wtedy rozebra si i stan pod cian nago z ramionami uniesionymi w gr i szeroko rozstawionymi nogami. ycie codzienne 167 Szmugiel oraz czste kipisze przyczyniaj si do rozwoju sztuki kitrania grypsw i drobnych przedmiotw. Tajne grypsy i cenne przedmioty s traktowane szczeglnie pieczoowicie. Do

klasycznych schowkw nale odbyt i gardo. Obiekty ukryte w przeyku przywizuje si na nitce do zba, co uatwia ich szybkie odzyskanie. Niektrzy wszywaj sobie drobne i cenne obiekty pod skr. Inni poykaj je i odzyskuj wraz z kolejnym stolcem. Jeden ze specjalistw zademonstrowa mi, jak w kilka sekund wsun cay wkad od dugopisu do nosa i umieci gryps w otworze wywierconym w sztucznej szczce6. Kieszonkowcy, mistrzowie kitrania, przechwalaj si tym, w jaki sposb, wykorzystujc kieszenie niewiadomego stranika dokonujcego kipiszu, niepostrzeenie wkadali tam, a potem bezpiecznie odzyskiwali rozmaite przedmioty. Oprcz groby kipiszu odpowiedzi stranikw na rozwj sztuki kitrania jest niepewny plan dnia. O spotkaniach z rodzin, spacerach i innych czynnociach stwarzajcych moliwoci szmuglu informuje si w ostatniej chwili, by winiowie mieli niewiele czasu na przygotowanie kontrabandy. Przerzucanych do innych cel lub wizie czasem zabiera si w transport bezporednio ze spacerniaka, a kolegw z celi prosi o spakowanie ich rzeczy. Kipisze i wysokie koszty transakcyjne ograniczaj zasig czarnego rynku wiziennego. Dugi acuch porednikw w handlu przebitkowym wprowadza dodatkowe ryzyko. Od czasu do czasu zdarza si defraudcja, co prowadzi do afer i nie koczcych si ledztw. Due prawdopodobiestwo przerzutki do innej celi praktycznie wyklucza kredyt. Mimo ogranicze system dziaa jednak zadziwiajco sprawnie. Podstawowe dobra, takie jak herbata i papierosy, maj stabilne ceny i s atwo dostpne. Herbat mona naby niemal zawsze w podanej iloci, po lokalnie obowizujcych cenach. Ceny dbr luksusowych i rzadziej pojawiajcych si na rynku wyznaczaj negocjacje. Koledzy z celi czsto s gotowi dokona transakcji barterowej, ale korytarzowi, czasem we wsppracy ze stranikami, zazwyczaj daj pienidzy (zob. tabela 4). 6 Czacha" w celi 7. 168 Rozdzia 6 Tabela 4 Przykadowe ceny dbr i usug w aresztach ledczych na Biaoce, w Lublinie i na Rakowieckiej oraz w wizieniu w Barczewie dobro lub usuga cena (1) stugramowy przegub herbaty (R '85) 500 (starych) z lub 200 papierosw (2) stugramowy przegub herbaty (B '85) 700 (starych) z (3) duy tatua dobrej jakoci (R '85) 200-300 papierosw (4) chlebowa figurka Myszki Miki w kajdankach 40 papierosw (R '85) (5) portret kobiety na podstawie zdjcia (B '73) 120 papierosw (6) obrazek nagiej kobiety w kwiatach 80 papierosw narysowany w licie (B '73) (7) kopia notatnika piewaka lub tatuaysty

400 papierosw (R '85) (8) jeden wos onowy kobiety (R '79) jeden papieros (9) kotlet chlebowo-rybny (R '79) jeden papieros (10) dulawka z chleba (R '85) 60-100 papierosw (11) mojka (L'85) 70 papierosw (R '85) = areszt ledczy na Rakowieckiej, 1985 r.; (B '85) = areszt ledczy na Biaoce, 1985 r.; (B '73) = wizienie w Barczewie, okoo 1973 r. (zob. Niesioowski 1989: 23, 140); (R '79) = areszt ledczy na Rakowieckiej, okoo 1979 r. (zob. Trbicki 1988: 145); (L '85) = areszt ledczy w Lublinie, 1985 r. (wedug Marka z celi 7). Ceny (l)-(6) s stabilnymi cenami rynkowymi, a ceny (7)-(ll) cenami negocjowanymi. Struktury koalicyjne i podzia dbr Winiowie o najwikszych wpywach, czyli starszyzna, uzyskuj rne dobra czciowo wskutek szantau, a czciowo jako rekompensat. Pomaga im w tym sprawno w rozkrcaniu i rozstrzyganiu afer. Prbuj te rozmaitych trikw umoliwiajcych wzbogacenie zawartoci swoich samar. Rutynowo przesadzaj w opisach wasnego altruizmu, aby innych postawi w roli dunikw. Haaliwie rozdaj ywno, ktrej nie potrzebuj, czsto wspominaj w rozmowach dawne podarunki i unikaj mwienia o hojnoci innych (zob. Gluza 1987: 19). Wszystkie te metody alokacji dbr s istotne, jednak wikszo ycie codzienne 169 nierynkowych wymian dokonuje si pod cel nie za pomoc trikw i oszustw, lecz w ramach funkcjonowania koalicji wymiennych. Celem koalicji jest eksploatacja potencjalnych zyskw ze wsplnych dziaa lub wsplnej konsumpcji. Dwa najwaniejsze typy koalicji stanowi waflarnie i herbaciarnie. Nazw tych czasem uywa si jako synonimw, ale bywa, e funkcjonuj niezalenie. Typow waflarnie lub herbaciarni tworzy od dwch do czterech grypsujcych. Tego rodzaju struktury koalicyjne nakadaj si na siebie, a nawet bywaj identyczne. Stabilne koalicje zaufanych wafli albo herbatnikw rozszerzaj czasem wspprac na sprawy bezpieczestwa. Pojawiaj si te koalicje cile obronne czy biznesowe. Herbaciarnia jest spk zawizan w celu picia herbaty. Wsplnicy maj swoje narzdzia do parzenia czajury, wsplnie kupuj lub organizuj herbat i razem j pij. Istnienie koalicji motywuje si korzyciami wynikajcymi z grupowej koordynacji swoich dziaa w przeciwiestwie do dziaania w samotnoci. Poniewa herbata jest dobrem praktycznie doskonale podzielnym, atwym do przechowywania, lekkim i o niewielkiej objtoci, bariery przeciwdziaajce tworzeniu koalicji s niewielkie. Czste s efemeryczne koalicje jednego wieczora, kiedy ad hoc zebrani wsplnicy wnosz wkad proporcjonalny do oczekiwanej konsumpcji. W niektrych celach wszyscy grypsujcy uczestnicz w wieczornych libacjach herbacianych niezalenie od posiadanych zasobw. Nawet frajer bywa zapraszany do kompanii, jeli ma wasny soik. Waniejsze i trwalsze od herbaciarni s waflarnie. Motywacj do powstania waflami jest problem podziau kiebasy w czasie". Paczki ywnociowe, ktre przynosz rodziny do wizienia, zazwyczaj zawieraj najbardziej poywne, nietrwae produkty. Takie produkty kiebasa" - szybko psuj si w pozbawionej lodwki celi. Zanim wizie skonsumuje nawet poow cennej zawartoci paczki, reszta moe zacz cuchn. Rynek atwo psujcej si

ywnoci jest zazwyczaj zbyt may, aby sprzeda cz nadpsutej paczki po przyzwoitej cenie. Co wicej, winiowie z celi posiadacza paczki czsto bior go na przetrzymanie: I tak nam to wszystko oddasz za bezcen", gra 170 Rozdzia 6 jc przeciwko jego nadziei: Jeli jeszcze poczekam, dacie mi w kocu godziw cen". Wizie zmuszony do samotnej konsumpcji stoi zatem przed perspektyw obarstw przeplatanych dugimi okresami przymierania godem na wiziennym wikcie. Waflarnia, nieformalna umowa podziau ywnoci z jednym lub kilkoma wspwiniami, wydaje si idealnym rozwizaniem. Winiowie mog bowiem poprosi rodziny o naprzemienne dostarczanie paczek i dzieli si kiebas, rozkadajc konsumpcj rwnomiernie w czasie. Jednak skomplikowane problemy strategiczne stawiaj to pozornie proste przedsiwzicie pod znakiem zapytania. Wizie X wolaby utworzy waflarnie z winiem V po zjedzeniu wasnej kiebasy i tu przed oczekiwanym otrzymaniem paczki przez y-a. Moe udawa przesdnego i twierdzi, e zaoenie waflami podczas pierwszego tygodnia pobytu w nowej celi przynosi nieszczcie. Ponadto, due prawdopodobiestwo przerzutki czyni nastpn iteracj niepewn. X, ktry spodziewa si nadejcia paczki, ma motywacj do likwidacji waflami, na przykad w trakcie sprowokowanej w tym celu ktni. Kiedy podczas patrzonek rodzina wcinie mu ukradkiem troch szamki, ma ochot napcha si na miejscu lub skitra kawaek wdliny w celu potajemnego poknicia w czasie nastpnego posiku. Jeli pali, a jego wafel nie, przysugujce mu wizienne pienidze chciaby wykorzysta wycznie na papierosy. Wszystkie te drobne subtelnoci, atwe do przeoczenia z perspektywy wiziennej, motywuj zadziwiajco skomplikowane zachowania. Przeledmy tworzenie si systemu waflami i towarzyszc temu redystrybucj dbr. Cz apki z gw, specjalici od teorii gier. Oto Hiszpan", dwudziestojednoletni niedoszy maturzysta, alfons i dziesioniarz, naturszczyk o geniuszu politycznym mogcym rywalizowa z geniuszem Talleyranda. Zawsze na szczycie hierarchii celi. Nie ma rodziny, ktra saaby mu rakiety, lub zasilaa jego wypisk pienidzmi, ale mimo to je, pali i pije jak krl7. Zycie codzienne 1 Do pierwszej normalnej celi wrzucono mnie dwie godziny po Hiszpanie". W celi siedziao dwch zawodowych wamywaczy, Maks" i Melon", starszy, sympatyczny kieszonkowiec Zgredzio", takswkarz Takswkarz", ktry uciek z miejsca wypadku, oraz trzech chopcw ze wsi, Kazik, Maniek i u-rominiak". Ja zostaem ochrzczony Studentem", gdy, jak to lapidarnie wyjani Hiszpan", kady student musi by Stu-dent". Wszyscy grypsowali, z wyjtkiem urominiaka", ktry mia krzywo, czyli by zawieszony w prawach grypsujcego do czasu rozwikania afery, i mnie, bdcego wieakiem. W cigu nastpnych trzech tygodni Hiszpan" stopniowo skoncentrowa w swoim rku wadz i kontrol nad zasobami celi. Podczas kilku pierwszych dni Hiszpan" wykorzysta moje witaminy i kontakty Melona" z korytarzowymi do zorganizowania dodatkowej porcji demu dla caej celi. Ten skromny, lecz tryumfalnie fetowany sukces sta si rdem jego dumy i fundamentem wadzy. Kiedy ywno, ktr przyniosem, zostaa skonsumowana, Hiszpan" oznajmi publicznie, e jako wieak popeniajcy enujce wychyy musz zosta wreszcie nauczony podstawowych regu grypsowania. Nauka oznaczaa szykany. Moje pocztkowe osignicia w grypsowaniu byy mizerne. Zjadem kawaek czekolady bez zapowiedzi i nie wypluem jej nawet wwczas, kiedy Melon" ostrzegawczo pierdn w moim kierunku. daem te od stranikw przeniesienia do celi dla winiw politycznych i wzbraniaem si przed uywaniem bajery. Hiszpan" sumiennie kara mnie za te wszystkie wychyy. W kocu nieopatrznie ucisnem do bibliotekarza-frajera. Po stronie pozytyww

byy barwne opowieci z demonstracji antykomunistycznych, anegdoty z podziemia, a take gryps, z humorem opisujcy ycie pod cel okiem socjologa, ktry wsplnie wysalimy do mojego Instytutu Socjologii. Kiedy jeden z korytarzowych rzekomo powierzy Hiszpanowi" sekret, e pod nasz cel jest konfident, ten oznajmi, e to zapewne ja nim jestem i e grypsujcy musz mi pokaza, gdzie jest moje miejsce. Mimo e nie zostaem ogoszony frajerem, stanem przed perspektyw dugiej i bolesnej Ameryki poprzedzajcej przyjcie do grona grypsujcych. Przeszedem przez wiele bolesnych gierek i przecwelanie. Hiszpan" przeprowadza mniej 172 Rozdzia 6 niebezpieczne testy, za do bardziej ryzykownych oddelegowy-wa Maka, Kazika i innych. Wsplny wrg - JA - pomg przeksztaci ca cel w jedn waflarnie i skonsolidowa wadz Hiszpana". Jedynie ja i zawieszony urominiak" nie zostalimy dopuszczeni do powszechnego braterstwa. Wkrtce Zgredzio" i Kazik otrzymali paczki od rodzin. Zawarto zostaa rozdzielona po rwno midzy wszystkich wafli. Hiszpan", zawsze aktywny, dzieli precyzyjnie porcje, wymagajc idealnej rwnoci w traktowaniu wszystkich czonkw waflami. W tej sytuacji urominiak" sta si moim naturalnym sprzymierzecem. Kiedy Hiszpan" dostrzeg nasze zblienie, natychmiast zainterweniowa i doprowadzi do przywrcenia urominiakowi" penego statusu grypsujcego. Cen za podniesienie byo represjonowanie Studenta". W tym okresie zostaem praktycznie unieruchomiony na stoku w okolicy okna. Byem te rutynowo blokowany przed wychodzeniem na spacer, a ponc gazet lub zawartoci soika z demem znienacka ldujc na mojej gowie zniechcany do karmienia jaruzela poza wyznaczonym czasem. Tymczasem skonsumowano smakowite ostatki z paczek Zgredzia" i Kazika. Po dwch dniach Hiszpan" zaatakowa Maka, Kazika, Zgredzia" i urominiaka", oskarajc o lenistwo i brak wkadu do wsplnego dobra waflami. Gniewnie oznajmi utworzenie nowej waflami z udziaem Maksa", Melona" i Takswkarza". Nowa koalicja bya tak skonstruowana, e miaa minimaln si wystarczajc do kontrolowania ycia w celi, ale nie miaa zbdnych gb do wykarmienia. Zmonopolizowaa dostp do dodatkowych porcji chleba i demu, przywaszczya najlepsze ka, a take przyznaa sobie pierwszestwo w przydziale wieej bielizny. Wkrtce Maks" i Takswkarz" otrzymali paczki ywnociowe. Ich zawarto zostaa rozdzielona wycznie w obrbie nowej waflami. Hiszpan" sprbowa powrci do represjonowania urominiaka", twierdzc, e wyszy na jaw nowe, niekorzystne dla fakty. Prbowa rwnie nastawi przeciwko nieborakowi Maka. Ku jego zdziwieniu obydwaj stawili opr i wkrtce utworzyli z pozostaymi now waflarnie. Maniek zosta jej niezbyt rozgarnitym, lecz do twardym liderem. Nowo utworzona koalicja skadaa si z czterech wafli. Mimo e sabsza ycie codzienne 110 ni koalicja Hiszpana", bya wystarczajco silna, by zablokowa dalsze ataki. Ja, dziewity pod cel, pozostawaem poza obydwoma koalicjami. Wkrtce miaem dosta kolejn paczk. Hiszpan" zacz mnie traktowa przyjaniej. Oznajmi, e moje przygody antykomunistyczne s dowodem na to, e mimo wszystko moe jeszcze ze mnie by dobry chopaczyna. Tak poruszyy jego wyobrani, e przyniy mu si pewnej nocy. Ostatecznie, po pocztkowych niepowodzeniach, zdoaem si bardziej skoncentrowa na wiziennym tu i teraz, i nawet odniosem kilka cennych sukcesw. Uniknem puapki zastawionej przez Melona" i Hiszpana" podczas zabawy w dziada i skutecznie obroniem przed wymian swoje buty. Podczas jednej z nocnych bajer Hiszpan" sprowokowa mnie: eby ty, kurwa twoja ma, socjologicznie zanalizowa nam, co tu si pod celk dzieje". Dobitno przeprowadzonej ad hoc analizy wyranie wstrzsna nim i

innymi winiami. Hiszpan" zakaza swoim waflom dalszego represjonowania mnie, rozpocz nocne sesje szkolenia bajery i wyranie sympatyzowa ze mn podczas agresywnej prby odebrania mi spodni przez Maka. Pojawio si chyba u niego pewne poczucie dumy z pracy nad moj socjalizacj i nawet raz powiedzia mi: Te lekcje s tylko dla twojego dobra. Za kilka miesicy bdziesz mi wdziczny". W rzeczy samej, twarda szkoa Hiszpana" okazaa si w przyszoci niezwykle poyteczna. Hiszpan" zaprzesta represjonowania wwczas, gdy doszed do wniosku, e szybko si ucz i e wkrtce bd si mg wczy do konkurencyjnej waflami, wnoszc jako wiano pi wieutkich kilogramw szynki, ciasta, czekolady i kiebasy krakowskiej. Tam szybko mgbym zosta uznany za grypsujcego i moe nawet stan na czele caej waflami, stanowic realne zagroenie dla uzurpatorskiej wadzy Hiszpana". Dalsze represje mogy uprawdopodobni taki bieg wypadkw. Niestabilna czteroosobowa waflarnia Hiszpana" staaby wwczas naprzeciw picioosobowej koalicji mczyzn mniej agresywnych, lecz zjednoczonych w poczuciu doznanych krzywd i czekajcych tylko na okazj rewanu. Wyamanie si choby jednego z ludzi Hiszpana" lub przerzutka ktrego z nich mogyby dramatycznie zmieni rozkad si pod cel. Monopol Hiszpana" na dodatRozdzia 6 kowe dobra uzyskiwane przez cel mgby zosta zakwestionowany a on sam atwo zmieni si z kata w ofiar. Scenariusz wyamania si jednego z wafli Hiszpana" by zreszt cakiem prawdopodobny, gdy Takswkarz" wyranie dystansowa si od ostrych gierek i innych testw, ktrymi mnie poddawano. Ofiara jego wypadku bya pono agentem bezpieki i w zwizku z tym Takswkarz" rwnie uwaa si za politycznego. Majstersztyki manipulacji Hiszpana" byy funkcj jego pro-aktywnej postawy i gotowoci do ponoszenia mdrze skalkulowanego ryzyka. Inni winiowie, w tym ja, ograniczali dziaalno do reagowania na konkretne zagroenia. Hiszpan" aktywnie poszukiwa drg wzbogacenia swojej chudoby, stara si zmobilizowa moliwie najmniejsze koalicje umoliwiajce realizacj przedsiwzi, a siebie zaprezentowa jako zdecydowanego lidera, zdolnego do pomnoenia wsplnego dobra koalicjantw. Zdecydowanie przeciwstawia si tworzeniu potencjalnie niebezpiecznych sojuszy. Zrcznie wykorzystywa znajomo subkultury wiziennej i dostpn mu informacj o nadchodzcych paczkach. By cierpliwy i pomysowy. Hiszpan" nauczy si swoich socjotechnik podczas smutnego ycia wychowanka domu poprawczego. Jedyn realistyczn szans zdobycia zasobw bya dla sprytna manipulacja, okradanie i nabieranie innych. Obserwacj przypadku Hiszpana" zakoczyem w momencie przerzutki na Rakowieck. Areny sztuki i rozrywki Sztuka wizienna nie jest tak wyrafinowana jak jej wolnociowa kuzynka, lecz z pewnoci jest mniej snobistyczna. Zachca rwnie do aktywnego udziau, jako e artyci s jednoczenie widowni. piewacy, gawdziarze, komicy, a take, w mniejszym stopniu, tatuayci i drobni rzemielnicy aspiruj do bezpiecznego statusu nadwornego bazna. Degradacja takiego bazna czyni ycie pod cel trudniejsze do zniesienia i nikomu nie jest to na rk. Tak wic przemys sztuki wiziennej w duej mierze jest motywowany bezpieczestwem osobistym. Gwarantem bezpieczestwa jest caa spoeczno grypsujcych. ycie codzienne 175 Kwitnie sztuka przetwarzania prostych materiaw wiziennego wiata w bardziej wartociowe narzdzia, pamitki i dzieka sztuki. Wszyscy winiowie stopniowo ucz si, jak wyprodukowa najprostsze narzdzia: noz z ^ki, grza z zy. letki, dwch zapaek i nitki, pochodni z rcznika, puszki po konserwach i grudki margaryny. Koci mona zrobi ze stopionej torebki plastikowej, karty z opakowania rakiety, a szachy z chleba. Za kadym

produktem stoi wyrafinowana technologia produkcji, tajemnica, ktr winiowie czasem przekazuj sobie chtnie, a czasem pilnie strzeg. Bardziej przedsibiorcze typy bior si za produkcj fajansu: malekich chlebowych figurek Myszki Miki i Kaczora Donalda z kajdankami na rkach i kul u nogi, somkowych papieronic i koszyczkw, rcznie malowanych pocztwek i kopert, rzeb z myda, modeli z zapaek. Cennym surowcem jest chleb, dostpny w wizieniu w obfitoci. Wielu fajansiarzy wynajmuje przeuwaczy chleba, ktrzy wytwarzaj dla nich gliniast plastelin, atw do modelowania i utwardzajc si po Wyschniciu. Z wolnoci przemyca si pdzle i kosztowne farbki. Niektre z tych pamitek trafiaj na wizienny czarny rynek, jednak wikszo przeszmuglowuj poza wizienie korytarzowi i stranicy. piew jest najdostojniejsz z muz Cwele piewaj na danie, lecz ich wymuszone lkliwe pienia s aosn namiastk prawdziwej sztuki. Amatorzy dostarczaj czasem rozrywki celi, ograniczajc swj show do kilku numerkw. Najlepsi wykonawcy maj wiksz widowni. Od czasu do czasu oferuj koncerty okienne caemu pawilonowi, a czasem pawilonom ssiednim. Ich przedstawienia s darmowe. Diwy operowe po udanym wystpie obsypuje si kwiatami, za? piewacy wizienni otrzymuj dobrowolne datki w postaci papierosw, herbaty lub ywnoci. piewanie pomaga budowa jm reputacj i mark, poyteczne podczas przerzutki do innego wizienia. Ciemn stron koncertw okiennych jest ryzyko otrzymania raportu karnego. Tematy piosenek rni si bardzo od wtkw rozmw i bajer. Rzadko mona znale Wulgaryzmy, seks, brutalne odniesienia do anatomii, brudnej fizjologii, cweli. Jest ckliwa sen-tymentalno. Powracajcymi motywami ballady wiziennej s dzielny mody zodziej, utracona modo, podstpny szpicel, bd sdu, bolesna wiadomo niewinnoci albo gryzce po Rozdzia 6 czucie winy, romantyczna mio i zdrada, mier niewiernej kobiety, randka z katem, a przede wszystkim ukochana nad ycie wolno. Winiowie piewaj ty jesienny i..., o Wronkach, co s czarniejsze od wron, o kanarku, co w klatce nuci smtn, wizienn pie, tak jak dziecko skarce si matce, e si boi, bo przyni si lew, o tym, co pitnastu lat wizienia si nie boi, o trupie, co pad na muraw, i o Murce" (Niesioowski 1989: 116). Przeledmy tragiczne losy modego i piknego zodzieja, tego najczulszego z kochankw, ktry w swoich balladach wypiewuje z nostalgi, e: Kurwy po nogach caoway mnie zmysowo, Jaka rencistka rwaa dla mnie zoty zb". Jego przygody miosne rzadko kocz si jednak happy endem, czciej zdrad niestaej kochanki lub jej mierci. Wprawia to w ruch acuch okrutnych wydarze, ktre w efekcie zawiod go za kraty. Wsuchaj si, czytelniku, w te anonimowe, niemiertelne wersy8: Raz go skusio ze jakie licho I za pomoc drabiny Chcia zrobi skok, wic bardzo cicho Wkrad si do komnat Hrabiny. Hrabina bya pikna i moda, Mioci bardzo spragniona, Na jego widok bya sposzona, Lecz przytulia do ona. Gdy nasycia swe ciao dz I upoia si jego mioci, Wrczya mu ona zwitek pienidzy I drca wskazaa bram od woci. On na ni spojrza i zadra cay -Krew mu si w yach wzburzya Chwyci Hrabin za bujne sploty -Hrabina pada nieywa! ycie codzienne On - co przed nikim nie zna popeliny, Obce mu byy uczucia strachu -Za sodk mio piknej Hrabiny Da si obali do lochu.

Zodziej nawet obalony do lochu nie traci animuszu. Na szykany zoliwych funkcjonariuszy odpowiada hardo i z fantazj: O szstej rano jest pobudka, 0 szstej rano trzeba wsta, Wtem klawich wpada i przeklina: Wstawa, wasza kurwa ma! Gdy mody wizie to usysza, Ze swego koja zerwa si 1 podchodzi do klawicha, I tak wich mu le: Ty komunisto w pysk jebany, Czemu tak wczenie budzisz nas, Ty wiski ryju obrzygany, Czemu nam nie dajesz spa? Po wysuchaniu tej wizanki Klawich okrutnie wkurwi si I skin tylko na mnie palcem -Ty popamitasz jeszcze mnie! Nazajutrz rano w kabarynie Na twardych dechach trzeba spa, A te klawichy - wiskie ryje Bd si ze mnie teraz mia. Jednak najwikszy kozak agodnieje z upywem czasu. Po wielkim skoku i ekstazie miosnej na wolnoci, po stresie aresztowania i hardej walce o godno, po gorzkiem przypomnieniu konsekwencji amania regulaminu przychodzi wreszcie monotonia wiziennej codziennoci, a wraz z ni pora na refleksj9: 113 Rozdzia 6 Raz kiedy mi Matka nucia Piosenk wizienn zza krat Raz kiedy Cyganka wrya Ze modo ma zwidnie jak kwiat A dzisiaj godzina wybia I wyrok dostaem pi lat Na prno si Matka udzia e bd podpor jej lat. Pamitam Twe oczy kochana Rozka uniosa je w dal I cichy brzk kajdan wrd nocy Co tajniak na rce mi kad Ty wtedy cichutko pakaa Mylaa em zbrodniarz lub kat Z pogard patrzya leciutk A teraz ja tskni zza krat. Zza kraty pozdrawiam ja Ciebie Udrk, tsknot Ci l Za wszystko miuj dzi Ciebie Bo kocha z wizienia jest le By moe, e jestem niewinny By moe, e zakrad si bd Tym sprawc by cakiem kto inny Lecz znale nie umia go sd. Wreszcie nadchodzi nieunikniony i tragiczny fina. W wiziennych balladach, w przeciwiestwie do superprodukcji Hollywoodu, nie ma miejsca na happy end: W wiziennym szpitalu, na zgniym posaniu Nieznany modzieniec umiera, Pier mu si porusza w powolnym konaniu, Dokoa on bdzi oczyma. Przy jego posaniu wizienna siostrzyczka Modemu winiowi tumaczy: pakaa, // mylaa, em zbrodniarz i kat, // z pogard na mnie patrzaa, // dzi znowu tskni zza krat". ycie codzienne - Modziecze, modziecze, ty wrcisz do matki Nim zakwitn re i maki. A rce i nogi mia skute w kajdany, Jak dugo on nosi te pta! Wyrokiem sdu na mier by skazany, A wyrok sdu - rzecz wita! Gorczka si wzmaga: to wzrasta, to spada, Wtem klawisz drzwi celi otwiera. Chce powsta - nie moe, zy z oczu si lej: - Ach matko - ja, syn twj - umieram! Na starym cmentarzu dwa krzye stay I cicho do siebie szeptay: - Niewinny, niewinny, na mier by skazany, On umar zakuty w kajdany! Malarze i rysownicy ilustruj listy miosne i rekonstruuj ze zdj portrety. Portrety trafiaj potem do on, kochani nad ko lub na plecy klienta. Rubaszny portrecista moe Pczstowa potencjalnego klienta cytatem z Witkacego, budzc gorcy aplauz celi: Nie jest to przyjemno dua Cay dzie malowa stra I za taki marny zysk Zgbia taki gupi pysk.

Trzeba jednak uwaa, aby nie wple w zoliwy cztero-wiersz niewiadomego bluzgu, mogcego stanowi ZarzeWie konfliktu. Rzemioso rysownika jest spowinowacone z tatuaem, bdcym najbardziej wyrafinowan i charakterystyczn z wiziennych sztuk. W latach szedziesitych tatua odzwierciedla rang spoeczn grypsujcego, natomiast w roku 1^85 by\ ju ceniony niemal wycznie dla swoich walorw estetycz. nych10. Sygnalizacyjna warto tatuau zostaa zakwesti0n.O116 Rozdzia 6 wana przez bardziej nowoczesn szko myli grypsujcych. Reformatorzy ci wymiewali si raczej z ilustrowanych kolekw ni ich powaali i podkrelali niewygodny publiczny charakter tatuau. Niemniej jednak rynek pozostawa na tyle duy, aby pomieci zarwno amatorw, jak i profesjonalistw, ktrym pacio si w papierosach, herbacie lub monecie. Najlepsi fachowcy oferowali katalogi obrazkw i bon motw, a take prac w kolorze. Zwyczajowa gwarancja przeciw ropieniu, mogcemu przeksztaci pikny obrazek w monstrualny bohomaz, dawaa klientowi prawo do darmowej korekty. Tatua rzadko maluje si bezporednio na ciele. Obrazek albo misternie wykaligrafowane inskrypcje s najpierw szkicowane owkiem kopiowym, nastpnie odbijane na wilgotnej ciereczce i dopiero potem przenoszone na skr. Kilka igie powizanych cienk nici stanowi kolk. Najlepszy czarny pigment mona uzyska ze spalonej podeszwy buta, ale gorszej jakoci tusz, z czarnego, niebieskiego lub czerwonego dugopisu, jest te w powszechnym uyciu. Ni scalajca igy utrzymuje pigment. Tatua powstaje poprzez nakuwanie ciaa kolk, podczas ktrego pigment zostaje wprowadzony pod skr. Na tatua skadaj si obrazki albo dostojne epigramy. Najbardziej ambitne s wielokolorowe, pokrywajce cae plecy obrazy Chrystusa Frasobliwego, ikony Dziewicy Maryi, sceny z ycia Przenajwitszej Rodziny czy monumentalne panoramy redniowiecznych zamkw z rycerzami. mieszki s seriami bohaterw komiksowych, przede wszystkim Kaczora Donalda i Myszki Miki. Wzorki to mae arty rysunkowe, sentymentalne scenki i skaniajce do zadumy alegorie. Wzorek moe przedstawia czaszk przekut noem, gow kata nad skrzyowanymi toporami, moe te zawiera zestaw skadajcy si z butelki, kart, noa, pistoletu i kobiety, podpisany: To mnie zgubio" (zob. Stwora 1993: 26). Nagie kobiety i dziewczyny s rwnie popularne jak diaby, piraci, wilkoaki, wampiry, smoki ziejce ogniem i piekielne monstra. Profesjonalici twierdz, e potrafi wytatuowa wszystko. Jeden z mistrzw fachu, dotknity moim powtpiewaniem, zaoferowa mi darmowy tatua w postaci naturalnej wielkoci gowy Jacka Kuronia, z charakterystyczn ysin. Po starannym rozwaeniu oferty grzecznie j odrzuciem. ycie codzienne 181 Tatua obiecuje mier komunistom", a take frajerom, cwelom i glinom. eskie imiona, deklaracje mioci i portrety kobiet s czsto jedynym ladem minionych fascynacji. Zwizy komunikat moe nas poinformowa, e jego waciciel KTK (kocha tylko kobiety") lub KTM (kocha tylko maolatki"), lub KTB (obdarza uczuciem jedynie blondynki). Jzyk polski miesza si z angielskim i acin, a take quasi-angielskimi czy te aciskimi zbitkami. Ciekawy czytelnik moe si dowiedzie, e femina variabilis", non omnis moriar" i per pedes ad astra". Lasciate ogni speranza" w wiecie slaves" i outlaws" - ale rwnie w wiecie slawes" i outloves". Trudno si nie zgodzi, e prison is heli" lub nie zaduma przeczytawszy, e homo homini lupus est". Grypsujcy mgby da si powiesi za dobry art, a co dopiero powici skrawek skry. Moe wytatuaowa na odzi penisa czerwon r i chepliwie twierdzi, e ta ra nigdy nie zwidnie" (zob. Trbicki 1988). Moe te umieci tam wizerunek biedronki, symbol

konkurencyjnej wobec grypsujcych, efemerycznej grupy biedron (zob. Szaszkiewicz 1997). Kiedy stranicy zaczli w jednym z wizie sprawdza przed snem czysto ng, lokalni grypsujcy wytatuowali sobie na podeszwach: odpierdol si, kutasie, czyste" (zob. Trbicki 1988: 74). Odrobin czerstwy ju dowcip moe przedstwia zawiadomienie umieszczone tu nad penisem: tylko dla gentlemanw z kurewsk dup". Chop, ktry te chciaby mie jaki tatua, moe dosta wzgardliw propozycje wydziargania wozu z burakami i widami"11. Zapraszam ci, czytelniku, na cotygodniowy prysznic z Czach", moim waflem od szachw, czowiekiem w peni ilustrowanym12. W ani z Czach" Stamy gdzie z boku i uwanie patrzmy, jak ze zrzuconych na kup szarych achw wyania si pikne sinoniebieskie ciao Czachy". Spjrzmy wpierw na centymetrowej wysokoci czoo tej niezwykej 182 Rozdzia 6 formy ycia. Wykaligrafowany starannie napis zapewnia wtpicych, e homo sum". Twarz, policzki, szyja, nawet jzyk Czachy" s pokryte maymi obrazkami, czciowo zakrytymi brod. Na powiekach pioszki: dwie kropki symbolizujce czujno. Widzimy je tylko wtedy, kiedy ich waciciel pi. Na szyi czerwone usta, jakby lad zoonego przed chwil pocaunku. Spjrzmy w okolice prawego obojczyka. Ley tam pikna kobieta ze skromnie zoonymi nogami, z onem w okolicy pachwiny. Jej prawa noga schodzi w d ramienia, lewa jest wsparta na klatce piersiowej. Czacha" podnosi rami - i kobieta lubienie szeroko rozkada nogi. P Rakowieckiej branzluje si pod mj obojczyk" - chepi si Czacha". Na piersi serce przebite strza. Wok biegnie dumna deklaracja: kocham tylko kobiety". Cwele, porzucie nadziej. Tatua w dolnej czci brzucha zachca: tylko dla pa". Strzaka skierowana w d pokazuje waciwy kierunek, gdyby pani miaa jeszcze jakie wtpliwoci. Ponad penisem, kilka nut z Chopina rzucono na piciolini. To z kolei na wypadek gdyby pani zachcona zaproszeniem zdecydowaa si zagra na jego flecie". Na lewej rce zegarek, na prawej bransolety i piercienie. Na stopach skarpetki i ostrzeenie: nie depta". Rce, rodkowa cz brzucha i uda pokrywaj aforyzmy i obrazki, na ktrych widok Norman Rockwell pozieleniaby z zazdroci. Czacha" pogwizduje wesolutko, namydl swoje obrazki z czuoci i odwraca si tyem. Na lewym ramieniu przeraajcy diabe oznajmia wtajemniczonym, e jego waciciel jest zawodowym zodziejem. Le diabolo in persona". Lewy obojczyk dumnie demonstruje insygnia oficerskie. Jednogwiazdkowy genera, jeli to nie blef, oznacza od dwunastu do pitnastu lat za kratkami13. Inskrypcja wok szyi Czachy" wybiega w smtn przyszo z pesymistyczn prognoz: przeznaczone dla kata". Poniej ogromna czerwono-czarna Statua Wolnoci chroni plecy. Ten zamazany bohomaz musi mie dobre pitnacie lat. Plecy kocz si prostym i eleganckim the end". Na prawym poladku Escherowska rka kadzie na prawym poladku winia tatua, przedstawiajcy rk, ktra wykonuje tatua na prawym poladku... Jedyn czci ciaa Czachy" kokieteryjnie woln od tatuau jest lewy poladek (zob. rysunek 17). Zabijanie czasu zaczyna si w wizieniu rano, koo niadania, wraz z relaksujc amatorsk psychoanaliz snw. Sny Rysunek 17. Czacha", czyli czowiek ilustrowany. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w 2003 r. s cenne, bo pozwalaj przewidzie dugo wyroku i towarzyszce mu komplikacje. Rower oznacza zdrad ony, buty to zmiana: przerzutka lub wolno, n kopytniakw (koni) sugeruje n lat wyroku, gob albo parapet uniewinnienie. Mae stadko koni polepsza samopoczucie, bo krtki wyrok jest prawie przyjemnoci: Rok nie wyrok, dwa lata jak za brata, trzy

74 Rozdzia 6 lata po korytarzu si przelata"14. Zby budz groz, cho nie jest jasne, dlaczego. Niektrzy sceptycy uwaaj jednak, e: Sen to si tak sprawdza, jak chuj liwk zje i pestkami sra"1S. Zagadki, krzywki i gry karciane, a take czytanie i pisanie listw s najprostszymi wypeniaczami czasu. Szachy, warcaby i bryd s wysoko cenione. Tyle e bryd wizienny moe zakoczy si kontr, po ktrej krew leci z nosa16. Poker jeszcze czciej prowadzi do konfliktw. Opowiada si historie, jak modzi dunicy pokerowi zostali zobowizani do samouszkodzenia i stracili w ten sposb jdro czy oko. Ja sam podczas prby ogrania zawodowego oszusta straciem cay wizienny majtek, cho do momentu feralnego i zapewne ukartowanego starcia dwch karet lekko prowadziem. Na szczcie moje notatki zostay oszczdzone. Domino i koci szybko nu i siga si po nie w ostatecznoci. Bardziej ambitne typy usiuj nauczy si wreszcie angielskiego, ale szybko rezygnuj. Uwag celi moe na chwil przyku oszust nabierajcy wieaka jednym z rutynowych numerw. Potrafisz poliza wasny nos? Sprbuj... Nie da rady? Zakad, e ja poli?"17. Po czym delikwent szybko wyjmuje grn szczk, oblizuje swj nos i kasuje naiwniaka na kilka fajek. Od czasu do czasu wizienny gawdziarz wyrecytuje z pamici Pani Twardowsk lub odtworzy scen szukania jajka z Konopielki. Czytanie indywidualne jest w haaliwej, zadymionej i ubogiej w tlen celi mordg i szybko powoduje bl gowy. Czytanie zbiorowe rozkada natomiast wysiek oraz oszczdza energi mentaln winiw. Na cae szczcie akapity godne uwagi grypsujcego - erotyczne - s wyranie zaznaczone w ksikach przez uczynnych poprzednikw. Wszystkie te czynnoci pomagaj zabi troch czasu od niadania do obiadu, od obiadu do spaceru, od spaceru do kolacji. Obiad zjedzony, dzie zaliczony". Wizienne porzekada usiuj umieci moment zaliczenia dnia jak najwczeniej. Ach, zasn tak na p roku! Postpy hibernacji ledzi si pod celk z wypiekami na twarzy. ycie codzienne 185 Oywienie wprowadzaj zagadki. Chcesz pochwali si swoj akademick wiedz i zada pytanie tebaskiego Sfinksa? Prbuj. Nikt nie zada od ciebie samobjstwa jako reakcji na poprawn odpowied. Udzieli ci jej bowiem pierwszy lepszy zapytany. Przecie kade dziecko wie, kto ma cztery nogi 0 poranku, dwie w poudnie i trzy wieczorem! Za zadawanie czerstwych zagadek mona jednak zaliczy blach albo zosta omieszonym. Lepiej przerobi na wizienn mod paradoksy Zenona czy antynomi Russella lub kaza kolekom policzy sum liczb naturalnych od jednego do tysica. Zajmie to im cae popoudnie, a i tak pomyl si o kilka procent. Kiedy zobacz prosty wzr, zdarza si, e go nie zrozumiej, jednak po skutecznym zastosowaniu mog zareagowa zarwno szacuneczkiem, jak i irytacj. Albo upr si przy swoim wyniku. Najbezpieczniej odkurzy archiwum pamici ze strzpkami ciekawostek gazetowych czy podstawami algebry abstrakcyjnej 1 spotka przeciwnika na jego wasnym podwrku. Umiejtno rozkminiania nierozwizywalnych pono krzywek, szarad, jolek lub kwadratw magicznych jest wszak miar prawdziwego geniuszu. Lepiej jednak si nie rozochaca i nie prbowa wytumaczy kolece, e genialny system gry w totolotka zoony z dat imienin i urodzin jego najbliszej rodziny nie ma sensu. Bo jeli celka sucha, najmniejszy lad lekcewaenia w tonie gosu przysporzy ci miertelnego wroga. Taki moe znienacka zaatakowa nawet po kilku dniach, aby pomci zniewag. Jeli chce si kogo upokorzy, trzeba by gotowym na konsekwencje. Prawdziwy czas relaksu w wizieniu zaczyna si po 18.00, po wieczornym apelu. To najwaniejszy moment dnia, dugo oczekiwana chwila radosnej libacji. Jednak to nie alkohol

ani narkotyki napdzaj zabaw. Pierwszy jest trudno dostpny w wizieniu, a regularne uywanie drugich jest absolutnie zabronione przez normy grypsowania. Napitki sporzdzane z pasty do zbw czy politury s popularne tylko wrd najgorszych ochlapusw. Cudown ambrozj wizienn jest czajura, mocna esencja herbaciana. Przed upadkiem komunizmu posiadanie herbaty byo w wizieniach oficjalnie zabronione. Picie czajury byo wic nielegalne, a handel ni powodowa rozkwit Rozdzia 6 czarnego rynku18. Jeli nie ma wieej herbaty, mona zaparzy wtaraka albo nawet trzeciaka z pieczoowicie przechowywanych fusw, a nawet, w desperacji, generaa. Kiedy b rakuje czajurki, pod celk jest ponuro, a przeraeni frajerzy chowaj si po ktach (zob. rysunek 18). Jeli jest herbata, trzeba j umie zaparzy19. Oryginalna czajura a la Rakowiecka (przepis dla czterech do szeciu osb) Przygotuj dwie mojki lub dwie prostoktne blaszki wycite z pudeka po konserwach, dwie zapaki, mocn ni, dwa dugie kawaki gitkiego drutu i duy soik po ogrkach. Umie yletki naprzeciw siebie, oddziel je zapakami i powi wszystko nici. Wanie skonstruowae buza. Teraz kolej na antenk. Przyczep druty do buzay - jeden drut do kadej yletki. Nasyp literek wody do bara-banika po ogrkach i w buza do wody. Nastpnie zapal wiato, przyczep jeden drut do arwki, a drugi do kaloryfera. Uwaaj, bo moe ci zdrowo kopn. Jeli nie lubisz zabaw z 220 V, najpierw umocuj antenk, a dopiero potem wcz wiato. Moe wysadzi korki. Jeli wszystko pjdzie dobrze, woda zagotuje si w minut. Wsyp wtedy do niej p szklanki najgorszej herbaty z najpodlej-szego sklepiku w twojej okolicy, lekko zamieszaj i zostaw na pi, do dziesiciu minut pod przykryciem. Podawa w aluminiowych kubanach lub pi bezporednio z barabana. W zwykych celach parzenie herbaty jest niekoczc si gr w chowanego z personelem. Stranicy prbuj zaskoczy winiw nagym wjazdem do celi i skonfiskowa herbat oraz urzdzenia. Winiowie zakrywaj kukie, nasuchuj podejrzanych szmerw z korytarza i, co najwaniejsze, ograniczaj krytyczny okres zaparzania do kilku minut. Najlepsz obron jest kupienie herbaty od stranika, bezporednio lub przy pomocy korytarzowego. Najgorliwsi stranicy-tropiciele herbaty po to wanie dokonuj dywanowych nalotw, aby zmonopolizowa rynek. Mona te pi czaj tylko po wieczornym apelu, Zycie codzienne 187 Rysunek 18. Bajera przy czajurze. Od gry: parzenie herbaty; typowa bajera poczona z opowieciami erotycznymi; nie ma herbaty! Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w 2003 r. 188 Rozdzia 6 kiedy stranicy nie mog pojedynczo wchodzi do cel. Poniewa herbata jest dobrem rzadkim, tak si te zwykle dzieje. Niejednemu uczkowi ni si, e ma do herbaty, aby wieczorkiem rzuci niedbale przegub na blat i oznajmi: Dzi czajura dla wszystkich!". Zdarza si to jednak tylko we nie. Ach, marzenia. Na stodoach zaparzanie herbaty jest spokojniejsze. Stranicy boj si wchodzi do rodka wielkich cel i przymykaj oczy na drobne wykroczenia. Nadchodzc por herbaty na stodole mona pozna, kiedy nieuwanie wspinajc si na wysze pitra ek dostanie si potnego kopa od bdzcych wieczornych prdw. Tam nawet gwodzie w pododze kopi prdem. Inn metod parzenia herbaty jest kagan zrobiony z puszki po konserwach, rcznika oraz masa lub innego tuszczu. Jest ona pracochonna, kosztowna, a efektem jej stosowania jest dym, tak wic klapa musi zosta tymczasowo zaklejona papierem. Jest to metoda awaryjna,

gdy brakuje buzay albo antenki, a zoliwy czy zapominalski stranik nie wczy wiata na wieczr. adna metoda nie jest zbyt kopotliwa, aby zaparzy dobry soiczek herbaty, gdy peen bajzelek czajury, mocny pet i tusty cwel" s dla wielu grypsujcych synonimem szczcia. Wizienna deprywacja sensoryczna wzmacnia dziaanie czajury, ktra stymuluje organizm jak lekki narkotyk. Podekscytowani winiowie wolno delektuj si herbat i, stopniowo oywiajc si, zaczynaj opowiada historie swego ycia, prawdziwe lub zmylone. Bajera jest zazwyczaj wolnociowa, nareszcie mona odpocz od okoww jzyka wiziennego. Chepi si swoimi najlepszymi numerami, niedbale rzucaj ksywy synnych bandytw, z ktrymi dzielili chleb wizienny, lubienie opisuj okradzione przez nich aktorki, egzotyczne obyczaje z dalekich wizie i krwawe strajki, wszystkie te fantastyczne przygody, ktre nawet baron Miinchhausen uznaby za niewiarygodne. Jeden podczas wamu obsika misie w prywatnym zoo znanej prezenterki. Drugi odkry, e synna sprinterka hoduje w szklarni tylko czosnek. A ta solistka z kapeli X to zwyky la-chocig dworcowy, taki jeden Jzek Mokiejewszczak mia j za trzy szlugi na Centralnym20. Niesamowite! Cae godziny mog ycie codzienne 122 zej na zaciekej debacie, czy ko z podkowami potrafi pywa" (zob. Niesioowski 1989). Ale magiczny wiat zwykego ycia na wolnoci powraca nieuchronnie. Obezwadniajca deprywacja wizienna nadaje wspomnieniom z wolnoci niesychan ostro: Dopiero w wizieniu yje si intensywnie. Tam wszystko ma prawdziwy smak. Czuje si kwano wini i jeyn, palce promienie soca na play, piasek pod stopami i mokr traw na pooninach. [...] Tam biegnie si przez soneczny las po wrzosach i macierzankach uwaajc, aby nie nadepn na pszczo, czeka si z bukietem kwiatw na dziewczyn i syszy piew wszystkich ptakw, i czuje zapach wszystkich kwiatw wiata. Tam dopiero auje si, e nie wiedziao i nie rozumiao si tego wszystkiego wczeniej, a to przecie takie proste i oczywiste. Dlaczego trzeba trafi a tam, aby zacz zachwyca si wiatem?" (ibid.: 181). Winiowie, skoncentrowani na najdrobniejszych szczegach utraconego wiata, starannie rekonstruuj smaki, zapachy i obrazy wolnoci. Zwieraj swoje siy mentalne, aby uchroni pami rzeczy i miejsc. Wskazanie konkretnej ulicy w Warszawie, skweru, hotelu, kocioa, burdelu czy kina nagle staje si spraw ycia i mierci. Takswkarz" nonszalancko przebija konkurencj: Gdzie w Warszawie jest skrzyowanie czterech rnych ulic, ktre wyglda jak zwyke skrzyowanie? Rozbrat-Kruczkowskiego-Ludna-Ksica!". Wszyscy s poruszeni! To tam, gdzie ZOMO zapao Studenta" podczas demonstracji, zaraz po tym jak schowa w krzakach uski po gazie zawicym. Opowiedz!" I Student" opowiada z przejciem, jak ZOMO szarowao na spanikowany tum, jak amao koci dziewidziesiciocentymetrowymi japoskimi pakami. acuch skojarze rozwija si z furi. Im wicej niezwykoci, seksu, brutalnoci i humoru, tym lepiej21. Wspomnij restauracj, kafejk, kiosk z piwem, piekarni albo cukierni i natychmiast wywoasz rozgorczkowan analiz smakw. Pomysowy meneder sieci barw mlecznych nazywa swoje bary tylko sowami majcymi bar" w nazwie: Barbakan, Rabarbar, Barbara. Gdzie dzisiaj pijesz?" Bar Rabarbarl" Rozdzia 6 pada wywiechtany dowcip. Barmeneder krad za duo, dawa w ap za mao i teraz moe sobie pomarzy o zarzdzaniu barem wiziennym. Kucharz" ujawnia swoj specjalno i wszyscy doczaj si do z pochwa wspaniaych polskich wdlin, wspominajc kabanosy, jaowcow, myliwsk, baleron, szyneczk wdzon i gotowan, i krlow wszystkich kiebas, krakowsk. Nawet parwki i serdelki, nawet mortadela i salceson budz nostalgiczne

westchnienia. Wiejski chopak wcza si niemiao z boku ze swoj opowieci. Opowiada, jak zarn i wypatroszy prosiaka, jak wyczyci mu kiszki i zebra krew na kaszank22. Hej! Kady ma prawo do wasnej opowieci. Nie musi by prawdziwa. Byle bya szybka, ciekawa, dowcipna. Dopiero co apany? Opowiedz ostatni superprzebj Hollywoodu. Tylko amerykaskie filmy, prosz. Inne s za wolne, zamulajce i apro-paczce. Opowiadanie trwa godzin, dwie, trzy, dopki wiato nie zostanie zgaszone. Wwczas zaczynaj dominowa opowieci erotyczne. Ta ostatnia przedsenna godzina naley do alfonsw. Walka i eksploatacja Czytelnika moe zdziwi fakt, e w polskim wizieniu jest mao krwawych walk. Przemoc pojawia si w innej formie. Przez pi miesicy byem wiadkiem kilkudziesiciu pobi frajerw i wieakw, pojedynkw na sowa i gesty, rozkrconych afer oraz samouszkodze. Jednoczenie zaobserwowaem tylko jeden przypadek prawdziwej walki midzy winiami. Ten wzgldny pokj ma rdo w samosortowaniu si winiw na twardych grypsujcych i mikkich frajerw. Warto informacyjna podziau na grypsujcych i frajerw zmniejsza niepewno co do zachowania oponenta i ogranicza poziom przemocy. Wizienie postrzega si czsto jako wiat nieprzewidywalnej i chaotycznej agresji, tymczasem moje dowiadczenia sugeruj, Zycie codzienne 191 e przemoc jest nakierowana na konkretne grupy lub role spoeczne, skalkulowana, ograniczona i w sporej mierze przewidywalna. Dwa typy czstych interakcji s pokazane przez dwie gry -jedna midzy dwoma grypsujcymi, a druga midzy grypsujcym i frajerem. Obie gry s wersjami Jednostronnej konfrontacji" z wykluczeniem mikkiego lub twardego typu. Rozpatrzmy najpierw problem decyzyjny, przed ktrym stoj dwaj grypsujcy. Jeden jest potencjalnym agresorem, drugi potencjalnym celem ataku. Walka zaczyna si, gdy agresor nieodwracalnie niszczy status quo (SQ) i gwatownym gestem wyzywa przeciwnika na solwk (A). Zazwyczaj uderza go pici w klatk piersiow albo w twarz, staje na rodku celi i krzyczy: Wyskakuj!, Start! lub Startuj na parkiet!. Podobne frazy s czasem artobliwie wymieniane przez grypsujcych w przyjaznych pojedynkach sownych. Zaatakowany moe odpowiedzie na wyzwanie i wystartowa na parkiet (W), moe si te podda, odmawiajc walki (P). Typowa interakcja midzy dwoma grypsujcymi, potencjalnie prowadzca do przemocy, zostaa przedstawiona w grze na rysunku 19 23. so agresor Q--#0,0 -1, -1 1, -2 Rysunek 19. Gra Walka grypsujcych". SQ - zachowaj status quo"; A - atakuj"; W - walcz"; P - poddaj si". Przeanalizujmy wypaty w Walce grypsujcych" z wypatami za zachowanie status quo rwnymi zeru. Samo wkroczenie 192 Rozdzia 6 do walki oznacza, e obaj przeciwnicy ponios pewien koszt. Mimo e kady moe ostatecznie zwyciy i w ostatecznym rachunku zyska, oczekiwany koszt walki z wymagajcym przeciwnikiem jest dla wysoki, wyszy ni oczekiwany zysk. Zatem obydwaj gracze wol status quo od walki. Jeli zaatakowany si poddaje, atakujcy uzyskuje najwysz moliw wypat. Jednak normy subkultury grypsowania ka poddajcemu si bez walki spodziewa si bardzo surowych sankcji. Poddanie si moe by pierwszym krokiem do degradacji. A typowy grypsujcy znacznie bardziej obawia si degradacji ni

konsekwencji samej walki. W kocu przeszed ju jako wieak przez ca bateri bolesnych testw i poradzi sobie z nimi, udowadniajc swoj twardo. Typowy grypsujcy chce zatem walczy, a nie poddawa si. W wypadku graczy posiadajcych wyej opisane preferencje do walki nie dochodzi. Gra Walka grypsujcych" ma jedyn rwnowag Nasha, w ktrej potencjalny agresor powstrzymuje si od ataku, a potencjalna ofiara ataku jest gotowa odpowiedzie walk na wyzwanie. W interakcji modelowanej przez Walk grypsujcych" kluczowym czynnikiem jest oczekiwanie, e atakujcy bdzie stawia twardy opr. Oczekiwania graczy maj rdo w powszechnej wiedzy grypsujcych. Po pierwsze, zaatakowany zademonstrowa ju wczeniej swoj twardo podczas testw inicjacyjnych. Po drugie, nauczy si wwczas, e koszt unikania walki jest duy. Po trzecie, nauczy si, jak broni si przed zastraszaniem i innymi rutynowymi trikami. Wszystkie te czynniki obniaj motywacj grypsujcego do zaatakowania innego grypsujcego. W obliczu potencjalnego konfliktu grypsujcy wol obrzuca si bluzgami, rozkrca afery przeciw oponentom lub szuka innych drg ich ukarania. Zaatakowanie grypsujcego zapowiada zatem tward walk. Frajera natomiast uwaa si za potencjalnie atwy up. Grypsujcy nie wyzywaj frajerw na pojedynki. Jeli nie mog zastraszy, wol uderzy znienacka i pobi zaskoczon ofiar, nie dajc jej czasu na zebranie myli. Struktura interakcji jest jednak podobna. Wyzwanie przybiera nieco inn form. Grypsujcy moe ukra jak rzecz nalec do frajera albo zacz nosi jego spodnie czy buty. Frajer moe zaakceptowa kradzie lub ycie codzienne grypsujcy Q 124 (0,0 -1,-2 Rysunek 20. Gra Eksploatacja frajera". SQ - zachowaj status quo"; A - atakuj"; B - bro si"; P ? poddaj si" stan w obronie swej wasnoci. Walka jest dla jedyn szans jej odzyskania (zob. rysunek 20). Eksploatacja frajera" pokazuje interakcj midzy twardym grypsujcym a mikkim frajerem. W rwnowadze (typu sub-game perfect"), grypsujcy wykonuje agresywny ruch, za frajer akceptuje kradzie. Oczywicie w kadej interakcji szacunki grypsujcego mog by bdne i frajer moe si okaza twardszy ni oczekiwano. W rzeczywistoci bowiem gra midzy frajerem i grypsujcym jest nieco bardziej skomplikowana, ni pokazuje uproszczona gra Eksploatacja frajera". Kady frajer ma swj poziom twardoci i jest gotw zaakceptowa represje oraz kradziee nie wykraczajce poza pewne granice. Umiejtno dokonania waciwej oceny twardoci frajera w konkretnej sytuacji i zastosowania optymalnego poziomu przemocy jest du sztuk i jednym z elementw tradycyjnej wiedzy wizienno-zodziejskiej. Nie wolno traktowa nikogo jak kurw, dopki nie dowiesz si kto to jest [mwi do wieaka, ktry przed chwil pobi frajera, przyjanie nastawiony do stary wizie]. Moesz si nadzia i mie kopoty. [...] Ten chopaczek to frajerek, ale grzeczny. Moge mu da par garci i miaby go z gowy. W takich sprawach zawsze si pytaj ludzi" (Wojciechowski 1981: 136). W obu powyszych grach do walki moe doj jedynie wtedy, gdy rzeczywiste wypaty zaatakowanego zostan bd125

Rozdzia 6 nie ocenione przez agresora. Wanie do takiej sytuacji doszo w trakcie jedynej walki, jakiej byem wiadkiem. Grypsujcy, nowy w celi, ukrad buty nalece do frajera-politycznego. Podczas porannych przygotowa do wyjcia na proces grypsujcy woy buty frajera, zamiast swoich i potem wymieni je ze wsplnikiem. Po powrocie powiedzia frajerowi: Chopaczy-na potrzebowa twoich glanw na wag. Odda ci je za kilka dni. Nie chcesz przecie, eby stan przed sdzi w brudnych skarpetkach, kurwa twoja ma?". Frajer natychmiast uderzy go w twarz, a ten, zaskoczony, odda. Efektem bya krtka, ale krwawa walka24. Do walki doszo ze wzgldu na ewidentnie bdn ocen twardoci okradzionego. Nowy grypsujcy, umiarkowanie rozgarnity maolat, podczas pierwszego dnia w celi dostrzeg niepewno frajera i dobrowolne umycie przeze jaruzela. Zachowanie takie jest typowe dla frajerw sabych i przestraszonych. Frajer zosta jednak poprzedniego dnia przerzucony z pawilonu dla winiw politycznych i waniejszych gospodarczych. By chwilowo zdezorientowany, nie siedzia z kryminalnymi, nie zna ich obyczajw i zachowywa si w zgodzie z wczeniejszymi przyzwyczajeniami, ignorujc pocztkowo moje ostrzeenia. Jak wikszo winiw politycznych, w chwili prby okaza si twardy, zdecydowany i gotw do walki o swoje prawa i wasno. Frajerzy s traktowani rozmaicie. Najbardziej oczywistym i wanym czynnikiem jest wzgldna sia grypsujcych pod celk. Istotna jest ogada frajera, sia charakteru, uyteczno dla celi oraz natura przewinienia, ktre doprowadzio do degradacji. Twardy, poyteczny frajer moe by uznany za w porzdku i jako nieszkodliwy moe zosta dopuszczany do ycia celi. Obelywe okrelenie frajer" moe zosta zastpione neutralnym niegrypsujcy. Polityczni, ktrzy czasem nie grypsuj ze wzgldw etycznych, czsto uzyskiwali taki specjalny status. Starzy, dowiadczeni frajerzy mog nawet doczeka si pewnego respektu i marginesu swobody. Jednak zazwyczaj umysami grypsujcych rzdzi stereotyp frajera jako potencjalnego kapusia i miczaka. Kiedy winia ogasza si frajerem, grypsu ycie codzienne jacy natychmiast aplikuj do ca sw wiedz psychologiczn o zachowaniu frajerw. W momencie wykrycia frajerskiego nasienia w delikwencie historia jego wiziennych dokona zostaje natychmiast zapomniana. W celi grypsujcej saby i potulny ciki frajer jest systematycznie eksploatowany i izolowany od sekretw celi. Nie zna lokalnych kanaw informacyjnych. Nie wie, gdzie s schowane grzaa i antenka, kto i kiedy zamierza wysa gryps, co dzieje si w przylegych celkach. Zarwno wewntrz, jak i na zewntrz celi jest pod nieustann, dyskretn obserwacj. Grypsujcy moe mu wyrwa pisany list i przeczyta gono, by uzyska pewno, e to nie donos. Jeli frajer zapisze si na wizyt do lekarza lub wychowka, inny grypsujcy zapisze si wraz z nim, aby nie spuszcza go z oka. Jego skromny dobytek topnieje z czasem. Kiedy wychodzi na spacer, jeden z grypsujcych zostaje w celi i dokadnie przeszukuje jego rzeczy, czasem co skradnie. Ukradzione przedmioty s natychmiast przesyane do innej celi przez przebitk albo z pomoc korytarzowych. Jeli frajer nie wyjdzie na spacer, w celi zostanie wraz z nim grypsujcy. W sytuacji konfliktu grypsujcy zablokuj mu dostp do klapy, bo mgby zadzwoni po stranika. Grypsujcy doskonal umiejtno kontrolowania frajerw za pomoc kombinacji nagrd, grb i brutalnej przemocy. Najprostsz regu jest divide et impera poprzez wystawianie frajerw na siebie, aby zapobiec ich sojuszom. Frajer otrzymuje obietnic lepszego traktowania w zamian za ukaranie bd represjonowanie innego frajera lub cwela. Umiejtnoci te s elementem najbardziej podstawowych tradycji zodziejskich i opisy rutynowego wystawiania pojawiaj si ju w relacjach z 1951 roku. Grypsujcy, ktry przed chwil okrad kandydata na cwela, moe ogosi: I jeszcze jedno. Ktry frajer albo cham

przernie w styj albo w szamot tego rur spod koja, dostanie dwiecie szlugw" (ibid.: 137). Najsprawniejsi grypsujcy, wyedukowani zazwyczaj w twardej szkole poprawczaka, wykazuj fenomenalne zdolnoci i pomysowo w eksploatowaniu pozornie silniejszej grupy frajerw. Jeden z moich kolekw uj to lapidarnie: Wrzu mi tylko pod celk Gierka, Jaruzelskiego, Was i Kuronia. W ty 196 Rozdzia 6 dzie bd mi zamiata parkiet i w zbach przynosi pantofle z raca"25. Frajerzy s intensywnie socjalizowani do swojego podrzdnego statusu. Byli grypsujcy znaj reguy i przystosowuj si do nowej roli bez szemrania i ceregieli. Frajerzy-wieacy czasem prbuj mwi baj er, obficie przeklinajc, i dostaj cigi za kadym razem, kiedy popeni wychy. Rzadko otrzymuj odpowied na swoje bezradne: Za co?!". Pomimo e wikszo bluzgw frajera nie moe ubliy grypsujcemu, bluzgajcy beztrosko frajer jest karany, eby zna swoje miejsce. Po kilku wy-chyach i nastpujcej po nich karze frajer z reguy ogranicza mwienie, pokornieje, ukrywa w kcie celi i desperacko stara wyuczy si cho najwaniejszych zasad bajery. Czasem podstaw naucz go grypsujcy. Nawet jeli frajer jest pozostawiony sam sobie, nauczy si z czasem podstawowego sownictwa oraz najprostszych regu. Mimo to jego wypowiedzi nie s wolne od subtelnych bdw i przybluzga sobie samemu, ktre grypsujcy toleruj i ktrych celowo nie koryguj. ywot frajera bywa marny, jednak bezcelowe obraanie i bicie frajerw nie bdcych kapusiami nie jest czste, a u wielu grypsujcych spotyka si z jednoznaczn dezaprobat. Rol frajera jest dostarczanie grypsujcym taniej siy roboczej w celi i syzyfowe wkupywanie si ywnoci i papierosami w ich aski. Najniszy krg wiziennego pieka, sfera ludzi bez praw i czci, jest zarezerwowany dla cweli. _ "Bokser" w celi 7. Rozdzia 7 Seks, flirt, mio Podanie seksualne w wizieniu jest pocztkowo stumione przez potny stres aresztowania. Powraca powoli po kilku tygodniach, hamowane przez brom i inne rodki uspokajajce rozpuszczane szczodrze w kawie zboowej przez personel. Niektrzy prbuj unikn przymusowej konsumpcji lekw i pij wod z kranu, jednak cen, jak za to pac, jest rozwolnienie. Dziaanie rodkw uspakajajcych i tak z czasem ulega osabieniu. Pierwszym sygnaem powracajcego popdu seksualnego moe by nocna polucja, zostawiajca rano na penisie biay, uszczcy si nalot. Starzy winiowie czsto pytaj zaamba-rasowanego wieaka: Co, znowu produkujesz twaroek?"1. Nastpnie informuj, e powinien waciwie zaj si higien penisa. Niedopenienie obowizku utrzymywania penisa grypsujcego w stanie idealnej czystoci, wolnego od twarogu, jest powanym sygnaem saboci woli. Takie niedbalstwo jest surowo zabronione przez zasad higieny. Jeli zostanie przypadkowo wykryte przez czujne oko lub, nie daj Boe, nos grypsujcego wspwinia, moe sta si pierwszym krokiem do degradacji. Napicie seksualne w wizieniu jest wzmacniane przez ogln deprywacj sensoryczn i emocjonaln. Winiowie czsto wkraczaj na drog egzotycznych eksperymentw seksualnych i akceptuj odlege substytuty prawdziwego seksu. Czasem podejmuj ryzyko dodatkowego wyroku. Zaczynaj mito-logizowa prawdziw mio" i zdobywaj si na nieludzki wysiek w poszukiwaniu kobiet. Nie zrealizowane podanie 198 Rozdzia 7 silnie wpywa na preferencje winiw i jest odpowiedzialne za najwiksze odchylenia od ich typowej beznamitnej kalkulacji.

Masturbacja Kobiety s w wizieniu niedostpne. Cwel aktywny seksualnie trafia si rzadko, za korzystanie z jego usug oznacza ryzyko. Zreszt wielu winiw nie czerpie przyjemnoci ze stosunku z cwelem. Niektrzy winiowie pracujcy na wsi prbuj sodomii ze winiami, owcami, krowami czy kurami, ale podobne eskapady seksualne s rzadkoci (zob. Trbicki 1988: 110). Masturbacja pozostaje zatem najbardziej dostpn i najczciej praktykowan form zaspokojenia seksualnego. Najbardziej niezwyk cech wiziennego zaspakajania si jest mniej lub bardziej wiadome narzucanie sobie przez dojrzaych winiw czasowego celibatu. Trwa on od pobudki do capstrzyku, a jego przestrzeganie wymuszaj zbiorowo narzucane normy. miercionony wpyw nadmiernego zaspakajania si jest w subkulturze wiziennej dobrze rozpoznany. Nieskrpowana masturbacja jest uznawana za szkodliwe przyzwyczajenie wywoujce depresj i prowadzce do naogu obniajcego czujno winia. Wszelka aktywno wyzwalajca podniecenie, taka jak pisanie listw erotycznych albo opowiadanie historyjek pornograficznych, ma miejsce wieczorem. Nie ma jednak uniwersalnych sankcji za amanie regu. Abstynencja moe by wymuszana za pomoc zoliwych artw lub surowych kar, zalenie od lokalnych obyczajw. Starsi winiowie czasem pilnuj maolatw i chroni ich przed kompulsywn masturbacj2. W niektrych celach jedyn barier moe by poczucie wstydu. Jeli kto zdecyduje si na dzienn masturbacj, powinien uda si do kcika i podobnie jak w wypadku innych potrzeb fizjologicznych zaanonsowa: Nie szama! migo!" lub Krci si!". Wszystkie te ograniczenia przestaj obowizywa w momencie pjcia na spoczynek. Wwczas masturbacja jest dozwolona bez zapowiedzi. Seks, flirt, mio Winiowie przyjmuj za oczywiste, e kady masturbuje si rcznie przed zaniciem lub przynajmniej niewiadomie dotyka penisa w nocy. Masturbacja bez uycia rki, ale z wykorzystaniem woonej midzy eberka kaloryfera soniny, jest rzadka i zdarza si najczciej w izolatkach. W efekcie rce grypsujcego staj si rano dla jego wspwiniw przestrzelone. Zaoenie to uzasadnia dwie opisane wczeniej, spokrewnione ze sob reguy zachowania. Po pierwsze, grypsujcy powinien umy rce bezporednio po obudzeniu si. Po drugie, nie wolno mu poda rki innemu grypsujcemu przed porannym myciem. Ponadto, owoce masturbacji powinny znale si w brandzlu (szmatce) albo w taloniku (pudeku po papierosach) i wyldowa w jaruzelu. Nie wolno ich wyrzuca do hasiora (kosza na mieci). Brak spoecznych ogranicze na twardym jest jedn z najwikszych dolegliwoci izolacji. To wanie dlatego winiowie boj si samotnoci. Podwyszona deprywacja sensoryczna nakada na winia siln presj naduywania jego gwnego rda stymulacji. Niektrzy mog podda si pokusie, zaprzesta racjonowania drobnych przyjemnoci i zajecha koby na mier. Wrd maolatw samoograniczanie si jest rzadsze. Nieposkromione podanie bierze czsto gr nad niedojrzaym rozumem. Zza krat i zza klap czsto dobiega zdesperowane wycie: Pierdoli!!! Ja chc pierdoli!!!". Za dzienn masturbacj nie ma sankcji. Okrzyk: Na ko, bracia maolaty!" lub Polska kawaleria - do ataku!" moe zainicjowa derby albo wito konia nawet rano. Zwycizc tego zbiorowego wycigu masturbacyjnego jest ten, kto pierwszy osignie orgazm. Typowa masturbacja jest bardziej banalna ni derby. Po apelu wieczornym, podczas bajery przy czajurze lub pniej, kiedy po zgaszeniu wiata kady moci si w ku czy na pododze, rozpoczyna si seans opowieci erotycznych. Bardziej wstydliwi suchaj. Niektrzy zdobywaj si na odwag opowieci o ukochanych - a czasem o gwaconych kobietach. Ich gawdy kocz si zazwyczaj triumfalnym oznajmieniem samczego zwycistwa: I wtedy j zabolcowaem!". Alfonsi, profesjonalici rubasznej erotyki,

wychodz daleko poza wstydliwe opisy konwencjonalnego seksu. Ich historyjki, pene brutalnej 198 Rozdzia 7 silnie wpywa na preferencje winiw i jest odpowiedzialne za najwiksze odchylenia od ich typowej beznamitnej kalkulacji. Masturbacja Kobiety s w wizieniu niedostpne. Cwel aktywny seksualnie trafia si rzadko, za korzystanie z jego usug oznacza ryzyko. Zreszt wielu winiw nie czerpie przyjemnoci ze stosunku z cwelem. Niektrzy winiowie pracujcy na wsi prbuj sodomii ze winiami, owcami, krowami czy kurami, ale podobne eskapady seksualne s rzadkoci (zob. Trbicki 1988: 110). Masturbacja pozostaje zatem najbardziej dostpn i najczciej praktykowan form zaspokojenia seksualnego. Najbardziej niezwyk cech wiziennego zaspakajania si jest mniej lub bardziej wiadome narzucanie sobie przez dojrzaych winiw czasowego celibatu. Trwa on od pobudki do capstrzyku, a jego przestrzeganie wymuszaj zbiorowo narzucane normy. miercionony wpyw nadmiernego zaspakajania si jest w subkulturze wiziennej dobrze rozpoznany. Nieskrpowana masturbacja jest uznawana za szkodliwe przyzwyczajenie wywoujce depresj i prowadzce do naogu obniajcego czujno winia. Wszelka aktywno wyzwalajca podniecenie, taka jak pisanie listw erotycznych albo opowiadanie historyjek pornograficznych, ma miejsce wieczorem. Nie ma jednak uniwersalnych sankcji za amanie regu. Abstynencja moe by wymuszana za pomoc zoliwych artw lub surowych kar, zalenie od lokalnych obyczajw. Starsi winiowie czasem pilnuj maolatw i chroni ich przed kompulsywn masturbacj2. W niektrych celach jedyn barier moe by poczucie wstydu. Jeli kto zdecyduje si na dzienn masturbacj, powinien uda si do kcika i podobnie jak w wypadku innych potrzeb fizjologicznych zaanonsowa: Nie szama! migo!" lub Krci si!". Wszystkie te ograniczenia przestaj obowizywa w momencie pjcia na spoczynek. Wwczas masturbacja jest dozwolona bez zapowiedzi. Seks, flirt, mio Winiowie przyjmuj za oczywiste, e kady masturbuje si rcznie przed zaniciem lub przynajmniej niewiadomie dotyka penisa w nocy. Masturbacja bez uycia rki, ale z wykorzystaniem woonej midzy eberka kaloryfera soniny, jest rzadka i zdarza si najczciej w izolatkach. W efekcie rce grypsujcego staj si rano dla jego wspwiniw przestrzelone. Zaoenie to uzasadnia dwie opisane wczeniej, spokrewnione ze sob reguy zachowania. Po pierwsze, grypsujcy powinien umy rce bezporednio po obudzeniu si. Po drugie, nie wolno mu poda rki innemu grypsujcemu przed porannym myciem. Ponadto, owoce masturbacji powinny znale si w brandzlu (szmatce) albo w taloniku (pudeku po papierosach) i wyldowa w jaruzelu. Nie wolno ich wyrzuca do hasiora (kosza na mieci). Brak spoecznych ogranicze na twardym jest jedn z najwikszych dolegliwoci izolacji. To wanie dlatego winiowie boj si samotnoci. Podwyszona deprywacja sensoryczna nakada na winia siln presj naduywania jego gwnego rda stymulacji. Niektrzy mog podda si pokusie, zaprzesta racjonowania drobnych przyjemnoci i zajecha koby na mier. Wrd maolatw samoograniczanie si jest rzadsze. Nieposkromione podanie bierze czsto gr nad niedojrzaym rozumem. Zza krat i zza klap czsto dobiega zdesperowane wycie: Pierdoli!!! Ja chc pierdoli!!!". Za dzienn masturbacj nie ma sankcji. Okrzyk: Na ko, bracia maolaty!" lub Polska kawaleria - do ataku!" moe zainicjowa derby albo wito konia nawet rano. Zwycizc tego zbiorowego wycigu masturbacyjnego jest ten, kto pierwszy osignie orgazm.

Typowa masturbacja jest bardziej banalna ni derby. Po apelu wieczornym, podczas bajery przy czajurze lub pniej, kiedy po zgaszeniu wiata kady moci si w ku czy na pododze, rozpoczyna si seans opowieci erotycznych. Bardziej wstydliwi suchaj. Niektrzy zdobywaj si na odwag opowieci o ukochanych - a czasem o gwaconych kobietach. Ich gawdy kocz si zazwyczaj triumfalnym oznajmieniem samczego zwycistwa: I wtedy j zabolcowaem!". Alfonsi, profesjonalici rubasznej erotyki, wychodz daleko poza wstydliwe opisy konwencjonalnego seksu. Ich historyjki, pene brutalnej Rozdzia 7 dosadnoci w szczegach i sownictwie, budz u niektrych zawstydzenie, a u innych ekscytacj. Alfonsi opisuj z luboci swoje haremy, ksztaty piersi, kolory i smaki wagin, jak ich kobiety ss ich penisy, jak krzycz, jak obsuguj swoich klientw stereo, cipa-japa, lub kwadro, cipa-dupa-japa-apa3 (zob. take rysunek 18). Po ogoszeniu policyjnej, kiedy szamanie jest zabronione, wiata wygaszone, a ar nocnych opowieci dopala si, cela cichnie. Zycie wolno wpeza pod szorstkie szare koce. Zamazane powierzchnie prycz i materkw na pododze zaczynaj porusza si rytmicznie. Czasem zaskrzypi spryn, bynie wytatuowane rami, kto jknie przecigle, kto wyszepcze kobiece imi. Niezgrabny cie moe zatoczy si na tle tygryswy szukajc po omacku drogi do kcika. Wreszcie nadchodzi miosierny sen4. Cwele W polskim wizieniu sowo cwel" oznacza przynajmniej dwie role spoeczne o podobnie aosnym statusie, lecz rnice si pod pewnymi wzgldami. Cwel aktywny seksualnie to wizie rutynowo przyjmujcy rol pasywn w stosunku homoseksualnym. Jest uwaany po trosze za namiastk kobiety, a po trosze za wygodne narzdzie masturbacyjne. Kod grypsowania bezwzgldnie zabrania grypsujcym przyjmowa rol pasywn podczas stosunku z cwelem, jednak zezwala na aktywno i uywanie usug cwela dla wasnego zaspokojenia. Tak wic seks z cwelem ma niewiele wsplnego z seksem homoseksualnym i jest bliszy prostytucji lub gwatowi: Kto jebie aktywnie, jest git, co by tam nie jeba. Rura cwel i padluch jest wycznie ten, kto daje si jeba. Proste jak jebanie. Nas te kurwy frajery take maj za pedaw. Chuj im w serce" (ibid.: 167). Seks, flirt, mio 201 Seks ma miejsce zazwyczaj w nocy, w ku grypsujcego albo w kciku. Wszelkim interakcjom z cwelami towarzyszy kalkulacja korzyci oraz kosztw zwizanych z dodatkowym wyrokiem za gwat. Grypsujcy s niezwykle pomysowi, jeli chodzi o minimalizowanie ryzyka i jednoczesne osiganie swoich celw. Cwel moe rwnie by nieaktywny seksualnie. Taki cwel mg by aktywny w przeszoci i zaprzesta wiadczenia usug seksualnych lub zosta przecwelony za donoszenie. Jego stygma jest nieusuwalna, ale moe zbudowa reputacj nieak-tywnoci bez specjalnego heroizmu. Prost strategi odstraszania seksualnego stosowan przez niektrych cweli jest zaprzestawanie mycia si. Pozwala to nabra zniechcajcego zapachu. Cwel nieaktywny jest pod celk persona non grata, szczeglnie, jeli jest potwierdzonym kapusiem. Niszczy zgranie celi bez wniesienia czegokolwiek w zamian. Jako parias midzy pariasami jest rutynowo traktowany bardzo ostro. Grypsujcy przestrzegaj wszystkich podstawowych norm postpowania z cwelem niezalenie od typu cwela. Czytelnik by moe pamita, e normy takie ograniczaj zakres poruszania si cwela do okolicy jaruzela, zabraniaj siedzenia z nim przy jednym stole, podawania mu rki i oglnie nakazuj utrzymywanie wyranego dystansu spoecznego. Cwele rutynowo nosz te kobiece imiona, a mwi si o nich one". I tak Zdzisiek zostaje

Zdzisi, Wadek Wadzi, a Maniek Mani. Podobnie jak z frajerami, traktowanie cweli bywa rne. Szykanowanego cwela czekaj czste pobicia. Grypsujcy usiuj go zmusi do speniania wszelkich ich fantazji. Moe zosta przebrany w sukienk z koca, taczy kankana, uprawia striptis" i bluzga sobie samemu. Kiedy grypsujcy jaraj, cwel ma za zadanie biega z popielniczk dookoa celi. W przypywie fantazji mog mu j oprni do ust. Lubi si z nim droczy: Chcesz troch masa?", No, szykuj maseko!" lub Smaruj styj marych, bo uani jad!", co oznacza, e powinien przygotowywa siedzenie do usug seksualnych. Grypsujcy, ktry karmi jaruzela, moe go zawoa do podtarcia zadka. Cwel musi prosi o pozwolenie odezwania si, pjcia na trjkrokowy spacer, na karmienie jaruzela. Czasem wolno mu tylko szczeka. Za kadego kopniaka, blach czy marchew jest zobowizany Rozdzia 7 podzikowa oprawcy. Jego listy s cenzurowane. Moe dosta w prezencie od grypsujcych kanapk z kiebas. Zamiast margaryn jest ona posmarowana sperm. Postawy wobec aktywnych cweli zale od czynnikw lokalnych, a take od dugoci pobytu w jednej celi, jako e czas wspomaga rozwj wizi sympatii. Mody, aktywny i atrakcyjny cwel bywa uwaany za maskotk celki i moe by ochraniany przez lokaln elit. Za swoje usugi moe by wynagradzany papierosami i herbat i funkcjonowa jak mska prostytutka. Ponadto moe przynosi caej celi zyski. Grypsujcy z innych cel mog dokonywa podmianki z regularnymi mieszkacami celki cwela, aby skorzysta z jego usug. Podmianki urozmaicaj monotoni ycia pod cel. Dochodzi do nich zazwyczaj podczas wsplnych spacerw cel, kiedy wizie z celi A powraca ze spaceru do celi B w miejsce innego winia z celi B, ktrym zazwyczaj jest zmuszony do podmianki frajer. W efekcie czna liczba winiw w obu celkach pozostaje niezmieniona. Stranicy nie zauwaaj zmian lub tylko udaj, nie widzc w tym procederze zagroenia, a wypracowujc dziki swojej postawie pewien dug wdzicznoci u winiw. W zamian za usugi celkowego cwela wizytujcy wizie odwzajemnia przysug, opowiadajc wieczorem swoje najlepsze historyjki albo stawiajc kademu herbat5. Do podmianki moe te zosta zmuszony cwel, ktry wwczas wiadczy usugi seksualne caej nowej celi. Na stodole cwel moe by osobist konkubin mciciela czy innych lokalnych dygnitarzy. Waciciele chroni swoich faworytw i tylko oni mog korzysta z ich usug. W rzadkich, szeroko komentowanych przypadkach grypsujcy zakochuj si w swoich metresach lub zazdronie konkuruj o usugi cweli publicznych. Konkubina moe zostawi swego pana dla innego monego protektora. Taka zdrada doprowadza do zaciekej walki i rozkrcenia szeregu afer6. Niektrzy grypsujcy wzdragaj si przed stosunkiem homoseksualnym, nie chc korzysta z usug cwela ze wzgl Seks, flirt, mio 131 dw moralnych albo po prostu obawiaj si konsekwencji procesu za cwela". Ci, ktrzy sprbowali, wywieraj jednak siln presj na pozostaych. Jeli z usug cwela korzysta kady, odpowiedzialno rozmywa si, a nikt nie ma motywacji do wyamania si w razie wpadki. Gdy grypsujcy przeamie ewentualne skrupuy moralne i zacznie czerpa przyjemno ze stosunku z cwelem, jego poczucie bezpieczestwa ronie wraz z liczb towarzyszy rozrywki. Zdrowie lub inne wzgldy zwizane z dodatkow klientel cwela s zazwyczaj mniej istotne. Grypsujcy czsto przechwalaj si publicznie wydymaniem cwela albo przecweleniem wieaka. W prywatnych rozmowach przyznaj si natomiast, e przecwelenie si nie tylko wykluczaj normy grypsowania, ale jest to take zbyt niebezpieczne ze wzgldu na potencjalny wyrok za gwat. Procesy o gwat od czasu do czasu si zdarzaj. Zgwacony wizie stoi wwczas przed trudnym dylematem zeznawania przeciw swoim katom. Wiele

gwatw ofiary dobrowolnie ignoruj. Nie mog bowiem unikn powrotu do wizienia i interakcji z pozostaymi grypsujcymi. Ci za mog za sprzedanie kolekw srogo ukara. Ochrona ze strony personelu jest czsto iluzj. Kada interakcja z grypsujcym moe zatem doprowadzi do cikiego, a nawet miertelnego pobicia cwela, ktry sprzeda chopakw. Pomimo sankcji za sprzedawanie zagroenie procesem o cwela jest na tyle realne, e dostarcza grypsujcym motywacji do ograniczania przecwelania na si. Przecwelanie na si ma jeszcze jedn wad. Rzadko prowadzi do podanego efektu, jakim jest dobrowolne wiadczenie usug seksualnych przez czyst i atrakcyjn msk dam. W opowiadanych przez grypsujcych horrorach powracaj wtki odgryzanych zoliwie penisw i miadonych siekaczami jder. Posuszny cwel jest cenny, natomiast cwel oporny jest niewygodny. Jeden z grypsujcych uj to zwile podczas jednej z herbacianych bajer: Przecwelisz sztywnego chopa-czynk i co? Bdzie broni si, kopa i gry. Musisz mu dopierdoli, zanim go zaczniesz pierdoli. Caa zabawa spierdo-lona. A wyruchasz leciutko grzecznego cwelika i po kilku razach zacznie si, kurwa, rucha jak krliczek, i wszystkim zrobi do 204 Rozdzia 7 Seks, flirt, mio 132 brze. Moe mu si to ruchanie nawet spodoba. Wszystkim jest wtedy gitniej siedzie"7. W tecie przecwelania, wedug opisu z rozdziau 3, wieak, na ktrego zostaje wywarta presja, staje wobec perwersyjnego dylematu. Grypsujcy dostarczaj cwelowi mot ywacji do uaktywnienia si lub do kontynuowania aktywnoci za pomoc podobnego mechanizmu (zob. rysunek 21). 2,2 4, 1 1,3 3,4 Rysunek 21. Gra Kij i marchewka". O - odmowa wiadczenia usug seksualnych; K - kooperacja; B - bicie; S -spokj. Gra w Kij i marchewk" ilustruje podstawowy mechanizm motywujcy cwela do nieprzymuszonej kooperacji. W tej grze cwel moe dobrowolnie wiadczy usugi seksualne i kooperowa (K) lub stawia opr (O). W obu przypadkach grypsujcy moe go traktowa surowo i na przykad pobi (B) lub traktowa agodnie i zostawi w spokoju (S). W przeciwiestwie do testu przecwelania brak kooperacji jest naprawd karany. Preferencje grypsujcych s takie, e represjonuje si cwela stawiajcego opr, za cwela kooperujcego zostawia w spokoju. Kluczow cech preferencji cwela jest to, e woli dobrowolnie wiadczy usugi seksualne jako okup za agodniejsze traktowanie. Fakt ten zosta ujawniony podczas przecwelania lub podobnych testw. Zatem cwel woli kooperowa i mie spokj (sytuacja nastpujca po K, S), ni stawia opr i by represjonowanym (sytuacja nastpujca po O, B). Jak tylko zostaje uwarunkowany konsekwentnymi karami za brak kooperacji i nagrodami za posuszestwo, szybko uczy si wypat. W jedynej rwnowadze gry (typu subgame perfect") cwel wiadczy swoje usugi dobrowolnie. Grypsujcy s z kolei zdeterminowani, aby ostro traktowa nieaktywnego, niedbaego albo upartego cwela, ktry nie spenia ich ycze. Cwel posuszny jest natomiast traktowany agodnie. Pomysowy mechanizm kija i marchewki minimalizuje uywanie przemocy w dugim okresie, z wyjtkiem pocztkowego warunkowania. Przede wszystkim jednak chroni w pewnym stopniu grypsujcych przed potencjalnymi oskareniami. Pomaga im eksploatowa cwela przy niszym poziomie ryzyka. Cwel nie moe z penym przekonaniem zeznawa, e zosta zgwacony, poniewa w istocie dobrowolnie zgodzi si wiadczy swoje usugi. Doszo do tego pod grob zastosowania przemocy, jednak grob tak nie jest atwo udowodni. Grypsujcy czsto skar si prewencyjnie stranikom i twierdz, e: Ta kurwa apie mnie

za jaja i baga mnie, eby j wyrucha". Mog poprosi stranika o przeniesienie ich lub cwela do innej celi. Proba jest z gry skazana na niepowodzenie, jednak zostawia pewien lad w dokumentacji albo w pamici. Skarcy oczekuje, e w sytuacji ewentualnego procesu jego biadolenia pomog przekona sd o dobrowolnoci usug cwela. Pomimo e pytania o poziom czystoci odbytu cwela s standardowymi skadnikami tajnego egzaminu, typowy stosunek z cwelem jest oralny, a nie analny. Wikszo dowiadczonych grypsujcych, z ktrymi rozmawiaem o seksie, przyznao si do odbycia stosunku oralnego, jednak niewielu przyznao si do stosunku analnego. Efektem jest powszechnie wiadomy fakt, e aktywny cwel na stodole miewa kopoty z odkiem zwizane z du iloci poykanej spermy. Czst technik zaspokajania jest rwnie stymulacja rczna. W przeciwiestwie do stosunku analnego stymulacja rczna lub seks oralny nie pozostawiaj na ciele cwela ladw fizycznej przemocy. Pomimo podejmowanej ostronoci procesy za cwela zdarzaj si i owocuj dugimi wyrokami. Grypsujcy lubi przechwala si publicznie przyjemnociami seksu z cwelem i porwnywa je z cen pacon w latach dodatkowego wyroku: 206 Rozdzia 7 Wasz cwel by super. Wart trzydziestu dwch lat kryminau. [...] Mymy od was gorsi. Bo za naszego cwela tylko trzydzieci lat daa nam ojczyzna ludowa. [...] Buldog, Sagan i spka zachapali w sumie czterdzieci trzy lata [...] A ich cwel? By pita kategoria. To za co takie wyroki? [...] Oni chyba tego cwela dymali i rzygali mu na plecy. Robi co z obrzydzeniem to lepiej wcale" (ibid.: 123-124). Jednak pomimo niechci grypsujcych do okazywania alu i skruchy wiele spord ich rzadkich wyzna dotyczy wyrokw za cwela. Znaczna cz tych, ktrzy otrzymali wyrok, deklaruje, e nie uwaa chwil seksu za warte oczekiwanej kary. Presja wspwiniw i chwilowy przypyw podniecenia popchny ich do decyzji, ktrych po ochoniciu auj. Czasem mona usysze melancholijne wyznanie: Miaem wicej cweli w yciu ni kobiet". Kobiety W yciu winia jest wiele rodzajw kobiet. Wrd nich matki i siostry s niezmordowanymi dostarczycielkami paczek ywnociowych i pienidzy na wypisk. Matki i siostry s fizjologicznie kobietami, lecz ich zdeterminowana krztanina w niewielkim stopniu stymuluje wyobrani winia. Winiowie kochaj je na swj sposb, lecz to nie o nich s najpikniejsze ballady i wiersze pene najwikszych emocji. Listy, ktre do nich pisz, s konkretne i pene prb. Adresy sistr s starannie ukryte, gdy typowy wizie nie chciaby kiedy powita kolegi ze swojego wiziennego klubu we wasnym domu. Prawdziw kobiet jego marze, kobiet budzc najgortsz pasj, kobiet bdc obiektem nieprzytomnego podania nie jest ani matka, ani siostra. Kobieta wolnociowa ze snw i marze winia to ona, dziewczyna, kochanka lub prostytutka z jego haremu. Kochana albo wykorzystywana w przeszoci istota, teraz pozostawiona za cianami wizienia, powoli odbudowuje sw pozycj w wyobrani mczyzny. Po aresztowaniu kobiety co miesic odwiedzaj swoich powalonych facetw, rw wosy, krzycz, pacz, Seks, flirt, mio 133 obiecuj wierno i przeklinaj ich gupot. Potem odstpy midzy wizytami wyduaj si. Listy staj si rzadsze, krtsze i bardziej formalne. Wreszcie kontakt zamiera. Zaskoczony wizie moe dosta pismo z sdu z informacj, e wanie si rozwid. Sdy zwyczajowo udzielaj rozwodw onom skazanych in ab-sentia pozwanego. Dzieci mog spowolni rozpad zwizku, jednak wikszo winiw nie ma zudze i uwaa, e w wypadku duszego wyroku ostateczne rozstanie jest nieuniknione. Zoliwcy z fasonem wywouj

drczc zmor z podwiadomoci kolekw, krzyczc przez okno noc: Hej, zgredy, korniszony! Kto pierdoli wasze ony?!" 8. Przewidujc, e wczeniej czy pniej ich kobieta i tak pjdzie w tango, niektrzy sami oferuj rozwd, zaraz po aresztowaniu i ochoniciu z pierwszych emocji. Czsto pniej auj swojej wspaniaomylnoci. Wysokie prawdopodobiestwo separacji wytwarza ambiwa-lencj uczuciow wobec kobiet. Kobieta winia moe wszak okaza si jego najwiksz podpor w trudnym czasie powaki lub zada mu najciszy cios. Uczucie pogardy miesza si z poczuciem winy. W namitnej debacie wszyscy mog si zgodzi, e kada kobieta to swoocz i kurwa, ale za moment mentalny wizerunek tej jedynej moe ulec cudownej transformacji. Moja najdrosza ukochana nie moe mnie wszak zdradzi. Po otrzymaniu afektowanego listu albo po patrzonku penym namitnych pieszczot pod stolikiem wzruszony wizie moe uroczycie zadeklarowa zmian charakteru i porzucenie dotychczasowego stylu ycia. Cudzoonicy przysigaj wierno. Zodzieje obiecuj zakoczenie kariery: Jak tylko ukradn rowerek dla modej i futro dla starej"9. Opuszczone i rutynowo zdradzane kochanki powracaj we wspomnieniach jak madonny, porzucone w chwili niepojtego delirium. Na wolnoci kobieta jest nieciekawa, pod cel tylko kady kocha i tskni" (Stwora 1993: 54). Ech, gdyby tylko winiowie potrafili wytrwa przy swoich wiziennych postanowieniach, ich houbione ony byyby najszczliwszymi kobietami na wiecie: Kochana Elusiu! [...] dzi zrozumiaem i doszedem do przekonania, e jeste stuprocentow on i kochajc matk. Bdc na 208 Rozdzia 7 wolnoci, nie doceniaem twej dobroci i swym postpowaniem raniem twe tak szlachetne serduszko. Natomiast ja ceniem wdk i kolegw, za co ja teraz cierpi. Ale dzi, kiedy jestem z dala od was, kiedy prawo stao si tak surowe, zrozumiaem swj bd. Prosz ci bardzo, miej jeszcze troszeczk cierpliwoci i staraj si pokona wszystkie trudnoci, jakie ci spotykaj w yciu codziennym, a ja zapewniam ci, e gdy tylko wrc, ju nigdy nie dopuszcz do tego, aby jakakolwiek za chwila zdoaa zakra si do naszego spokojnego ycia. Elusiu, ile bym dzisiaj da za mi chwil spdzon wraz z tob i naszymi kochanymi dziemi. Nie ma takiej ceny, ktrej bym nie da za to. [] Na tym pragn zakoczy te kilka sw przelanych na papier, ktry obecnie jest naszym przyjacielem i cznikiem midzy nami. Prosz o szybki odpis. Kochajcy was m i tatu. Zdzisiek (ibid.: 61). Po roku czy dwch zarwno dobre, jak i ze wspomnienia ulatniaj si. Czas przeksztaca wolnociowe kobiety w nierealne zjawy, niezdolne sprosta bardziej realnej konkurencji. Wspomnienia powracaj coraz rzadziej, wraz z odnalezion pocztwk, bolesn rocznic lub niewytumaczalnym atakiem nostalgii. Bardziej realne s winiarki. Mio wizienna rozkwita wraz z pierwsz niewiast przekraczajc prg ssiedniej celi. Deprywacja seksualna winiw jest tak olbrzymia, e nagle rozbudzone podanie tumi gd i cakowicie burzy rutyn dnia pod cel. Reguy administracyjne fizycznie rozdzielaj obie pcie, jednak stopie separacji jest zrnicowany. Wirtualni kochankowie mog wymienia sowne deklaracje uczu, listy miosne i intymn bielizn. Czasem trafia im si okazja ograniczonej stymulacji fizycznej. Reguy administracyjne i system kontroli praktycznie uniemoliwiaj natomiast zwyczajny seks. Najatwiejsz i najczstsz form interakcji jest romans okienny. Medium komunikacji jest krzyk przez okno opisany w rozdziale 6. Kochankowie piewaj popularne przeboje lub wizienne ballady o mioci, zdradzie i podaniu (zob. Szasz-kiewicz 1997: 153-154): [...] ukochana moja, W tobie jest caa ostoja, Ty swe ciao mi dawaa I pienidzy nie daa. Seks, flirt, mio 136

- Bogdan? - Nawi! - Kocham ci bardzo. - Ja te ci kocham. - Chciaby by ze mn? ~3& - Kiedy masz wag? - Nie wiem, ale chyba niedugo. - Nie zapomnisz o mnie, Bogu? - Nigdy, Alka. Nawet w karniaku bd o tobie pamita i bd pisa z tob. - Dzikuj ci, Bogu. Kocham ci bardzo. - Alka! - Nawi! - Masz te swoje fotki? - Mam jedn. - Tylko jedn? - Bogu, mam jeszcze jedno zdjcie z akt sprawy, ale le wyszam. - Alka! - Nawi! - Moesz podkopsa mi fotk? Moje ciao twego chciao, Z dwch cia jedno powstawao, Wiatr w trawie cicho przygrywa, Jam ci biustonosz z piersi zrywa. Ulegem twoim namowom, W czyn zmieniem lotne sowo, Cauj ci i twe ciao czule cigajc z ciebie koszul. Spltane ze sob ciaa Wij si jak w bez maa, Oddech wci si potguje, A ochoty nie brakuje. Teraz rozka nas dzieli, Bo mnie wi w ciemnej celi, Myli me do ciebie pyn, Lato stao si ju zim. Posuchaj, czytelniku, typowego dialogu zakochanych (zob. Niesioowski 1989: 116-117): Rozdzia 7 - Mog, Bogu, ale jak? Bogu! - Nawi! - Idziesz na badania? - We wtorek do dentysty. - Bogu! - Nawi! - Podkopsam ci we wtorek. -Alka! - Nawi! - Jak podkopsasz? - Wyrzuc przez lipo, git? -Git. - Bogu! -Nawi! [...] - Moe podkopsa ci machory? - Podkopsaj! Wymiana wywiechtanych wyzna wlecze si w nieskoczono, godzina za godzin, dzie za dniem. Stranicy czsto toleruj niewinne konwersacje, a nawet dobrze si nimi bawi. Gorcym deklaracjom towarzysz materialne wiadectwa uczu: szufladka herbaty, papieros lub plasterek kiebasy. Bogdan po odejciu od okna moe wysa list napisany zbiorowo przez ca cel dziki starej korespondencji i najcel-niejszym zwrotom utrwalonym w brulionie. Moe te wynaj wiziennego Cyrano de Bergeraca, ktry za ramk szlugw fachowo poprowadzi jego

romans. Alka przeczyta potem gono list miosny w swojej celi, budzc miech, wzruszenie i zy. Nastpnie wyle kolektywnie przygotowan odpowied, ktr Bogdan odczyta gono rechoczcym kolekom: Cipulku! Gryps otrzymaam, za ktry Ci dzikuj. Bardzo mi smutno, e ju sobie wybrae on. A wic ja odpadam? C robi. Nie mam szczcia. Skoro Ty na stae masz inn. Ale ja Ci kocha nie przestaam i nie przestan. Marz o tym, abymy si kiedy spotkali i powspominali to nasze tragiczne uczucie. No c. Kady z was mczyzn tylko obiecuje i niczego nie dotrzymuje. Skarbie! Napisz mi. A moe jednak mnie kochasz? I nie zawiod si na Tobie? Kotku! [...] Bardzo mi przykro, e za par dni wywioz Ci na Biaok. Czy nie zapomnisz o mnie? Bd cierpliwie czekaa. Czas pokae, czy bye sowny. Zostanie po Tobie pustka Seks, flirt, mio 138 i niezatarty lad w mojej pamici. Ju nie wiem co si ze mn dzieje. Zakochaam si w Tobie bezgranicznie. [...] Dlatego napisz mi bardzo szczerze o naszym przyszym yciu. I jak wygldasz. ebym cho raz Ci zobaczya. Toby mi lej przetrwa ten czas samotnoci. Cipulek. Dlaczego to, co pikne, tak szybko przemija. Koperku, o ktry prosisz, nie zaczam Ci. Myl, e zrozumiesz mnie i pokochasz jeszcze bardziej. Cipulek. Dam Ci wszystko, gdy mnie poznasz bliej. Cauj Ci nieprzerwanie. Twoja kochajca Ci Cipcia (Trbicki 1988: 234). Cela Bogdana huczy miechem, ale zaraz zatapia si w dyskusji: Czy ona go naprawd kocha?". A moe gorce wyznanie zostao w caoci skopiowane z jej brulionu? Winiowie obu pci broniliby uparcie swojej wizji prawdziwej i spontanicznej mioci, nawet gdyby otrzymali wasny list przepisany sowo w sowo i odesany przez pomyk. Jednak ich gd uczucia nie jest jedyn si napdzajc zwizek. Utrzymywanie aktywnego romansu przynosi korzyci materialne innego typu. Oprcz wspaniaej rozrywki dla caej celi romans pomaga eksploatowa korzyci z handlu midzy pciami. Istniej dobra bezwartociowe dla jednej pci, ale bardzo cenione przez drug. Dobra takie s pomocne w masturbacji. Nale do nich fotki rzekomo przedstawiajce kochankw oraz wymieniony w licie Cipci koperek, czyli kobiece wosy onowe lub bielizna intymna nasycona wydzielin z waginy. Zszargane zdjcia, koperek i inne dowody mioci cyrkuluj na rynku wiziennym i s wymieniane na herbat i papierosy. Handel koperkiem napotyka wiele przeszkd. Bielizna wydzielajca mocny zapach musi zosta starannie zapakowana. Nie wszyscy korytarzowi czy grypsujcy godz si transportowa tak atwo psujcy si towar. Wosy onowe atwiej przemyci, jednak ich pochodzenie moe zosta zakwestionowane. Nawet list miosny lub inny dowd autentycznoci uwierzytelniajcy wie dostaw moe zosta sfabrykowany. Wosy mog pochodzi z ona sprzedawcy albo spod kobiecej pachy: Jeden wrci te z widzenia [...] Z kup kakw w garci. I te gada, e swojej babie wieo wyrwa z pizdy. Ale nie mia co jara, wic je zacz sprzedawa. Po szluga za kak. Maolaci rozdrapali je w chwil. Potem jedn ap z kakami przytykali do mordy Rozdzia 7 drug walili konia. Po apelu to a si koja trzsy. Bo z dwudziestu chopakw obdzieli kakami. Nastpnego dnie idziemy do ani. Patrzymy [...] A on, jebany, ma cae jajca goe. Obstrzyg je sobie i rozkopsa wasne kaki, a nie baby. Tak go emy za to skopali, e mu pk krgosup (ibid.: 235). Kopoty z dystrybucj i potwierdzaniem autentycznoci koperku zazwyczaj ograniczaj jego rynek do najbliszego otoczenia cel kobiecych. Handel kwitnie szczeglnie wwczas, gdy cele s poczone poziom albo pionow przebitk. System przebitek pozwala na bardziej bezporednie i intymne kontakty. Kiedy kobiety zostaj umieszczone w celi przylegajcej do

celi mskiej, stranicy zazwyczaj cementuj stare przebitki. Rozemocjonowani winiowie niezwocznie wywiercaj nowe. Przebitki zazwyczaj s szerokoci rki, gdy szersze mogyby przycign uwag stranika. Odpowiednia rednica ma umoliwi najbardziej intymn form wiziennych pieszczot: mio przez przebitk. Kochankowie spdzaj niezliczone godziny wieczorne i nocne na gawdzeniu i wituszeniu z oblubienicami, wymieniaj te podarunki i nawzajem masturbuj. Stranicy czsto toleruj mio przez przebitk, gdy daje im to przewag w nieformalnych negocjacjach z winiami o waniejsz dla nich stawk. Poniewa kontakt fizyczny przez przebitk jest ograniczony, nie ma groby zajcia w ci lub innych niepodanych konksekwencji. Stranicy szantauj winiw perspektyw likwidacji drogocennej przebitki. Groby s powtarzane podczas rutynowych kontaktw z cel: Chopy, nie macie ju dosy? Zaraz zawoam murarzy, eby to zapa-kali". S to rzadkie okazje, kiedy grypsujcy moe okaza prawdziw pokor i szczer gotowo do negocjacji z personelem. Nawet winiowie traktujcy seks przez przebitk z dystansem s peni wyrozumiaoci i rozgrzeszaj swoich roznamitnio-nych kolekw z grubych komplementw prawionych stranikowi i prb udobruchania go frywolnymi historyjkami. Tolerancja personelu koczy si w momencie realnej groby penego kontaktu fizycznego. Na stodole byem wiadkiem ulokowania celi kobiecej tu poniej mojej celi. Obie cele czya pionowa przebitka podogowa, ktra nie zostaa zamknita w chwili pojawienia si kobiet. Ilustrowane listy i zapewnienia Seks, flirt, mio 213 mioci po grb rozpoczy szaleczo kry w d i w gr. Na burzliwej naradzie wszystkich grypsujcych zapada skonsultowana z kobietami decyzja o poszerzeniu dugiej na metr przebitki, aby przynajmniej najchudsi z winiw mogli si przecisn. Niejasne byo, jak strategi dziaania przyj. Stranicy byli bowiem wiadomi planw winiw i codziennie, rano, a take wieczorem, skrupulatnie mierzyli rednic przebitki. Ostatecznie zaakceptowano pomys nagego przypieszenia. Przez kilka dni poszerzenie przebitki posuwao si w lamazarnym tempie, aby upi czujno stranikw. Co szczuplejsi winiowie ograniczyli jedzenie. Krytycznego dnia w celi przygotowano i poukrywano prty i prowizoryczne kilofy. Po wieczornym apelu i sprawdzeniu rednicy przebitki przez stranikw rotacyjna brygada zdeterminowanych grypsujcych i frajerw pospou rzucia si w wir szaleczej pracy w kilkunastomi-nutowych szychtach. Praca trwaa przez ca noc, a do porannego apelu. Kobiety taczyy nago na grnych pryczach i apay w koce spadajcy gruz. Rano przebitka bya znacznie szersza, lecz wci odrobin za wska, aby nawet najszczuplejsi, mczyzna czy kobieta, mogli si przecisn10. Projekt ponis fiasko. Nie wierzcy wasnym oczom stranicy natychmiast wezwali po rannej inspekcji brygad murarzy. Przebitka zostaa zacementowana i zabezpieczona grub ymi stalowymi pytami. Tego samego dnia kobiety przeniesiono do innej celi. Caonocne kucie zakoczyo si niczym, cho szczcie byo tak blisko. Nie powstaa kolejna legenda wizienna. Nieskrpowany kontakt fizyczny z kobietami czciej pojawia si w opowieciach winiw ni w ich dowiadczeniu. aden z winiw pytanych przeze mnie nie odby w wizieniu stosunku z kobiet ani o takim nie sysza. Zamiast opowieci dotyczcych zwyczajnego seksu nierzadko opowiada si niestworzone historie z tajemniczego wiata wizienia kobiecego: o sztucznych penisach uszytych z przecierade i wypenionych kasz, o skomplikowanych trjktach lesbijskich i o orgiach ze stranikami. W opowieciach powtarza si nastpujcy opis gwatu, ktrego dopuszcza si maj kobiety na mczyznach: w zakadach o rozlunionym rygorze lub tam, gdzie kontakty 214

Rozdzia 7 midzy kobietami i mczyznami s czstsze, atrakcyjna winiarka moe zacign mczyzn na igraszki do ustronnego miejsca, wwczas gromada jej mniej atrakcyjnych koleanek wyskakuje z ukrycia, obezwadnia mczyzn, doprowadza jego penis do erekcji, zawizuje u nasady, aby wstrzyma krenie i gwaci ofiar do wolin. "Zanotowane w celi 13 (zob. take Moczydowski 1992: 24-25). Rozdzia 8 Niedomaganie strategiczne Od stuleci winiowie wykorzystuj wasne zdrowie do osigania rozmaitych korzyci. Nazywarm to niedomaganiem strategicznym1. Poykaj noe i sprymy, podcinaj sobie yy, wbijaj igy w serca i renice, zaraaj^ si taczk. Polityczni prowadz dugie i wyniszczajce gc^dwki. Symulujcy chorob umysow podpalaj si lub nie ir^wi caymi miesicami. Determinacja winiw budzi podzixv i zdumienie. Pomysy obejmuj szerok gam dziaa, od zjedzenia szczura w celu rozstrojenia odka a po skompliko Avane symulacje rnych chorb z pomoc lekarzy z klinik specjalistycznych i sfaszowanych wynikw testw medycznych. Niedomaganie strategiczne mcona podzieli na trzy kategorie: Samouszkodzenie: wizie aktywnie wpywa na stan swojego zdrowia poprzez okaleczanie si; zazwyczaj samouszkodzenia nie da si przedstawi jako afektu dziaania osoby postronnej; fakt samouszkodzenia je st wwczas powszechnie znany; w rzadszych przypadkach, tak^jch jak celowe zaraenie si chorob zakan, samouszkodzer-e moe by utrzymywane w tajemnicy przed personelem; Symulka: wizie moe faszywie przedstawia stan swojego zdrowia personelowi i symul_0wa widoczne lub wykrywalne tylko za pomoc specjalistycznych bada symptomy choroby; Rozdzia 8 symulka jest zawsze ukrywana przed personelem i prawie zawsze przed wspwiniami; niekiedy towarzyszy jej samouszkodzenie, ktre wywouje podane symptomy wspomagajce; Odmowa: jest to najprostsza i, jeli pomin godwk, najrzadsza forma niedomagania strategicznego; wizie odmawia podjcia dziaa majcych istotne konsekwencje dla jego zdrowia2. Oficjalne statystyki wizienne w Polsce lat osiemdziesitych notoway od okoo tysica do tysica stu przypadkw sa-mouszkodze rocznie (zob. Mums 1986a: 76). Liczba ta zapewne bya niedoszacowana o rzd wielkoci. Nie zawieraa ukrytych samouszkodze (takich jak zaraanie si chorob zakan), umiejtnej symulacji, ktra oszukaa lekarzy, godwek, dziaa prowadzcych do rozstroju zdrowia krtszego ni siedem dni, a take prb samobjczych3. Co wicej, statystyki te byy ewidentnie przedmiotem manipulacji ze strony personelu wiziennego, ktry mia siln motywacj do minimalizowania cznej liczby samouszkodze. Na przykad niektrzy winiowie chorujcy duej ni siedem dni byli przetrzymywani w lokalnych izbach chorych, ale ich przypadkw nie klasyfikowano jako samouszkodze. W rzeczywistoci niemal wszyscy winiowie zastanawiaj si powanie nad samouszkodzeniami albo symulacj, analizuj moliwe scenariusze i ich konsekwencje, rozwaaj szczeglnie dramatyczne przypadki, a take pilnie ucz si technik samo Niedomaganie strategiczne uszkadzania i symulacji. Wikszo z nich nigdy nie podejmuje adnego dziaania, jednak znaczca mniejszo przystpuje do gryGry prowadz zarwno ciko chorzy, jak i cakowicie zdrowi winiowie. Wrd okoo pidziesiciu winiw, z ktrymi zetknem si w szpitalu wiziennym, tylko jeden z nich

nie zosta przeze mnie rozkminiony jako zaangaowany w jak form niedomagania strategicznego. w pacjent zachorowa i zosta hospitalizowany w przeddzie wyjcia na wolno. Naga choroba opnia zwolnienie, a jego stan wstrzyma na kilka dni transport do szpitala wolnociowego. Wizie ten nie mia zatem adnej motywacji do dziaania! Pozostali, w tym sparaliowani, miertelnie chorzy na raka i bdcy na ou mierci, a nawet ci ewidentnie upoledzeni umysowo, byli aktywnie zaangaowani w jak form symulacji bd samo-uszkadzania si. Jej celem w przypadku najciej chorych byo przesadne przedstawianie swojego stanu zdrowia. Nie powinno to dziwi. Obiektywny stan zdrowia jest przecie parametrem niezalenym od nas. Jeli tylko istnieje moliwo - a nawet tylko iluzja - dalszego poprawienia swojego losu poprzez dziaanie i przy akceptowalnym koszcie, nie ma powodu, aby stan zdrowia winia zmieni jego zasady kalkulacji. Mona zatem przyj, e kady wizie, ktremu strategiczne niedomaganie moe przynie korzy, zainwestuje duo wysiku, aby zdoby odpowiedni wiedz, a potem przystpi do dziaania. Niedomaganie strategiczne jest zwizane z rozmaitymi normami spoecznymi, procedurami organizacyjnymi i innymi imperatywami ustalajcymi odmienny sposb postpowania z chorym winiem. Do najwaniejszych z nich nale: procedury humanitarne i obecno agencji nadzorujcych przestrzeganie praw czowieka lub dziaanie instytucji; wysoki koszt leczenia w wizieniu, dostarczajcy motywacji decydentom do zawieszenia wyroku albo warunkowego zwolnienia; konieczno utrzymania wizienia w stanie wolnym od epidemii i rozruchw; motywacja wynikajca z miar jakoci pracy tworzonych przez administracj wyszego szczebla, takich jak nagradzanie naczelnikw za ma miertelno. 218 Rozdzia 8 W konsekwencji wizie uwaany za chorego moe oczekiwa lepszego traktowania ni zdrowy. Zwizane z tym korzyci motywuj do niedomagania strategicznego. Cel niedomagania strategicznego Potn broni w rku winia politycznego jest godwka. Pozwala na zmobilizowanie opinii publicznej, jest te okazj do szantau wolno rosncym prawdopodobiestwem zaistnienia nieodwracalnych zmian w organizmie. Godujcy klarownie formuuj swoje dania pod adresem administracji wiziennej lub reimu politycznego, z ktrym walcz, i nie ma wtpliwoci, e ich dziaanie jest przemylane. Winiowie kryminalni nie maj zazwyczaj komfortu sympatii opinii publicznej po swojej stronie. Ich niedomaganie strategiczne musi odwoywa si do bardziej podstawowych norm ni te wykorzystywane przez godujcego winia politycznego. Rwnie wysiek i powicenie wymagane do osignicia nawet najprostszego celu s w ich przypadku wiksze. Pomimo rnic niedomaganie strategiczne politycznych i kryminalnych czy jedna wsplna cecha: jest nakierowane na dobrze sformuowane cele i silnie umotywowane do poszukiwania optymalnej strategii dziaania. Niedomaganie strategiczne jest bowiem rzadko spontaniczne. Zazwyczaj stanowi zoony projekt oparty na starannie obmylanym planie. W plan ten czsto s zaangaowani wsplnicy asystujcy w jego wykonaniu, dostarczajcy potrzebnych narzdzi lub pomagajcy sfaszowa odpowiednie dokumenty. Najbardziej wyrafinowani gracze ciko i twrczo pracuj nad zminimalizowaniem ryzyka i zdaj sobie spraw z istniejcych zagroe. Wedug sw mistrza symulacji, Zdzisawa Celebraka: Bo nie jest sztuk nayka si elaza i wykitowa, ale nic sobie nie zaszkodzi i wyj z kryminau, to jest wyczyn" (Stwora 1993: 109). Najmniej dowiadczeni i inteligentni odtwarzaj to, czego si nauczyli od innych. Wypowied dowiadczonego symulanta pozostaje w racym kontracie z oficjalnymi opiniami wielu stranikw, wyszego personelu wiziennego i niektrych badaczy wiziennic

Niedomaganie strategiczne 141 twa. Samouszkodzenie uwaa si czasem za patologiczn reakcj emocjonaln" na uwizienie, wzmocnion wrogoci do administracji: Najczciej spotykanym celem poykaczy jest przysporzenie kopotw i trudnoci administracji, wprowadzenie zamieszania do jej normalnej pracy" (Michalski, Morawski 1971: 59). Podobnie absurdalne stwierdzenia s przynajmniej czciowo motywowane niechci personelu do zaakceptowania smutnego faktu totalnej klski systemu penitencjarnego, jeli chodzi o rozwizywanie problemw winiw. Winiowie zamiast zwraca si o pomoc do administracji, wol komunikowa si z systemem za pomoc dostpnych im drastycznych dziaa. Niedomaganie strategiczne nie jest zoliwoci opart na niejasnych przesankach, nie jest te motywowane zalepieniem emocjonalnym. Dla niemal wszystkich podejmujcych je winiw stanowi pragmatyczn metod prowadzc do dobrze zdefiniowanych celw i jest uwaane za najlepsz z dostpnych moliwoci. Dla personelu lub dla zewntrznego obserwatora stawka moe czsto wyda si miesznie maa. Winiowie postrzegaj jednak swoje wypaty odmiennie. Mog te faszywie przedstawia swoje prawdziwe cele. We wszystkich przypadkach zarwno wypaty, jak i towarzyszce dziaaniu ryzyko s starannie analizowane. Spord licznych potencjalnych celw niedomagania strategicznego niej wymienione wydaj si najczstsze: ucieczka z wrogiego rodowiska: przeladowany frajer albo cwel moe dziki samouszkodzeniu opuci cel; grypsujcy moe dziki podobnej akcji zapobiec umieszczeniu go we wrogiej celi; symboliczne oczyszczenie po przypadkowym przecweleniu: grypsujcy po przypadkowym przecweleniu moe za pomoc samouszkodzenia wysa swojej grupie sygna, e przynaleno do grupy jest dla niesychanie wana; korzyci pobytu w celi szpitalnej, to znaczy ch odpoczynku w stosunkowo komfortowym szpitalu wiziennym lub przeniesienie do szpitala wolnociowego, by moe z myl o ucieczce; wywarcie presji na prokuratora: jest to droga do zawieszenia tymczasowego aresztu, zmiany kwalifikacji przestpstwa albo zawieszenia wyroku; Rozdzia 8 * wywarcie presji na ciaa podejmujce decyzj o przerwie w karze, warunkowym zwolnieniu i innych sprawach wanych dla skazanych; spotkanie dziki koordynacji samouszkodze: jest to metoda oszukania systemu, ktry izoluje wsplnikw przed rozpoczciem procesu; pozwala im ona uzgodni zeznania; jest rwnie stosowana w zlotach mcicieli z rnych wizie4. Bezporednie pytanie winia o cel samouszkodzenia ma mae szanse uzyskania wiarygodnej odpowiedzi. Motywacja winiw do kamstwa jest zbyt silna. Podczas uwizienia odnotowaem pi przypadkw przepytywania samouszkodze-niowcw przez wiziennego psychologa lub socjologa (wikszo winiw nie dostrzega rnicy midzy tymi profesjami). Za kadym razem badanie poprzedzaa wielogodzinna prba generalna z udziaem caej celi. Rozwaano potencjalne pytania oraz najlepsze - z punktu widzenia interesw winia - odpowiedzi. Brano pod uwag takie strategie postpowania, jak wyoenie genitaliw na biurko psychologa, spiskowa interpretacja wasnego losu wiziennego, rozmowy z duchem wujka i tematyczne wizanie odpowiedzi na wszystkie pytania z motywem kiszonego ogrka. Skuteczno powyszych strategii nie jest jasna, jednak odpowiedzi udzielone w podobnym kontekcie s ewidentnie mao wiarygodne. Kiedy pytanie dotyczy spraw oglnych i motywacja do kamania jest sabsza, odpowiedzi s bardziej rzetelne. Badania sondaowe potwierdzaj, e winiowie uwaaj samouszkodzenia za stosunkowo skuteczn metod dziaania. Okoo 57% z nich uznao, e za pomoc

samouszkodze czasem", czsto" albo zawsze" udawao im si osign swoje cele. Z kolei a 88% winiw uwaao, e napisanie skargi nie pomaga" lub raczej nie pomaga" im w zaatwieniu swoich spraw5. Niedomaganie strategiczne Nie staram si broni tezy, e niedomaganie strategiczne winiw jest zawsze skuteczne. Niektrzy z nich rzeczywicie odnosz sukces, co porusza wyobrani ich kolegw, jednak inni trac rce lub nogi czy nawet ycie. W niektrych przypadkach hipotetyczny ekspert uznaby plan dziaania za sensowny. W innych przypadkach mgby z duym prawdopodobiestwem przewidzie porak. Fiasko moe by wynikiem zarwno pecha, jak i braku wiedzy fachowej. Poziom tej ostatniej bywa u winiw rozmaity. Wyobraone modele tego, jak organizm ludzki odpowiada na bodce i jak instytucje reaguj na rne sytuacje, stoj niekiedy w sprzecznoci z podstawow wiedz medyczn oraz wiedz z zakresu prawa i nauk spoecznych. Teza, ktrej broni, jest sabsza ni totalna skuteczno czy racjonalno. Wedug niej praktycznie wszyscy winiowie eksperymentujcy z wasnym zdrowiem maj dobrze zdefiniowane cele i cierpliwie usiuj je osign, tak jak godujcy winiowie polityczni. Innymi sowy, dysponuj oni dobrze zdefiniowanymi i przemylanymi modelami dziaania i jego skutkw, ktrych adekwatno do sytuacji rzeczywistej moe by jednak rna. Po pierwsze, modele mentalne winiw ogranicza ich niewiedza medyczna i instytucjonalnoprawna. Po drugie, po wymyleniu planu winiowie staraj si go realizowa z niesychanym uporem i determinacj, dowiadczajc przy tym blu i cierpienia, ktre obserwator zewntrzny mgby uzna za niemoliwe do zniesienia. Po trzecie, w rodowisku sprzyjajcym niedomaganiu strategicznemu rozwija si wielka rozmaito technik symulacji i samouszkadzania. Doskonalone i przekazywane kolejnym generacjom winiw, tworz osobny rozdzia wiziennej wiedzy tajemnej. Techniki Zanim, czytelniku, poznasz najwaniejsze techniki symulacji i samouszkodze, przejrzyj krtk instrukcj wyhutania. Jest to jedno z najbardziej niebezpiecznych przedsiwzi, jakie moe podj polski wizie. 222 Rozdzia 8 Jak si skutecznie powiesi i przey? A zatem do tego doszo. Inne rodki zawiody. Sigasz po bro ostateczn. Metod zdeterminowanych stracecw. C, skoro tak postanowie, pomog ci jej uy waciwie. Nie, nie targasz si na lin po to, aby si umierci. Setki winiw bior co roku udzia w podobnych mistyfikacjach, cho wcale im ycie nie obrzydo. Interesuje ci jedynie uyteczny status desperata gotowego na wszystko. Dziki niemu moesz trafi na szpitalk. A moe prokurator zamieni ci areszt na woln stop lub zagodzi oskarenie. Nawet jeli nie uwierzy w twoje samobjcze intencje i tak moesz osign swj cel. Dowiadczony prorok wie, e kade wyhutanie moe si skoczy mierci. Przyczyn moe by bd w sztuce albo pech. Ryzyko podejmuje jedynie prawdziwy desperat, taki, co to moe narozrabia. Prorok woli si z nim ugodzi, ni walczy. Zaczynasz od dobrania sobie zaufanego wsplasa-przecinaka. To nie moe by byle kto. Ma by zdecydowany i precyzyjny w realizacji twojego planu. Musi reagowa byskawicznie na niespodziewane wydarzenia. Najlepiej, gdyby to nie by jego pierwszy raz. Pamitaj, skadasz swoje ycie w jego rce. Wsplnikw moe by wicej, ale lepiej nie wtajemniczaj zbyt wielu. Grypsujcy w sytuacji krytycznej i tak zrobi, co trzeba, bo tak im nakazuj ich zasady. Lepiej, eby byli spontaniczni. Ciemn noc ukradkiem mocujesz do tygryswy lin ukrcon wczeniej z przeciki. Podstawiasz stoek i sprawdzasz, czy ptla nie wisi za nisko. Teraz zaczyna si precyzyjna

gra. Kady ruch planowae starannie od dawna. Przecinak czeka w pogotowiu na swoim koju. Nie myl za dugo. Nie pozwl, aby sparaliowao ci przeraenie. Skoncentruj si na tym, co masz zrobi. Szybko zacinij ptl na szyi i delikatnie wykop stoek spod wasnych ng. Delikatnie! Chcesz si tylko poddusi, a nie zmiady rdze krgowy i zgin na miejscu. Na szczcie zdarza si to rzadko. Mogoby jednak do tego doj w wypadku le zawizanej ptli, zbyt gwatownych ruchw lub jeli zbyt duo waysz. Teraz wszystko jest w rkach przecinaka i opatrznoci. Moesz gono charcze i rzzi. Nie zmuszaj si jednak. Wi spokojnie. Zaalarmowany haasem" przecinak budzi si" ze snu, obserwujc ci uwanie i odliczajc miarowo w myli. Do ilu? Tu zdania fachowcw s podzielone. Jedni twierdz, e minuta wystarczy, inni, e przytomno traci si dopiero po dwch, trzech minutach. Trudny wybr. Musisz jednak z gry zadecydowa, jak dugo chcesz wisie. Gdy stracisz przytomno, zostanie ci dwu-, trzyminutowe Niedomaganie strategiczne 144 okienko do mierci. Powisisz za dugo i ju jeste kandydatem na dawc narzdw. Przecinak odlicza i obserwuje twj taniec na linie. Najlepiej, gdyby udao mu si precyzyjnie namierzy moment utraty przytomnoci, bez adnego odliczania. Nie jest to jednak atwe. Ju! Teraz zaczyna si wielkie pi minut przecinaka. Zrywa si z koja i ryczy wielkim gosem: Wisielec pod celk! Bracia zodzieje!!! Siada na klap!", pdzi w twoj stron, apie za nogi, podtrzymuje, podstawia przewrcony fiko. Scenariusz, ktry wiczylicie wczeniej do upadego, kiedy reszta celi bya na spacerze. Potem odcina ci zakitran mojk, ukada na ziemi, stara si reanimowa, sprawdza serce, oddech. Pozostali winiowie budz si zwolna, ale natychmiast przytomniej i rzucaj z fikoami, ku-banami, piciami na klap, grzmocc w ni z caej siy, drc si wniebogosy. Zaraz krzyk rozlegnie si te z ssiednich cel i zacznie nie coraz dalej i dalej, na odlege pitra i pawilony. Za chwil cae wizienie bdzie wy, rycze i hucze jak stadion pikarski. To zasada solidarnoci grypsujcych. Nie znaj ci, nie rozumiej jeszcze w pnie, co si dokadnie wydarzyo, i gdzie, ale dowiadczenie podpowiada im, jaka jest stawka, i e kada sekunda way. Czasu nie trac te rozchestani stranicy pdzcy pod twoj celk z rurk intubacyjn i gorczkowo wydzwaniajcy po pogotowie. mier winia podczas zmiany oznacza kopoty dla wszystkich. Ale, jeli wszystko poszo dobrze, ty ju tego harmidru nie syszysz. Leysz bezwadnym achem na pododze, czekajc na niespieszne pogotowie. Samotny, zdesperowany facet. Z ust wycieka ci struka liny. Na twojej szyi ronie ciemna bruzda wisielcza. Powyej niej zaczynasz sinie. Zgodnie z planem stracie przytomno, zanim przecinak zapa ci za nogi. ycz ci jak najserdeczniej, z caego serca, aby j w szpitalu odzyska6. Techniki wyrafinowanego samouszkadzania (zob. rysunek 22) i symulacji nale do najpilniej strzeonych sekretw wiziennych. Normy grypsowania zalecaj w pewnych sytuacjach samouszkodzenie lub nakazuj pomoc samouszkodze-niowcom, lecz przekazywanie tajnych technik nie jest w peni uregulowane. Wikszo winiw zna jedynie niewielk ich cz. Weterani opowiadaj o spektakularnych przypadkach, ale szczegy techniczne przekazuj jedynie wybranym. Nie 222 Rozdzia 8 Jak si skutecznie powiesi i przey? A zatem do tego doszo. Inne rodki zawiody. Sigasz po bro ostateczn. Metod zdeterminowanych stracecw. C, skoro tak postanowie, pomog ci jej uy waciwie. Nie, nie targasz si na lin po to, aby si umierci. Setki winiw bior co roku udzia w podobnych mistyfikacjach, cho wcale im ycie nie obrzydo. Interesuje ci jedynie uyteczny status desperata gotowego na wszystko. Dziki niemu moesz trafi na szpitalk. A

moe prokurator zamieni ci areszt na woln stop lub zagodzi oskarenie. Nawet jeli nie uwierzy w twoje samobjcze intencje i tak moesz osign swj cel. Dowiadczony prorok wie, e kade wyhutanie moe si skoczy mierci. Przyczyn moe by bd w sztuce albo pech. Ryzyko podejmuje jedynie prawdziwy desperat, taki, co to moe narozrabia. Prorok woli si z nim ugodzi, ni walczy. Zaczynasz od dobrania sobie zaufanego wsplasa-przecinaka. To nie moe by byle kto. Ma by zdecydowany i precyzyjny w realizacji twojego planu. Musi reagowa byskawicznie na niespodziewane wydarzenia. Najlepiej, gdyby to nie by jego pierwszy raz. Pamitaj, skadasz swoje ycie w jego rce. Wsplnikw moe by wicej, ale lepiej nie wtajemniczaj zbyt wielu. Grypsujcy w sytuacji krytycznej i tak zrobi, co trzeba, bo tak im nakazuj ich zasady. Lepiej, eby byli spontaniczni. Ciemn noc ukradkiem mocujesz do tygryswy lin ukrcon wczeniej z przeciki. Podstawiasz stoek i sprawdzasz, czy ptla nie wisi za nisko. Teraz zaczyna si precyzyjna gra. Kady ruch planowae starannie od dawna. Przecinak czeka w pogotowiu na swoim koju. Nie myl za dugo. Nie pozwl, aby sparaliowao ci przeraenie. Skoncentruj si na tym, co masz zrobi. Szybko zacinij ptl na szyi i delikatnie wykop stoek spod wasnych ng. Delikatnie! Chcesz si tylko poddusi, a nie zmiady rdze krgowy i zgin na miejscu. Na szczcie zdarza si to rzadko. Mogoby jednak do tego doj w wypadku le zawizanej ptli, zbyt gwatownych ruchw lub jeli zbyt duo waysz. Teraz wszystko jest w rkach przecinaka i opatrznoci. Moesz gono charcze i rzzi. Nie zmuszaj si jednak. Wi spokojnie. Zaalarmowany haasem" przecinak budzi si" ze snu, obserwujc ci uwanie i odliczajc miarowo w myli. Do ilu? Tu zdania fachowcw s podzielone. Jedni twierdz, e minuta wystarczy, inni, e przytomno traci si dopiero po dwch, trzech minutach. Trudny wybr. Musisz jednak z gry zadecydowa, jak dugo chcesz wisie. Gdy stracisz przytomno, zostanie ci dwu-, trzyminutowe Niedomaganie strategiczne okienko do mierci. Powisisz za dugo i ju jeste kandydatem na dawc narzdw. Przecinak odlicza i obserwuje twj taniec na linie. Najlepiej, gdyby udao mu si precyzyjnie namierzy moment utraty przytomnoci, bez adnego odliczania. Nie jest to jednak atwe. Ju! Teraz zaczyna si wielkie pi minut przecinaka. Zrywa si z koja i ryczy wielkim gosem: Wisielec pod celk! Bracia zodzieje!!! Siada na klap!", pdzi w twoj stron, apie za nogi, podtrzymuje, podstawia przewrcony fiko. Scenariusz, ktry wiczylicie wczeniej do upadego, kiedy reszta celi bya na spacerze. Potem odcina ci zakitran mojk, ukada na ziemi, stara si reanimowa, sprawdza serce, oddech. Pozostali winiowie budz si zwolna, ale natychmiast przytomniej i rzucaj z fikoami, ku-banami, piciami na klap, grzmocc w ni z caej siy, drc si wniebogosy. Zaraz krzyk rozlegnie si te z ssiednich cel i zacznie nie coraz dalej i dalej, na odlege pitra i pawilony. Za chwil cae wizienie bdzie wy, rycze i hucze jak stadion pikarski. To zasada solidarnoci grypsujcych. Nie znaj ci, nie rozumiej jeszcze w pnie, co si dokadnie wydarzyo, i gdzie, ale dowiadczenie podpowiada im, jaka jest stawka, i e kada sekunda way. Czasu nie trac te rozchestani stranicy pdzcy pod twoj celk z rurk intubacyjn i gorczkowo wydzwaniajcy po pogotowie. mier winia podczas zmiany oznacza kopoty dla wszystkich. Ale, jeli wszystko poszo dobrze, ty ju tego harmidru nie syszysz. Leysz bezwadnym achem na pododze, czekajc na niespieszne pogotowie. Samotny, zdesperowany facet. Z ust wycieka ci struka liny. Na twojej szyi ronie ciemna bruzda wisielcza. Powyej niej zaczynasz sinie. Zgodnie z planem stracie przytomno, zanim przecinak zapa ci za nogi. ycz ci jak najserdeczniej, z caego serca, aby j w szpitalu odzyska6. Techniki wyrafinowanego samouszkadzania (zob. rysunek 22) i symulacji nale do najpilniej strzeonych sekretw wiziennych. Normy grypsowania zalecaj w pewnych sytuacjach

samouszkodzenie lub nakazuj pomoc samouszkodze-niowcom, lecz przekazywanie tajnych technik nie jest w peni uregulowane. Wikszo winiw zna jedynie niewielk ich cz. Weterani opowiadaj o spektakularnych przypadkach, ale szczegy techniczne przekazuj jedynie wybranym. Nie 224 Rozdzia 8 poznasz ich podczas nocnych sesji uniwersytetu wiziennego. Przeszkod jest zarwno brak minimalnej wiedzy medycznej niezbdnej do zrozumienia niektrych metod, jak i niech znawcw do ujawniania tych technik samouszkadzania, ktre s skuteczne tylko wwczas, gdy s trzymane w sekrecie (zob. wykaz poniej). Popularne techniki i narzdzia niedomagania strategicznego7 biegunka: powstaje po wypiciu bardzo mocno osolonej wody (jedna, dwie yki stoowe na litr); wywoane objawy mog pomc w symulacji; chlastanie lub pochlastanie: przecinanie skry na przedramieniu i po wewntrznej stronie nadgarstka (najczciej), a take na brzuchu, klatce piersiowej, udach, plecach, policzkach lub szyi, czasem wraz z yami, w celu wywoania mocnego krwawienia; dla lepszego efektu wizualnego krew moe zosta rozprynita na obserwatora albo rozsmarowana na caym ciele i twarzy chlastajcego si; choinka, parasolka, krzyak: warianty kotwicy (zob. kotwica), ktre po rozpreniu przypominaj choink, parasolk lub krzy; godwka: odmowa jedzenia i (lub) picia przez duszy czas; godwkom zazwyczaj towarzyszy poktne podjadanie maych iloci podsyanych z zewntrz wiktuaw; gorczka: symulowanie albo preparowanie przez samouszkodzenie wysokiej temperatury ciaa; gorczka czsto towarzyszy wstrzykom i najatwiej j uzyska, wprowadzajc doylnie rne substancje; prost metod jest zastpienie termometru otrzymanego od pielgniarki wasnym, z nabit wysok gorczk; rutynow obron przed podmian jest oznaczanie lub jednoczesne aplikowanie dwch termometrw; grulica: symulowanie grulicy za pomoc wdychania sproszkowanego cukru, kakao czy te wstrzykiwania zsiadego mleka w puca; kotwica lub kotwa: urzdzenie sporzdzone z zaostrzonych drucikw i sprynek od dugopisu lub agrafki, uywane do samouszkodzenia za pomoc poyku; kiedy owinita w papier albo Niedomaganie strategiczne 146 Rysunek 22. Samouszkodzenia. Zgodnie z ruchem wskazwek zegara., patrzc od grnego lewego rogu: wyhu-tanie; chlastanie; poyk; podpalenie; oparzenie; wstrzyk; wbitka. Rysunek Mirka Andrzejewskiego wykonany w 2003 r. chleb i poyknita przez winia kotwica zostaje strawiona, sprynki rozcigaj si i uniemoliwiaj bezoperacyjne usunicie; jeli do kotwicy jest przymocowana cienka nitka, mona j lekko zacign do gry, aby uzyska pewno, e druciki wbij si w cianki przeyku; oparzenie: wylewanie wrztku na nog lub rk; wod gotuje si za pomoc grzay do czajury albo kagana; podapywanie: zaraanie si chorob zakan od innego winia, zazwyczaj taczk typu A lub B; podapujcy pije lub wstrzykuje sobie krew nosiciela taczki albo je zgnie maso, ryb, miso itp. zaraone krwi nosiciela; taczka jest czsto mylona ze zwykym zatruciem pokarmowym i niektre stosowane uporczywie metody nie mog doprowadzi do podanego efektu; agodniejsz wersj podapywania jest wystawianie si na mrz po

intensywnych wiczeniach, by wywoa przezibienie lub zapalenie puc; w latach osiemdziesitych HIV w wizieniu jeszcze si nie pojawi; podpalanie lub pochodnia: podpalenie si albo doprowadzenie do powstania rozlegych oparze ciaa; podpalacz smaruje si 147 Rozdzia 8 zazwyczaj past do podogi lub podobnym rodkiem; proste oparzenie powstaje po przyoeniu na mocno podrapane ciao okadu z cebuli; poyk: (1) poykanie jakiego przedmiotu, zazwyczaj duego i metalowego; najczstsza metoda samouszkodzenia; poykacz ) wkada przedmiot jak najgbiej do garda i zeskakuje ze stoka albo z pryczy na podog; procedura ta jest powtarzana dopty, dopki przedmiot nie wbije si odpowiednio gboko do przeyku; do typowych poykw nale noe, yki, spryny z materacy, gwodzie, druty, igy, sprynki od dugopisu, agrafki, termometry, yletki i paki od wiader; w niektrych przypadkach poknite przedmioty mona wycign za pomoc bronchoskopu, gastroduodenoskopu lub ezofagoskopu; czsto konieczna jest operacja; (2) poknity przedmiot (zob. take kotwica, choinka); pucka: przewiercenie policzka od wewntrz pinesk nad lewym lub prawym dzisem, poczone z wdmuchiwaniem powietrza w powstay otwr; prowadzi do imponujcego opuchnicia policzka; opuchlizna schodzi po dwch dniach; rentgen: symulowanie zmian w pucach albo w krgosupie lub symulowanie wrzodu odka (zwanego gnikiem) podczas przewietlenia rentgenowskiego; techniki symulacji polegaj na rozsmarowywaniu sproszkowanego grafitu z owka na rnych czciach ciaa, wszywaniu fragmentu grafitu pod skr, poykaniu waty nasczonej atramentem albo chleba z grafitem z owka; mona rwnie symulowa poyk, przylepiajc metalowy przedmiot na plecach; wirowanie: udawanie choroby umysowej; wirowanie obejmuje wiele rozmaitych technik, takich jak podpalanie, udawanie guchoniemego, demonstrowanie agresji w sytuacji niepewnoci lub pozorowanie rozmw z halucynacjami; wbitka: wbijanie ostrego obiektu w ciao, najczciej igy w renic oka, serce lub wtrob, gwodzia, prta albo noa w czoo lub klatk piersiow; obiekt wysterylizowany nad zapalon zapak jest zazwyczaj wbijany winiowi w oko przez wsplnika; wbitki z ogniwka srebrnego acuszka nie reaguj z okiem i mona je samemu wyj8; wbitka oznacza te przytwierdzenie worka mosznowego do stoka; wstrzyk: wprowadzanie szkodliwej substancji w yy, puca, rce, nogi, poladki, minie brzucha lub pod paznokie w celu wywoania ropienia; typowy wstrzyk zawiera wod z mydem, Niedomaganie strategiczne 227 atrament, lin, mocz, ekskrementy, nikotyn, osad z zbw czy mleko; wstrzykiwanie wody z mydem do przewodu moczowego powoduje wysik sugerujcy chorob weneryczn; wyhutanie, targnicie si na lin lub krcenie liny: starannie wyreyserowana prba popenienia samobjstwa przez powieszenie na kracie tygryswy; wyhutanie odbywa si noc i jest nadzorowane przez wsplnika, ktry w okrelonym momencie odcina hutajcego si i alarmuje stranikw; trik polega na precyzyjnym przeprowadzeniu odcicia, by hutajcy si by ju nieprzytomny, lecz wci ywy (zob. dokadny opis wyej); zasypka: zasypanie oka sproszkowan substancj; typow zasypk mona sporzdzi z grafitu z owka kopiowego, sproszkowanego szka z arwki, brudu z podogi lub gipsu; wywouje zapalenie spojwek, wiatowstrt i zawienie; inne zasypki, na przykad cukier w ranie, powoduj dusze gojenie. Eksperymentatorzy wizienni prbuj rnych mniej popularnych technik, nawet jeli brakuje danych o ich zwizku przyczynowym z podanymi efektami. Podobno wpuszczenie kulki z

wkadu do dugopisu w y pomaga zasymulowa atak serca. Mona te prbowa przekona niedowiadczonego lekarza, e zaczerwienione od tarcia oko jest efektem zasypki. Jeli nie ma niezbdnych narzdzi, mona ostatecznie rozbi gow 0 mur lub zje szczura9. Popularno rnych technik jest cile zwizana z potencjaem diagnostycznym wiziennej suby medycznej, oglnym poziomem jej profesjonalizmu, oczekiwanymi konsekwencjami dla przyszego zdrowia winia oraz spodziewan skutecznoci. Z oficjalnych statystyk wynika, e w Polsce poowy lat osiemdziesitych najczstszymi samouszkodzeniami byy poyki (54,5%) i pochlastania (27,0%). Mniej byowbitek (6,4%), wstrzykw (4,8%), zasypek (1,8%) i innych typw samouszkodze (5,4%). Ponadto w 1980 roku zanotowano sto trzydzieci dwie prby samobjcze, z ktrych okoo pitnastu do trzydziestu zakoczyo si mierci (zob. Mums 1986a: 76-77). Poyki najprawdopodobniej stay si najbardziej popularn technik samouszkadzania, gdy w pnych latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych wyonia si subkultura grypRozdzia 8 sowania. Zalet poyku jest dostpno akcesoriw, prosta procedura wykonania i atwe do zidentyfikowania zagroenie dla zdrowia winia. Pierwsze poyki byy niezwykle skuteczne. Po operacji poykacz niemal automatycznie zostawa wypuszczany z wizienia, dawano mu krtszy wyrok albo wyrok w zawieszeniu (zob. Stwora 1993). Kiedy dua skuteczno przycigna naladowcw, lekarze wizienni i przedstawiciele administracji opracowali rne metody przeciwdziaania. Stworzyo to impuls do modyfikacji tego rodzaju sposobu samouszkadzania. Fascynujca ewolucja technik poyku i reakcji na poyk zasuguje na wiksz uwag10. Poyk moe trafi zarwno do przeyku, jak i do odka. Dusza obecno w przewodzie pokarmowym moe zagraa yciu. Niektre poyki mona usun podczas operacji lub za pomoc urzdze takich jak gastroduodenoskop (odek i dwunastnica), ezofagoskop (przeyk) lub bronchoskop (gwnie ukad oddechowy). Poyki umieszczone w przeyku sprawiaj szczeglny kopot ze wzgldu na delikatno jego cianki, ktr atwo rozerwa podczas manipulacji urzdzeniem. Usuwanie poyku wymaga zatem duej wprawy. Rosnca popularno poykw doprowadzia personel medyczny do zmiany strategii. Lekarze wizienni nauczyli si manipulowa narzdziami do wycigania poykw i unika operacji. Nawizano te kontakty ze szpitalami wolnociowymi w celu efektywniejszego wykorzystania posiadanych urzdze. Pozwolio to zmniejszy koszty usuwania poykw i kierowa poykacza z powrotem do wizienia. Poykacz czsto otrzymywa podwjn dawk blu (podczas poykania i pniejszego wycigania poyku) bez rekompensaty za cierpienie w postaci szansy na uwolnienie. Mniej wicej w tym samym czasie technika poyku zostaa udoskonalona przez winiw. Opracowano metod wytargi-wania poyku tu przed operacj. Poykany przedmiot by doczepiany do holu, to znaczy do cienkiej, mocnej nici, a kocwk holu przywizywano do zba. Po zdiagnozowaniu poyku rentgenem i przetransportowaniu pacjenta do szpitala poyk mg zosta przeze starannie wytargany i usunity. Poykacz Niedomaganie strategiczne 229 otrzymywa w ten sposb szans ucieczki lub przynajmniej spdzenia kilku dni w komfortowych warunkach szpitala. Operacj w ostatnim momencie anulowano ze wzgldu na brak poyku na przedoperacyjnym zdjciu rentgenowskim. W efekcie rozwoju technik wytargiwania typowy poykacz zacz by postrzegany raczej jako oszust ni desperat. Zmiany, o ktrych tu mowa, zmniejszyy skuteczno zwykego poyku. Administracja wizienna zaostrzya postpowanie wzgldem poykaczy. Odmawiajcy zgody na bezoperacyjne usunicie poyku byli czasem zmuszani do poddania si procedurze. Czasem

ich leczenie bywao opniane. Reakcj byo zastosowanie rozmaitych mechanizmw przywracajcych wiarygodno poyku jako aktu desperacji lub te uniemoliwiajcych jego wycignicie. Niektrzy poykacze pozwalali lekarzom na badanie uzbienia, by ich przekona, e nie maj poyku na holu. Badanie takie nie mogo jednak zapobiec procedurom bezoperacyjnym. Poykacze, ktrym zaleao na operacji, zaczli stosowa kotwice, choinki, parasolki, krzyaki i inne urzdzenia sygnalizujce wiarygodno ich intencji (zob. opis na s. 224-227). Kotwica wbijaa si w cianki przewodu pokarmowego, uniemoliwiajc wytarganie jej. Taki poyk na ostro mg zosta atwo zidentyfikowany podczas badania rentgenowskiego. Jedyn metod usunicia go bya operacja. Pomys poyku na ostro doprowadzi do modyfikacji innych technik samouszkadzania, takich jak wprowadzanie do renicy lub do przewodu moczowego kotwiczek z igie. Kolejny wynalazek podway jednak szybko przywrcon chwilowo wiarygodno poyku na ostro. Pojawiy si ostre poyki w kit, ktre jedynie symuloway prawdziwe choinki czy kotwice. Ostre kocwki zwykej kotwicy byy teraz zatopione w maych plastikowych koralikach zrobionych ze stopionej szczoteczki do zbw albo torebki plastikowej. Zdjcie rentgenowskie pokazywao metalow kotwic, ale nie pokazywao plastiku, sugerowao wic poyk na ostro! W rzeczywistoci poyk mg by wytargany za pomoc sprytnie schowanego holu. Wszystkie techniki wypracowywane przez poykaczy miay przywrci wiarygodno utracon z ostatni innowacj lub za-symulowa technologi uwaan wczeniej za wiarygodn i nie 230 Rozdzia 8 podrabialn. Najnowsza ze znanych mi technik umoliwiaa pomysowe wytarganie poyku na ostro w kit bez uycia holu. Jak wytarga poyk na ostro w kit bez uywania holu? 11 Zamy, e dla sobie znanych powodw pokne kotwic na koralikach. Rentgen wykazuje poyk na ostro. Pozwalasz, aby lekarz wizienny dokadnie zbada twoje zby i gardo. Nie ma holu. Zostajesz zatem przeniesiony do szpitala i przygotowany do operacji, na ktr nie masz najmniejszej ochoty. Co zrobi, aby jej unikn? W wigili operacji przygotuj wirtualny hol. Po pierwsze, bdziesz potrzebowa p tuzina nieduych guzikw. Jeli twoja szpitalna piama ich nie ma, poycz lub kup kilka od kolekw. Po drugie, potrzebna ci bdzie mocna dwumetrowa ni. Moesz j wypru z tej samej nieocenionej piamy. Jeli masz wystarczajco duo kawakw nici, moesz je sple w mocn link. Przywi teraz guziki w kilkunastocentymetrowych odstpach, zaczynajc od koca linki. Wypij duo wody, ze dwa kubany. Teraz moesz zacz poykanie guzikw na holu - ale nie do koca! Wolna od guzikw kocwka musi wystawa ci z ust. Poykanie trwa chwil. Typow reakcj na zbyt szybkie tempo s torsje. Jeli do tego dojdzie, umyj hol, odpocznij chwil i sprbuj jeszcze raz. Kiedy ci si powiedzie, roz na pododze koc i zacznij macha fikoki. Nie bj si, moesz je robi na ziemi, a nie w powietrzu. Po dziesiciu czy pitnastu minutach guziki powinny owin si wok kotwicy. Oczywicie przygotowae j wczeniej, zaginajc druty tak, aby to uatwi. Teraz starannie wytargaj poyk. Przewietlenie wykonywane tu przed operacj nic nie pokae. Moesz jeszcze z powag oznajmi wciekemu i zdumionemu chirurgowi, e twj odek rozpuszcza elazo. To wywiechtany dowcip kursujcy wrd weteranw poyku. Rodzaje gier z udziaem samouszkodze Celem samouszkodzenia moe by wysanie symbolicznego sygnau lub odniesienie korzyci przez samouszkadzajcego si12. Niedomaganie strategiczne

150 W rozdziale 6 opisaem wejcie Ksicia" do celi, ktry lekko pochlasta si, pragnc w ten sposb uwiarygodni swoj twardo w oczach nowych wspwiniw. Za swoje dziaanie nie oczekiwa adnej natychmiastowej materialnej nagrody. Jego celem byo zdob ycie odpowiedniej reputacji w oczach innych winiw. Wejcie Ksicia" jest dobrym przykadem sytuacji, w ktrej oczekiwane korzyci s jedynie symboliczne. W podobnych przypadkach korzyci s zwizane ze zmian opinii o samouszkadzajcym si przez benefaktora", do ktrego jest skierowany sygna, czyli do kogo oceniajcego zachowanie winia i na tej podstawie podejmujcego wane dla delikwenta decyzje. Samouszkodzenie symbolicznie sygnalizuje benefaktorowi typ winia. Bierze on zatem pod uwag uzyskan informacj i decyduje, jak traktowa samouszkadzajcego si. Odniesione przez winia korzyci nie s bezporedni konsekwencj samouszkodzenia, lecz zmiany przekona benefaktora. W wypadku samouszkodzenia pragmatycznego decyzja benefaktora, jeli taki istnieje, jest praktycznie automatyczn konsekwencj dziaania winia. Rola benefaktora jest jedynie natury technicznej. Przykadem podobnej sytuacji jest poknicie kotwicy. Celem jest tu jedynie zmiana otoczenia. Powiadomiony stranik musi podj decyzj, czy zabra winia do lekarza. Moemy sobie wyobrazi stranika prbujcego zatuszowa poyk, jednak mona zaoy, e typowy stranik zadziaa jako automatyczne urzdzenie alarmowe wykrywajce samouszkodzenie. Stranik podejmie decyzj opierajc si na istniejcych procedurach postpowania z poykaczami i zmiana jego opinii o poykaczu nie ma adnego znaczenia. W podobnych przypadkach nie dochodzi do jakiejkolwiek sensownej interakcji strategicznej midzy graczami. Decyzja o popenieniu samouszkodzenia przypomina problem optymalizacji, w ktrym pojedynczy decydent poszukuje optymalnego rozwizania bez brania pod uwag innych graczy. W przypadku mieszanym istotn rol odgrywaj zarwno korzyci symboliczne, jak i pragmatyczne. Takie sytuacje s bodaj najczstsze, zwaszcza w najbardziej wyrafinowanych grach. Z niemal wszystkimi samouszkodzeniami symbolicznymi wi si pewne korzyci materialne i vice versa. Powysze 232 Rozdzia 8 rozrnienie jest zbudowane na podstawie nastpujcego kryterium: w wypadku samouszkodze pragmatycznych wizie moe efektywnie zignorowa obecno innych graczy i zaoy, e jego dziaania automatycznie prowadz do pewnych konsekwencji. W efekcie ogranicza si raczej do porwnywania tych konsekwencji ni przewidywania reakcji innych graczy. Tak wic podzia na korzyci symboliczne i pragmatyczne zaley od mentalnego obrazu sytuacji skonstruowanego przez winia. Nie prowadzi to jednak do wieloznacznoci w klasyfikowaniu. Praktycznie wszystkie przypadki samouszkodze s stosunkowo atwe do sklasyfikowania, jeli tylko intencje sa-mouszkodzeniowca zostan waciwie rozszyfrowane. Motyw symboliczny, czyli sygnalizacja Z samouszkodzeniami wysyajcymi sygna mamy do czynienia zarwno w wizieniu, jak i na wolnoci. Rni si one jedynie wzgldn czstotliwoci. Celem prby samobjczej nastolatka moe by zasygnalizowanie rodzicom desperacji. Maltretowany frajer lub cwel, a take grypsujcy umieszczony w celi niegryp-sujcej czsto decyduje si na samouszkodzenie, aby zmusi administracj do przeniesienia go do celi bardziej przyjaznej. Jeli samouszkodzenie nie wymaga hospitalizacji i moe by leczone w celi (na przykad lekki poyk atwy do usunicia bez-operacyjnego), nie przynosi korzyci materialnych. Wysany zostaje natomiast sygna do wychowawcy: Jestem zdesperowany i nastpnym

razem pjd jeszcze dalej". Jeli samouszkodzenie wymaga przeniesienia do szpitala, wizie, oprcz wysania sygnau czysto symbolicznego, ktry moe mu pomc w przyszych negocjacjach z wychowawc, osiga automatycznie swj cel. Zostaje przeniesiony do innej celi. Grypsujcy zagroony przecweleniem albo przecwelony symbolicznie przez zoliwego frajera lub cwela wysya sygna do swojej grupy: Moje ycie poza grypsowaniem jest bezwartociowe, przecwelenie byo ode mnie niezalene. Jestem sztywnym chopaczyn i nie zasuguj na degradacj". We wszystkich powyszych przypadkach samouszkodzenie jest dziaaniem ostatniej szansy. Wynika z przekonania desperata, e taka kosztowna metoda jest najlepsz - a moe nawet jedyn - drog przekazania informa Niedomaganie strategiczne 151 cji o sile determinacji, desperacji albo intensywnoci swoich preferencji. Gra Krzyk desperacji" jest modelem formalnym wyej opisanej sytuacji. Przyjmijmy, e mamy w niej do czynienia z grypsujcym, ktry zosta symbolicznie przecwelony przez frajerw. Przecwelenie moe zosta zinterpretowane przez starszyzn jako niewane, bo popenione pod przymusem na bronicym si do upadego grypsujcym, lub jako wice. Grypsujcy musi zdecydowa, czy dokona samouszkodzenia (S) czy nie (N). Nastpnie starszyzna celi albo oddziau musi zadecydowa, czy zdegradowa go do niszej kasty (D) czy oszczdzi, zachowujc status quo (SQ). Grypsujcy moe by bardzo przywizany do grypsowania (okrelamy go w takiej sytuacji mianem lojalny"). Moe te mie stosunkowo sabe preferencje wzgldem przynalenoci kastowej (jest wwczas nielojalny"). Dla obu typw najlepszym rozwizaniem jest status quo bez samouszkodzenia, natomiast degradacja poczona z samouszkodzeniem jest rozwizaniem najgorszym. Preferencje wobec dwch pozostaych sytuacji rni si. Lojalny preferuje samouszkodzenie ratujce go od degradacji bez samouszkodzenia. Preferencje nielojalnego s odwrotne. Z punktu widzenia starszyzny oszczdzenie lojalnego i zdegradowanie nielojalnego jest najlepszym rozwizaniem, a sytuacja odwrotna prowadzi do najniszej wypaty. Proporcje obu typw w populacji s dodatnie, to znaczy 0 <p < 1, oraz znane graczom (zob. rysunek 23)13. Moliwe s dwa rodzaje rwnowag14. W obu rwnowagach typ nielojalny zawsze wybiera bierno, poniewa najgorsza wypata w wypadku pozostania biernym jest dla wysza ni najlepsza wypata po samouszkodzeniu. Typ lojalny i starszyzna mog zachowywa si w rwnowadze na rne sposoby. Rwnowag pierwszego rodzaju okrela si jako pooling euilibrium". Kiedy starszyzna jest przekonana o stosunkowo duej proporcji typw nielojalnych, kady zostaje zdegrado 234 Rozdzia 8 O grypsujmy Rysunek 23. Gra Krzyk desperacji". D - decyzja starszyzny o zdegradowaniu grypsujcego do niszej kasty; SQ -oszczdzenie grypsujcego i zachowanie status quo; S - decyzja grypsujcego, e dokona samouszkodzenia; N - decyzja grypsujcego, e nie dokona samouszkodzenia; lojalny lub nielojalny - wizie przywizany lub nie przywizany do grypsowania; p - proporcja typw lojalnych. wany niezalenie od podejmowanych dziaa i aden grypsujcy nie dokonuje samouszkodzenia. Kiedy proporcja typw nielojalnych osiga poziom krytyczny, rwnowaga zmienia si na tak, w ktrej nikt nie dokonuje samouszkodzenia, jednak starszyzna nikogo nie degraduje. Na poziomie krytycznym starszyzna jest obojtna wobec degradowania bd przebaczania. Poniej poziomu krytycznego nikt nie jest degradowany15. W rwnowadze

rodzaju pooling" strategia starszyzny jest sztywna. Starszyzna albo karze wszystkich, albo wszystkim wybacza. _ 15 Poziom krytyczny dla Krzyku desperacji" wynosi p* = 0,5. Owa konkretna warto jest funkcj zaoe upraszczajcych wypaty graczy. W bardziej oglnym modelu p* byoby funkcj uytecznoci rnych typw. Niedomaganie strategiczne 153 W obydwu sytuacjach przypadkowo przecwelony grypsujcy nie ma powodu do wysyania bolesnego sygnau. Ciekawszy jest drugi typ rwnowagi, nazywany separating euilibrium". Starszyzna przebacza wszystkim, ktrzy popenili samouszkodzenie, degraduje za tych, ktrzy pozostali bierni. Z kolei typ lojalny dokonuje samouszkodzenia, a typ nielojalny pozostaje bierny. Rwnowaga tego rodzaju jest zwizana z bardziej wyrafinowan subkultur, w ktrej sygnay S prawidowo dekodowane przez starszyzn. W tym wypadku samouszkodzenie jest dla typu lojalnego decyzj racjonaln. Do sytuacji strategicznych o strukturze Krzyku desperacji" czsto dochodzi wtedy, kiedy na pierwszy rzut oka nie mona zidentyfikowa adnego motywu materialnego samouszkodzenia. Dokadniejsza analiza sytuacji mentalnej winia moe ujawni motyw symboliczny. Spotkaem tylko jednego samouszkodzeniowca, ktrego dziaaniom pocztkowo nie potrafiem przypisa adnego motywu. Diabe" by lekko upoledzony umysowo. Oparzy sobie nogi wylewajc na nie wrztek: Aby pokaza solidarno ze wszystkimi grypsujcymi". Inni grypsujcy uwaali jego pokaz solidarnoci za bezsensowny, podmiewali si ze, ale okazywali mu pewien respekt. Po kilku dniach przyjaznych rozmw i zafundowaniu mu czajury Diabe" otworzy si przede mn i wyzna swj prawdziwy motyw. W jego poprzedniej celi grypsujcy wymiewali si z niego, mimo e on rwnie grypsowa. Zacz ba si, e podczas ktrego z nudniejszych wieczorw, kiedy nie ma co robi, chopaki dla rozrywki spuszcz go do wora. Rozum, Studynt, kurwa--twoja-ma, moe ja nie jestem taki mondry jak ty, ale swj cwancyk mam i grypsuje jak kaden. I ym pokaza, eby wiedzieli". W tym momencie zrozumiaem, e oparzenie Diaba" byo akcj prewencyjn. Zasygnalizowa potencjalnym przeladowcom, e istniej granice jego tolerancji na arty i e jest gotw ponie bardzo wysokie koszty, aby obroni swj cenny status16. Diabe" z oczywistych wzgldw ukrywa swj motyw. Ujawnienie kopotw w dawnej celi niechybnie osabioby jego pozycj w nowej i wzmogo zoliwe arciki. Oparzenie zaOpisane rozmowy miay miejsce w celi 13. Rozdzia 8 rwno pomogo mu opuci poprzedni, nieprzyjazn cel, jak i uzyska pewien poziom powaania w obecnej. Kady nowy mieszkaniec stodoy natychmiast musia zauway straszliwe oparzeliny na jego nogach. Oparzenie Diaba" byo pod celk elementem wiedzy powszechnej. Jego dziaania skaday si w logiczn cao. Zrozumiaem teraz, dlaczego tak czsto chodzi w szortach. Szramy, blizny i pcherze budziy odraz, ale i przypominay o jego determinacji. Mia przemylany i ewidentnie skuteczny plan dziaania. Bdc w jego skrze z ca pewnoci mgbym zachowa si podobnie - jeli wystarczyoby mi odwagi. Do krzyku desperacji dochodzi czsto podczas przerzutek lub bezporednio po nich. Alokacja tymczasowo aresztowanych jest ograniczona wymaganiem prokuratora oddzielania winiw oskaronych w tym samej sprawie, a wszystkich winiw dodatkowo reguami rozmieszczania kapusiw przez administracj. Przerzutki zabieraj rwnie sporo czasu i mitrgi personelowi i mimo e zdarzaj si czsto, prawie nigdy nie dochodzi do nich na yczenie winia. Samouszkadzajcy si wizie sygnalizuje administracji, e jest gotw

naoy na ni wikszy koszt ni koszt przerzutki. Ponadto, jeli wizie zostaje przeniesiony do celi szpitalnej, koszt ponownego umieszczenia go po wyleczeniu w dawnej celi jest identyczny z kosztem umieszczenia w innej celi. Nic dziwnego, e dla zdesperowanych winiw samouszkodzenie stao si niezwykle skuteczn metod wywierania presji na administracj. Ponisza historia ilustruje nierzadk sytuacj z przeomu lat szedziesitych i siedemdziesitych, kiedy administracja wizienna prbowaa zmusi winiw do porzucenia grypsowania: No i z jednym transportem przylecia taki [grypsujcy] Grzesiek. [...] kurwa wychowawca zajrza w akta Grzeka i mu mwi: Cela numer pitnacie". A tam byli festy, co Grzesiek wiedzia z grypsu. I e bd go chcieli przecweli. [...] Wic melduje kurwie: Nie! Albo si chlastam". I mu pokazuje w jednej rce kos, a w drugiej mojk, a w ustach kotwic na ostro, e j tylko yka. Za kurwa wychowek: Pitnastka!". No to Grzesiek cign koszul, wyskoczy z dyurki i na korytarzu pierdoln apami w szyby. Krew mu dopierdalaa, a kurwa Niedomaganie strategiczne 237 wychowek si patrzy i mwi: Mao. Poka, e naprawd urka, to ci dam do tych grypserw". Wic Grzesiek w drug szyb zajeba. Potem w trzeci. W czwart. [...] Chopaczyna mia rce do okci jak krwawe befsztyki. Trzydzieci szyb wypierdoli, a na kocu korytarza przy ostatnim oknie zemdla. [...] Eee! Ty jeste kozak. Moesz i do grypserw" - powiedzia kurwa wychowek" (Trbicki 1988: 103). Zademonstrowana przez Grzeka twardo przekonaa wychowawc, e umieszczenie go z niegrypsujcymi moe przysporzy wicej kopotw ni poytku. Lepiej ustpi i wrzuci go do celki grypsujcej. Reakcja Grzeka nie bya wyjtkowa. Czsto podobnych reakcji i zwizanych z nimi kosztw prawdopodobnie doprowadzia do porzucenia przez administracj polityki przymusowego rozgrypsowywania. Ti/l 4. Motywy pragmatyczne Najczstszy pragmatyczny motyw samouszkodzenia jest banalny: przeniesienie do bardziej komfortowej celi szpitala wiziennego. W przypadku ekstremalnym Kot", ktry mistrzowsko opanowa technik wytargiwania poykw, przeksztaci swj wyrok w niekoczc si podr po wizieniach i szpitalach. Nawet po wielokrotnym zastosowaniu swojego triku wci udawao mu si przekona stranikw i pielgniarki o cikiej chorobie, a pniej wywie w pole chirurgw. Jego wdrwki byy moliwe wskutek niedostatecznej integracji wiziennych baz danych. Samouszkodzenia pragmatyczne bywaj wykorzystywane do omijania narzuconej tymczasowo aresztowanym przez administracj izolacji wsplnikw, to znaczy oskaronych w tej samej sprawie. Dwch lub wicej winiw moe jednoczenie dokona lekkiego samouszkodzenia i trafi do izby chorych w celu omwienia zezna w ledztwie (zob. ibid.: 103, Niesioowski 1989: 117 oraz rozmowy szpitalne autora). Poniewa aresztanci nie maj prawa do kontaktu z adwokatem, jest to jedna z niewielu dostpnych im drg komunikacji. W bardziej wyrafinowanej wersji koordynowanego spotkania spotykaj si nawet winiowie osadzeni w rnych wizieniach. Rejonizacja i specjalizacja szpitali wiziennych pozwala im przewidzie, Rozdzia 8 ktry szpital zajmuje si dan chorob, i odpowiednio skoordynowa moment oraz rodzaj samouszkodzenia. Wsplnicy znajdujcy si na tym samym oddziale szpitala wiziennego mog si atwo porozumie podczas wsplnego spaceru, krzyczc przez okno lub przez przebitk17.

Czciej spotykana, mniej kosztowna, ale i mniej skuteczna metoda polega na jednoczesnym zapisaniu si do lekarza lub dentysty z nadziej spotkania si w poczekalni. Podobnie jak w przypadku Kota" we wszystkich przypadkach skoordynowanego spotkania winiowie wykorzystuj niedostateczn integracj wiziennych baz danych. Administracja potrafi izolowa wsplnikw przebywajcych w areszcie, ale traci nad nimi kontrol w sytuacjach codziennych interakcji albo wtedy, kiedy jednoczenie znajd si w szpitalu. Kolejna kategoria czysto pragmatycznych samouszkodze obejmuje zaraanie si chorob zakan, zazwyczaj taczk typu A lub B. Domniemany mciciel caej Rakowieckiej, z ktrym zetknem si w celi 13, uzyska niezwykle cenny dostp do krwi winia zainfekowanego taczk. Wyzna mi, e jego wyrok wynosi siedem lat, a przesiedzia ju ponad trzy. Jako dobrze znany przywdca grypsujcych, nie mia szansy na warunkowe zwolnienie. Uwaa jednak, e taczka w okolicach poowy wyroku da mu realn szans na przerw w karze, ktra zostanie potem zamieniona na pniejsze warunkowe zwolnienie. Po pierwsze, chory z taczk musi by natychmiast odizolowany od innych chorych i nawet po wyzdrowieniu moe zosta nosicielem wirusa. Po drugie, choroba trwa dugo, miesic i wicej, a rekonwalescent musi przebywa na do cisej diecie przez p roku, potem, bardzo ostronie, moe j wzbogaca. W wizieniu nie ma najmniejszej szansy na podobn diet. Wizie z taczk oznacza zatem duy kopot dla administracji: moe zarazi innych, sam za moe umrze przed kocem wyroku, wczeniej okupujc sale chorych i szpital wizienny. taczka w okolicy poowy wyroku bya praktycznie gwarancj warunkowego zwolnienia ze wzgldu na stan zdrowia. Niedomaganie strategiczne 156 Po stronie kosztw mciciela bya uszkodzona wtroba i zaraenie si do cik chorob, w latach osiemdziesitych cakowicie jednak uleczaln w warunkach normalnej opieki szpitalnej. Po stronie korzyci byo uniknicie okoo trzech i p roku wizienia, a take zwizanej z tym utraty zdrowia. Problemem decyzyjnym, z ktrym zwrci si do mnie, poniewa uwaa, e jestem ekspertem od zdrowia i samouszkodze, byo to, czy powinien zje zaraon krew, czy j sobie wstrzykn. Dylemat by realny, poniewa taczk pokarmow, typu A, mona si zarazi jedynie drog pokarmow, za wszczepienn, typu B, tylko wtedy, kiedy wirus dostanie si bezporednio do krwi. Moja rada bya prosta: poniewa nie zna typu wirusa, powinien randomizowa: zarwno zje, jak i wstrzykn sobie zaraon krew18. ? Motywy mieszane Wikszo samouszkodzeniowcw trafia do wiziennej izby chorych lub do szpitala i automatycznie dowiadcza dobrodziejstw komfortu szpitalnego. Jest tu lepsze jedzenie, kilka razy wicej powierzchni i powietrza na gow, stranicy nie pisz raportw i nawet rygor grypsowania jest luniejszy. W wypadku niektrych samouszkodze symbolicznych korzyci te mona uzna za mao wane, jednak niekiedy korzyci pragmatyczne i symboliczne daj si porwna. Motywy mieszane wystpuj w godwkach winiw politycznych. Godwka bywa demonstracj twardoci, ktrej zadaniem jest zniechcenie stranikw i naczelnika wizienia do sankcji, ktre byyby nakadane na winia w przyszoci. W wikszoci godwek s te obecne motywy pragmatyczne. Dla winia politycznego godwka jest okazj do zaistnienia w wiadomoci jego poplecznikw. Winiowi kryminalnemu daje moliwo wstrzymania transportu do innego wizienia lub opnia proces. 240 Rozdzia 8

Opnianie procesu jest bodaj najbardziej popularnym mieszanym motywem samouszkadzania. Jak opni swj proces i przyspieszy wyjcie? Czeka ci duy proces. Ze wsplnikami i wiadkami. W przeddzie wagi ujmujesz swj los we wasne rce. Musisz dokona czego spektakularnego i wymagajcego natychmiastowej reakcji. Poyk jest ryzykowny, bo jeli stranicy nie uwierz ci i nie wyl na rentgen, pojedziesz na spraw z adunkiem zomu w przeyku. Pole mojk po strunach, wyhutaj si, podpal, oparz nogi. Kolekowie z celi zaraz podnios raban i pojedziesz do szpitala. Bdzie za pno na zawiadomienie sdziw, prawnikw, proroka, wiadkw czy wstrzymanie transportu wsposkaronych. Zatem sd zbierze si nazajutrz w swoim naiwnym dostojestwie. A tu nie ma gwnego oskaronego! Bez ciebie rozprawa nie moe si odby. Zaczynaj si telefony, bieganie, sprawdzanie, prorok si piekli, sdzina wcieka. Sesja zostaje przeoona o sze do omiu tygodni. Co moesz zyska? W skrcie: zawiasy i nawiasy. Po pierwsze, opnienie procesu skraca oczekiwany wyrok i podwysza szans na zawiasy, czyli wyrok w zawieszeniu. Powie ci to kady dowiadczony papuga. Po drugie, lesz sygna do proroka, ktry nie moe zamkn sprawy i niepotrzebnie traci czas: Jestem zdeterminowany i jak mi czego nie zaoferujesz, narobi ci kopotw". Oczekujesz, e zrozumie i zmieni ci nawiasy, czyli przez osabienie kwalifikacji przestpstwa skrci przedzia minimalnego i maksymalnego wyroku, jaki moesz dosta w razie uznania za winnego. A jeli psycholog przyjanie zapyta: Czemu to zrobi, chopie?". Odpowiedz powanie, e doznae silnego wzburzenia emocjonalnego i e zaprotestowae przeciw niesprawiedliwemu aresztowaniu. Tym socjologom" moesz oeni kady kit. Prorok kitu nie yknie, ale to nie problem. On ma ci zmieni nawiasy, a nie wierzy. Nie chce? Namw wsplnika ze swojej sprawy, eby i on co zmajstrowa przed nastpn rozpraw. Macie czas, a stawka dua. Kilka lat odsiadki do wygrania. Prorok to wie i kiedy wreszcie machnie rk. Powyej opisana metoda wymaga dobrej organizacji i hartu ducha. Jeli wizie ma dostp do skorumpowanego lekarza, ktry moe zawiadczy o jego chorobie, moe osign swoje cele rwnie bez pacenia kosztu samouszkodzenia. Na od Niedomaganie strategiczne 157 dziale chirurgicznym widziaem z bliska rozgrywk prowadzon przez dwch zdeterminowanych maolatw19. Wojtek i Jacek kierowali gangiem rabujcym samochody i stacje benzynowe. Kiedy wjechaem na szpitalk, Wojtek by na wyjedzie po wstrzyku liny w policzek. Do szybko opowiedzia mi o ich wsplnym planie. Po kilku tygodniach do szpitala przywieziono Jacka z oparzeniami na obu nogach. Szybko si zaprzyjanilimy. Kiedy opuszczaem chirurgi, znw spotkaem Wojtka czekajcego na przyjcie na korytarzu szpitalnym. Mia infekcj kolana. Krzykn do mnie z radoci w gosie, e przed chwil rozmawia z proroczk, ktra zmienia im nawiasy! Strategia opniania procesu i nakadania wysokich kosztw na prokuratora przyniosa skutek. Nawiasy Wojtka i Jacka jako przywdcw grupy przestpczej wynosiy pocztkowo dziesi, pitnacie lat. Oczekiwali wyroku w wysokoci dwunastu lub trzynastu lat, bo o tyle wanie wnioskowaa pani prokurator. Byli winni i udowodnienie tego faktu byo dziecinnie proste. Zakadali zatem, e sd uzna ich za winnych. Starali si natomiast wytargowa agodniejsz kwalifikacj swojej dziaalnoci, jako zwykych czonkw gangu, z nawiasami (pi, dziesi lat). Cae ich ycie wizienne byo podporzdkowane realizacji wielkiego planu. W kko uzgadniali samouszkodzenia, wymieniali grypsy i krzyczeli przez okno. Zamierzali dokonywa rotacyjnych samouszkodze a do zmiany kwalifikacji przez prokuratora. Poniewa za trzecim razem pani prokurator zasygnalizowaa gotowo ugody, pierwsza cz ich planu urzeczywistnia si. Zamierzali teraz przyzna si do winy i wyrazi

skruch. Po otrzymaniu spodziewanych omiu lat wizienia planowali uczy si w szkole wiziennej i zachowywa wzorowo, aby otrzyma warunkowe zwolnienie. Poniewa w momencie popenienia przestpstwa byli nieletni, mogli wystpi o warunkowe zwolnienie ju po czterech latach. Taka bya maksymalna stawka do wygrania: cztery lata, zamiast kilkunastu. Rozdzia 8 [Pewien kot] mia specjalnie przygotowany, zabliniony otwr w czaszce (na rodkowej linii czoa, na styku brwi, a wic niewidoczny z zewntrz). W ten otwr umiejtnie wprowadza dugi gwd w taki sposb, aby wszed on pomidzy dwie pkule mzgu, nie czynic szkody, nastpnie zgasza si do lekarza, u ktrego uskarajc si na rne cierpienia i wykazujc nienormalne reakcje twierdzi, e z tego wszystkiego" chcia si zabi i wanie wbi sobie ten gwd do gowy. Transportowano go wtedy do szpitala, gdzie go przewietlano i przygotowywano do natychmiastowej operacji, a on wwczas spokojnie wyjmowa gwd w ustronnym miejscu, owiadczajc nastpnie zdziwionym lekarzom, e ju go nie boli, a gwd znikn (Szaszkiewicz 1997: 91-92). Fundamentem opisanej metody jest pomysowy trik, ktry przekonywajco sugeruje autentyczn chorob. Jeli lekarz zna w trik, diagnoza jest banalna. Jeli go nie zna, najprawdopodobniej nie uda mu si wydedukowa metody symulacji. Wiele najciekawszych metod opiera si wanie na podobnie pomysowych trikach. Nie ma tu zatem miejsca na interakcj strategiczn, za kwesti zasadnicz jest jedynie znajomo lub nieznajomo zastosowanego triku, czyli poziom poinformowania lekarza. Oczywicie kady dowiadczony lekarz staje si podejrzliwy i zaczyna zakada, e dany wizie zapewne symuluje, tylko on nie potrafi rozszyfrowa jego triku. Niedomaganie strategiczne Dowiadczony symulant jest zawsze gotw zaoferowa nowicjuszowi kilka prostych rad: nie mw za duo, udawaj gupiego, nie wychod na spacery, jedz mao. Rady te odzwierciedlaj wiadomo, jak wiele rozmaitych sygnaw naley sfabrykowa, aby mie szans przekonania podejrzliwego lekarza do swojej choroby". Dobry plan dziaania, zdolnoci i wytrwao symulanta maj oczywiste znaczenie, jednak ostateczny sukces zaley rwnie od wielu zmiennych, bdcych poza jego kontrol. Nale do nich lokalne procedury postpowania z chorymi, kwalifikacje profesjonalne personelu medycznego, nastawienie lekarzy, a take wzgldna dostpno specjalistw wewntrz wizienia i na zewntrz. Symulacja majca szans powodzenia musi bra pod uwag wszystkie te zmienne. Choroba bdca optymalnym materiaem na symulacj nie moe stawia moliwociom aktorskim symulanta zbyt wysokich wymaga. Powinna mie duo mikkich charakterystyk, atwych do odegrania. Musi te by odpowiednio powana. Najlepiej, eby chorowanie w warunkach wiziennych grozio delikwentowi mierci. Przede wszystkim nie mog by dostpne testy, ktre pozwoliyby jednoznacznie odrzuci hipotez o chorobie. Symuluje niemal kady wizie podczas niemal kadego kontaktu z personelem medycznym. Niektre symulacje s jednak powaniejszymi przedsiwziciami ni wykrz ywiona twarz i rutynowa skarga na ble w odku. Taka symulacja moe wykorzystywa: twarde symptomy choroby, to znaczy wyniki standardowych testw, takich jak gorczka czy obecno krwi w moczu; mikkie symptomy, ktre mona wyprodukowa zrcznym aktorstwem; opinie przekupionych lub z innych wzgldw pomagajcych lekarzy wiziennych i specjalistw wolnociowych. Typowa symulacja opiera si zazwyczaj na jednej z trzech metod. Wspomagaj j lekkie samouszkodzenia. Poniej przedstawiam kilka konkretnych przypadkw ilustrujcych opisane tu metody. Symulka

Symulacja jest wielowymiarowa. Symulanci mog uywa opisanych tu metod, wykorzystywa badania i opinie przekupionych lekarzy, a take odgrywa cierpienie, ktrego nie doznaj. Ze wzgldu na mnogo opisujcych parametrw modele formalne konkretnych przypadkw symulacji s mao oglne i reprezentuj tylko ten jeden przypadek. Mamy zatem dobry powd, aby piszc o symulacji, zapomnie cakowicie o formalizmie i skupi si wycznie na najwaniejszych prawidowociach empirycznych i opisie konkretnych przypadkw. Rozpatrzmy nastpujc pomysow technik symulacji, do podobn do opisanego wczeniej wytargiwania poyku: 244 Rozdzia 8 Twarde symptomy obserwowane Dowiadczony symulant moe sfabrykowa cae mnstwo symptomw za pomoc prostych narzdzi i lekkich samouszkodze. Do najbardziej uytecznych akcesoriw nale yletka, iga, strzykawka, kawaek oowiu lub grafitu, sl, krew. Nawet woda i powietrze maj swoje zastosowanie. Krew mona doda do kau albo moczu. Mona j te pokn. Celebrak20, mistrz symulacji, uchyla rbka tajemnicy swojej sztuki: Bior ig od strzykawki, ktr si bawiem w celowego, wbijam w y i leci mi krew, prawda? T ig przyuwayem w szpitalu, ma si trik w tym kierunku. Zleciao mi na oko p wiartki krwi do kubka. Dosypuje si troch soli, eby si krew nie zsiada. Winiowie patrz jak zaklci. Zjadem z p kilo chleba, rozpuciem trzy yki soli w wodzie i popiem. A teraz dopiero ykam kubek krwi. Za par minut dostaj silnych wymiotw. Rzygam do miednicy, aby by dowd rzeczowy dla oddziaowego. Kad si na pododze i jcz wniebogosy. [...] Przybiega doktr, bada ttno. [...] To chyba bdzie trzaniecie dwunastnicy, stwierdza (Stwora 1993: 75). Powietrze mona wpompowa w rne czci ciaa: Bior ig od strzykawki, zawsze yletk i ig miaem bezbdnie przymelinowan, przyczam do igy cienk rureczk gumow, ig wbijam pod skr na gowie, wyk do ust i pompuj powietrze pod czaszk. eb robi si momentalnie kwadratowy (ibid.: 117)21. odek jest jedn z ulubionych czci ciaa symulantw: Trudno to wytumaczy, jak si to robi. Po prostu yka si powietrze i wprowadza do odka i jelit. [...] Wpuszczam powietrze do brzucha i ten brzuch ronie mi automatycznie co najmniej jak Niedomaganie strategiczne 159 u kobiety, ktra ma czworaczki. [...] Na czym polega najlepszy trik w caej symulacji? Pacjentowi nie mona zrobi rentgena, bo nie wolno w tym wypadku wlewa choremu tej papki koniecznej przy przewietlaniu jamy brzusznej (ibid.: 105). Rozmaite lekkie samouszkodzenia mog pomc w wirowaniu choroby umysowej. Nastpujcy prosty trik moe wyprowadzi w pole wielu lekarzy: [...] ja w celi wprowadzam sobie cienk ig do szycia w komor sercow. Trzeba tylko wiedzie gdzie, spotykaem ju chopakw, co po trzynacie igie mieli w komorze sercowej. Jak popatrze w rentgen, to taka iga chodzi koo serca jak strzaka szybkociomierza w samochodzie. [...] I wprowadzam ig w ciao, ale uwaam, eby mi nie znikna pod skr. Zostawiam maleki czube-niek, abym mg, kiedy skr nacisn, wycign j z powrotem. Jestem owosiony na piersiach, nikt nie rozpozna. [...] Mody idioto, zwraca si do mnie lekarz, tak sobie zdrowie rujnujesz. A takich jak ja jest w wizieniach setki. Ile maj z nimi kopotu. Owszem, zdarzaj si ludzie chorzy, nie powiem. Ale po wikszej czci to kombinatorzy, symulanci, pajace. W osiemdziesiciu procentach (ibid.: 118).

Dalej maestro wypowiada bardziej oglny pogld, ktry mgby stanowi motto tego rozdziau: Psychiatra co prawda twierdzi, e czowiek normalny nigdy si nie potnie. W tym miejscu z panem psychiatr si nie zgadzam, panie redaktorze. Wszystko sam na sobie przechodziem i nie miaem adnych zaburze psychicznych, chciaem tylko swj cel osign. [...] Nie jestem frajer yka yletki, mam on i dzieci (ibid.: 107). Celebrak symulowa chorob psychiczn za pomoc pozornie przypadkowych samouszkodze, w rzeczywistoci starannie zabezpiecza si przed zranieniem. Aktorstwo Aktorstwo odgrywa najwiksz rol przy wirowaniu. Jednak personel jest w takiej sytuacji niesychanie podejrzliwy, okres obserwacji dugi, a triki majce za zadanie zdemaskowanie sy246 Rozdzia 8 mulantw wyrafinowane. Kolejny z opisywanych symulantw mdrze wybra chorob ze wszystkimi cechami zaburze umysowych, lecz bez towarzyszcych kopotliwych problemw22. Wysokiej klasy zodziej - Francuz" - specjalizowa si w okradaniu aktorek, piosenkarek i cudzoziemcw odwiedzajcych komunistyczn Warszaw. Wysoki i przystojny, z manierami i ujmujc osobowoci, mwi biegle kilkoma jzykami. Zwierzy mi si, e po raz pierwszy zauway symptomy choroby Parkinsona, kiedy zacza mu sprawia kopoty palcwka, stanowica rutynowe wiczenia siedzcych kieszonkowcw, ktrzy nie chcieli wyj z wprawy. Francuz" skontaktowa si z lekarzem dopiero wtedy, kiedy upad na spacerniaku i zrani si w gow. Wwczas, po krtkim badaniu lekarskim, zosta skierowany na oddzia chirurgiczny szpitala wiziennego na Rakowieckiej. Sztywne i wykrzywione szpony Francuza" trzsy si mimowolnie podczas naszych dugich sesji bryda, kiedy z wielkim wysikiem usiowa prosto utrzyma karty. Porusza si wolno i niezgrabnie po celi, a prby wyjcia na spacer koczyy si fiaskiem. Upad kilka razy, lecz zawsze odrzuca pomoc. Nigdy si nie skary. Lekarzom i pielgniarkom powtarza ten sam dowcip: Tracicie tylko czas. Dajcie mi pudeko relanium i bdzie po sprawie". Opuciem chirurgi niedugo po pierwszej konsultacji Francuza" w klinice wolnociowej. Pocztkowo odmawia wyjazdu na konsultacj, gdy ba si zobaczy wolno. I rzeczywicie, pierwszy wyjazd wpdzi go w tak depresj, e lekarze poprosili dyskretnie wspwiniw, aby mieli na baczenie. Obawiali si samobjstwa dokonanego pod wpywem impulsu. Pniej oywi si i zacz opowiada o profesorze, ktry go bada. Spdza godziny analizujc jego sowa. Zrozumielimy, e Francuz" podczas konsultacji zarazi si chorob, ktrej obawia si najbardziej: nadziej. Mniej wicej trzy miesice po moim zwolnieniu i niecae cztery po poegnaniu z Francuzem" natknem si na niego w trakcie zakupw na Bazarze Ryckiego, przycigajcym jak magnes drobnych zodziejaszkw i kieszonkowcw. Francuz" Niedomaganie strategiczne kluczy z gracj midzy straganami, stawiajc dugie, spryste kroki. Zatrzymaem si zaszokowany i patrzyem na niego z otwartymi ustami. Musia ktem czujnego oka dostrzec czyje nage zatrzymanie, bo zaraz spojrza w moj stron, stan, zamruga - i odwzajemni moje zdumienie. Stalimy przez sekund, patrzc na siebie tpo, a zrozumiaem, e by rwnie zaskoczony jak ja, gdy zobaczy swojego umierajcego na raka kolek wolnego, ywego i oglnie w niezej formie. Oszust nabra socjologa, ale i socjolog oszusta. Poszlimy szybko dalej nie zamieniajc sowa.

Francuz" by jedynym pacjentem szpitalki, ktrego pocztkowo sklasyfikowaem jako majcego motywacj do symulowania i nie symulujcego. Fantastycznie odegra swoje wielomiesiczne przedstawienie. Na kolekach i personelu wywar wraenie, e nie zaley mu na wolnoci, e utraci, a potem znw odzyska nadziej. Zapewne pomaga mu partner na wolnoci, specjalista z kliniki i lekarz wizienny. Jego choroba zostaa starannie dobrana. Po naszym spotkaniu signem po podrczniki medyczne. Okazao si, e nie ma adnych testw laboratoryjnych mogcych wykry chorob Parkinsona! Zatem dobre aktorstwo, wsparte przychyln opini specjalisty, wystarczyo do wyprodukowania odpowiedniej dokumentacji. Francuz" mia siedzie dziewi lat. Wyszed po niecaych piciu. Dokumenty specjalistyczne Kolejny opis ilustruje wykorzystanie testw i opinii specjalistycznych. Jest to mj wasny przypadek, oparty na nowotworze trzustki, na ktry chorowaem siedem lat wczeniej. Nowotwr taki zostaje zazwyczaj pno zdiagnOzowany i rokowania pechowca, ktrego zaatakuje, s marne. Szansa przeycia piciu lat po diagnozie jest szacowana na 2-4%. Historia mojej choroby zostaa wykorzystana w celu wyprodukowania dokumentacji wiadczcej o niepenym wyleczeniu. Od momentu aresztowania miaem cierpie na czste ataki zapalenia trzustki (pancre-atitis). Pancreatitis trudno zdiagnozowa, poniewa symptomy przypominaj objawy wielu innych chorb ukadu pokarmowego. Nieleczone schorzenie moe spowodowa mier pacjenta. Dua szansa mierci pacjenta, wsparta odpowiedni dokumen 248 Rozdzia 8 tacj, sprawia, e administracja wizienna i prokuratorzy s bardziej otwarci na warunkowe zwolnienie z wizienia. Pomys wykorzystania dawnego nowotworu spontanicznie zasugerowaa moim rodzicom, lekarzom, pielgniarka w areszcie na Biaoce, z ktr si skontaktowali. Gotowo do pomocy zadeklarowana przez pielgniark oraz wczonych pniej w spraw lekarzy bya ewidentnie motywowana solidarnoci zawodow suby zdrowia i politycznym charakterem sprawy. Na adnym etapie mojej symulacji nie zaproponowano apwki. Personel medyczny w PRL-u pnego komunizmu mocno wspiera Solidarno. Winiowie polityczni po opuszczeniu wizienia zazwyczaj otrzymywali od najlepszych specjalistw oferty bezpatnego wyleczenia zbw i oglnie podreperowania wycieczonego organizmu. Pierwszym krokiem byo przeniesienie mnie z izby chorych na Biaoce do szpitala na Rakowieckiej. Tam zapewniono mi pomoc lekarza, ordynatora oddziau chirurgicznego. Moj rol byy lekkie samouszkodzenia i produkowanie odpowiednich symptomw, takich jak twardy brzuch (duo wieego chleba), biegunka (osolona woda) czy gorczka (celowe przezibianie si). Regularnie zapisywaem si na wizyty do lekarza i skaryem na ble w okolicy trzustki i oglne zmczenie. Znaczenie tych zabiegw nie byo due i suyy bardziej zapewnieniu alibi i komfortu dziaania lekarzom, ktrych zadaniem byo spreparowanie kluczowej dokumentacji. Na oddziale chirurgicznym aresztu na Rakowieckiej byem pod opiek ordynatora, z ktrym wczeniej skontaktowa si mj ojciec, rwnie chirurg. Lekarz ten zasugerowa kilka godnych zaufania osb w klinice onkologicznej na Wawelskiej w Warszawie. Po kilkutygodniowej obserwacji" w szpitalu wiziennym da mi skierowanie na dodatkowe testy w klinice u lekarzy, z ktrymi wczeniej rozmawia mj ojciec. Uzbrojony konwj dwa razy transportowa mnie w kajdankach na Wawelsk. Testy krwi, badanie ultrasonograficzne i tomograficzne potwierdziy powracajce epizody pancreatitis, mogce doprowadzi w warunkach wiziennych do mierci. Towarzyszcy mi konwojenci ze Suby Bezpieczestwa zostali odpowiednio potraktowani przez personel kliniki. Pielgniarka w klinice kazaa im sta, mnie natomiast poprosia,

Niedomaganie strategiczne 162 ebym usiad. Dowdca konwoju nie zgodzi si zostawi mnie samego nawet podczas przewietlenia i w ten sposb nieomal zapobieg wysaniu mojego grypsu przez uczynn pani doktor z radiologii. Po przewietleniu usysza pytanie: Gdzie pan mieszka?". Po odpowiedzi, e na kocu miasta, pada cierpka rada pani doktor, e to wietnie, bo wanie zosta napromieniowany i aby si wywietrzy, powinien do domu wrci pieszo. I ma te spacery powtarza przez tydzie. Jest pan onaty? Tak? Ma pan dzieci? Nie? To niech pan si przez miesic nie zblia do ony, bo nie bdziecie mogli mie dzieci". Przygnbiony esbek nie odezwa si ani razu w drodze powrotnej. Suba Bezpieczestwa nie ograniczya si do zapewnienia eskorty. Po wydaniu skierowania jeden z korytarzowych zaczepi mnie od niechcenia i zagadn: Ordynator opowiada, e studiowa razem z twoim ojcem. Prawda to?". Udaem zaskoczonego tym, e si w ogle znaj i zaczem gono spekulowa, e moe ordynator zaatwi mi w takim razie duszy pobyt na chirurgii. Poprosiem te korytarzowego o pomoc w zorganizowaniu rozmowy z ordynatorem. Pomoc zostaa obiecana, lecz oczywicie nie zmaterializowaa si w aden sposb. Mj ojciec podczas widzenia powiedzia mi natomiast, e on i ordynator studiowali w rnych miastach. Pniej dowiedziaem si, e ich spotkania odbyway si w najgbszej tajemnicy. Historyjka o wsplnych studiach bya prb wysondowania mnie, czy wizienna suba zdrowia nie zaangaowaa si przypadkiem w plan pomocy politycznemu. Po mniej wicej trzech tygodniach zostaem zwolniony ze wzgldu na stan zdrowia. Wedug mojej oceny symulacja zaoszczdzia mi od dwch do siedmiu miesicy pobytu w wizieniu, w zalenoci od tego, czy zostabym objty amnesti. Pniej okazao si, e zapewne mogem siedzie miesic krcej. Cay biurokratyczny cykl od aresztowania do ustalenia, e winia naley zwolni z powodw zdrowotnych, trwa zatem cztery miesice. Ostateczna diagnoza sugerujca zwolnienie zostaa opniona ze wzgldu na moje nazbyt przekonywajce odgrywanie roli chorego na Biaoce. Skierowanie na obserwacj na Rakowieck nie zostao bowiem wystawione przez lekarza, z ktrym rozmawiaa w zaufaniu pielgniarka, lecz podczas rutynowej wizyty u innego lekarza. Lekarz ten decyzj podj na 162 Rozdzia 8 podstawie niekwestionowalnych dowodw przeszej choroby, swojego badania, faktu regularnych wizyt i powtarzajcych si utyskiwa delikwenta oraz zapewne tego, e byem winiem politycznym. Skierowa mnie jednak na obserwacj na oddzia wewntrzny, gdzie nie byo zaufanych lekarzy. Transport na chirurgi z oddziau wewntrznego zaj miesic. Wwczas posza w ruch procedura obserwacji w szpitalu wiziennym, skierowania do kliniki oraz sfabrykowania dokumentacji zmuszajcej prokuratora do uchylenia sankcji23. Zrekonstruowane z pomoc notatek Mikoaja Kamiskiego (zob. 1985). Rozdzia 9 Wyjazd Wolno przychodzi znienacka do aresztu. Przynosi j zwykle wraz z obiadem krzywo umiechnity gad, wrczajc nieufnemu winiowi paczk wolnociowych ubra zdeponowanych w wiziennej przechowalni. Postanowienie o zwolnieniu solennie stwierdza, e przyczyny dla ktrych zastosowano tymczasowe aresztowanie, ustay". Ta standardowa formua w rwnym stopniu uzasadnia zwolnienie jak informacja o zaistnieniu powanych przyczyn" uzasadnia aresztowanie. Nieszczni prokuratorzy PRL-u tworzcy w pocie czoa dziesitki postanowie dziennie! Co za pech, e socjalizm realny upad tu przed er komputerw osobistych. O ile sprawniej mona by aresztowa podejrzanych o popenienie czynw o znacznym stopniu spoecznego niebezpieczestwa" i utrzymywa w mocy rodki zapobiegawcze uywajc funkcji kopiuj" i wklej" w Wordzie, zamiast dawa wnioski do przepisywania milicyjnej maszynistce!

Pierwsz reakcj zszokowanego winia bywa atak niepokoju. Co, ju? Tak nagle i po prostu? Wszystkie jego plany handlowe le w gruzach. Starannie wypracowywane kontakty i pieczoowicie houbione znajomoci trac w mgnieniu oka warto. U mnie krtka erupcja euforii przerodzia si po chwili w bolesny zawd badacza odrywanego si od przedmiotu studiw. Przecie nie zakoczyem jeszcze bada! Wanie dostaem nowy zapas herbaty i papierosw oraz gruby, czysty brulion. Peen energii zamierzaem otwarcie zwerbowa moich kolekw - wamywaczy, zodziei i mordercw - do pomocy w badaniach. Ze starszyzn celi umwiem si ju na specjalne sesje bajery, w czasie ktrych mielimy omawia hierarchi wadzy Rozdzia 9 grypsujcych w rnych wizieniach. Dwch flegmatycznych wytwrcw fajansu zaczo ju u chleb pod moje nastpne zamwienie: pi malekich figurek Kaczora Donalda i Myszki Miki w kajdankach, bdcych szlagierem ich oferty. Z zamwieniem wartym cay karton sportw byem ich najlepszym klientem. Za kolejne dwa kartony Chopin" zgodzi si przepisa do mojego brulionu wszystkie wizienne piosenki i przerysowa motywy tatuay ze swojego pilnie strzeonego sztambucha. Nawet dorzuci mi zestaw kolek do dziargania. Przyrzekem mu solennie, e nie wykorzystam ich do zaoenia konkurencyjnego biznesu. Nagle wszystkie te ustalenia wyday mi si miertelnie wane. Chciaem poprosi stranikw, eby pozwolili mi jeszcze zosta cho na weekend. Niestety, nie miaem ju pienidzy, aby ich przekupi. Po chwili szok ustpuje miejsca trzewemu planowaniu szczegw zwizanych z wyjciem. Koo pryczy oszoomionego perspektyw wolnoci szczliwca gromadzi si mae stadko wiziennych spw. Ceremonialnie skadaj mu gratulacje, przypominaj o czcych ich serdecznych wizach, poklepuj kordialnie po plecach. Ich oczy bdz tymczasem po jego zapasach papierosw i tubkach pasty do zbw, szacuj zasoby herbaty i cukru. Wszystkie te dobra, bezcenne jeszcze rano, stay si ju dla ich posiadacza niemal bezuyteczne. Jak tylko oprzytomnieje, zaraz to sobie uwiadomi. Moe na fali euforii odpali im co za darmo albo moe ubij z nim wietny interes? Tak si zazwyczaj dzieje i wikszo wiziennego majtku zostaje na wyjedzie wymieniona na fajans lub po prostu rozdana fflom. W kolejnym kroku trzeba ukry manele do przeszmuglowa-nia na wlk. Przede wszystkim ukryem w spodniach najcenniejsze skrawki papieru z grypsami i wiziennymi anegdotami. Stranicy rzadko kipiszuj na wyjciu. Zwykego gada nie obchodzi, co wynosisz. Cywiln koszul zaoyem na wizienn, kaniok skitraem w kiesze, a za pasek upchnem aluminiowe talerze i sztuce. Na wierzch woyem jeszcze kurtk. Jeli nie bdzie specjalnej kontroli, wcign brzuch i wszystkie te pamitki wyjad ze mn. Nawet nie zdaem sobie sprawy, e to kradzie. Moja pierwsza i pewno ostatnia. Potem posypay si proby od kolekw. Niektrzy z nich w popiechu zapisy Wyjazd 253 wali grypsy i prosili o ich dostarczenie. Miaem nieskaziteln reputacj i wielu grypsujcych odwayo si zawierzy mi swoje sekrety. Podekscytowani winiowie oczekujcy zwolnienia czsto wpadaj w trans sowo toku. Razem ze mn wychodzi Wieniak" z zajcz warg. Zosta zatrzymany za kradzie koguta, ale - jak kocham wolno!" - to bya zwyka kura, a on chcia j tylko pogaska. Ci pieprzeni komunici, kurwa twoja ma, jorgnli si, e mj wujek by w Solidarnoci. Jestem winiem politycznym. Takim samym, jak ty, Student". Wieniak" dosta postanowienie o zwolnieniu poprzedniego dnia, ale nie byo nikogo, kto mgby wyda jego rzeczy. Na Rakowieckiej czasem to si zdarza. Wyjcia s przewanie w pitki. Stranikom wygodniej jest otwiera przechowalni raz lub dwa razy w tygodniu. Prokuratorzy wsppracuj z nimi i

rutynowo podpisuj wszystkie postanowienia w pitek rano lub w czwartek po poudniu. Jeli jakie przyjdzie wczeniej, zwykle opnia si je o dzie czy dwa. Jako odszkodowanie za dodatkowy dzie w kryminale Wieniak" dosta p litra mleka wicej na niadanie. Znajome skrzypienie rozkluczanej klapy oznajmio ostateczne poegnanie. Grypsujcy z mojej celi ustawili si w wski szpaler od okna do klapy, rolujc rczniki w marchewy i zakadajc glany. Dwa dugie rzdy winiw przygotowyway si do ostatniego wiziennego rytuau, podmiewajc si i obdzielajc kuksacami. Dla nich nasz wyjazd by tylko krtk przerw w monotonnej rutynie zwykego dnia. Stalimy z Wieniakiem" pod oknem, naprzeciwko klapy, opierajc si o tygrysw i przyciskajc do piersi nasze mandury. To nie bya maskarada chrztu. To byo poegnanie, ostatni rytua grypsujcych. Za chwil dosign nas prawdziwe uderzenia i kopniaki. Gad wykrzykn nasze nazwiska i imiona ojcw. Wieniak" pierwszy wkroczy w szpaler. Gdy rzuci si w stron bramy, grypsujcy zaczli wali go po plecach mokrymi marchewami, kopa w zadek, wymachiwa na olep rkoma w nadziei ulokowania solidnego kuksaca gdzie pod ebrami. Wypierdala std! Nie wracaj tu nigdy, Wieniak! ebym ci tu wicej nie widzia, Student!". Wyadowywali swoj frustracj i rozczarowanie, e to kto inny, a nie oni wychodzi na wolno. No i, 254 Rozdzia 9 oczywicie, mocne walnicie wychodzcego winia zwiksza szanse na swj wasny wczeniejszy wyjazd. Znudzony stranik stojcy w otwartej klapie apatycznie przyglda si dobrze znanemu widowisku. Kiedy Wieniak" skoczy do wyjcia, wpad mi do gowy doskonay pomys. Rzuciem si tu za nim, w nadziei, e nikomu nie uda si wystarczajco szybko odwin ponownie rcznika czy wymierzy powtrnego kopniaka. Trzymaem si jaki metr za nim, prawie siedzc mu na plecach. Gad zamkn za nami klap i umiechn do mnie przyjanie. Mody chopak, pewno wzili go na sub zastpcz z wojska, na kadym kroku stara si okaza sympati politycznemu. Wieniak" oddycha ciko, wycierajc krew z rozbitej zajczej wargi, szczliwy, e ju po wszystkim. Zrobio mi si go al. Mnie nikt nawet nie dotkn. Pi miesicy wczeniej czubym si winny. Opadyby mnie wtpliwoci. A moe powinienem by solidarnie poczeka na swoj kolej, zaprotestowa, pj godnie wyprostowany nie zwaajc na razy. Teraz czuem niedba dum z szybko podjtej trafnej decyzji. Z zasuonego sukcesu strategicznego. Z dobrego kawau sprawionego kolekom. Grypsujcy musi radzi sobie w kadej sytuacji. Jeszcze wbiegajc w klap przechwyciem strzpki komentarzy Oesz ty w mord, Student, skurw...". Zauwayli. Oczywicie, e zauwayli. Jak wszystko co wane, pomysowe, zabawne. Wyjecha jak grypsujcy". Po czym zanotowali w pamici kolejny trik. Na wypadek, kiedy ta wymarzona, wyniona chwila i dla nich stanie si rzeczywistoci. Postscriptum Warianty i ewolucja subkultury grypsowania Warianty lokalne i modyfikacje Normy grypsowania nakazujce pewne zachowanie zale, jak wszystkie kody zachowania, od okolicznoci. Rwnie ich re-strykcyjno jest zmienna. Stopie przestrzegania norm jest funkcj interesw jednostek oraz subiektywnych interpretacji. Dugie przebywanie winiw w jednej celi, w przeciwiestwie do pracy lub nauki na zewntrz, wzmacnia kod. Kolejnym czynnikiem jest rozmiar celi. Na stodoach i, oglnie, w wikszych celach subkultura kwitnie. Im wicej maolatw, tym bardziej brutalnej wersji subkultury mona si spodziewa. Z kolei wiksza proporcja recydywistw w celi sprzyja rozlunieniu norm, a nawet pojawieniu si pewnej autoironii i dystansu do grypsowania, bowiem erka potrafi siedzie. Do najwaniejszych zmiennych wpywajcych na restrykcyjno norm mona zatem zaliczy: stopie koncentracji rnego rodzaju aktywnoci w celi lub poza ni;

rozmiary celi; wiek winiw; zasig wpyww grupy frajerw i innych kast; rodzaj wizienia; organizacj ekonomiczn wizienia, wyznaczajc sposb pozyskiwania przez winiw dbr (zob. Moczydowski 1992); stopie kontroli administracyjnej w danym wizieniu. Inne, rzadziej spotykane czynniki mog by rwnie istotne. Na przykad obecno winiw politycznych agodzi naj256 Postscriptum ostrzejsze normy, a szczeglnie te regulujce relacje midzy grypsujcymi a frajerami albo cwelami. W niektrych celach, sytuacjach lub porach dnia kod ulega automatycznemu rozlunieniu czy zaostrzeniu. wiadomo lokalnych lub chwilowych fluktuacji jego siy stanowi element subkultury. Sia kodu jest odzwierciedlona w bajerze. Oprcz typowego kodu, opisanego we wczeniejszych rozdziaach, istnieje kod luny. Dopuszcza on osabienie norm trudnych do przestrzegania w danej sytuacji oraz agodzi sankcje. Luniejszy kod jest rutynowo wprowadzany w wiziennych szpitalach i zakadach psychiatrycznych. Luny kod pojawia si take wtedy, gdy frajerzy s zbyt silni, aby przestrzega zasad dotyczcych separacji i wykorzystywania. Tak wic w celach frajerskich mona zobaczy grypsujcych i frajerw jedzcych przy jednym stole. Przy lunym kodzie edukacja wieaka zazwyczaj zwalnia lub nawet zatrzymuje si. Surowy lub sztywny kod albo te ostry rygor zakada bezwzgldne przestrzeganie norm symbolicznych i jzyka. Czsto jest obecny w celach lub blokach wiziennych z najmodszymi winiami. Moe zosta wprowadzony czasowo podczas Ameryki, aby przyspieszy socjalizacj wieaka. W wypadku ostrego rygoru karze si najmniejsze odstpstwa od zasad bajery i innych norm. Jego wystpowanie jest pozytywnie skorelowane z si wadzy grypsujcych. Najbardziej radykaln wersj kodu sztywnego jest kopytkowanie. Motywacje winiw do przestrzegania kodu s funkcj okolicznoci. Norma moe zosta nagita, gdy koliduje z wanymi interesami wpywowych grypsujcych. Stosunkowo najmniejsze pole do interpretacji obejmuje najwaniejsze normy regulujce stosunki homoseksualne, dotykanie penisa, utrzymywanie wyranego dystansu spoecznego w stosunku do cweli oraz bezwarunkowy zakaz donoszenia. Surowo s rwnie przestrzegane normy brudnej fizjologii, cho sankcje za ich zamanie s mniejsze. Normy zachowania dystansu spoecznego w stosunku do frajerw s bardziej wraliwe na rozkad wadzy w celi i maj tendencj do rozluniania si z upywem czasu spdzonego przez frajerw i grypsujcych w jednej celi. Oglnie biorc, przestrzeganie norm symbolicznych w znacznym stopniu zaley od kontekstu. Takie normy s bardziej podatne na Warianty i ewolucja subkultury grypsowania 257 interpretacje i manipulacje oraz atwiejsze do zawieszenia ni normy regulujce najbardziej praktyczne aspekty stosunkw homoseksualnych lub donoszenia. Podobne zachowanie moe by zinterpretowane diametralnie odmiennie w rnych okolicznociach. W celi 6 podaem rk znajomemu frajerowi-bibliotekarzowi. Ostra reakcja grypsujcych bya natychmiastowa. Moje nocne szkolenie na grypsujcego zostao zawieszone i zaczem by traktowany jako potencjalny frajer. W celi 8, w ktrej miaem podobny status wieaka i potencjalnego frajera, podaem na wyjedzie rk wszystkim wspwiniom. Trzech z czterech grypsujcych przyjo ucisk i tylko jeden, po chwili wahania, odmwi. W celi tej kod by sabszy i nikt nie by szczeglnie zainteresowany

cisym przestrzeganiem norm symbolicznych. W celi 6 mj bd by ukoronowaniem szeregu niezgrabnoci i wychy. Zosta wykorzystany przez lokalnego mciciela do jego wasnej gry. W tej celi podanie rki na wyjedzie nie miao sensu. Byo oczywiste, e caa semka grypsujcych w celi odmwiaby. Przed rokiem 1985 wyksztaci si bardzo interesujcy mechanizm chronicy grypsujcych przed atakami innych grup lub administracji. W uzasadnionych przypadkach lokalna starszyzna zacza zwalnia grypsujcych z przestrzegania niektrych norm. Cho interwencje byy nieczste, mechanizm decyzyjny by do elastyczny. Z przypadkiem zawieszenia normy brudnej fizjologii zetknem si podczas pobytu na oddziale chirurgicznym szpitala wiziennego na Rakowieckiej. Pewien frajer z celi 12 cierpia na niedrono jelit. Chirurdzy wizienni wykonali zabieg en-terostomii, formujc mu z boku przetok, bdc zastpczym odbytem. Przedueniem odbytu bya plastikowa torebka. Frajer nie mg kontrolowa puszczania gazw, ktre na domiar zego uaktywniay si podczas jedzenia. Stworzyo to oczywisty problem dla caej celi. Zmiana czasu posikw dla frajera zostaa odrzucona jako zbyt niewygodna. Po krtkich konsultacjach starszyzna oddziaowa pozwolia grypsujcym na jedzenie bez zwracania uwagi na okazjonalne popierdywanie. Niewtpliwie decyzj t uatwi fakt, e torebka bya szczelnie zamknita i zapachy pozostaway w rodku. Zamiast anonsowania zamia 258 Postscriptum ru puszczenia gazw frajer zosta zobowizany do anonsowania zmiany torebki. Do najwikszego, jakie znam, odstpstwa od norm kodu doszo na Rakowieckiej trzy lata przed moim aresztowaniem. Przybycie Jzefa Koryckiego, zwanego Janosikiem Podlaskim", doprowadzio do burzliwej debaty z udziaem caej grypsujcej starszyzny na Rakowieckiej i zakoczyo si tymczasowym zawieszeniem jednej z najostrzejszych norm grypsowania: dotykania penisa innego winia. ycie i powolna agonia Janosika" stay si jedn z najwikszych legend Rakowieckiej. Jego historia zasuguje na osobn opowie1. Prywatna wojna Janosika Podlaskiego" z komunizmem Urodzony w 1933 roku Jzef Korycki cae ycie wystpowa przeciwko wadzy komunistycznej. Zakada organizacje antykomunistyczne i walczy o przetrwanie w komunistycznych wizieniach. Jego prywatna wojna z systemem rozpocza si w momencie dezercji z obowizkowej suby wojskowej. Gdy ucieka z jednostki, wzi ze sob zakadnika, ktrym by radziecki pukownik. Mia szczcie, e ucieczka przypada akurat na postalinowsk odwil. Dosta krtki wyrok. Kiedy po szeciu miesicach spdzonych w ziemiance wyszed na wiat, las obsypany niegiem wyda mu si nierealn bajk. Po wprowadzeniu przez generaa Jaruzelskiego stanu wojennego w 1981 roku Janosik" rozwaa wysadzenie ekspresu Mitropa" relacji Mo-skwa-Berlin, ktry przewozi rodziny sowieckiego personelu wojskowego. Zdoby nawet dynamit i zaplanowa ca logistyk ataku. Podobno to przyjaciele z Solidarnoci przekonali go do porzucenia pomysu masowego terroryzmu. Swoj ostatni bitw wyda Janosik" komunizmowi w roku 1979, miesic po opuszczeniu wizienia. Wykorzysta stary pomys swoich poprzednikw z lasu Sherwood i z Podhala, Warianty i ewolucja subkultury grypsowania 259 zapracowujc sobie tym samym na przydomek. Okrada komunistyczne pastwo i rozdawa jego majtek biednym chopom. Kad akcj rozpoczyna nieoczekiwan wizyt u sotysa znanego z komunistycznych sympatii. Rubaszny olbrzym z kaasznikowem na plecach paradowa niedbaym krokiem przez wiosk do soectwa i da komunistycznych pienidzy. Osobisty majtek sotysa nie interesowa go. Nastpnie rozdawa zdobyczny grosz rolnikom lub nakazywa im kupi traktor dla caej wioski, figlowa z wioskowymi dziewuchami, jad,

pi i znika. Przed odejciem nakazywa sotysowi, by zoy rezygnacj. Sotysi potulnie wykonywali jego rozkazy. Nigdy nie musia skada powtrnej wizyty. Janosik" starannie planowa akcje i dugo udawao mu si unika kopotw. Rabowa na Podlasiu, w biednym regionie wschodniej Polski, gdzie wioski nie miay telefonw, a drogi niewiele zmieniy si od czasw jego imiennika. Komunistyczna milicja nigdy nie zdaa na czas. Chopi go ubstwiali i wspierali, jak tylko mogli. Karmili go i dawali bro zakonserwowan i zakopan po wojnie na wszelki wypadek". Pewnego razu delegacja rolnikw zaoferowaa Janosikowi" sowiecki czog T-34, starannie ukryty w stodole. Podczas inspekcji okazao si, e czog by w niezym stanie technicznym, ale brak amunicji uczyni go bezuytecznym. Po trzech latach ukrywania si gadulstwo przygarnitego chopaka sprowadzio nieszczcie. Czternastego maja 1982 roku setki milicjantw i onierzy w czogach i helikopterach najechay jego kryjwk. Gdy ptla zacienia si, Janosik" zdecydowa, e nie wemie na swoje sumienie niczyjej mierci. Przed kryjwk bdzio po omacku kilku szeregowcw, atwy cel dla jego kaasznikowa. Zamiast do nich strzela, uklk na ziemi, pooy kaasznikowa przed sob, przeegna si i paln sobie w eb z sowieckiego nagana. Cztery dni pniej obudzi si w szpitalu na Rakowieckiej. Jakim cudem przey. Mia sparaliowan lew stron ciaa, praw rk w gipsie, a w gowie tkwia kula. Podobno milicjanci chcieli go dobi, ale interwencja wojskowego oficera ocalia mu ycie. Ostatni rozdzia ycia Janosika" rozegra si w wiziennym szpitalu. Prokurator wraz z Janosikiem" umieci w izolatce opnionego w rozwoju frajera, ktremu obieca wolno Postscriptum w zamian za uduszenie sparaliowanego bandyty. Starszyzna grypsujcych zareagowaa byskawicznie: ogoszono, e mier Janosika" bdzie oznacza automatyczn egzekucj jego zabjcy. Frajer zrezygnowa i w kocu zacz nawet pomaga wspwiniowi. Wkrtce obydwaj zostali przeniesieni do zwykej szpitalnej celi z wikszoci grypsujcych. Pielgniarki karay Janosika" na swj sposb i ignoroway jego proby o podanie do ka basenu. Poniewa obie rce mia niesprawne, oddawa ka i mocz do ka. Bielizn i pociel zmieniano mu raz dziennie. Kod zabrania grypsujcym wspwiniom udzielenia mu pomocy. Janosik" zna zasady i nie narzeka. Roztrzaska gips na prawym ramieniu i za pomoc wicze prbowa odzyska si w rku. Podczas prb lewa, sparaliowana, rka zsuna si z ka i zamaa. Personel szpitalny nie interweniowa i rka zrosa si powoli sama. Nikt nie usysza z jego ust najmniejszej skargi. aosna kondycja Janosika" poruszya wyobrani i serca grypsujcych i postawia przed lokaln starszyzn powany dylemat. Nikt nie mia wtpliwoci, e Janosik" by wymienitym bandyt, zagorzaym antykomunist, lojalnym kolek, twardym jak skaa. By ucielenieniem wszystkich zmitologi-zowanych wartoci grypsowania. Mia nieskaziteln reputacj, potwierdzon przez liczne relacje telewizyjne i artykuy prasowe. Bez wtpienia zasugiwa na pomoc. Jednak udzielenie skutecznej pomocy oznaczaoby zamanie jednej z najwaniejszych norm grypsowania i konieczno dokonania fundamentalnych przewartociowa. Czy grypsujcy moe wsun basen pod sparaliowane ciao wspwinia? Czy moe umieci penisa cierpicego koleki w kaczce? Czy udzielenie pomocy herosowi zbjw usprawiedliwia zamanie podstawowych norm? Takie pytania zaprztay umysy grypsujcych w wizieniu na Rakowieckiej pn wiosn 1982 roku. Starszyzna z celi Janosika" nie rozwizaa skomplikowanego dylematu. Nie podoali mu rwnie grypsujcy z caego oddziau chirurgicznego. Zawieszenie fundamentalnej normy bez odpowiedniej konsultacji byo ryzykowne i mogo przynie degradacj caej celi lub oddziau. W takiej sytuacji przypadek Janosika" trafi do najwyszej instancji, do debaty przystpia caa starszyzna z Rakowieckiej. Przez kilka dni w grypsach Warianty i ewolucja subkultury grypsowania

168 wysyanych przez korytarzowych i przez przebitki omawiano wycznie problem Janosikowego" penisa. W kocu starszyzna z Rakowieckiej jednogonie uzgodnia ostateczny werdykt i uchwalia protok dziaania. Zdecydowano, e upokorzenie ksicia rabusiw stanowio wiksz ujm dla grypsujcych z Rakowieckiej ni zamanie zasady dotykania penisa. Grypsujcy z celi Janosika" otrzymali precyzyjne instrukcje. Jeli w celi by cwel, grypsujcy powinni zmusi go do usugiwania sparaliowanemu bandycie, w przeciwnym wypadku wyznaczony grypsujcy mia obowizek informowa gono personel szpitala o potrzebie Janosika". W razie braku reakcji personelu grypsujcy mg przystpi do dziaania. Jeli grypsujcy w celi byli w dobrej formie, przenosili go do kcika, by samodzielnie nakarmi jaruzela. Jeli grypsujcy byli za sabi, jeden z nich przynosi basen. Penisa Janosika" mona byo dotkn przez papier toaletowy. Grypsujcy zastosowali si do polecenia starszyzny. Przez kilka miesicy, do czasu, gdy Janosikowi" wyzdrowiaa prawa rka, grypsujcy z jego celi na zmian wykonywali obowizki zastpczych pielgniarek. Ewolucja subkultury grypsowania Przeledzenie ewolucji kodu jest niezwykle trudne. Literatura jest skpa, a ze wzgldu na tajno norm grypsowania oraz rutynowe metody wprowadzania osb postronnych w bd niektre kluczowe zjawiska z przeszoci nie zawsze byway waciwie interpretowane. rdem stosunkowo twardych danych s sowniki wizienne, oferujce cenny materia etnograficzny. Sowniki Henryka Michalskiego i Jacka Morawskiego (zob. 1971) oraz Klemensa Stpniaka (zob. 1993) dobrze opisuj wiele norm kodu i terminw jzyka ptajnego. Brakuje w nich jednak opisu tajnych zasad i norm. Gierki, bdce podstawowymi testami twardoci i sprytu wieaka, s definiowane jako gry, w ktre winiowie graj dla zabawy" (ibid.: 157) lub zwyczajowe metody zastraszania nowych winiw" (Michalski, Morawski 1971: 69). Przecwelanie utosamia si z gwatem (zob. ibid.: 22). Zamiast bajera" uywa si porzuconego przez 169 Postscriptum grypsujcych w latach siedemdziesitych terminu grypsera". Interesujce jest jednak to, e sowo grypsera", uywane zarwno przez badaczy, jak i niegrypsujcych oraz personel, jest bardziej popularne ni bajera". Niewykluczone, e kiedy wyprze to drugie z obiegu. Podobnie grypsujcego nazywa si czasem grypserem, cho pojcie to od lat siedemdziesitych oznacza chorgiew, zdegradowanego byego grypsujcego podszywajcego si pod grypsujcego (zob. Stpniak 1993: 172-173). Sygnalizacyjna funkcja bajery rwnie nie zostaa prawidowo odczytana. Mona odnale definicje typowych bluzgw, ale nie ma opisu uniwersalnych uzasadnie wykluczania niektrych bluzgw jako obraliwych i dopuszczania innych (zob. Michalski, Morawski 1971:16-17; Stpniak 1993:45). Z kolei sownik Macieja Szaszkiewicza (zob. 1997), obejmujcy opis rnych aspektw subkultury, podaje bardziej precyzyjne rekonstrukcje rnych zachowa i norm. Poniewa proces zbierania informacji by rozoony w czasie (od poowy lat siedemdziesit do lat dziewidziesitych), nie jest jednak jasne, z jakiego okresu pochodz rne podawane przez autora fakty. Mimo ubstwa danych niektre fakty mona zrekonstruowa. Tajifrwszy etan w ewolucji subkultury grypsujcych mona uzna wyonienie^st"uniwersalnych norm z bardziej elitarnego kodu zodziei. Etap drugi przynis pragmatyzacj li i dalsz demokratyzacj pocztkowo elitarnej subkultury. * Z relacji winiw politycznych odbywajcych dugie kary wynika, e do koca 1956 roku adna subkultura przypominajca grypsowanie nie bya rozpowszechniona (zob. Chmielewski 1991; lski 1992). Jednak wikszo elementw pniejszego kodu grypsujcych bya obecna w kodzie zodziei na pocztku lat

pidziesitych. Z relacji drobnego zodziejaszka wiemy, e w 1952 roku zodzieje penili rol analogiczn do grypsujcych w zodziejskim wizieniu" Gsiwka2. Mieli swoj wasn hierarchi i sdy, stosowali wobec wieakw proste gierki i wersj przecwelania, wykrcali afery, trzymali innych z dala od blatu, Jf* Wojciechowsk, 1981. Kod polskich grypsujcych przypomina do pewnego stopnia kod zodz.e. sowieckich {wory-w-zakonie). Podobiestwa obejmuj rytuay in.cjacyjne, rone gierki i triki, podobne lub nawet identyczne sowa lSsTeS Wanm inStytUCJC rozstrzy8aJVe konflikty (zob. Yarese 2001 '? Warianty i ewolucja subkultury grypsowania przestrzegali niektrych zasad brudnej fizjologii, nie uywali zakazanych bluzgw, stosowali zasady kracowania w odniesieniu do sowa kurwa" i innych, mwili targaj", zamiast cignij". Gwara zodziejska, kmina, przypominaa pniejsz bajer grypsujcych. Wrd kilku niszych kategorii winiw znajdujemy frajerw, cweli, chamw i innych. Istniay jednak pewne rnice midzy kodem zodziei a grypsowaniem. Do najwyszej kasty mogli nalee jedynie zodzieje. Wsppracowali oni do pewnego stopnia z administracj, skadajc skargi na innych winiw, i mieli mniej tabu czystoci przedmiotw. Na przykad kady zodziej mia usugujcego mu frajera, ktry zmywa jego nacz ynia, tymczasem normy grypsowania zabraniaj frajerowi dotykania talerzy grypsujcego. Literatura wizienna z wczesnych lat szedziesitych przynosi inny obraz. Obecna jest ju uniwersalna subkultura cha-rakterniakw, gitw czy grypserw (zob. Michalski, Morawski 1971:3; Stwora 1993, Moczydowski 1992). Wedug jednego ze rde udzia charakterniakw w wizieniach wynosi 14-38% (zob. Michalski, Morawski 1971), a wedug dwch innych cytowanych przez Moczydowskiego okoo 30-40% lub 80-90% (zob. Moczydowski 1992: 116). Sownictwo zawarte w pracy Michalskiego i Morawskiego, ktrej pierwsze wydanie ukazao si w roku 1967, jest bardzo podobne do bajery w wersji z roku 1985. Mona postawi hipotez, e ekspansja subkultury bya cile zwizana z odwil polityczn w bloku sowieckim po mierci Stalina w roku 1953 i destalinizacji Chruszczowa z roku 1956. Zmienia si wwczas struktura przychodzcych winiw, za rygory wizienne ulegy rozlunieniu. Po pierwsze, prawie wszyscy winiowie polityczni bd quasi-polityczni zostali zwolnieni i od roku 1956 proporcja takich winiw bya ju niewielka. Ponadto rwnie niemieccy winiowie nazistowscy powoli wymierali lub zostawali zwalniani. Zmniejszy si zatem nacisk na agodzenie obyczajw wiziennych. Po drugie, rozluniono rygory wizienne i winiowie uzyskali wicej przywilejw, podczas gdy zasoby administracyjne pozostay praktycznie niezmienione. Przykadowo: wprowadzenie prawa winia do pgodzinnego albo godzinnego spaceru w poowie lat pidziesitych wymagao znacznego nakadu rodkw. 264 Postscriptum Trzeba byo wybudowa spacerniaki oraz oddelegowa kilku stranikw do konwojowania winiw udajcych si na spacer. Wszystkie te zmiany doprowadziy do wzmocnienia czynnikw stymulujcych ekspansj subkultury: zwikszenia proporcji winiw czysto kryminalnych i osabienia kontroli personelu. "\ Wydaje si, e druga gboka transformacja dokonaa si na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych. Zamiast sztywnego przestrzegania litery kodu rzdzca elita grypsujcych zacza twrczo interpretowa jego ducha i ustanawia wyjtki od regu. W efekcie kod sta si bardziej pragmatyczny, elastyczny i odporny na manipulacje personelu i zoliwe ataki frajerw. Szczeglnie dramatyczna zmiana dokonaa si pod koniec lat szedziesitych, kiedy cz personelu wiziennego przeprowadzaa eksperyment odgrypsowywania winiw, zwanego te rozgrypsianiem lub

rozgrypsowywaniem. Kadego nowo przybyego pytano, czy jest grypserem. Poniewa grypser nie mg wyprze si przynalenoci do swojej kasty, atwo byo go zidentyfikowa. Nastpnie bito go dopty, dopki nie wyrzek si swojej kasty. Inn metod byo wrzucenie grypsera do celi zadeklarowanych niegrypsujcych. W konsekwencji by automatycznie degradowany bd przez swoich kolegw grypserw, bd frajerw. Degradacja taka bya nieodwracalna. Spoeczno grypsujcych zareagowaa zmian terminologii: sowo grypser" zostao zastpione sowem grypsujcy", za grypser" nabra nowego znaczenia, okrela winia podszywajcego si pod grypsujcego. Tak wic grypsujcy mg spokojnie zaprzeczy przynalenoci do grypserw (zob. Moczydowski 1992: 114-116). Bajera zasymilowaa t zmian natychmiast, cho wielu badaczy i czonkw personelu wiziennego jeszcze po trzydziestu latach bdnie uywao sowa grypser". Mona postawi hipotez, e fenomenalna zdolno subkultury do niemal natychmiastowej zmiany terminologii lub norm bya moliwa dziki metodzie skoordynowanego spotkania, opisanej w rozdziale 8, a take dziki hierarchicznej strukturze wadzy wrd grypsujcych. Raz na jaki czas dochodzio do skoordynowanych spotka mcicieli z najwaniejszych wizie, popeniajcych zsynchronizowane samouszkodzenie, ktre mona byo leczy tylko w jednym szpitalu. Wanie pod Warianty i ewolucja subkultury grypsowania czas takich spotka stosunkowo atwo mona byo uzgodni zmian terminologii lub norm, a potem szeregowcom grypsowania przekaza informacj o nowych reguach. Rozgrypsowywanie nie zamao grypsowania, ale doprowadzio do jego uelastycznienia. W roku 1985 grypsujcy mia prawo w wyjtkowych okolicznociach zaprzeczy swojej przynalenoci do kasty, a podniesienie do roli grypsujcego stao si istotnym elementem zwyczajw grypsujcych. Administracja wykorzystywaa niekiedy znajomo procedur weryfikacji grypsujcych do degradowania szczeglnie kopotliwych przywdcw. Przykadowo: faszywe ostrzeenie 0 pochodzcym z Poznania mcicielu osadzonym w wizieniu w Malborku mogo zosta wysane z Poznania i podpisane: Ludzie". Mciciel popada wtedy w kopoty z lokalnymi grypsujcymi (zob. ibid.: 117). Jednak metoda ta przestaa dziaa, kiedy stosowanie rozgrypsowywania przez administracj stao si powszechnie znane, co zaowocowao wprowadzeniem dodatkowych procedur sprawdzajcych. Kolejnym problemem dawnego kodu sztywnego byo strategiczne przecwelanie. Zoliwe ataki frajerw przecwelajcych grypsujcych z uyciem bera lub podobnych metod zostay rwnie czciowo zneutralizowane. Uchylono wiele norm prowadzcych do masowego przecwelania grypsujcych. Nabra znaczenia warunek, e odstpstwo od kodu prowadzce do automatycznej degradacji musi by niewymuszone i wiadome. Uatwiono przywrcenie do kasty grypsujcego, ktry zosta przecwelony si, dziki moliwoci przywracania honoru grypsujcego przez samookaleczenie. Pionowa mobilno midzy kastami zacza bardziej zalee od faktycznego zachowania winiw i od interesw starszyzny ni od czynnikw zewntrznych. Zmiany w kodzie wywieray wpyw na rozmaite symbole wadzy i prestiu. Demokratyzacja najwyszej kasty przyniosa spadek znaczenia rodzaju popenionego przestpstwa 1 profesjonalni zodzieje utracili swoj uprzywilejowan pozycj. W latach szedziesitych rang spoeczn grypsujcych odzwierciedlay tatuae. Cwele i donosiciele byli automatycznie znakowani kropkami na uszach, policzkach, nosie lub brodzie. Grypsujcy mieli wytatuowane kropki na palcach, powie Postscriptum kach i w okolicach oczu3. Gdy wykropkowany grypsujcy zosta przecwelony, rzucano mu pod nogi kawaek cegy. Musia za jej pomoc usun mylce kropki. Dystynkcje wojskowe na ramionach wskazyway wizienny sta grypsujcego, od rangi szeregowca po marszaka.

System ten szybko si zestarza i zanik wraz z kolejnymi zmianami subkulturowymi. Rangi na ramieniu okazay si sabym przekanikiem informacji o statusie winia. Dystynkcje zbyt atwo byo podrobi, co doprowadzio do ich dewaluacji. W czasie kampanii odgrypsowywania wytatuowane rangi uatwiay personelowi identyfikacj grypsujcej elity. Ostateczny cios temu systemowi zadaa zapewne administracja wizienna, stosujc wobec przywdcw grypsujcych ceglan degradacj. W niektrych wizieniach wieo przywiezionych prominentw grypsowania zamykano w izolatce wyposaonej jedynie w ceg. Trzymano ich tam dopki nie starli ze swojego ramienia dystynkcji. Wraz z tatuowanymi rangami zanik rwnie system kropkowania cweli, frajerw i donosicieli. Symboliczne oznaki wadzy i przynalenoci ustpiy miejsca weryfikowalnej reputacji oraz znajomoci arkanw subkultury. Potencja stosowania brutalnej siy pozosta rwnie wany jak dawniej. Podobnym przeobraeniom uleg jzyk. Pocztkowo bluzg rzucony przez grypsujcego w stron oponenta by nieodwracalny i prowadzi do jego nieuchronnej degradacji. Paradoksy strategiczne towarzyszce tej zasadzie stopniowo doprowadziy do wyonienia si szeregu metod obronnych, takich jak walka fizyczna lub odwracanie bluzgw. Paradoksy te zapewne doprowadziy te do wyonienia si kopytkowania, radykalnej wersji grypsowania. Podstawowe zasady kopytkowania zostay najprawdopodobniej opracowane w poowie lat szedziesitych w odzi, kilka lat po wyonieniu si subkultury grypsujcych w dominujcym rodowisku wizie warszawskich (zob. Stpniak 1993: 174). Warianty i ewolucja subkultury grypsowania Samouszkodzenia i symulacje pojawiy si na masow skal w latach szedziesitych. Wizienny personel medyczny zosta zaskoczony skal zjawiska i nie potrafi na nie waciwie zareagowa. W efekcie winiw czsto przewoono do szpitali wolnociowych (zob. Szaszkiewicz 1997: 115-116). Tak wic wanym motywem samookaleczania byo oczekiwanie rozlunienia rodkw bezpieczestwa i nadzieja stworzenia warunkw do ucieczki. Rozwj infrastruktury wiziennej do leczenia najczstszych samookalecze praktycznie wyeliminowa ten motyw, a skala zjawiska ulega zmniejszeniu. Mimo e ewolucja kodu i bajery jest owiana tajemnic, istnieje przynajmniej jedna zasada nazewnicza, ktr mona zrekonstruowa z pewn precyzj. Okrelenia muszli klozetowej zmieniay si w rytm zmian przywdztwa komunistycznych wadz PRL-u. Edward Gierek, ktry sprawowa wadz w latach siedemdziesitych, jeszcze w roku 1985 mia grupk fanw, ktrzy nazywali muszl klozetow gierem. Po strajkach sierpniowych w 1980 roku Gierka zastpi w typowym komunistycznym zamachu Stanisaw Kania. Kania sprawowa jednak wadz zbyt krtko, aby jego nazwisko zostao uwiecznione w bajerze. Po objciu przywdztwa partii w 1981 roku i szybkim wprowadzeniu stanu wojennego genera Jaruzelski zacz powoli odnosi sukcesy rwnie na kolejnym froncie walki. W 1985 roku, mimo istnienia kilkunastu alternatywnych okrele muszli klozetowej, jaruzel krlowa niepodzielnie jako nazwa kibla wiziennego. Bomb, przenone naczynie zastpujce klozet i wci obecne w wielu wizieniach, zwano pieszczotliwie wojtkiem, od imienia generaa, lub po prostu generaem. Po upadku PRL-u gier niespodziewanie odzyska utracone pole. W pocztkach XXI wieku znw mia status najbardziej popularnej nazwy kibla4. Upadek PRL-u i koniec tysiclecia przyniosy kolejne zmiany5. Naley do nich pewne rozlunienie najsurowszych ograPostscriptum nicze i uzyskanie lepszej ochrony prawnej ze strony pastwa. Winiom zezwolono na trzymanie i picie herbaty, a take posiadanie niektrych rzeczy osobistych. Betoniar mona do woli wcza i wycza. W wybranych celach pojawiy si telewizory. Winiowie otrzymali prawo do okresowych rozmw telefonicznych. Ograniczono stosowanie niektrych kar. Naczelnika przemianowano na dyrektora.

wiadectwa winiw przeomu tysiclecia wskazuj na to, e jzyk grypsujcych przetrwa praktycznie niezmieniony. Wrd kilkudziesiciu sw wymienionych w wiadectwach nie byo adnego nowego w stosunku do roku 1985. Paday kluczowe terminy: grypsujcy", frajer", gad", wychowek" i zasady". Jeden z autorw wspomnie, niegrypsujcy, nazywa grypsujcych grypserami", uywajc niepoprawnego i celowo sugerowanego przez nich okrelenia. Na przeomie XX i XXI wieku grypsujcy respektowali wci normy brudnej fizjologii, chocia ich znaczenie zmalao ze wzgldu na pojawienie si osobnych, murowanych kcikw wewntrz cel, stanowicych solidn barier midzy toalet a czci mieszkaln celi. Istniaa norma, e nie wolno przymusowo przecweli wieaka. Grypsujcy, ktry norm zama, by degradowany do roli frajera, za wieak przechodzi Ameryk itd. Mimo to wydaje si, e zarwno kod, jak i rzeczywiste przestrzeganie jego litery ulegy pewnym zmianom. Ronie znaczenie pienidza pod cel, pojawili si winiowie z grup przestpczoci zorganizowanej. Zdaniem Szaszkiewicza (zob. 1997) i Miszewskiego (zob. 2004) po upadku komunizmu subkultura grypsujcych ulegaa stopniowemu osabianiu. Spektakularnym tego przykadem jest wystpienie zjawiska, zwanego braniem cwela w ciche6. Cwelowi nie rozpoznanemu w caym wizieniu cela oferuje zatrzymanie dla siebie informacji o jego i p roku zdecydowa si na przeprowadzenie badania subkultury wiziennej. Obszerny opis tej subkultury zawiera take praca Macieja Szaszkiewicza (zob. 1997), ktry prowadzi swoje badanie rwnolegle z prac psychologa wiziennego. Opisy fragmentw subkultury wiziennej mona ponadto znale w kilku wspomnieniach winiw kryminalnych (zob. Lupuss Luporum 2000; Dwiki - cele dwikochonne 2001; Wicawski 2002). Dalej zamieszczony opis jest oparty na powyszych rdach. Warianty i ewolucja subkultury grypsowania 172 statusie. W zamian cwel myje naczynia, sprzta i pierze. Pogwacenie tak wielu norm symbolicznych towarzyszce pragmatycznej eksploatacji cwela oznacza podjcie przez ca cel ryzyka przecwelenia. Ryzyko takie kilkanacie lat wczeniej byoby powszechnie uznane za zbyt due. Hipotetyczne postpeerelowskie osabienie subkultury zbiego si w czasie ze znacznym, lecz tylko tymczasowym zmniejszeniem cznej liczby winiw do czterdziestu, szedziesiciu tysicy (wczeniej ich liczba znacznie przekraczaa sto tysicy). Zaistnia zatem czynnik zewntrzny wzgldem subkultury i mocno j osabiajcy. W ostatnich latach liczba winiw wzrosa i postpujce zagszczenie cel znowu moe doprowadzi do wzmocnienia subkultury. Kierunek zmian subkultury nie wydaje si zatem jasny. Postscriptum nicze i uzyskanie lepszej ochrony prawnej ze strony pastwa. Winiom zezwolono na trzymanie i picie herbaty, a take posiadanie niektrych rzeczy osobistych. Betoniar mona do woli wcza i wycza. W wybranych celach pojawiy si telewizory. Winiowie otrzymali prawo do okresowych rozmw telefonicznych. Ograniczono stosowanie niektrych kar. Naczelnika przemianowano na dyrektora. wiadectwa winiw przeomu tysiclecia wskazuj na to, e jzyk grypsujcych przetrwa praktycznie niezmieniony. Wrd kilkudziesiciu sw wymienionych w wiadectwach nie byo adnego nowego w stosunku do roku 1985. Paday kluczowe terminy: grypsujcy", frajer", gad", wychowek" i zasady". Jeden z autorw wspomnie, niegrypsujcy, nazywa grypsujcych grypserami", uywajc niepoprawnego i celowo sugerowanego przez nich okrelenia. Na przeomie XX i XXI wieku grypsujcy respektowali wci normy brudnej fizjologii, chocia ich znaczenie zmalao ze wzgldu na pojawienie si osobnych, murowanych kcikw wewntrz cel, stanowicych solidn barier midzy toalet a czci mieszkaln celi. Istniaa

norma, e nie wolno przymusowo przecweli wieaka. Grypsujcy, ktry norm zama, by degradowany do roli frajera, za wieak przechodzi Ameryk itd. Mimo to wydaje si, e zarwno kod, jak i rzeczywiste przestrzeganie jego litery ulegy pewnym zmianom. Ronie znaczenie pienidza pod cel, pojawili si winiowie z grup przestpczoci zorganizowanej. Zdaniem Szaszkiewicza (zob. 1997) i Miszewskiego (zob. 2004) po upadku komunizmu subkultura grypsujcych ulegaa stopniowemu osabianiu. Spektakularnym tego przykadem jest wystpienie zjawiska, zwanego braniem cwela w ciche6. Cwelowi nie rozpoznanemu w caym wizieniu cela oferuje zatrzymanie dla siebie informacji o jego i p roku zdecydowa si na przeprowadzenie badania subkultury wiziennej. Obszerny opis tej subkultury zawiera take praca Macieja Szaszkiewicza (zob. 1997), ktry prowadzi swoje badanie rwnolegle z prac psychologa wiziennego. Opisy fragmentw subkultury wiziennej mona ponadto znale w kilku wspomnieniach winiw kryminalnych (zob. Lupuss Luporum 2000; Dwiki - cele dwikochonne 2001; Wicawski 2002). Dalej zamieszczony opis jest oparty na powyszych rdach. Warianty i ewolucja subkultury grypsowania 269 statusie. W zamian cwel myje naczynia, sprzta i pierze. Pogwacenie tak wielu norm symbolicznych towarzyszce pragmatycznej eksploatacji cwela oznacza podjcie przez ca cel ryzyka przecwelenia. Ryzyko takie kilkanacie lat wczeniej byoby powszechnie uznane za zbyt due. Hipotetyczne postpeerelowskie osabienie subkultury zbiego si w czasie ze znacznym, lecz tylko tymczasowym zmniejszeniem cznej liczby winiw do czterdziestu, szedziesiciu tysicy (wczeniej ich liczba znacznie przekraczaa sto tysicy). Zaistnia zatem czynnik zewntrzny wzgldem subkultury i mocno j osabiajcy. W ostatnich latach liczba winiw wzrosa i postpujce zagszczenie cel znowu moe doprowadzi do wzmocnienia subkultury. Kierunek zmian subkultury nie wydaje si zatem jasny. ? Dodatek Gry i decyzje Powracajcym motywem tej ksiki jest to, e wizienie socjalizuje do hiperkalkulacji. W przeciwiestwie do wiata wolnociowego niewaciwa ocena konsekwencji swojego zachowania nakada na decydenta bardzo wysokie koszta. cieek socjalizacji i metod doskonalenia hiperkalkulacji jest wiele. Zorganizowanie ucieczki jest niemoliwe bez starannego planowania, cierpliwoci i pomysowoci. Odpowied na nagy atak drugiego winia wymaga byskawicznego podjcia decyzji. Samo zagroenie nagym atakiem skania winiw do zastanawiania si nad swoj reakcj, opracowania planu dziaania na jego wypadek i podejmowania rozmaitych dziaa wyprzedzajcych. Rnego rodzaju zdarzenia samouszkodzenia, przesuchania czy proces - wymuszaj z kolei starann kalkulacj konsekwencji wasnych dziaa, odpowiednich prawdopodobiestw i posuni innych, wymagaj take znajomoci funkcjonowania instytucji i wasnego organizmu oraz uwzgldnienia tej wiedzy w swoich planach. Mdry ruch moe zdj wiele lat z wyroku winia, da mu lepszy dostp do wiziennych zasobw, uchroni przed gwatem lub inn form ponienia. Winiowie w tej ksice wchodz w rozmaite interakcje. Bior udzia w grach, ktrych reguy s znane kademu, staj przed indywidualnymi problemami decyzyjnymi, testuj innych, nie podejrzewajcych niczego winiw i tworz koalicje. We wszystkich swoich decyzjach bior pod uwag konkretne fizyczne i spoeczne ograniczenia wiziennego ycia. Wiele z ich interakcji mona modelowa za pomoc teorii gier, aparatu matematycznego rozwinitego przez matematykw i ekonomistw w poowie XX wieku w celu studiowania racjonalnego Gry i decyzje

174 zachowania, a take teorii pokrewnych. Niniejszy Dodatek jest nieformalnym opisem najwaniejszych elementw gry w postaci ekstensywnej1. Elementy gry. Przykad Dylematu winia" Przypadek zrzdzi, e fabuka towarzyszca najbardziej znanej grze jest historyjk wizienn. Gra ta nazywa si Dylematem winia". Po raz pierwszy przeanalizowali j Melvin Dresher i Merrill Flood, dwaj matematycy ze synnej korporacji RAND, a ilustrujc j historyjk wymyli Albert W. Tucker z Uniwersytetu Princeton. Poniej zostaa wykorzystana do wprowadzenia najwaniejszych elementw gry w postaci ekstensywnej oraz przedstawienia, jak moemy modelowa wspzalene decyzje graczy. Bohaterowie naszej historyjki zostali przeniesieni w realia PRL-u. Smok" i Student" zostali aresztowani w Polsce lat osiemdziesitych i s podejrzani o dziaalno antykomunistyczn. Suba Bezpieczestwa zebraa wystarczajco duo dowodw, aby mona byo ich skaza za nielegalne posiadanie bibuy, co jest stosunkowo niewielkim wykroczeniem. Brakuje jednak dowodw umoliwiajcych oskarenie ich o powaniejszy wystpek: publikowanie i dystrybucj bibuy. Prokurator uzyska Dodatek jednak podstaw do takiego oskarenia, jeli przynajmniej jeden z nich zdecyduje si zeznawa. Umieszcza podejrzanych w osobnych celach i opisuje Smokowi", jak jego zeznanie wpynie na wyrok. Smok" ma dwie moliwoci dziaania, czyli strategie: przyzna si i sprzeda wsplnika (S) lub i w zaparte (Z). Zakadamy, e obaj podejrzani s zainteresowani jedynie dugoci swoich wyrokw. A oto jak je widzi prokurator: jeli jeden sprzeda wsplnika, a drugi pjdzie w zaparte, to pierwszy zostanie w nagrod zwolniony, a drugi otrzyma maksymalny wyrok trzech lat; jeli obaj pjd w zaparte, dostan po roku za drobne wykroczenie posiadania bibuy; jeli kady z nich sprzeda wsplnika dostan zagodzony wyrok dwch lat. Nastpnie t sam historyjk usyszy Student". Dylemat jest prosty: sprzeda wsplnika czy i w zaparte? Mimo e na pierwszy rzut oka Dylemat winia" moe wyglda banalnie, w rzeczywistoci ukrywa niesychanie perwersyjn struktur strategii i wypat. Rozpatrzmy problem decyzyjny Smoka". Nie moe skontaktowa si ze Studentem", aby skoordynowa zeznania lub w jakikolwiek inny sposb wpyn na jego wybr. Smok" musi zatem przeanalizowa konsekwencje swoich decyzji, zakadajc, e w aden sposb nie wpyn one na decyzje Studenta". Jednak konsekwencje jego decyzji, czyli dugo wyroku, zale od wyboru dokonanego przez Studenta". Moliwe s dwie sytuacje: (1) Student" idzie w zaparte. Wwczas konsekwencj wyboru S jest zwolnienie, za Z prowadzi do jednego roku. (2) Student" sprzedaje Smoka". Konsekwencj S s dwa lata, a Z - trzy. Smok" moe zatem ustali, e niezalenie od nieznanej strategii Studenta" sprzedanie wsplnika zawsze prowadzi do krtszego wyroku ni pjcie w zaparte. Poniewa zaoylimy, e minimalizuje wasny wyrok i e jest mu obojtny wyrok partnera, wybiera zatem S. Strategia gracza, ktra przy dowolnej Gry i decyzje kombinacji strategii innych graczy (jednego lub wicej) zawsze daje wysz wypat ni dowolna inna strategia tego gracza, w teorii gier jest nazywana strategi dominujc. Podobnie jak dla Smoka", strategi dominujc dla Studenta" jest rwnie sprzedanie wsplnika. Problem ujawnia si w caej krasie, kiedy porwnamy efekt wyboru przez obu graczy strategii dominujcych versus wybr strategii gorszych, czyli strategii zdominowanych. Wybierajc

jednoczenie S, obaj gracze otrzymuj po dwa lata. Z kolei wybr zdominowanej strategii Z prowadzi tylko do jednego roku! Tak wic jednoczesny racjonalny wybr - wybr strategii dominujcej - prowadzi w przypadku Dylematu winia" do wyniku, ktry jest gorszy dla obu graczy ni jednoczesny wybr strategii zdominowanej. Obu graczom opaca si sprzedawa, ale kiedy obydwaj to uczyni, otrzymaj nisze wypaty, ni gdyby solidarnie jednoczenie wybrali strategi gorsz. Struktura sytuacji jest taka, e decyzja sprzeda" polepsza nieco sytuacj winia, natomiast pogarsza znacznie sytuacj wsplnika. czny bilans polepszenia wypaty wskutek sprzedania wsplnika oraz pogorszenia, kiedy on nas sprzedaje, jest negatywny. Dylemat winia" nie ma rozwizania w postaci ukrytego triku, natomiast perwersyjna struktura sytuacji wyzwala motywacj do zmiany wypat i innych parametrw gry. Na rysunku 24 Dylemat winia" jest przedstawiony formalnie jako gra w postaci ekstensywnej. Zajmijmy si na chwil graficzn postaci dylematu. Student" i Smok" s graczami. Biae kka oznaczaj wzy decyzyjne graczy, to znaczy momenty, w ktrych dokonuj oni wyboru. Czarne kka oznaczaj wzy kocowe w grze, kiedy zostaje ustalony wynik. Dwie linie wychodzce z wza decyzyjnego Studenta" oznaczaj jego dwie moliwe strategie: sprzeda lub i w zaparte. Reprezentacja strategii Smoka" jest nieco bardziej skomplikowana. Forma reprezentacji graficznej gry zmusza nas do przedstawienia momentw wyboru jako nastpujcych po sobie w czasie, mimo e w rzeczywistoci decyzje s podejmowane rwnoczenie. Problem ten jest rozwizany przez uycie kreskowanej linii czcej wzy decyzyjne Smoka". Wyznacza ona zbir decyzyjny Smoka", to 274 Dodatek Student" ^P ^P ^P ^P -1,-1 -3,0 0,-3 -2,-2 Rysunek 24. Gra Dylemat winia". Z - id w zaparte; S - sprzedaj wsplnika". znaczy mwi nam, ktre strategie Studenta" Smok" potrafi odrni. W naszej sytuacji wszystkie strategie Studenta" kocz si w tym samym zbiorze decyzyjnym, a zatem Smok" podejmuje decyzje jednoczenie ze Studentem" albo, mwic bardziej precyzyjnie, nic nie wie o decyzjach poprzednika. Dokadna kolejno ruchw na rysunku 24 nie ma wic znaczenia i moglibymy j odwrci bez zmiany istotnych parametrw naszej gry. Natomiast gdyby na rysunku nie byo zakreskowanej linii, to wwczas Smok" znaby decyzj Studenta" przed dokonaniem wasnego wyboru. Sytuacja taka pokazywaaby nieco inn gr ni Dylemat winia". W takiej grze najpierw Student" podejmowaby decyzj, a potem Smok" poznaby t decyzj i podj wasn. Ostatnim skadnikiem gry s wypaty. Liczby umieszczone poniej wzw kocowych przedstawiaj wypaty graczy w tym samym porzdku, w jakim gracze dokonuj ruchw. Pierwsza liczba jest wic wypat Studenta", a druga Smoka". Poniewa obydwaj gracze wol mniejszy wyrok ni wikszy, wypaty s rwne wyrokom z przeciwnym znakiem. W Dylemacie winia" wypaty s rwne wyrokom z jednoczesnym zaoeniem, e gracza podejmujcego decyzj interesuje wycznie wasny wyrok: im mniejszy, tym lepszy. W innych grach opisanych w tej ksice wypaty pokazuj jedynie preferencje graczy, bez przypisywania liczbom dodatkowego znaczenia. Wysza liczba oznacza dla gracza lepszy wynik gry. W kilku sytuacjach, w kt Gry i decyzje rych mamy do czynienia z decyzjami podejmowanymi w sytuacjach ryzyka, wypaty oznaczaj funkcj uytecznoci von Neumanna-Morgensterna. Wyjanienie tego zaoenia wykracza jednak poza krtkie ramy tego Dodatku.

Dylemat winia" i jego warianty s wykorzystywane przez badaczy spoecznych do modelowania wielu problemw spoecznych, politycznych i ekonomicznych, poczynajc od wycigu zbroje, a koczc na zanieczyszczeniu rodowiska i konkurencji rynkowej. Wizienne osadzenie historyjki jest jedynie ilustracj pomagajc atwiej zrozumie sens dylematu. Czytelnik niechybnie zapyta: Czy Dylemat winia wobec tego jest re-lewantny do sytuacji ledztwa i przesuchania?". Odpowied na to pytanie jest twierdzca, lecz wymaga duszego komentarza. Dylemat winia" opisuje w rzeczywistoci wymarzon gr prokuratora, to znaczy gr, co do ktrej prokuratorzy chcieliby przekona winiw, e jest to wanie ich gra. Z punktu widzenia interesw prokuratora Dylemat winia" jest idealnym mechanizmem wymuszajcym sprzedanie, czyli przyznanie si do winy, i szybkie zakoczenie sprawy sukcesem. Prawdopodobnie wielu prokuratorw stara si przekona winiw, e stoj przed dylematem podobnym do Dylematu winia". W rzeczywistoci caa opowiedziana powyej historyjka wiernie odzwierciedla ducha moich dylematw tu po aresztowaniu. Smok" jest prawdziwym pseudonimem mczyzny zarzdzajcego czci produkcji mojego wydawnictwa, ktry poda Subie Bezpieczestwa mj adres, za Student" to mj pseudonim wizienny. W transportujcej mnie karetce wiziennej i mojej pierwszej celi zosta umieszczony, najprawdopodobniej przez prokuratora, kapu, bdcy zapewne agentem SB. Czowiek ten, oczywicie bez znajomoci jakiejkolwiek teorii, zachca mnie do zoenia zezna, posugujc si argumentami, ktre mona sprowadzi do odtworzenia struktury wypat waciwej Dylematowi winia". Spodziewane wyroki, bdce efektem przyjcia rnych strategii, mog by bardzo podobne do tych z Dylematu winia" i prokurator moe szczerze wierzy, e trafnie opisuj sytuacj. Z punktu widzenia winiw opis prokuratora jest jednak jedynie pewn interpretacj ich sytuacji. Po pierwsze, mog inaczej ocenia oczekiwane wyroki ni prokurator. Po drugie, 276 Dodatek zaoenie, e jedynie wasne wyroki maj znaczenie dla winiw, nie musi by w ich przypadku spenione. Zatem Dylemat winia" moe by jedynie punktem wyjcia do bardziej pogbionej analizy strategicznej dylematu obu aresztowanych. W moim rzeczywistym dylemacie wybraem strategi pjcia w zaparte - odmwiem zezna - podczas gdy Smok" si przyzna. Bylimy obaj oskareni z tego samego paragrafu i mona przyj, e nasza sytuacja wyjciowa bya identyczna. Jednak moje uwizienie zakoczyo si po piciu miesicach, a Smok" spdzi w wizieniu dwanacie miesicy. Mimo odmowy zezna otrzymaem zatem mniejszy efektywny wyrok ni kooperujcy Smok"2. W sposb oczywisty nasze wyroki nie byy zgodne z wypatami opisanymi w Dylemacie winia", jako e - przy zaoeniu symetrii wypat - jeli jeden wizie sprzedaje, a drugi idzie w zaparte, to pierwszy z nich powinien otrzyma mniejszy wyrok. Prokurator w mojej sprawie ewidentnie nie potrafi zrealizowa swojej zapowiedzi dugiego wyroku dla mnie, ktr to moliwo powanie braem pod uwag. Dlaczego tak si stao? Po pierwsze, poczwszy od roku 1982, a skoczywszy 11 wrzenia roku 1986, kiedy genera Kiszczak ogosi koniec uwizienia jako metody represjonowania opozycji, co roku miay miejsce mniej lub bardziej zakamuflowane amnestie dla winiw politycznych. Amnestia taka istotnie zostaa ogoszona zaledwie kilka tygodni po moim uwolnieniu. Moje wczeniejsze uwolnienie byo natomiast efektem skutecznie przeprowadzonej symulacji opisanej w rozdziale 8. Odrbn kwesti s preferencje moje i Smoka". Preferencje Smoka" - co potwierdzi po wyjciu - byy rzeczywicie preferencjami gracza, ktry chce zminimalizowa swj wyrok. Natomiast moje preferencje byy mniej zalene od wyroku, bardziej za typowe dla wielu

dziaaczy podziemnej opozycji, ktrzy odmawiali zezna bez zwracania uwagi na proby i groby prokuratora. Mimo e niniejsza ksika nie traktuje o grach pro Gry i decyzje 178 wadzonych w ledztwie i podczas przesuchania, warto przeanalizowa nieco dokadniej czynniki, ktre mog mie wpyw na preferencje winiw, czyli wypaty3. Zamy zatem, e wyroki w grze s istotnie rwne liczbom z Dylematu winia", ale liczby te niekoniecznie w peni reprezentuj wypaty. Dla winia minimalizujcego wasny wyrok wypata jest wyrokiem ze znakiem ujemnym. Powodw niespenienia powyszego zaoenia w przypadku innych winiw moe by kilka. Po pierwsze, winiowie mog bra pod uwag inne konsekwencje swoich decyzji ni jedynie wasny wyrok. Czynniki zakcajce wypaty mog by wielorakie. Niekiedy wsplnicy troszcz si o swoich wsplnikw. W skrajnym przypadku, takim jak przypadek Bonnie i Clyde'a, gracze s gotowi wyduy znacznie wasny wyrok, aby zaoszczdzi nawet mniejszego wyroku wsplnikowi. Sawni dysydenci i inni winiowie polityczni dbaj z kolei o wasn reputacj, a take mog odrzuca jakkolwiek wspprac z reimem z powodw czysto etycznych. Odmow wsppracy moe uatwia wiadomo periodycznych amnestii lub faktu, e ich postawa jest odpowiednio naganiana przez media w krajach demokratycznych. Wreszcie sprzedawanie wsplnikw moe by srogo karane przez mafi lub przez samych winiw, tak jak w przypadku grypsujcych. Mafia karze zdrad mierci. Z kolei za sprzedanie wsplnika grypsujcy mog wsadzi winia do wora lub nawet przecweli. Jeli wizie ma pen wiadomo takich konsekwencji, moe da mu to wystarczajc motywacj do milczenia. Po drugie, struktura gry w przesuchanie jest zawsze bardziej skomplikowana ni prosty Dylemat winia". Gra toczy si w duszym przedziale czasowym, skada z wielu interakcji, za moliwoci jest wicej, ni sugerowaoby to proste sprze-da-i w zaparte. Prokurator nie moe zmieni wszystkich przepisw prawa i nagi wypaty do swoich potrzeb. Jeli jeden z winiw przyzna si, drugi moe odpaci mu si rwnie przyznaniem. Zeznania zoone w ledztwie mog zosta odwoane przed sdem. Winiowie mog wywrze presj na Dodatek prokuratora przez samouszkodzenia. Ponadto zaoenie o braku komunikacji nie jest spenione w typowym systemie prawnym, zgodnie z ktrym winiowie - w przeciwiestwie do winiw w PRL-u - maj prawo do skontaktowania si z adwokatem przed rozpoczciem przesuchania. Nawet bez pomocy adwokata winiowie mog porozumie si za porednictwem wiziennych kanaw komunikacyjnych i uzgodni strategi dziaania. To, czy konkretna gra reprezentuje interakcje midzy ludmi, zaley od waciwego rozpoznania wszystkich istotnych czynnikw: kim s gracze, jakie maj dostpne akcje, jak informacj dysponuj i jakie s ich wypaty. Dobry model musi by mocno zakorzeniony w wiecie empirycznym, ktry usiuje przedstawia, i zbudowany na dobrej intuicji. Nie inaczej jest z Dylematem winia". Na tym oglnym stwierdzeniu nasza analiza tego dylematu musi si tu jednak zakoczy. Bibliografia Alaska (1986), Samookaleczenia, Praworzdno", nr 12-13, s. 78-82. Bowker Lee H. (1977), Prisoner Subcultures, Lexington, MA, Lexingt0n Books. Brams Steven (1975), Game Theory and Politics, Free Press. Bukowski Wadimir (1984), Ipowraca wiatr..., tum. Andrzej Mietkowski, Warszawa, CDN. Chmielewski Franciszek (1991), Kwadrans na Rakowieckiej. 1948-

-1956, Warszawa, Bellona". Clemmer Donald (1940), ThePrison Community, Boston, Christopher. Dixit Avinash K., Nalebuff Barry J. (1993), Thinking Strategically. The Competitive Edge in Business, Politics and Everyday Life, Norton. Dwiki - cele dwikochonne (2001), www.republika.pl/zk_stargardszcz/dzwieki.htm (dostp: 11 marca 2006). Gambetta Diego (2005), Crimes and Signs. Essays on Underworld Comniunication, maszyn. Garabedian Peter G. (1963), Social Roles and Processes of Socialization in thePrison Community, Social Problems", t. 11, s. 139-152. Geresz Jerzy (1986), Relacja, w: Polityczni. Winiowie polityczni w Polsce lat 1981-1986, Andrzej Szaski (red.), Warszawa, Przedwit". Gibbons Don C. (1992), Society, Crime and Criminal Behavior, Engle-wood Cliffs, NJ, Prentice-Hall. Gibbons Robert (1992), Game Theory for Applied Economists, Princeton, Princeton University Press. Gluza Zbigniew (1987), Epizod. Dziennik zamknicia, Warszawa, Przedwit. Goffman Erving (1961), On the Characteristics ofTotal Institutions. The lnmate World, w: The Prison, Donald R. Cressey (red.), New York, Holt, Reinehart & Winston, s. 15-67. Heffernan Esther (1972), Making It in Prison. The Suare, the Cool, and the Life, New York, Wiley. Herling-Grudziski Gustaw (1989), Inny wiat, Warszawa, Czytelnik. Bibliografia Kamiski Marek M. (1988), Badacz i uczestnik. Procesy poznawania wizienia, praca magisterska, Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, maszyn. Kamiski Marek M. (1993), Racjonalny wizie. Subkultura grypsowania aresztw ledczych w Biaoce i na Rakowieckiej w 1985 roku, Studia Socjologiczne", nr 3-4, s. 115-138. Kamiski Marek M. (2003), Games Prisoners Play. Allocation of Social Roles in a Total Institution, Rationality and Society", t. 15, nr 2, s. 188-218. Kamiski Marek M., Gibbons Don (1994), Prison Subculture in Poland, Crime and Delinuency", t. 40, nr 1, s. 105-119. Kamiski Mikoaj (1985), Z tej strony bramy, rps w posiadaniu autora. Luce R. Duncan, Raiffa Howard (1964), Gry i decyzje, tum. Jerzy Kucharczyk, Warszawa, PWN. Lupuss Luporum (2000), Krymina - mity i fakty; www.nara.qp.pl (dostp: 27 kwietnia 2003). Malawski Marcin, Wieczorek Andrzej, Sosnowska Honorata (1997), Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach spoecznych, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN. Michalski Henryk, Morawski Jacek (1971), Sownik gwary wiziennej, Warszawa, Orodek Bada Przestpczoci Ministerstwa Sprawiedliwoci, Departament Szkolenia i Wydawnictw MSW. Miszewski Kamil (2004), Grypsera. Przemiana, sabnicie czy upadek subkultury wiziennej? Na podstawie obserwacji uczestniczcej w areszcie ledczym i w zakadach karnych, praca magisterska, Instytut Socjologii, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, maszyn. Miller Walter B. (1958), Lower Class Culture as a Generating Milieu of Gang Delinuency, Journal of Social Issues", t. 14, s. 5-19. Moczydowski Pawe (1992), The Hidden Life ofPolishPrisons, Blooming-ton, Indiana University Press. Mums (1985a), Wizienia PRL 1, Praworzdno", nr 8-9, s. 80-86. Mums (1985b), Wizienia PRL 2, Praworzdno", nr 10-11, s. 76-88. Mums (1986a), Wizienia PRL 3, Praworzdno", nr 12-13, s. 70-78.

Mums (1986b), Wizienia PRL 4, Praworzdno", nr 14, s. 96-108. Niesioowski Stefan (1989), Wysoki brzeg, Pozna, W Drodze. Postpowanie z winiami w latach 1989-2002 (2003), Teodor Bulenda, Ryszard Musidowski (red.), Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Schrag Clarence (1961), A Preliminary Criminal Typology, Pacific Sociological Review", t. 4, s. 11-16. Solzhenitsyn Alexander (1979), The Oak and the Calf, New York, Harper and Row. Bibliografia 281 Stpniak Klemens (1993), Sownik tajemnych gwar przestpczych, Londyn, Puls. Straffin Philip D. (2004), Teoria gier, tum. Jacek Haman, Warszawa, Scholar. Stwora Jacek (1993), Co jest za tym murem?, Warszawa, SETA ENTERPRISES (1 wyd. 1967). Sykes Gresham M. (1999), The Society of Captives, Princeton University Press (1 wyd. 1958). Sykes Gresham M., Messinger Sheldon L. (1960), Thelnmate Social System, w: Theoretical Studies in Social Organization of the Prison, Richard A. Cloward et. al. (red.), New York, Social Science Research Council. Szaszkiewicz Maciej (1997), Tajemnice grypserki, Krakw, Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sdowych. lski Ludwik (1992), Lata wykrelone z ycia. Proces polityany i wizienia PRL, Krakw, Oficyna Literacka. Thomas Charles W, Petersen David M. (1977), Prison Orpnization and Inmate Subcultures, Indianapolis, Bobbs-Merrill. Trbicki Jerzy (1988), Zbrodnia i..., Krakw, Wydaw. Literackie. Tucker Donald (1982), A Punk's Song. Viewfrom the Inside, w: Mae Rape. A Casebook of Sexual Aggressions, Anthony M. Scacco (red.), New York, AMS Press, s. 58-79. Varese Federico (2001), The Russian Mafia. Private Protection in a New Market Economy, Oxford, Oxford University Press. Wantchekon Leonard, Healy Andrew (1999), The Game of Tortur, Journal of Conflict Resolution", t. 43, nr 2, s. 230-243. Wicawski Janusz (2002), Wizienie zwane Popowem, Maciej Szaszkiewicz (red.), www.publikator.gower.pl (dostp: 27 kwietnia 2003). Wojciechowski Roman (1981), Rok 1952, Krytyka", nr 12, s. 124--140. Bibliografia Kamiski Marek M. (1988), Badacz i uczestnik. Procesy poznawania wizienia, praca magisterska, Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, maszyn. Kamiski Marek M. (1993), Racjonalny wizie. Subkultura grypsowania aresztw ledczych w Biaoce i na Rakowieckiej w 1985 roku, Studia Socjologiczne", nr 3-4, s. 115-138. Kamiski Marek M. (2003), Games Prisoners Play. Allocation of Social Roles in a Total Institution, Rationality and Society", t. 15, nr 2, s. 188-218. Kamiski Marek M., Gibbons Don (1994), Prison Subculture in Poland, Crime and Delinuency", t. 40, nr 1, s. 105-119. Kamiski Mikoaj (1985), Z tej strony bramy, rps w posiadaniu autora. Luce R. Duncan, Raiffa Howard (1964), Gry i decyzje, tum. Jerzy Kucharczyk, Warszawa, PWN. Lupuss Luporum (2000), Krymina - mity i fakty; www.nara.qp.pl (dostp: 27 kwietnia 2003).

Malawski Marcin, Wieczorek Andrzej, Sosnowska Honorata (1997), Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach spoecznych, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN. Michalski Henryk, Morawski Jacek (1971), Sownik gwary wiziennej, Warszawa, Orodek Bada Przestpczoci Ministerstwa Sprawiedliwoci, Departament Szkolenia i Wydawnictw MSW. Miszewski Kamil (2004), Grypsera. Przemiana, sabnicie czy upadek subkultury wiziennej? Na podstawie obserwacji uczestniczcej w areszcie ledczym i w zakadach karnych, praca magisterska, Instytut Socjologii, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, maszyn. Miller Walter B. (1958), Lower Class Culture as a Generating Milieu of Gang Delinuency, Journal of Social Issues", t. 14, s. 5-19. Moczydowski Pawe (1992), TheHidden LifeofPolishPrisons, Blooming-ton, Indiana University Press. Mums (1985a), Wizienia PRL 1, Praworzdno", nr 8-9, s. 80-86. Mums (1985b), Wizienia PRL 2, Praworzdno", nr 10-11, s. 76-88. Mums (1986a), Wizienia PRL 3, Praworzdno", nr 12-13, s. 70-78. Mums (1986b), Wizienia PRL 4, Praworzdno", nr 14, s. 96-108. Niesioowski Stefan (1989), Wysoki brzeg, Pozna, W Drodze. Postpowanie z winiami w latach 1989-2002 (2003), Teodor Bulenda, Ryszard Musidowski (red.), Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. Schrag Clarence (1961), A Preliminary Criminal Typology, Pacific Sociological Review", t. 4, s. 11-16. Solzhenitsyn Alexander (1979), The Oak and the Calf, New York, Harper and Row. Bibliografia Stpniak Klemens (1993), Sownik tajemnych gwar przestpczych, Londyn, Puls. Straffin Philip D. (2004), Teoria gier, tum. Jacek Haman, Warszawa, Scholar. Stwora Jacek (1993), Co jest za tym murem?, Warszawa, SETA ENTERPRISES (1 wyd. 1967). Sykes Gresham M. (1999), The Society of Captives, Princeton University Press (1 wyd. 1958). Sykes Gresham M., Messinger Sheldon L. (1960), The Inmate Social System, w: Theoretical Studies in Social Organization of the Prison, Richard A. Cloward et. al. (red.), New York, Social Science Research Council. Szaszkiewicz Maciej (1997), Tajemnice grypserki, Krakw, Wydaw. Instytutu Ekspertyz Sdowych. lski Ludwik (1992), Lata wykrelone z ycia. Proces polityczny i wizienia PRL, Krakw, Oficyna Literacka. Thomas Charles W, Petersen David M. (1977), Prison Organization and Inmate Subcultures, Indianapolis, Bobbs-Merrill. Trbicki Jerzy (1988), Zbrodnia i..., Krakw, Wydaw. Literackie. Tucker Donald (1982), A Punk's Song. Viewfrom theInside, w: MaeRape. A Casebook of Sexual Aggressions, Anthony M. Scacco (red.), New York, AMS Press, s. 58-79. Varese Federico (2001), The Russian Mafia. Private Protection in a New Market Economy, Oxford, Oxford University Press. Wantchekon Leonard, Healy Andrew (1999), The Game of Tortur, Journal of Conflict Resolution", t. 43, nr 2, s. 230-243. Wicawski Janusz (2002), Wizienie zwane Popowem, Maciej Szaszkiewicz (red.), www.publikator.gower.pl (dostp: 27 kwietnia 2003). Wojciechowski Roman (1981), Rok 1952, Krytyka", nr 12, s. 124--140.

Sownik podstaw bajery Najbardziej znane sowniki bajery wiziennej (Michalski, Morawski 1971; Stpniak 1993 oraz Szaszkiewicz 1997) czsto cz funkcje typowego sownika z encyklopedi, a take obejmuj sownictwo z rnych lat i z rnych wizie. Niniejszy sownik peni jedynie funkcj pomocnicz wzgldem ksiki. Zawiera wycznie terminy uywane w areszcie na Rakowieckiej lub na Biaoce w 1985 roku i jego gwnym zadaniem jest pomc czytelnikowi w zinterpretowaniu norm, sytuacji lub zachowa opisywanych w ksice, a take w szybkim rozszyfrowaniu nieznanego terminu. Pojawienie si danego sowa albo zwrotu oznacza, e byy one w szerokim obiegu, to znaczy, e znaa je wikszo czy przynajmniej dua cz winiw grypsujcych o solidnym stau wiziennym. Pominite zostao zatem sownictwo marginalne, wystpujce na przykad jedynie w balladach, znane wycznie specjalistom od danego typu przestpstw albo sabo zwizane z realiami wiziennymi. Wikszo terminw ze sownika wystpuje w ksice. Sownik zawiera nastpujce typy sw i zwrotw z bajery wiziennej: (1) rzadko wystpujce lub w ogle nie wystpujce w jzyku potocznym; (2) wystpujce w jzyku potocznym w innym znaczeniu, w szczeglnoci bluzgi; (3) nalece do powszechnie uywanej przez winiw terminologii urzdowej; (4) nalece do powszechnie uywanej przez winiw gwary rodowisk przestpczych. Sownik podstaw bajery Skrty i kwalifikatory: ? odsyacz kierujcy do hasa gwnego * oznaczenie, e definicja danego sowa jest w sowniku < > oznaczenie sw neutralizujcych bluzgi Rwnie synonimy lub wyrazy bliskoznaczne Zamiennik sowo lub zwrot zastpujce dany termin, ktry w bajerze jest interpretowany jako bluzg Zob. take odsyacz czstkowy kierujcy do zamiennikw oraz okrele i wyrae zwizanych znaczeniowo, ktre nie s synonimami bl. bluzg m.bl. mocny bluzg rz. rzadziej, rzadziej uywane s.bl. saby bluzg lub czasem interpretowane jako bluzg urz. jzyk urzdowy art. artobliwie Samouszkodzenia, symulacja, role jzykowe, gierki i testy: w hasach dodano odsyacze do miejsca w gwnym tekcie ksiki, w ktrym jest zawarty ich dokadniejszy opis i (lub) analiza. SEKS: synonimy narzdw i czynnoci seksualnych zostay zgrupowane w dodatkowe hasa oznaczone terminami albo zwrotami, ktrych znaczenie w jzyku polskim pokrywa si ze znaczeniem w bajerze. Umoliwia to szybkie przejrzenie wszystkich synonimw: masturbowa si odbyt odbywa stosunek analny z mczyzn odbywa stosunek oralny z kobiet przyjmowa rol czynn w stosunku z mczyzn odbywa stosunek pciowy penis stymulowa oralnie penisa wagina Bluzgi: do objanienia sw z jzyka polskiego, ktre w bajerze s interpretowane jako bluzgi", zosta zastosowany poniszy schemat:

termin lub zwrot bl. (m.bl, s.bl.) - tajne znaczenie i (lub) wyjanienie, dlaczego dany termin uwaa si za bluzg. Zamiennik: sowo z bajery albo termin <skracowany przez dodanie odpowiednich sw>. 284 Sownik podstaw bajery Wikszo bluzgw stanowi sowa z jzyka polskiego, ktrym bajera nadaje odmienne znaczenie, uwaane za obraliwe. Zamiennik" podaje sowo z bajery, ktre naley stosowa zamiast takiego zabronionego sowa lub, w nawiasach trjktnych, typow neutralizacj (skracowanie) obraliwego znaczenia takiego sowa przez dodanie odpowiednich precyzujcych terminw. Przykad hasa odnoszcego si do bluzgu: dziura, dziurka bl. *** wagina. Zamienniki: przebitka, dziura <w cianie >. Sowa dziura" albo dziurka" s bluzgami oznaczajcymi w bajerze wagin. Sw tych czsto uywa si bdnie w odniesieniu do otworw wydronych w cianach cel, ktre su do komunikacji midzy celami. Dozwolon nazw w bajerze jest dla takiego otworu przebitka". Obraliwy charakter sowa dziura" mona te zneutralizowa poprzez sprecyzowanie jego znaczenia. Zwrot z jzyka polskiego: Wyjmij rk z tej dziury!" bdzie zatem odczytany jako bluzg, natomiast jego akceptowalnymi wersjami w bajerze s: Wyjmij rk z przebitki!" lub skracowane Wyjmij rk z tej dziury <w cianio!". Sownik podstaw bajery 184 abarot z abarotem. afera - sytuacja gromadzenia dowodw i omawiania istotnych tw zwizanych z domniemanym zamaniem przez 'grypsujcego jednej z wanych norm, czasem zainscenizowana zoliwie i ni^za-suenie: *Wykrca (komu) afer (przygotowywa afer). Rwnie_. dym, zadyma w zn. 2. afera majtkowa - gwat. alfons - sutener. Rwnie: pizd karmiony. Ameryka - prbny okres * wieaka zanim zostanie zaakceptowany jako nowy *grypsujcy lub relegowany do niszej kasty, trwaj Cy od kilku tygodni do kilku miesicy. Zob. take Amerykan, wiecak. Amerykan ? wieak. Zob. take Ameryka. antenka - przewd sucy do doprowadzania prdu z oprawki 2a_ rowki do *grzay i uziemienia do kaloryfera lub kranu, uywany przy parzeniu herbaty. Rwnie: ws. Zob. take drut, kabel. apel urz. - poranne i wieczorne sprawdzenie stanu celi przez stranika. apropaczcy > apropaczy. apropaczenie ? apropaczy. apropaczy - mwi uywajc trudnego jzyka: Ty, Kierownik, me apropacz tak. Zob. take apropak. apropak, apropaka - wizie naduywajcy trudnych sw, takich jak a propos": , , buk przez bibuk. A propos... *Grypsuj troch, apropako jeden. Apropaczenie. Zob. take s. 131. atanda - 1. Zesp stranikw wyspecjalizowany w interwencji i Asycie podczas konfliktw. 2. Trudno gojca si rana lub zakaenie. Zob. take atandzi si. atandzi si - ropie, paskudzi si. Zob. take atanda w zn. 2. badziewie, badziejstwo - 1. Towar lub produkt lichego gatunku. 2. Beznadziejna sytuacja. bajera - 1. argon wizienny: Kontrolowa bajer (mwi bez arna-nia regu bajery). Kaleczy bajer (ama reguy bajery). Zob. take bajera wolnociowa, bajera luna, bajera sztywna. 2. Nocne sesje szkoleniowe wprowadzajce adeptw *grypsowania w tajniki jzyka. Rwnie: nocna bajera, uniwersytet wizienny. 3. Dugie sesje opowiada i dyskusji przy *czajurze. 4. Umiejtno prowadzenia interesujcej rozmowy, snucia ciekawych opowieci,

wymylania nieprawdopodobnych historii: Szersze to ma bajer! (S^er. sze" to potrafi opowiada!). Kulawa bajera (brak zdolnoci narracyjnych) . Rwnie: nawijka w zn. 1. bajera luna - wersja *bajery w zn. 1. z przestrzeganiem jedynie najwaniejszych zalece *grypsowania. Obowizuje z reguy na 185 Sownik podstaw bajery *szpitalce, w orodkach pwolnociowych itp. Zob. take bajera w zn. 1, kod luny, kod sztywny, bajera pwolnociowa ? bajera luna. bajera sztywna - wersja "bajery w zn. 1. wymagajca penego przestrzegania wszystkich regu * grypsowania odnoszcych si do jzyka. Najbardziej radykalna wersja bajery sztywnej wystpuje w *kopytkowaniu. Zob. take bajera w zn. 1, kod luny, kod sztywny. bajera wolnociowa - zwyky jzyk polski bez ogranicze narzucanych przez normy *grypsowania. Mona si ni z reguy posugiwa podczas opowieci o wolnoci. Zob. take bajera w zn. 1, kod luny, kod sztywny. bajerow - oszukiwa, nabiera z fantazj. Zob. take bajera w zn. 4. bajerzy - opowiada. Zob. take bajera w zn. 4. bajzel, bajzelek - soik. Rwnie: baraban. baach - kamstwo: *eni, *wciska, baach (okamywa kogo). *Sia batach (opowiada gupstwa). Zob. take farmazon, kit. baniak - gowa. Rwnie: baka. baka - 1. Milion zotych. 2. Gowa. Rwnie: baniak. baraban, barabanik - soik: Chota, zodzieje, obalwa barabanik *czajury! (koledzy, napijmy si herbaty!). Rwnie: bajzel. bardacha, bardaszka - 1. Muszla klozetowa. Zob. take jaruzel. 2. Ubikacja. basta - koniec: Basta! (do ju tego!, wystarczy!). Zob. take zbastowa, przybastowa. bat bl. > penis. Zob. take strzeli w zn. 2. batory - ruchomy kontener z kaw i ywnoci przewoony przez * korytarzowych od celi do celi. bczek - pojedynczy zwyky pryczek. bebech - brzuch, odek. Rwnie: kocio, sagan, samara w zn. 2. Zob. take brzuch, berbelucha - zupa. Zob. take litra. bero - szczotka klozetowa. *Grypsujcy dotknity doln czci bera zostaje zdegradowany do niszej kasty. Rwnie: lola. Zob. take korona. betoniara - gonik umocowany nad drzwiami celi, czsto centralnie wczany i wyczany, aktywny zazwyczaj w godzinach 6.00-11.00 i 15.00-21.00. betonka - cementowy lub metalowy fragment podogi wok sedesu, oddzielony wyranie od drewnianej podogi. bez kitu - naprawd! Emfatyczne potwierdzenie prawdziwoci opowieci lub przekazanej informacji. Zob. take kit. Sownik podstaw bajery 287 bcki - pobicie, lanie: Obskoczy bcki. Zaliczy bcki. Rwnie: omot, oklep. biae szalestwo - biay ser, twarg. Zob. take biay ser, ser, topniak, twarg. biay ser bl. - niedozwolone ze wzgldu na obecno sowa *ser. Zamiennik: biae szalestwo. Zob. take ser, twarg, bi konia > masturbowa si. biedrona - 1. Alternatywna nazwa *festa. Pochodzi prawdopodobnie od sowa *uczek, oznaczajcego winia. 2. Miska do mycia brudnej bielizny, gwnie skarpetek. biegunka - technika symulacji wywoujca biegunk w efekcie wypicia bardzo mocno osolonej wody. Zob. take s. 224. blacha - kara polegajca na uderzeniu otwart doni w czoo: *Wy-paci blach.

blat - st w celi: Odbi od blatu (przesta je przy wsplnym stole po degradacji). Odstawi kogo od blatu. Prawo blatu (*grypsujcy nie mog je przy tym samym blacie z *niegrypsujcymi). blinda, blenda - tafla grubego mlecznego szka z zatopion metalow siatk, umieszczona za oknem i blokujca widok z celi. bluzg, bluzgnicie, przybluzganie - obraliwe sowo (lub kilka sw) skierowane pod adresem innego czowieka albo przedmiotu. Bluzgi mog by bezporednie i porednie. Najczstsze bluzgi bezporednie to *chuj, *cwel, *kurwa, *pizda, *rura wraz z wariantami. Ich uycie nie pozostawia wtpliwoci co do intencji bluzgaj-cego. Bluzgi porednie obraaj wskutek obecnych w nich implicite porwna do *cwela, kobiety, aparatu wymiaru sprawiedliwoci, czonka PZPR itp. Bluzgami s na przykad sowa: *adny (sowa tego uywa si najczciej opisujc cwela), *kochany (kobieta), *czerwony (czonek PZPR). Bluzg poredni moe najczciej zosta *skracowany (zneutralizowany), jeli uywa si go w sposb jednoznacznie wskazujcy, e nie ma si zamiaru obrazi interlokutora: Dlaczego jeste taki czerwony <na twarzy>? Bluzgn lub przybluzga komu. Mie nabluzgane lub przybluzgane. Zob. take blu-zga, wicha. bluzga - intencjonalnie skierowa pod czyim adresem *bluzg. W wypadku bluzgu niewiadomego lub wynikajcego z nieuwagi uywa si czasem zwrotw *przybluzga lub bluzgn. Rwnie: ciupa, ublia. Zob. take bluzg, jecha w zn. 1, pojecha w zn. 1, wrzuca. bluzgn ? bluzga. bocian ko w zn. 2. bolec bl. > penis. Zob. take zabolcowa. Sownik podstaw bajery Bolek i Lolek - *gierka sprawdzajca spryt i wytrzymao na bl *wieaka. Zob. take s. 73-74. bomba - 1. Tryb przyspieszony sprawy: Dosta rok z bomby. 2. Przenone naczynie suce jako prowizoryczny kibel. Rwnie: wojtek w zn. 1. Zob. take jaruzel. bra na huki - nastraszy kogo, zazwyczaj wieaka, stosujc rutynowe procedury, czasem w celu przetestowania jego odwagi i lotnoci umysu. brajdak, braciak - brat. brandzel - szmatka, w ktrej znajduj si produkty nocnej masturbacji ?grypsujcego, brandzlowa, branzlowa ? masturbowa si. bransolety - kajdanki. brudny - porednia kategoria czystoci przedmiotw w celi. Przedmiotw brudnych, takich jak *parkiet lub *kojo, mona dotyka, ale nie powinny one wchodzi w kontakt z jedzeniem. Zob. take czysty, przestrzelony, zasady. bryka, bryczka - samochd. bryndza - niedobra sytuacja, kiepskie perspektywy, marne ycie. brzuch bl. - porwnanie do kobiety: Brzuch to ma kobieta a nie * grypsujcy. Zamienniki: bebech, kocio, sagan, samara w zn. 2. buc - oferma, ofiara lub kandydat na ofiar. buja si - w zwrocie: Bujaj si! (zmiataj std!). bunio - chleb. Rwnie: smutniak. Zob. take kromak. buras - podoficer lub szeregowiec suby wiziennej. Zob. take gwiazdor. burza - popularna *gierka, wystpujca w wielu wariantach, sprawdzajca spryt *wieaka. Zob. take s. 74. buzaa - prowizoryczna grzaka do wody o duej mocy sporzdzona najczciej z dwch yletek lub blaszek z puszki po konserwach oddzielonych zapak i z doczonymi przewodami z drutu: Buzowa (zaparza herbat). Zabuzujemy *czajurki? (zaparzymy herbat?). Rwnie: grzaa, grzaka, jantara.

buzowa - zaparza herbat. Zob. take buzaa. ceglasty - czerwony. Zob. take czerwony, krasny, przyjarany. celka, cela - cela: Pod cel lub pod celk (w celi). Wrzuci kogo pod celk. Spod celi lub spod celki (z celi). *Wyjecha spod celki. Frajerska cela (cela z przewag *frajerw). Grypsujca cela (cela z przewag grypsujcych). celowy - 1. urz. Wizie zgaszajcy stan celi podczas *apelu. Funkcja bez wikszego znaczenia. 2. rz. *Gierka sprawdzajca spryt wieaka. Wariantem gierki celowy jest *kiebasa. Zob. take s. 74. Sownik podstaw bajery 187 centu - wizie pochodzcy z okolic Krakowa. Rwnie: lajkonik, chabeta - 1. bl. ? penis. 2. *, ko w zn. 2. chacha si - mia si z kogo, chajc, szmal - pienidze. chaupki, opees - orodek przystosowania spoecznego, do ktrego kieruje si recydywistw, cham rz. - wizie pochodzcy ze wsi. chawira, hawira - dom, mieszkanie. chla - 1. Obcia kogo zeznaniami, wsppracowa z prokuratorem lub administracj wizienn. Rwnie: kapowa, sprzedawa. 2. Mwi o kim lub o czym le: *Zodzieje chlej na *krymina. chlastanie, pochlastanie - * samouszkodzenie polegajce na podciciu y lub, oglniej, pocicie ciaa yletk albo innym ostrym przedmiotem: Pochlasta si. Polecie *mojk po *strunach. Zob. take s. 224. chopaczyna, chopaczynka - chopiec, chopak. chopiec, chopak s.bl. - czasem nie akceptowane okrelenia grypsujcego: Chopcy to u szewca koki strugaj. Zamienniki: chopaczyna, chopaczynka, maolat. choinka - urzdzenie o ksztacie choinki sporzdzone z zaostrzonych drucikw i sprynek od dugopisu lub agrafki, uywane do samouszkodzenia za pomoc *poyku. Zob. take kotwica. chomto *korona. chorgiewa grypser. chowa m.bl. - nieakceptowane ze wzgldu na rytualne uycie w zwrocie: Chowa do wora (zdegradowa do pozycji frajera). Zamienniki: ki tra lub chowa <* smrodki do * samary >. Zob. take pj do wora. chrzka odbytnic - puszcza gazy: Panowie, nie chrzka tam odbytnicami, *kira si! chrzest, chrzciny - czsto stosowany na * stodoach test dla kandydatw na *grypsujcych. Zob. take s. 67. chuj m.bl. - penis, jeden z najsilniejszych bluzgw. Sowo to jest rdem inspiracji dla ogromnej liczby powiedzonek i idiomw wiziennych: Spadaj na chuj! lub Chuj ci w dup! (*wichy wypowiadane przy *pjciu do wora). Po chuju gadzina (przyzwoity stranik). Jak Mace chuj stanie (nigdy). Jak ci sysz, to mi chuj do tyu staje! (zoliwa riposta podczas ktni). Wbi chuja w jaki przedmiot (symbolicznie uczyni przedmiot nieczystym i niedotykalnym, czyli przestrzelonym). Sen to si tak sprawdza, jak chuj liwk zje i pestkami sra (sceptycznie o prognostycznej wartoci snw). Ma chuje w oczach (o zalotnej kobiecie). chujoza m.bl. - obraliwie o winiu maego charakteru. 188 Sownik podstaw bajery cign m.bl. - jeden z najsilniejszych *bluzgw: *grypsujcy zwraca si sowem Cignij! do "cwela, kiedy chce odby stosunek oralny. Zamienniki: targa lub cignij <ten przedmiot >. Cignij * druta lub pocignij za* koniec jest jeszcze mocniejszym bluzgiem, poniewa zawiera wyraniejsz sugesti seksu oralnego. W "bajerze sztywnej skracowanie nie neutralizuje tego bluzgu. Zob. take stymulowa oralnie penisa.

cichacz, cichec - gazy puszczone bez oznajmienia. Zob. take cichociemny. cichociemny - wizie, zazwyczaj *wieak, nie anonsujcy puszczenia gazw. Zob. take cichacz, zej do podziemia. ciemnota - gupstwa, niedorzecznoci. Zob. take sia. ciki frajer - wizie z kasty "frajerw wyjtkowo le radzcy sobie z sytuacj uwizienia, najczciej bity i upakarzany. Zob. take frajer, nieszkodliwy frajer. ciota bl. > cwel. cipa, cipcia m.bl. ? wagina: Maka robi na cztery otwory: cipa-*dupa--*japa-*apa (Maka" oferuje seks zwyky, analny i oralny oraz stymuluje rcznie). ciupa - bluzga komu: Mie naciupane. Naciupa komu. Zob. take bluzga. ciupcia ? odbywa stosunek pciowy. Pociupcia sobie. cug - papieros. Rwnie: szlug. cukrzy, przycukrza - mwi co miego, na przykad stranikowi, prawi komplementy kobiecie. cwancyk - rozum, spryt: Taki *apropaka, a ma swj cwancyk! cwel m.bl. - wizie z najniszej kasty, najczciej wiadczcy obecnie lub w przeszoci usugi seksualne innym winiom, ktry wczeniej zosta rytualnie zgwacony albo w inny sposb upokorzony. Rwnie: ciota, kurwa w zn. 5, padluch, parowa, rura w zn. 1. Zob. take grypsujcy, frajer. cyc > wieak. cynk - w zwrocie: Dosta cynk (otrzyma tajn informacj albo informacj wan z punktu widzenia planowanego skoku lub innego sekretnego przedsiwzicia). czajura, czaj, czajurka - esencja herbaciana przygotowywana nielegalnie przez winiw i dziaajca jak saby narkotyk. Rwnie: herbata, herbatka, jemioa, ulung. Zob. take popoch, ulung. czapa - kara mierci. Rwnie: kaes, krawat. czerstwy - niewiey (o dowcipie, arcie itp.): Czerstwiak. czerwony bl. - niedopuszczalne ze wzgldu na skojarzenie z komunizmem: Czerwony to jest komunista lub * czonek PZPR. *Czerwony pajk Sownik podstaw bajery (stranik). Zamienniki: krasny, przyjarany, ceglasty, czerwony <na twarzy >. czerwony pajk ? gad. czerwony rygor ? kod sztywny, czesio ? kiszczak. czon, czonek m.bl. > penis: Czonek to jest w PZPR. czowiek ? grypsujcy. czterdzieci osiem, czterdzieci osiem godzin urz. - najduszy przedzia czasu, na jaki milicja bez posiadania "sankcji prokuratorskiej moga pozbawi wolnoci obywatela PRL-u. czysty - najwysza kategoria czystoci przedmiotw w celi. Przedmioty czyste, takie jak "platery lub "blat, mog wchodzi w bliski kontakt z jedzeniem. Zob. take brudny, przestrzelony, zasady. pun - narkoman. wiara, wiartka - wyrok dwudziestu piciu lat pozbawienia wolnoci. da, dawa m.bl. - niedozwolone ze wzgldu na skojarzenia z cwelem lub prostytutk: Daje to cwel dupy. *Grypsujcy *kopsa. Typowa "wychyla z uyciem tego sowa: Daj mi. Zamienniki: kopsn, pod-kopsa, da <ten przedmiot >. dawa na kocio ? poyka. Zob. take kocio. dechy > doek w zn. 1. dentysta - "gierka sprawdzajca spryt "wieaka. Zob. take s. 74. derby, wito konia zbiorowa masturbacja. Zwycizc jest ten, kto pierwszy osignie orgazm, derka, dera - koc. dmucha > odbywa stosunek pciowy. dmuchanka - metoda komunikacji polegajca na wydmuchniciu "grypsu lub maego przedmiotu za pomoc dugiej papierowej tuby

na odlego do kilkudziesiciu metrw, dobry s.bl. - czasem uycie tego sowa w stosunku do "grypsujcego jest zabronione z niejsnych przyczyn. Zamienniki: niekiepski, niekiepa, gitny. dobrze yka art. - "jaruzel jest drony i nie ma groby zapchania go. dola - 1. Udzia w upie z przestpstwa. 2. rz. Udzia w jakimkolwiek dobrze posiadanym lub dzielonym ze wsplnikami, doliniarz - kieszonkowiec, doan - doek w zn. 2. doek - 1. Cela lub kilka cel zatrzyma na komendzie, mieszczcych si zazwyczaj w piwnicy: Na doku. Rwnie: dechy. 2. Gboki talerz. Rwnie: doan. Zob. take plater. 292 Sownik podstaw bajery domino - reakcja acuchowa "przecwelania, kiedy wieo przecwe-leni przecwelaj kolejnych "grypsujcych. Stanowi bardziej mit ni realne zagroenie. dorzuci si do puli - doczy si do puszczania gazw zainicjowanego przez kogo innego. Zob. take pula. dowcipny s.bl. - sowo kojarzone z "cip i rozszyfrowywane jako do--w-cipny. Zamiennik: zbytkowny. dowdca - stranik. Zob. take wdz, gad. doywotka - kara doywotniego wizienia. drut bl. * penis. Zamienniki (przy parzeniu herbaty): antenka, ws. Zob. take cign, dryni - pi. Zob. take pi. drze achudr ? masturbowa si. dubel - 1. Stugramowa paczka herbaty. Rwnie: przegub. Zob. take dziaka, kanciak, kukuka, szelest, szufladka. 2. rz. Podwjny "bczek. dudy - nerki. dulawka - cygarniczka, papieronica, ustnik do palenia papierosw, dupa - 1. Dziewczyna. 2. Odbyt. Najczciej w zwrotach: Maka robi na cztery otwory: *cipa-dupa-*japa-*apa (Maka" oferuje seks zwyky, analny i oralny oraz stymuluje rcznie), dykta - denaturat, dym ? afera. dyma bl. > odbywa stosunek pciowy, zwrot zazwyczaj uywany do podkrelenia powtarzalnoci: Miaem tak jedn Agatk, mogem se dyma do oporu, a tera *bryndza. dymek - papieros. Rwnie: szlug. dyszel bl. ? penis. Zob. take strzeli z dyszla. dzban, dzbanek - muszla klozetowa. Rwnie: jaruzel. dziacha - mwi: Dziacha *kmin (rozmawia uywajc gwary zodziejskiej). Zob. take mwi. dziad - popularna "gierka, wizienna wersja ciuciubabki, sprawdzajca spryt i wytrzymao na bl "wieaka. Rwnie: wariat. Zob. take s. 74. dziaka - maa porcja jakiego dobra, jednostka miary zalena od kontekstu: *Kopsnij mi dziak herbaty. Dziakowa si (dzieli si posiadanymi dobrami). Zob. take dubel w zn. 1, kanciak, kukuka, przegub, szelest, szufladka. dziakowa si - dzieli si posiadanymi dobrami. Zob. take dziaka. dziarg - tatua, efekt "dziargania. Zob. take dziarga. dziarga, dziary - tatuowa: Obdziarga si. Obdziargany. Wydziarga co sobie. Zob. take dziarg, dziarganie. dziarganie - tatuowanie. Zob. take dziarg, dziarga. Sownik podstaw bajery 190 dziary ? dziarga.

dziesiona - przestpstwo z art. 210 kodeksu karnego z 1969 roku, obecnie art. 280 (napad z uyciem niebezpiecznego narzdzia): Dziesioniarz (specjalista od dziesiony). Zdziesionowa kogo. Zob. take dziewiona. dziewiona - przestpstwo z art. 209 kodeksu karnego z 1969 roku, obecnie art. 279 (napad bez uycia niebezpiecznego narzdzia): Dziewioniarz (specjalista od dziewiony). Zdziewionowa kogo. Zob. take dziesiona. dziewuszyna - dziewczyna. dziura, dziurka bl. ? wagina. Zamienniki: przebitka, dziura <w cianie >. dzyndzel bl. ? penis. dwiki - cela dwikoszczelna. Rwnie: termos, dwig ? pilot boeinga, dwiganie ? podniesienie. erka - recydywista lub recydywa: Erka potrafi siedzie! (recydywista potrafi zorganizowa sobie i innym czas w celi - popularne porzekado). fajans - zabawki i pamitki wizienne wytwarzane przez winiw z dostpnych w wizieniu surowcw. Zob. take fajansiarz. fajansiarz - wytwrca "fajansu, fajka - papieros. Rwnie: szlug. fanty - przedmioty pochodzce z kradziey. farmazon - kamstwo, oszustwo, najczciej wyrafinowane i odpowiednio przemylane. Zob. take baach, kit, przekrt. fart - szczcie: Fartowny (szczciarz). Mia farta lub pofarcio mu si (mia szczcie). Zob. take szczcie, niefart. faza - prd. fazowy art. - wizie odpowiedzialny za zaparzenie herbaty. Zob. take gajowy, przebitkowy, ffel, funfel - dobry kolega lub kumpel, przyjaciel. Zob. take kolega, koleka. fest - czonek efemerycznej grupy subkulturowej stanowicej najpowaniejsz konkurencj dla "grypsujcych, posiadajcej osobny kod i nieco zmodyfikowane normy zachowania. Grypsujcy rozszyfrowuj sowo fest" jako skrt od frajerska eita skurwionych towarzyszy. Zob. take feci, grypsujcy. festy, feci > fest. feci - nalee do grupy "festw. Zob. take fest, grypsowa, fikoi, fikoek - stoek. 191 Sownik podstaw bajery filipinka - wymuszone przez administracj podpisanie in blanco czystej kartki papieru w celu pniejszego szantaowania winia oskareniem go o wspprac itp. filowa - patrzy, wypatrywa, ledzi, gapi si: Co tak filujesz, *wie-ak? (co si tak gapisz, wieak?). Przyfilujta tam na *gada, a ja *podjad *czajurk (przypilnujcie, czy stranik nie idzie, to zaparz herbat). Zob. take przyfilowa. fingel, fingiel - piercionek. flet bl. ? penis: Zagra na flecie. frajer, niegrypsujcy bl. - wizie nalecy do niszej ni "grypsujcy kasty: *Ciki frajer (frajer wyjtkowo le radzcy sobie z sytuacj uwizienia, najczciej bity i upakarzany). Frajer w porzdku lub frajer *nieszkodliwy (frajer akceptowany przez grypsujcych i nie represjonowany). Zob. take grypsujcy, cwel. frajerska cela - cela z przewag "frajerw. Zob. take grypsujca cela. frajerskie nasienie - 1. Frajer. 2. Zadatki na frajera: Od razu czuem, ze ten Hutnik ma w sobie frajerskie nasienie! frdzel bl. r* penis. frota, frotka - rcznik. fujara, fujarka bl. * penis: *Zagra na fujarce.

funfel, ffel - dobry kolega lub kumpel, przyjaciel. Zob. take kolega, koleka, funkcyjny ? korytarzowy. gad, gadzina - nieprzyjazne okrelenie funkcjonariusza wiziennego najniszego szczebla uywane przez winiw we wasnym gronie: Po chuju gadzina (porzdny stranik). Rwnie: czerwony pajk, klawisz w zn. 1, klucz, kurwa w zn. 3. Zob. take wdz, wychowek. gajowy art. - dyurny, zazwyczaj "wieak. Zob. take fazowy, gajwa, przebitkowy oraz s. 132-133, 166. gajwa, gajwka - zazwyczaj tygodniowy dyur, podczas ktrego "gajowy ma za zadanie sprzta cel i (lub) obsugiwa "przebitki. garowa - siedzie w wizieniu: Szczupak odgarowa ju *wiar (Szczupak" odsiedzia ju dwadziecia pi lat). Zob. take ga-rus. garucha ? garus. garus, garucha - dowiadczony wizie: Stary garus. Zob. take garowa. genera - 1. Herbata co najmniej czwartej wieoci (po trzech lub wicej parzeniach). Zob. take pierwszak, trzeciak, wtarak. 2. Koci lub poker. 3. Muszla klozetowa. Zob. take jaruzel. giba - siedzie w wizieniu: Odgiba cztery miechy (przesiedzie cztery miesice). Sownik podstaw bajery 295 gicio - git w zn. 1. gier - muszla klozetowa. Od nazwiska Edwarda Giefka, I sekretarza KC PZPR w latach 19701980. Zob. take jaruzel gierka - zaaranowana sytuacja decyzyjna, w ramach ktrej wieak musi dokonywa wyboru, czasem wielokrotnie. Gierki s wan czci skadow "Ameryki. Zob. take s. 7178. gita - kiebasa. Zob. take kiebasa. gigant - 1. Ucieczka, wczga. 2. Uciekinier. Czaseni uywane z dezaprobat. git - 1. Tak, zgoda, nie ma sprawy, w porzdku. Gicio)est. Gitny. Rwnie: gicio, gitara, gites. 2. rz. ? grypsujcy, gitara ? git w zn. 1. gites > git w zn. 1. giwera - pistolet. Rwnie: lunia, kopyto, stopa. glany - buty, kapcie, pantofle: Da lub przyoy z glatfi (kopn). godny art. - w zwrocie: *Jaruzel jest godny (zapowied defekacji). Zob. take spragniony, jaruzel. godwka - "odmowa jedzenia i (lub) picia przez duszy okres. Zob. take s. 224. gowa bl. ? od penisa. Zamienniki: baka, baniak, gniek, gniki - wrzd odka, rwnie nazwa symU^cji. Zob. take s. 226. godzina policyjna > policyjna. goni - przeladowa, przymusza "grypsujcych d wykonywania usug, kontrolowa czyje zachowanie. Rwnie: P?dzi. gorce - wystpuje w zwrocie: Zwin na gorcym (zatrzVma na gorcym uczynku). gorczka - symulowanie lub preparowanie za pomCc "samouszkodzenia wysokiej temperatury ciaa. Zob. take s. 2^4. gorol - wizie pochodzcy z Podhala, graba - rka. Rwnie: apa, wi, wita, witka. graty - zestaw narzdzi sucych zawodowym zodzieJOm do wamywania si. Zob. take szpejki. gruby bl. ? penis. Zamienniki: spory, szeroki. grulica - symulowanie grulicy za pomoc wdychania sproszkowanego cukru, kakao lub wstrzykiwania zsiadego ^leka w puca. Zob. take s. 225.

gryps - tajna wiadomo szmuglowana z wizienia lub krca wewntrz wizienia. grypser - 1. W pnych latach szedziesitych i Wczesnych siedemdziesitych nazwa oznaczajca "grypsujcego- 2. Od lat siedemdziesitych: "niegrypsujcy, ktry podszywa pod grypsuj296 Sownik podstaw bajery cego w nowej celi lub w nowym wizieniu. Rwnie: chorgiewa. 3. m.bl. ? penis. Zob. take cwel, frajer, grypsujcy, grypsera rz. - dawna nazwa "grypsowania. Czciej ni "grypsujcy posuguj si ni "niegrypsujcy i badacze wiziennictwa, grypserka ? grypsowanie. grypsowa - 1. Nalee do grupy "grypsujcych. Zob. take feci. 2. Mwi przestrzegajc wszystkich regu jzyka wiziennego: Ty, Student, grypsuj troch! Zob. take grypsowanie, grypsujcy. grypsowanie, grypserka - nazwa subkultury najwaniejszej kasty winiw uywana przez samych "grypsujcych. Zob. take grypsowa, grypsujcy. grypsujca cela - cela z przewag "grypsujcych. Zob. take frajerska cela. grypsujcy - wizie nalecy do najwaniejszej i najwyej stojcej kasty w polskich wizieniach. Termin ten pochodzi zapewne od sowa "gryps, oznaczajcego tajn wiadomo nielegalnie prze-szmuglowan wewntrz lub na zewntrz wizienia. Grypsujcy czsto przemycaj grypsy, utrzymuj te wiele innych kanaw przerzutowych, a przede wszystkim otaczaj szczeln tajemnic wiele aspektw subkultury i zachowania. Inni winiowie rzadziej korzystaj z grypsw. Rwnie: czowiek, git w zn. 2. Zob. take biedrona, cwel, fest, frajer, grypsowa, grypsowanie, niegrypsujcy, szwajcar. grzaa, grzaka - prowizoryczna grzaka do wody o duej mocy sporzdzona najczciej z dwch yletek lub blaszek z puszki po konserwach oddzielonych zapak i z doczonymi przewodami z drutu. Rwnie: buzaa, jantara. gwiazdor, gwiadzior - oficer suby wiziennej. Zob. take buras. grzmoci ? odbywa stosunek pciowy. gulgotnik wanienny art. - mierdzcy "bczek. Zob. take kiszczak, podkodernik jadowity, zacichacz fotelowy. hanys - lzak, hasior - kosz na mieci, hawira ? chawira. herbaciarnia - grupa winiw, czasem utworzona tylko na jeden wieczr, ktra wsplnie parzy i pije herbat. Zob. take herbatnik, herbatnikowa si, waflarnia. herbatka, herbata * czajura. herbatnik - wizie, z ktrym dzieli si herbat, a czasem te ywnoci i papierosami: Herbaciarnia. Herbatnikowa si. Czasem uywane w znaczeniu "wafel. Sownik podstaw bajery 194 herbatnikowa si - nalee do jednej "herbaciarni. Zob. take herbatnik, wariowa si. herod - bardzo stary wizie, starszy ni "zgred. Zob. take maolat, purchel. higiena - jedna z piciu "zasad "grypsowania, nakazujca utrzymanie bezwzgldnej higieny osobistej oraz przestrzeganie norm regulujcych fizjologi i spoywanie posikw. hol - mocna ni, do ktrej jest przywizany "poyk, podwizana najczciej do zba "poykacza. honor - najwaniejsza z piciu "zasad "grypsowania nakazujca obron honoru "grypsujcego przed czyhajcymi na zagroeniami. Rwnie: zastawka w zn. 2. huki -> bra na huki. i do wora > pj do wora. jabona - najnisze ko w pitrowej pryczy: Wrzuci kogo pod jabon

(wrzuci kogo pod ko). Zob. take kojo, korejka, pa. jajko bl. - jdro mskie. Zamienniki: skorupniak, skorupiak, jantara ? grzaa. japa - usta: Maka robi na cztery otwory: *cipa-*dupa-japa-*apa (Maka" oferuje seks zwyky, analny i oralny oraz stymuluje rcznie). Zob. take kopara w zn. 2, szamot, usta. jara > jarecka. jara - pali (papierosy): Mata zajara? (macie papierosy?). Zob. take jaranie. jaranie, jarunek - tyto, papierosy. Rwnie: machora, machorka, pojarka. Zob. take jara, szlug. jareccy, jarzy - rodzice. Zob. take jarecka, jarecki, jarecka, jara - matka. Zob. take jareccy, jarecki, jarecki, jary - ojciec. Zob. take jareccy, jarecka, jarunek > jaranie. jaruzel - muszla klozetowa. Od nazwiska generaa Wojciecha Jaruzelskiego, w latach 19811989 I sekretarza KC PZPR: Jaruzel jest godny (kto korzysta z ubikacji). Jaruzel si krztusi (muszla klozetowa jest zapchana). Karmi, nakarmi lub poi jaruzela (korzysta z ubikacji z du lub ma potrzeb). Rwnie: bardacha, bar-daszka w zn. 1, dzban, dzbanek, genera w zn. 3, gier, klop, tron. Zob. take wojtek. jary ? jarecki. jarzy > jareccy. jarzy - rozumie: A ten dalej nie jarzy! jeba ? odbywa stosunek pciowy. 194 Sownik podstaw bajery jecha -1. Ublia komu, opowiada o kim ubliajce historie: Jecha komu. Zob. take bluzg, bluzga, pojecha w zn. 1. 2. Wykonywa pewne dziaanie: Pojecha po strunach (poci yy). jemioa * czajura. je s.bl - czasem uywane w znaczeniu oddawa stolec": Daj podje jaruzelowi! (oddaj stolec). Zamiennik: szama. jorgn si - zorientowa si. jula - oddawa mocz. Zob. take julanie. julanie - oddawanie moczu. Zob. take jula. kabaryna - izolatka. kabel W. - 1., kapu: Kablowa (donosi). 2. penis. Zamienniki (przy parzeniu herbaty): antenka, ws. kaes, czapa, krawat - kara mierci. Od skrtu: k(ara) (mierci). kagan, kaganek - 1. Kaganek zrobiony z puszki po konserwach, rcznika oraz masa lub innego tuszczu, sucy najczciej do gotowania wody na herbat. 2. Knot. Zob. take knot. kajdaniarz art. - wizie. Zob. take uczek. kajfus ? korytarzowy. kakao - stolec: Wadzia, dodaj troch maseka do kakao (Wadzia", szykuj si do stosunku analnego), kakaowa > odbyt. kaleczy bajer - ama reguy jzyka wiziennego. Zob. take bajera w zn. 1, kontrolowa bajer. kalifaktor ? korytarzowy. kanciak - miara objtoci herbaty, mniej wicej pidziesit gramw. Rwnie: szelest. Zob. take dubel w zn. 1, dziaka, kukuka, przegub, szufladka. kanioa, kanioka - czapka wizienna. kapowa - donosi. Zob. take kapu. kapu - donosiciel, wizie donoszcy na swoich wspwiniw lub wsplnikw do administracji wiziennej, ledczego lub prokuratora: Kapowa (donosi). Rwnie: kabel, konfidenciak, konfident, ucho. karczycho - szyja. Zob. take szyja. karmi jaruzela - defekowa. Zob. take jaruzel, nakarmi jaruzela. karmnik, karmik - niewielki otwr w *klapie wykorzystywany do dystrybucji posikw i innych dbr.

karniak - zakad karny: Siedzie na karniaku. Zob. take ledczak. kat - 1. Sdzia. 2. Wykonawca testw lub 'gierek. katana, katanka - kurtka, czasem rwnie sweter lub paszcz. kazionne - wizienne (najczciej o spodniach, bluzie i innych elementach ubrania). Sownik podstaw bajery kcik - ubikacja w celi. kichawa - nos. Rwnie: klipa. Zob. take nos. kiciorowa ? skiciorowa. kiebasa bl. 1. ? penis. Zamiennik: gita. 2. Gierka sprawdzajca spryt "wieaka, wariant gierki "celowy, kiepszczak - "grypsujcy, ktry zosta zdegradowany do roli "frajera lub jest bliski degradacji. Zob. take skiepci si w zn. 2. kierownik zadymy - wizie "rozkrcajcy konkretn "afer. Zob. take s. 132. kima - spanie: Kima. Kimn si. Przekima. *Micha, kima i dnia nima. kindyba bl. penis: Kindyba ci w 'szamot! (czsto spotykana "wi-cha). kipisz - przeszukanie celi lub winia, zazwyczaj niespodziewane: Kipiszowa. Zob. take kitra, wygruzi. kira - pi: *Zwaka, kira si! Zob. take pi. kiszczak - mierdzcy bczek. Od nazwiska generaa Czesawa Kiszczaka, w latach 19811990 ministra spraw wewntrznych. Rwnie: czesio (zdrobnienie imienia generaa Kiszczaka), skunks. Zob. take gulgotnik wanienny, podkodernik jadowity, zacichacz fotelowy. kit - kamstwo, nieprawda: Sprzedawa, wciska lub eni kit (okamywa kogo). Bez kitu! (naprawd!). W kit! (to nieprawda!). yka kit (wierzy w opowiadane kamstwa). Zob. take baach, farmazon, skiciorowa. kita bl. ? penis. Zob. take szarpa kit. kitra, skitra, wkitra - ukry co bardzo starannie, najczciej przed spodziewanym "kipiszem. Zob. take chowa, kipisz, wygruzi. kitranie ? kitra. klapa -1. Masywne metalowe drzwi do celi. 2. Dzwonek umieszczony koo drzwi sucy do wzywania stranika. Zob. take si na klap. klata - klatka piersiowa, piersi (mskie). klawisz -1. rz. Stranik, ktrego zadaniem jest otwieranie i zamykanie cel. Rwnie: "gad. 2. rz. Klucz do celi. 3. W zwrotach: Zrobi klawisz (ukra co). I na klawisz (szykowa skok na mieszkanie). Zob. take klawisznik, numerek w zn. 2, robota, skok. klawisznik - profesjonalny wamywacz. Zob. take klawisz w zn. 3. kleks - puszczenie gazw poczone z zabrudzeniem spodenek. Zob. take waln kleksa. klipa - nos. Rwnie: kichawa. Zob. take nos. klop - muszla klozetowa. Zob. take jaruzel. klucz rz. > gad. 300 Sownik podstaw bajery kmina - gwara zodziejska, podobno prekursorka "bajery w zn. 1: *Dziacha kmin. Kminie. knot bl. ? penis. Zamienniki: kagan, kaganek w zn. 2. kobya 1. bl. ? penis. 2. ? ko w zn. 2. kochany m.bl. - uywa si jedynie mwic o cwelach i kobietach. Czciowe zamienniki: gitny, ulubiony. kocio - brzuch, odek: Zaprawi na kocio (dokona "poyku na ostro). Rwnie: bebech, sagan, samara w zn. 2. Zob. take brzuch. kod luny, kod rozluniony - ograniczenie norm "bajery i zachowania do najwaniejszych regu. Zob. take kod sztywny, bajera luna.

kod sztywny, kod surowy - rygorystyczne przestrzeganie wszystkich norm "bajery i zachowania. Najbardziej radykaln wersj kodu sztywnego jest "kopytkowanie. Rwnie: czerwony rygor, ostry rygor, surowy rygor, sztywny rygor. Zob. take bajera sztywna, kod luny. kogut - wieyczka stranicza: Sta na kogucie. Kogutkowy (stranik stojcy na kogucie). Kogutkowy, chuj ci w dup do poowy! (czsty okrzyk pod adresem kogutkowego). kojo, kojko - ko pitrowe. Zob. take jabona, korejka, pa. kolega s.bl., rz. * penis. Zamiennik: koleka, kole. koleka, kole - kolega. Zob. take ffel, funfel, kolega. kolka - iga lub zaostrzony drut owinity nitk sucy do "dziargania. koo - tysic zotych. komarowa - odpoczywa, spa, leniuchowa. Zob. take komarunek. komarunek odpoczynek. Zob. take komarowa. konfident, konfidenciak - donosiciel. Zob. take kapu, koniec m.bl. > penis. Zamiennik: kraniec. kontrolowa bajer - mwi bez amania norm jzyka wiziennego. Zob. take bajera w zn. 1, kaleczy bajer. ko - 1. m.bl. ? penis: Bi konia (na postoju) (masturbowa si). Zamiennik: kopytniak. 2. Rodzaj wdki (lub sznurka z koszyczkiem albo woreczkiem na kocu) sucej do przesyania przedmiotw midzy celami. Rwnie: bocian, chabeta, kobya. kopara - 1. Szczka. 2. Usta. Zob. take japa, szamot, usta. koperek, koper - kobiece wosy onowe lub damska bielizna przesycona wydzielin z waginy o silnym zapachu. kopiejka bl. ? odbyt. kopn w kalendarz - umrze. kopsa, kopsn - da, przekaza, ofiarowa: Kopsnij *szluga, wieak! Podkopsa. Zob. take da. kopyt kar z - hiperaktywny wizie, ktry nieprzekonywajco chwali si swoimi przygodami i koneksjami oraz prowokuje konflikty. Sownik podstaw bajery 197 Rwnie: skakaniec, urka. Zob. take kopytkowa w zn. 1, kopytkowanie. kopytkowa - 1. Przestrzega regu "kopytkowania, to znaczy radykalnej wersji "grypsowania. Zob. take kopytkarz, kopytkowanie. 2. Chodzi po celi symulujc spacer. Zob. take miga. kopytkowanie - Radykalna wersja "grypsowania z bardziej skomplikowanymi reguami uywania "bajery i surowszymi karami za amanie norm. Zob. take kod sztywny, kopytkarz, kopytkowa oraz s. 139-140. kopytniak - ko. kopyto - pistolet. Rwnie: giwera, lunia, stopa, korejka - prycza. Zob. take jabona, kojo. korek bl. ? penis. korona - deska klozetowa. "Grypsujcy, ktremu wkada si desk na gow, zostaje w ten sposb zdegradowany do niszej kasty. Rwnie: chomto. Zob. take bero. korytarzowy - wizie pomagajcy funkcjonariuszom w wydawaniu posikw, ksiek lub innych dbr midzy cele. Rwnie: funkcyjny, kajfus, kalifaktor. korze > penis. Zob. take podjeda na korze. korzonki - wosy. Rwnie: pira, siano. Zob. take wosy. kosa, koska - n: Dosta cztery kosy w 'miechy. 'Oeni komu kos (uderzy kogo noem). Zob. take oeni w zn. 2, sprzedawa w zn. 2, eni w zn. 2. kostka - ubrania winiw uoone w kostk i wystawiane na noc poza cel przy "klapie: Wystawi kostk. Rwnie: wystawka w zn. 1.

kot - 1. Wizie chory psychicznie. Rwnie: wir w zn. 1. 2. Wizie symulujcy chorob psychiczn. Rwnie: wir w zn. 2. Zob. take s. 131-132. kotwica, kotwa - urzdzenie w ksztacie kotwicy sporzdzone z zaostrzonych drucikw i sprynek od dugopisu lub agrafki, uywane do "samouszkodzenia za pomoc "poyku. Wariantami kotwicy s choinka, krzyak i parasolka. Zob. take s. 225 i 226. kraniec - koniec. Zob. take koniec. kracowa ? skracowa. krasny - czerwony. Zob. take ceglasty, czerwony, przyjarany. krawat, czapa, kaes - kara mierci. krci - 1. Robi co, wytwarza co: Krci lody (defekowa). 2. Krci si! - gony anons poprzedzajcy dzienn masturbacj w "kciku, krci afer > wykrca afer. krci lin - powiesi si lub podj prb samobjstwa przez powieszenie. Zob. take targa si na lin, wyhuta si. kromak - kromka chleba. Zob. take bunio, smutniak. Sownik podstaw bajery krtki bl. * penis. Zamiennik: niedugi. Zob. take krtki, krymina - wizienie. Rwnie: pierdel, ul. krztusi si - zapycha si, grozi zapchaniem (o *jaruzelu): 'Mieszaj, wieak, bo si jaruzel krztusi! (spuszczaj czciej wod, wieak, bo si toaleta zapycha). Zob. take jaruzel, zakrztusi si. krzywo, krzywoci - mie krzywo, czyli mie niewyjanion *afer i (lub) zawieszony lub niepewny status 'grypsujcego do czasu wyjanienia: Zrobi komu krzywo (narobi komu kopotw). Zrobi sobie krzywo (wpdzi si w kopoty przez wasn nieuwag lub gupot). Zob. take prostowanie, podniesienie. krzyak - urzdzenie o ksztacie krzya sporzdzone z zaostrzonych drucikw i sprynek od dugopisu lub agrafki, uywane do 'samouszkodzenia za pomoc 'poyku. Zob. take kotwica. ksywa, ksywka - przezwisko, przydomek, pseudonim. kuban - kubek aluminiowy. kukie - wizjer w 'klapie do celi, czsto uywany przez stranikw do szybkiego zlustrowania sytuacji: Stan na kuklu (zasania kukie gow lub rk, gdy kto inny parzy herbat, 'nawija przez 'lipo lub wykonuje inn niedozwolon czynno). Zob. take kuklowa, kuklowy, obcinka, wizjer. kuklowa - zaglda przez wizjer do wntrza celi. Zob. take kukie. kuklowy - wizie zasaniajcy wizjer. Zob. take kukie. kukuka - miara objtoci herbaty rwna jednemu opakowaniu po kremie Nivea. Zob. take dubel w zn. 1, dziaka, kanciak, przegub, szelest, szufladka. kurestwo - 1. Fatalna sytuacja, sytuacja rozpadu norm i oglnego zdziczenia. Rwnie: oglne kurestwo. 2. Produkt lub przedmiot zej jakoci: Co za kurestwo! kurwa bl. - 1. Najpopularniejszy wizienny 'bluzg. Zamienniki: kurwa <twoja ma>, kurwa <ma>, kurwa <twa>, kurwa <fa>. 2. Wizie wsppracujcy z administracj. 3. Stranik, wychowawca, naczelnik wizienia lub inny pracownik administracji wiziennej lub aparatu sprawiedliwoci. 4. Prostytutka. 5. Cwel. kutas bl. ? penis. kwity - dokumenty, oficjalne papiery. lacha, laska bl. > penis. Zob. take lachocig, obciga lach, polerowa lach, robi lach. lachocig bl. - prostytutka gorszej kategorii specjalizujca si w seksie oralnym. Zob. take lacha. lajkonik - wizie pochodzcy z okolic Krakowa. Rwnie: centu. lecie w szkap masturbowa si. Sownik podstaw bajery 199

leenie - przysugujce winiowi prawo do leenia na ku w cigu dnia, najczciej ze wzgldu na chorob: Mie le^711^. Dosta leenie. lipo - okno: Maolat, 'pucuj si do lipa! litra - litr zupy serwowany niekiedy jako obiad. take berbelu-cha. liza patelni ? odbywa stosunek oralny z kobiet-lola ? bero. lot trzmiela - dusza seria cigego popierdywania- Rwnie: pszczka Maja. lustrzanka - metoda komunikacji za pomoc lusterek. lunia - pistolet. Rwnie: giwera, kopyto, stopa. lutowa - 1. W. ? odbywa stosunek analny z fnzczyzn: Lutowa 'styj. 2. Uderzy kogo: Ty, bo ci przylutuj! luna bajera ? bajera luna. adny bl. - wolno uywa tylko mwic o *cwelacn lub kobietach: adny to moe by cwel. Zamiennik: przystojny. ama si - uywa toalety na siedzco. Zob. take 2ama si. apa - rka w powiedzonku: Maka robi na cztery otwory: *cipa-*dupa--*japa-apa (Maka" oferuje seks zwyky, analny i oralny oraz stymuluje rcznie). Poza tym kontekstem sowo jest rzadko uywane. Rwnie: graba, wi, wita, witka. apiduch - pomocnik 'mciciela, wykorzystywany do pomocy technicznej podczas organizowania komunikacji i zada specjalnych. Zob. take s. 132. apki - alfabet migowy. Rwnie: miganka, pisanie na witach. omot - pobicie: Zaliczy omot. Dosta omot. Rw^ez- bcki, oklep. yka kit - wierzy w opowiadane kamstwa. Zob- take kit. ysy - 1. bl. penis. 2. Ksiyc. machniom - zamiana ubrania lub handel, czsto wymuszone, machora, machorka - tyto, papierosy. Rwnie1 jaranie, magazyn - budynek sucy jako przechowalnia Womciowych ubra winiw i innych rzeczy oddanych w depozyt;-maolat - modociany, wizie majcy mniej ni dwadziecia jeden lat. Czsto uywane jako uniwersalna ksywk^- Zob. take herod, purchel, zgred. maolatka - popularne okrelenie 'maolatw off2 oddziau lub celi o przewadze maolatw: Siedzie na maolatce (siedzie razem z maolatami). may bl. * penis: May to jest w 'sztanach. Zamiejski: mikry, niski, mana - dziewczyna, z ktr si chodzi, narzec2ona: Mana posza mu w ORMO (dziewczyna go zdradzia). Sownik podstaw bajery mandur, mandurek - dobytek winia spakowany w worek z koca przy opuszczeniu celi. Rwnie: pinkiel. manele rz. - rne przedmioty stanowice dobytek winia. marchewa - 1. Mokry i ciasno zwinity rcznik. 2. Kara polegajca na uderzeniu marchew w zn. 1 po siedzeniu lub innej czci ciaa. Marszakowska - wskie przejcie oddzielajce prycze w celi. marycha, maryka - margaryna. Zob. take smarunek. masturbowa si - synonimy: bi konia, brandzlowa, branzlowa, drze achudr, lecie w szkap, pierdoln w jajca, podjeda na korze, rusza skr, strzeli gola, strzeli z bata, strzeli z dyszla, szarowa, wali konia, zajecha szkap: migo! lub Krci si! (anonsowanie dziennej masturbacji w *kciku). Zajecha koby na mier (masturbowa si a do stanu kompletnego wyczerpania). Pojecha w *derby, *wito konia (masturbacja zbiorowa). materek ? sianko. mciciel - 1. Przywdca 'grypsujcych na poziomie celi, bloku lub caego wizienia. Zob. take starszyzna oraz s. 52,132.2. rz. Wizie 'wykrcajcy 'afer. Zob. take kierownik zadymy.

menda, menta s.bl. - 1. Milicjant, stranik. 2. Wesz (pasoytniczy kleszcz atakujcy owosienie czowieka, rwnie onowe, czsto wystpujcy w wizieniach). micha - 1. Wyywienie na czyj koszt. 2. Twarz: Zaliczy w mich. miech - miesic. Rwnie: wojtek w zn. 2. miechy - puca. mie farta - mie szczcie: Miaem farta (udao mi si, poszczcio mi si). Zob. take fart. mie krzywo ? krzywo. mie szczcie bl. -1. Uywane tylko w odniesieniu do cweli, kobiet, pracownikw administracji wiziennej, aparatu cigania lub sdownictwa albo w odniesieniu do komunistw: Szczcie to ma kurwa i milicjant. Zamiennik: fart: Pofarcio mu si. Mia farta. Zob. take szczcie. 2. rz. Odby stosunek. miesza - spuszcza wod w trakcie siedzenia na sedesie. Zob. take jaruzel, krztusi si, przypala, smay si. miganka - alfabet migowy. Rwnie: apki, pisanie na witach. mikry - may. Zob. take may. miy bl. - uywa si tylko w odniesieniu do 'cweli lub kobiet. Zamienniki: gitny, w porzdku, mojka - yletka, mona bl. > wagina. mono - o 'jaruzelu: pojedyncza toaleta w celi. Zob. take jaruzel, stereo. Sownik podstaw bajery 200 mwi s.bl. - czasem interpretowane jako pierdzie. Co mwie? (art. do popierdujcego winia). Zamiennik: nawija, mruczek - kot. na szpitalce ? szpitalka. na wjedzie - w momencie wejcia do jakiego pomieszczenia lub miejsca, najczciej do celi. Zob. take na wyjedzie, wjazd, wyjazd. na wyjedzie - podczas opuszczania jakiego pomieszczenia lub miejsca, najczciej celi. Zob. take na wjedzie, wjazd, wyjazd. na wypisk ? wypiska. nabuzowany - podekscytowany. nachy, sztany - spodnie. nakarmi jaruzela - defekowa. Zob. take jaruzel, karmi jaruzela. nasypa - nala. Zob. take sypa. nawiasy - przedzia midzy doln a grn granic wyroku przewidzianego za dane przestpstwo. nawija, nawin - rozmawia, opowiada. Zob. take nawijanie, na-wijka, nawi. nawijanie - 1. Komunikowanie si przez okno za pomoc krzyku. 2. Rozmawianie, mwienie, opowiadanie. Zob. take nawija, na-wijka, nawi. nawijka - 1. Umiejtno prowadzenia interesujcej konwersacji lub opowiadania interesujcych historii. Szersze to ma nawijk! (Szersze" to potrafi opowiada!). Rwnie: bajera w zn. 4, nawija, nawijanie, nawi. 2. rz. Rozmowa. nawi, nawijaj - okrzyk koordynujcy wymian informacji przez okno, jako zasygnalizowanie gotowoci do odbioru nastpnej (podobne do odbir" lub roger"). Zob. take nawija, nawijanie, nawijka. nery - nerki, plecy. niefart - nieszczcie, pech: Niefartowny. Zob. take fart, szczcie, niegrypsujcy - bardziej kurtuazyjne okrelenie 'frajera, niekiepa, niekiepski - w porzdku, przyjemny, adny, miy. Zob. take adny, miy. nieroby - 1. Winiowie nie pracujcy. 2. Oddzia lub cela dla nie pracujcych: Dzikusa przenieli na nieroby (Dzikusa" przeniesiono na oddzia dla nie pracujcych). Zob. take praca.

nieszkodliwy frajer - wizie nalecy do kasty *frajerw, akceptowany przez 'grypsujcych i nie represjonowany. Rwnie: w porzdku frajer. Zob. take frajer, ciki frajer. niski - may. Zob. take may. nocna bajera ** bajera w zn. 2. nocny rygor ? policyjna. 306 Sownik podstaw bajery nos bl. ? penis. Zamienniki: kichawa, klipa, noworodek + wieak. nowy - recydywista powracajcy do wizienia lub wizie przeniesiony z innego wizienia, oddziau lub celi. Zob. take wieak. numerek, numer - 1. Pojedynczy orgazm lub stosunek pciowy: Zrobi kobiecie numerek. 2. Wamanie lub inne pojedyncze przedsiwzicie przestpcze. Zob. take klawisz w zn. 3, robota, skok, zrobi numerek. obciga lach, obcign lach ? stymulowa oralnie penisa. Zob. take lacha, polerowa lach, robi lach, obciganie ? obciga lach. obcina - rozglda si uwanie, kontrolowa wzrokiem, orientowa si w sytuacji. Obetnij! Zob. take obcinka. obcinka - w zwrocie: Sta na obcince (kontrolowa, czy nadchodzi funkcjonariusz lub inna niepowoana osoba, sta na czatach podczas *skoku). Zob. take kukie, obcina. obrotniak - szybki, zaradny czowiek. obszama - zje. Zob. take je, szama. odbyt - synonimy: kakaowa, kopiejka, oko, otwr, rura, rurka, styja, twarz, wizjer, zwieracze: Wadzia, dodaj troch maseka do kakao (Wadzia", szykuj si do stosunku analnego). Panowie, zaciskajcie zwieracze, *szamie si! odbywa stosunek analny z mczyzn - synonimy: lutowa, lutowa styj. odbywa stosunek oralny z kobiet - synonimy: liza *patelni, polerowa *patelk: A patelk swojej *manie lizae? (typowe pytanie bdce elementem zoliwej obrbki psychologicznej * wieaka). odbywa stosunek pciowy - synonimy: ciupcia, dmucha, dyma, grzmoci, jeba, pcha, popchn, pieprzy, pierdoli, posuwa, rba, rucha, rypa, rn, strzeli gola, uku, wali, zabolco-wa, zakisi swojego ogra, zrobi numerek: J wtedy zabolcowaem! (wprowadziem penisa do waginy - czsto kulminacyjny punkt wiziennych opowieci erotycznych). oddziaowy - funkcjonariusz najniszego szczebla zamykajcy i otwierajcy cel: Panie oddziaowy! Zob. take gad, wdz. odgrypsowywanie, odgrypsianie ? rozgrypsowywanie. odkasztani si, skasztani si - odda stolec. odmawia ykania lub przeykania - w zwrocie: Panie oddziaowy, nasz jaruzel odmawia ykania (toaleta zapchaa si). odmowa rz. - odmowa podjcia dziaa majcych istotne konsekwencje dla zdrowia pacjenta, takich jak wyraenie zgody na operacj lub przyjmowanie posikw. Sownik podstaw bajery 202 odmowa wsppracy - jedna z piciu *zasad *grypsowania, zakazujca dobrowolnej wsppracy z administracj, ktra mogaby zaszkodzi innym 'grypsujcym. odwraca bluzg > odwrcenie bluzgu. odwrcenie bluzgu - odezwanie kierujce "bluzg w stron bluzgaj-cego, ktry moe odwrci odwrcenie itd.: Ze zwrotem! (typowe odwrcenie bluzgu). Z abarotem! (odwrcenie odwrcenia). ogon bl. ? penis.

ogr bl. > penis. Zob. take zakisi ogra. oklep - pobicie, lanie: Dosta oklep. Zaliczy oklep. Rwnie: bcki, omot. oko bl. - 1. - odbyt. 2. ? wagina. Zamienniki: patrzaka, gaa. olejek - tusz do *dziargania. oparzenie - *samouszkodzenie polegajce na wylaniu wrztku na nog lub rk. Zob. take s. 225. opees *chaupki. ORMO - Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej, paramilitarna organizacja ochotnicza bdca zapleczem milicji, zaoona w roku 1946 i rozwizana w roku 1989. Symbol gupoty i braku zasad: Mana posza mu w ORMO (dziewczyna go zdradzia). Zob. take mana. ostro - powanie: *Przyprawi *poyk na ostro (pokn przedmiot spreparowany tak, e niemoliwe jest jego bezoperacyjne usunicie). Zob. take przyprawi, poyk. ostry rygor kod sztywny. otwarte - oznajmienie podniesienia deski klozetowej. Zob. take plomba, zamknite, otwr W. - 1. -? odbyt. 2. wagina. oeni eni. paczka - sto (tysicy, milionw), najczciej: zotych, padluch ? cwel. pajda - wyrok dziesiciu lat pozbawienia wolnoci, pajczarz - drobny zodziejaszek specjalizujcy si w okradaniu piwnic i strychw. pakowa m.bl. - kojarzone z "cwelem: Pakuj si! (sowa wypowiadane przez "grypsujcego do cwela w oczekiwaniu usug seksualnych). Pakowa cwela. Zamienniki: podjeda (w znaczeniu: wiczy minie), pakowa <ten mandur> lub zwija "pinkiel (w znaczeniu: spakowa swoje rzeczy). pal bl. ? penis. palcwka - 1. Rutynowe wiczenia palcw wykonywane przez kieszonkowcw. 2. Pieszczoty seksualne kobiety za pomoc rki. 308 Sownik podstaw bajery palec bl. > penis. Zamiennik: wskanik, pala bl. > penis, pan oddziaowy ? oddziaowy, papuga - adwokat. parasolka, parasol - urzdzenie przypominajce ksztatem parasol, sporzdzone z zaostrzonych drucikw i sprynek od dugopisu lub agrafki, uywane do "samouszkodzenia za pomoc "poyku. Zob. take kotwica. parkiet - podoga w celi: Wyskoczy lub wystartowa na parkiet. Startuj na parkiet! (zrytualizowane wezwanie do pojedynku: wychod na rodek celi!). Rwnie: plaa, pokad. parol - uderzenie penisem po twarzy: 'Wypaci parola. parowa * cwel. pasi - pasowa, odpowiada: Pasi ci to *kojo? (odpowiada ci to ko?). pasy - 1. ko z pasami, na ktrym wizie jest unieruchamiany na duszy czas. 2. Cela z kiem w zn. 1. patelka, patelnia bl. ? wagina. Zob. take polerowa patelk. patrzaki - oczy. Zob. take oko. patrzonko - widzenie z rodzin. pcha, popchn m.bl. - w zwrocie: Pchn (popchn, popycha itp.) cwela jest synonimem odbywania stosunku pciowego z cwelem. Zamienniki: podtarga, popchn <ten materek>, pyrgn, targn. penia - ba si: Nie peniaj maolat! penis - synonimy: bat, bolec, chabeta, chuj, czon, czonek, drut, dyszel, dzyndzel, flet, frdzel, fujara, fujarka, gruby, grypser, kabel, kiebasa, kindyba, kita, knot, kobya, kolega, koniec, ko, korek, korze, krtki, kutas, lacha, laska, ysy, may, nos, ogon, ogr, pal, palec, paa, pdzel, pompka, puzon, pyta, szkapa, szyja, towarzysz, trbka, twardy, wacek, walec, wa. petka - pierwszy raz w wizieniu: Pierwszy raz apany. pdzel bl. ? penis. pdzi, pdzi kogo - przeladowa kogo, przegania kogo: Pd,

*chamie (wyno si!, odczep si!) Zob. take goni, piczka bl. ? wagina. pi s.bl. - czasem interpretowane jako oddawa mocz. Zamienniki: dryni, kira. piec s.bl. ? wagina. pieprzy ? odbywa stosunek pciowy, pierdel wizienie. Rwnie: krymina, ul. pierdoli - 1. m. bl. Przyjmowa biern pozycj podczas seksu: Pierdol si! Pierdol ci! Zamiennik: pierdoli <ten przedmiot, naczelnika itp. >. 2. ? odbywa stosunek pciowy. 3. Sowo-wytrych wystpu Sownik podstaw bajery 203 jce w wielu wariantach, zastpujce rne czasowniki i dodajce emfazy opisowi przedsiwzitej akcji: Opierdoli (zje lub sprzeda co). Zapierdoli lub podpierdoli (ukra). Przypierdoli (uderzy). Me pierdol (nie mw gupstw). Dosta *wpierdol lub wpierdal (dosta lanie). 'Wpierdala si (wsadza nos w nie swoje sprawy). 'Pierdolony (zalenie od kontekstu: cholerny lub godny podziwu). Spierdoli (zepsu, zniszczy co). Spierdala (ucieka). Rozpierdoli (rozwali co). Zob. take pierdoln. pierdoln - 1. Wykona co z emfaz, zamaszycie: Pierdoln si na *kojo. Czacha pierdoln Bokserowi Matkie Boskie na *plerach. 2. Uderzy kogo, pobi kogo: Jak ci pierdoln, to si zesrasz tym, co rok temu jade! 3. W zwrocie: Pierdoln w jajca (masturbowa si). Zob. take pierdoli. pierdolony -1. Cholerny: Pierdolony Ws *wygruzinam *grza (stranik Ws" znalaz grzak podczas przeszukania celi). 2. Godny podziwu: Pierdolony Max znowu *skoowa *gitne *glany! (Max znw ukrad eleganckie buty). Zob. take pierdoli. pierdzie w pasiaki - siedzie w wizieniu. piersi bl. - uywane tylko w odniesieniu do kobiet i cweli. Zamiennik: klata. pierwszak - herbata pierwszej wieoci (parzona po raz pierwszy). Zob. take genera w zn. 1, trzeciak, wtarak. pierwszy raz apany - pierwszy raz w wizieniu. Rwnie: petka. pierzynka - sweter. pies bl. - milicjant. Zamienniki: skomlik, skowyr. pikny bl. - sowo mona odnie tylko do "cwela lub kobiety. Czciowe zamienniki: przystojny, gitny. pikawa - serce. pilot boeinga - popularna "gierka sprawdzajca spryt "wieaka i jego zachowanie w sytuacji stresu. Rwnie: dwig. Zob. take s. 75. pinkiel * mandur. pira - wosy. Zob. take wosy. Rwnie: korzonki, siano, pipa bl. > wagina. pisanie na witach - alfabet migowy. Rwnie: apki, miganka. piter, piterek - portfel, maa torebka lub saszetka. pizda m.bl. - najbardziej popularny w wizieniu synonim waginy. Sowo to jest podstaw wielu dosadnych powiedzonek i zwrotw idomatycznych: Co si tak gapisz jak szpak w pizd? *Zgredzio ma szlaban na pizd (ona Zgredzia" odmawia mu praw maeskich). Sid na pidzie (przesta rozrabia lub dowcipkowa). Zaszyj si *mendami w rud pizd! (zoliwo ucinajca konwersacj). Chuj ci w pizd! (zoliwo pozorujca bluzg). Pizda ma dno! lub Pizda 310 Sownik podstaw bajery uszy mo! (zoliwe odpowiedzi na pytanie: co?). Zob. take pizd karmiony, pizdoliz. pizd karmiony, pizdami karmiony - sutener, *alfons. Sowo uywane w znaczeniu opisowym. pizdoliz - mistrz minety. Sowo to bywa uywane zarwno jako *bluzg bdcy skadnikiem *wichy, jak i w neutralnym znaczeniu opisowym. plater, platerek - 1. Talerz. 2. Pytki talerz, platerk - cierka do naczy, plaa ? parkiet, plery - plecy. plomba - oznajmienie zamknicia kibla. Rwnie: otwarte, zamknite.

petwonurek - popularna *gierka sprawdzajca spryt "wieaka i jego zachowanie w sytuacji stresu. Zob. take s. 75. po bl. - zwizane prawdopodobnie z posuwaniem "cwela". Zamienniki: za (zamiast: po tobie - za tob), dlaczego? lub za czym? (zamiast: po co?). Zob. take posuwa. po chuju gadzina - przyzwoity stranik. Zob. take gad. pochlastanie > chlastanie. pochodnia * podpalanie. pod celk, pod cel ? celka. podjeda - trening siowy: Podjedanie. Zob. take podjeda na "korze. podjeda na korze ? masturbowa si. Zob. take korze, podjeda. podkodernik jadowity art. - mierdzcy "bczek. Zob. take gulgotnik wanienny, kiszczak, zacichacz fotelowy, podkopsa > kopsa. podapywanie - samouszkodzenie polegajce na zaraaniu si chorob zakan od innego winia, zazwyczaj taczk typu A lub B. Zob. take s. 225-226. podmianka - tymczasowa nielegalna zamiana cel przez winiw, dokonywana najczciej podczas wsplnego spaceru kilku cel. podniesienie, podnoszenie - do rzadka ceremonia, w ramach ktrej byy "grypsujcy, bdcy obecnie "frajerem, jest ponownie przyjmowany do grona grypsujcych: Podnie kogo. Rwnie: dwiganie, prostowanie. podnie, podnosi > podniesienie. podnoszenie ? podniesienie. podpalanie, podpalenie - "samouszkodzenie polegajce na podpaleniu si lub doprowadzeniu do powstania rozlegych oparze ciaa. Rwnie: pochodnia. Zob. take s. 226. Sownik podstaw bajery 205 podpierdoli - ukra. Rwnie: wyrba, zakosi, zapierdoli, zrobi numerek. Zob. take pierdoli, podpucha - celowe wprowadzenie kogo w bd lub postawienie w niezrcznej sytuacji, podyma dyma. pofarci si - mie szczcie: Pofarcio mi si (udao mi si, miaem szczcie). Zob. take fart, niefart, szczcie, pojarka - tyto, papierosy. Rwnie: jaranie. pojecha - 1. Ubliy: Pojecha komu (ubliy komu). Zob. take bluzg, bluzga, jecha w zn. 1. 2. Pojecha w derby (zbiorowa masturbacja). pokad -parkiet. poldek > wieak. polerowa lach lub lask ? stymulowa oralnie penisa. Zob. take lacha, obciga lach, robi lach, polerowa patelk - odbywa stosunek oralny z kobiet. Zob. take patelka. policyjna, godzina policyjna - czas po pjciu do ek do chwili pobudki, kiedy normy "grypsowania zabraniaj jedzenia i pozwalaj na masturbacj. Rwnie: nocny rygor. policzek bl. - poladek. Zamiennik: polik. polik - policzek. Zob. take policzek. poyk - 1. Najczstsza metoda "samouszkodzenia polegajca na pokniciu duego, zazwyczaj metalowego przedmiotu. 2. Poknity przedmiot. Zob. take poyk na ostro, poykacz, poyka oraz s. 226. poyk na ostro - przedmiot spreparowany tak, e po jego pokniciu niemoliwe jest jego bezoperacyjne usunicie. Najczstszym poykiem na ostro s "kotwica, a take "choinka, "krzyak i "parasol: 'Przyprawi poyk na ostro. Zob. take poyk, przyprawia. poykacz - wizie, ktry dokona "poyku w zn. 1. Zob. take poyk.

poyka - dokona "poyku w zn. 1. Rwnie: dawa na "kocio, przyprawia. Zob. take poyk. pomoc - jedna z piciu "zasad "grypsowania, najmniej precyzyjna i pozwalajca na najwiksz dowolno w interpretacji. Jej sednem jest nakaz pomocy "grypsujcym mocnym duchem, ale sabym ciaem lub znajdujcym si w trudnej sytuacji spowodowanej przez administracj lub inne czynniki zewntrzne. pompka bl. > penis. popioka - popielniczka. popoch - najpospolitsza herbata o nazwie Popularna. Zob. take czajura, ulung oraz www.polskaludowa.com/codzienne/herbata_ popularna.htm. 206 Sownik podstaw bajery posiedzenie - uycie toalety. posa kogo do wora m.bl. - zdegradowa 'grypsujcego do roli "frajera lub, w przypadku nowego winia, bezporednie przypisa go do takiej roli. Rwnie: posya, schowa, wysa, wysya kogo do wora. Zob. take pj do wora. posanie do wora ? posa kogo do wora. posuwa, posun m.bl. - odbywa stosunek pciowy, najczciej z "cwelem. Zamienniki: posuwa <ten fiko>, przesuwa, pyr-gn, przesuwka! rdo jednej z najczstszych "wychyl "wieaka: Ty, posu si! poszkodowa ? poszkodowany. poszkodowany - 1. "Frajer, "niegrypsujcy. 2. "Grypsujcy o niepewnym statusie, taki, ktry ma "krzywo, potrafi siedzie ? erka. powali si - zosta aresztowanym lub schwytanym: Hiszpan powali si na 'klawiszu (Hiszpan" zosta aresztowany podczas prby wamania). Powaka. powaka powali si. poegnanie - poegnalny rytua "grypsujcych, w ramach ktrego wychodzcy na wolno wizie przebiega przez kordon "kolekw usiujcych go kopn lub uderzy "marchew. pj do wora m.bl. - jeli jest si grypsujcym, zosta zdegradowanym do roli "frajera lub, jeli jest si nowym winiem, zosta bezporednio przypisanym do takiej roli. Rwnie: i, spa, zosta schowanym lub wysanym do wora. Zob. take chowa, posa do wora, wr. pj si jeba - o przedmiocie: zniszczy si, zepsu si. pj w tango - o kobiecie: zdradzi ma lub kochanka. Rwnie: pj w "ORMO. pa - pojedynczy poziom dwu- lub trzypitrowej pryczy. Zob. take kojo. ptoraczek - wyrok ptora roku. praca -1. Winiowie pracujcy. 2. Oddzia dla winiw pracujcych. Zob. take nieroby, prawilny, prawilnie - prawdziwie, naprawd; przymiotnik emfatycznie podkrelajcy prawdziwo relacji: Prawilnie 'nawijam! profos - milicjant obsugujcy cele na "doku, prorok - prokurator, prostowanie ? podniesienie. przebitka - poziomy lub, rzadziej, pionowy wski tunel, najczciej o rednicy 5-10 cm, wywiercony w cianie przez winiw, by uatwi komunikacj i handel z innymi celami. Sownik podstaw bajery 313 przebitkowy art. - wizie odpowiedzialny za obsug "przebitki. Zob. take fazowy, gajowy. przecwelanie - test rutynowo stosowany wobec sabszych, mniej rozgarnitych lub "apropaczcych "wieakw. Efektem jego oblania jest przydzielenie do kasty "cweli. Zob. take s. 64-67. przecwelenie - 1. Zdegradowanie winia do roli "cwela lub czasem te "frajera. 2. Zmiana statusu obiektu z czysty" na brudny" lub przestrzelony". 3. Zepsucie si czego, marny

stan spraw: Panie oddziaowy, arwka 'pod celk nam si przecwelia. Pogoda si przecwelia. przecweli > przecwelenie. przegub - stugramowa paczka herbaty. Rwnie: dubel w zn. 1. Zob. take dziaka, kanciak, kukuka, szelest, szufladka, przejciwka - cela, w ktrej s umieszczeni nowi winiowie przed ostatecznym przydziaem, przekrci si - umrze: Sagan 'przyprawi na 'ostro i przekrci si. przekrt - oszustwo. Zob. take farmazon. przerzuca, przerzuci > przerzutka. przerzutka - przeniesienie do innej celi, zazwyczaj niezapowiedziane. przestrzelony - najnisza kategoria czystoci przedmiotw w celi. Przedmiotw przestrzelonych, takich jak dolna cz "bera lub "betonka, nie wolno dotyka, nie powinny te wchodzi w kontakt z jedzeniem. Przestrzeli si. 'Platerk upada na betonk i przestrzelia si. Zob. take brudny, czysty, zasady. przesuwa, przesun - posuwa, posun. Zob. take posuwa. przesuwka - ostrzegawczy okrzyk zapowiadajcy przejcie obok kogo innego w ani, zsunicie z wyszego "koja itp. przecioka - przecierado. przewali - oszuka. Zob. take przewaka. przewaka - oszustwo. Zob. take przewali. przezgredzi si - ukoczy dwadziecia jeden lat; "maolat staje si wwczas "zgredem w zn. 2. przybastowa - chwilowo zaprzesta wykonywania jakiej czynnoci, zrobi przerw. Zob. take basta, zbastowa. przybluzga - odnie si do kogo nieco obelywie, to znaczy niezgodnie z normami "grypsowania. Zob. take bluzg, bluzga, jecha, pojecha, ublia, wicha. przybluzganie ? bluzg. przyburaczenie - lekkie wykroczenie jzykowe przeciw normom "bajery. Zob. take bluzg, przyburaczy, wychyla. przyburaczy - popeni lekkie wykroczenie jzykowe przeciw normom "bajery. Zob. take przyburaczenie, waln w piec, wychyli si. Sownik podstaw bajery przycukrza, cukrzy - mwi co miego, na przykad stranikowi, prawi komplementy kobiecie. przyfilowa - zauway co lub kogo. Zob. take filowa. przyjarany - czerwony. Zob. take ceglasty, czerwony, krasny. przyj si - zaakceptowa, wyrazi zgod. O kobiecie: zainteresowaa si nagabujcym j mczyzn, ma widoczn ch do pjcia z nim do ka. O kim zaatakowanym: brak reakcji na zaczepki lub przybluzganie. przyjmowa rol czynn w stosunku z mczyzn - synonim: ujeda cwela. przypala - podczas posiedzenia w toalecie wydziela niemiy zapach: Takswkarz, 'mieszaj tam, bo przypala si! Zob. take smay si. przypali ? przypa. przypa - zapanie na popenieniu wykroczenia lub zauwaenie tego przez stranika: Spadaj, przypa! Zgarn przypa. Przypali. przypierdoli - uderzy mocno. Zob. take pierdoli, pierdoln. przyprawi, przyprawia - dokona "samouszkodzenia polegajcego na "poyku: Przyprawi 'wioso (pokn yk). Przyprawi 'poyk na 'ostro lub przyprawi na 'ostro (pokn przedmiot spreparowany tak, e niemoliwe jest jego bezoperacyjne usunicie). Rwnie: dawa na "kocio, poyka. Zob. take poyk, poyk na ostro. przypucowa si -> pucowa si. przytruka ? truka.

pszczka Maja - dusza seria cigego popierdywania. Rwnie: lot trzmiela. pucowa si, przypucowa si - 1. Przyznawa si do zarzucanego przestpstwa. 2. Do czego, najczciej do "lipa: zgasza stan gotowoci do prowadzenia konwersacji lub odebrania przesyki: Francuz, pucuj si do 'lipa! Sidemka, pucowa si tam do 'przebitki! 3. Zgasza ch puszczenia gazw lub uycia toalety. pucka - "samouszkodzenie polegajce na przewierceniu policzka od wewntrz pinesk nad lewym lub prawym dzisem, poczone z wdmuchiwaniem powietrza w powstay otwr. Zob. take s. 226. pukanka - metoda komunikacji polegajca na stukaniu "kubanem w rury lub w cian. Dawniej w pukance uywano alfabetu Morse'a, pniej zaczto j wykorzystywa do zaanonsowania przesyki lub "grypsu. Rwnie: stukanka. pula - oznajmienie doczenia si do puszczania gazw: Do puli! Pula nocnik! Dorzuci si do puli. purchel - bardzo stary i zniszczony yciem czowiek. Zob. take herod, maolat, zgred. puzon bl. > penis. Sownik podstaw bajery 315 pyr - wizie pochodzcy z Wielkopolski, poznaniak. pyrgn si - przesun si. Rzadko uywany zamiennik "bluzgu "posun si: Pyrgnij si! pyta m.bl * penis. Typowy mocny "bluzg lub "wychyla w zwrocie: Kto pyta? Zamiennik: zadaje pytanie. Zwroty pyta si" lub pyta" zazwyczaj uznaje si za dopuszczalne. radar - ucho. Rwnie: agiel. Zob. take ucho. rajtki - spodenki, majtki, rakieta - paczka ywnociowa lub ubraniowa, ramka - paczka (papierosw). raport urz. - 1. Opis pogwacenia regu administracyjnych przez jednego lub wicej winiw, przygotowany przez stranika albo wychowawc i bdcy podstaw do ukarania winia: Stawa do raportu. Dosta raport. 2. rz. ? apel. rentgen - symulowanie zmian w pucach lub krgosupie albo wrzo-da odka podczas przewietlenia rentgenowskiego. Zob. take s. 226. robi lach > stymulowa oralnie penisa. Zob. take lacha, obciga lach, polerowa lach. robota - konkretne przestpstwo, zazwyczaj powaniejsze ni kradzie: Mokra robota (przestpstwo z rozlewem krwi). Czysta robota (przestpstwo bez pozostawienia ladw). Zob. take klawisz w zn. 3, numerek w zn. 2, skok. rowerek - popularna "gierka sprawdzajca szybko reakcji "wieaka i jego lojalno wobec kolegw. Zob. take s. 75. rozgrypsowywanie, rozgrypsianie - eksperymenty socjotechniczne wymuszajce na winiu zrezygnowanie z "grypsowania, prowadzone przez personel wizienny we wczesnych latach siedemdziesitych z wykorzystaniem wiedzy o grypsowaniu: Rozgrypsiarnia (cela uywana przez personel do rozgrypsowywania). Rwnie: odgrypsianie, odgrypsowywanie. rozkminiajcy - wizie odpowiedzialny za rozstrzyganie sporw lub konkretnego sporu. Zob. take rozkminianie w zn. 1. rozkminianie - 1. Rozstrzyganie sporu. 2. Rozszyfrowanie winia, badacza itp. podajcych si za kogo innego. 3. Rozwizanie problemu, zagadki, krzywki. rozkmini ? rozkminianie. rozkrca lub rozkrci afer ? wykrca afer. rura, rurka bl. -1. > cwel. 2. > odbyt. 3. >? wagina. rusza skr - masturbowa si. rzch - bardzo stary, zuyty lub zepsuty przedmiot. 316 Sownik podstaw bajery

rn - 1. Udawa, pozorowa, symula: Rn 'wira (symulowa chorob psychiczn). Rn gba (udawa ignorancj w jakiej sprawie). 2. b. odbywa stosunek pciowy. sadza - barwnik uywany do sporzdzania olejku do tatuau, preparowany najczciej ze spalonej podeszwy, sagan - brzuch, odek. Rwnie: bebech, kocio, samara w zn. 2. saata pienidze. samara, samarka - 1. Torebka plastikowa, torba, worek. 2. odek, brzuch. Rwnie: bebech, kocio, sagan, samookaleczenie ? samouszkodzenie. samouszkodzenie, samookaleczenie - okaleczenie wasnego ciaa. Zob. take godwka, oparzenie, pochlastanie, podpalenie, poyk, wirowanie, wbitka, wstrzyk, wyhutanie, zasypka. samouszkodzeniowiec - dokonujcy 'samouszkodzenia. sankcja, sankcja prokuratorska urz. - dokument wystawiony przez prokuratora bdcy podstaw do tymczasowego aresztowania lub jego przeduenia. Zob. take czterdzieci osiem. schowa do wora ? posa do wora. ser, serek bl. - biaa wydzielina pozostajca na penisie po nocnej polu-cji. Zamienniki: biae szalestwo (zamiennik sowa ser" odnoszcego si do "biaego sera lub "twarogu), topniak (zamiennik sowa ser" odnoszcego si do "serka topionego). Rwnie: twaroek, twarg. serek topiony b. - niedozwolone ze wzgldu na obecno sowa "ser. Zamiennik: topniak. sia baach - opowiada gupstwa. Zob. take baach. sianko - materac, na ktrym pi winiowie nie posiadajcy wasnych ek. Rwnie: materek. siano - wosy. Rwnie: korzonki, pira. Zob. take wosy. si na klap, siada na klap - 1. Wezwa stranika poprzez nacinicie guzika umieszczonego obok "klapy. 2. Haasowa uderzajc w klap twardym przedmiotem, najczciej stokiem, w celu wyraenia dezaprobaty lub zwrcenia uwagi stranikw. Zob. take klapa. sieczkarnia - cela w gmachu sdu, do ktrej przywozi si z komend aresztowanych przed rozwiezieniem ich do odpowiednich wizie, siemraniec > szemraniec. sikor - zegarek. siora, siorka- 1. Pielgniarka. 2. Siostra. skakaniec - hiperaktywny wizie, ktry nieprzekonywajco chwali si swoimi przygodami i koneksjami oraz prowokuje konflikty. Rwnie: kopytkarz, urka. Zob. take s. 131. Sownik podstaw bajery 210 skasztani si, odkasztani si - odda stolec, skazany urz. - wizie po wyroku sdu. Zob. take tymczasowo aresztowany. skiciorowa, kiciorowa - 1. Odwoa bluzg: 'Koeko, skicioruj! (kolego, odwoaj swj bluzg!). 2. Przyzna si, e jaka opowie lub podane fakty zostay zmylone. Zob. take kit, w kit, z kitem. skiciorowanie > skiciorowa. skiepci si - 1. Zepsu si. 2. Zdegradowanie "grypsujcego do roli "frajera lub uzyskanie przeze statusu czynicego degradacj prawdopodobn. Zob. take kiepszczak. skitra kitra. sklucza, zaklucza - zamyka na klucz, najczciej cel. skok - pojedyncze przedsiwzicie przestpcze, najczciej wamanie. Zob. take klawisz w zn. 3, numerek w zn. 2, robota, skoowa - zaatwi co pomysowo, zdoby jakie dobro. Zob. take skrci. skomlik - pies. Rwnie: skowyr. Zob. take pies. skorupniak, skorupiak - jajko. Zob. take jajko.

skowyr - pies. Rwnie: skomlik. Zob. take pies. skracowa, kracowa - 1. Zneutralizowa "bluzg przez dodanie sowa lub sw precyzujcych znaczenie w sposb jednoznacznie wskazujcy, e nie ma si zamiaru obraenia interlokutora: Dlaczego jeste taki 'czerwony <na twarzy>? 2. Koczy, skoczy jak czynno. 3. Szczytowa. skrci - zaatwi co pomysowo i najczciej nielegalnie: Maniek skrci sobie 'gitne 'sztany. Zob. take skoowa. skrt - 1. Papieros. Rwnie: szlug. 2. Papieros wasnego wyrobu. skunks ? kiszczak. skurwysyn - sowo uywane w znaczeniu przyjaznym, wyraajce zazwyczaj podziw lub uznanie dla jakiego spektakularnego osignicia albo czynu: Melon, ty skurwysynu! smarunek - maso, margaryna. Zob. take marycha. smay si - okrzyk dopingujcy winia uywajcego toalety do czstego spuszczania wody jako reakcja na nieprzyjemny zapach. Zob. take miesza, przypala. smrodki - skarpetki. smutniak - chleb. Rwnie: bunio. Zob. take kromak. solidarno - jedna z piciu "zasad "grypsowania, nakazujca solidarno z innymi "grypsujcymi w ich przedsiwziciach, takich jak przemycanie "grypsw czy korzystanie z systemu "przebitek. solwka, solowa - dwuosobowa walka na "parkiecie, najczciej na pici. 318 Sownik podstaw bajery spacerniak, spacernik - ogrodzony, zazwyczaj betonowy, prostoktny lub trjktny dziedziniec o powierzchni okoo 50-100 m2, gdzie winiowie s zabierani przez stranikw na dwudziesto-, dwu-dziestopiciominutowy spacer; na *szpitalce spacer trwa okoo pidziesiciu minut. spada - 1. Ucieka, koczy rozmow okienn: Spadaj, 'przypa! 2. W zwrocie: Spadaj, 'kajdaniarzu! (wyno si!). 3. W zwrocie: Spadaj na chuj, 'frajerze jebany! (popularna *wicha w trakcie "posyania do *wora). spada do wora ? pj do wora. spa do wora > pj do wora. spowied - popularna "gierka sprawdzajca spryt "wieaka. Zob. take s. 75. splas, wsplas, wsplnik - 1. Oskarony w tej samej sprawie. 2. Partner w przedsiwziciu kryminalnym. spragniony art. - w zwrocie: Jaruzel jest spragniony (zapowied oddania moczu). Zob. take godny, jaruzel. sprawa - toczce si postpowanie karne, rozprawa: Bolka wzili rano na spraw. sprzedanie - kogo, najczciej wsplnika: obcienie zeznaniami. Zob. take sprzedawa w zn. 1. sprzedawa - 1. Ujawnia co niehonorowo, donosi: Sprzedawa wsplnika (obcia wsplnika zeznaniami). Sprzedawa bajer (ujawnia znaczenie regu bajery). 2. Sprzedawa komu' 'kit (nabiera kogo, wmawia co komu). Zob. take wciska, eni w zn. 1. spula si - ucieka, odchodzi. spuci si - szczytowa, mie wytrysk. stan na kuklu, stawa na kuklu - zasania "kukie gow lub rk, gdy kto inny parzy herbat, "nawija przez "lipo albo wykonuje inn niedozwolon czynno w celi. starszy - czonek "starszyzny. starszyzna - grupa "grypsujcych obdarzona najwysz wadz w celi.

Zob. take mciciel oraz s. 52, 132. start, startunek - wezwanie do walki, czasem artobliwe: Startuj na parkiet! stereo - o "jaruzelu: podwjna toaleta w celi. Zob. take jaruzel, mono. stodoa - dua cela, zazwyczaj o powierzchni 50-60 m2, mieszczca od czterdziestu do pidziesiciu winiw, stopa - pistolet, bro: Stopkarz (zodziej uywajcy stopy). Rwnie: giwera, lunia, kopyto, struny - yy: Polecie 'mojk po strunach. 'Jecha po strunach. Zob. take pochlastanie. strza - cios pici. Sownik podstaw bajery 212 strzeli - 1. Uderzy kogo pici. 2. W zwrotach: Strzeli gola, z bata lub dyszla (masturbow si). 3. Odbywa stosunek pciowy, zaliczy kolejn partnerk. strzyki - zagadki i "gierki jzykowe. stukanka ? pukanka. styja odbyt, poladki: Zenekju niejedn styj 'lutowa. stymulowa oralnie penisa synonimy: cign druta, polerowa lach lub lask, robi lach lub lask, szarpa kit, zagra na fujarce lub flecie, zakisi komu ogra. surowy rygor, surowy kod kod sztywny, symulka symulacja choroby lub rozstroju organizmu, sypa - 1. Obcia kogo zeznaniami, ujawnia. 2. Nalewa. Zob. take nasypa. szama - je: Obszama (zje). Szami? Nie szama! Bczek! (zapowied pierdnicia). Szamie si! (oznajmienie rozpoczcia jedzenia). Zob. take szama, szamak, szamka, szamot. szamak - troch nieprzyjazna nazwa "grypsujcych uywana czasem przez "frajerw. szamka, szamanie, szamasko - jedzenie. Zob. take szama, szamot. szamot, szama - usta. Zob. take japa, kopara w zn. 2, szama, szamka, usta. szarpa kit > stymulowa oralnie penisa, szarowa - masturbowa si. szczcie bl. - skojarzenie z niszymi grupami: Szczcie to ma kurwa i milicjant. Zamiennik: fart. Pofarcio mu si. Mia farta. szelest - pidziesiciogramowa torebka herbaty. Rwnie: kanciak. Zob. take dubel w zn. 1, dziaka, kukuka, przegub, szufladka. szemraniec, siemraniec - wizie pochodzcy z Warszawy. szkapa bl. ? penis. szkita - noga. szlaban - w zwrocie: Mie szlaban na co lub na czym (mie zakaz uywania lub stosowania czego albo nie mie dostpu do czego). *Zgredzio ma szlaban na pidzie (ona Zgredzia" odmawia mu praw maeskich), szlug, szluek - papieros: 'Kopsnij szluga! (daj lub poycz papierosa). Rwnie: cug, dymek, fajka, skrt. Zob. take jara, jaranie, szmal - pienidze. Rwnie: chajc. sznyt, sznyta - blizna po "pochlastaniu si. szpara, szparka bl. wagina. szpcjki "graty lepszej jakoci. szpitalka - oddzia wizienia zorganizowany podobnie do szpitala, z mniej zagszczonymi celami, parterowymi kami i wikszymi 212 Sownik podstaw bajery prawami winiw: Na szpitalce (w oddziale szpitalnym wizienia). szpulas, szpula - biegiem: Szpua! sztany, nachy - spodnie: Szach na twoje *sztany! (zabieram ci spodnie).

sztory - karty do gry. sztywna bajera bajera sztywna. sztywny - 1. Nieboszczyk. 2. Twardy, nieugity, szczeglnie w okreleniu: sztywny chopaczyna. sztywny rygor, sztywny kod > kod sztywny. szufladka - ilo herbaty mieszczca si w pudeku od zapaek. Zob. take dubel w zn. 1, dziaka, kanciak, kukuka, przegub, szelest. szyja bl. * penis. Zamiennik: karczycho. szwajcar - czonek efemerycznej grupy subkulturowej deklarujcej niezaleno w sporach z innymi grupami. cicie - agresywna utarczka sowna. ledczak - areszt ledczy: Siedzie na ledczaku. Zob. take karniak. led - oficer ledczy prowadzcy spraw. liczny bl. - wolno uywa tylko mwic o "cwelach, kobietach, pracownikach administracji wiziennej, aparatu cigania lub sdownictwa albo w odniesieniu do komunistw. Zamiennik: przystojny. mieszki - tatua przedstawiajcy postaci z bajek, komiksw i dobranocek: Myszk Miki, Kaczora Donalda, Bolka i Lolka i inne. miga - 1. Chodzi, i. 2. Chodzi po celi symulujc spacer. Rwnie: kopytkowa w zn. 2. migo - gony anons poprzedzajcy dzienn masturbacj w "kciku. pioszki - kropki wytatuowane na powiekach, widoczne tylko podczas snu i symbolizujce czujno. wieak - wizie przebywajcy pierwszy raz w wizieniu i niedawno aresztowany, przechodzcy przez dugi okres "gierek, prb i testw przed przyjciem do grona "grypsujcych. Rwnie: Amerykan, cyc, noworodek, poldek. Zob. take nowy. wito konia > derby. wir, wirus - 1. Wizie chory psychicznie. Rwnie: kot w zn. 1. 2. Wizie symulujcy chorego psychicznie. Rwnie: kot w zn. 2. 3. Wizie wiecznie wygupiajcy si. wirowa - 1. Symulowa chorob psychiczn. 2. Udawa, wygupia si, nabiera kogo dla artu: Me wiruj! (nie wygupiaj si). No co ty, przecie wiruj. Zob. take wir, wirowanie, wirowanie - 1. Symulowanie choroby psychicznej. Zob. take s. 226. 2. Udawanie, wygupianie si, nabieranie kogo dla artu. Zob. take wir, wirowa. tacha - nie, taszczy. Sownik podstaw bajery 321 talonik - pudeko po papierosach, uywane czsto w nocy podczas masturbacji jako pojemnik na sperm, tango pj w tango. targa - cign. Jedno z najbardziej charakterystycznych sw "bajery, zastpujcych mocny bluzg: "cign. Wystpuje w wielu wariantach: podtarga, przytarga, starga, wytarga, wytargiwa. Zob. take targa si na lin. targa si na lin, targn si na lin - powiesi si lub podj prb samobjstwa przez powieszenie. Rwnie: krci lin, wyhuta si. telefon - metoda komunikacji polegajca na wypompowaniu z toalety wody i porozumiewaniu si w pionie, stosowana przez winiw politycznych. Niedozwolona wrd "grypsujcych ze wzgldu na bliski kontakt z toalet. termos - cela dwikoszczelna. Rwnie: dwiki. topniak - serek topiony. Zob. take biae szalestwo, ser, serek topiony.

torba, torebka bl. - worek mosznowy, moszna. Typowe podwjne niewiadome "przybluzganie: Daj mi swoj torb! Zamiennik: samara, samarka. towarzysz bl. > penis: Towarzysze to s w partii. Zamiennik: ffel, koleka, wafel. tramwaj - popularna "gierka sprawdzajca refleks "wieaka i jego znajomo podstaw "grypsowania. Zob. take s. 75. transport - przeniesienie winia do innego wizienia, trbka, trba bl. > penis, tron - muszla klozetowa. Zob. take jaruzel. truka, przytruka - przekona kogo do czego, przekaza informacj, powiedzie, tryby zby. trzeciak - herbata trzeciej wieoci (po dwch parzeniach). Zob. take genera w zn. 1, pierwszak, wtarak. trzmychn drapaka - pobiec, uciec. tygryswa - gruba elazna krata ochraniajce okno celi od wewntrz lub na zewntrz. tymczasowo aresztowany urz. - wizie przed wyrokiem sdu. Zob. take skazany. tyra, tyrka- praca: Tyranie fajansu (produkcja rkodzielniczych pamitek wiziennych). Styra co. Tyra cham i traktor. twarde oe, twarde - 1. Izolatka z betonowym kiem oraz poduszk i innymi rwnie mao komfortowymi akcesoriami. 2. Betonowe oe w izolatce. twardy bl. ? penis: Twardy to moe by twj *may. Zamiennik: sztywny. 322 Sownik podstaw bajery twarg, twaroek bl. - biaa wydzielina pozostajca na penisie po nocnej polucji. Zamiennik: biae szalestwo. Rwnie: ser, serek. Zob. take biay ser. twarz b. - 1. ? wagina. 2. ? odbyt. Zamienniki: lico, maska, micha. ublia > bluzga. ucho bl. - *kapu, "konfident. Zamiennik: radar, agiel. udao mi si b. - miaem stosunek. Zamienniki (udao mi si" w sensie poszczcio mi si): miaem farta, pofarcio mi si. ujai - wpdzi kogo w kopoty, najczciej w zwrocie: Ujai kogo'. ujeda cwela ? przyjmowa rol czynn w stosunku z mczyzn. uku > odbywa stosunek pciowy; m.bl, jeli sugeruje ukucie interlokutora. ul - wizienie. Rwnie: krymina, pierdel. ulung - 1. Odmiana herbaty chiskiej, czyli oolong. 2. Herbata. Zob. take czajura, popoch, umoczy, umoczy co - dozna poraki, przegra, uniwersytet wizienny > bajera w zn. 2. urka - hiperaktywny wizie, ktry nieprzekonywajco chwali si swoimi przygodami i koneksjami oraz prowokuje konflikty: Urka--burka, teges-meges (lekcewace streszczenie opowieci i stylu zachowania urki). Rwnie: kopytkarz, skakaniec. Zob. take s. 131. usi na klap si na klap. usta bl. > wagina lub wewntrzne wargi sromowe. Zamienniki: japa, kopara, szama, szamot. w kit, z kitem - okrelenia idiomatyczne neutralizujce bluzg wypowiedziany wczeniej przez t sam osob. Rwnie: skiciorowa w zn. 2. Zob. take kit. w porzdku frajer + nieszkodliwy frajer. wacek bl. ? penis. wafel - wizie (lub winiowie), z ktrym ma si wspln ywno, papierosy i niemal wszystkie inne dobra z wyjtkiem najbardziej osobistych. Relacja trwalsza ni w przypadku "herbatnika. Zob. take wariowa si, waflarnia. waflarnia - maksymalny podzbir winiw, wewntrz ktrego wszyscy s swoimi "waflami. waflowa si - nalee do jednej "waflami. Zob. take herbatnikowa si, wafel. waga - 1. Sd. 2. Rozprawa sdowa. Zob. take zway. wagina - synonimy: cipa, cipcia, dziura, dziurka, mona, oko, otwr,

patelka, patelnia, piczka, piec, pipa, pizda, rura, rurka, szpara, szparka, twarz, usta, wargi. Sownik podstaw bajery 215 walec bl. -penis. waln, wali - 1. Uderzy- Waln kogo w tryby. 2. Wali konia (masturbowa si). 3. < odbywa stosunek pciowy. 4. W zwrocie: Waln w piec (niewiacj0mie "przybluzga komu lub sobie samemu, zama normy 'grypsowania). Zob. take przyburaczy, wychyli si. 5. W idiornatycznych zwrotach emfatyczne podkrelenie wykonywanej c^ynnoci: Waln z butli (odda gazy). Waln z gwinta (napi si z butelki). Waln kleksa (puci gazy w poczeniu z zabrudzenietri spodenek). waln kleksa - puci gazy w poczeniu z zabrudzeniem spodenek. Zob. take kleks, waln. waln w piec - niewia_0mie "przybluzga komu lub sobie samemu, zama normy *grypsowania. Zob. take przyburaczy, wychyli si. waln z butli - odda gazy. Zob. take waln, waln z gwinta - napi sj % butelki. Zob. take waln, wa bl > penis. wargi bl ~* wagina lub wewntrzne wargi sromowe. Zamiennik: wary. wariat ? dziad. wariatkowo - oddzia psychiatryczny szpitala wiziennego, wary ? wargi. Zob. take wargi. ws - przewd sucy dc> doprowadzania prdu z oprawki arwki do "grzay i uziemienia do kaloryfera lub kranu, uywany do parzenia herbaty. Rwnie: antenka. Zob. take drut, kabel. wbitka - *samouszkodzenie polegajce na wbijaniu ostrego przedmiotu w ciao, najczciej igy w renic lub w serce, gwodzia, prta czy noa w czoo albo w klatk piersiow. Zob. take s. 226--227. wchon si - o "bczka ktry zosta zapowiedziany, ale nie zmaterializowa si. wciska - oszukiwa, oszukiwa w sposb nieprzekonywajcy. Najczciej w zwrocie: Wciska *baach, ciemnot lub *kit. Zob. take sprzedawa w zn. 2, eni w zn. 1. wicha - kilka wyrafinowanych, soczystych bluzgw przypiecztowu-jcych "posanie do Wora lub "przecwelenie winia: Spadaj na chuj, *pizdolizie! Pies ci mord jeba! Id do *wora, 'frajerze jebany! Pierdol si, *ruro! 'Kindyba ci w *$zamot! Chuj ci w dup, 'frajerze pierdolony! Posa lub puci wick. Zob. take bluzg. wi ? wita. widoki - popularna "gierka sprawdzajca spryt "wieaka. Zob. take s. 75. wizienny fiat - popularna "gierka sprawdzajca spryt "wieaka i jego odporno na bl. Zob. take s. 75-76. 216 Sownik podstaw bajery winkiel - rg, na przykad ulicy: Sta na winklu. wioso - yka. wita, wi, witka - rka. Rwnie: graba, apa. wizjer bl. * odbyt. Zamiennik: kukie. wjazd - sytuacja wejcia winia do celi lub oglniej do dowolnego pomieszczenia: Wjecha pod celk. Cygan zosta pobity *na wjedzie. Zob. take na wjedzie, wyjazd. wjecha * wjazd. wjeda > wjazd. wkitra + kitra. wosy bl. - owosienie onowe. Zamienniki: korzonki, pira, siano, wodzunio i wdz. wojtek - 1. Przenone naczynie suce jako prowizoryczny kibel (od imienia generaa Wojciecha Jaruzelskiego). Rwnie: bomba. Zob. take jaruzel. 2. Miesic. Rwnie: miech. wolnociowy - przedmiot, osoba, sytuacja itp. z zewntrz wizienia, nalece do kogo na wolnoci: Wolnociowy szpital (szpital pooony poza terenem wizienia) jest w jzyku

wiziennym bliskie x przychodzce z mitycznego, wspaniaego wiata, zwanego Wolnoci". worek ? wr. wdz - przyjazne i przymilne okrelenie stranika wiziennego uywane przez winiw, kiedy zwracaj si bezporednio do niego: Wdz zapali nam wiato. Rwnie: dowdca, oddziaowy, pan oddziaowy, wodzunio. Zob. take gad. wlka - wolno: Na wlce (na wolnoci). wr, worek bl. - worek mosznowy, moszna. W zwrotach: *Pj, *spa lub *spada do wora. *Schowa kogo do wora itp. oznacza degradacj do roli frajera. Zamienniki: samara, samarka. Zob. take pj do wora. wpierdal, wpierdol - pobicie: Dosta wpierdol. Zob. take pierdoli, pierdoln. wpierdala si - podejmowa prby interwencji lub mediowania, wsadza nos w nie swoje sprawy: Nie wpierdalaj si! (maksyma wizienna). Zob. take pierdoli. wrzuca - 1. Umieci kogo w celi: Wrzuci Hitlera pod celk. 2. Mwi o kim le, wygarn komu ostro. Sabsze ni *przybluzganie: Nawrzuca komu. Zob. take bluzga, jecha. wsplas, wsplnik, splas - 1. Oskarony w tej samej sprawie. 2. Partner w przedsiwziciu kryminalnym. wstrzyk - "samouszkodzenie polegajce na wstrzykiwaniu szkodliwej substancji, takiej jak woda z mydem, atrament, lina, mocz, ekskrementy, nikotyna, osad z zbw lub mleko. Najczciej wstrzy Sownik podstaw bajery 325 kw dokonuje si w yy, puca, rce, nogi, poladki, minie brzucha lub pod paznokie w celu wywoania ropienia. Zob. take s. 227. wtarak, wtrka - herbata drugiej wieoci (po jednym parzeniu). Zob. take genera w zn. 1, pierwszak, trzeciak, wychowek - wychowawca wizienny: funkcjonariusz zajmujcy si resocjalizacj winiw. Zob. take gad. wychyli si - zama normy "grypsowania. Zob. take przyburaczy, waln w piec, wychyla, wychyla, rz. wychyli si - zamanie norm "grypsowania, mogce w powanych przypadkach prowadzi do degradacji do roli "frajera lub "cwela. Zob. take waln w piec, przyburaczy. wydyma ? dyma. wygruzi - znale co ukrytego. O straniku: Kozio wygruzi Klak-sonowi *mojk. Zob. take kitra, kipisz. wyhuta si, wyhuta - powiesi si lub dokona starannie wyreyserowanej prby popenienia samobjstwa przez powieszenie, najczciej na kracie "tygryswy. Rwnie: krci lin, targa si na lin. wyhutanie - powieszenie. Zob. take wyhuta si oraz s. 222-223 i 227. wyjazd - wyjcie z celi i innego pomieszczenia albo na wolno: Kierownik rozkopsa swoj czajur na wyjedzie (Kierownik" rozda swoj herbat przy wyjciu z celi.) Zob. take na wyjedzie, wjazd. wyjecha ? wyjazd. wykrca afer, wykrci, krci, rozkrca lub rozkrci afer 1. Zorganizowa "afer przeciw jakiemu winiowi poprzez aktywny lobbing i zbieranie dowodw jego winy. 2. Szkalowa kogo rzucajc na bezpodstawne oskarenia. wypiska urz. - zakupy w sklepie wiziennym dokonywane na podstawie wypenienia odpowiedniego kwestionariusza: Kupi zeszyt na wypisk. Zabra wypisk (typowa kara). wypaci - ukara fizycznie: Wypaci *marchew, *blach, *parola. wyrba - okra kogo. Zob. take podpierdoli, zakosi, zapierdoli, zrobi numerek.

wyrucha > rucha. wysa do wora, wysya do wora ? posa do wora. wystawi ? wystawka w zn. 1. wystawka - 1. Przekazanie szczegowej informacji o mieszkaniu z bogatym upem, zwyczajach gospodarzy, ewentualnie dostarczenie klucza lub jego odcisku: Wystawi kogo. *Maolat wystawi Sownik podstaw bajery swoich *zgredw. 2. Ubrania winiw uoone w kostk i wystawiane na noc poza cel przy *klapie. Rwnie: kostka. wyszlakowa si - odda stolec. wytargiwa, wytarga % targa. wzorek - 1. Dowolny tatua. 2. Tatua niewielkich rozmiarw w postaci artu rysunkowego lub sentymentalnej scenki rodzajowej. z abarotem - odezwanie odwracajce "odwrcenie "bluzgu. Zob. take ze zwrotem, z kitem > w kit. zabaniak - wizie pochodzcy z okolic odzi. zabi czas - przetrwa duszy czas nie nudzc si dziki wasnej pomysowoci lub energii, zabijanie czasu > zabi czas. zabolcowa odbywa stosunek pciowy, wprowadzi penisa do pochwy. zabuzowa buzowa. zachowania - liczne konkretne normy regulujce zachowanie w okrelonych sytuacjach, na przykad u lekarza czy na korytarzu, lub interakcje z przedmiotami i ludmi, na przykad zachowanie wobec "cwela. Zob. take zasady. zacichacz fotelowy art. - mierdzcy "bczek. Zob. take gulgotnik wanienny, kiszczak, podkodernik jadowity. zadyma - 1. Bijatyka, rozrba, stan wikszego zamieszania w wizieniu. 2. ? afera. Zob. take dym, zadymiarz. 3. Atak "atandy. zadymiarz - 1. Wizie umiejtnie rozkrcajcy "afery i czerpicy z tego korzyci. 2. Wizie, ktry rozkrca konkretn afer. Zob. take kierownik zadymy, zadyma. zagw - zagwek, poduszka. zagra na flecie, fujarce, puzonie, trbie itp. bl. > stymulowa oralnie penisa. zajazd - jednostka miary dobra rwna typowej jednorazowej porcji. *Ziomas, *podkopsaj mi *'czajury na zajazd! zajecha - 1. Zaparzy herbat lub (rzadko) kaw. 2. W zwrotach: Zajecha szkap (masturbowa si). Zajecha koby na mier (masturbowa si a do stanu kompletnego wyczerpania). zajeda ? zajecha w zn. 1. zakisi (komu) ogra > stymulowa oralnie penisa. zakisi (swojego) ogra > odbywa stosunek pciowy. zaklucza ? sklucza. zakosi - ukra. Rwnie: podpierdoli, wyrba, zapierdoli, zrobi numerek. Sownik podstaw bajery 218 zakrztusi si - zapcha si (o "jaruzelu). Zob. take jaruzel, krztusi sizaapa si - wykorzysta okazj, dosta co za darmo: Mciael zaapa si na witaminy * wieaka. zamknite - oznajmienie opuszczenia deski klozetowej. Zob. take otwarte, plomba. zamulajcy ? wprowadzajcy w przygnbienie lub depresj (o filmie, ksice, zachowaniu wspwinia). Zob. take zamu. zamulenie, zamulanie * zamu. zamuli si - 1. -*? zamu. 2. art. O winiu, ktry skoncentrowa si na jakiej czynnoci i utraci kontakt z otoczeniem: Student zamuli si nad krzywk. zamulony ? zamu.

zamu, zamuleniec - wizie w depresji: Zamulenie. Zamuli si. Zamul si! (obraliwie do "frajera lub "wieaka: zamknij si). Zob. take s. 131. zapachy - popularna "gierka sprawdzajca spryt "wieaka. Zob. take s. 76. zaparte - w zwrocie: I w zaparte (zdecydowanie zaprzecza stawianym zarzutom, szczeglnie podczas ledztwa). zapierdoli - 1. Uderzy, pobi kogo: Ktr kurw dzisiaj zapierdoli? 2. Ukra co: Uan zapierdoli Chiczykowi *ramk *szlugw. Rwnie: podpierdoli, wyrba, zakosi, zrobi numerek. Zob. take pierdoli. zarzuci co - przeksi, zje. zasady - pi podstawowych regu kodu "grypsujcych: honor lub zastawka w zn. 2, higiena, solidarno, odmowa wsppracy, pomoc. Zob. take czysty, brudny, przestrzelony, zachowania oraz hasa opisujce poszczeglne zasady. zastawka - 1. Sowo honoru "grypsujcych, przysiga poparta emfa-tycznymi zapewnieniami: Jak wolno kocham! ebym tak wolnoci nie doy! 2. * honor. zasypka - "samouszkodzenie polegajce na zasypaniu oka sproszkowan substancj. Zob. take s. 227. zawiasy - zawieszenie wyroku: Dostaptoraczka na zawiasach (dosta wyrok ptora roku pozbawienia wolnoci w zawieszeniu). zbastowa - zaprzesta wykonywania jakiej czynnoci, skoczy nieciekaw opowie: Zbastuj! (uspokj si, do ju tego) Zob. take basta, przybastowa. zbi - zmniejszy co, najczciej kar. zbytkowa - artowa. Zob. take zbytkowny, zbyty. zbytkowny - dowcipny, figlarny, skonny do artw. Zob. take dowcipny, zbytkowa, zbyty. 219 Sownik podstaw bajery zbyty, zbytki - arty, dowcipy: Zbytkowa. Nie zbytkuj! Robi co dla zbytw. Zob. take zbytkowny. zdziesionowa kogo - dokona na kim rozboju z uyciem niebezpiecznego narzdzia. Zob. take dziesiona, zdziewionowa kogo. zdziewionowa kogo - dokona na kim rozboju bez uycia niebezpiecznego narzdzia. Zob. take dziewiona, zdziesionowa kogo. ze zwrotem - odezwanie "odwracajce "bluzg w kierunku bluzgaj-cego. Zob. take z abarotem. zej do podziemia - nie anonsowa puszczanych po kryjomu gazw. Zob. take cichociemny. zgarn przypa > przypa. zgred - 1. Stary wizie, ale nie tak stary jak "herod. Zob. take maolat, purchel. 2. Wizie, ktry przesta by modociany, taki, ktry ukoczy dwadziecia jeden lat: Przezgredzi si. 3. Ojciec. zgredka - 1. Starsza kobieta. 2. Matka. zgredzik, zgredzio - przyjazne okrelenie "zgreda w zn. 1. Rwnie wystpuje jako uniwersalna ksywka. ziomek, ziomal, ziomas - winiowie z tego samego rejonu Polski lub z tego samego miasta. zama si - usi na sedesie. Zob. take ama si. zodziej - wizie: Moe i polityczny, ale w wizieniu to zodziej (funkcjonariusz o winiu politycznym). zrobi krzywo ? krzywo. zrobi lach > robi lach. zrobi numerek - 1. Odby stosunek pciowy. 2. Ukra co. Zob. take: numerek w zn. 2, podpierdoli, wyrba, zakosi, zapierdoli.

zrywka - ucieczka, okrzyk wzywajcy do ucieczki: Zrywa si. Zerwa si. zwaka, zwaa - uwaga! Zazwyczaj deklarowane przed rozpoczciem jedzenia, korzystania z ubikacji lub puszczeniem "bczka: Zwaka, *otwarte! (oznajmienie podniesienia klapy sedesowej). zway - osdzi. Zob. take waga. zwieracze > odbyt: Panowie, zaciskajcie zwieracze, *szamie si! zwin - zatrzyma kogo, najczciej w odniesieniu do organw cigania zatrzymujcych przestpc: Zwin na *gorcym (zatrzyma na gorcym uczynku). zwrot > ze zwrotem. agiel - ucho. Rwnie: radar. Zob. take ucho. ar - ogie: *Kopsnij aru! (przypal mi papierosa). arki - zapaki. art, arcik - drobne, pojedyncze pierdnicie. Sownik podstaw bajery 329 artowa bl. - pierdzie. Zamiennik: zbytkowa. eni, oeni - 1. W zwrocie: eni *kit lub *baach (oszukiwa kogo). 2. W zwrocie: eni *kos (uderzy kogo noem). Zob. take sprzedawa w zn. 2, wciska. te papiery - wiadectwo badania psychiatrycznego potwierdzajce chorob psychiczn. uczek - wizie: Biedny uczek. Zob. take kajdaniarz. Spis rysunkw Spis tabel 1. Wizienie w Siedlcach w latach osiemdziesitych ... 38 2. Warstwy okna wiziennego..................... 40 3. Cela w wizieniu w Siedlcach. Widok z lotu ptaka ... 41 4. Cela w wizieniu w Siedlcach. Rzut poziomy....... 41 5. Relacje midzy najwaniejszymi kastami wiziennymi 53 6. Grypsujesz?". Cztery problemy decyzyjne......... 58 7. Etapy przypisywania nowych winiw do poszczeglnych kast.................................... 63 8. Gra Selekcja"................................ 69 9. Gra Selekcja z poinformowanym wieakiem"..... 70 10. Gierki ...................................... 73 11. Gra Ukryta strategia"......................... 77 12. Gra Jednostronna konfrontacja"................. 80 13. Gra Pseudokonfrontacj"...................... 82 14. Gra Dylematy popierdywania".................. 92 15. Metody komunikacji...........................163 16. Gra Przebitka"...............................164 17. Czacha", czyli czowiek ilustrowany............. 183 18. Bajera przy czajurze...........................187 19. Gra Walka grypsujcych" ...................... 191 20. Gra Eksploatacja frajera" ...................... 193 21. Gra Kij i marchewka".........................204 22. Samouszkodzenia.............................225 23. Gra Krzyk desperacji".........................234 24. Gra Dylemat winia" ........................274 1. Moje cele wizienne............................ 25 2. Najwaniejsze porednie bluzgi, znaczenie w bajerze oraz sugerowany zamiennik lub skracowanie.......137 3. Tajne znaczenie nazw czci ciaa i czynnoci oraz ich dopuszczalne zamienniki........................141

4. Przykadowe ceny dbr i usug w aresztach ledczych na Biaoce, w Lublinie i na Rakowieckiej oraz w wizieniu w Barczewie.................................. 168 Indeks osb Alaska (pseud.) 220 Andrzejewski Mirosaw 12, 37, 38, 40, 41,61, 163, 183, 187, 225 Barrow Clyde 277 Bokser (ksywa) 126, 144, 145, 196 Bonnie ? Parker Bonnie Bowker Lee H. 130 Brams Steven J. 271 Breniew Leonid Iljicz 152 Bukowski Wadimir Konstantinowicz 23, 72, 215 Celebrak Zdzisaw (wac. Stanisawo.) 178,218, 244, 245 Chmielewski Franciszek 262 Chopin (ksywa) 177, 252 Chruszczow Nikita Siergiejewicz 263 Cinkciarz (ksywa) 200 Clemmer Donald 62, 130 Clyde ? Barrow Clyde Czacha (ksywa) 144, 145, 167, 181--184 Darek, wafel, wspwizie z celi 9 na Rakowieckiej 202 Diabe (ksywa) 235, 236 Dixit Avinash K. 271 Dresher Melvin 271 Escher Maurits Cornelis 182 Flood Merrill Meeks 271 Francuz (ksywa) 87, 184, 246, 247 Gambetta Diego 191, 230 Garabedian Peter George 130 Geresz Jerzy 65, 66, 71, 148 Gibbons Don C. 20, 65 Gibbons Robert 271 Gierek Edward 195, 267 Gluza Zbigniew 71, 168 Goffman Erving Manua 46, 60 Gombrowicz Witold 15 Healy Andrew 277 Heffernan Esther 130 Herling-Grudziski Gustaw 72, 215 Hiszpan (ksywa) 65, 71, 78,170-174, 197, 200 Hitler (ksywa) 42 Hitler Adolf 129 Hobbes Thomas 157 Jacek, przywdca gangu samochodowego 241 Janosik Podlaski ? Korycki Jzef Jaruzelski Wojciech, genera 14, 40, 94, 151, 152, 195, 258, 267 Kamiski Marek Mikoaj, ksywa Student 22, 32, 60, 65, 117, 127, 138,171,172,189,235,241,271, 273-275 Kamiski Mikoaj, ojciec Marka Mikoaja 250 Kania Stanisaw 267 Indeks osb 333 Kazik, wspwizie z celi 6 na Biaoce 171, 172 Kiszczak Czesaw, genera 89, 276 Korycki Jzef, zw. Janosikiem Podlaskim 102, 216, 258-261 Kot (ksywa) 230, 237, 238 Ksi (ksywa) 58, 155, 156, 231 Kucharz (ksywa) 190 Kuro Jacek 180, 195 Lubelak (ksywa) 87 Luce Robert Duncan271 Lupuss Luporum (pseud.) 268 Maks (ksywa) 65, 171, 172, 181, 207 Malawski Marcin 271 Maolat (ksywa) 128 Maniek, wspwizie z celi 6 na Biaoce 66, 70, 71, 79, 171-173, 181 Marek, wspwizie z oddziau wewntrznego 168, 227, 244 Melon (ksywa) 65, 78, 171-173, 207

Messinger Sheldon L. 35 Michalski Henryk 71, 219, 261-263 Michnik Adam 16 Miller Walter Benson 64 Miszewski Kamil 12, 39, 42, 56, 111, 151, 155, 226, 267, 268 Moczydowski Pawe 22, 29, 52, 156, 214, 255, 263, 264 Morawski Jacek 71, 219, 261-263 Mums (pseud.) 36, 45, 216, 227 Munchhausen Karl Friedrich Hierony-mus von, baron 188 Nalebuff Barry J. 271 Nasierowski Jerzy, pseud. Jerzy Trbicki 66, 71, 168, 181, 198, 211, 237 Niesioowski Stefan 115, 168, 189, 209, 237 Niewolski Konrad 81 Parker Bonnie 277 Petersen David M. 130 Raiffa Howard 271 Rockwell Norman 182 Schrag Clarence C. 130 Smok (ksywa) 15, 271-^76 Soenicyn Aleksandr Is^jewicz 23,27 Sosnowska Honorata 27 j Stalin Jzef (wac. Iosif Wissariono-wicz Dugaszwili) 2.63 Stpniak Klemens 71,2^1, 262, 266 Straffin Philip D. 271 Student (ksywa) > Kamiski Marek Mikoaj Student (ksywa), wspHvizie z ssiedniej celi na Biacsce 76 Stwora Jacek 71, 77, 1>8, 180, 207, 218, 228, 244, 263 Sykes Gresham M. 28, $5, 60, 130 Szaszkiewicz Maciej 42, 56> 62, 100, 138,160,162,176,\79,181,182, 208, 224, 242, 244, 262, 266-268 lski Ludwik 262 Takswkarz (ksywa) 6 5, 171, 172, 174, 189 Thomas Charles Wellington 130 Tomek, wspwizie z celi 11 na Rakowieckiej 223 Trbicki Jerzy (pseud-) + Nasierowski Jerzy Tucker Albert Williarn 2.71 Tucker Donald 65 Varese Federico 262 Wasa Lech 195 Wantchekon Leonard 2X5, 277 Wieczorek Andrzej Edward 271 Wieniak .(ksywa) 253, 254 Wicawski Janusz 268 Witkiewicz Stanisaw Ignacy, pseud. Witkacy 179 Wojciechowski Roman 42, 66, 68, 111, 147, 193, 200, 262 Wojtek, przywdca garjgu samochodowego 241 Zgredzio (ksywa) 171. 172, 197 urominiak (ksywa) l7l, 172 Indeks osb Alaska (pseud.) 220 Andrzejewski Mirosaw 12, 37, 38, 40, 41,61, 163, 183, 187, 225

Barrow Clyde 277 Bokser (ksywa) 126, 144, 145, 196 Bonnie > Parker Bonnie BowkerLeeH. 130 Brams Steven J. 271 Breniew Leonid Iljicz 152 Bukowski Wadimir Konstantinowicz 23, 72,215 Celebrak Zdzisaw (wac. Stanisaw O.) 178,218, 244, 245 Chmielewski Franciszek 262 Chopin (ksywa) 177, 252 Chruszczow Nikita Siergiejewicz 263 Cinkciarz (ksywa) 200 Clemmer Donald 62, 130 Clyde Barrow Clyde Czacha (ksywa) 144, 145, 167, 181--184 Darek, wafel, wspwizie z celi 9 na Rakowieckiej 202 Diabe (ksywa) 235, 236 Dixit Avinash K. 271 Dresher Melvin 271 Escher Maurits Cornelis 182 Flood Merrill Meeks 271 Francuz (ksywa) 87, 184, 246, 247 Gambetta Diego 191, 230 Garabedian Peter George 130 Geresz Jerzy 65, 66, 71, 148 Gibbons Don C. 20, 65 Gibbons Robert 271 Gierek Edward 195, 267 Gluza Zbigniew 71, 168 Goffman Erving Manua 46, 60 Gombrowicz Witold 15 Healy Andrew 277 Heffernan Esther 130 Herling-Grudziski Gustaw 72, 215 Hiszpan (ksywa) 65, 71, 78,170-174, 197, 200 Hitler (ksywa) 42 Hitler Adolf 129 Hobbes Thomas 157 Jacek, przywdca gangu samochodowego 241 Janosik Podlaski Korycki Jzef Jaruzelski Wojciech, genera 14, 40, 94, 151, 152, 195, 258, 267 Kamiski Marek Mikoaj, ksywa Student 22, 32, 60, 65, 117, 127, 138,171,172,189,235,241,271, 273-275 Kamiski Mikoaj, ojciec Marka Mikoaja 250 Kania Stanisaw 267 Indeks osb 333 Kazik, wspwizie z celi 6 na Biaoce 171, 172 Kiszczak Czesaw, genera 89, 276 Korycki Jzef, zw. Janosikiem Podlaskim 102, 216, 258-261 Kot (ksywa) 230, 237, 238 Ksi (ksywa) 58, 155, 156, 231 Kucharz (ksywa) 190 Kuro Jacek 180, 195 Lubelak (ksywa) 87 Luce Robert Duncan271 Lupuss Luporum (pseud.) 268 Maks (ksywa) 65, 171, 172, 181, 207 Malawski Marcin 271 Maolat (ksywa) 128 Maniek, wspwizie z celi 6 na Biaoce 66, 70, 71, 79, 171-173, 181 Marek, wspwizie z oddziau wewntrznego 168, 227, 244 Melon (ksywa) 65, 78, 171-173, 207 Messinger Sheldon L. 35 Michalski Henryk 71, 219, 261-263 Michnik Adam 16 Miller Walter Benson 64 Miszewski Kamil 12, 39, 42, 56, 111, 151, 155, 226, 267, 268 Moczydowski Pawe 22, 29, 52, 156, 214, 255, 263, 264 Morawski Jacek 71, 219, 261-263

Mums (pseud.) 36, 45, 216, 227 Miinchhausen Karl Friedrich Hierony-mus von, baron 188 Nalebuff Barry J. 271 Nasierowski Jerzy, pseud. Jerzy Trbicki 66, 71, 168, 181, 198, 211, 237 Niesioowski Stefan 115, 168, 189, 209, 237 Niewolski Konrad 81 Parker Bonnie 277 Petersen David M. 130 Raiffa Howard 271 Rockwell Norman 182 Schrag Clarence C. 130 Smok (ksywa) 15, 271-276 Soenicyn Aleksandr Isajewicz 23, 27 Sosnowska Honorata 271 Stalin Jzef (wac. Iosif Wissariono-wicz Dugaszwili) 263 Stpniak Klemens 71, 261, 262, 266 Straffin Philip D. 271 Student (ksywa) Kamiski Marek Mikoaj Student (ksywa), wspwizie z ssiedniej celi na Biaoce 76 Stwora Jacek 71, 77, 178, 180, 207, 218, 228, 244, 263 Sykes Gresham M. 28, 35, 60, 130 Szaszkiewicz Maciej 42, 56, 62, 100, 138,160,162,176,179,181,182, 208, 224, 242, 244, 262, 266-268 lski Ludwik 262 Takswkarz (ksywa) 65, 171, 172, 174, 189 Thomas Charles Wellington 130 Tomek, wspwizie z celi 11 na Rakowieckiej 223 Trbicki Jerzy (pseud.) ? Nasierowski Jerzy Tucker Albert William 271 Tucker Donald 65 Varese Federico 262 Wasa Lech 195 Wantchekon Leonard 215, 277 Wieczorek Andrzej Edward 271 Wieniak (ksywa) 253, 254 Wicawski Janusz 268 Witkiewicz Stanisaw Ignacy, pseud. Witkacy 179 Wojciechowski Roman 42, 66, 68, 111, 147, 193, 200, 262 Wojtek, przywdca gangu samochodowego 241 Zgredzio (ksywa) 171, 172, 197 urominiak (ksywa) 171, 172 Indeks rzeczowy administracja wizienna 18, 38, 46, 50, 102, 114, 121, 134, 135, 229, 236, 263, 265, 266 - dziay a.w. 46 afera 116, 132 - rozkrcanie a. 115, 262 akcja 278 aktorstwo 245-247 Alcatraz > zakad karny (Alcatraz) alfabet Morse'a 160 alfons 98, 133, 136, 170, 190, 199, 200 Ameryka 71, 72, 76, 79, 90, 140, 171, 256, 268 amnestia 276 apel - a. poranny 48 - a. wieczorny 48, 96, 185 apropaka 131, 145, 151 areszt 29, 35-37, 39, 49, 51, 60-62, 251

- a. ledczy 15,18,19,25,36-38,120; -a.. na Biaoce 15,18,19, 25, 39, 50, 52, 53, 100, 120, 160, 162, 168, 238, 248, 249; - a.. na Rakowieckiej 15, 18, 19, 25, 26, 33, 37, 39, 50, 52, 53, 100, 118, 151, 159, 160, 162, 165, 168, 174, 182, 186, 238, 246, 248, 249, 253, 257-259, 261; - a.. w Lublinie 168 aresztowanie 15, 23, 37, 49, 50, 58, 197, 206, 207, 247, 249, 251 - tymczasowe a. 47, 219, 251 astronom > gierki (astronom) atak serca 227 badacz 24, 262 badanie - b. kwestionariuszowe 19 - b. terenowe 16 bajera (grypsera, jzyk wizienny) 27, 31-33, 62, 83, 84, 104, 124-153, 187, 188, 196, 256, 261-264 - b. herbaciana 71 - b. ptajn 124-129 - b. tajna 134-143 - b. wieczorna 29 - ewolucja b. 267 - gramatyka b. 134, 135, 139 - nocna b. 83, 85, 100, 108, 109, 134 - sztywna b. 153 - tajne reguy b. 129 - tajny trening b. 30, 105, 112 - wolnociowa b. 188 bajki 152 ballada wizienna 176, 208 Barczewo > zakad karny (z.k. w Barczewie) bardacha 147, zob. take jaruzel batory 48, 103 Bazar Ryckiego 246 betoniara 40, 48, 268 bezpieka Suba Bezpieczestwa Biaoka areszt (a. ledczy [a.. na Biaoce]) bibliotekarz 49 Indeks rzeczowy 335 biedrona 52, 132 biegunka samouszkodzenie (biegunka) blinda 39, 40 bluzg (przybluzganie) 56, 126, 135--143, 145, 146, 151, 196, 262, 263, 266 - mocny b. 136 - neutralizacja b. 141, 142 - odwrci b. 141,266 - skracowany b. 138 Bolek i Lolek -< gierki (Bolek i Lolek) bomba (genera, wojtek) 267 Broadway 39 brudna fizjologia 19, 20, 88, 96, 97, 101, 104, 110 - normy b.f. > normy (n. brudnej fizjologii) burza > gierki (burza) buzaa 186 cela 38-42, 55, 112 - c. frajerska 111, 256 - c. grypsujca 195, 237 - c. kopytkujca 142 - maa c. 84, 96, 200 celowy 48 celowy > gierki (celowy) ceny 161, 167, 168 cham 263

charakter 65, 67, 70, 71, 83 charakterniak 263 chirurgia 25 chlastanie ? samouszkodzenie (chlastanie) chleb 45 choinka > samouszkodzenie (poyk [kotwica (choinka)]) chorgiewa (chorgiewa-grypser) ? grypser chrzest 62, 64-71, 116, 117, 253 cwel 50-55, 64, 66, 67, 98, 103-107, 112-114, 121, 122, 129131, 135, 136, 175, 200-206, 232, 256, 261, 263, 265, 266, 268 - branie c. w ciche 268 - c. aktywny seksualnie 198, 200, 202 - c. nieaktywny seksualnie 201 - chuj c. -? penis (p. cwela) - eksploatacja c. 269 -odbyte. 105, 106, 113, 114, 205 - rka c. 113 czajura 29, 46, 169( 185-188 czynniki - c. deprywacyjne 20 - c. transmisyjne 20 czytanie 184 decyzje 270-278 defekacja 94,95, 96, zob. take jaruzel (karmienie j.) degradacja 52, 53, 57, 77, 97, 98,103, 106, 116-118, 120-123, 131, 135, 174, 192, 194, 232-235, 260, 264-266, 268 dentysta -> gierki (dentysta) deprywacja 20, 62, 130 - d. emocjonalna 197 - d. seksualna 208 - d. sensoryczna 188, 197, 199 - d. wizienna I89 destalinizacja 263 dmuchanka 160 dobra i usugi 168 dokumenty specjalistyczne 247-250 doliniarz 133 donos 97-99 donosiciel 265, 266, zob. take kapu donoszenie 120 dupniak > gierki (salonowiec) dystans spoeczny 256 dziad gierki (dziad) dziesioniarz 133, 170 dziewioniarz 133 dwig ? gierki (pilot boeinga) dwiganie podniesienie egzamin 112, 113 eksploatacja 190-196 erka (recydywici) 133, 255 fajans 175, 252 fest 52, 236 fiko 127 filipinka 111 fotograf gierki (fotograf) Indeks rzeczowy frajer 50-58, 61, 64, 67, 68, 72, 98, 104, 105, 107, 111, 112, 116, 119, 120, 121, 129-131, 134, 145, 147, 150, 151, 192-196, 232, 233, 256--260, 263-266, 268, zob. take niegrypsujcy - ciki f. 195 - f. saby 194 - f. w porzdku 156, 194 fryzjer 49 funkcje fizjologiczne 88 gad 251, 253, 254, 268 gajowy 132 genera (herbata) 186 genera ? bomba, jaruzel Gsiwka ? zakad karny (Gsiwka) gier 267, zob. take jaruzel gierki 62, 68, 71-78, 84, 99,116, 146, 150, 171, 174, 261,262 - astronom 77 - Bolek i Lolek 73, 76 - burza 74, 76 - celowy 74, 76, 77; - kiebasa - dentysta 74 - dziad (wariat) 73, 74, 76, 78, 173 - fotograf 77

- g. jzykowe 32, 62, 99, 100, 143, zob. take jzyk (pojedynek jzykowy) - pilot boeinga (dwig) 74, 76 - petwonurek 73, 75-77 - przeciganie liny 77 - rowerek 73, 75, 76 - salonowiec (dupniak) 77 - spowied 75 - tramwaj 75, 76 - widoki 73, 75, 76 - wizienny fiat 73, 75-78 - zapachy 73, 76 godwka ? odmowa (godwka) gniek 226 godzina policyjna 97, 107, 108, 110, 113, 200 gorczka ? symulacja (gorczka) gra 270-278 - Chicken" Konfrontacja" - Dylemat winia" 271-278 - Dylematy popierdywania" 91, 92 - Eksploatacja frajera" 193 - elementy g. 271-278 - g. karciane 184 - g. w postaci ekstensywnej 271, 273 - Jednostronna konfrontacja" 80, 81, 191 - Kij i marchewka" 204 - Konfrontacja" 79; - Chicken" - Krzyk desperacji" 233-236 - Przebitka" 164 - Pseudokonfrontacj" 81-83 - Selekcja" 69, 70, 76 - Ukryta strategia" 76, 77 - Walka grypsujcych" 191, 192 gracz 273, 274, 278 grulica ? symulacja (grulica) gryps 26, 47, 56, 115, 119, 158, 160, 161, 163, 166, 167, 210, 236, 249, 252 grypser (chorgiewa) 56-59, 107, 131, 157, 262-264, 268 grypsera ? bajera grypsowanie 54, 64, 71, 77, 99, 223, 234, 262, 263, 265, 266 - kod g. > kod (k. grypsowania) - normy g. > normy (n. grypsowania) - subkultura g. ? subkultura (s. grypsowania) - zasady g. 100 grypsujcy 18, 50-59, 61-63, 67, 72, 74, 75, 83, 84, 98, 104, 105, 107, 111-114, 116, 119-123, 129-131, 133-135, 139, 140, 142, 143, 146--149, 151, 191-196, 199, 201, 203, 204, 232-236, 253, 254, 256-258, 260-266, 268, 269, 277 - chuj g. penis (p. grypsujcego) - jzyk g. 268 - rce g. 199 grzaa 225 guag 72 gwat 65, 67, 120, 200, 203, 213, 214, 261, 270 handel 158, 166, 185, 212 - h. przebitkowy 167 Indeks rzeczowy

231 hasior 147 herbaciarnia 169 hierarchia wizienna 132 higiena 100, 101, 197 HIV 239 hol 228230 honor 100, 101 informacja niepena 20 instytucja totalna 46, 60 Instytut Socjologii UW 16, 171 i w zaparte 272-274, 276 izolatka 42 jabona 77 jaruzel (genera) 39, 40, 65, 66, 94--96, 103, 110, 112, 120, 150, 160, 201, 267 - godny j. 96, 104 - j. w wersji mono 95 - j. w wersji stereo 95 -karmienie j. 94, 95, 97, 107, 110, 113,261 jzyk 268 - j. ptajny 261 - j. wizienny * bajera - pojedynek jzykowy 143-146 - tajna gramatyka j. 83, 100 kalkulacja 13, 17, 93, 134, 174, 198, 201, 217, 270 - racjonalna k. 164 kapu (konfident) 51, 130, 135, 136 karmnik 48 karniak ? zakad karny kaway 150-152 kiebasa > gierki (celowy [kiebasa]) kierownik zadymy 132 kipisz 49, 166, 167 kiszczak 89, 91-93, 97, 124 - cichociemny k. 93 kitranie 166, 167 klapa 39 kmina 263 koalicja 169, 173, 270 kobieta 32, 51, 135, 136, 147, 197, 198, 206-214 kod 62, 86-124, 134, 258, 261 - ewolucja k. 267 - k. grypsowania 200, 262 - k. luny 256 - k. ptajny 87-99 - k. sztywny (ostry rygor, k. surowy) 256, 265 -k. tajny 99-114 - k. wizienny 86 - k. zodziei 262, 263; - k.z. sowieckich (wory-w-zakonie) 262 kojo 39, 41^3 kolacja 45, 48 komenda (milicji) - k. na Cyryla i Metodego 25 - k. na Wilczej 25 komunikacja (komunikowanie si) 158, 208, 237 - k. okienna 159 - k. symboliczna 160 - metody k. 163 - nielegalne k. 46 - wizienne kanay k. 278 komunista 51, 135, 136 komunizm 258 - upadek k. 267, 268 konfident -4 kapu Konopielka (powie Edwarda Redliskiego) 184 kontrola administracyjna 20, 35 ko 161-163 koperek 211, 212 kopytkarz > skakaniec kopytkowanie 139,140,143,256,266 korespondencja 49 korytarzowy 48 kostka 48 kot 131-133, 156, 242 - k. z dyplomem 156 kotwica (kotwa) samouszkodzenie (poyk [kotwica])

KPN (Konfederacja Polski Niepodlegej) 159 kracowanie ? skracowanie krcenie liny > symulacja (wyhutanie) krzyk przez okno 158, 163, 238 krzyak samouszkodzenie (poyk [kotwica (choinka)]) Indeks rzeczowy Ksinica Literacka STOP ksywka (pseudonim) 129 kukie 159 lekarz 47-49,111,113,119, 142,153, 238, 240, 242, 245, 248, 249 - 1. wizienny 228, 230, 243, 247 liczba winiw 25, 36, 269 lipo 40, 159, 210 list miosny 208, 210, 211, 213 Lublin areszt (a. ledczy [a.. w Lublinie]) lustrzanka 160 apiduch 132 apki > miganka ania 49, 110 malarz 179 Malbork > zakad karny (z.k. w Malborku) maolat 115, 133, 142, 199, 241, 255 maolatka 133 Marszakowska 39, 43, 166 masturbacja 97, 101, 107, 113, 198-200,211,212 mciciel 52, 114, 116, 118, 119, 132, 202, 220, 238, 239, 244, 257, 264, 265 metody badawcze 26 miganka (apki) 160, 163 Mitropa" (ekspres) 258 mobilno - m. midzykastowa 53, 83, 100, 265 - m. spoeczna 52 modele formalne 18, 19, 91, 233 msza w. 49 naczelnik 47 nawiasy 240, 241 nawijaj (nawi) 159, 209, 210 niegrypsujcy 121, 262, 264, 268 niedomaganie strategiczne 215-250 - cele n.s. 219 - techniki n.s. 224-227 nocna polucja 197 normy 20, 51, 108 - n. brudnej fizjologii (zasady brudnej fizjologii) 88, 101, 104, 110, 256, 257, 263, 268 - n. grypsowania 99, 123, 165, 223, 255, 258, 261, 263 - n. kodu 261; - odstpstwa od n.k. 258 - n. niedotykania penisa 102 - n. regulujce dotykanie penisa 256 - n. regulujce stosunki homoseksualne 256 - n. subkulturowe 28, 97 - n. symboliczne 269 - n. zachowania 262 - n. zachowania dystansu spoecznego 256 - ptajne n. 98, 99 - restrykcyjno n. 255 - tajne n. 83, 261 - zawieszenie fundamentalnej n. 260 - zamanie podstawowych n. 260,261 - zmiana n. 265 nowy 50, 63, 161 - weryfikacja n. 161 obiad 45, 48 obserwujcy uczestnik 21-30 odgrypsowywanie rozgrypsowywanie odmowa 216 - godwka 218, 224, 239 - o. wsppracy 100, 102 odwil polityczna 263 odzywka 144

ograniczenia administracyjne 46-50 - o. materialne 35 - o. subkulturowe 50-53 - o. ycia wiziennego 35 oparzenie samouszkodzenie (oparzenie) opowieci 152, 153 - o. erotyczne 187, 199 ostry rygor ? kod (k. sztywny) paczki ywnociowe 45, 169, 170, 172, 173 pajczarz 133 pamitniki wizienne 267 Indeks rzeczowy 234 Pani Twardowska (ballada Adama Mickiewicza) 184 parasolka > samouszkodzenie (poyk [kotwica (choinka)]) parzenie herbaty 186-188 pasy 43 patrzonko widzenie penis 102, 110, 126, 136, 256 - higiena p. 197 - p. (chuj) cwela 105, 113, 114 - p. (chuj) grypsujcego 113, 121 - p. niegrypsujcego 121 - p. winia 108, 120, 258, 260, 261 - problem Janosikowego p. 261 petka 133 petycja 47 pielgniarka 48, 260 pilot boeinga ? gierki (pilot boeinga) petwonurek > gierki (petwonurek) pobudka 48 pochlastanie * samouszkodzenie (chlastanie) pochodnia samouszkodzenie (podpalanie) poczta przebitkowa 165 podapywanie > samouszkodzenie (podapywanie) podmianka 202 podniesienie (dwiganie, prostowanie) 52, 118, 119, 131,265 podpalanie samouszkodzenie (podpalanie) podzia kiebasy w czasie 169 podziemie wydawnicze 14 podziemna opozycja 276 poyk samouszkodzenie (poyk) poykacz 226, 228, 229 pomoc 100, 102 popierdywanie 89-94, 96, 257 Pornografia (powie Witolda Gombrowicza) 15 portret 179 posiek 45, 50, 96, 97, 257 postanowienia wizienne 207 poszkodowany 118, 119 podanie seksualne 197 poegnanie 253 pjcie do wora 116-119, 277 prawa czowieka 48 prizonizacja 62, 72 problem decyzyjny 270 proces 240, 270 - opnianie p. 240, 241 - p. za cwela 203, 205 prokurator (prorok) 49, 240, 271, 272, 275-277 prostowanie podniesienie PRL 14, 36, 46, 59, 248, 251, 267, 271, 276, 278 przebitka 160-166, 212, 213, 238 - handel przebitkowy handel (h. przebitkowy) - mio przez p. 212

- p. podogowa 212 - system p. 165, 166 przeciganie liny ? gierki (przeciganie liny) przecwelanie 52, 62, 64-71, 78, 84, 99, 120, 121, 171, 204, 261, 262 - p. na si 203 przecwelenie 52, 66, 103, 112, 118--123, 142, 146, 219, 232, 233, 266, 269, 277 - p. niewiadome 122 - p. przymusowe 122 - p. strategiczne 105, 121, 122, 265 - warunek dobrowolnoci p. 121,122 - warunek wiadomoci p. 121, 122 przedmioty 103 - czysto p. 99, 100, 103-108, 263; - klasyfikacja c.p. 105, 106, 109, 135, 157 - p. brudne 103-108 - p. czyste 103-105, 107, 108 - p. osobistego uytku 44 - p. przecwelone 103, 105 - p. przestrzelone 103, 104, 106-108, 113 przeklestwo 135,138,145,146,150 przekonania nieadekwatne 20 przemoc 190 przerzutka 154-158, 236 przezibienie 225 przybluzganie bluzg przypa 159 pseudonim ksywka Indeks rzeczowy psycholog wizienny 21, 22, 220,240, 268 pucka samouszkodzenie (pucka) pukanka160 puszczanie gazw 257 PZPR 40, 61, 94 Radio Wolna Europa 34 rakieta ywnociowa 44, 49 Rakowiecka ? areszt (a. ledczy [a.. na Rakowieckiej]) raport 46, 160, 175 recydywici * erka rentgen > symulacja (rentgen) reputacja 266 resocjalizacja 47 role - r. jzykowe 130 - r. spoeczne 27, 130 romans 210, 211 - r. okienny 208 rowerek gierki (rowerek) rozgrypsowywanie (odgrypsowywanie, rozgrypsianie) 121, 264, 265, 266 - przymusowe r. 237 rozkminiajcy 133 rozkminianie 21, 23, 24, 87, 91, 132, 185 rozwd 207 rwnowaga 164, 165, 233-235 - pooling euilibrium" 233 - r. Nasha 192, 233 - r. typu separatingeuilibrium" 235 - r. typu subgame perfect" 193, 205 - r. w strategiach sabo dominujcych 83 rysownik 179 rytua inicjacyjny 262 salonowiec ? gierki (salonowiec) samouszkodzenie (samookaleczenie) 47, 112, 118, 122, 132, 215-217, 219, 221, 223-225, 227, 230, 232--236, 238-240, 243-245, 248, 264, 265, 267, 270 - biegunka 224 - cel s. 220 - chlastanie (pochlastanie) 224, 225, 227, 231 - koordynacja s. 220 - lekkie s. 245 - mieszane motywy s. 239, 240 - oparzenie 225, 235, 236, 241 - podapywanie 225 - podpalanie (pochodnia) 225

- poyk 224-229; - ewolucja reakcji na p. 228; - ewolucja technik p. 228; - kotwica (kotwa) 224, 225, 229--231, 236, - choinka (krzyak, parasolka) 224, 229; - ostry p. w kit 229; - p. na ostro 229; - wytargiwa-nie p. 228, 230 - pucka 226, 244 - rotacyjne s. 241 - s. pragmatyczne 231, 232, 237-239 - s. symboliczne 231, 239 - techniki s. 27 - wbitka 225, 227, 242 - wstrzyk 225, 227, 241 - zasypka 227 sankcje 83, 115, 116, 140 sd 240 SB ? Suba Bezpieczestwa seks 197-214 - s. homoseksualny 200 sen 182, 184 sianko 39, 41, 42 Siedlce zakad karny (z.k. w Siedlcach) skakaniec (kopytkarz, urka) 131 skarga 97-99 skazani 36-38 skiciorowanie 118, 142, 145 skoordynowane spotkanie 237, 264 skracowanie (kracowanie) 56,135 -137, 263 sowniki wizienne 261 Suba Bezpieczestwa (SB, bezpieka) 14, 15, 174, 248, 249, 271, 275 socjalizacja 60, 62, 72, 120, 256, 270 socjolog 21, 24, 220, 240 Solidarno 14, 24, 27, 36, 158, 248, 253, 258 solidarno (zasada) 100, 101, 223 solwka 191 Indeks rzeczowy 237 spacer 43, 48, 110, 127, 128, 263 spacerniak 38, 48, 115, 128, 264 spoeczestwo niezalene 14 spowied > gierki (spowied) sprzeda wsplnika 272-277 sprzedanie grypserki 244 stan wojenny 258, 267 starszy 132 starszyzna 52, 68, 69, 72, 73, 114--119, 122, 132, 233-235, 251, 257, 258, 260, 261, 265 status winia 40 stodoa 25, 39, 67, 68, 84, 95, 117, 132, 188, 202, 212, 255 STOP (take Ksinica Literacka), podziemne wydawnictwo 11,14, 37 strategia 58, 76, 77, 79, 91, 93, 94, 164, 234, 272-276 - s. czysta 233 - s. dominujca 69, 70, 81, 273 - s. sabo dominujca 83 - s. zdominowana 273 stranik 46, 47, 129, 254 struktura wadzy 114 - hierarchiczna s.w. 264 strzyki 146 stukanka 160, 163 subkultura 60, 84, 256, 262, 264, 266 - czynniki stymulujce ekspansj s. 264 - elementy s. 18 - normy subkulturowe normy (n. subkulturowe) - ograniczenia subkulturowe ograniczenia (o. subkulturowe) - osabienie s. gryspujcych 268, 269 - s. charakterniakw (gitw, grypserw) 263 - s. grypsowania 18, 21, 35,134, 227, 266, 268; -ewolucja s.g. 20, 255--269 - s. wizienna 19, 20, 29, 52, 58, 130, 268 - s. zodziei 21 sygnalizacja 232-237 Symetria (film Konrada Niewolskiego) 81

symptom 244, 247, 248 symulacja (symulka) 215, 217, 221, 223, 242-245, 247, 249, 267, 276 - gorczka 224 - grulica 224 - krew w wymiotach 244 - pompowanie powietrza 244 - rentgen 226 - symptomy choroby Parkinsona 246 - wirowanie 226, 245 - technika s. 242 - wbitka w serce 245 - wyhutanie (krcenie liny, targnicie si na lin) 225, 227; - instrukcja w. 221, 222 - zapalenie trzustki 247 sytuacje spoeczne 27 szkolenie 62 - nocne sz. 99, 148, 257 szpital 239, 241, 248, 261, 264 - sz. wizienny 37-39, 145, 219, 237, 238, 246, 250, 256, 257, 259; - oddzia chirurgiczny 37; - oddzia wewntrzny 25, 37 - sz. wolnociowy 219, 228, 246, 267 sztuka wizienna 174 szwajcar 52 mieszki 180 niadanie 45 piew 175 piewak wizienny 175 wieak 19, 50, 52, 54, 55, 57, 58, 61--63, 65-69, 72-74, 76-80, 82-85, 90-93, 96, 104, 111, 113, 116, 117, 121, 131, 134, 140, 143-150, 256, 257, 262, 268 - charakter . 64 - sprytny .77 - . miczak 81 - . niepoinformowany 70 - . poinformowany 70, 76, 83 - . twardziel 80-82 - tpy . 77 wirowanie > symulacja (wirowanie) tabu -1. fizjologiczne 125 - t. czystoci przedmiotw 263 Indeks rzeczowy -t. lingwistyczne 125 tabula rasa (zasada metodologiczna) 29 targnicie si na lin > symulacja (wyhutanie) tatua 179-182, 265, 266 - sygnalizacyjna warto t. 179 - t. grypserski 266 - t. przestpczy 266 -1. rodowiskowy 266 tatuowanie 47 telefon 160, 163 tematy piosenek 175 teoria -1. decyzji 20 - t. gier 16, 20, 31-33, 72, 270, 271, 277 - t. racjonalnego wyboru 13, 20 termos 42 test 19, 52, 66-72, 83, 84, 99, 116, 117, 120, 143, 147, 172, 174, 261, 270 - t. inicjacyjne 19, 27, 60-64 - t. niejawne 62, 78-83 tramwaj ? gierki (tramwaj) Transatiantyk (powie Witolda Gombrowicza) 15 Trybuna Ludu" 48, 95, 165 trybuna kanadyjski 68 trzeciak 186 twarde oe (twarde) 42, 47, 199 tygryswa 39, 40

tymczasowo aresztowany 36-38, 159, 236, 237 uczestniczcy obserwator 21-30 uniwersytet - U. Warszawski (UW) 14, 16, 24 - u. wizienny 83-85, 224 - u. zodziejski 72 urka ? skakaniec urynacja 94, 95, zob. take jaruzel (karmienie j.) waflarnia 169, 170, 172, 173 - system w. 170 walka 190-196 wariat gierki (dziad) warunkowe zwolnienie 238, 241 wbitka > samouszkodzenie (wbitka) wejcie 231 weryfikacja 56, 57, 61, 63, 265 wzy - w. decyzyjne 273 - w. kocowe 273, 274 wicha 116, 135 widoki > gierki (widoki) widzenie (patrzonko) 49, 207 - w. z rodzin 26 wizienie > zakad karny wizienny fiat gierki (wizienny fiat) winiowie polityczni 16, 22, 23, 37, 38, 158-160, 174, 194, 218, 239, 248, 249, 253-255, 262, 263, 267, 276, 277 wjazd 54-59, 155-157 wojtek > bomba wolno 251, 252 wsplnik 237 wstrzyk?samouszkodzenie (wstrzyk) wtarak 186 wychowawca wizienny (wychowek) 46, 47, 110, 232, 236, 237, 268 wyjazd 251-254, 257 wymuszona zamiana 79 wypiska 44, 49 wypata 274, 275, 277, 278 wysa do wora 52 wystawianie 195 wywiad kwestionariuszowy 22 wzorki 180 zachowania 99, 100, 102, 109-114, 120, 135, 262 - z. dotyczce cwela 112 - z. dotyczce frajera 111 - z. dotyczce jedzenia 96, 97, 109, 110 - z. dotyczce kluczy do celi 112 - z. dotyczce ani 110 - z. dotyczce okolicy jaruzela 110 - z. dotyczce penisa innego winia 110 - z. dotyczce przypadkowego albo zoliwego przecwelenia przez frajerw lub personel 112 - z. dotyczce rki innego winia 110 Indeks rzeczowy - z. dotyczce spaceru 110 - z. dotyczce wieaka 111 - z. dotyczce wejcia do celi frajer-skiej 111 - z. dotyczce wizyty u lekarza 111 - z. dotyczce wizyty u wychowka 110, 111 - z. dotyczce wasnej rki 110 - z. dotyczce arwki pod cel 112 - z. dotyczce ywnoci 109 zadymiarz 132, 133 zagadki 146-150, 184 zakad karny (karniak, wizienie) 36--38, 49, 51, 120, 122, 132, 209 - Alcatraz 39 - Gsiwka 68, 147, 262 - z.k. w Barczewie 168 - z.k. w Malborku 265

- z.k. w Siedlcach 37, 38, 40, 41 zamiennik 137, 141 zamulanie si 101 zamuleniec 131 zapachy * gierki (zapachy) zapalenie puc 225 zasady 99, 100, 135, 223, 268 - tajne z. 261 -z. brudnej fizjologii ? normy (n. brudnej fizjologii) zastawka 100, 101 zasypka > samouszkodzenie (zasyp ka) zawiasy 240 zbir decyzyjny 273, 274 zgred 133 ziomek 133 zodziej 21, 68, 111, 138 147 151 176, 177, 182, 195, 262,'263,'265 ' ZOMO 189 rda danych (rda informacji) 24 25, 27-29 arty sytuacyjne 152, 153 taczka - . typu A 225, 238, 239 - . typu B 225, 238 OFICYNA NAUKOWA 00-533 Warszawa, ul. Mokotowska 65/3 Ml. (0-22) 622 0241; fax (0-22) 622 02 42 e-mail oficyna.naukowa@data.pl Wydanie pierwsze Warszawa 2006 Skad: Micha Swianiewicz Druk i oprawa: dzkie Zakady Graficzne ?? ?? ?? ??

You might also like