Historia filozofii

Tom II

Filozofia nowoytna do 1830 roku

Wadysaw Tatarkiewicz

SPIS RZECZY
FILOZOFIA NOWOYTNA PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ Humanici
Humanici-filologowie i odnowienie filozofii staroytnej; Montaigne i humanici psychologowie; Franciszek Salezy i teologowie-humanici

Bruno i renesansowa filozofia przyrody

Paracelsus; Telesio; Campanella

Franciszek Bacon Naturalny system kultury

Herbert of Cherbury; Hugo de Groot

Suarez i modernizacja scholastyki Polska filozofia Odrodzenia

Humanizm; Arystotelizm popularny; Stoicyzm; Kopernik; Teorie polityczne

Zestawienia
Zagadnienia filozofii renesansowej; Pojcia i terminy; Chronologia; Wydarzenia wspczesne; Kwestie sporne

DRUGI OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ Galileusz Kartezjusz

Metafizyka; Teoria poznania i psychologia; Szkoa kartezjaska; Wspzawodnik: Gassendi

Pascal Malebranche (okazjonalici) Hobbes Spinoza Leibniz

Metafizyka; Zasady logiczne

Newton Filozofia w Polsce w wieku XVII

Scholastyka wileska; Innowiercy; Nauki przyrodnicze

Zestawienia
Zagadnienia filozofii XVII wieku; Pojcia i terminy; Chronologia; Wydarzenia Wspczesne; Kwestie sporne

TRZECI OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ Pocztek stulecia: Filozofia Owiecenia w Anglii Locke i podstawy empiryzmu Berkeley Hume Shaftesbury
Etycy i estetycy angielscy w XVIII w.; Pocztki utylitaryzmu

rodek stulecia: Filozofia Owiecenia we Francji Wolter i filozofia Owiecenia

Fontenelle; Bayle; Encyklopedyci

La Mettrie i materializm Condillac i sensualizm D'Alembert i pozytywizm Helvetius i etyka Owiecenia

2

Rousseau Reid i szkoa szkocka Koniec stulecia: Filozofia krytyczna w Niemczech Wolff i filozofia XVIII wieku w Niemczech Kant
Poprzednicy; Zagadnienie i metoda filozofii; Teoria poznania; Krytyka metafizyki; Etyka i estetyka ; Zwolennicy; Przeciwnicy; Sceptycy (Schulze); Irracjonalici (Jacobi)

Owiecenie i kantyzm w Polsce

Owiecenie; Jan niadecki; Staszic i Kotaj; Kantyzm; Szaniawski; Filozofia zdrowego rozsdku; Jdrzej niadecki

Zestawienia
Zagadnienia filozofii XVIII wieku; Pojcia i terminy; Chronologia; Wydarzenia wspczesne; Kwestie sporne

CZWARTY OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ Radykalizm filozoficzny Fichte Schelling Hegel

Szkota Hegla; Przeciwnicy idealizmu

Schopenhauer Maine de Biran i spirytualizm francuski

Cousin; Ravaisson

Filozofia mesjanistyczna w Polsce

Hoene-Wroski; Gouchowski; Trentowski; Libelt; Kremer; Cieszkowski; Towiaski; Mickiewicz

Zestawienia
Zagadnienia filozofii w pocztku XIX wieku; Pojcia i terminy; Chronologia; Wydarzenia wspczesne

PERSPEKTYWA NA DALSZY ROZWJ FILOZOFII

FILOZOFIA NOWOYTNA
1. Wkraczajc w er nowoytn filozofia europejska miaa ju za sob dugie dzieje setki teorii i doktryn, dziesitki systemw i dwa przynajmniej pogldy na wiat, staroytny i redniowieczny. Spord mylicieli nowoytnych jedni patrzyli na wiat w sposb podobny do redniowiecznego, inni powrcili do sposobu staroytnego. Jeszcze inni zajli now postaw wobec wiata. Tylko e ta postawa nie prowadzia do wytworzenia nowego pogldu na wiat; nie wioda do nowych rozwiza starych zagadnie, lecz raczej powstrzymywaa si od ich rozwizywania. Gdzie staroytno mwia tak", a redniowiecze nie" (lub odwrotnie), tam nowa filozofia czstokro nie odpowiadaa wcale. Ta postawa wstrzemiliwa, rzadka w poprzednich epokach, rozpowszechnia si w filozofii nowoytnej; metafizyka nie wygasa, ale wytworzy si silny prd, ktry wyrzeka si metafizyki, mniemajc, i zadania jej nie mog by rozwizane naukowo. Z tego samego rda wypyno drugie jeszcze zjawisko charakterystyczne dla nowoytnej myli: dno do rozgraniczenia zagadnie. Nowoytni myliciele usiowali wyodrbni w pracy filozoficznej dziedzin dowiadczenia i dziedzin spekulacji, oddzieli pytania, na ktre mona odpowiedzie cile, i te, na ktre takiej odpowiedzi da niepodobna. Przedmiotem sporw byo, gdzie przebiega owa granica, a take - czy filozofowi wolno j przekracza; natomiast faktem powszechnie uznanym przez nowoytnych 3

mylicieli byo, i istnieje granica rozdzielajca nauk i metafizyk. cilejsze pojcie nauki, odrnionej od metafizyki, byo dzieem myli nowoytnej. I inne jeszcze przekonanie o najoglniejszym znaczeniu wywalczya filozofia nowoytna: przekonanie o czynnej naturze umysu ludzkiego. Umiaa wykaza, e poznanie nie jest procesem biernym, e umys rozwizuje zagadnienia nie tylko zgodnie z natur rzeczy, ale te i ze sw wasn natur. Taki sam pooya nacisk na oddzielenie teorii myli od teorii bytu, jak na oddzielenie nauki od metafizyki. Filozofia nowoytna w najwaniejszych sprawach przeciwstawiaa si redniowiecznej. Gdy tamta bya na wskro transcendentna i twierdzia, e poza wiatem doczesnym istnieje wiat inny, wieczny, boski, ktrego ten jest tylko odblaskiem, to ta chciaa mie postaw doczesn! mwia, e jest tylko ten jeden wiat, e nim jednym ma si zajmowa filozofia. Gdy filozofia redniowieczna bya konstrukcyjna, systematyczna, to ta objawiaa upodobanie do czystych faktw bez konstrukcji i systemw. Wszake powszechna ta postawa nie bya. I wanie ten, ktry uchodzi za ojca nowoytnej filozofii", mianowicie Kartezjusz, mia transcendentny pogld na wiat i budowa racjonalny system filozofii. 2. Kiedy rozpocza si filozofia nowoytna? W XV wieku, gdy na wszystkich polach zacz tworzy si nowy stosunek do wiata,' nowa kultura artystyczna i moralna, spoeczna i religijna, wwczas i filozofowie przejci byli pragnieniem stworzenia nowej filozofii i yli w przekonaniu, e j rzeczywicie tworz. Temu subiektywnemu poczuciu niezupenie odpowiada rzeczywisty stan rzeczy. Dla filozofii wiek XV nie by przeomowy: jeli chodzi o zacztki nowych idei filozoficznych, to pojawiy si byy ju wczeniej; jeli za o dojrza ich posta, to wystpia dopiero pniej. Mianowicie zacztki powstay wrd okhamistw w XIV wieku, a dojrzaa posta nowej filozofii dopiero w XVII wieku. Filozofia XV w. posiadaa tylko cz tych cech, ktre s charakterystyczne dla nowych czasw, a cechy tak wanej, jak owa postawa wstrzemiliwa, brako jej jeszcze zupenie. Zreszt filozofia XV i XVI w., nawet w przekonaniu swych twrcw, bya tylko wzgldnie nowa: nowa wobec redniowiecza, ale nie wobec staroytnoci. Mieli oni siebie nie tyle za twrcw, ile za odnowicieli filozofii. Podpowiadao im t koncepcj zarwno uwielbienie dla antyku, jak i potrzeba poparcia wasnych pogldw autorytetem staroytnych. Przez to pojli filozofi now jako odnowienie staroytnej i cae dzieje filozofii przedstawili jako cigy rozwj od czasw staroytnych a po nowoytne, z jedn tylko wielk przerw: cae wieki rednie byy dla tej koncepcji tysicletnim epizodem, przerywajcym cigo rozwoju. Koncepcja ta jest faszywa: zbyt silnie przeciwstawia nowoytno i redniowiecze i zbyt silnie zblia staroytno i nowoytno. Filozofia nowoytna usiowaa powrci do tradycji staroytnej, ale take kontynuowaa tradycj chrzecijasko-redniowieczn. Pierwsi filozofowie nowej ery byli istotnie oywieni nastrojem opozycyjnym wobec scholastyki i demonstracyjnie podkrelali czno sw z antykiem. Ale gdy pierwszy zapa min, metafizyka nowoytna staa si bardziej podobna do redniowiecznej ni do antycznej. W kocu za wzia gr owa postawa wstrzemiliwa w myli, ktra nie bya ani staroytna, ani redniowieczna, lecz swoicie nowoytna. 3. Filozofia nowoytna przesza przez okresy analogiczne do okresw filozofii staroytnej i redniowiecznej: miaa swj okres przygotowawczy, swj okres owiecenia i krytyki i a dwa okresy budowania systemw. A) Pierwszym okresem byo Odrodzenie, obejmujce wieki: XV i XVI, a stanowice dla filozofii czas przejciowy i przygotowawczy. B) Okres systemw nowoytnych, obejmujcy w przyblieniu wiek XVII. C) Okres Owiecenia i krytyki w XVIII wieku. D) Ponowny okres systemw w pierwszej poowie XIX wieku. - Potem od poowy XIX wieku (cilej mwic: od 1830 roku) nastpi okres najnowszej filozofii, nacechowany znw deniami krytycznymi.

PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ (ODRODZENIE, WIEK XV-XVI)

1. WASNOCI OKRESU ODRODZENIA. Pierwszy okres dziejw nowoytnych znany jest pod nazw Renesansu, czyli Odrodzenia. Dziki temu, e lea na pograniczu dwch wielkich epok, e stanowi wieck reakcj po kilkunastu wiekach pochonicia umysw przez cele zawiatowe, wytworzy kultur o szczeglnych wasnociach. Filozofia Odrodzenia bya typowym wyrazem tej kultury. 4

A) Przede wszystkim chciaa zerwa z przeszoci bezporednio minion. Std jej ton polemiczny. Wielu byo filozofw Odrodzenia, ktrych ycie przeszo w walce ze scholastyk i ktrych dorobek naukowy pozosta negatywny. Renesans w polemicznym zapale potpia w czambu scholastyk nie baczc, e w ostatnim okresie gosia ju idee podobne do nowoytnych. Wiele pogldw, ktre w XIV wieku wytworzya scholastyka, wiek XV podawa jako przezwycienie scholastyki; wiek XIV usiowa ukrywa swe odstpstwa od tradycji, a XV umylnie je wyolbrzymia. Bolczk tej akcji renesansowej byo, e bojownicy zwalczali tradycj, ale sami nie umieli jej si wyzby. Olbrzymi, rozronit wiedz scholastyczn mieli za niepotrzebny balast, ale zrzuci balastu nie umieli; nie przestawali myle scholastycznymi kategoriami. Niejeden filozof renesansowy wicej gosi pogldw redniowiecznych ni staroytnych, cho uwaa mylicieli staroytnych za swych sprzymierzecw. B) W Odrodzeniu, bdcym reakcj przeciw surowym formom redniowiecznego ycia, hasem musiaa sta si wolno. Odrodzenie gosio j we wszystkich dziedzinach: w religii wytworzyo Reformacj, w polityce haso wolnoci jednostek i narodw, godzce w powszechn monarchi redniowieczn - a podobnie byo w nauce i filozofii. Teraz dopiero, a nie w wiekach rednich, czste stay si konflikty midzy przekonaniami filozofa a pogldami przyjtymi przez Koci, pastwo i opini; teraz dopiero nastpia epoka ofiar nauki": Bruno zosta spalony, Galileusz zmuszony do odwoania swych pogldw, Campanella spdzi 27 lat w wizieniu. Miejsce dawnego przekonania o ponadindywidualnym charakterze prawdy zajo poczucie, e jednostka ma sama mono i prawo rozstrzyga o prawdzie. Autorytety straciy swe dawne znaczenie; powoywano si wprawdzie na staroytnych filozofw, ale widziano w nich nie wysz instancj, lecz sprzymierzecw. Tradycj przestano ceni - a wszystkie dobre i ze skutki wyzbycia si zwizkw z przeszoci nie omieszkay objawi si w filozofii. Uczeni przestali wystpowa jako przedstawiciele szk i przemawiali jako indywidualni badacze. Wytworzyy si w zwizku z tym nowe formy zewntrzne filozofii, indywidualny styl pisarski. C) Upragniona bya w Odrodzeniu wiksza prostota myli: reakcja przeciw subtelnociom scholastycznym. Upragniona bya te wiksza naturalno myli: reakcja przeciw schematom i zawiym rozumowaniom scholastyki. Typowymi mylicielami Odrodzenia byli Ramus i ramici, chccy zbudowa naturaln" logik, opart na zdrowym rozsdku. Upragniona bya take, przynajmniej przez niektrych, wiksza realno myli: reakcja przeciw formalnym zagadnieniom i apriorycznym spekulacjom scholastyki. Upragniona bya wiedza, ktra z ycia wyrasta i yciu suy: reakcja przeciw ksikowej wiedzy scholastycznej, obcej sprawom aktualnym. Upragniona bya wiedza o przyrodzie: reakcja przeciw zerodkowaniu myli w pozawiatach. Upragniona wreszcie bya wiedza majca znacznie praktyczne i mogca ulepszy ycie: reakcja przeciw czysto teoretycznej postawie scholastyki. Nie wiedza dla wiedzy, lecz wiedza jako potga, jako rodek wyzyskania i opanowania przyrody, stanowia program Odrodzenia. Wynikiem za dzy szybkiego opanowania przyrody byo krzewienie si wiedzy tajemnej: magii, alchemii, astrologii, ktre zakwity teraz bujniej ni w wiekach rednich. 2. FILOZOFIA i RELIGIA. Filozofia redniowieczna bya zwizana z religi, z chrzecijastwem, ale i filozofia Odrodzenia nie bya od religii cakowicie niezalena. Utworzyy si w niej wprawdzie prdy antychrzecijaskie, ale wanie one w chrzecijaskich wytworzyy postaw obronn. Reformacja nie ograniczya, lecz spotgowaa zainteresowania, dyskusje i spory religijno-filozoficzne. Podzieliy si pierwiastki myli chrzecijaskiej: protestanci utrzymali w swej doktrynie nieufno do rozumu, fideizm, wywyszanie woli, przekonanie o nieograniczonej wolnoci woli Boej, katolicy za wanie wiar w rozum, przekonanie o racjonalnoci wiata. Reformacja wioda do pochonicia filozofii przez teologi, katolicyzm do utrzymania filozofii. A zarwno stanowisko katolickie, jak i protestanckie miay swe rda w redniowiecznej myli: stanowisko katolikw przede wszystkim w Tomaszu z Akwinu, stanowisko protestantw w Ockhamie i innych nominalistach: od nich wywodzia si ideologia Wiklefa, Husa, Lutra. 3. ZWIASTUNI FILOZOFII ODRODZENIA. Zasadniczy dla Odrodzenia zwrot ku przyrodzie zosta ju na progu epoki zapowiedziany przez dwch mylicieli: Mikoaja Kuzaczyka i Leonarda da Vinci. A) Kardyna Mikoaj Kuzaczyk (1401-1464) pochodzi z Pnocy (z Kues nad Mozel, w aciskiej transkrypcji: Cusa), gdzie za jego czasw panowaa jeszcze scholastyka, ale wiksz cz ycia spdzi jako dostojnik Kocioa w renesansowej Italii; sta te na pograniczu redniowiecza i Renesansu. Nalea do prdu neoplatoskiego, ktry krzewi si w redniowieczu, ale na jego tle da wyraz nowemu sposobowi mylenia. 5

Gosi mianowicie doskonao przyrody (tumaczy j religijnie i emanacyjnie tym, e przyroda jest wypywem Boga, cxplicatio Dei), a zarazem indywidualno (wbrew uniwersalizmowi dawnej filozofii), wzgldno (wbrew dawnemu absolutyzmowi) i irracjonalno bytu. (W szczeglnoci byt boski jest dla rozumu niepojty, bo skoro z Boga wszystko si wywodzi, wic te w Bogu wszystko musi by zawarte: zespalaj si w nim przeciwiestwa, sprzeczne wasnoci, jest on coincidentia oppositorum). Nowy by pogld Kuzaczyka na poznanie: mia poznanie za ograniczone i stopniowo tylko posuwajce si naprzd; filozofia, wedug niego, raczej uwiadamia nasz niewiedz (docta ignorantia), ni zdobywa wiedz. Nastpnie zwraca uwag na czynn rol umysu, ktry poznaje posugujc si zaoeniami (coniecturae). Wreszcie domaga si w poznaniu cisoci i narzdzie cisego poznania widzia w matematyce. - Pogldy Kuzaczyka na poznanie wyprzedziy jego epok; natomiast dla filozofii Odrodzenia typowe byy jego pogldy na przyrod, jego indywidualizm i sprzeciw wobec racjonalizmu. B) Leonardo da Vinci (1452-1529) reprezentowa inny stosunek do przyrody, bardziej trzewy, empiryczny i naukowy. Genialny artysta trzewiej pojmowa badanie przyrody ni zawodowi uczeni jego czasw. Prawda, nawet gdy dotyczy rzeczy drobnej i niszej, przekracza nieskoczenie niepewne pogldy na zagadnienia najbardziej wzniose i wysokie". Alchemicy i astrologowie byli dla tego mionika prawdy szarlatanami i szalecami", wzorem za by Archimedes. Tym stanowiskiem Leonardo odnowi jeli nie wyniki, to w kadym razie ducha okhamistw. Ale stanowisko to - podobnie jak pogld Kuzaczyka na poznanie - przyjo si dopiero pniej, w XVII w. Na razie wzia nad nim gr postawa metafizyczne - poetycka. Kult przyrody wyrazi si za Odrodzenia w metafizyce przyrody, a dopiero w nastpnym okresie wyda nauk o przyrodzie. 4. SZECIORAKIE DENIA FILOZOFICZNE ODRODZENIA. Filozofia Odrodzenia, wystpujc przeciw scholastyce, godzia najsilniej w trzy punkty: w jej stanowisko teocentryczne, dogmatyczne i racjonalistyczne. Potpiaa mianowicie to, e scholastyka I) zajmowaa si przewanie sprawami religijnymi i przez to zaniedbywaa doniose sprawy doczesne; 2) dogmatycznie postpowaa w dochodzeniu prawdy; 3) dochodzia jej na drodze abstrakcyjnej, bez ywego i bezporedniego kontaktu z rzeczywistoci. Filozofi Renesansu mona okreli jako antyteocentryzm, antydogmatyzm, antyracjonalizm. Ta potrjna postawa charakteryzuje Renesans, cho nie on j w caoci inicjowa: dwie ostatnie dnoci przejawiy si ju na schyku redniowiecza. Tym deniom negatywnym odpowiaday w filozofii Odrodzenia denia pozytywne: 1) Filozofia, ktra przestaa skupia swe badania wok Boga, skupiaa je bd na przyrodzie, bd na czowieku. 2) Filozofia, ktra nie chciaa si posugiwa dogmatami, bd szukaa metody poznania, bd, nie mogc jej znale, zaprzeczaa moliwoci poznania; ksztatowaa si wic bd metodologicznie, bd sceptycznie. 3) Filozofia, ktra nie ufaa rozumowi, usiowaa oprze wiedz bd na dowiadczeniu, bd te na irracjonalnym stosunku duszy do bytu; miaa tedy charakter bd empiryczny, bd mistyczny. - Filozofia przyrody i filozofia humanistw, metodologiczne poszukiwania i sceptycyzm, empiryzm i mistycyzm - to byy gwne denia i gwne stanowiska w filozofii Odrodzenia. 5. ODRODZENIE WE WOSZECH i NA PNOCY. Odrodzenie rozpoczo si we Woszech; pierwsze filozoficzne jego objawy ukazay si w poowie XV wieku, w Medycejskiej Florencji. W XVI za wieku filozofia renesansowa rozpowszechnia si na ca Europ. I do koca XVI wieku, a nawet w pocztku XVI! wieku filozofia zachowaa charakter renesansowy. Mona odrni dwa narodowo i geograficznie odmienne typy filozofii Odrodzenia: woski oraz pnocnoeuropejski, rozwijajcy si we Francji, Anglii, Niemczech, Holandii, Polsce. Typ woski by nie tylko wczeniejszy, mia te cechy odrbne. By bardziej jednolity: gwnym przedmiotem bya tu filozofia przyrody, a gwnym stanowiskiem platonizm, odnowiony przez humanistw. Humanici w XV wieku, a filozofowie przyrody w XVI w. byli gwnymi przedstawicielami woskiej myli Odrodzenia. Na Pnocy wiksz rol odgrywali logicy, metodologowie, filozofowie prawa i pastwa (cho i Wochy miay swego metodologa Vall i swego Makiawela). Typ wioski w filozofii mia te charakter bardziej poetycki i metafizyczny, typ pnocny zachowa trzew postaw. Cae Odrodzenie zajmowao si wiatem doczesnym, przyrodzonym - ale bd pojmowao go spirytualistycznie, bd naturalistycznie; bd opierao si na poetyckiej intuicji, bd na trzewym rozumowaniu. Pierwsze byo inspirowane przez Platona, drugie przez stoikw. Pierwsze miao przewag na Poudniu i we wczeniejszej fazie, drugie na Pnocy i w pniejszej fazie Odrodzenia. 6. SAMODZIELNE DOKTRYNY RENESANSOWE. Wszystkie doktryny wczesne miay swj odcie wasny, nawet takie, co, jak sceptycyzm lub mistycyzm, bynajmniej nie byy wyczn wasnoci 6

Odrodzenia. Sceptycyzm, bdcy w dobie Renesansu niejako specjalnoci Francuzw, rozsawiony przez Michaa de Montaigne'a, a goszony rwnie przez Piotra Charron, wyrs nawczas nie na podou teorii, lecz ycia, powsta nie ze zniechcenia do wiata, lecz z umiowania go. Mistycyzm renesansowy krzewi si znw przewanie w Niemczech, gdzie ywa pozostaa tradycja Eckharta; przedstawicielami jego tam byli Sebastian Franek (1499-1542), zaleny ode Walenty Weigel (1533-1588) i najsamodzielniejszy z nich Jakub Boehme (1575-1624). W epoce Odrodzenia mistycyzm wyrnia si znw tym, e nie ogranicza swych spekulacji do Boga i duszy, lecz rozszerzy je na przyrod; dawni mistycy szukali Boga we wasnej duszy, nowi, zgodnie z ogln postaw Odrodzenia, szukali Go w przyrodzie. Jednake mistycyzm ten nie powikszy zasobu podstawowych idei redniowiecznego mistycyzmu, podobnie jak i nowy sceptycyzm nie zwikszy argumentw staroytnego pirronizmu. Natomiast do najtypowszych, a zarazem najsamodzielniejszych doktryn Odrodzenia nale dwie doktryny dotyczce przyrody. I. Filozofia przyrody, majca najwybitniejszego przedstawiciela w Giordanie Bruno. II. Metodologia przyrodoznawstwa, sformuowana przez Franciszka Bacona, Pierwsza jest dzieem Woch, druga Pnocy; pierwsza reprezentuje stanowisko metafizyki, druga - nauki. A take wyda Renesans dwa prdy filozoficzne dotyczce kultury: III. Humanizm, ktry przygotowa ca filozofi Renesansu i przeto musi by omwiony na pocztku. IV. Naturalny system kultury, rozwinity w dziale religii przez Herberta z Cherbury, a w dziale prawa i pastwa przez Grocjusza. A poza tym: V. W okresie tym dokonao si odnowienie scholastyki, ktrego pionierem by Suarez. 7. ZNACZENIE ODRODZENIA DLA FILOZOFII NOWOYTNEJ. Przemiana umysw i zamierze, jaka dokonaa si w dobie Odrodzenia, daa dla filozofii wyniki na razie ujemne. Rola filozofii zmniejszya si; podczas gdy redniowiecze w niej wanie znajdowao najpeniejszy swj wyraz, to denia Renesansu wypowiaday si raczej w akcji politycznej czy w twrczoci artystycznej, czy nawet w studiach filologicznych. Filozofia Odrodzenia nie wydaa takich owocw, jak inne odamy renesansowej kultury; nie miaa swego Michaa Anioa ani swego Kopernika. Filozofowie tak byli zajci walk ze scholastyk i kultem dla antyku, e wasna ich twrczo zesza na drugi plan. Tradycj Odrodzenie zerwao, a nowej nie zdyo wytworzy; Bogiem nie chciao si ju zajmowa, a przyrod jeszcze nie umiao. Odrodzenie nie odrodzio filozofii. Humanici przygotowali nowoytn filozofi, ale nie byli jej wiadkami. Odrodzenie nie pchno samo filozofii naprzd, ale rzeczywicie uatwio rozwj jej w nastpnych epokach. Uczynio to przez odzyskanie pism filozofw staroytnych; przez czciowe pozbycie si balastu pojciowego scholastyki i zaniechanie uciliwych form zewntrznych w wykadzie; przez nadanie badaniom bardziej ywego toku. Natomiast, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, nie byo dzieem filozofii Odrodzenia skierowanie bada ku przyrodzie; ani wysunicie na pierwszy plan zagadnie metodologicznych i epistemologicznych; ani zajcie wobec nich postawy krytycznej. Wszystko to byo zapocztkowane jeszcze w kocowej fazie redniowiecza. Jeli Odrodzenie ma zasugi wobec tych spraw, to nie przez ich zainicjowanie, lecz przez ich rozpowszechnienie.

HUMANICI
Humanistami zwyko si nazywa uczonych, ktrzy studiuj specjalnie czowieka i jego wytwory, ktrzy sprawy czowieka maj za najdoniolejsze i na wiat cay skonni s patrze z jego punktu widzenia. Gdy jednak mowa o humanistach" Odrodzenia, to przewanie zwa si ten termin i rozumie przeze specjalnie uczonych filologw badajcych kultur klasyczn. Zwenie to tumaczy si tym, e Odrodzenie, nie widzc objaww humanizmu w redniowieczu, sigao po nie a do antyku. Istotnie, wieki rednie mniej si interesoway czowiekiem ni Bogiem; byy nie antropocentryczne, lecz teocentryczne. Z odzyskanych za rkopisw staroytnych powia nowy duch; i w oczach Odrodzenia pisarze klasyczni wydali si jedynymi, ktrzy zajmuj si sprawami ludzkimi i znaj si na nich. To zwone pojmowanie humanizmu jest zrozumiae, ale nie usprawiedliwione. Zainteresowanie czowiekiem, wyniesienie go ponad przyrod, patrzenie na wiat z jego stanowiska objawiao si 7

wwczas nie tylko wrd filologw. Objawio si take wrd psychologw. Co wicej: take i wrd teologw. Mona te i naley w dobie Odrodzenia odrnia trzy grupy humanistw: humanistwfilologw, humanistw - psychologw i humanistw-teologw. Pierwsi byli, zwaszcza w pocztkach Odrodzenia, najliczniejsi we Woszech, inni natomiast we Francji. Jeli klasycznymi przedstawicielami humanizmu filologicznego byli Marsilio Ficino czy Pico delia Mirandola, to psychologicznego Montaigne, a teologicznego - Franciszek Salezy. I. HUMANICI-FILOLOGOWIE I ODNOWIENIE FILOZOFII STAROYTNEJ Humanici, przejci sprawami filologicznymi i literackimi, byli na og obojtni wobec zagadnie filozoficznych; niemniej zasuyli si filozofii przyczyniwszy si do odzyskania pism staroytnych filozofw. Dokonali przez to rzeczy wanej, jednake nie przeomowej, za jak potocznie uchodzi. Wieki XII i XIII wicej byy udostpniy staroytnych rde filozoficznych ni XV i XVI. Od XIII wieku pogldy gwnych filozofw greckich byy znane na Zachodzie. W kadym jednak razie znajomo staroytnej filozofii zostaa obecnie powikszona; rne doktryny, np. Platoska lub neoplatoska, ktre znane byy dotychczas przewanie z drugiej rki, zostay udostpnione w swym autentycznym brzmieniu. W lad za tym poszo wzmoenie staroytnych wpyww w filozofii. Jedne z greckich doktryn odnowione zostay wczeniej, inne pniej, jedne nabray wikszego, inne mniejszego znaczenia, ale, ostatecznie, wszystkie waniejsze doktryny odyy, platonizm, neoplatonizm i arystotelizm, stoicyzm i epikureizm, sceptycyzm, a nawet joska filozofia przyrody. Nie jest natomiast prawd, by zmiana, jaka dokonaa si w pogldach filozoficznych midzy redniowieczem a Odrodzeniem, bya skutkiem zapoznania si z filozofi staroytn. Rzecz miaa si raczej odwrotnie: filozofowie XV wieku zwrcili si do antyku dlatego, e ich przekonania filozoficzne ulegy zmianie; nie umiejc od razu samodzielnie sformuowa swych pogldw, a odczuwajc swe pokrewiestwo ze staroytnoci, studiowali filozofi staroytn i korzystali z jej wynikw. Niektre teksty staroytne wywoay zainteresowanie i znalazy oddwik dopiero teraz, cho byy odnalezione jeszcze w poprzednich stuleciach. Poemat Lukrecjusza, gwne rdo epikureizmu, by znany ju od XII wieku, a tak samo i pisma Sekstusa, stanowice gwne rdo staroytnego sceptycyzmu; ale doktryny ich zbyt byy obce duchowi redniowiecza, aby mogy si wwczas przyj; przyjy si natomiast w epoce Odrodzenia. Odnowiono za Renesansu nastpujce doktryny: 1. Przede wszystkim PLATONA. Mia on wyjtkowe stanowisko w epoce Odrodzenia, by jego sztandarowym filozofem, zwaszcza we Woszech i we wczeniejszym okresie. Stanowisko swe zawdzicza zarwno treci swych pism, jak i artystycznej ich formie. Bodcem do studiw platoskich byo przybycie do Woch bizantyjskich uczonych, ktrzy przywieli ze sob kult Platona i (w 1423 r.) rkopisy dziel Platona, nieznanych Zachodowi. Wrd nich najywsz dziaalno na Zachodzie roztoczy Gemistos Plethon (1355-1450). Jego wykady o Platonie, wygoszone okoo 1440 r. podczas pobytu we Florencji, day pocztek Akademii Platoskiej, ktra od 1459 r. rozwijaa si przy poparciu Medyceuszw i utworzya wany orodek studiw platoskich. Uczniem Plethona by kardyna Jan Bessarion (1403-1472), patriarcha konstantynopolitaski, jeden ze znakomitych dygnitarzy kocielnych XV wieku, dyplomata i humanista, mony protektor studiw platoskich, ktry te studia pobudzi sw synn bibliotek, bogat w rkopisy greckie, i ktry sam pirem broni nauki Platona. Najwybitniejsz za postaci wrd platonistw XV w. by Marsilio Ficino (1433-1499), kierownik Akademii Platoskiej, synny tumacz Platona na acin, ale nie tylko tumacz i humanista, lecz filozofplatoczyk o rozlegych horyzontach, pokrewny Mikoajowi Kuzaczykowi. W rodowisku Akademii florenckiej spdzi te znaczn cz swego krtkiego ycia Jan Picodella Mirandola (1463-1494), z rodu udzielnych ksit woskich, obdarzony niezwykymi zdolnociami i wielk ruchliwoci umysu, eklektyczny platoczyk, wchaniajcy rnorodne pogldy, typowy przedstawiciel woskiego Odrodzenia. Odrodzenie Platona byo zarazem odrodzeniem Plotyna. Z penym tekstem Ennead teraz dopiero Zachd si zapozna. Ten sam Ficino, ktry tumaczy Platona, przeoy rwnie Plotyna oraz innych pisarzy neoplatoskich, Jamblicha i Proklosa. Platoczycy renesansowi pojmowali Platona wedle tradycji neoplatoskiej. Wielbili Platona, ale myleli kategoriami Plotyna. Platonizm ich by eklektyczny. Platona nie tylko czyli z Plotynem, ale usiowali te godzi z Arystotelesem. czyli go rwnie z motywami myli wschodniej; peen bizantyjskiej 8

tradycji by platonizm Bessariona; Pico studiowa kaba ydowsk: Ficino, Pico i inni zachowali te istotne skadniki zachodniej, scholastycznej teologii. Ten eklektyzm by typowy dla Odrodzenia; typowe byo rwnie, i wczeni platoczycy brali z Platona szczeglniej irracjonalne skadniki jego nauki, e chcieli widzie w nim teozofa i okultyst. Naczelne miejsce dawali Platoskiej teorii mioci, splatajc j wszake z chrzecijask nauk o mioci Boga. Z platonizmem czyli pitagorejskie spekulacje matematyczne, ktre odpowiaday okultystycznym zamiowaniom Odrodzenia. 2. Znajomo pism ARYSTOTELESA, bardzo ju rozlega w wiekach rednich, nie powikszya si w dobie Odrodzenia. Odrodzenie zwracao si na og przeciw Arystotelesowi, w ktrym widziao mistrza scholastykw. Niemniej i on mia gorcych zwolennikw. Midzy bizantyjskimi uczonymi, osiadymi na Zachodzie, byli te obrocy perypatetyckiej filozofii, przeciwnicy Platona i platonistw: na czele ich sta Teodor Gaza (okoo r. 1400-1480, od 1440 r. we Woszech, profesor w Ferrarze i Rzymie) i Jerzy z Trapezuntu (1396-1484, we Woszech mniej wicej od 1430 r.). Przeciwiestwo platonizmu i arystotelizmu nie byo zreszt zasadnicze. Pogld neopla-toczykw, e nie ma rnicy midzy nauk Platona a Arystotelesa, sta si tradycyjny w Bizancjum i teraz zosta przeniesiony na Zachd; sprzyja temu pogldowi Bessarion, ktry bdc platoczykiem tumaczy Arystotelesa; broni tego pogldu Pico. Renesansowi zwolennicy Arystotelesa pragnli oczyci filozofi jego z przymieszek chrzecijaskich i zwalczali interpretacj tomistyczn; ale wystpowali take przeciw awerroistycznej i w ogle przeciw wszelkim interpretacjom redniowiecznym Arystotelesa; sami przewanie interpretowali go naturalistycznie na wzr Aleksandra z Afrodyzji. Czoowym przedstawicielem aleksandrynizmu" by Piotr Pomponazzi (1462-1524). Jednake i panteistyczna interpretacja w duchu Awerroesa znalaza zwolennikw, tak e arystotelizm rozszczepi si na dwie szkoy: aleksandrystw, majcych gwn siedzib w Uniwersytecie Boloskim, i awerroistw, zgromadzonych zwaszcza w Padwie. Midzy obu szkoami toczy si pod koniec XV wieku zaarty spr, gwnie o niemiertelno duszy. W XVI wieku spr ten ju ucich i najlepsi arystotelicy, jak zasuony dla przyrodo-znawstwa Andrzej Caesalpinus (1519-1603), nadworny lekarz papieski, lub synny w swoim czasie logik Jakub Zabarella z Padwy (1532-1589), stojc na stanowisku kompromisowo pojtego arystotelizmu, dokonywali poytecznych bada szczegowych i przyczynili si do poznania autentycznego Arystotelesa. 3. FILOZOFIA STOICKA odegraa za Odrodzenia rol, ktra moe mierzy si z rol Platona i Arystotelesa. I nawet, podczas gdy ci byli dobrze znani w redniowieczu i myl ich ju przedtem zdya wsikn w kultur acisk, odnowienie stoicyzmu byo rewelacj. Szczeglniej filozofia przyrody stoikw, ale take ich teologia, skaniajca si do panteizmu, odpowiaday potrzebom umysowym Odrodzenia. Podczas gdy wpyw Platona doszed do szczytu w XV wieku, wpyw stoikw przewaa w XVI wieku; Platon i Arystoteles patronowali Odrodzeniu woskiemu, nauka za stoikw przyja si szczeglniej na Pnocy. Pierwotnie znana bya tylko przez porednictwo Cycerona; pniej signito do samych rde stoickich. Najwicej przyczyni si do tego holenderski filolog Justus Lipsius z Lowanium (15471606). Lipsius zreszt uwaa za prawdziwych przedstawicieli nauki stoickiej gwnie epigonw: Senek i Epikteta, i nauce tej da interpretacj chrystianizujc, ktra dugo si utrzymaa. To byy gwne zdobycze humanistw; ale poza tym inne jeszcze doktryny staroytne odyy w czasach nowych: 4. SCEPTYCYZM ody nie dziki filologom, lecz dziki grupie filozofw z Montaigne'em na czele; tym nie chodzio o wierne odtworzenie staroytnego pirronizmu, ale o wasn sceptyczn filozofi, dla ktrej w pirronizmie znaleli kopalni pomysw i argumentw. Dopiero XVII wiek zaj si opracowaniem staroytnych rde sceptycyzmu: Samuel Sorbiere (1615-1670) tumaczy Sekstusa, a kanonik Szymon Foucher (1646-1696) napisa histori akademizmu. 5. Nawet STAROJOSKA FILOZOFIA PRZYRODY, mimo sw archaiczno, znalaza oddwik wrd filozofw Renesansu, ktrym bya bliska przez swe hilozoistyczne pojmowanie przyrody jako oywionej i uduchowionej. Stanowia nie oddzielny obz, lecz jeden z motyww woskiej renesansowej filozofii przyrody. Jeszcze w XVII wieku przyznawa si do niej Klaudiusz Berigard (lub Beauregard), Francuz, profesor uniwersytetw woskich w Pizie i Padwie. 6. EPIKUREIZM rwnie nie by obcy nowoytnej filozofii. Ale odnowiony zosta dopiero w XVII wieku przez Gassendiego i innych. Dla Renesansu by filozofi nazbyt mecha-nistyczn. 9

II. MONTAIGNE I HUMAICI - PSYCHOLOGOWI E Podczas gdy filologowie zajmowali si wytworami czowieka, jego literatur i filozofi, to psychologowie i moralici interesowali si nim samym. Pierwszy wynik zainteresowa i obserwacji by sceptyczny. Zwaszcza u czoowego myliciela wczesnej Francji, Montaigne'a. Michel de Montaigne (1533-1592) pochodzi ze znanej rodziny kupieckiej, osiadej w Bordeaux. Odby studia prawnicze, po czym zajmowa stanowiska w polityce i administracji, by radc miejscowego parlamentu, potem burmistrzem swego miasta. Jedzi te niemao po wiecie, zna wiat i ludzi. By czowiekiem ciekawym ycia, ale dbaym o wygod, lubicym pracowa, ale bez wysiku. Pisa dla wasnej przyjemnoci, po amatorsku, notujc po prostu obserwacje nad yciem i ludmi, a nie mylc o teoriach i konstrukcjach naukowych. Wyda swe notaty w 1580 r. pt. Essais. W pniejszych wydaniach doda jeszcze nowe ich partie (ca 3 ksig w wydaniu z 1588 r.). Inspirowane byy przez ycie, ale rwnie przez ksiki, mianowicie autorw staroytnych, najwicej Sekstusa Empiryka i w ogle sceptykw greckich. POGLDY. 1. SCEPTYCYZM. Szczegln cech wywodw filozoficznych Montaigne'a stanowio, i byy neutralne wobec zagadnie najbardziej poruszajcych filozofw - jak to, czy jest Bg i czy jest dusza odrbna od ciaa. Chcia si zajmowa tylko bezspornymi faktami ycia ludzkiego, ktre trzeba uzna niezalenie od stanowiska. I to take byo cech jego wywodw, i unikay oglnych teorii. Montaigne nie bardzo wierzy w ich moliwo: mona opisywa wiat i ludzi, ale chcie w oglny sposb uj ich natur to, jak sdzi, to samo, co chcie cisn wod w pici. Miay tedy te wywody pewne rysy sceptyczne. Ale by to sceptycyzm szczeglny: wyrs nie na podou teorii, lecz ycia, powsta nie ze zniechcenia do wiata i myli, lecz z upodobania do nich; wyrs nie tylko z nieufnoci do teoretycznych docieka, ale wicej jeszcze z przekonania, e szkoda trawi na nich ycie, e suszniej jest si od nich powstrzyma, jak to czynili sceptycy. Filozofia Montaigne'a zawieraa tyle tylko sceptycyzmu, ile byo potrzeba, by nie wkracza w draliwe sprawy, by unika fanatyzmu i y w spokoju. Sceptycyzm by dla tylko sposobem uatwienia i uprzyjemnienia ycia, odpowiednim, jak sdzi, w czasach trudnych i niespokojnych. By to sceptycyzm poniekd podobny do tego, jaki mia pniej rozpowszechni Kartezjusz: by mianowicie tak samo tylko metod - jak tamten metod zdobywania prawdy, tak ten urzdzania sobie ycia. 2. SZTUKA YCIA. Dogmatem tej sceptycznej filozofii byo: e dobr jest rzecz doznawa przyjemnoci. A e tylko yjc moemy jej doznawa, wic trzeba dba o ycie, jakimkolwiek ono nawet jest. J'ainie la vie et la cultive telle quill a plu d Dieu de nous'loctroyer. I kult ycia, epikureizm, by u Montaigne'a nie mniej silny ni sceptycyzm. Na warto ycia patrzy zreszt trzewo, widzia, e jest wzgldna i subiektywna. Pisa, e ycie nie jest ani dobre, ani ze, jest tylko miejscem dobra albo za, zalenie od tego, czy zrobicie w nim miejsce dla dobra czy za". Zadanie rozsdnej filozofii widzia wanie w tym, by uczya znajdowa miejsce dla dobra, dla cieszenia si yciem, by bya sztuk ycia". Takie rozumienie filozofii, ktre niegdy dobrze byo znane hellenizmowi, a potem na ptora tysica lat zaniko, teraz powrcio dziki Montaigne'owi. W sztuce ycia najwaniejsza jest niezaleno. Trzeba si uniezaleni od wasnych namitnoci, bo one robi z nas niewolnikw; uniezaleni od spoeczestwa, ktre wcale nie jest niezbdnym warunkiem ycia dobrego i przyjemnego; uniezaleni si od przywiza, nawet najbardziej naturalnych: miejmy przywizanie dla ojczyzny i rodziny, ale nie takie, aby byo dla nas tyrani. Trzeba te si uniezaleni od mierci. Montaigne tak wiele myla o niej, e w kocu myla o niej z obojtnoci; i zacz nawet sdzi, e myl o niej uprzyjemnia ycie, bo czyni je cenniejszym: chwile nabieraj wartoci, gdy si wie, e mog by ostatnie. Jednake jeszcze lepiej ni o mierci jest myle o yciu, ktre jest jedyn rzeczywistoci. 3. NATURALIZM. Waciwoci pogldw Montaigne'a byo to, e interesowa si czowiekiem, nie przyrod, ale - czowieka rozumia jako cz przyrody. Jego humanizm by naturalistyczny. Czowieka nie wynosi ponad inne istoty, ale take innych istot nie wynosi ponad niego. Nie jestemy ani powyej, ani poniej reszty". Jak naley y, tego jedynie moe nauczy przyroda, nasza wielka i potna matka-przyroda". Ona nauczy czowieka przede wszystkim umiaru. Jednake tylko niektre rysy czowieka pochodz z natury, inne s wytworem cywilizacji i stanowi ju nie naturaln, lecz sztuczn jego istot; i nieraz sztuczna istota czowieka przysania naturaln. Wytwarza 10

sztuczne przyjemnoci i sztuczne cierpienia. Jeli czowiek wrci do swych cech naturalnych, to pozbawi si niektrych przyjemnoci, ale te pozbdzie si bardzo wielu cierpie. 4. RACJONALIZM. Montaigne z jednej strony kad nacisk na to, e kady czowiek jest rny od innych. A nawet e jest rny od samego siebie, bo zmienia si nieustannie. Widzia wiat, a w szczeglnoci czowieka, indywidualistycznie i wariabilistycznie. Ale z drugiej strony dowiadczenie przekonao go, e mimo sw rno i zmienno ludzie maj t sam natur, te same naturalne instynkty. To bya granica jego wariabilizmu i indywidualizmu. ycie ludzi podlega pewnym prawom. Nie s to jednak prawa absolutne i niezmienne. S wyrazem raczej zwyczaju ni wieczystej prawidowoci i sprawiedliwoci. I sdzi, e tak bdzie zawsze: przysze prawa bd te prawami zwyczajowymi, nie naley wic czy zbyt wielkich nadziei z ich realizacj. Wyprowadza std konsekwencje praktyczne: zasady tolerancji i wyrozumiaoci. Ale take zasady konserwatyzmu: nie warto robi zamieszania na wiecie nowymi ideami. I kwietyzmu: nie ma idei, dla ktrych warto innych zabija lub da si samemu zabi. Bo w ogle idee nie s bardzo wane, wana jest tylko rzeczywisto. Mimo sceptyczne nastawienie rozum by dla miar prawdy. By w tym wzgldzie poprzednikiem Kartezjusza i caego nowoytnego racjonalizmu. Jeli nie byo to tak wyrane w jego pogldach teoretycznych, to byo w praktycznych: w estetyce pikno utosamia z prawd, w polityce dobro - z adem i praworzdnoci. To wszystko byo nowe, przynajmniej w porwnaniu z dug poprzedzajc epok; byo wrcz przeciwiestwem redniowiecznych pogldw. Montaigne i jego epoka nad wszystko wyniosa czowieka, przyrod, doczesno, niezaleno, rozum. Nie chciaa zna chrzecijaskich zasad wyrzeczenia i powicenia si. Zaja wanie inny ni chrzecijaski punkt widzenia. A u Montaigne'a specjalnie objawio si to wszystko, co w tej epoce Odrodzenia i potem dalej w caej erze nowoytnej byo niereligijne, nieredniowieczne, niechrzecijaskie. A zarazem objawi si w nim duch klasyczny, staroytny. Montaigne by, jak powiedziano, ducha tego wielkim zbiornikiem w nowych czasach". ZESTAWIENIE. Waciwoci pogldw Montaigne'a byo: e oparte byy na obserwacji i zdrowym rozsdku, nie na spekulacji pojciowej, tradycji filozoficznej i metodach uczonych. e zajmowa si wycznie sprawami doczesnymi i ludzkimi (to by jego humanizm). e zadania filozofii rozumia nie teoretycznie, lecz praktycznie: chcia, by bya sztuk ycia. e zaoeniem jego byo: przyjemnie y to jest jedyne dobro (to by jego epikureizm). e nie naley zagbia si w niepewne i niewydajne spory teoretyczne (to by jego sceptycyzm). e przyroda jest wzorem dla czowieka i jego sztuki ycia (to by jego naturalizm). e ostateczn miar prawdy jest rozum (to by jego racjonalizm). e rne prawdy i prawa s tylko rzecz zwyczaju (to by jego relatywizm). I e nie naley potpia praw ludzkich ani te wysila si, by ulepsza wasne (to bya jego filozofia praktyczna, jego idea tolerancji i konserwatyzm). NASTPCY. Montaigne oddziaa prdko i silnie. Sama forma literacka jego dziea znalaza naladowcw: Bacon na wzr jego pisa rwnie eseje". A tak samo oddziaaa i tre. Piotr Charron (1541-1603) w De la sagesse (1601) podj jego wywody i wyoy pedantycznie i scholastycznie; usiowa przy tym przedstawi sceptyczn filozofi jako zgodn z chrzecijastwem. Sceptyczne pogldy rozwija te Franciszek Sanchez (1562-1632), Portugalczyk zamieszkay w Tuluzie, ktrego dzieo nosio tytu Tractatus de multum nabili et prima universali scientia uod nihil scitur. W XVII wieku sceptycznemu humanizmowi da odmienn posta La Rochefoucauld: on take obserwowa czowieka, trzewo, bez zudze, ale ju nie pogodnie, jak Montaigne, lecz z gorycz, bezlitonie, odsaniajc jego przywary. Franciszek VI, ksi de la Rochefoucauld (1613-1680) bra dugo udzia we wszystkich intrygach i rozgrywkach dworskich, ale bez powodzenia. Tumaczono to tym, e natura jego bya nazbyt zoona, by dziaalno jego moga by skuteczna: pycha kcia si w nim z ambicj, namitno z wyrachowaniem egoisty, inteligencja wstrzymywaa dziaalno woli. Z czasem wycofa si z polityki do ycia wiatowego, a potem do coraz mniejszego grona. Obserwacje nad ludmi formuowa w postaci krtkich, ostrych zda. Wyda je w 1665 r. pt. Maximes. Wskazyway one gwnie na jedno: na sabo i prno czowieka, na jego egoizm, interesowno i podleganie namitnociom. Daway do zrozumienia, e nie ma ludzi dobrych ani uczciwych. Chociaby byy pozory cnoty, to na dnie jest zawsze przewrotno. Przywary wchodz w skad cnt, jak trucizny w skad lekarstwa". Nieraz wstydzilibymy si naszych najpikniejszych postpkw, gdyby wiat zna ich pobudki". Speniamy najczciej swj obowizek przez prniactwo i niemiao, a kadziemy to na 11

rachunek swej cnoty. Siy naszego charakteru s bardzo sabe: umiemy znosi cierpienia, ale - cudze. Panujemy nad przeszoci i przyszoci, ale - teraniejszo panuje nad nimi. Nawet to, co wyglda w nas na dobro, nie zawsze jest dobrem, a w kadym razie nie jest czystym dobrem. Wszystko w yciu zawiera dobro i zo". Marno czowieka bya jednym przewodnim motywem tego pisarza. A drugim bya przypadkowo, irracjonalno losw. Los szczcia i kaprys rzdz wiatem". Maksymy nie byy pozbawione znaczenia moralnego i wychowawczego: zryway z naiwnoci, nieuzasadnionym optymizmem, hipokryzj w rozumieniu czowieka. Na razie jednak wywoay oburzenie - prawie tak wielkie jak zainteresowanie. Znalazy wszake rwnie sprzymierzecw, midzy innymi w kracowym prdzie religijnym, w jansenizmie: jansenici powoywali si na nie jako na dowd, e czowiek jest tak nicoci, i sam nie znajdzie sobie ratunku, e potrzebuje aski, pomocy Boej, religii. Sceptyczny humanizm pozosta w tradycji francuskiej. W XVII wieku do podobnych wynikw doszed J. de La Bruyere w swych Charakterach (1687). W XVIII wieku gwnym przedstawicielem tego prdu by Wolter, a Chamfort w anegdotach wyraa t sam koncepcj czowieka, co La Rochefoucauld. III. FRANCISZEK SALEZY I TEOLOGOWIE - HUMANICI Humanizm chrzecijaski by przeciwiestwem humanizmu Montaigne'a: by peen wiary, jak tamten sceptycyzmu, mia tyle optymizmu, co tamten pesymizmu, wyoni si z religijnej koncepcji wiata, jak tamten z doczesnej. Ale w religii stanowi motyw dotd rzadki, a bdcy wyrazem nowych czasw. I dla Odrodzenia nie mniej jest typowy ni tamte postacie humanizmu. Gwnym jego przedstawicielem by Franciszek Salezy. Franois de Sales (1567-1622), Sabaudczyk, Francuz z pogranicza Woch, przeszed studia humanistyczne, ale jednoczenie i teologiczne w Paryu. Niezwyke jego cnoty oceniono wczenie: Henryk IV chcia go zatrzyma na swym dworze, biskupem genewskim zosta ju w 1602 r. ycie powici duszpasterstwu, suc religii sowem i pismem. Gwnymi jego pismami byy Introduction a la vie devote i Traite de 1'amour de Dieu. Naczeln jego ide byo: nie odrywa religii od ycia. Wanie powinna by z nim zwizana i liczy si z jego potrzebami. Inna musi by pobono szlachcica, a inna rzemielnika: czowieka rodzinnego, a samotnika. Ten, kto ma rodzin, nie moe wyrzeka si majtku jak zakonnik; robotnik nie moe spdza ycia w kociele, jak ksidz. Naley dostosowa pobono do si, spraw i obowizkw kadego czowieka". Pobono prawdziwa powinna wnika w ycie, wchodzi do puku, sklepu, domu, uatwia ycie, a nie utrudnia je. Ostrze koncepcji Franciszka Salezego byo skierowane przeciw religii rygorystycznej, domagajcej si powice, pokut, ascezy; przeciw pomijaniu ycia doczesnego dla wywyszenia wiecznego. Przeciwnie, chcia ukaza cae boskie pikno i dobro ycia doczesnego. ..Bg chce uczyni wszystkie rzeczy dobrymi i piknymi". ycie doczesne nie powinno by cierpieniem, lecz radoci. I mimo wszystkie rnice dzielce tego religijnego myliciela od Montaigne'a, to przywizanie do ycia byo im wsplne. I wsplne byo zamiowanie do antyku, ktre cechowao te Franciszka; i pod tym take wzgldem by typowym czowiekiem Odrodzenia. Gosy, aby byy pikne" - pisa - musz by jasne, wyrane, sowa - zrozumiae, barwy - wiecce i byszczce; ciemnoci, cienie, mroki s brzydkie i brzydkimi czyni wszystkie rzeczy, bo w nich rozpozna nie mona adu, rnorodnoci, jednoci i zgodnoci rzeczy". Takie ujcie religii (zapocztkowane jeszcze w wiekach rednich przez Franciszka z Asyu) pozostao jako jeden z wtkw chrzecijastwa, jednake nie wydao ju drugiego Franciszka Salezego. W szczeglnoci w XVII wieku, w dobie przeciwreformacji, zeszo na drugi plan wobec hasa walki z wrogami religii i hase dobrowolnej ofiary, ponienia, ucieczki od wiata doczesnego.

BRUNO I RENESANSOWA FILOZOFIA PRZYRODY

Filozofia przyrody bya typow postaci filozofii Odrodzenia: ona to gwnie zastpia teologiczn filozofi redniowiecza. Bya to na og metafizyka przyrody, dzieo raczej polotu metafizycznego ni cisego mylenia. Ojczyzn jej byy Wochy, rozkwit jej trwa przez cay XVI wiek, a najwybitniejszym przedstawicielem by Bruno. RDA renesansowej filozofii przyrody byy trojakie: doktryny staroytnych filozofw, tradycja redniowiecza i nowe przyrodoznawstwo. 12

1. Z DOKTRYN STAROYTNYCH posugiwaa si wszystkimi, z wyjtkiem sceptycyzmu, ktry nie mia w niej zastosowania, i epikureizmu, ktry, ze wzgldu na swj mechanistyczny charakter, obcy by umysom renesansowym. Posugiwaa si wic idealizmem Platoskim, finalizmem Arystotelesowskim, stoickim panteizmem, dynamizmem joskim, neoplatosk metafizyk; stosowaa te doktryny bd we wzgldnej czystoci, bd czc je w przernych amalgamatach. 2. Z TRADYCJI REDNIOWIECZNEJ renesansowa filozofia przyrody zwalczaa ortodoksyjn scholastyk, natomiast czerpaa obficie ze spekulacji mistycznych i panteistycznych, korzystaa z Awerroesa i Awicenny, z Eriugeny i Eckharta. Gwnym porednikiem midzy redniowieczem a now filozofi przyrody by Mikoaj Kuzaczyk. Niektre doktryny staroytne, zwaszcza metafizyk neoplatosk, Odrodzenie znao mniej z bezporednich rde, a wicej z pism redniowiecznych, gdzie je znajdowao w postaci przystosowanej ju do wymaga chrzecijaskich. Tradycja redniowieczna ze swym religijnym zabarwieniem zostaa ywa w renesansowej filozofii przyrody, ktra rocia sobie pretensje do poznawania nie tylko przyrody, ale poprzez przyrod i Boga. 3. Z NOWEGO PRZYRODOZNAWSTWA wane byy dla filozofii zwaszcza zdobycze na polu astronomii, przede wszystkim te, ktre osign Kopernik. Wyliczenia astronomiczne doprowadziy go do paradoksalnego obrazu wiata, zupenie innego ni ten, jaki wytwarza naturalna postawa umysu. Do tego obrazu wiata trzeba byo dostosowa pojcia filozoficzne; to byo zadanie, jakie postawili sobie renesansowi filozofowie przyrody, zwaszcza Bruno. Tote data ukazania si dziea Kopernika jest wana nie tylko dla astronomii, ale i dla filozofii. ODMIANY. Renesansowa filozofia przyrody miaa dwie gwne odmiany: bya bd czysto teoretyczna i zabiegaa tylko o poznanie przyrody, bd te stawiaa sobie rwnie cele praktyczne i zabiegaa o zapanowanie nad przyrod. Pierwsza bya metafizyczn, druga magiczn teori przyrody. Pierwsza rozwijaa si we Woszech, druga raczej na Pnocy. A) Przedstawicielem magicznej, okultystycznej odmiany by Paracelsus (Teophrastus Bombastus z Hohenheim, latynizujcy swe nazwisko na Paracelsus, 1493-1541), lekarz z zawodu, cudotwrca z aspiracji. Pierwsz jego tez by witalistyczny pogld, e w kadej istocie tkwi odrbna zasada ycia (nazywa j archeusem"); w archeusie ley klucz przyrody, i kto go pozna, ten posidzie sposb oddziaywania na przyrod i przeksztacania jej dowolnie; w szczeglnoci wszelkie skuteczne dziaanie lekarskie polega na wzmacnianiu archeusa. Drug tez Paracelsusa bya wzajemna zaleno wszechrzeczy. Zaleno ta czyni, e dziaajc na jedn rzecz, moemy osign zmiany w innych. Teza ta prowadzia do przyjcia jednorodnoci rzeczy, co byo spraw o wyranym znaczeniu filozoficznym. Zamierzenia Paracelsusa byy magiczne, ale metoda na og empiryczna: jak rzeczy dziaaj i jak na nie dziaa naley, tego niepodobna wydedukowa, to trzeba dowiadczeniem sprawdzi. Z tego powodu magiczna filozofia Paracelsusa przyczynia si cokolwiek do wzmocnienia empirycznego prdu w nauce. B) Odmiana teoretyczna, woska, wahaa si midzy dwiema koncepcjami: a) jedna bya materialistyczna, b) druga za panpsychistyczna. Charakter materialistyczny filozofia przyrody miaa przede wszystkim u Bernardina Telesio z Cosenzy pod Neapolem (1507-1588), jednego z wpywowych filozofw woskiego Odrodzenia. Przez niego woska filozofia przyrody odesza od platoskich i perypatetyckich wzorw i zbliya si do stoikw. Na wzr ich pneumy" pojmowa ducha jako materi elastyczn i pobudliw, rozprowadzon po systemie nerwowym; postrzeenie mia za przeniesienie ruchu ze zwykej materii na duchow, ktra tym wyrnia si, e ma zdolno zachowywania raz otrzymanych ruchw i wywoywania ich przy sposobnoci na nowo. Ta materialistyczna koncepcja jednak niezupenie odpowiadaa duchowi Odrodzenia. Nawet sam Telesio nie utrzyma jej w czystoci. Bardziej typowa bya panpsychistyczna koncepcja przyrody, ktra midzy swymi zwolennikami liczya Bruna. YCIE BRUNA. Giordano Bruno (1548-1600) urodzi si w Nola pod Neapolem. Majc 15 lat wstpi do zgromadzenia dominikanw. W klasztorze pozna filozofi staroytn i redniowieczn, a przez porednictwo dzie Telesia rwnie i nauk Kopernika. Wczenie powzi wtpliwoci co do prawdziwoci dogmatw wiary; gdy za prby przekonania go zawiody, prowincja w 1576 r. wystpi przeciw niemu z oskareniem o herezj: oskarenie zawierao 130 punktw. Wwczas Bruno zrzuci habit i zbieg. Jego niespokojny duch nie mg nigdzie znale ukojenia; wid Bruno ycie tuacze, przerzuca si z miejsca na miejsce. Kolejno byy jego miejscem pobytu: okolice Genui, Wenecja. Genewa (reformowany koci zadowoli go rwnie mao jak katolicki, a zaatakowany przez jednego z 13

profesorw filozofii, zmuszony by niebawem opuci miasto), Lugdun, Tuluza (gdzie przez dwa lata by profesorem filozofii), Pary (gdzie rwnie by czynny w uniwersytecie), Oksford i Londyn (gdzie pisa swe gwne dziea), ponownie Pary, potem znw szereg protestanckich miast, najduej Marburg, Wittenberga, Praga, Helmstedt, Frankfurt, Zurych. Wrciwszy do Woch, wpad w 1592 r. w rce Inkwizycji i stan przed sdem w Wenecji. Obciaa go szczeglnie goszona przeze nauka o wieloci systemw sonecznych i o nieskoczonoci wiata. Powoa si przed sdem na podwjn prawd; gdy za to nie przekonao sdziw, wyrzek si uroczycie bdnych nauk i prosi o przyjcie na ono Kocioa. Jednake Rzym zada wydania go. Siedem lat spdzi w wizieniu Inkwizycji: przez ten czas na nowo wzmocni si w swych przekonaniach i, stawiony przed sd, rzek, e nie ma nic do odwoania. Zosta skazany na mier i spalony w Rzymie w 1600 r. DZIEA. Najwaniejsze s: Delia causa principio e uno, 1584; Dellinfinito universo e mondi, 1583. W pismach swych posugiwa si czsto literack form dialogu, odnowion pod wpywem Platona w filozofii Odrodzenia. Pisma jego, co do formy tak samo jak co do treci, byy utworami na p poetyckimi, a na p tylko naukowymi. POPRZEDNICY. Bruno zczy w swym systemie rnorodne wpywy, ktre dziaay u, epoce Odrodzenia: jego teorie odnawiay zarwno pogldy neoplatoskie, jak stoickie: rwnie redniowiecznych Arabw, jak Awerroes i Awicenna, podawa za swych poprzednikw; a nowoytny Kopernik oddziaa na w przeomowy sposb. Wystpujc za na samym schyku Odrodzenia, korzysta ju z wczeniejszych jego filozofw, zarwno z Paracelsusa jak z Telesia. POGLDY. 1. NIESKOCZONO WIATA. Z nauki Kopernika Bruno wycign wniosek o nieskoczonoci wiata, cho sam Kopernik sta jeszcze na stanowisku, e wiat jest skoczony i ma Soce jako orodek. Bruno uwiadomi sobie, e gwiazdy stae s tej samej natury co Soce i e granica wiata jest koncepcj zupenie niezrozumia. Ludzko, co prawda, zna tylko skoczon cz wszechwiata; ale kto przypuszcza, i tyle jest tylko cia niebieskich, ile my widzimy, podobny jest do tego, kto mniema, e yj tylko te ptaki, ktre on widzi przez okno. To przekonanie o nieskoczonoci byo decydujcym czynnikiem w pogldzie Bruna na wiat: ono dawao temu pogldowi podniosy ton. Ono te kazao mu oderwa si od panujcej jeszcze za jego czasw filozofii Arystotelesa, ktra wiat uwaaa za skoczony. wiat, jako nieskoczony, nie moe by ujty przez zwyke pojcia ludzkie, s one bowiem formowane na mod rzeczy skoczonych. Wobec nieskoczonoci niknie rnica midzy tym, co wiksze i co mniejsze; wobec niej punkt nie jest rny od ciaa ani rodek od powierzchni; mona w kadym miejscu widzie rodek wiata, a cile mwic, rodka wiata nie ma nigdzie. Upada przeto stara koncepcja rodka wiata, a z ni przeciwstawienie rnych sfer we wszechwiecie, przeciwstawienie ziemi i nieba; wiat jest jednorodny we wszystkich swych czciach. Mile nie s blisze nieskoczonoci ni stopy, a stulecia nie s jej blisze ni minuty. Bdc czowiekiem nie jeste bliszy nieskoczonoci, ni gdyby by mrwk: ale te nie jeste dalszy, ni gdyby by ciaem niebieskim". Czowieka cechuje pycha wobec jednych istot, a pokora wobec innych; w perspektywie nieskoczonoci traci podstaw zarwno pycha, jak pokora. Nowy sposb mylenia Bruna zrwna czowieka z tym, co we wszechwiecie najwiksze, i z tym, co najmniejsze. 2. JEDNO WIATA. wiat cay jest tedy jednorodny. Materia jest jednego tylko rodzaju; materia ziemska nie rni si od niebiaskiej. Czci tej jednorodnej materii s spojone w jedn cao. Bruno wyobraa sobie, e to sia przycigajca czci utrzymuje wiat w jednoci; ale si przycigajc pojmowa jako duchow, na podobiestwo sympatii. Wszechwiat jest jeden, niemniej skada si z mnogoci samoistnych jednostek. Jednostki te Bruno nazywa monadami (od greckiego - jednostka). Jak punkt, minimum matematyczne, jest skadnikiem przestrzeni, a atom, minimum fizykalne, skadnikiem cia, tak monada jest minimum metafizycznym. Ksztaty monad s niepowtarzalne, bo Bg, ktry je ksztatowa, jest niewyczerpany w swej twrczoci. Kada monada jest czci i obrazem jedynego wiata, a zarazem kada jest inna. 3. YCIE WIATA. Kada czstka wiata obdarzona jest yciem. Nie ma rzeczy tak bahej, kruchej, ndznej i niedoskonaej, ktra... nie posiadaaby duszy". Wraz z Pitagorasem i wszystkimi, ktrzy nie od parady maj oczy. wnioskujemy, e niezmierzony duch wypenia i ogarnia wszystko". Skoro za duch, dusza, ycie znajduje si we wszystkim i z pewnym stopniowaniem wypenia ca materi, to musi stanowi prawdziw rzeczywisto i prawdziw form wszystkiego". Taka hilozoistyczna i panpsychistyczna koncepcja wiata, goszona przez Bruna, bya przeciwiestwem mechanistycznej 14

filozofii. ycie we wszechwiecie rozwija si wedle wasnych praw ycia, nie wedle praw mechanicznych; wiat nie jest maszyn, lecz zespoem si ywych. Podczas gdy nastpne stulecie skonne byo pojmowa ycie na wzr mechanizmu, to Bruno i pokrewni mu myliciele Odrodzenia, odwrotnie, nawet dziaanie mechaniczne martwych przedmiotw usiowali poj na podobiestwo ycia. Wszystko za, co ywe, jest wolne; wic w przyrodzie panuje wolno. Z tego przekonania Bruno wycign praktyczne konsekwencje: nikt nie ma prawa do narzucania innym jakichkolwiek ogranicze, czy to materialnych, czy duchowych, w szczeglnoci niedopuszczalny jest wszelki przymus religijny. Wolno stanowia obok nieskoczonoci zasadniczy rys pogldu Bruna na wiat. 4. HARMONIJNO WIATA. Harmonijno bya dla Bruna jeszcze jedn istotn cech wiata, l by to pogld typowy dla jego epoki: pikno wiata upoio ludzi Odrodzenia, nie tylko artystw, ale nawet cisych badaczy przyrody. Ody duch, ktry w Grecji wyrazi si w teoriach pitagorejczykw i Platona. Harmonijno wiata Bruno tumaczy w ten sam sposb, co jego uduchowienie i jego wolno. Jest harmonijny, bo jest doskonay, a jest doskonay, bo jest obrazem Boga. Harmonijne dzieo Boe mona poj najlepiej przez analogi do dzie artystw. Wprawdzie poszczeglne jednostki, z ktrych wiat si skada, s niedoskonae, ale w caoci wiat jest doskonay i doskonao jego jest pociech dla niedoskonaej jednostki, tak samo jak wieczno wiata musi jej wynagrodzi osobist miertelno. ISTOTA FILOZOFII BRUNA. Bruno poj przyrod: 1) infinistycznie - jako nieskoczon, 2) monistycznie - jako jednorodn i w jeden system zwizan, 3) dynami-stycznie - jako zesp si ywych, 4) teozoficznie - jako obraz i objawienie Boga, 5) optymistycznie - jako twr doskonay, harmonijny i pikny. Pogld na wiat Bruna przeciwstawia si zarwno supranaturalizmowi, jak i materializmowi. Nie by on oryginalnym pomysem Bruna, by jednym z paru zasadniczych, stale powracajcych pogldw na wiat. By tego samego typu, co pogld stoicki. Wszake Bruno wzbogaci go wieloma szczegami (zwaszcza pojmujc wiat jako nieskoczony) i da mu wyraz wietny, przez wiele pokole nieprzecigniony. ROZWJ POGLDW BRUNA. Pojcia, jakimi Bruno operowa, nie byy cise, i nie dziw, e nie da swym mylom zupenej jasnoci. Jeden zwaszcza punkt jego filozofii - stosunek Boga i wiata - pozosta niewyrany i zdaje si dopuszcza dwojak interpretacj: czy Boga pojmowa panteistycznie, czy transcendentnie. S poszlaki, e Bruno nie mia tu staego pogldu, e pogld jego uleg ewolucji, i e obie interpretacje s suszne, ale kada odpowiada innej fazie jego filozofii. Pierwotnie przyjmowa tylko jedyn bosk substancj, pniej za gosi istnienie nieskoczonej iloci indywidualnych substancji; od panteistycznego monizmu przeszed do indywidualizmu. DZIAANIE FILOZOFII BRUNA. Filozofia ta, pena fantazji i polotu, na p tylko bya nauk, a na p poezj. Jednake miaa pewne znaczenie naukowe: mianowicie, dziki pojciu jedynego bytu rugowaa skutecznie tradycyjn perypatetyck koncepcj wiata z jej pluralizmem i jej hierarchi sfer wyszych i niszych, rzeczy doskonaych i niedoskonaych; przez to za torowaa drog temu jednolitemu pojciu przyrody, ktre cechuje nowoytne przyrodoznawstwo. System Bruna oddziaa na paru wielkich filozofw nastpnych stuleci: panteistyczne jego czynniki znalazy oddwik zwaszcza u Spinozy, indywidualistyczne za u Leibniza. RENESANSOWI FILOZOFOWIE PRZYRODY PO BRUNIE. W modszej od Bruna generacji najwybitniejszym by Tommaso Campanella (1568-1639). Jako wychowanek Akademii Kozentyskiej, szed raczej torem Telesia, ale zblia si take do Bruna. By czynny nie tylko na polu filozofii przyrody, ale te i filozofii pastwa; dzisiejszego za badacza pocigaj szczeglniej jego rozwaania epistemologiczne. W spostrzeeniach zmysowych widzia, jak Telesio, jedyne rdo wiedzy, ale kad nacisk na to, e postrzeenia s naszymi stanami wewntrznymi i informuj nas tylko o naszych wasnych przeyciach, a nie o rzeczach zewntrznych. Widzia w tym jednak nie argument na rzecz sceptycyzmu, lecz - jak w. Augustyn - wanie bro przeciw niemu. We wasnych bowiem przeyciach znajdujemy niezbite powiadczenie najwaniejszych spraw, mianowicie, e jestemy, e mylimy, a take e przedmioty zewntrzne dziaaj na nas. Poznajc wasn natur, poznajemy przez analogi natur rzeczy zewntrznych, a porednio nawet i Boga. Wywody tego rodzaju byy na pocztku XVII wieku przeprowadzone prawie jednoczenie przez paru mylicieli a niebawem stay si teori panujc. Stao si to wszake nie za spraw Campanelli, ktry snu je niejako na marginesie swej filozofii przyrody, lecz dziki Kartezjuszowi, ktry z nich uczyni podstaw swego systemu. 15

FRANCISZEK BACON
Metodologiczne pomysy Odrodzenia i jego empirystyczne dnoci znalazy dojrzay wyraz dopiero w kocu epoki, w pismach Bacona. YCIE Franciszka Bacona byo yciem czowieka ambitnego. Nie lka si podj dziea odnowy nauk, cho nie rozporzdza pracami przygotowawczymi, a przy tym, pochonity innymi sprawami, niezbyt wiele czasu mg powica nauce. Albowiem od naukowych silniejsze jeszcze byy jego aspiracje polityczne i wiatowe. Urodzony w Londynie w 1561 r. jako syn dygnitarza koronnego, odbywa studia w Cambridge, praktyk dyplomatyczn w Paryu, potem rozpocz karier prawnicz, w 1595 r. zosta czonkiem parlamentu, w 1604 - doradc prawnym krlewskim, w 1613 - naczelnym prokuratorem pastwa, w 1618 - lordem kanclerzem i baronem of Verulam, w 1621 - wicehrabi of St. Albans. Ale jeszcze w tyme roku, za dowiedzione mu przekupstwo, postrada wszystkie urzdy i skazany zosta na wizienie. Zwolniony zreszt wkrtce z wizienia, spdzi reszt ycia w odosobnieniu. Zmar w r. 1626, przezibiwszy si przy robieniu eksperymentw na niegu. By czynny wszechstronnie jako filozof, przyrodnik, prawnik, m stanu. Jest natomiast tylko fantastycznym pomysem niektrych historykw literatury, iby by autorem dzie Szekspira. PISMA. Gwne dzieo Bacona, ktre miao dokona reformy w caoksztacie nauk, nosi nazw: Wielkie ustanowienie nauk (Instauratio magna). Nie zostao ukoczone, Bacon zdy opracowa tylko dwie jego czci: I. De dignitate et augmentis scientianim, 1623 (pierwotnie opracowane w jzyku angielskim pt. The Two Books on the Proficience and Advancement of Learning, 1605) II. Novum Organon, 1620 (nie dokoczone; pierwotne opracowanie: Cogitata et visa, 1612). Z projektowanej III czci dziea, majcej traktowa o historii naturalnej, zostay tylko fragmenty, wydane pomiertnie pt. Silva sihantm w 1664 r. Inne zamierzone czci tego dziea, m. in. Philosophia activa, nie zostay wykonane. Poza tym gwnym dzieem, za ycia Bacona ogoszony zosta zbir jego studiw etyczno-politycznych pt. Essays, 1597, a pomiertnie wysza utopia: New Atlantis, 1627. Dziea Bacona maj pikn form literack; by on obok Montaigne'a tym, ktry w eseju urabia now, swobodniejsz posta naukowego wykadu. Celowa w aforystycznym ujmowaniu myli. Swe metodologiczne stanowisko zaj wczenie; natomiast pomys wielkiego, systematycznego dziea powzi dopiero w 1607 r. POPRZEDNICY. Bacon, opracowujc empiryczn teori nauk, ywi przekonanie, i dokonywa przewrotu w nauce. Faktycznie za mia za sob wielowiekow tradycj angielsk, specjalnie oksfordzk, ktrej ju w XIII w. filozof noszcy to samo nazwisko, co on, by wybitnym przedstawicielem. W redniowieczu prd empiryczny by prdem tylko ubocznym, natomiast w epoce Odrodzenia wzmg si bardzo; na znaczenie dowiadczenia dla nauki kado nacisk wielu wczesnych mylicieli, np. Leonardo da Vinci: ale dopiero Bacon rozwin metodologi empiryzmu. POGLDY. 1. KLASYFIKACJA NAUK. Bacon pragn w dociekaniach swych obj cay zakres nauki: przygotowawczym zabiegiem do tego bya klasyfikacja nauk. Zakres by to ogromny, zgodnie bowiem z tradycj staroytn i redniowieczn Bacon pojmowa ..nauk" jeszcze bardzo szeroko, tak i obejmowaa nawet poezj. Klasyfikacja jego bya natomiast nowa, oparta na nowej, mianowicie psychologicznej podstawie; nauki podzieli na trzy grupy, odpowiednio do trzech wadz duszy: dziedzin pamici stanowi historia, dziedzin wyobrani - poezja, a dziedzin rozumu - nauka w cilejszym znaczeniu, czyli filozofia. Dziay nauki, zwaszcza ..histori" i ..filozofi", Bacon pojmowa jeszcze zgodnie ze staroytn tradycj, ktra poprzez redniowiecze przetrwaa do jego czasw. Nazw ..historii" dawa wszelkiemu opisowi jednostkowych faktw dotyczcych czy to przyrody (historia naturalna), czy to czowieka (historia spoeczna). Nazw za filozofii" dawa wszelkiemu poznaniu oglnemu. Filozofia bya wic dziedzin rozleg: wedle okrelenia Bacona przedmiotem jej jest zarwno Bg, jak przyroda i czowiek. W tej rozlegej dziedzinie wypado wyodrbni dzia traktujcy o podstawowych pojciach i twierdzeniach; dzia ten Bacon nazywa! po staremu filozofi pierwsz" lub te nauk powszechn" (scientia universalis). Dzia traktujcy o Bogu zosta ograniczony; prawdy objawione s rzecz wiary i le poza zakresem filozofii. By to zreszt pogld nienowy, bo od XIV wieku goszony przez scholastykw viae modernae. Filozofi przyrody Bacon dzieli na spekulatywn i operatywn, jedna ma poznawa prawa, a druga stosowa je. Poza tym z innego punktu widzenia dzieli j na fizyk i na metafizyk: jedna traktuje o tym, 16

jak rzeczy s zbudowane i jak powstaj, druga za o tym, jaka jest ich istota (forma") i cel. Umieszczenie nauki operatywnej" obok spekulatywnej i fizyki obok metafizyki byo objawem nowej epoki. Filozofia czowieka obejmowaa u Bacona antropologi i polityk, z ktrych pierwsza traktuje o jednostkach ludzkich, druga - o spoeczestwach. Antropologia rozwaa w jednej swej czci ciao, a w drugiej - dusz czowieka. Z nauk za o duszy wiza Bacon logik, jako nauk o myli poznajcej prawd, oraz etyk, jako nauk o woli skierowanej ku dobru. Program naukowy Bacona nie by w caoci nowy; mia przewanie charakter kompromisowy: wprowadzi fizyk now, ale nie usuwa starej (Arystotelesowskiej) metafizyki. Jeli jednak zway si potg Arystotelesowskiej klasyfikacji nauk, ktra wystarczaa przez blisko dwa tysice lat, to reforma Bacona, aczkolwiek poowiczna, okae si godnym uwagi faktem w dziejach teorii nauki. 2. PRAKTYCZNE CELE NAUKI. Wbrew grecko-redniowiecznemu ideaowi spekulacyjnej wiedzy i uprawianiu wiedzy dla wiedzy samej, Bacon - w duchu nowym - poj j jako rodek do praktycznych celw. W wiedzy widzia nie tylko prawd, ale przede wszystkim potg, potg czowieka w jego walce z przyrod. Ona tylko, pozna wszy tajemnice przyrody, pozwoli zawadn przyrod i osign panowanie czowieka". Tyle mamy wadzy, ile wiedzy", mwi. Z nauk ceni najwyej przyrodoznawstwo. dlatego e jest temu celowi najblisze. Wiedza zostaa przeze podporzdkowana szerszym celom ni jej wasne i wczona do szerszego zakresu poczyna ludzkich: do ycia czynnego i do kultury (sam termin kultura umysowa" rozpowszechni si od Bacona). Cho potpia metody magii, to jednak cel mia z ni wsplny; to, co ona robia w sposb fantastyczny, on chcia robi trzewo i naukowo: chcia znale rodki opanowania przyrody; by to wsplny cel Odrodzenia. Celem nauki jest, by przez ni ycie ludzkie obdarzone zostao nowymi wynalazkami i bogactwami". Pod wraeniem dokonanych niedawno wynalazkw - druk, proch, kompas - widzia w wynalazkach najwyszy cel nauki. W Nowej Atlantydzie da utopi spoeczestwa, wiodcego przyjemne i dogodne ycie dziki wynalazkom. Wobec takiego pojmowania rzeczy na czoo nauk wysuna si nauka stosowana, technika. To bya nowa postawa, po dugotrwaym kulcie nauki czystej. Tak pojmowali nauk dotychczas bodaj tylko sofici, tworzcy krtki epizod greckiej filozofii. Jeli cele nauki s praktyczne, to i sposb uprawiania nauki musi tak samo zyska charakter praktyczny. Bezskuteczna jest kontemplacyjna wiedza i ksikowa uczono. Chodzi o zwycianie przyrody, a nie przeciwnika w dyspucie. Trzeba nie oglda, lecz rozcina" przyrod; zbada si j nie przez rozmylania i kontemplacj, lecz przez czynne zabiegi, przez eksperyment. 3. EMPIRYCZNA METODA NAUKI. Dotychczasowa nauka niezdolna bya da czowiekowi panowanie nad przyrod, przeto jest nieuyteczna. Bacon, jako typowy czowiek Odrodzenia, odczuwa brzemi tradycji i erudycji, chcia z ni zerwa i zacz na nowo. Nauka, ktra ma by potg, nie istnieje, musi by dopiero zbudowana. Specjalnie bezuyteczne okazao si, wedug niego, gwne narzdzie logiczne dotychczasowej nauki: sylogizm. Trzeba odwrci metod i operowa nie zaoeniami, lecz dowiadczeniem. Jedyna przeto nadzieja w rzetelnej indukcji", l dawnej Arystotelesowsko-scholastycznej metodzie sylogizmu Bacon podj si przeciwstawi now metod indukcji, na miejsce organonu" Arystotelesa da - nowy organon". Nauka ma do wyboru dwie drogi: droga, ktr nauka chodzia dotychczas, od danych zmysowych przerzuca si od razu do najoglniejszych twierdze, by z nich potem dedukowa dalsze twierdzenia. Jest to wszake postpowanie wadliwe: antycypuje fakty, zamiast je interpretowa. Ale jest jeszcze druga droga: ta dane zmysowe uoglnia stopniowo. To jest droga waciwa; i dlatego, wedle synnego powiedzenia Bacona, umysowi ludzkiemu nie skrzyde potrzeba, lecz oowiu". Stopniowym uoglnianiem osiga si twierdzenia redniej oglnoci, ktre s najpodniejsze. Stopniowe uoglnianie wiedzy - oto jest indukcja, waciwa metoda nauki. Bacon, goszc konieczno indukcyjnego postpowania w nauce, nie by natomiast zwolennikiem sensualizmu. Rozum jest tak samo potrzebny w nauce indukcyjnej, jak zmysy. adna z obu wadz umysu sama nie wystarcza do osignicia pewnoci w wiedzy. Ani bowiem rozum, ani zmysy nie oddaj wiernie natury rzeczy, lecz zabarwiaj je swoj natur. Ta niedoskonao wadz umysu powoduje, i metodologia ma zadanie podwjne: najpierw ujawni i usun rda bdw, a dopiero nastpnie wskaza pozytywne rodki zdobywania dowiadczenia. Pierwsza cz metodologii jest tedy destrukcyjna, druga - konstrukcyjna. 17

4. TEORIA ZUDZE. Destrukcyjna cz metodologii Bacona bya nauk o zudzeniach (idola) umysu, ktrych wyrniaa cztery rodzaje: a) Zudzenia plemienne (idola tribus) s wsplne caemu plemieniu ludzkiemu, bo wynikaj z waciwej czowiekowi natury. Podlega im zarwno rozum, jak zmysy. Do zudze tego rodzaju naley np. skonno do antropomorficznego i finalistycznego ujmowania zjawisk, a take skonno do doszukiwania si regularnoci we wszechwiecie, do gubienia si w abstrakcjach. b) Zudzenia jaskini (idola spicus), tak nazwane przez aluzj do znanej opowieci Platona w Rzeczypospolitej, s znw zudzeniami indywidualnymi: s uwarunkowane takim a nie innym wychowaniem, lektur, otoczeniem. c) Zudzenia rynkowe (idola fori) s powodowane przez mow. Mowa wielokrotnie wprowadza w bd, posikujc si wyrazami, ktrym nic w rzeczywistoci nie odpowiada (jak np. szczcie" lub nieruchomy poruszacz", znany z filozofii Arystotelesa). Mowa rwnie, przez sw niedokadno i wieloznaczno, sprzyja niejasnoci poj. d) Zudzenia teatru (idola thieatri) - to hipostazy poj i bdy waciwe specjalnie tradycji filozoficznej; obciaj one zarwno racjonalistw, w rodzaju Arystotelesa, jak te mistykw i empirystw; Bacon dopatrywa si ich nawet u przyrodnikw, jak Kepler i Galileusz. 5. TEORIA INDUKCJI. Naley tedy najpierw usun zudzenia, pozytywna cz metodologii dokona reszty. Dobra metoda unieszkodliwi niedoskonao umysu ludzkiego: eksperyment wynagrodzi braki zmysw, a indukcja - braki rozumu. Eksperyment i indukcja - to dwa filary metody; eksperyment suy do ustalania faktw, indukcja do ich uoglniania; eksperyment zastpuje w nauce przypadkowe zbieranie dowiadcze, a stopniowa indukcja zastpuje sylogizm. Eksperyment jest podstaw poznania; ale sam nie wystarcza, wymaga uoglnienia. Praca naukowa nie ma by samym zbieraniem, jak praca mrwek, ani te samym snuciem wasnych nici, jak praca pajkw, lecz ma by podobna do pracy pszcz: ma zbiera, i to, co zebraa, przerabia. To zadanie przerabiania" dowiadczenia przypada indukcji. Bacon doszed do przekonania, i od niej zale losy nauki, i uczyni j orodkiem swych bada. I ju nie oglne zagadnienia pogldu na wiat, lecz to specjalne zagadnienie metodologiczne znalazo si u Bacona na pierwszym planie filozofii. W szczegach pogld Bacona na indukcj by do zoony. Bo nie jest ona prostym zestawieniem faktw (inductio per enumerationem simplicem), lecz wanie metod ich uoglniania, znajdowania staych zwizkw. Zajmujc si jak wasnoci (np. ciepem), naley najpierw dokona zestawienia wypadkw (instantiae): zestawi I) wypadki, w ktrych wasno ta wystpuje (np. ciepo w promieniach sonecznych, w pomieniach, we wntrznociach zwierzt itd.), nastpnie 2) wypadki, gdzie jej brak (np. nie ma ciepa w pynach w naturalnym stanie, w promieniach ksiyca, miszu rolin itd.), wreszcie 3) zestawi wypadki, gdzie ta wasno wystpuje w rnym stopniu (np. ciepo w organizmach zmienia si w zalenoci od ruchu, napicia, wysiku itd.). Osignie si przez to trojakie wykazy: obecnoci (tabula essentiae sive praesentiae), braku (tabula declimationis sive absentiae in proximo) i stopni (tabula graduum sive comparativae). To zbieranie wypadkw jest przygotowaniem do waciwej indukcji, majcej znale, jakie wasnoci stale cz si z wasnoci dan. Pierwszy wynik bdzie ujemny: odrzucenie tych wasnoci, ktrych brak okaza si w pewnych wypadkach (exclusio, reiectio); potem dopiero nastpi wynik dodatni: np. w sprawie ciepa wyjdzie na jaw, e sta wasnoci jego jest ruch, mianowicie ruch drobnych czstek, natrafiajcy na przeszkody, rozpierajcy, z przewag ku grze. Wynik ten jest jednak jeszcze tylko szkicowy (interpretatio inchoata) i wymaga dalszego sprawdzenia: do tego suy trzecie stadium indukcji, w ktrym rozwaane s szczeglne, wyrniajce si wypadki (praerogativae instantiarum); takich wypadkw Bacon uwzgldni a 27 rodzajw: maj one t waciwo, e pozwalaj rozstrzyga kwestie sporne (instantiae cnicis, instantiae decisoriae). Zadaniem indukcji jest znale stae wasnoci rzeczy, te za stanowi istot rzeczy, czyli, wedle tradycyjnej terminologii, ich form". Bacon zachowa i myl t, i nazw, pochodzc od Arystotelesa i przyjt przez scholastyk. Potpiajc Arystotelesa i chcc zreformowa jego doktryny, w zasadniczej koncepcji zosta mu jednak wierny i nie wyzwoli si spod wielowiekowej tradycji. Uleg zudzeniom teatru". Znalezienie formy, czyli istoty rzeczy, ktre byo celem dla Arystotelesa i scholastyki, pozostao nim dla Bacona. Uywa terminu prawo", ale utosamia je z form; operowa w mylach stale substancjami i ich formami; by mu jeszcze obcy ten sens pojcia prawa, ktry ju za jego ycia by sformuowany przez Galileusza i ktry mia sta si odrbnoci nowoytnej koncepcji nauki. 18

ZNACZENIE. Bacon rozwin program empirycznej nauki, majcej wyprze aprioryczn spekulacj; program ten by radykalny w hasach, ale kompromisowy i skrpowany jeszcze tradycj w szczegach. Do postpu myli naukowej Bacon przyczyni si przez: 1) wskazanie praktycznych zada nauki, 2) zestawienie zudze umysu zasugujcych na wyrugowanie, 3) zaznaczenie wagi eksperymentu przy ustalaniu faktw i 4) opracowanie regu indukcji, potrzebnych przy uoglnianiu faktw. Najwicej pracy Bacon woy w teori indukcji; w niej te leaa najbardziej konkretna jego zasuga. W dziejach indukcji rola jego polegaa na tym, e zrozumia niedostateczno indukcji per enumerationem simplicem (wedle opinii najkompetentniejszego w tej sprawie, J. St. Milla) i e uwzgldni w niej wypadki negatywne. Jednake od tych czy innych wasnych jego zdobyczy wiksze znaczenie dla kultury umysowej miaa propaganda, jak robi metodzie indukcyjnej w nauce. NASTPCY. Opinia Bacona u potomnoci bya bardzo zmienna. Za ycia wzbudza powszechny prawie zachwyt: podziwiano, e tak znakomity m stanu (jak to pniej wyrazi Wolter) znalaz czas, by by wielkim filozofem, dobrym historykiem i wytwornym pisarzem". Natomiast po upadku politycznym i mierci Bacona zapomniano o nim; gucho o nim przez XVII wiek, nie wspominaj o nim nawet wzgldnie bliscy myliciele, jak Hobbes i Locke. Tylko w grupie uczonych angielskich, z ktrej wyonia si potem Royal Society, mia wiernych wielbicieli. Ten stan rzeczy uleg cakowitej zmianie w XVIII wieku: Owiecenie w Anglii i na kontynencie sawio w Baconie swego wielkiego poprzednika. Kult dla trwa w jego ojczynie take w XIX wieku, natomiast na kontynencie powrciy wtpliwoci co do jego wielkoci i znaczenia dziejowego; pojawiy si znw gosy, i by tylko dyletantem, ktry uprawia filozofi jak przystao na lorda-kanclerza, ale nie na filozofa. Ostra krytyka chemika Liebiga (1863) bya punktem wyjcia dugiej polemiki o warto naukow Bacona. Waciwych kontynuatorw Bacona, tych, co rozwinli jego metodologi indukcji, mona znale dopiero w XIX wieku: byli to przede wszystkim J. Herschel i J. St. Mili. Ale Bacon oddziaa nie tyle swymi konkretnymi pomysami, ile ogln tendencj, trzew, empiryczn, praktyczn. Tendencja ta znika w XVII wieku, natomiast znakomicie rozwina si w wieku XVIII, gdy zaufanie do faktw wzio znw gr nad zaufaniem do matematycznych dedukcji. Nie byo w tym wyranego wpywu Bacona, lecz raczej pokrewiestwo z nim.

NATURALNY SYSTEM KULTURY

Odrodzenie wydao zastp mylicieli, ktrzy, zwalczajc redniowieczn tradycj i jej doktryny nadprzyrodzone, uznawali za prawdziwe i suszne to tylko, co rozum swymi naturalnymi rodkami pozna. Pragnli oni wcieli zasady te w ycie i unormowa wszystkie jego dziedziny wedle wymaga przyrodzonego rozumu. Wynikiem naukowych ich usiowa by system naturalny" kultury; naturalna religia i naturalna teoria moralnoci, prawa i pastwa stanowiy gwne jej dziay. Ruch ten pojawi si w rnych krajach Europy, ale najwaniejszym jego rodowiskiem byy Niderlandy, gdzie panowaa nawczas najwiksza wolno myli. Typowym przedstawicielem tego prdu w dziale naturalnej religii" by Herbert of Cherbury, a w dziale prawa naturalnego" - Grocjusz, obaj dziaajcy ju na schyku Odrodzenia, na progu nastpnej epoki. RDO gwne tych doktryn stanowi stoicyzm. Ta naturalistyczna doktryna Grekw miaa w XVI wieku wpyw tak silny, jak platonizm w XV; patronowaa wszystkim prdom chccym wywalczy dla wiedzy i ycia autonomi rozumu. Prdy te przyjy od niej teori poj wsplnych", waciwych wszystkim istotom mylcym, i zuytkoway j jako fundament naturalnego a racjonalnego poznania naukowego, etycznego, religijnego, prawnego. POGLDY. 1. PODSTAWA NATURALNEGO SYSTEMU KULTURY. Mylca jednostka moe i musi by sdzi prawdy i susznoci, nie czekajc nadprzyrodzonej pomocy. Posiada rozum, ktry sam i niezalenie wyrokuje. Niepotrzebne jej objawienie, tradycja czy natchnienie mistyczne. Ale na jakiej podstawie moe zaufa rozumowi? Na tej, e wiat jest zbudowany rozumnie: przeto prawa wiata odpowiadaj prawom rozumu i rozum zdolny jest je pozna. To byo naczelne zaoenie systemu naturalnego". Sdy rozumu s takie same u wszystkich istot rozumnych. Istnieje dla nich wszystkich jedna powszechna prawda. Dla uzyskania jej naley wyczy to, co w mylach i deniach jest indywidualne, zmysowe, przypadkowe, a zachowa to, co powszechne i rozumne. 19

Twrcy systemu naturalnego, ktrzy to uczynili, dokonali przez to pracy niwelujcej i schematyzujcej, pominli to, co osobiste i uczuciowe, co zmienne i podlegajce rozwojowi. Wszystkie dziedziny ycia naukowego, religijnego, moralnego, politycznego, artystycznego - dostay si pod wyczne panowanie rozumu. Za cen t sta si moliwy powszechny system kultury. 2. RELIGIA NATURALNA. Znane s dwie wielkie koncepcje religii: wedle jednej religia przekracza granice rozumu, wedle drugiej pozostaje w jego kompetencji. Ta druga koncepcja obejmuje znw dwie zasadniczo rne odmiany: religia rozumowa jest bd zgodna z religi objawion, bd rna od niej. W pierwszym wypadku zadaniem rozumu jest tylko wyjani prawdy objawione, i tak czynili scholastycy; w drugim rozum musi sam, przyrodzonym sposobem znale prawdy religijne. To wanie bya koncepcja naturalnej religii", czyli religii ponadwyznaniowej, filozoficznej, czysto racjonalnej. Dla takiej religii filozoficznej przyja si take nazwa deizmu. Nie deist jeszcze, ale poprzednikiem deizmu by Filip Melanchton (1497-1560), czoowy teolog Reformacji, ktry reformowane chrzecijastwo usiowa uksztatowa zgodnie z przyrodzonym rozumem. Dojrzay za system religii naturalnej uoy dopiero lord Edward Herbert of Cherbury (1581 1648), angielski polityk opozycjonista, wiodcy przez dugie lata niespokojne ycie na obczynie, ktry wyoy swe pogldy religijne w traktacie De Veritate, 1624. Jego metoda odnalezienia prawd religii naturalnej opieraa si na zaoeniu, e prawd poznaje rozum; rozum za poznaje to, co powszechne. Prawda jest wic powszechna. Aby tedy znale prawd religijn, naley z historycznych religii odrzuci to, co w nich odrbne, a zachowa to, co wsplne. Tak zamierza uczyni lord Herbert. Zgod powszechn przyj jako kryterium religii naturalnej. W praktyce postpi inaczej, nie przeprowadzi indukcji z rnych wyzna, nie posiada na to dostatecznej wiedzy religioznawczej"; po prostu wybra z nauki chrzecijaskiej te prawdy, ktre wydaway mu si zgodne z rozumem i wane niezalenie od objawienia. Prawd tych byo pi: e istnieje Istota Najwysza, e naley j czci, e czci si j najlepiej przez cnot i pobono, e alem mona odkupi grzechy i e istnieje nagroda i kara w yciu przyszym. Te prawdy religii naturalnej stanowiy te w oczach Herberta sprawdzian objawienia, ktre jest prawdziwe tylko, o ile si z nimi zgadza. Przyjmowa, e te prawdy religii naturalnej s wrodzone, skoro s powszechne; jeli za s wrodzone, to znaczy, e zostay wszczepione rozumowi przez natur, natura za jest nieomylna, wic i one nie mog si myli. 3. PRAWO NATURY. A) Prawo (a analogicznie take dobro, moralno, ustrj spoeczny) bywao w epokach poprzedzajcych Odrodzenie pojmowane najczciej w jeden z dwch sposobw: jedni mieli je za wyrok boski, a przeto za konieczne i wieczne (by to normalny pogld redniowiecza), inni za mieli je za twr ludzki, skd wywodzili, e jest umowne, pozbawione koniecznoci, zmienne (ten pogld mia wielu zwolennikw w staroytnoci). Wszake moliwy by jeszcze pogld trzeci: prawo jest pochodzenia ludzkiego, niemniej jest konieczne. A to dlatego, e ma podstaw w staej i powszechnej naturze ludzkiej. Tak pojte prawo natury" byo ju znane w staroytnoci stoikom i w redniowieczu niektrym scholastykom, zwaszcza Tomaszowi z Akwinu, ale na wiksz skal zostao rozwinite na progu nowej ery. Wtedy koncepcj prawa natury przygotowao kilku mylicieli, jak Francuz Jan Bodin (1530-1596) i Niemiec Jan Althusius (1557-1638), najpeniejszy za jej wyraz da: B) Hugo de Groot (po acinie nazywany Grotiusem, a po polsku Grocjuszem), 1583-1645, polityk holenderski, pniej na subie szwedzkiej, autor dziea De iure belli ac pacis, 1625. Grocjusz by daleki od jednostronnoci. Uznawa prawo boskie (ius divinum) obok ludzkiego (ius humanum), a w ludzkim prawo stanowione (ius civile) obok prawa natury (im natura/e). Prawo stanowione jest wytworem historycznym, zalenym od postanowie politycznych, i moe by studiowane jedynie metod historyczn; prawo natury natomiast wypywa z natury ludzkiej i jest przedmiotem nie historii, lecz filozofii. Filozofi prawa Grocjusz utosami z teori prawa natury, a pogld ten, dziki autorytetowi Grocjusza, zdecydowa o kierunku, jaki na dugie lata miay przyj badania na polu filozofii prawa. Prawo stanowione ulega przemianom, w miar jak zmieniaj si stosunki spoeczne i polityczne; natomiast prawo natury jest jedno zawsze i dla wszystkich, bo natura ludzka jest zawsze ta sama. Przeto prawo to jest wane bezwzgldnie; nawet Bg nie moe zmieni go, tak samo jak nie moe uczyni, by dwa razy dwa nie byo cztery. Ktra z wasnoci natury ludzkiej stanowi podstaw prawa natury? Grocjusz twierdzi, e towarzysko. Nie bya to myl nowa; podobnie rzecz rozumia w staroytnoci Arystoteles, a w wiekach 20

rednich Tomasz z Akwinu. Ale z ni Grocjusz poczy myl drug, znan zreszt rwnie w staroytnoci: myl o umowie spoecznej. Ludzie majc w naturze skonnoci towarzyskie, dla zaspokojenia ich i zarazem dla zabezpieczenia swych interesw tworz zwizek pastwowy. Tworz go na drodze umowy; niemniej musi on odpowiada naturze ludzkiej i naturze stosunkw midzy ludmi - i dlatego posiada cechy stae, ktre s przedmiotem prawa natury. Poza tym Grocjusz rozszerzy pojcie prawa tak, by obejmowao nie tylko stosunki midzy jednostkami, ale te i midzy narodami. Midzy nimi, jak midzy jednostkami, moe by dokonywana umowa, ktra rwnie podlega pewnym naturalnym prawom. Przez t sw koncepcj Grocjusz stworzy podstaw prawa midzynarodowego. Metoda ustalania prawa natury moe by dwojaka: bd mona wywodzi je dedukcyjnie z natury czowieka jako istoty rozumnej i towarzyskiej, bd zestawia indukcyjnie jako wspln tre praw obowizujcych u wszystkich narodw. Prawo natury stanowi tylko ram dla praw szczegowych. W tej ramie mieszcz si rne prawa; ktre za z nich w danym pastwie faktycznie obowizuj, tego niepodobna wydedukowa z natury ludzkiej, o tym musi zdecydowa czyja wola. I obowizuj tylko przez jaki czas, dopki inny akt woli ich nie odwoa; nie s bowiem prawami koniecznymi i przeto nie s niezmienne. Wola za moe tu by bd boska, bd ludzka. W pierwszym wypadku powstaje prawo boskie", w drugim za - prawo cywilne". Podstaw tego prawa jest zasada, e umowy i zobowizania powinny by dotrzymywane; jest to zasada prawa natury, na ktrej wznosi si prawo cywilne. DALSZE DZIEJE NATURALNEGO SYSTEMU KULTURY. Wiek XVII, ktry by wiekiem przeciwreformacji, na og nie poszed za wskazaniami tego systemu, nie lka si czynnikw nadprzyrodzonych w religii czy prawie. Jednake prd naturalistyczny przetrwa jako doktryna mniejszoci: wyda nawet w tym okresie jednego z najwikszych mylicieli (Hobbesa) i rozszerzy zakres swych wpyww (na estetyk). Zachowana zostaa cigo midzy dwiema naturalistycznie mylcymi epokami: Odrodzeniem i Owieceniem. W systemie naturalnym" tkwiy korzenie Owiecenia; ono rozwino w XVIII wieku na wielk skal jego idee, dajc im zarazem zwrot bardziej praktycznorozwojowy; uczynio z nich teoretyczne podoe akcji wolnomylicielskiej, bro przeciw panowaniu tradycji i przeciw irracjonalnym czynnikom w religii i yciu spoecznym. Ale dao tym ideom inne uzasadnienie epistemologiczne: ju nie na podstawie racjonalizmu, lecz empiryzmu

SUAREZ I MODERNIZACJA SCHOLASTYKI

Na pocztku nowoytnej ery scholastyka bya w upadku i w opozycji do niej formowaa si nowa filozofia. Jednake upadek nie trwa dugo, a opozycja bynajmniej nie bya powszechna. Zupenie faszywie wyobraa sobie dob Odrodzenia, kto sdzi, e z dnia na dzie skoczya si w niej dawna filozofia, a nowa zapanowaa niepodzielnie. Ju w XVI wieku wystpiy objawy odnowienia scholastyki. Najwicej w Hiszpanii i w zakonie jezuitw. A na progu XVII wieku wydaa znw wybitnego i bardzo wpywowego myliciela - Suareza. SCHOLASTYKA A NOWA FILOZOFIA. Przeszedszy przez wiele etapw rozwoju scholastyka w kocu redniowiecza znalaza si na dwu drogach: konserwatywnej i postpowej, via antiqua i via moderna; jedna staa na stanowisku realizmu pojciowego, druga nominalizmu; dla jednej wzorem by zwaszcza Tomasz z Akwinu, dla drugiej Ockham. Rozwj poszed szybko: Tomasz, ktry w XIII wieku by wyrazem postpu, bez maa rewolucji filozoficznej, w XV wieku by ju uosobieniem tradycji. W pocztkach nowej ery, gdy formowaa si nowa, antyscholastyczna filozofia, przeszli do niej myliciele postpowi, konserwatyci za zgrupowali si dokoa Tomasza. Podstawowa antyteza brzmiaa teraz: albo filozofia nowa, albo tomistyczna. Nowa filozofia rozwijaa si, ale take i tomistyczna po okresie zastoju zacza zwiksza swe siy. Przeom nastpi w pierwszej poowie XVI wieku. By to okres Reformacji, dla filozofii katolickiej okres walki z herezjami, prowadzonej zarwno w formie atakw, jak i ustpstw. Sobr trydencki (1545-1563) unika rozwaania kwestii filozoficznych i sporw midzy szkoami, by nie nadwery wewntrznej jednoci Kocioa. Jednake wanie w tym czasie nastpia reaktywizacja filozofii scholastycznej w jej tomistycznej postaci. Zacza si we Woszech, a dokonaa w Hiszpanii; zapocztkowana zostaa przez dominikanw, ale potem wielk rol odegrali w niej jezuici. W XV i XVI wieku dziaa kardyna Cajetanus (Tomasz de Vioz Gaety, 1439 -1534), niezrwnany interpretator w. Tomasza. Wrd scholastykw-dominikanw, zawsze wiernych Tomaszowi, gwne 21

miejsce zajmowa Franciszek de Vittoria (1480-1546), od 1524 r. profesor w Salamance. Za jego spraw, a za przykadem dominikanw z Pawii i Bolonii, w 1552 r. Summa Tomasza zostaa przyjta za podstaw studiw uniwersyteckich na miejsce Sentencji Piotra Lombarda. Wkrtce potem w 1567 r. w. Tomasz zosta przez Piusa V ogoszony doktorem Kocioa. Vittoria ksztaci si w Paryu, od wiekw najwaniejszym orodku scholastycznej filozofii, ale dziaa w Hiszpanii: stanowi cznik midzy Francj a Hiszpani, dawnym a nowym orodkiem. Tu, na Pwyspie Apeniskim, w Salamance, a potem w Coimbrze, dokonao si odnowienie tomizmu. HISZPANIA w pocztku XVI wieku bya jednym z najpotniejszych i najaktywniejszych krajw Europy, a jeli chodzi o filozofi chrzecijask - najaktywniejszym. Po wziciu Kordowy w 1497 r. uwolnia si od muzumanw, a po wyprawie Kolumba w 1492 r. staa si potg kolonialn. "Wydaa w Jym stuleciu zwaszcza wielkich mistykw: Jana od Krzya, Teres, twrc zakonu jezuitw Ignacego Loyol. Duchowiestwo, zwaszcza zakonne, dziaao tu w uniwersytetach, nie byo tej dwutorowoci filozofii - zakony a wieckie uniwersytety - co w innych krajach. Ale i wieckich, antyscholastycznych humanistw wydaa wwczas Hiszpania, przede wszystkim Ludwika Vivesa (zm. 1540). JEZUICI pierwotnie nie mieli filozofii w swym programie, dziaalnoci swej stawiali cele tylko praktyczne, ale praca w kolegiach zmusia ich do zajcia si rwnie teori. Oparli si na tradycyjnej tomistycznej scholastyce, ale oparli swobodnie: swoboda ta pozwolia im tradycj t unowoczeni, a przez to wzmocni. Dominikanie utrzymali surowy tomizm, jezuici za, w myl oglnej intencji Zakonu, usiowali go uatwi i uprzystpni: na tym tle utworzyy si dwie szkoy w scholastyce i specjalnie w tomizmie XVI wieku. Portugalia wprowadzia pierwsza jezuitw do szkolnictwa: Jan III powierzy im nauczanie filozofii w Coimbrze. Pierwszy uczy jej tam od 1555 r. Piotr Fonseca(zm. 1598): kad nacisk na sprawy filozoficzne, wbrew teologizmowi" hiszpaskich dominikanw, absorbujcych filozofi przez teologi. Sojusznika swego stanowiska widzia w Arystotelesie i dlatego powici si komentowaniu jego prac. Dzieo Fonseki, rozpoczte w 1577 r., kontynuowali inni jezuici z Coimbry, zwaszcza E. Goes (zm. 1593). Ich wsplnym wysikiem powstay wielkie komentarze Arystotelesa, Commentarii Collegii Conimbricensis S. J., tzw. Conimbricenses". MOLINIZM I OPOZYCJA PRZECIW NIEMU. Jeszcze przed wystpieniem Suareza rozegraa si najostrzejsza walka dwu szk: dominikaskiej i jezuickiej. Przedmiotem sporu bya sprawa aski i wolnoci woli ludzkiej, ktr to spraw Reformacja uczynia szczeglnie aktualn. Rozpocz ten spr w 1588 r. jezuita Luis de Molina (1535 -1600), ucze Fonseki, profesor w Coimbrze, dzieem Concordia liberi arbitrii cum gratiae donis, (tivina praescientia, providentia, praedestinatione et reprobatione. Dy do takiego kompromisowego rozwizania, ktre by pozwolio uzna przed-wiedz bosk, a zarazem wolno ludzk, dwie sprawy doniose, ktre zdaway si nie do pogodzenia. Aby to osign, wprowadzi skomplikowane dystynkcje pojciowe. Dzi jego subtelnoci wydaj si nieistotne, wwczas roznamitniay wiat katolicki. Zreszt spr konsekwencjami swymi siga daleko, obejmowa spraw atrybutw Boga, stosunku porzdku przyrodzonego i nadprzyrodzonego, stosunku filozofii i teologii. Przeciw Molinie wystpi dominikanin Dominik Bannez (1528-1604). Intencj Moliny bya obrona filozofii, przekonanie, e na jej terenie drog rozumowania mona zagadnienie rozwiza. Bannez natomiast skonny by wyrzec si filozofii, oszacowa si na terenie teologii. Nie byo dla naprawd wiedzy, dowodu, zrozumienia, wszystko koczyo si po prostu na stwierdzeniu, e taka jest wola Boa. Cenzura duchowna nie widziaa przeszkd do dania aprobaty dzieu Moliny, zakon jezuitw go popar. Ale Bannez, gorcy i nieustpliwy, nie godzcy si na kompromisy, przekonany, e Molina i jezuici gubi Koci, rozpocz z nimi walk. Napicie byo takie, i lkano si schizmy. Jezuici byli oskarani, e popieraj bd Pelagiusza, a dominikanie - e Kalwina. Spr wzi w swe rce sam papie Klemens VIII i do rozstrzygnicia go powoa specjaln Con-gregatio de ailxiliis. Obradowaa ona 9 lat (15981607), koca obrad nie doy ani Molina, ani Bannez, ani Klemens VIII. Wreszcie Pawe V orzek, e nie ma potrzeby kocielnego rozstrzygnicia sporu, bo ani jedna, ani druga strona nie popenia bdu. YCIE SUAREZA. Franciszek Suarez (1548-1617), urodzony w Grenadzie, studiowa najpierw prawo w Salamance, potem wstpi do zakonu jezuitw i w nim powici si teologii i filozofii. Czynny by w rnych miastach i kolegiach, ostatnim i najduszym jego etapem bya Coimbra. Wedle zgodnych wiadectw by czowiekiem wielkiej witobliwoci i surowoci ycia. By niezwykym erudyt i bardzo podnym pisarzem. Gwnym jego dzieem s 22

Disputationes metaphysicae z 1597 r. W formie i treci trzyma si scholastyki, a zwaszcza Tomasza z Akwinu, ktrego najwyej ceni, ale trzyma si go bardzo swobodnie. POGLDY. 1. CZNO ZE SCHOLASTYK. Suarez y w okresie opozycji przeciw filozofii wiekw rednich, ale sam nalea do filozofw konserwatywnych: by chrzecijaski, scholastyczny, tomistyczny. Scholastykiem by nie tylko przez metod wykadu i dobr poj, ale przede wszystkim przez to, e filozofii nie traktowa autonomicznie, lecz ksztatowa j tak, by bya zgodna z religi, objawieniem, wiar. Twierdzi, i najwaniejsze jest, by bya chrzecijaska, i e te pogldy musz w niej mie pierwszestwo, ktre su religii i pobonoci. Zachowa tradycyjne zagadnienia scholastyki i jej pojcia. Dla niego, jak dla wszystkich scholastykw, najwaniejsze byo przeciwstawienie bytu skoczonego i nieskoczonego, stworzonego i niestworzonego, ens ab alio i en a se. Nadal naczelnym zadaniem filozofii byo dla wykazanie, e istnieje byt nieskoczony, boski: e jeeli byt skoczony jest rozumny i ma sw doskonao, to dlatego, e rdo swe ma w bycie nieskoczonym, w Bogu, e acuch przyczyn i celw nie moe cign si w nim w nieskoczono, a przeto musi istnie pierwsza przyczyna i ostateczny cel, a wic - Bg. W tym wszystkim by zgodny z tradycj filozofii chrzecijaskiej, redniowiecznej, scholastycznej; a chcia te pozosta w linii Tomasza. 2. ODCHYLENIA OD SCHOLASTYKI. Jednake by ju mylicielem innej ery i robi zaoenia, ktre w konsekwencjach swych musiay da odchylenia od scholastyki, a w kadym razie od klasycznej scholastyki Tomasza. Charakterystyczne jest, e z 24 tez, ktre ostatecznie w 1914 r. Kongregacja Studiw uznaa za najistotniejsze dla tomizmu, Suarez uznawa jedynie pi, waciwie tylko te, ktre odnosiy si do psychologii. Mia za inn teori poznania, kosmologi, teologi, przede wszystkim za jego ontologia, najoglniejsza koncepcja bytu, bya inna. Przyczynami tych odchyle byy waciwe nowym czasom potrzeby: z jednej strony potrzeba prostoty pojciowej, a z drugiej - oparcia poj na danych empirycznych, zwizania myli z dowiadczeniem. One to odsuway go od konstrukcji i spekulacji scholastycznych. I nie chcia wiza chrzecijastwa z doktryn filozoficzn, ktra na progu XVII wieku bya niepopularna: chcia filozofi chrzecijask uksztatowa tak, by odpowiadaa epoce. Podstawowym jego zaoeniem, ktre odpowiadao wymaganiom prostoty, jasnoci, empirycznoci, byo: i nie ma i by nie moe innych bytw ni poszczeglne, jednostkowe, konkretne, indywidualne (singularia). Temu zaoeniu ontologicznemu odpowiadao te epistemologiczne, wypowiedziane ju poprzednio przez Molin: e rozum pierwotnie ujmuje tylko te jednostkowe byty (intellectus singularium), a ogy tylko wtrnie. Byo to odwrceniem pogldu epistemologicznego tomistw, uznajcych za pierwotny wanie intellectus universalium. Ten pogld Suareza mona nazwa syngularyzmem ontologicznym i epistemologicznym. Wypyway ze daleko sigajce konsekwencje, l. Odpadao scholastyczne pytanie, skd rzeczy czerpi sw indywidualno: czy j im nadaje forma, czy materia? Cokolwiek istnieje, jest samo przez si indywidualne; nic mu indywidualnoci nadawa nie potrzebuje i nie moe, bo j samo od pocztku posiada. Pytanie, ktre tyle sporw w redniowieczu wywoao, byo bdnie postawione. 2. Odpaday scholastyczne usiowania, by ten jednostkowy byt rozoy na prostsze skadniki, np. na istot i istnienie, formea materi, akt i potencj. Bo, aby istnie realnie, skadniki te musiayby by same jednostkowymi bytami. Oczywicie, mona takie rozrnienie robi, i Suarez sam je robi, ale trzeba je rozumie nie jako realne skadniki przedmiotw, lecz jako operacje umysu (distinctiones rationis). 3. Odpadao w szczeglnoci oddzielenie istoty rzeczy od ich istnienia i traktowanie ich jako realnych skadnikw bytu. Dla tomizmu byo to rozrnienie wane, bo na jego podstawie ujmowa pojciowo rnic midzy bytem skoczonym a nieskoczonym, stworzeniem i Bogiem: mianowicie w Bogu istnienie jest od istoty nie oddzielne, istota implikuje istnienie, w stworzeniu za nie implikuje; wic tylko Bg jest bytem koniecznym i niezalenym, a stworzenie przypadkowym i zalenym: aby istniao, potrzeba zewntrznego czynnika, ktry je do istnienia powoa. Suarez odrzuci to rozumowanie, jako nie majc podstawy konstrukcj pojciow. 4. Odpadao z podobnych wzgldw fundamentalne dla arystotelizmu i tomizmu oddzielenie aktu i potencji, bytu rzeczywistego i potencjalnego. Dla Tomasza byo wane, bo przy jego pomocy ujmowa pojciowo rnic midzy duchem a materi: duch jest czystym aktem, czyst rzeczywistoci, materia za jest tylko potencjalna. Suarez za sdzi, e byt potencjalny w ogle nie jest bytem: co nie istnieje 23

aktualnie, w ogle nie istnieje. Na rozrnieniu aktu i potencji Tomasz opiera te swj podstawowy dowd istnienia Boga: Suarez musia dowd taki odrzuci. 5. Zmianie ulego pojcie materii. Dla Tomasza bya bytem tylko potencjalnym; dla Suareza, ktry bytu potencjalnego nie uznawa - aktualnym. Dla Tomasza bya tylko skadnikiem bytu, dla Suareza za moga istnie sama, bez formy. 6. Zmianie ulega rwnie nauka o Bogu. Suarez inaczej dowodzi Jego istnienia, inaczej wywodzi Jego wasnoci. W ujciu Suareza nastpio zblienie natury Boskiej i stworzonej. Dla Tomasza natura stworzona bya zoona (z istoty i istnienia, z aktu i potencji), a tylko Boska bya prosta; dla Suareza za wszelki byt by prosty. Odrbnoci Boga szuka wic w czym innym: w jego samoistnoci (aseitas) i nieskoczonoci. Nie chcia te uzna, by potga twrcza dzielia stwrc od stworzenia, bo przez sw wszechmoc stwrca moe jej udzieli stworzeniu - czemu tomizm zaprzecza. 7. Wzgldnie najmniej Suarez odbiega od Tomasza w psychologii. Ale i tu koncepcja jego wypada prociej: odrzuci rozrnienie rozumu czynnego i biernego. Odszed te od intelektualizmu Tomasza: wola, tak twierdzi, jeli ma by wolna, nie moe w sposb konieczny poda za rozumem. Suarez odbieg od tomizmu daleko, cho si za tomist podawa. Charakter licznych jego odchyle jest wyrany: chcia unika hipostaz i konstrukcji nie opartych na dowiadczeniu, nie uznawa bytu innego ni konkretny, jednostkowy. Nie by nominalist, ale intencje mia do nominalistw podobne: by tomist na granicy nominalizmu. W kierunku syngularyzmu ju Tomasz odszed by od Augustyna, a teraz Suarez w tym samym kierunku odszed znw od Tomasza. Rzecz szczeglna: Suarez przestrzega jednoci pojcia bytu, a tymczasem skoczy na dualizmie. Pojcia istoty i istnienia, potencji i aktu, materii i formy w systemie scholastycznym stanowiy cznik midzy wiatem duchowym i materialnym. Gdy ich zabrako, u Suareza wiat rozpad si na duchowy i materialny, midzy ktrymi nie byo cznoci. Tomasz unika tego dualizmu, ktry zreszt wystpi nie tylko u Suareza, ale te z ca si u Kartezjusza; pod znakiem dualizmu zacza si filozofia nowoytna. ZESTAWIENIE. Suarez w scholastyce reprezentowa postaw najbardziej postpow, gotw vetera novis augere. Chcia da jej posta nie odstrczajc epoki, ktra wydaa Kartezjusza, a w kocu i Locke'a. Chcia utrzyma stanowisko Tomasza, uczyniwszy je prostszym i janiejszym. Podstawowym jego zaoeniem by syngularyzm, epistemologiczny i ontologiczny. Ale proste to zaoenie swymi konsekwencjami rujnowao system scholastyczny, ktry miao podtrzyma: likwidowao oddzielenie istoty i istnienia, potencji i aktu, zmieniao pojcie materii, kwestionowao dowody istnienia Boga. Z punktu widzenia prostoty poj i jako teoria empirycznego wiata filozofia Suareza miaa wyszo nad klasyczn scholastyk. Ale chciaa obejmowa take wiat transcendentny: i tu zawodzia. Suarez musia j przeto uzupenia twierdzeniami czerpanymi z innych zaoe i ostatecznie staa si skomplikowana i niejednolita. Nic dziwnego, e gdy w XIX w. przyszo odrodzenie scholastyki, to w tej postaci, jak da jej Tomasz, a nie w poprawionej przez Suareza. DZIAANIE. W perspektywie wiekw Suarez zeszed na drugi plan, ale w jego epoce byo inaczej, wwczas sta na planie pierwszym. W XVII wieku nazwano go nie tylko gow wczesnych scholastykw (caput huius saeculi in scholasticis), ale ksiciem i papieem wszystkich w ogle metafizykw" (omnium metaphysicorum princeps ac papa). Nazw t da mu w dodatku uczony z innego, protestanckiego obozu. Nawet myliciel tak mao scholastyczny, jak Grocjusz, sdzi, e w subtelnoci mylenia trudno byo jakiemukolwiek teologowi czy filozofowi rwna si z Suarezem. Dzieo jego weszo do kolegiw i uniwersytetw jako podstawa studiw filozoficznych, uczono si ze filozofii i ju przez to wpyw jego by ogromny. Posugiwano si nim, i to dugo, take w uniwersytetach protestanckich. Dyskutowa z nim kanclerz Bacon, z uznaniem odzywa si o nim Berkeley. Korzysta ze Kartezjusz, a Leibniz pisze, e majc lat 16 czyta go jak romans". Dualizm Kartezjusza i jego pojcie materii miay poprzednika w Suarezie, a tak samo dynamizm Leibniza. Odnawiajca si w XVII w. scholastyka stanowia prd szeroki i obejmowaa rne odmiany. Szkoa jezuicka, w ktrej Suarez by najznakomitszym mylicielem, zajmowaa wwczas pierwsze miejsce. Ale byli wrd scholastykw take czyci tomici, zwaszcza wrd dominikanw i benedyktynw, i w niektrych wieckich uniwersytetach, jak np. Lowanium. Byli rwnie augustynici (wrd kapucynw), skotyci, zwolennicy Bonawentury.

24

Mimo dzielce ich rnice, scholastycy wszystkich tych odcieni stanowili jeden obz przeciwstawiajcy si nowym ideom. Jednak byy to idee przyszoci i myliciele katoliccy zaczli przechodzi do obozu Kartezjusza, Malebranche'a czy Leibniza. Jezuici na og pozostali wierni swemu Suarezowi: Nie wszyscy wprawdzie: np. o. Andre, zasuony dla estetyki, poszed za Malebranche'em, o. Boscovich za Leibnizem, o. Buffier czy Kartezjusza z Lockiem. Ale a do XIX w. Suarez panowa w Zakonie. Dopiero w kocu tego wieku odnowienie filozofii w. Tomasza i postulat stworzenia opartej na nim jednolitej filozofii katolickiej spowodowa, e zakon jezuitw od Suareza wrci do Tomasza. Stao si tak po encyklice Leona XIII z 1879 r. oraz Motuproprio Piusa X z 1914 r., wynoszcym filozofi Tomasza nad wszystkie inne. Benedykt XIV uzna Suareza za powag ju tylko w dziedzinie filozofii prawa.

POLSKA FILOZOFIA ODRODZENIA

1. HUMANIZM wczenie, ju koo poowy XV w., zawita do Polski. Humanist, renesansowym czowiekiem czystej krwi by Grzegorz z Sanoka (1403-1477), magister i profesor krakowski, pniej arcybiskup lwowski. Wrg abstrakcyjnych, scholastycznych docieka, ktre mia za marzenia na jawie", za fantazj, nie wiedz, wzywa do pracy bardziej realnej, do nauk specjalnych, zwaszcza przyrodniczych, empirycznych, dla spoeczestwa uytecznych. Mniema, e prawda jest jasna i prosta, i e przeto do jej poznania zbdne s skomplikowane reguy i zasady scholastyczne. Wzywa do studiowania oryginalnych tekstw autorw, przestrzega przed scholastycznym pitrzeniem komentarzy. Nie by zawodowym filozofem; pogldw swych nie spisywa, znane s jedynie z yciorysu Grzegorza napisanego przez Kallimacha. O ile mona sdzi, nie byy to pogldy filozoficznie oryginalne ani pogbione, ale byy typowe dla renesansowego sposobu mylenia, a godne uwagi ju choby tylko ze wzgldu na to, e tak wczenie zostay wypowiedziane. Idee, ktrym patronowa ten dostojnik kocielny, rozpowszechnia w Krakowie jego nadworny uczony, potem biograf, Woch, Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem (1437-1496). Obaj przyczynili si do tego, e humanizm wczenie znalaz dostp do Polski. 2. Charakterystyczn cech pewnego odamu renesansowej filozofii byy dnoci POPULARYZATORSKIE. Umiano do tego uytku dostosowa nawet filozofi Arystotelesa, ktra w staroytnoci i redniowieczu bya typow doktryn uczonych. Na tym polu by czynny najwybitniejszy filozof, jakiego wydaa renesansowa Polska: by to Sebastian Petrycy z Pilzna (1554 -1627), student krakowski i padewski, doktor medycyny i profesor jej w Krakowie, synny swego czasu lekarz, ale pamitny przede wszystkim jako filozof. Pogldy filozoficzne przedstawi w postaci komentarzy do pism praktycznych Arystotelesa, Etyki, Polityki i Ekonomiki; ale idee Arystotelesa i dawniejszych jego komentatorw przetworzy, spolszczy, dostosowa do potrzeb swego czasu i kraju. W duchu nowych czasw jego teoria poznania kada nacisk na dowiadczenie i indukcj, jego psychologia na uczucie i wol, jego polityka gosia idee demokratyczne; orodkiem jego myli bya filozofia praktyczna, etyka oraz polityka. To zainteresowanie zagadnieniami praktycznymi i zachowanie cznoci midzy teori filozoficzn a potrzebami ycia narodowego stanowio rys Petrycego, ktry by mu wsplny z wybitnymi mylicielami polskimi pniejszych epok. Komentarze Petrycego stanowiy uzupenienie dokonanego przeze w latach 1601 -1618 przekadu owych trzech dzie praktycznych Arystotelesa; nie by pierwszym w Polsce tumaczem Arystotelesa (Andrzej Glaber z Kobylina przeoy tzw. Problematy ju w 1535 r.), ale dokona tej pracy w sposb mistrzowski. I dokona w czasie, gdy przekady na jzyki nowoczesne byy jeszcze rzadkoci. Petrycy, piszc po polsku, torowa drogi polskiej mowie filozoficznej; przeze polska terminologia wytworzya si niewiele pniej ni francuska i woska; by to znakomity pocztek, zaniedbany wszelako w wieku XVII i XVIII. 3. Polska wydaa wybitnych przedstawicieli innego jeszcze prdu, ktry oddziela Renesans od scholastyki: nowego STOICYZMU. Nalea do niego najpierw Jakub Grski (ok. 1525-1583), autor synnej Dialektyki, ogoszonej w 1563 r., a take licznych dzie treci gramatycznej, retorycznej, teologicznej, spoecznej. Ten magister, a potem profesor krakowski by mem uczonym, dajcym w swej Dialektyce dowody rozlegej znajomoci nowych prdw i autorw, ale te wicej erudyt ni samodzielnym mylicielem; by skonny do eklektyzmu, usiowa uzgodni stoikw ze Stagiryt. 25

Pniejszym, znakomitszym, czystszym przedstawicielem stoicyzmu w Polsce by Adam Burski (ok. 1560-1611), autor Dialectica Ciceronis z 1604 r., miao goszcy stoicki sensualizm i empiryzm i - przed Baconem - nawoujcy do stosowania metody indukcyjnej. Stawia sobie te same cele, co synny na Zachodzie odnowiciel stoicyzmu, Lipsius. Sam Lipsius wysoko ceni dziaalno swego polskiego towarzysza broni. Osoba Burskiego wie si z now szko wysz, ktra powstaa w kocu XVI w.: z ufundowan przez Jana Zamoyskiego Akademi w Zamociu. Na wezwanie Zamoyskiego Burski, ktry by pierwotnie rektorem Liceum Lwowskiego i profesorem Uniwersytetu Krakowskiego, zosta w 1596 r. w Zamociu profesorem filozofii moralnej i na tym stanowisku pozosta do koca ycia. 4. W epoce Odrodzenia rozwijaa si w Polsce nie tylko oglna filozofia, ale i NAUKI SPECJALNE. By to naturalny wynik rozkwitu nauk przyrodniczych na schyku redniowiecza w Krakowie. Nieporwnanie za najwietniejszym owocem tego rozkwitu by - Mikoaj Kopernik (1473-1543). W Krakowie, gdzie studiowa w latach 1491-1495, nauczy si patrze krytycznie na dotychczasowe teorie astronomiczne i zosta pobudzony do bada, ktre dalej prowadzi we Woszech i u siebie na Warmii. By nie tylko przyrodnikiem, by - filozofem. Natchnienie do swego odkrycia czerpa z filozofii; pobudziy go teksty staroytnych filozofw: przez Marsilia Ficina pozna si z filozofi Platona i pitagorejczykw i gboko si ni przej; przez pisma Cycerona i Plutarcha dowiedzia si o pitagorejczyku Hiketasie, o Heraklidesie i Ekfantosie, ktrzy wypowiedzieli si za ruchem Ziemi. (Natomiast o Arystarchu, ktry najbardziej zbliy si do Kopernikaskiej koncepcji, Kopernik ani jego wspczeni jeszcze nie wiedzieli). Co wicej, samym Kopernikiem w jego rozumowaniach kieroway wzgldy natury filozoficznej. Do tezy swej heliocentrycznej doszed (jak pisa ju w swej modzieczej rozprawie) ratione postea equidem sensu; nie obserwacja, lecz znalezienie sprzecznoci logicznej w systemie Ptolemeusza byo dla punktem wyjcia w rozumowaniach, ktre doprowadziy do nowej astronomii. Tote dzieo swe, w licie dedykacyjnym do papiea Pawa III, poddawa pod sd filozofw". Ale te wzajem jego teoria astronomiczna przeobrazia pogld na budow wszechwiata, na stanowisko w nim Ziemi i czowieka, i przez to osigna ogromne filozoficzne znaczenie. 5. Wszechstronnie tedy rozwijaa si w Polsce myl renesansowa; ale i scholastyka nie utracia bya w niej jeszcze swej ywotnoci; przeciwnie, zaszczepiona tu pno, bya jeszcze w XV, a nawet w XVI w. w peni modych si. Zmaganie si humanizmu ze scholastyk w gwnym orodku nauki polskiej, w Uniwersytecie Krakowskim, skoczyo si nawet zwycistwem scholastyki. Byo to ze szkod dla samej wszechnicy: uparszy si przy stanowisku, ktrego rozwj by ju skoczony, sama zatrzymaa si w rozwoju. Humanizm renesansowy, nie dopuszczony do Uniwersytetu, znalaz ujcie poza nim. I wyrazi si przede wszystkim w TEORIACH POLITYCZNYCH. W nich Polska przodowaa; renesansowi filozofowie polityczni wystpili w Polsce wczeniej, a poniekd mielej, ni we Woszech, Francji czy Anglii. Jan Ostrorg (1431-1501), autor Monumentum pro reipublicae ordinatione (ok. 1477), goszcy reform pastwa w duchu nowoytnym, by o cae pokolenie starszy od Machiavellego. Midzy pisarzami politycznymi XVI stulecia poczesne miejsce zajmowali Stanisaw Orzechowski (1513-1566) i ukasz Grnicki (1527-1603), ktry wedle zachodnich renesansowych wzorw opisa polskiego dworzanina. Przede wszystkim wrd polskich pisarzy tego wieku wyrni si Andrzej Frycz Modrzewski (15031572) sw nowoytn, postpow myl, domagajc si dla wszystkich wolnoci wobec prawa, odpowiedzialnoci rzdu i monarchy wobec narodu, a take opieki spoecznej dla sabych i upoledzonych.

ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII RENESANSOWEJ

Zakres zagadnie zmieni si znacznie od wiekw rednich; min czas wszech obejmujcych sum", ich zagadnienia rozdzieliy si midzy filozofw uprawiajcych rozmaite dziay. Bruno filozof przyrody, Grocjusz filozof prawa, Cherbury filozof religii, Bacon metodolog, Ramus logik, Montaigne biotechnik, Lipsius filolog - mieli wicej wasnych ni wsplnych zagadnie, cho nawet mieli, kady w swojej dziedzinie, pokrewne denia. Nie tylko nastpi podzia zagadnie filozoficznych; dokonao si rwnie przesunicie punktu cikoci na inne grupy zagadnie. Odrodzenie wysuno na pierwszy plan wanie te dyscypliny filozoficzne, ktre w redniowieczu byy uprawiane mniej od innych. Z nauki o 26

bycie zajmowano si teraz najwicej filozofi przyrody, z nauki o poznaniu - metodologi, z nauk praktycznych - filozofi prawa i pastwa oraz biotechnik. Zagadnienia filozofii przyrody zajy naczelne miejsce, gdy zainteresowania ze wiata nadprzyrodzonego przeniosy si na przyrodzony. - Zagadnienia metodologiczne wysuny si na czoo w epoce, ktra zerwaa z tradycj i chciaa budowa nauk na nowej (empirycznej) podstawie i z nowym celem (osignicia dziki nauce wszelkich dbr, bogactwa, zdrowia, siy). - Zagadnienie biotechniczne, jak najmdrzej pokierowa yciem, nie obciao w redniowieczu filozofw, gdy odpowiadano na nie wedug przepisw kocielnych; gdy za Odrodzenie chciao autonomicznie na nie odpowiedzie, zagadnienie to wrcio do filozofw. - Epoka, w ktrej powstay nowe pastwa narodowe, z natury rzeczy musiaa bada podstawy pastwa i prawa i wcigna do tej pracy nie tylko politykw i prawnikw, ale i filozofw. - Poza tym jeszcze studia nad antykiem spowodoway, e przed filozofi Odrodzenia stany zagadnienia historyczno--interpretacyjne. -Natomiast, rzecz szczeglna: epoka Odrodzenia, dla ktrej adna bodaj idea nie bya tak istotna, jak idea pikna i sztuki, nie wydaa estetyki. Wydaa, gwnie we Woszech, teori sztuki, zwaszcza architektury i poezji, ale ta miaa charakter techniczny, zupenie nie filozoficzny. Rozwijaa si filozofia, rozwijaa take sztuka, ale kada oddzielnie. Filozofia - tak samo jak w wiekach rednich - nie obejmowaa jeszcze zagadnie estetycznych. Tendencj ogln problematyki Odrodzenia byo uproszczenie zagadnie scholastycznych i usunicie tych z nich, ktre byy tylko sowne. Wyrazi tendencj t Montaigne, piszc w ostatnim rozdziale swych Essays: Nasze spory s czysto jzykowe: pytam si, co to jest natura, rozkosz, koo i przemiana? Zagadnienie czysto sowne i paci si te sowami. Kamie to ciao; ale kto by przyciska dalej: a ciao co? - substancja; a substancja co ?, i tak kolejno, zapdziby wreszcie rozmwc do koca jego dykcjonarza. Zastpuje si jedno sowo drugim, i czsto bardziej nieznanym, i lepiej wiem, co to czowiek, nieli co zwierz, albo miertelne, albo rozumne. Aby zaspokoi jedn wtpliwo, daj mi ich trzy". POJCIA I TERMINY I tu Odrodzenie buntowao si przeciw scholastyce; jednake niewiele dao wasnego i w zasadniczych rzeczach korzystao z zasobw redniowiecznych. Obraz tego daje sownik filozoficzny Gocleniusza Lexikon philosophicum, wydany w 1613 roku. - Nowoytna terminologia filozoficzna zacza ustala si dopiero w XVII w. Natomiast ju wczeniej, w okresie Odrodzenia, acina przestaa by wycznym jzykiem filozoficznym. CHRONOLOGIA Epoka Odrodzenia trwaa okoo dwch stuleci. Do pierwszego pokolenia filozofw, ktre w latach 1430 - 1450 byo w peni dziaalnoci, naleeli pierwsi renesansowi platonici, jak G. Plethon i Bessarion, oraz arystotelicy bizantyjscy, ktrzy bronili na Zachodzie swego mistrza, Teodor Gaza i Jerzy z Trapezuntu; nalea te do tego pokolenia Mikoaj Kuzaczyk, w ktrego filozofii redniowiecze zmagao si jeszcze z Renesansem. Przejcie antykiem stanowio rys dominujcy tego pokolenia, podobnie jak i dwch nastpnych: drugiego, ktre wydao Ficina, i trzeciego, kwitncego przed samym kocem stulecia, ktre wydao Leonarda da Vinci, platoczyka Pica delia Mirandol, najsynniejszych arystotelikw z Pomponazzim na czele, a poza tym jeszcze Machiavellego i pocztki renesansowej filozofii pastwa. Te trzy pokolenia XV wieku byy prawie wycznie woskie; na Pnocy panowaa przewanie jeszcze nawczas scholastyka. Polska bya tylko wyjtkiem: w niej Grzegorz z Sanoka nalea do pierwszej generacji Odrodzenia, Jan Ostrorg do drugiej, Kopernik do trzeciej. Gwatowne rozpowszechnienie myli renesansowej nastpio w XVI w., od czwartego pokolenia renesansowych mylicieli, ktre wystpio mniej wicej w sto lat po pierwszym. Byo bujne i wane dla rozwoju, podobnie jak pierwsze. Naleeli do we Woszech filozofowie przyrody, wystpujcy ju z samodzielnymi aspiracjami: Cardano i Telesio. A poza Wochami: humanista Vives w Hiszpanii, w Anglii filozof-socjolog Tomasz Morus, w Polsce - Grski i Frycz Modrzewski, w Niemczech okultysta Paracelsus i mistyk Sebastian Franek; zarazem byo to pokolenie Reformacji, Lutra, Kalwina i filozoficznie najbardziej wpywowego Melanchtona. Nowa, mocna fala twrczoci filozoficznej przysza w drugiej poowie wieku, okoo 1580 wydaa swe dziea; bya to generacja francuskich sceptykw, Montaigne'a, Charrona, Sancheza, ale take Lipsiusa, odnowiciela stoickiej filozofii, Suareza, odnowiciela scholastyki, i - Bruna. Do niej w Polsce naleeli Petrycy i Burski. Wreszcie wystpia ostatnia generacja: Campanella, Boehme, Fr. Bacon, Herbert z 27

Cher-bury, Grocjusz - wybitni myliciele, bogaci dwuwiekowym dorobkiem Renesansu, dziaajcy ju po 1600 r., na progu nowej ery. Do tej samej generacji nalea Franciszek Salezy. WYDARZENIA WSPCZESNE Przemiana filozofii w dobie Odrodzenia bya objawem powszechnej przemiany w sposobie ycia i mylenia, objawem koca redniowiecza. Wieki, w ktrych si dokonaa, obfitoway take w polityce w zdarzenia wielkiej miary: w 1453 r. nastpio zdobycie Konstantynopola przez Turkw, w 1480 uwolnienie Rosji spod panowania Mongow, a w 1492 zdobycie Grenady i uwolnienie Hiszpanii od Maurw. Wiek XV by wiekiem renesansowych Medyceuszw we Florencji, podczas gdy na pnoc od Alp stosunki polityczne i kulturalne byy jeszcze redniowieczne, w Anglii a do 1485 toczya si wojna Biaej i Czerwonej Ry. Dopiero w XVI w. nowe formy ycia opanoway Europ, nastpi okres wietnoci papieskiego Rzymu i wielkoci habsburskich cesarzy, olbrzymiego pastwa Karola V, a w Polsce zoty wiek" Jagiellonw. Na ten wiek przypadaj pamitne panowania Franciszka I i Henryka IV we Francji, Henryka VIII i Elbiety w Anglii, najwysza potga, a potem zmierzch wielkoci Hiszpanii. W dziejach religii najwiksza przemiana: nastpi okres Reformacji. W 1417 skoczya si Wielka Schizma. Ale w tym samym czasie rozpocz si ruch husycki: w 1415 Hus zosta spalony na stosie. Wprowadzenie Inkwizycji nastpio w 1478. Spalenie Savonaroli w 1498. Tezy witenberskie ogoszone zostay w 1517, Biblia Lutra w 1522. mier Zwingliego i powstanie Kocioa anglikaskiego: 1531. Kalwin w Genewie i Knox w Szkocji: 1541. Spalenie Serveta w Genewie: 1556. Noc w. Bartomieja: 1572. Rozkwit arianizmu w Polsce: okoo 1570. W 1598 ogoszony zosta edykt nantejski, zabezpieczajcy we Francji innowiercom wolno wyznania, ale jeszcze w 1600 Giordano Bruno zosta spalony w Rzymie. Wszake wiek XV by nie tylko okresem Reformacji i walki z ni, ale take wiekiem Joanny d'Arc (1429), Naladowania Chrystusa, jednego z arcydzie literatury religijnej (1441). A wiek XVI by tym stuleciem, w ktrym powsta zakon jezuitw (1540) i w ktrym odby si sobr trydencki (od 1545). W okresie tym sztuka growaa nad filozofi. Dokonao si wtedy przejcie od gotyku do renesansu, rwnolege z przejciem od scholastyki do humanizmu. By to czas przede wszystkim renesansu woskiego; Quattrocento wydao wczesn, niemia jeszcze sztuk Botticellego w malarstwie, Donatella w rzebie, Cinguecento za - dojrza sztuk klasyczn: Bramantego i Palladia, Leonarda i Michaa Anioa, Rafaela i Tycjana. Tymczasem na pnoc od Alp w XV w. jeszcze si nadal rozwijaa sztuka redniowieczna, powstaway gotyckie katedry, rzebi Wit Stwosz, i dopiero w cigu nastpnego stulecia przenikny i tam nowe motywy renesansowe. Zanim za jeszcze niektre kraje pnocne przeszy od gotyku do renesansu, Wochy opuszczay ju renesans na rzecz nowego stylu: baroku, Barokowy koci Gesii w Rzymie wzniesiony zosta w 1565 - 1584, a Tintoretto, ktry zmar w 1599 r., by ju malarzem bardziej barokowym ni renesansowym. W literaturze wiek XVI wyda zarwno ywioow twrczo Rabelais'go i Reja, jak mistern Ron-sarda i Kochanowskiego. Odkry geograficznych stulecia te dokonay wicej ni jakakolwiek inna epoka: 1487 okrenie Przyldka Dobrej Nadziei, 1492 odkrycie Ameryki, 1498 znalezienie drogi do Indii Wschodnich, 1521 zdobycie Meksyku, 1522 ukoczenie pierwszej podry dokoa Ziemi, 1532 zdobycie Peru. Podstawowy wynalazek - druk - dokonany zosta koo 1450 r. Pierwsze obserwatorium zostao zorganizowane w 1471, pierwsza poczta w 1505, globus Behaina jest z 1490, atlas Mercatora z 1569, kalendarz gregoriaski wprowadzony zosta w 1582, termometr skonstruowa Galileusz w 1597. Dzieo Kopernika De revolutionibus orbium coelestiiim, najwiksze zdarzenie naukowe epoki, byo ogoszone w 1543. Servet odkry krenie krwi w 1540, Stevin - teori paszczyzny pochyej i paradoks hydrostatyczny w 1586. Nie mniej era ta zawaya w dziejach filozofii: bya er wielkiego humanisty Erazma z Rotterdamu, wielkich latynistw, jak L. Valla we Woszech, wielkich hellenistw, jak G. Bud i. J C. Scaliger we Francji, i poetw aciskich w Polsce. KWESTIE SPORNE Od Renesansu zaczyna si czas drukowanych ksiek i odtd historyk posiada peniejszy materia; niemniej niewyrobienie pojciowe i poetycka mglisto wielu koncepcji Renesansu daje pole do rnej interpretacji doktryn owego czasu; jako przykad mona przytoczy, e zarwno w filozofii Kuzaczyka, jak i Bruna nie jest jasny ich stosunek do panteizmu.

28

DRUGI OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ (OKRES SYSTEMW NOWOYTNYCH, WIEK XVII)

1. OKRES WIELKICH SYSTEMW. Po nieskrystalizowanym filozoficznie Odrodzeniu dopiero w wieku XVII filozofia nowoytna uwiadomia sobie w peni cele i opanowaa rodki. Podja teraz prac pozytywn, podczas gdy Odrodzenie wyadowywao si przewanie w polemice z przeszoci. Bdc bardziej samodzieln od Odrodzenia, bya jednoczenie bardziej ode zwizana z tradycj: stosowaa nowe metody i osigna nowe wyniki, ale zostaa przy dawnych zagadnieniach. Stawiaa, mianowicie, wielkie zagadnienia metafizyczne, te same, ktrymi przejte byo redniowiecze. Usiowaa obj w jednym systemie filozoficznym zarwno przyrod, jak Boga. Ten stan rzeczy by zrozumiay w okresie przeciwreformacji; ale jeden czowiek, mianowicie Kartezjusz, najwicej przyczyni si do tego, e filozofia w XVII w. taki wanie wzia obrt, e podja program maksymalny i z aspiracjami naukowymi poczya metafizyczne. I wiek XVII sta si okresem wielkich systemw, sta si dla nowoytnej myli tym, czym IV w. przed Chr. dla staroytnoci, a XIII w. dla redniowiecza. 2. GRANICE OKRESU. Pierwsza generacja XVII wieku filozofowaa jeszcze w duchu Odrodzenia; dopiero Kartezjusz i Galileusz wystpili z nowymi ideami filozoficznymi i naukowymi, a zaraz potem cay zastp innych mylicieli. Jak wszystkie okresy o wielkich aspiracjach, i ten trwa niedugo; koniec jego nastpi, gdy przyszo pokolenie, ktre na miejsce programu maksymalnego wysuno ostrony program empirystyczny. Stao si to jeszcze przed kocem stulecia: za granic uwaa naley rok 1690, dat ukazania si gwnego dziea Locke'a. Typ filozofii wytworzony w XVII w. ustpi zreszt nie od razu: Leibniz, wielki jego przedstawiciel, przey Locke'a, przedstawiciela okresu nastpnego. Filozofia XVII w. rozwijaa si najbujniej we Francji, w Niderlandach i w Anglii. Wochy, ktre podczas Odrodzenia przodoway w filozofii, wyczerpay sw twrczo i zeszy na drugi plan. W Hiszpanii na wiek ten przypada regeneracja scholastyki katolickiej, a w Niemczech - panowanie scholastyki protestanckiej. Podczas gdy obie te scholastyki rozwijay si w uniwersytetach, nowe prdy stulecia powstay poza szko i klerem, byy zainicjowane przez ludzi wieckich i prywatnie zajmujcych si nauk. 3. WASNOCI FILOZOFII xvii WIEKU. Aspiracje siedemnastowiecznej filozofii byy przede wszystkim teoretyczne: teoretyczny dzia mia w niej przewag nad praktycznym. Czerpaa ona swe zagadnienia z nauk, zwaszcza z nauk najcilejszych: matematyki i matematycznego przyrodoznawstwa. Przyrodnicy tego wieku - jak Galileusz, Boyle, Newton - wydatnie przyczynili si do rozwoju nie tylko przyrodoznawstwa, ale i filozofii; a w osobach Kartezjusza, Pascala, Leibniza filozofia zawieraa uni osobow z matematyk i fizyk. Do najoglniejszych cech tego bogatego filozoficznie okresu naleay: a) Nacisk na epistemologiczne podoe doktryn. Oryginalno doktryn XVII w. leaa mniej w ich metafizycznej treci, a wicej w epistemologicznym uzasadnieniu. Typowe dla XVII w. byo takie poczenie: solidna epistemologiczna podstawa, a nad tym miaa i lotna metafizyczna nadbudowa; tak byo u Kartezjusza, jeszcze wicej u Malebranche'a i Leibniza, tak nawet u Newtona, b) To podoe epistemologiczne byo racjonalistyczne: wiek XVII by klasycznym wiekiem racjonalizmu. Racjonalizm jego mia zreszt bardzo rozmaite postacie: od skrajnie naturalistycznego a do supranaturalistycznego w stylu w. Augustyna. 4. NAJWANIEJSZE STANOWISKA tego stulecia byy: A) Stanowiska odziedziczone: 1. Scholastyka, pucizna redniowieczna, odnowiona zostaa zwaszcza w Hiszpanii; od Suareza gwny orodek miaa w uniwersytecie w Coimbrze. Wszake i w innych krajach, dziki Towarzystwu Jezusowemu, oywia si na nowo i panowaa nadal w szkoach. 2. Platonizm, bdcy znw pucizn Odrodzenia, o spekulatywnym, neoplatoskim, a zarazem chrystianizujcym zabarwieniu, rozwija si teraz gwnie w Anglii: orodkiem jego by Cambridge, a najwybitniejszymi przedstawicielami Henry Mor i Ralph Cudworth. B) Stanowiska nowe: mona wyodrbni dwie ich grupy: filozofw-systematykw i uczonychmetodologw. Maj one zreszt wspln podstaw: epistemologiczna i racjonalistyczn. Wrd systematykw Kartezjusz stanowi punkt wyjcia, a jego nastpcami byli: Pascal, Malebranche, Hobbes, Spinoza, Leibniz. Dla uczonych za, pracujcych na polu filozofii, Galileusz by punktem wyjcia, a Newton punktem dojcia. 29

GALILEUSZ
Praca przyrodnikw od pocztku nowej ery daa nie tylko wane wyniki faktyczne, ale take uwiadomia waciw metod nauki. Wybitnym uczonym, ktry z filozoficzn rozwag sformuowa nowe idee metodologiczne na samym pocztku XVII w., by Galileusz. YCIE. Galileo Galilei (1564-1642) urodzi si w Pizie, studiowa medycyn, potem matematyk i filozofi w Pizie i Florencji, od 1589 r. by profesorem w Pizie, potem w Padwie i znw w Pizie. Gwne swe zdobycze naukowe, ktre uczyniy go twrc nowoytnej mechaniki i astrofizyki, osign w pierwszym dziesicioleciu XVII wieku; polegay one na odkryciu praw spadania, a take na skonstruowaniu teleskopu, ktry otworzy mu drog do wielu spostrzee, jak rozoenie Drogi Mlecznej. Z powodu yczliwego dla nauki Kopernika stanowiska zosta oskarony w 1617 roku o herezj. Na razie udao mu si oczyci z zarzutu; ale nastpne dziea wywoay nowe oskarenia i po Dialogu o dwch gwnych systemach wszechwiata wytoczony mu zosta proces. Unikn kary przez to, e wyrzek si swego pogldu. By uczonym przyrodnikiem, ale z typu tych, co w badaniach swych sigaj do podstaw nauki, i obdarzonym filozoficzn zdolnoci refleksji nad wasnymi badaniami. DZIEA filozoficznie wane: Probierca zota (II saggiatore), 1623, i w dialog o systemach wszechwiata (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo), 1632. POPRZEDNICY. redniowieczni okhamici byli poprzednikami Galileusza zarwno w fizyce, jak i w filozoficzno-metodologicznych rozwaaniach. Po nich za znakomici przyrodnicy Odrodzenia: Kopernik, Leonardo da Vinci, Kepler. By wrogiem arystotelizmu, natomiast mia punkty stycznoci z tradycj platosk, kadc nacisk na matematyczne i aprioryczne czynniki w tworzeniu wiedzy. POGLDY. 1. WIEDZA DOWIADCZALNA. Galileusz wystpowa przeciw spekulatywnemu rozwizywaniu zagadnie przyrodniczych bez odwoywania si do dowiadczenia. Pisa do Keplera dzikujc, e pierwszy i prawie jedyny da wiar jego odkryciom. Co powiesz o tych filozofach naszej wszechnicy, ktrzy, mimo wielokrotne propozycje, nigdy nie chcieli planety lub Ksiyca obejrze przez teleskop... Jakeby si mia, gdyby mg usysze, jak najbardziej uznany filozof naszego uniwersytetu stara si nowe planety oderwa z nieba argumentami logicznymi niby formuami czarodziejskimi". Nauk naley opiera na dowiadczeniu. Natomiast nie naley jej ogranicza do samego tylko zbierania faktw. Galileusz by zwolennikiem nauki empirycznej, ale nie by jednostronnym empiryst. Samo nagromadzenie wielu dowiadcze (experimentorum multorum coacervatio) nie stanowi jeszcze nauki; nie ma nauki bez rozumowania. Chodzi tylko o to, by rozumowanie naukowe przebiegao w cznoci z dowiadczeniem. 2. WIEDZA MATEMATYCZNA. Galileusz chcia nie tylko wzmocni nauk przez oparcie jej na dowiadczeniu, chcia rwnie da jej posta cis. cisa za jest nauka tylko wtedy, gdy moe przedmiot swj mierzy. Aby tedy przyrodoznawstwo uczyni nauk cis, naley zjawiska podda analizie i odnale te skadniki, ktre daj si mierzy; ze skadnikw tych, drog syntezy, nauka odbuduje zjawiska. Te dwie metody - analiz i syntez - Galileusz nazywa za wspczesnym arystotelikiem, Zabarell, metod rezolu-tywn i kompozytywn. W ich stosowaniu widzia warunek cisego, naukowego postpowania. Skadniki zjawisk, ktre daj si mierzy i przeto stanowi podstaw bada cisych, s dwa: ksztat i ruch. Te wic stay si dla Galileusza waciwym przedmiotem przyrodoznawstwa. Przez nie cisa nauka o przyrodzie jest pokrewna matematyce, ma matematyczn posta. Ksiga natury pisana jest w matematycznym jzyku, jej znakami pisarskimi s trjkty, koa i inne figury geometryczne, bez ktrych pomocy ani sowa z niej zrozumie niepodobna". Galileusz musia walczy z arystotelikami, ktrzy widzieli radykaln rnic midzy metod matematyczn a fizykaln i przeto twierdzili, e matematyczna ciso nie jest rzeczom przyrodzonym dostpna. Oczywicie, obliczenia matematyczne musz trzyma si danych dowiadczalnych, ale jake mona czy matematyk z dowiadczeniem? Galileusz pojmowa rzecz tak: Zdania matematyczne s zdaniami hipotetycznymi typu jeeli jest A, to jest B". Te zwizki midzy A i B matematyka ustala niezalenie od dowiadczenia. Rzecz dowiadczenia jest natomiast stwierdzi, czy w rzeczywistoci istnieje A. Jeeli istnieje, to mona ju bez odwoywania si do dowiadczenia, na podstawie matematycznych rozwaa ustali, e istnieje B. I wtedy matematyczna dedukcja staje si z idealnej konstrukcji poznaniem rzeczywistoci. 30

Matematyczne przyrodoznawstwo zawiera tedy dwa odrbne rodzaje zda: 1) hipotetyczne zdania matematyczne i 2) egzystencjalne zdania empiryczne. Eksperyment, ktry dla Bacona by podstaw caej nauki, dla Galileusza by tylko jednym z jej czynnikw; praca badawcza obok swej czci empirycznej obejmuje cz dedukcyjno-matematyczn. O zwizkach koniecznych dowiadczenie nic nie mwi: Albo kady wie o nich sam z siebie (da per se), albo wcale o nich wiedzie nie moe". Jest to dziedzina wiedzy apriorycznej, nie dowiadczenia. Pod tym wzgldem Galileusz by przeciwnikiem empiryzmu. Mia on przekonanie, e czynniki matematyczne rzeczy nie tylko nadaj si do cilejszego badania, ale, co wicej, s jedynymi czynnikami obiektywnymi, inne za s tylko naszym dodatkiem subiektywnym. By pierwszym mylicielem nowoytnym, ktry (w 1623 r.) wypowiedzia si za zarzucon od czasw Demokryta nauk o subiektywnoci jakoci zmysowych. W niektrych rodzajach wrae zmysowych jest jasne, i s wywoywane przez sam tylko ksztat i ruch rzeczy; w innych za, np. we wraeniach wzrokowych i suchowych, mona to samo wnosi przez analogi. 3. WIEDZA o ZJAWISKACH. Poszukiwanie cisoci w nauce miao jeszcze dalsze konsekwencje: doprowadzio do zmiany przedmiotu nauki i jej zadania. Dotd zadanie przyrodoznawstwa, sformuowane przez tradycj perypatetyck, byo takie: znale istot", czyli prawdziw natur" kadej substancji, by potem drog dedukcji logicznej wyprowadzi wszelkie wasnoci substancji. Rozumowano np. w ten sposb: Ciaa z natury swej" unikaj prni, gdy prnia jest logicznym przeciwiestwem ciaa. Albo tak: Kade ciao, odpowiednio do swej natury", ma swe miejsce we wszechwiecie, np. powietrze zajmuje miejsce midzy ogniem i ziemi, gdy jego wasnoci s porednie midzy ich wasnociami. Jeli woda wypycha powietrze z naczynia, to dlatego, e natury" tych ywiow s midzy sob niezgodne. Plamy soneczne, jak twierdzi jeden z przeciwnikw Galileusza, nie mog znajdowa si na samym Socu, gdy Soce z natury swej" jest ciaem najbardziej wieccym i dlatego nie moe z siebie wyoni ciemnoci, ktra jest przeciwiestwem jego natury. Galileusz wyrzek si wnikania w prawdziw natur" rzeczy. Albo staramy si na drodze spekulacji wnikn w prawdziw, wewntrzn istot przyrodzonych substancji, albo zadowalamy si poznaniem niektrych ich cech i waciwoci. Pierwsze uwaam za przedsiwzicie rwnie beznadziejne wobec najbliszych, ziemskich substancji, jak i wobec najdalszych, niebieskich. Jeli natomiast chcemy zadowoli si ustaleniem okrelonych cech, to moemy mie pen nadziej powodzenia, zarwno co do najdalszych cia i zjawisk, jak i co do tych, ktre le tu przed naszymi oczami". Od prawdy naukowego twierdzenia nie wolno i nie mona wymaga wicej ponad to, iby odpowiadaa wszystkim zjawiskom". To by nowy program nauki; w nim zawarta bya zasadnicza rnica midzy dawn nauk arystotelikw a nauk now. Tamta chciaa bada substancje, ta za tylko zjawiska i stosunki. Ale za to spodziewaa si znale powszechne prawa, jakie nimi rzdz. Program dawniejszy zdawa si by wyszy, ale by, jak si okazao, fikcyjny, nie posiada widokw urzeczywistnienia; a by szkodliwy, bo odwodzi od tej drogi, na ktrej nauka robi skromne, ale rzetelne postpy. Nauka nie rozporzdza adnym metodycznym sposobem, aby bada prawdziw istot rzeczy", moe natomiast bada zjawiska i ustala prawa, jakie nimi rzdz. To przejcie od szukania istoty rzeczy do szukania praw dzieli dwie wielkie epoki w rozwoju nauki. Galileusz by pierwszym, ktry wiadomie a wyranie zaj stanowisko waciwe nowej epoce. 4. WIEDZA PRZYCZYNOWA. Prawa, jakie Galileusz chcia bada, byy to przede wszystkim prawa przyczynowe. I w tym take program jego rni si od nauki o przyrodzie panujcej dotychczas; ta bowiem rozwaaa przyrod najwicej z punktu widzenia jej celowoci. Ta dawna nauka miaa w przyrodzie za celowe bd to, co odpowiada czowiekowi, bd to, co jest doskonae. Galileusz zwalcza obie te postacie finalizmu. Przeciw pierwszej pisa: Tylko mania wielkoci moe nasz niesychanie saby umys czyni sdzi dzie Boych i wszystko we wszechwiecie, co nie suy naszemu poytkowi, uwaa za prne i zbdne". A przeciw drugiej pisa tak: Nie studiowaem kronik i genealogii figur geometrycznych, nie umiem przeto rozstrzygn, ktra z nich staroytniejsza i dostojniejsza. Myl raczej, e kada jest staroytna i doskonaa, lub raczej, e adna nie jest sama przez si ani doskonaa, ani niedoskonaa, ani szlachetna, ani nieszlachetna, natomiast gdy chodzi o budowanie murw, to figura prostoktna jest doskonalsza od sferycznej, gdy za chodzi o toczenie si pojazdu, to koo lepsze jest od trjkta". Twierdzenie o celowoci, doskonaoci, harmonijnoci wszechwiata jest moe prawdziwe, ale nie naley do kompetencji nauki. Zadania uczonych s skromniejsze: Nam musi wystarczy, e jestemy tymi mniej wzniosymi pracownikami, ktrzy poszukuj marmuru w gbiach ziemi i wynosz go na wiato, 31

aby dopiero artysta stworzy ze te cudowne ksztaty, ktre utajone s w jego surowym i nieuksztatowanym onie". ZNACZENIE FILOZOFICZNE maj w pogldach Galileusza cztery zasady metodologiczne: Przyrodoznawstwo naley traktowa po pierwsze dowiadczalnie, po drugie matematycznie, po trzecie ogranicza do badania zjawisk i po czwarte - do badania przyczyn. Zasady te byy przygotowywane przed Galileuszem, ale dopiero przez niego zostay sformuowane w sposb dojrzay i sprawdzone w owocnej pracy badawczej. NASTPCY. Pomimo opozycji konserwatystw (zwolennikw tradycyjnej Arystotelesowskiej koncepcji nauki) idee Galileusza wziy gr. Nie pocigny od razu ogu, ale pocigny najwybitniejsze jednostki na tory empirycznego, matematycznego, przyczynowego traktowania przyrody. Nastpne po Galileuszu wielkie ogniwo w rozwoju zarwno samej nauki, jak i metodologicznej refleksji stanowi Newton.

KARTEZJUSZ
Czym dla nowoytnej nauki by Galileusz, tym Kartezjusz dla nowoytnej filozofii. Poczywszy zabiegi o wzorow metod ze spekulacj metafizyczn stworzy nowy typ filozofii. Tote od jego wystpienia, czyli od pierwszej poowy XVII w., przyjte jest zaczyna nowy okres w filozofii. YCIE. Ren Descartes (lub Des Cartes, z aciska Cartesius, w spolonizowanym brzmieniu Kartezjusz) y od 1596-1650. Urodzony w prowincji Touraine, wychowany w jezuickiej szkole La Fleche (16041612), potem do 1618 mieszka w Paryu i studiowa matematyk. Lata 1618-1629 spdza, chcc pozna wiat i ludzi, w wirze ycia wiatowego i dworskiego, w ojczynie i za granic, w podrach i wyprawach wojennych (jako ochotnik bra udzia w wojnie 30-letniej), przerywa wszake raz po raz taki tryb ycia i powraca do studiw. W 1629 usun si ostatecznie w zacisze holenderskie i, znalazszy tam cakowity spokj, pogry si w pracy; tam spdzi lat 20, ca prawie reszt ycia, tam napisa gwne swe dziea. W 1649 r. na zaproszenie krlowej szwedzkiej Krystyny uda si do Sztokholmu, gdzie jednak, nie znisszy pnocnego klimatu, ju w nastpnym roku umar. Kartezjusz by jakby uosobieniem typu uczonego; by tylko i wycznie uczonym. Bez ambicji osobistych (w przeciwiestwie np. do Fr. Bacona), bez aspiracji do pouczania ludzi i poprawiania wiata, opanowany by wycznie dz udoskonalenia wasnego umysu i poznania prawdy; ten cel kierowa jego yciem od pocztku do koca. PISMA. Filozofia bya dla Kartezjusza - po dawnemu - uniwersaln nauk: Caa filozofia jest jak drzewo, ktrego korzeniem jest metafizyka, pniem - fizyka, a gami - pozostae nauki, sprowadzajce si do trzech, mianowicie: do medycyny, mechaniki, etyki". Jego dziaalno badawcza obejmowaa prawie cay ten zakres: pracowa twrczo nie tylko na polu metafizyki, ale rwnie na polu matematyki, fizyki i biologii. Ostrony, cenicy najwicej swj spokj, a nie dbajcy o saw, niechtnie ogasza swe prace. Zaleao mu jedynie na opinii najwybitniejszych uczonych; z nimi prowadzi obszern korespondencj naukow i utwory swe komunikowa im w rkopisie. Pierwsza jego publikacja ukazaa si dopiero w 1637 r.; nosia tytu: Essais, a zawieraa filozoficzne studium Discours de la methode oraz prace matematyczne (Geometrie) i fizykalne (Dioptrigue i Meteores). Nastpnie w 1641 r. wyszo gwne jego dzieo filozoficzne, Meditationes de prima philosophia (francuski przekad w 1647 r.). Po nim nastpiy jeszcze Principia philosophiae, 1644, i monografia psychologiczna Les passions de r dm, 1649. Ju po mierci autora wyszy: modziecza praca metodologiczna Regulae ad directionem ingenii (pisana zapewne w 1628) i dialog La recherche de la \erite par la lumiere naturelle (obie prace wydane w 1701) oraz fragmenty z dziea Le monde on le traite de la lumiere, ktrego - po potpieniu Galileusza - autor nie chcia ogosi (wyd. w 1664). POPRZEDNICY. Kartezjusz podawa si za myliciela, ktry zerwa z dotychczasow tradycj, jako bezwartociow, i zacz budow nauki zupenie od pocztku. Istotnie, by mylicielem oryginalnym; niemniej by daleko bardziej zwizany z tradycj, ni twierdzi. Mianowicie, z tradycj scholastyki. Zagadnienia jego metafizyki byy te same, co scholastykw wielkiej epoki; a i postawa, jak zajmowa przy ich rozwizywaniu, bliska bya postawie prdu augustyskiego (samego Augustyna, Bonawentury, Dunsa Szkota). Zasadniczy subiektywny punkt wyjcia jego filozofii: cogito, ergo sum, koncepcja Boga, 32

szukanie rda wiedzy w Bogu, prymat woli i koncepcja wolnoci, woluntarystyczna teoria sdu, nawet rne szczegy, jak synny przykad kawaka wosku - to wszystko jest ju u Augustyna. Niektre znw pogldy epistemologiczne, koncepcja nieograniczonej wolnoci Boej itp., byy przygotowane przez okhamistw. W szczeglnoci synne Kartezjuszowskie cogito, ergo sum byo wypowiedziane przez Augustyna i wielokrotnie powtarzane przez scholastykw, a i wspczenie z Kartezjuszem uzasadnione na nowo przez Campanella. Mimo te zalenoci Kartezjusz wprowadzi now metodologi i wybudowa nowy system filozofii. ROZWJ. Po dugich studiach nad naukami i po rnorodnych prbach wasnych Kartezjusz ustali sw metod naukow. Dzie 11 listopada 1620 r. uwaa za dat odkrycia tej metody, a koo 1626 r. metodologia jego bya ju wykoczona. Po okresie poszukiwa metodologicznych nastpi okres drugi: budowanie systemu. Okres ten rozpocz si po przybyciu Kartezjusza do Holandii, a przed 1637 r. przewodnie idee systemu byy ju ustalone. POGLDY KARTEZJUSZA I. METAFIZYKA. 1. METODA. Gdy Kartezjusz postanowi dokona reformy nauki, stan jej by niepomylny: scholastyka bya skoczona, a Odrodzenie do pozytywnych wynikw nie doszo. Gwne dziea Bacona i Galileusza nie byy jeszcze napisane. Zreszt rozwizanie Bacona nie zadowolio Kartezjusza, a reforma Galileusza ograniczaa si do nauki empirycznej i nie obejmowaa filozofii. Przyczyn niezadowalajcego stanu nauk Kartezjusz widzia w braku odpowiedniej metody: badania naukowe o tyle tylko bd mogy by prowadzone pomylnie, o ile przedtem bdzie dla nich znaleziona metoda. Metoda" staa si gwnym hasem i pierwszym zadaniem jego filozofii. Wielu byo od czasw Odrodzenia uczonych, co szukali nowej metody, ale dopiero Kartezjusz poj gbiej to zadanie: zabiega nie o tak metod, ktra tylko uatwi zdobywanie wiedzy, ale o tak, ktra zapewni jej niezawodno. Miar niezawodn wiedzy bya dla Kartezjusza jasno i wyrano. Co jest jasne i wyrane (clair et distinct), to jest pewne. A jasna i wyrana - wiedza dotychczasowa, wedug niego, nie bya, z wyjtkiem matematyki. Nie byy wyrane ani spekulacje scholastyczne, ani wiadomoci faktyczne, dostarczane przez dowiadczenie. Idea naukowy Kartezjusza by rny od scholastycznego, a take i od ideau Bacona; nie spekulacyjny, ale racjonalistyczny. Jasne i wyrane byo dla Kartezjusza to, co proste. Jedynie zoone myli s spltane i ciemne, i tylko one ulegaj bdom. Nauce potrzebna jest zatem metoda, ktra wykrywa proste skadniki myli. W tym sylogizm nic nie pomoe. To zadanie speni moe natomiast metoda analityczna, jaka jest stosowana w arytmetyce. Kartezjusz zastosowa j przede wszystkim w geometrii i zbudowa geometri analityczn (ktrej ide powzili byli niegdy okhamici). A spodziewa si, e i inne nauki bd korzysta z jej dobrodziejstw. Na drugi jeszcze punkt kad w metodzie naukowej nacisk. Chcia, aby pod wzgldem cisoci i pewnoci wszystkie nauki stay si podobne do matematyki. Matematyka za swe zalety naukowe czerpie std, e rozwaa same tylko wasnoci ilociowe. Dy tedy do tego, by wszystkie nauki ograniczy do rozwaa ilociowych. Liczbowo daje si uj przestrze oraz (wedle nowych nawczas odkry Galileusza) - ruch. Ot ideaem Kartezjusza byo wszelkie wasnoci rzeczy wywie z ksztatu i ruchu, ca przyrod rozwaa wycznie geometrycznie i mechanicznie. Wraz z metod analityczn to denie do matematycznego traktowania zjawisk stanowio osnow Kartezjaskiej kocepcji nauki. W przekonaniu za, e ta sama metoda obowizuje we wszystkich naukach, pracowa nad stworzeniem powszechnej nauki (mathesis nniversalis), racjonalnej, analitycznej, matematycznej, ujmujcej w jednym systemie caoksztat wiedzy o wszechwiecie. 2. SCEPTYCYZM METODYCZNY. Metoda Kartezjusza bya w zasadzie przeznaczona do szczegowych bada naukowych; ale i naczelne zagadnienie metafizyki rozwiza analogicznie. Chodzio mu tu o znalezienie twierdzenia bezwzgldnie pewnego, ktre byoby punktem archimedesowym" dla metafizyki, niezawodn przesank wszelkich dalszych rozumowa. Szuka twierdzenia, ktre oprze si wszelkim wtpliwociom; metoda Kartezjusza polegaa tu na prbowaniu wszelkich argumentw sceptyckich. By to sceptycyzm szczeglnego rodzaju: Zwtpienie byo tu nie wynikiem, lecz punktem wyjcia, i byo goszone w celu - uzyskania pewnoci. Ten sceptycyzm metodyczny" Kartezjusz stosowa specjalnie wobec twierdze o istnieniu; aby upewni si co do realnoci przedmiotw, rozwaa moliwo, i s tylko naszymi ideami; tote postpowanie jego rwnie susznie moe te by nazywane idealizmem metodycznym". fArgumenty sceptyckie, jakimi Kartezjusz si posugiwa, byy te same, ktre sceptykw staroytnoci i redniowiecza doprowadziy byy do 33

zwtpienia. Sprowadzay si one do trzech: zudzenia zmysw; - brak wyranej granicy midzy jaw a snem; - moliwo, e jestemy wprowadzani w bd przez jak potniejsz od nas istot. Dwa pierwsze argumenty wystarczay, by zakwestionowa nasz wiedz o rzeczach zewntrznych, trzeci czyni wtpliwymi nawet prawdy matematyczne. 3. COGITO, ERGO SUM. Zdawao si, e przeciw argumentom tym nie obroni si adne twierdzenie, e o realnoci wszystkich przedmiotw wypadnie zwtpi. Tymczasem wanie w wtpieniu znalaza si ostoja pewnoci. Jeli bowiem wtpi, to myl; myl istnieje (cogitatio est), chobym ni lub choby mi zy demon wprowadza w bd. To, co myl, moe by snem lub bdem, ale e myl, to jest niewtpliwe. Mog myli si w rozumowaniach, ale mog si myli tylko -jeli myl. Istnienia rzeczy zewntrznych nie jestemy pewni, ale jestemy pewni istnienia wasnej myli. By to prosty zwrot, ale wystarcza, by dokona przewrotu. Kartezjusz wskaza, e fundamentu wiedzy szuka naley nie w wiecie zewntrznym, lecz w czowieku, nie w przedmiocie, lecz w podmiocie, nie w materii, lecz w wiadomym duchu. Byli i przed nim filozofowie, ktrzy rozumieli ten stan rzeczy; ale nikt przed nim nie wyoy go tak metodycznie i przekonywajco. Nikt te nie oddzieli tak zasadniczo wiata myli od wiata materialnego i nie przekona tak dobitnie, e wiat myli jest nam bliszy, lepiej znany i pewniejszy. Wywyszenie myli nad materi, zapocztkowane ju w filozofii staroytnej i redniowiecznej, zostao teraz dokonane w sposb stanowczy; miao nieobliczalne skutki dla filozofii nowoytnej. W myli, w samowiedzy Kartezjusz znalaz punkt archimedesowy" dla filozofii, wystarczajcy, by oprze na nim przekonanie o istnieniu jani, a porednio take o istnieniu Boga i istnieniu cia. Istnienie jani wynikao bezporednio z istnienia myli; jeli bowiem jest myl, to musi te by kto, kto myli. Myl, wic jestem" (cogito, ergo sum). A czym jestem? istot, ktra myli. Ja mylca, czyli dusza, istnieje, choby ciao moje byo zudzeniem; istnieje wic niezalenie od ciaa, jest niezalen substancj.

KUZANCZYK

34

FICINO

FRANCISZEK BACON

35

GALILEUSZ

KARTEZJUSZ

36

GASSENDI

PASCAL

37

MALEBRANCHE 4. ISTNIENIE BOGA i ISTNIENIE CIA. Odkd Kartezjusz uzasadni istnienie jani, dalsze pytanie ksztatowao si dla niego, a take dla jego nastpcw, w ten sposb: Czy istnienie innych bytw - Boga i wiata materialnego - moe nam sta si tak pewne, jak istnienie jani? Ani istnienie Boga, ani istnienie cia nie mogy same przez si obroni si przeciw argumentom metodycznego" sceptycyzmu, ale moe dadz si uzasadni z pomoc niezawodnej przesanki, jak jest istnienie jani. W tym kierunku poszy rozumowania Kartezjusza. Jego sceptycyzm wstpny, cho przez niego samego przezwyciony, zostawi jednak lad: co do istnienia rzeczy zewntrznych, ktre dla mylicieli staroytnych byo oczywiste, wytworzy przekonanie, e wymaga ono dowodu. I ten stosunek Kartezjusza do rzeczy utrwali si w filozofii nowoytnej. Co do istnienia Boga, to Kartezjusz mniema, i w nastpujcy sposb wynika ono z faktu mylenia i istnienia jani. a) Ja, jako niedoskonaa, nie istnieje sama przez si, lecz musi mie przyczyn. Ostateczna przyczyna musi by doskonaa, a wic jest Bogiem. b) Istnienie Boga wynika z samej idei, jak mamy o Bogu. Jest to idea doskonaa, poniewa za skutek nie moe by doskonalszy od przyczyny, wic - ja ludzka nie moe by przyczyn tej idei. Nie czowiek wymyli ide Boga, lecz zostaa ona wytworzona w jego umyle przez istot doskona, czyli przez samego Boga. Jeli wic posiadamy ide Boga, to istnieje Bg, ktry j w naszym umyle wytworzy. Wzgldnie oryginalny by dowd drugi; ale na og dowody Kartezjusza szy po linii dowodw Augustyna i Anzelma (posugiwa si take dowodem ontologicznym). Dowodw Tomasza, opartych na zaoeniu realnoci wiata materialnego, nie mg przyj, gdy wanie kwestionowa oczywisto tego zaoenia. Przeciwnie, mniema, e istnienia cia dowiedzie dopiero po ustaleniu istnienia Boga. Rozumowanie Kartezjusza - oryginalne, ale w duchu cakowicie augustyskim - byo nastpujce: Posiadamy naturaln skonno do uznawania realnoci cia. Jest to, co prawda, tylko skonno naszego umysu, ktra mogaby by zudzeniem. Ale twrc natury, w szczeglnoci naszego umysu, jest Bg, Bg za jest doskonay, a jako doskonay nie mgby nas wprowadzi w bd, uczyniby za to, wpajajc skonno do uznawania realnoci cia, ktre nie istniej. Zatem istnienie wiata materialnego, istnienie cia nie jest pewne bezporednio, lecz jest gwarantowane przez doskonao Bo. W taki tedy sposb Kartezjusz dowodzi istnienia Boga i stworzenia. By to sposb bardzo zawiy i mao odpowiadajcy zwykemu rozsdkowi; ten raczej, za Tomaszem z Akwinu, przyjmie bez dowodu istnienie cia i na jego podstawie dowodzi bdzie istnienie Boga, nie bdzie za odwrotnie, za 38

Kartezjuszem, z istnienia Boga wywodzi istnienia cia. - Kartezjusz zacz od wtpienia, ale wtpienie byo dla tylko faz przejciow, suc do tego, aby nie uzasadnione i przez to niepewne przekonania przetworzy w uzasadnione i pewne. Pozostao pytanie: Jakie s stae wasnoci, czyli przymioty (atrybuty) tego, co istnieje: Boga, duszy i cia? 5. PRZYMIOTEM BOGA bya dla Kartezjusza Jego nieskoczono. Na drodze analizy nieskoczonoci i przez analogi z rzeczami skoczonymi wyprowadza pozostae Jego wasnoci. Wynikiem tej analizy i analogii bya woluntarystyczna koncepcja, odpowiadajca tradycji augustyskiej: Bg jest przede wszystkim wol, bo wola, jedyna z wadz duchowych, jest nieograniczona. Wola, ktra z natury jest wolna, u istoty nieskoczonej nie moe niczym by ograniczona; nie ogranicza jej ani prawda, ani reguy dobra; prawd i dobrem jest tylko to, co Bg chce. To rozumowanie doprowadzio Kartezjusza - wbrew waciwym intencjom jego filozofii - do subiektywizmu, takiego samego, jaki gosi ju Duns Szkot i Ockham: nie ma twierdze, ktre same z siebie byyby prawdziwe, ani rzeczy, ktre same z siebie byyby dobre, lecz s prawdziwe i dobre tylko na skutek wyroku boskiego. 6. PRZYMIOTEM DUSZY jest wiadomo lub, jak wyraa si Kartezjusz, mylenie (ktre w jego terminologii obejmowao wszelkie funkcje psychiczne, cznie z wol i uczuciem). I jest to jedyny przymiot duszy: adne wasnoci cielesne nie s w stay sposb zwizane z dusz. Pogld taki by zerwaniem z dawn, greck jeszcze tradycj, wedle ktrej dusza bya czynnikiem ycia; teraz za zostaa pojta wycznie jako czynnik myli. W staroytnoci zasadniczy podzia by} na przedmioty ywe i martwe; wiadomo bya traktowana jako jeden z objaww ycia. W nowoytnej za filozofii, od Kartezjusza, zasadniczy podzia by ju na istoty wiadome i niewiadome. Dla staroytnych dusz posiadaa kada istota ywa, dla nowoytnych tylko istota wiadoma. Co innego nazywano teraz dusz" -jednake rnica bya nie tylko terminologiczna: od Kartezjusza wytworzyo si przekonanie, e wiadomo jest czynnikiem zupenie odrbnym i e nie ma pokrewiestwa i cigoci midzy czynnociami organicznymi a psychicznymi. ycie zostao przesunite do sfery przedmiotw materialnych i pojte jako proces czysto materialny; dusza za, straciwszy czno z yciem, stracia zarazem czno z ciaem. I wytworzy si radykalny dualizm duszy i ciaa. 7. PRZYMIOTEM CIAA jest rozcigo. I tylko ona: wystarcza rozgrza kawaek wosku, aby przekona si, e zmieni wszystkie swe wasnoci i e, poza rozcigoci, nie posiada adnych staych wasnoci. W szczeglnoci jakoci zmysowych Kartezjusz nie zalicza do wasnoci cia: sta na stanowisku ich subiektywnoci. Znalazszy, e rozcigo jest przymiotem cia, wysnuwa std szereg konsekwencji. Najpierw waciwoci rozcigoci jest jej nieskoczona podzielno. Ciaa nie mog wic skada si z atomw, te bowiem s niepodzielne. Teorii atomizmu, odnowionej za jego czasw i pocigajcej wikszo tych, co chcieli mechanistycznie traktowa przyrodoznawstwo, Kartezjusz nie mg zatem przyj. Skoro ciaa nie posiadaj realnie innych wasnoci ni przestrzenne, to nie podlegaj innym zmianom ni przestrzenne. Zmiana przestrzenna, czyli ruch, jest wic jedyn postaci zmian, jakie zachodz w ciaach. Ciaa posiadaj zatem tylko waciwoci geometryczne i ulegaj tylko zmianom mechanicznym. Jakoci i zmiany jakociowe s tylko subiektywnymi reakcjami naszych zmysw (jak to wida wyranie w niektrych jakociach zmysowych, np. akustycznych, ktrych przyczyn obiektywn jest tylko ruch). Rozwaania metafizyczne i obserwacje fizjologiczne zbiegy si z ideami metodologicznymi Kartezjusza i postulat metodologiczny, by zjawiska traktowa jako ruchy, mg przeksztaci si w tez, e zjawiska s ruchami. Teori mechanistyczn Kartezjusz stosowa w przyrodzie bez ogranicze; ycie pojmowa jako proces czysto mechaniczny, powodowany przez materialne impulsy (esprits animaux), wytwarzane we krwi; zwierzta pojmowa jako maszyny i w tym sensie interpretowa ich zachowanie. Mechanistyczna koncepcja przyrody zastpia dynamistyczn koncepcj scholastyczn, operujc pojciami samorzutnych si i celw. Uczynia obraz wiata uboszym, ale za to przejrzystszym i atwiejszym do opracowania naukowego. W koncepcji tej Kartezjusz spotka si z Galileuszem; poparta ich powag, zapanowaa w europejskiej filozofii i nauce. Geometryczna koncepcja cia miaa dla Kartezjusza dalsze jeszcze konsekwencje. Ciaa, jako nie posiadajce innych wasnoci ni rozcigo, s pozbawione wasnoci dynamicznych; nie s zaopatrzone w siy, a wic nie maj zdolnoci wytwarzania ruchu. Mimo to poruszaj si: moe to 39

pochodzi tylko std, i ruch zosta im udzielony z zewntrz. e za dusza, ktrej przymiotem jest tylko mylenie, tym bardziej nie posiada zdolnoci wprawiania cia w ruch, pozostaje wic jedyna moliwo, e ruch materii udzielony jej zosta przez Boga. Ciaa, nie posiadajc w sobie si, nie mog ani zahamowa, ani spotgowa ruchu raz im przez Boga udzielonego; ilo zatem ruchu we wszechwiecie jest staa. Tak wic z oglnych swych zaoe Kartezjusz wyprowadzi jako konsekwencj prawo zachowania ruchu. 8. DUALIZM DUSZY i CIAA. Istniej tedy w wiecie dwie substancje, mylca i rozciga, dusza i ciao. Maj one zasadniczo rne natury. Ciaa s rozcige, a pozbawione wiadomoci, dusze za s wiadome, a za to pozbawione rozcigoci. Stanowi dwa oddzielne wiaty. Na og wcale nie stykaj si ze sob; nie tylko ciaa nieorganiczne, ale nawet zwierzta s wycznie cielesnej natury; maj tylko ciaa, nie maj dusz. Jeden jest tylko wyjtek, jeden wypadek, gdzie obie substancje s zczone: to czowiek, zoony z duszy i ciaa. Ciao ludzkie jest tak samo automatem jak zwierzce, ale w tym automacie mieszka dusza. Zachowanie si czowieka robi wraenie, e dusza i ciao nie tylko zczone s w nim, lecz e te oddziaywaj wzajem na siebie; ale znw zaoenia Kartezjusza nie pozwalay przyj, by dusza moga cokolwiek zmieni w przebiegu cielesnym, a ciao w duchowym. Znalaz si w pooeniu bardzo trudnym: oddzieliwszy radykalnie ciaa i dusze, nie mg zgodzi si, e dziaaj na siebie: a jednoczenie nie mg zaprzeczy, e dziaaj. Uciek si do rozwizania kompromisowego: ciao nie moe spowodowa, by cokolwiek powstao czy zmienio si w duszy, ani dusza nie moe spowodowa, by cokolwiek powstao lub zmienio si w ciele. Ale - ciao moe wpyn na zmian kierunku tego, co dzieje si w duszy, a dusza na zmian kierunku tego, co dzieje si w ciele. Byo to rozwizanie bardzo dziwne i niezadowalajce. Kartezjusz ujawni trudno zrozumienia stosunku duszy i ciaa, ale trudnoci tej nie rozwiza. Bd to usiowali uczyni jego nastpcy. Stosunek duszy i ciaa stanie si gwnym zagadnieniem stulecia. Dualizm by szczeglnie charakterystyczn cech postawy naukowej Kartezjusza. Uwaa on za niedopuszczalne zblianie do siebie dziedziny materii i dziedziny ducha, czenie filozofii przyrody z filozofi ducha. Rwnie dualistycznie myla w innych zagadnieniach, przeciwny by zwaszcza czeniu filozofii i religii. Sam by przyrodnikiem i psychologiem, by czowiekiem uczonym i religijnym zarazem, ale nie dopuszcza do przenikania si tych dziedzin. Ta dualistyczna postawa pocigna znaczny odam mylicieli XVII wieku. Odegraa ona rol w rozwoju nauki: dualizm, usuwajcy wszelk interwencj si duchowych z rozwoju cia, umoliwi czysto mechanistyczne przyrodoznawstwo, z drugiej za strony, przez eliminacj czynnikw materialnych z rozwaania zjawisk psychicznych, przyczyni si do rozwoju psychologii. II. TEORIA POZNANIA I PSYCHOLOGIA. 1. ROZUM A ZMYSY. Rozum jest miar poznania; pewne jest to, co on uzna za jasne i wyrane. Zmysy nie stanowi drugiej instancji, rwnorzdnej z rozumem. Wraenia zmysowe s przydatne do ycia, ale nie do poznania; s dane umysowi, tak samo jak uczucia, tylko do sygnalizowania, co jest dla czowieka odpowiednie, a co szkodliwe, ale bynajmniej nie do wskazywania mu prawdy; przeto postpujemy wbrew naturze, jeli traktujemy wraenia jako rdo poznania. Zmysy maj znaczenie wycznie praktyczne, funkcj poznawania spenia tylko rozum. Nie jest nawet prawd, jakoby zmysy musiay stanowi pocztek poznania, do ktrego rozum potem nawizuje; wraenia zmysowe s jedynie sposobnoci do uwiadamiania sobie przez rozum wasnych wrodzonych idei. 2. IDEE WRODZONE. Analiza przedstawie, jakie znajdujemy w naszym umyle, prowadzi do rozrnienia trzech ich rodzajw: s wrodzone (ideae innatae), czyli urodzone razem z nami", drugie przychodz z zewntrz, czyli s nabyte (adventitiae), trzecie za skonstruowane przez nas samych (a me ipso factae). Przedstawienie np. Soca jest nabyte, przedstawienie hipogryfa jest skonstruowane przez nas, oglne za przedstawienia, takie jak substancji, Boga, wasnej jani, s nam wrodzone. Spornym byo naprawd tylko istnienie jednego z trzech rodzajw idei: idei wrodzonych. Kartezjusz z ca stanowczoci wypowiedzia si za nimi. Takie stanowisko (pniej nazwano je natywizmem") u Kartezjusza wynikao z dualizmu: tumaczenie poznania na sposb arystotelesowski, jako wyniku dziaania cia na dusz, zdawao si godzi w samodzielno duszy i przez to byo dla nie do przyjcia. Wic te zwrci si do drugiej wielkiej koncepcji poznania: do koncepcji Platoskiej, widzcej w poznaniu samorzutne dziaanie duszy. Idee wrodzone, wedle Kartezjusza, 1) nie s wynikiem dziaania na umys przedmiotw zewntrznych, lecz 2) nale do umysu jako jego wasno, 3) s niezalene od woli, 4) s proste i 5) s jasne i wyrane, 40

bo to, co do samego rozumu naley, nie moe by dla rozumu ciemne. Natomiast Kartezjusz nie twierdzi, iby przedstawienia wrodzone byy stale obecne w umyle; to nie jest niezbdnym warunkiem wrodzonoci. Ujmujc pogld swj najostroniej, twierdzi, e wrodzona jest tylko dyspozycja do pewnych przedstawie, tylko zdolno wytwarzania ich przez umys. Ale obok tego psychologicznego ujcia idei wrodzonych przejawio si w filozofii Kartezjusza drugie, metafizyczne; mianowicie, wedug niego, idee wrodzone cechowaa nie tylko stao, ale i niezawodno. Dlaczego s niezawodne? Bo zostay wpojone umysowi przez Boga, towarzyszy im wiato naturalne", ktre zapewnia o ich prawdziwoci; Bg je wpoi i Bg gwarantuje ich prawdziwo, podczas gdy idee nabyte s tylko wynikiem przypadkowego dziaania rzeczy na umys i dzieem omylnych ludzi. Tak to nowoytna Kartezjaska teoria idei wrodzonych miaa jednak czno z dawn Augustysk teori iluminacji. 3. PRAWDA i BD, ROZUM i WOLA. Przeycia Kartezjusz dzieli na dwa rodzaje: bierne i czynne. Gdy przedstawiam co sobie, gdy mam jakie idee, to przeycia moje s bierne; gdy natomiast twierdz lub zaprzeczam, gdy sdz, wtedy zachowuj si czynnie, dokonywam aktw. Rnica midzy obu rodzajami przey wystpuje szczeglniej na jaw przy rozwaaniu natury faszu i bdu. Nie mog popeni bdu, gdy zachowuj si biernie; mog jedynie, gdy zachowuj si czynnie, gdy co twierdz lub czemu zaprzeczam. adne przedstawienie nie jest samo przez si faszywe; nie jest faszywa np. idea chimery, cho nic jej w rzeczywistoci nie odpowiada; jest rwnie prawdziwe, e przedstawiam sobie koz, jak e przedstawiam sobie chimer. Bd i fasz pojawiaj si dopiero wtedy, gdy o ideach wydajemy sdy, gdy np. twierdzimy, e idei chimery odpowiada istota rzeczywista. Sd jest spraw zoon; wedle Kartezjusza (tak samo jak wedle Augustyna lub Dunsa Szkota) bior w nim udzia obie podstawowe zdolnoci umysu: nie tylko zdolno poznania, ale i wyboru, nie tylko rozum, ale i wola. Rozum dla Kartezjusza by zdolnoci przedstawiania, nie byo za jego rzecz twierdzi i zaprzecza. To jest wanie rzecz woli; ona, ktra jest zdolnoci czynn dokonywujc aktw, jest waciw spryn sdu. Sd nie jest aktem czysto intelektualnym, lecz aktem decyzji, zgody lub niezgody. Bdzimy nie wtedy, gdy przedstawiamy sobie chimer, lecz gdy decydujemy, e przedstawieniu chimery odpowiada realny przedmiot; gdy natomiast odrzucamy t myl, wtedy na podou tego samego przedstawienia chimery otrzymujemy sd prawdziwy. Zatem prawda i bd s spraw uznania lub odrzucenia, i wola jest tym, co trafia lub bdzi, znajduje prawd lub wpada w fasz. Teoria sdu, a przeto i caa teoria poznania Kartezjusza bya wic woluntarystyczna. Skd pochodzi bd? Std, e wola ludzka jest nieograniczona, a rozum ograniczony: jeli wola utrzymuje si w granicach, w ktrych rozum daje podstaw do sdw, wtedy nie moe mija si z prawd, ale jeli wybiega poza t granic i wydaje sd tam, gdzie rozum nie siga, wtedy wpada w bd. Bg da czowiekowi woln wol; ale to pocigno za sob moliwo bdu. Religijno-metafizyczna podstawa psychologii Kartezjusza objawiaa si w jego teorii sdu i bdu tak samo, jak w teorii idei wrodzonych. W jego teorii czowieka, tak samo jak w teorii Boga, przejawi si woluntaryzm i indeterminizm, przekonanie o panowaniu woli i wolnoci. 4. AFEKTY. Kartezjusz wyodrbni akty woli od spostrzee, wszystkie za inne stany wiadomoci, nie wyczajc afektw, uwaa intelektualistycznie za przedstawienia. Przedstawie s dwa rodzaje: s one bd takie, ktre dusza odnosi do przyczyn zewntrznych, bd takie, ktre wywodzi z samej siebie; te drugie nosz nazw afektw (passions). Afekty s wywoywane przez przedmioty zewntrzne, bezporednio za przez siy yciowe", rezydujce we krwi; siy te u rnych osobnikw, zalenie od ich temperamentu, wytwarzaj rne afekty. Kartezjusz, wyprzedzajc w tym nowoczesn psychologi, przyznawa afektom t odrbno, i pobudzaj dusz do dziaania; np. popd do ucieczki nie jest li tylko nastpstwem, lecz jest podstawowym czynnikiem afektu strachu, lka si to nie jest nic innego, jak mie popd do ucieczki. Psychologi afektw Kartezjusz opracowa w myl swej analitycznej i mechanistycznej metody. Przede wszystkim ca rnorodno zoonych afektw sprowadzi do niewielkiej iloci prostych i pierwotnych. Odrni ich mianowicie sze: podziw, mio, nienawi, podanie, rado i smutek. Wprowadzi przez sw teori przejrzysto do pewnego przynajmniej dziau psychologii, i to takiego, ktry wydawa si szczeglnie nieuchwytny; wzbudza te sw teori zrozumiay podziw. I odtd teoria afektu wesza do staego repertuaru filozofii XVII wieku. 41

Kartezjusz mia afekty za fakty dodatnie, jako e s celowymi urzdzeniami, skaniajcymi nas normalnie do tego, co uyteczne, a odwodzcymi od tego, co szkodliwe. Zastrzega wszake, e mog sta si ze, a to przez wzbudzanie nadmiernej skonnoci do pewnych dbr, ze szkod dla dbr innych. I teoria afektw prowadzia Kartezjusza do reguy etycznej: panowa nad afektami i utrzymywa je w granicach uytecznoci. Utylitarystyczne normowanie przyrodzonych afektw nie wyczerpywao zreszt jego etyki; przeciwnie, uwaa za niezbdne uzupeni j przez teori cnt i celw idealnych. Etyki wszake systematycznie nie opracowa; nie odpowiadaa ona ani zamiowaniom, ani zdolnociom myliciela, ktry ceni w nauce to tylko, co jasne i wyrane, proste i obliczalne. PODSTAWOWE TEZY KARTEZJANIZMU byy: W metodologii: Zasada badania metody przed badaniem rzeczy. Kryterium jasnoci i wyranoci w poznaniu. Metoda analityczna w matematyce. Program powszechnej wiedzy racjonalnej, zbudowanej na wzr matematyki. Metoda fikcyjnego sceptycyzmu jako sposb znalezienia wiedzy niezawodnej. W metafizyce: Dualizm Boga i stworzenia, czyli substancji nieskoczonej i skoczonej. Dualizm substancji mylcej i rozcigej. Nieograniczona wolno Boga i wolno woli ludzkiej. W filozofii przyrody: Mechanistyczne pojmowanie materii, nie wyczajc organicznej. Nieatomistyczna teoria budowy materii. W teorii poznania: Znalezienie pewnoci w samowiedzy. Natywistyczna teoria idei. Woluntarystyczna teoria sdu. Teoria wiata naturalnego jako teologiczne uzasadnienie wiedzy. Z tego najbardziej s znane i uwaane za typowe dla Kartezjusza: 1) Jasno i wyrano idei jako kryterium pewnoci. 2) Program sprowadzenia wszelkiej wiedzy do typu matematycznego. 3) Zdobywanie wiedzy pewnej okln drog przez sceptycyzm. 4) Dualizm myli i materii. 5) Mechanistyczne traktowanie cia. dza cisoci, krytycznoci i metodycznoci w myleniu z jednej strony, a z drugiej pragnienie rozwizania naczelnych zagadnie metafizycznych - to gwne spryny kartezjanizmu. STOSUNEK DO PRZESZOCI. Ojciec nowoytnej filozofii" mia niezwykle liczne i mocne zwizki z filozofi redniowieczn. Zagadnienia i postaw dzieli z wielkimi systemami scholastykw. Natomiast uderzajca jest jego obco wobec myli staroytnej. Scholastyka zawieraa pewne motywy staroytne obok motyww wasnych; ot staroytne motywy w scholastyce byy Kartezjuszowi obce i pomija je, podejmowa za i rozwija jedynie te, ktre byy swoicie redniowieczne i chrzecijaskie; dlatego te bliszy by Augustynowi i Szkotowi ni przejtemu antyczn filozofi Tomaszowi z Akwinu. Jeliby w aprioryzmie, odrywajcym myl od dowiadczenia, i w dualizmie, odrywajcym dusz od ciaa, widzie znami redniowiecza, to Kartezjusz byby nie bardziej nowoytny, lecz wanie bardziej redniowieczny od Tomasza. W rozwizaniu problemw scholastycznych okaza niema oryginalno. Brako mu subtelnoci scholastycznych poj, ktra w jego czasach bya ju w zaniku; mia za to wiksz prostot w ujciu zagadnie. Nowo jego filozofii polegaa i na tym, e po paru stuleciach zobojtnienia dla systematycznych zagadnie filozofii (bo schyek scholastyki kad nacisk prawie wycznie na zagadnienia teorii poznania, a rozproszony filozoficznie Renesans nie mg zdoby si na system) potrafi je wznowi, zainteresowa wiat naukowy kwestiami, ktre zdaway si by anachronizmem, i stworzy w XVII w. nowy systematyczny okres filozofii, analogiczny do wieku XIII. Sta si zwyciskim obroc tradycyjnych pogldw chrzecijaskiej filozofii przeciw wzrastajcemu naturalizmowi. Tradycj t za oywi nowymi ideami naukowymi: jego metodologia, teoria przyrody, teoria jani i cay ostrony i metodyczny tok rozumowania odpowiaday wymaganiom i aspiracjom nowej epoki i zostay zaakceptowane rwnie przez tych, co nie chcieli czy nie umieli, jak Kartezjusz, nowej nauki czy z dawn metafizyk. NASTPCY. Filozofia Kartezjusza oddziaaa potnie: nie tylko tworzya szko, ale zapanowaa nad umysami epoki i zdecydowaa o kierunku dalszego rozwoju filozofii. Staa si faktem, ktrego aden filozof XVII w. nie mg pomin; kady musia si wypowiedzie za lub przeciw; odkd najwybitniejszych mylicieli swego czasu wcign w dyskusj nad rkopimiennymi jeszcze Medytacjami, odtd pogldy jego stay si orodkiem ycia umysowego. I. Szkoa kartezjaska, w cilejszym znaczeniu, wytworzya si w obu ojczyznach Kartezjusza, wybranej i naturalnej, w Holandii i Francji. W Holandii nauka Kartezjusza dostaa si jeszcze za jego ycia do uniwersytetw, zwaszcza w Utrechcie i Lejdzie, i przyja tam posta bardziej szkoln. We Francji znalaza oddanego propagatora w osobie o. Mersenne'a (1588-1648), bdcego powag naukow swego 42

czasu, a przyja si zwaszcza w koach jansenistw. Z k tych wysza w 1662 wielka logika pt. L'art de penser, napisana w Port Royal w duchu kartezjaskim przez Antoniego Arnauld (1612 -1694) i Piotra Nicole (1625- 1695). Kartezjanizm znalaz rwnie zwolennikw w nowo zaoonym zgromadzeniu oratorianw, pielgnujcych idee w. Augustyna. Synni teologowie francuscy XVII w., Bossuet i Fenelon, skaniali si te ku jego doktrynie. Recepcja jej w koach religijnie mylcych bya uatwiona przez podobiestwo z doktryn w. Augustyna. Z Holandii kartezjanizm przedosta si niebawem do Niemiec, poszczeglnych za zwolennikw mia te i w innych krajach, Anglii i Woszech. Wszdzie wspzawodniczy skutecznie z dawnymi szkoami i sta si najbardziej typow szko filozoficzn XVII wieku. Kartezjanie 1) rozszerzali nauk mistrza w dziaach, ktre on opracowa mao lub ktrych wcale nie opracowa, jak etyka, socjologia, filozofia pastwa i prawa, estetyka. Anonimowa Ethica Cartesiana wysza w 1692. Estetyka w duchu Kartezjusza opracowana zostaa przez J. P. de Crousaz (Traite du beau, 1716), a przez poet Boileau ujta w reguy praktyczne. 2) Przystosowali j do innych stanowisk: np. jansenici do augustynizmu, a uczniowie holenderscy do protestanckiego racjonalizmu. 3) Przeksztacili jego pogldy tam, gdzie zawieray najwiksze trudnoci, mianowicie a) w kwestii stosunku rozumu i wiary i b) stosunku duszy i ciaa. Stosunek wiary i rozumu uj odmiennie Pascal; stosunek duszy i ciaa pojli w nowy, ale zgodny z duchem kartezjanizmu sposb - Geulincx i Malebranche. II. Kartezjanizm sta si w drugiej poowie XVII w., zwaszcza we Francji, pogldem wikszoci ludzi wyksztaconych. By to jednak na og kartezjanizm poowiczny: by wierny metodologii Kartezjusza, zwaszcza jego regule posugiwania si pojciami jasnymi, a take jego fizyce mechanistycznej; natomiast nie interesowa si jego metafizyk. Stanowi form przejciow od czystej postawy kartezjaskiej, typowej dla XVII w., do postawy pozytywistycznej Owiecenia, ktra opanowaa umysy w XVIII w. III. Do kartezjanizmu w szerszym znaczeniu nale wszystkie wybitniejsze systemy XVII w.; bo wszystkie nawizyway do jego zagadnie (zwaszcza stosunku duszy i ciaa) i posugiway si jego pojciami. We wszystkich nich, jak u Kartezjusza, metoda bya pierwszym zagadnieniem, matematyka wzorem, a rozwizanie wielkich zagadnie metafizycznych - celem. Granica midzy jego zwolennikami a przeciwnikami jest pynna, bo zwolennicy nieraz znacznie modyfikowali jego nauk, a przeciwnicy obficie z niej korzystali. Nowe systemy filozoficzne wytwarzay si przez dwa stulecia bd kontynuujc, bd zwalczajc go. Nie bez susznoci historycy wywodzili ze nie tylko okazjonalizm Geulincxa i Malebranche'a i monizm Spinozy, ale te monadologi Leibniza, sensualizm Locke'a (ktry zwalcza Kartezjusza, ale wiele ze korzysta), immaterializm Berkeleya (sam Kartezjusz tylko dziki skomplikowanemu rozumowaniu unikn immaterializmu), a take materializm La Mettrie'ego (ktry sam siebie nazywa kartezjaninem), a nawet i krytycyzm Kanta. Pogldy Kartezjusza, wedle sw angielskiego uczonego T. Huxleya, s ywe i dzi: bo nauka jest nadal mechanistyczna, a filozofia idealistyczna, tak samo jak byy u Kartezjusza. OPOZYCJA. Wystpia jeszcze przed ukazaniem si gwnego dziea Kartezjusza, ktry, przedoy wszy je w rkopisie uczonym rnych obozw, domaga si od nich krytyki. Najostrzejsza wysza z trzech stron: 1. Naturalistyczne stanowisko zwalczao pierwiastki spirytualistyczne kartezjanizmu. Gwnym przeciwnikiem by tu Hobbes (zarzuty jego Kartezjusz ogosi wraz z Medytacjami, jako Obiekcje trzecie). 2. Konserwatywna teologia, zarwno katolicka, jak protestancka, zwalczaa gwnie jego racjonalistyczn prb uzasadnienia prawd wiary bez opierania si na objawieniu i bdc skadnikiem tej prby metod fikcyjnego sceptycyzmu. Opozycj t prowadzi wrd katolikw jezuita Bourdin (Obiekcje sidme), a wrd protestantw Gisbert Yoetius, arystotelik, profesor teologii w Utrechcie.'- Oba stanowiska, naturalistyczne i teologiczne, czy w swej polemice z Kartezjuszem Gassendi, odnowiciel epikureizmu i lojalny pisarz katolicki. 3. Sceptycyzm, ktry w tej epoce mia fideistyczn tendencj, zwalcza racjonalizm Kartezjusza, aby podnie znaczenie wiary. Ju w koach kartezjan wystpowa w tym duchu Pascal, a wyran polemik prowadzi biskup P. D. Huet (1630-1721), autor pisma Censura philosophiae Cartesianae, ogoszonego w r. 1723. Wynikiem opozycji byo, e studium Kartezjusza zostao zakazane w Utrechcie ju w 1642 r., a w Lejdzie w 1648, specjalny za edykt Stanw Holenderskich zabroni go w r. 1656. W. r. 1663 pisma 43

Kartezjusza zostay w Rzymie umieszczone na indeksie. W 1671 zakaz krlewski zabroni nauczania filozofii Kartezjaskiej w Uniwersytecie Paryskim. Ale interdykcje nie odebray jej ywotnoci. Pniejsze pokolenia najwicej razi w Kartezjuszu jego racjonalizm i natywizm. W walce z teori idei wrodzonych i z matematycznym ideaem wiedzy formowaa si, zaczynajc od Locke'a, empiryczna filozofia Owiecenia. WSPZAWODNIK KARTEZJUSZA. Pomidzy krytykami Kartezjusza by jeden, ktry mia pokrewne z Kartezjuszem denie i mia dane do odegrania w dziejach filozofii podobnej roli, jak tamten. By to Pierre Gassendi (1592-1655), matematyk, przyrodnik, filozof, profesor teologii w Aix, w ojczystej Prowansji, potem kanonik w Dijon, w kocu powoany na katedr matematyki do Parya. I on by, jak Kartezjusz, wrogiem arystotelesowsko-scholastycznej filozofii; pierwszym jego dzieem byo Exercitationes paradoxicae adversus Aristotelem z r. 1624. I on odczu potrzeb zerwania z tradycj i skierowania myli filozoficznej na nowe tory. I on ceni nade wszystko cis nauk i by, znw jak Kartezjusz, cakowicie lojalny wobec nauki Kocioa. Ale podczas gdy Kartezjusz chcia sam dokona reformy filozofii, bez niczyich wzorw, to on w swej reformie chcia korzysta z pewnego wzoru, mianowicie z atomistycznej filozofii Epikura. Jej powici gwne dziea wydane za ycia (De vita, moribus et doctrina Epicuri, 1647; Animadversiones in Decimum Librum Diogenis Laertii, ui est de vita, moribus, placitisue Epicuri, 1649; Syntagma philosophiae Epicuri, 1649), a wykad wasnej filozofii, wzorowanej na Epikurze, pozostawi w rkopisie (Syntagma philosophicum complectens logicam, physicam et ethicam, 1658). Umia pogodzi doktryn staroytnych materialistw i hedonistw z nauk Kocioa, ale te nie odnowi caego systemu Epikura, lecz wyj ze tylko i odnowi atomistyk. Co do niej pokaza, e moe by przyjta bez uszczerbku dla wiary. Odrzuca natomiast twierdzenie o odwiecznoci atomw i materialnoci duszy; przeciwnie, twierdzi, e atomy s stworzone i wprowadzone w ruch przez Boga i e dusza rozumna jest niematerialnym duchem. Atomistyka miaa wprawdzie w redniowieczu poszczeglnych sympatykw, a miaa ich wicej jeszcze od pocztku nowej ery; ale Gassendi by pierwszym znakomitym i wpywowym jej obroc od czasu staroytnoci. W upodobaniu Gassendiego do atomistyki objawia si jego umys, bardziej plastyczny i prostolinijny ni Kartezjusza, unikajcy zawiych drg, po ktrych chodziy myli tamtego. Widzia te tak jasno, jak mao kto, sabe strony kartezjanizmu, krytykowa idee wrodzone, dualizm duszy i ciaa, pojmowanie zwierzt jako automatw, nie umiejc zreszt przewanie zastpi doktryn tych przez lepsze. Dokoa Gassendiego zebrao si liczne koo gassendystw", ktre przez czas jaki posiadao autorytet naukowy nie mniejszy ni szkoa kartezjaska. (Poza zawodowymi filozofami do uczniw Gassendiego nalea Molier: doktryna antyscholastyczna i anty-kartezjaska Gassendiego wyrazia si u niego w synnych artach skierowanych przeciw teoriom scholastycznym i kartezjaskim). I po mierci mistrza istnieli jeszcze gassendyci, ale wpywy ich powoli zaniky wobec wpyww Kartezjusza, a sam Gassendi uleg niezasuonemu zapomnieniu. Rne powody, lece w skromnoci samego Gassendiego, w trudnoci jego dzie, w niepopularnoci epikureizmu, z ktrym si zbrata, przyczyniy si do tego, e reforma filozofii nowoytnej posza po linii nie jego, lecz Kartezjusza.

PASCAL
Na zasadach Kartezjaskich w nastpnym zaraz pokoleniu wytworzona zostaa filozofia praktyczna, czynica zado potrzebom moralnym, a zwaszcza religijnym. Bya ona dzieem Pascala. YCIE. Blaise Pascal (1623-1662) czy genialne zdolnoci naukowe i literackie z gboko religijn natur. ycie krtkie, trapione nieustann prawie chorob i cierpieniem, wydao plon bogaty i rnorodny. Saw day mu twrcze pomysy na polu matematyki oraz publicystyczne Prowincjaki (Lettres Provinciales), w ktrych z niezwyk przenikliwoci, swobod i dowcipem zwalcza oportunistyczn etyk jezuitw. Sam przylgn do jansenizmu, chccego odnowi ducha chrzecijaskiego przez nawrt do w. Augustyna. Pod koniec ycia aspiracje religijne wziy w nim gr cakowicie nad naukowymi i wid ywot mistyka i ascety, oddanego cakowicie Bogu. PISMA. Filozoficznie najwaniejsze dzieo: Myli (Pensees sur la religion, znane zwykle pod skrconym tytuem: Pensees), 1669, pochodzce z ostatniego okresu; nie dokoczone, skada si z fragmentw i aforyzmw. Pogldy logiczne Pascal naszkicowa we fragmencie Esprit geometrique. STOSUNEK PASCALA DO POPRZEDNIKW. Pascal by w filozofii nastpc Kartezjusza. Ale, pod wpywem jansenizmu, idee Augustyna zyskay w jego pogldzie na wiat jeszcze wiksze znaczenie. We 44

wczeniejszym okresie, gdy zajmowa si zagadnieniami logiki i metodologii, przej si zasadami Kartezjusza i nie wyrzek si ich do koca; ale w pniejszym, religijnym okresie wycign z nich inne wnioski i zaj stanowisko cakowicie odmienne od tego, jakie zajmowa Kartezjusz. Stanowisko to byo rne pod trzema wzgldami. Po pierwsze: Kartezjusz zajmowa si najwicej dwiema rzeczami, teologi i metodologi; filozofia jego posiadaa dwa bieguny, Boga i metod, i odpowiednio do nich dwa czynniki, augustynizm i racjonalizm. Midzy tymi czynnikami, ktre Kartezjusz umia godzi, w myli Pascala nastpi rozam. Po wtre: Kartezjusz umia godzi metafizyk ze sceptycyzmem; sceptycyzmem bowiem-operowa tylko jako narzdziem do oczyszczenia umysu i utorowania drogi metafizycznej filozofii. Pascal za, przejwszy si do gbi argumentami sceptycyzmu, zamkn przed sob dogmatyczn drog. Po trzecie: Kartezjusz mao zajmowa si zagadnieniami etycznymi, ktre dla Pascala byy najwaniejsze. - Filozofia Pascala bya tedy wynikiem wewntrznego rozamu, jaki dokona si midzy skadnikami filozofii Kartezjusza przez wzmoenie trzech jej czynnikw: sceptycznego, religijnego i etycznego. POGLDY. 1. BEZRADNO ROZUMU. Pascal stawia wiedzy te same wysokie wymagania, co Kartezjusz i inni racjonalici; i on uwaa geometri za wzr wiedzy. Ale przekona si, e te wymagania s zbyt wygrowane, e wiedza, jak w rzeczywistoci posiadamy, nie czyni im zado. W sprawach doniosych geometria nie da si stosowa: ani nie pozwala nam pozna nieskoczonoci, jaka nas otacza, ani nie rozwizuje zagadnie etycznych i religijnych. Przy rozwizywaniu tych zagadnie kryteria Kartezjaskie - jasno i wyrano - nie daj adnej pomocy. Bezradno racjonalnej metody w sprawach istotnych i yciowo doniosych Pascal nie tylko stwierdzi, ale przey jako wewntrzn tragedi. e odbieg tak daleko od Kartezjusza w zapatrywaniu na skuteczno metody naukowej, nie byo przypadkiem; pochodzio std, e metod t chcia zastosowa do zupenie innej sfery zagadnie: Kartezjusz przejty by sprawami czysto teoretycznymi, jemu za chodzio o sprawy doniose praktycznie, o szczcie i zbawienie duszy. e za wzorem Kartezjusza nie rozrnia wiedzy teoretycznej i praktycznej, wic przekonanie o nieskutecznoci wiedzy praktycznej rozciga i na teoretyczn. Wyniko std potpienie wszelkiej wiedzy: wiedza jest tylko prnoci" i szalestwem". Racjonalizm stawiajc wiedzy niezmiernie wysokie wymagania mia dwa kracowe ujcia: albo wiedza czyni zado tym sprawdzianom, albo nie; w pierwszym przypadku posiadamy wiedz absolutn, w drugim - nie posiadamy adnej. Pierwsze ujcie znalaz racjonalizm u Kartezjusza, drugie u Pascala. Sceptycyzm u Pascala wyrs z racjonalizmu; gdyby stawia by wiedzy tylko takie wymagania jak empiryci, ktrzy za wiedz uwaali ju znajomo faktw, to nie miaby powodu koczy zwtpieniem. Przyznawa bowiem, e fakty znamy, ale twierdzi, e ich nie rozumiemy. Bez zrozumienia nie ma dla racjonalisty poznania. Stwierdziwszy nieudolno rozumu musia wic doj do przekonania, e nie ma nic tak zgodnego z rozumem, jak wyparcie si rozumu". Wynikiem zawiedzionego racjonalizmu byo zwtpienie zupene, ktrego nie wyrazi nikt w sposb bardziej przejmujcy od Pascala. Zwtpienie bowiem nie doprowadzio go do uspokojenia, jak niegdy Pirrona, lecz doprowadzio do rozpaczy: Nie wiem, kto mnie wyda na wiat, czym jest wiat, czym jestem ja sam, yj w okropnej niewiedzy wszystkich rzeczy..." 2. PORZDEK SERCA. Jednake i Pascal znalaz wyjcie ze zwtpie. Ale nie przez rozum, jak Kartezjusz, lecz przez serce" i wiar. Serce" - to waciwa czowiekowi zdolno poznawania rzeczy nadprzyrodzonych. Istnieje porzdek serca" (ordre du coeur), rny od porzdku rozumu, ktry uczeni skonni s uwaa za jedyny. Serce ma swoje racje, ktrych rozum nie zna" (Le coeur a ses raisons, ue la raison ne connait pas). Sceptycyzm, pirronizm", nie by dla tedy wynikiem ostatecznym: by etapem do uznania uczuciowej natury poznania, mistycznej intuicji. Co wicej, by etapem do poddania si wierze i autorytetowi religijnemu. Ogupi ci wiara? - Przypumy, ale c masz do stracenia?" To jedyna moliwa droga, skoro wiadomo, e rozum niezdolny jest do poznania. Podobnie jak w XIV w., tak i tu sceptycyzm by na usugach mistycyzmu i fideizmu. Trzeba by geometr, pirronist i pokornym chrzecijaninem" - pisa Pascal, tj. trzeba 1 stawia, wiedzy wysokie wymagania, 2 przekona si, e rozum nie moe im sprosta, a wtedy 3 podda si objawieniu. W zwizku z tym by szczeglny dowd istnienia Boga, skonstruowany przez Pascala dowd, w ktrym matematyk argumentowa wesp ze sceptykiem. Albo Bg jest, albo go nie ma: jedno z dwojga musimy przyj, decyzja jest nieuchronna, bo albo y bdziemy z Bogiem, albo bez Niego. Ot Pascal nie prbowa dowie, e istnienie Boga jest pewne, ani nawet, o ile jest prawdopodobne; natomiast 45

prbowa obliczy, o ile uznanie go jest dla czowieka zyskowniejsze. Przyjcie istnienia Boga jest z naszej strony, jak mwi Pascal, hazardem i cae to rozumowanie znane jest pod nazw zakadu Pascala" (le pari de Pascal). Stawiajc na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne ycie; jeli za okae si, i mamy racj, to zyskamy - wieczne ycie i szczcie. Zaoeniem byo tu, e Bg nagradza wiar, a karze niewiernych. By to szczeglny dowd istnienia Boga, probabilistyczny i eudajmonistyczny, bo opierajcy si w rozumowaniu na prawdopodobiestwie i na oczekiwaniu szczcia. cile mwic, nie by dowodem istnienia Boga, lecz co najwyej dowodem, e naley tak y, jak gdyby istnia. 3. PORZDEK DBR. Pascal przej nie tylko w metodologii, lecz w metafizyce zasadnicze pozycje kartezjanizmu. Ale potraktowa je z innego punktu widzenia: z punktu widzenia moralisty. Oddziela, rwnie stanowczo jak Kartezjusz, Boga od stworzenia, a wiadomo od materii, ale byy to dla nie tyle rne rodzaje bytu, ile rne dobra, nie tyle przedmioty poznania, ile wyboru. I substancje, oddzielone przez Kartezjusza, gdy je Pascal pocz traktowa jako przedmioty wyboru, utworzyy hierarchi: za najnisz z substancji uznana zostaa materia, za wysz dusza, za najwysz Bg. Szczeble tej hierarchii, jak substancje Kartezjusza, byy toto genere rne i wiecznie wzajem oddzielone. Wedle Pascala, dobra materialne nigdy, przy adnym ich mnoeniu, nie dosign poziomu dbr duchowych: Wszystkie ciaa, firmament, gwiazdy, Ziemia i jej krlestwo nie s warte najmniejszego z duchw". Przewaga ducha nad ciaem jest nieskoczona. A rwnie znw nieskoczona jest przewaga nadprzyrodzonego, boskiego porzdku nad przyrodzonym; nadprzyrodzony porzdek objawia si na ziemi w mioci, tote wszystkie ciaa razem wzite i wszystkie duchy razem wzite, i wszystkie ich utwory nie s warte najmniejszego poruszenia mioci". Operujc, jak Kartezjusz, pojciem nieskoczonoci i przez nie odrniajc Boga i stworzenie, doszed do przekonania, e wobec wartoci rzeczy boskich, ktra jest nieskoczenie wielka, warto rzeczy doczesnych jest nieskoczenie maa, wic - rzeczy doczesne s zupenie znikome i bezwartociowe. To bya podstawa do rozegrania zakadu Pascala" i do zdecydowania, jak pokierowa yciem. Wyniko std, e jedynie rozsdna jest etyka suby boej: Dwa s tylko rodzaje osb, ktre mona nazwa rozsdnymi: te, ktre su Bogu z caego serca, bowiem Go znaj, lub te te, ktre Go z caego serca szukaj, bowiem Go nie znaj". Jest rzecz uderzajc, e kartezjanizm zastosowany przez religijnego myliciela, jakim by Pascal, doprowadzi do wynikw daleko bardziej kracowych w swym ascetyzmie ni scholastyka. Gdy scholastycy na og pojmowali wiat jako twr Boy i noszcy znami boskiego pochodzenia, ten nowoytny myliciel uzna go za zupen nico. 4. WIELKO i NICO CZOWIEKA. Czowiek jest tym stworzeniem, w ktrym spotykaj si wszystkie szczeble hierarchii. Skada si z dwch skadnikw - ciaa i myli, z ktrych jeden jest nieskoczenie cenniejszy od drugiego. Czowiek jest trzcin najsabsz w przyrodzie, ale to trzcina mylca. Dla zgniecenia go nie trzeba, aby si cay wiat zbroi. Nieco mgy, kropla wody starczy, by go zabi. Lecz niechby by zgnieciony przez wszechwiat cay, to jeszcze byby czym szlachetniejszym od tego, co go zabija: gdy on wie, e umiera, i zna przewag, jak wszechwiat ma nad nim. A wiat nie wie o tym nic. Caa tedy godno nasza ley w myli..." Co wicej, czowiekowi dana bywa aska, nadprzyrodzona mio, ktra naley do porzdku boskiego. Wic te czowiek jest podzielony i sam sobie przeciwny", wielko jego jest rwna jego ndzy. Pirronici mieli tedy podstaw do goszenia ndzy czowieka; mieli j rwnie stoicy, gdy gosili wielko czowieka; ale obie sekty s jednostronne. ZESTAWIENIE. Pascal nie mieci si w tym pojciu, jakie si ma zwykle o filozofii XVII wieku: nie stworzy systemu, nie zajmowa si ontologi, nie by racjonalist. Ale nie ma okresw o filozofii zupenie jednolitej, zawsze znajduj si myliciele, ktrzy odbiegaj od panujcego pogldu: tak byo te i w XVII wieku. Pascal reprezentuje wanie mniejszo filozoficzn tego stulecia: mniejszo przejt sprawami czowieka i widzc irracjonalne czynniki ycia i umysu. Mniejszo ta w racjonalistycznym okresie daa pocztek przyszemu irracjonalizmowi: Pascal uczyni to dla etyki, inni dla estetyki. Tych, ktrzy wwczas zajmowali si specjalnie czowiekiem, byo wicej. Myli Pascala byy napisane o kilka lat wczeniej, a wydane o kilka lat pniej ni Maksymy La Rochefoucaulda; s za wyrazem skrajnie odmiennego rozumienia czowieka: jedne czysto religijnego, drugie - czysto doczesnego. 46

ZNACZENIE PASCALA. Pascal nie stworzy nowego typu filozofii; przeszed t sam drog, co niektrzy scholastycy XIV w., ktrzy przez sceptycyzm przeszli od racjonalizmu do mistyki. Ale nigdy filozofia nie bya gbiej odczuta, nie bya wynikiem potniejszych zmaga wewntrznych. Tote szkoy filozoficznej nie stworzy, ale po wszystkie czasy znajdowa ludzi, dla ktrych by przewodnikiem. W szczeglnoci zwizani z nim byli egzystencjalici" XIX i XX wieku, nie interesujcy si bytem w ogle, lecz tylko egzystencj ludzk, i widzcy, jak Pascal, tragiczny los czowieka, jego zagubienie wrd nieskoczonoci. We Francji zawizao si w XX wieku stowarzyszenie Les Amis de Pascal.

MALEBRANCHE
Nowe idee, zapocztkowane przez Kartezjusza, doznay szczeglnych przeobrae w filozofii Malebranche'a. Byy one wynikiem radykalnego spotgowania tych czynnikw, ktre ju byy silne w kartezjanizmie: czynnikw spirytualistycznych i religijnych w metafizyce, a trzewej obserwacji w teorii poznania. YCIE I DZIEA. Nicolas Malebranche y w latach 1638- 1715, by paryaninem, pochodzi z arystokratycznej rodziny. Od 1660 r. nalea do zgromadzenia oratorianw, niedawno zaoonego i powicajcego si specjalnie studiom teologicznym. Wty i chorowity, wid ycie odosobione, oddane nauce. Gwne jego dzieo De la recherche de la verite, 1675, traktowao w 5 ksigach o rdach bdw w zmysach, wyobrani, rozumie, skonnociach i namitnociach, a w szstej wykadao metod poznania prawdy. Doktryn sw streci potem w Entretiens sur la metaphysiue et sur la religion, 1688, a do spraw praktycznych zastosowa j w Traite de morale, 1683; wielokrotnie broni jej przeciw krytykom, zwaszcza przeciw Arnauldowi (Recueil de toutes les reponses du P. Malebranche a M. Arnauld, 1709,). ROZWJ. Jako oratorianin, Malebranche studiowa specjalnie w. Augustyna. W 1664 r. dosta przypadkiem do rk ksik Kartezjusza, ktra uczynia na nim piorunujce wraenie. Przez lat blisko cztery studiowa tylko jego dziea; potem wrci znw do Augustyna. Na tej podwjnej podstawie stworzy wasn doktryn; ogosiwszy j po raz pierwszy w 1675 r., zosta jej wierny i w cigu pozostaych 40 lat ycia wielokrotnie j streszcza, wyjania i broni. POPRZEDNICY. rdo jego filozofii stanowili ci dwaj filozofowie: starochrzecijaski Augustyn i nowoytny Kartezjusz. Zadanie swe widzia w pogodzeniu ich doktryn; zadanie nie byo trudne, bo doktryna Kartezjusza bya ju przesiknita ideami Augustyna. W kadym razie filozofia Malebranche'a bya dalszym wzmoeniem augustynizmu w XVII w.; w porwnaniu z Kartezjuszem silniejszy by w nim pierwiastek religijny i irracjonalny; podobny by w tym do Pascala, natomiast obcy jego deniom sceptycznym i praktycznym. Zwrot ku stanowisku, ktre Malebranche sformuowa, zapowiada si ju wczeniej w szkole Kartezjusza; bezporednim za jego poprzednikiem by Arnold Geulincx (1624- 1669), profesor w Lowanium, twrca tzw. okazjonalizmu. POGLDY. 1. OKAZJONALIZM. Punktem wyjcia Geulincxa i Malebranche'a byo zagadnienie, ktre Kartezjusz postawi, ale ktrego nie wyjani dostatecznie: jaki jest stosunek dwch substancji, materii i duszy? Geulincx i Malebranche stanli na stanowisku takim: skoro substancje te, jak wykaza Kartezjusz, s toto genere rne, to nie mog oddziaywa jedna na drug. Jake myl nierozciga mogaby dziaa na rozcig materi, i odwrotnie? Gdzie mogyby wej ze sob w styczno? Wprawdzie wydaje nam si, i obserwujemy ich wzajemne oddziaywanie, jest to wszake zudzenie. Jeli zachodzi midzy nimi zwizek, to jedynie przez porednictwo Boe. To tylko z okazji zmian dokonywajcych si w materii Bg sprawia zmiany w duszy, i odwrotnie, z okazji zmian w duszy Bg sprawia odpowiednie zmiany w materii: std nazwa okazjonalizmu" dla tej teorii. Nigdy dualizm duszy i ciaa nie by posunity dalej ni w niej. 2. BIERNO OBU SUBSTANCJI. Malebranche przej t teori od Geulincxa, ale poszed dalej: ciao nie tylko nie dziaa na dusz, ale te nie dziaa na inne ciaa. Wszak i Kartezjusz uczy, e ciaa nie s zdolne do wywoywania ruchu, gdy nie s obdarzone siami. Na myl t Malenbranche pooy nacisk: nie bdc obdarzone siami, ciaa nie dziaaj; nie tylko na dusz, ale w oglne nie maj zdolnoci dziaania. Substancja stworzona moe tylko podlega dziaaniu, ale nie moe sama dziaa. I nic w tym nie ma dziwnego, bo dziaanie jest tworzeniem, a tworzenie jest waciwe tylko Bogu. Przypisywanie 47

stworzeniu zdolnoci sprawczych jest, jak twierdzi Malebranche, pucizn filozofii pogaskiej, ktra przeniosa na stworzenie to, co jest tylko przywilejem Boga. Konsekwencj tego stanowiska byo u Malebranche'a zaprzeczenie, jakoby midzy ciaami zachodziy zwizki przyczynowe, trzeba bowiem mie si i dziaa, aby by czego przyczyn. Filozofowie widzieli ju od dawna trudnoci tkwice w pojciu przyczynowoci; Malebranche rozstrzygn spraw radykalnie: nie ma midzy rzeczami zwizkw przyczynowych. Wszystko, co si dzieje, ma swoj przyczyn nie w rzeczach, lecz w Bogu, tylko Bg jest przyczyn, bo tylko On moe dziaa. Czowiek za nie wicej jest zdolny do dziaania ni inne przedmioty stworzone; nie czowiek porusza wasn rk, nie on oddycha i nie on mwi; Bg porusza jego ramieniem nawet wtedy, gdy on posuguje si nim wbrew Jego rozkazom. wiat nie stanowi wic zespolonej caoci; jest mnogoci nie zwizanych ze sob rzeczy; tylko bowiem dziaanie mogoby je wiza, one za s bezwadne. Rzeczy zwizane s tylko z Bogiem, a nie s zwizane midzy sob. Uzaleniajc wszelkie wydarzenia tego wiata tylko od Boga, Malebranche nie myla wprowadza do przyrodzonego wiata nieustannego cudu, jak mu to zarzuca Leibniz; przeciwnie, mniema, e wanie w ten sposb tumaczy, skd pochodzi w wiecie konieczno zwizkw i regularno wydarze. 3. WIDZENIE RZECZY w BOGU. Z oglnej swej teorii Malebranche wycign konsekwencj i dla teorii poznania. W jaki sposb dusza moe poznawa rzeczy? Wszak przedstawienia, jakie ma o rzeczach, nie mog by wynikiem dziaania cia na dusz ani dziaania samej duszy, bo ani ciaa, ani dusze same dziaa nie mog. Pozostaje wic i tu tylko jedno: s wynikiem dziaania Boga. Midzy istot mylc a rzecz rozcig nie ma stycznoci, nie moe te wic by bezporedniego postrzegania rzeczy. Gdy postrzegam je, to nie one dziaaj na mj umys, lecz Bg. Bg, ktry jest jedyn przyczyn naszych dziaa, jest te przyczyn naszego poznania. Koncepcja ta nie bya nieprzygotowana: miaa wzr u Augustyna; ale Malebranche przecign go, stosujc j nie tylko do prawd wiecznych, lecz do wszelkich prawd. Dla Malebranche'a dziaanie materii na dusz byo czym tak niezrozumiaym i niemoliwym, i atwiej mu byo przyj, e poznanie dokonywa si zupenie bez zetknicia umysu z poznawanym przedmiotem; atwiej mu byo przyj, e Bg posiadajc w sobie idee, wedle ktrych stworzy rzeczy, pozwala je duszom oglda. Rzeczy poznajemy tedy nie wprost, lecz ogldajc ich idee, ktre s w Bogu; wic, jak mwi Malebranche, widzimy wszystkie rzeczy w Bogu". Przedmiotem naszego poznania nie s wic waciwe rzeczy, do ktrych dusza nie ma dostpu; s nim idealne obrazy rzeczy. Obrazy te, jako istniejce w Bogu, s wieczne; poznajemy wic zmienne rzeczy przez wieczne idee, w myl Augustyna i Platona. Wieczne idee poznajemy bezporednio, a porednio - zmienne rzeczy. System Malebranche'a przedstawia, z niezwyk tylko konsekwencj, myl, ktra w metafizyce nie bya niezwyka, lecz przeciwnie, dla ogromnego jej odamu bya myl przewodni: e wszystko, co jest, bierze swj pocztek nie z bytu skoczonego, lecz z nieskoczonego, absolutnego i boskiego. Co wicej, nie tylko wszystko wywodzi si z Boga, ale wszystko zmierza do z powrotem. Cho powierzchowna obserwacja mwi co innego, ale w gruncie rzeczy nasze skonnoci wiod do tego, co doskonae, czyli do Boga. Staj si ze, gdy si od tego naturalnego kierunku odchylaj. Etyka Malebranche'a miaa tedy tak samo osnow w Bogu, jak jego metafizyka i teoria poznania. 4. IDEA NIESKOCZONOCI. Jakby wsplny mianownik usiowa Malebranche'a w rnych dziedzinach wiedzy, od metafizyki do matematyki, stanowi pojcie nieskoczonoci. Ale nieskoczonoci rozumianej samodzielnie, inaczej ni j rozumiano przed nim i dokoa niego. Zerwa z hasem: finiti et infiniti nulla proportio. wiat skoczony styka si nieustannie z nieskoczonoci, ona do zewszd przenika. A stosunek ich jest wrcz odwrotny, ni si zwykle przyjmuje: nieskoczono jest i pierwotniejsza, i pozytywniejsza od skoczonoci; nie jest dalekim kresem, horyzontem istnienia, lecz jego wewntrznym czynnikiem. Rzeczy skoczone s tylko fragmentami nieskoczonoci i nie posiadaj samoistnego bytu. Nie byo nigdy bardziej infinistycznego pogldu na wiat. Ale Malebranche nie zosta w nim odosobniony: niebawem podj go Leibniz. Jeszcze Kartezjusz sdzi, e umys nie jest zdolny pozna nieskoczonoci, e moe si tylko jej podda. Malebranche, przeciwnie, by przekonany, e nie tylko j poznajemy, ale, co wicej, e tylko przez ni moemy pozna wiat skoczony. Rozumiemy go tylko jako ograniczenie nieskoczonoci. W poznaniu jak w istnieniu: nieskoczono jest pierwsza, a skoczono druga. Ujawnia si to najwybitniej w matematyce. I filozofia Malebranche'a, widzca rzeczy sub specie nieskoczonoci i boskoci, bya w gruncie rzeczy przekadem na metafizyk obserwacji matematycznej, e podstaw caej matematyki 48

jest idea cigoci, ujmowana bezporednio intuicj umysu, a w idei cigoci tkwi idea nieskoczonoci. 5. TEORIA POZNANIA. Zawrotn metafizyk Malebranche umia uzgodni z trzewymi i skrupulatnymi badaniami na polu teorii poznania. Zachowa on Kartezjaski idea poznania: jasno. Tylko to poznajemy trafnie, co rozumiemy jasno. Z tym Kartezjaskim sprawdzianem przystpiwszy do analizy poznania, doszed do zupenie innych wynikw ni Kartezjusz: nie poznajemy jasno ani Boga, ani wasnej duszy, o ktrej mamy jedynie niejasne dowiadczenie wewntrzne, ani tym bardziej dusz cudzych, co do ktrych moemy snu tylko przypuszczenia. Natomiast - mamy zupenie jasne poznanie cia: istot ich bowiem stanowi rozcigo, niepodobna za pragn poznania janiejszego ni to, jakie mamy o rozcigoci. W szczegach pogldy epistemologiczne Malebranche'a przedstawiay si tak: a) Wiedza nasza jest dwojaka: polega bd na postrzeeniach (perception), bd na ideach (idee). W pierwszym wypadku poznaje rzeczy wprost, a w drugim poznaje je poprzez idee. S to dwa bieguny naszej wiedzy. b) Tylko idee daj wiedz jasn; postrzeenia zmysowe s dla rozumu ciemne. c) Bezporednio moemy postrzega jedynie to, co znajduje si w naszym umyle, czyli stany wiadomoci; o tym za, co istnieje poza umysem, moemy wiedzie tylko porednio. To znaczy: nasza wiedza psychologiczna jest bezporednia, ale za to nie jest jasna, a wszelka inna wiedza moe by jasna, ale za to zawsze jest tylko porednia. d) Przez idee poznajemy wasnoci rzeczy; ale czy rzeczy istniej, o tym nas pouczy moe tylko postrzeenie. Zagadnienie istnienia nie naley ju do jasnego rozumowego poznania, stanowi wycznie dziedzin zmysowego postrzegania. e) Postrzeenia zjawiaj si w umyle i gin; idee za nie podlegaj przemianom, przez jakie przechodzi umys; ale bo te - nie nale do umysu. Std szczeglny wniosek: postrzeenia s skadnikami umysu, idee za nie s skadnikami jego, lecz przedmiotami, s poza nim. Z tego rozrnienia Malebranche wycign metafizyczn konsekwencj: e idee, nie bdc w nas, s w Bogu. I wycign take konsekwencj metodologiczn: idee, jako nie bdce skadnikami umysu, nie dadz si bada metod psychologiczn. Analiza wiedzy nie zawsze tedy moe by analiz psychologiczn: poddaje si jej wiedza zmysowa, natomiast wiedza porednia, posugujca si ideami, stanowi granic w psychologicznym traktowaniu teorii poznania. Znaczy to, e Malebranche by wrogiem psychologizmu. Rozwaania te doprowadziy Malebranche'a do wynikw rnicych si znacznie od pogldw Kartezjusza; w szczeglnoci inaczej wypada ocena poznania cia i poznania duszy. Poznanie cia, jako osigane za pomoc jasnych idei, byo dla Malebranche'a poznaniem doskonaym. Natomiast poznajc dusz bezporednio, przez postrzeenie wewntrzne, nie poznajemy jej jasno. W tym punkcie Malebranche odwrci wrcz pogld Kartezjusza. Przyznawa, e o istnieniu duszy wiemy istotnie pierwej i pewniej ni o istnieniu cia; natomiast natur ciaa znamy pierwej i janiej ni natur duszy. Istnienie bowiem przedmiotw poznajemy przez postrzeenie, a natur przedmiotw przez idee. Rozwj nauki potwierdzi stanowisko Malebranche'a: psychologia do dzi nie osigna tej cisoci, jak maj nauki o ciaach. By empirykiem; sdzi, e najmocniejszym fundamentem wiedzy jest oparcie jej na dowiadczeniu. Ale nie by empiryst; by przekonany, e dowiadczenie zmysowe nie jest samowystarczalne, e nie moe si obej bez wspudziau myli. Twierdzi, e pewne sdy (nazywa je naturalnymi" jugements naturals) s skadnikami kadego postrzeenia. Dwie s zasadnicze koncepcje postrzeenia: wedle jednej zawiera ono sdy, wedle drugiej jest procesem czysto zmysowym. W nastpnym po Malebranche'u pokoleniu tej drugiej koncepcji da klasyczny wyraz Berkeley. Ale pniej w XIX w., rozwj nauki, w szczeglnoci optyki fizjologicznej, potwierdzi raczej koncepcj Malebranche'a. Z bardziej specjalnych pogldw epistemologicznych Malebranche'a zasuguje na wyrnienie jego pojmowanie prawd jako stosunkw. Pisa: Istniej trzy rodzaje stosunkw, czyli prawd: midzy ideami, midzy ideami a rzeczami i midzy samymi rzeczami. Prawd jest, e dwa razy dwa jest cztery, to prawda dotyczca stosunkw midzy ideami; prawd jest, e istnieje Soce, to prawda o stosunku midzy ide a rzecz; wreszcie prawd jest, e Ziemia jest wiksza od Ksiyca, to prawda o stosunku midzy rzeczami". ZESTAWIENIE. System Malebranche'a jest jednym z ogniw augustyskiej tradycji; ale pod wzgldem radykalizmu, z jakim byt i poznanie wywodzi z Boga, przeszed wszystko, co zrobia patrystyka i 49

scholastyka; to naley pamita, gdy si trzew" postaw nowoytnej filozofii przeciwstawia redniowiecznej, teocentrycznej metafizyce. Nie scholastycy, lecz tylko mottekalemini arabscy doszli przed Melabranche'em do podobnie skrajnych wynikw. Podstawowym, paradoksalnym jego twierdzeniem bya bierno wszystkich substancji stworzonych; okazjonalizm, ktry by przewodni myl Geulincxa, by tylko jednym ze skadnikw systemu Malebranche'a. Spekulacje metafizyczne stanowiy wszake zaledwie cz docieka Malebranche'a, ktry na polu teorii poznania doszed do pogldw wanych niezalenie od jego metafizycznego systemu. By wybitnym psychologiem, ale wrogiem psychologizmu. By te zdecydowanym empirykiem, ale wrogiem empiryzmu. OPOZYCJA wystpia wkrtce po ukazaniu si gwnego dziea Malebranche'a; wystpili z ni zarwno kartezjanie i konserwatywni teologowie, jak i empiryci. Najwaniejsi z przeciwnikw byli: 1. Antoine Arnauld, jansenista, ktry wystpi w 1685 r. w imi tych samych doktryn, na ktrych opiera si Malebranche, to jest augustynizmu i kartzjanizmu; ale on doktryny te pojmowa w sposb bardziej tradycyjny ni Malebranche, ktry z zaoe Augustyna i Kartezjusza wyciga wasne wnioski. Cho przeciwnicy byli waciwie sobie bliscy i rnili si w szczegach, polemika midzy nimi bya duga i uparta. Dzielce ich rnice miay rdo w mistycznych czynnikach filozofii Malebranche'a i objawiy si zwaszcza w teorii idei. Wynikiem atakw Arnaulda byo potpienie pism Malebranche'a przez Kongregacj Indeksu. 2. Jezuici zwalczali Malebranche'a w imi konserwatywnej teologii, potpiajc go zwaszcza jako wyraziciela idealizmu. Najostrzejsze ich wystpienie miao miejsce w Journal de Trevoux" w 1713 r. Malebranche mia jednake midzy nimi pojedynczych obrocw. Zreszt, oddawa on konserwatywnej teologii piknym za nadobne, by mylicielem religijnym, ale zupenie nie scholastycznym. Idee, jakimi posugiwaa si zalena od Arystotelesa scholastyka - akty, potencje, wadze, formy, utajone jakoci mia za idee zupenie niejasne. Uwaa scholastyk za doktryn zupenie nienaukow, a ponadto za pogask w swej osnowie. 3. Locke oponowa ze stanowiska empiryzmu w specjalnej rozprawie A Examination of Malebranche's Opinion of Seeing Ali Things in God, napisanej w 1695 r., ale wydanej dopiero pomiertnie w 1706. Doktryna Malebranche'a za ycia jego zwalczana bya przewanie w imi religii. W XVIII w. sytuacja odwrcia si: teraz pocigna ona umysy usposobione religijnie i staa si wyrazem chrzecijaskiej filozofii, zwalczana za bya w imi panujcego wwczas empiryzmu i materiakzmu. DZIAANIE. Mimo opozycj pewnych k, Recherche de la verite osigna od razu niezwyke powodzenie: przez lata 1675-1678 miaa sze wyda, nie liczc przekadu aciskiego. Malebranche by po Kartezjuszu drugim odnowicielem filozofii francuskiej", ktrego oryginalna nauka poruszya i pocigna umysy. Wpyw jego, tak samo jak Kartez-jusza, siga poza sfery naukowe, a do k wiatowcw, ktrzy dawniej nie myleli zajmowa si filozofi. Mia zwolennikw wrd uczonych czonkw Akademii, jak Carre i margrabia de 1'Hpital; mia ich te w rnych zgromadzeniach zakonnych, zwaszcza wrd oratorianw, benedyktynw, nawet wrd jezuitw (o. Andre). Istniao jeszcze za ycia jego zrzeszenie malebranchistw, o charakterze niemal gminy religijnej. Poza Francj i Wochami, gdzie Malebranche mia licznych zwolennikw, w innych krajach pojedynczy tylko myliciele szli jego torem, ale za to najwybitniejsi. W Anglii Berkeley i Collier wytworzyli systemy pokrewne. Korzysta ze i Hume, ale przej tylko doktryn przyczynowoci, nie solidaryzujc si z doktryn metafizyczn. Leibniz za, ktry przebywajc w Paryu by wiadkiem ruchu umysowego wywoanego przez Malebranche, zbliy si do, przeciwnie, raczej w rzeczach metafizyki. I u Jana Jakuba Rousseau wracaj pewne idee Malebranche'a. Doktryna Malebranche'a miaa dwa bardzo rne czynniki: mistyczno-metafizyczny i trzewy epistemologiczny. Pierwszy oddziaa wczeniej, pniej drugi wzi gr. W XIX i XX wieku ju tylko ten drugi pozosta ywotny i wywoa oddwik (w logice Bolzana i w szkole fenomenologw).

HOBBES
Inny system XVII wieku, ktry zagadnieniom tego stulecia dawa naturalistyczne rozwizanie, by dzieem Hobbesa. YCIE. Thomas Hobbes (1588-1679) pochodzi z angielskiej pastorskiej rodziny; studiowa w Oksfordzie, gdzie za jego czasw uczono jeszcze scholastycznej filozofii. Wyrs wszake na przeciwnika religii i scholastyki. W modym jeszcze wieku postanowi zosta pisarzem politycznym, 50

pniej dopiero dla politycznych pogldw poszuka filozoficznych podstaw. Bra czynny udzia w polityce: sta po stronie rojalistw. Znaczn cz ycia - razem okoo 20 lat - spdzi w Paryu; tam pozna si z nowymi prdami naukowymi kontynentu, ktre wpyny na uksztatowanie si jego pogldw. Zmar w bardzo pnym wieku, do koca pracujc, ale raczej literacko ni filozoficznie (m. in, majc 87 lat wykoczy i ogosi rymowany przekad caego Homera). DZIEA. System swj opracowa wzgldnie pno, gwnie podczas emigracji paryskiej w latach 16401651 i po powrocie do Londynu. Wyoy go po acinie pt. Elementa philosophiae w 3 czciach: I. De corpore, 1655, II. De homine, 1658, III. De cive (wydana najwczeniej, 1642 i 1647). Ostatni cz, zawierajc filozofi prawa i pastwa, rozwin w angielskim dziele pt. Leviathan, 1651. POPRZEDNICY. Filozofia Hobbesa miaa cele polityczne, postaw naturalistyczn. Postawa ta odpowiadaa usposobieniu Hobbesa, ale bya jeszcze potgowana przez wpyw naturalistycznych prdw, wznowionych nawczas po tysicu lat przerwy. Hobbes wbrew pozorom mia mao zwizkw z filozoficznymi prdami Anglii, by niezaleny od Fr. Bacona, z ktrym y w bliskich osobistych stosunkach, ale ktrego jako myliciela nie ceni. Znaczn cz ycia spdzi we Francji i we Woszech; tam ten angielski myliciel pozna nowe idee i poszed z dwoma prdami umysowymi kontynentu, racjonalistycznym i naturalistycznym. 1. Racjonalistyczn teori poznania i przyrody, zainicjowan przez Kartezjusza i poniekd przez Galileusza, Hobbes pozna midzy 1634 a 1636 r.; Galileusza zna osobicie, z Kartezjuszem korespondowa. Zreszt jeszcze przed poznaniem ich pogldw, pod wpywem studiw nad Euklidesem, powzi myl racjonalnego, podobnego do geometrii systemu filozofii. 2. Podczas gdy racjonalizm czy Hobbesa z Kartezjuszem, dzieli go ode naturalizm. Tu przyczy si do prdu zainicjowanego w dobie Odrodzenia przez Telesia i innych, a usiujcego wznowi staroytny naturalizm stoikw i epikurejczykw. Tego naturalistycznego prdu sta si niebawem czoowym przedstawicielem. Szczeglniej za charakterystyczne dla Hobbesa byo poczenie tych dwch szeregw rozwojowych, racjonalistycznego i naturalistycznego. Najsamodzielniejszy by w filozofii politycznej. Zamierzenia jego w tej dziedzinie miay wprawdzie poprzednikw w epoce Odrodzenia, jak Machiavelli i Grocjusz, Bodin i Althu-sius; ale z nich jedni, jak Machiavelli, byli historykami, inni, jak Grocjusz, prawnikami, Hobbes za by filozofem. Pogldy, ktre tamci wyprowadzali z dowiadcze historycznych lub z rozwaa prawniczych, on usiowa uzasadni ogln koncepcj filozoficzn. POGLDY. 1. MATERIALISTYCZNA METAFIZYKA. Oglna filozoficzna koncepcja Hobbesa bya materialistyczna. Przyjmowa, e nie istnieje nic poza ciaami: niematerialne substancje, ktre od wiekw stanowiy osnow pogldu na wiat, mia za fikcj. To przekonanie pozwalao mu usun trudnoci, z jakimi walczya filozofia XVII w.: Kartezjaskie zagadnienie stosunku duszy i ciaa rozwizywao si, a raczej upadao, gdy zostao zaprzeczone istnienie czego bd poza ciaem. Ten nowoytny materializm by odmienny ju i ostroniejszy od staroytnego: dla staroytnych wiadomo bya wasnoci niektrych oddzielnych atomw, dla Hobbesa za funkcj ciaa organicznego, wzitego w caoci. Poza tym materializm Hobbesa poczy si z mechanistyczn koncepcj filozofw XVII w. Zaczynajc od Kartezjusza i Galileusza, mechanistycznie pojmowali oni przemiany cia; dla Hobbesa za, ktry nie uznawa adnych przedmiotw poza ciaami, mechanicyzm sta si powszechn teori bytu. Teoria ta bya atakowana w dwch punktach: e przebiegi cielesne s wycznie ruchami i e przebiegi psychiczne s ruchami. Pierwszy atak Hobbes odpiera, jak Galileusz i Kartezjusz, usiujc wykaza, e jakoci zmysowe, ktre przemawiaj przeciw jego tezie, nie s wasnociami rzeczy, gdy s subiektywne; gwne za jego argumenty za subiektywnoci jakoci byy dwa: a) postrzegamy bez bodca zewntrznego (w snach, wizjach) tak samo, jak gdy bodziec dziaa; b) rne bodce wywouj te same jakoci, np. uderzenie w nervus opticus wywouje takie samo wraenie, jak wiato. - Pogld za, e przebiegi psychiczne s natury mechanicznej, Hobbes popiera takimi argumentami: a) ruch moe wywoa tylko ruch i tylko przez ruch moe by wywoany; stany za wiadomoci s wywoane przez ruchy i wywouj ruchy; b) istnieje podobiestwo midzy zjawiskami: ruchu i wiadomoci, mianowicie midzy ruchem a impulsem woli. 2. RACJONALISTYCZNA METODOLOGIA. Hobbes, nieodrodny syn XVII wieku, nastpca Kartezjusza, dy do stworzenia racjonalnego systemu filozofii. System ten przybra wszake u Hobbesa odrbn posta przez to, e zosta oparty na przesankach materialis-tycznych. Przedmioty idealne nie istniay dla 51

Hobbesa zupenie, psychiczne byy natury cielesnej, a cielesne byy mechanizmami: takie zaoenia niezmiernie uatwiay jednolity system. Hobbes ktry by wiadkiem powstania mechaniki i przejty by kultem dla niej, wyobrazi sobie, e jego system mechanistycznej filozofii bdzie tak samo cisy, jak nauka mechaniczna. Mniema, e urzeczywistni aspiracje swego wieku do doskonaego poznania. Wszystkie zjawiska miay by ujte tak cile, jak zjawiska ruchu, bo wszystkie zostay sprowadzone do ruchu. I sam proces poznania by dla Hobbesa, jak kady proces, natury mechanicznej: przez zetknicie przedmiotu z narzdem zmysowym ruch z przedmiotu przenosi si na narzd, potem na nerwy, wreszcie do wntrza mzgu. Proces ten musi zatem przej przez zmysy; innej dcogi nie ma dla mechanicznie pojtego procesu poznania. Konsekwencja kazaa tedy Hobbesowi z metodologicznym racjonalizmem poczy sensualizm psychologiczny. Hobbes mia wszake wiadomo, e mechanistyczna koncepcja jest jedynie hipotez. Cae poznanie jest tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach. Mona by wnioskowa inaczej i wytworzy odmienn teori, ale mechanistyczna teoria zdaje spraw ze zjawisk i przeto spenia swe zadanie. Takim pojmowaniem wasnej teorii jako hipotezy Hobbes przygotowa grunt dla pozytywizmu nastpnych stuleci. 3. NATURALISTYCZNA ETYKA i POLITYKA. Na takim (na wp oryginalnym) metafizycznym i epistemologicznym podou wznosia si philosophia civilis, najoryginalniejsza cz systemu Hobbesa. Traktowa j naturalistycznie, jako cig dalszy filozofii naturalnej, wychodzc z zaoenia, e czowiekiem rzdz te same prawa mechaniczne, ktre rzdz przyrod. Usiowa uchwyci mechanizm psychiczny jednostki i wyprowadzi ze cay zoony ustrj ycia. Wystpowa przeciw tradycyjnej od Arystotelesa tezie, e czowiek z natury jest istot spoeczn. Przeciwnie, z natury i instynktu kady zajmuje si wycznie wasnymi sprawami; kady kocha jedynie siebie, kady jest egoist; jedynym celem jest zachowanie samego siebie, jedynym dobrem wasne dobro. Kada rzecz jest dobra, jeli suy celom jednostki, a jednoczenie moe by za dla innej jednostki, z ktrej interesami jest w niezgodzie. Innej miary dobra i za natura nie zna. Wic te kady z natury rzeczy usiuje wszystko, czego domaga si jego egoizm, osign dla siebie i jeli trzeba, wywalczy. Nie ma praw ani obowizkw, ktre by go ograniczay; ile wywalczy, zaley tylko od jego si. Std status naturalis czowieka: walka wszystkich przeciw wszystkim. Homo homini lupus. Jednake walka przynosi szkody - i dla uniknicia ich ludzie opucili stan natury. Aby uzyska pokj, zaczli y, jak gdyby byli skrpowani umow; kady ustpi cz swych pretensji na rzecz spoecznoci, aby w zamian od niej otrzyma obron. Tak powstao pastwo: nie z natury i z instynktu, lecz z obawy i rozsdku. Dopiero za z pastwem powstao prawo i obowizki, a wraz z prawem obiektywna miara dobra i za. Hobbes nie tylko tumaczy mechanistycznie powstanie pastwa, ale rwnie mechanicznie chcia je normowa. Ideaem jego by dobrze funkcjonujcy mechanizm; warunek za dobrego funkcjonowania widzia w dziaaniu najwyszej siy, sprzgajcej poszczeglne czci mechanizmu. W zastosowaniu do pastwa znaczy to: monarcha jest warunkiem prawidowego funkcjonowania pastwa. Dlatego lud ustpuje monarsze swych praw. Odtd naley si, aby kady czyni, co wadca rozkazuje; przeto normy ycia zale od jego woli i rozkazu. Nie pierwszy to raz dobro i zo zostao uzalenione od woli: ale u dawniejszych zwolennikw tego kierunku, jak Duns lub Ockham, bya to wola Boa. W tym naturalistycznym systemie monarcha zaj miejsce Boga. W ten sposb przez filozofi mechanistyczn Hobbes uzasadnia samowadczy ustrj monarchiczny. Wznis system filozofii, by speni zapowied dan towarzyszom politycznym; e uzasadni racjonalnie i dedukcyjnie polityk rojalistyczn. ZNACZENIE. Materialistyczna metafizyka, zczona z racjonalistyczn metod i monarchistyczn polityk, wydaa system Hobbesa. By to system naturalistyczny, wyczajcy czynniki idealne, duchowe, wolne; by deterministyczny w teorii przyrody, sensualistyczny w teorii poznania, egoistyczny w teorii dziaania. Szczeglne byo w tym systemie, i by wyprowadzony dedukcyjnie: wypowiada si w tym duch XVII w. Pokrewne, naturalistyczne doktryny miay wielu zwolennikw w epoce poprzedzajcej Hobbesa i w nastpujcej po nim, w Odrodzeniu i w Owieceniu. Hobbes by jakby cznikiem midzy tymi epokami, natomiast we wasnej epoce by odosobniony. Jego teorie byy wprost prowokacj dla idealistw XVII w. Jeli mia zwolennikw za ycia, bya to bezimienna masa"; z wybitnych mylicieli tylko Spinoza 52

korzysta ze, a Gassendi ocenia go z sympati. Przeciwnikw za mia wielu: w opozycji do bya przede wszystkim szkoa platoska w Cambridge, a take Locke, Shaftesbury i tylu innych. W XVIII w. stosunek do uleg zmianie: mino wtedy dziaanie Kartezjusza i Malebranche'a i przyszed czas Hobbesa. Diderot pisa wwczas: Jake Locke wydaje mi si niecisy, a La Bruyere i La Rochefoucauld biedni i mali w porwnaniu z tym Tomaszem Hobbesem; ksiki jego mona czyta i komentowa cae ycie". Ale i wwczas powodzenie jego nie byo powszechne ani pozbawione zastrzee: tych, ktrych pocigaa jego naturalistyczna teoria, odstrczaa za to dedukcyjna metoda. Najwicej wsawi si i oddziaa sw filozofi spoeczn, najoryginalniejsz czci swego systemu. Odebra dobru, obowizkowi, prawu charakter niezmienny i absolutny, wyszy ponad czowieka i spoeczestwo; dopatrzy si ich rda w woli ludzi, niestaej i zmiennej. By inicjatorem socjologizmu" etycznego, tej najbardziej nowoytnej postaci relatywizmu, uzaleniajcej oceny i normy od potrzeb i decyzji, nie jednostek wprawdzie, ale spoeczestw. Od Hobbesa socjologizm powraca ju stale, ostatnio w XX wieku w teorii Durkheima. W 1929 r. obchodzono 250 rocznic jego mierci zjazdem naukowym w Oksfordzie, w nastpnym za roku powstaa midzynarodowa Societas Hobbesiana.

SPINOZA
Midzy systemami filozoficznymi XVII w. system Spinozy mia charakter monistyczny: przezwycia przeciwstawienie ducha i materii, cho nie sprowadza ducha do materii ani materii do ducha. YCIE. Benedykt (lub Baruch) Spinoza (lub Despinoza, d'Espinoza, De Spinoza y od 1632 do 1677; pochodzi z rodziny ydowskiej osiadej w Niderlandach i w kraju tym cae swe ycie spdzi. Nauki pobiera w szkole ydowskiej, gdzie ju si zetkn z filozofi, mianowicie z doktrynami redniowiecznych ydw, m. in. Majmonidesa i kabalistw. Dopiero po 1654 r. pozna acin i jzyk grecki; wwczas zacz studiowa dziea scholastyki chrzecijaskiej oraz rozkwitajce wtedy nauki przyrodnicze; szczeglny wpyw wywar na Kartezjusz. Za nieprawowierne pogldy zosta odtrcony przez wspwyznawcw, a od 1656 r. wyczony z gminy i wyklty. Odtd y w odosobnieniu, obcujc z maym tylko gronem przyjaci, cakowicie oddany nauce. Poza studiami teoretycznymi zajmowa si szlifierstwem. Mieszka najpierw w Amsterdamie, potem w Hadze. Powoanie na katedr do Uniwersytetu Heidelberskiego (1673) odrzuci, nie chcc niczym krpowa swej niezalenoci. Umar w modym wieku. Liczne wiadectwa przedstawiaj go jako prawdziwego mdrca, opanowanego, pogodnego i agodnego, bezinteresownie powicajcego swe ycie wiedzy. PISMA. Jedynie dwie prace Spinozy ukazay si za jego ycia: Renati des Cartes Principiorum philosophiae pars I et II, mor geometrico demonstratae, 1663, i Tractatus theologico-politicus, 1670. Pierwsza referowaa pogldy obce, druga dotyczya spraw pozafilozoficznych. Filozoficzne jego pisma ogoszone zostay dopiero pomiertnie i anonimowo, pt. B. d. S. Opera Posthuma, 1677. W wydaniu tym zawarte byy: Ethica ordim geometrico demonstrata, Tractatus de intellectus emendatione (wczesny, pisany zapewne przed 1662 r.) i Tractatus politicus (pisany przed sam mierci, nie ukoczony). W blisko dwa wieki pniej, w 1852 r., odnaleziono w holenderskim przekadzie jeszcze jedn rozpraw Spinozy, Krtki traktat, czyli Tractatus de Deo et homine eiusc/ue felicitate (pisany zapewne midzy 1658 a 1660). Najwaniejszym dzieem jest Etyka, zawierajca nie tylko filozofi moraln, ale cay system Spinozy; w zasadniczej koncepcji wytworzona w latach 1652- 1665, bya opracowywana i ulepszana a do mierci autora. Traktat o poprawie umysu stanowi epistemologiczne przygotowanie do systemu Spinozy. POPRZEDNICY. System Spinozy mia dwa gwne rda: z jednej strony odwieczn panteistyczn metafizyk (ktr Spinoza zna nie z pism jej twrcw i klasykw, jak Plotyn, Eriugena lub Bruno, lecz pnych, przewanie ydowskich jej przedstawicieli), z drugiej za - Kartezjask teori poznania i mechanistyczne pogldy nowoytnego przyrodo-znawstwa. Do nowych idei, ktre oddziaay na Spinoz, naleay pogldy Hobbesa; one to naday filozofii Spinozy naturalistyczny odcie. Panteistyczn metafizyka bya wszake osi pogldw Spinozy, wobec niej idee naukowe XVII wieku zajy miejsce suebne. Filozofia Spinozy bya jednym z nawrotw redniowiecza w XVII w.: po kartezjanach, ktrzy odnowili augustynizm, Spinoza odnowi heterodoksalny panteizm. Kartezjanie 53

poczyli nauk nowoytn z tradycj redniowiecznej teologii chrzecijaskiej, Spinoza poczy j z tradycj teologii ydowskiej. Pogldy Spinozy miay ponadto jeszcze trzecie rdo. Spinoza zabiera gos nie tylko w sprawach cile filozoficznych, ale take i politycznych, by rzecznikiem wolnoci i tolerancji. Ot w tej dziaalnoci mia pobudk i wzr w prdach wolnociowych panujcych w XVII wieku w Niderlandach. rodowisko holenderskie wesp ze rodowiskiem ydowskim i z oglnoeuropejskimi ideami XVII w. wydao zoon doktryn Spinozy. ROZWJ. Od pocztku swej pracy filozoficznej zajmowa Spinoza t sam zasadnicz postaw, ale stopniowo zmniejsza si w jego filozofii udzia czynnikw mistycznych i wzmaga naturalistycznych, wpyw Hobbesa bra gr nad wpywami scholastykw, panteistw i kartezjan. POGLDY. Spinoza pojmowa poznanie podobnie jak Kartezjusz: racjonalistycznie. Miar prawdy i dla niego bya jasno i wyrano, a rozum, poznajcy w sposb jasny i wyrany, by dla jedynym rdem prawdy. Do racjonalistycznej teorii poznania dostosowa racjonalistyczn metodologi. Wyznawa ide powszechnej nauki", przejt od Kartezjusza, i w Etyce da nauk o wiecie, Bogu, poznaniu i dziaaniu, opart na wsplnych zaoeniach i tworzc jeden naukowy system. Przej rwnie typow dla racjonalistw myl, e matematyka jest wzorem nauki. Sw powszechn nauk wyoy sposobem geometrii (mor geometrico) ; przyjwszy pewne definicje i aksjomaty, na podstawie ich dowodzi dalszych twierdze. Tak matematycznej postaci filozofia nie miaa ani przed Spinoza, ani po nim. Filozofia Spinozy wyrosa na podou na wskro osobistym i uczuciowym, ale usiowa i potrafi da jej posta abstrakcyjn, racjonaln i zupenie bezosobist. 1. PANTEIZM. Matematyczna bya jednak tylko forma systemu Spinozy, tre jego za bya metafizyczna. Dzieo Mor geometrico byo wykadem monistycznej nauki o jednoci wszechrzeczy. W filozofii Kartezjusza potpia jej dualizm: dualizm Boga i wiata, myli i rozcigoci, duszy i ciaa, wolnoci i mechanizmu. Prbowa za przezwyciy dualizm wychodzc z wasnych zaoe Kartezjusza; z jego definicji substancji (substancja jest tym, co istnieje samo przez si i co moe by samo przez si pojte) wnosi, e substancja jest tylko jedna, a jest ni Bg. Bo aby co istniao samo przez si, nie moe by niczym ograniczone; musi by nieskoczone, a nieskoczona substancja - to Bg. Substancja nie moe by stworzona, gdy wtedy miaaby przyczyn i istniaaby przez przyczyn, a nie sama przez si. Poza Bogiem nie moe wic by substancji. Bg, czyli substancja: to dwie nazwy tej samej rzeczy. Std wynika, e wszechwiat nie moe istnie poza Bogiem, lecz tykw Bogu. Zarwno wiat rzeczy, jak i wiat myli nie s samoistne, lecz s objawami tego, co samoistne, tj. Boga. Nie s poza Bogiem, a przeto Bg nie jest poza nimi. Bg, czyli przyroda: to dwie nazwy jednej rzeczy. Przez ten panteizm mia zosta przezwyciony dualizm Boga i wiata. 2. DETERMINIZM. Wasnoci wiata wywodz si z natury Boga, wywodz si ze wedle praw logicznych. I wiat podlega tym samym prawom logicznym, ktrym podlegaj idee abstrakcyjne. Przez tak koncepcj mia zosta przezwyciony dualizm wiata idealnego i realnego. Cokolwiek zatem dzieje si, jest konieczne, bo poddane wiecznym prawom. Nie ma wic w wiecie przypadku ani wolnoci. Caa przyroda jest mechanizmem; a czowiek, jego czyny i dziea, spoeczestwo, pastwo, caa kultura - to wszystko jest te koniecznym wytworem mechanicznie rozwijajcej si przyrody. Nie by to oryginalny pomys Spinozy, ale z caej jego filozofii robi wraenie najsilniejsze i oddziaa najszerzej. I sam Spinoza kad na nacisk: nie byo dla gorszego przesdu i zudzenia ni mniemanie, e przyroda ma ustrj celowy, e rzdz ni czynniki nadprzyrodzone. Uznawa powszechny determinizm, przez ktry mia zosta przezwyciony dualizm wolnoci i mechanizmu. 3. MATERIA i DUCH. Wszechwiat ma wszake, jak Kartezjusz wykazywa, dwie dziedziny: materii i myli. Rozrnienia tego Spinoza nie mg pomin, ale doprowadzi je do jednoci w ten sposb, e potraktowa jako dwa przymioty (attributa) jednej substancji. Bg, ktry z natury jest nieskoczony, posiada nieskoczenie wiele przymiotw, z ktrych dwa - myl i rozcigo - s dostpne umysowi ludzkiemu. Bg jest tedy substancj mylc i zarazem rozcig. Odpowiednio do tych dwch przymiotw Boga istniej dwa wiaty: duchowy i materialny; kady objaw (modus) substancji naley do jednego lub drugiego jej przymiotu. Odrbno dwch wiatw w systemie Spinozy zostaa zachowana, 54

ale przez uzalenienie obu od czego trzeciego mia zosta przezwyciony dualizm materii i wiadomoci. 4. PARALELIZM. W czowieku ciao jest rozcige, a dusza mylca; niemniej ciao i dusza czowieka s w zgodzie. Nie moe to by skutkiem tego, e ciao podlega duszy lub odwrotnie; bo ciao i dusza - pod tym wzgldem Spinoza by jednego zdania z okazjonalistami - nie mog oddziaywa na siebie. Jeeli s w zgodzie, to tylko dlatego, e s objawami tej samej substancji. Porzdek myli i porzdek stanw cielesnych odpowiadaj sobie wzajem. Odpowiednio t Spinoza usiowa wytumaczy nie, jak to zwykle czyniono, przez oddziaywanie jednego porzdku na drugi, lecz przez rwnolego obu. Koncepcja paralelizmu psychofizycznego bya oryginalnym pomysem Spinozy, pozostajcym w zwizku z jego monistyczn koncepcj bytu. Zjawiska psychiczne i fizjologiczne, dugo traktowane jako bdce jednej natury, potem rozerwane radykalnie przez Kartezjusza, teraz ponownie zostay zblione, jako rwnolege. Dziki paralelizmowi mia zosta przezwyciony dualizm duszy i ciaa. Ale jake jest moliwe poznanie rzeczy przez myl, jeli myli i rzeczy nie komunikuj si wzajem? Jest moliwe znw dziki temu, e myli i rzeczy s rwnolegymi objawami jednej substancji. Rzeczy nie dziaaj wprawdzie na myl, ale pomimo to myl poznaje rzeczy. Zarwno bowiem myli, jak i rzeczy wywodz si z natury Boga. Wywodz si rwnolegle i dlatego odpowiadaj sobie; dziki temu jest moliwe, e myli nasze, nie stykajc si z rzeczami, jednake cile im odpowiadaj. Porzdek i powizanie rzeczy jest takie samo, jak porzdek i powizanie idei". Dziki temu paralelizmowi mia zosta przezwyciony dualizm podmiotu poznajcego i przedmiotu poznawanego. 5. ETYKA RACJONALNA i MISTYCZNA. Sprawy etyczne Spinoza rozwaa najobszerniej, ale nie przyjmowa dla nich odrbnych zasad, lecz traktowa je jako zastosowanie oglnej nauki o Bogu i wiecie. Afekty i czyny ludzkie tak samo s wytworem koniecznoci, jak wszystko inne; i one nie s wolne. Niesusznie te postpuj ci, co wymiewaj si z namitnoci ludzkich lub potpiaj je, miast je rozumie; Spinoza w swej etyce chcia je bada tak, jak bada si linie, paszczyzny i ciaa. Wszelkie afekty s koniecznym wytworem natury; ale jedne wypywaj z natury wasne] dziaajcego, inne znw s wzbudzane przez otaczajce go rzeczy. Kada istota pragnie zachowa swoj natur i dziaa wedle niej; kto tak czyni i nie podlega dziaaniom z zewntrz, ten jest wolny. Spinoza uwaa jak stoicy, e takie postpowanie, naturalne i wolne, jest postpowaniem susznym; dziaanie zgodne z natur, wolne i suszne: to trzy nazwy jednej rzeczy. Kosztem moralnoci, sprowadzonej do natury, dualizm moralnoci i natury mia tu zosta przezwyciony. Spinoza czy, jak stoicy, naturalizm etyczny z racjonalizmem; prawdziw natur czowieka widzia w rozumie; czyny s zgodne z natur ludzk, jeli s rozumne. Na tym podou Spinoza chcia rozwin polityczn dziaalno reformatorsk. Pragn zreformowa wiat, jego stosunki spoeczne i pastwowe, prawne i religijne tak, aby da przewag racjonalnym czynom i pobudkom. Najwysze dobro widzia w poznaniu: poznanie Boga wzbudza mio do (amor Dei intellectualis) i prowadzi do mistycznego z Nim poczenia: jest to najwiksze szczcie dostpne czowiekowi. CECHY SPINOZYZMU. Spinoza zbudowa system monistyczny, nie bdcy ani materializmem, ani spirytualizmem. Uznawa jedn substancj, ani materialn, ani duchow, neutraln wobec przeciwstawienia myli i cia. Nie posugiwa si przy tym koncepcj ewolucyjn, uywan przez dawniejszych monistw; ewolucjonizm zastpi przez paralelizm, ktry by jego najoryginalniejsz koncepcj metafizyczn. Ze stanowiska monizmu Spinoza usiowa rozwiza naczelne zagadnienia metafizyczne, dyskutowane w jego epoce: stosunek myli i cia poj w duchu paralelizmu, stosunek Boga i wiata - w duchu panteizmu. Co prawda, monistyczne stanowisko okazao si trudne do konsekwentnego zachowania; w szczegowych wywodach Spinoza traktowa ciaa jako zalene od myli, a czciej jeszcze ciaa podawa za pierwotne, myli za za zalene od nich, a wtedy monizm jego upodabnia si do materializmu. Sw niezmiernie abstrakcyjn metafizyk umia poczy ze sprawami aktualnymi: z racjonalistycznej i deterministycznej teorii wywodzi idee demokratyczne i wolnomylicielskie. Zewntrzn - ale tylko zewntrzn - waciwoci jego systemu byo wykoczenie matematyczne. OPOZYCJA. Gwatowna i powszechna opozycja, jak wywoay pisma Spinozy wrd filozofw i teologw, miaa nerw religijny i etyczny. Potpiano jego wolnomylne zasady teologiczne i polityczne, wyraone w Traktacie teologiczno-politycznym, i atakowano pogldy metafizyczne za panteizm, w 55

ktrym widziano ukryty ateizm, i za determinizm, niebezpieczny dla moralnoci. Tak byo w XVII i jeszcze w XVIII w. Ale nawet ci, co dzielili wolnomylne pogldy Spinozy, wystpowali przeciw jego filozoficznej doktrynie. Wystpowa przeciw niej i Bayle, i Wolter, i Wolf, wystpowali angielscy deici i francuska Wielka Encyklopedia. Tym nie chodzio ju o wzgldy religijne, lecz o naukowe. Krytycy (midzy ktrymi by Leibniz) wykazali logiczn niedoskonao Etyki; zauwayli, e matematyczna ciso Spinozy jest tylko pozorem; e jego definicje s wieloznaczne, aksjomaty nieoczywiste, a twierdzenia nie wynikaj z przesanek. ZWOLENNICY. Dopiero w niespena sto lat po mierci Spinozy przyszed czas spinozyzmu. We Francji w XVIII w. powoywali si na materialici, kadc nacisk na motywy naturalistyczne i mechanistyczne, nie bdce zreszt jego pomysem oryginalnym. Gwnym za terenem kultu Spinozy stay si Niemcy w kocu XVIII w. Kult ten wyrs ju nie na glebie trzewego naturalizmu, ale wprost przeciwnie, romantyzmu. Twrcami jego byli Jacobi, Herder, Goethe. A podtrzymywali go potem romantycy wszystkich krajw, z Byronem i Shelleyem na czele. Romantykw pocigaa zarwno doktryna, jak i osoba Spinozy. Panteizm jego odpowiada wczesnej postawie umysw, a w nim samym wielbiono prawdziwego mdrca, samotnego filozofa, mczennika nauki. Generacj romantykw, niekompetentn w rzeczach cisoci, podziwem przejmowaa ciso matematyczna Spinozy i w systemie jego widziano nieprzecigniony, definitywny twr rozumu. Nauka Spinozy staa si tematem oywionych dyskusji, najpierw midzy Jacobim i Mendelssohnem (17851786), potem midzy Jacobim i Herderem. Od tych czasw datuje si filozoficzna powaga Spinozy. Od romantykw kult jego przejli idealici niemieccy, Schelling i Hegel, ktrzy zbliali si do sposobem filozofowania, abstrakcyjnym i monistycznym. Przez Hegla kult ten przeszed znw do materialistw, ze Straussem i Feuerbachem na czele. Odtd w XIX i XX w. Spinoza znajdowa stale zwolennikw, czczcych w nim protoplast monizmu, apostoa wolnej myli itd. W r. 1921 wielbiciele Spinozy zaoyli midzynarodowe zrzeszenie Societas Spinozana z siedzib w Hadze; w r. 1927 uroczystym zjazdem w Hadze obchodzili 250 rocznic jego mierci, a w r. 1932 - 300 rocznic jego urodzin.

LEIBNIZ
Ostatni wielki system racjonalistyczny XVII w., zbudowany przez Leibniza, wyrs na podou pluralizmu i indywidualizmu, z poczucia rnorodnoci i indywidualnoci rzeczy. Na tym podou umia uzgodni przeciwiestwa, jakie ujawnia dotychczasowa filozofia. YCIE LEIBNIZA byo jedyne w swoim rodzaju ze wzgldu na peni i wszechstronno poczyna. Gottfried Wilhelm Leibniz y od 1646 do 1716. Urodzi si w Lipsku jako syn uczonego prawnika, profesora. Jest prawdopodobne, i pochodzi z rodziny emigrantw polskich, arian Lubienieckich. By umysem wyjtkowo wczenie dojrzaym: od dziecistwa pochania ksiki naukowe; majc lat 15 wstpi na uniwersytet, gdzie studiowa prawo, matematyk i filozofi; majc lat 17 napisa rozpraw De principio individui, w ktrej wykaza niepospolit erudycj i samodzielno; majc lat 20 zosta doktorem praw. Zaproponowano mu wwczas katedr uniwersyteck; ale pragnc bardziej penego i czynnego ycia odrzuci propozycj; i nigdy potem prac akademick si nie trudni. Natomiast wszed na sub elektora mogunckiego i jako wsppracownik jego pierwszego ministra dosta si od razu w wir wielkiej polityki europejskiej. Rnorodne sprawy, jedna waniejsza od drugiej, zajmoway jego umys: reforma nauczania jurysprudencji, kodyfikacja praw, sposb zwalczenia herezji, pogodzenie katolicyzmu z protestantyzmem. Majc lat 24 zosta radc sdu najwyszego w Palatynacie; w misjach politycznych bawi przez cztery lata w Paryu, w latach 1673 i 1676 jedzi do Londynu, w 1676 do Amsterdamu. Jednoczenie prowadzi rozlege studia; studiowa matematyk i przyrodo-znawstwo; dokona wwczas, w r. 1674, odkrycia rachunku rniczkowego; studiowa rwnie filozofw: Kartezjusza, Hobbesa, Pascala. Zawar, gwnie podczas pobytu w Paryu, osobiste stosunki z najpierwszymi uczonymi tamtych czasw, jak Arnauld, Malebranche, Huet, Tschirnhaus, Mariotte, Huyghens, Boyle, Collins. Odwiedza Spinoz, korespondowa z Newtonem. W 1676 r., po mierci elektora i jego ministra, opuci sub w Palatynacie i osiad w Hanowerze jako radca dworu i bibliotekarz. Na tym stanowisku pozosta lat czterdzieci, a do mierci; zreszt, wicej bodaj czasu spdza na podrach politycznych i naukowych ni w zacisznym, maym miecie, ktre nie zaspokajao jego ambicji. W zwizku ze swym stanowiskiem bra udzia w rnorodnych rokowaniach 56

dyplomatycznych, a take pracowa na polu historii prawa, wydawa Annales Brunsvicenses, Scriptores rerum Brunsvicensium, Codex iuris gentium, wielk histori rodu ksit brunwickich. A poza tym pracowa nad mnstwem rzeczy, robic odkrycia, budujc teorie i snujc projekty dziaa i reform. W zakres jego docieka wchodzia nadal teologia, specjalnie idea godzenia wyzna, prawo, zwaszcza pastwowe, przyrodoznawstwo wszelkich dziaw, a szczeglniej mechanika, poza tym medycyna, grnictwo, jzykoznawstwo, logika, a najwicej matematyka i filozofia. Skary si nieraz na nadmiar i rozbieno swych prac, ale nie byby si zgodzi wyrzec ktrejkolwiek z nich. Ukochan jego myl bya organizacja nauk i tworzenie w tym celu akademii; robi o to starania w Berlinie, Drenie, Wiedniu i Petersburgu. W Berlinie, gdzie duo przebywa, odkd zaprzyjaniona z nim ks. Zofia Karolina wysza za Fryderyka I, doprowadzi do otwarcia Akademii Nauk w 1700 r. i by jej pierwszym przewodniczcym. W Wiedniu natomiast, gdzie spdzi lata 1712-1714, mianowany tam radc cesarskim i baronem, planu utworzenia akademii nie przeprowadzi z powodu zych finansw pastwa. Nie tylko sfery naukowe, ale i dwory monarsze interesoway si jego filozofi (zwaszcza Zofia hanowerska, Zofia Karolina pruska, ksina Walii, Eugeniusz Sabaudzki), zabiegay o jego rady (Piotr Wielki), obdarzay go tytuami i askami. Ale - po yciu penym wietnoci - umar w Hanowerze zupenie samotny. By umysem jedynym w swoim rodzaju: filozofia nie zna umysu bardziej wszechstronnego i oryginalnego. By przede wszystkim filozofem, ale i w wielu innych naukach pracowa twrczo. czy w swych rozwaaniach najrniejsze punkty widzenia: metafizyczny, naukowy, spoeczny, religijny. Charakterystyczn cech jego umysu bya postawa koncyliatorska, dno do godzenia przeciwnych pogldw. Inn cech byo to, co mona by nazwa wyobrani filozoficzn: zdolno wodzenia myli po nieutartych i niespodziewanych torach. PISMA. Z ogromnej iloci pism Leibniza maa tylko cz zostaa ogoszona za jego ycia. Oddzielnie wyda, poza modzieczymi dysertacjami, tylko Teodyce. Najwicej publikowa w pismach naukowych, w Acta eruditorum" i Journal des savants". Wypowiada si w rozprawach specjalnych i akademickich komunikatach, ale poza tym take w ogromnej korespondencji naukowej (sama Biblioteka Krlewska w Hanowerze posiada 15000 jego listw, skierowanych do tysica z gr osb), a rwnie w pismach okolicznociowych i polemicznych (Teodycea zostaa wywoana przez sownik Bayle'a, Nouveaux essais byo polemik z Lockiem) i w popularnych skrtach przeznaczonych dla zaprzyjanionych monarchw (np. Principes de la natur et de la grace byy pisane dla Eugeniusza Sabaudzkiego). Natomiast obszernie i systematycznie filozoficznych swych pogldw nie wyoy nigdy. - Pisa we wczeniejszych latach po acinie, pniej po francusku, nadzwyczaj rzadko po niemiecku. Najwaniejsze filozoficznie s pisma: De principio individui, 1663, Discours de metaphysiue, 1686, Systeme nouveau de la natur, 1695, Essai de Thodicee, pisane 1696, wydane 1710, Nouveaux essais sur rentendement humain, pisane 1704, wydane 1765, Principes de la natur et de la grace, pisane 1714, wydane 1740, Monadologie, 1714, wyd. 1720, i wydana przez L. Couturata rozprawka Primae veritates. Z korespondencji najwaniejsze filozoficznie: z Arnauldem i z Clarkiem. Zastanawiajce jest, e pisma pozostawione przez Leibniza w rkopisie czciowo nie s zgodne z tymi, ktre ogosi. POPRZEDNICY. rda systemu Leibniza s rnorodne. Przekonaniem jego byo, e w kadym pogldzie jest czstka prawdy, a intencj - te czstki zebra w jeden system. Bdc jeszcze wyrostkiem, marzy o uzgodnieniu Demokryta, Platona i Arystotelesa. Zna Kartezjusza i Gassendiego, okazjonalistw i Spinoz - i cho tak bardzo byli rni midzy sob, z wszystkich w ten czy inny sposb korzysta. Mimo tak postaw, stworzy system na wskro oryginalny. Zagadnienia, jakie podejmowa, byy typowe dla filozofii nowoytnej, specjalnie dla racjonalistycznej filozofii XVII wieku; ale stanowisko, jakie wobec nich zajmowa, byo pod niektrymi przynajmniej wzgldami zblione raczej do filozofw redniowiecza i filozofw Odrodzenia (jak np. do Bruna). ROZWJ filozofii Leibniza rozpocz si wczenie; wspomina pniej, e majc lat 15 chodzi po lesie w okolicy Lipska i zastanawia si, czy ma w swej filozofii zachowa pogldy tradycyjnej metafizyki, czy te pj za now, mechanistyczn koncepcj. Mechanizm wwczas wzi w nim gr, ale na krtko. Ju w dysertacji z r. 1663 zaj stanowisko, ktremu do koca pozosta wierny. Odtd pogldy jego rozwijay si stopniowo i bez zaama, a dojrzay, jak sam mwi, po dwudziestu latach rozmyla", tj. w latach 1680-1685. POGLDY LEIBNIZA I. METAFIZYKA. Naczelnym zagadnieniem XVII wieku byo zagadnienie substancji. Zapocztkowa je Kartezjusz twierdzc, i istniej dwie rne substancje, cielesna i duchowa. Zawika si przy tym w 57

trudnoci, nie umiejc wyjani, jak dwie tak rne od siebie substancje, rozciga i nierozciga, mog wzajem na siebie dziaa. Nastpcy jego szukali dla tej trudnoci rozwizania. Okazjonalici twierdzili, e dwie substancje nie dziaaj na siebie i dziaa nie potrzebuj, bo Bg to za nie czyni. Spinoza wywodzi, e to, co Kartezjusz bra za dwie substancje, to byy tylko dwa przymioty tej samej substancji, mianowicie Boga. Hobbes za mwi, e nie ma dwu substancji, s tylko substancje jednego rodzaju, mianowicie materialne. Leibniz wystpi z jeszcze innym rozwizaniem. Byo w duchu indywidualizmu i pluralizmu: przyjmowa nieograniczon ilo substancji. Jednake twierdzi, e wszystkie s jednego rodzaju. Pod tym wzgldem podobny by do Hobbesa. Ale zarazem by jego przeciwiestwem: bo gdy tamten przyjmowa jedynie substancje materialne, to ten twierdzi e materialnych wanie nie ma. Przyjmowa, e kade zjawisko jest indywidualne, kade rni si od kadego innego, nie ma dwch lici ani dwch kropel wody, ktre byyby do siebie zupenie podobne. Wbrew rozpowszechnionemu pogldowi atomistw, nie ma dwch rzeczy, ktre by rniy si tylko miejscem zajmowanym w przestrzeni, a poza tym byy identyczne. Wszelako zjawiska, jakkolwiek rni si midzy sob, s sobie bliskie, gdy za nie s do bliskie, to znajd si zawsze zjawiska midzy nimi porednie. Nie ma w przyrodzie skokw, s tylko przejcia. Zjawiska stanowi szeregi cige. Np. midzy rnymi rodzajami ruchw przejcia s cige, a spokj jest tylko kracowym punktem w szeregu ruchw coraz to drobniejszych. Podobnie linia prosta jest kracowym wypadkiem linii krzywych, a rwno - nierwnoci. Podobnie niewiadomo jest tylko najniszym szczeblem wiadomoci, fasz jest najmniejsz prawd, a zo najmniejszym dobrem. Wszdzie we wszechwiecie panuje cigo, kade zjawisko jest przejciem midzy innymi zjawiskami. Ten stan rzeczy Leibniz sformuowa jako prawo cigoci (lex continui). Prawo to pozwalao mu czy zjawiska w szeregi i sprowadza do jednoci przeciwiestwa, nawet przeciwiestwo materii i ducha. Najciekawsze byy zastosowania tego prawa na polu psychologii i matematyki. W imi jego przyjmowa, e ycie psychiczne posiada ca skal stopni, a do postaci tak sabej, e ju niewiadomej; przez to wprowadza do psychologii niewiadome stany psychiczne. W jego rwnie imi, uzupeniajc dotychczasow matematyk, ktra uwzgldniaa jedynie wielkoci niecige, rozpocz budow matematyki wielkoci cigych na podstawie liczb nieskoczenie maych. Prawo to i w ogle przekonanie o mnogoci, indywidualnoci, a zarazem cigoci natury miao te doniose znaczenie dla metafizyki Leibniza. Daje si ono sformuowa w nastpujcych tezach: 1. SUBSTANCJI JEST WIELE. Z jednej bowiem substancji nie mogaby si wytworzy mnogo rzeczy. W tym pogldzie wyraa si pluralizm metafizyczny Leibniza, przekonanie, e mnogo zjawisk musi mie rdo w samej naturze bytu. Z tego stanowiska przeciwstawia si wszelkiemu monizmowi, w szczeglnoci temu, ktry wspczenie z nim gosi Spinoza. 2. SUBSTANCJE S JAKOCIOWO ODRBNE. Inaczej niewytumaczalna byaby rnorodno rzeczy. Ten pogld Leibniza przeciwstawia si czysto ilociowej koncepcji wiata, wyznawanej przez filozofi mechanistyczn. Substancje s indywidualne, kada ma swj odrbny charakter. Natur substancji atwiej jest zrozumie na podobiestwo osb ni na podobiestwo rzeczy, osoby bowiem wyraniej posiadaj cechy indywidualne. Leibniz mniema nawet, e jeli dwie rzeczy s tak do siebie podobne, i nie sposb znale wyrniajcych je wasnoci, to nie s dwiema rzeczami, lecz jedn i t sam (zasad t nazwa principium identitatis indiscernibilium). Indywidualne substancje, z ktrych skada si prawdziwy byt, Leibniz (wiadom swojego zwizku z Arystotelesem) nazywa entelechiami"; ale czciej, dla zaznaczenia, e s jednostkami prostymi, zwa je monadami" (zaczerpnwszy termin ten od Giordana Bruna). Std te sw metafizyk nazywa monadologi". Monady byy dla nierozdzielnymi skadnikami wiata, punktami metafizycznymi", prawdziwymi atomami". 3. SUBSTANCJE NIE DZIAAJ JEDNA NA DRUG. Skd pochodz wasnoci substancji? Czy przyczyna ich jest zewntrz, czy wewntrz substancji? Jak okazjonalici, Leibniz uwaa za niepojte i niemoliwe, by substancja moga ulega dziaaniu z zewntrz i sama dziaa na zewntrz. Monada nie ma okien", jak mwi; kada monada jest zamknitym kosmosem. Natomiast, wytworzywszy pojcie substancji na wzr osoby ludzkiej, Leibniz uwaa za zrozumiae, e substancja rozwija samorzutn dziaalno, nie pobudzana z zewntrz. Poniewa jest zamknitym kosmosem, wic tylko w jej wasnej dziaalnoci mog mie rdo przemiany, jakim podlega, i wasnoci, jakie osiga. 58

4. SUBSTANCJE S OBDARZONE SIAMI. Skoro tak jest, to substancja musi rozporzdza si, czyli zdolnoci przetwarzania si; nie moe by biern mas, za jak mechanici mieli materialn substancj. W ten sposb Leibniz doszed do dynamistycznej koncepcji substancji. W przeciwiestwie do swych poprzednikw uwaa przemienno za zasadnicz wasno substancji; w tym leao gwne bodaj odstpstwo Leibniza od Cartezjusza. Bd kartezjanizmu widzia w geometrycznej koncepcji materii, nie uwzgldniajcej czynnikw dynamicznych. W jego przekonaniu nie mechanizm, lecz dynamizm by teori odpowiadajc zjawiskom. 5. SUBSTANCJE S NIEROZCIGE i NIEMATERIALNE. Substancje s niepodzielne: to, co podzielne, moe stanowi mnogo substancji, ale nie jedn substancj. Poniewa za rozcigo jest podzielna, wic substancje s nierozcige. Poniewa za materia jest rozciga, wic substancje, jako nierozcige, s niematerialne. Ciaa, jako materialne, rozcige i podzielne, nie s wic substancjami, mog by jedynie zjawiskami substancji. Nierozcige, a za to obdarzone siami substancje, niepodzielne i indywidualne, maj natur podobn do dusz raczej ni do cia. Nie z obserwacji materialnego wiata, lecz z samowiedzy znamy indywidualne i samorzutnie dziaajce jednostki. Jeli nazwiemy spirytualizmem" pogld, e dusze s substancjami i e wszelkie substancje maj natur bardziej podobn do dusz ni do cia, to pogld Leibniza by spirytualizmem. 6. SUBSTANCJE MAJ ZDOLNO POSTRZEGANIA. Wasnoci substancji s tedy analogiczne do wasnoci psychicznych; i stosunek midzy substancjami musi przede wszystkim polega na postrzeganiu. To twierdzenie Leibniza miao bardziej paradoksalne brzmienie ni sens: pojmowa bowiem postrzeenie bardzo szeroko, nie uwaa samowiedzy i nawet wiadomoci za niezbdny warunek postrzegania; obejmowa mianem postrzeenia stany o rnym stopniu jasnoci, wyrazistoci i wiadomoci. Zasada cigoci pozwolia mu poczy w jeden szereg postrzeenia o rnym stopniu jasnoci, wiadome i podwiadome, od wszechwiedzy Boskiej do podwiadomych maych spostrzee" najniszych substancji. Jedynie Bg, monada doskonaa, postrzega wszechwiat z doskona jasnoci. Najnisze monady maj jedynie postrzeenia niedoskonae, niewiadome, podobne do tych, jakich ludzie doznaj w stanie omdlenia lub gbokiego snu. Dusza ludzka posiada stosunkowo wysoki poziom wiadomoci: postrzega dokadnie i postrzeenia te pamita, przede wszystkim za posiada samowiedz, ktra bynajmniej nie jest wasnoci wszelkiego postrzegania. Postrzeenia czyni, e monady rni si jedna od drugiej; kada postrzega wprawdzie to samo, bo, w ten czy inny sposb, kada ma wszechwiat za przedmiot swych spostrzee, ale - kada postrzega go z innym stopniem jasnoci i z innej perspektywy, kada uwiadamia sobie inne jego czci. Poniewa substancje nie dziaaj jedna na drug, wic tre spostrzee nie moe by nabyta przez dziaanie z zewntrz, lecz musi by substancjom wrodzona. Bya to paradoksalna konsekwencja epistemologiczna nauki o samoistnoci i nieprzenikalnoci substancji. 7. ZJAWISKIEM SUBSTANCJI S CIAA. Ciaa, nie bdc substancjami, s zjawiskami substancji. Cielesno bya dla Leibniza t postaci, w jakiej monada zjawia si monadzie. Ciaa s wobec substancji tym, czym odbicia cia w zwierciadach s wobec cia. Ciaa s zjawiskami, ale nie s zudami; s to zjawiska prawdziwe", dobrze ugruntowane" (phaenomena bene fundata), gdy w pewien sposb odpowiadaj naturze zjawiajcych si substancji. Bo czyme s zjawiska? Leibniz zachowa stare, obiektywne pojcie zjawiska: zjawisko jest zewntrzn i wzgldn postaci rzeczy. W tym sensie substancja sama przez si nie jest ciaem, ale dla innych substancji jest ciaem. Zjawiskowe byy dla Leibniza nie tylko wasnoci zmysowe, jak wiato, ciepo, barwy, ale take i te, ktre mechanistyczna filozofia XVII w. uwaaa wanie za obiektywne wasnoci substancji: rozcigo, ksztat, ruch. S bowiem wzgldne, zalene od punktu widzenia, nie mog wic by wasnociami samego bytu. Realna jest w substancji jedno, a mnogo jest zjawiskowa; realna jest sia, a rozcigo zjawiskowa. Realnie adna monada nie dziaa na adn, a objawiaj si tak, jak gdyby kada dziaaa na kad. Wobec takich rozbienoci midzy substancj a zjawiskiem, inaczej widzi wiat metafizyka, ktra bada natur substancji, a inaczej fizyka, ktra bada zjawiska. Specjalnie nie nale do natury substancji przestrze i czas; kada substancja jest bowiem jednoci, a przestrze i czas s formami mnogoci. Nie nale one take do zjawisk; zjawiskiem jest tylko mnogo nastpujcych po sobie lub wspistniejcych faktw, na podstawie ktrej umys tworzy idealne koncepcje przestrzeni i czasu. Wobec takiej natury czasu Leibniz przyjmowa, e stosunki midzy substancjami s bezczasowe, tak samo jak stosunki logiczne. I podobnie jak Spinoza i tylu innych racjonalistw przed nim mia przekonanie, e natura realnego bytu jest ta sama, co stosunkw logicznych. 59

8. SUBSTANCJE DZIAAJ CELOWO. Do natury monad nale nie tylko spostrzeenia, ale i podania; one to s czynnikiem przemian w monadach. Podania zmierzaj ku celom; celowo przeto cechuje substancje i tylko zjawiska podlegaj prawom mechanicznym. Celowo jest realna, a mechanizm jest zjawiskowy. W ten sposb Leibniz stary spr celowoci i mechanizmu rozstrzyga na korzy celowoci. 9. SUBSTANCJE STANOWI HIERARCHI. Mniejsza lub wiksza doskonao przedstawie czyni, e monady s mniej lub wicej doskonae. Jako mniej lub wicej doskonae, tworz hierarchi. Zaczynajc od monad pozbawionych samowiedzy, ktrych wiadomo jest jakby w stanie upienia, poprzez dusze nisze, rozporzdzajce tylko spostrzeeniami i pamici, i dusze posiadajce samowiedz i rozum hierarchia dochodzi a do szczytu, ktrym jest monada doskonaa: Bg. e taka doskonaa monada istnieje, to Leibniz popiera dowodami znanymi od czasw redniowiecza, zarwno dowodami Anzelma, jak Tomasza. 10. SUBSTANCJE TWORZ HARMONIJNY ZESPL. Pomimo i kada monada jest odrbnym i nieprzenikalnym wiatem, jednake wszystkie odpowiadaj sobie i zgadzaj si midzy sob. Zgodno midzy dusz a ciaem, stanowica jedno z gwnych zagadnie XVII wieku, bya dla Leibniza ju tylko szczegowym wypadkiem oglnej zgodnoci we wszechwiecie. Skd ta harmonia? Jak dzieje si to, e spostrzeenia rnych monad odpowiadaj sobie? Oto harmonia jest wprzd ustanowiona przez Boga (harmonie preetablie, harmoniapraestabilita). Wedle tego ustanowienia losy monad rozwijaj si niezalenie, ale rwnolegle i zgodnie, wedle staego prawa, wic w staej odpowiednioci. Monady s jakby zegarami, jednakowo na pocztku uregulowanymi przez Boga, ktre zgadzaj si zawsze ze sob i przez to robi wraenie, jak gdyby byy od siebie zalene. Moliwe byyby wiaty inne ni ten, ktry istnieje; ale wszystkie byyby mniej harmonijne. wiat rzeczywisty jest ze wszystkich moliwych najbardziej harmonijny, jego czci najdoskonalej sobie odpowiadaj. A przeto jest z wszystkich najlepszy. Twierdzc, e Bg tworzc wiat wybra z moliwych najlepszy, Leibniz dawa wyraz swemu optymizmowi. Nie zaprzecza, e wiat jest niedoskonay w szczegach, e istnieje zo metafizyczne, fizyczne i moralne, tj. ograniczono skoczonego bytu, cierpienie i grzech. Twierdzi natomiast, e te niedoskonaoci s potrzebne dla tym wikszej doskonaoci caoci. Jeli nam wydaje si wtpliwe, to dlatego, e nie umiemy przejrze do gbi ustroju wiata. Leibniz chcia te wtpliwoci rozwia w swej teodycei", czyli obronie doskonaoci dziea Boego, ktr przedsiwzi wzorem filozofw redniowiecza. Jednym z objaww doskonaoci wiata jest panujca w nim wolno. Pociga za sob moliwo bdu i grzechu, lecz jest dobrem tak wielkim, e wiat bez bdu i grzechu, ale i bez wolnoci, byby wiatem mniej doskonaym ni nasz. A Leibniz nie sdzi, iby wolno nie daa si pogodzi z tym, e wiat i jego harmonia byy wprzd ustanowione przez Boga. W doskonaym wiecie moliwe jest jednak dalsze doskonalenie. I aden dobry czyn nie ginie, kady przyczynia si do ulepszenia wszechwiata. Doskonalenie si jednostki - to bya zasada etyczna Leibniza, jedyna, jaka miecia si w tym indywidualistycznym systemie. I nie ma zreszt regu oglnych doskonalenia si, lecz musi si ono dokonywa w kadej jednostce odpowiednio do jej natury. II. ZASADY LOGICZNE. Wszyscy wielcy filozofowie XVII wieku zajmowali si zagadnieniami poznania, Leibniz za specjalnie logik formaln. By jednym z niewielu mylicieli, ktrzy w cigu tysicleci wprowadzili do niej prawdziwie nowe, przewrotowe pomysy; moe pierwszym, w tej skali, od Arystotelesa. Powzi myl matematycznego traktowania logiki, myl, ktra oceniona zostaa dopiero w XIX, a nawet w XX wieku. Historycznie za szczeglnie wana bya jego klasyfikacja twierdze prawdziwych, ktra oddziaaa od razu. 1. Za prawdy pierwotne, ktre nie wymagaj uzasadnienia, bo s same przez si jasne, Leibniz uwaa jedynie zdania wyranie identyczne, oparte na jednej tylko zasadzie tosamoci. Wszystkie inne prawdy s pochodne. S one dwojakie ze wzgldu na dwojaki sposb, w jaki daj si sprowadzi do pierwotnych: s bd konieczne, bd przypadkowe, lub inaczej mwic, bd rozumowe, bd faktyczne (verites necessaires et contingentes, yerites de raison et de fait). Jedne z prawd odrnionych w tym epokowym podziale, mianowicie rozumowe, mog by sprowadzone do pierwotnych za pomoc samej tylko zasady sprzecznoci. Leibniz wywodzi je tedy z zasad tosamoci i sprzecznoci, nie posugujc si adnymi przesankami intuicyjnymi. Prawdy wywiedzione w ten sposb s konieczne, zaprzeczenie ich jest niemoliwe, bo sprzeczne; fakty nie mog tych prawd uzasadni ani 60

obali; umys sam z siebie, a priori upewnia si co do nich. Prawdy te nie opieraj si na faktach, ale te i nie dotycz faktw, lecz tylko moliwoci. Inny gatunek prawd stanowi prawdy faktyczne. Wywd ich z pierwotnych prawd identycznych, cho w zasadzie jest moliwy, nigdy przez umys ludzki nie bywa cakowicie

HOBBES

SPINOZA

61

LEIBNIZ

NEWTON

62

LOCKE

BERKELEY

63

HUME

SHAFTESBURY przeprowadzony. Kady bowiem fakt rzeczywisty zwizany jest ze wszystkimi innymi faktami i przeto zaleny od nieskoczonej iloci warunkw; wywd ich z prawd pierwotnych musiaby wic uwzgldni t nieskoczono, rozumowanie byoby nieskoczenie dugie, a wic dla skoczonego umysu niewykonalne. Dla skoczonego umysu prawdy te s przypadkowe; stwierdza je za pomoc dowiadczenia, ale koniecznoci ich nie moe przenikn. Jednake moe cokolwiek zbliy si do ich zrozumienia; nie mogc wywie ich z prawd pierwotnych, moe przynajmniej wywie je z prawd stosunkowo bardziej pierwotnych, moe znale jak dla nich racj. 64

Taki wywd prawd faktycznych wymaga innej podstawy ni wywd prawd koniecznych ; zasada sprzecznoci nie wystarcza, potrzebna jest oprcz niej inna zasada, wyrniajca rzeczywisto wrd tego, co moliwe. Zasad t dla Leibniza bya zasada racji dostatecznej, orzekajca, e nic w rzeczywistoci nie jest bez racji, e kada prawda faktyczna moe i powinna by uzasadniona za pomoc prawd pierwotniejszych. Zasada ta twierdzi zatem, e wszystkie prawdy s racjonalnie powizane. Tak pojta, formuowaa ona oglne, formalne zaoenie wszelkiego racjonalizmu. (Leibniz skonny by pojmowa j nie tylko formalnie i nadawa jej znaczenie bardziej specjalne, mianowicie Ideologiczne. Czym bowiem wiat rzeczywisty rni si od wiatw moliwych? Tym, e jest z nich wszystkich najlepszy. Albowiem Bg, tworzc wiat, wybra z moliwych najlepszy, najbardziej celowo zbudowany. Przeto racj kadego faktu jest jego celowo i odpowiednio). Trzy s tedy rodzaje prawd: pierwotne, pochodne-rozumowe i pochodne-faktyczne. Kady rodzaj jest oparty na innej zasadzie i istniej trzy podstawowe zasady logiczne: zasada tosamoci, sprzecznoci i racji dostatecznej. Traktujc faktyczne prawdy analogicznie do rozumowych, wywodzc je za pomoc zasad logicznych z prawd identycznych, Leibniz dawa wyraz swemu racjonalizmowi. Potgowao za ten racjonalizm to, e jedyn prawdziwie naczeln zasad widzia w zasadzie tosamoci; dwie inne suyy do tego, by zdania pochodne sprowadza do pierwotnych. Mia przekonanie, e w osnowie swej wszystkie prawdy s identyczne, e wyraaj w orzeczeniu to tylko, co zawarte jest w podmiocie; nie wszystkie tylko s identyczne i analityczne w sposb wyrany. Wszystkie tedy prawdy s w swej osnowie rozumowe, caa rzeczywisto ma charakter racjonalny. 2. Leibniz z tych rozwaa logicznych wycign wnioski metafizyczne. Skoro wszystkie prawdy s w zasadzie racjonalne, to racjonalna musi te by rzeczywisto. Wane wnioski wypyway z analitycznego charakteru wszystkich prawd, nawet czysto faktycznych. Badajc pojcie, jakie mam o kadym prawdziwym twierdzeniu, stwierdzam, i wszelkie orzeczenie, konieczne czy przypadkowe, przesze, teraniejsze czy przysze, jest objte w pojciu podmiotu. Teza ta jest wielkiej wagi, bo wynika z niej, e kada dusza jest oddzielnym wiatem, niezalenym od czegokolwiek z wyjtkiem Boga". W pojciu np. Sokratesa byo od pocztku zawarte, jak bdzie y i umiera, zawarty by kady szczeg jego ycia. A tak samo jest z pojciem kadego czowieka, kadej rzeczy. Jedne wnioski, jakie Leibniz std wycign, potwierdzay jego metafizyk. Bo skoro wszystko, co si substancji przytrafia, zawarte jest w jej pojciu, to nie moe pochodzi z dziaania na ni innych substancji. Wic substancje musz by bez okien, a jeli panuje midzy nimi harmonia, to jest to harmonia wprzd ustanowiona". Ale poza tym wypyway inne jeszcze wnioski, mianowicie powszechny determinizm. Nie moe by wolnoci, jeli wszystko, co si substancji przytrafia, jest z gry zawarte w jej pojciu. By to determinizm nie mniej radykalny ni Spinozy. By to panlogizm nie mniej stanowczy ni Parmenidesa i ni ten, jaki pniej gosi bdzie Hegel. Wszystko w wiecie jest konieczne, a jeli nie zdajemy sobie z tego sprawy i musimy odwoywa si do dowiadczenia, to .tylko dlatego, e umys nasz jest niedoskonay. Logicznie moliwe jest wszystko, co niesprzeczne, wic moliwoci jest wiele i walcz ze sob o istnienie. Ale nie wszystkie mog istnie, bo nie kada z kad jest, jak to nazywa, wspmoliwa". Natomiast s grupy moliwoci, ktre s wspmoliwe. Gr bierze ta grupa, ktra jest najwiksza, i tylko ona istnieje rzeczywicie. Leibniz wrcz definiowa: Istniejcym jest ten byt, ktry jest wspmoliwy z najwiksz iloci rzeczy". W ten sposb sama logika - jak si zdawao Leibnizowi stanowi o tym, co ma istnie; nie trzeba si ju odwoywa do woli i wyboru Boego. Wynikao wic z logicznych przesanek Leibniza, e wszystko w wiecie jest zdeterminowane, niezalene nie tylko od woli czowieka, ale nawet od woli Boej. Tych wnioskw Leibniz jednake nie ogosi. Moe nie dlatego, iby uwaa je za niepewne, lecz e podejrzewa, i wydadz si race, niezgodne z nauk chrzecijask, wobec ktrej pragn by lojalny. Zostay w jego rkopisach. I dopiero w XX wieku historycy odnaleli t drug filozofi Leibniza, analityczn, panlogiczn, skrajnie deterministyczn. ZNACZENIE. Leibniz wielorako zasuy sobie na miejsce w dziejach filozofii. Najpierw przez stworzenie nowego systemu. System jego, nie bdc ani materialistycznym, ani panteistycznym, osign tak jednolity pogld na wiat, jaki przedtem cechowa jedynie materializm i panteizm. Jednolito t zawdzicza zwaszcza zasadzie cigoci: inne systemy dla osignicia jednoci sprowadzay zjawiska jedne do drugich (np. duchowe do materialnych), ten za kademu zjawisku pozostawia jego odrbno, 65

ale traktowa je jako ogniwa cigego szeregu; w ten sposb czy materi z duchem, przedmioty niewiadome ze wiadomymi, stworzenie z Bogiem - i osign jednolity pogld na wiat. System ten, mwic skrtami, by racjonalistyczny, pluralistyczny, indywidualistyczny, dynamistyczny, spirytualistyczny, finalistyczny, harmonistyczny, optymistyczny. Wedug niego wiat by zespoem obdarzonych siami indywiduw, cakowicie midzy sob rnych i niezalenych, jednake zgodnych. Wszystko natomiast, czego potocznie dowiadczamy i co zazwyczaj bierzemy za natur rzeczy przestrzenno, czasowo, cielesno, przyczynowo - to wszystko byo dla jedynie zjawiskiem. System Leibniza, cho posugiwa si argumentami nauki, by jednak przede wszystkim dzieem wyobrani metafizycznej, i to tak lotnej, e dajcej porwna si jedynie z t, ktra wydaa neoplatonizm. Ale poza metafizycznym systemem Leibniz wprowadzi do filozofii szereg pomysw, wanych niezalenie od systemu. S to przede wszystkim: 1) teoria tosamoci wszystkich zda i zasada racji dostatecznej, a ponadto jeszcze program kombinatoryki - w logice; 2) zasada cigoci - w metodologii; 3) teoria podwiadomoci i samowiedzy - w psychologii; 4) dynamiczna teoria materii - w filozofii przyrody. System Leibniza mia dwa warianty: w jednym monady byy wolne, a Bg tak wybiera moliwoci, by stworzy wiat z moliwych najlepszy. Wariant ten Leibniz ogosi, a nie ogosi drugiego. Ten drugi by panlogiczny: wedug niego wszystko byo konieczne i nie byo miejsca na wolno. I w pierwszym wariancie wiat podlega take zasadzie racji dostatecznej, ale zasada ta bya rozumiana Ideologicznie: dzieje si to, co najbardziej celowe, najlepsze. W drugim wariancie wzgld ten odpad: dzieje si po prostu to, co jest konieczne. OPOZYCJA. Chcc pogodzi wszystkich, Leibniz nie zadowoli nikogo; w koach konserwatywnych uchodzi za niebezpiecznego wolnomyliciela, a w sferach naukowych i postpowych wydaway si podejrzane i szkodliwe jego ustpstwa na rzecz religii. Opozycja rzeczowa wypowiedziaa si ju za ycia Leibniza, przewanie w postaci prywatnej korespondencji, ktr prowadzi z caym wczesnym wiatem naukowym. Np. ze stanowiska kartezjanizmu polemik stoczy z nim Arnauld, a ze stanowiska Newtona - Clarke. ZWOLENNICY. Do bliskie Leibnizowi idee wygasza ode niezalenie Shaftesbury. Bliskie byy mu te pogldy poudniowosowiaskiego uczonego R. J. Boscovicha (1711 - 1787), obrocy dynamizmu w filozofii przyrody. Aspiracje do godzenia rnych filozofii i wyzna mia ju wczeniej Juan Caramuel (1606- 1682), posta rwnie malownicza jak Leibniz, uczony, genera, biskup, autor 70 dzie naukowych. Leibniz ju za ycia zdoby saw, ale nie stworzy szkoy. Tumaczy si to sfer ludzi, z ktr obcowa: byli to wybitni uczeni i monarchowie, a wic materia niepodatny na uczniw. Jednake znalaz jednego zwolennika, ktry usystematyzowa jego filozofi i t drog j rozpowszechni. By nim Christian Wolff wzi z Leibniza tylko niektre motywy, pomijajc nawet to, co byo najoryginalniejszym jego pomysem, jak harmonia wprzd ustanowiona", zachowa natomiast teorie logiczne. W jego wykadzie filozofia Leibniza staa si kracowym racjonalizmem. Wolff wychowa bardzo wielu uczniw i da pocztek tzw. Leibniz-Wolffische Schule. Nie wysza ona poza Niemcy, ale w Niemczech bya uniwersyteck filozofi przez cay wiek XVIII a po Kanta.

NEWTON
Wyniki, do jakich przyrodoznawstwo doszo w XVII w., przez sw ciso, pewno i systematyczno stay si wzorem i fundamentem docieka filozoficznych. Jak we wczeniejszej fazie stulecia Galileusz, tak w pniejszej Newton by wielkim porednikiem midzy przyrodoznawstwem a filozofi. YCIE. Issac Newton (1642-1727), uczony matematyk, fizyk, astronom, czy w niezwyky sposb talenty matematyka i eksperymentatora, odkrywcy i systematyka. Sformuowanie prawa cienia, rozoenie biaego wiata, wynalezienie rachunku rniczkowego (pod nazw rachunku fluksji)", wyznaczenie tzw. dwumianu Newtona", sformuowanie praw ruchu, skonstruowanie lunety ziemskiej stanowi najbardziej fundamentalne z jego rnorodnych zdobyczy naukowych. Pochodzi z ubogiego rodowiska, nie sprzyjajcego pracy naukowej; niemniej wybi si szybko; wielkie swe odkrycia zrobi wczenie, ogosi natomiast znacznie pniej. Ju w 1669 r. by powoany na katedr uniwersyteck do Cambridge. Geniusz Newtona za jego ycia zosta w peni oceniony, zwaszcza od ukazania si gwnego dziea; od 1703 r. by przewodniczcym angielskiej Akademii (Royal Society), ponownie wybieranym 66

corocznie a do mierci. ycie jego byo typowym yciem uczonego, oddanym nauce; koa naukowe, dumne z Newtona i ufne we, wysuny go na swego przedstawiciela politycznego, ale na tym polu nie odegra adnej roli; wielko jego objawia si tylko w pracy naukowej. GWNE DZIEO: Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687. ORIENTACJA FILOZOFII NEWTONA I JEJ POPRZEDNICY. Przez specjalne badania naukowe, ktre prowadzi a do podstaw, Newton doszed do zagadnie filozoficznych. Z drugiej za strony, ten czowiek religijny i praktykujcy, ktry chwile wolne od pracy przyrodniczej powica komentowaniu Apokalipsy, szuka w filozofii zaspokojenia swych potrzeb religijnych. Przeto filozofia jego nie bya filozofi czysto naukow"; miaa dwojak orientacj: naukow i religijn. Odpowiednio do tego Newton nalea do dwch szeregw rozwojowych i mia dwojakiego rodzaju poprzednikw, a) Nalea do acucha wielkich przyrodnikw, ktrzy zbudowali nowoytn nauk o przyrodzie: Kopernika, Keplera, Galileusza. Galileuszowi by bliski rwnie i pogldami metodologicznymi, b) W religijno-filozoficznych sprawach zblia si do platonizujcych metafizykw antymaterialistycznego prdu, ktry mia licznych przedstawicieli w Anglii XVII w. z H. More'em i Cudworthem na czele. POGLDY. 1. NOWY STOSUNEK NAUKI i FILOZOFII. Prawo cienia, sformuowane przez Newtona, byo ukoronowaniem szeregu wielkich odkry dokonanych w nowoytnym przyrodoznawstwie. Byo cise, a zarazem niezmiernie oglne. Obejmowao wszelki ruch we wszechwiecie, zarwno ruch planety krcej dokoa Soca, jak ruch jabka padajcego z jaboni. Teoria przyrody Newtona realizowaa program Galileusza: bya oparta na dowiadczeniu, a zarazem bya matematyczna. Speniaa wymagania przeciwlegych obozw filozoficznych: opieraa si na faktach, jak tego wymagali empiryci, a take miaa konieczne dedukcyjne powizanie, ktrego dali racjonalici. Spr o prawidow metod, ktrego nie umiaa rozstrzygn filozofia, zosta rozstrzygnity przez postp empirycznej nauki. Wszelkie rozsdne wymagania metodyczne zostay spenione i w Matematycznych zasadach Newtona nauka cisa o przyrodzie staa si faktem. Zdobycze Newtona stay si nie tylko fundamentem dalszego rozwoju fizyki, ale te wzorem dla innych umiejtnoci specjalnych, ktre jeszcze nie doszy do rwnej cisoci, i miar naukowej doskonaoci dla metodologii. Przyrodoznawstwo, ze swymi teoriami bardzo oglnymi i czysto teoretycznymi, byo wrd dziaw nauki najblisze filozofii i przez to najduej pozostawao z ni w cznoci. Newton za zbudowa nauk o przyrodzie niezalenie od takiej czy innej filozofii. I niebawem ta usamodzielniona nauka zaja naczelne miejsce, zajmowane dotd przez filozofi. Gdy dawniej na polu nauk specjalnych czynni byli najwicej filozofowie, stosujc w nich oglne filozoficzne teorie, to teraz odwrotnie, na filozofi zaczli wywiera wpyw uczeni specjalici, ktrzy ze swych bada wyprowadzili uoglnienia filozoficzne. Newton by wielkim przedstawicielem uczonych tego typu. Da te wskazwk, jak uprawia filozofi w cznoci z naukami szczegowymi. Uwaa mianowicie, e zasady matematyki maj znaczenie filozoficzne. Wskazwk t w nastpnym stuleciu uoglniono i rozszerzono na zasady innych nauk. 2. KONCEPCJA NAUKI JAKO OPISU. Pogld, jaki Newton mia na istot nauki, by podobny do pogldu Galileusza. Przedmiotem nauki s tylko zjawiska, celem za - znalezienie staych midzy nimi zwizkw, czyli praw. Usiowa ustali, jakie zjawiska poczone s ze sob zwizkami przyczynowymi; natomiast transcendentne przyczyny wywoujce zjawiska wycza z zakresu nauki. Wybiegaj bowiem poza dowiadczenie, nauka za musi opiera si na dowiadczeniu. Hipotez nie wymylam", pisa. Wszystko, co nie wynika ze zjawisk, jest hipotez, hipotezy za, metafizyczne czy te fizykalne, mechanistyczne czy te dotyczce utajonych jakoci - nie powinny by dopuszczane w fizyce eksperymentalnej". Badajc np. ciar, fizyka ma ustali prawa, jakim on podlega, nie snujc hipotez o jego naturze. Zastrzeenia te byy skierowane przeciw panujcym podwczas doktrynom przyrodniczym, nie tylko arystotelesowsko-scholastycznym, ale i Kartezjaskim: Newton pojmowa przyrodoznawstwo jako opis zjawisk, czyli pojmowa je w sposb, ktry wiek XIX uwaa za swoje odkrycie. U najbliszych uczniw Newtona wystpuje nawet sam ten termin. Powinno wystarczy" - pisa ucze Newtona Keill gdy na miejsce definicji, podawanej przez logikw, zastosujemy tylko opis, przez ktry dany przedmiot bdzie ujty jasno i wyranie i odrniony od wszystkich innych". Zreszt tylko podstawa nauki bya dla Newtona czysto faktyczna; gdy ta jest ustalona, wtedy przychodzi kolej na dedukcj, aby wycigna wnioski. Nauka, ktr Newton zbudowa, zawdziczaa sw pewno i ciso poczeniu dowiadczenia z dedukcj. 67

3. METAFIZYKA. A jednak, wbrew zapowiedziom, pogldy naukowe Newtona nie byy wolne od hipotez, i to wykraczajcych daleko poza fakty empiryczne. Przy formuowaniu zasad mechaniki wprowadzi obok pojcia przestrzeni wzgldnej, znanej z dowiadczenia, pojcie przestrzeni absolutnej, a podobnie te czasu absolutnego i ruchu absolutnego. Co wicej, uwaajc, e przestrze absolutna nie posiada wasnoci materialnych, wnosi, e jest - natury duchowej. Takie byy dziwne koleje pojcia przestrzeni: Kartezjusz utosamia z ni materi, Newton za czy j z duchem. Do tego pogldu Newton przykada szczegln wag ze wzgldu na jego konsekwencje metafizyczne. Cho bowiem walczy o fenomenalistyczn nauk, jednak nie wyrzeka si metafizyki transcendentnej; by przeciwnikiem metafizycznego traktowania nauki, ale nie przeciwnikiem metafizyki. I metafizyka tego przyrodnika bynajmniej nie braa za model przyrody; nie miaa wcale charakteru naturalistycznego, lecz na wskro idealistyczny. Materializm uwaa za teori faszyw i gorszc i widzia szczegln warto swych teorii przyrodniczych w tym, e prowadz do uznania niematerialnej przestrzeni, bdcej argumentem przeciw materializmowi. Newton nie tylko gosi istnienie przestrzeni absolutnej - wraz z platonizujcymi metafizykami z Cambridge - lecz snu o niej spekulacje teologiczne. Wywodzi, e jako absolutna, jest wasnoci absolutnej substancji, czyli Boga; jest niejako organem" (sensorium), przez ktry Bg jest wszdzie obecny i czynny. Ten twrca nowoytnej nauki wypowiedzia tedy myli uchodzce za wyraz ducha redniowiecznego. I w innej jeszcze sprawie uwydatniy si religijno-metafizyczne pogldy Newtona. Wprawdzie prac przyrodnika traktowa zupenie autonomicznie, nie mylc wprowadza do niej religijnego punktu widzenia, jednake jej wyniki usiowa zczy ze sw wiar religijn. W przyrodoznawstwie szuka dowodu istnienia Boga. Dotd widziano dowd gwnie w celowoci przyrody. Newton nie mg uzna takiego dowodu, gdy dopatrywanie si dziaania celw w przyrodzie uwaa za ludzki przesd; o przyrodzie by przekonany, i dziaa mechanicznie, jak maszyna. Ale wanie w tym przekonaniu znalaz podstaw do nowego dowodu istnienia Boga. Mianowicie, jeli przyroda podobna jest do maszyn zbudowanych przez czowieka, nie moe nie by dzieem istoty mylcej. Jest to najdoskonalsza z maszyn, jest wic dzieem rozumu najwyszego, czyli Boga. W samym mechanistycznym przyrodoznawstwie Newton znalaz wic argument za istnieniem Boga; argument ten, pod nazw fizykoteologicznego, zaj midzy argumentami uywanymi w XVIII w. pierwsze miejsce, jako najbardziej odpowiadajcy wczesnemu sposobowi mylenia. Newton, ktry wicej od innych uczonych XVII w. przyczyni si do utworzenia autonomicznego przyrodoznawstwa, da zarazem przyrodoznawstwu uzupenienie religijne. ZNACZENIE Newtona dla filozofii byo potrjne: 1. Stworzenie nauki przyrodniczej niezalenej od filozofii, a mogcej by dla filozofii wzorem i podstaw. 2. Sformuowanie fenomenalistycznej, opisowej teorii nauki. 3. Powizanie mechanistycznego przyrodoznawstwa z teologi, gwnie w postaci fizykoteologicznego dowodu istnienia Boga. NASTPCY. Newton nie by w swych pogldach odosobniony. Pokrewny typ stanowi przede wszystkim inny wielki przyrodnik angielski XVII w., Robert Boyle (1627-1691), ktry nie mniej od Newtona by przejty oglnymi, filozoficznymi zagadnieniami nauki oraz jej zgodnoci z wiar. Newton oddziaa przede wszystkim jako przyrodnik: od niego zaczai si rozkwit matematyki i matematycznego przyrodoznawstwa, ktrego gwnym orodkiem sta si niebawem Pary. W Anglii wytworzy si te zastp wiernych newtoczykw", ktrzy wielbili swego mistrza nie tylko jako przyrodnika, ale te jako najwikszego filozofa, a teori absolutnej przestrzeni i czasu i fizykoteologiczny dowd rwnie cenili, jak prawo cienia. Inaczej Kant: przyj bez zastrzee naukowe pogldy Newtona, a potpi metafizyczne. Wpyw Newtona nie ograniczy si do k uczonych. Deici przyjli jego koncepcj stosunku Boga i wiata i przez nich najsilniej oddziaa na kultur umysow Owiecenia. Zwaszcza za od czasu popularyzujcych pism Woltera o Newtonie jego pogldy naukowe stay si znane w najszerszych koach inteligencji. OPOZYCJA skierowana bya przeciw dwom biegunom punktowym jego nauki: a) Przeciw fenomenalistycznej koncepcji nauki. Spr w tej sprawie wiedli z nim najpierw kartezjanie, a potem w Niemczech szkoa Wolffa. b) Przeciw absolutnej przestrzeni i absolutnemu czasowi. Uderzajcym faktem jest, e przyrodnicy szli tu za Newtonem, natomiast filozofowie najrniejszych odcieni zwalczali go, od racjonalistw szkoy 68

Wolffa a do przedstawicieli francuskiego Owiecenia. Gwnymi krytykami byli: Berkeley ze stanowiska empiryzmu i Leibniz ze stanowiska racjonalizmu filozoficznego. Przeciwiestwa midzy pogldem Newtona a jego antagonistw najpeniej wyszy na jaw w r. 1715- 1716 w sporze listownym Leibniza ze zwolennikiem Newtona Samuelem Clarke.

FILOZOFIA W POLSCE W WIEKU XVII

1. Polska, ktra od XIV w. przez ostatni okres redniowiecza i przez Odrodzenie naleaa do krajw o wysokiej kulturze filozoficznej, stracia w XVII w. to stanowisko. W wielkim ruchu filozoficznym tego stulecia udziau nie braa, nie utrzymaa si na poziomie umysowym Francji, Anglii czy Holandii. Fatalna sytuacja polityczna, wojny, najazdy, rozterki wewntrzne nie stanowiy pomylnych warunkw do pracy umysowej. Gdy Zachd szed naprzd, Polska pozostaa wierna filozofii dawnych stuleci. Wszechnica krakowska upada. Najywszym orodkiem uniwersyteckim staa si Akademia Wileska, zaoona za Stefana Batorego w 1579 r. Bya to akademia jezuicka, ktrej sekundoway liczne kolegia jezuickie, rozmieszczone we wszystkich dzielnicach Rzeczypospolitej: tote ten okres filozofii w Polsce bywa nazywany jezuickim. Wszelako i inne zgromadzenia zakonne, zwaszcza dominikanie i franciszkanie, prowadzili podobne kolegia. Sie tych kolegiw obja ca Polsk. Uprawiano w nich filozofi z wielkim oddaniem i niema subtelnoci; ekspansja tej filozofii bya ogromna, ilo tych, co j teraz studiowali, przewyszaa niezmiernie ilo studentw filozofii w okresie rozkwitu; wychodziy z tych kolegiw polskich liczne kompendia filozoficzne, nieraz na Europ sawne, jak Logika Marcina migleckiego (1618) lub Vindiciae uaestionum aliquot difficilium Jana Szydowskiego (wydana w Holandii, 1683). Bya to jednak filozofia przestarzaa, ktra utracia zdolno rozwijania si i tona w dziwactwach, formalistyce i przesadnych subtelnociach. Bya to scholastyka w ujemnym sowa znaczeniu. Gdy scholastyka krakowska XV w. bya filozofi yw i wspczesn, to ta scholastyka wileska" (bo jej gwny orodek by w Wilnie) bya ju doktryn anachroniczn. 2. Scholastyka bya wszake w Polsce XVII w. filozofi panujc, ale nie jedyn. Inne stanowisko zajmowali przede wszystkim innowiercy, arianie polscy. Wytworzyli oni oryginaln teori etyczn, radykalnie potpiajc zo i przymus, a w konsekwencji i pastwo. Byli w kontakcie z Zachodem i niektrzy z nich ledzili jego nowe idee; jedne z tych idei wprawdzie odrzucali (jak wybitnie katolickie pogldy Kartezjusza, krytykowane np. przez polskiego arianina Wolzogena), inne znw przyswajali sobie (jak np. idee Grocjusza, ktrych zwolennikiem by Przypkowski, wbrew zreszt wikszoci zboru). W miejscowociach opanowanych przez innowiercw wytworzyy si swoiste orodki ycia umysowego. Takim orodkiem, dziki monemu rodowi dysydentw Leszczyskich, stao si przez czas jaki Leszno. Tam dugo przebywa sawny czeski pedagog, Komensky, ktry w Lesznie uczy, a w latach 1634-1641 by rektorem szkoy. Tam przebywa Jan Jonston, wychowawca, a potem lekarz Leszczyskich, Polak znany i ceniony za granic, powoywany na wszechnice zachodnie, zwolennik Bacona i wiedzy eksperymentalnej, autor licznych dzie erudycyjnych, z ktrych jedno zwaszcza godne jest uwagi: to Naturae constantia, dzieo encyklopedyczne wydane w Amsterdamie w 1632 r., ktre zarwno geometryzujcym wykadem, jak i naturalistyczn, prawie panteistyczn koncepcj wiata przygotowao Spinoz, a moe nawet oddziaao na jego pogldy. 3. W XVII w. filozofia obniya w Polsce swj poziom, natomiast nauki szczegowe, zwaszcza matematyczne i fizykalne, rozwijay si wwczas do pomylnie. Prcowali w Polsce: Jan Broek, samodzielny badacz i nauczyciel, ktry wychowa w Uniwersytecie Krakowskim pokolenie matematykw; Stanisaw Pudowski, rwnie profesor krakowski, dzielny eksperymentator; kapucyn Walerian Magni, wrg fizyki Arystotelesa; Wawrzyniec Susliga, bystry astronom-, przyjaciel Keplera; jezuita Stanisaw Solski, czynny zwaszcza na polu mechaniki; Krzysztof Mieroszewski, geometra i architekt; Jan Heweliusz, gdaszczanin, znakomity astronom-obserwator; jezuita Adam Kochaski, korespondent Leibniza, wszechstronny uczony, matematyk i fizyk. Nawet Wojciech Tylkowski, jezuita omieszony przez historykw filozofii, uchodzcy powszechnie za karykaturalny okaz jezuickiego scholastycyzmu, doczeka si uznania od historykw nauki za swe kursy arytmetyki, geometrii, fizyki, meteorologii (wydane 1669-1692); ocenili jego erudycj i samodzielno badawcz, znaleli, e usiowa, kto wie, czy nie najpierwszy, matematyk zastosowa do rozwaa czysto logicznych" (L. Birkenmajer). Tylkowski jest postaci symptomatyczn: na Zachodzie filozofia w 69

XVII w. sza naprzd, w Polsce za zaskrzepa w tradycyjnych formach i ywsze umysy nie w filozofii, lecz w specjalnej pracy naukowej znajdoway ujcie.

ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII XVII WIEKU

Wielkie systemy XVII w. uwzgldniay rwnomiernie zagadnienia metafizyczne obok epistemologicznych; a wszdzie, idc ladem Kartezjusza, kady nacisk na zagadnienia najbardziej monumentalne. W metafizyce: Jakie s substancje i jaki jest stosunek midzy nimi? W teorii poznania: Co stanowi niezawodny fundament wiedzy? Specjalnych dyskusji zrodzio si w XVII w. najwicej z racjonalistycznego pojmowania wiedzy i z mechanistycznego pojmowania zjawisk. Pierwsze kazao szuka metody, ktra by pozwolia zbudowa nauk powszechn", rwnie doskona jak geometria. Drugie czynio ycie i wolno tematem sporw; nie tylko bowiem usiowano mechanistycznie tumaczy przyrod, ale najpierwsi myliciele epoki, jak Kartezjusz, Malenbranche, Spinoza, rozwijali mechanistyczn teori afektw, a nie brako te prb mechanistycznego rozumienia spoeczestwa, prawa, pastwa. Uderzajce jest, jak mao miejsca w filozofii XVII wieku zajmoway zagadnienia etyczne. Kartezjusz rozwin tylko tymczasow" etyk: bo trzeba jako y, tak czy inaczej, a nie widzia sposobu, by to rozstrzygn w sposb naukowy. U Spinozy etyka wystpowaa waciwie tylko w tytule jego dziea, ale nie w jego treci. Zagadnienia etyczne byy ywe bodaj dla jednego tylko Pascala. Dla innych, zwaszcza dla Hobbesa, byy podporzdkowane zagadnieniom politycznym. I w dalszym cigu, podobnie jak w poprzednich stuleciach, najwicej byy rozwaane przez teologw i w zwizku z zagadnieniami teologicznymi. Zagadnienia za estetyczne zupenie nie wystpoway w systemach filozoficznych tego stulecia. Tylko przygodnie moga si pojawi wzmianka treci estetycznej u Kartezjusza, Pascala czy Malenbranche'a. O estetyce jako dziale filozofii nie byo jeszcze mowy. Jeli zajmowano si zagadnieniami estetycznymi, to poza filozofi. Mianowicie w teorii sztuki, zwaszcza architektury i malarstwa. A take w teorii poezji, w ramach sporu klasykw i modernistw". Orodkiem tej teorii bya Francja. Najwikszym w niej teoretykiem malarstwa by malarz Poussin (ktrego pogldy spisa jego biograf Felibien), a najwikszym teoretykiem architektury - budowniczy Claude Perrault. Teoria ta miaa gwnie charakter techniczny, ale zbliaa si i do najoglniejszych zagadnie. Bya w znacznej czci teori normatywn: najbardziej znane s reguy poezji sformuowane przez Boileau, ale wicej jeszcze takich regu formuowali architekci. Caa ta teoria przejta bya duchem naturalizmu i racjonalizmu: natura bya wzorem pikna, a rozum jego sprawdzianem. Jednake dotykaa wanych zagadnie estetycznych. Perrault z niezwyk jasnoci uwiadomi sobie charakter asocjacyjny niektrych naszych upodoba estetycznych i regu estetycznych. A czyni to na 200 lat przed tymi, ktrzy w kocu XIX w. wprowadzili estetyk asocjacyjn" jako nowo naukow. POJCIA I TERMINY Charakterystyczn cech zaczynajcej si w XVII w. nowoytnej filozofii bya dno do uproszczenia zasobu poj, odrzucenia nadmiernych dystynkcji i dojcia do poj prostych a monumentalnych. Decydujc rol odegra w tym Kartezjusz: wiadomie ignorowa subtelne rozrnienia scholastyczne, utosamia to, co scholastyka starannie rozrniaa; pisa (wedle zestawienia Euckena): notiones sive conceptus, conceptus sive idea, idea sive cogitatio, res sive substantia, natura sive essentia, corpus sive materia, res corporales sive physicae, res immateriales sive metaphysicae, immaterialis sive cogitativus, formae sive species, formae sive attributa, mens sive anima, intellectus sive ratio, realitas sive perfectio, est sive existit, facultas sive potentia itd., itd. Materia terminologiczny filozofii XVII w. na og nie by nowy, lecz odziedziczony po scholastyce. Najwyraniejsze to u Spinozy (dotyczy zasadniczych jego terminw, jak natura naturata, causa sui, causa immanens, causa adaequata, amor intellectualis, scientia intuitiva i wielu innych); to samo da si wskaza u innych pisarzy, nawet jeszcze u Leibniza. Natomiast powszechnym zjawiskiem byo, e stare terminy otrzymyway nowe znaczenie, zatracay znaczenie metafizyczne i nabieray znaczenia empirycznego. Termin przyczyna", uywany tradycyjnie dla oznaczenia transcendentnej przyczyny zjawisk, teraz (zwaszcza u Newtona) zacz oznacza 70

przyczyn immanentn w zjawiskach. Termin metafizyczny idea", ktry oznacza byt transcendentny, od Kartezjusza sta si terminem psychologicznym, oznaczajcym wszelk tre umysu. Ze redniowiecznej aciny do nowych jzykw stare terminy filozoficzne przeszy przewanie ju w tej nowej wersji. CHRONOLOGIA Okres systemw, ktry przypad na XVII stulecie, by krtki, obejmowa zaledwie trzy pokolenia. 1. Pierwsze byo pokolenie Kartezjusza, czynne gwnie w latach 1625 - 1650. Do niego naleeli jeszcze ostatni przedstawiciele Odrodzenia i ludzie przejciowego typu, jak Herbert z Cherbury, Grocjusz, Campanella. Z samodzielnych twrcw nowej filozofii, poza Kartezjuszem, do tego pokolenia nalea Hobbes i Gassendi. Pokolenie to, to samo, ktre pooyo fundamenty pod now filozofi, usiowao rwnie nawrci do filozofii redniowiecznej: ono to odnowio scholastyk, szczeglniej w Hiszpanii. 2. Drugie pokolenie wydao uczniw Kartezjusza, jak Pascal, Arnauld, Nicole, w Niemczech Clauberg. Z samodzielnymi rozwizaniami wystpili Geulincx, Malebranche, Spinoza. Rwnoczenie z nimi y jeszcze Hobbes. A do tego samego pokolenia naleeli gwni przedstawiciele mistycznego platonizmu, ktry nawczas krzewi si w Anglii: Cudworth i Henry Mor. 3. Trzecie pokolenie wydao mylicieli, ktrych dziea byy najpeniejszym wyrazem caej epoki: do niego nalea z uczonych Newton, z filozofw - Leibniz. Jednoczenie za pokolenie to wydao take zwiastunw nowej epoki, jak Locke i Bayle. WYDARZENIA WSPCZESNE Wielkie systemy filozoficzne XVII wieku powstay bynajmniej nie w warunkach spokoju i dobrobytu. rodkow Europ zniszczya wojna 30-letnia (1618- 1648), Polsk obrciy w gruzy najazdy szwedzkie. W 1683 Turcy podeszli pod Wiede. Hiszpania znajdowaa si pod ponurym panowaniem Filipa, Francja pod dyktatur Mazariniego i Richelieugo, Austria pod absolutystycznymi rzdami, Anglia przesza przez rewolucj i rzdy Cromwella. Jedna bodaj tylko Republika Zjednoczonych Niderlandw, utworzona w 1588 r., bya ostoj spokoju i swobody. By to wiek nowej potgi Kocioa. Od 1609 powstaa Liga Katolicka. Przysza era wielkich kaznodziejw Francji, Bossueta i Fenelona, wielkich mistykw Hiszpanii, w. Teresy i Jana od Krzya, era pogodnego humanizmu katolickiego, ktrego wyrazem by Franciszek Salezy, ale take surowej i ponurej religijnoci nie tylko w Hiszpanii, lecz rwnie we Francji, era jansenizmu, Pascala, Port Royal. W 1683 cofnity zosta przez Ludwika XIV edykt nantejski, gwarantujcy swobod wyznania. W sztuce bya to epoka baroku, sztuki dynamicznej, niespokojnej, olbrzymiej. Powstaway wwczas budowle najwikszej skali: Wersal, Eskurial, w. Piotr w Rzymie, w. Pawe w Londynie. Rwnolegle za z barokiem rozwija si jeszcze inny typ architektury, klasyczny, palladiaski", ktry w niektrych krajach, jak w pnocnych Woszech, w Holandii, Anglii, mia nawet przewag. Wochy day pocztek obu typom, wyday mistrzw baroku, Berniniego i Borrominiego, tak samo jak poprzednio Palladia. Natomiast w malarstwie zeszy na drugi plan, malarstwo woskie stao si manieryczne, eklektyczne, akademickie. Najwiksze talenty malarskie, chwaa stulecia, byy ju nie we Woszech, lecz we Flandrii i Holandii - Rubens i Rembrandt, a take w Hiszpanii - Greco i Velasquez. Poezja osigna w tym stuleciu swe szczyty: byo to stulecie Szekspira, Cervantesa, Moliera. A take klasykw francuskich, Corneille'a i Racine'a. I Miliona. Hamlet ukaza si w 1608 r., Don Kiszot w 1609, Cyd w 1631, witoszek w 1664, Raj utracony w 1677, Fedra w 1677. Teraz wyzyskano odkrycia geograficzne zeszego wieku: w 1600 r. zaoona zostaa angielska Kompania Indii Wschodnich, a w 1602 taka Kompania niderlandzka; w 1620 r. ldowaa w Ameryce Mayflower", w 1674 zaoony zosta Nowy Jork, a w 1693 Filadelfia; w 1642 Tasman opyn dokoa Australi. Duga seria zdobyczy naukowych przypada na wiek XVII. 1600: odkrycie przez Gilberta magnetyzmu ziemskiego. 1606: skonstruowanie przez Lippersheya lunety. 1611: zbudowanie astronomicznego teleskopu przez Keplera. 1614: odkrycie przez Napiera logarytmw. 1628: odkrycie przez Gilberta elektrycznoci, a przez Harveya podwjnego obiegu krwi. 1637: zapocztkowanie przez Kartezjusza geometrii analitycznej. 1643: zbudowanie przez Torricellego barometru. 1652: skonstruowanie pompy pneumatycznej przez Guerickego. 1661: Boyle'a Sceptical Chemist. 1663: skonstruowanie przez Guerickego maszyny elektrostatycznej. 1675: wykrycie infuzoriw przez Leeuwenhoeka. 1678: utworzenie ondulacyjnej teorii wiata przez Huyghensa. 1684: odkrycie rachunku rniczkowego przez Leibniza i prawa cienia przez Newtona. 1687: ogoszenie przez Newtona Phihsophiae naturalisprincipia mathematica. 1690: zbudowanie kocioka parowego przez Papina. W stuleciu tym 71

zawizane byy najsynniejsze akademie wiata. Academie Francaise w 1635, Royal Society w 1662. Synne obserwatorium w Greenwich zaoone zostao w 1675 roku. KWESTIE SPORNE Kwestie sporne dotyczce filozofii XVI[ w. maj inny charakter ni te, ktre powstay w historiografii czasw dawniejszych. Sprawy faktyczne, stanowice tak wielk trudno w badaniach filozofii staroytnej i redniowiecznej, sprawy biograficzne, bibliograficzne, chronologiczne s dla filozofii XVII w. mniej wicej ustalone; teksty filozofw s dostatecznie znane. Natomiast w interpretacji ich powstaa niemaa rozbieno zda. Wystpia ona: 1) W sprawie genezy wielu pogldw: np. antecedensy filozofii Kartezjusza i Spinozy dopiero w ostatnich czasach zostay czciowo ujawnione. 2) W sprawie zaliczania filozofw do takiej czy innej grupy: np. czy Hobbes reprezentowa empiryzm angielski (jak mniemano do niedawna), czy te racjonalizm kontynentalny? 3) W sprawie znalezienia waciwej istoty i intencji systemw filozoficznych: czy np. Kartezjusz by uczonym, ktry ubocznie zajmowa si metafizyk (jak chciao wielu historykw XIX w.), czy te przede wszystkim by metafizykiem? Albo czy system Leibniza mia rdo w jego logice (jak chc Russell, Couturat, z Polakw Elzenberg), czy te w jego metafizyce (Schmalenbach, Baruzi, Heimsoeth i in., z polskich uczonych Jasinowski)? Czy filozofia Leibniza jest jednolita, czy te (jak chce Russell) mia on rne filozofie, z ktrych tylko jedn ogosi? Przerne perspektywy", z jakich bywa ogldana filozofia Leibniza, zestawi D. Mahnke.

TRZECI OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ (OKRES OWIECENIA I KRYTYKI, WIEK XVIII)

1. FILOZOFIA NA USUGACH OWIECENIA. Filozofia, ktra zapanowaa w XVIII w., stanowia nowy typ przede wszystkim przez to, e stawiaa sobie cele praktyczne. Wierzya, e dokona naprawy sposobu mylenia i ycia; chciaa zdoby wiedz nie dla niej samej, lecz dla owiecenia umysw, uprztnicia z nich przesdw, wyzwolenia z ciemnoty. A za przesd i ciemnot filozofia XVIII w. miaa - wiar w rzeczy nadprzyrodzone; za wiatych miaa tych, co uznawali to tylko, co sprawdzili wasnym rozumem. Bya to filozofia wolnomylicieli". Gdy nazywano wwczas kogo filozofem", to znaczyo to potocznie tyle, co wolnomyliciel; a w ustach przeciwnikw tyle, co - bezbonik i libertyn. Ostrze filozofii skierowane byo przeciw tej potdze, ktra wydawaa si najwiksz przeszkod do owiecenia umysw: przeciw religii. Po kilkunastu stuleciach cisych zwizkw filozofii i religii tym gwatowniejsze byo teraz ich rozczenie. Ale rwnie i w polityce filozofia XVIII w. zwalczaa potgi zachowawcze; filozofowie gosili hasa reformy spoecznej i przyczynili si do tego, e wiek XVIII zakoczy si wielk rewolucj. Filozofia, podporzdkowana tym celom praktycznym, otrzymaa nazw filozofii Owiecenia. Cho nie bya jedyn postaci filozofii XVIII w., bya jednak tak dalece przewaajca i typowa, e weszo w zwyczaj cay okres filozoficzny nazywa od niej okresem Owiecenia. 2. ROZPOWSZECHNIENIE FILOZOFII. Filozofia stawiajca sobie nowe cele wydaa te nowy plon. Wiek XVIII przyczyni si do wzbogacenia idei filozoficznych, ale wicej jeszcze do ich rozpowszechnienia; wzmocni naukowe, ale wicej jeszcze spoeczne stanowisko filozofii. W XVIII w. nastpi ogromny rozrost literatury filozoficznej: wzrosa ilo ludzi zajmujcych si filozofi i ilo dzie publikowanych z zakresu filozofii. Helvetius mwi wwczas: W naszych czasach poezja wysza z mody, jedynie filozofia moe da wielk saw". Filozofia, oywiona aktualnymi i postpowymi hasami, staa si mod i obja szerokie sfery spoeczestwa; obok zawodowych filozofw pocigna zastpy amatorw. W tym sensie naley rozumie nazw wieku filozoficznego", ktr wiek XVIII sam sobie nada. Najpierw przyczyn, potem wynikiem rozrostu filozofii byo jej spopularyzowanie: filozofowano na bardziej dostpnym dla ogu poziomie. Ideaem XVII w. bya wiedza cisa, ideaem XVIII - wiedza dostpna. Dla szerszego dziaania Owiecenie rezygnowao ze cisoci. Przestano pisa po acinie, wiatowym jzykiem nauki sta si jzyk francuski. Pojawiy si nie znane dawniej typy: filozofa-publicysty, jak Bayle lub Wolter, filozofaliterata, jak Shaftesbury, Fontenelle lub Rousseau. Wytworzy si te specjalny styl w wczesnej filozofii: jasny, ale te i powierzchowny. 72

Wszechnice przestay, z wyjtkiem Niemiec, odgrywa rol w rozwoju filozofii. Raczej ju specjalne zrzeszenia uczonych; XVIII w. by czasem pierwszego rozkwitu akademii i rnych Societes des Savants, utworzy pod tym wzgldem podoe dzisiejszej organizacji nauki. Jednake nie w akademiach panowao najwiksze oywienie filozoficzne, lecz w salonach; swoist, wycznie sobie waciw posta filozofowania wiek w zawdzicza wspyciu i wsppracy uczonych i wiatowcw. Panowanie salonowej i popularnej filozofii zaczo si i skoczyo w XVIII w. Wyobraamy sobie, e filozofia w wieku Owiecenia bya wolna, niezalena, nieskrpowana; zrzucia przymusy i przesdy i moga wypowiada bez przeszkd najmielsze nawet pogldy. A take wyobraamy sobie, e duch jej, duch niezalenoci i wolnomylnoci, racjonalizmu i naturalizmu, obejmowa najszersze krgi, by powszechnym duchem epoki. Ot i jedno, i drugie niezupenie jest trafne. w duch, ktry nam wydaje si typowo osiemnastowieczny, by naprawd tylko duchem awangardy, przenika niezbyt liczne grono literatw, uczonych, filozofw i ich przyjaci z wielkiego wiata w salonach Parya czy na dworze Fryderyka w Poczdamie lub Stanisawa Augusta w Warszawie. Nie tylko ludowi, ale i redniej buruazji by nawet we Francji obcy. Wolter mia istotnie wielu czytelnikw, ale inni czoowi filozofowie, jak Diderot lub Holbach, mieli ich niewielu. A tak samo swoboda filozofowania bya naprawd ograniczona. Z filozofi wanie toczono walk. We Francji od edyktu 1757 r. autor i wydawca ksiki uznanej za gorszc mg by skazany na mier; w praktyce byy wypadki karania ich dugoletnim wizieniem. Na Wielk Encyklopedi zapady wyroki w 1752 i 1759 r.; w 1758 zakazana zostaa ksika Helvetiusa; w 1762 potpiony zosta Emil i Rousseau musia opuci Francj. I w innych krajach bywao podobnie. Wolno filozofii nie przysza ani atwo, ani prdko i epoki, ktre dzi wydaj si nam epokami wolnoci, wcale nimi nie byy. 3. GRANICE CZASOWE. Filozofia Owiecenia zaja na kontynencie miejsce kartezjanizmu, ktry przed ni by tu, zwaszcza we Francji, filozofi panujc. Form przejciow stanowi pkartezjanizm", ktry z doktryny Kartezjusza przyjmowa metodologi i fizyk, ale odrzuca metafizyk; od niego by krok tylko do stanowiska zajmowanego przez Owiecenie. Inaczej byo w Anglii: tu filozofia Owiecenia nastpia prawie bezporednio po filozofii redniowiecznej. Zastaa jako doktryn panujc nie nowoytny kartezjanizm, lecz anachroniczn scholastyk, wykadan w kolegiach, lub te mistyczno-platoskie doktryny. Zapowiedzi Owiecenia wystpiy w Anglii wprawdzie ju dawniej, w filozofii F. Bacona i Hobbesa, ale pogldy tych mylicieli na razie nie przyjy si i rozpowszechnienie nowej filozofii nastpio dopiero od Locke'a. Za to wtedy nastpio ju bardzo prdko - moe wanie dlatego, e nowe prdy miay do przezwycienia filozofi zupenie ju przestarza. Do, e Anglia wyprzedzia teraz inne kraje. Owiecenie przygotowywao si ju w XVII wieku w Niderlandach, ktre wwczas stanowiy orodek najwyszej kultury umysowej w Europie. W wyranej za, filozoficznej postaci wystpio najpierw w Anglii. Z niej przedostao si do Francji i tam od razu utworzyo gwne ognisko, z ktrego idee Owiecenia promienioway na ca Europ. Okres filozofii Owiecenia przypada w przyblieniu na kalendarzowy wiek XVIII, jednake tylko w przyblieniu. Zacz si o 10 lat wczeniej i skoczy rwnie: 1690 - 1790. Pocztek da Locke; jego Essay, stanowicy podoe teoretycznych pogldw Owiecenia, ukaza si w r. 1690, a jego Listy o tolerancji, ktre sformuoway praktyczne denia Owiecenia, w 1689. W Anglii filozofia najbujniej rozwijaa si w pierwszych dziesitkach XVIII wieku. We Francji wprowadzi j Wolter (Listy o Anglikach, 1734), cho teren przygotowali ju inni filozofowie, zwaszcza Bayle i Fontenelle. Lata 17451755 byy szczytem rozwoju Owiecenia francuskiego: Pary zgromadzi wwczas niezwyky zesp uczonych, reprezentujcych rne odcienie myli filozoficznej. Ale ju w tych latach szczytowych ukazay si pierwsze symptomaty upadku Owiecenia. Pierwsze dzieo Hume'a ukazao si ju w 1739 r., pierwsze dzieo Rousseau w 1750, a obaj, cho wyroli w atmosferze Owiecenia, przyczynili si do jego rozkadu. Jednake panowanie Owiecenia trwao blisko do koca wieku. Rewolucja pooya mu kres we Francji, a z Niemiec (dokd znalazo dostp za Fryderyka II) wypar je romantyzm i nowe idee filozoficzne Kanta. Krytycyzm Kanta by chronologicznie bliski filozofii Owiecenia, a i rzeczowo, mimo olbrzymie rnice, mia z ni pewne zwizki. Podj i rozwin denia krytyczne, ktre byy ywe u wielu teoretykw Owiecenia, cho u wikszoci ich zostay zaguszone przez denia praktyczne. Wiek XVIII by wiekiem owiecenia i krytyki: w pierwszej, znacznie duszej czci, mniej wicej do 1780 r., panowao 73

owiecenie, w drugiej, kocowej, gr wzia krytyka. To daje podstaw do rozrnienia w filozofii tego stulecia dwch faz: Owiecenia i Krytyki. 4. TYPY FILOZOFII OWIECENIA. Wzajemna wymiana myli midzy krajami Europy staa si w XVIII w. szybsza i intensywniejsza. Wytworzyy si koa inteligencji kosmopolitycznej, pielgnujcej najzupeniej nadnarodowe ideay osiemnastowiecznej filozofii. Niemniej jednak rnicowanie filozofii wedle narodw zrobio w tym stuleciu dalsze postpy i zaznaczyy si dobitnie u rnych narodw europejskich rne typy filozofii. Gwne typy byy trzy: Owiecenie angielskie, francuskie, ktre szo najdalej w swych popularyzujcych tendencjach, i niemieckie, majce charakter bardziej szkolny. Niektre inne kraje Europy, midzy innymi Polska, bray nawet ywy udzia w filozofii Owiecenia, ale odrbnego jej typu nie wytworzyy. Wochy nie odegray na og roli w filozofii XVIII w. i wyday tylko niespodziewanego i odosobnionego Giambattist Vico (1688-1744), wybitnego myliciela, uchodzcego dzi za twrc nowoytnej filozofii historii. 5. ORIENTACJA PRZYRODNICZA. Znaczne postpy nauki, osignite w XVIII w., oddziaay i na filozofi. Unia personalna filozofii z nauk wystpowaa w tym stuleciu czsto; obok filozofw uprawiajcych nauki liczni stali si uczeni zabierajcy gos w filozofii. Filozofia XVIII w. szukaa oparcia naukowego, specjalnie przyrodniczego, jeszcze specjalniej biologicznego i medycznego. Panowanie matematykw ju skoczone, zaczyna si panowanie przyrodoznawstwa" - ogasza Diderot w 1754 r., przeciwstawiajc aspiracje swego wieku aspiracjom Kartezjusza i caego wieku XVII. A take nauki o czowieku zajy teraz poczesne miejsce. Specjalnie nauki o charakterze praktycznym, majce ulepszy i uatwi ycie. Jedn z ambicji Owiecenia byo stworzy naukow teori gospodarki i polityki. Wtedy wanie powstaa ekonomia polityczna. A bya dzieem ludzi, ktrzy zajmowali si filozofi. I wiek XVIII jako wiek ekonomistw mona by przeciwstawi wiekowi poprzedniemu jako wiekowi matematykw. 6. NOWA POSTAWA FILOZOFII: a) Minimalizm. Zmiany, jakie w XVIII w. zaszy w filozofii, nie ograniczay si do jej spopularyzowania; zmieni si i sam typ produkcji filozoficznej; skoczy si szereg wielkich systemw filozofii, tak licznych w XVII w., a nawet same wyrazy system" i systematyczny" nabray pejoratywnego znaczenia. By to objaw gbszych zmian, jakie zaszy w umysowoci europejskiej; czego innego szukano ju teraz w filozofii: miejsce konstrukcji zaja w niej teraz krytyka, miejsce oglnych systemw - specjalizacja. Filozofw powicajcych si specjalnie teorii poznania lub moralistyce byo wicej ni kiedykolwiek w poprzednich stuleciach, a ponadto ukazali si przedstawiciele nowych specjalnoci, estetycy lub psychologowie. Szersze, kosmologiczne zainteresowania zostay wyparte przez wsze, antropologiczne. Po epoce filozoficznego maksymalizmu, jak by wiek XVII, w nastpnym wieku gr wziy prdy minimalistyczne. Gdy przedtem filozofia wystpowaa z pretensj wniknicia w istot wszechrzeczy, teraz na og ograniczaa si do badania zjawisk i zadowalaa fragmentami wiedzy. b) Naturalizm. Gbiej jeszcze sigaa inna zmiana: abstrakcyjny sposb mylenia poprzedniego stulecia zosta wyparty przez sposb mylenia wybitnie konkretny. Uznanie znale mogy takie tylko teorie, ktre operoway zupenie konkretnymi pojciami. Tote jeeli w XVIII w. kto w ogle decydowa si na metafizyk, to przewanie na materialistyczn. A jak w metafizyce materializm wzi gr nad idealizmem, tak w teorii empiryzm nad aprioryzmem, w psychologii sensualizm nad intelektualizmem, w metodologii analiza nad syntez, w etyce eudajmonizm nad wszystkimi innymi stanowiskami. Najoglniejszym zaoeniem wszystkich, rnych zreszt, formacji filozoficznych Owiecenia by naturalizm. Przyjmoway, e istniej jedynie rzeczy realne, nie ma bytw idealnych; wszystkie rzeczy i zdarzenia we wszechwiecie s jednego typu, tego mianowicie, ktry znamy z przyrody. c) Empiryzm i racjonalizm. W wieku XVIII usiowano znale natur rzeczy nie mniej ni w poprzednim stuleciu, ale - rozumiano to zadanie inaczej. Wtedy sdzono, e prawdziw natur rzeczy i ludzi odkrywa tylko rozum, choby wbrew dowiadczeniu: e np. ludzie s z natury rwni, cho widzimy, jak rna jest ich kondycja. Teraz byo inaczej: o naturze ludzi i rzeczy uczy dowiadczenie; pokazuje ono, e wanie ludzie s z natury - nierwni. Wiek XVII by klasycznym wiekiem racjonalizmu - w tym sensie, i sdzi, e rozum zawiera w sobie zasoby wiedzy, e sam intuicj czy dedukcj znajduje najwaniejsze prawdy. Wiek za XVIII, czas Owiecenia, cakowicie przeszed na drug stron, na stron empiryzmu: wiedza wytwarza si tylko przez dowiadczenie. 74

Natomiast cechowa go racjonalizm w innym znaczeniu: zaprzecza, by rozum by rdem wiedzy, ale twierdzi, e jest jej miar. Wszelkie wyobraenia dostaj si tylko przez dowiadczenie do naszej wiadomoci, zarwno trafne, jak nietrafne; ale ktre z nich s trafne, to moe rozstrzygn jedynie rozum. Rozum, a nie objawienie czy uczucie, czy przyzwyczajenie. W nich, a nie w dowiadczeniu, widziano teraz przeciwiestwo rozumu. Wiek XVIII sta si wiekiem racjonalizmu w tym wanie znaczeniu, e chcia ycie ludzkie uksztatowa racjonalnie wbrew temu, ku czemu kieruje je wiara, tradycja, potrzeby uczuciowe. Racjonalne powinno by ycie jednostek i spoeczestwa, gospodarka, sztuka. Rozum w takim znaczeniu nie by przeciwiestwem dowiadczenia, przeciwnie, na nim si najwicej opiera. I racjonalizm XVIII w. doskonale si godzi z (genetycznym) empiryzmem. W sposobie, w jaki widzi si i odczuwa wiat, dwa s krace. Albo widzi si wiat jako tajemniczy, niepojty, peen cudu: takim widzieli go mistycy. Albo te, przeciwnie, widzi si go jako zrozumiay, w gruncie rzeczy prosty, a w kadym razie naturalny, konieczny: takim widzieli go racjonalici. Jeli bra cao rozwoju filozofii, to w nim ten drugi sposb widzenia wiata bodaj przewaa. Jednake nigdy w tym stopniu, co w XVIII wieku. d) Relatywizm. Podczas gdy wiek poprzedni by przewiadczony o podstawowej jednolitoci wiata, to wiek XVIII zda sobie spraw z jego rnorodnoci, z wielorakoci ludzi i rzeczy, epok i krajw. W nowo odkrytych czciach globu, w koloniach, pozna kultury egzotyczne i pierwotne, zobaczy ich odrbno od europejskiej. Drogami geograficzno-etnograficznymi pierwiastek relatywizmu przedosta si do filozofii. e) Postawa krytyczna. Wiek Owiecenia by z natury swej wrogi wobec dogmatyzmu, gotw natomiast do krytyki przyjtych i uznanych przekona. Najwiksi jego filozofowie widzieli swe zadanie w krytyce poj: tak byo u Locke'a, Berkeleya, a przede wszystkim u Hume'a. Krytykowano pojcia filozofii teoretycznej, a tak samo praktycznej. Epoka nasza jest rzeczywicie epok krytyki: nic nie moe uj jej wyrokowi, ani religia z jej witoci, ani prawodawstwo z jego majestatem" - pisa Kant. Ten duch krytyki wyda pod koniec stulecia wanie u Kanta specjaln teori, znan pod nazw krytycyzmu. Rousseau powiedzia kiedy, e trzeba wybiera: albo bdzie si czowiekiem przesdw (homme a prejuges), albo czowiekiem paradoksw (homme a paradoxes). Sam wybra paradoksy. I podobnie wybraa wikszo filozofw Owiecenia: nie lkaa si paradoksw. Co prawda, wiele dzisiejszych paradoksw staje si jutro jeli nie przesdami, to truizmami. Ale po dzi dzie paradoksami pozostay niektre teorie wydarte przez filozofi Owiecenia: Berkeleya teoria materii, Hume'a teoria substancji i przyczynowoci, Rousseau ocena kultury, Kanta transcendentalna filozofia. 7. PODZIA FILOZOFII WIEKU xviii. Filozofia wieku XVIII dzieli si chronologicznie na filozofi Owiecenia i na filozofi krytycyzmu, ktra wystpia u schyku stulecia, gdy czas Owiecenia dobieg koca. Produkcja za doby Owiecenia rozpada si na dwie grupy: na filozofi teoretyczn i na stosowan do zagadnie praktycznych. Pierwsza jest, krtko mwic, filozofi empiryzmu: empiryzm jako wykoczona doktryna filozoficzna by dzieem XVIII wieku; stanowi on t cz jego dorobku, ktra powstaa z pobudek czysto teoretycznych. Przeszed w cigu stulecia ca ewolucj od Locke'a do Hume'a, a potem jeszcze do Condillaca i d'Alemberta. Druga grupa wczesnych doktryn filozoficznych, obejmujca teorie o charakterze stosowanym, praktycznym, dca do tego, by ulepszy ycie ludzkie, bya filozofi Owiecenia w wszym znaczeniu. W kolejnoci tych formacji filozoficznych XVIII wieku czy si porzdek chronologiczny z geograficznym - bo w rnych jego momentach rne te kraje zajmoway w filozofii pierwsze miejsce. W pocztku stulecia najwaniejsze wystpoway w Anglii, w rodku stulecia - we Francji, w kocu za w Niemczech. Anglicy stworzyli empiryzm, Francuzi rozwinli praktyczn doktryn Owiecenia, Niemcy wydali krytycyzm. I. Podstawy empiryzmu w Anglii goszone byy przez Locke'a, Berkeleya, Hume'a, Shaftesbury'ego i wielu innych mylicieli. II. Filozofia Owiecenia na podstawach empiryzmu sformuowana zostaa we Francji przez Wl tera; tam te wytworzone zostay dalsze postacie empiryzmu i swoistej filozofii Owiecenia przez La Mettrie'ego, Condillaca, d'Alemberta, Helvetiusa. Dziao si to w poowie wieku, a bardzo prdko potem wystpiy pierwsze symptomaty odwrotu od Owiecenia, w szczeglnoci u Rousseau we Francji i w szkole szkockiej na wyspach. III. Filozofi krytyczn zainaugurowa w kocu wieku w Niemczech Kant. Poprzedzia j swoicie niemiecka filozofia Owiecenia, rozwinita przez Wolffa i jego szko. 75

POCZTEK STULECIA: FILOZOFIA OWIECENIA W ANGLII LOCKE I PODSTAWY EMPIRYZMU

Empiryzm by zasadniczym stanowiskiem filozoficznym Owiecenia. Zacz si i rozwin w Anglii. Podstawy jego stworzy jeszcze w kocu XVII w. Locke. YCIE. John Locke (1632-1704) urodzi si w tym samym roku, co Spinoza, niemniej jednak nalea ju do innego okresu filozofii. Ale bo te dopiero w kilkanacie lat po mierci Spinozy uksztatowa sw teori filozoficzn. Wiksza cz jego ycia upyna w w. XVII, ale pogldy zostay ogoszone dopiero na progu XVIII i byy typowe raczej dla XVIII wieku. Locke pochodzi z rodziny wolnomylnej, wzrasta w atmosferze postpu i cae ycie by pionierem liberalizmu. Filozofia scholastyczna, wykadana jeszcze za jego czasw w Oksfordzie, nie zaspokoia jego potrzeb naukowych: pocigao go opisowe przyrodo-znawstwo i medycyna; wyksztaci si na zawodowego lekarza. Los za zbliy go do sfer rzdzcych Angli i skierowa na drog urzdnicz i polityczn. Zaprzyjaniony z wybitnym mem stanu, lordem Shaftesburym, dzieli od 1667 r. zmienne koleje jego ycia: za jego rzdw zajmowa wysokie urzdy, a po jego upadku w 1675 r. opuci kraj. Powrci do po rewolucji 1688 r. i obaleniu rzdw absolutystycznych. W polityce angielskiej zatriumfoway wwczas jego idee. Odzyska urzdy i wpywy. Do 57 roku ycia nic drukiem nie ogasza, po rewolucji za rozwin najywsz dziaalno pisarsk, filozoficzn, polityczn i pedagogiczn i nie przerwa jej ju do koca ycia. W filozofii wzorowa si na opisowym przyrodoznawstwie i medycynie: chcia bada umys, jak przyrodnicy badaj ciao; Kant nazwa go fizjologiem umysu". Natomiast nauki cise, ktre w poprzedniej epoce miay najwikszy wpyw na filozofi, zna sabo; Newton, chcc udostpni mu swe dzieo, musia sporzdzi ze skrt, pomijajcy matematyczne formuy i uzasadnienia. Zreszt ten filozof nowego typu czerpa z czynnego ycia wicej pomysw ni z ksiek. DZIEA. Dzieo gwne, cile filozoficzne: Essay Concerning Human Understanding, wydane w r. 1690, pisane przez lat blisko dwadziecia, byo pierwszym w europejskiej literaturze dzieem specjalnie powiconym analizie poznania i traktujcym rzecz w sposb obszerny, szczegowy i systematyczny. Treci filozoficznej by rwnie fragment The Conduct of the Understanding, wydany pomiertnie w r. 1706. Inne dziea trzymay si na pograniczu filozofii i publicystyki: Epistola de tolerantia 1689, uzupeniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji. Utwr ten by punktem wyjcia nowoczesnego liberalizmu. - Z dziedziny filozofii spoecznej: Two Treatises of Government, 1690. - Z pedagogiki: Some Thoughts Concerning Education, 1693. Z filozofii religii: Reasonableness of Christianity, 1695. POPRZEDNICY. Prd empirystyczny, do ktrego nalea Locke, mia ju od redniowiecza swj gwny orodek w Anglii i wyda tam szereg wybitnych mylicieli od Rogera Bacona do Franciszka Bacona. Jeszcze za ycia Locke'a duch empiryzmu panowa w Royal Society, brytyjskiej akademii nauk. Byoby jednak bdem mniema, e by to prd panujcy w Anglii i e filozofia Locke'a bya naturalnym wytworem tradycji i otoczenia. Wanie w XVII w. rozkrzewi si tam prd zupenie inny: metafizyczny, platonizujcy. A i od dawniejszych przedstawicieli kierunku empirystycznego Locke si rni: gdy oni zajmowali si kwestiami logicznymi i metodologicznymi, on da kierunkowi charakterystyczn dla nowszych czasw posta psychologiczn i epistemologiczn; podczas gdy oni chcieli bada empirycznie rzeczy zewntrzne, on bada empirycznie umys. Pomimo wielkie rnice, jakie dzieliy go od Kartezjusza, mia z nim to wsplne, e punktem wyjcia ich rozwaa byy przeycia wewntrzne. DWA EMPIRYZMY. Filozofii Locke'a zwyko si dawa t sam nazw, co filozofii Bacona: nazw empiryzmu". Obie w tym samym stopniu wi wiedz z dowiadczeniem, z faktami, obie mona sformuowa w tych sowach: nie ma wiedzy bez dowiadczenia. A jednak zachodzi midzy nimi istotna rnica. Mianowicie Bacon twierdzi, e nie ma wiedzy prawdziwej bez dowiadczenia, e bez oparcia si o fakty musimy popa w bd, e wic powinnimy trzyma si dowiadczenia. Teoria jego bya normatywna, miaa charakter metodologiczny. Inaczej Locke: on twierdzi, e wszelka wiedza, wszelkie wyobraenia, wszelkie sdy, bdne tak samo jak prawdziwe, wytwarzaj si na drodze dowiadczenia, innej drogi nie ma, umys jest niezapisan kart, ktr jedynie dowiadczenie moe zapisa. Teoria Locke'a bya opisowa, genetyczna, miaa charakter 76

psychologiczny. Bacon mwi o tym, jak naley kierowa umysem. Locke za o tym, jak umys nasz si rozwija, zanim jeszcze moglimy nim kierowa. Z t rnic midzy dwoma empiryzmami wie si druga. Dla Bacona wane byy przede wszystkim fakty obiektywne, typu: to ciao jest ciepe" czy to ciao jest barwne": na nich opiera si wiedza o wiecie. Natomiast Locke interesowa si psychologicznym zagadnieniem, jak wiedza zbiera si w naszej wiadomoci; dla niego podstawowe byy takie fakty, jak: czuj ciepo" lub widz barw". Rzec mona, e empiryzm pierwszego mia charakter obiektywny, a drugiego subiektywny. Dowiadczenie posuguje si zmysami; opiera si na dowiadczeniu - to znaczy przewanie: opiera si na zmysach. Staroytno na og utosamia te dwie rzeczy: dowiadczenie i poznanie zmysowe; jej genetyczny empiryzm by po prostu sensualizmem, i t nazw daje si staroytnym empirystom, stoikom i epikurejczykom. U Locke'a wypado inaczej: jego empiryzm wanie nie by sensualizmem. Uczeni specjalici, przyrodnicy czy historycy, a take niektrzy filozofowie na dowiadczeniu opieraj swe badania. O nich mwimy, e s empirykami". Natomiast empirystami" nazywamy tych jedynie, ktrzy nie tylko opieraj si w nauce na dowiadczeniu, lecz wytwarzaj teori, e trzeba, lub e naley na nim j opiera. A nawet tych tylko, ktrzy gosz, e trzeba, lub e naley opiera si wycznie na dowiadczeniu. Galileusz i Newton w swych badaniach byli empirykami; wytworzyli te teori nauki opierajc j na dowiadczeniu, ale poniewa nie tylko na dowiadczeniu, wic empirystami nie byli. Natomiast byli nimi Bacon i Locke. W obu znaczeniach empiryzm jest skrajn teori wiedzy, uwydatniajc wycznie rol dowiadczenia. POGLDY. 1. NOWY PROGRAM FILOZOFII. Stary program metafizyczny Locke zastpi przez epistemologiczny; zadanie filozofii widzia w poznaniu nie bytu, lecz naszych poj o bycie. Zmiana ta zapowiadaa si ju dawniej; w filozofii XVII wieku, zwaszcza u Kartezjusza i Malebranche'a, analiza poznania zajmowaa wiele miejsca; jednake rola jej bya przygotowawcza wobec metafizyki. Locke za doszed do przekonania, e umys ludzki nie moe rozwiza zagadnie metafizyki - a wtedy przygotowawcze zadanie filozofii jest jej zadaniem jedynym. Pozostao jej badanie poznania, jego pochodzenia, pewnoci i zakresu: zadanie dostpne dla nauki, a zarazem - przez sw oglno filozoficzne. Ta opinia Locke'a przyja si szeroko: przedmiot filozofii przesunity zosta z bytu na poznanie; przez to filozofia przestaa by pogldem na wiat i staa si raczej pogldem na czowieka. Locke nie tylko okreli nowe zadanie filozofii, ale te wskaza jej metod. Metoda jego bya: a) psychologiczna: bada nie stosunek poj do poznanych przedmiotw, lecz same pojcia w tej postaci, w jakiej znajduj si w umyle ludzkim; b) genetyczna: natur poj okrela na podstawie ich pochodzenia, zakadajc, e objawia si ona najczyciej w ich postaci pierwotnej; na psychologi dzieci i dzikich kad te wikszy nacisk ni na psychologi ludzi dojrzaych i cywilizowanych; c) analityczna: mniema, e dla zrozumienia poj wystarcza odnale ich proste skadniki. Psychologiczne, genetyczne i analityczne rozwaania najwicej zajy miejsca w jego dziele, a e przy tym byy najprostsze i najdostpniejsze, wic oddziaay najszerzej. 2. EMPIRYCZNE POCHODZENIE WIEDZY. Przejty metod genetyczn, Locke wysun na czoo teorii poznania zagadnienie pochodzenia wiedzy. I da na nie odpowied w duchu 'empiryzmu: Wiedza nasza pochodzi wycznie z dowiadczenia; umys jest sam przez si niezapisan tablic, ktr zapisuje dowiadczenie. Przyj za haso arystotelesowsko-tomistyczn maksym: Nie ma nic w umyle, czego nie byo przedtem w zmyle (Nihilest in intellectu, quodnonfuerit antea in sensu). To empirystyczne stanowisko w filozofii, cznie ze skierowaniem jej na psychologiczny i epistemologiczny szlak, charakteryzuje najoglniej pogldy Locke'a. Ze stanowiska empiryzmu zwalcza teori idei wrodzonych; polemika z ni zaja znaczn cz jego dziea i bya pocztkiem typowego dla XVIII wieku sporu. Zwalcza wrodzone skadniki wiedzy we wszelkiej postaci, zarwno wrodzone idee, jak i wrodzone zasady, zarwno logiczne, jak moralne i religijne; zarwno wrodzone pojcie bstwa, jak wrodzone zasady przyczynowoci i sprzecznoci. Gwnym argumentem Locke'a byo, e idee, rzekomo wrodzone umysowi ludzkiemu, wcale nie s znane wielu ludziom; powoywa si zwaszcza na dzieci, na dzikich, na umysowo chorych. Argument ten nie trafia zreszt w gwnego zwolennika idei wrodzonych, Kartezjusza, ktry twierdzi, i wrodzone s dyspozycje, a nie gotowe idee. Locke, cho kad nacisk na empiryzm, zachowa jednake w swej teorii poznania pewne czynniki wrodzone. Mwi, e przez dowiadczenie nabywamy cay materia wiedzy, ale tylko materia; natomiast wadze umysu nie s nabyte, lecz z natury umysowi waciwe; inaczej mwic, s mu wrodzone. 77

Pniej dopiero wystpili radykalniejsi empiryci, ktrzy twierdzili, e nawet wadze umysu ksztatuj si w zalenoci od nabytego dowiadczenia. Dowiadczenia nabywamy, wedug Locke'a, na dwch drogach: dowiadczajc rzeczy zewntrznych! dowiadczajc samego siebie. W terminologii Locke'a, wiata zewntrznego dowiadczamy przez postrzeenia" (sensation), operacji za wasnego umysu przez refleksj" (refiexion). Pojcie postrzegania", czyli dowiadczenia uzyskiwanego przez narzdy zmysowe, jest jasne i nie budzi wtpliwoci; oryginalno, a zarazem trudno teorii Locke'a leaa w pojciu refleksji". Refleksja, w jego pojmowaniu, nie bya, jak to nazwa zdaje si podsuwa, czynnoci pochodn ani abstrakcyjn; przeciwnie, bya bezporednim dowiadczaniem konkretnych faktw wewntrznych. Gdyby nie brak waciwego narzdu, mona by mwi o zmyle wewntrznym" jako rwnolegym do zmysw zewntrznych; i nawet Locke czasami tak si wyraa. Przez to, e w refleksji widzia oddzielne rdo dowiadczenia, Locke, cho by empiryst, nie by sensualist. Stosunek obu rodzajw dowiadczenia by, wedug Locke'a, taki: Postrzeenie wyprzedza refleksj, gdy umys wtedy dopiero zaczyna dziaa, gdy przez postrzeenie otrzyma materia do swych dziaa; refleksja ma natomiast t wyszo, e wiedza na niej oparta jest pewniejsza. Ostatni punkt wskazuje na zwizek Locke'a z Kartezjuszem. A i w ogle w dwoistoci dowiadczenia, zaznaczonej przez Locke'a, by lad Kartezjaskiego dualizmu: ale dualizm metafizyczny przeksztaci si w epistemologiczny. Teoria refleksji bya wanym skadnikiem filozofii Locke'a. Wskazywaa na ona trzecie rdo wiedzy, obok mylenia i zmysowego postrzegania: na introspekcj. Dowiadczenie zostao rozszerzone o dowiadczenie wewntrzne, zakres jego przesta by rwny zakresowi zmysowego postrzegania. Stare filozoficzne przeciwstawienie rozumu i zmysw przeksztacio si w nowe: rozumu i dowiadczenia. 3. WASNOCI PIERWOTNE i WTRNE. Wszystko, cokolwiek znajdujemy w umyle, zarwno postrzeenia zewntrzne i dowiadczenia wewntrzne, jak i kopie ich, powstajce w umyle, a take abstrakcyjne pojcia i wyobraenia fantazji, wszystko to Locke obejmowa wspln nazw idei". (Stare Platoskie pojcie idei nie miao ju miejsca w empirystycznej filozofii i termin, ktry si sta nieuyteczny, zosta przez Kartezjusza, a potem zwaszcza przez Locke'a zuytkowany psychologicznie i w tym znaczeniu utrwali si w filozofii nowoytnej). Znamy bezporednio tylko idee, a nie rzeczy. One te, a nie rzeczy, s jedynym punktem wyjcia wiedzy. Tak byo ju u Kartezjusza, tak te u Locke'a. Tym przede wszystkim empiryzm Locke'a rni si od dawniejszego empiryzmu, np. Hobbesa, ktry zaczyna od analizy rzeczy. Idee s, wedug Locke'a, dwch rodzajw, odpowiadaj dwojakim wasnociom rzeczy. W jego terminologii jedne odpowiadaj wasnociom pierwotnym" (primary), inne za wtrnym" (secundary), lub, w dzisiejszej mowie, jedne obiektywnym, a inne subiektywnym. Mamy np. ide rozcigoci i ide barwy, ale rozcigo jest wasnoci rzeczy, barwa za tylko wynikiem dziaania rzeczy na wzrok. Za obiektywne wasnoci Locke uwaa rozcigo, ksztat, ruch; za subiektywne - barwy, dwiki, smaki itp. To rozrnienie dwch rodzajw idei i wasnoci nie byo wynalazkiem Locke'a: zapocztkowane byo przez Demokryta, nieobce scholastyce, w XVII za wieku rozpowszechnio si znacznie i znalazo wielu wybitnych zwolennikw, jak Kartezjusz i Gassendi, Galileusz i Boyle; nawet terminologi Locke przej tu przez porednictwo Boyle'a. Jednake caej sprawie dal interpretacj odrbn: przej rozrnienie, ale zmieni jego podstaw, przeksztaciwszy z racjonalistycznej w empirystyczn. Podczas gdy jego poprzednicy uwaali wasnoci ujmowane przez rozum za obiektywne, a przez same zmysy za subiektywne, Locke wrd samych jakoci zmysowych odrni te dwa rodzaje. Co przemawia za tym, by niektre wasnoci, jak smaki, barwy, uwaa za subiektywne? Rolina trujca, ktr spoywamy, wywouje pewien smak w ustach, a chorob w kiszkach; choroby nikt nie uwaa za wasno roliny, dlaczego smak uwaa za jej wasno? Nie tkwi on w rolinie, lecz powstaje w ustach, tak samo jak choroba powstaje w kiszkach. Wosk pod wpywem dziaania soca blednie, nikt jednak nie uwaa tej bladoci za wasno soca; podobnie i barwy, ktr soce wywouje dziaajc na oczy, nie naley mie za jego wasno. Rzeczy posiadaj jedynie wasnoci pierwotne: wielko, ksztat, liczb, ruch; dziaajc za na rne narzdy naszego ciaa wywouj w nich wasnoci wtrne: barwy w oczach, dwiki w uszach, smaki w ustach. Oddzielenie wasnoci pierwotnych od wtrnych Locke przeprowadza na dwojakiej podstawie. Najpierw: wasnoci pierwotne przysuguj rzeczom stale i niepodobna usun ich z naszych wyobrae o rzeczach. Z wasnociami wtrnymi sprawa ma si inaczej: wystarczy zgasi wiato, by pozbawi 78

rzeczy ich barw. Po wtre, wasnoci pierwotne s postrzegane przez wiele zmysw, ktre w ten sposb jak gdyby sprawdzaj si wzajem i daj wiadectwo obiektywnoci tych wasnoci; natomiast wasnoci wtrne s przedmiotem zawsze jednego tylko zmysu. 4. IDEE PROSTE i ZOONE; KRYTYKA POJCIA SUBSTANCJI. Z punktu widzenia metody analitycznej, stosowanej przez Locke'a, istotn rnic midzy ideami stanowio, czy s proste, czy zoone. Proste idee stanowi materia caej wiedzy; pochodz one wycznie z dowiadczenia. czc idee, umys wprowadza do idei czynnik dowolnoci i naraa si na bdy, tym wiksze, im dalej odbiega od idei prostych; przeto idee zoone nie maj ju dla poznania tej wagi, co proste. Wrd idei zoonych Locke oddzieli idee substancyj od idei stosunkw i objaww. Najdokadniej zanalizowa ide substancji, bdc naczelnym pojciem metafizyki, szczeglniej od czasw Kartezjusza. Naleao t ide rozway z nowego, epistemologicznego punktu widzenia; Locke podj to zadanie i da klasyczn krytyk pojcia substancji. Wynikiem tej krytyki byo, e niepodobna rozstrzygn, jaka jest natura substancyj, bo dowiadczenie, jedyne nasze rdo, nic o substancjach nie mwi, ani o substancji cielesnej, ani o duchowej. Dowiadczenie dotyczy zawsze tylko wasnoci. Umys nasz za pojmuje wasnoci jako przywizane do substancyj i, mimo zmienno wasnoci, uznaje trwao substancyj. Pojcie substancji jest wytworem umysu, ktry je podsuwa pod wasnoci, jakby podpor. Umys jest bowiem tak zbudowany, i nie potrafi obej si bez tego pojcia: nie umie inaczej czy idei i nie umie myle nie posugujc si nim. Skoro nie wiemy o substancji z dowiadczenia, to znaczy, i nic o niej nie wiemy, gdy dowiadczenie jest, w myl pogldw Locke'a, jedynym rdem wiedzy. Nie wiemy o niej nic, ale - nie znaczy to znw, aby bya czyst fikcj umysu. Locke zaprzecza poznawalnoci substancji, ale chcc by ostronym nie zaprzecza jej istnieniu. 5. WIEDZA RACJONALNA, CHO EMPIRYCZNEGO POCHODZENIA. Locke rni si od racjonalistw w pogldzie na pochodzenie poznania, ale posugiwa si tym samym pojciem poznania, ktre oni wytworzyli, i stosowa wobec poznania te same kryteria, co oni. Jak oni, wymaga od prawdziwego poznania, aby ustalao prawdy konieczne. Nie od razu by empiryzm zbudowany: Locke, ktry stworzy pierwsze jego stadium, zdoa w jego duchu rozwiza kwesti pochodzenia poznania, ale nie rozwiza jeszcze kwestii jego przedmiotu i wanoci. Stao si to dopiero w dalszym stadium rozwoju empiryzmu, gdy uwiadomiono sobie iunctim midzy obu kwestiami i zrozumiano, e wiedza pochodzenia empirycznego nie moe mie za przedmiot stosunkw koniecznych. U Locke'a natomiast pogld na przedmiot i wano poznania nie by jeszcze dopasowany do jego pogldu na pochodzenie poznania. Wbrew pniejszym empirystom, a zgodnie z Kartezjuszem i innymi racjonalistami XVII w., za najwyszy rodzaj poznania nie uwaa poznania faktw jednostkowych, lecz poznanie - przez intuicj i dowd - prawd oglnych. Std pochodzi ten paradoksalny stan rzeczy, e Locke, ojciec empiryzmu", ujemnie ocenia sdy empiryczne; z wyjtkiem sdw egzystencjalnych, nie widzia w sdach o faktach prawdziwego poznania. Wynikiem poowicznoci empiryzmu Locke'a by jego pesymistyczny pogld na poznanie. Posiadamy je tylko w zakresie idei prostych, w zakresie za idei zoonych jedynie w matematyce i etyce. Nie osigamy go nie tylko w dziedzinie metafizyki, ale i fizyki, ktra, wychodzc poza sfer idei prostych, przestaje mie wyniki pewne. 6. FILOZOFIA PRAKTYCZNA. Locke, cho do praktycznych spraw ycia przywizywa wiksz wag ni do teorii, jednake systematycznie opracowa tylko teoretyczny dzia filozofii; praktyczne za jej dziay traktowa fragmentarycznie i w zastosowaniu do potrzeb aktualnych. Niemniej jednak da w nich cenne pomysy, wystpi z doniosymi hasami. Gwne hasa jego byy trzy: najpierw, domaga si prowadzenia bada w cznoci z yciem; po wtre, oparcia ich na podstawie psychologicznej; po trzecie, przyznania kademu prawa swobodnego rozwoju i sdu. W etyce wszystkie te hasa znalazy zastosowanie: reguy etyczne powinny by ywe i konkretne, oparte na psychologii popdw i woli (analogicznie do teorii poznania Locke'a, opartej na psychologii idei), a ycie moralne powinno by wolne, oparte na wasnym rozumie kadego, nie za na autorytecie. By jednym z tych, co sdzili, e ludzie zabiegaj jedynie o wasny interes, i myla, e to jest w porzdku, byle zabiegali rozumnie: pogldem tym przygotowa pniejszy utylitaryzm. W pedagogice Locke domaga si uwzgldniania indywidualnoci dzieci i rozumia warto metody pogldowej, jako dostosowanej do umysowoci dziecka. W teorii pastwa da wyraz swym deniom wolnociowym; by teoretykiem nowoytnej tolerancji i sformuowa zasady pastwa konstytucyjnego: podzia wadz i prawo 79

wikszoci do rzdzenia. W filozofii religii gosi wraz z deistami religi naturaln, woln od objawienia, i usiowa da jej uzasadnienie psychologiczne. ZNACZENIE. W empirystycznej filozofii Locke'a najdoniolejsze byo: uczynienie poznania naczelnym zagadnieniem filozofii; stosowanie w rozwizywaniu tego zagadnienia metody psychologicznej i genetycznej; oddzielenie dwch rde dowiadczenia: postrzeenia i refleksji; prba rozgraniczenia midzy materiaem dowiadczenia a jego opracowaniem przez umys; rozpowszechnienie dystynkcji midzy jakociami pierwotnymi a wtrnymi; krytyka pojcia substancji; wprowadzenie do filozofii praktycznej, w szczeglnoci do etyki, pedagogiki, teorii pastwa - zasad wolnoci i indywidualnego rozwoju. Przeciwstawiano pniej (pierwszy uczyni to badaj Hume) wiek XVII i XVIII w ten sposb, e XVII zajmowa si przyrod, a XVIII - czowiekiem. Do tej zasadniczej przemiany zainteresowa Locke przyczyni si najwicej. Locke niewiele pogldw stworzy, ale wiele umocni w nauce. Nie by geniuszem, lecz bdc czowiekiem o trzewym i penym umiaru sposobie mylenia i bdc waciwym czowiekiem we waciwym czasie", zdziaa wicej od niejednego geniusza. OPOZYCJA. Dziea Locke'a posiaday szereg sabych stron pobudzajcych do sprzeciwu, przede wszystkim niedokadno wykonania i wynikajc z niej wieloznaczno poj (nie wyczajc zasadniczych, jak idea") i niekonsekwencje w pogldach (np. wkraczanie w dziedzin metafizyki lub mieszanie zagadnie epistemologicznych z psychologicznymi). 1. Pierwszy sprzeciw zosta wywoany nie przez te braki formalne, lecz przez sam empirystyczny i antymetafizyczny program Locke'a. Konserwatywni myliciele wczeni analizy umysu wcale nie uwaali za filozofi; wic te Locke'anie uwaali za filozofa, a jego Essay dyskwalifikowali a priori. Widzieli w nim godny potpienia subiektywizm, prowadzcy nieuchronnie do sceptycyzmu. Wiele byo ksiek specjalnie przeciw niemu skierowanych. Jedna nosia tytu Metoda nauki, czyli solidna filozofia, uzasadniona przeciw mrzonkom ideistw (J. Sergeant, 1697), inna - Anty-sceptycyzm (H. Lee, 1702). 2. Rzeczowa krytyka ze stanowiska racjonalizmu znalaza najwietniejszy wyraz u Leibniza, ktry dzieu Locke'a Essay przeciwstawi swe Nouveaux essais (pisane w 1704, nie wydane jednak z powodu mierci Locke'a i ogoszone dopiero w 1765 r.). 3. Krytyk pogldw Locke'a ze stanowiska samego empiryzmu przeprowadzi zwaszcza Berkeley; wskaza na to, e Locke by poowiczny w swym empiryzmie i nie wycign ze wszystkich konsekwencji. NASTPCY. Locke nie by nauczycielem i nie mia uczniw we waciwym sowa znaczeniu; ale mia liczne koo zwolennikw. Wpyw jego nie ograniczy si do sfer naukowych ; dziea jego, pisane przystpnie, nie krpujce si cisoci, trafiy do szerokich k inteligencji i uczyniy Locke'a filozoficznym leaderem ruchu liberalnego. Kultura Owiecenia wyrosa na goszonej przeze zasadzie wolnoci. Wpywy jego sigay rwnie kontynentu; jednake najwybitniejszych nastpcw naukowych znalaz w swej ojczynie. 1. Prd empirystyczny, zainicjowany przez Locke'a, najwaniejszy prd naukowy Owiecenia, rozwin si znakomicie w Anglii XVIII wieku. Najbardziej twrczy spord nastpcw Locke'a byli tu Berkeley i Hume. Przez Woltera prd ten dosta si do Francji: Condillac i inni stali si uczniami Locke'a. Oglnie rzec mona: filozofia nowoytna obejmuje dwa wielkie kierunki: aprioryzm i empiryzm. Ot pocztkowo, przez Karte-zjusza, zapanowa pierwszy; od Locke'a za drugi wzi gr. 2. Locke by rwnie punktem wyjcia bada na polu psychologii. Wrd jego nastpcw rozwina si psychologia asocjacyjna, czca empiryczne traktowanie zjawisk psychologicznych z ich traktowaniem mechanistycznym. Bya zastosowaniem do psychiki metody stosowanej dawniej wobec cia; przedstawienia ujmowaa jako atomy psychiczne, a kojarzenie jako psychiczn posta mechanizmu. Psychologia tego typu opracowana zostaa w Anglii w cigu XVIII wieku i wyoona systematycznie najpierw przez Davida Hartleya (1705- 1757), potem przez Josepha Priestleya (1733-1804). 3. Donios dziedzin szerokich wpyww Locke'a, wykraczajcych poza sfer cile naukow, bya filozofia religii. Locke przyczy si do deizmu, ale da mu now posta: teori t, ktra powstaa w filozofii racjonalistycznej, sprzg z empiryzmem. Widzia cel deizmu w wytworzeniu religii filozoficznej, zgodnej z rozumem, ale mniema, e prawdy zgodne z rozumem nie musz by rozumowi 80

wrodzone. Gwnymi nastpcami jego na tym polu, przedstawicielami empirystycznie pojtego deizmu byli: John Toland (1670-1722) i lord Bolingbroke (1678 -1751). Najbardziej palcym zagadnieniem deistw byo: czy chrystianizm jest zgodny z religi rozumow? Locke, a take Toland, dali odpowied twierdzc, inni, jak Shaftesbury, przeczc. W tej fazie deizmu, jaka nastpia po Locke'u, zagadnienia filozoficzne zeszy, w sposb typowy dla XVIII wieku, na drugi plan wobec politycznych: deistom chodzio teraz mniej o dowody dla swej teorii, a wicej o wywalczenie tolerancji. Toland by pierwszym, ktrego nazywano i ktry sam siebie nazywa wolnomylicielem". 4. Locke oddziaa te na teorie polityczne. By rzecznikiem liberalizmu i niezmiernie si do jego rozpowszechnienia w XVIII w. przyczyni. Locke y w XVII wieku, ale myl jego naleaa ju do XVIII w. Wpyw jego ujawni si dopiero po 1720 r., ale wtedy od razu by rozlegy. Silne oddziaywanie tego filozofa byo poniekd objawem szerzcej si wwczas niechci do filozofii, mianowicie filozofii tradycyjnej. Oddziaa na filozofw, ale bodaj wicej jeszcze na tych, co nie chcieli si zajmowa filozofi, na literatw, publicystw, pedagogw. Znalaz umiejtnych popularyzatorw, m. in. Addisona, tak cenionego, e nawet Hume pisa o nim, i moe bdzie jeszcze czytany z przyjemnoci, gdy Locke bdzie ju cakowicie zapomniany". Ale przepowiednia ta, jak wiele innych przepowiedni o przyszoci filozofii, nie sprawdzia si. Dzi widzi si w Locke'u przede wszystkim pocztkodawc empiryzmu: z tego punktu widzenia jedni go wielbi, a inni potpiaj. Bezporedni nastpcy rozumieli go nieco inaczej : widzieli w nim tego, ktry rozszerzy filozofi na zagadnienia humanistyczne, ktry zapocztkowa naukowe traktowanie czowieka, jego wychowania, religii, pastwa. Sdzono nawet, e dla czowieka by tym, czym Newton dla przyrody. I te dwa nazwiska - Newton i Locke - ktre dzi mog si wydawa wzajem obce, byy w XVIII w. czsto wymawiane razem.

BERKELEY
Empiryzm w nastpnej zaraz po Locke'u generacji osign posta najbardziej radykaln, a zarazem - zwiza si z immaterialistyczn metafizyk. Byo to dzieem Berkeleya. YCIE. George Berkeley (1685- 1753) urodzi si i wiksz cz ycia spdzi w Irlandii. Studia odbywa w Dublinie, 1700- 1707, i wkrtce po ich ukoczeniu, w bardzo jeszcze modym wieku, wyda gwne swe dziea filozoficzne. Jako duchowny anglikaski, zajmowa od 1709 r. stanowiska kocielne w Dublinie i Londynie. W celach misjonarskich przebywa w Ameryce (Rhode Island) w latach 1729-1731. Walczy pirem i czynem z ateizmem i liberalizmem religijnym. W r. 1734 zosta biskupem Cloyne w Irlandii; tam przez lat 18 czy prac nad diecezj z prac naukow. Typ jego umysowy cechowaa bystro i miao, nie cofajca si przed najbardziej paradoksalnymi konsekwencjami; miao myli godzi - podobnie jak Malebranche - z cakowit lojalnoci wyznaniow. Posiada rozleg wiedz naukow. Nauk, ktra miaa widoczny wpyw na jego filozofi, bya fizjologia, zwaszcza optyka fizjologiczna. By obznajomiony rwnie z naukami cisymi (nawet pierwsza jego publikacja bya treci matematycznej), ale ocenia ujemnie ich wyniki i zupenie niezalenie od nich budowa filozofi. PISMA FILOZOFICZNE. A New Theory of Vision, 1709, analiza przestrzennego widzenia, ktra wywara wpyw na caoksztat filozofii Berkeleya. - Principles of Humm Knowledge, 1710, gwne dzieo. - Three Dialogues between Hylas and Philonous, 1713, popularyzacja gwnego dziea. Alciphron, 1732, polemika z wolnomylicielstwem religijnym i etycznym. - Siris, 1744, utwr o szczeglnym ukadzie, ktry, wziwszy za punkt wyjcia lecznicze waciwoci dziegciu, drog stopniowego uoglniania tematu, poprzez botanik i medycyn, dochodzi do najoglniejszych zagadnie metafizyki. Ponadto pozosta po Berkeleyu jedyny w swoim rodzaju pamitnik filozoficzny z okresu formowania si jego pogldw naukowych (1706- 1703); pamitnik ten, pod nazw Commonplace-book, zosta ogoszony dopiero w r. 1871. POPRZEDNICY. Pierwotne pogldy Berkeleya naleay do empirystycznego prdu filozofii angielskiej, cho byy rwnie! w zwizku z racjonalistyczn filozofi kontynentu: za modu studiowa gruntownie nie tylko Bacom, Locke'a, Newtona, ale te Kartezju-sza i Malebranche'a; zwaszcza z Malebranche'em pogldy jego miay wiele wsplnego. Ale wrd empirystw angielskich Berkeley zajmowa szczeglne stanowisko: myl jego bowiem sza jednoczenie i z drugim prdem rozwijajcym si w Anglii, z 81

metafizycznym prdem platoskim. Empirycznymi argumentami posugiwa si w obronie doktryn metafizycznych; a z biegiem czasu platonizm cakowicie opanowa jego myl i odwid j od empiryzmu. POGLDY. 1. SKRAJNY NOMINALIZM. Berkeley da deniom swych empirystycznych poprzednikw, w szczeglnoci Locke'a, posta bardziej skrajn. Skrajno ta objawia si przede wszystkim w pogldzie na idee oglne i pojcia abstrakcyjne. Locke zaprzecza, jakoby w wiecie zewntrznym istniay przedmioty oglne i abstrakcyjne; natomiast przyznawa, e pojcia abstrakcyjne istniej w umysach. Berkeley zaprzecza i temu: w umyle tak samo nie ma nic abstrakcyjnego, jak i poza umysem. Nikt na przykad nie ma abstrakcyjnej idei rozcigoci: niepodobna przedstawi sobie rozcigoci bez takiej czy innej barwy, niepodobna te przedstawi sobie barwy w ogle", lecz przedstawiona barwa musi by bd czerwona, bd ta, bd jakakolwiek inna. Idea abstrakcyjna, na przykad idea trjkta", ktry nie jest ani ostro-, ani prosto-, ani rozwartoktny, jest sprzeczna, wic istnie nie moe. Niepodobna rwnie przedstawi sobie ruchu w ogle", ktry nie byby ani wolny, ani szybki. Kada w ogle idea, jak posiadamy, jest zupenie okrelona i konkretna. Poprzednicy Berkeleya twierdzili, e wyrazy oglne wprawdzie nic oglnego nie oznaczaj, ale co oglnego wyraaj, mianowicie oglne idee w naszym umyle. Wedug za Berkeleya nie ma ani przedmiotw oglnych, ani idei oglnych; oglne s jedynie wyrazy. W zwizku z tym pogldem nastpio u Berkeleya zwenie terminu idea": u Locke'a znaczy on przedstawienie", a u Berkeleya tylko wyobraenie", gdy nie ma innych przedstawie ni przedstawienia konkretne, czyli wyobraenia. 2. SKRAJNY SENSUALIZM. Empirystyczny radykalizm Berkeleya objawi si rwnie w jego pogldzie na pochodzenie poznania. Twierdzi, e rozum jest istotnie waciwy czowiekowi, ale ma za przedmiot wycznie sprawy duchowe. Dla poznania cia jedynym rdem s zmysy. Jeli chodzi o ciaa, to wiedzie i postrzega jest jedno i to samo. Ale Berkeley poszed jeszcze dalej: Locke twierdzi, i tyle tylko wiemy, ile dowiadczamy, on za ponadto gosi, i to tylko istnieje, czego dowiadczamy. Uderzajce byy konsekwencje tego sensualizmu dla nauki, zwaszcza matematyki. Teoria matematyki Berkeleya bya najradykalniej sensualistyczn teori wiedzy, jaka kiedykolwiek bya wygoszona. Figury, ktre geometria rysuje na papierze czy na tablicy, nie byy dla Berkeleya ilustracj, lecz waciwym przedmiotem wiedzy matematycznej; one bowiem jedne mog by ogldane przez zmysy. Rozum nie ma z matematyk nic do czynienia, bo przedmiotem jego s wycznie sprawy duchowe, a trjkty nie s duchami ani czynnociami duchw; matematyka moe wic jedynie by rzecz zmysw. To zmysowe jej pojmowanie kazao Berkeleyowi wnosi, e linie skadaj si z punktw i kada linia ma ich okrelon ilo; e dzielenie w nieskoczono jest niemoliwe; e nie ma wielkoci mniejszych ni te, ktre s postrzegalne, e wic matematyka nie moe o takich wielkociach traktowa. Cae ycie Berkeley walczy z koncepcj wielkoci nieskoczenie maych, ktra wydawaa mu si dziecinn pomyk. Na og matematyka odbiega od dowiadczenia, nie ma wic wartoci dla poznania rzeczywistoci. Berkeley by tedy przeciwnikiem stosowania matematyki do nauk przyrodniczych. Ten zasuony dla optyki badacz by przeciwnikiem jej matematycznego traktowania. Potpia te cae teoretyczne przyrodoznawstwo za jego abstrakcyjne pojcia; przede wszystkim odrzuca mechanik Newtona z jej absolutnym ruchem, przestrzeni i czasem, ktre nie istniej, skoro nie ma ich ladu w dowiadczeniu zmysowym. Co wicej, Berkeley zaprzecza istnieniu w wiecie cielesnym si i zwizkw przyczynowych. I tych bowiem nie ma ladu w dowiadczeniu. W szczeglnoci uwaa za fikcj si majc obecnie wielkie wzicie", jak pisa: si cienia. Przedmiotem dowiadczenia s tylko wyobraenia, a wyobraenia nie mog dziaa i by przyczynami. Sia, dziaanie - to wasnoci duchw, ktre znamy z wewntrznego dowiadczenia i przenosimy niesusznie na przedmioty cielesne. 3. SKRAJNY SUBIEKTYWIZM. Locke stwierdzi subiektywno niektrych jakoci zmysowych; Berkeley uzna suszno jego myli, ale - podobnie jak i innym jego mylom - da jej posta bardziej skrajn. Mniema mianowicie, e pierwotne wasnoci, ktre Locke uwaa za obiektywne, s rwnie subiektywne; i one take istniej tylko w umysach. Podobnie jak barwa istnieje tylko, gdy jest widziana, tak te ruch czy ksztat, czy wielko istniej tylko wtedy, gdy s postrzegane. Przemawiaj za tym trzy argumenty: a) Jakoci pierwotne nie wystpuj nigdy w oderwaniu, lecz zawsze w cznoci z wasnociami wtrnymi, np. ksztat w cznoci z barw; jeli wic te s subiektywne, to i tamte nimi by musz, b) Wasnoci pierwotne s wzgldne, np. wielko rzeczy i szybko ruchu zmieniaj si w zalenoci od naszej wobec nich pozycji, s wic zwizane z umysem, a przeto nieobiektywne. c) Wasnoci pierwotne nie s zawarte w dowiadczeniu zmysowym. Stosujc metod analityczn Locke'a do zbadania procesu widzenia, Berkeley w swej Nowej teorii widzenia doszed do przekonania, e 82

przestrzeni i ksztatw waciwie wcale nie widzimy; widzimy tylko wiato i barwy, dopiero za przez poczenie wzroku z dotykiem postrzegamy gbi i ciaa; pierwotne tedy wasnoci, jak ksztat i odlego, mniejsze maj oparcie w dowiadczeniu ni wtrne; nie s rzecz czystego dowiadczenia, lecz wytworem przeksztacenia dowiadcze przez umys. Jeli wic wtrne wasnoci s subiektywne, to tym bardziej pierwotne. 4. IMMATERIALIZM. Zauwaywszy, i substancja nie jest przedmiotem dowiadczenia, Locke uzna j za niepoznawaln; ale istnieniu substancyj nie zaprzecza. Berkeley i tu poszed dalej: substancyj nie dowiadczamy, wic - substancyj nie ma. S one tylko fikcjami umysu. To, co nazwamy ciaami", s to tylko zespoy jakoci zmysowych i nic wicej; jeli z cia usun jakoci, to nie zostaje nic. A wic: a) wiat zewntrzny skada si wycznie z jakoci postrzeganych, b) wszystkie wasnoci (zarwno pierwotne, jak i wtrne) s subiektywne. wiat skada si tylko z spostrzee: poza postrzeeniami nic w nim nie ma. Dla przedmiotw wiata zewntrznego istnie" znaczy: by postrzeganym (esse = percipi). Rzeczy, ktre by byy rne od spostrzee, s tylko fikcjami umysu. Jeli materia ma by substancj istniejc niezalenie od spostrzee, to - nie ma materii. Jeli ciaa maj by czciami tak pojtej materii, to - nie ma cia. Oto immaterializm Berkeleya. Nazywany bywa rwnie idealizmem, bo, wedle niego, istniej tylko idee; ten nowoytny, subiektywistyczny idealizm by jednak bardzo rny od Platoskiego, tak samo jak idea w sensie Berkeleya od idei Platona. Immaterializm by pogldem, do ktrego Berkeley przykada najwiksz wag. Mia go za zrozumiay sam przez si, nieuznawany tylko przez zalepienie umysw. Wynika on dla bezporednio ze znaczenia terminu istnie": jeli mwi, e st istnieje, znaczy to, e widz go i dotykam, lub e kto go widzi, lub przynajmniej, i widziaby go, gdyby znajdowa si w tym samym, co on, pokoju. Pogld przeciwny (materialistyczna hipoteza" - jak nazywa realizm) by dla Berkeleya niezgodny z dowiadczeniem, w sobie sprzeczny, a zupenie niepotrzebny do rozumienia faktw. Jednake zachowa nazw cia" i w ogle cae potoczne, realistyczne sownictwo. Kad nacisk na to, e teoria jego bynajmniej nie zaprzecza rzeczywistoci wiata; nie podwaja go tylko, jak to czyni pospolity pogld, wprowadzajcy rzeczy obok idei. Niemniej koncepcja Berkeleya nie bya wolna od trudnoci. Przede wszystkim od tej; jeli istnienie rzeczy polega na tym, e s postrzegane, to jake mona uwaa za jedn rzecz to, co postrzegamy wieloma zmysami. Ale Berkeley nie lka si paradoksalnych konsekwencji. Przyznawa, e nie moemy widzie i dotyka jednej i tej samej rzeczy; dotykamy jednej, a widzimy drug. Mimo to mwimy o jednej i tej samej rzeczy: pochodzi to z niedokadnoci naszej mowy. Nie inaczej zreszt sprawa ma si z spostrzeeniami tego samego zmysu; gdy np. ogldamy przedmiot z bliska i z daleka, to spostrzeenia s rne, wic i przedmiot musi by rny. Co wicej, inn rzecz widzimy goym okiem, a inn, gdy spogldamy przez mikroskop. Trudno dla teorii Berkeleya stanowiy szczeglnie dwie sprawy: trwao rzeczy i jedno rzeczy. 1) Czy ilekro otwieram oczy i spostrzegam dom, tylekro ten dom tworzy si na nowo? 2) Czy gdy dziesiciu ludzi patrzy na dom, istnieje dziesi domw? Tu Berkeley pomaga sobie tak koncepcj: rzeczy s postrzeeniami, ale nie tylko ludzi, lecz i Boga; jako postrzeenia Boe maj trwao i jedno; nawet gdy aden czowiek na nie nie patrzy, to jednak patrzy na nie Bg i przeto istniej bez przerw. 5. SPIRYFUALIZM. Immaterializm stanowi niejako poow filozofii Berkeleya; druga jej poowa bya spirytualistyczna. Aby istniay idee, musz istnie umysy, ktre w sobie te idee nosz; wiat skada si wic nie z samych idei, lecz z idei i umysw. Umysy istniej samodzielnie i s nosicielami idei: s prawdziwymi substancjami. Krytyka Berkeleya dotyczy substancji materialnych, nie duchowych. Unikn jednego realizmu, ale pozosta wierny drugiemu. Byo dla pewnikiem, e idee same przez si wszak istnie nie mog; zakadaj istnienie duchw czynnych. Duchy za z natury swej s rne od idei, bo rne jest to, co czynne, od tego, co bierne. Byt idei polega na tym, e s postrzegane (percipi), duchw - e postrzegaj (percipere). Jedyn dziaajc przyczyn jest duch, wic wszelakie przemiany w wiecie s natury duchowej, nie mechanicznej; dlatego te mechanistyczne wyjanienie przyrody byo dla Berkeleya absurdem. Skd wiemy o istnieniu duchw? Istnienie wasnej jani poznajemy przez wewntrzne dowiadczenie. Pierwotn myl Berkeleya byo, e poznajemy tylko wasnoci duszy, podobnie jak poznajemy tylko wasnoci wiata zewntrznego, ale niebawem zmieni pogld: poznajemy te rn od nich substancj psychiczn. 83

Poza duchem wasnym istniej te inne duchy, cho o nich nie posiadamy dowiadczenia. Nie posiadamy idei duchw, posiadamy natomiast ich pojcie (notion), tj. nie wyobraamy ich sobie, lecz je rozumiemy. Jak ciaa poznajemy tylko przez zmysy, tak dusz tylko przez rozum. Tote wiat cia jest przedmiotem nauki, wiat duchw - przedmiotem metafizyki. ROZWJ. Filozofia Berkeleya przesza przez dwie fazy: l) Pierwotne jego pogldy dojrzay wczenie, do wikszoci ich doszed w 21 roku ycia. Pogldy te ogosi w trzech pierwszych dzieach w latach 17091713; dziea te, i tylko one, zawieraj to, co potocznie jest znane pod nazw filozofii Berkeleya". S to te pogldy, ktre zostay przedstawione powyej. Z rokiem 1713 zamyka si ta pierwsza faza filozofii Berkeleya, a zarazem koczy jego oryginalna i historycznie doniosa produkcja filozoficzna. - 2) Przez 19 lat nie ogasza nic; gdy za powrci do pira, w pogldach jego zasza przemiana: przej si cakowicie doktryn Platona. Pogldy drugiej fazy wyrazi w ostatnim swym dziele Siris. Zachowujc stanowisko immaterializmu, przeszed od subiektywnego idealizmu do idealizmu Platoskiego, od sensualizmu do intelektualizmu, od empirystycznej teorii poznania do mistyczno-racjonalistycznej metafizyki. MIEJSCE W DZIEJACH FILOZOFII. Berkeley by gwnym w dziejach przedstawicielem immaterializmu. Ponadto zasuy si szeregiem bada specjalnych, jak psychologiczna analiza widzenia przestrzennego. Upamitni si rwnie sw niezwykle bystr i ostr krytyk tradycyjnych poj filozofii, jak pojcia idei abstrakcyjnych, substancji, materii, jakoci pierwotnych. ZWOLENNICY. Historyczn rol odegray tylko pogldy pierwszej epoki Berkeleya; a i te oddziaay na razie skromnie. l)Zwolennikiemimmaterializmu by Arthur Collier (1680-1732), autor Clavis universalis z r. 1713, ktry wszake sw doktryn powzi niezalenie od Berkeleya i tylko w rozwiniciu jej korzysta z jego pism. Poza tym Berkeley, ktry cz ycia spdzi w Ameryce, znalaz tam nastpcw: pierwsi filozofowie Ameryki - Samuel Johnson (1696- 1772) i Jonathan Edwards (1703- 1758) - byli wiernymi wyznawcami jego filozofii. - 2) Nie przejmujc systemu immaterial(stycznego, Hume podj myli psychologiczne i epistemologiczne Berkeleya. Przez to Berkeley, cho sam nie by czystej krwi empiryst, stanowi ogniwo w rozwoju angielskiego empiryzmu od Locke'a do Hume'a. OPOZYCJA. Wspczeni potraktowali przewanie tezy Berkeleya jako paradoksy i zignorowali je. Pniejsi za filozofowie XVIII w. uwaali stanowisko Berkeleya (idealizm" lub egoizm", jak je zwano rwnie) za niebezpieczne, zwaszcza moralnie i religijnie, i zwalczali je. Najbardziej rzeczow odpraw subiektywnemu idealizmowi" da pod koniec stulecia Kant w Krytyce czystego rozumu.

HUME
Empiryzm angielski XVIII wieku w ostatniej swej, najdojrzalszej fazie podda krytyce wasne swe podstawy i zachwia nimi wykazawszy w dowiadczeniu czynnik subiektywnoci i niepewnoci. Byo to dzieem filozofii Hume'a. YCIE. David Hume (1711- 1776), Szkot, pochodzi ze rednio zamonej ziemiaskiej rodziny. Lata dziecinne spdzi w majtku rodzinnym, szkolne w Edynburgu. Dugo nie mg znale odpowiedniego zawodu ani stanowiska. Zamieszkawszy w latach 1734-1737 w wiejskim zaciszu we Francji, napisa tam swe gwne dzieo. Dzieo zostao le przyjte, miae pogldy zepsuy mu opini i zamkny karier uniwersyteck. Zajmowa odtd prywatne posady lub przebywa na wsi; podczas wczasw wiejskich opracowa popularniej swe dzieo, a take napisa szereg studiw etycznych i politycznych, ktre daleko wicej zwrciy na uwag ni jego wielkie dzieo filozoficzne. Bdc w latach 1752-1757 bibliotekarzem w Edynburgu, zachcony materiaami, jakie tam znalaz, wzi si do pracy historycznej; owocem jej bya wielka historia Anglii, wydana w 6 tomach w 1754-1762. Bya to ju ostatnia jego publikacja; odtd nic nie ogasza, wszedszy w wir ycia wiatowego i politycznego. W latach 17631766 by sekretarzem poselstwa w Paryu; wwczas doszed do peni yciowych powodze, podziwiany przez uczonych, lubiany na dworze, rozrywany w salonach. Po powrocie do Anglii zajmowa stanowisko podsekretarza stanu w ministerstwie spraw zagranicznych i prowadzi dyplomatyczn korespondencj Anglii. Ale po paru latach, w 1769 r., odsun si od ycia politycznego, zamieszka w Edynburgu i, jako czowiek zamony i niezaleny, pdzi spokojnie i wygodnie ostatnie lata ycia. - Schematyzujc jego yciorys, mona rzec: w trzeciej dziesitce swych lat stworzy dzieo filozoficzne, w czwartym spopularyzowa je, w pitym zajmowa si histori, w szstym by dyplomat i zbiera saw, ktr dawniej posia, w sidmym za by emerytem. 84

Mia by czowiekiem niepospolitego uroku, ktry city dowcip czy z agodnoci, a trzew znajomo ludzi i wiata z dobrodusznoci. Jak Bacon, Locke i wielu innych Anglikw, by zarazem filozofem i mem stanu. Nie by ksikowym uczonym ani pedagogiem. Zreszt, e nie by pedagogiem, nie stao si z jego woli: dwukrotnie ubiega si o katedr, w 1744 r. filozofii moralnej w Edynburgu i w 1751 logiki w Glasgow, ale oba razy uniwersytety pominy wielkiego filozofa. Wyksztacenie jego byo gwnie historyczne, polityczne i ekonomiczne: to bya podstawa orientacyjna jego filozofii. PISMA FILOZOFICZNE. Gwne dzieo: Treatise on Human Natur w 3 t., 1739-1740. Cz epistemologiczn dziea pniej opracowa krcej jako A Enuiry Concerning Human Understanding, 1748, cz za etyczn jako A Enuiry Concernig the Principles of Morals, 1751. - Poza tym ogosi drobniejsze prace: szkice polityczne i etyczne pt. Essays Moral andPolitical, 2 t., 1741 - 1742, oraz prace z historii religii: Natural History of Religion, 1757, i Dialogues Concerning Natural Religion, pisane ok. 1751, wydane dopiero pomiertnie w 1779 r. Filozofi Hume'a posiadamy w dwch redakcjach, w Treatise i w Enquiry. Treatise jest bogatszy w tre, Enquiry za to wysuwa zagadnienia najistotniejsze i posuguje si metod bardziej dojrza; ale rnic rzeczowych midzy nimi nie ma. - Waciwoci Hume'a byo, i najtrudniejsze zagadnienia filozofii umia uj w przystpn i gadk form eseju. ROZWJ. Hume by umysem niezwykle wczenie dojrzaym: mia lat 21, gdy powzi plan gwnego dziea, 23 - gdy je zacz pisa, 28 - gdy je ogosi. W dziele tym byy zawarte wszystkie zasadnicze myli jego filozofii. Odtd ju ich nie zmieni; tylko wobec niepowodzenia dziea prbowa je w nastpnym dziesicioleciu zredagowa na nowo. Dziaalno naukow skoczy rwnie wczenie, jak j zacz: przez ostatnie dwadziecia pi lat ycia nic ju dla filozofii nie uczyni. POPRZEDNICY. Hume nalea do wielkiej linii angielskiego empiryzmu: poprzednikami jego byli Locke i poniekd Berkeley. W wynikach jednak odbieg od nich i zbliy si do sceptycyzmu. Sam mniema, i filozofia jego jest podobna do filozofii staroytnych akademikw"; faktycznie wyniki te byy najblisze tych, do jakich doszli pni scholastycy, nominalici ze szkoy Ockhama, a w szczeglnoci Mikoaj z Autricourt. POGLDY. 1. WRAENIA A IDEE. Hume by wierny tradycji empiryzmu angielskiego od Locke'a: bada nie rzeczy, lecz nasze o nich przedstawienia. Pogld za na przedstawienia mia prosty, stosowa jeden tylko fundamentalny podzia: na pierwotne i pochodne; pierwsze nazywa wraeniami (impressions), drugie za ideami (ideas), zwajc dalej ten termin Locke'a, zwony ju raz przez Berkeleya. I gosi o przedstawieniach jedno fundamentalne twierdzenie: e idee pochodz z wrae. Wraenia s pierwowzorami, idee za tylko ich kopiami, wytwarzanymi przez umys. Wraenia s waciwym rodkiem poznania rzeczywistoci i sprawdzianami prawdziwoci idei; idee maj warto dla poznania rzeczy tylko, o ile wiernie kopiuj wraenia. Rozrnia jasno dwa rodzaje zagadnie dotyczcych idei, zagadnienia psychologiczne i epistemologiczne: jak idee powstaj i czy s trafne? O powstawaniu idei mniema, i dokonywa si ono w cile okrelonym porzdku; nawet w snach i w najdzikszych fantazjach panuje stay zwizek midzy ideami, tzw. zwizek asocjacyjny. Udoskonali teori kojarzenia idei, sformuowawszy prawa kojarzenia; ca rnorodno kojarze sprowadza do trzech rodzajw: do kojarzenia na zasadzie podobiestwa, czasowej i przestrzennej stycznoci oraz zwizku przyczynowego. Na og jednak niewiele zajmowa si kwestiami psychologicznymi. Symptomatyczne byo, i zlekceway t kwesti, ktra dla Locke'a bya jeszcze naczeln dla caej filozofii: kwesti idei wrodzonych. Myla w tej sprawie podobnie jak jego empirystyczni poprzednicy, ale nie rozwodzi si nad ni, uwaajc, e waniejsza jest epistemologiczna kwestia susznoci idei. Z rnorakich zagadnie, ktre jeszcze u Locke'a byy spltane pod wspln nazw bada nad umysem ludzkim", wydzieli waciwe zagadnienie teorii poznania i zaj si nim specjalnie. 2. FAKTY A STOSUNKI MIDZY IDEAMI. Dwa s przedmioty badania: stosunki midzy ideami (relations ofideas) i fakty (matters offact). Przykad pierwszego rodzaju stanowi caa matematyka. Np. twierdzenie, e kwadrat przeciwprostoktnej jest rwny sumie kwadratw obu przy prostoktnych, ustala pewien stosunek midzy ideami. Twierdzenie takie umys znajduje niezalenie od dowiadczenia. I jest ono niezalene od istnienia czegokolwiek na wiecie; choby nigdzie w przyrodzie nie byo trjktw, to twierdzenie to, podobnie jak i wszystkie inne dowiedzione przez Euklidesa, zachowaoby sw pewno i oczywisto. 85

Twierdzenia o faktach nie maj ju tej samej oczywistoci i pewnoci. Przeciwiestwo adnego faktu nie zawiera sprzecznoci i moe by przez umys przedstawione z ca wyrazistoci; e np. soce jutro nie wstanie, jest twierdzeniem tak samo niesprzecznym i zrozumiaym, jak twierdzenie, e jutro wstanie. Na prno wic usiowalibymy dowodzi dedukcyjnie twierdze tego rodzaju - moemy jedynie odwoa si do dowiadczenia. Te dwa rodzaje twierdze ludzkich rni si tedy stopniem pewnoci i sposobem uzasadnienia, a take i przedmiotem. Pierwszy rodzaj dotyczy idei, a tylko drugi rzeczywistoci. Znamy, wedle Hume'a, prawdy konieczne i oczywiste, ale to s prawdy pierwszego rodzaju, ktre nie maj za przedmiot rzeczywistoci; znamy te prawdy dotyczce rzeczywistoci, ale te znw nie s konieczne ani oczywiste. W zrozumieniu obu rodzajw prawd Hume nie widzia trudnoci: wszak idee znajduj si w naszym umyle, moemy wic bezporednio ustala stosunki, jakie midzy nimi zachodz ; tak samo i rne fakty stwierdzamy bezporednio. Trudno zaczyna si dopiero, gdy twierdzimy co o faktach, ktrych nie stwierdzilimy. Powstaje pytanie, czy mog mie jakkolwiek pewno twierdzenia o rzeczywistoci, ktre wykraczaj poza wiadectwo zmysw? Takie za wykraczanie odbywa si nieustannie; to, co nazywamy dowiadczeniem, nie jest bynajmniej samym tylko ustalaniem faktw. Twierdzenie np., e jutro wzejdzie soce, jest oparte na rozumowaniu empirycznym; niemniej nie jest stwierdzeniem faktu, bo fakt ten jeszcze nie zaszed. Hume postawi zagadnienie: co dowiadczenie zawiera poza stwierdzeniem faktw? I w tym ley jego oryginalno i gboko: inni empiryci widzieli w dowiadczeniu rozwizanie wszystkich zagadnie, on za w samym dowiadczeniu dojrza zagadnienie, ktre wymaga rozwizania. Ot wykraczanie dowiadczenia poza fakty wystpuje wtedy, gdy na podstawie faktu stwierdzonego wnosimy o jakim innym, nie stwierdzonym. Abymy mieli prawo do takich wnioskw, trzeba, by midzy tymi faktami zachodzi zwizek niezawodny. Kwestia tego zwizku staa si najistotniejszym zagadnieniem Hume'a. Jeeli zachodz takie zwizki konieczne, to moemy, stwierdziwszy jeden fakt, wnosi o drugim. Ale czy w rzeczywistoci zachodz takie zwizki? 3. KRYTYKA POJCIA PRZYCZYNOWOCI. Zwizek, do ktrego odwoujemy si w rozumowaniu empirycznym, jest zawsze jeden i ten sam; jest to zwizek przyczynowy: wychodzimy poza stwierdzone fakty, szukajc ich przyczyn lub skutkw. Kto na pustej wyspie znajduje zegarek, ten wnioskuje, e kiedy byli na niej ludzie; tzn. o przyczynie stwierdzonego faktu. Podobnie wnioskujemy te i w innych wypadkach. Czy do wnioskw tego rodzaju mamy prawo? Tylko o ile zwizek przyczynowy jest zwizkiem koniecznym. Ale czy jest konieczny? - to byo kulminacyjne pytanie Hume'a. A) Pytanie, czy zwizek przyczynowy jest konieczny, naleao w myl oglnej postawy Hume'a sprecyzowa w ten sposb: na jakiej podstawie poznajemy jego konieczno ? Odpowied bya moliwa dwojako: bd e zwizek przyczynowy poznajemy a priori, bd e empirycznie. Hume rozway obie moliwoci. Po pierwsze stwierdzi, i nie poznajemy tego zwizku a priori. Wszak nikt nie wyobraa sobie nawet, iby a priori, przez sam analiz np. pojcia prochu mona byo wykaza, i eksploduje. Ze znajomoci przyczyny nie da si wydedukowa znajomo skutku: aden przedmiot wasnociami swymi dostpnymi zmysom nie ujawnia nic o przyczynach, ktre go stworzyy, ani o skutkach, ktre ze powstay". Przyczyna jest jedn rzecz, a skutek drug; a priori nigdy nie da si poj, e dlatego, i jest jedna rzecz, musi by i druga. Chodzi tu o przebieg rzeczywistoci, a o rzeczywistoci sdzi moemy tylko na podstawie dowiadczenia, a nie a priori. e za konieczno pozna mona jedynie a priori, to gotowa jest odpowied na pytanie zasadnicze: Zwizek przyczynowy nie jest zwizkiem koniecznym. Ale po wtre: zwizku przyczynowego nie poznajemy take empirycznie. Dotychczas mniemano, e jeli nie znamy go z rozumowania a priori, to musimy go zna z dowiadczenia. Oryginalnoci i zasug Hume'a byo, i nie zadowoli si tak odpowiedzi i sprawdzi j. Sprawdzenie za dao wynik ujemny: czyste dowiadczenie informuje o staym nastpstwie faktw; ale nie poucza, e jeden fakt wynika z drugiego. Jeli nacisn na spust fuzji, to rozlegnie si strza; ale naprawd stwierdzamy tylko, e strza nastpi po naciniciu spustu, nie za, e z niego wynikn, e by jego skutkiem. Jak dzieje si to, i po jednym fakcie nastpuje drugi, tego dowiadczenie nie podaje; jeli wic mamy si trzyma cile dowiadczenia, to musimy wyrzec si zwizkw przyczynowych i zadowala si tylko ustalaniem staych nastpstw. To bya najbardziej niespodziewana i szczeglna teza Hume'a. B) Nie ma zatem adnej podstawy do uznawania zwizkw przyczynowych jako koniecznych: ani podstawy rozumowej, ani dowiadczalnej. A jednak mimo to w yciu i w nauce zawsze uznajemy je i oczekujemy, e gdy zasza przyczyna, niechybnie zajdzie te i skutek. Taka postawa umysu wymaga 86

wytumaczenia; stanowia ona z kolei nowe zagadnienie Hume'a: dlaczego, cho nie mamy do tego podstawy, uznajemy istnienie zwizkw przyczynowych? Czynimy to dlatego, e opieramy si na dawniej zebranym dowiadczeniu i dowiadczenie to przenosimy na przyszo. Dotd po naciniciu spustu w fuzji pada strza, wic sdzimy, e tak bdzie i nadal. Ale czynic tak, nie zostajemy ju w granicach czystego dowiadczenia, lecz przekraczamy je. Nie s bynajmniej rwnowane te dwa zdania: Stwierdziem, i temu oto przedmiotowi towarzyszy taki skutek" i Spodziewam si, e innym przedmiotom, ktre, o ile je znamy, s podobne do tamtego, bd towarzyszy skutki podobne". Od jednego z tych zda do drugiego mona by przej tylko drog rozumowania, ale czy jest takie rozumowanie? Czy mamy prawo przenosi na przyszo dawniej zebrane dowiadczenia? Nie ma takiego rozumowania, ktre upowaniaoby do przenoszenia dotychczasowego dowiadczenia na przyszo. Nie ma sprzecznoci w przypuszczeniu, e cho pewne zdarzenie miao jaki skutek, to zdarzenie do podobne mie bdzie skutek inny. W przenoszeniu dowiadcze na przyszo gra rol nie rozumowanie, lecz czynnik innego zgoa rodzaju; wnioski z przyczyny o skutku nie s wcale rzecz rozumowania. S rzecz przyzwyczajenia. Stae powtarzanie si pewnych zwizkw nie zmienia wprawdzie nic w naturze tych zwizkw, ale zmienia nasz do nich stosunek. Wytwarza w umyle skonno do oczekiwania dalszych powtrze. Skoro przywyklimy, e po naciniciu spustu pada strza, sdzimy, e tak bdzie i nadal. Jest to wszake podstawa wniosku czysto subiektywna. Wprawdzie skonno ta ma pewn podstaw obiektywn, mianowicie regularno w zachodzeniu zwizkw, dotd obserwowan; ale wanie ta podstawa sama jest niedostateczna do wycigania wnioskw. Waciwa podstawa wniosku jest nie obiektywna, lecz subiektywna, i jest uczuciowa, nie pojciowa. Wnioskowanie jest tu aktem wiary, nie wiedzy. Poczucie koniecznoci nie jest podstaw wnioskw naszych, lecz ich wynikiem; tym jest wiksze, im wicej wnioskw takich wycignlimy. Poszukiwanie wnioskw przyczynowych jest instynktem, ktry nam daa natura. Daa nam ona instynkt nie dajc zrozumienia. Wnioskujemy o rzeczach przyszych bez znajomoci podstaw naszych wnioskw tak samo, jak moemy porusza si nie majc znajomoci muskuw. Ale instynkt nie jest poznaniem. Std wniosek: zasada przyczynowoci nie jest odpowiedni podstaw poznania rzeczywistoci. 4. KRYTYKA POJCIA SIY. Pojcie siy zwizane jest z pojciem przyczynowoci - bo sia to nic innego jak zdolno wywoywania skutkw. Gdybymy mogli z dowiadczenia zna si, tj. gdybymy doznawali wraenia siy, to mielibymy w nim waciwy pierwowzr wyobraenia przyczynowoci. Ale w tym rzecz, e takiego wraenia nie doznajemy. Nie dostarcza nam go dowiadczenie zewntrzne: postrzegamy tylko ruchy przedmiotw, ale nigdy nie postrzegamy siy, ktra je popycha. Ani take dowiadczenie wewntrzne. Wydaje si nam, i w aktach woli dowiadczamy dziaania siy, ale jest to zudzenie. To, czego rzeczywicie w tych aktach doznajemy, to wysiek, ale nie sia dziaajca: przeycie woli jest takie samo u czowieka, ktry przy pomocy woli porusza swe czonki, jak u sparaliowanego, ktry jest bezsilny. Przeywajc akt woli, nie moemy przewidzie jego skutkw. I w dowiadczeniu wewntrznym znamy tylko nastpstwo faktw midzy przeyciem wewntrznym a zjawiskiem, nie znamy za mechanizmu wewntrznego, ktry je czy. Dziaanie woli na myli jest tak samo dla nas niezrozumiae, jak dziaanie woli na ciao lub dziaanie ciaa na ciao. To tylko jednorodno woli i myli wytwarza zudzenie, e zwizek ich jest nam zrozumiay. Hume rozproszy to zudzenie. 5. KRYTYKA POJCIA SUBSTANCJI. W swym obszerniejszym dziele Hume podda krytyce inn jeszcze zasad rozumowania empirycznego: zasad substancji. Funkcja jej jest analogiczna do tej, jak spenia zasada przyczynowoci: i ona polega na czeniu faktw. Jak tamta czy fakty nastpujce po sobie, tak ta - fakty wspczesne. Wraenia dostarczane przez rne zmysy odnosimy do jednej substancji i cho wraenia zmieniaj si, mniemamy, e substancja jest wci ta sama; np. pewn barw i pewien zapach traktujemy jako wasnoci tej samej substancji, tego samego kwiatu, a chocia zmieni barw i straci zapach, pojmujemy go wci jako ten sam-kwiat. A tak samo przyjmujemy istnienie jani, trwaej substancji duchowej, cho znamy jedynie zmienne jej przeycia. Czynic tak, wykraczamy poza fakty, tak samo jak wykraczamy we wnioskach przyczynowych. Krytyka Hume'a pogbia krytyk pojcia substancji, dokonan ju dawniej przez Locke'a i Berkeleya, oraz rozszerzaa j na substancj duchow. Bya ona analogiczna do jego krytyki przyczynowoci: wyjaniaa, e przyjmujc istnienie substancji wykraczamy poza fakty, a czynimy to za pomoc wniosku, ktry nie jest uzasadniony ani a priori, ani a posteriori, tj. ani przez analiz poj, ani przez stwierdzone fakty. Dziaa tu nie rozum i nie dowiadczenie, lecz czynniki innego rodzaju: wyobrania i instynkt. Podstawa 87

wniosku jest subiektywna, ta sama, co we wnioskach przyczynowych: przyzwyczajenie. Jest subiektywna, ale nie - dowolna: wnioski te bowiem s dokonywane z naturalnej skonnoci umysu, posiadaj konieczno psychologiczn. Locke przyjmowa, e poza wraeniami, jakich doznajemy, istniej jeszcze zewntrzne substancje: s one przyczynami wrae. Ze swego empirystycznego stanowiska nie mia do tego podstaw, dowiadcza si bowiem tylko wrae, a nie ich przyczyn. Ale byo to zgodne z naturalnym, potocznym pogldem, do ktrego Locke si najchtniej stosowa. Hume za, ktry si z potocznym pogldem nie liczy i paradoksw nie lka, zerwa z tym: nie ma podstaw do przyjmowania, e wraenia maj przyczyny w zewntrznych substancjach. S wraenia i - koniec. W krytyce substancji Hume poszed te dalej ni Berkeley: ten usun pojcie substancji tylko z fizyki, on za rwnie z psychologii. Doszed do wniosku, e jak nie ma podstawy do przyjmowania substancji materialnych, tak te nie ma do przyjmowania duchowych. Wydaje si nam, e ja nasza jest substancj, e istnieje i trwa niezalenie od naszych spostrzee i uczu, ale jest to zudzenie. Gdy wnikam dokadniej w to, co nazywam jani, to trafiam zawsze tylko na takie czy inne szczegowe postrzeenia i nie obserwuj nigdy nic innego jak tylko postrzeenia". Byo to wyparcie substancji z ostatniej zajmowanej przez ni pozycji. Odbierao grunt koncepcji trwaej duszy, trafiao w psychologi, teologi, w ca filozofi. Ze wiata zosta jedynie zesp wrae, poza tym nic ani po stronie przedmiotw, ani podmiotw, nie zostaa ani materia, ani dusza. Byo to stanowisko bardzo radykalne, paradoksalne, trudne do utrzymania. I dopiero w ptora wieku po Humie znalaza si nieco wiksza ilo filozofw, ktrzy je sobie przyswoili. 6. WYNIKI KRYTYKI Hume'a byy destrukcyjne: kwestionujc uzasadnienie wnioskw o substancji, podwaa podstawy metafizyki, a kwestionujc je we wnioskach przyczynowych, podwaa podstawy nauki cisej. Cakowitym sceptycyzmem doktryna jego jednak nie bya. Nie podawa bowiem w wtpliwo ani apriorycznej wiedzy o stosunkach midzy ideami, ani wiedzy o faktach. Zakwestionowa natomiast wszelk wiedz o rzeczywistoci, ktra wykracza poza fakty. Odrzuci nie tylko mia koncepcj wiedzy racjonalistw, ale take skromniejsz koncepcj empirystw. Empirystw, ktrzy nie mieli tej wiary w rozum, co racjonalici, przed sceptycyzmem bronia dogmatyczna wiara w dowiadczenie; t wiar Hume rozbi. Dowiadczenie jest wiedz, dopki trzyma si faktw, ale to, co nazywamy dowiadczeniem, nieustannie wykracza poza stwierdzone fakty. W szczeglnoci nadzieja empirystw (zarwno F. Bacona, jak Locke'a) osignicia na podstawie samych faktw wiedzy koniecznej okazaa si, w wietle krytyki Hume'a, niedorzeczna. Hume by empiryst nowego typu, ktry zrozumia odrbn natur wiedzy empirycznej. Dawniejsi empiryci przeciwstawiali racjonalistom inn koncepcj pochodzenia wiedzy, natomiast dzielili ich pogld na kryteria i cele wiedzy; Locke walczy z racjonalistami o idee wrodzone, ale by przekonany, e i bez idei wrodzonych osigalna jest wiedza konieczna. Dopiero Hume zrozumia, i zachodzi iunctim midzy obu zagadnieniami, i wraz z pochodzeniem zmienia si te i natura wiedzy; konieczno jest waciwa jedynie wiedzy racjonalnej, wiedza za empiryczna moe by tylko faktyczna, a nigdy konieczna. Krytyka Hume'a godzia w rozum, natomiast zostawiaa nienaruszon inn zdolno czowieka: instynkt. Hume sdzi, i instynkt lepiej ni rozum odgaduje rzeczywisto. Wyprzedzi tych pniejszych mylicieli, ktrzy racjonaln orientacj poznania zastpili przez biologiczn i praktyczn. ycie i dziaanie znajduj to, czego teoria ani znale, ani nawet ex post uzasadni nie umie. Hume konsekwentniej od swych empirystycznych poprzednikw cofn si na stanowisko immanentne i wyrzek si wszelkich twierdze o tym, co nie jest bezporednio umysowi dostpne. Nie pyta, czy rzeczy istniej, lecz czy mamy racj przyj, e istniej. Nie zaprzecza te istnieniu zwizkw koniecznych w wiecie realnym, ale zaprzecza, abymy je mogli pozna. Berkeley zaprzecza istnieniu substancji materialnych. Hume za mwi tylko, i nie moe ono by przedmiotem wiedzy: stanowisko Berkeleya byo metafizyczne, a Hume'a epistemologiczne. Po usuniciu tego, co obalia jego krytyka, zostay, w oczach Hume'a, dwie tylko dziedziny rzetelnej wiedzy: po pierwsze matematyka, a po wtre wiedza czysto faktyczna. Gdy bierzemy do rki ksiki z dziedziny teologii lub metafizyki, to musimy pyta: czy zawiera badania nad wielkoci i liczb prowadzone drog czystego rozumowania? Nie. Czy zawiera badania nad faktami i istnieniem? Nie. To naley wrzuci j w ogie, gdy moe zawiera jedynie fikcje i zudzenia". W ten sposb Hume przez ograniczenie zakresu wiedzy usiowa osign jej pewno; przygotowa stanowisko wykluczajce 88

wszelk metafizyk i ograniczajce wiedz do formalnej i czysto faktycznej, ktre pniej poczto nazywa pozytywizmem". 7. KRYTYKA RELIGII Hume'a miaa charakter analogiczny do jego krytyki poznania. Nie kwestionowa prawd religijnych, ale kwestionowa ich dowodliwo. Aprobowa krytyk, jakiej deici poddali religi objawion, ale nie oszczdzi te religii filozoficznej deistw. (Tak samo byo w teorii poznania: przyczy si tam by do krytyki racjonalizmu dokonanej przez empirystw, ale obali rwnie teorie empirystw). Religia filozoficzna nie moga utrzyma si wobec wynikw jego teorii poznania. Jeli niemoliwe jest poznanie metafizyczne, to eo ipso niemoliwa jest racjonalna teoria Boga. Hume wykaza, e na wnioskach o substancji i przyczynowoci nie mona opiera poznania; tymczasem za pierwsz tez teologii racjonalnej jest substancjonalno Boga, a gwne jej dowody oparte s na zasadzie przyczynowoci. Zarwno stary dowd kosmologiczny, jak i nowszy, fizyko-teologiczny, upadaj, jeli zasada ta nie jest wana dla rozumowania; w dowodach tych zwizek przyczynowy jest jeszcze specjalnie problematyczny, gdy ma wiza przyczyn niewspmiern ze skutkiem: Boga ze stworzeniem. Jeli ju w empirycznym rozumowaniu Hume wykry czynnik wiary, to tym bardziej musia go znale w religii. Nie zaprzeczajc prawdziwoci religii, wykazywa tylko, e jest rzecz wiary, a nie wiedzy. Szczeglniej wic krytyka jego musiaa zwraca si przeciw filozoficznej religii Owiecenia, majcej pretensj do tego, by by nauk. By to powrt do koncepcji dawniejszej, a cios dla Owiecenia. Hume nie ograniczy si wszake w religii do krytyki. Postpowa tu tak samo jak w teorii poznania, gdzie wykazawszy bezzasadno pewnych wnioskw usiowa je za to wytumaczy psychologicznie. Zastosowa te psychologiczne wyjanienie do religii, a asocjacyjn metod odtworzy jej pochodzenie. Kierowao nim przekonanie, i religia nie jest rzecz przypadku, nie jest, jak to przedstawiali powierzchowni bojownicy Owiecenia, wymysem kapanw i wadcw dla utrzymania wadzy nad tumem, lecz jest koniecznym wytworem ludzkiej psychiki. Hume zainaugurowa psychologiczne i historyczne jej badanie. 8. FILOZOFIA MORALNA. Umys nasz przeywa nie tylko wraenia i idee, ale take namitnoci, uczucia i akty woli; jak tamte s przedmiotem filozofii poznania, tak te znw filozofii moralnej. Do tej dziedziny bada Hume przykada nawet szczegln wag. Gwne jego dzieo, obejmujce caoksztat jego pogldw, zaznaczao w tytule, i celem jego jest wprowadzenie eksperymentalnej metody do przedmiotw moralnych". I t metod eksperymentaln" (cilej mwic: metod psychologii asocjacyjnej) osign nowe wyniki w filozofii moralnej. Wynikiem jego byo najpierw, e nie same przedstawienia - jak przewanie mniemali intelektualici Owiecenia - ale uczuciowe czynniki doprowadzaj do decyzji woli. Uczucie jest podstawowym faktem filozofii moralnej. Ale uczucia moralne nie s proste i pierwotne, jak przypuszczali poprzednicy Hume'a. np. Hutcheson, lecz s wynikiem kojarzenia. Jakie tedy uczucie jest pierwotne? Nie egoistyczne; zachowanie si ludzi przemawia stanowczo przeciw temu. Przeciwnie, pierwotne jest uczucie sympatii. Sympatia nie jest wyrozumowan zasad moraln, lecz naturalnym, biologicznym zjawiskiem solidarnego reagowania. Jest postaw pierwotn, podczas gdy zajmowanie si sob jest zjawiskiem wtrnym; nawet wasne czyny oceniamy moralnie ze stanowiska sympatii dla innych. Hume zerwa z egocentryczn orientacj etyki, ktra dugo panowaa w owieconej Anglii, i zastpi j orientacj spoeczn. Nie uznawa naturalnego prawa i moralnoci dla tych samych powodw, dla ktrych nie uznawa religii naturalnej. Ale z drugiej strony by te przeciwnikiem pojmowania prawa jako czystej konwencji. Podobnie jak religia, tak samo i prawo nie mogo by wytworzone sztucznie i dowolnie. Powstao jako naturalny wytwr rozwoju historycznego. Pierwotnym faktem byo spoeczestwo, z ktrego drog stopniowego rozwoju powstao prawo i pastwo. Wobec takiego pojmowania filozofia moralna, a take filozofia prawa i pastwa miay u Hume'a charakter spoeczny i historyczny. ZNACZENIE. Hume mniej od innych wielkich filozofw kad nacisk na tworzenie systemu i pogldu na wiat, natomiast wybitne zasugi pooy przy formuowaniu i rozwizywaniu specjalnych zagadnie filozoficznych. Najwaniejsze z nich byy nastpujce: l. Dowiadczenie, ktre dla dotychczasowych empirystw byo dogmatem, uczyni zagadnieniem teorii poznania. Z analiz za dowiadczenia zwizana bya u Hume'a: 2. Klasyczna krytyka pojcia przyczynowoci i siy, a take krytyka pojcia substancji, rozcignita rwnie i na substancj duchow. 89

3. W teorii poznania - wprowadzenie biologicznego punktu widzenia. 4. W psychologii - sformuowanie praw kojarzenia i prba wyjanienia asocjacyjnego nauki, moralnoci i religii. 5. W teorii religii - krytyka racjonalizmu i wprowadzenie do bada punktu widzenia psychologicznego i historycznego. 6. W filozofii moralnej - krytyka teorii intelektualistycznych i egoistycznych i wprowadzenie orientacji emocjonalnej i spoecznej. Hume wyrs z filozofii Owiecenia, ale wynikami swych bada przyczyni si niemao do przezwycienia tej filozofii. OD LOCKE'A DO HUME'A. W dziejach filozofii XVIII w. ten krtki, wczesny okres by najwaniejszy. W nim dokonao si w teorii poznania przejcie od empiryzmu Locke'a do sensualizmu Berkeleya i pozytywizmu Hume'a. Metafizyka bya na drugim planie, ale i w niej nastpi rozwj: od dualizmu ducha i ciaa, na ktrym Locke jeszcze budowa, Berkeley przeszed do spirytualizmu, a u Hume'a zarysowaa si koncepcja podwaajca samo przeciwstawienie ducha i ciaa. Jednoczenie nastpia ewolucja w etyce: od racjonalizmu, ktry w niej panowa jeszcze u Locke'a, do emocjonalizmu Shaftesbury'ego, a potem do utylitaryzmu. Od poowy stulecia tempo rozwoju zwolnio si i kierunek jego si zmieni: wprawdzie nowe doktryny szerzyy si, zwaszcza dziki encyklopedystom, ale jednoczenie powstawaa ju reakcja przeciw nim najpierw u Rousseau, potem u Szkotw, wreszcie u Kanta. ZWOLENNICY I PRZECIWNICY. 1. Do bezporednich zwolennikw Hume'a nalea przede wszystkim Adam Smith (1723-1790), synny ekonomista, profesor filozofii moralnej w Glasgow, pniej urzdnik celny w Edynburgu. W etycznym swym dziele (The Theory of Moral Sentiment, 1759) rozwin szerzej teori moralnoci Hume'a, zwaszcza zasad sympatii; w dziele za ekonomicznym (Inuiry into the Natur and Causes of the Wealth of Nations, 1776) zastosowa punkt widzenia Hume'a do zagadnie gospodarczych i stworzy tzw. klasyczn szko ekonomii. 2. Hume by ostatnim twrczym umysem wrd angielskich empirystw XVIII w. Na nim rozwj empiryzmu urwa si w Anglii, natomiast mia jeszcze cig dalszy we Francji; pogldy Hume'a na nauk rozwina jeszcze za jego ycia grupa Francuzw z d'Alembertem na czele. W XIX wieku za tym samym torem poszli pozytywici". Kongenialni byli mu dopiero pni pozytywici z koca stulecia, zwaszcza Mach. 3. W zwizku z filozofi Hume'a bya nauka Kanta, ktry, jak sam przyznawa, wiele zawdzicza swemu angielskiemu poprzednikowi. Podczas gdy pozytywici pozostali wierni pogldom Hume'a, Kant podj tylko jego zagadnienia, ale da im nowe rozwizanie; przede wszystkim znalaz sposb uzasadnienia sdw przyczynowych i innych sdw koniecznych. Tote Kant w pewnym sensie nalea do nastpcw Hume'a, w innym za do opozycji. Przeciw empiryzmowi i sceptycyzmowi Hume'a Kant wystpi ze stanowiska krytycyzmu; ze stanowiska za dogmatyzmu wystpia przeciw niemu szkoa szkocka, bronica oczywistoci i pewnoci zasad poznania.

SHAFTESBURY
Obok filozofii poznania wiek XVIII uprawia rwnie filozofi moraln. Opracowywa j wielokrotnie w duchu empiryzmu, ale stanowisko, od ktrego rozpocz, nie byo cile empirystyczne; byo intuitywizmem, traktujcym moralno na wzr pikna. Stanowisko to znalazo swj wyraz w Anglii w samym pocztku stulecia. Twrc jego by Shaftesbury. Od niego rozpocz si wietny rozwj filozofii moralnej, a take i estetyki. YCIE. Anthony Ashler Cooper, earl of Shaftesbury (1671-1713) wyrs w magnackim a wiatym domu dziada, synnego ma stanu Anglii. Wychowywa si pod kierunkiem Locke'a, ktry dugo przebywa w domu Shaftesburych. W wieloletnich podrach - po Holandii, Woszech, Francji, Niemczech uzupenia swe wyksztacenie. Odkd dors, dzieli swe zajcia midzy prac literack a polityczn. Od 1695 r. by czonkiem parlamentu. Pisa pocztkowo tylko dla siebie, bez zamiaru ogaszania swych pism; pierwsze z nich ogosi Toland bez jego wiedzy. Wte zdrowie utrudniao i przerywao mu prac. Dla ratowania go wyjecha w 1711 r. do Woch, skd ju nie powrci; mier zaskoczya go w Neapolu. Krtkie jego ycie przebiego harmonijnie, w wyjtkowo pomylnych warunkach; i nic dziwnego, e ycie - wszelkie, nie tylko wasne - wydawao mu si pikne i atwe. 90

DZIEA Shaftesbury'ego skadaj si z siedmiu studiw, ktre ukazay si najpierw oddzielnie w latach 1699-1710, a potem zebrane pt. Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times, 3 t., 1711. Najwaniejsze s: Inquiry Concerning Virtue z r. 1699, A Letter Concerning Enthusiasm z 1708 i The Moralists z 1709. S to szkice dalekie od systematycznego ukadu, pisane w formie p literackiej, p naukowej, jak niegdy dialogi Platona lub Bruna. Sam Shaftesbury by raczej typem filozofa-poety ni filozofa-uczonego. POPRZEDNICY. Shaftesbury, cho by wychowany przez Locke'a, nie przej si empiryzmem; wzi ode tylko wrog postaw wobec racjonalizmu. Poszed natomiast z drugim prdem angielskiej filozofii: z platonizmem szkoy w Cambridge. Nie tylko ze szkoy tej, ale wprost z Platona i Plotyna czerpa sw platosk filozofi; ten znawca i wielbiciel staroytnoci zbliy si do greckich mylicieli bardziej ni filozofowie Odrodzenia. Nalea do wielkiej linii rozwojowej platoskiej, a jego platonizm nie mia ju tej transcendentnej, teologicznej postaci, jak wytworzyo redniowiecze, lecz mia posta bardziej naturalistyczn, waciw nowszym czasom, poczwszy od Odrodzenia; w dziejach nowoytnego platonizmu filozofia jego bya nastpnym wanym etapem po Giordanie Bruno. POGLDY. 1. ESTETYCZNA POSTAWA WOBEC RZECZYWISTOCI. Shaftesbury mia na natur rzeczywistoci i natur poznania pogld inny ni wikszo jego wspczesnych: nie godzi si ani z racjonalistami, ani z czystymi empirystami. Zasadniczym jego przekonaniem byo: wiat nie jest martwym mechanizmem; dlatego nie ujmie jego istoty ani sztywna formua rozumu, ani proste zestawienie dowiadcze. Raczej uczyni to kontemplacja; ona, ogldajc przyrod w jej caoci, spostrzee waciwe jej ycie, jej organiczn budow, harmoni jej czci. Kontemplacja jest typow postaw artysty; estetyczna postawa powinna tedy by wzorem dla naukowej. Przekonanie to dao pogldowi Shaftesbury'ego na wiat swoisty, estetyczny charakter: podczas gdy wszyscy prawie jego wspczeni rozwaania filozoficzne wizali z naukowymi i widzieli rzeczywisto oczami uczonego, on widzia rzeczywisto oczami artysty. Koncepcja rzeczywistoci Shaftesbury'ego byaby wypada podobnie do koncepcji Bruna. Ale Shaftesbury nie rozwin jej i nie zajmowa si bliej przyrod, lecz rol, jaka w niej przypada czowiekowi. Na tym polu stworzy koncepcj now. 2. AUTONOMIA FILOZOFII MORALNEJ. Byo to wspln cech filozofw nowoytnych, i nie wiat zewntrzny, lecz przeycia psychiczne brali za punkt wyjcia; ale kierunek zainteresowa dzieli ich na dwie grupy: jedni usiowali jednake wyj poza przeycia i przerzuci most do wiata zewntrznego, inni natomiast ograniczali swe dociekania do spraw wewntrznych, bezporednio dostpnych, do psychologii, etyki i estetyki. Shaftesbury by czoowym przedstawicielem grupy drugiej; filozofia jego zerodkowaa si zwaszcza na polu filozofii moralnej. Shaftesbury zajmowa si ni z przekonaniem, i poznanie moralnoci jest niezalene od poznania wiata zewntrznego; czy wiat jest realnym bytem, czy snem, to nie zmienia niczego w stosunku midzy cnot a zasug, win a kar, piknem a doskonaoci. Nie by pierwszym z filozofw nowoytnych, ktry podj zagadnienia etyczne, ale pierwszym, ktry przeprowadzi tez, e filozofia moralna stanowi samodzieln dziedzin bada. Przed nim wystpoway dwa stanowiska, ktre zwalczay si wzajem, ale miay to wsplne, e traktoway sprawy moralne jako pochodne: jedno (wywodzce si z redniowiecza) traktowao je teologicznie, drugie (majce gwnego przedstawiciela w Hobbesie) naturalistycznie; jedno miao moralno za rzecz rozkazu i objawienia Boego, drugie - za mechaniczny wytwr natury ludzkiej. Shaftesbury za wskaza, e dobro jest czym, co tumaczy si samo przez si, niezalenie od tego, jakie s nakazy z gry i ku czemu zmierza mechanizm skonnoci ludzkich. Takim ujciem rzeczy otworzy drog do etyki autonomicznej. 3. HARMONIA JAKO ZASADA MORALNOCI. Na okrelenie natury moralnoci przez Shaftesbury'ego wpyna jego postawa estetyczna. Opiera si na fakcie, e czyny moralne wzbudzaj wrd ludzi taki sam podziw i upodobanie, jak i pikno; i wnosi std, e moralno jest - pokrewna piknu. Istota pikna ley w harmonii; wic rwnie w harmonii ley istota dobra. e za, w przekonaniu Shaftesbury'ego, caa przyroda bya harmonijna, wnosi wic, e wszystko, co naley do natury, jest dobre; dobra jest kada istota, ktra postpuje wedle skonnoci naturalnych. O to, ktre skonnoci s naturalne, toczy si wanie spr midzy filozofami Anglii. Jedni - ci, ktrzy wywodzili si od Hobbesa - za naturalne poczytywali tylko skonnoci egoistyczne, inni rwnie i skonnoci spoeczne. Shaftesbury oba rodzaje skonnoci uwaa za naturalne, a przeto za dobre; skonno do wasnej korzyci mia za tak samo naturaln, a wic tak samo suszn, jak do cudzej. Ze s jedynie skonnoci nienaturalne, skierowane ku niczyjej korzyci, a zwaszcza skierowane ku czyjej 91

krzywdzie, jak zo, lub okruciestwo. A take naturalna skonno, sama przez si dobra, staje si za, gdy przekracza miar i przez to narusza harmonijn proporcj midzy skonnociami. Wszake ponad tym dobrem naturalnym istnieje jeszcze wyszy jego stopie: cnota czyli zasuga. Jest ona dobrem wyszym, bo wiadomym; dostpna jest tylko czowiekowi, ktry, jako istota rozumna, posiada pojcie tego, co najlepsze, oraz zdolno zastanawiania si nad wasnymi skonnociami i kierowania nimi. Polega ona zreszt na tym samym, co dobro naturalne, tj. na harmonii, na odpowiednim ustosunkowaniu wszystkich naturalnych skonnoci, egoistycznych i spoecznych, na utrzymaniu proporcji midzy prawami jednostki i prawami spoeczestwa. W czynniku zatem natury estetycznej - w proporcjonalnoci i harmonii si czowieka - Shaftesbury widzia warto moraln: to bya istotna i najoryginalniejsza cecha jego filozofii. T harmonistyczn teori godzi przeciwiestwa, jakie przed nim i za jego czasw wystpoway w filozofii moralnej, godzi egoistw i pionierw uspoecznienia, kult moralnoci czy z kultem pikna. Konkretne zadanie moralne Shaftesbury widzia w wychowaniu jednostek doskonaych, posiadajcych pene zrozumienie dla dobra i pikna i rozwinitych harmonijnie. Odya staroytna koncepcja, widzca cel ludzkoci i miar moralnoci w doskonaych jednostkach. Aby bya w harmonii nie tylko z sam sob, ale z wszechwiatem, jednostce potrzebny jest nie tyle trzewy rozum, ile jego przeciwiestwo: entuzjazm. Jest to pd ywioowy duszy, ktry czy i zespalaj z wszechwiatem. W ten sposb estetyczna postawa, uwielbienie pikna i harmonii wywoao u Shaftesbury'ego kult doskonaych jednostek i kult irracjonalnych si duszy. ZNACZENIE. Shaftesbury rozwin w interpretacji wiata i czowieka czynniki estetyczne i irracjonalne^ sformuowa filozoficznie poetycki pogld na wiat. Odbieg przez to zarwno od racjonalizmu, jak i od empiryzmu panujcego w epoce Owiecenia i wprowadzi do tej epoki odmienny ton. Mona oglnikowo powiedzie, e co w filozofii XVIII w. nie pochodzi od Locke'a, to pochodzi od Shaftesbury'ego. Zwaszcza w etyce i w estetyce. NASTPCY. Shaftesbury oddziaa dwojako: jednych natchn swym harmonistycznym systemem, innym da inicjatyw do specjalnych studiw etycznych i estetycznych. 1. Dla swej oglnej koncepcji filozofii zrazu nie znalaz zwolennikw; znalaz ich za to pniej, w drugiej poowie XVIII w., na obczynie, we Francji, a zwaszcza w Niemczech. Oddziaa wwczas przekonaniem o harmonii wiata i kultem entuzjazmu; wpywy jego poczyy si z wpywami panteistycznej filozofii Spinozy. We Francji zaleni ode byli Diderot i Rousseau, dwaj najbardziej uczuciowi i entuzjastyczni spord Francuzw epoki Owiecenia; w Niemczech za Lessing, Herder, Winckelmann, Goethe i Schiller, W. v. Humboldt, Schleiermacher i inni koryfeusze niemieckiego klasycyzmu i romantyzmu. Z natury rzeczy najsilniej oddziaa na poetw i tych, ktrzy filozofi wizali ze sztuk. Cho by wieloma nimi zwizany z Owieceniem, pogldem swym na wiat wyprzedzi nastpn epok: romantyzm. 2. Inicjatywa Shaftesbury'ego w sprawie bada etycznych oddziaaa natomiast od razu i w jego wasnej ojczynie. Zapocztkowa prac Anglikw XVIII w. na polu etyki, nacechowan tak bujnoci, jakiej na tym polu nie byo od epoki hellenizmu. Nastpcy angielscy Shaftesbury'ego, unikajc wielkich systemw i prowadzc skrztne analizy, dobrze zasuyli si sprawie filozofii moralnej. Bezporednimi jego nastpcami byli Francis Hutcheson, profesor w Glasgow (1694-1746), i biskup Butler (1692-1752). Obaj stali na stanowisku, e moralno jest odrbn dziedzin, opart na odrbnej wadzy duchowej. Hutcheson w Inquiry into the Original of Our Ideas of Beauty and Virtue, 1720, rozwin myl Shaftesbury'ego o swoistym zmyle moralnym, analogicznym do zmysu pikna; Butler za, ktry idee Shaftesbury'ego czy z teologicznymi, w swych Sermons upon Human Nature, 1726, poj sd etyczny jako dzieo refleksji moralnej, ktr utosamia z sumieniem. Moralici ci oddziaali dalej, zwaszcza Hutcheson, ktry by cznikiem midzy Shaftesburym a nastpn generacj etykw angielskich, Hume'em i Smithem. Wrd etykw XVIII w. nastpcami Shaftesbury'ego w cilejszym sensie byli ci, ktrzy uznawali: a) wrodzony zmys moralny jako specjaln zdolno poznawania dobra, b) uwaali spoeczne skonnoci za psychologicznie rwnie pierwotne z egoistycznymi i c) za etycznie rwnie cenne. 3. Od Shaftesbury'ego zaczynaj si rwnie badania estetyczne w Anglii. Zaleni s ode - poza Hutchesonem, ktry zajmowa si rwnie estetyk - dwaj gwni estetycy angielscy XVIII w.: Henry Home (1696-1783), szkocki dygnitarz sdowy, pniejszy Lord Kames, autor Elements of Criticism, 1762, oraz Edmund Burk, (1729-1797), m stanu, ktry w modym wieku ogosi A Philosophical 92

Inguiry into the Origin of Our Ideas of Sublime and Beautiful, 1756. Obaj zasuyli si subteln analiz psychologiczno-estetyczn. Od Home'a pochodzi fundamentalne rozrnienie pikna wzgldnego i bezwzgldnego (relative i intrinsic beauty), oddzielenie rzeczy podobajcych si ze wzgldu na cel, jakiemu su, i tych, ktre podobaj si same przez si. Od Burke'a za zaczynaj si prby wyjanienia przey estetycznych: wyjania je popdami samozachowawczymi i towarzyskoci. On te kad nacisk na istotne dla estetyki przeciwstawienie pikna i wzniosoci. - Oprcz tych dwu miaa Anglia XVIII wieku take Gerarda, Alisona i niemao innych estetykw. Prace ich, przekadane i czytane w Niemczech, zaszczepiy i tam studia estetyczne; w szczeglnoci byy gwnym rdem nowej estetyki Kanta. Ci estetycy angielscy, traktujcy sw nauk psychologicznie i empirycznie, byli najwybitniejszymi a zarazem najtypowszymi estetykami stulecia. Wprowadzili now metod i nowe zagadnienia z pogranicza psychologii i estetyki. Osignli trwae wyniki; wyszli poza konstrukcje i programy, zaczli robi szczegowe, prawdziwe naukowe badania. Mierzy si z nimi na polu estetyki mogli wwczas jedynie Francuzi. Francja ju na pocztku stulecia wydaa szczegln, pioniersk teori ks. Dubos, ktry przeycia estetyczne poj jako funkcjonalne; rdo przyjemnoci, jak daj, widzia w tym, e w nich umys jest intensywnie czynny. Ale najwaniejszy udzia Francji XVIII wieku by nie w zakresie estetyki, lecz teorii sztuki, nie mia charakteru psychologicznego, lecz charakter obiektywny. Zwaszcza w teorii architektury prace Cordemoy i Davilez, Briseux i Blondela modszego ujawniy liczne prawa sztuki plastycznej. Ta teoria sztuk stanowi uzupenienie psychologicznej estetyki Anglikw. cznie stanowi najcenniejsze zdobycze filozofii pikna i sztuki; wiek XIX pocztkowo od nich odbieg, aby w kocu do nich powrci, a dopiero wiek XX je w peni oceni. OPOZYCJA. Naczelna doktryna Shaftesbury'ego na og nie znalaza w Anglii zwolennikw: filozofia angielska posza torem empiryzmu. Przez to i w oczach historykw filozofii Shaftesbury zeszed na drugi plan i dopiero ostatnie czasy oceniy go jako filozofa. Gwn opozycj przeciw poetycznej filozofii stanowi trzewy empiryzm. Przez cay XVIII w. w Anglii tradycja Locke'a wystpowaa przeciw tradycji Shaftesbury'ego. Empiryzm nie mg zgodzi si nie tylko z jego platonizujcym pogldem na wiat, ale i z adnym z zasadniczych punktw jego filozofii moralnej: krytykowa jej uczuciowe czynniki, jej wrodzony zmys moralny", jej przekonanie o rwnorzdnoci uczu spoecznych z egoistycznymi.

POCZTKI UTYLITARYZMU
Filozofia Owiecenia od zagadnie dotyczcych wiata przesza, zwaszcza w Anglii, do dotyczcych czowieka: co czowiek wie, czego pragnie, jak yje? A take przesza do zagadnie o charakterze praktycznym: jakie ycie jest dobre i jak uczyni je moliwie najlepszym? Na samym pocztku XVIII wieku da Shaftesbury odpowied na te pytania; ale dalszy rozwj poszed w innym kierunku, w kierunku utylitaryzmu. DAWNIEJSZE STANOWISKA ETYCZNE. Tradycyjna odpowied na pytanie, jak y, jeli miaa charakter religijny, to brzmiaa: czowiek jest tworem boskim i ma y, jak wskazuje boskie objawienie. Jeli za miaa charakter filozoficzny, to twierdzia: czowiek jest istot rozumn i ma y tak, jak to z natury rozumu wynika. W obu odpowiedziach zaoeniem byo dualistyczne rozumienie czowieka, przekonanie o odrbnoci ducha od ciaa. Dobro i zo s rzecz ducha; cielesna natura nie ma w rzeczach moralnych gosu. Wiek XVII przynis by inn odpowied, biegunowo przeciwn; bya to naturalistyczna odpowied Hobbesa: czowiek jest czci natury i podlega jej prawom. Wskazania, jak y, znale mona tylko w naturze. A prawem jej jest, e kada istota dba o wasny interes, wasn przyjemno. Jaki za jest ten interes, to zaley od warunkw spoecznych, od koniecznoci wspycia. Odpowied ta, egoistyczna, hedonistyczna, naturalistyczna, ostro przeciwstawiaa si tamtej, spirytualistycznej, dualistycznej. Wiek Owiecenia by niezmiernie daleki od odpowiedzi dualistycznej, zarwno w jej religijnomistycznej, jak i w filozoficzno-racjonalistycznej postaci. Ale te nie od razu przysta na naturalistyczna, Hobbesowsk. Na pocztku da inn, o charakterze porednim. Shaftesbury, jej inicjator, zgadza si, e y naley zgodnie z natur, ale - natur rozumia inaczej, nie sdzi, by bya egoistyczna i hedonistyczna: czowiek kieruje si w swym postpowaniu nie tylko interesem wasnym, ale take sympati dla innych; nie tylko wyrachowaniem, ale take entuzjazmem. Shaftesbury przeciwstawi si pojciom teologw i racjonalistw, a take wsko naturalistycznym pogldom Hobbesa. 93

STANOWISKA ETYCZNE OWIECENIA. Midzy etykami angielskimi doby Owiecenia byli jeszcze gosiciele teologiczno-mistycznego i metafizyczno-racjonalistycznego pogldu. Mieli nawet za sob konserwatywne masy. Jednake stanowisko ich byo anachroniczne. Aktualne byy dwa: tych, co szli torem Hobbesa, i tych, co Shaftesbury'ego, hedonistw i entuzjastw. W pierwszej poowie stulecia przedstawicielem jednych by Hartley, a drugich - Hutcheson. Entuzjaci (tak mona ich nazwa od pojcia, ktre wysuwali na pierwszy plan) sdzili, e jedn z naturalnych pobudek postpowania ludzkiego jest sympatia dla innych istot, e jest ono kierowane przez swoisty zmys moralny"; za dobre mieli to postpowanie, ktre wypywa z sympatii i zmysu moralnego. Hedonici za uwaali to wszystko - sympati i zmys moralny - za fikcje; nie ma ich w czowieku. Pobudk jego jest tylko wasny interes. Ale, jak mniemali, interes wystarcza jako podstawa do dobrego pokierowania yciem, do susznej etyki, ekonomii, polityki. Grupa ta miaa ambicje naukowe: chodzio jej o to, by o czowieku i jego yciu gospodarczym, politycznym, moralnym utworzy teori naukowa, nie tylko teoretyczn, ale i praktyczn, wyjaniajc nie tylko, jak czowiek yje, ale i take, jak naley, aby y. Grupa ta sdzia, e mona to osign dziki teorii jej, a na teorii przeciwnikw z jej mtnymi pojciami nauki oprze niepodobna. Pogldy hedonistw zblione byy do Hobbesa; ale wicej jeszcze powoywali si na Locke'a. Widzieli w nim tego, ktry empiryzmem utorowa drog do naukowego badania czowieka, a take pokaza, e zagadnienia praktyczne s doniolejsze jeszcze od teoretycznych. Idc jego torem bdzie mona zrobi dla nauki o czowieku to, co Newton zrobi dla nauki o przyrodzie. Zestawiali ich nazwiska i powoywali si na nich dwch: na Newtona i Locke'a. Co prawda, Locke wysun jedynie program, nie zna jeszcze zasad potrzebnych, aby go wypeni. GWNE ZAGADNIENIA etyki wczesnej byy trzy: Czego ludzie chc? Co jest dobre ? Jak wytumaczy, e niekiedy robi nie to, czego chc, ale to, co jest dobre ? W kadym z trzech prdw epoki inne zagadnienie wystpowao na pierwszy plan i inne schodzio na drugi lub nawet odpadao zupenie. 1. Dla dualistw nie byo wcale zagadnieniem, czego ludzie chc: przyjmowali, jak hedonici, e chc za, bo tylko wasnego interesu. Tym doniolejsze byy dla nich dwa pozostae pytania. 2. Dla entuzjastw gwnym zagadnieniem byo wanie to: czego ludzie chc, jakie s ich naturalne skonnoci? Natomiast nie pytali, co jest dobre; sdzili bowiem, e kada naturalna skonno jest dobra. 3. Dla hedonistw pytaniem byo zarwno, czego ludzie chc, jak i to, jakie postpowanie jest dobre. Pierwsze rozwizywao si im prosto: ludzie chc tego, co ley w ich interesie. Trudno leaa w drugim pytaniu: bo jake rozrnia dobro od za, jeli w czowieku nie ma innej pobudki ni ta jedna. Dla hedonistw przygotowawczym pytaniem byo: jeeli czowiek chce tylko wasnego interesu, to dlaczego robi take rzeczy, ktre nie le w jego interesie? Potem dopiero nastpowao waciwe zagadnienie: jeeli czowiek rzdzi si zawsze tylko wasnym interesem, to gdzie jest podstawa do odrniania dobrego postpowania od zego? Na pierwsze pytanie odpowiadali zasad kojarzenia, a na drugie - zasad utylitaryzmu. Obie zostay sformuowane przez nastpcw Locke'a, jemu samemu nie byy jeszcze znane. Do sformuowania ich przyczyni si zwaszcza wielki Hume, jednake rozpowszechnia si nie w jego ujciu. ZASAD KOJARZENIA Hume posugiwa si ju w 1738 r.: traktowa kojarzenie jako rodzaj przycigania", umysowy odpowiednik Newtonowskiej grawitacji. Jak ona w wiecie przyrody, tak ono w wiecie umysowym tumaczy prawidowo i konieczno przypadkowych na pozr wydarze. Dziki niemu wszelkie zjawiska duchowe, moralne, gospodarcze, polityczne s zdeterminowane, przeto mog by przedmiotem nauki. Sdzi, e zale od zmian usposobienia i charakteru jednostek tak mao, i czasem mona o nich wyciga wnioski rwnie oglne i koniecze, jak w naukach matematycznych". Ale Hume mia nastawienie sceptyczne, by nieufny wobec wszelkich form przyczynowoci i determizmu, a kojarzenie byo wanie jedn z tych form. I kiedy indziej mwi, e zjawiska psychiczne s tylko czciowo zdeterminowane, wyobrania ma swoj swobod. Bez tych waha uj w 1749 r. zasad kojarzenia Hartley i uczyni z niej prawdziwy fundament nauk humanistycznych. W peni oddziaa dopiero w 1775 r., gdy ucze jego, Priestley wyda na nowo jego prac i przeprowadzi propagand asocjacjonizmu, usunwszy ze pierwiastki religijne, ktre Hartley czy jeszcze z psychologicznymi. Zarzucajc Hume'owi, e sceptycyzmem swym szkodzi susznej teorii, gosi za to wielko Hartleya. W dziedzinie wiedzy sporo dokona Kartezjusz, wiele Locke, ale znacznie wicej dr Hartley, ktry na teori umysu rzuci wiato jeszcze podniejsze ni Newton na teori 94

wiata przyrodzonego". Dlaczego? Bo za pomoc zasady kojarzenia wykaza, e cae ycie ludzkie, moralno, pastwo, gospodarka s zdeterminowane i konieczne. ZASADA UTYLITARYZMU bya naczeln tez angielskich etykw Owiecenia. Miaa pokona t istotn trudno: w jaki sposb denia ludzkie mog mie charakter moralny, jeli czowiek nie dy i nie moe dy do niczego innego, jak tylko do wasnego interesu? Rozwizanie byo takie: denie jest moralne, jeli zabiegajc o interes wasny suy zarazem interesowi ogu. Hume sformuowa i t zasad, ale j rwnie z zastrzeeniami i wtpliwociami. Zwraca uwag na to, e teorie naukowe mog stwierdza tylko to, co jest, a etyka chce ustala to, co by powinno; formuuje ona nie fakty, lecz przepisy. Te Hume mia za rzecz uczucia, nie nauki. Utylitaryci nie mogli si na to zgodzi, ambicj ich byo wanie stworzy nauk o moralnoci. I ostatecznie przyjli utylitaryzm w bardziej dogmatycznej postaci, bez zastrzee i wtpliwoci Hume'a. Na pytanie, jak mechanizm psychiczny dcy do wasnego interesu moe suy interesowi ogu, moliwe byy a trzy odpowiedzi. A) Waciwe czowiekowi uczucie sympatii czyni, e interes osobisty harmonizuje z oglnym, e przyjemno innych jest zarazem jego przyjemnoci. Ale rozwizanie takie wymagao uznania uczucia sympatii; byo moliwe dla entuzjastw z linii Shaftesbury'ego, nawet dla Hume'a i Smitha; ale byo nie do przyjcia dla hedonistw. B) Hedonici stali na stanowisku egoizmu: czowiek interesuje si sob, nie innymi. A wrd moralistw angielskich zyskiwali w XVIII w. coraz wicej sprzymierzecw. Zasad utylitaryzmu mogli przyj w dwojakiej nawet interpretacji: 1. Pierwsza interpretacja: Cho jednostki kieruj si egoizmem, egoizmy ich harmonizuj ze sob i w naturalny sposb wiod ostatecznie do dobra ogu. Bya to teza naturalnej tosamoci interesw". Dowd na jej korzy widziano po prostu w fakcie, e spoeczestwa yj i rozwijaj si: gdyby egoizmy ludzkie kciy si ze sob, to musiayby doprowadzi do rozbicia si spoeczestw. Stanowisku temu klasyczny wyraz da filozofujcy lekarz Bernard de Mandeville (1670- 1733). Ksika jego z 1723 r., majca alegoryczn form Bajki o pszczoach, nosia paradoksalny podtytu: Wystpki jednostek jako dobrodziejstwa ogu. Paradoks pochodzi std, e dla nowych pogldw zachowa star terminologi: postpki egoistyczne nazywa wystpkami, cho ich za nie nie uwaa. Myl jego byo, e egoici s poytecznymi obywatelami: nabywajc rnorodne dobra dla siebie, powoduj krenie kapitaw, uatwiajc sobie ycie, uatwiaj je jednoczenie i innym. Hartley gosi ten sam pogld, ale w ostroniejszej postaci: nie ma tosamoci interesw osobistych i publicznych ale - stopniowo dokonywa si ich utosamianie, a przynajmniej zblianie. 2. Druga interpretacja bya taka: naturalnej harmonii midzy egoizmami wprawdzie nie ma, ale - mona i naley j sztucznie wytwarza. To jest wanie zadaniem rzdw i prawodawstw. Taka bya teza sztucznej tosamoci interesw". Do niej skania si Hume, a potem coraz wicej czoowych utylitarystw. W jej imi Helvetius i Bentham czyli etyk z prawodawstwem i polityk. ETYKA UTYLITARYSTW. Zasada utylitaryzmu w tej czy tamtej interpretacji opanowaa umysy Anglikw w XVIII wieku. Dobro ogu, szczcie ogu - w tym widziano jedynie suszny cel dziaania moralnego. Etyk okrelano jako sztuk kierowania czynnociami ludzkimi tak, aby wytwarzay moliwie najwicej szczcia". Szczcie rozumiano jako zesp przyjemnoci, przyjemnoci utosamiano z korzyciami. Naczelnej tezy nie usiowano dowodzi, miano j za oczywist: mwiono, e nie ma czowieka ani tak zespsutego, ani tak ograniczonego, by si do niej w wikszoci swych postpkw nie stosowa. Hobbes kad by nacisk na to, e kady dy do wasnej korzyci; utylitaryci XVIII wieku byli z nim zgodni, ale nacisk kadli na co innego: e naley zmierza do tego, by kady jednoczenie dy do korzyci ogu. Miaa przy tym teza utylitarystw dwa brzmienia: bd pojmowali j racjonalistycznie i twierdzili, i naley dy do dobra ogu; bd te pojmowali j naturalistycznie i przyjmowali, e ludzie d do dobra ogu. Hume widzia jasno, e nie tylko tezy te nie s identyczne, ale jedna z drugiej nie wynika. Wielu jednak byo utylitarystw, co nie liczyli si z rnic midzy obu tezami i postulat moralny traktowali na rwni z faktem spoecznym. Postawa utylitarystw w sprawach moralnych bya pod wieloma wzgldami znamienna. Przede wszystkim miaa charakter pozytywny: przyjemnoci, korzyci naley w yciu mnoy, a nie ogranicza bya wic wroga wobec ascetyzmu. Bya racjonalna: naley kierowa si wyrachowaniem, nie sentymentem - bya wic wroga wobec sentymentalizmu. Bya spoeczna, wroga wobec subiektywizmu i anarchizmu, ale take i despotyzmu, ustroju autorytatywnego (ipsedixism: tak to nazywano wwczas). 95

Na tych zasadach utylitaryci wybudowali etyk: nie przyjmowaa innych pobudek ni interes wasny i innych dbr ni szczcie ogu. Wybudowali take teori prawa: odrzucaa wieczne prawa natury, jako zbdne fikcje, twierdzia, e miar susznego prawa jest tylko interes ogu; w szczeglnoci rozwaaa w ten sposb kryminalistyk, uwaaa kar nie za akt sprawiedliwoci, lecz za uyteczne zo. Na tych samych podstawach utylitaryci zbudowali te ekonomi polityczn i teori polityki - w przekonaniu, e daj pierwsze naukowe ujcie zjawisk gospodarczych i politycznych. EKONOMIA POLITYCZNA w tej postaci, w jakiej zostaa zapocztkowana przez Adama Smitha w 1776 r., bya klasycznym zastosowaniem zasady utylitaryzmu. Pokazywaa, jak podzia pracy i wymiana uzgadniaj egoizmy. Wymian rozumiaa przede wszystkim jako wymian przykroci (trudu, pracy) na przyjemno. Trud woony w wyprodukowanie rzeczy stanowi miar ich wartoci, pozwala j matematycznie okrela, stwarza podstaw cisego, naukowego traktowania zjawisk gospodarczych. Smith sdzi pierwotnie, e w gospodarce, jak w prawie, potrzebna jest interwencja do uzyskania harmonii egoizmw, e jest to rzecz polityki: ladem tego pogldu jest nazwa ekonomii politycznej". Ale pniej zmieni zdanie: wanie w przeciwiestwie do prawa harmonia egoizmw w gospodarce powstaje samorzutnie, bez interwencji wadz, ma charakter naturalny, nie sztuczny. Jeden z jego nastpcw powie nawet, e w ekonomii najwaniejsz sztuk jest umie nic nie robi". W przeciwiestwie do niezbdnej w polityce aktywnoci, tu mdro ley w kwietyzmie. Pastwo ma maksymalne zadania prawne i minimalne ekonomiczne. TEORI POLITYCZN utylitaryci rwnie usiowali oprze na zasadzie tosamoci interesw. Sztucznej jak w prawie, czy naturalnej jak w gospodarce? Tu dzieliy si opinie: Priestley sdzi, e w polityce interwencja wadz jest niezbdna, a Hume, Smith czy Paine, e harmonia egoizmw wytwarza si najpewniej, gdy s pozostawione samym sobie. W zwizku z tym utylitaryci rozrniali spoeczestwo", bdce produktem natury, i rzd", bdcy sztucznym wytworem. A Paine pisa: Spoeczestwo jest dobrem, rzd za w najlepszym razie zem koniecznym". W zwizku z tym dokonaa si przemiana w pogldach politycznych utylitarystw. Pierwotnie bynajmniej nie sympatyzowali z demokracj, w swej wikszoci byli konserwatystami. Ale potem przeszli do jej obozu: wanie dlatego, e demokracja jest ustrojem, ktry najwicej zblia si do spoeczestwa bez rzdu. Na tym tle nastpio poczenie ideologii utylitarnej z demokratyczn i pozostao ju trwale. Liberaowie pierwotnie opierali sw doktryn polityczn na wolnoci jako na prawie przyrodzonym czowieka. Utylitaryci za mieli prawa przyrodzone za fikcj, chcieli zastpi j przez pobudk realn, przez interes wasny. W wczesnej teorii politycznej spr o zasady brzmia: prawo przyrodzone czy interes? Ostatecznie stanowisko utylitaryzmu wzio gr. I przez poczenie z utylitaryzmem wytworzya si swoicie angielska posta liberalizmu. ROZWJ UTYLITARYZMU. Utylitaryzm rozwija si w Anglii Owiecenia, stopniowo wypierajc inne teorie z etyki, teorii prawa, ekonomii, polityki. W Anglii powsta i w niej si rozwija. W poowie wieku przerzuci si te do Francji, gdzie znalaz najbardziej przekonanego rzecznika w Helvetiusie. Ale jednoczenie rozszerza si w swej angielskiej ojczynie. Utylitarystyczne Zasady filozofii moralnej i politycznej Williama Paleya (1743-1805) z 1785 r. stay si w Cambridge podrcznikiem etyki i jedn z najbardziej czytanych ksiek w Anglii. A w 1789 r. Bentham ogosi sw ksik - nowy wany etap w rozwoju utylitaryzmu. Ale oddziaa dopiero w nastpnym okresie, w XIX stuleciu.

RODEK STULECIA: FILOZOFIA OWIECENIA WE FRANCJI WOLTER I FILOZOFIA OWIECENIA

Najbardziej typowym objawem myli XVIII w. bya filozofia stosowana, usiujca zasady filozoficzne zuytkowa do celw praktycznych, do zwalczenia przesdw i zaszczepienia wiatego pogldu na wiat. Ruch ten stanowi filozofi Owiecenia" w cilejszym znaczeniu. Z natury rzeczy nie przyczyni si do pogbienia filozofii, natomiast przyczyni si do niebywaego jej rozpowszechnienia. Zapocztkowany w Anglii, znalaz potem gwny orodek we Francji. Mistrzem jego by Wolter, ktrego akcj prowadzili dalej encyklopedyci. 96

POPRZEDNICY. Owiecenie, zanim wytworzyo jednolit doktryn, rozwijao si pierwotnie dwoma niezalenymi torami: francuskim i angielskim. 1. WE FRANCJI Owiecenie rozwijao si walczc z panujc tam filozofi Kartezjask. Zwiastunami jego byli dwaj myliciele nowego typu: Fontenelle i Bayle. a) Bernard de Fontenelle (1657-1757), autor Entretiens sur lapluralite des mondes, by pozytywistycznie usposobionym kartezjaninem: ceni metod i fizyk Kartezjusza, a odrzuca jego metafizyk. Ten pkartezjanin przyczyni si, jak nikt inny, do przezwycienia kartezjanizmu. Mia ju inn koncepcj wiedzy: zerwa z programem powszechnej nauki" na rzecz specjalizacji; nie wierzy, aby nauki mogy zespoli si w jeden system, kada wic dyscyplina powinna rozwija si oddzielnie. Nieufno do systemw trzymaa go z daleka od zagadnie czysto filozoficznych; za to powica si popularyzacji filozofii. Literat i uczony w jednej osobie, wcieli nauk do literatury piknej; z popularnoprzyrodniczych i popularno-filozoficznych pism uczyni specjalny rodzaj literacki. Zreszt popularyzacja jego miaa cel ograniczony: bya przeznaczona tylko dla wyszych sfer towarzystwa; Fontenelle inaugurowa charakterystyczny dla XVIII w. typ filozofa-wiatowca. Do typu, jaki reprezentowa, naleaa wolnomylno; zwalcza tradycj, nie tylko chrzecijask, ale i antyczn, idealizowanie staroytnoci poczytywa za przeszkod w postpie. By podatnym gruntem dla nowych doktryn: bez wahania przystpi do empirystw. We wszystkich tych punktach - w postawie wrogiej wobec metafizyki, wobec systemw, wobec tradycji, w hale specjalizacji, w popularnym, literackim, wiatowym traktowaniu nauki - by zwiastunem nadchodzcych czasw. b) Piotr Bayle (1647-1705), erudyta i sceptyk, umys zainteresowany bardziej teoriami ni rzeczami, bardziej pogldami na prawd ni prawd, by prototypem encyklopedystw. Epoce Owiecenia dostarczy swym wielkim Sownikiem (Dictionnaire historigue et critigue 1695- 1697) olbrzymiego materiau, skarbnicy wiadomoci i argumentw. Filozofi traktowa w zwizku ze sprawami aktualnymi i jako rodek do naprawy umysw: by jednym z pierwszych filozofw-publicystw, ktrych potem wielu wyda wiek XVIII. Mia umys niezdolny do budowania, z niezwyk natomiast przenikliwoci widzcy bdy i braki, by przez to poprzednikiem negatywnej i krytycznej postawy w filozofii. Ju sama jego erudycja, znajomo w kadej dziedzinie sprzecznych ze sob teorii, pouczaa go o saboci teorii i prowadzia do sceptycyzmu, wprawdzie nie wobec wiedzy faktycznej, ale wobec wszelkiej teorii. Przede wszystkim mia wybitny udzia w ponieniu tej wielkiej teorii, ktr wiek XVIII musia usun, aby uwolni pole dla Owiecenia: w ponieniu kartezjanizmu. 2. W ANGLII myl Owiecenia wzia inny obrt. Nie zaczynaa od abstynencji filozoficznej, jak we Francji, lecz z miejsca podja pozytywn budow. Owiecenie wystpio tam w cznoci z empiryzmem. Locke, twrca podstaw filozofii empirystycznej, sam wycign z niej konsekwencje dla spraw religijnych i politycznych. Jego nastpcy wykoczyli liberaln teori religii i liberaln teori pastwa - deizm i konstytucjonizm - ktre, cznie z empirystyczn teori poznania i etyk, stanowiy elazny kapita Owiecenia. Francuscy wolnomyliciele zetknwszy si z nauk angielsk znaleli w niej spenienie wasnych de i postawili sobie za zadanie wprowadzi j do swej ojczyzny. Najpierw uczyni to Monteskiusz, ale w wszym zakresie doktryn politycznych, na wiksz za skal dopiero Wolter. Jego pobyt w Anglii i wydane w 1734 r. Listy o Anglikach stanowiy dat zwrotn w dziejach umysowoci francuskiej XVIII w., wprowadziy do Francji Owiecenie w jego angielskiej postaci. Wolter podda si cakowicie wpywom angielskim: od Locke'a wzi teori poznania, od Newtona - filozofi przyrody, od Shaftesbury'ego - filozofi moraln, od deistw - filozofi religii. Akcj sw dokona niemaej rzeczy: poczy dwa wielkie szeregi myli europejskiej. Francji, tak dugo wiernej tradycji Kartezjusza, ukaza now teori poznania, nowy typ przyrodoznawstwa, now teori religii. Przewrt, poparty wymow Woltera, dokona si z szybkoci rzadko spotykan w dziejach kultury umysowej. Dotd niepodzielnym autorytetem Francji, jako uczony i filozof, by Kartezjusz i jeli kto z nim rywalizowa jako filozof, to tylko Malebranche; teraz Newton sta si synonimem uczonego, Locke - synonimem filozofa. Wolter nie tylko odegra rol porednika, ale sam sformuowa najpeniej popularne idee Owiecenia. YCIE WOLTERA. Francois-Marie Arouet (1694-1778) zmieni swe nazwisko anagramem na Voltaire i pod tym nazwiskiem (ktre spolszczone brzmi: Wolter) przeszed do historii. Dostawszy si w modym wieku do sfer dworskich, do ktrych z urodzenia nie nalea, dozna tam upokorze, ktre zrodziy w nim trwae rozgoryczenie i radykalizm spoeczny. Lata 1726-1729 spdzi w Anglii. Z Anglii wrci innym czowiekiem: filozofem i bojownikiem Owiecenia. Rozwin olbrzymi dziaalno: filozoficzn, 97

naukow, poetyck, publicystyczn. Myli jego miay na usugach jedno z najwietniejszych pir, jakie zna literatura francuska. W niewiele lat umia zaszczepi krajowi idee Owiecenia, a sobie zdoby majtek i wiatow saw. Gdy zatargi z rodakami skoniy go do opuszczenia kraju, mieszka czas jaki (1750-1753) w Berlinie, na dworze Fryderyka II, a od 1760 r. osiad w Szwajcarii, w swym zamku Ferney, skd kierowa ruchem liberalnym caej Europy. Ruchu tego do mierci by wodzem, a po mierci zosta symbolem. Naley przede wszystkim do dziejw literatury i kultury spoecznej, ale poza tym i do dziejw filozofii. Technicznie wyszkolonym filozofem nie by; by raczej publicyst o filozoficznych zainteresowaniach: tote cechowa go pewien uproszczony sposb filozofowania, przystpny i powierzchowny. Traktaty filozoficzne byy mu rodkiem do tego samego celu, co utwory beletrystyczne: do walki z ciemnot i krzywd. Gosi kult przyrodoznawstwa i sam do pnego wieku uzupenia sw wiedz przyrodnicz; jednake nie nauka dawaa orientacj jego filozofii, lecz - wyczucie potrzeb spoecznych; do tych potrzeb dostosowywa pogld na wiat. By czas, kiedy wierzy, i rozwie zagadnienia metafizyki; ale jako siedemdziesicioletni starzec, znuony i zgnbiony - jak pisa - wrci do empirycznej filozofii Locke'a. niby syn marnotrawny do ojca ubogiego, lecz rzetelnego. Umys jego cechowaa nie tyle oryginalno, ile niepospolita bystro. Jego typ moralny nie by prosty: nieokieznan ambicj osobist, mciwo, prno i interesowno czy ze szczerym odczuciem praw spoecznych i poczuciem sprawiedliwoci. Akcja jego byta humanitarna, ale zarazem destrukcyjna. Tote przez jednych by uwaany za wcielenie szatana, przez innych za by wielbiony jako najwikszy dobroczyca ludzkoci. PISMA FILOZOFICZNE stanowi niewielk wzgldnie cz jego olbrzymiej spucizny literackiej: Lettres philosophic/ues, 1734 (przedtem po angielsku 1733: wydane rwnie pod tytuem Lettres ecrites de Londres sur les Anglais). - Elements de la philosophie de Newton, 1738. - Dictionnaire plvlosophique, 1764. - Le philosophe ignorant, 1766. - Filozoficzne myli wyraaj niektre powieci, zwaszcza Candide (satyra na optymizm). Histoire de Jenni (ujemne skutki ateizmu). Micromegas (megalomania rodu ludzkiego). POGLDY. 1. RACJONALIZM. Filozofia Owiecenia, ktrej Wolter by najtypowszym przedstawicielem, zakadaa, e rozum jest miar prawdy. Rozum za uwaaa za uformowany, jak wszystkie wadze umysu, na drodze dowiadczenia. Empirystyczny pogld na pochodzenie rozumu wraz z racjonalistycznym do zaufaniem stanowiy istotn cech tej filozofii! Rozum by dla niej wadz wszechmocn i niezawodn. Jeli wiedza, moralno, religia s oparte na samym tylko rozumie, jeli s racjonalne, to s prawdziwe. Dotychczasowa kultura naukowa, religijna, moralna wesza na bezdroa, bo opieraa si na autorytecie i objawieniu, to za s wanie czynniki irracjonalne, ktre powinny by wytpione i ustpi miejsca rozumowi. Krytyka Owiecenia zatrzymywaa si przed rozumem i nie waya si go tkn: nie byo ponad nim instancji, ktra by go moga krytykowa. Cho ludzie Owiecenia mniemali, e wytwarza si on empirycznie, jednak twierdzili dogmatycznie, e jest jednakowy u wszystkich i we wszystkich czasach; kultura stworzona przeze - racjonalna wiedza, religia, moralno - jest niezalena od miejsca i czasu, powszechna i wieczna. Zarazem wierzyli w jej postp: zaufanie do rozumu kazao im przypuszcza, e zdolny jest wszystko osign, nawet i to, czego nie osign dotychczas, i e ludzko ma przed sob nieograniczony postp. W ten sposb racjonalizm czy si w umysowoci Owiecenia z optymizmem. 2. NATURALIZM. Racjonalizm tak samo panowa w XVIII, jak w XVII w., ale w XVII by na usugach supranaturalizmu, a w XVIII w. - naturalizmu; przedtem twierdzono, powoujc si na sd rozumu, e istnieje wiat nadprzyrodzony, teraz, powoujc si znw na sd rozumu, zaprzeczano temu. Bya to zasadnicza teza filozofii Owiecenia. jest tylko wiat przyrodzony, nie ma zjawisk nadprzyrodzonych, nie ma cudw, nie ma objawienia. Taki pogld musia pocign za sob opozycyjne stanowisko wobec religii. Dla Woltera i jego towarzyszw broni gwnym wrogiem prawdy i postpu by chrystianizm z jego supranaturalistycznym pogldem na wiat. A wraz z chrystianizmem caa prawie dotychczasowa metafizyka: metafizyka bowiem nowoytna, nie mniej ni redniowieczna, wysza z ducha chrzecijastwa. Nie mwic ju o filozofii Pascala i Malebranche'a, wielki system kontynentu - kartezjanizm - by wyrazem chrzecijaskiej, supranaturalistycznej postawy i uzasadnia pogldy, ktre Wolter chcia przezwyciy. 98

Wolter zwalcza tedy dualistyczn koncepcj wiata, ktra rozszczepia wiat na przyrodzony i nadprzyrodzony; zwalcza dualistyczn koncepcj czowieka, ktra traktuje go jako istot wysz od przyrodzonych, gdy obok przyrodzonego ciaa posiada nadprzyrodzon dusz; zwalcza wreszcie dualistyczn koncepcj ycia, ktra poza celami doczesnymi stawia czowiekowi cele wieczne. Koncepcje te uwaa za faszywe i szkodliwe, gdy tworz fikcje, dla ktrych ludzie zaniedbuj realne ycie lub pacz je. Umys, udzony fikcjami, traci zrozumienie dla wartoci ycia i tworzy tragiczny na nie pogld w rodzaju pogldu Pascala; a jednak miem twierdzi" - pisa Wolter - e nie jestemy tak li ani tak nieszczliwi, jak on to mwi". Przeciwdziaa spaczonemu pojmowaniu ycia i ycie na waciwe tory sprowadzi - to byo zadanie naturalistycznej koncepcji Owiecenia. W walce z metafizyk chrzecijask wyrosy pogldy Woltera: pogldy religijne w walce z prawowiernym teizmem, kosmologiczne - z dualizmem Kartezjaskim, etyczne-z doktryn celw transcendentnych. Kracowy w zwalczaniu tradycji, Wolter nie by rwnie kracowy w swych pogldach pozytywnych: zwalcza teizm, ale nie by ateist; zwalcza dualizm, ale nie by materialist, zwalcza idealizm etyczny, ale nie by utylitaryst. Dopiero nastpcy jego zajli te skrajne stanowiska. W filozofii religii Owiecenie, wyrzekszy si teizmu, miao przed sob dwie drogi: ateizm i de i z m. Wolter zaj to drugie stanowisko: by typowym deist. By przeciwnikiem religii objawionej, ale nie rozumowej. Mniema, e istnienia Boga mona dowie, i czyni to w sposb zbliony do dowodu kosmologicznego, tylko bardziej antropomorficznie; porwnujc wiat do zegara, pisa: Nie mog poj, by ten zegar mg istnie, a nie byo zegarmistrza". Wywodzi te, e jeli wiat ma sens, to musi istnie Bg, ktry wymierza sprawiedliwo; z tego powodu mwi: Gdyby Bg nie istnia, trzeba by Go wynale". Natomiast by zdania, e rozum stwierdza tylko istnienie Boga, ale nic nie orzeka o Jego naturze; wszystkie poszukiwania teologw w tym wzgldzie uwaa za beznadziejne. Dwch najwaniejszych przymiotw przypisanych Bogu - wszechmocy i dobroci - niepodobna nawet pogodzi ze sob; bo albo moe i nie chce uczyni ycia na ziemi szczliwym, i w takim razie nie jest dobry, albo te chce i nie moe, a w takim razie nie jest wszechmocny. Analogicznie umiarkowane stanowisko zaj Wolter w filozofii przyrody. Owiecenie wyrzekszy si dualizmu miao i tu przed sob dwie drogi: materializm i hilozoizm. Wolter zaj to drugie stanowisko. Wraz z Kartezjuszem odrnia myli i materi; natomiast wraz z Locke'iem, wbrew Kartezjuszowi, nie widzia trudnoci w przyjciu, i s wasnociami jednej substancji. I skania si do hilozoistycznego pogldu, e wiadomo, tak samo jak i cielesno, jest powszechn wasnoci rzeczy, e nie ma rzeczy bezcielesnych, ale te nie ma rzeczy bezdusznych. 3. ETYKA SPRAWIEDLIWOCI i ULGI w CIERPIENIU. Etyka Woltera, podobnie jak jego metafizyka, usiowaa obej si bez czynnikw nadprzyrodzonych, celw dziaania szukaa w wiecie doczesnym, w ktrym yjemy. Faktem jest, i w wiecie istnieje zo. adne filozofowanie, adne konstrukcje teologiczne nie zdoaj faktu tego obali. Naprawi istniejce w wiecie zo - oto cel dziaania ludzkiego. I podczas gdy nie umiemy rozwiza zada metafizyki, doskonale rozwizujemy zadania etyki. S one niezalene od prawd metafizyki i religii. Kady wie, co naley uczyni, kady zna regu jedyn dla wszystkich: wie ycie takie, by umierajc uwaao si je za suszne, i czyni innym, co chciaoby si, aby oni nam czynili. Faktem jest, e zo i cierpienie, ktre jest w wiecie, moe by zmniejszane. I pewnikiem jest, e sprawiedliwoci powinno sta si zado. Zadaniem naszym jest cierpienie zmniejsza i wspdziaa ze sprawiedliwoci. ISTOTA WOLTERIANIZMU. By on najbardziej typow postaci popularnej filozofii Owiecenia. Dwoma zasadniczymi jego skadnikami byy: racjonalizm i naturalizm. Cechowaa go postawa bojowa, skierowana przeciw dualizmowi, uznajcemu inny poza przyrodzonym porzdek rzeczy. W filozofii Owiecenia stanowi on odam raczej umiarkowany, unika skrajnych tez: materializmu, ateizmu, utylitaryzmu; gosi natomiast hilozoistyczn teori przyrody, deistyczn religi oraz etyk sprawiedliwoci i ulgi w cierpieniu. Najoglniejsze hasa Owiecenia znalazy w pogldach Woltera peny wyraz: byy to: rozum, przyroda i ludzko. Wszystkie trzy miay ostrze polemiczne: rozum" by hasem skierowanym przeciw objawieniu, przyroda" - przeciw czynnikom nadprzyrodzonym, ludzko", pojmowana jako najwyszy cel etyczny, miaa zastpi cele etyczno-religijne. NASTPCY WOLTERA. Dziaalno filozoficzna Woltera zostaa uwieczona powodzeniem : umia przeforsowa nie tylko idee spoeczne, ktre byy jego waciwym celem, ale i idee filozoficzne, w ktrych widzia rodek do wywalczenia tamtych. Za jego czasw i przewanie za jego przyczyn 99

zmienia si panujca w Europie doktryna: dualizm ustpi miejsca naturalizmowi, a aprioryzm empiryzmowi. Filozofia angielskiego Owiecenia przez Woltera dostaa si do Francji i na jej bujnym gruncie z lokalnego staa si zjawiskiem wiatowym. Akcj Woltera kontynuowali, cho czciowo na odmiennych podstawach, encyklopedyci. Tak przyjto nazywa grono wsppracownikw Wielkiej Encyklopedii (Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, arts et metiers), najwikszego przedsiwzicia literackiego epoki Owiecenia, ktre postawio sobie za zadanie zestawi zdobycze nauki, by je wyzyska do celw owiecenia. Encyklopedia wysza w latach 1751 - 1772. Do jej wsppracownikw nalea jeszcze Wolter, czas jaki Rousseau, dalej Grimm, baron Holbach, Turgot i inni; d'Alembert by jednym z inicjatorw Encyklopedii, ale ju w 1758 r. odsun si od niej. Wydawc i dusz Encyklopedii by Denis Diderot (1713- 1784); wszechstronny talent, jeden z tych, co osobistoci swoj dziaaj silniej ni sowem pisanym; filozof, uczony, poeta, krytyk, estetyk, inicjator i zapadniacz umysw, sam umys impulsywny i niezdyscyplinowany. Jego egzaltowanej naturze odpowiadao stanowisko filozoficzne Shaftesbury'ego i od niego zacz. Ale potem przeszed ewolucj, ktr wraz z nim przeszo Owiecenie francuskie: przeszed do materializmu, a jednoczenie od deizmu do ateizmu. Filozofia encyklopedystw bya wyrana w czci negatywnej: bya w opozycji przeciw supranaturalizmowi, idealizmowi, dualizmowi, przeciw caej tradycji chrzecijaskiej metafizyki. Natomiast w czci pozytywnej bya mao okrelona: najoglniejszym jej znamieniem by naturalizm, poza tym skaniaa si do metafizyki materialistycznej (sprowadzajcej zjawiska duchowe do cielesnych), psychologii sensualistycznej (sprowadzajcej mylenie do wrae), etyki egoistyczno-humanitarnej, a z tym wszystkim czya agresywny ateizm. Te tendencje filozoficzne, typowe dla epoki, dziki Encyklopedii osigny ogromne rozpowszechnienie. Naczelnym hasem encyklopedystw, a w szczeglnoci Diderota, bya - przyroda. Ona jedna jest rzeczywistoci i dobrem; poza ni wszystko jest albo faszem, albo zem: a wic Bg, a wic spoeczestwo, a wic spekulatywna filozofia. 1. Bg dla nas nie istnieje, bo w przyrodzie si nie objawia. Dziaaj w niej tylko wasne siy: jest ona jakby wielkim bilardem z olbrzymi iloci ku poruszajcych si i zderzajcych. Ruchy ich i zderzenia tumacz ca rnorodno zachodzcych w przyrodzie wydarze. 2. Spoeczestwo, jeli tylko odbiega od przyrody i formuje wasne prawa, jest rdem za i cierpie. Spowodowao ndz jednych i nadmierne bogactwo drugich, hierarchi i tyrani, wytworzyo religi z wszystkimi jej przerostami i moralno, bdc rwnie tworem godnym potpienia, bo odbiera ludziom naturalne ich przyjemnoci, a narzuca im zbdne cnoty. 3. Spekulacyjna filozofia nic nie jest warta, bo odbiega od przyrody; warto ma jedynie nauka, bo przyrod studiuje. Odwrcony zosta dawny stosunek filozofii i nauk: filozofii nie wolno narzuca swych twierdze naukom, jak to czynia dawniej, lecz sama ma czeka na to, co nauki odkryj. Czowieka nie naley przeciwstawia przyrodzie, bo on take do niej naley: i nauki o czowieku, nauki moralne", jak je wwczas nazywano, nale do przyrodniczych. Diderot, a za nim encyklopedyci, naturalistycznie pojmowali nauk; ma warto, gdy bada przyrod. Tak samo moralno: jest suszna, gdy ycie normuje wedle praw przyrody. Tak samo sztuk: ma warto, gdy odtwarza przyrod. Z tej oglnikowej filozofii, sucej za to Encyklopedii, u poszczeglnych jej wsppracownikw lub sympatykw wyoniy si wyraniejsze doktryny. Najwaniejsze byy cztery: 1) materializm, sformuowany jeszcze przed ukazaniem si Encyklopedii przez La Mettrie'ego. potem usystematyzowany przez encyklopedi Holbacha, 2) sensualizm Condillaca, 3) pozytywizm d'Alemberta, 4) utylitaryzm Helvetiusa. OPOZYCJA. Encyklopedyci, unikajc metafizyki (idealistycznej), wpadali w inn metafizyk (materialistyczn). Zwalczajc dogmatyzm, sami nie byli wolni od dogmatw: dogmatyczna np. bya ich wiara w nieomylno rozumu, niezawodno dowiadczenia, stao postpu. Upraszczali zagadnienia i fakty. Tote opozycja uderzya nie tylko w ich materializm, ateizm, radykalizm. Wyonia si jeszcze w peni Owiecenia (Hume) i pocigna nawet niektrych wsppracownikw Encyklopedii (Rousseau). Hume, Rousseau, a potem Kant stworzyli dla tej opozycji podstawy filozoficzne. Dowodzili, kady na swj sposb, e gwne zaoenie Owiecenia jest bdne: rozum ludzki nie jest jedyn i nie jest niezawodn miar poznania i ycia. Oni to najwicej przyczynili si do przerwania ery Owiecenia. 100

Ale w XVIII w. sposb mylenia Woltera i encyklopedystw mia wielu zwolennikw. Ju koo r. 1711 da mu radykalny wyraz ks. Meslier w swym Testamencie. Nie mniej radykalny Kodeks natury, dugo przypisywany Diderotowi, ale bdcy pira Morelly'ego ukaza si anonimowo w r. 1755. Spoecznie radykalny prd we Francji XVIII wieku-przewanie nawizywa do Woltera i encyklopedystw, do ich racjonalistycznych zaoe. Przewanie, jednake nie wycznie. Np. ks. Mably (Gabriel Bonnot de Mably, 1709-1785), brat Condorceta, autor Ducha praw, popularny w Polsce stanisawowskiej, nawizywa do Rousseau i z jego zasad, tak bardzo odmiennych, wyprowadza swj radykalizm.

LA METTRIE I MATERIALIZM
Postawa naturalistyczna XVIII wieku doprowadzia do materializmu tych mylicieli, ktrzy chcieli posiada system filozoficzny. Materializm by najtypowszym systemem Owiecenia. Ojczyzn jego bya Francja, pocztek siga jeszcze pierwszej poowy wieku. Najwicej zwolennikw liczy w gronie encyklopedystw; wszake pierwszy i najoryginalniejszy jego wyznawca wyprzedzi Encyklopedi: by nim La Mettrie. YCIE. Julien Offray de La Mettrie (1709- 1751) by lekarzem, wyksztaconym w synnej wwczas szkole Boerhave'a w Lejdzie. Praktykowa w rodzinnym miecie Saint-Malo, potem w Paryu by lekarzem wojskowym. Ale pierwsza ksika filozoficzna, goszca jaskrawy materializm, oraz satyry, wydrwiwajce kolegw, uniemoliwiy mu pozostawanie w kraju; zbieg w 1746 r. do Holandii, a gdy i tam pobyt mu zosta wzbroniony, znalaz od r. 1748 schronienie w Berlinie, na dworze Fryderyka II. By typem czowieka lubicego popisywa si radykalnymi pogldami i prowokowa opini. Tote cign na siebie powszechne oburzenie i by kozem ofiarnym materializmu. Na orientacj jego filozofii wyranie oddziaa jego zawd lekarski. Spostrzeenie zalenoci mylenia od gorczki, jakiego dokona nad samym sob w czasie choroby, miao zdecydowa o tym, i zaj stanowisko materialistyczne. PISMA. Gwne pismo filozoficzne: Lhomme-machine, 1748. Te same myli wyoy wczeniej w formie bardziej szkolnej w Histoire naturelle de Tanu', 1745. Filozofi praktyczn zawar w L'art de joitir Vecole de la volupte, 1751. POPRZEDNICY. Materializm XVIII wieku naley do tego samego typu, co staroytny demokrytejskoepikurejski. Odnowiony przez Gassendiego we Francji XVII wieku, znalaz dziki Hobbesowi wzicie w Anglii, by w XVIII w. powrotn fal powrci do Francji. Mechanistyczny wszake odcie materializmu La Mettrie'ego, traktujcy istoty ywe jako maszyny, wywodzi si z nowoytnej filozofii, z pogldw Kartezjusza i Spinozy. La Mettrie sam siebie paradoksalnie nazywa kartezjaninem i najwiksz zasug Kartezjusza upatrywa w tym, i zwierzta mia za maszyny; pogldy Spinozy zna przez Boerhave'a, ktry by spinozyst. POGLDY. 1. ARGUMENTY MATERIALIZMU. System La Mettrie'ego by, jak on sam mwi, krtki i prosty: wszystkie przedmioty s materialne. Z materialnych przedmiotw zajmowa go wszake tylko jeden, bdcy przedmiotem sporu midzy materialistami a ich przeciwnikami: czowiek. Tu trzeba byo obali powszechne mniemanie i dowie, e dusza ludzka jest materialna. Gwnym argumentem La Mettrie'ego bya zaleno duszy od ciaa. Popiera j mnstwem spostrzee. Gdy ciao zasypia, zasypia rwnie dusza; zapada w bezwad wraz ze zwolnieniem obiegu krwi; gdy za obieg krwi staje si zbyt szybki, dusza spa nie moe; gdy ciao nie otrzymuje pokarmu, dusza sabnie, a gdy zostaje nakarmione, ycie wchodzi w dusz; choroba ciaa wprowadza zaburzenia do duszy: stwardnienie wtroby starczy, by nieustraszon odwag zmieni w tchrzostwo. Zaleno duszy od ciaa bywa czsto widoczna goym okiem; ale nieraz zmiany cielesne, ktre wpywaj na dusz, s tak subtelne, i usuwaj si spod obserwacji; malekie wkienko, ktrego nie zdoa wykry adna najdrobiazgowsza sekcja, zdolne jest z geniusza uczyni gupca. Poza tym stany duszy zalene s te i od obcych cia, a nie tylko od wasnego. Tu argumentem materializmu by sensualizm. Wedug niego bowiem caa tre duszy pochodzi ze zmysw; zaley wic od cia, ktre przez narzdy zmysowe dziaaj na ni. Do spostrzee tych nad zalenoci zjawisk psychicznych od cielesnych La Mettrie dodawa przesank, bez ktrej nie miayby wartoci jako poparcie tezy materializmu: mianowicie, e - aby mc by zalen od ciaa - dusza sama musi by ciaem. 101

2. MATERIALIZM PANPSYCHISTYCZNY. Zwyka, nieorganiczna materia jest bezwadna, skoro wic istoty organiczne poruszaj si same z siebie, to musz zawiera jaki inny, szczeglny rodzaj materii. Ten czynny rodzaj materii w istotach organicznych to nic innego ni to, co powszechnie bywa nazywane dusz. Takie rozrnienie materii bezwadnej i czynnej oraz utosamienie czynnej z dusz byo teori w stylu staroytnym, specjalnie stoickim La Mettrie powrci do staroytnego biologicznego pojcia duszy, odstpiwszy od jej pojcia czysto psychologicznego, wytworzonego w filozofii nowoytnej. Dla La Mettrie'ego funkcj duszy byo znw nie samo tylko mylenie, lecz oywianie i poruszanie ciaa. Jeli za dusza ma porusza ciao, to musi sama by ciaem, bo jake inaczej mogaby to czyni. Biologiczne pojcie duszy oczywicie uatwiao La Mettrie'emu przeprowadzenie teorii materialistycznej. Radykalne, Kartezjaskie oddzielenie materii i mylenia, przyjte z aplauzem w XVII w., miao w dobie Owiecenia wielu przeciwnikw: ju Locke, a za nim Wolter uwaali, e mylenie, cho rne od materii, moe by wasnoci materii. La Mettrie poszed jeszcze o krok dalej: mylenie nie tylko jest wasnoci materii, ale samo jest procesem materialnym. La Mettrie uwaa dusz nie za wasno materii, lecz za odrbny rodzaj materii, za substancj materialn, ktra znajduje si w najdrobniejszej czstce istot organicznych. Zebra wiele spostrzee nad tym, e najdrobniejsza czstka organizmu moe porusza si samorzutnie: serce niektrych zwierzt bije po wyjciu z ciaa, odcite muskuy kurcz si przy podranieniu, czci rozcitych polipw wyrastaj po pewnym czasie na cakowite zwierzta. Materializm nowoytny prbowa tumaczy zjawiska psychiczne jako wytwr zespalania si czci materii: adna cz materii nie jest wiadoma, wiadome s tylko pewne jej zespoy. Wobec trudnoci, na jakie natrafiaa ta koncepcja, La Mettrie, a za nim materializm XVIII wieku, wrci do pierwotnej odmiany, bliskiej tej, od ktrej zacza si bya filozofia przyrody w Europie: kada, nawet najdrobniejsza czstka materii organicznej ma wasnoci psychiczne. Jak si to wszake dzieje, e materia moe posiada wasnoci psychiczne, na to La Mettrie odpowiedzi nie dawa. Przejty duchem sceptycznym, ktry przynajmniej od Montaigne'a by tradycyjny we Francji, nie wierzy w mono poznania natury zwizku, jaki zachodzi midzy materi a wiadomoci. Stwierdzamy ten zwizek jako fakt, ale go nie rozumiemy, jak zreszt tylu innych uznanych faktw. Tym, przynajmniej, wyznaniem La Mettrie zadokumentowa nowoytno swego materializmu. 3. MATERIALIZM MECHANISTYCZNY. Wasnoci materii jest dziaanie mechaniczne: zmiany dokonuj si w niej wedle staych praw ruchu, bez interwencji wolnych i nie dajcych si obliczy czynnikw. e za istnieje tylko materia, wic zachodz we wszechwiecie jedynie przebiegi mechaniczne. Taki pogld La Mettrie'ego by w zgodzie z ogln tendencj nowoytnej filozofii. Ju Kartezjusz potraktowa zwierzta jak maszyny; La Mettrie'emu pozostawao tylko uczyni to samo dla czowieka. Uwaa to za rzecz naturaln, ktrej Kartezjusz, jak podejrzewa, nie zrobi jedynie z obawy przed opini. Naleao tylko wykaza pokrewiestwo czowieka ze zwierztami. La Mettrie mia w tym poprzednika w Montaigne'u, a wrd wspczesnych rzecznikw Owiecenia bardzo ju rozpowszechnione byo przekonanie, i jest to tylko megalomania czowieka, e uwaa si za co rodzajowo rnego od zwierzt. La Mettrie uczyni z tej kwestii orodek swej filozofii. Usiowa przekona, e czowiek jest tak samo maszyn, jak zwierzta, tylko lepiej skonstruowan i wyrniajc si przypadkow wasnoci: mow. Spodziewa si, i doczeka si chwili, w ktrej mapy naucz si mwi i bd wwczas wytwarza kultur nie ustpujc ludzkiej. W przeciwiestwie do hierarchicznych pogldw na wiat, materializm by pogldem niwelujcym: nie ma istot i rzeczy wyszych lub niszych, lecz wszystko jest jednakowo materi i. maszyn. 4. NEGATYWNE KONSEKWENCJE MATERIALIZMU. Konsekwencje materializmu obejmuj religi, metafizyk, etyk: jeli istnieje tylko materia, to nie ma Boga ani duszy wolnej i niemiertelnej. Materialici bywali dwch typw: jednym zaleao na samej teorii, drugim - na tych jej destrukcyjnych konsekwencjach; pierwsi rozbudowywali materializm, drudzy zbijali supranaturalizm. W staroytnym materializmie przewaa typ pierwszy; a jeszcze w XVIII w. materialici angielscy godzili sw teori z dogmatami religii. To odmienio si we Francji: La Mettrie, a za nim cay materializm francuski, kad nacisk wanie na negatywne konsekwencje doktryny. Przejty zagadnieniami praktycznymi i usposobiony polemicznie, zajmowa si wicej zaprzeczaniem ni twierdzeniem, wicej walk z teologi ni budowaniem kosmologii. Na tle tych francuskich stosunkw w XVIII w. wytworzyo si negatywne pojcie materializmu: materializm to doktryna, ktra zaprzecza istnieniu Boga i duszy. Zreszt, La 102

Mettrie podawa swe antyreligijne wnioski w bardziej umiarkowanej postaci, ni to uczynili jego nastpcy. 5. PRAKTYCZNE KONSEKWENCJE MATERIALIZMU. La Mettrie twierdzi po epikurejsku, e jeli nawet Bg istnieje, to nie wynika std obowizek kultu ani jakiego szczeglnego trybu ycia. Podobnie te traktowa kwesti niemiertelnoci. Za ateizmem - oprcz argumentw teoretycznych przytacza te praktyczne: ludzko nie bdzie szczliwa, pki nie wyzbdzie si religii. Spoeczestwo zoone z ateistw jest nie tylko moliwe, jak to wywodzi Bayle, ale jest ideaem, do ktrego naley dy dla dobra ludzkiego. Dobrem za jest rozkosz. Hedonizm, jak zwykle, towarzyszy materializmowi. La Mettrie nie da hedonizmowi ani nowej postaci, ani nowych argumentw, ale gosi go tak zupenie bez kompromisw i obsonek, jak nikt od czasw Arystypa. Celem czowieka jest uywa ycia, a uywa si go tylko zmysami. STRESZCZENIE. Praca La Mettrie'ego bya skupiona dookoa systemu materialistycz-nego; w historii za materializmu zaznaczya si charakterem panpsychistycznym, zainteresowaniem antropologicznym, sceptycznym odcieniem, naciskiem na praktyczne konsekwencje doktryny i intencj ateistyczn. NASTPCY. Materializm, zainicjowany przez La Mettrie'ego, znalaz we Francji XVIII wieku licznych zwolennikw, zwaszcza w koach encyklopedystw. Z k tych wyszed w roku 1770 anonimowy Systeme de la natur, nazywany Bibli materializmu". Autorem gwnym tego dziea by baron Holbach (1723- 1789), Niemiec o francuskiej kulturze, stale w Paryu osiady, a wsppracowali z nim Lagrange i paru encyklopedystw. System natury zasadniczo nowych idei w stosunku do La Mettrie'ego nie przynis. Ale poczy materializm z innymi wczesnymi doktrynami: gosi materializm, jak La Mettrie, determinizm, jak Diderot, sensualizm, jak Condillac, hedonizm, jak Helvetius, ateizm, jak jeszcze inni myliciele tej epoki. Nowe i stare idee opracowa obszernie i systematycznie; a wyoy je w sposb bardziej dogmatyczny i suchy ni La Mettrie. Obszerniej traktowa filozofi przyrody; a kad w niej nacisk na brak wszelkiej celowoci i rozumnego adu we wszechwiecie. Kad te nacisk na praktyczne konsekwencje materializmu, ateizm gosi jeszcze otwarciej, religi traktowa jako twr spoecznie szkodliwy, jako skonno chorobliw i rdo zepsucia. Filozoficzna doktryna materializmu przetrwaa we Francji do drugiego dziesiciolecia XIX wieku, mianowicie w szkole tzw. ideologw. Wpyw polityczny i spoeczny materializmu by silniejszy ni jego wpyw filozoficzny. La Mettrie da reform: ze swej mechanistycznej filozofii wyprowadza wniosek, e wiatem rzdzi konieczno, gdzie za jest konieczno, tam nie ma winy; nie ma przestpcw, s tylko chorzy, naley oddawa ich nie sdom, lecz lekarzom; z tego stanowiska domaga si reform w ustroju spoecznym, a zwaszcza prawnym. Jeszcze ode radykalniejszy Holbach z zaciekoci potpia panujce stosunki. I wypowiada jako rzecz zrozumia sam przez si. e spoeczestwo, gdy bdzie to w jego interesie, odbierze panujcym wadz wedle niezmiennego prawa natury, ktre cz podporzdkowuje caoci". Materializm sw postaw opozycyjn pocign za sob jednostki niezadowolone. I dokonaa si uderzajca przemiana: przez wiele stuleci idealizm by ideologi spoecznego przewrotu, teraz sta si ni materializm. Wyniki nie day na siebie czeka: materializm by jednym z czynnikw Wielkiej Rewolucji. A radykalno jej czynw odpowiadaa rady-kalnoci jego doktryny. OPOZYCJA. Pisma La Mettrie'ego wywoay liczne repliki. A nastrj panowa taki, e nikt z jego sympatykw nie mia si do przyznawa. Opozycja przeciw materializmowi w XVIII wieku miaa rwnie praktyczny charakter, jak i sam materializm: zwalczano go nie jako doktryn faszyw, lecz jako doktryn zgubn. Taka krytyka wychodzia ze sfer konserwatywnych; powstajce za pod koniec wieku nowe prdy zwalczay go rwnie, cho z innego stanowiska. Romantyzm widzia w nim doktryn bezbarwn i martw, wedle wyraenia Goethego o Systemie natury. Krytycyzm za wykry w materializmie metafizyk przekraczajc granice naszego poznania. Pniejsza polemika z materializmem posikowaa si ju argumentem natury logicznej: zarzucaa mu posugiwanie si pojciami naiwnymi, nienaukowymi (zwaszcza podstawowe pojcie materii) oraz brak dostatecznego uzasadnienia twierdze (zwaszcza twierdzenia naczelnego, bo materializm utosamia wiat fizyczny i psychiczny, a faktycznie dowodzi tylko ich wpzalenoci).

103

CONDILLAC I SENSUALIZM
Inna grupa filozofw francuskiego Owiecenia ograniczya si do analizy psychologicznej umysu, dosza za w niej do kracowego sensualizmu. Inicjatorem tego kierunku by Condillac. YCIE. Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780) pochodzi z poudniowej Francji, z urzdniczej, szlacheckiej rodziny. By duchownym, ale urzdw kocielnych nigdy nie sprawowa. Od pierwszej ksiki pozyska uznanie awangardy umysowej: Woltera, Rousseau, encyklopedystw. Nie przyczy si wszake do nich, pracowa na uboczu. Nalea do tego samego typu psychicznego, co Kartezjusz: oddany by badaniu, nie za przekonywaniu innych. Tote, cho treci swej doktryny nalea do filozofii Owiecenia, nie nalea do niej intencj. ycie zbiego mu obce walkom, ktre toczyy si obok niego: potrafi nie zaangaowa si w adnym kierunku, a najmniej w przewrotowym, do ktrego naleeli jego przyjaciele; obcowa z encyklopedystami, ale w ich wydawnictwie udziau nie bra. Jaskrawi sensulistyczne pogldy potrafi godzi z lojalnoci wobec Kocioa. - W porwnaniu z encyklopedystami, ktrzy publicystycznie traktowali nauk, by zawodowym filozofem. By umysem raczej subtelnym ni gbokim, umysem tego typu, co Locke, ktremu wszystkie zagadnienia wydaj si proste i atwe do rozwizania. PISMA. Pierwsz ksik Condillaca by Essai sur l'origine des connaissances humaines, 1746. Podobne kwestie, ale w sposb bardziej samodzielny, opracowa w gwnym dziele pt. Traite des sensations, 1754. Na zamwienie polskiej Komisji Edukacyjnej napisa Logik, 1780. Pomiertnie wysza: La langue des calculs, 1798. ROZWJ. W Essai Condillac szed za Lockiem: nie stawia sobie innego zadania, jak tylko czysty opis rnorodnych faktw psychologicznych. Natomiast w Traite des sensations byo ju inaczej: przeszed w nim od opisu do oglnej teorii. Chcia teraz sign do pierwotnego rda ycia psychicznego i wywie stamtd ca rnorodno zjawisk. Zmieniwszy w ten sposb swe zadania, zmieni te sw doktryn: od empiryzmu przeszed do sensualizmu. Przeszed do doktryny, jakiej w nowoytnej filozofii jeszcze nie byo: bo nawet Berkeley nie gosi sensualizmu bez zastrzee. POPRZEDNICY. Gwnym wzorem Condillaca by Locke, zwaszcza z pocztku; ale pniej zmodyfikowa i zradykalizowa jego stanowisko. Wzorem sta mu si ju myliciel innego typu: Newton. Pragn sta si Newtonem psychologii": chcia wszystkie jej zjawiska wywie z jednego prawa, jak tamten z prawa cienia wywid zjawiska przyrody. Stawiajc sobie taki cel, zostawa zreszt wierny tradycji filozoficznej francuskiej, mianowicie kartezjaskiej. POGLDY, l. SENSUALIZM. Condillac, jak Locke, wszelk wiedz wywodzi z dowiadczenia; ale nie odrnia dwojakiego dowiadczenia, jak to czyni tamten. Mniema, e wszelka wiedza ma pocztek w dowiadczeniu zewntrznym, uzyskiwanym za pomoc zmysw. Powrci wic do dawniejszej koncepcji, wedle ktrej wszelkie dowiadczenie byo zmysowe, pochodzio ze zmysowych wrae. Od Locke'a rni si tym, e pomija dowiadczenie wewntrzne; Locke by empiryst, ale nie sensualist, jak Condillac. W przeciwiestwie rwnie do Locke'a pojmowa umys ludzki jako cakowicie bierny; widzia w nim jedynie zbiornik wrae, doznanych i zapamitanych. Umys nie tylko nie posiada idei wrodzonych, ale i wrodzonych dyspozycji; nie tylko caa jego tre pochodzi z wrae, ale tak samo i jego funkcje; one te wytwarzaj si dopiero na skutek dziaania wrae. T sensualistyczn doktryn Condillac wyoy w do oryginalny sposb. Pomys ku temu by mu zasugerowany przez La Mettrie'ego, a w ostatniej instancji pochodzi jeszcze od wczesnego chrzecijaskiego filozofa Arnobiusza; Condillac wszake by jedynym, ktry ten prastary pomys przeprowadzi szczegowo. Polega on na fikcyjnym eksperymencie. Przypumy, e istnieje posg obdarzony jedynie zdolnoci odbierania wrae, i to jednego tylko zmysu, np. powonienia. I co si okae? e ta jedna zdolno wystarczy, aby rozwino si pene ycie umysowe. Oto wraenia s bd silniejsze, bd sabsze, te za, ktre s silniejsze, pocigaj uwag; gdzie s wic wraenia, choby tylko samego powonienia, tam jest te - uwaga. Dalej, wraenia pozostawiaj lady; gdzie wic s wraenia, tam jest te - pami. Nowe wraenia, w miar jak nadchodz, s porwnywane ze wspomnieniami, porwnywanie za implikuje - sdzenie. W podobny sposb Condillac wyprowadza i wszystkie inne funkcje umysu z wrae. W kadym wraeniu zmysowym s dwa skadniki: samo przedstawienie i zabarwienie uczuciowe; z pierwszego skadnika stopniowo wytwarza si uwaga, pami, zdolno wyobraenia, odrniania, porwnywania, sdzenia i wnioskowania, z drugiego za - podanie i wola, mio, nienawi, nadzieja i obawa. Tak oto w posgu Condillaca" z wrae jednego zmysu rozwija si 104

cae ycie psychiczne, takie samo jak to, ktre jest waciwe ludziom. A zatem dla wytumaczenia ludzkiego ycia psychicznego nie potrzeba przyjmowa innego pocztku, jak tylko prost zdolno odbierania wrae zmysowych. - Takim rozumowaniem Condillac popiera sw filozofi sensualistyczn. 2. NOMINALIZM i IDEALIZM. Condillac usiowa ulepszy pogldy Locke'a pod innym jeszcze wzgldem: mniema bowiem, i Locke pozna si na budowie umysu, ale nie na warunkach jego postpu. Ot postp zaley od posugiwania si znakami. Nie tyle znakami przyrodzonymi, ile umownymi, ktre, jako wytwarzane dowolnie, mog by atwiej dostosowywane do naszych potrzeb. Rozszerzaj one nasz ograniczon pami i uniezaleniaj umys od dopywu wrae. S rne systemy znakw; najdoskonalszym jest - algebra. Za znaki za Condillac uwaa nie tylko wyrazy mowy, ale te pojcia. Wskazywa na wspln natur myli i mowy. Nominalistycznie pojmowa tedy wiedz abstrakcyjn. Wiedz za zmysow pojmowa idealistycznie. Wraenia, dostarczane przez zmysy, s tylko stanami umysu. Wchamy zapach kwiatw, a nie kwiaty, i w ogle znamy wasne wraenia, a nie rzeczy. Jeden tylko dotyk wskazuje na istnienie rzeczy zewntrznych poza umysem; jednake i jego wraenia s rwnie tylko stanami podmiotowymi. Wynik doktryny Condillaca by taki: Nasze pojcia s tylko znakami, nasze wraenia s tylko stanami subiektywnymi; daj nam niewiele wiadomoci o rzeczach i o wasnej jani. Te nominalistyczne i idealistyczne wyniki uchroniy Condillaca od wycignicia z doktryny sensualistycznej wnioskw metafizycznych; a tylu byo przed nim i po nim sensualistw, ktrzy std, i wszelkie poznanie jest zmysowe, wywodzili, e i wszelki byt jest zmysowy, a wic materialny, czyli z sensualizmu wywodzili materializm. Sensualizm Condillaca pozosta teori wycznie psychologiczn. Od nauki wymaga, aby bya jak najbardziej cisa i ostrona. By uczyni z filozofii nauk, ograniczy j do psychologii, a w psychologii zaj stanowisko sensualistyczne, ktre w jego oczach byo najostroniejsze; dlatego te za jedyn prawidow metod uwaa analiz, nie wykraczajc poza dane dowiadczenia, w poszukiwaniu za syntez widzia tylko przeszkod w postpie nauki. Niemniej nie twierdzi, by nauka z ca sw cisoci bya jedynym rdem prawdy. I nie tylko nie stan na stanowisku materializmu i ateizmu, do ktrego zdawayby si skania jego wyniki naukowe, lecz przeciwnie - w myl wiary chrzecijaskiej - uznawa istnienie Boga i duszy substancjalnej. ZESTAWIENIE. W porwnaniu z Lockiem Condillac l) jeszcze radykalniej ograniczy filozofi do psychologii, 2) da empiryzmowi bardziej kracow posta, pojwszy psychologi czysto sensualistycznie i afunkcjonalnie, 3) uzupeni filozofi Locke'a czynnikiem nominaistycznym, wskazawszy na rol znakw w postpie wiedzy. Condillac upamitni si te oryginalnym sposobem przedstawienia tezy sensualistycznej przez fikcj oywionego posgu". SZKOA, ktra si utworzya pod wpywem doktryny Condillaca (i niektrych innych wczesnych mylicieli, w szczeglnoci Helvetiusa), otrzymaa nazw szkoy ideologw. Nazwa ta, wymylona przez Destutta de Trcy lub, jak twierdz niektrzy, przez samego Napoleona, moe wywoywa nieporozumienia, poniewa nie odpowiada utartemu znaczeniu wyrazu ideologia"; szkoa przyja j, chcc zaznaczy, e utworzya trafn nauk o ideach. Okres rozkwitu szkoy przypad na czas rewolucji cesarstwa. Najbliszym uczniem Condillaca, systematyzatorem jego pogldw, by Laromiguiere (17561837); metafizykiem szkoy by Destutt de Trcy (1754-1836), jej fizjologiem - Cabanis (1757-1808), jej etykiem - Volney (1757- 1820), jej akademickim przedstawicielem - Garat. Jedni z nich w wczesnych zmaganiach spoecznych i politycznych naleeli do prawicy, jak Laromiguiere, inni do lewicy, jak Destutt. Dziki Laromiguiere'owi, Destuttowi i Caratowi nauka o ideach opanowaa wysze uczelnie Francji i bya w niej przez par dziesitkw lat panujc doktryn filozoficzn. Jej panowanie byo przedueniem Owiecenia na cz XIX wieku. Ideologowie kontynuowali jednak tradycje nie tylko Condillaca, ale rwnie i encyklopedystw: przetworzyli te nauk Condillaca w duchu materializmu. Condillac oddziela zjawiska psychiczne od fizjologicznych, czyli idee od przebiegw w mzgu; oni za zarzucili to rozrnienie. Nie ma dwch rodzajw zjawisk, istniej tylko zjawiska fizyczne; elemenleni ycia psychicznego nie s wic wraenia zmysowe, jak chcia Condillac, lecz przebiegi mzgowe. Condillac trafnie opisa rozwj umysu, ale nie zaznaczy, e dokonywa si w mzgu: w nim wytwarzaj si wraenia, przechowuj wspomnienia, powstaj podania. Poniewa idee s tej samej natury, co fakty 105

fizjologiczne, ktre s natury zwierzcej, wic ideologia - jak paradoksalnie wyraali si jej zwolennicy jest czci zoologii. Etyka ideologw odpowiadaa ich psychologii. Twierdzili, i czowiek odczuwa jedynie potrzeby fizyczne, e wic one s jedynym przedmiotem etyki. Prawem naszym jest zaspokajanie potrzeb naturalnych, a obowizkiem nieprzekraczanie ich. Szkoa ideologw odegraa niema rol polityczn. Utylitaryci w teorii, byli w praktyce najbezinteresowniejszymi dziaaczami swego czasu. W okresie rewolucji czonkowie jej bronili hase umiarkowanych. Duch szkoy zrodzi tzw. Deklaracj praw. W Konwencie bronili zarwno praw czowieka, jak i praw ojczyzny. W epoce reorganizacji, ktra nastpia po rewolucji, wszyscy wybitniejsi czonkowie szkoy weszli bd do Trybunau, bd do Senatu. Lkajc si, i Napoleon zmarnuje zdobycze rewolucji w walce o wolno, wystpowali opozycyjnie przeciw jego rzdom; wzajem on, zostawszy cesarzem, aby zada cios ideologom, zamkn Akademi Nauk Moralnych i Politycznych, ktra bya gwnym orodkiem ich dziaalnoci. Po upadku Napoleona, gdy zapowiada si swobodny rozwj szkoy, nastpi niespodziewanie jej upadek. Opucili j sami twrcy: Cabanis wypar si jej przed mierci, Laromiguiere, bronic jej, zmieni zasadniczo jej tezy. Opozycj filozoficzn przeciw niej prowadzili Royer-Collard, Maine de Biran, Cousin. Najpierw szkoa szkocka, pniej za eklektyczny idealizm zaj we Francji miejsce materialistycznego sensualizmu ideologw. Dopiero w drugiej poowie XIX wieku sympatie zwrciy si z powrotem do nich. Od 1885 r. Condillac zosta zaliczony we Francji w poczet klasykw studiowanych w szkoach rednich.

D'ALEMBERT I POZYTYWIZM
W XVIII wieku znalaza si rwnie grupa uczonych, ktra zaja stanowisko najwikszej ostronoci i ograniczya zakres naukowych dochodze, byle osign w nich zupen pewno. Fakty byy dla nich jedynym przedmiotem nauki i filozofii. Stanowisko to, ktremu XIX w. da nazw pozytywizmu, zostao zainicjowane w XVIII w., koo poowy stulecia we Francji, a gwnym jego przedstawicielem by wtenczas d'Alembert. YCIE. Jean Lerond d'Alembert (1717-1783), syn nielubny arystokratycznych rodzicw, wychowany by przez ludzi prostych i ubogich. ycie spdzi w Paryu. Jako umys twrczy w dziedzinie nauk cisych, wybi si w modym wieku; nie majc 24 lat zosta czonkiem Akademii! Nauk. By typem uczonego-akademika, przedstawicielem nowoytnej formy wsppracy naukowej, dokonujcej si nie w szkole i nie w klasztorze, lecz w zrzeszeniu specjalistw. Od 1762 r. jako stay sekretarz Akademii Francuskiej by gwnym kierownikiem jej spraw, a bdc rwnie czonkiem akademii zagranicznych i majc stosunki naukowe z najwybitniejszymi uczonymi wiata, sta si ywym orodkiem wczesnej nauki. Jego zainteresowania naukowe byy wszechstronne; wrogowie artowali, i by pierwszym literatem midzy uczonymi i pierwszym uczonym midzy literatami; faktycznie by jednym z pierwszych zarwno wrd tych, jak i wrd tamtych. By, wraz z Diderotem, inicjatorem Wielkiej Encyklopedii; stanowia ona zadanie odpowiednie dla jego encyklopedycznego umysu; daa mu te pierwsz sposobno do sformuowania pogldw filozoficznych. Od skromnego i ubogiego ycia, oddanego nauce, nie oderway go najpontniejsze oferty monarchw. A tragiczne przejcia uczuciowe nie zdoay zama jego zdolnoci do pracy. PISMA FILOZOFICZNE d'Alemberta s nieliczne w porwnaniu z jego pismami z zakresu nauk cisych. Gwne s dwa: Wstp w Encyklopedii (Discours preliminuire) 1751, oraz Essai sur les elementu ile philosophie. 1759. POPRZEDNICY. Doktryna d'Alemberta naley do dziejw empiryzmu, ale empiryzmu raczej typu Bacona ni Locke'a. miaa bowiem charakter metodologiczny, nie epistemologiczny. i operowaa faktami przyrodniczymi raczej ni psychologicznymi. Rozwj empiryzmu nowoytnego stopniowo zmierza ku (zwanemu tak od czasw Comte'a) pozytywizmowi: ku oczyszczeniu wiedzy ze skadnikw niepewnych i ograniczeniu jej do badania faktw; tego szeregu rozwojowego najwaniejszymi przed d'Alembertem ogniwami byli: Hobbes, Newton, a zwaszcza Hume. Pojmowanie wasnych konstrukcji jako hipotez przez Hobbesa, wyrzeczenie si hipotez przez Newtona, ograniczenie przez Hume'a nauki do badania faktw - to byy gwne ogniwa rozwoju, ktry doprowadzi do d'Alemberta (a pniej jeszcze do Comte'a). 106

ORIENTACJA FILOZOFICZNA. D'Alembert by wybitnym matematykiem; matematyka i fizyka matematyczna stanowiy rdo jego filozofii. Nie by filozofem zajmujcym si nauk, lecz - jak Newton - uczonym, ktry badania naukowe uzupenia przez refleksje filozoficzne. Pozytywizm wyszed ze rodowiska uczonych pracujcych na polu nauk cisych, podobnie jak materializm wyszed z k lekarskich. Nauki cise rozwijay si wietnie we Francji XVIII wieku; w Paryu w niewielkim okresie dwch pokole dziaali Maupertuis. d'Alembert, a nastpnie Laerange, Condorcet, apice, Monge. Niektrzy z nich w rozwaaniach swych obejmowali take filozofi, ktr chcieli udoskonali korzystajc w niej ze zdobyczy nauk cisych. Wikszo ich bya jednak daleka od pozytywizmu: przeciwnie, ich pogldy naukowe splatay si, jak niegdy u Newtona, z pogldami religijnymi. Np. Maupertuis korzysta ze swej zasady najmniejszego dziaania", by wykazywa, e wiat jest dzieem mdroci Boej, a w podobny sposobi Euler posugiwa si sw zasad maksimw i minimw. Przemiany w sposobie filozofowania matematykw dokona dopiero d'Alembert, ktry by w jednej osobie matematykiem i encyklopedyst. POGLDY. 1. POZYTYWISTYCZNA KONCEPCJA NAUKI. Deniem d'Alemberta w nauce byo bezwzgldne ograniczenie jej do twierdze zupenie pewnych: pewno za widzia wycznie w faktach. W tym solidaryzowa si z empiryzmem. Ale widzia pewno przede wszystkim w faktach zewntrznych, a tym rni si od wikszoci empirystw. Albowiem filozofia nowoytna, chcc zachowa charakter zupenie faktyczny, wycofywaa si najczciej na pozycj psychologiczn, ograniczaa si do faktw psychicznych, zajmowaa si nie rzeczami, lecz naszymi wyobraeniami o rzeczach; filozofia empiryczna stawaa si w XVIII w. najczciej teori umysu ludzkiego. W przeciwiestwie do tej subiektywnej postawy filozofia d'Alemberta miaa postaw obiektywn; nie godzia si z twierdzeniem, e natura naszej jani jest lepiej nam znana - od natury rzeczy, acz byo to twierdzenie tak powszechne w nowoytnej filozofii, e co do niego godziy si nawet wrogie obozy, empiryzm z kartezjaskim racjonalizmem. Ta postawa obiektywna, w poczeniu z ograniczeniem nauki do faktw, stanowi istot pogldu, ktry w XIX wieku nazwano pozytywizmem". D'Alembert, prawdziwy pozytywista, nie traktowa ograniczenia tego jako rezygnacji z wyszych aspiracji nauki; przeciwnie, wiedza faktyczna jest najdoskonalsz wiedz, jaka by moe; wszelkie inne aspiracje s zudne. Naley te trzyma si faktw i nie wygasza hipotez. Nie naley myle o dociekaniu istoty bytu" i pierwszej przyczyny". Naley wyczy z nauki wszelk metafizyk. I nie tylko metafizyk idealistyczn; spostrzeg, e i materializm jest tak samo metafizyk, przekraczajc fakty dowiadczenia. Nie tylko filozofia dawnego typu, ale te i nowa filozofia encyklopedystw wydawaa mu si nieogldna i dogmatyczna. Uwaa, i jego stulecie niesusznie poczytuje siebie za filozoficzne". Dawna filozofia zbyt wiele twierdzia, nowa znw za wiele zaprzecza; tamta wyliczaa wasnoci Boga, ta gosi, i Boga nie ma; tamta budowaa nauk o duszy, ta zaprzecza istnieniu duszy. D'Alembert za rozumia, e zaprzeczanie moe by tak samo dogmatyczne jak twierdzenie; kto przeczy, tak samo angauje si jak ten, kto twierdzi. On za nie chcia si angaowa w kwestiach, ktre nie mog by rozwaane empirycznie. Pisa kiedy do Woltera: W metafizyce NIE nie zdaje si by bardziej rozsdne ni TAK". Inna rzecz, e zadanie nauki nie wyczerpuje si prostym zbieraniem faktw: naley do niej zestawianie faktw w szeregi, dochodzenie praw rzdzcych faktami. Fakty stanowi jedyny materia nauki, ale celem jej jest rozumowe ich ujcie. 2. POZYTYWISTYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. I filozofia rwnie traktuje o faktach - inaczej nie byaby nauk. Przedmiotem jej nie jest wszake taka czy inna dziedzina faktw, gdy wszystkie fakty s opracowywane przez nauki szczegowe. Filozofia jest niejako nauk drugiego stopnia, traktujc o faktach ju opracowanych przez inne nauki i dokonujc na ich podstawie syntezy. Tote moliwa jest tylko w cznoci z naukami szczegowymi. A czno ta gwarantuje zwizek z dowiadczeniem i broni przed bkaniem si na drogach spekulacji. Oparcie filozofii na wynikach nauk szczegowych byo zupenie nowoytn jej koncepcj, rozwinit przez pozytywizm. Filozofia przestaa by nauk o bycie i staa si nauk o zasadach nauk. Zasady nauk pozytywizm pojmowa rwnie jako fakty, tylko fakty proste i oglnie uznane (faits simples et reconnus). Tak pojta filozofia, operujca zasadami wszystkich nauk, nabraa charakteru encyklopedycznego. I szczeglne znaczenie osigno w niej zagadnienie klasyfikacji nauk. Encyklopedyci nawizali w tym punkcie do Bacona, ale d'Alembert (w pniejszym dziele) wytworzy samodzieln klasyfikacj. Miaa 107

ona podstaw genetyczn, ukadaa nauki w tym porzdku, w jakim zdobywa je rozwijajcy si umys, tj. w porzdku zwikszajcej si abstrakcyjnoci. 3. FRAGMENTARYCZNO WIEDZY i JEJ SPOECZNE i BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIE. Wiedza nasza jest fragmentaryczna: W tysicu miejsc przerwany jest acuch prawd". Naley wic zrezygnowa z systemu. rodki naszego umysu s zbyt sabe, by pozwalay pozna nieskoczenie zoony wszechwiat. Natomiast za duo znw zaprzeczaj ci, ktrzy twierdz, i wiedza jest niemoliwa; bo faktycznie istnieje. Nieogldni s rwnie i ci, co wytyczaj nauce granice. D'Alembert wystrzega si i tu stanowczych zaprzecze, tak samo jak stanowczych twierdze; nie podda si pokusie wyznaczenia granic, poza ktre umys przej nie moe. Dokd dojdzie, tego wanie niepodobna z gry przewidzie; pynno jest cech naszej wiedzy. W przeciwiestwie do postawy dawniejszych filozofw, traktujcych nauk in abstracto, w oderwaniu od warunkw ycia, d'Alembert zwrci uwag na konkretne warunki, w jakich si ona wytwarza. Najpierw na warunki spoeczne: pojcia, jakimi posuguje si nauka, s dzieem zbiorowym i nosz pitno zbiorowego pochodzenia. Nastpnie wskazywa te i na warunki biologiczne: zasady nauk ujmujemy rodzajem instynktu, ktremu naley podda si bez wahania, gdy inaczej wypadoby w poszukiwaniu zasad cofa si w nieskoczono, a to byoby niedorzeczne. ZNACZENIE. Zamierzeniem d'Alemberta bya reforma nauki, osignita drog ograniczenia jej roszcze. Przez to filozofia jego, cho skdind mao podobna do Kaniowskiej, stanowi rwnolege do niej zjawisko. Ale e posugiwaa si nie zanalizowanym pojciem dowiadczenia, przeto naley jeszcze do epoki przedkrytycznej". Istotnymi skadnikami tej pozytywistycznej filozofii byy: 1) Ograniczenie nauki do stwierdzania faktw. 2) Wynikajce std wyeliminowanie wszelkiej metafizyki, i to nie tylko tej, co twierdzi, ale i tej, co zaprzecza. 3) Genetyczne rozwaanie nauki na tle warunkw biologicznych i spoecznych. 4) Ograniczenie filozofii do badania zasad nauk szczegowych. ZWOLENNICY pozytywizmu" stanowili niewielk grup wrd ludzi zblionych do Encyklopedii. Oprcz d'Alemberta nalea do niej przede wszystkim baron Turgot (1727- 1781), wybitny ekonomista, minister finansw za Ludwika XVI (w latach 1774-1776). Pozytywistycznym swym pogldom da wyraz w jednym z artykuw Encyklopedii (Existence"). Wanym uzupenieniem pozytywistycznych pogldw d'Alemberta byo stworzenie podstaw pod ewolucyjne pojmowanie dziejw przez Turgota, a jednoczenie i przez Condorceta (1743- 1794), autora Esguisse d'un tableau historiue des progres de l'esprit humain, 1794. Niektrzy inni wczeni myliciele Francji czciowo zbliali si do tych pogldw. Do nich nalea Pierre Moreau de Maupertuis (1698 - 1759), ju od modych lat czonek Akademii, gwnie fizyk, ale take filozof, ktry dugo przebywa w Anglii, zna dobrze teorie Newtona i rozumia ich filozoficzne znaczenie. Pod wpywem za Hume'a nauk pojmowa w duchu czysto empirystycznym i fenomenalistycznym. Twierdzi, e nawet matematyka opiera si na wraeniach, z t tylko rnic, e na jednorodnych i atwo powtarzalnych. Tak samo mechanika. Jedynie przyzwyczajenie powoduje, e jej twierdzenia wydaj si nam konieczne. Jej pojcia s pochodzenia subiektywnego, np. si znamy tylko jako wysiek doznawany przy przezwycianiu przeszkd. Podobnie te ma si rzecz z pojciem przyczyny itd. Tote naley te pojcia usun z nauk cisych. Nauki te powinny ogranicza si do pomiarw. I powinny rozumie, e s tylko systemem znakw dla naszych treci psychicznych. Zesp tych treci jest tym, co zowiemy - przyrod. W zespole tym, w przyrodzie, Maupertuis zauway dziaanie szczeglnego prawa: e wszystko dzieje si w nim wedle najmniejszego wysiku (loi de la moindre uantite de raction). Uwaa je za najbardziej fundamentalne prawo przyrodoznawstwa. Widzia za w nim dowd celowego urzdzenia przyrody i podstaw przyjcia finalizmu i deizmu. To czynio, e pogldy jego nie byy bynajmniej czysto pozytywistyczne", reprezentowa pozytywizm poowiczny, bardziej w XVIII w. rozpowszechniony i bardziej dla tego stulecia typowy. Szerszego koa zwolennikw wstrzemiliwa filozofia czystego pozytywizmu nie uzyskaa. Dlatego te przesza i bez opozycji. Jednake oddziaaa cokolwiek praktycznie; znalaza wyraz politycznospoeczny, mianowicie w liberalnych zarzdzeniach ministra Turgota. Jeli filozofia typu d'Alemberta nie rozpowszechnia si w okresie encyklopedystw, to tym mniej w okresie, ktry nastpi potem. Idealistyczna metafizyka, ktra zapanowaa wwczas, bya jej najostrzejszym przeciwiestwem. Ale jeszcze przed poow XIX w. powrci czas pozytywizmu. KARTEZJUSZ A ENCYKLOPEDYCI. Rozwj filozofii we Francji od Kartezjusza poprzez poowicznych kartezjan doprowadzi do encyklopedystw. Do zespou ich wchodzili ludzie rnych 108

odcieni, materialici, naturalici, sensualici, pozytywici, mieli jednak pewne cechy wsplne a typowe dla XVIII wieku. Cechy te, cho historycznie wywodziy si z Kartezjusza, przeciwstawiay si jego filozofii. Antyteza Kartezjusza i encyklopedystw to waciwa antyteza filozofii francuskiej, a poniekd caej filozofii XVII i XVIII wieku. Antyteza polegaa na tym: 1. Encyklopedyci zachowali metod Kartezjusza, ale potpili ca tre jego filozofii: sdzili, e w teorii przyrody niedostateczno jej wykaza Newton, a w psychologii i teorii poznania - Locke. 2. Nauk i filozofi rozumieli zasadniczo tak samo jak Kartezjusz, ale potpiali ducha systemu", ktrego do nich wprowadzi. Porzdek systematyczny w nauce zastpili wanie przez encyklopedyczny. Rnica wychodzi na jaw w samym pojciu encyklopedii: dla niej istotna jest mnogo i rnorodno wiedzy, gdy tymczasem Kartezjusz jej mnogo i rnorodno mia tylko za balast; dla niego wane byy jedynie najoglniejsze zasady i prawa. 3. Zachowali tendencje naukowe Kartezjusza, ale chcieli je uzgodni z tendencjami Bacona. Zachowali idea jednoci wiedzy, ale idea ten rozumieli ju nie w sensie dedukcyjno-matematycznym, lecz indukcyjno-historycznym. 4. Podczas gdy Kartezjusz myla o reformie wasnego umysu, to oni o spoecznej funkcji nauki i o jej reformie, o potrzebie udoskonalenia nie tylko jednostek, ale i opinii publicznej. 5. Zerwali z pojmowaniem wiedzy jako czego definitywnego; przeszli do ruchomego, postpujcego, dynamicznego ideau nauki stworzonego przez Bacona. Nawet losy fizyki przekonay, e trzeba porzuci wiar w wiedz definitywn, raz na zawsze ustalon. 6. Kartezjusz mia prac naukow za indywidualn, encyklopedyci za zauwayli jej charakter zbiorowy, sdzili, e mona j rozwija tylko wsplnymi siami. Helvetius mwi, e nie mia myli, ktrej by komu nie zawdzicza. 7. Encyklopedyci cenili rozum nie mniej ni Kartezjusz, ale on ceni teoretyczny, oni za przede wszystkim praktyczny. O nim i tylko o nim sdzili, e powinien w yciu przewodzi. To przekonanie encyklopedystw byo cakowicie w duchu ich epoki i odrnia postaw naukow i filozoficzn osiemnastego wieku od postawy siedemnastego.

HELYETIUS I ETYKA OWIECENIA

Wiek XVIII interesowa si specjalnie czowiekiem, zwaszcza interesowa si nim praktycznie, chcc ulepszy jego ycie. Ulepszenie za rozumia jako uczynienie ycia przyjemniejszym. Najbardziej jaskrawy wyraz da temu Helvetius. Wyszed z podobnych zaoe jak Wolter, La Mettrie, Condillac, d'Alembert i stanowi ich uzupenienie: pogldy jego wraz z ich pogldami obejmuj to, co si zwyko nazywa filozofi Owiecenia lub filozofi encyklopedystw. POPRZEDNIKW Helvetius mia zwaszcza w Anglii: ju w szkole czyta Locke'a; korzysta z Hobbesa, stanowicego pocztek prdu, ktrego on by ujciem; obcowa z Hume'em, gdy ten przebywa w Paryu. Tym lepiej zna swych francuskich poprzednikw: maksymy La Rochefoucaulda umia na pami; Wolter by jego literackim mistrzem i protektorem; y w tym samym rodowisku, co stary Fontenelle, d'Alembert, Diderot, Holbach. Wielka Encyklopedia nie zawiera artykuw podpisanych jego nazwiskiem, ale by encyklopedyst" w tym szerszym znaczeniu, e dzieli pogldy jej autorw i nawet je radykalniej ni inni wyraa. Gwnymi wtkami myli Helvetiusa byy: 1) czysty empiryzm, zaprzeczenie wrodzonych wasnoci umysu - wywodzce si od Locke'a; 2) pozbawione zudze patrzenie na czowieka - od La Rochefoucaulda; 3) czysto doczesne traktowanie ycia - od Fontenelle'a i Woltera; 4) denie do odnowienia ludzkoci przez nauk - wsplne z Diderotem i encyklopedystami; przede wszystkim za 5) utylitaryzm, zapocztkowany przez Hume'a, Hartleya, Priestleya i innych Anglikw XVIII wieku. YCIE I PISMA. Adrien Claude Helvetius (1715- 1771) pochodzi z rodziny nadre-skiej, naturalizowanej i nobilitowanej we Francji; by synem nadwornego lekarza. Dziki wpywowemu ojcu uzyska w modym wieku stanowisko generalnego dzierawcy dbr krlewskich, dajce olbrzymie dochody. Ju w szkole pasjonowa si filozofi; ale nie mniej tacem i szermierk. A i pniej wielostronne jego upodobania cigny go w rwnym stopniu do kobiet, jak do filozofii i dziaalnoci spoecznej. Dba o swych poddanych, a nawet podburza ich, aby si upominali o swoje prawa. W 1749 r. naby godno ochmistrza dworu krlowej, dajc stanowisko wiatowe, a zarazem sposobno obserwo109

wania ycia i ludzi na dworze. Osdziwszy, e jest do bogaty, zrezygnowa z dzieraw, naby par majtkw i odtd na przemian mieszka to w swych dobrach, to w swym paacu paryskim. Za modu pisa rozprawy dydaktyczno-filozoficzne wierszem, z ktrych najdusza Bonheur, akademicka i nudna, ogoszona zostaa dopiero po jego mierci, ale znana bya w odpisach i chwalona za ycia. Potem przeszed do prozy i w 1758 r. ogosi obszern ksik De 1'esprit. Filozofowie przyjli j z uznaniem, ale wadze pastwowe i kocielne potpiy. Arcybiskup Parya, a potem papie listem apostolskim zabroni jej czytania. Nie tylko wydzia teologiczny, ale i Sorbona potpia j jako jedn z najszkaradniejszych ksiek, jakie kiedykolwiek si ukazay". Nie pomogy wyjanienia Helvetiusa; cenzor krlewski dosta dymisj, a on sam musia zoy swj urzd dworski. Dziao si to w Parau, w stolicy encyklopedystw, w peni Owiecenia. Natomiast wydania i tumaczenia na obce jzyki szy jedne za drugimi. Autor, na razie zniechcony, przystpi niebawem do nowej pracy, De lhomme, ktra ukazaa si dopiero w 1772 r., po jego mierci. ycie Helvetiusa przebiego niezwykle atwo, a mimo to nie mia zazdrosnych; by tak dobroczynny, miy i ludzki, e wybaczano mu nawet bogactwo i przywileje. Dokona tego, i patrzano bez zgorszenia, jak jednoczenie kupowa urzdy dworskie i przygotowywa rewolucj. I Franklin mg tego osiemnastowiecznego libertyna porwnywa z Sokratesem, a powany d'Alembert nazywa go filozofem penym godnoci, uroku i cnoty". POGLDY. 1. NAUKOWA SZTUKA YCIA. Zadaniem, jakie Helvetius sobie stawia, byo: stworzy sztuk ycia, ale opart na rozumie i dowiadczeniu, majc charakter rwnie naukowy, jak nauki przyrodnicze. Rozumia, e musi ona wychodzi ze znajomoci czowieka, z jego historii naturalnej. Dotd wynoszono czowieka ponad przyrod, przypisywano mu wasnoci wyjtkowe, a tymczasem jest on po prostu czci przyrody, podlegajc zwykym jej prawom. Rozumiano go dualistycznie, supranaturalistycznie, a tymczasem trzeba go rozumie naturalistycznie, jeli si chce waciwie kierowa jego yciem. 2. NIE MA INNYCH DE NI INTERESOWNE. La Mettrie mwi: jest tylko materia. Condillac powtarza: posiadamy tylko zmysy. D'Alembert twierdzi: ufa moemy tylko faktom. Tak samo myla Helvetius: niewiele si nad kwestiami teoretycznymi rozwodzi, ale sympatyzowa z materialistami i sensualistami. Dla poznania czowieka i zorganizowania mu ycia trzeba wiedzie, jakie s jego wyobraenia, pobudki i oceny. Helvetius sdzi, e s bardzo proste. Wszelkie wyobraenia pochodz z wrae zmysowych; pobudk wszelkiego dziaania jest mio wasna; miar wszelkich ocen jest interes. Umys ludzki jest taki,, jakim go czyni zmysy. Bogactwo swe zawdzicza (taki by oryginalny pogld Helvetiusa) tylko budowie ciaa, w szczeglnoci ksztatowi rk i gitkoci palcw. Nie potrzeba przyjmowa innych zdolnoci czowieka dla wytumaczenia jego wiedzy. A wszystkie jego bdy pochodz z afektw i z ignorancji. Z afektw, bo skupiaj uwag na jednym aspekcie rzeczy i czyni lepym na inne; i z ignorancji, bo sprawia, i wyobraamy sobie, e w rzeczach jest tylko to, co w nich widzimy. Reszt za robi jzyk ze swymi mtnymi wyrazami. Denia ludzkie Helvetius rozumia rwnie prosto, jak wyobraenia. Po prostu upodobanie do przyjemnoci i niech do cierpienia wytwarzaj w czowieku mio do siebie samego i czyni, e kady woli siebie od innych. Jest to uczucie niezbdne do utrzymania gatunku; z tego za uczucia rodz si wszystkie popdy i denia czowieka. Jak wiat fizyczny podlega prawom ruchu, tak moralny prawom interesu". Bya to koncepcja skrajnie egoistyczna i htdonistyczna. Zdawa si wprawdzie moe, e ludzie d i do innych rzeczy, np. do sprawiedliwoci; ale naprawd kieruje nimi wtedy lk przed cierpieniem wywoywanym przez niesprawiedliwo albo nadzieja korzyci towarzyszcych panowaniu sprawiedliwoci. I aby uczyni ludzi sprawiedliwymi, trzeba nagradza ich przyjemnociami i kara cierpieniem. 3. NIE MA INNYCH WACIWOCI UMYSU NI NABYTE. Wierny kierunkowi Locke'a, Helvetius zaprzecza wrodzonym czynnikom w czowieku: nie tylko pojciom, ale i skonnociom. Wszystkie waciwoci ludzi, zarwno wsplne, jak jednostkowe, s nabyte, zalene od otoczenia, wychowania, warunkw ycia. Nie ma w szczeglnoci wrodzonego zmysu moralnego", wrodzonej sympatii dla innych. Nawet dbao o samego siebie jest nabyta. Wszystko a do mioci samego siebie jest nabyte. Uczymy si kocha samego siebie". Nie ma w ogle adnej pierwotnej natury", z ktr by czowiek przychodzi na wiat; to, co tak nazywamy, to (jak Helvetius mwi w zgodzie z Pascalem) tylko najwczeniejsze dowiadczenia czowieka. Przez to, e ludzie yj w 110

podobnych warunkach i e naladuj jedni drugich, powstaje zudzenie, i maj waciwoci stae, pierwotne, niezalene od otoczenia i warunkw ycia. 4. CZYM LUDZIE DOBRZY RNI SI OD ZYCH. Jeeli wszyscy w rwnej mierze zdaj do wasnego interesu, to gdzie mona mwi o moralnoci, cnocie, dobru? Owszem, odpowiada Helvetius, mona: kto zmierzajc do wasnego interesu szkodzi innym, ten jest zy, a kto suy jednoczenie interesom innych, ten jest dobry. Bya to odpowied utylitaryzmu, ktr on przeszczepi na kontynent. Interes ogu by dla norm; to i tylko to jest uprawnione, co mu suy. Z tego stanowiska wypado przeprowadzi rewizj tradycyjnych cnt: nie wszystko jest cnot, co za ni uchodzi, obok rzeczywistych s te pozorne. Jako przykady pozornych Helvetius przytacza czysto westalek i ascez fakirw: nikomu nic z nich nie przychodzi, wic - nie s naprawd cnotami. A tak samo obok wystpkw rzeczywistych s pozorne: to te, ktre nikomu nie szkodz, wystpkami czyni je tylko przesd. Zalicza do nich rzekome wystpki natury seksualnej. rdo ich widzia w religii i - wrg religii i fanatyk polityki - cnoty rzekome utosamia z religijnymi, a prawdziwe z politycznymi. W przeciwiestwie do wielu moralistw swego obozu nie uwaa moralnoci za rzecz samego rozumu; popdy s nie mniej potrzebne. Stanowi si pdn czowieka. Kto ich nie ma, nie jest wprawdzie zdolny do za, ale nie jest take zdolny i do dobra. W nich maj rdo najmielsze poczynania ludzi, dziki nim stawiaj oni czoo niebezpieczestwom, cierpieniom, mierci; one przeciwdziaaj lenistwu i bezwadowi, ku ktrym czowiek zawsze ciy. A dotyczy to zarwno pierwotnych popdw do zaspokajania godu czy chronienia si przed chodem, jak popdw wtrnych, ktre wytwarzaj si dopiero w ramach spoeczestwa przez ambicj, pych, zazdro. 5. WYCHOWANIE i PRAWODAWSTWO MOG LUDZI UCZYNI DOBRYMI. Ze swych zaoe Helvetius wycign praktyczne wnioski i wnioski te uczyni orodkiem swej doktryny. I nie zaoeniom, ktre w XVIII w. nie byy nowoci, lecz wnioskom zawdzicza on swe miejsce w dziejach myli. Mianowicie: skoro adne waciwoci nie s wrodzone, skoro wszystkie s nabyte, to mona uczyni, by ludzie nabywali waciwoci dobre, suce interesowi ogu. Waciwoci ludzi zale od tego, jakie mieli wychowanie. Jakie za mieli wychowanie, to zaley od tego, w jakim yli ustroju pastwowym, w ktrym znw najwaniejsz rzecz jest prawodawstwo. Do tego prowadzia caa filozofia Helvetiusa. Rozumia za wychowanie" szeroko: w sensie wszelkiego oddziaywania z zewntrz. Kady, miem powiedzie, ma za wychowawcw take form rzdu, pod jak yje, przyjaci swych i kochanki, ludzi, jacy go otaczaj, ksiki, jakie czyta, a take i przypadek, czyli nieskoczono wydarze, ktrych zwizki i przyczyny ukryte s przed nasz ignorancj". Etyka musi przeto by zwizana z polityk i prawodawstwem. Niepodobna wykorzeni wad, do ktrych zachcaj obowizujce prawa. Trudno np. mie ludziom za ze hipokryzj, jeli prawa do niej skaniaj. Przy naprawd dobrym prawodawstwie, do wysoko nagradzajcym korzy ogu i do surowo karzcym jego szkod, byoby szalestwem y inaczej ni cnotliwie. Wszyscy chc wasnej korzyci, tego zmieni nie mona, ale te nie potrzeba zmienia, bo jest to podstawa wystarczajca dla etyki. Wszelka inna jest cakowicie nierealna. Z egoizmu moe wypywa zarwno dobre postpowanie, jak ze; chodzi o to, by wypyno dobre, ley to w rkach politykw, prawodawcw. Nie naley czeka, a ludzie sami stan si dobrzy, naley ich do tego wszelkimi sposobami nakania. Nie naley te przed nimi ukrywa, jakie pobudki nimi rzdz: lepszy szczery hedonizm i egoizm ni zakamany idealizm. Nie byo dotd zgody w etyce. Ale gdy pojcia jej bd jasne, to i tezy jej zostan dowiedzione, i bdzie w niej zgoda nie mniejsza ni w geometrii. Helvetius sdzi, e do tego doprowadzi. Usiowa stworzy etyk naukow, niezalen, racjonaln, bez dogmatw i apriorycznych zaoe, bez sentymentw i mistycyzmu, a przy tym skuteczn praktycznie, czynic ludzi lepszymi. Wypada zupenie prosto: bo jest tylko jedna pobudka w czowieku - jego wasny interes, i jeden cel - interes ogu, a pobudk t mona z tym celem uzgodni. Helvetius stawia te sobie cele bardziej konkretne: chcia ludziom zapewni peni ycia i walczy z ascez: a take chcia im zapewni wolno i walczy z despotyzmem. ZESTAWIENIE. Helvetius by ogniwem w linii rozwojowej utylitaryzmu, wiodcej od Hobbesa do Benthama. Rola jego polegaa, po pierwsze, na tym, e prd ten przenis na kontynent, po drugie, e go zradykalizowa, i po trzecie, e pooy nacisk na konsekwencje praktyczne, na to, i naprawa moralna zaley od polityki, prawodawstwa, wychowania. Nie by mylicielem oryginalnym, ale bardzo reprezentatywnym. Dwa s rodzaje moralistw i politykw" - napisa Chamfort - ci, co widzieli natur jedynie od strony szkaradnej lub miesznej, i takich jest najwicej, nalea do nich Lukian, Montaigne, La Bruyere, La 111

Rochefoucauld, Swift, Mandeville, Helvetius (i sam Chamfort by jednym z nich), oraz ci, co widzieli j od strony dobrej, doskonaej, jak Shaftesbury i niektrzy inni". Nie ma wtpliwoci, i Helvetius nalea do pierwszej grupy. Wyrnia si w niej tym, e nie ogranicza si do poszczeglnych obserwacji nad sab natur czowieka, lecz budowa jej ogln teori. Baconem wiata moralnego" nazwa go za to Bentham. Jedni z etykw rozumieli natur ludzk dualistycznie, jako na wp duchow i na wp cielesn, i tylko w duchowej widzieli podstaw ycia moralnego; inni natomiast sdzili, e natura ludzka jest w swej podstawie tylko cielesna, i jeeli ycie moralne jest moliwe, to jedynie na tej podstawie. Ta druga grupa miaa w XVIII w. przewag, a Helvetius by jej skrajnym przedstawicielem. OPOZYCJA. Koa zachowawcze byy nieprzejednane wobec pism Helvetiusa: miay je za moralnie niebezpieczne: bo (mwic sowami Jacka Przybylskiego z 1785 r.) przywodz dziecinne bajeczki, fasze, wszetecznoci i zgorsze mnstwo". Ataki ich ustay dopiero w XIX w., gdy Helvetius przesta by aktualnym autorem. Ale take w koach postpowych, wrd encyklopedystw, do ktrych sam nalea, opinia o nim bya podzielona. Tu nie sdzono, by pogldy jego byy gorszce, ale miano wtpliwoci, czy s cakowicie prawdziwe i umiejtnie wyoone. Wolter patronowa mu, ale ostatecznie niezbyt wysoko go ceni; wyrzuca mu robienie systemu i mwi, e ksiki jego s odwane, ale nudne. Markiza du Deffand, przyjacika encyklopedystw, nazywaa jego dzieo broszur o 1400 stronach"; istotnie byo rozwleke, a wicej ni oglnych tez zawierao anegdot i propagandy w broszurowym stylu. Z bliszego otoczenia kwestionowali tezy jego w szczeglnoci Rousseau i Diderot. Dla Rousseau, zwolennika wrodzonej dobroci natury ludzkiej i rzecznika uczu, nie mogo by z Helvetiusem porozumienia. Wraca on do tradycyjnego stanowiska, ktre Helvetius wanie zwalcza. Stanowili w swojej epoce najskrajniejsze moe przeciwiestwo w sprawach moralnych. Ale take szef encyklopedystw, Diderot, cho Helvetiusa ceni, odrzuca dwie jego naczelne tezy, jego ulubione paradoksy": e ludzie d tylko do wasnego interesu i e ich natura zaley wycznie od wychowania. Pierwsza polega na pomieszaniu celu z pobudk, a druga na nieuwzgldnieniu rnic w fizycznej budowie czowieka, z ktrych wynikaj z kolei rnice psychiczne. Tym bardziej krytykowali Helvetiusa pozytywici: dla nich pogldy jego byy nazbyt uproszczone i jednostronne. Zwaszcza Turgot zaprzecza, jakoby czowiek rzdzi si wycznie interesem, potrzeb jego jest take mio. Sdzi, i Helvetius sw skrajnoci kompromituje suszne denia encyklopedystw. Helvetius wytyka innym, e tworz systemy, a sam zrobi to samo. Zanadto uoglnia i upraszcza; trzeba tezy jego ograniczy, a bd prawdziwe. - Nowsi za krytycy widzieli najsabszy punkt Helvetiu-sa jeszcze w czym innym: w nieprzestrzeganiu granicy midzy opisem a ocen, midzy tym, co czowiek robi, a co dobrze jest, by robi. DZIAANIE. Mimo sprzeciwy, krytyki i palenie jego dzie wpyw Helvetiusa by rozlegy. Nazwisko jego byo tak pocigajce, e po jego mierci pod tym nazwiskiem wydawcy zaczli ogasza take cudze prace - traktaty naukowe (np. Le vrai sens dii systeme de la natur w 1774, wykad materializmu, zbliony do Holbacha i zapewne jego pira), a nawet powieci. ona Helvetiusa jeszcze po jego mierci gromadzia w swym salonie ludzi podobnie mylcych. Bywalcami tego salonu i kontynuatorami Helvetiusa byli Condorcet i Yolney, autor Catechisme du citoyen franfais z 1793 r., obaj entuzjaci reformy ycia opartej na nauce. W salonie tym narodzi si ruch ideologw, od Helvetiusa wicej jeszcze zaleny ni od Condillaca. Bliski Helvetiusowi by zwaszcza radykalny Destutt de Trcy, ktry jeszcze w pocztkach XIX w. broni jego stanowiska przeciw ofensywie tradycjonalizmu, spirytualizmu, mistycyzmu. Pod wpywem Helvetiusa rozwin si synny woski ekonomista i reformator prawa C. Beccaria. A waciwym nastpc Helvetiusa by Bentham i angielscy radykaowie filozoficzni", oni stanowili nastpny etap w rozwoju. Rozwj utylitaryzmu zacz si w Anglii, przeszed w XVIII wieku przez Francj, potem znw do Anglii powrci. Wiek XIX zacz od zupenie innych, idealistycznych tendencji; ale pniej wrci do hase Helvetiusa: do jego realizmu, sensualizmu, a take demokracji, wolnoci, wieckiego wychowania, rozdzielenia Kocioa i pastwa, kolektywizmu. W pocztkach XIX stulecia Helvetius przesta by aktualny take dlatego, e idee jego znalazy ju wtedy doskonalszych rzecznikw. Ale niejeden z mylicieli tego stulecia szed wiadomie jego drog. Stendhal mwi o nim, i otworzy mu na rocie drog do czowieka". Korzysta z niego Comte, gdy rozwija altruistyczn etyk na podou naturalnego egoizmu, 112

natomiast krytykowa jego absurdaln przesad co do jednakowoci umysw ludzkich i wszechpotgi wychowania". Nazwano go apostoem i mczennikiem filozofii", bo ksika jego bya potpiona i przeladowana; cho nie byo niewtpliwie drugiego apostoa i mczennika, ktry by przyjemniej ycie przepdzi. Obficie korzysta z przywilejw ancien regime^u, a jednoczenie radykalizmem swych pism przygotowywa jego koniec. Gdy wybucha rewolucja, uwieczono jego popiersie, a crkom jego nadano tytu crek narodu". Ale entuzjazm dla trwa krtko. Robespierre wielbi ju tylko Rousseau, a Helvetiusa mia za marnego piknoducha"; po jego przemwieniu w 1792 roku tum strci popiersie Helvetiusa. Ulica paryska nazwana od jego imienia zachowaa t nazw jeszcze do 1814 r., ale nie duej. Napoleon, ktry jako genera poszed zoy hod wdowie po filozofie, jako cesarz kaza usun jego dziea ze swej biblioteki.

ROUSSEAU
W peni Owiecenia odezwa si gos, ktry godzi w jego podstawy: w okresie uwielbienia dla cywilizacji broni praw prostej natury i praw uczucia w czasach panowania rozumu. By to gos Rousseau. Rousseau zajmowa si gwnie sprawami pedagogicznymi i polityczno-spoecznymi, ale w swej obronie natury i uczucia poruszy rwnie szereg istotnych zagadnie filozofii. YCIE. Jean Jacques Rousseau (1712-1778) by Szwajcarem, urodzonym w Genewie. Pochodzi z ludu. Przeznaczony do rzemiosa i oddany do terminu, zbieg w r. 1728, by szuka ycia bardziej odpowiadajcego jego aspiracjom. Prbowa rnych zawodw, wreszcie wid ycie wczgi. Z tego ycia wyrwaa go pani de Warens; z ni spdzi w grach Sabaudii sielankowe lata swego ycia. W roku 1741 wyruszy do Parya: zdolnoci zastpiy mu naukowe przygotowanie i najprzedniejsze sfery naukowe (pniejsi encyklopedyci) przyjy go do swego grona. Dugo nie znajdowa ujcia dla nurtujcych go myli i uczu, dopiero praca konkursowa, ogoszona w 1749 r. przez Akademi w Dijon, daa mu sposobno do sformuowania ich i ogoszenia. Jego paradoksalna odpowied, nagrodzona przez Akademi, daa mu w jednej chwili wiatow saw. Sawa nie zaspokoia jego ambicji ani nie daa mu szczcia. Szukajc ycia bliszego przyrodzie, powrci w 1754 r. do swej ojczystej Genewy. Potem przyjaciele, chcc speni jego marzenia i urzeczywistni wielbiony przeze idea ycia sielskiego, stworzyli mu pod Paryem ustronn siedzib, nazwan Ermitage; ale mieszka tam krtko. Pniej w okresie tworzenia gwnych dzie, 1758 -1762, przebywa w gocinie u marszaka de Luxembourg; potem jeszcze Hume prbowa mu stworzy w Anglii dogodne warunki ycia i pracy. Ale ciki charakter Rousseau, jego nieumiejtno zycia si z ludmi, chorobliwa podejrzliwo, graniczca z mani przeladowcz, kady zawsze kres wysikom przyjaci. Pniej spady na przeladowania polityczne. Rnice pogldw doprowadziy go do zerwania z encyklopedystami. I koniec ycia spdzi w osamotnieniu i rozgoryczeniu. CHARAKTER jego, ktrego najlepszy obraz daj Wyznania, by peen sprzecznoci. Moralno jego miaa du miar, ale nie bya skrupulatna w szczegach. Egzaltowany i namitny, ton w marzeniach i nie umia zy si z rzeczywistoci. Dziea jego byy wiernym odbiciem tego charakteru. By samoukiem bez metodycznego przygotowania. y w okresie zaniku tradycji filozofii, ale w beztradycyjnoci przecign wszystkich wspczesnych. Nigdy nie by cisy i metodyczny; nie by filozofem w technicznym tego sowa znaczeniu. Ale mia paradoksalne a zdecydowane pogldy, mia szczery entuzjazm i mia piro, ktre chwytao za serca. Filozofia jego orientowana bya nie wedle wynikw nauki, lecz wedle osobistych dowiadcze i marze. Pary by tym modelem, wedle ktrego utworzy pojcie cywilizacji, a sielanka przeyta za modu - modelem pojcia natury. PISMA Discours sur les sciences et les arts sur la uestion proposee par lAcademie de Dijon, 1750, by pierwszym dzieem Rousseau, wywoanym przez zadanie konkursowe Akademii w 1749 r. na temat: Czy odrodzenie nauki i sztuk przyczynio si do oczyszczenia obyczajw? Druga z kolei rozprawa bya rwnie wywoana przez nowy konkurs tej samej Akademii, ale ta nie zostaa nagrodzona; by to Discours sur forigine et les fondements de l'inegalite parmi les hommes, 1750. Pniejsze obszerne dzieo o umowie spoecznej", Du contrat social, 1762, zawierao filozofi spoeczn Rousseau. Emile ou sur rducation, 1762, romans pedagogiczny, zawiera nie tylko teorie wychowawcze, ale rwnie (w 4 ksidze) pogldy metafizyczne i religijne autora. 113

POPRZEDNICY. Stanowisko Rousseau byo nowe. Wprawdzie walka z jednostronnie racjonalnym ksztatowaniem ycia rozpocza si wraz z filozofi chrzecijask, ale bya toczona w imi woli, Rousseau za poprowadzi j w imi uczucia; ponadto sprawie, ujmowanej z punktu widzenia psychologicznego lub metafizycznego, da zwrot spoeczny. Inna rzecz, e doktryna jego fragmentarycznie bya ju przedtem goszona i przygotowana od dawna: wtpliwoci co do wartoci cywilizacji wyraa ju La Mettrie; z intelektualistycznym pogldem na ycie zerwa by jeszcze Montaigne; emocjonalne skadniki czowieka docenia Malebranche; stan natury gloryfikowali nie filozofowie wprawdzie, ale romansopisarze w rodzaju Defoego; indywidualistyczny ruch w pedagogii zainaugurowa ju Locke; ujemny pogld na Owiecenie i czysto racjonaln kultur, szerzon z Parya, by nawet za czasw Rousseau przewaajcy w koach zachowawczych. POGLDY. 1. POTPIENIE CYWILIZACJI. Napytanie postawione przez Akademi w Dijon - czy nauki i sztuki przyczyniy si do oczyszczenia obyczajw? - Rousseau da odpowied przeczc. I wycign std wniosek, e nauki, sztuki i w ogle cywilizacja s pozbawione wartoci. Podstaw tego wniosku byo przekonanie, e dobra moralne s jedyne i niezastpione. Co wicej, nauki i sztuki nie tylko s pozbawione wartoci, ale maj wrcz warto ujemn, gdy staj na przeszkodzie moralnoci: powstay ze za, utrzymywane s przez zo i rodz zo. Astronomi zrodzia przesdno; wymow - ambicja, nienawi, pochlebstwo; geometri - skpstwo; a wszystkie nauki, nie wyczajc etyki - pycha ludzka". Co poczlibymy ze sztukami, gdyby nie zbytek, ktry je karmi? Gdyby nie nieprawoci ludzkie, do czego by suya jurysprudencja? Czym staaby si historia, gdyby nie byo tyranw, wojen, spiskowcw?" Nauki i sztuki wytwarzaj zbytek jednych kosztem ubstwa drugich, a wszystkim pacz smak, gubi cnot. Widzc antagonizm moralnoci i cywilizacji Rousseau stan po stronie moralnoci. Cywilizacja jest niedorzecznoci, skoro nie czyni ludzi lepszymi, zwaszcza e rwnie nie czyni ich szczliwszymi. 2. UWIELBIENIE NATURY byo u Rousseau nastpstwem potpienia cywilizacji. Jeli zo pochodzi z cywilizacji, to dobro moemy znale jedynie w naturze. Ten pogld Rousseau mia rdo gwne we wzgldach moralnych, ale ponadto mia jeszcze inne rdo: przesyt kultur. Przesyt ten wywoa tsknot do prostych, naturalniejszych stosunkw, a tsknota idealizowaa te stosunki. W epoce Owiecenia byo zwyczajem chwali natur, ale kady natur pojmowa inaczej. Rousseau pojmowa j jako stan pierwotny. Jeli cywilizacja jest rdem za, to najdoskonalszy jest stan pierwotny i najdoskonalsi s ludzie nie tknici jeszcze przez cywilizacj. Co przekracza stan pierwotny, jest sztuczne i ze. Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rk Stwrcy, wszystko paczy si w rkach czowieka". I Rousseau sta si apostoem naturalnoci, pojtej jako pierwotno. 3. POTPIENIE USTROJU SPOECZNEGO byo dalsz konsekwencj. Nie tylko takiego czy innego, lecz w ogle wszelkiego spoecznego ustroju. Przeze bowiem czowiek opuszcza pierwotny stan natury. Rousseau wyobraa sobie mianowicie, e w stanie natury ycie jest indywidualne. Wszelki ustrj spoeczny jest nie dzieem natury, lecz wytworem sztucznym, a przeto zym. Jest on zy przede wszystkim dlatego, i wytwarza nierwno midzy ludmi. To za byo dogmatem Rousseau: e rwno jest najwyszym prawem ludzkim, przeto nierwno najwikszym zem. Tymczasem odkd powstao spoeczestwo, odtd s panowie i niewolnicy, wadcy i poddani, bogaci i ubodzy. Zo zaczo si od najpierwszego kroku uspoecznienia, od chwili powstania wasnoci. Wasno za powstaa z chwil, gdy zapocztkowane zostao rolnictwo i obrbka metali. Obrbka metali wymagaa bowiem podziau pracy; odkd potrzebni byli ludzie do topienia i kucia elaza, odtd potrzebni stali si inni, ktrzy tamtych karmili, i rozpocz si handel, wymiana elaza i poywienia. Rolnictwo za wymagao cisego podziau terenw i ustalenia praw sprawiedliwoci, cakowicie rnych od praw natury; wkadajc prac sw w ziemi, rolnik roci sobie prawa do owocw woonej pracy, i co za tym idzie, take do samej ziemi. Skoczya si rwno, a z rwnoci zgoda. Za tym poszo niewolnictwo, ndza, zaczy si walki midzy pierwotnym wacicielem a innymi ludmi, ktrzy mu chcieli jego wasno odebra, bo czuli si silniejsi. Walki wywoay wreszcie pragnienie pokoju; i dla pokoju zawarta zostaa umowa, sankcjonujca stan posiadania kadego. I tak powstao pastwo, wbrew naturze i rwnoci. Taki pogld Rousseau by odwrceniem pogldu Hobbesa na stan natury i rol spoeczestwa i pastwa. Z powyszych za pogldw wynikao, e dzieje nie s postpem, bo wzrastanie cywilizacji nie jest wzrastaniem ani dobra, ani szczcia. Taki pesymistyczny wynik godzi w podstawowe przekonania XVIII wieku, ktry podj dzieo owiecenia" z nieograniczon wiar w cywilizacj i postp. 114

4. WROGA POSTAWA WOBEC INTELEKTUALIZMU. Waciw, najgbsz zdolno czowieka Rousseau widzia nie w rozumie, lecz w uczuciu. Nim te - wbrew temu, co czyni zwyrodniaa przez cywilizacj ludzko - naley kierowa si we wszelkich okolicznociach. Jeli przyroda przeznaczya nas do tego, bymy byli zdrowi, miem prawie twierdzi, e stan refleksji jest stanem niezgodnym z przyrod i e czowiek rozmylajcy jest zwierzciem zwyrodniaym: warto prawdziwa czowieka ley nie w rozumie, lecz w sercu, a warto serca jest niezalena od wartoci rozumu". Nawet w dziedzinie poznania uczucie jest zdolne dokona wicej ni rozum: dociekania filozofw, kierowane przez rozum, nie rozwizay adnej wtpliwoci drczcej czowieka. Jeli co owieca nasz umys, to tylko serce: oczywisto tego, co dyktuje serce, Rousseau przeciwstawia rzekomej oczywistoci osiganej przez rozum. Czowiek zdolny jest zbudowa naturaln etyk i religi, ale musi oprze je nie na rozumie, jak tego chc filozofowie i teologowie, lecz na sumieniu. Sumienie, nie rozum, uczy, co suszne i dobre. Ono jest boskim instynktem niemiertelnym, niebiaskim gosem". Wynikaa std wroga postawa wobec nauki i filozofii. Rousseau by wrogiem spekulatywnych docieka. Ale szczeglniej by przeciwnikiem filozofii panujcej w jego epoce: racjonalistycznej, materialistycznej, sensualistycznej. 5. POGLGY PEDAGOGICZNE i SPOECZNE. W praktyce trudno byo myle o powrocie do stanu pierwotnego natury, choby by stanem idealnym. Ale mona byo normowa rozrost cywilizacji. Nawet niezalenie od Rousseau polityka owiatowa XVIII w. stawiaa sobie pytanie, do jakiego stopnia mona cywilizacj rozpowszechnia wrd mas, bez obawy doprowadzenia do rozkadu spoeczestwa. Rousseau rozwin pogld zmierzajcy ku bardziej naturalnemu pokierowaniu yciem. Rozwin go gwnie w zakresie wychowania i ustroju spoecznego. Wychowanie powinno by naturalne: powinno wic tylko rozwija to, co ley w psychice ludzkiej. Natura kadego jest indywidualna, wic te i wychowanie powinno by indywidualne, bez schematu. Natura czowieka jest nie tylko duchowa, ale i cielesna; wic wychowanie powinno obj rwnie i cielesny rozwj czowieka. Do natury duchowej czowieka naley nie tylko rozum; trzeba ksztaci nie tylko mylenie abstrakcyjne, ale te uczy pogldowo i nade wszystko rozwija uczucie. Rola tak pojtego wychowania jest negatywna: faktycznie sprowadza si ono do pomocy przy samowychowaniu; nie kieruje rozwojem, lecz usuwa przeszkody, aby natura rozwijaa si we waciwym kierunku. Filozofii spoecznej Rousseau stawia zadania normatywne: ustalenie ustroju idealnego. Idea Rousseau mia zbliy spoeczestwo do natury; by republikaski i demokratyczny, dy do pastwa rwnoci i wolnoci. Wystpowa nawet przeciw systemowi reprezentacyjnemu, dajcemu niektrym jednostkom wicej wadzy, ni si to im z natury naley. ZNACZENIE Rousseau dla filozofii byo czworakie: 1. Odnowienie stanowiska moralistycznego, ponad wszystkie inne dobra stawiajcego dobra moralne: wolno i rwno. 2. Postawienie zagadnienia wartoci cywilizacji na miejsce dogmatycznego przekonania o jej wartoci. 3. Wezwanie do naturalnoci we wszystkich dziedzinach ycia. 4. Uznanie praw uczucia wbrew intelektualistycznemu pojmowaniu ycia. OPOZYCJA uczonych przeciw Rousseau bya powszechna. Z natury rzeczy sprowadzaa si do obrony istniejcych pogldw, ktre on atakowa. Jednym z oponentw, ktremu Rousseau specjalnie replikowa, by krl Stanisaw Leszczyski. Polemika z Rousseau nie bya trudna, bo ten zwalczajc jednostronno panujcych idei, sam uleg przeciwnej znw jednostronnoci. Bronic roli uczucia, nie doceni rozumu; bronic natury, nie doceni kultury; brako mu poczucia rzeczywistoci; jego pogldy, zwaszcza pogld na natur ludzk, odpowiaday jego marzeniom, ale nie rzeczywistoci. DZIAANIE. Rousseau wyzwoli siy i idee, ktrych Owiecenie nie dopuszczao do gosu; wyzwolone, obaliy ideologi Owiecenia i wytworzyy now. W tym ley jego rola historyczna wobec filozofii. Poza granic filozofii wpyw jego by tym bardziej silny. Samotny wrd uczonych, znalaz oddwik w szerokich masach spoecznych i przez nie wywoa przewrt w literaturze, wychowaniu, ustroju spoecznym. Obron praw uczucia przygotowa romantyzm, wywoa w literaturze, a poniekd i w innych dziedzinach kultury, now epok. Teoriami pedagogicznymi zapocztkowa wielk nowoytn reform wychowania. Pestalozzi, gwny twrca tej reformy, przej istotn cz swej doktryny od Rousseau, ktrego idee rozwin fachowo. 115

Spoecznym ideom Rousseau sdzone byo ryche urzeczywistnienie: w rewolucji francuskiej. Utopijnymi teoriami podkopa szacunek dla istniejcego porzdku rzeczy i przez to rozpta siy przewrotowe. Paradoksem dziejw byo, e Rousseau, wielki wrg cywilizacji przyczyni si bezporednio do tego ogromnego jej rozpowszechnienia, jakie byo wynikiem rewolucji. W naszych czasach Genewa jest orodkiem kultu Rousseau: tam ma siedzib La Societe J. J. Rousseau, tam wychodz od r. 1905 Annales de la Societe J. J. Rousseau".

REID I SZKOA SZKOCKA

Anglia, ktra wyhodowaa empiryzm, idealizm i sceptycyzm (dziki Locke'owi, Hume'owi, Berkeleyowi i innym), zapocztkowaa rwnie reakcj przeciw tym stanowiskom. Reakcja ta wystpia w imi zdrowego rozsdku i dlatego znana jest pod nazw filozofii zdrowego rozsdku". Bya goszona przez szkockich uczonych i poczynajc od 1770 roku opanowaa uniwersytety szkockie, tote bywa nazywana take szko szkock". ZAOYCIEL SZKOY. Pocztek szkole szkockiej da Thomas Reid (1710- 1796), profesor najprzd w Aberdeen, a potem w Glasgow. Gwnym jego dzieem byo Inuiry into the Human Mind on the Principles of Common Sense, 1764; uzupeniay je Essays on the Powers of the Human Mind, 1785-1788. POPRZEDNICY. Filozofia szkocka, do odosobniona w XVIII w., posiadaa licznych poprzednikw w epokach wczeniejszych. Nie bya przede wszystkim nowym pomysem jej myl zasadnicza, i istniej prawdy pewne, cho nie posiadajce dowodu. Arystoteles ju j gosi, a za nim wielki prd europejskiej filozofii: arystotelesowsko-scholastyczny. Ale filozofia nowoytna, i to zarwno empirystyczna, jak i racjonalistyczna, wanie w tym punkcie zwalczaa tradycj scholastyczn; rozwj jej zmierza wyranie ku usuniciu pogldu bdcego niebezpiecznym rdem dowolnoci w myleniu. Szkoa szkocka natomiast powrcia do dawnego stanowiska. Dopatrujc si za w umyle specjalnej wadzy do poznawania prawdy, szkoa szkocka zbliaa si znw do angielskich estetykw i moralistw typu Hutchesona, ktrzy mniemali, i w smaku" i w zmyle moralnym" umys posiada bezporedni zdolno poznawania pikna i dobra. Szkoa szkocka przyja analogiczn zdolno poznawania prawdy. POGLDY. 1. PRAWDY OCZYWISTE. Reid uwaa sceptycyzm, ktry zaprzecza, jako-bymy posiadali wiedz o rzeczach, za pogld niedorzeczny; to samo myla o subiektywnym idealizmie, ktry zaprzecza, iby rzeczy istniay poza umysem. A jednoczenie przyznawa, e Berkeley i Hume doszli do tych niedorzecznych pogldw rozumujc prawidowo. Wyprowadzi std wniosek, e faszywe musiay by ich przesanki, przede wszystkim gwne zaoenie empiryzmu, i umys ludzki jest sam przez si pust kart, na ktrej pisze tylko dowiadczenie. Rzecz ma si przeciwnie: umys zna sam z siebie rne prawdy, zanim go o nich pouczy dowiadczenie, a nawet zna takie, o ktrych dowiadczenie nigdy pouczy nie moe. Wiemy np. z nieprzepart pewnoci, e istniej rzeczy realne poza nami, cho o tym, jak to wykazali sami empiryci (Berkeley, Hume), dowiadczenie nic nie mwi. Przy tym bezporednio znamy prawdy zoone, a nie elementarne, jak chcieli empiryci, dopiero przez analiz prawd zoonych znajdujemy prawdy elementarne. Jakie wzgldy skoniy Reida do uznania niektrych prawd za bezporednio pewne? Najpierw to, i stanowi nieodzowne przesanki mylenia: adne rozumowanie o rzeczywistoci nie byoby moliwe, gdybymy nie mieli takich przesanek, jak np. e rzeczy istniej realnie lub e midzy nimi zachodz zwizki przyczynowe; sami empiryci wykazali, i najprostsze dowiadczenie nie moe si obej bez tych zaoe. Po wtre, prawdy te s powszechnie uznane, towarzyszy im wewntrzne poczucie przymusu, nieodparta skonno, by je uznawa za prawdy. 2. ZDROWY ROZSDEK. Te oczywiste prawdy poznajemy przez bezporedni intuicj. Znane s wszystkim, a nie tylko tym, co prowadz uczone badania; nale do zdrowego rozsdku", common sense, waciwego kademu czowiekowi. W przeciwiestwie do rozumu, ktry z kadego twierdzenia zdaje spraw i popiera je argumentami, zdrowy rozsdek znajduje prawd przez niewytumaczony a nieprzeparty popd. Istnienie takiego popdu stwierdzi by ju Hume. Nie w stwierdzeniu popdu, lecz w darzeniu go penym zaufaniem leaa odrbno szkoy szkockiej. Zaufanie to bardzo upraszczao program filozofii: wystarczy zestawi zasady zdrowego rozsdku", by otrzyma zasb prawd oczywistych". 116

Reid odrnia dwa rodzaje prawd oczywistych: opierajc si na znanym podziale prawd na konieczne i faktyczne, przyjmowa w obu grupach prawdy oczywiste; jedne stanowi pewniki wiedzy koniecznej, drugie za faktycznej. Do pierwszej grupy nale aksjomaty matematyki, prawa logiczne, zasady w rodzaju prawa przyczynowoci i w ogle wszelkie prawdy stanowice podstaw poznania matematycznego, logicznego, gramatycznego, etycznego, estetycznego. Ale pewniki drugiej grupy byy dla Szkotw jeszcze bodaj doniolejsze, i one to stanowiy odrbno ich filozofii. 3. REALIZM ZDROWEGO ROZSDKU. Dwie mianowicie prawdy oczywiste stanowi pewniki wiedzy faktycznej: a) e istnieje ja i b) e istniej rzeczy realne poza jani. Kady akt mylenia czyni zdrowemu rozsdkowi oczywistym istnienie jani, a kade postrzeenie skania go do uznania realnoci rzeczy. Te dwie prawdy, ktre Reid mia za oczywiste i niezawodne, rozstrzygay mu najbardziej zasadnicze kwestie metafizyczne: pierwsza usuwaa od razu materializm, druga za - idealizm. Co wicej, prawdy te wyjaniay natur poznania. Reid zauway, e filozofowie od Platona do Hume'a zgodni s co do tego, i nie poznajemy bezporednio zewntrznych przedmiotw, lecz tylko ich odbicie w umyle. Ale to wanie uwaa za wsplny bd filozofw: zdrowy rozsdek przemawia przeciw wszelkiemu idealizmowi; mwi nam, e poznajemy rzeczy, a nie przedstawienia rzeczy, e widzimy ciaa, a nie nasze stany psychiczne; zmysy postrzegaj rzeczy realne i, odwrotnie, rzeczy istniejce realnie, to te same, ktre postrzegamy. 4. INTROSPEKCYJN METODA FILOZOFII. Prawdy oczywiste Reid ustala na drodze introspekcji: s nieodczne od naszego umysu i w nim moemy je obserwowa. Odwoywa si wic do dowiadczenia wewntrznego. Przez to szkoa szkocka miaa pewn czno z empiryzmem i wsplny front przeciw filozofii spekulacyjnej. Kadc nacisk na metod introspekcyjn, szkoa szkocka pooya pewne zasugi dla psychologii. (Natomiast przeciwstawiaa si fizjologicznemu traktowaniu psychologii, ktre wanie w drugiej poowie XVIII wieku wchodzio w uycie). Psychologia, majca odrbn empiryczn metod, bya dla szkoy drug obok przyrodoznawstwa dziedzin nauki empirycznej. Ale rzecz w tym, e Szkoci stosowali introspekcj nie tylko w psychologii, mieli j za metod filozofii w ogle; przez ni bowiem poznajemy nie tylko wasny umys, ale i prawdy w umyle zawarte. Przypomnieli nauk Locke'a o dowiadczeniu wewntrznym, ale dali jej zwrot metafizyczny. Bya to wanie saba strona doktryny Reida: i od introspekcji, tak cennej dla stwierdzania faktw psychicznych, da rzeczy niesychanie przekraczajcej jej kompetencje, mianowicie stwierdzania prawd metafizycznych. 5. PROGRAMOWY DOGMATYZM. Doktryna Szkotw przyjmowaa bezapelacyjn wadz umysu i prawdy nie uzasadnione a niezawodne. I z tego dogmatyzmu uczynia zasad i jdro filozofii. Niedowiedzione zaoenia, ktre inni dogmatycy starali si zredukowa do minimum i przyjmowali tylko jako przykr konieczno, Szkoci manifestacyjnie wysuwali na pierwszy plan, jako najdoniolejsz zdobycz naukow. Jeli cech filozofa jest, e nieatwo zadowala si wyjanieniem i w kadej odpowiedzi widzi nowe zagadnienie, to Szkoci posiadali mao ducha filozoficznego. Zatrzymywali si tam, gdzie inni myliciele rozpoczynali dopiero swe waciwe dochodzenia: nieprzeparta skonno do uznawania pewnych prawd jest rzeczywicie faktem, ale nie mona unikn pytania, czy jest to skonno suszna. Niemniej Szkoci maj swe wyrane miejsce w dziejach filozofii. Rzecz w tym, e filozofia wczenie odbiega od naturalnego pogldu na wiat i niewiele zwyka si liczy z potocznym sposobem mylenia i ze zdrowym rozsdkiem. Szkoa szkocka bya reakcj przeciw temu i wyrazicielk filozoficzn naturalnego pogldu na wiat. WACIWOCI SZKOY SZKOCKIEJ byo: 1) zaufanie do zdrowego rozsdku i naturalnego pogldu na wiat, 2) dogmatyczne uznanie prawd niedowiedzionych a pewnych, w szczeglnoci istnienia jani i realnych rzeczy, 3) uznanie introspekcji za waciw metod filozofii. ROZWJ. Filozofia szkocka miaa dwa punkty oparcia: zdrowy rozsdek i introspekcj; Reid kad nacisk na pierwszy, jego za nastpcy - na drugi. Rozwinli oni doktryn szkoy w kierunku niezupenie zgodnym z intencj jej twrcy. Niektrzy jego uczniowie (jak Stewart) wrcz zrezygnowali z twierdzenia, jakoby istnienie jani i rzeczy realnych byo bezporednio pewne; postrzeenie wprawdzie nasuwa myl o istnieniu rzeczy, ale nie gwarantuje ich realnoci. Wobec takiego ustpstwa pniejszych wyznawcw doktryna szkocka z dogmatycznej filozofii przeksztacia si w empiryczn psychologi. 117

NASTPCY. Szkoa szkocka panowaa w Anglii blisko przez p stulecia, przez ostatnie wierwiecze XVIII i przez pierwsze XIX wieku. Z licznych uczniw Reida najwybitniejszy by Dugald Stewart (17531828), profesor w Edynburgu; by waciwym filarem szkoy, da jej doktrynie najbardziej systematyczn (ale te i kompromisow) posta. Pogldy szkoy w zakresie estetyki rozwin James Beattie (17351803); w zakresie etyki Adam Ferguson (1724-1816); na polu psychologii najwiksze zasugi pooy Thomas Brown (1778-1820), profesor w Edynburgu. A do poowy XIX wieku uczy w tyme Uniwersytecie Edynburskim filozof duej miary, zbliony do szkoy szkockiej, William Hamilton (17881856). Du rol szkoa szkocka odegraa rwnie we Francji. Dostaa si tam dopiero z pocztkiem XIX wieku, wypierajc doktryn tzw. ideologw. Zaszczepi j P. P. Royer-Collard (1763- 1845), zwaszcza podczas krtkiej (1811 - 1813), ale owocnej dziaalnoci akademickiej. Za nim poszed Theodore Jouffroy (17961842), profesor w Ecole Normale w latach 1819- 1822, a poniekd Yictor Cousin, najruchliwszy wrd francuskich filozofw pierwszej poowy XIX wieku. Liczne przekady - Reida przez Royer-Collarda i Garniera, Stewarta przez Jouffroy - zapoznay Francj z doktryn szkoy. Charles de Remusat, m stanu, publicysta i historyk, usiowa wywie filozofi szkock ze szk wyszych do szerszych k spoeczestwa. Zamierzenia jego speniy si cakowicie: nowy program nauczania redniego, uoony po rewolucji 1830 roku przez Cousina wesp z Jouffroy i z Laromiguiere'em, oparty by na filozofii szkockiej. I od 1832 r. staa si ona na lat przynajmniej dwadziecia oficjaln filozofi Francji. W dwch tedy wielkich krajach Europy o najbogatszej tradycji filozoficznej filozofia zdrowego rozsdku panowaa przez p wieku; panowaa tam w tym samym czasie, w ktrym w Niemczech powsta krytycyzm i idealizm. OPOZYCJA. Doktryny, ktre filozofia Szkotw zdoaa wyprze, po pewnym czasie wzmocniy si na tyle, e j z kolei wypary. Spotkaa si z potrjnym sprzeciwem: a) jej uznawaniu prawd intuicyjnych sprzeciwia si empiryzm, b) dogmatycznemu przyjmowaniu prawd oczywistych - krytycyzm, c) jej introspekcyjnej metodzie - filozofia spekulacyjna. Niektrzy czonkowie szkoy prbowali pojednania z przeciwnikami: Brown, a nawet Stewart z empiryzmem, Hamilton z krytycyzmem, Cousin z filozofi spekulacyjn. Ale ostatecznie szkoa ulega: w Niemczech krytycyzmowi i spekulacyjnym systemom, a we Francji i w Anglii wracajcemu na nowo empiryzmowi.

KONIEC STULECIA: FILOZOFIA KRYTYCZNA W NIEMCZECH WOLFF I FILOZOFIA XVIII WIEKU W NIEMCZECH
Filozofia Owiecenia uzyskaa w Niemczech odrbn posta: stana na stanowisku nie empiryzmu, lecz racjonalizmu. Bya dzieem Wolffa i jego szkoy. Ten niemiecki racjonalizm odbieg znacznie od tego, ktry w poprzednim stuleciu panowa w krajach romaskich. Przez sw dogmatyczno i schematyczno sta si typem filozofii szkolnej. YCIE. Christian Wolff (1679- 1754), od 1706 r. profesor w Halle, wczenie uzyska w swym kraju niezwyk saw. W 1723 r. dziaalno jego zostaa przerwana na skutek wymierzonej przeciw niemu akcji sfer religijnych; zosta skazany na banicj z Prus, a rozpowszechnianie jego pism zostao zabronione pod kar doywotniego wizienia. Wwczas Hesja daa mu gocin i katedr w Marburgu, gdzie wykady jego tak samo cigay rzesze uczniw. W 1740 r. Fryderyk II, wstpiwszy na tron, cofn dekret swego poprzednika i Wolff w triumfie powrci do Halle. Pisma Wolffa byy liczne, przewanie o charakterze podrcznikowym: opracowa logik, ontologi, kosmologi, psychologi, teologi naturaln, fizyk, etyk, polityk, prawo natury, prawo narodw itd. Wikszo prac jego miaa podwjn redakcj: acisk, bardziej uczon - i niemieck, bardziej popularn. A wszystkie prace nacechowane byy martw schematycznoci i rozwlek dokadnoci. POPRZEDNICY. Wolff wychowa si na klasykach XVII w., Kartezjuszu, Spinozie, a zwaszcza na Leibnizu. I cho sam niechtnie to widzia, przeszed do historii z etykiet ucznia Leibniza. Rzeczywicie zawdzicza mu podstawowe myli swego systemu; przede wszystkim wzi ode myl oparcia caej nauki na dwch zasadach, zasadzie sprzecznoci i racji dostatecznej. Bynajmniej jednak nie przej filozofii Leibniza w caoci; przeciwnie, zarzuci to, co w niej byo najoryginalniejsze, a mianowicie 118

monadologi i harmoni wprzd ustanowion, i w kwestiach metafizycznych wrci raczej do dawniejszego, Kartezjaskiego pogldu. POGLDY. 1. SYSTEM NAUK. Schematyczny umys Wolffa zmierza przede wszystkim do rozklasyfikowania nauk. Wszystkie nauki, z wyjtkiem matematycznych, dzieli na dwie kategorie: na filozoficzne i na historyczne; pierwsze s racjonalne, drugie empiryczne. Przedmiot jednych i drugich jest ten sam, ale pierwsze podaj racje, drugie za tylko stwierdzaj fakty; pierwsze dedukuj to, co drugie znajduj w dowiadczeniu. Jedynie nauki racjonalne daj poznanie prawdziwie jasne i wyrane; wiadomoci empiryczne s bowiem spltane i ciemne. Jednake i nauki empiryczne maj swj uytek: one to dostarczaj naukom filozoficznym materiau, a take potwierdzaj, e dedukcje nauk filozoficznych odpowiadaj rzeczywistoci. Z tym podziaem nauk Wolff krzyowa drugi, ktrego podstaw byo rozrnienie wadz duszy na wadz poznawcz i wol. Odpowiednio do tego nauki s bd teoretyczne, bd praktyczne. Dzia teoretyczny skada si w systemie Wolffa z oglnej nauki o bycie, czyli ontologii, i z trzech nauk traktujcych o trzech rodzajach bytu, mianowicie kosmologii, psychologii i teologii racjonalnej. Dzia znw praktyczny skada si z etyki, polityki i ekonomiki. Tym naukom racjonalnym odpowiadaa taka ilo nauk empirycznych. Przez ten ukad nauk Wolff uporzdkowa, a zarazem uschematyzowa poczynania filozofii racjonalistycznej. Ukad jego utrzyma si dugo jako rama dla filozofii szkolnej, tak samo jak przed wiekami ukad perypatetycki. 2. RACJONALIZM. Pierwsz zasad nauk racjonalnych stanowi zasada sprzecznoci, z ktrej ju dalej wywodzi si zasada racji dostatecznej; te dwie za zasady wystarczay mu, gdy wszelkie rozumowanie pojmowa (za Leibnizem) jako analityczne, rozwijajce jedynie to, co zawarte w pojciach. W przeciwiestwie do kartezjanizmu ten racjonalizm niemiecki odrzuci skadniki intuicyjne i operowa wycznie zasadami logicznymi. Skrajno racjonalizmu Wolffa bya jednak zagodzona najpierw przez przyznanie, e racjonalne nauki dochodz jedynie moliwoci, a nie rzeczywistoci. Po wtre za przez to, e nie odrzuca wiadectwa zmysw, lecz postulowa zgodno ich z rozumem. Nauki empiryczne znajduj to samo, co racjonalne, cho na innej drodze. Takie stanowisko czynio, e system racjonalistyczny Wolffa odpowiada naturalnemu obrazowi wiata; podczas gdy spekulacje innych racjonalistw, jak Spinozy i Leibniza, a pniej Fichtego lub Hegla, wytwarzay nowy obraz wiata, nie skrpowany wiadectwem zmysw, Wolff stawia rozumowi za zadanie wydedukowanie tego, co i tak z dowiadczenia jest wiadome. Zwaszcza w dziedzinie praktycznej, w polityce czy religii, stara si wykaza zgodno racjonalnych wymaga z faktycznym stanem rzeczy. 3. P OWIECENIA i P SCHOLASTYKI. Z zasad stanowicych podstaw systemu Wolffa szczeglniej typowa dla jego sposobu mylenia bya zasada racji dostatecznej. Przyjmowaa ona, e wszystko ma sw racj", wszystko jest zrozumiae i wytumaczalne. To nieuznawanie zjawisk irracjonalnych, cudownych i niewytumaczalnych czynio Wolffa czowiekiem Owiecenia, cho skdind ten racjonalista bardzo rni si od zachodnich przedstawicieli tego prdu, usposobionych na og empirystycznie i sceptycznie. Odbiega od nich szczeglniej, gdy zasad racji dostatecznej interpretowa finalistycznie i jako racj faktw podawa ich celowo. Zadanie, jakie Wolff stawia sobie, polegao wycznie na dowodzeniu; do odkrywania prawd nie pretendowa. Przez to racjonalizm jego odbiega od racjonalizmu nowoytnego, ktrego osnow stanowia nie ars demonstrandi, lecz ars inveniendi, wykazywa natomiast pokrewiestwo z racjonalizmem scholastyki, a pokrewiestwo to pocigao za sob wiele zewntrznych podobiestw midzy obu systemami. Niektrzy uczniowie Wolffa, czcy z jego doktryn prawowierno wobec nauki Lutra, wytworzyli nawet co w rodzaju nowej protestanckiej scholastyki". Drug cech filozofii Wolffa, wyrniajc go w rodzinie racjonalistw, bya jej tendencja praktyczna. Na wstpie swej logiki zaznacza, e dy do tego, aby filozofi uczyni nauk pewn i - uyteczn. Tendencja ta, nieco niespodziewana w racjonalistycznym systemie, tumaczya si znw jako pd Owiecenia. ZNACZENIE. Wolff rozwin drugi, obok romaskiego, typ nowoytnego racjonalizmu: odrbnoci jego byo przede wszystkim to, i by czysto analityczny, wyrzeka si czynnikw intuicyjnych. Si Wolffa bya jego systematyczno i zdolno operowania schematami: tym scholastycznym waciwociom zawdzicza swe powodzenie. Sab za jego stron bya dogmatyczno, sucho i 119

pedantyczno, kult formuy i schematu. Zmechanizowa filozofi i pogry j w pedantyzm. Zreszt te ujemne waciwoci wyszy poniekd na dobre: zaszczepi mianowicie, wedle sw Kanta, ducha sumiennoci" w narodzie niemieckim; stworzy w nim przez to podoe dla doskonalszej doktryny: doktryny Kanta. SZKOA. Filozofia Wolffa przez schematyczno sw bya predestynowana do tego, by sta si filozofi szkoln. Szkoa jego wydaa ogromn ilo uczniw; ju w 1737 r. naliczono 107 zwolennikw Wolffa ogaszajcych prace naukowe. Wszystkie prawie katedry uniwersyteckie w Niemczech znalazy si w rkach szkoy i pozostay w nich bez maa do koca XVIII w. Uczniowie Wolffa, wzorem mistrza, publikowali przewanie podrczniki. Do licznych dziedzin filozofii, opracowanych ju przez niego, uczniowie dodali jedn now: estetyk. Pierwsze systematyczne jej opracowanie byo dzieem Aleksandra Baumgartena w 1750 roku. KIERUNKI OPOZYCYJNE. Szkoa Wolffa staa si w Niemczech XVIII w. potg, adne stanowisko nie mogo si z ni wwczas mierzy. Jednake wytworzya si obok niej pewna mniejszo filozoficzna, skadajca si z paru drobniejszych grup, bdcych w opozycji przeciw panujcej filozofii Wolffa. Jej owieceniowe denia zwalcza pietyzm", jej szkolny, schematyczny charakter - eklektyzm i popularna filozofia", jej racjonalizm wreszcie - rodzcy si romantyzm. Owiecenie francuskie i angielskie znajdowao yczliwe przyjcie na dworach niemieckich, zwaszcza na dworze pruskim za Fryderyka II, gdzie bawi Wolter, La Mettrie i inni. Wpywy angielskie szy przez Hanower, ktrego wadcy byli spokrewnieni z angielskimi. Do szerszych k niemieckich filozofia ta jednak nie trafia. Eklektyzm wystpi z hasem wyzwolenia si od wszelkich systemw. Skania si do zastpienia systematycznej filozofii przez historyczn; z tego prdu wyszed te pierwszy nowoytny podrcznik historii filozofii, wydany przez Bruckera w latach 1731 -1736. Prd ten, podobnie jak szkoa Wolffa, wywodzi si od Leibniza, ale nawiza do innych skadnikw jego filozofii i poszed inn drog. - W drugiej poowie stulecia podobne zamierzenia rozwijaa tzw. filozofia popularna"; bya ona dalszym objawem zniechcenia do filozofii uprawianej przez specjalistw, brataa si raczej z literatur, wystpowaa z hasami majcymi najatwiejszy dostp do przecitnych umysw, jak zdrowy rozsdek i umiar, jak popularny zawsze eudajmonizm i sentymentalny idealizm. Wzgldnie najlepszym jej przedstawicielem by Moses Mendelssohn (1729-1786); specjalnie za sentymentaln autorefleksj, typow dla owych czasw, reprezentowa estetyk J. G. Sulzer (1720-1779). Wczesny romantyzm by gwnie ruchem literackim, ale po czci te filozoficznym; wystpowa z kultem dla fantazji, natchnienia, indywidualnoci, tajemniczych si przyrody. W drugiej poowie stulecia zacza ju popularna i romantyczna filozofia bra gr nad filozofi Wolffa. Ale ostateczny cios szkole Wolffa zada dopiero Kant.

KANT
Filozofia krytyczna" bya, po filozofii Owiecenia, drugim tworem XVIII wieku. Miaa te z filozofi Owiecenia pewne cechy wsplne, zwaszcza w swej czci negatywnej; tak samo jak tamta zajmowaa postaw minimalistyczn, chciaa ograniczy filozofi, byle j uczyni pewniejsz, kada wysiek w usunicie metafizyki z filozofii. Rnice byy jednak liczniejsze ni wsplnoci. Owiecenie byo ruchem popularno-naukowym, krytycyzm za by doktryn fachowcw. Owiecenie byo wytworem myli angielskiej i francuskiej, krytycyzm - niemieckiej. Filozofia Owiecenia bya dzieem zbiorowym, krytycyzm - dzieem jednego czowieka: Kanta. Filozofia Owiecenia bya podjciem starych myli, sigajcych jeszcze czasw staroytnych; filozofia krytyczna polegaa na nowym pomyle. Pomys ten by przewrotowy, polega na cakowitym odwrceniu trybu mylenia, Kant sam go porwnywa z przewrotem, jakiego Kopernik dokona w astronomii. Pomys ten, stanowicy osnow krytycyzmu, polega na tym: e nie myl ksztatuje si zalenie od przedmiotw, lecz, odwrotnie, przedmioty s zalene od myli. Konsekwencj byo upewnienie wiedzy, ale zarazem ograniczenie jej do samego tylko dowiadczenia. Kant zbudowa dziki temu pomysowi now teori poznania, a uzupeniwszy j przez teori dziaania i upodobania, czyli przez etyk i estetyk, stworzy nowy, tak zwany krytyczny" system filozofii. 120

POPRZEDNICY. I. Krytycyzm powsta dziki oryginalnej koncepcji Kanta; krytycystw, w cisym tego sowa znaczeniu, nie byo wic przed Kantem. Natomiast do prehistorii krytycyzmu mona zaliczy oba wielkie prdy nowoytnej filozofii: empirystyczny i racjonalistyczny. Kant bowiem doprowadzi do kompromisu midzy tymi zmagajcymi si prdami; oba zczyy si w jego krytycyzmie. Z jednej strony empiryci, jak Locke i Hume, byli mu poprzednikami w tym, e wysuwali zagadnienie poznania na czoo filozofii i e ograniczali poznanie do dowiadczenia. Z drugiej znw racjonalici, jak Kartezjusz, Leibniz, Wolff, przekazali mu przekonanie o monoci poznania apriorycznego. Z empirystw bezporednio, i to bardzo silnie, na Kanta oddziaa Hume; z pogldami za racjonalistw pozna si przez szko Wolffa. Do szkoy Wolffa nalea jego nauczyciel filozofii Marcin Knutzen, od ktrego zreszt nauczy si nie tylko szkolnej filozofii, ale i zasad nowego przyrodoznawstwa, nie tylko teorii Wolffa, ale i Newtona. II. Filozofia Kanta wytworzya si na terenie Niemiec, gdzie w drugiej poowie XVIII wieku stan filozofii odmienny by ni w innych krajach. Sympatie filozoficzne byy tu podzielone midzy szko Wolffa a filozofi popularn". Z t drug Kant nie mia nic wsplnego, natomiast mia liczne zwizki ze szko Wolffa. Bya ona szko panujc w okresie studiw Kanta i wedug jej podrcznikw sam si uczy, a potem uczy innych. W drugiej poowie wieku znaleli si w Niemczech pojedynczy myliciele, ktrych nie zadowalaa adna z dwch panujcych w kraju doktryn - ani filozofia Wolffa, ani filozofia popularna"; zaczli oni szuka nowych drg dla ostronego i krytycznego ujcia zagadnie filozoficznych. Szli w pojedynk, nie stworzyli szkoy. Najwybitniejszymi byli: Christian August Crusius (1715-1775), Johann Nikolaus Tetens (1736-1807; Philosophische Versuche iiber die menschliche Natur, 1776), wybitny psycholog, autorytet Kanta w rzeczach psychologii, oraz Johann Heinrich Lambert (1728- 1777; Neues Organon, 1771), filozof i matematyk, ktry mia w filozofii zamierzenia analogiczne do Kantowskich. Byli to najblisi w Niemczech poprzednicy Kanta. Ale reformy filozoficznej, do ktrej dyli, nie dokonali; dokona jej Kant. YCIORYS. Immanuel Kant urodzi si w r. 1724, zmar w 1804. Rodzina jego bya prawdopodobnie pochodzenia szkockiego. Ojciec by rzemielnikiem. Dugie ycie Kanta miao przebieg niezmiernie prosty, jednolity i jednostajny. Urodzi si w Krlewcu i w Krlewcu przey i zakoczy ycie. Wid ywot zerodkowany cakowicie w pracy nauczycielskiej i pisarskiej. By filozofem uniwersyteckim, w przeciwiestwie do prawie wszystkich wybitnych filozofw XVIII w., ktrzy poza uczelniami wytworzyli swe pogldy i poza nimi je szerzyli. On za zawdzicza uniwersytetowi podstawy swej wiedzy, zarwno filozoficznej, jak matematycznej i przyrodniczej. Przeszed wszystkie szczeble kariery uniwersyteckiej; stanowi one jedynie waniejsze daty zewntrzne w jego yciorysie. By - wszystko to w tym samym Krlewieckim Uniwersytecie - najpierw magistrem, potem doktorem, potem w 1755 r. docentem, w 1770 profesorem logiki i metafizyki, potem dziekanem i rektorem. Odkd zosta profesorem, mg skupi si na swych pomysach filozoficznych. Po wielu latach pracy, ju jako czowiek blisko szedziesicioletni, ogosi jej wyniki w Krytyce czystego rozumu. Wtedy od razu sawa jego rozesza si szeroko. On za w napiciu twrczej energii pisa jedno po drugim swe zasadnicze dziea. W 1796 r. staro i zanik si zmusiy go do opuszczenia katedry, ale pisa jeszcze i potem; pracowa na polu filozofii a do ostatniego, 80 roku ycia. ycie Kanta nie ukadao si zbyt pomylnie dla pracy naukowej: wybija si musia powoli i mozolnie; po skoczeniu uniwersytetu przez dziesi lat musia utrzymywa si jako nauczyciel prywatny; szczeble akademickie przechodzi wolno, przy obsadzaniu katedr by dwukrotnie pomijany; przechodziy ju lata mskie, gdy zaj stanowisko akademickie i zyska t wzgldn zamono, ktra pozwolia mu swobodnie y i pracowa. Praca pedagogiczna w uniwersytecie bya uciliwa, wprost przygniatajca swym ogromem. Wykada, zwaszcza jako docent, wiele godzin dziennie, i nie tylko nauki filozoficzne, ale te matematyk, antropologi i geografi fizyczn. rodowisko, w jakim y, nie dawao mu adnej podniety: Krlewiec by maym, kresowym miastem, bez adnego ycia umysowego, przy tym oddzielonym od rodowisk intelektualnych Niemiec przez ziemie polskie i zdanym na siebie. Uniwersytet Krlewiecki by drugorzdn uczelni, ktra dopiero dziki Kantowi zyskaa rozgos; nie dane byo Kantowi obcowa z ludmi, ktrzy byliby rwni lub choby zblieni do poziomem umysu. W przeciwiestwie do innych, doniosych wydarze w dziejach filozofii, ktre dokonyway si w wietnych rodowiskach umysowych i w epokach obfitujcych w umysy twrcze - czy to byy Ateny w V i VI wieku, czy Londyn pocztku XVIII w., czy Pary poowy XVIII w. - tu reforma filozofii dokonana zostaa przez samotnego czowieka na guchej prowincji. 121

Trudne warunki, obcienie prac i wto zdrowia Kant neutralizowa niezwyczajnie ekonomicznym trybem ycia. Byo to ycie przysowiowo regularne, systematyczne i dobrowolnie nakadajce sobie ograniczenia. y sam, nie zaoy rodziny. Instynktownie odrzuca powoania do innych uniwersytetw (do Erlangen, Halle, Jeny) ktre rokoway wietniejsze pole dziaalnoci nauczycielskiej, ale oderwayby go od skupienia i spokoju. Co wicej, ten miay i liberalny umys instynktownie unika miaych i liberalnych wystpie, ktre mogyby go narazi wadzom czy spoeczestwu i wytrci z systematycznej pracy (dopiero w 1794 r. siedemdziesicioletniego starca spotkao surowe napomnienie rzdu za postpowe pogldy religijne). Zorganizowa ycie tak, aby je cakowicie wyzyska dla pracy. Wytworzya si opinia, e Kant - jakkolwiek wielkie byo dokonane przeze dzieo naukowe - osobicie by nudnym pedantem, ujemnym typem niemieckiego bakaarza, nie widzcego wiata poza swoj specjalnoci. Pewn podstaw opinia ta miaa w pnych latach jego ycia, gdy dawaa mu si we znaki staro, a take dziaao poczucie wielkoci podjtego dziea i przekonanie, i naley podporzdkowa mu wszystkie inne sprawy i zainteresowania. W pamici potomnoci pozosta na og tylko obraz starego Kanta. Tymczasem przez trzy czwarte ycia by czowiekiem innego pokroju: wszechstronnie wyksztacony i oczytany, obznajomiony, dziki ksikom, z naukowymi i kulturalnymi nowociami Europy, reagowa silnie na sprawy aktualne i zabiera gos w kwestiach ywotnych, obchodzcych og. Swe wielkie dziea, cikie i schematyczne, pisa w pnym wieku, ale do lat szedziesiciu by raczej eseist ni filozofem systematycznym. Mia wwczas ywy styl pisarski, nie brako mu humoru i dowcipu. Nie zasklepia si w swej pracy fachowej, nie stroni od ludzi. Natomiast pewne rysy moralne od pocztku do koca ycia charakteryzoway Kanta: przede wszystkim niezwyka dyscyplina wewntrzna. Surowa, prawie purytaska moralno poparta bya niepospolit si woli. By rygoryst, ktry wszelkie zagadnienia yciowe rozwizywa z punktu widzenia obowizku. By przeciwiestwem bujnego temperamentu", a ycie jego - przeciwiestwem ycia z fantazj". Jego surowy stosunek do ycia by najjaskrawszym przeciwiestwem osiemnastowiecznego libertynizmu. ROZWJ. Kant pno doszed do swych dojrzaych pogldw; by ju niemodym czowiekiem, gdy powzi myl o tym, co si zwyko nazywa kantyzmem. Sam dzieli swj rozwj filozoficzny na dwa okresy: przedkrytyczny i krytyczny. Tylko dziea drugiego okresu zapewniy mu to miejsce, jakie zajmuje w dziejach filozofii, bo one dopiero zawieray oryginaln koncepcj filozoficzn. A) Filozofia przedkrytyczna. W okresie tym Kant przeszed przez szereg faz: W fazie I, do 1762 r., pracowa prawie wycznie na polu nauk przyrodniczych. Prace te byy miae, szukajce nowych drg, nie lkajce si hipotez: dotyczy to zwaszcza synnej hipotezy kosmologicznej, ktr Kant powzi w tym czasie. Dnoci prac tych byo czysto przyrodnicze tumaczenie zjawisk. Ale ubocznie zawieray metafizyczne spekulacje o niemiertelnoci i prb dowodu istnienia Boga. Jedyne filozoficzne pismo tej epoki nie byo samodzielne, szo torem filozofii szkolnej. Faz II (1762-1766) znamionuje zwrot ku zagadnieniom humanistycznym i filozoficznym. W treci za pism zapowiada si zerwanie ze szkoln metafizyk. By to naturalny wynik rozwoju Kanta, ktry jako matematyk i fizyk, wychowany na Newtonie, nie mg zadowoli si metafizyk i jej pozornymi dowodami. W pracy konkursowej z 1764 r. przeprowadzi porwnanie metafizyki z matematyk; porwnanie wyszo na niekorzy metafizyki i doprowadzio go do wniosku, e metafizyka nie jest jeszcze nauk. Tego nauczy go Newton, a Hume i Rousseau nauczyli go nie przecenia intelektu. Wytworzone w tym okresie pogldy weszy jako skadniki do pniejszego, oryginalnego systemu Kanta. Faza III. Jedynym literackim jej podem bya dysertacja z r. 1770. W niej Kant da szkic nowego pogldu filozoficznego, ktry powzi, jak si zdaje, w 1769 r. Opiera si na oryginalnej i miaej myli, e przestrze i czas s subiektywnymi formami zmysowoci. Na tej podstawie snu dualistyczn teori wiata zmysowego i umysowego: wiat zmysowy jest tylko zjawiskiem, bo ujty jest w form czasu i przestrzeni; ale obok niego istnieje wiat umysowy, nieprzestrzenny i nieczasowy, ktry poznajemy pojciami naszego umysu. Posiadamy wiedz aprioryczn zarwno w dziedzinie nauki, jak i metafizyki; matematyka opiera si na wyobraeniu czasu i przestrzeni, a metafizyka na pojciach umysu. Kant mniema wwczas, e doszed do pogldu, ktrego ju nie opuci (jak pisa w licie do Lamberta). Wkrtce jednak powzi myl now, ktra w pogld uzupenia, a konsekwencje jego cakowicie zmienia. Ta nowa myl bya fundamentem krytycyzmu i pocztkiem nowego okresu w filozofii Kanta. B) Filozofia krytyczna. T now myl Kant powzi (sdzc z listu jego do M. Hertza) w 1772 r. Nie ogosi jej od razu; dojrzewaa powoli. Przez lat jedenacie nie wyda ani jednej pracy filozoficznej, 122

aczkolwiek byy to wanie lata jego najbardziej skupionej i twrczej pracy na tym polu. Dopiero w 1781 r. wyda Krytyk czystego rozumu, gwne swe dzieo. Na stworzonej za przez ni podstawie j ju szybko pisa nastpne dziea, ktre cznie wytworzyy system krytycyzmu. Stanowisko Kanta nie ulego ju od Krytyki czystego rozumu zmianie. Nie mia jednak gotowego programu i systemu; same zagadnienia pchay go od ksiki do ksiki. Pierwotnie Krytyka pomylana bya jako praca przygotowawcza dla metafizyki. Ale staa si faktycznie orodkiem i celem nowej filozofii; metafizyka na podou tej krytyki zostaa wykonana tylko czciowo i nie dorwnaa krytyce. DZIEA. A) Dziea przedkrytyczne: I faza. Gedanken von der wahren Schdtzung der lebendigen Krafte, 1746 (pierwsza praca drukowana). - Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, 1755 (zawiera przyrodnicz hipotez o powstaniu wiata). - Principiorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio (rozprawa habilitacyjna), 1755. II faza. Der einzig mogliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, 1762. Untersuchung uber die Deutlichkeit der Grundsdtze der naturlichen Theologie und Moral (praca napisana na konkurs Akademii Berliskiej, nie nagrodzona), 1764. - Beo-bachtungen uber das Gefuhl des Schonen und Erhabenen, 1764. - Traume eines Geistersehers, erldutert durch die Traume der Metaphysik, 1766. Pisma tego okresu, pisane z polotem i literack kultur, odrniaj si wybitnie ju samym stylem od pism epoki krytycznej, ktre mozolnie i schematycznie rozwijaj swe myli. III faza. De mundi sensibilis et intelligibilis forma et principiis (dysertacja broniona przy objciu katedry), 1770. B) Dziea z okresu krytycyzmu. Tu nale trzy gwne dziea Kanta, tak zwane trzy krytyki: Krytyka czystego rozumu (Kritik der reinen Yernunft), 1781, 2 wyd. 1787, Krytyka praktycznego rozumu (Kritik der praktischen Vernunft), 1788, i Krytyka wadzy sdzenia (Kritik der Urteilskraft), 1791. Pierwsza krytyka obejmuje teori poznania, druga - etyk, trzecia - estetyk oraz filozofi wiata organicznego. Myli przewodnie Krytyki czystego rozumu Kant wyrazi powtrnie w dostpmejszej i prostszej formie w Prolegomenach (Prolegomena zu einer jeden Metaphysik, die als Wissenschaft wird auftreten konnen), 1783. Drugie wydanie Krytyki czystego rozumu zostao w wielu miejscach zmienione, silniej zaakcentowany zosta realizm i przekonanie o niemoliwoci poznania metafizycznego. Popularniejszym wykadem myli zawartych w Krytyce praktycznego rozumu jest Uzasadnienie metafizyki moralnoci (Grundlegung zur Metaphysik der Sitten), 1785. Poza trzema krytykami i ich wariantami Kant ogosi w tym okresie sw filozofi dziejw (Idee zu einer allgemeinen Geschichte in weltburgerlicher Absicht, 1784), sw filozofi przyrody (Metaphysische Anfangsgriinde der Naturwissenschaft, 1786) i sw filozofi religii (Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft, 1793). Po opuszczeniu katedry ogosi niektre ze swych wykadw uniwersyteckich: antropologi ogosi sam w 1798, logik opublikowa za Jasche; filozofi religii i metafizyk ogosi Poltitz ju po mierci Kanta w 1817 i 1821, etyk za dopiero w 1924 r. Menzer. Po mierci Kanta wydano rne jego rkopisy, przewanie notaty, z ktrych najwaniejsze s: Reflexionen, wyd. Erdmanna, 1882-1884, i Lose Blatter, wyd. Reickego, 1889-1899. ORIENTACJA. Kant rozpocz sw twrczo naukow od prac przyrodniczych; jako docent wykada matematyk, fizyk, geografi fizyczn. Matematyczne przyrodo-znawstwo byo t nauk, ktra najbardziej oddziaaa na jego pogldy filozoficzne; traktowa t nauk jako zasadniczy fakt, z ktrym musi liczy si filozofia, z niej te - specjalnie z dziea Newtona - wywid swe pojcie nauki, ktre byo dla miar wymaga stawianych filozofii. POGLDY KANTA I. ZAGADNIENIE I METODA FILOZOFII. 1. ZAGADNIENIE SDW SYNTETYCZNYCH A PRIORI. Nowe wyniki w filozofii Kant zawdzicza w znacznej czci temu, e postawi w niej nowe pytanie. Pytanie to byo takie: Jak na podstawie przedstawie moemy wiedzie cokolwiek o rzeczach? Bo dane nam s tylko przedstawienia, a my sdy wypowiadamy o rzeczach; jake moliwe jest to przejcie od przedstawienia do rzeczy, od podmiotu do przedmiotu? Zauwayem" - pisa w licie do M. Hertza - e brak mi jeszcze czego innego, na co w mych dugotrwaych badaniach metafizycznych, podobnie jak i inni, nie zwracaem uwagi, a co rzeczywicie jest kluczem caej tajemnicy, jaka dotychczas tkwi w metafizyce. Postawiem sobie mianowicie pytanie, na jakiej podstawie to, co w nas zowie si przedstawieniem, odnosi si do przedmiotu". Badania, jakie w tej sprawie zainicjowa, Kant nazwa transcendentalnymi" (od transcendere, przekracza): miay bowiem odnale przedstawienia, ktre przekraczaj granice podmiotu i stosuj si 123

do przedmiotw. (Termin ten mia etymologicznie to samo pochodzenie, co transcendentny", mia jednak zasadniczo inne znaczenie: transcendentnymi bowiem nazywaj si przedstawienia, ktre przekraczaj granic dowiadczenia). Badania te byy dla Kanta najwaniejsze z caej filozofii poznania, tote filozofi sw, dla ktrej potem utara si nazwa krytycznej", sam przewanie nazywa transcendentaln". Aby zagadnieniu temu da bardziej dokadne i fachowe sformuowanie, Kant przeprowadzi dwojaki podzia sdw. Po pierwsze, rozrni sdy uzyskane na podstawie dowiadczenia i sdy od niego niezalene; pierwsze nazywa empirycznymi lub sdami a posteriori, drugie - sdami a priori. Sdy a priori, jako niezalene od dowiadczenia, mog mie rdo tylko w samym umyle. Cechami za, po ktrych daj si pozna, s konieczno i powszechno. Dowiadczenie poucza bowiem, e co jest takie a nie inne, ale nigdy, e inne by nie moe. Jeli wic znajdzie si twierdzenie, ktre w myli wystpuje jako konieczne, to jest ono sdem a priori. Nastpnie, dowiadczenie nie daje sdom nigdy waciwej i cisej powszechnoci, lecz tylko przypuszczaln i wzgldn... Jeli wic jaki sd pomylany jest jako cile powszechny, tzn. jeli nie dopuszcza wyjtku, to nie jest wyprowadzony z dowiadczenia, lecz jest wany a priori". Po wtre, Kant podzieli sdy na analityczne i syntetyczne. Sdy analityczne s to takie, ktre w orzeczeniu wypowiadaj to tylko, co jest zawarte w podmiocie zdania, czyli to, co naley do definicji podmiotu bd te daje si z definicji jego wyprowadzi. Syntetyczne za s sdy takie, ktre w orzeczeniu wypowiadaj co, co w podmiocie nie jest zawarte, co si z definicji podmiotu wyprowadzi nie da. Pierwsze objaniaj tylko wiedz ju posiadan, drugie za rozszerzaj wiedz, bo pierwsze jedynie rozczonkowuj pojcie bdce podmiotem sdu, drugie za dodaj do niego cechy nowe. Podzia ten Kant poczy z poprzednim podziaem sdw na aprioryczne i aposterioryczne i otrzyma nastpujce rodzaje sdw: analityczne, ktre s zawsze a priori (bo do rozczonkowania pojcia nie potrzeba dowiadczenia), syntetyczne a posteriori i syntetyczne a priori. Natura sdw analitycznych atwa jest do zrozumienia, a tak samo i natura sdw syntetycznych a posteriori, jedne bowiem analizuj tylko pojcia, a drugie opieraj si po prostu na dowiadczeniu. Ale pozostaj sdy syntetyczne a priori, ktre przedstawiaj si zagadkowo. Jake to jest moliwe wypowiada o przedmiocie co, co nie jest ani zawarte w jego pojciu, ani zaczerpnite z dowiadczenia? A wanie te sdy stanowi jdro wiedzy: gdy sdy analityczne s wprawdzie pewne i powszechne, ale nie powikszaj wiedzy, sdy za empiryczne wprawdzie powikszaj wiedz, ale nie s pewne ani powszechne. Dla Kanta za - a nie by w tym nowatorem, lecz wyrazicielem tradycji - w pojciu wiedzy leao, e ma by pewna i powszechna. Dlatego to sprawa sdw syntetycznych a priori bya tak istotna dla jego filozofii. Ale zarazem bya to sprawa trudna i sporna. Empiryci wanie zaprzeczali, jakoby sdy syntetyczne a priori byy moliwe; Hume np. uznawa tylko dwa rodzaje sdw, o stosunkach poj i o faktach, czyli - w terminologii Kanta - sdy analityczne a priori i syntetyczne a posteriori. Wedug niego wszystkie sdy a priori byy analityczne, a wszystkie syntetyczne byy a posteriori. Kant by innego zdania. Nic tylko nie zaprzecza istnieniu sdw syntetycznych a priori, ale nawet nie sdzi, iby ono mogo by przedmiotem sporu. Nie potrzeba pyta, czy s moliwe, bo rzeczywicie wchodz w skad naszej wiedzy, bo wydajemy sdy, ktrym przysuguje niezaprzeczona pewno i powszechno. Skoro istniej, to znaczy, e s moliwe. Rnica zda moe lee jedynie w wytumaczeniu, jak s moliwe. Pytanie zasadnicze Kanta brzmiao wic: Jak s moliwe sdy syntetyczne a priori? Przewiadczenie, e istniej sdy syntetyczne a priori, Kant czerpa z dwch nauk: z matematyki i z czystego (jak si dzi mwi: matematycznego) przyrodoznawstwa. Nie ulegao dla wtpliwoci, e sdy matematyczne s a priori, niezalene od wszelkiego dowiadczenia; przyjmowa za (i uwaa za doniose swe odkrycie), e s one rwnie syntetyczne. Co za do sdw czystego przyrodoznawstwa, to znw nie ulegao wtpliwoci, e s syntetyczne; Kant za uwaa, e s a priori, gdy s konieczne i powszechne. Zagadnienie swe Kant mg wic rwnie formuowa tak: Jak jest moliwa matematyka? Jak jest moliwe czyste przyrodoznawstwo? 2. METODA TRANSCENDENTALNA. Sformuowanie takie ujawniao dobitnie nowo w postawieniu filozoficznego zagadnienia przez Kanta. Punktem wyjcia jego by fakt istnienia nauki. Nie postpowa tak jak Hume, ktry zakwestionowa pewno nauki, bo nie zgadzaa si z wynikami jego filozoficznych rozwaa. Dla Kanta nauka, taka mianowicie, ktra kroczy drog cigego rozwoju, jest faktem ustalonym przez stulecia pracy badawczej; krytyka filozoficzna nie moe tego faktu kwestionowa, 124

natomiast powinna go wytumaczy. Filozofia ma podda analizie nauk i wskaza warunki, pod jakimi nauka jest moliwa. Przede wszystkim ma ustali, jakie sdy aprioryczne s w nauce zawarte. Stosownie do przyjtej przez si terminologii, postpowanie to nazywa transcendentalnym". Transcendentalna metoda, w przeciwiestwie do psychologicznej, badaa przedstawienia i sdy nie przez analiz umysu, lecz przez analiz jego wytworw; analizowaa obiektywny fakt: nauk. Faktem byy dla Kanta takie nauki, jak matematyka, przyrodoznawstwo, natomiast nie bya dla faktem metafizyka, ze wzgldu na brak staego postpu i sporno zasadniczych jej twierdze. I ona posuguje si twierdzeniami a priori, ale jej sdy nie maj tej gwarancji, co matematyczne i przyrodnicze. Tote filozofia transcendentalna musi wobec niej inaczej ju stawia swe pytanie: nie jak, ale czy sdy syntetyczne a priori s w tym wypadku moliwe, czy wic metafizyka naukowa jest moliwa? 3. ZMYSOWO i ROZUM. Kant musia przede wszystkim postawi sobie pytanie, jakim to wadzom podmiotu zawdziczamy poznanie przedmiotu. Wchodziy w gr dwie zasadnicze wadze: zmysy i rozum. Dwa dotd istniay stanowiska w sprawie oceny rde poznania: racjonalizm i empiryzm. Oba byy jednostronne: racjonalizm ceni rozum, ale nie ceni zmysw, empiryzm - odwrotnie, ceni zmysy, ale nie ceni rozumu. Kant oceni pozytywnie oba rda: oba w jego przekonaniu s niezbdne do poznania; aby pozna rzecz, trzeba najpierw wej z ni w kontakt, czego jedynie mog dokona zmysy, i po wtre trzeba j zrozumie, co znw uczyni moe tylko rozum. To bya nauka Kanta o dwch pniach poznania", stanowica wielk syntez racjonalizmu i empiryzmu. W kadym poznaniu przedmiotowym spotykaj si dwa czynniki i oba s rwnouprawnione, bo oba s rwnie niezbdne. W przeciwiestwie do epistemologicznego monizmu, zarwno empirystw, jak i racjonalistw, Kant sta na stanowisku, e poznanie odbywa si w dwch instancjach. Dao mu to do rki kryterium pewnoci poznania, mianowicie: w postaci wzajemnej kontroli wadz umysu. Sens nauki Kanta by taki: nie moemy wprawdzie wyj poza nasze przedstawienia i porwna ich z rzeczami, ale mamy dwa rodzaje przedstawie, zmysowe i racjonalne, wyobraenia i pojcia, ktre moemy porwnywa; one kontroluj si wzajemnie i przez t kontrol daj gwarancj prawdy. 4. PODZIA KANTOWSKIEJ KRYTYKI POZNANIA. Kada z dwch wadz umysu ma swe odrbne waciwoci i musi by rozwaana oddzielnie. Zasadami mylenia zajmuje si logika. Kant postawi sobie za zadanie rozwin ten dzia logiki, ktry traktuje o myleniu apriorycznym, a ktry nazywa logik transcendentaln". Poza tym podj si zbudowania rwnolegej nauki o apriorycznych czynnikach poznania zmysowego; tej da miano transcendentalnej estetyki" (miano etymologicznie trafne, ktre wszake w tym znaczeniu nie przyjo si). To byy dwa gwne dziay krytyki: transcendentalna logika i transcendentalna estetyka. Ale mylenie (rozum" w najszerszym znaczeniu) obejmuje dwie rne funkcje: zdolno tworzenia poj na podstawie danego materiau oraz zdolno wycigania wnioskw wybiegajcych poza materia dowiadczalny w dziedzin bytu absolutnego. Pierwsz zdolno Kant nazwa rozsdkiem" (Verstand), drug za rozumem" (Vernunft) w wszym sowa znaczeniu. Std dwa dziay transcendentalnej logiki: teoria rozsdku, czyli trancendentalna analityka, i teoria rozumu, czyli transcendentalna dialektyka.

Krytyka umysu ma tedy razem trzy dziay: estetyk, analityk i dialektyk, czyli teori zmysowoci, rozsdku i rozumu. Analityka i dialektyka stanowi wprawdzie cz tej samej logiki, jednake zwizek analityki jest mocniejszy z estetyk ni z dialektyka. One bowiem cznie stanowi teori nauki, uzasadnienie wiedzy rzetelnej, zarwno matematycznej, jak przyrodniczej, dialektyka za stanowi teori 125

metafizyki, krytyk wiedzy rzekomej. II. TEORIA POZNANIA. 1. PRZESTRZE i CZAS. (Estetyka transcendentalna). Podczas gdy rozum wytwarza pojcia oglne, zmysy dostarczaj nam wyobrae jednostkowych (Anschauung). Dostarczaj ich przede wszystkim na drodze receptywnej, gdy stykaj si bezporednio z rzeczami i gdy rzeczy je pobudzaj (affizieren). Wynikiem pobudzenia zmysw przez rzecz jest wraenie (Empfindung). Ale czy poza wraeniami wyobraenia nie zawieraj adnego innego czynnika? Owszem - powiada Kant - po wyczeniu wrae zostaj w nich jeszcze dwa czynniki: przestrze i czas. Wszelkich bowiem wrae doznajemy w przestrzeni i czasie, ale przestrze i czas nie s przedmiotem wrae. Mona by zarzuci, i nie nale one do wyobrae, lecz do poj. Jednak nie: cechuje je bowiem nie oglno, waciwa pojciom, lecz, waciwa wyobraeniom, jednostkowo. Przestrze jest tylko jedna: gdy mwimy o wielu przestrzeniach, to rozumiemy przez to tylko czci jednej przestrzeni; a tak samo i czas jest jeden. Kant w myl postawionego zagadnienia, starajc si wykry czynniki aprioryczne wiedzy, szuka ich te w wiedzy zmysowej, w wyobraeniach; szuka wyobrae, ktre byyby a priori, a przez to powszechne i konieczne. Oczywicie, wraenia nie wchodz tu w gr; s bowiem wanie wyranie i na wskro empirycznym czynnikiem poznania; jedynie wic przestrze i czas mog by wyobraeniami a priori. Kant podj dowd, i s nimi istotnie. Dowd ten zawiera dwa gwne argumenty: a) Przestrze nie jest wyobraeniem empirycznym. Nie jest moliwe, by bya zaczerpnita z dowiadczenia zewntrznego, gdy wanie, odwrotnie, wszelkie dowiadczenie zewntrzne zakada wyobraenie przestrzeni. Gdzie bowiem nie ma przestrzeni, tam nie moe by mowy o. czym zewntrznym", czyli lecym na zewntrz" nas; abymy mogli, jak to czynimy rzeczywicie, wraenia rzutowa na zewntrz, na to musimy ju posiada wyobraenie przestrzeni. b) Przestrze jest wyobraeniem koniecznym. Niepodobna jej usun z myli; mona wyobrazi sobie, e nie ma przedmiotw w przestrzeni, ale niepodobna wyobrazi sobie, e nie ma przestrzeni. Analogicznie Kant argumentowa rwnie na rzecz apriorycznoci czasu. Czyme wic s przestrze i czas, ktrych wyobraenia s nie empiryczne i konieczne? Nie s niczym realnym, bo wtedy naturalnym sposobem ich poznawania byby sposb empiryczny, a za to wyobraenia ich nie miayby cechy koniecznoci. Zreszt, jakeby przestrze i czas mogy by realne na podobiestwo rzeczy. Trudno to nawet wyobrazi sobie: byyby wtedy jakimi naczyniami obejmujcymi wszystkie przedmioty, ale naczyniami szczeglnego rodzaju, bo nieskoczonymi i pozbawionymi cian. Jeli nie s realne, to musz by - idealne; nie nale do wiata rzeczy, lecz - pochodz z naszych zmysw. Zmysy nasze nie wytwarzaj ich z wrae, lecz je od siebie do wrae dodaj. Odbierajc mianowicie wraenia, ujmuj je w pewien porzdek, bd jako wspczesne, bd jako nastpujce po sobie. Pierwszy porzdek nazywamy przestrzeni, drugi - czasem. Dla okrelenia roli przestrzeni i czasu Kant uy starych, Arystotelesowskich poj formy i materii, ktre zastosowa do poznania, tak jak Arystoteles stosowa je do bytu; mwi, e przestrze i czas s formami zmysowoci. Materia wyobrae jest empiryczna (wraenia), ale forma ich (przestrzenna i czasowa) jest a priori. Wykazanie apriorycznoci czasu i przestrzeni stanowio jednak tylko poow zadania, jakiego podj si by Kant; pozostawao jeszcze waciwe zadanie transcendentalne: wykaza, e te formy a priori stosuj si do przedmiotw. Ale wywd transcendentalny by ju zupenie prosty. Jeli przestrze i czas s formami, w ktre ujmujemy wszystko, co dane jest zmysom, to naturalnie zjawiska stosuj si do nich: nic nigdy nie moe nam by dane, co nie byoby przestrzenne czy czasowe. Jakimikolwiek rzeczy s same w sobie, w dowiadczeniu zjawiaj si zawsze jako uformowane przestrzennie i czasowo. Przestrze i czas stosuj si do wszystkich zjawisk i z gry wiadomo, e do wszystkich musz si stosowa. Poniewa maj siedlisko w podmiocie, poniewa s formami subiektywnymi, wic stosuj si tylko do zjawisk, ale za to do wszystkich zjawisk. Dlatego te dowiadczenie ukazuje zawsze przestrze i czas jako realne; natomiast transcendentalna analiza wskazuje, e s idealne; staj si niczym, gdy zechcemy rozwaa je niezalenie od dowiadczenia i szuka ich w rzeczach samych w sobie. W ten i tylko w ten sposb tumaczy si fakt nauki apriorycznej, powszechnej i koniecznej, mianowicie matematyki. Geometria wypowiada twierdzenia, ktrym towarzyszy wiadomo koniecznoci; tego rodzaju twierdzenia nie mog by empiryczne. Taki charakter tej nauki daje si wytumaczy tylko przez to, e jej przedmiot, tj. przestrze, nie jest wyobraeniem empirycznym, jest sta form zmysowoci. W 126

sposb za zupenie analogiczny czas, jako druga forma zmysowoci, tumaczy, w mniemaniu Kanta, apodyktyczny charakter arytmetyki. Streszczajc: 1) Matematyka zawiera sdy powszechne i konieczne; 2) sdy te maj za przedmiot przestrze i czas; 3) jako powszechne i konieczne, nie mog by empiryczne, s wic a priori; 4) sdy takie s moliwe dziki temu, e przestrze i czas nie s przedmiotami realnymi poza nami, lecz s - w nas, s formami naszej zmysowoci. Wytumaczenie sdw apriorycznych matematyki doprowadzio tedy Kanta do szczeglnego pogldu na przestrze i czas, w ktrym to pogldzie aprioryzm poczy si z fenomenalizmem: poniewa przestrze i czas s subiektywne, wic wiat przestrzenny i czasowy moe by jedynie zjawiskiem, ale za to sdy o wiecie przestrzennym i czasowym mog by niezalene od dowiadczenia, powszechne i konieczne. Czy by to pogld nowy? Tak i nie. Nie, bo wszak ju od Platona metafizycy uwaali wiat przestrzenny i czasowy za zjawiskowy i nierealny. Tak, bo zjawiskowoci wiata Kant dowodzi w odrbny sposb, odwoujc si do form zmysowoci" i do powszechnych i koniecznych sdw matematyki. Ta nowa teoria przestrzeni i czasu miaa dwie konsekwencje najoglniejszego znaczenia: 1) Poznanie zostao rozszczepione na dwa czynniki, stanowice jego form i materi. Forma jest podstaw wiedzy apriorycznej. Waciwe sobie formy posiada nawet i zmysowo. Przeto i ona moe by podstaw wiedzy koniecznej i powszechnej. To bya myl nowa, gdy dotd zmysy byy stale pojmowane jako czysto receptywne i niezdolne do wytworzenia wiedzy apriorycznej. 2) Przestrze i czas zostay uznane za formy subiektywne, wane tylko dla zjawisk. Ten subiektywizm i fenomenalizm stanowiy przewrt wobec naturalnego sposobu mylenia. Przestrze, stojca przed oczami czowieka jako co obiektywnego, do czego sam naley, zostaa pojta jako jego wytwr; przedmiot zaartych sporw midzy metafizykami okaza si tylko subiektywn form. Zjawiskowo przestrzeni i czasu pocigny za sob zjawiskowo caego wiata zmysowego, ktry jest przestrzenny i czasowy. Fenomenalizm ten nie by intencj Kanta, ale by konsekwencj jego bada; przyj j dla wytumaczenia odrbnej natury wyobrae przestrzeni i czasu oraz dla uzasadnienia matematyki jako nauki a priori. 2. KATEGORIE. (Analityka transcendentalna). Przestrze i czas nie s jedynymi apriorycznymi czynnikami naszej wiedzy. Nie tylko bowiem zmysowo, ale rwnie i rozsdek ma swe formy aprioryczne. Tamte byy ujawnione przez transcendentaln analiz matematyki, te znw przez tak analiz przyrodoznawstwa. Tamte stanowiy przedmiot transcendentalnej estetyki, te za transcendentalnej analityki. Dla ustalenia udziau rozsdku w tworzeniu wiedzy Kant odrni dwa rodzaje sdw: sdy spostrzegawcze (Wahrnehmungsurteile) i dowiadczalne (Erfahrungsurteile). Jest mi ciepo" jest przykadem sdu spostrzegawczego, a Soce grzeje" - sdu dowiadczalnego. Pierwszy sd a) dotyczy wycznie podmiotu, orzeka tylko o jego stanie, a nie o przedmiotach, b) jest wycznie oparty na zeznaniu zmysw. Sd drugi a) wykracza poza podmiot do przedmiotu i na podstawie podmiotowego stanu orzeka o przedmiocie, b) wykracza poza dane zmysw przy pomocy rozsdku. Oba punkty s zwizane ze sob: sd o przedmiocie wystpuje tylko, gdy dziaa rozsdek, ktry do wyobrae docza pojcia; same bowiem zmysy nie rozdzielaj czynnikw przedmiotowych i podmiotowych w spostrzeeniach. Na czym polega dziaanie rozsdku? Na wprowadzeniu do wyobrae jednoci. Zmysy bowiem - to byo zaoenie Kanta - daj tylko rnorodno wyobrae, rozsdek za zespala wyobraenia. Poczenie nie ley w przedmiotach i nie moe by ujte przez postrzeganie, lecz jest jedynie urzdzeniem rozsdku, ktry sam nie jest niczym innym ni zdolnoci czenia a priori". Nie same zmysy, ale i rozsdek jest w grze gdy, np. czujc ciepo i widzc wiato, przyjmujemy, i pochodz one od tego samego przedmiotu: od soca. Przedmiot jest to to, w czego pojciu zostaje zespolona rnorodno danego wyobraenia". Rozsdek zespala wyobraenia za pomoc poj i przez nie dokonywa przejcia od wyobrae do przedmiotw. A wic: 1) przedmioty s pewnym zespoleniem wyobrae, a 2) zespolenie samo nie jest wyobraeniem, lecz aktem mylcego podmiotu; zatem to, co zwiemy przedmiotem, nie istnieje bez udziau podmiotu mylcego: nie ma przedmiotw bez aktw podmiotu. I nie ma sdw empirycznych, nawet najprostszych, w rodzaju Soce grzeje", bez poj, tworzonych przez rozsdek. Podmiot jest warunkiem przedmiotu; pojcia s warunkiem dowiadczenia. Ale skd umys posiada zdolno jednoczc? Jest ona odbiciem jednoci samego umysu: wiadomo rzutuje sw jedno na zewntrz i rozpierzche wyobraenia jednoczy przez ni w przedmioty. Jedno, 127

jak odnajdujemy w przedmiotach, jest odbiciem jednoci naszej jani. Wiedza o przedmiotach jest tedy moliwa tylko dziki temu, i posiadamy samowiedz. Jedno wiadomoci jest wic warunkiem przedmiotw; przez ni rozsdek spenia sw jednoczc funkcj. Jedno wiadomoci jest tym, co stanowi o odnoszeniu przedstawie do przedmiotu, a zatem o tym, e staj si one poznaniem". Jedno ta jest warunkiem wszelkiego poznania, ktry nie tylko jest mi potrzebny do poznania przedmiotu, ale ktremu musi podlega wszelkie wyobraenie, aby sta si dla mnie przedmiotem". Jakie s te pojcia, za pomoc ktrych wyobraenia zespalamy w przedmioty? Wyranie takim wanie pojciem jest pojcie substancji: substancji nie postrzegamy, postrzegany tylko rnorodne wasnoci, ktre umys nasz czy ze sob, traktujc je jako nalece do jednej substancji. Na to zwracali ju uwag Locke, Berkeley i Hume. Tak samo rzecz si ma i z pojciem przyczynowo i, jak to Hume wykaza. Ale takich poj jest wicej; Kantowi za chodzio o zestawienie w komplecie form rozsdku, analogicznych do form zmysowoci (czasu i przestrzeni). Te formy rozsdku", zawarte w nim a priori i stanowice sposoby czenia wyobrae przez rozsdek, Kant nazywa czystymi pojciami rozsdku lub kategoriami 1. Wykaz kategorii by sztuczny, wiele kategorii figurowao w nim tylko jak od parady. Prawdziwie wane byy kategorie stosunku, zwaszcza substancja i przyczynowo, do nich te Kant odwoywa si, ilekro trzeba byo nauk o kategoriach zilustrowa ywym przykadem. Wywd, e pojcia s warunkami przedmiotw (wywd ten nazywa transcendentalnym wywodem kategorii"), Kant uwaa za najtrudniejsze zadanie, jakie kiedykolwiek byo postawione w dziejach filozofii. Mniema za, e je nie tylko postawi trafnie, ale i rozwiza. Faktycznie zczy on w tym wywodzie spraw bardzo istotn z powierzchownymi. Powierzchowny by wykaz kategorii, majcy pretensj do kompletnoci; natomiast istotna bya myl, e pojcia s warunkiem dowiadczenia, ja warunkiem przedmiotw. Ta myl stanowi jdro caej filozofii Kanta. Na apriorycznych pojciach rozsdek opiera aprioryczne zasady 2. Zasad tych (jak zasada trwaoci substancji lub zasada przyczynowoci) niepodobna wywie ani dedukcyjnie, ani empirycznie (w tym Kant zgadza si z Hume'em), niemniej jednak - s niezawodne (a w tym zasadniczo odbiega od Hume'a). Maj one na swe poparcie wywd transcendentalny (takiego sposobu dowodzenia nie zna Hume ani w ogle nikt przed Kantem), ktry polega na wykazaniu, e zasady te s warunkiem poznania, e bez nich adne poznanie, w szczeglnoci poznanie dowiadczalne, nie byoby moliwe; bez nich znalibymy jedynie wasne przedstawienia w ich subiektywnym przebiegu, one za pozwalaj przej od
1

Dla zestawienia wykazu kategorii odwoa si do logiki formalnej. Tam wykaz taki musi si znale, ona bowiem traktuje o myleniu; kade pojcie jest orzeczeniem moliwego sdu, tyle wic jest kategorii, ile jest rodzajw sdw. Opar si tedy Kant na tradycyjnym w logice podziale sdw wedle jakoci, iloci i modalnoci, do ktrego doda jeszcze podzia wedle stosunku; w przekonaniu za, e jednolito systemu jest najcenniejsz gwarancj jego trafnoci, doprowadzi kady podzia do trzech czonw i w ten sposb (nie bez sztucznoci) doszed do symetrycznej tablicy dwunastu rodzajw sdw i dwunastu odpowiadajcych im kategorii: 1. Ilo sdw: Oglne Szczegowe Jednostkowe 2. Jako: Twierdzce Przeczce Nieskoczone 4. Modalno: Problematyczne Asertoryczne Apodyktyczne
2

1. Kategorie iloci: Jedno Mnogo Wszystko 3. Stosunek: Stanowcze Warunkowe Rozjemcze 2. Jakoci: Realno Zaprzeczenie Ograniczenie 4. Modalnoci: Moliwo Istnienie Konieczno 3. Stosunku: Substancja Przyczyna Wsplno

Kant nazywa je syntetycznymi zasadami (synthetische Grundsatze) czystego rozsdku dla wszelkiego dowiadczenia. Jest ich tyle, ile kategorii, i, jak one, rozpadaj si na cztery grupy, mianowicie na zasady iloci, jakoci, stosunku i modalnoci. Trzecia grupa zasad jest nieporwnanie najwaniejsza; odpowiednio do trzech kategorii tej grupy obejmuje trzy zasady: substancji, przyczynowoci i wzajemnego dziaania. Te trzy zasady stanowi wedle Kanta podstaw czystego przyrodoznawstwa.

128

tego subiektywnego porzdku przedstawie do obiektywnego porzdku faktw, z wasnych przey wyuska to, co jest dowiadczeniem rzeczy. 3. PRZEWRT KOPERNIKASKI. Sdy a priori stosuj si wic do przedmiotw, a dzieje si to dziki temu, e przedmioty nie s od tych sdw niezalene, lecz wanie s przez te sdy uksztatowane. To wytumaczenie syntetycznych sdw a priori osignite zostao za cen cakowitej przemiany pojcia przedmiotu. Jak poprzednio o czasie i przestrzeni, tak teraz z kolei i o innych skadnikach przedmiotw okazao si, e pochodz z podmiotu. Okazao si, e tradycyjne przeciwstawienie podmiotu i przedmiotu byo wadliwe; podmiot nie jest przeciwiestwem przedmiotu, lecz warunkiem przedmiotu. Dawne, dogmatyczne pojcie przedmiotu zostao zastpione przez nowe, krytyczne". Analogicznie wadliwe okazao si tradycyjne przeciwstawienie dowiadczenia i apriorycznej myli: myl jest bowiem nie przeciwiestwem, lecz zasadniczym skadnikiem dowiadczenia. Przez t poprawk Kant na miejsce starego, dogmatycznego pojcia dowiadczenia wprowadzi pojcie krytyczne". Naley zaznaczy, e przez dowiadczenie" Kant rozumia nauk dowiadczaln, jak by zbudowa Newton. Mniema wszake, e i potoczne dowiadczenie jest wytworem tych samych kategorii mylenia, co i naukowe. Nie moe by inaczej, skoro same przedmioty dowiadczenia s wytworem tych kategorii, skoro, jak powiada Kant, warunki moliwoci dowiadczenia s zarazem warunkami moliwoci przedmiotw dowiadczenia". rdem tej przemiany poj bya przemiana postawy i metody filozoficznej; przedmiotem filozoficznych docieka przestay by rzeczy, a stao si - poznanie rzeczy. Ta postawa nosi nazw krytycyzmu" (w szerszym znaczeniu); a take specjalny wynik osignity przez Kanta przy zastosowaniu tej metody - mianowicie uzalenienie przedmiotu od podmiotu, dowiadczenia od poj - bywa nazywany krytycyzmem" (w wszym znaczeniu). Nerwem rozumowania Kanta jest taka oto alternatywa: istniej tylko dwie drogi, na ktrych mona wytumaczy zgodno dowiadczenia z pojciami: albo dowiadczenie umoliwia pojcia, albo pojcia umoliwiaj dowiadczenie. Wobec sdw syntetycznych a priori pierwsza droga jest zamknita, gdy s niezalene od dowiadczenia. Zreszt pierwsz drog chodzia myl badawcza stale, ale bezskutecznie; Kant zdecydowa si wic wej na drug drog. Droga ta wydawaa si paradoksalna ju dla tego samego, e dotychczas nikt ni nie chodzi; i rzeczywicie bya rewolucyjna, wymagaa odwrcenia sposobu mylenia". By to, jak sam Kant go nazywa, przewrt kopernikaski" w filozofii. Precedens i wzr mia wszake w najcilejszych naukach - matematycznych i przyrodniczych - ktre weszy na pewn drog nauki" dopiero z chwil, gdy dokonay analogicznego przewrotu, tj. gdy twrcy ich uwiadomili sobie czynn rol umysu w badaniu rzeczy. Galileusz - pisze Kant - stoczy kule po pochyej paszczynie z szybkoci, ktr sam wyznaczy, Torricelli kaza powietrzu utrzyma ciar, ktry sam z gry obliczy, twrcy chemii wedle wasnego planu ujmowali i zwracali metalom poszczeglne skadniki; wtedy pojli, e rozum to tylko rozumie, co sam wytwarza wedle wasnej inicjatywy". Rozum wyprzedza dowiadczenie, stawiajc pytania i skaniajc przyrod, aby na nie odpowiadaa: Zwraca si on do przyrody, aby od niej by pouczonym, wszake nie jako ucze, lecz jako sdzia, ktry ma prawo zmusza wiadkw, aby mu odpowiadali na jego pytania". Dotd przyjmowano, e cae nasze poznanie musi stosowa si do przedmiotw; ale to zaoenie uniemoliwiao poznanie a priori. Trzeba raz sprbowa, czy dla poznania zasad metafizyki nie okae si korzystniejszym przyjcie, e przedmioty musz stosowa si do naszego poznania. Rzecz ma si tu jak w pierwszym pomyle Kopernika, ktry, gdy objanienie ruchu cia niebieskich nie udawao si przy zaoeniu, e caa armia gwiazd kry dokoa Soca, sprbowa, czy nie uda si lepiej, jeeli kae widzowi kry, a natomiast gwiazdy zatrzyma". Zastosowawszy ide przewrotu kopernikaskiego" do filozofii, Kant rozwiza zadanie, jakie by sobie postawi. Wytumaczy, jak s moliwe sdy syntetyczne a priori; zarazem wytumaczy, jak moliwe s nauki, ktre sdy takie zawieraj, mianowicie matematyka i czyste przyrodoznawstwo. Co wicej, wytumaczy i to, jak moliwe jest dowiadczenie i jak moliwa jest przyroda; rozumia bowiem dowiadczenie" jako nauk dowiadczaln, czyli jako prawidowy zesp sdw, przyrod" za jako prawidowy zesp zdarze. Ot prawidowo, zarwno sdw, jak zdarze, Kant wy tumaczy jako twr stale dziaajcych form umysu. Tworem tych samych form jest i nauka, i przyroda. III. KRYTYKA METAFIZYKI. (Transcendentalna dialektyka). 1. IDEE ROZUMU. Rola dowiadczenia zostaa przez Kantowsk krytyk zarazem ograniczona i wzmoona. Wywid mianowicie (wbrew 129

empirystom), e nie wszelkie poznanie z dowiadczenia si wywodzi. Ale zarazem wywid (wbrew racjonalistycznym metafizykom), e wszelkie poznanie ogranicza si do dowiadczenia. Badania jego przyznay suszno empirystom w sprawie przedmiotu poznania, zerway natomiast z ich pogldem na pochodzenie poznania. Albowiem samo dowiadczenie zawiera czynniki niedowiadczalne; natomiast te czynniki niedowiadczalne, o ile nie s wcielone w dowiadczenie, s pustymi formami bez wartoci dla poznania. Nauka na dowiadczeniu oparta i zjawisk dotyczca nie zaspokaja jednak rozumu; podejmuje on budow metafizyki, chcc wyj poza zjawiska i pozna rzeczy same w sobie. Pojcie rzeczy w sobie" (Dinge an sich) nie byo bynajmniej pomysem Kanta; byo odwiecznym pojciem metafizyki, byo uywane nawet przez empirystw w rodzaju Locke'a; natomiast szczeglnego znaczenia nabrao dziki Kantowi, ktry niebywa dotychczas stanowczoci przeciwstawi je zjawiskom i ogosi za niepoznawalne. Kant nazywa je take noumenami", czyli przedmiotami mylnymi, rozumowymi, gdy istot rozumu widzia wanie w deniu do poznania rzeczy w sobie. Rozsdek sam domaga si uzupenienia przez rozum, bo to, co poznaje, jest zawsze czciowe tylko i ograniczone; poznajc, ujmuje jedynie fragmenty rzeczywistoci, jedynie prawdy warunkowe; nigdy nie siga kresu, nie obejmuje caoci bezwarunkowej. Rozum za scala i zamyka te ograniczone i fragmentaryczne wyniki rozsdku, odnoszc je do przedmiotw nieskoczonych i absolutnych. Pojcia, jakimi si posuguje, s ju innego rodzaju ni pojcia rozsdku; w przeciwiestwie do kategorii, czyli czystych poj rozsdku, Kant czyste pojcia rozumu nazywa ideami" (dajc jeszcze nowe znaczenie Platoskiemu terminowi). Trzy s gwne idee, jakie rozum wytwarza: duszy, wszechwiata i Boga. Ide duszy usiuje obj cao dowiadczenia wewntrznego, ide wszechwiata - cao dowiadczenia zewntrznego, w idei za Boga szuka podstawy wszelkiego w ogle dowiadczenia. Znamy z dowiadczenia wewntrznego poszczeglne jedynie przeycia, rozum za na ich podstawie wnosi o istnieniu duszy; znamy z dowiadczenia zewntrznego jedynie poszczeglne przedmioty materialne, rozum za wnosi z nich o istnieniu jednolitego wszechwiata. Idee te stanowi osnow metafizyki. I warto metafizyki zaley od wartoci tych idei. Sprawdzenie ich byo podstawowym zamierzeniem krytyki Kanta. Wynik za sprawdzenia by - ujemny. Idea to cel, do ktrego rozum dy, ale ktrego dosign nie moe; a nie moe go dosign, gdy nie jest to cel realny, lecz tylko focus imaginarius dla myli. Podczas gdy kategorie s wcielane przez rozsdek do dowiadczenia, idee nie s i, dla swej absolutnoci, nie mog by do wcielane. Przeto kategorie stanowi skadnik dowiadczenia, idee za nie (mwic jzykiem Kanta, kategorie maj uytek konstytutywny" wobec dowiadczenia, idee za jedynie regulatywny"). Idee mona uzasadni tylko psychologicznie, tj. mona wskaza potrzeb umysu, ktra je wytwarza, ale rzeczowej podstawy odnale dla nich niepodobna. 2. KRYTYKA METAFIZYKI TRADYCYJNEJ. Wobec takiej natury idei metafizycznych, metafizyka, cho jest dla umysu ludzkiego przedsiwziciem nieuniknionym, niemniej jednak jest przedsiwziciem beznadziejnym. Absolutna metafizyka, usiujca wnikn w natur Boga, duszy i wszechwiata, jak budowao tylu filozofw od Platona do Leibniza, odpowiada wprawdzie potrzebom umysu, ale podejmuje si zadania, ktrego umys wykona nie moe. Metafizyka dotychczasowa zakadaa, e idee s bytami realnymi; Kant za doszed do przekonania, e s to jedynie pojcia rozumu, wyznaczajce idealny kres poznania. W tym widzia gwny bd metafizyki. Ponadto zarzuca, e kategorie rozsdku, jak substancja lub przyczynowo, ktre s tylko formami umysu i maj warto poznawcz wtedy tylko, gdy s wcielone w dowiadczenie, metafizyka stosuje poza granicami dowiadczenia do rzeczy samych w sobie. Dziki takiemu posugiwaniu si pojciami, nie odpowiadajcemu ich naturze, powstaj w metafizyce paralogizmy, antynomie, pseudodowody. W takich warunkach metafizyka nie jest i nie moe by nauk. To by wynik krytyki, potpiajcy wielowiekowe wysiki myli: wynik negatywny, niemniej doniosy w dziejach filozofii. Krytyk metafizyki Kant przeprowadzi szczegowo we wszystkich jej dziaach. Dziaw takich byo trzy, odpowiednio do trzech naczelnych idei - duszy, wszechwiata i Boga: racjonalna psychologia, kosmologia i teologia.

130

A) Krytyka psychologii racjonalnej. Psychologia racjonalna (rozwinita zwaszcza przez szko Wolffa) z faktu mylenia wyprowadzaa wniosek, e istnieje dusza, czyli substancja mylca, i e, jako substancja, jest prosta i niezniszczalna. Ale wnioski te s paralogizmami. Pochodz one z niewaciwego posugiwania si kategori substancji. Nie mamy w tej dziedzinie prawa posugiwa si ni, poniewa, jak to wykazaa Kaniowska krytyka poznania, jest ona tylko form czenia wyobrae, tymczasem za wyobraenia duszy nie posiadamy, wic i kategorii substancji stosowa tu nie moemy; ja znamy tylko jako funkcj, ale nie jako substancj -jako podmiot mylcy, ale nie jako przedmiot myli. Tak samo wynikiem bdnego wniosku jest teza psychologii racjonalnej, e dusza jest prosta. A przeto upada i ta teza, ktra praktycznie ma najwiksze znaczenie: e dusza jest niemiertelna; albowiem dowd niemiertelnoci duszy opiera si w psychologii racjonalnej na tym, e dusza, jako substancja prosta, nie moe ulec rozkadowi i zniszczeniu. B) Krytyka racjonalnej kosmologii. Prby okrelenia natury wszechwiata, ktre stanowi przedmiot kosmologii, natrafiaj na najwiksze trudnoci. Pojawiaj si tu antynomie, czyli objawy rozterki rozumu z samym sob, a sprzeczne twierdzenia - tezy" i antytezy" - s tu zarwno przekonywajce dla rozumu. Zasadnicza antynomia dotyczy kwestii, czy wiat jest skoczony, czy te nieskoczony. Ale jest ich wicej. Antynomie wystpuj czterokrotnie: w kwestii ograniczonoci wiata, jego podzielnoci, wolnoci i koniecznoci. Tezy: Antytezy: 1) wiat ma pocztek w czasie i granic 1) wiat nie ma pocztku w czasie w przestrzeni. i ma granice w przestrzeni. 2) Wszystko w wiecie jest bd 2) Nic w wiecie nie jest proste ani z prostych prostym skadnikiem, bd skada skadnikw zoone. si z prostych skadnikw. 3) Istnieje w wiecie wolno. 3) Nie ma w wiecie wolnoci, lecz wszystko dokonywa si wedle praw przyrody, 4) Naley do natury wiata, e 4) Nie ma adnej istoty koniecznej ani w wiecie, istnieje istota konieczna, czy to ani poza nim jako jego przyczyny. jako jego cz, czy jako przyczyna. S to istotne trudnoci: umys wika si w rozwizaniu tych zagadnie; skoczono - nieskoczono, podzielno - niepodzielno, przyczynowo - wolno, przypadek- konieczno s odwiecznymi zagadnieniami. Kosmologiczne antynomie, zestawione przez Kanta, byy pojte tak szeroko, e obejmoway waciwie ca metafizyk; bo pierwsza i ostatnia dotycz rwnie teologii, a druga i trzecia - psychologii. Czy moliwe jest ich rozwizanie? Nie byo moliwe dla tych, ktrzy zakadali, e albo teza jest prawd, albo synteza. Byo natomiast moliwe dla Kanta: dla niego w dwch pierwszych kwestiach prawd nie bya ani teza, ani antyteza, a w dwch nastpnych - zarwno teza, jaki antyteza. Rozwizanie to opar na rozrnieniu wiata zjawiskowego i mylnego (inteligibilnego - jak go nazywa Kant). Skoro bowiem przestrze i czas s tylko subiektywnym ujciem przedmiotu, nie realnymi przedmiotami, to dwie pierwsze antynomie staj si bezprzedmiotowe. Inaczej z dwiema pozostaymi. Jeden i ten sam fakt moe by zarazem i uwarunkowany, i wolny: w wiecie zjawisk kady czyn jest uwarunkowany, bo tu panuje zasada przyczynowoci, natomiast sam w sobie moe by wolny, gdy poza zjawiskami zasada ta nie obowizuje. Antynomie trzeci, a take czwart, Kant rozwizywa tedy w ten sposb: tezy s prawdziwe dla wiata mylnego, antytezy - dla zjawisk. C) Krytyka teologii racjonalnej. Idea Boga wybiega poza moliwe dowiadczenie; jest, jak Kant mwi, hipotez konieczn dla zaspokojenia rozumu", nigdy za faktem stwierdzonym przez umys. Ide t wszake umys hipostazuje w ens realissimum, w pozawiatow istot. Szczegowej krytyce podda Kant wszystkie gwne dowody istnienia Boga, aby wykaza ich niedostateczno. Dowd ontologiczny z pojcia Boga wnosi o jego istnieniu - tymczasem za z pojcia przedmiotu mona jedynie wnosi o jego moliwoci, ale nie o istnieniu; istnienie czegokolwiek moe by stwierdzone tylko przez dowiadczenie. - Dowd kosmologiczny, ktry z faktu istnienia wiata wnosi o istnieniu Boga jako jego przyczyny, popenia inny bd: zasad przyczynowoci, ktra obowizuje tylko wewntrz dowiadczalnego wiata, stosuje poza jego obrbem. - Dowd fizyko teologiczny, ktry z 131

organizacji wiata wnosi o istnieniu stwrcy, dowodzi co najwyej, e wiat ma budowniczego, ale nie, e ma stwrc. aden tedy z dowodw nie wytrzymuje krytyki; ale tak samo jak niepodobna dowie, e Bg istnieje, tak samo niepodobna dowie, e nie istnieje. Nie jest to w ogle moliwym tematem docieka naukowych. 3. PERSPEKTYWY NOWEJ METAFIZYKI. Kant mia przekonanie, e obali dotychczasow metafizyk, natomiast nie myla obala metafizyki w ogle. Zbudowanie nowej metafizyki, ktra bdzie moga wystpi jako nauka", byo nawet jego pierwotnym celem, ktry jednak potem, wobec odkry z zakresu teorii poznania, zeszed na drugi plan. I tylko w polemicznym uniesieniu wygasza nieraz zdania wybiegajce poza waciw intencj kantyzmu i negujce wszelk metafizyk. Nie zaprzecza istnieniu rzeczy samych w sobie", o ktrych chce traktowa metafizyka. Nie sdzi, aby byy tylko naszymi subiektywnymi ideami. Wszak nasze idee s nam najlepiej znane, a rzeczy w sobie s wanie, jak Kant twierdzi, niepoznawalne. Przeciwnie, istnienie rzeczy w sobie byo dla Kanta czym zrozumiaym samym przez si; byo nie dowiedzion przesank jego filozofii. Przeciwko adnemu zarzutowi nie broni

DIDEROT

132

LA METTRIE

CONDILLAC

133

D'ALEMBERT

ROUSSEAU

134

REID

KANT

135

JAN NIADECKI si gorcej ni przeciw zarzutowi idealizmu: jakoby rzeczy sprowadza do przedstawie. adne zestawienie nie byo mu dotkliwsze nad zestawienie z poczciwym" Berkeleyem. Mia przekonanie, i bez rzeczy nie byoby zjawisk. Krytyka poznania kazaa Kantowi wyrzec si metafizyki. Niemniej jednak mia osobicie wyrane skonnoci metafizyczne; w odwiecznych sporach metafizycznych, ktre w imi jego krytyki miay zamilkn, mia okrelone predylekcje. Tendencje jego szy mianowicie w kierunku teizmu, infinityzmu, pluralizmu, personalizmu, indeterminizmu. Skonny by do przypuszczenia, e w wiecie absolutnym istnieje nieskoczony Bg i wolne janie. Tendencje te mia w epoce przedkrytycznej; ale nawet gdy jego wasna krytyka napitnowaa je, jako wykraczajce poza sfer moliwego poznania, i wwczas jeszcze nie wyzby si ich. Niektrym da wyraz w swej etyce: pluralizmowi, gdy traktowa wiat jako wsplnot istot rozumnych, teizmowi, infinityzmowi, indeterminizmowi, gdy Boga, niemiertelno i wolno poda za postulaty praktycznego rozumu. Zasug krytyki czystego rozumu widzia w tym, e podcia korzenie materializmowi, fatalizmowi, ateizmowi, idealizmowi (w sensie subiektywnym, Berkeleyowskim), sceptycyzmowi. Ale na og sprawy te pozostay tylko w gbi jego osobistych przekona. Na zewntrz wystpowa z odwrotn tendencj: by wanie odj grunt spekulacji. Widzia niebezpieczestwo w dwch skonnociach ludzkiego umysu: w marzycielstwie (Schwdrmerei) i w zapdach owieceniowych (Aufklarerei), tj. w spekulatywnym snuciu myli i nadmiernej ufnoci w rozum. Chcia siebie i innych przed nimi przestrzec: to by najwyraniejszy cel praktyczny jego dziaalnoci filozoficznej. Kant odegra rol nie tylko w dziejach teorii poznania, ale i w dziejach metafizyki; zawdzicza j jednak nie takim czy innym sympatiom metafizycznym; te maj znaczenie tylko biograficzne. Rola jego polegaa na tym: 1) Obali dowody dawnej metafizyki. Dowody, nie tezy. Nie przeczy ani istnieniu Boga, ani niemiertelnoci duszy, ale wykaza, e ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione, a podobnie nie s te dowiedzione inne tezy metafizyki. 2) Wykaza, e w zagadnieniach metafizycznych wszystkie stanowiska przekraczaj w rwnej mierze granice poznania. Materializm nie jest bardziej naukowy od idealizmu; wprawdzie rzeczy w sobie przedstawia jako podobne do zjawisk, ale to nie jest dowodem ani oznak jego susznoci, gdy nieznane rzeczy w sobie mog by cakiem rne od zjawisk. Tak samo ateizm nie jest bardziej prawdopodobny od teizmu, determinizm od indeterminizmu. Zaprzeczenie istnieniu Boga, niemiertelnoci duszy i wolnoci woli tak samo nie jest naukowo uzasadnione, jak ich goszenie. 136

3) Wskaza inn drog do uzasadnienia tez metafizycznych: nie drog teoretyczn, lecz praktyczn. Niepodobna dowie ich prawdziwoci, mona natomiast wykaza zgodno niektrych tez metafizycznych z postulatami stawianymi przez ycie i dziaanie. Nie nale wic do wiedzy, lecz do wiary. Musiaem obali wiedz" - pisa - by zrobi miejsca dla wiary". Czynic to zerwa z tradycj metafizyki, za to powrci poniekd do naturalnego poczucia, jakie wielu ludzi ma wobec tych spraw ostatecznych. IV. ETYKA I ESTETYKA. 1. KRYTYKA ROZUMU PRAKTYCZNEGO. Znalazszy prawdy powszechne i konieczne w nauce, Kant j z kolei szuka ich w normach dziaania. Podj w tym celu krytyk rozumu praktycznego", jak poprzednio teoretycznego". Usiowa znale jego sdy autonomiczne, gdzie rozum przemawia od siebie, a nie pod naciskiem czynnikw obcych. Wypado mu wobec tego wyeliminowa wszelkie sdy odwoujce si do rozkazw Boskich czy do wymaga spoecznych, czy nawet do przyrodzonych poda jednostki. S to bowiem czynniki obce rozumowi i kada taka etyka jest heteronomiczna'": tu rozum nie kieruje, lecz jest kierowany. Kant sdzi, e ze stanowiska rozumu cenna jest jedna tylko rzecz: dobra wola. Wszystko inne - zarwno dobra materialne, jak zalety osobiste - moe obrci si na zo, nie jest wic dobrem bezwarunkowym, bezwzgldnie zalecanym przez rozum. A kiedy wola jest dobra? Wtedy, gdy usiuje speni obowizek. Nie ma dobrej woli tam, gdzie skonno przyrodzona prowadzi do dobra - tote dla Kanta czyny wykonane pod wpywem skonnoci nie byy moralne"; byy nimi tylko czyny wykonane z obowizku. To przeciwstawienie skonnoci i obowizku stanowio o rygorystycznym charakterze etyki Kanta. W pojciu obowizku nie widzia nic osobistego; przeciwnie, widzia jego istot w podporzdkowaniu si prawu. Tote etyka jego bya uniwersalistyczna, nie znaa indywidualnych przepisw ani indywidualnych dbr. Poza zasad podporzdkowania si prawu powszechnemu nie znajdowa nic wicej, co by nakazywa rozum praktyczny. Kae on podporzdkowa si prawu, ale treci jego nie przesdza; wszelkie materialne okrelenie prawa moralnego jest ju heteronomiczne dla rozumu. Nakaz jego jest tedy czysto formalny i przeto caa etyka nie moe by inna ni formalna. Jedyny bezwarunkowy nakaz (kategorischer Imperativ) brzmi: Postpuj wedle takiej tylko zasady, co do ktrej mgby jednoczenie chcie, aby staa si prawem powszechnym". Kosztem tedy ograniczenia Kant znalaz aprioryczne prawo moralne (Sittengesetz), powszechne i konieczne, obowizujce niezalenie od takich czy innych okolicznoci ycia. Prawo to byo w dziedzinie etyki odpowiednikiem apriorycznych praw nauki, ustalonych w Krytyce czystego rozumu. W ostrym przeciwiestwie do relatywistycznych de swej epoki Kant broni nowym sposobem bezwzgldnoci dobra, tak samo jak broni powszechnoci poznania. 2. ROZWIZANIE ZAGADNIE METAFIZYCZNYCH PRZEZ ROZUM PRAKTYCZNY. Nakaz moralny ma sens jedynie wwczas, jeli czowiek jest wolny. Jeli bowiem wola jest cakowicie wyznaczona przez przyczynowo powizany przebieg zdarze, to prne s wszelkie nakazy. Wolno stanowi tedy postulat praktycznego rozumu. Nie jest dowiedzione, i jestemy wolni, ale - y musimy tak, jak gdyby byo dowiedzione. Rozum teoretyczny nie umie rozstrzygn, czy w wiecie panuje wolno, czy determinacja, i zapltuje si w antynomi (3. antynomia); rozum praktyczny natomiast rozstrzyga antynomi na korzy tezy. Ze wiatem zjawisk zwizani jestemy wzami przyczynowymi; niemniej w wiecie mylnym" moemy by wolni. Determinacja jest prawem zjawisk, a wolno - rzeczy samych w sobie; to byo rozwizanie antynomii, dokonane przez rozum praktyczny. Wolno nie jest jedynym postulatem praktycznego rozumu; s jeszcze dwa inne: niemiertelno duszy i istnienie Boga. Niemiertelno niezbdna jest jako warunek postpu w moralnoci, Bg za jako gwarancja sprawiedliwoci. I te dwa wielkie zagadnienia metafizyki, ktrych rozum teoretyczny nie mg rozwiza, zostaj rozwizane przez rozum praktyczny. Przewaga rozumu praktycznego w tych ostatecznych kwestiach metafizycznych pochodzi std: rozum teoretyczny jest skrpowany zjawiskami, na ktrych opiera swe rozumowania i poza ktre nie moe wykroczy; rozum praktyczny za nie jest przez nie skrpowany i przeto atwiej dosiga absolutu. To bya nowa koncepcja Kanta: e prawdy metafizyczne poznaje nie rozum teoretyczny, lecz praktyczny, wedle postulatw woli i dziaania. Nie ma przy tym niezgody midzy obu funkcjami rozumu, bo krytyka poznania nie doprowadza do wniosku, e nie ma wolnoci, niemiertelnoci i Boga, ale jedynie, e ich w wiecie zjawisk nie ma. Co prawda, krytyka rozumu teoretycznego zdaje si prowadzi do tego, e 137

wolno, niemiertelno, Bg - to tylko ideay, tymczasem rozum praktyczny przypisuje im realne istnienie; jednake instancje te nie s sobie rwne: rozum praktyczny, nie ulegajcy sugestii zjawisk, ma pierwszestwo (Primat der praktischen Vernunft). 3. KRYTYKA WADZY SDZENIA. Kant doszed z czasem do przekonania, e prawdy powszechne i konieczne znajduj si nie tylko w dziedzinie poznania i dziaania, ale take i upodobania estetycznego. Przeto obok krytyki poznania i etyki znalaz jeszcze w filozofii miejsce na estetyk. (Kant zreszt nie uywa wyrazu estetyka" w tym znaczeniu; nazywa t dyscyplin krytyk wadzy sdzenia", bo w XVIII w. sdzenie", sd" oznaczay specjalnie sd smaku, ocen estetyczn). Kant nie mia dowiadczenia w sprawach artystycznych; ale brak ten zastpi oczytaniem i systematyczn analiz zjawisk estetycznych. Korzysta z literatury estetycznej, gwnie angielskiej, ktra przodowaa w XVIII w., i nawizujc do jej obserwacji i refleksji umia okreli odrbny charakter sdw estetycznych i wydzieli ich zakres tak dokadnie, jak nikt przed nim. Pierwsz cech wyodrbniajc upodobania estetyczne jest ich bezinteresowno. Kant rozumia przez to, e upodobanie estetyczne jest niezalene od realnego istnienia podobajcego si przedmiotu, e podoba si samo jego wyobraenie. Cecha ta stanowi podstaw oddzielenia upodobania estetycznego od innego rodzaju upodoba, a take podstaw oddzielenia postawy estetycznej od postawy moralnej, dla ktrej jest bardzo istotne, aby dobro byo realizowane, a nie pozostawao w sferze wyobrae. Drug znw cech upodobania estetycznego jest jego bezpojciowo. Napawamy si bezporednim wraeniem piknej rzeczy, a nie pojciem, jakie o niej mamy. Ta cecha stanowi z kolei podstaw oddzielenia postawy estetycznej i poznawczej. Przedmiotem upodobania estetycznego jest nie caa rzecz, lecz tylko jej forma. W formie tedy jedynie ley pikno rzeczy. Ta cecha upodobania estetycznego daje znw podstaw do oddzielenia go od upodobania zmysowego. Kiedy rzeczy wywouj w nas to tak szczeglne upodobanie estetyczne? Wtedy, gdy powoduj upodobanie caego naszego umysu. Nie wywoa upodobania estetycznego ani samo wraenie, ani samo wyobraenie, ani sam sd, ale ich czne dziaanie. Dopiero wtedy wykwita w nas to szczeglne uczucie zadowolenia, ktre zowiemy estetycznym. Nie jest ono ani prostym zadowoleniem zmysw, ani prostym zadowoleniem myli. Podoba si estetycznie to, co odpowiada caemu naszemu umysowi, co umie pobudzi dziaanie wszystkich jego wadz; przedmioty estetyczne s to zatem przedmioty zbudowane odpowiednio do natury podmiotu. Podobanie si takich przedmiotw jest konieczne, ale jest to konieczno szczeglnego rodzaju, bo - subiektywna. Nie sposb ustanowi reguy, jakie przedmioty bd si podoba. Kady trzeba sprawdzi oddzielnie, by wyda sd. Ale wobec tego, e umysy ludzkie skadaj si z tych samych wadz, naley oczekiwa, e przedmiot, ktry podoba si jednemu, bdzie si podoba te innym. Sdy estetyczne cechuje tedy powszechno. Ale jest ona szczeglnego rodzaju: jest powszechnoci bez reguy. Regu estetycznych nie ma i, wobec bezpojciowoci sdw estetycznych, by nie moe. Wytwarza to swoisty charakter sdw estetycznych: o susznoci swego sdu nikt nikogo przekona nie moe, a jednak sd jego wystpuje z pretensj, aby by przez innych uznawany, w przeciwiestwie do upodobania czysto zmysowego, ktre kady traktuje jako uczucie osobiste, nie obowizujce innych. Systematyczna analiza, przeprowadzona przez Kanta, wykrya tedy szereg wasnoci sdw o piknie wyrniajcych je od innych sdw i pozwolia Kantowi uczyni to, co wikszo jego poprzednikw miaa za niewykonalne: zdefiniowa pikno. Jest ono tym, co podoba si ani przez wraenia, ani przez pojcia, lecz podoba si z subiektywn koniecznoci, w sposb powszechny, bezporedni i zupenie bezinteresowny". Estetyka Kanta zawiera poza tym wiele jeszcze innych myli, jak rozrnienie pikna i wzniosoci, rozrnienie pikna wolnego i zwizanego (freie md anhangende Schonheit), jak teoria geniuszu, ale s to przewanie myli, ktre Kant dzieli z innymi mylicielami swej epoki, a przy tym dotyczce spraw bardziej specjalnych. Dla oglnych zagadnie filozofii istotne w estetyce Kanta byo wyodrbnienie i okrelenie faktw estetycznych; byo to jedno z wanych posuni Kanta w jego przedsiwziciu zmierzajcym do tego, by rozgraniczy dziedziny rzeczywistoci, by znale wadze umysu zdolne je pozna, a przede wszystkim, by odszuka w ich poznaniu czynniki powszechne i konieczne. ISTOT KANTYZMU stanowi pogld, nazywany take krytycyzmem" lub transcendentalizmem", wedle ktrego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojcia s warunkiem dowiadczenia. Konsekwencjami tego pogldu byy: 138

a) subiektywizm (ale nadempirycznego podmiotu, bo warunkiem poznania przedmiotu jest natura podmiotu w ogle, nie za taki czy inny ustrj poznajcego umysu), goszcy specjalnie subiektywno przestrzeni i czasu, substancji i przyczynowoci; b) agnostycyzm wobec rzeczy samych w sobie; c) aprioryzm wobec zjawisk. Wynikaa tedy z kantyzmu niemoliwo metafizyki (o rzeczach w sobie) i moliwo nauki powszechnej i koniecznej (o zjawiskach). Charakterystyczn cech kantyzmu by rwnie nacisk na czynniki formalne, formalizm, objawiajcy si nie tylko w teorii poznania, ale take w etyce i estyce. Poza tym w kantyzmie znajduje si szereg myli luniej zwizanych z jego myl zasadnicz i mogcych by uznanymi za suszne niezalenie od susznoci caego systemu. Do nich naley sama metoda transcendentalna; nastpnie nauka o dwch pniach poznania", stanowica syntez racjonalizmu i empiryzmu; dalej, caa fenomenologia poznania, np. oddzielenie wyobrae i poj, sdw i idei; wreszcie podstawowe koncepcje etyki i estetyki, ustalajce pojcie moralnoci i pojcie pikna. ZWOLENNICY. Filozofia Kanta nie oddziaaa od razu; Krytyka czystego rozumu, zawierajca myli nowe a trudne, na og nie zostaa zrozumiana, nawet przez wczesnych zawodowych przedstawicieli filozofii; dopiero Prolegomena uprzystpniy nowe stanowisko. Do rozpowszechnienia kantyzmu przyczyniy si popularnie napisane Listy o filozofii Kaniowskiej (Briefe iiber die kantische Philosophie), ogoszone w latach 1786 i 1787 przez kantyst K. L. Reinholda (1755-1823). Od 1797 r., gdy Reinhold obj katedr w Uniwersytecie Jenajskim, Jena staa si stolic kantystw. Po ukazaniu si wszystkich trzech krytyk" nastpi ju szybki rozrost kantyzmu. Powszechne stao si w Niemczech przekonanie, e jest on doniosym dla filozofii zwrotem i e kady musi si wypowiedzie za nim czy przeciw niemu. Zwolennikw znalaz we wszystkich akademickich orodkach Niemiec: w Krlewcu, w Berlinie, Halle, Marburgu, Lipsku, Getyndze, Wiedniu. Myl Kanta opanowaa nie tylko zawodow filozofi, ale rwnie oddziaaa na nauki specjalne: matematyk, przyrodoznawstwo, a zwaszcza na teologi. Pocigna literatw, przede wszystkim wielkich poetw niemieckich: czciowym jej zwolennikiem by Goethe, a cakowitym i zapalonym - Schiller.W 1793 i. moga si ju ukaza dwutomowa historia kantyzmu. A cho filozofia Kanta nie uzyskaa nigdzie takiego znaczenia jak w Niemczech, wszelako jeszcze przed kocem stulecia ukazay si o niej dziea w Anglii, Holandii (tam od 1798 r. wychodzio nawet specjalne pismo dla propagandy kantyzmu), we Francji i Szwecji. Najwierniejsi uczniowie Kanta nie zaznaczyli si wybitniej w dziejach filozofii: wierno bowiem okupywali niesamodzielnoci. Nazwiska ich poszy w niepami. Wzgldnie najwybitniejszy z nich by J. S. Beck (1761 - 1842), dugoletni profesor w Rostocku. Samodzielniejsi zwolennicy usiowali jeszcze za ycia Kanta rozwin dalej lub skorygowa jego nauk. A czynili to w dwch biegunowo rnych kierunkach: jedna grupa wyrzucaa Kantowi, e nie do daleko poszed w ostronoci krytycznej, druga, e zbyt daleko; pierwsza chciaa z krytycznej filozofii usun reszt metafizyki, druga - wycign z niej metafizyczne konsekwencje. 1. Do grupy pierwszej skania si Beck, ale przede wszystkim reprezentowa j Salomon Maimon (17541800), yd pochodzcy z Polski, w Niemczech zamieszkay. (Jego Versuch uber die Transcendentalphilosophie, 1790, zawiera krytyk doktryny Kanta, a Versuch einer neuen Logik, 1794 systematyczny wykad wasnych pogldw). Gwn trudno kantyzmu widzia - podobnie jak inni myliciele tej grupy - w pojciu rzeczy samej w sobie, ktr mia za fikcj. Rozwija przeto krytycyzm w duchu idealizmu. A ponadto rozwija go w kierunku sceptycyzmu: nie uznawa wiedzy pewnej poza logik i matematyk i, wracajc do stanowiska Hume'a, nawet prawa przyczynowoci nie uwaa za konieczne. 2. Do drugiej grupy zblia si Reinhold, ktry za brak filozofii Kanta poczytywa, e nie stanowi do zwartego systemu, i chcia ulepszy j, wyprowadzajc jej twierdzenia z jedynej zasady. Kant nie uzna tego ulepszenia, nazywa je hiperkrytycyzmem". Ale w tym kierunku poszed Fichte, za nim Schelling i Hegel, najwpywowsi i najsamodzielniejsi filozofowie wczesnych Niemiec. Jak tamta grupa kada nacisk na sceptyczne pierwiastki u Kanta, tak ta znw na spekulatywne. Kant lubi konstrukcje pojciowe (ich podem bya np. tablica kategorii); konstrukcje te stay si metod Fichtego i Hegla. W pogldzie Kanta, e rozum dyktuje prawa wiatu, a take w jego nauce o prymacie rozumu praktycznego, nastpcy znaleli podstaw nowej, idealistycznej metafizyki. Ta metafizyka wypara niebawem filozofi krytyczn, 139

z ktrej wzia bya pocztek. - Filozofowie obu tych grup czyli uznanie dla Kanta z krytyk i mog by zaliczeni zarwno do jego zwolennikw, jak i do przeciwnikw. PRZECIWNICY. Filozofia Kanta zyskaa rozgos, ale z pocztku by to przewanie rozgos bez uznania. Kant wystpi z now myl, do adnego obozu filozoficznego si nie przyczy; tote wszystkie obozy obruszy przeciw sobie. Opisa to Reinhold: W Krytyce czystego rozumu dogmatycy widz usiowania sceptyka, ktry pragnie pewno wszelkiej wiedzy obali, sceptycy za - uroszczenia czowieka, ktry na gruzach dotychczasowych systemw nowy chce wznie dogmatyzm; supranaturalici - sztuczk, przez ktr religi chce si pozbawi podstaw historycznych i ugruntowa naturalizm, natura-lici - now podpor chylcej si do upadku filozofii opieranej na wierze; materialici - idealistyczne zaprzeczenie rzeczywistoci materii; eklektycy - powstanie nowej sekty, ktrej pewno siebie i nietolerancja nie miay dotd przykadu i ktra niedawno wyzwolonej filozofii niemieckiej zagraa nowym jarzmem; wreszcie przedstawiciele filozofii popularnej - ju to mieszne przedsiwzicie obliczone na to, by w naszym owieconym i penym smaku stuleciu przez scholastyczne subtelnoci i terminologi wyrugowa z filozofii zdrowy rozsdek, ju to prawdziwy kamie obrazy, ktry zawala drog filozofii popularnej, utorowan tak niedawno przez mnstwo atwo dostpnych pism". Pierwsza recenzja Krytyki czystego rozumu (pira Garvego) zwalczaa j za rzekomy subiektywny idealizm. Potem krytyki i polemiki posypay si jedna za drug. Opozycja wychodzia z trzech stron: ze stanowisk konserwatywnych, z wasnej szkoy Kanta i z nowych stanowisk filozoficznych, ktre ujawniy si mniej wicej jednoczenie z krytycyzmem. 1. OPOZYCJA KONSERWATYSTW. Zwalczano filozofi Kanta ze stanowiska Leibniza, Wolffa oraz popularnej filozofii Owiecenia. Ten sprzeciw nie odegra roli, gdy stanowiska, z ktrych by prowadzony, byy ju przestarzae, nie naleay do ywego rozwoju myli. 2. OPOZYCJA WASNEJ SZKOY sza, jak byo powiedziane wyej, w dwch kierunkach: empiryzmu i metafizyki spekulacyjnej. Temu ostatniemu kierunkowi sdzone byo od pocztku XIX w. wzi gr nad Kaniowskim krytycyzmem. 3. OPOZYCJA NOWYCH STANOWISK. Dwa stanowiska (wzgldnie tylko nowe, bo wyznawane ju dawniej na Zachodzie) znalazy teraz zwolennikw w Niemczech. Oba wystpoway przeciw filozofii racjonalnej, do ktrej naleaa doktryna Kanta; jedno z nich prowadzio do sceptycyzmu, drugie znajdowao pozytywne rozwizanie w czynnikach irracjonalnych, w uczuciu i wierze. A) Sceptycyzm by zwizany z wzmocnieniem wpyww Hume'a. Ze sceptycyzmem sympatyzowaa spora gar wczesnych mylicieli - m. in. Maimon - ale w stanowczy sposb gosi go tylko jeden: Gottlieb Ernest Schulze (1761 - 1863), profesor w Helm-stedt i Getyndze, zwany AinezydememSchulze" std, e swemu pierwszemu, anonimowo wydanemu dzieu da za tytu imi staroytnego sceptyka (Aenesidemus, 1792). Pisma jego byy nastrojone polemicznie: skierowane byy bezporednio przeciw Reinholdowi, ale trafiay w samego Kanta. Uwaa przedsiwzicie krytycyzmu na niewykonalne, gdy niepodobna, aby umys sam siebie poddawa analizie i ocenie. Atakowa Kanta szczeglniej za niekonsekwencje w teorii przyczynowoci: za to, e wbrew wasnej teorii stosowa zasad przyczynowoci poza granicami dowiadczenia, gdy rzeczy same w sobie" podawa jako przyczyny pobudzajce nasze zmysy. B) Irracjonalizm by znw zwizany z odnowieniem wpyww Shaftesbury'ego; by ruchem rwnolegym do tego, jaki Rousseau zapocztkowa we Francji. W uczuciu i intuicji widzia skuteczniejsz drog do prawdy ni w abstrakcyjnej myli. Z tym czy poetycki entuzjazm dla przyrody, pojmowanej panteistycznie jako doskonaa i boska. Tu znw autorytetem by Spinoza, ktrego wpywy odyy mniej wicej jednoczenie z wpywami Shaftesbury'ego i skrzyoway si z nimi. Panteizm sta si wwczas aktualnym zagadnieniem. Po mierci Lessinga rzucono na szal i jego autorytet na korzy pan-teizmu, co stao si w r. 1785 pobudk do rozpoczcia uporczywego sporu o panteizm", w ktrym udzia brali przede wszystkim Mendelssohn i Jacobi. Irracjonalizm i panteizm znalazy zwolennikw wrd poetycznych i uczuciowych natur - a by to okres sentymentalizmu - dla ktrych filozofia Kanta bya zbyt trzewa. Znalazy ich mniej wrd zawodowych filozofw, a wicej wrd amatorw i sympatykw filozofii, zwaszcza wrd literatw. Byy filozoficznym wyrazem zaczynajcego si romantyzmu (tzw. Sturm und Drang). Byy reakcj przeciw trzewej filozofii Owiecenia, reakcj, ktra wpada w inn skrajno. Teraz hasem bya fantazja, indywidualne kierowanie yciem, wiara w tajemnicz gbi rzeczy. Najtypowszym przedstawicielem tego ruchu by J. G. Hamann (1730- 1788), wystpujcy jako prorok raczej ni jako filozof. Filozofia bya 140

dla rzecz wiary i uczucia, spraw na wskro osobist i zupenie irracjonaln, zdobywan przez tajemnicze siy duszy. Innym mylicielem tej grupy by J. G. Herder (1744-1803), umys subtelniejszy i bardziej naukowy, wszechstronny, ale te bardzo rozproszony. W okresie przedkrytycznym by uczniem i gorcym zwolennikiem Kanta, potem egzaltowa si Shaftesburym i Spinoz, i wtedy odsun si od Kanta; gdy za Kant surowo oceni jego historiozofi (Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, 1784- 1791), Herder brutalnie napad na Krytyk czystszego rozumu (w Metakritik, 1799) i na Krytyk wadzy sdzenia (w Kalligone, 1800). Filozoficznie najwybitniejszym przedstawicielem ruchu by nie Hamann i nie Herder, lecz Friedrich Heinrich Jacobi (1743 - 1819). I on nie by fachowym filozofem, by kupcem, potem kapitalist uprawniajcym prywatnie filozofi, i dopiero w 1804 r. otrzyma stanowisko naukowe, zostawszy przewodniczcym nowo zaoonej Akademii Nauk w Monachium. Filozofia jego bya filozofi wiary: tylko przez wiar, tj. przez bezporednie uczucie pewnoci moemy pozna prawd. Uzasadnia swe stanowisko w szczeglny sposb: wywodzi, i racjonalne traktowanie filozofii musi prowadzi do spinozyzmu, ten za ze wzgldu na swj materializm, determinizm, ateizm nie zaspakaja umysu; naley wic porzuci racjonalne traktowanie filozofii i odwoa si do wiary. W pniejszych latach Jacobi powoywa si znw na Kanta jako na swego sprzymierzeca; kad nacisk w dziele Kanta tylko na jedn cz: krytyk metafizyki, i interpretowa krytyk tak, e wszelk wiedz obalia, aby zrobi miejsce dla wiary. A o czym Jacobiego pouczaa wiara? Nie tylko, jak Kanta, o Bogu, wolnoci, niemiertelnoci, ale take - o realnoci rzeczy, przestrzeni, czasu; prowadzia go do naiwnego realizmu. Jacobi spotka si w swych teoretycznych wynikach z szko szkock, a daleko odbieg od Kanta. DALSZE DZIEJE KANTYZMU. Zaraz w pierwszych pokoleniach XIX w. nad kantyzmem wzia w Niemczech gr idealistyczna metafizyka; wywodzia si ona z pewnych motyww filozofii Kaniowskiej, ale w caoci bya od niej biegunowo rna. Ale ani ona, ani aden inny prd filozoficzny XIX w. nie zguszy cakowicie myli Kanta. Nawet w pierwszej poowie XIX w., gdy w filozofii niemieckiej rozwielmonia si spekulacja metafizyczna, najwybitniejsi przedstawiciele nauk szczegowych w Niemczech wystpowali jako stronnicy krytycznej filozofii Kanta. Jzykoznawcy, jak Wilhelm v. Humboldt, historycy, jak Niebuhr, prawnicy, jak Anzelm Feuerbach, fizjologowie, jak Johannes Miiller, pniejsi fizycy, jak Helmholtz, powoywali si na Kanta i korzystali z jego doktryny. W teologii protestanckiej wytworzya si caa szkoa, tzw. szkoa Ritschla", ktra sza ladem Kanta i kada nacisk na oddzielenie wiedzy i wiary i na niezaleno etyki od religii. Gdy w Niemczech zacza sabn energia kantyzmu, w innych krajach znalaz on wybitnych i samodzielnych przedstawicieli. W Anglii Hamilton czy w oryginalny sposb doktryn Kanta z rozpowszechnion w jego ojczynie doktryn szkoy szkockiej. We Francji za Renouvier czy j z typow dla Francuzw metafizyk spirytualistyczn. Gdy za koo poowy XIX w. nastpi upadek filozofii, zwaszcza niemieckiej, rodek naprawy dojrzano w nauce Kanta. W szstym dziesitku lat pado haso powrotu do Kanta" (zuruck zu Kant) i rozpoczo si odnowienie jego filozofii. Liebmann, Friedrich Albert Lange, Hermann Cohen, Helmholtz byli najwaniejszymi pionierami zwrotu. Odwoali si do Kanta jako do tego, ktry pierwsze zadanie filozofii widzia w krytyce poznania; i istotnie za jego przewodem nastpio przejcie od metafizycznego do epistemologicznego traktowania filozofii. Ruch kantowski tym razem znalaz zwolennikw w caej Europie; wiek XIX, tak samo jak XVIII, koczy si pod jego znakiem, cho nadal metafizycy potpiali jego subiektywizm, a empiryci jego aprioryzm. Od r. 1896 istniao specjalne czasopismo kaniowskie (Kantstudien"), wydawane w Halle, i specjalne towarzystwo kaniowskie (Kantgesellschaft), bdce gwnym zrzeszeniem filozoficznym Niemiec. Zostay zawieszone w czasach hitlerowskich. Entuzjazm dla Kanta, ktry doszed do szczytu w kocu XIX w, zmala bardzo w wieku XX. I podniosy si do liczne gosy, e Kant by wrcz ujemnym czynnikiem w rozwoju filozofii. Gosy te wychodziy nie tylko z prawicy filozoficznej, ale i z lewicy, nie tylko od metafizykw, ale i od empirystw. Polscy logistycy pisali, e filozofia Kanta bya nienaukowa, a B. Russel owiadczy, e bya dla rozwoju filozofii - klsk. Mia zreszt na myli nie tyle samego Kanta, ile jego nastpcw, idealistw spekulatywnych. KWESTIE SPORNE. Interpretacja zasadniczej koncepcji Kanta jest wci jeszcze przedmiotem sporu: 1. Spr midzy interpretacj realistyczn (ktrej broni wikszo kantystw) i idealistyczn (szkoa marburska): czy rzeczy same w sobie istniej poza zjawiskami, czy te s tylko fikcj umysu, regulatywn ide? Zamierzenia metafizyki byyby dla Kanta wedle pierwszej interpretacji niewykonalne, 141

wedle drugiej - zupenie bezprzedmiotowe. - Teksty Kanta przemawiaj stanowczo na korzy intepretacji realistycznej. 2. Spr midzy interpretacj psychologiczn a logiczn: czy formy aprioryczne s zalene od ustroju naszego umysu, czy te s formami, jakie przyj musi stosunek jakiegokolwiek podmiotu do przedmiotu? Inaczej mwic: Czy formy aprioryczne poznania s to formy wrodzone? Czy umys nosi je w sobie i narzuca je zjawiskom, a narzucaby inne, gdyby by zbudowany inaczej? Czy te formy te nie s wrodzone, lecz powstaj wtedy, gdy umys przedstawia sobie przedmioty, i choby umys ludzki by zbudowany inaczej, one pozostayby niezmienione - s bowiem dla przedstawiania przedmiotw niezbdne? Psychologiczna interpretacja bya atwiejsza do rozumienia, miaa te zawsze wicej zwolennikw. Niektrzy wpywowi kantyci, jak F. A. Lange lub Helmholtz, dawali jej nawet zwrot fizjologiczny, gdy formy aprioryczne wywodzili nie tylko z umysu, lecz porednio z ustroju mzgu i nerww. Doktryna Kanta nabieraa dziki temu pozorw teorii przyrodniczej. Mona byo nawet myle o ewolucyjnym wytumaczeniu tych form, co oczywicie nie jest moliwe przy pojmowaniu ich jako form logicznych, nadempirycznych, bdcych nie wytworem przyrody, lecz warunkiem tego, by przyroda moga w ogle by przedstawiana przez umys. Kant da niewtpliwie pewn podstaw do interpretowania psychologicznego jego filozofii; zapewne nie do jasno oddziela obie interpretacje od siebie i sformuowaniom swym dawa to jedn, to drug posta. Niemniej interpretacja logiczna bya, jak si zdaje, gbsz, cho nie zawsze uwiadamian intencj jego filozoficznego przewrotu. Odkrycie jej jest dzieem szkoy marburskiej, w szczeglnoci Hermanna Cohena. I dopiero przy tej interpelacji teoria Kanta ukazuje si jako pomys cakowicie nowy w dziejach filozofii.

OWIECENIE I KANTYZM W POLSCE

1. OWIECENIE. 1. W pierwszej poowie XVIII w. stan filozofii w Polsce nie uleg zmianie w stosunku do XVII w.; bya nadal uprawiana w klasztornych kolegiach, a pojmowana w anachroniczny, scholastyczny sposb. Nawet poziom jej obniy si jeszcze: scholastyka, ktra koo 1600 r., w okresie kontrreformacji nabraa bya nowego rozmachu, teraz staa si zupenie martwym schematem. Nastaa doba najwikszego upadku umysowego w Polsce. Nowe idee filozoficzne XVII w., idee Kartezjusza i Newtona, dotary wprawdzie - teraz dopiero - do polskich kolegiw; nie mogc pomija tej philosophiae recentiorum (tak zwano j w kolegiach), zaczto j zwalcza i scholastyka XVIII w. nabraa charakteru bardziej polemicznego. Blisko w sto lat po ukazaniu si dzie Kartezjusza zaatakowa go w Polsce jezuita Jerzy Gengell (zm. 1730), rektor kolegium gdaskiego, uchodzcy za wielkiego pogromc herezji". 2. Jednake jeszcze przed poow stulecia rozpocz si przewrt umysowy w Polsce; obudziy si nowe zainteresowania, idee nowoytne zaczy znajdowa dostp do umysw polskich. Orodkiem ruchu staa si Warszawa: nie miaa wprawdzie szkoy wyszej, ale szkoy wysze, krakowska, zamojska czy wileska, przestay by czynnikiem postpu. Przewrt objawi si najpierw w szkolnictwie, w onie jednego ze zgromadze nauczajcych pijarw. Zasugi szczeglne pooy tu ks. Stanisaw Konarski. Przykad jego podziaa i na inne zgromadzenia; ks. Hiacynt liwicki, wizytator misjonarzy, rwnie skutecznie pracowa nad reform nauczania. Dostojnik kocielny, Andrzej Stanisaw Zauski, biskup chemski, potem krakowski, patronowa nowym ideom. Ataki konserwatystw, zwaszcza jezuitw, nie zdoay zatrzyma tego ruchu. Eksperymentalna nauka i matematyka zaczy zajmowa miejsce apriorycznych spekulacji, nowe idee filozoficzne wypieray zdeformowany przez komentatorw arystotelizm. Nowe idee, przystpniejsze i ywsze, a wyraone w polskiej mowie, pocigny zastpy ludzi, ktrzy dawniej nie myleli zajmowa si nauk. Koo poowy stulecia organizowano dysputy publiczne i pokazywano eksperymenty fizykalne, nie tylko w szkoach i nie tylko w Warszawie, ale i w Nowogrdku, ukowie czy rodzie, podczas zjazdw trybunalskich i sejmikowych, w przytomnoci zgromadzonych urzdnikw i ziemianw" lub dla satysfakcji dam"; w popularnych, zeszytowych wydawnictwach urgano Arystotelesowi i zachwalano Kopernika, Galileusza, Newtona, Locke'a, Leibnicjusza". Przeom dokona si i - w drugiej poowie XVIII w. bezporednio po scholastyce nastpio w Polsce Owiecenie. Na razie miao charakter umiarkowany. Filozoficzne jego credo byo na og eklektyczne. 142

Chwalono eklektykw, e do adnej sekty" nie nale: ten to jest sposb, ktry od szkolnej niewoli filozofi skutecznie wyzwoli", jak pisa Narbutt. Gwnym wszake mistrzem filozoficznych tych pocztkw Owiecenia polskiego w epoce saskiej by najsawniejszy" Christian Wolff, porednio za jego mistrz, Leibniz. I saski krl, i stosunki ssiedzkie wzmagay wwczas wpywy niemieckie. Doktryn Wolffa przywiz do Warszawy w 1740 r. teatyn Portalupi, potem za, od 1743 gwnym jej bojownikiem by Wawrzyniec Mitzler de Kolof, lekarz nadworny Augusta III. Biskup Zauski by przyjacielem Wolffa i gdyby nie opr miejscowych profesorw, byby go sprowadzi do Uniwersytetu Krakowskiego. Ks. Piotr witkowski, jeden z najgortszych zwolennikw nowych idei, studiowa u Wolffa, a take ks. Antoni Winiewski, profesor filozofii w konwikcie Konarskiego. Kazimierz Narbutt wyda w 1769 Logik wedle pomysw Wolffa; dla akademii ukadano z dzie Wolffa kompendia. 3. Ruch owieceniowy wzmg si i zradykalizowa za Stanisawa Augusta. Teraz wziy gr wpywy francuskie. Filozoficznym podoem ruchu przestaa by racjonalis-tyczna doktryna Wolffa i sta si ni sensualizm Condillaca. Duchem tym przejta bya Komisja Edukacyjna, ktra doprowadzia do koca reform zapocztkowan przez Konarskiego. Czonkowie jej byli w stosunkach z francuskimi encyklopedystami i wolnomylicielami, z d'Alembertem i Condorcetem, Condillakiem i Rousseau. Tote Komisja zniosa w szkoach kursy teologiczne, a nawet filozoficzne. Staszic wystpowa przeciw uczeniu metafizyki i logiki: Czowiek nie rodzi si dla metafizyki", pisa. On i jego towarzysze przejli si wycznie duchem wieckim, praktycznym i empirystycznym. Komisja zamwia podrcznik logiki u sensualisty Condillaca (podrcznik ten, napisany w 1780 r., przeoony zosta na polski dopiero w 1802 przez Znosk). Poprzez Condillaca Owiecenie polskie trafio do Locke'a: w 1784, to jest blisko w sto lat po ukazaniu si dziea Locke'a, ogoszone zostay polskie z niego wypisy, przeoone przez Cyankiewicza. 4. Ta spniona nieco, w stosunku do Zachodu, empirystyczna i pozytywistyczna filozofia Owiecenia wydaa kilku wybitnych mylicieli. Dziaali oni za Stanisawa Augusta, wszake dopiero po utracie niepodlegoci gosili gwne swe dziea. Byli to przede wszystkim: Jan niadecki, Staszic i Kotaj. Jan niadecki (1756 - 1830), profesor w Krakowie, a od 1802 w Wilnie, wszechstronny uczony, przede wszystkim matematyk i przyrodnik, ale czynny te w zakresie pedagogiki, jzykoznawstwa i filozofii, by, wedle sw Libelta, arcykapanem umiejtnoci na ca Polsk i Litw". Gwnym jego dzieem filozoficznym bya Filozofia umysu ludzkiego, 1818. By wrogiem metafizyki i romantyzmu, spekulacji i apriorycznych docieka; metafizyka" - pisa - jest najniebezpieczniejsza dla kraju zaczynajcego si porzdnie uczy". Tote stan w opozycji nie tylko wobec prdw konserwatywnych, ale i wobec nowej doktryny Kantowskiej. Uznawa jedynie empiryczn postaw wiedzy, jedynie indukcyjn metod. Filozofi pojmowa psychologicznie, jako badanie umysu, chcia zbudowa filozofi mylenia i poznawania, opart na zasadach konstytucji ludzkiej". Po stuleciach panowania spekulacji metafizycznej gos jego by gosem skrajnej ostronoci i wstrzemiliwoci filozoficznej. 5. Na polu filozofii moralnej analogiczne, empirystyczne stanowisko zajmowali dwaj wielcy mowie Stanisawowskiej epoki: Stanisaw Staszic (1755-1826) i Hugon Kotaj (1750-1812). Byli to nie tylko kierownicy, ale i teoretycy nowego prdu spoecznego i pedagogicznego. Obaj byli przejci duchem Owiecenia, jego naturalizmem i racjonalizmem, jego deniem do reformy mylenia i ycia; obaj zerodkowali swe zainteresowania filozoficzne w zagadnieniach spoecznych i historycznych, chcc wytworzy prawidow koncepcj ludzkoci i jej dziejw. Staszic usiowa w swym Rodzie ludzkim wykaza, i dzieje ludzkoci s wytworem warunkw naturalnych i podlegaj prawom niezmiennym. Koncepcja Kotaja bya podobna, ale wyprowadzona bardziej analitycznie, staranniej unikajca motyww metafizycznych. Jego Porzdek fizyczno-moralny (1810) uczyni go poprzednikiem pozytywizmu. Obaj, Staszic i Kotaj, na tym podou pozytywnym, naturalistycznym i eudajmonistycznym opierali wzniose idee etyczne i prac nad odrodzeniem ojczyzny. Wszyscy ci filozofowie stanisawowskiego Owiecenia byli w zasadniczych sprawach uderzajco zgodni: wszyscy byli przeciwnikami metafizyki, uznawali jedynie empiryczn wiedz o faktach, inn mieli za niemoliw i niepotrzebn. Jdrzej niadecki pisa: Poznawania naszego cay zamiar by powinien: dochodzi, jak s rzeczy wzgldem nas; nie za, jak s w sobie i jakie ich niezawise od nas przyrodzenie, bo taka wiadomo jest dla czowieka niepodobna i na nic niepotrzebna". Podobnie Staszic o czowieku: Nie ma on nic wrodzonego, wszystko przez swoje zmysy dochodzi, jakie ma pozna albo na c mu si przyda tych rzeczy poznanie, ktrych ani sysze, ani widzie, ani dotyka nie potrafi". I nie inaczej 143

Kotaj: Ogranicz twoj ciekawo, czytaj w ksice przyrodzenia tam tylko, gdzie ona jest zapisana charakterami dla ciebie czytelnymi, i dalej nie badaj". Empiryczna filozofia Owiecenia nie skoczya si ze niadeckim, Staszicem i Ko-tajem. Jeszcze i pniej zasuony minister owiaty z czasw Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Kongresowego, Stanisaw Kostka Potocki, by jej zwolennikiem. W niektrych rodowiskach, np. w Krzemiecu i jego Liceum, filozofia ta utrzymaa si dugo w XIX wieku. II. KANTYZM. Podobnie jak empiryczna filozofia Owiecenia, tak i kantyzm dosta si do Polski z pewnym opnieniem: znalaz liczniejszych zwolennikw ju nie w XVIII, lecz w XIX wieku. 1. Gdy na przeomie XVIII i XIX w. rozesza si po Europie sawa Kanta, w Polsce filozofia Owiecenia bya jeszcze w rozkwicie. Tote, kantyzm natrafi w Polsce na grunt niepodatny: zanim poznano go, z gry stawiano mu opr. Zwalczano go w imi hase Owiecenia, obawiano si recydywy metafizyki, z ktrej niedawno Polska si otrzsna. Z tego powodu potpiali Kanta najczcigodniejsi pisarze wczeni: Jan niadecki, Staszic, Kotaj, Tadeusz Czacki, potem Dowgird. Ci dziaacze Owiecenia widzieli w jego filozofii marzenia metafizyczne", wprowadzenie na nowo perypatetyki", dogmatyzm i mistycyzm. Jan niadecki, gwny wrg Kanta, ktry szereg pism przeciwko niemu skierowa, zna go mao i mao rozumia, ale przeczuwa w nim niebezpieczestwo, uwaa za obowizek przestrzega przed t gow zagorza, ciemn i apokaliptyczn". Poprawia Locke'a i Condillaca" - pisa - chcie dochodzi rzeczy a priori, co tylko przez natur ludzk pojte by moe ze skutkw, jest to chorob umysu, wart politowania". Natomiast Jdrzej niadecki, brat Jana, by pierwszym powag cieszcym si uczonym, ktry w 1799 r. wypowiedzia si za Kantem. Wbrew panujcemu nawczas w kraju kultowi dowiadczenia, wystpi w obronie apriorycznego poznania. Zastosowujc za idee Kaniowskie do przyrodoznawstwa, czyni rzecz now, ktr znacznie pniej podjli Johannes Miiller, Helmholtz i inni synni uczeni XIX wieku. Jednake nie by bynajmniej prawowiernym kantyst. 2. Kampani na rzecz kantyzmu prowadzi kto inny: Jzef Kalasanty Szaniawski (1764- 1843). Studiowa on w Krlewcu, gdzie by suchaczem Kanta. Za czasw pruskich osiad w Warszawie, zosta sekretarzem Towarzystwa Przyjaci Nauk i powici si pracy naukowej. Od 1802 do 1808 wydawa w szybkim tempie swe prace filozoficzne: Co to jest filozofia ?, 1802, - O znamienitszych systemach moralnych w staroytnoci, 1803. - Rzut oka na dzieje filozofii od czasu upadku jej u Grekw i Rzymian a do epoki odrodzenia nauk, 1804. - Rady przyjacielskie modemu czcicielowi nauki filozofii, 1805. - O naturze i przeznaczeniu urzdowa w spoecznoci, 1808. Potem wszed na drog urzdnicz i zamilk. By prokuratorem generalnym za Ksistwa Warszawskiego, sekretarzem Rzdu Tymczasowego i referendarzem stanu za Krlestwa Kongresowego. Dokonaa si w nim wwczas dziwna ideowa przemiana: uwierzy w posannictwo Rosji, i ten dawny patriota i onierz sta si narzdziem represji wobec Polakw. Dziaa hamujco nawet na rozwj nauk filozoficznych. Zmieni zreszt pogldy filozoficzne: gdy w 1842 r., u schyku ycia, zabra jeszcze gos, to na to, by przedstawi wszystkie systemy filozoficzne jako zbir bdw. Szaniawski propagowa filozofi Kanta, jednake i jego kantyzm by szczeglnego rodzaju. By dla raczej rodkiem ni celem. Celem byo mu przede wszystkim zwrcenie ku nauce umysw, zbytnio, jak mniema, zaabsorbowanych polityk. Po wtre, w nauce chcia zerwa z filozofi XVIII w., filozofi Owiecenia, ktr potpia za jej dogmatyczne niedowiarstwo i szkodliwy moralnie hedonizm. Odziedziczamy po tym wieku smutn pucizn samych obalin". T akcj przeciw Owieceniu Szaniawski pierwszy poprowadzi w Polsce. Po trzecie, chcia z filozofi zastpi przez dobr; dobr za filozofi widzia u Niemcw, w przeciwiestwie do Francuzw i Anglikw, ktrzy karmili Polsk doktryn Owiecenia. Sta si apostoem filozofii niemieckiej. Trafnie rol jego oceni Mickiewicz, piszc, i pierwszy wprowadzi filozofi niemieck do Polski". Szaniawski zachca do studiowania Kanta, ktry tej filozofii niemieckiej magna pars fuit. Ale nie ogranicza si do Kanta. A w oglnikowym dla kulcie nie oddziela go wyranie ani od poprzednikw, ani od nastpcw, nie kad nacisku na to, co byo samodzieln myl filozofii Kanta. Przejwszy zasadnicze punkty krytycznej teorii poznania, waha si jednak midzy metafizycznym agnostycyzmem Kanta a now metafizyk idealizmu. Wiele zwaszcza zawdzicza Schellingowi. Ten czowiek zatem wprowadzi do Polski Kanta i pokantowsk metafizyk. Szaniawski nie stworzy samodzielnej teorii, ale by porednikiem na wielk skal. Nie by nauczycielem akademickim, natomiast by wpywowym czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk i przez nie oddziaa. 144

Jego wymowa i zapa pocigny wielu do filozofii, a jego erudycja i jasno myli przyczyniy si do podniesienia poziomu polskiej filozofii. 3. Ale i bez porednictwa Szaniawskiego wielu mylicieli w Polsce trafio do Kanta. Przez czas jaki katedry uniwersyteckie zajmowali jego zwolennicy; kantystami byli dwaj Niemcy, ktrzy w pocztkach XIX w. piastowali katedry filozoficzne w Polsce; Micha Wacaw Voigt (1765 - 1830), profesor w latach 1804 - 1809 w Krakowie (potem w Pradze), i Jan Henryk Abicht (1762- 1816), profesor od 1805 r. w Wilnie (przedtem w Erlandze). Abicht pisa by nawet w r. 1789 do Kanta, e zwycistwu jego filozofii powici wszystkie swoje siy", jednake poszed pniej innymi nieco drogami. Ich polscy nastpcy na katedrach te sympatyzowali z Kantem, przede wszystkim ks. Feliks Jaroski (1777-1827), autor rozprawy Jakiej filozofii Polacy potrzebuj? (1810), ktry wykada w Krakowie w latach 1809 - 1818. Jednake ich sympatie kaniowskie byy tylko czciowe. I poowiczno ta bya charakterystyczna dla polskiego kantyzmu w ogle. Umysy polskie skaniay si wwczas do empiryzmu i stanowiska zdrowego rozsdku" i tylko w poszczeglnych teoriach zgadzay si z Kantem. Kantyzm mia w Polsce zwolennikw, ale nigdy nie by doktryn panujc; okresu kaniowskiego w Polsce nie byo. Najpierw nie dopuszcza go do gosu empiryzm, potem rywalizowaa z nim filozofia zdrowego rozsdku, a w kocu wypara go nowa metafizyka idealistyczna. Najlepszym wrd Polakw znawc Kanta i przez czas pewien najwierniejszym jego wyznawc by Hoene-Wroski. Ale dla niego kantyzm by tylko odskoczni do wasnej, absolutnej metafizyki. III. FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSDKU. 1. Nie kantyzm, lecz filozofia szkocka pocigna najwicej polskich filozofw i przez jedno pokolenie, midzy er francuskiego Owiecenia a narodowej metafizyki, staa si pogldem panujcym w Polsce. Powodzenie filozofii szkockiej w Polsce nie byo zjawiskiem wyjtkowym: w pocztku XIX w. miaa ona przewag w wikszoci krajw europejskich, panowaa w Anglii do poowy stulecia i niewiele krcej we Francji. Polscy filozofowie wczeni jedzili na studia do Szkocji, np. Jdrzej niadecki i Lach Szyrma, awybieia si tam te Zabellewicz. Ale w Polsce filozofia szkocka od pocztku zespolia si z kantyzmem, wyprzedzajc w tym Zachd. Jej gwni w Polsce przedstawiciele byli jednoczenie zwolennikami Kanta. W typowy sposb idee Kaniowskie i szkockie czy Jdrzej niadecki. 2. Jdrzej niadecki (1768-1838), modszy brat Jana, znakomity przyrodnik, biolog i medyk, umys bardziej twrczy od Jana, wyksztacony w uniwersytetach Krakowa, Padwy i Edynburga, od 1796 by profesorem w Wilnie, gdzie zajmowa katedr chemii i farmacji. Pierwsz i najwaniejsz jego prac filozoficzn bya Mowa o niepewnoci zda i nauk na dowiadczeniu fundowanych, 1799. Program lej mowy zastosowa w gwnym swym dziele, Teoria jestestw organicznych, 1804- 1811, wanym nie tylko dla biologii, ale i dla oglnej filozofii przyrody. Realizm zdrowego rozsdku stanowi osnow jego pogldw. By przeciwnikiem metafizyki, zgbianie pierwszych pocztkw bytu mia za niepodobne do spenienia i niepo-Irzebne". Ale bdc przeciwnikiem metafizyki nie by empiryst i to stanowio jego cznik z Kantem. W przeciwstawieniu do panujcego wwczas w Polsce zaufania do dowiadczenia, kad nacisk na niepewno nauk na samym dowiadczeniu opartych i usiowa dotrze do prawd apriorycznych, czyli, jak mwi, takich, co z nas samych" wypywaj. Nie pojmuj" - pisa - dlaczego ci sami, ktrzy wadz mylenia tak surowymi obostrzyli prawidami, przypisywali zupen nieomylno dowiadczeniu i jego si wszdzie nieodstpnie trzyma kazali". Dowiadczenie i obserwacja zgromadzi tylko i rzuca materiay mog, z ktrych sam dopiero zdrowy rozum nauk budowa potrafi". niadecki by zdania, e rwnie, a nawet bardziej od krytyki czystego rozumu uyteczna byaby krytyka dowiadczenia, bo inaczej porzuciwszy romans imaginacji i zapalonego umysu, budowa bdziemy romanse dowiadczenia". 3. Na analogicznym stanowisku, unikajcym zarwno pozytywizmu jak i spekulacji metafizycznych, zblionym do Szkotw, ale zczonym pewnymi skadnikami z krytycyzmem, stali w okresie poprzedzajcym powstanie listopadowe wszyscy bodaj profesorowie uniwersytetw w Polsce. W Wilnie: ks. Anio Dowgird (1776-1835), wykadajcy w uniwersytecie od mierci Abichta, z krtk przerw, a do zamknicia uniwersytetu w 1831 r., autor dziea: Wykad przyrodzonych mylenia prawide, czyli logika teoretyczna i praktyczna. 1828. - W Krakowie: Jzef Emanuel Jankowski (zm. 1847), nastpca Jaroskiego, profesor filozofii od 1818, autor Krtkiego rysu logiki wraz z jej histori z 1822 r. - W Warszawie: Adam Ignacy Zabellewicz (1784-1831), profesor w latach 1818-1823, autor rozprawy O 145

filozofii z 1819 r., oraz Krystyn Lach Szyrma, ktry wykada filozofi od 1824 do 1831, ale adnych pism filozoficznych nie zostawi. Ta filozofia rozsdna, a bez wikszego polotu, trwaa tylko, dopki nie zjawia si potniejsza koncepcja, ktra porwaa umysy. Koncepcj t by mesjanizm polski.

ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII XVIII WIEKU

Zagadnienia metafizyczne przeszy teraz na og w epistemologiczne; pytano rzadziej, jaka jest natura bytu, a czciej, jak my tworzymy nasze o nim wyobraenia. (Jednake, przynajmniej na drugim planie, pozostay zagadnienia metafizyczne u Berkeleya, u Wolffa, u innych jeszcze). Tak samo zagadnienia teologiczne ustpiy miejsca psychologicznym: zamiast pyta, jaka jest natura Boga, pytano czciej, co nas skania do wiary w Boga. (Jednake i tu konserwatywne zagadnienia nie zaginy cakowicie, jeszcze nadal toczyy si, zwaszcza w Anglii, spory o ateizm i o niemiertelno duszy). Tak samo wreszcie zagadnienia etyczne zeszy na drugi plan wobec zagadnie psychologii uczu i poda. Ulubionym pytaniem byo: Jakie s pierwotne zdolnoci i uczucia ludzkie, z ktrych mechanizm psychiczny wytwarza stopniowo najbardziej zoone pojcia i ca kultur ludzk? Analogiczne pytanie stawiano w teorii poznania, w filozofii religii, w filozofii moralnej, w estetyce. Na pytanie to Owiecenie odpowiadao zgodnie, nie byo wwczas wikszych rozbienoci w pojmowaniu natury ludzkiej; nie ma ani idei wrodzonych na pocztku rozwoju ludzkiego, ani ideaw u kresu; dowiadczenie jest punktem wyjcia ycia psychicznego, a szczcie jego celem. Ani empiryzm, ani hedonizm nie byy powanie kwestionowane w wieku Owiecenia. Spory toczyy si dokoa spraw bardziej specjalnych i mniej zasadniczych. Jednake gbsze umysy stulecia powziy wtpliwo co do tego, co byo dogmatem Owiecenia. Dla Hume'a, a potem dla Kanta dowiadczenie, ktre byo nietykalnym zaoeniem wieku, stao si samo zagadnieniem. A podobnie kultura, ktrej warto bya dla bojownikw Owiecenia oczywista, staa si zagadnieniem dla Rousseau. Podstawy filozofii XVIII w. stay si z czasem jej zagadnieniami. POJCIA I TERMINY Rozwj ich odbywa si pari passu z rozwojem zagadnie: stare dystynkcje pojciowe w dziedzinie metafizyki czy logiki wystarczay zupenie filozofom XVIII wieku, a nawet przekraczay ich potrzeby i ulegay zanikowi; natomiast rozwijay si pojcia psychologiczne. Niektrych dawnych terminw metafizycznych zaczto teraz uywa w znaczeniu psychologicznym i w nim przeszy one z aciny do formujcych si teraz jzykw nowoytnych. By to zreszt tylko cig dalszy procesu, ktry zacz si ju w poprzednim stuleciu. Charakterystyczn cech nowej terminologii bya od koca XVII w. znaczna ilo terminw erudycyjnych, oznaczajcych ju nie rzeczy, lecz teorie o rzeczach, rnych terminw na -izm, -ista, logia. Terminy materialista, atomista, mechaniczny wprowadzi Robert Boyle; termin dualizm, wymylony przez Anglika Hyde'a, zosta spopularyzowany przez Boyle'a, a monizm zastosowany przez Wolffa; hilozoista pochodzi od Cudwortha, panteista od Tolanda, deista i teista (ktre powstay ju w XVI w.) rozpowszechnione zostay na przeomie XVII i XVIII w. w Anglii, a ostatecznie odrnione wzajemnie dopiero przez Kanta; racjonalizm powsta w Anglii dla oznaczenia sekt nie uznajcych objawienia; optymizm powsta na kontynencie w zwizku z teori Leibniza. Termin antologia wprowadzi kartezjanin Clauberg, termin psychologia dawniej ju zastosowa Rudolf Goclenius, teologia - Wolff, biologia - dopiero Lamarck, estetyka - ucze Wolffa, Baumgarten. CHRONOLOGIA I faza filozofii Owiecenia. 1690- 1730. Owiecenie wystpuje dopiero w Anglii; na kontynencie yje jeszcze Leibniz i dokonywa si stopniowa emancypacja od kartezjanizmu. W okresie, ktrego znakomitymi mylicielami s Locke i Berkeley, przewag maj zagadnienia epistemologiczne, ale i filozofia religii pobudza umysy (Toland, Bolingbroke i in.), a zaczyna si te psychologiczna etyka i estetyka (od Schaftesbury'ego). II faza, 1730 - 1770. Teraz odbywa si przeniesienie Owiecenia na kontynent i zaczyna faza szczytowa Owiecenia, w ktrej dziaay dwa pokolenia jego bojownikw, pokolenie Woltera i pokolenie encyklopedystw; orodkiem ruchu sta si Pary, a najwiksze natenie ruch owieceniowy osign 146

okoo 1750 r. Anglia wydawaa nadal wybitnych mylicieli: byli to przede wszystkim Hume, a take Hutcheson, psycholog Hartley, potem Priestley, Adam Smith, estetycy Home i Burk, twrca szkoy szkockiej, Reid. We Francji, w tej fazie Owiecenia, obok encyklopedystw dziaa Rousseau. W Niemczech: Wolff. W Polsce: pocztki Owiecenia, zalene od Wolffa. III faza, od 1770. Przyniosa czciowe zerwanie z ideami Owiecenia i wytworzya nowe idee filozoficzne, przede wszystkim krytycyzm Kanta. Pod koniec stulecia krytycyzm zapanowa w Niemczech, szkoa szkocka w Anglii, szkoa ideologw we Francji, radykalne Owiecenie w Polsce. WYDARZENIA WSPCZESNE Wiek XVIII przeszed w warunkach bardziej pokojowych ni poprzednie; wojny toczyy si wprawdzie, ale o charakterze bardziej lokalnym (np. wojna 7-letnia, 1756 - 1763). Od pocztku stulecia zaznaczyy si w polityce nowe siy: w 1701 Prusy zostay krlestwem - symbol przyszej potgi Niemiec, w 1703 zaoony zosta Petersburg - symbol przyszej potgi Rosji, w 1704 Anglicy zajli Gibraltar - symbol przyszej wiatowej potgi Wielkiej Brytanii. Wiek XVIII by w polityce z jednej strony wiekiem absolutyzmu, z drugiej za - de wolnociowych. Fryderyk Wielki, Katarzyna II i Maria Teresa byli tak samo typowymi przedstawicielami absolutyzmu i polityki bezwzgldnej, jak Waszyngton - rzecznikiem wolnoci; oni odebrali niepodlego Polsce (I rozbir w 1772), on doprowadzi do niepodlegoci Stanw Zjednoczonych (w 1776). Dla Francji wiek XVIII by dugo wiekiem absolutyzmu, ale skoczy si rewolucj (1789). Sprawy religijne zeszy na drugi plan. Ju na progu wieku znalazy wyraz prdy deistyczne (Tolanda Christianity Not Mysterious, 1696) i ateistyczne (Bayle'a Dictionnaire, 1695). Jeeli poprzednio religia wpywaa na losy filozofii, to teraz raczej filozofia na losy religii. W 1717 r. zaoona zostaa pierwsza loa masoska, w 1773 nastpia kasata zakonu jezuitw. Sztuka przesza przez faz lekk i swawoln, znan pod nazw rokoka. Reprezentowa j Watteau i Fragonard. Ale koo poowy wieku dokona si w niej zwrot szczeglny i niespodziewany, zwrot ku antykowi; plastyka z rokokowej staa si znw klasyczna. Styl Ludwika XV by rokokowy, a Ludwika XVI ju klasyczny. Wanymi datami w tym zwrocie byy: odkopanie Pompei (poczwszy od 1748) i ukazanie si Historii sztuki staroytnej Winckelmanna (1764). Wiek XVII by wielkim okresem w dziejach muzyki: wyda Bacha, Glucka, Mozarta. W literaturze wyda Robinsona Defoego (1719), Guliwera Swifta (1726), ale take literatur bardziej frywoln: Gry miloci i przypadku Marivaux i Niebezpieczne zwizki Laclos. W literaturze, jak w plastyce, nastpi koo polowy stulecia do gwatowny przewrt, ale o zupenie innym charakterze: zwrot w kierunku sentymentalizmu i romantyzmu. Rousseau by wanym czynnikiem tego zwrotu. Jego Nowa Heloiza ukazaa si w 1761 r. Sentymentalna podr Sterne'a w 1765, Cierpienia modego Wertera Gosthego w 1774, Zbjcy Schillera w 1781. Wiek XVIII przynis niemao wynalazkw i odkry w rnych dziedzinach nauki. W 1735 ukazao si dzieo Linneusza Systema naturae, podstawa botaniki. W 1764 Winckelmann ogosi wspomniane ju dzieje sztuki u staroytnych -- podstawowe dzieo historii sztuki. W 1750 Franklin skonstruowa piorunochron, w 1771 Priestley wyodrbni tlen - podstawowy fakt dla rozwoju chemii. W 1776 Adam Smith ogosi sw prac o Bogactwie narodw, podstaw ekonomii politycznej. W 1781 Herschel odkry planet Uran i zapocztkowa astronomi gwiazdow.W 1782 Montgolfier unis si w powietrze balonem pocztek aeronautyki. W 1785 Werner zacz gosi ide neptunizmu, a w 1788 Hutton ide plutonizmu pomysy nalece do dziejw geologii. W 1784 Herder napisa Ideen ur Philosophiae und Geschichte der Menschheit, a w 1793 Condorcet swoje nie mniej podstawowe dla historiozofii dzieo. W 1789 Galvani swymi dowiadczeniami posun naprzd teori elektrycznoci. W 1796 Jenner zapocztkowa szczepienia ochronne przeciw chorobom. W 1798 apice wyda swj Systeme du monde, a w tyme roku Malthus swj Essay on the Principles of Population, punkt wyjcia pniejszych dyskusji demograficznych. A dokonano te w cigu XVIII w. wynalazkw praktycznie doniosych: w 1709 Bottcher zapocztkowa wyrb porcelany, w 1769 Arkwright wynalaz maszyn tkack. Wiek XVIII by okresem salonw i ycia poddanego staym normom i formom; ale take fantastycznych awanturniczych ywotw: Casanovy, Cagliostra, Miinchhausena, Radziwia Panie Kochanku. KWESTIE SPORNE Pocztkowo najbardziej byo sporne, jak ocenia filozofw Owiecenia. Sownik Bayle'a by dla jednych ksik najpoyteczniejsz w stuleciu, dla innych - najniebezpieczniejsz; Helvetius by dla jednych gbokim i twrczym filozofem, dla innych eseist, bez oryginalnoci i znaczenia. 147

Symptomatyczne dla tej niepewnoci ocen s Historyczno-krytyczne wiadomoci o yciu i pismach trzydziestu i trzech filozofw naszego wieku, ktre w 1785 r. wyda w polskim przekadzie krakowski profesor Jacek Przybylski; zestawiono w tej ksice - nie zauwaajc jeszcze rnic midzy nimi dziesiciu filozofw duej miary (Bayle, Bruno, Diderot, Helvetius, Cherbury, Hobbes, La Mettrie, Montesuieu, Rousseau, Spinoza), kilku dziaaczy owiatowych (Bolingbroke, Marmontel, Meslier, Servet, Tyndall, margr. d'Argens) i kilkunastu pisarzy, ktrzy odtd poszli w cakowite zapomnienie. Pniej spory filozofw Owiecenia zmieniy charakter: toczyy si ju nie tyle o to, co ci filozofowie byli warci, ile o to, jaka bya waciwa ich myl i intencja. Przewanie utworzyo si przekonanie, e najwybitniejsi myliciele reprezentowali w czystej formie pewne stanowiska, mianowicie Locke empiryzm, Berkeley - idealizm, Condillac - sensualizm, Helvetius - egoizm, Kant - transcendentalizm; historycy kadli cay nacisk na te ich naczelne tezy i wytworzya si opinia o ich skrajnoci i jednostronnoci. Tymczasem nowsze badania wzbudziy wtpliwo co do susznoci tej opinii, i na tym tle powstao najwicej sporw midzy historykami filozofii: Czy Locke by rzeczywicie nieprzejednanym i konsekwentnym empiryst ? Bo wydaje si, e przynajmniej w etyce zachowa stanowisko racjonalistyczne. A take - od kogo czerpa podniety: od Kartezjusza, cho by zasadniczo jego przeciwnikiem? Czy od Bayle'a i Royal Society, gdzie ju przednim panowa duch empiryzmu? Czy Berkeley by rzeczywicie nieprzejednanym sensualist? Czy religijny spirytualizm nie by dla istotniejsz rzecz ni sensualizm i idealizm subiektywny ? Czy w intencjach swych nie by bliszy Malebranche'owi ni Locke'owi, za ktrego nastpc zazwyczaj jest uwaany? - Czy Hume by istotnie psychologist? - Czy encyklopedyci byli wszyscy materialistami i ateistami? czy raczej tylko wrogami dualistycznego pogldu na wiat? - Take Condillae czy by tak jednostronnym sensualist, jak go si zwykle przedstawia? Czy Newton nie by dla wzorem wicej jeszcze ni Locke, skoro gwn jego aspiracj byo znalezienie jedynego wielkiego prawa ycia psychicznego? - Czy Rousseau by rzeczywicie tylko rzecznikiem uczucia, przeciwnikiem rozumu, bo przynajmniej jego filozofia religii ma rysy racjonalistyczne. - Najwicej za kwestii spornych wyonio si w olbrzymiej literaturze kaniowskiej. Najwaniejsze z nich byy: czy aprioryczne formy umysu naley wedle Kanta rozumie jako subiektywne, czy obiektywne? (inaczej mwic, czy kantyzm naley interpretowa psychologicznie, czy logicznie?) czy Kant zmierza ku metafizyce? i czy w jego filozofii jest dla niej miejsce?

CZWARTY OKRES FILOZOFII NOWOYTNEJ (NOWY OKRES SYSTEMW. POCZTEK XIX WIEKU)
1. ODNOWIENIE SPEKULACJI METAFIZYCZNYCH. XIX wiek zasta w rnych krajach rne kierunki filozoficzne: w Anglii filozofi zdrowego rozsdku Reida, we Francji sensualizm Condillaca, w Niemczech krytycyzm Kanta. Ale wszdzie zapocztkowa kierunki inne, po czci nowe, po czci bdce powrotem do dawniejszych: w Anglii empiryzm, w innych krajach natomiast metafizyk, we Francji spirytualistyczn, a w Niemczech idealistyczn. Metafizyk odnowi wbrew wszelkim oczekiwaniom, bo ju wydawao si, e przez francuskie Owiecenie i niemiecki krytycyzm na dugo zostaa przezwyciona. Nowa za metafizyka wystpia ze zwikszonym jeszcze, nie spotykanym dotychczas rozmachem spekulacyjnym. I tylko w pewnych jej rysach - w jej spirytualizmie i idealizmie - byo widoczne, e j poprzedzi krytycyzm: jej punkt cikoci zosta przeniesiony ze wiata zewntrznego na wewntrzny; ja osigna w niej pierwsze miejsce przed kosmosem, a idee przed rzeczywistoci. 2. MAKSYMALISTYCZNY PROGRAM FILOZOFII. Jeli w poprzednim stuleciu filozofi cechowaa ostrono i wypywajca z niej abstynencja, to teraz zmienio si to cakowicie. W poprzednim ograniczano zagadnienia, aby nie stawia zbyt trudnych i nie by zmuszonym do wypowiadania twierdze nie do pewnych; teraz nie lkano si adnych, bo umys na kade musi znale odpowied. Nastpia era maksymalizmu filozoficznego, najdalej sigajcych ambicji filozoficznych i zamierze kierujcych si wycznie odwag, nie ostronoci. Maksymalizm XIX wieku szed a w piciu kierunkach. Po pierwsze, zamierzenia jego byy metafizyczne: miay ambicj przebicia si przez zjawiska i ujcia prawdziwej natury bytu, samej jego istoty. Po drugie, byy systematyczne: miay ambicj nie ogranicza si do czciowych postpw, lecz obejmowa w uniwersalnym systemie wszystkie zagadnienia, ca wiedz o wiecie. Po trzecie, 148

zamierzenia jego byy spekulacyjne: miay ambicj zdobycia wiedzy nie prawdopodobnej, lecz koniecznej, jakiej nie daje dowiadczenie ani indukcja, lecz mogaby da tylko dedukcja, dialektyka, spekulacja pojciowa. Po czwarte, byy idealistyczne: miay ambicj wykaza, e wiat skada si nie tylko z realnych, niedoskonaych, zmiennych rzeczy, lecz z doskonaych, niezniszczalnych duchw i idei. Wreszcie po pite, byy mesjanistyczne: miay ambicj, aby nie tylko pozna wiat, ale go zreformowa, szybko i radykalnie ulepszy, przez filozofi ludzko wyzwoli i zbawi. Byy to zadania olbrzymie, ktre stawiaa sobie ta filozofia uniwersalna; chciaa ani mniej, ani wicej, tylko wszystkie zagadnienia ludzkie rozwiza i poczy w system. Rzadko tylko filozofia miewaa taki polot jak w tej epoce, a nigdy nie miaa takiej ufnoci w swe siy. Twrcw jej oywia duch prawdziwie filozoficzny, gdy szukali ostatnich podstaw bytu i jednolicie, z perspektyw na caoksztat zagadnie rozwizywali szczegowe zagadnienia. Nigdy sztandar filozofii nie by noszony wyej. Wierzono w jej wszechmoc i niezaleno. Wystpowaa autonomicznie, nie liczc si z naukami szczegowymi ani z religi. Niektrzy filozofowie tej epoki, jak Hegel lub Wroski, czyli wszystkie rysy maksymalizmu. Inni tylko niektre: filozofia Schopenhauera nie bya spekulacyjna, Maine de Birana nie bya systematyczna, Herbarta nie bya idealistyczna, filozofia za Comte'a, nieco pniejsza od tamtych, ale pod wieloma wzgldami wielorako jeszcze zwizana z maksymalizmem, nie bya nawet metafizyczna. Najbardziej rozpowszechnionym rysem caej myli filozoficznej tego okresu byo denie do tworzenia wielkich, wszechobejmujcych systemw. Aspiracje systemotwrcze mia nie tylko Hegel i Wroski, ale take Comte, a w pewnym zakresie nawet Bentham i Mili. Nie mniej te istotne dla epoki byy denia reformatorskie. Comte chcia przez filozofi wybawi ludzko nie mniej ni Wroski. Nawet ostrony J. St. Mili chcia w swej modoci, ktra przypadaa na ten okres, by reformatorem wiata". 3. DENIA REFORMATORSKIE miaa filozofia ju w poprzednim stuleciu, ale teraz stay si deniami do reformy cakowitej, majcej doprowadzi nie tylko do ulepszenia egzystencji, ale do zupenego uszczliwienia i do zbawienia ludzkoci. I towarzyszya im wiara w natychmiastow skuteczno polityczn filozofii: Comte przeznacza zaledwie 33 lata na zrealizowanie wszystkich tych projektw politycznych, jakie wysnu ze swej filozofii. Nigdy te filozofia nie wkraczaa w tym stopniu w dziedzin polityki praktycznej; kady z systemw, jakie wwczas powstaway, znajdowa ujcie w jakiej koncepcji politycznej. Kady twrca systemu wierzy, e jego system zawiera absolutn prawd i bdzie rzdzi wiatem. Kady myla, e trzeba tylko jednej rzeczy: przekona ludzi wpywowych o prawdzie. Wic filozofowie nie szczdzili listw otwartych i wezwa do cesarzy i papiey. Wroski czy SaintSimon, tak skdind rni, mieli jednak t sam wiar i t sam metod jej propagandy. 4. IDEALIZM NIEMIECKI A INNE DOKTRYNY WCZESNE. Cho aspiracje filozofw wczesnych byy podobne, bo wszystkie niemal byy metafizyczne, systematyczne, mesjanistyczne, to prowadziy do wynikw bardzo midzy sob rnych. Jedne skaniay si do racjonalizmu, inne do intuicjonizmu, w jednych idealizm mia zabarwienie etyczne, w innych czysto logiczne, w jeszcze innych estetyczne. Za najtypowsz, za waciw filozofi tej epoki uchodzi niekiedy filozofia Niemcw, tzw. idealizm niemiecki". Istotnie, zebra on znaczn ilo oryginalnych umysw i rozwin w najwyszym stopniu pewne cechy epoki, jak zwaszcza lotn filozoficzn wyobrani. Rozwija si szybko, szybciej ni w innych krajach; co par lat wydawa nowy system: od Fichtego przeszed od razu do Schellinga, od Schellinga do Hegla, a dokoa tych gwnych mylicieli skupi liczne zastpy drugorzdnych. Ale ta filozofia niemiecka posiadaa take w najwyszym stopniu ujemne strony epoki. Cechowa j zupeny brak zmysu dla czynnika empirycznego wiedzy, zupeny brak realizmu. Dla celw swych nie umiaa i nie moga korzysta z normalnej metody naukowej, pozostaway jej tylko dociekania spekulatywne, dialektyczne. W adnym czasie i w adnym rodowisku myl europejska nie przesza przez tak radykalny rozam midzy filozofi a nauk, jak wwczas w Niemczech. Miody Schelling, zanim jeszcze przysta do idealizmu niemieckiego, pisa o nim, e zbudowa z trofew krytycyzmu nowy sytem dogmatyczny, od ktrego kady szczery myliciel wolaby ju powrt do dawniejszych dogmatyzmw". W adnym za razie nie mona tego idealizmu uwaa za jedyn filozofi owej epoki. Ani nawet za jedyn oryginaln. W samych Niemczech z zastrzeeniem tylko nalea do system Schopenhauera, a nie nalea system Herbarta czy Friesa. Poza Niemcami idealizm znalaz wprawdzie zwolennikw, ale na og wtedy dopiero, gdy ich utraci w Niemczech. W pierwszym za okresie XIX stulecia, gdy tam wyrastay doktryny Fichtego, Schellinga, Hegla, inne kraje bd trway przy dawniejszych, 149

osiemnastowiecznych pogldach - Anglia przy szkole szkockiej, Francja przy szkole ideologw - bd te tworzyy swoje wasne. W krajach romaskich i sowiaskich doktryny panujce byy raczej spirytualistyczne ni idealistyczne. Czasy owe miay wiadomo niedoskonaoci i efemerycznoci niemieckiego idealizmu. Stendhal pisa z ironi w 1821 r.: Niemiertelno filozofw niemieckich, tyle razy obwieszczana, nie przekraczaa nigdy trzydziestu lub czterdziestu lat". A jeszcze wczeniej Niemcewicz w Podrach historycznych z 1817 r.: Jak niegdy w Grecji, tak dzisiaj w Niemczech kady profesor ma swoje systema. Ju Kant i Fichte wyszli z mody, najsawniejszym dzisiaj jest Schelling w Bawarii". Przeciwstawia zmienne i rozbiene doktryny niemieckie wzgldnie zgodnym pogldom filozoficznym w innych krajach. Idealizm spekulacyjny nie by tedy jedyn filozofi w pierwszej fazie XIX wieku ani nawet jedyn wczesn metafizyk. W wielu krajach - jak w Anglii, we Woszech i Hiszpanii, Polsce i Rosji - rol sw odegra dopiero pniej. Nie by te jedyn donios metafizyk, jaka si wwczas pocza: metafizyka spirytualistyczna powstaa w tym samym czasie, a pozycja jej w XIX wieku bya nie mniej silna ni idealizmu. Jeli rozpowszechnia si wolniej, to za to trwaej: gosili j nie tylko spirytualici francuscy, ale rwnie mesjanici polscy; take Szwecja wydaa spirytualist Bostrma, a Rosja Wodzimierza Soowjewa. W tym czasie - poza Niemcami i ich idealizmem - zostay zmodernizowane niektre dawniejsze doktryny, wanie niespekulacyjne: w szczeglnoci filozofia szkocka otrzymaa now posta u Hamiltona. A gwne prdy nie wyczerpyway jeszcze treci tej bogatej i rnorodnej ery. Tradycjonalizm, ktry wyda L. de Bonalda, J. de Maistre'a, F. R. de Lamennais'go, przejty celami apologetycznymi, w tradycji cigoci dopatrywa si kryterium prawdy w poznaniu i susznoci w dziaaniu. W samych Niemczech Fries rozwija psychologiczny krytycyzm, a Beneke czysty psychologizm. Z literatury wychodziy panteistyczne idee Goethego, humanistyczne W. v. Humboldta, romantyczne Novalisa lub F. Schlegla. W samej Polsce jednoczenie wystpoway a cztery prdy: pozytywistyczne Owiecenie, kantyzm, filozofia zdrowego rozsdku i zaczynajcy si mesjanizm. Niektrzy myliciele, ktrzy ogosili swe dziea w nastpnej fazie XIX wieku, w tej jednak si ju uformowali: tak byo z Carly-le'em w Anglii, Bolzanem w Czechach, a zwaszcza z Comte'em we Francji. Cz doktryn tego okresu bya ju omwiona poprzednio: mianowicie doktryny takie, jak Szkotw, jak kantystw, jak wikszo tych, ktre panoway w Polsce - poniewa cile byy zwizane z XVIII wiekiem. Cz za bdzie omwiona dopiero przy okresie nastpnym, poniewa w nim dopiero si rozwiny. Pozostay natomiast do omwienia doktryny najwaniejsze: radykaw w Anglii, idealistw w Niemczech, spirytualistw we Francji, mesjanistw w Polsce. 5. GRANICE CHRONOLOGICZNE OKRESU. Pocztek okresu przypad na sam pocztek stulecia: od pierwszych jego lat zaczy powstawa systemy maksymalistyczne, ktre zamkny okres Owiecenia i krytyki. Mniej wicej za okoo roku 1830 zaczo si objawia zniechcenie do maksymalizmu: wtedy okres si skoczy. Trwa krtko, znacznie krcej ni okres poprzedni. Ale za to tych trzydzieci lat cechowao najwiksze rozbudzenie myli filozoficznej. Zwaszcza w Niemczech systemy powstaway jeden za drugim, jeszcze szybciej ni w dawniejszych okresach wielkich systemw, ni w IV w. przed Chr., ni w XVII i XVIII w. Zaledwie wier wieku dzielio Krytyk czystego rozumu od Fenomenologii Hegla, jednake krtki ten czas wystarcza, by myl filozoficzn przerzuci z jednego bieguna na drugi. A przemiana ta dokonaa si w sposb cigy: Fichte przeksztaci filozofi Kanta, Schelling - Fichtego, Hegel - Schellinga. Nowe koncepcje powstaway, zanim poprzednie zdyy si rozpowszechni, i dopiero ostatni system, Heglowski, zapanowa na duej. W roku 1831 umar Hegel i filozofia idealistyczna w Niemczech zatrzymaa si w swym rozwoju. Szkoa Hegla bya jeszcze liczna, ale szkoa Herbarta zacza bra nad ni gr, a najbardziej utalentowani z heglistw przeszli do przeciwnych obozw. Na pierwszy plan wysuny si inne kraje i inne systemy, nieidealistyczne i niemetafizyczne. Radykalizm filozoficzny w Anglii nabiera coraz wikszego znaczenia. A we Francji w 1830 r. wystpi Comte: by on tworem maksymalistycznej epoki, ale da jej ideom taki zwrot, e otworzy w filozofii nowy okres. Chronologicznie Anglia, Niemcy i Francja wystpiy ze swymi systemami filozoficznymi XIX wieku mniej wicej jednoczenie. Natomiast pod wzgldem treci goszonych teorii Anglia bya najblisza przeszoci: dotyczy to przede wszystkim radykaw filozoficznych", ich empirystycznej filozofii. Oni wic stanowi naturalne przejcie do filozofii nowego stulecia. 150

RADYKALIZM FILOZOFICZNY
Anglia, ktra od dawna bya krajem empiryzmu, pozostaa nim w XIX wieku, daleka od spekulacji metafizycznych kontynentu. Po okresie powodze szkoy szkockiej teraz wanie przeya nowy rozkwit empiryzmu i jednoczenie - dalszy rozwj utylitaryzmu. Prdy te wystpiy teraz ze szczeglnym naciskiem na swe praktyczne, zwaszcza polityczne konsekwencje. Dlatego obejmowane s nazw radykalizmu filozoficznego". Na czele ich stali Bentham i James Mili. YCIE I PRACE PRZYWDCW GRUPY. JEREMY BENTHAM (1748- 1832) zacz ycie jako cudowne dziecko, podziwiane dla niezwykle wczesnego rozwoju, a skoczy jako starzec podziwiany dla wiecznie modego umysu. Jego gwne zainteresowania byy prawnicze, ale, pojmowane szeroko, doprowadziy go do zagadnie etycznych. Jak wielu innych wybitnych mylicieli angielskich, nie zajmowa stanowiska akademickiego. Mia ambicje praktyczne, polityczne, reformatorskie, cho charakter predestynowa go na uczonego i pisarza, nie na dziaacza. Pragn wprowadzi w ycie idee liberalne, a jeszcze przedtem pragn reformowa prawo, zwaszcza karne, i wiziennictwo: obmyli nawet nowy typ budynkw wiziennych, ktre nazwa Panopticon" i ktre miay by tak zbudowane, e dozorca mg z jednego miejsca widzie, co dzieje si we wszystkich celach. Panopticon zrobi fiasko, ale idee liberalne Benthama zwyciyy. Pogldy swe teoretyczne opracowa jeszcze przed kocem XVIII wieku: najwaniejszym filozoficznie jego dzieem byo A Introduction to the Principles of Morals and Legislation, ktre ukazao si w 1789 r. - Majtek osobisty pozwoli mu nie tylko niezalenie przey ycie, ale take finansowa swe idee i grupowa dokoa siebie ludzi podobnie mylcych. Pogodnego usposobienia, umiejcy cieszy si wiatem i yciem, by zarazem czowiekiem niemiaym i pierwotnie pracowa w odosobnieniu. Dopiero znajomo z Jamesem Millem doprowadzia do utworzenia grupy radykaw filozoficznych". I ostatecznie stao si tak, e ten odludek zebra dokoa siebie najbardziej zwart grup filozoficzn, jak wydaa Anglia, i e ten teoretyk osign wpyw polityczny. Do grupy, ktrej Bentham by przywdc, naleeli ludzie tak wybitni, jak Malthus, autor znanej teorii demograficznej, Ricardo, jeden z twrcw ekonomii politycznej, Grot, znakomity historyk, przede wszystkim za - James Mili. JAMES MILL (1773 - 1836), najbardziej z caej grupy radykaw wyszkolony filozoficznie, przyczyni si do tego, e grupa nie ograniczya swej dziaalnoci do ekonomii czy polityki, lecz staa si grup filozoficzn. Bentham by gow szkoy, ale on duchem, ktry j oywia. Nie by zdolny do tego, by idee tworzy, ale by zdolny je cile wyraa i nieustpliwie ich broni. I on rwnie nie powica si wycznie filozofii: by urzdnikiem w India Office. I nie ksik filozoficzn, lecz histori Indii zyska popularno. Pisa niewiele. Gwnym jego dzieem filozoficznym bya Analysis of the Phenomena of the Human M ind T. 1829 r. By tym, ktry grupie radykaw da nie tylko podstawy filozoficzne, ale take kierunek radykalny, demokratyczny, antykocielny. Paradoksem byo, e czowiek tego pokroju, zimny racjonalista, sta si przywdc ruchu i odegra rol, ktr porwnywano z rol Woltera wrd filozofw" osiemnastowiecznej Francji. Teorie gosi epikurejskie, ale z charakteru by stoikiem. Twierdzi - bo tak wypadao mu z teoretycznych wywodw - e przyjemno jest jedynym dobrem, ale osobicie by na przyjemnoci ycia mao wraliwy. Zupenie niepodobny z usposobienia do pogodnego Benthama, by czowiekiem raczej ponurym, surowym, penym rezerwy: entuzjazm i namitnoci mia za rodzaj bdu. Syn jego pisze o nim: Mawia czasami, e gdyby dobre rzdy i dobre wychowanie uczynio ycie tym, czym mogoby je uczyni, to warto byoby y na wiecie, ale nawet o tej moliwoci mwi bez entuzjazmu". Radykalizm Milla, a tak samo jego towarzyszw, by czysto ideowy; naleeli do uprzywilejowanych warstw spoecznych i z radykalizacji stosunkw spoecznych nie mogli si spodziewa adnej osobistej korzyci. POPRZEDNICY. Pogldy radykaw filozoficznych miay dug histori; przygotowa je cay angielski XVIII wiek. Bentham pozostawi wrd swych papierw notatk podajc gwne idee filozoficzne, jakimi on i jego towarzysze byli przejci, oraz gwne rda, z jakich czerpali: Zasada kojarzenia. Hartley. Powizanie idei z jzykiem oraz idei midzy sob. Zasada najwikszej szczliwoci. Priestley. Zastosowana w szczegach do wszystkich dziedzin etyki przez Benthama, cz przedtem wykona Helvetius". Wszake idee asocjacjonizmu, wyznawanego przez radykaw, przed Hartleyem zna ju Hume; a przed Priestleyem ju Hutcheson zna Benthamowsk formu utylitaryzmu. 151

Koncepcj arytmetyki moralnej, tak wan dla swej teorii, Bentham znalaz ju u Hutche-sona, Hartleya, Maupertuisa, Beccarii. - Wszystkie te teorie byy w gruncie rzeczy dzieem zbiorowym, ktre Bentham i radykaowie filozoficzni tylko zakoczyli. POGLDY. 1. SYSTEM EMPIRYZMU. Bentham, Mili i ich towarzysze rozwinli system asocjacjonizmu w teorii poznania i utylitaryzmu w teorii dziaania. Byy to idee jeszcze osiemnastowieczne i bardzo proste. W systemie radykaw nie byo miejsca dla docieka metafizycznych: w myl tradycji sigajcej Locke'a, filozofi ograniczali do analizy umysu. Wraz z ekonomi psychologia bya waciw dziedzin ich bada. Spodziewali si po niej, e rozwie rwnie zagadnienia teorii poznania i etyki. Z analizy umysu wyprowadzali bowiem kryterium prawdy i dobra. Mianowicie uwaali za trafne takie wyobraenia i tylko takie, ktre wywodz si z wrae zmysowych. W tym duchu opracowali oba dziay filozofii: teoretyczny i praktyczny. Pierwszy opracowa Mili, a drugi Bentham. 2. ASOCJACJONISTYCZNA PSYCHOLOGIA i TEORIA POZNANIA. Mili opracowa zagadnienia teoretyczne bez pretensji do oryginalnoci, korzystajc z pogldw Owiecenia, tylko je jeszcze radykalizujc w duchu skrajnego sensualizmu i asocjacjonizmu. Bez prawd oczywistych, bez poznania apriorycznego, z prostych wrae zmysowych, za pomoc kojarzenia powstaje caa nasza rozlega wiedza, podobnie jak z prostych uczu przyjemnoci i przykroci powstaj wszystkie rnorodne oceny, ktre kieruj naszym yciem. Z wyobrae cegy i tynku (wraz z wyobraeniami pooenia i iloci) powstaje wyobraenie muru; podobnie z wyobrae deski i gwodzi - wyobraenie podogi, a z wyobrae szka i drzewa wyobraenia okna; z tych wyobrae muru, podogi, okna i innych jeszcze formuje si bardziej zoone wyobraenie domu. Tak samo wyobraenia cz si w wyobraenie sprztu, inne w wyobraenie towaru, a wreszcie w wyobraenie rzeczy czy bytu. Ale nawet tak oglne i abstrakcyjne pojcia, jak pojcie bytu, wywodz si wycznie z wrae zmysowych. A wszystkie formuj si na podstawie jednej tylko zasady: zasady nierozerwalnego kojarzenia" (law of inseparable association). Kojarzenie ma jedn tylko posta: dokonywa poczenia wyobrae przez ich styczno, a sia jego zaley od czstoci, z jak wyobraenia stykaj si w umyle. Tak niezwykle proste byo wedle teorii Milla poznanie ludzkie: prostsze zapewne, ni jest w rzeczywistoci. 3. UTYLITARYSTYCZNA PSYCHOLOGIA i ETYKA. Bentham za w teori rwnie prost uj oceny ludzkie: mianowicie w prastar teori hedonistyczn, e dobrem jest wycznie przyjemno, a zem cierpienie. Poza nimi nic nie jest ani dobre, ani ze, wszystko jest obojtne. Poza nimi nic nie wiemy o dobru i zu, podobnie jak poza wraeniami nie wiemy nic o bycie. Pogld ten szuka oparcia w fakcie, e wszyscy pragn przyjemnoci i unikaj cierpienia. Czyli hedonizm etyczny (e przyjemno jest dobrem) opiera na psychologicznym (e wszyscy pragn przyjemnoci). Etyka radykaw, jak susznie powiedziano, bya tylko ich psychologi wyraon w trybie rozkazujcym. Hedonizm Benthama posiada nastpujce cechy: A) Mia charakter wycznie ilociowy: o wartoci rzeczy i postpkw stanowi jedynie ilo dostarczanej przez nie przyjemnoci, a rodzaj przyjemnoci jest obojtny. Jeli gra towarzyska daje tyle przyjemnoci, co poezja - tak mwi Bentham - to jest tyle warta, co ona. I by moe, e bya to jedyna konsekwentna posta hedonizmu. Dokadny, nieco pedantyczny w swym sposobie mylenia Bentham opracowa ilociow stron ycia uczuciowego szczegowiej ni ktokolwiek inny. Odrni mianowicie a 7 wymiarw" przyjemnoci, z ktrych kady wpywa na jej ilo. S to: 1) intensywno, 2) trwanie, 3) pewno, 4) blisko, 5) podno, 6) czysto i 7) zasig. Sdzi bowiem, e przyjemnoci jest tym wicej, im jest 1) intensywniejsza, 2) dusza, 3) im nastpi pewniej i 4) prdzej, 5) im prawdopodobniejsze jest, e bd jej towarzyszy inne przyjemnoci i 6) e nie bd jej towarzyszy przykroci, a take 7) im wicej ludzi jej doznaje. Z t sam dokadnoci i systematycznoci Bentham usiowa zestawi kompletny wykaz prostych przyjemnoci, do ktrych by si sprowadziy wszelkie, jakich ludzie doznaj: wykaz ten obejmuje 14 pozycji. A take uoy list wszelkich okolicznoci, ktre wpywaj na wraliwo czowieka, a przeto zwikszaj jego przyjemnoci i cierpienia: ta znw lista skada si z 32 pozycji. B) O wartoci rzeczy i postpkw stanowi wszake nie tylko ta przyjemno, jak sprawiaj od razu, ale take ta, jak pocigaj za sob w bliszych, a nawet dalszych konsekwencjach. Przekonanie to spowodowao, e hedonizm Benthama by doktryn nie impulsw, lecz rozsdku. By daleki od hasa curpe diem, od ktrego w staroytnoci hedonizm zacz swe dzieje: jego hasem bya wanie trzewa 152

kalkulacja, dokadny rachunek przyjemnoci" (calcuhis of pleasuns). Nie intuicja, lecz rachunek pozwala trafnie ocenia rzeczy i postpki. C) Znamy jedynie wasn przyjemno i tylko dziki niej wiemy, e przyjemno jest dobrem. Jednake skoro inni odczuwaj takie same przyjemnoci, to i one musz by uznane za takie same dobra. Przekonanie to powodowao znw, e hedonizm Benthama nie by, jak u wielu hedonistw, sprzgnity z egoizmem: twierdzi, e dobrem jest kada przyjemno, czyjakolwiek jest, a nie tylko wasna. czy za ten nieegoistyczny hedonizm etyczny z egoistycznym hedonizmem psychologicznym. Byo dla faktem, e kady dy do wasnej przyjemnoci, czyli e dla kadego jest dobrem tylko jego wasna przyjemno; niemniej jednak tez jego filozofii byo, e kada przyjemno jest dobrem. Te dwa twierdzenia trudne do uzgodnienia usiowa godzi za pomoc trzeciego: e przyjemnoci ogu s rodkiem do przyjemnoci wasnych. Albo te traktowa og ludzi jako jednostk zbiorow, do ktrej stosuje si rwnie twierdzenie, e jej przyjemno jest dobrem dla niej, czyli e przyjemno wszystkich jest dobrem dla wszystkich. Naprawd jednak nigdy tych dwu hedonizmw, indywidualnego i powszechnego, nie uzgodni. Hedonizmowi swemu, kalkulacyjnemu i powszechnemu, da wyraz w synnej swej formule: e najwikszym dobrem jest najwiksza ilo przyjemnoci najwikszej iloci istot". Aby za wyrazi, e chodzi tu o przyjemno dostarczan przez rzeczy nie tylko od razu, ale i w dalszych konsekwencjach, mwi o poytku" rzeczy, obejmujc t nazw caoksztat przyjemnoci, jakie mona z rzeczy wycign. I okrela najwysze dobro take jako - poytek dla najwikszej iloci istot". Sw naczeln zasad etyczn nazywa te zasad najwikszego szczcia" albo najwikszego poytku". Ale przez szczcie" i poytek" nie rozumia nic innego ni przyjemno, i doktryna jego mimo rne formuy pozostawaa zawsze jednakowo hedonistyczna. Przez zasad uytecznoci rozumie si zasad, ktra uznaje lub potpia postpki wedle tego, czy zdaj si zwiksza, czy te zmniejsza szczcie osb zainteresowanych". Teoria ta - zwaszcza dla odrnienia od hedonizmu egoistycznego - znana jest pod nazw utylitaryzmu: nazwa ta pojawia si w XVIII w., ale teraz dopiero zostaa powszechnie przyjta. 4. TEORIA NATURY LUDZKIEJ. Pogld Benthama, Milla i innych radykaw filozoficznych na natur ludzk daje si streci w czterech punktach: A) Wszyscy ludzie s z natury podobni. I nie moe by inaczej, bo wszyscy formuj swe umysy z tego samego materiau: z wrae i ich kojarze. Nie ma te adnej podstawy, by ich nie uwaa za rwnych. B) Wszyscy d z natury swej do tego samego: by osign to, w czym ley ich interes. Inaczej mwic, by dozna jak najwicej przyjemnoci. Jest to jedyna spryna ich dziaania. C) Do natury czowieka naley, e posiada rozum, a rozum pozwala mu sdzi, gdzie jest prawdziwy jego interes. D) Natura ludzi nie jest niezmienna: mona j uksztatowa tak lub inaczej. Jest to rzecz wychowania wychowawca moe pomc czowiekowi w rozumieniu jego wasnego interesu. Radykaowie zwalczali dualizm midzy rozumem a wraeniem, podobnie jak midzy obowizkiem a interesem. Byli przekonani, e rozum nie przeciwstawia si zmysom, lecz wanie jest ich wytworem, podobnie jak ad moralny nie przeciwstawia si interesowi, lecz jest wyrazem rwnowagi interesw. Rzecz za prawnikw i politykw jest interesy wszystkich doprowadzi do harmonii. Na tym polega ich sztuka. Radykaowie byli przekonani, e zasady tej sztuki s trzewe, realne, empiryczne. I przez to przekonanie odegrali rol w dziejach idei politycznych, bo podczas gdy dotd programy radykalne, reformatorskie odwoyway si do idei apriorycznych, do hase idealistycznych (tak np. byo w Deklaracji praw czowieka i obywatela), to oni radykalizmowi politycznemu dali zupenie inny fundament, mianowicie zwizali go z trzewym utylitaryzmem. ROZWJ. Bentham przez cae ycie by przekonany o susznoci utylitaryzmu, w filozoficznych jego podstawach nie zasza nigdy przemiana; natomiast zasza w zastosowaniach politycznych. Zacz jako konserwatysta, skoczy jako radykalny libera. Przeomowy by rok 1808, gdy pozna Milla: ten nawrci go na liberalizm. A z rozproszonych pomysw i wysikw dziki ich wspdziaaniu wytworzya si stopniowo szkoa filozoficzno-polityczna. ZESTAWIENIE. Pogld na wiat radykaw filozoficznych daje si uj w kilku sowach: tyle jest prawdy, ile wrae, i tyle dobra, ile przyjemnoci. Byli empirystami w psychologii, fenomenalistami w teorii poznania, sceptykami w metafizyce i religii, wrogami apriorycznych spekulacji. W etyce byli hedonistami w tej szczeglnej odmianie, ktra si zwie utylitaryzmem. Rola ich w dziejach empiryzmu 153

polegaa na tym, e go utrzymali w okresie, gdy caa Europa ode odesza, a w dziejach utylitaryzmu - e go ujli cile, ilociowo, i e go wprowadzili do polityki i zwizali z liberalizmem. Reprezentowali w filozofii minimalizm, jedyni, ktrzy w pierwszej poowie XIX w. czynili to bez zastrzee. Byli wielbicielami i kontynuatorami XVIII wieku w czasach powszechnej przeciw niemu reakcji. O Millu powiedziano, e by ostatnim czowiekiem XVIII wieku". Ale zarazem byli podobni do pokolenia, ktre przyszo pniej, w kocu XIX wieku. Byli niewysokiego mniemania o teoretycznej wartoci filozofii, natomiast liczyli aa jej dziaanie praktyczne. Pragnli uczyni ycie ludzkoci szczliwszym i spodziewali si, e osign swj cel odwoujc si do rozumu. Mili mwi, e wydosta mona wszystko z ludzkoci, byle j tylko nauczy czyta. Z filozofii spodziewali si uczyni fabryk szczliwoci". A zarazem - fabryk pewnoci ycia, rwnoci i wolnoci, ktre uwaali za nieodczne od szczcia. Przy tym pewno cenili jeszcze wyej od rwnoci, a szczcie od wolnoci. Jest zrozumiae, e przy takiej postawie filozofi sw oddali na usugi polityki. DZIAANIE POLITYCZNE. W Anglii na przeomie XVIII i XIX wieku wyran przewag mia w etyce utylitaryzm, a w polityce konserwatyzm, i Bentham by zarazem utylitaryst i konserwatyst. Opozycja liberalna natomiast nie bya z utylitaryzmem zwizana, przeciwnie, miaa ideologi idealistyczn o zabarwieniu utopijnym. W pocztku jednak nowego stulecia sympatie przesuny si na korzy liberalizmu. Jedn z przyczyn byo, e Anglia stana w obronie wolnoci przeciw Napoleonowi. Ale take i to, e Bentham i jego towarzysze przeszli na stron liberalizmu. Byy dwa odcienie liberalizmu: umiarkowany i radykalny, chccy przeprowadzi zasadnicz reform konstytucji. Do tego radykalnego kierunku przyczy si Bentham: w 1818 r. sam zredagowa plan reformy. Przystpienie filozofw do obozu radykalnego wzmocnio go, ale take i zmienio: straci charakter rewolucyjny, tak samo jak utopijny, sta si radykalizmem intelektualistw, radykalizmem filozoficznym". Zwizanie utylitaryzmu z radykalizmem miao swe uzasadnienie w naczelnej idei utylitaryzmu: zgodnoci interesw w spoeczestwie. Zgodno interesw moe by naturalna, jak w ekonomii, oraz sztucznie wytwarzana przez rzd, jak w prawie; utylitaryci wyej cenili naturaln i chcieli j mie w polityce; dlatego sdzili, i naley unika interwencji wadz, ogranicza funkcje rzdu. Wzgld ten zaprowadzi ich do obozu demokracji: jest ona bowiem, jak mwi Bentham, t form rzdu, ktra sprowadza si do negacji rzdu. Utylitaryci z punktu widzenia politycznego przeszli przez trzy okresy: w pierwszym nie myleli jeszcze o polityce, w drugim, za Helvetiusa, domagali si interwencji pastwa, teraz za wanie interwencj jego odrzucili. I w tym kierunku oddziaali gboko: idee ich - empiryzm, utylitaryzm, radykalizm - przynajmniej na p wieku skupiy wkoo siebie wiatych ludzi Europy. Dziki nim liberalny utylitaryzm, ktry nie odpowiada dotychczasowej tradycji Anglii, przyj si i - sam sta si tradycj: polityka angielska wesza na tory wskazywane przez radykaw i dugo utrzymaa si na nich. Szkoa Benthama - jak pisze B. Russel - byli to ludzie uczeni, autorzy trudnych ksiek, pragncy apelowa wycznie do rozumu ludzkiego, a jednak cel swj osignli". Wpyw polityczny radykaw przeszed i na kontynent. W szczeglnoci idee Benthama propagowa jego entuzjastyczny ucze z Genewy, Dumont. Przewiadczenie o zasugach i mdroci Benthama byo tak wielkie, e francuskie Zgromadzenie Narodowe nadao mu godno obywatela francuskiego, e car Aleksander I prosi go o zredagowanie dla Rosji kodeksu, a rzd portugalski, Hiszpania, Wenezuela, Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej, Grecja, Trypolitania szukay u niego rady w prawach konstytucyjnych. Bez maa cay wiat chcia uczy si od niego sztuki prawa i administracji, a wraz z ni przesika jego empiryzm, utylitaryzm, radykalizm. Dwa byy w dziejach nowoytnej filozofii doniose wydarzenia, ktre jednoczenie naleay do dziejw polityki: jednym byo zespolenie u Benthama i Milla utylitaryzmu z liberalizmem, drugim za, o pokolenie pniejsze, zespolenie materializmu z socjalizmem u Marksa i Engelsa. OPOZYCJA przeciw filozofii radykaw oczywicie istniaa: wystpujc w imi idealizmu, przedstawiaa j jako filozofi przyziemn, pozbawiajc ycie elementw wyszych, idealnych, i dlatego niemoraln. Albo te potpiaa j za wywrotowe konsekwencje. - Dzi jest inaczej: ci, co j rozwaaj krytycznie, wytykaj jej braki nie moralne, lecz teoretyczne; nie radykalizm i nie utylitaryzm, lecz raczej racjonalizm; ujawniaj w niej przesadn wiar w rozum, niedocenianie instynktownych, irracjonalnych czynnikw w czowieku. Dzisiejsi krytycy inaczej zapatruj si nie tylko na ideay, ale i na fakty; a take wyraniej odgraniczaj dziedzin faktw od dziedziny ideaw, to, do czego ludzie d, i to, do czego maj dy. 154

FICHTE
Fichte by pierwszym w szeregu idealistycznych filozofw XIX w.: on to dokona zwrotu od krytycyzmu Kaniowskiego do idealistycznej spekulacji. Zbudowa metafizyk opierajc j na pojciu jani i dajc idealizmowi posta specjalnie etyczn. POPRZEDNICY. Gwnym poprzednikiem Fichtego by Kant. Fichte uwaa siebie za kantyst i by przekonany, e wiernie rozwija nauk Kanta. Pochwyci u Kanta i rozwin wszystko to, co miao charakter metafizyczny. Punktem wyjcia jego bya etyczno-religijna strona Kaniowskiej filozofii, przede wszystkim myl, e rozum piaktyczny moe rozwizywa zagadnienia metafizyczne lepiej ni rozum teoretyczny. Przejcie od krytycyzmu Kantowskiego do metafizyki zapowiadao si i u innych uczniw Kanta, m. in. u Reinholda. YCIE. Johann Gottlieb Fichte (1762- 1814) urodzi si na uycach, w ubogiej rodzinie wociaskiej. By pastuchem, zanim dziki pomocy jednego z okolicznych ziemian dosta si do szkoy. Przeszed j walczc z niedostatkiem. Na uniwersytecie studiowa teologi, pniej j porzuci i sta si apostoem wolnej nauki. Dugo nie umia znale ujcia dla swych zdolnoci, dla potrzeby wiedzy i dla dzy czynu; dopiero lektura Kanta obudzia w nim filozofa i zdecydowaa o jego zawodzie. W r. 1794 otrzyma dziki poparciu Kanta katedr filozofii w Jenie. Zajmowa j przez lat pi, a utraci za artyku, w ktrym dopatrzono si ateizmu. Po dymisji, ktra wywoaa gwatown polemik (tzw. spr o ateizm"), osiad w Berlinie, wszed w koa literackie i polityczne. Podczas wojen Napoleoskich powici si arliwie akcji patriotycznej; zim 1807-1808, podczas okupacji francuskiej, gosi w Berlinie pomienne Mowy do narodu niemieckiego, w ktrych wzywa swj nard do odrodzenia moralnego. Gdy potem w 1809 roku otwarty zosta Uniwersytet Berliski, zosta w nim profesorem, dziekanem i pierwszym z wyboru rektorem. PISMA najwaniejsze Fichtego powstay jeszcze w Jenie: Grundlage der gesammten Wissenschaflslehre, 1794; Grundlage des Naturrechts, 1796; System der Sittenlehre, 1798. - Popularne przedstawienie systemu: Bestimmung des Menschen, 1800 - Program polityczny: Der geschlossene Handelsstaat, 1800. POGLDY. 1. METAFIZYCZNY PROGRAM i METODA DEDUKCYJNA. Od prawowiernych kantystw Fichte odbieg ju w pojmowaniu samego zadania filozofii: krytyk poznania uwaa tylko za jej zadanie przygotowawcze, za fundament nauki o bycie. Od filozofii domaga si, by w przeciwiestwie do nauk szczegowych uja wiedz w system. System za wymaga jednolitoci, musi by oparty na jednej zasadzie. Fichtego program filozofii by tedy metafizyczny, systematyczny i monistyczny. Metod filozofii pojmowa rwnie nie po kantowsku. Szuka metody, ktra by pozwalaa znale prawdy konieczne, ustali nie tylko, jak jest, ale jak by musi. Tego dokona mogaby jedynie metoda dedukcyjna. Fichte powrci tedy w metodologii do racjonalistycznej tradycji, przerwanej przez Kanta. Ta metoda Fichtego zawaya na charakterze jego filozofii; wytworzya przepa midzy filozofi a dowiadczeniem i z drogi, na ktr Kant prbowa skierowa filozofi, sprowadzia j na tory spekulacji. 2. EPISTEMOLOGICZNY PUNKT WYJCIA i IDEALISTYCZNE ROZWIZANIE. Fichte odnowi wprawdzie przedkantowsk, spekulatywn metafizyk, w zasadniczym jednak punkcie zdradza, i naley ju do pokantowskiej epoki. Mianowicie budujc dedukcyjny system metafizyki, pierwszej dla przesanki szuka w - teorii poznania. Za zasadnicze zagadnienie filozofii, tak samo jak Kant, poczytywa stosunek myli i bytu. Widzia za dwa sposoby pojmowania tego stosunku: realistyczny i idealistyczny. Realizm uwaa byt za pierwotny i z niego wywodzi myl; idealizm, odwrotnie, myl uwaa za pierwotn. Midzy tymi stanowiskami Fichte rozstrzyga na korzy idealizmu; dawa pierwszestwo myli: niepodobna - rozumowa - z bezdusznego bytu wywie wiadomej myli, wic trzeba prbowa odwrotnej drogi. Realizm posuguje si pojciem bytu niezalenego od myli, krytyka za poznania odrzuca to pojcie, gdy niezalenego bytu nie tylko nie mona pozna, ale nawet konsekwentnie o nim myle. Krytyka prowadzi tedy do idealizmu: ustala, e rzeczy s przedstawieniami, przedstawienia za zakadaj istnienie przedstawiajcej jani. 3. FILOZOFIA WOLNOCI. e ja staa si podstaw filozofii Fichtego, miao to inn jeszcze przyczyn. Mianowicie filozofia jego wyrosa z moralnej postawy wobec wiata, zapocztkowanej ju przez Kanta; na pierwszym planie jego myli byy nie sprawy teoretyczne, lecz praktyczne. wiat realny interesowa go nie sam przez si, lecz jako teren dziaania. Osnow bytu stanowiy dla tedy nie rzeczy, lecz ja, ktra czynw dokonywa. 155

Dla tego filozofa, patrzcego na wiat ze stanowiska etyki, spraw szczeglnej wagi bya wolno. Istnienie jej nie wymagao dla argumentw - natomiast samo stanowio argument na rzecz idealizmu. Twierdzi, e jeli z logicznego stanowiska realizm i idealizm mogyby ostatecznie wydawa si rwnie moliwe do przyjcia, to wolno decyduje na rzecz idealizmu. Kto nie poczuwa si do wolnoci, kto odczuwa siebie jako istot biern, ten jako filozof bdzie realist. Ale kto czuje si wolnym, dla tego ja nie moe by zalena od rzeczy materialnych i ten moe by tylko idealist. Takim filozofem by wanie Fichte. 4. FILOZOFIA CZYNU. Etyczna postawa Fichtego objawiaa si jeszcze w inny sposb. Majc zawsze na myli czyny i ich wytwory, wyobraa sobie, e wszdzie, gdzie istnieje rzeczywisto, musia przedtem istnie czyn, ktry j wytworzy. Wic nie realny wiat by pierwsz postaci bytu, lecz czyn, ktrego ten wiat jest wytworem. To bya bodaj najparadoksalniejsza wrd doktryn Fichtego, najdalsza od zwykego sposobu mylenia: w potocznym bowiem myleniu dziaanie zakada substancj; potoczne mylenie umie poj dziaanie tylko jako dokonywane przez substancj. Fichte odwrci ten sposb mylenia: substancja jest wytworem dziaania, dziaanie jest pierwotniejsze od substancji. Nie substancja wic, lecz dziaanie byo pierwotn, metafizyczn osnow wiata. Zadaniem filozofii jest tedy odnalezienie nie pierwotnych faktw, lecz pierwotnych aktw. Fichte by pierwszym filozofem, ktry doszed do tej aktywistycznej koncepcji wiata. 5. FILOZOFIA IDEAU. Jak substancja zakada czyn, ktry j stworzy, tak znw czyn zakada cel i idea, ktry nim kierowa. Dlatego to Fichte w celu idealnym wiata widzia jego pierwotn osnow; realny wiat powsta jako wynik de do ideau i przeto czynnikiem decydujcym o jego naturze jest idea; nie to, co istnieje, lecz to, co istnie powinno. Ideay nie wyrastaj z rzeczywistoci, jak to sobie wyobraa potoczny sposb mylenia, lecz rzeczywisto z ideau. Rzeczywisto mona zrozumie tylko poznawszy idea, z ktrego wyrosa; tylko przeze mona zrozumie, dlaczego jest taka wanie, a nie inna. Zrozumiae jest wic, e filozofia Fichtego nie moga mie charakteru empirycznego; bo ideau przez dowiadczenie pozna niepodobna. Warunkiem prawdziwej filozofii byo, wedug Fichtego, zobojtnienie dla wiata empirycznego: filozof musi zerwa z potocznym, realistycznym sposobem mylenia i przerzuci myl do innego porzdku, ktry zaczyna od ideau i przeze poznaje stosunki realne. 6. FILOZOFIA JANI. Wszystkie wzgldy prowadziy tedy do tego, by w jani dopatrzy si zasady metafizycznej. Czynny skadnik wiata znamy bezporednio: to wanie nasza ja. Ona wic jest skadnikiem pierwotnym, jest absolutnym, twrczym pocztkiem bytu. Fichte poszed tu torem Kanta, ale poszed znacznie dalej ni on; wedle Kanta ja wytwarza jedno w przedmiotach, wedle Fichtego wytwarza sama przedmioty; wedle Kanta wytwarza tylko form przedmiotw, wedle Fichtego - take ich tre; wedle Kanta dzieem jani s zjawiska, wedle Fichtego - same rzeczy. Wedle niego ja nie tylko poznaje - jak to wyobraa si potocznie - co, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywisto. Paradoksalno tego stanowiska zmniejsza si nieco, gdy zway si, e rzeczywisto dla idealisty Fichtego nie skadaa si z rzeczy samych w sobie" (bo takich wedug niego nie ma), lecz z rzeczy przedstawionych; rzeczywisto miaa wic dla t sam natur, co myl i ja. Rzeczy zdaj si by od jani niezalene, ale jest to zudzenie (ktre ju Kant zacz rozwiewa). Wasne wytwory jani odrywaj si od niej i przeciwstawiaj jej jako przedmiot podmiotowi. Przeciwstawienie przedmiotu i podmiotu jest pierwszym aktem jani. Przedmiot i podmiot s jednego pochodzenia: przedmiot wywodzi si z jani tak samo jak podmiot. Przeciwstawienie za przedmiotu i podmiotu jest nieuniknione, przedmiot nie da si poj bez podmiotu, ani te podmiot bez przedmiotu. Konsekwencj tej dwoistoci jest zudzenie, e wiat jest dwoisty, e byt i myl maj cakowicie inn natur. Sama myl nie jest zdolna przezwyciy tego zudzenia, ale czyni to wola, ktrej akty pozwalaj nam uwiadomi sobie pierwotno jani. Caa rnorodna tre, jaka przesuwa si przed wiadomoci, jest wytworem jani. Dla Kanta rzeczy w sobie", niezalene od wiadomoci jani, byy niepoznawalne, dla Fichtego nie istniay wcale. Mia przekonanie, e zlikwidowa to zudne pojcie. Faktycznie jednak zachowa je, tylko w zmienionej postaci: w jego systemie ja przeja wszystkie wasnoci i wszystkie funkcje dawnych rzeczy w sobie". Ja jest Fichteask rzecz w sobie". Metafizyka, usunita ze sfery przedmiotw, powrcia od 156

drugiej strony: od strony podmiotu. Dawna, przedkantowska metafizyka kosmosu przeksztacia si w metafizyk jani. 7. FILOZOFIA PRAKTYCZNA. Czyn wolnej jani, stanowicy osnow teoretycznej filozofii Fichtego, tym bardziej stanowi musia osnow jego filozofii praktycznej. Sta si wolnym - to nakaz moralny czowieka. Dla Kanta wolno bya warunkiem wypenienia prawa moralnego, dla Fichtego bya ponadto - treci tego prawa. Dla Fichtego, w przeciwiestwie do Kanta, a nawet w przeciwiestwie do wszystkich dotychczasowych etykw, wszelki czyn by dobry. Czyn jest dobry, bo -jest czynem. Zy jest nie taki czy inny czyn, lecz brak czynu, niezdolno do dziaania, bierno. Teza ta traci sw paradoksalno, gdy zway si, e nie wszystko, co potocznie nazywa si czynem, byo nim te w rozumieniu Fichtego: dla niego cech czynu" bya jego wolno. Postpowanie wyznaczone przez warunki i pobudki zewntrzne jest bierne i zalene, pozbawione wolnoci; nie byo ono dla Fichtego dzieem jani, nie byo - czynem. Jedynie gdy ja sama z siebie podejmuje decyzj, aby speni swe rozumne przeznaczenie, wtedy i tylko Wtedy dokonywa czynu. Fichte chcia by na wszystkich polach filozofem wolnoci i aktywnoci; gosi ich znaczenie metafizyczne i ich warto moraln. One te byy podstaw jego historiozofii. Dzieje ludzkoci pojmowa jako stopniow realizacj wolnoci. W wolnych czynach widzia przejaw ducha Boego; penia Boskiej natury nie wyczerpaa si w stworzeniu przyrody, lecz objawia si dalej w dziejach, i cokolwiek jest twrcze i genialne w ludziach, jest objawieniem absolutu. Sw filozofi praktyczn Fichte uzupeni konkretnym programem politycznym zamknitego pastwa", majcym stanowi prbk przyszej polityki". Wypad on do nieoczekiwanie: bo abstrakcyjny idealista, jakim by Fichte, opar go wycznie na rozwaaniach gospodarczych; ten filozof jani odda w nim ca wadz pastwu; ten gosiciel czynu i wolnoci uczyni chcia ludzkie ycie biernym i reglamentowanym w najdrobniejszych szczegach. Wychodzi z zaoenia, e najwaniejsz rzecz jest zabezpieczenie ludziom wasnoci i pracy, a to moe uczyni jedynie pastwo: ono jedno moe regulowa przemys i handel i utrzymywa w nich rwnowag. Ale na to musi by - zamknite: wszelkie stosunki z zagranic uniemoliwiaj regulowanie ycia i gro zniweczeniem w nim rwnowagi; musz wic by wykluczone. To zamknicie pastwa, odcicie go od reszty wiata ma przy tym jeszcze i dalsze dobroczynne skutki: wprawdzie odbiera yciu cz jego przyjemnoci, ale za to zabezpiecza przed obcymi wpywami, utrwala charakter narodu i zapewnia mu dobr przyszo. Fichte nie tylko swymi oglnymi hasami moralnymi, e kady czyn jest dobry, ale i tym konkretnym programem politycznym sta si wzorem dla swych rodakw: program jego zosta podjty przez narodowy socjalizm - wiadomo, z jakim skutkiem. ROZWJ. Fichte powzi wzgldnie wczenie sw doktryn, ale potem przerabia j nieustannie. Sw Wissenschaftslehre redagowa od 1794 do 1813 r. nie mniej ni sze razy. W tym jego cigym rozwoju mona wyodrbni dwie fazy: jenajsk i berlisk. Rok 1800 stanowi midzy nimi granic. Gwna rnica leaa w tym: w doktrynie pierwotnej (ktra zostaa przedstawiona powyej) ja bya istot najwysz, w drugiej za bstwo zostao postawione ponad ja. Z tym przejciem do teizmu szo u Fichtego w parze przejcie od racjonalizmu do mistycyzmu, od etyki autonomicznej do religijnej, a zbiego si z nim te przejcie od humanitaryzmu do nacjonalizmu. ZNACZENIE. Filozofia Fichtego bya przeciwiestwem naturalizmu, bytowi przypisywaa wrcz przeciwne wasnoci ni te, ktre objawia przyroda. Byt prawdziwy podobny by dla nie do przyrody, lecz do ideau, i nie do materii, lecz do wiadomej, wolnej, osobowej jani. Filozofia Fichtego nie bya z tych, co rozwijaj naturalny i potoczny pogld na rzeczy, lecz z tych, co tworz pogld odmienny od naturalnego; potoczny zdrowy rozsdek nigdy by jej nie wymyli i zapewne nigdy te z ni si nie pogodzi. Filozofia ta odwrcia naturalny porzdek: w niej idea mia pierwszestwo przed rzeczywistoci, czyn przed substancj, podmiot przed przedmiotem, ja przed wiatem zewntrznym, wolno przed koniecznoci, wola przed rozumem. Po tylu systemach, ktre ja wywodziy z materii, a idea z rzeczywistoci, tu idea i ja zostay uznane za pierwotne i absolutne pierwiastki bytu. W tym odwrceniu i przyznaniu pierwszestwa jani, ideaowi, czynowi, woli, wolnoci, w pojmowaniu ich jako osnowy bytu leaa istota fichteanizmu. Filozofia Fichtego nie bya, oczywicie, teori zjawisk; byaby absurdem, gdyby chciaa zastpi nauk empiryczn. Natomiast jest zrozumiaa jako metafizyczna hipoteza o naturze bytu. Bya to metafizyka w duchu pokantowskim. Krytycyzm Kaniowski powstrzymywa filozofw od wchodzenia na drog 157

metafizyki, ale za to - tych, co na jej drog weszli, zwalnia od obowizku liczenia si z obrazem wiata narzucanym przez zjawiska. Fichte, cho by przez Kanta zachcony do filozofii, doszed do wynikw, ktre byy kracowo rne od Kaniowskich. Filozofia Kanta bya krytyk, Fichtego - systemem metafizycznym. Metoda Kanta bya transcendentalna, Fichtego - dedukcyjna. Kant posugiwa si pojciami epistemologicznymi, Fichte przetworzy je w metafizyczne; umys ludzki potraktowa jako model koncepcji wiata. Dla Kanta umys produkowa tylko formy, dla Fichtego take ca tre wiadomoci. Dla Kanta rzeczy w sobie" byy niepoznawalne, dla Fichtego nie istniay; waciwie za ja staa si jego rzecz sam w sobie". Fichte oddziaa tylko w swej ojczynie, ale dla niej by mylicielem przeomowym, ktry filozofi przerzuci od krytycyzmu do idealistycznej metafizyki. Schelling i Hegel poszli jego torem. Oddziaa przewanie pierwsz faz swych pogldw, gdy gwne pisma fazy drugiej pozostay w rkopisie i nie byy dostpne. Oddziaa te politycznie. Przyczyni si do rozbudzenia nacjonalizmu niemieckiego. A w sto lat pniej narodowy socjalizm stosowa w praktyce jego ide zamknitego pastwa" i widzia w Fichtem jednego ze swych ideowych prekursorw.

SCHELLING
Inn posta ni Fichte da idealizmowi Schelling. Rozwin go w pomijanej przez Fichtego filozofii przyrody; da mu orientacj estetyczn i religijn; opar go na intuicji i uczuciu. We wszystkim tym by filozoficznym wyrazicielem panujcego nawczas romantyzmu. POPRZEDNICY. Schelling korzysta z Fichtego, jak ten z Kanta. Ale motywami Fichtego zczy motywy dawniejszych filozofw monistycznych i mistycznych: z moni-stw oddziaa na zwaszcza Spinoza, ktrego kult szerzy si w Niemczech w pocztku XIX wieku, w pniejszych za latach przej si mistykiem Boehmem (z ktrym pozna go katolicki filozof religii, F. K. Baader). Z tego poczenia motyww powsta idealizm inny ni Fichtego. YCIE. Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854) by umysem bardzo wczenie dojrzaym: jako siedemnastoletni modzieniec osign stopie magistra, a jako dwudziestotrzyletni powoany zosta na katedr do Jeny, ceniony ju wwczas jako autor licznych prac, popierany przez Fichtego i Goethego. W Jenie w owym wanie czasie zrodzia si szkoa romantyczna", do ktrej naleeli m. in. Schleglowie, Novalis. Tieck. a ktrej filozofem sta si Schelling. Ju wtedy oddali si od Fichtego, ktry pierwszy pocign go do filozofii, i od Hegla, z ktrym kolegowa i wsplnie pracowa w uniwersytecie. W Wiirzburgu, gdzie w 1803 r. obj katedr, pogldy jego ulegy dalszej przemianie, zainteresowania od kosmologicznych przesuny si ku religijnym, a zwaszcza estetycznym. W sztuce dopatrywa si teraz najwyszego z tworw ludzkich; byo to wic konsekwentne, e porzuci uniwersytet, by zaj stanowisko sekretarza Akademii Sztuk Piknych w Monachium (1806-1820). Pniej jednak wrci do pracy w uniwersytecie, najpierw w Erlangen, a od 1827 w Monachium. Byy to czasy triumfw Hegla, Schelling zosta zupenie prawie zapomniany. Przypomnia go jednak krl pruski, Fryderyk Wilhelm IV, ktry zachowa sympati dla przebrzmiaej ju wwczas myli romantycznej, i w 1841 r. powoa starego myliciela do Berlina, z t zwaszcza intencj, by przeciwdziaa ateistycznym deniom heglistow. Witano Schellinga gorco w Berlinie; wietne zapowiedzi jego lat modych, a potem dugie milczenie podniecay ciekawo. Ale zawid oczekiwania i po krtkiej prbie usun si od dziaalnoci uniwersyteckiej. Wczesna dojrzao, dugie ycie, praca na piciu wszechnicach i w paru akademiach - to byy losy Schellinga. Bystry i pomysowy, ale zupenie nie cisy, nie posiadajcy metody naukowej, by na p filozofem, a na p poet. Sam zreszt uwaa filozofi za rzecz raczej natchnienia i geniuszu ni badania; byo to stanowisko typowe dla romantyzmu i Schelling zasuguje bardziej ni ktokolwiek na miano filozofa romantycznego. ROZWJ I DZIEA. Wasnoci umysu Schellinga tumacz, dlaczego nie umia opracowa zapowiedzianego systemu i koczy na zapowiedziach i szkicach. ywo i zmienno umysu, skonno do ulegania wpywom obcym, do przejmowania si coraz nowymi pomysami spowodoway, e myl jego przesza przez dugi szereg faz, e bez maa kade nowe pismo inaugurowao nowe stanowisko; by pod tym wzgldem unikatem w dziejach filozofii. 158

FICHTE

SCHELLING

159

HEGEL

MAINE DE BIRAN

160

HOENE-WROSKI

LIBELT Najwaniejsze byy nastpujce fazy jego filozofii: 1. Okres zalenoci od Fichtego, od 1794. Gwne pismo tego okresu: Vom Ich als Prinzip der Philosophie, 1795. 2. Okres pracy nad filozofi przyrody, od 1797. Z tego okresu: System der Naturphilosophie, 1799, a take System des transcendentalen Idealismus, 1800. 3. Okres systemu tosamoci", od 1801. Zainteresowania Schellinga byy w tym czasie najbardziej uniwersalne, by wtedy najbliszy stworzenia systemu; system ten ulega wszake wahaniom, najpierw mia charakter estetyczny, potem etyczny. Pisma tego okresu: Darstellung meines Systems der Philosophie, 1801. - Bruno, oder uber das naturliche und gotlische Prinzip der Dinge, 1802. 4. Okres teozoficzny, od 1813. Uber die Gottheiten von Samothrace, 1815 (odczyt, w ktrym alegorycznie wykada swe teozoficzne pogldy). Pniejsze dociekania jego dotyczyy gwnie mitologii i objawienia; wyniki ich wypowiedzia w wykadach, ktre - wbrew jego woli - ogoszone zostay przez suchaczw w 1842/3 r. 161

POGLDY. 1. ESTETYCZNE, PRZYRODNICZE i RELIGIJNE ZABARWIENIE FILOZOFII. Zwrot od Fichtego do romantycznej filozofii by trojaki: A) Przejcie od czysto moralnej postawy wobec wiata do estetycznej. Sztuka zostaa teraz uznana za najwaniejszy twr ludzki, a filozof za twrc pokrewnego artycie. B) Zmiana postawy wobec przyrody. Przyroda nie jest li tylko narzdziem do wypeniania celw ludzkich, za jakie mia j Fichte. Wprawdzie jedynie duch posiada prawdziw realno, ale osnowa przyrody jest te duchowa, cho nie jest wiadoma. C) Zblienie do religii. Prawdy filozoficzne nie rni si od tych, ktre religia gosia z dawien dawna w postaci obrazowej i symbolicznej. Wiara religijna ma ten sam przedmiot, co filozofia, gdy dotyczy pierwszej przyczyny, istotnej natury i twrczych si wszechwiata. Tote estetyka, filozofia przyrody i filozofia religii byy punktami najwikszego napicia w myli Schellinga. Jednake w estetyce nie wytworzy pogldw ani szczeglnie samodzielnych, ani szczeglnie charakterystycznych dla epoki; tak samo w filozofii religii; natomiast zaj naczelne miejsce wrd idealistw XIX wieku jako filozof przyrody. 2. FILOZOFIA PRZYRODY. Filozofia przyrody, jak rozwija Schelling, bya teori spekulatywn, cakowicie rn od empirycznego przyrodoznawstwa. Miaa znale ostateczne przyczyny dziaajce w przyrodzie, sign do jej wntrza". Nie zadowalaa si poznaniem gotowych wytworw przyrody, lecz usiowaa znale sam ywy proces stawania si, z ktrego one si wyaniaj; wanie w tym procesie widziaa wntrze przyrody". Jak Fichte pojmowa ja, tak Schelling przyrod: jako si yw i twrcz. Nie utosamia wszake, jak Fichte, absolutu z jani, lecz szuka, jak Spinoza, absolutu, ktry przekracza i materi, i ja, a z ktrego mona wywie zarwno materi, jak i ja. Ani przyroda, ani ja, ani wiat realny, ani idealny nie stanowi jeszcze pierwotnej postaci bytu; absolut jest ponad tymi przeciwstawieniami, stanowi absolutn tosamo bytu realnego i idealnego". Przyroda i ja s jedynie pochodnymi postaciami bytu. Wszystkie systemy filozoficzne, materializm i spirytualizm, realizm i idealizm, byy tedy dla Schellinga jednostronnymi koncepcjami, ktre o absolucie sdz wedug jego pochodnych objaww. Skd wic bierze si rnorodno rzeczy? Std, e pierwsza absolutna tosamo bytu rozpada si na przeciwiestwa. Ta biegunowo bytu bya obok jego jednoci drug zasadnicz tez filozofii Schellinga. Dopatrywa si tej biegunowoci we wszystkich zjawiskach przyrody; gdziekolwiek widzia jakkolwiek si dziaajc w przyrodzie, tam te znajdowa i si drug, biegunowo jej przeciwn. Powoywa si w tym na magnetyzm, elektryczno, zwizki chemiczne, bdce w jego czasach (ktre byy te czasami Galvaniego i Lavoisiera) przedmiotem przeomowych odkry; przede wszystkim za na procesy organiczne. Mniema bowiem, i w procesach organicznych objawia si prawdziwa natura rzeczy. Zwalcza teorie mechanistyczne, zaprzeczajce istnieniu odrbnych zjawisk ycia. Ale poszed dalej, na przeciwny kraniec mechanizmu: zaprzeczy istnieniu procesw czysto mechanicznych. Nie tylko broni istnienia si organicznych, ale w swym panorganicznym pogldzie na przyrod zaprzecza, jakoby gdziekolwiek istniay, obok organicznych, siy mechaniczne. Jedynie istoty ywe uwaa za normalne twory przyrody, ciaa za nieorganiczne tumaczy jako wynik zahamowania rozwoju przyrody. 3. INTELLEKTUELLE ANSCHAUUNG. Filozofowie od dawna wywodzili, e do poznania potrzebne s zarwno zmysy, jak umys: intuitus i intellectus. Tylko zmysy, bezporednio ogldajce rzeczy, zdolne s informowa, czy rzeczy s i jakie s; umys wiedz uzyskan przez zmysy pogbia i uoglnia, ale zastpi zmysw nie moe, nie jest zdolny bezporednio oglda rzeczy, intuitus intellectualis nie istnieje. Nikt na t dwurdowo poznania nie kad wikszego nacisku ni Kant. Natomiast jego nastpcy, Fichte i Schelling, odeszli od niego. Nie ufajc zmysom, nie chcc na ich wiadectwie opiera filozofii, zmuszeni byli obu funkcjami poznania obciy umys: uznali potpiony przez Kanta intuitus intellectualis, czyli - w niemieckiej terminologii - intellektuelle Anschauung. Refleksje historyka s wobec ich stanowiska dwojakie. Z jednej strony musi powiedzie sobie: do czeg innego ni do ogldu umysw" mogy si odwoa tak doniose pozycje historyczne, jak idea dobra Platona, primum movens Arystotelesa, absolut Plotyna, teoria iluminacji Augustyna, teoria egzemplaryzmu Bonawentury, substancja Spinozy czy nawet intellectus agens Tomasza z Akwinu? Ale, z drugiej strony, historyk musi stwierdzi, e w XIX w. koncepcja ogldu umysowego" nie okazaa si owocna ani trwaa. Zanim upyn rok od mierci Schellinga, zacz si w Niemczech nawrt do Kanta. 162

ISTOTA FILOZOFII SCHELLINGA. Metafizyka, ktra zerwaa z naturalizmem, miaa przed sob dwie drogi: bd moga pojmowa byt na mod jani - tak czyni Fichte; bd te pojmowaa go jako absolut przekraczajcy przeciwstawienie jani i przyrody - t drog poszed Schelling. Poj za absolut organicznie i ewolucyjnie i dopatrywa si w nim czynnikw irracjonalnych, ktre intuicja artystyczna i wiara religijna uchwyci atwiej ni dedukcja logiczna. MYLICIELE ZBLIENI DO SCHELLINGA. Schelling nie wytworzy wprawdzie szkoy i, wobec nieustannej zmiennoci pogldw, wytworzy nie mg. Jednake z filozofii jego, odpowiadajcej potrzebom epoki, liczni pisarze, nie tylko filozoficzni, czerpali natchnienie. 1. Przede wszystkim zwizana z nim bya szkoa romantykw. Czynna gwnie na polu estetycznoHterackim, rozwijaa rwnie pogldy religijne i polityczne. W sprawach cile filozoficznych przedstawiciele jej rzadko zabierali gos; najbardziej filozoficznym umysem wrd nich by Friedrich Schlegel. 2. Wpyw Schellinga na filozofw przyrody znalaz rne ujcia. Jedni, jak Norweg Henrik Steffens, usiowali oglnikowym ideom jego o ewolucji wszechwiata da powane podoe naukowe, geologiczne lub fizjologiczne. Natomiast inni, jak Adam Eschenmayer, uwaali przeciwnie, e konsekwencj pogldw Schellinga jest wyrzeczenie si nauki i filozofii i oparcie si na wierze; Eschenmayer zajmowa si wicej spirytyzmem ni nauk. 3. Ruch romantyczny wyda te szereg doktryn pokrewnych doktrynie Schellinga, cho wytworzonych niezalenie od niej; wyda przede wszystkim wybitnego protestanckiego filozofa religii, jakim by berliski profesor David Friedrich Schleiermacher (1768 - 1834). Religia nie bya dla ani metafizyk, ani etyk; dogmatw nie uwaa za niezbdny skadnik religii, nawet wiary w osobowego Boga i w osobist niemiertelno. Religia bya dla wycznie uczuciem, mianowicie uczuciem cakowitej zalenoci", na ktrym polega nasz stosunek do Boga i przez ktre stykamy si z nieskoczonoci. Etyka Schleiermachera odpowiadaa jego filozofii religii: i ona opieraa si na uczuciu. Nie szuka, jak Kant, abstrakcyjnych przepisw moralnoci, gdy by przekonany, i polega ona na ideale zupenie osobistym, ktry kady nosi w sobie. By w tym wyrazicielem uczuciowoci i indywidualizmu, cechujcych epok romantyczn. Podczas gdy racjonalizm XVIII wieku ceni w jednostkach najwicej to, co oglnoludzkie, nowa era zacza ceni nade wszystko to, co indywidualne. Schleiermacher da tej nowej postawie filozoficzny wyraz i przez to sta si obok Schellinga gwnym przedstawicielem filozoficznym romantyzmu.

HEGEL
Najpeniejszym z idealistycznych systemw by system Hegla. YCIE. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) pochodzi ze Szwabii, z rodziny urzdniczej. Rozpocz studia od teologii, a dziaalno pisarsk od rozpraw teologicznych i politycznych. Dopiero wzgldnie pno, w 1801 r., wystpi na polu filozofii. Osiadszy w Jenie, ktra bya wwczas stolic filozofii niemieckiej, wykada tam w uniwersytecie obok Schellinga, najprzd jako docent, potem jako profesor nadzwyczajny. Tam ukoczy swe pierwsze wielkie dzieo. Na skutek wypadkw wojennych musia opuci Jen i katedr uniwersyteck; osiad w Bawarii, gdzie zajmowa stanowisko redaktora dziennika, potem dyrektora gimnazjum w Norymberdze (1806-1816), a jednoczenie pracowa nad budow systemu filozoficznego. W 1816 powrci do dziaalnoci akademickiej; wydane przeze w 1816 i 1817 r. dziea sprawiy, i otrzyma od razu powoanie do trzech uniwersytetw: najpierw wykada w Heidelbergu, a potem od 1818 w Berlinie. Tu wszed w okres powodze i sawy; z caych Niemiec i z zagranicy cigay do rzesze uczniw; znalaz poparcie w sferach rzdzcych, sta si niejako urzdowym filozofem Prus; doczeka si tego, e wikszo katedr filozoficznych w uniwersytetach niemieckich zajta zostaa przez jego uczniw. Zmar na panujc w 1831 r. w Niemczech choler, w peni pracy, si i powodze. ROZWJ. Hegel w cigu ycia zmieni radykalnie pogldy polityczne (za modu by entuzjast rewolucji francuskiej, pniej za sta si ideologiem pruskiej reakcji), natomiast nie zmienia pogldw filozoficznych. Pierwotnie uwaa si za jednomylnego w rzeczach filozofii z Schellingiem, potem zerwa z nim i wystpi z wasnymi pogldami; pogldom tym zosta wierny do koca. Zewntrzne okolicznoci ycia dzieliy jego dziaalno na trzy okresy: 1) Pierwszy okres dziaalnoci akademickiej 163

w Jenie od 1801 do 1807; czas wsppracy z Schellingiem, potem wyzwolenie si spod jego wpywu. 2) Okres pozaakademicki, w Bawarii, do 1816; czas formowania wasnego systemu. 3) Nowy okres akademicki, przewanie w Berlinie; czas szczegowego opracowywania dyscyplin nalecych do systemu. W tym ostatnim okresie system Heglowski zapanowa nad umysowoci niemieck. UMYSOWO HEGLA. Jeli filozofia Hegla pocigna cae zastpy uczniw, to nie dla uroku osobistego jej twrcy. Cechowao go osche, chodne i flegmatyczne usposobienie; ju za modych lat mia cechy starca. Nie pocigay te do Hegla zalety wykadw: by jak najgorszym mwc. Pisma te nie byy pocigajce: w stylu i terminologii czy niejasno z pedanteri. Pocigaa natomiast sama tre doktryny, olbrzymie przedsiwzicie polegajce na wczeniu wszelkich zagadnie filozoficznych w system i rozwizaniu ich wedle jednej zasady. Nigdy filozof nie odbieg dalej ni Hegel od empirycznej pracy naukowej. A jednak by niepolednim erudyt, zwaszcza na polu historii. Ale wiedz sw stosowa tylko wtedy i tylko w takiej postaci, jaka bya potrzebna dla jego spekulacji. By najczystszej wody umysem spekulatywnym. Szczeglne jego zdolnoci leay na polu systematyzowania myli. Z t zdolnoci czya si druga: niezwyka abstrakcyjno mylenia; pod tym wzgldem zdystansowa wszystkich dotychczasowych filozofw; realny wiat nie mia wadzy nad umysem i nie mg go oderwa od snucia i kombinowania abstrakcyjnych myli. On sam wszake mia siebie za myliciela trzewego i cisego i podom swej spekulacji dawa trzew, schematyczn szat. Byo nawczas wielu mylicieli pokrewnych Heglowi: dza stworzenia uniwersalnego systemu, spekulacyjny absolutyzm byy mu wsplne z reszt niemieckich idealistw. Rni si on jednak od tych idealistw, co, jak Schelling, przejci byli duchem romantyzmu; zamiowanie Hegla do surowej i regularnej struktury myli i do schematw byo przeciwiestwem romantyki. Rnica usposobie midzy Heglem a Schellingiem bya tak wielka, i nic dziwnego, e ich pierwotna wsppraca przesza z czasem w ostry antagonizm. Orientacja filozofii Hegla - w przeciwiestwie do przyrodniczej orientacji Schellin-ga - bya humanistyczna, a specjalnie historyczna. Na polu historii mia najwiksz wiedz. W filozofii i historii filozofii da najwysz swoj miar. DZIEA. Pierwszym wielkim dzieem, zawierajcym w czystoci zasadnicz doktryn Hegla, bya Phanotnenologie des Geistes, 1807, z epoki jenajskiej. Drugie wielkie dzieo powstao w okresie bawarskim; bya to Wissenschaft der Logik w 3 t., 1812-1816. Wykad penego systemu da w swej Encyklopedii nauk filozoficznych (Encyclopadie der philosophischen Wlssenschaften im Umrisse), 1817, pniej jeszcze dwukrotnie powikszonej w r. 1827 i 1831. Wszystkie dyscypliny filozoficzne opracowa w wykadach berliskich; rkopisy tych wykadw zostay wydane pomiertnie; byy midzy nimi Filozofia religii, Filozofia dziejw i in. POPRZEDNICY. Hegel by ostatnim z wielkich idealistw niemieckich. Bezporednio oddziaa na Schelling, ale najwaniejsze czynniki jego filozofii - sama postawa idealistyczna i metoda dialektyczna byy rozwiniciem pomysw inicjatora ruchu, Fichtego. Niektre momenty jego doktryny byy przygotowane przez mniej sawnych mylicieli poprzedniej generacji, np. doktryna tosamoci myli i bytu przez Bardiliego, przekonanie o sprzecznym charakterze rzeczywistoci przez Fryderyka Schlegla, pogldy estetyczne przez Fryderyka Schillera. POGLDY. 1. IDEALIZM EWOLUCYJNY. Hegel przyczy si do idealistycznego stanowiska Fichtego i za przezwycione uwaa przekonanie potoczne, e rzeczy istniej niezalenie od myli. Dualizm myli i rzeczy jest bdny; tylko bowiem myl jest pierwotna, rzeczy za s jej wytworami. Naley tedy w myli szuka pierwotnej natury bytu. I naley przyj, e byt, jak myl, jest natury logicznej. Skadnikiem bytu jest to samo, co jest skadnikiem myli logicznej: pojcie. I oglno, stanowica istot poj, stanowi rwnie istot bytu; wszystko za, co jednostkowe, jest jedynie jego wtrnym przejawem. Wierny temu uniwersalistycznemu pogldowi, Hegel w kadej dziedzinie zjawisk kad nacisk na wasnoci oglne, jako na istotne, a pomija jednostkowe. Po drugie, kad nacisk na cao bytu: tylko w caoci jest on absolutem. I tylko gdy si go bierze w caoci, stosuje si do twierdzenie, e jest racjonalny, logiczny. Poszczeglne fakty, ktre empiryci uwaaj za byt, nie s racjonalne, ale te nie s bytem. W poczeniu z caoci bytu staj si dopiero racjonalne. Analogicznie rozumia te Hegel prawd: moe ni by jedynie twierdzenie o caoci bytu. Uywa wic pojcia bytu i prawdy inaczej ni og ludzi; nic wic dziwnego, e tezy jego byy dla ogu jednym wielkim paradoksem. 164

Po trzecie: o bycie Hegel mniema, e w istocie swej musi by zmienny, gdy inaczej nie mgby wyoni z siebie tej mnogoci postaci, jaka go cechuje. Wbrew mniemaniu, e to, co absolutne, musi by niezmienne, jak tego chciaa tradycja sigajca eleatw i Platona, Hegel stan po stronie Heraklita i Arystotelesa. Przyjmowa, i ley to w naturze bytu, e rozwija si nieustannie i, rozwijajc, wyania coraz to nowe postacie. Z przekonaniem o logicznej naturze bytu poczy tedy przekonanie o jego naturze ewolucyjnej. Skoro za byt jest natury logicznej, to rozwj jego podlega prawom logicznym. Kady jego stan wynika logicznie z poprzedniego; co za wynika logicznie, to jest konieczne, przeto caa rzeczywisto we wszystkich swych stanach i objawach jest konieczna. Dalej, co jest konieczne, to jest zgodne z rozumem. Przeto caa rzeczywisto, bdc dla Hegla logiczna i konieczna, bya dla rozumna. W przeciwiestwie do innej postaci idealizmu, ktr reprezentowa Schelling i ktra na drodze intuicji dya do poznania, idealizm Hegla by skrajnie racjonalistyczny. 2. METODA DIALEKTYCZNA. Za naczelne prawo logiki Hegel uwaa prawo dialektyczne: e kademu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, kadej tezie antyteza, z ktrych potem wyania si synteza. Bo jakiekolwiek orzeczenie sprbuje si zastosowa do caoci bytu, to okazuje si, e ono do nie pasuje i e wypada mu zaprzeczy. Jeli powiemy, e absolut jest czystym bytem (od tego na pozr niezawodnego twierdzenia Hegel zaczyna), to nie przypiszemy mu adnego orzeczenia, a wic powiemy waciwie, e jest niczym. Czyli twierdzenie, e absolut jest bytem, prowadzi do antytezy: e jest niczym. I podobnie jest z wszystkimi innymi twierdzeniami. Bo prawdami mogyby by tylko, gdyby orzekay co o caoci bytu (to zaoenie Hegla, jego koncepcja prawdy), a adne orzeczenie caoci bytu nie dosiga. Wic te adne twierdzenie nie jest cakowicie prawdziwe. Prawda i fasz zespalaj si ze sob, nie s stanowczymi przeciwiestwami. Prawda mieci si zarwno w twierdzeniu, jak w jego zaprzeczeniu, a wic w twierdzeniu, ktre jest z nim sprzeczne. Myl nie powinna, a nawet nie moe unika sprzecznoci, nie moe si bez nich obej, one prowadz przez dialektyczny proces myli do penej prawdy. Z prawa dialektyki - przekonany o tosamoci myli i bytu - Hegel uczyni powszechne prawo bytu. Proces przechodzenia od tezy do antytezy stanowi dla osnow nie tylko rozumowania, ale i realnego rozwoju. Za kad postaci bytu idzie w lad jej zaprzeczenie; tote wbrew powszechnemu mniemaniu sprzeczno nie tylko nie jest wyczona z rzeczywistoci, ale stanowi jej najgbsz natur. Romantycy dopatrywali si dziaania sprzecznych si w duszy ludzkiej. Hegel za rozszerzy ich pogld na ca rzeczywisto. Zreszt rzeczywisto od tezy przechodzi nie tylko do antytezy, ale potem i do syntezy: nie tylko zawiera sprzecznoci, lecz take daje ich uzgodnienie. To przetwarzanie si nieustanne bytu wedle koniecznego prawa stanowi jego natur. W kadym przeto rozkwicie tkwi zacztki rozkadu. Za to przy rozkadzie zachowuje si to, co istotne, jak w rolinie widncej zachowuje si nasienie. Z przeciwiestw wytwarza si synteza, ktra z kolei staje si tez, a wtedy do niej przycza si antyteza - i tak trj-rytmem rozwija si wiat. Triadyczny charakter rozwoju by zreszt tylko zewntrznym schematem Heglowskiego pogldu na wiat; ale Hegeli jego uczniowie kadli na nacisk i u powierzchownych czytelnikw wywoali wraenie, i stanowi on istot heglizmu. Istot heglizmu byo natomiast przekonanie, e kada posta bytu jest niezbdnym ogniwem rozwoju. Przedsiwzicie Hegla byo prawdziwie olbrzymie: chcia z natury bytu i jego rozwoju wywie wedle jednej zasady wszystkie jego postacie. W systemie tym, nie oddzielajcym myli od rzeczywistoci, zestawione zostay postacie logiki, przyrody i kultury, pastwa, spoeczestwa, prawa, religii, sztuki, nauki. Bya to najbardziej uniwersalna filozofia, jaka kiedykolwiek bya zaprojektowana, pena nieograniczonej ufnoci w siy umysu ludzkiego. 3. ZAKRES FILOZOFII HEGLA. Przyroda i duch byy dla Hegla dwiema postaciami, w jakie przyobleka si byt. Pierwotn postaci bytu jest pojcie, ono stanowi punkt wyjcia rozwoju. Jego antytez jest przyroda; i ona jest ide, ale tak, ktra oddzielia si od myli i przez to wydaje si zewntrzna. Syntez za idei i przyrody jest duch. Tym trzem postaciom bytu odpowiadaj trzy dziay filozofii: logika, filozofia przyrody i filozofia ducha. W dialektycznych triadach logika Hegla wywodzia a priori kategorie myli, filozofia przyrody - postacie bytu przyrodzonego. Filozofia ducha, rwnie triadycznie, wywodzia najpierw postacie ducha subiektywnego, potem postacie antytezy - ducha obiektywnego, wreszcie ich syntezy - ducha absolutnego (w ktrym wyszed on poza przeciwstawienie podmiotu i przedmiotu). Prawo, pastwo, moralno s gwnymi postaciami ducha obiektywnego, duch za absolutny przejawia si w sztuce, religii, filozofii. 165

W najwyszych szczeblach rozwoju, w rozwoju ducha obiektywnego, w filozofii prawa, pastwa, dziejw, a zwaszcza w rozwoju ducha absolutnego, w filozofii sztuki, religii, w teorii samej filozofii, lea punkt cikoci systemu Hegla. Podczas gdy wikszo metafizykw dopatrywaa si przejaww absolutu w przyrodzie i yciu psychicznym, on widzia jego najwysze przejawy w pastwie, sztuce, religii, filozofii. W opanowanie tych dziedzin, tak opornych wobec ujcia pojciowego, Hegel woy najwicej oryginalnych pomysw, wic te te dziay jego systemu wymagaj szczsgowszego omwienia. 4. FILOZOFIA PASTWA i DZIEJW. Uniwersalizm Hegla, dajcy przewag ogowi nad jednostk, okaza si podny na polu teorii pastwa; Hegel widzia w pastwie najwyszy szczebel ustroju spoecznego: byo ono dla nie przypadkowym wytworem jednostek, lecz nieuniknion postaci, do ktrej duch obiektywny musi doj w swym rozwoju. Byo dla wysz postaci ustroju ni spoeczestwo, gdy spoeczestwo jest wytworem czynnikw naturalnych, pastwo za ideowych. Dlatego te przyznawa mu najwyszy autorytet; nard zorganizowany w pastwo by dla najwiksz ziemsk potg. Hegel pisa: Pastwo jest bosk ide istniejc na ziemi", jest rzeczywistoci idei moralnej", jest ucielenieniem racjonalnej wolnoci". Mia pastwo za pierwotniejsze i istotniejsze od jednostki, ktra dopiero w ramach pastwa nabiera realnoci i wartoci moralnej. Z punktu widzenia liberaw, jak Locke, pastwo byo dla obywateli, z punktu widzenia Hegla byo odwrotnie. Stosunek taki by naturalny u filozofa, ktry wszdzie kad cao przed czci. A nie bra ju pod uwag tego, e pastwo te jest czci, mianowicie w stosunku do ludzkoci. Wywody Hegla o pastwie miay posta aprioryczn, ale faktycznie dostosowyway si do rzeczywistego wzoru, mianowicie do reakcyjnego pastwa pruskiego, w ktrym y. Zgodno rzeczywistoci z rozumem stanowia zreszt tez jego filozofii; i wanie wykadajc swe pogldy na pastwo, pisa te osawione sowa: Co jest rzeczywiste, to jest rozumne. Wszake duch obiektywny objawia si w peni dopiero w dziejach pastwa: bo natur ducha stanowi rozwj. Dzieje za Hegel pojmowa nie jako mozaik przypadkowych wydarze, lecz jako jednolity i konieczny rozwj idei, jako stopniowe ksztatowanie si ducha wiata" w czynach i losach narodw i pastw. Narody s objawami i narzdziami tego ducha; w kadej epoce jaki jeden nard go reprezentuje i wtedy nard ten obejmuje rzd duchw i zachowuje go a do spenienia swej misji. Na tym podou Hegel komponowa wielki obraz historiozoficzny: oddziela cztery wielkie okresy, wschodni, grecki, rzymski i germaski, niejako wiek dziecicy, chopicy, mski i starczy, a kady pojmowa jako szczebel w rozwoju ducha. Heglowska filozofia pastwa i dziejw bya doktryn samowolnie interpretujc fakty, ale bya te prb pogbienia historii, wniknicia w istotne czynniki dziejw, czynniki stae, konieczne, ideowe. 5. FILOZOFIA SZTUKI. Pikno byo dla Hegla wyrazem ducha absolutnego; w nim dokonywa si synteza zjawiska z ide, rzeczywistoci z myl, treci z form. Synteza ta odbywa si w sztuce, tote estetyka Hegla bya przede wszystkim filozofi sztuki. Oywiona tym samym duchem, co i filozofia dziejw Hegla, otwieraa nie znane dawniej perspektywy; umiaa twrczo artystyczn, wystpujc w rnych czasach i krajach, zczy w jedn wielk konstrukcj i rnorodne postacie sztuki przedstawi jako tworzce zamknity system. Dzieli dzieje sztuki - zgodnie ze swym triadycznym ukadem - na trzy wielkie okresy. Sztuka wschodnia bya symboliczna, jej forma bowiem nie zdoaa opanowa treci i umiaa j tylko symbolizowa; natomiast sztuka staroytna bya klasycznym poczeniem formy i treci; a znw chrzecijaska bya sztuk romantyczn, czyli tak, w ktrej tre ideowa ma przewag nad form. T historyczn konstrukcj Hegel uzupeni przez inn jeszcze, a rwnie troist: w architekturze przewaa symboliczna, w plastyce - klasyczna, w malarstwie i muzyce - romantyczna. Poezja za bya dla najzupeniejsz i najdoskonalsz z sztuk, czc wszystkie trzy typy: czynnik architektoniczny i muzyczny przewaa w liryce, plastyczny i malarski w eposie, a liryczny czy si z epicznym - w dramacie. 6. FILOZOFIA RELIGII. Wysz jeszcze od sztuki postaci absolutnego ducha jest religia; tamta bowiem posuguje si kontemplacj, ta za doskonalszym narzdziem: wyobraeniami. Rzecz w tym, e religi Hegel pojmowa nie jako uczucie (jak to czynili wspczeni mu romantyczni teologowie z Schleiermacherem na czele), lecz jako zesp wyobrae. Rozrnia religie wedle poziomu ich wyobrae i we waciwym sobie ewolucyjnym a konstrukcyjnym stylu czy je w szereg dziejowy. 166

Odrnia i tu trzy fazy rozwoju: pierwsz faz stanowi wschodnie religie natury, drug - religia indywidualnoci duchowej, ktra znw sama przechodzi przez trzy fazy, wzniosoci u ydw, pikna u Grekw, celowoci u Rzymian. Wreszcie ostatni faz jest absolutna religia prawdy, wolnoci i ducha: chrystianizm. 7. FILOZOFIA poznaje przez pojcia, wic w doskonalszy sposb, to, co sztuka oglda, a religia wyobraa. Jest tedy najwysz postaci ducha. W niej duch wybiega poza wszystkie mniej lub wicej przejciowe objawy i dochodzi do zrozumienia samego siebie. Ale - zgodnie z ca postaw Hegla filozoficzne zrozumienie te nie moe mie innego charakteru ni historyczny. adna poszczeglna filozofia nie zawiera caej prawdy, ale tylko caoksztat historycznego jej rozwoju, wszystkie filozofie zestawione razem. Zadanie filozofii ici si dopiero w historii filozofii. Ten pogld Hegla by pierwsz bodaj prb gbszego zrozumienia dziejw filozofii. Dzieje te Hegel pojmowa po swojemu: nie jako przypadkowy szereg pogldw, lecz jako rozwj konieczny i rozumny. Zadanie historii filozofii widzia te nie w kronice wydarze filozoficznych, lecz w zrozumieniu ideowej koniecznoci rozwoju filozofii. Rozwj ten, zgodnie z oglnym pojmowaniem rozwoju przez Hegla, mia dla natur logiczn: doktryny filozoficzne nie tylko nastpuj po sobie, ale wynikaj z siebie. Wic te zamiast bada rozwj filozoficznej myli empiryczn metod, konstruowa go po swojemu, nie lkajc si samowoli i gwatw chronologicznych. Wywodzi, jak poprzez Platona i Arystotelesa, Kartezjusza, Kanta i Fichtego dokonywao si w systemach filozoficznych stopniowe uwiadomienie idealnej natury bytu, a doprowadzio do zrozumienia tosamoci idei z bytem przez Schellinga i Hegla. Wszake Hegel sta w swym mniemaniu wyej jeszcze od Schellinga, bo tamten posugiwa si intuicyjnymi obrazami, on za pojciami. Wyobraa sobie, e jego filozofia wchona wszystkie momenty dotychczasowej filozofii i stanowi kres rozwoju. Hegel nie docenia jednostkowych czynnikw rozwoju: nie zna miary w zapdach konstrukcyjnych. Ale nauczy patrze na czynniki oglne w rozwoju myli i da przez to pobudk do pogbienia dziejopisarstwa filozoficznego. A zarazem nauczy czy dzieje filozofii z dziejami kultury. Kady bowiem system filozoficzny by w jego rozumieniu wyrazem pewnego szczebla w rozwoju kultury duchowej; przeto kady system, cho jest dzieem jednostki, jest odzwierciedleniem kultury oglnej, ktra t jednostk wydaa. I kady jest prawdziwy, jako wyraz pewnego momentu rozwojowego; staje si natomiast faszem, jeli jest brany za prawd absolutn. Tylko do wasnego systemu tej miary Hegel nie zastosowa. ISTOTA HEGLIZMU. Heglizm jest idealizmem a) obiektywnym (byt jest idealny, ale nie jest subiektywny), b) logicznym (natura bytu jest cakowicie logiczna, nie ma w niej czynnikw irracjonalnych), c) ewolucyjnym (w naturze bytu ley, i rozwija si i wyania z siebie coraz wysze postacie bytu). Ze wzgldu za na sw metod heglizm jest doktryn wycznie konstrukcyjn. Najwaniejsz dziedzin filozofii Heglowskiej bya filozofia kultury. Wydaa ona wielk koncepcj idealistyczn dziejw, wielkie koncepcje prawa, pastwa, sztuki, religii, filozofii. Koncepcje te cechuje poczenie dwch sposobw widzenia, logicznego i ewolucyjnego: kada posta kultury jest tu pojta jako przemijajcy etap rozwoju, ale etap konieczny, logicznie wynikajcy z poprzedniego. SZKOA HEGLA. Hegel by jedynym spord idealistw XIX w., ktry wytworzy szko. System jego przez swj obiektywny charakter, olbrzymi zakres zagadnie i wyrany schemat, ktrym mona byo wygodnie operowa, by predestynowany do rozpowszechnienia szkolnego. Popularno Hegla znacznie przewyszaa popularno Kanta; moga si mierzy tylko z t, jak w XVIII w. mia w Niemczech Wolff. Na czas przynajmniej jednej generacji heglizm cakowicie zapanowa w Niemczech, a i poza Niemcami wywar wpyw. Waciwoci Heglowskiej szkoy bya rozbieno wynikw, do jakich dochodzili jej czonkowie. I nic dziwnego: dialektyczn metod Hegla mona byo bowiem dowodzi tez przeciwnych. Rycho szkoa podzielia si na prawic heglowsk (szkoa staro-heglowska) i na radykaln lewic (szkoa modoheglowska). Rola obu odamw 'nie bya rwna: przedstawiciele prawicy podtrzymywali doktryny konserwatywne i poszli rycho w niepami; natomiast ludzie z lewicy opozycyjnej zostali pamitni jako zwiastuni nowych kierunkw, ktre miay przyj w nauce i polityce w XIX wieku. Rnica w pogldach obu odamw przejawia si przede wszystkim w zagadnieniach teologicznych. Prawica kada, podobnie jak to czyni Hegel, nacisk na zgodno jego pogldw z chrzecijastwem, lewica za, przeciwnie, podkrelaa panteistyczne czynniki tkwice w jego systemie i wystpowaa przeciw tradycyjnym pogldom teologicznym. Nauka Hegla o osobowym Bogu i o niemiertelnoci 167

duszy bya tak ciemna, e kada strona moga j interpretowa na swoj korzy. Przeciwiestwa wyszy na jaw, odkd jeden z przywdcw lewicy, David Friedrich Strauss, ogosi w 1835 r. ycie Jezusa, gdzie Ewangelie traktowa jako zbir mitw, Chrystusa jako personifikacj idei ludzkoci, a Boga pojmowa w duchu panteizmu -jako nazw dla nieskoczonoci. Z lewicy heglowskiej wyszli liberalni teologowie protestanccy, m. in. Ferdinand Baur, twrca tzw. szkoy tybingeskiej", uprawiajcej krytyk Biblii, najradykalniejsz za posta caemu ruchowi da Ludwig Feuerbach i bracia Bauer. Spekulacja Hegla u tych jego uczniw przetworzya si w negatywn krytyk. Posugiwali si jego metod i powoywali na niego, jednake w teoriach ich nieatwo byo rozpozna doktryn mistrza. Analogiczny rozam w szkole Hegla nastpi i na polu spoeczno-politycznym. Prawica szkoy bronia konserwatywnych hase i istniejcego porzdku rzeczy, lewica za walczya z nim. Do lewicy heglowskiej naleeli pocztkowo: Karol Marks i Fryderyk Engels, twrcy materializmu dialektycznego i historycznego. (Stosunek marksizmu do heglizmu omwiony bdzie w tomie trzecim). Pomidzy skrajnymi odamami heglistw usiowaa poredniczy grupa umiarkowana. Gdy za prby kompromisu zawiody, przedstawiciele heglowskiego centrum" dali za wygran systemowi, powicili si natomiast szczegowej pracy w specjalnych dziedzinach nauki. Z ich grona wyszli znakomici historycy filozofii, jak Erdmann, Schwegler, Zeller, Prantl; wyszli take zasueni estetycy, jak F. Th. Vischer i Schasler, i zastp przodujcych w nauce niemieckiej historykw i prawnikw. OPOZYCJA. Jeszcze za ycia Hegla doktryna jego spotkaa si ze sprzeciwem. Bya krytykowana przez zwolennikw innych systemw spekulacyjnych, przede wszystkim Schelling w pniejszych czasach ujemnie ocenia Hegla; byy to niejako utarczki wewntrzne idealizmu. Jednoczenie Schopenhauer, co prawda bez oddwiku, potpia system Hegla wraz z innymi systemami konstrukcyjnymi w imi elementarnych wymaga zdrowego rozsdku. Zwolennicy Herbarta wystpowali przeciw Heglowi ze stanowiska realistycznego, a Fries i Beneke ze stanowiska empirystycznego. Francuski literat Stendhal pisa w 1821 r.: Te rzekome filozoficzne systemy s jedynie ciemn i licho napisan poezj". Jednake caa ta opozycja nie zaszkodzia powodzeniu heglizmu. I gdy Hegel umiera, zdawao si, e doktryna jego jest niezwalczona. Tymczasem wkrtce potem wyoni si ostrzejszy sprzeciw. Najdotkliwszy cios zadali Heglowi wani jego uczniowie, mianowicie lewica heglowska, ktra przesza do materializmu i pozytywizmu. Okoo za 1870 roku nastpio w Niemczech radykalne zerwanie z heglizmem i powrt do kantyzmu. Wtedy Hegel sta si symbolem faszywego, jeli nie obdnego traktowania filozofii i dwa przynajmniej pokolenia yy ju nie w krytycznym, lecz w szyderczym stosunku do Hegla. William James pisa w kocu wieku, e Heglowski sposb mylenia jest dokadnie taki, jaki si wytwarza po zatruciu podtlenkiem azotu. Przyczyna opozycji przeciw Heglowi bya zupenie wyrana: filozofia jego bya konstrukcj nie liczc si z faktami i z pozytywnym postpem nauki. Hegel zadebiutowa tym, i w dysertacji doktorskiej dowodzi a priori tez astronomicznych, ktre ju w tym samym roku zostay obalone przez odkrycie pierwszego planetoidu; na zarzut za, e przyroda nie sprawdza jego pogldw, odpowiada: Tym gorzej dla przyrody". System Hegla by, jak na nauk, zbyt fantastyczny, a znw, jak na poezj - zbyt schematyczny. NEOHEGLIZM. A jednak zachowa zwolennikw i wielbicieli. Niemcy mieli go ju dosy, za to zaczli si nim entuzjazmowa cudzoziemcy. I to nawet nalecy do odmiennych kierunkw. Zbliony do pozytywizmu Taine pisa: Z wszystkich filozofw aden nie wzbi si do takich wyyn. To Spinoza pomnoony przez Arystotelesa a oparty na piramidzie nauk budowanej od trzech wiekw", pozostaje pierwszym mylicielem XIX w., jego koncepcja wiata jest ze wszystkich najszersza i najwysza". Przed 1870 r. powsta - gwnie za spraw Stirlinga i Greena - wielki prd neoheglowski w Anglii. I trwa p wieku. Stary Lord Haldane pisa jeszcze w 1924 r.: Na ogl sdz, e Hegel zbliy si ku ostatecznej prawdzie wicej ni ktokolwiek od czasw staroytnej Grecji". Heglizm znalaz w kocu XIX w. zwolennikw take w Skandynawii. A na przeomie XIX i XX w. sta si, zwaszcza dziki Crocemu i Gentilemu, potnym prdem we Woszech. W tym czasie take i w swej niemieckiej ojczynie na nowo wzbudzi zainteresowanie i uznanie. PRZECIWNICY IDEALIZMU. Nawet w epoce panowania heglizmu byy bd co bd, cho niezbyt silne, grupy zajmujce inne stanowisko ni idealistyczne i posugujce si inn metod ni spekulacyjna. Gwnym obroc metody empirycznej by nawczas Fries, a gwnym przedstawicielem realistycznej metafizyki - Herbart. 168

SCHOPENHAUER
Drugi typ idealizmu niemieckiego, biegunowo przeciwny trjcy Fichte-Schelling-Hegel, stworzy Schopenhauer. Jego doktryna usiowaa liczy si z empirycznym obrazem wiata i z dezyderatami potocznego rozsdku, prowadzia za do irracjonalnej, woluntarystycznej metafizyki. YCIE. Artur Schopenhauer (1788 - 1860), gdaszczanin z urodzenia, by synem kupca i literatki. Modo mia urozmaicon: studiowa w rnych uniwersytetach, to mieszka w Weimarze, w pobliu Goethego, to podrowa po Woszech. Modo wyda gwne swe dzieo i w 1820 r. habilitowa si w Berlinie; ale spotka go zawd: dzieo nie znalazo oddwiku, a wykady nie przycigny suchaczw. Byy to czasy panowania heglizmu i inna doktryna nie moga w Berlinie liczy na powodzenie. I gdy tam w "l 831 r. zapanowaa cholera, opuci miasto, porzuci docentur i osiad we Frankfurcie nad Menem, gdzie do koca ycia mieszka jako prywatny uczony, dobrowolnie odosobniony, rozgoryczony i zagniewany na wiat i ludzi. By jednym z tych filozofw, ktrych teoria filozoficzna nie wypyna z usposobienia twrcy. Gosi pogard dla ycia, a by gboko do przywizany; gosi pogard dla ludzi, ale nie umia uniezaleni si od ich sdw i poklasku. Jego teoria bya teori mdrca, a on sam nie by mdrcem, przeciwnie, nikt bodaj z wybitnych filozofw nie posiada w takim komplecie uomnoci przecitnych ludzi. W pewnym tylko punkcie psychika jego rzutowaa si w jego teorii: niezadowolenie ze wiata i losw, ktre nie zaspokoiy jego ambicji, wytworzyo niezadowolony, pesymistyczny pogld na wiat. DZIEA. Po wietnej pracy doktorskiej Ueber die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde, 1813, bdcej jakby wstpem do caej jego filozofii, wyda ju w 1819 gwne swe dzieo: Die Welt als Wille und Vorstellung. Potem opracowa jeszcze swe pogldy etyczne w dwch rozprawach konkursowych: Die beiden Grundprobleme der Ethik (Die Freiheit des Willens, 1839, i Das Fundament der Moral, 1840), zreszt za rozwija jedynie szczegowe zagadnienia i uzupenia gwne dzieo; Parerga und Paralipomena wyda w 1851. Prace jego, pisane niezwykle ywym i piknym stylem, dotykajce spraw aktualnych, byy i s czytane nie tylko przez uczonych. Pocigaa do nich te prostota myli cechujca Schopenhauera, wielkiego pogromc subtelnoci i dystynkcji, a take zgodno ze zdrowym rozsdkiem, ktr umia zachowa nawet w miaych pomysach metafizycznych. POPRZEDNICY. Punktem wyjcia filozofii Schopenhauera by Kant: tak samo jak Fichte, prowadzi on dalej pogldy Kanta, ale w cakowicie innym kierunku. Mianowicie, w kierunku zgodnym z wynikami zaczynajcej si za jego czasw specjalnej, przyrodniczej, zwaszcza fizjologicznej wiedzy XIX wieku: to byo drugie rdo jego pogldw. Trzecie za, do niespodziewane, objawio si w metafizyce: bya to filozofia indyjska, z ktr wanie w kocu XVIII w. zacz zapoznawa si Zachd; pierwszy to raz po wielu stuleciach filozofia Wschodu odegraa znw pewn rol w rozwoju filozofii europejskiej. POGLDY. 1. FENOMENALIZM. wiat jest moim wyobraeniem" - to byo haso Schopenhauera, ktre stanowio czynnik kantowski w jego filozofii. Jednake teori Kanta zmodyfikowa, przede wszystkim za, zgodnie z natur swego umysu, uproci. Ze wszystkich kategorii jedn tylko przyczynowo, wraz z przestrzeni i czasem, uznawa za form aprioryczn umysu. Te subiektywne formy poj nie transcendentalnie, lecz fizjologicznie, niejako transcendentalne warunki przedmiotu w ogle", lecz po prostu jako waciwoci umysu. Zgina misterno Kaniowskiego systemu i jego subtelne wywody, usunite zostao nowe pojcie przedmiotu, gbokie, ale zawie, usunite wszystko, co u Kanta byo scholastyk i konstrukcj; zostaa doktryna atwa do przyjcia nawet dla empirystw i przyrodnikw, zgodna z potocznym rozsdkiem, cakiem prosta, prawie banalna: e umys nie kopiuje rzeczy, lecz zabarwia je wasn sw natur. Tote zawsze poznajemy i zawsze poznawa bdziemy jedynie zjawiska. A czc myli Kaniowskie z prastar mdroci Indw" Schopenhauer zjawiska pojmowa jako zud: Maja, zasona zudy, osania oczy miertelnych". 2. METAFIZYKA WOLUNTARYSTYCZNA. Schopenhauer mia jednak przekonanie, e moemy przebi t zason. Na drodze poznania obiektywnego, biorc za punkt wyjcia wyobraenie, nigdy poza wyobraenia nie wyjdziemy, zawsze zostaniemy przy zjawiskach, przy zewntrznej stronic rzeczy, i nie wnikniemy nigdy do ich wntrza. Jest to prawda, ktr ju Kant pozna; ale nie zauway prawdy drugiej, e my sami jestemy nie tylko poznajcymi podmiotami, ale take przedmiotami do poznania, sami jestemy rzeczami w sobie. I przez to do istoty rzeczy, do ktrej nie moemy przenikn z zewntrz, moemy doj od wewntrz; rzecz sama w sobie nie moe by poznana obiektywnie, ale moe sama o sobie uzyska samowiedz. 169

Samowiedza za poucza nas, e jestemy - wol. Jest to jedyne, co nam bezporednio jest wiadome: wszystko inne dane nam jest tylko w wyobraeniu, a wic jako zjawisko. To bezporednie doznanie woli jako naszej wewntrznej istoty jest jedynym kluczem do znalezienia istoty rzeczy we wszystkich innych wypadkach, stanowi, jak Schopenhauer mwi, jedyne wrota do prawdy. Wedle tego musimy pojmowa natur (cho trzeba pojmowa to, co dane porednio, przez to, co dane bezporednio, nigdy odwrotnie), a okae si, e wola jest osnow przyrody. Przyrodnicy nie zajmuj si wprawdzie wol, ale to dlatego, e zajmuj si tylko zjawiskami. Wszake nawet oni rozwaaj dziaanie si, a czyme s siy, jeli nie objawami woli, i jake je zrozumie, jeli nie przez analogi z wol? Tak tedy w najkrtszym sformuowaniu, ktre Schopenhauer uczyni tytuem swego wielkiego dziea, wiat jest wol i wyobraeniem": wewntrzn jego istot stanowi wola, zewntrznie za objawia si on jako wyobraenie. W tym tkwia istotna rnica midzy Schopenhauerem a idealistami typu Hegla: w przeciwiestwie do poj osnow wiata jako irracjonaln. Odpowiednio do tego musia te posugiwa si inn metod w filozofii: nie dialektyk, co prawda te i nie dowiadczeniem (bo dowiadczenie zewntrzne poznaje tylko zjawiska), lecz bezporedni introspekcj. Bliszy ni wspczesnym idealistom zdaje si Schopenhauer by starej metafizyce woluntarystycznej, stanowicej jeden z gwnych prdw filozofii chrzecijaskiej, od Augustyna poprzez Dunsa Szkota do Kartezjusza. Jednake ta blisko jest pozorna, ley raczej w wyrazie ni w rzeczy. Chrzecijascy bowiem metafizycy rozumieli wol jako czynnik rozumny, jako rozum praktyczny, celowo kierujcy irracjonalnymi przeyciami; wola za u Schopenhauera bya czynnikiem na wskro irracjonalnym, bya popdem dziaajcym lepo i bez celu. 3. PESYMISTYCZNY POGLD NA WIAT, ETYKA WSPCZUCIA i ESTETYKA KONTEMPLACYJNA. Pogld na wiat i ycie, jaki wypywa z tej woluntarystycznej metafizyki, by gorzki. Na dnie czowieka i na dnie wszystkich rzeczy jest popd, a popd ten jest bezrozumny, dziaajcy bez celu i nie znajcy ukojenia. Nic nie jest zdolne zaspokoi go, a nawet gdy jest zaspokojony chwilowo, prze zaraz dalej. Towarzyszy mu cigle poczucie braku, niezaspokojenia, niezadowolenia. Dymy do szczcia, a nie moemy go osign; dymy do tego, by przynajmniej utrzyma ycie, ale nawet i to na stae nie jest osigalne. W drobnych troskach i zabiegach - o jado, mio, uchronienie si przed niebezpieczestwami - schodzi krtkie ycie. A przy tym jeszcze lk nieustanny jest udziaem wiadomego stworzenia, przede wszystkim lk przed mierci. Czowiek szuka sposobu, by uj swego losu, szuka ulgi i pociechy w filozofii, religii, wytwarza majaki i zudzenia, przejmuje si pozornymi wartociami - wszystko na prno. W tych warunkach ycie jest mk. Mk t Schopenhauer czu i opisywa, jak nikt. Moe jeden tylko Pascal wrd wielkich filozofw odczuwa j rwnie silnie, ale on znajdowa ukojenie w wierze. Schopenhauer zna tylko dwa paliatywy przeciw mce ycia, jeden natury moralnej, drugi - estetycznej. Przez wyzbycie si poda i potrzeb moemy oderwa si od wiata, sta mu si obcymi i wyzwoli z cierpienia, jakie niesie. By to motyw filozofii indyjskiej, ale z nim Schopenhauer czy motyw etyki chrzecijaskiej; mianowicie wspczucie, bdce jednym ze skadnikw etyki chrzecijaskiej, uczyni podstaw swej etyki. ycie jest mk nie tylko dla nas, ale dla wszystkich ludzi, i widok innych ludzi musi wzbudza w nas wspczucie: jest ono naturaln nasz reakcj i motywem dziaania. A zarazem jest czynnikiem wyzwolenia: przejwszy si bowiem cierpieniem cudzym, odrywamy si i wyzwalamy od wasnego. Drugim rdem ulgi w cierpieniu jest sztuka; ona zdolna jest zatrzyma w pd woli, ktry stanowi osnow ycia i przyczyn cierpienia. Wobec sztuki bowiem, wobec pikna, zatapiamy si w kontemplacji, w kontemplacji za ustaje dziaanie popdw i woli; kontemplacja jest, jak to Kant spostrzeg, bezinteresowna, wyzbyta poda. - A przy tym kontemplacja daje nam nie tylko ulg, ale i najwysze poznanie: poza ni bowiem ujmujemy tylko zmienne, przepywajce obrazy rzeczy, ona za zatrzymuje ten przepyw, chwyta w rzeczach to, co stae, niezmienne; jeeli s jakie wieczne idee stanowice osnow i wzr rzeczywistoci, te idee, o ktrych mwili filozofowie od Platona, i jeli mona je pozna, to tylko w kontemplacji, w postawie estetycznej, w sztuce. Tak tedy estetyka, ktra bywaa na og w lunym zwizku z filozofi, przez Kanta wcignita ju do systemu, tu, jak niegdy u Platona, staa si istotnym skadnikiem filozofii. Staa si najpewniejsz ucieczk przed ndz ycia i narzdziem najgbszego poznania. ZESTAWIENIE. Filozofia Schopenhauera to fenomenalistyczna teoria poznania, to metafizyka irracjonalno-woluntarystyczna, pesymistyczny pogld na ycie, etyka wspczucia i estetyka 170

kontemplacyjna. Pogldw tych by Schopenhauer najbardziej stanowczym i wymownym rzecznikiem w nowoytnej filozofii europejskiej. By zaleny od Kanta, a zarazem bardzo daleki od tej filozofii, jaka w Niemczech wyrosa z Kanta. W postawie swej mia wiele cech XVIII wieku; nie bez susznoci powiedziano o nim, e zdaje si by wspczesnym Woltera, Diderota, Helvetiusa. I zwaszcza dlatego pod koniec XIX w. wydawa si znw bliszy ni jego wspczeni. Na razie pogldy jego nie znalazy oddwiku. Ale we wstpie do 3 wydania Die Welt als Wille und Vorstellung, w 1859 r., Schopenhauer mg ju napisa, e w kocu ycia widzi pocztek swego dziaania"; i spenia si jego nadzieja, e dziaanie bdzie tym dusze, im pniej si zaczo". Nie byo nigdy okresu Schopenhauerowskiego", ale zawsze by pewien typ ludzi, dla ktrych pesymistyczne dzieo Schopenhauera byo Bibli. Oddziaao ono wicej na szerokie sfery inteligencji ni na zawodowych filozofw. Z samodzielnych mylicieli wielbicielem Schopenhauera by Nietzsche. W Niemczech zaoono w r. 1911 specjalne zrzeszenie powicone filozofii Schopenhauera (Schopenhauergesellschaft).

MAINE DE BIRAN I SPIRYTUALIZM FRANCUSKI

Metafizyka, ale o charakterze innym ni niemiecka, powstaa rwnie we Francji. Nie odwoywaa si do prawd apriorycznych, lecz do konkretnego dowiadczenia, mianowicie do dowiadczenia wewntrznego. Miaa charakter nie idealistyczny, lecz spirytualistyczny. Podwaliny jej stworzy Maine de Biran. YCIE I PRACE. Marie Francois Pierre Gonthier Maine de Biran (1766-1824) by z zawodu wojskowym i politykiem. Saby fizycznie i pobudliwy, zmienia raz po raz zawd i tryb ycia. Ranny w 1789, porzuci sub wojskow i osiad w swoim folwarku. Odda si wtedy z pasj studiom filozoficznym. Ale w 1795 zapragn wrci do ycia czynnego, wstpi do administracji i wkrtce zosta czonkiem Rady Piciuset. Jednake z powodu jego wystpie przeciw terrorowi Dyrektoriat uniewani jego mandat. Nastpi znw w jego yciu okres wiejski i filozoficzny. Jednake w 1806 r. powrci na urzd i wszed ponownie do Parlamentu. Od 1812 osiad na stae w Paryu. Po powrocie Burbonw zosta radc stanu. Polityce powici najwicej czasu, ale si w niej nie wybi; wybi si natomiast w filozofii, ktra bya ubocznym jego zajciem. Wszake i w niej zyska saw dopiero po mierci. Za ycia by mao znany i nie mogo by inaczej, bo wprawdzie pisa duo, ale tylko dla siebie, prac swych nie ogasza. Niektre z nich przesya akademiom rnych krajw: Institut de France nagrodzi w 1802 r. jego Memoire sur rhabitude, w 1803 - La decomposition de la faculte de penser, Akademia Berliska w 1807 r. - L'aperception immediate intern, Akademia Krlewska w Kopenhadze w 1811 - Rapport du physiue et du moral de rhomme. Ale i te prace - poza rozpraw o przyzwyczajeniu - pozostay wszystkie w rkopisie. Z rkopisw tych 4 tomy wydal V. Cousin w 1841, nowe 3 tomy E. Naville w 1859, wany tom Science et psychologie A. Bertrand w 1887, szereg drobniejszych rozpraw P. Tis-serand w 1906. Jeszcze w sto lat po jego mierci, w 1924, r. ukaza si jego dziennik filozoficzny, Journal intime (w Revue de Metaphysique et de Morale"). Filozofia Birana miaa podoe introspekcyjne: powstaa z obserwacji samego siebie. Zdolnoci, jakie mia pod tym wzgldem, tumaczy sw saboci fizyczn: Gdy si ma mao ywotnoci i sabe tylko poczucie ycia, ma si wicej skonnoci do obserwowania zjawisk wewntrznych - oto przyczyna, ktra wczenie zrobia ze mnie psychologa". POPRZEDNICY. Wyszed ze szkoy, ktra na przeomie XVIII i XIX wieku panowaa we Francji: ze szkoy ideologw. Uczy si cd Condillaca, by przyjacielem Cabanisa i Destutta de Trcy. Ale podobnie jak wspczeni mu filozofowie niemieccy szybko przeszli od krytycyzmu Kanta do metafizyki idealistycznej, tak te Maine de Biran odby w krtkim czasie dalek drog od sensualizmu i materializmu swej szkoy do spirytualizmu. A jak myl Kanta zostawia jednake lad na spekulacjach Fichtego, Schellinga i Hegla, tak te na jego filozofii zostay lady Ccndillaca i ideologw. Chcia tylko tego, co oni, mianowicie dokadnej analizy umysu. Ale wyniki, jakie osign, byy przeciwiestwem ich wynikw: oni, jako sensualici, gosili cakowit receptywno umysu, a on - jego samorzutno; oni znali tylko dowiadczenie zewntrzne, on zwrci uwag rwnie na wewntrzne. Zmian t przygotowa ju Condillac w drugim wydaniu swego Traktatu, przede wszystkim za ucze jego Destutt, ktry podkrela, e midzy zmysami posiadamy take zmys wewntrzny", dziki 171

ktremu dowiadujemy si o swym ciele, jak przez inne zmysy dowiadujemy si o wiecie zewntrznym. O Destutt de Trcy pisa Biran okoo roku 1804, e jego rozprawy dostarczyy mu materiau do wszystkich prawie rozmyla ideologicznych od piciu lat" i e wywoay w jego umyle prawdziw rewolucj". Jednake Destutt rozumia dowiadczenie wewntrzne tylko cielenie: wedug niego dotyczyo ono wasnego ciaa. Tymczasem Biran poj pniej dowiadczenie wewntrzne zupenie inaczej: twierdzi, i dotyczy nie ciaa, lecz - duszy; da mu interpretacj spirytualistyczn. Droga do niej bya daleka, a przeszed j sam. Pewien wzr dla niej mg wprawdzie znale u Rousseau. Ale znw Rousseau pojmowa dowiadczenie wewntrzne jako gos sumienia, instynkt Boy. Dla Birana za, wychowanego na ideologach i ich eksperymentalnej fizyce duszy", takie mistyczne rozumienie byo nie do przyjcia. Biran musia znale wasne rozwizanie, nie tak wskie jak ideologw i nie tak dowolne jak Rousseau. Rozwizania podobne byy wprawdzie ju dawane, ale w czasach odlegych; aby je spotka, trzeba by si cofn a do w. Augustyna i do Pascala. Biran by istotnie mylicielem tego samego typu, co ci dwaj, by tak samo jak oni psychologiem i metafizykiem dowiadczenia wewntrznego. POGLDY. 1. WIADOMO WASNEJ JANI. Przeprowadzajc analiz psychologiczn wiadomoci Maine de Biran zauway w niej przede wszystkim pomijane przez ideologw czynniki aktywne. Nawet najprostsze spostrzeenie jest czym wicej ni sum biernych wrae, nawet ono wiadczy o aktywnoci umysu. Po drugie, stwierdzi, e aktywnoci tej dowiadczamy bezporednio; nie potrzeba na to rozumowania, indukcji ani dedukcji. Po trzecie: przez ni wiemy o sobie, o swym wasnym istnieniu; gdyby nie ona, bylibymy dla samych siebie li tylko przedmiotem, takim samym jak kady inny. Pierwotnie Biran by przekonany, e dowiadczana przez nas wasna aktywno ma charakter cielesny; wiemy o niej tylko z wrae doznawanych od wasnego ciaa i wraenia te wiadcz tylko o istnieniu naszego ciaa. Niebawem jednak zmieni ten pogld: poczucie wasnej aktywnoci (a podobnie poczucie wasnej wolnoci i niepokoju) nie daje si sprowadzi do wrae cielesnych. Jest poczuciem wasnej osoby nie cielesnej, lecz psychicznej. Wrd rnorodnoci wrae mamy poczucie jani jednej i trwaej, ktre jest rne od wszystkich tych wrae". 2. DOWIADCZENIE WEWNTRZNE. To poczucie jani nie podlega analizie, bo jest faktem najpierwotniejszym. Jest tak samo bezporednie, jak znajomo rzeczy osigana za pomoc zmysw. Dzieje si tu tak, jak gdyby by czynny odrbny zmys: mianowicie - w przeciwiestwie do zmysw zewntrznych - zmys wewntrzny, sens intime. Bdzi nie tylko Hume, ktry twierdzi, e o jani nic nie wiemy, ale bdzili take Szkoci, ktrzy twierdzili, e wiemy o niej tylko przez wnioskowanie. Zwrcili uwag jedynie na zmysy zewntrzne i na rozumowanie, a tymczasem zmys wewntrzny jest najwaniejsz z naszych zdolnoci umysowych. Odrzumy na bok wszystkie ksiki i suchajmy tylko zmysu wewntrznego". Biran, podobnie jak Kartezjusz, przyjmowa, e istnienie wasnej jani stwierdzamy przed wszelkim innym istnieniem. Jednake rni si od Kartezjusza: bo ten za bezporednio dane uwaa jedynie istnienie myli, do istnienia za jani dochodzi dopiero przez rozumowanie: cogito - ergo sum. Dla Birana za wanie to ergo byo zbdne i bdne. Wedle Kartezjusza wiemy bezporednio, e mylimy, ale trzeba przeprowadzi wnioskowanie, by stwierdzi, e to my mylimy. Biran szed dalej: bezporednio wiemy, e to my mylimy. Dowiadczenie wewntrzne zawiera wicej, ni to sobie wyobraa Kartezjusz. Znamy bezporednio nie tylko objawy i dziaanie jani, lecz sam ja. Trzeba wykreli z psychologii uwicone twierdzenie: e dusza jest nam znana tylko porednio poprzez swe dziaanie i objawy". Od danych zmysu wewntrznego Biran rozpocz sw filozofi. I przez to odbieg zarwno od pogldw opierajcych si na faktach zewntrznych, jak od tych, ktre si opieraj na zaoeniach apriorycznych. Filozofia jego rnia si zarwno od pozytywizmu, jak od systemw metafizycznych w rodzaju wspczesnych mu systemw niemieckich. I obok nich - obok pozytywizmu i spekulacyjnej metafizyki zainaugurowaa trzeci typ filozofii XIX wieku; bya metafizyk, ale opart na faktach psychologicznych. I pozostao to wasnoci metafizyki francuskiej XIX wieku, e bya metafizyk dowiadczenia, a nie dialektyki; bya metafizyk konkretnej jani, a nie idei oglnych i abstrakcyjnych. 3. PIERWOTNY FAKT DOWIADCZENIA. Biran usiowa te dokadniej okreli dane zmysu wewntrznego, ustali, jaka jest pierwotna posta dowiadczenia, z ktrej si potem caa jego rnorodno wywodzi. I znalaz, e nie s ni wraenia, jak tego chcieli sensualici. Jest ni - wysiek. 172

Wysiek za posiada dwa skadniki: wol i opr. Nie ma wysiku, gdzie nie ma woli; ale nie ma go te, gdzie nie ma oporu. Tote przeywajc wysiek dowiadujemy si jednoczenie o sobie i o wiecie zewntrznym. Samych siebie poznajemy wwczas jako przyczyn wysiku, czyli jako wol. Jako wola objawia si nam nasza ja, a waciwie nie jest niczym innym ni wol. Nasze poczucie wasnego istnienia jest poczuciem aktywnoci woli. Formua Kartezjusza powinna brzmie raczej tak: chc, wic jestem. Wszake wola natrafia na opr; natrafia na we wasnym ciele, nie mwic ju o rzeczach zewntrznych. Opr ten wskazuje na granic jani: co si opiera jani, nie jest ju jani. I przeto w wysiku - gdy wola nasza natrafia na opr - zyskujemy jednoczenie podwjn pewno: wola upewnia nas o istnieniu naszej jani, a opr o istnieniu czego, co nie jest jani. Pierwotny fakt psychologiczny, fakt wysiku jest zatem rdem znajomoci zarwno podmiotu, jak i przedmiotw, wiata zewntrznego, jak i wewntrznego, duszy, jak i ciaa. A wic pierwsze zagadnienie filozofii - dotyczce istnienia wiata wewntrznego i zewntrznego - zostaje rozstrzygnite pozytywnie od razu przez pierwotny fakt dowiadczenia. 4. ZNAJOMO WIATA ZEWNTRZNEGO. Caa nasza wiedza o wiecie z tego faktu ostatecznie si wywodzi. Nie tylko wiara w istnienie cia i dusz, ale take naczelne pojcia, jakimi si posugujemy mylc o ciaach i duszach. Pojcia te nie s ani wrodzone, jak mniemali racjonalici, ani te nie s wytworem kojarzenia, jak chcieli sensualici. Pochodz wanie z dowiadczenia wewntrznego; to byo nowe stanowisko zajte przez Birana. I tu nie przyczy si do adnego z dwu zwalczajcych si stanowisk, lecz zaj trzecie. Moe si wprawdzie zdawa, e pojcia takie, jak substancji czy przyczyny, jednoci czy koniecznoci, s a priori; jednake naprawd wywodz si z pierwotnego faktu" dowiadczenia wewntrznego, w nim ju s zawarte, potrzeba tylko analizy, by je ze wydzieli. Dowiadczenie to tumaczy, jak sdzi Biran, ciemn spraw wiedzy apriorycznej: przed pochodni dowiadczenia wewntrznego rozprasza si caa tajemnica poj a priori". Z dowiadczenia wewntrznego przenosimy rwnie pojcia na wiat zewntrzny, przedstawiamy go sobie na wzr dowiadczenia wewntrznego. Wasne nasze siy s dla nas prototypem si dziaajcych we wszechwiecie. Sensualici stawiaj prawd do gry nogami, gdy siy psychiczne wyobraaj sobie na podobiestwo przyczyn zewntrznych. Niepodobna wyobraa sobie przyczyn i si wedle rzeczy materialnych, kada sia sprawcza, nawet w wiecie fizycznym, jest niematerialna". Z poczucia wasnej aktywnoci wytwarzamy pojcie przyczyny, a z niego zasad przyczynowoci, ktr stosujemy i do wiata zewntrznego". A podobnie jest te z innymi najoglniejszymi pojciami metafizyki. W tym samym fakcie wysiku, ktry jest rdem poczucia wasnej osobowoci, znajduje si rwnie waciwe rdo wszystkich idei pierwotnych, takich jak przyczyna, sia, jedno, tosamo, substancja, ktrych umys nasz uywa ustawicznie i koniecznie". Naczeln tez Birana byo, e podmiot tylko siebie zna bezporednio, wiat za cay zna jedynie porednio i musi go sobie przedstawi na podobiestwo tego, co znajduje w sobie. Dlatego filozofii potrzebna jest inna metoda ni naukom przyrodniczym, mianowicie metoda psychologiczna. Maine de Biran by nieskoczenie daleki od tego, by - jak Kant i inni - z przesanek takich wycign konsekwencje subiektywistyczne i fenomenalistyczne. Jeli widzimy wiat na obraz i podobiestwo swoje, to nie znaczy, bymy go widzieli subiektywnie i nie znali prawdziwego bytu. Przeciwnie, we wasnej jani poznajemy byt prawdziwy. Analiza psychologiczna prowadzia go do metafizyki, mianowicie spirytualistycznej. Zreszt przechodzc od psychologii do metafizyki, zachowa wszelkie ostronoci. Nie twierdzi, jakobymy zmysem wewntrznym poznawali ca prawdziw natur duszy. Wiemy tylko, e istnieje i e dziaa jako przyczyna: - jest to bardzo wiele, ale moe nie wyczerpywa jej istoty. Zastrzeenie to robi szczeglniej pod wpywem przyjaciela swego, wielkiego fizyka Ampere'a, kadcego nacisk na wzgldno poznania. ZESTAWIENIE. Psychologiczny punkt wyjcia, a wynik metafizyczny, oparcie filozofii na dowiadczeniu wewntrznym, ukazujcym bezporednio ja, a na podobiestwo jani pozwalajcym ujmowa wiat - to byy gwne idee bronione przez Maine de Birana. Krtko mwic: spirytualizm oparty na analizie psychologicznej. Byo to stanowisko rwnie dalekie od antymetafizycznego sensualizmu, jak od metafizyki spekulacyjnej. Biran by mylicielem samodzielnym i bez uprzedze zmierzajcym do prawdy. Szukaem" - mwi prawdy w dobrej wierze i nie bdc uprzedzonym do adnego systemu". Chcia tylko zawsze opiera si na dowiadczeniu, unika spekulacji. Przej od ideologw ich analityczn metod, ale stosujc j doszed 173

do kracowo odmiennych wynikw. Jak Kartezjusz, usiowa znale pierwotny fakt wiadomoci, ale poj go inaczej, bo woluntarystycznie. Cousin nazwa go najwikszym metafizykiem Francji od Malebranche'a; bya to nazwa paradoksalna dla myliciela zajmujcego si waciwie tylko analiz psychologiczn, a jednak suszna, bo analiza ta zawieraa wytyczne nowej metafizyki, spirytualistycznej i woluntarystycznej. ROZWJ. Pogldy Maine de Birana podlegay cigej ewolucji: zacz od sensualizmu, a skoczy na mistycyzmie. Przeszed przez trzy fazy, w kadej zajmowa si dowiadczeniem wewntrznym, ale w kadej rozumia je inaczej. Pierwotnie rozumia je tak jak ideologowie: fizjologicznie. Okoo 1816 r. przyszed do wasnego, metafizycznego pojmowania: zacz doszukiwa si w dowiadczeniu wewntrznym dziaania jani jako samorzutnej siy. Ale i to nie byo jeszcze kresem jego rozwoju: od metafizycznego rozumowania przeszed do religijnego, poj dowiadczenie wewntrzne jako narzdzie obcowania z Bogiem i objawienia. Twierdzi wwczas, e zwizek umysu naszego z Bogiem jest prawdziwym faktem psychologicznym, a nie tylko faktem wiary". Kiedy myl o Bogu" - pisa widz Boga, a nie jego wyobraenie". PRZECIWNICY I ZWOLENNICY. Przeciwnikami Birana byli w cigu XIX w. przede wszystkim pozytywici. Stanowisku ich da wyraz Taine, gdy wypomina mu nienawi faktw szczegowych i cisych, a umiowanie abstrakcyj". Nie zwraca uwagi na nic poza abstrakcjami i skoczy na tym, e bra abstrakcje za rzeczy". Zarzut to zreszt by niesprawiedliwy: jeli ktry z metafizykw usiowa trzyma si faktw i unika abstrakcyj, to wanie Maine de Biran. Jednake zwolennicy jego przewaali wrd filozofw francuskich XIX wieku. Poniewa nie ogosi swych prac, nie mg by uzyska szerszej popularnoci. Niemniej jednak oddziaa na najwaniejszych mylicieli Francji. Royer-Collard, cho do daleki mu pogldami, bo oddany filozofii szkockiej, powiedzia o nim: il est notre maitre a tous. W nastpnym pokoleniu zainicjowan przeze metafizyk gosi spory zastp mylicieli, z ktrych najwaniejszymi byli Cousin i Ravaisson. Pierwszy da jej posta eklektyczn, drugi rozwin j w kierunku jeszcze czystszego spirytualizmu. I. VICTOR COUSIN (1792-1867) by od 1814 profesorem w Ecole Normale, potem w Sorbonie, po przewrocie lipcowym by dyrektorem Ecole Normale, rektorem Uniwersytetu Paryskiego i czas jaki ministrem owiaty. By parem Francji, radc stanu i w ogle wpywow osobistoci. Zostawi wiele pism filozoficznych, przewanie treci historycznej. Ceni Maine de Birana, ale wpywy jego czy z wieloma innymi. By uczniem ideologw; odbywa liczne podre naukowe do Niemiec, skd wraca jako wielbiciel Hegla; jednoczenie paktowa z panujc nawczas we Francji szko szkock; korzysta z Kanta w polemice przeciw empiryzmowi, ale znw krytykowa jego subiektywizm ze stanowiska idealistw. Uprawia metafizyk, a zapowiada, e zachowuje w badaniach psychologiczny punkt widzenia; gosi metod indukcyjn, ale faktycznie dopomaga sobie dialektyk. Jednym sowem, by eklektykiem. Przyswoi sobie formu Leibniza, e wszystkie filozofie s prawdziwe w tym, co twierdz, a faszywe w tym, czemu zaprzeczaj. Pniej da swym eklektycznym mylom ujcie w teorii pluralistycznej; odrnia cztery moliwe i powtarzajce si w dziejach filozofie: sensualizm, idealizm, sceptycyzm i mistycyzm. Sam - zwaszcza w czasie, gdy by pod wpywem Hegla - nalea do idealistw. By przekonany, e posiadamy rozum bezosobowy, ktry bezporednio ujmuje absolut. Snu spekulacje o bycie skoczonym i nieskoczonym.; wywodzi dialektycznie, e Bg nie moe istnie bez wiata, jak wiat bez Boga. Dzieje pojmowa jako rozwj idei; wielkich ludzi, cae epoki i narody mia za objawienie idei. Od tych niemiecko-idealistycznych spekulacji zblia si wszake niejednokrotnie do francuskiego spirytualizmu, fakty psychiczne uwaa po kartezjuszowsku i biranowsku za osnow wszelkiej pewnoci. Nie by wielkim filozofem. Ale jego zalety osobiste, a tak samo wady: upr, despotyzm, take talent do wspaniaych hase i frazesw, a jeszcze wicej wpywowe stanowisko, dugie i czynne ycie, niezmordowana dziaalno spowodoway, e wpyw jego siga daleko. Sta si stranikiem konwencji moralnych, spoecznych, religijnych. Jak sam mwi, filozofi uniwersyteck poprowadzi jak puk. Dziki niemu metafizyka we Francji przetrwaa najgorsze dla siebie czasy XIX wieku. Nie tylko je przetrwaa, ale zaja w filozofii tego kraju przodujce miejsce. Metafizyka spirytualistyczna i eklektyczna, wprowadzona przez Cousina, staa si na dugie lata filozofi oficjaln. I miaa wady filozofii oficjalnej. Jeszcze w kocu stulecia Lachelier, cho mia sympati do metafizyki i spirytualizmu, skary si, e Francja jest pod ich jarzmem. 174

II. FELIX RAVAISSON (1813-1900), dugoletni inspektor szkolnictwa wyszego, znany archeolog i historyk sztuki, pomimo nielicznych prac filozoficznych (najwaniejsza La philosophie en France au XIX siecle, 1868) odegra wybitn w filozofii rol. Od eklektycznej metafizyki, szerzonej przez Cousina, powrci do czystego spirytualizmu. Idee - ze wzgldu na sw oglno - byy dla czym pozbawionym realnoci i za zasug poczytywa Arystotelesowi, e od teorii idei Platoskich przeszed do teorii rozumu czynnego" i utorowa tym drog spirytualizmowi (Essai sur la metaphysiaue aAristote, 2 t., 1837-1846). W przeciwiestwie do Cousina, jego indukcyjnych hase i spekulacyjnych poczyna, odnowi introspekcyjn metod Maine de Birana. Mniema, i wgbienie si we wasn wiadomo poucza nas o tym, co wymyka si wszelkiej analizie: e na dnie ycia psychicznego jest wolna wola; e myl jest do niej niepodobna, e jest yciem i tworzeniem ; e przeto jestemy istotami wolnymi i twrczymi. Wola, ktr poznajemy w sobie, jest nam pierwowzorem do poznawania innych istot, natury, Boga, ktrego nie jestemy zdolni pozna przez rozumienie, poznajemy przez intuicj naszej duszy i kontemplacj ogln harmonii wiata. Poszed nawet dalej ni Maine de Biran. Odrzuciwszy jego zastrzeenia, twierdzi, e wiadomo ukazuje nam sam istot duszy, ktra jest si, a w ostatecznej analizie - mioci. Uczyni ju zdecydowanie ze wiadomoci wadz metafizyczn: uwaa, e ma t sam natur, co byt, i e dlatego wolno z osobistego dowiadczenia wyprowadza prawa oglne dotyczce caoci wiata. Jak Maine de Biran mia nastpc w Ravaissonie, tak Ravaisson znw w Lachelierze, Lachelier w Boutroux, Boutroux w Bergsonie. Wprawdzie w czasach Birana przewag we Francji mia sensualizm i szkoa szkocka, za Ravaissona rozwija si pozytywizm Comte'a, za Lacheliera najwikszym powodzeniem cieszya si abstynencja filozoficzna Renana i Taine'a, niemniej przez wszystkie pokolenia XIX wieku przechowaa si tradycja francuskiego spirytualizmu.

FILOZOFIA MESJANISTYCZNA W POLSCE

Polska w pocztku XIX w. wydaa systemy metafizyczne o nie mniejszych aspiracjach i nie mniejszym polocie ni niemieckie, a tym bardziej francuskie. Po pokoleniu ludzi przejtych ideami Owiecenia przesza od razu do maksymalnego programu, do absolutnej metafizyki, do syntezy, do wielkich systemw, do reformowania wiata przez filozofi, zerwaa za z pozytywizmem, z doktrynami Owiecenia, z pouczeniami zdrowego rozsdku. Pokolenie metafizykw polskich byo modsze od niemieckiego. Wprawdzie kilku mylicieli wystpio ju wczeniej, ale rozkwit metafizyki przypad dopiero na czas midzy powstaniem 1830 r. a powstaniem 1863 r. Systemy polskie miay pewne pokrewiestwo z niemieckimi: ta sama metoda, czstokro te same pojcia. I nic dziwnego: metafizycy polscy suchali Kanta, Schellinga, Hegla i przejmowali si ich ideami. Jednake nie byli rzecznikami obcej filozofii: pobudzeni przez idee obce powzili idee wasne. Pogldy ich wyrosy z wysokich aspiracji duchowych ponionego politycznie narodu. Ich metafizyka rnia si znacznie od idealizmu niemieckiego; bya raczej spirytualistyczna ni idealistyczna. Cechowao j teistyczne przekonanie o istnieniu Boga osobowego, przekonanie o wiecznoci dusz, o bezwzgldnej przewadze si duchowych nad cielesnymi. Powoanie filozofii widziaa nie tylko w poznaniu prawdy, ale take w przeprowadzeniu reformy ycia i wybawieniu ludzkoci. Wreszcie przejta bya wiar w metafizyczne znaczenie narodu i przekonana, e czowiek powoanie swe speni moe tylko w tym obcowaniu duchw, jakim jest nard, e narody stanowi o rozwoju ludzkoci, a szczeglniej nard polski ma zadanie Mesjasza wrd narodw. Te trzy wasnoci - oparcie metafizyki na pojciu duszy, oparcie jej na pojciu narodu oraz postawienie jej zada reformatorsko-soteriologicznych - byy wasnociami odrniajcymi polskich metafizykw. Jedni z nich, jak Hoene-Wroski, w samej filozofii, inni za, jak Mickiewicz, w narodzie polskim, widzieli Mesjasza, majcego zbawi ludzko. Std Wroski najpierw, a potem Mickiewicz, wzili dla doktryn swych nazw mesjanizmu. I cho nie dla wszystkich systemw jest rwnie trafna, to jednak przyja si jako oglna nazwa metafizyki polskiej XIX w., podobnie jak nazwa idealizmu dla niemieckiej. W pierwszej poowie XIX w. wystpi w Polsce cay zastp metafizykw, jednomylnych' w tych podstawowych tezach, a wybitnie rnicych si w szczegach. Jedynym orodkiem ich by Pary, zreszt yli odosobnieni: Trentowski w Niemczech, Gouchowski na wsi w Kongreswce, Cieszkowski i Libelt w Wielkopolsce, Kremer w Krakowie. Wikszo ich rozpocza sw dziaalno dopiero po 175

powstaniu 1830 roku. Ale ju przedtem wystpili z systemami metafizycznymi, wbrew szerzcej si filozofii zdrowego rozsdku, Wroski i Gouchowski. Byli midzy nimi filozofowie zawodowi, ale w dziejach mesjanizmu odegrali wan rol rwnie i poeci: Mickiewicz, Sowacki i Krasiski, oraz dziaacze religijni, jak Towiaski. Denia mesjaniczne czyy ich wszystkich, ale metoda rozumowa, a czstokro i wyniki byy inne u wieszczw ni u uczonych. Wieszczowie pragnli stworzy filozofi polsk, a uczeni filozofi absolutn. Uczeni mesjanici znali wspczesn filozofi europejsk i korzystali z niej, wieszczowie bardziej samorodnie tworzyli sw metafizyk. Rzeczowo najwaniejsz rnic dzielc mesjanistw bya ta, e jedni z nich byli racjonalistami, a drudzy mistykami. Filozofia Wroskiego nie bya mniej racjonalistyczna ni Hegla; a wieszczowie gosili filozofi mistyczn. I. JZEF MARIA HOENE-WROSKI (1778-1853) pochodzi z rodziny czeskiej, w Wielkopolsce osiadej. Suy w 1794 r. pod Kociuszk jako podporucznik artylerii, dostawszy si za do niewoli, pozosta do 1797 w armii rosyjskiej. Wystpiwszy z niej w randze podpukownika, studiowa potem krtki czas w Niemczech, a w 1800 roku wstpi w Marsylii do legionu polskiego. Tam rozpocz swe prace naukowe i powzi pomys wielkiego systemu filozoficznego. Po dziesiciu latach przenis si do Parya i tam mieszka do mierci. Pracowa twrczo w wielu jednoczenie dziedzinach wiedzy, nie tylko jako filozof, ale take jako matematyk, fizyk, technik-wynalazca, prawnik, ekonomista. Pisa wycznie po francusku, chcc, by idee jego, o ktrych wiekopomnoci by przekonany, byy dostpne wszystkim; pracowa, jak mwi, przez Francj do Polski". Jednake, poza niewielkim gronem zwolennikw, nie znalaz oddwiku. Na prno te zwraca si do monarchw i wodzw narodw z przestrogami i radami politycznymi. y w najciszych warunkach materialnych, cho na rne sposoby usiowa je poprawi. Pracowa niezmordowanie do ostatka. By umysem niezwykym i charakterem niezomnym w wypenianiu olbrzymich swych zamierze. Ogosi drukiem sto z gr prac (najwaniejsze: Philosophie des mathematigues, 1811; Prodrome cu messianisme, revelations des destinees de Thiimanite, 1831; Metapolitique messianiue, 1839; Messianisme on reform absolue du savoir humain, 1847; Philosophie absolue de rhistoire, 2 t., 1852). A jeszcze znacznie wicej prac pozostawi w rkopisie. Umierajc w 75 roku ycia, rzek: Boe Wszechmogcy, ja miaem jeszcze tyle do powiedzenia". By umysem konstrukcyjnym, pokrewnym Heglowi i, jak tamten, skrajnym racjonalist. Mniema, e wszelkie dziedziny twrczoci ludzkiej mog i powinny by opanowane przez rozum; e prawdy religijne i metafizyczne, ktre on oznajmia, bd cakiem dowiedzionymi przez rozum ludzki" i stan si wszdzie na ziemi tak samo jedynymi i tak samo powszechnymi, jak prawdy dzi matematyczne". Stawia sobie w nauce zadania maksymalne: cakowite zreformowanie filozofii, a take matematyki, astronomii, techniki. Opracowa nie tylko system filozofii, ale i zastosowania do polityki, historii, ekonomii, prawodawstwa, psychologii, muzyki, pedagogiki. By przekonany, i zreformowa wiedz ludzk w sposb absolutny, a wic ostateczny". O mesjanizmie swym obwieszcza, i przedmiotem tej doktryny jest ugruntowanie ostateczne prawdy na ziemi, urzeczywistnienie w ten sposb filozofii absolutnej, spenienie religii, zreformowanie nauk, wyjanienie dziejw, odkrycie celu najwyszego pastw, ustalenie kresw absolutnych czowieka i odsonienie powoania narodw". Punktem wyjcia jego filozofii by Kant (pomidzy sub w wojsku rosyjskim a wstpieniem do legionu studiowa przez krtki czas w Krlewcu); pogldy jego uwaa za najwaniejsz zdobycz dotychczasowej filozofii. Przeksztaci j jednak na metafizyk, w sposb analogiczny do Heglowskiego. O tyle tylko by mu wierniejszy, e dwch czynnikw przeciwstawionych u Kanta - bytu i wiedzy - nie redukowa do siebie, jak to czyni Hegel, natomiast wyprowadza oba z zasady wyszej: z absolutu. Absolutu nie okreli i da przez to powd do rnorodnych interpretacji, pojmujcych go bd jako Boga, bd jako ducha, jako rozum, jako rzecz sam w sobie. Rozumia, jak si zdaje, absolut bardziej abstrakcyjnie od wszystkich tych interpretacji: nie okrela jego istoty, w przekonaniu, e rdo wszelkiego bytu i wiedzy jest ponad bytem i wiedz i nie moe mie okrele ani ontologicznych, ani epistemologicznych. Mona wprawdzie orzec o absolucie, i ma najwiksz rzeczywisto, najwiksz pewno, najwiksz trwao, i jest w nim prawda nieskoczona, dobro nieskoczone, konieczno powszechna, zgodno zupena, tosamo doskonaa, maksimum samodzielnoci i wieczne rdo twr176

czoci ; bardzo to wiele okrele, jednake nie okrelaj one absolutu w jego istocie, lecz tylko w stosunku do innych przedmiotw. Gwnym celem Wroskiego nie byo wszake okrelanie absolutu, lecz (podobnie jak u Hegla) wyprowadzenie ze caej rnorodnoci bytu wedle jednego powszechnego prawa. By przekonany, e prawo takie istnieje, nazywa je prawem stworzenia (loi de la creation). Odzywa si o nim bardzo tajemniczo, a zarazem dawa dla niezmiernie prost formu: byt stwarza si, narasta, nabiera caej swej rnorodnoci - na drodze dychotomii, rozpadania si wszelkiej jednoci na tkwice w niej przeciwiestwa. Dychotomia graa u niego t rol, co trychotomia u Hegla. Prawo to byo dla Wroskiego zasad, wedle ktrej nie tylko uksztatowa si byt, ale ktr rwnie musi kierowa si kada istota chcca speni swe przeznaczenie, urzeczywistni tkwice w niej moliwoci. Pod tym dopiero warunkiem ludzko od obecnego ustroju, penego antagonizmw i sprzecznoci, przejdzie do ustroju cakowicie rozumnego (w terminologii Wroskiego: od stanu chrematycznego" do achrematycznego"). Odpowiednio do tych dwch zastosowa prawa stworzenia Wroski odrnia dwa dziay filozofii: ten, ktry poznaje rzeczywisto dan, i ten, ktry ni kieruje, aby spenia swj cel. Dwa te dziay nazywa teori" i techni" (albo te autotezj" i autogeni"). Filozofia jego o drugi dzia bya bogatsza od Hegla i caego idealizmu niemieckiego. Miaa obj nie tylko nauk, ale i polityk; chciaa uj ycie narodw w system postpu i sprawiedliwoci. W dotychczasowych dziejach Wroski widzia cztery okresy, z ktrych kady inne stawia sobie cele: cele materialne (Wschd), moralne (Grecja, Rzym), religijne (redniowiecze), umysowe (dzieje nowoytne a po XVIII w.). Wiek XIX poczytywa za okres przejciowy, w ktrym zmagaj si dwa skrajne obozy: konserwatywny, jednostronnie za cel stawiajcy sobie dobro - i liberalny, rwnie jednostronnie za cel uznajcy prawd. Wroski oczekiwa, i nastpi zjednoczenie dobra i prawdy, religii i nauki. Tamte zmagania wywodzi z przeciwiestwa ludw romaskich i germaskich, a spodziewa si, e zjednoczenia dokonaj Sowianie. Nastpi wwczas era celw absolutnych, spenienie przeznaczenia czowieka, odkrycie prawdy i uzyskanie niemiertelnoci. Poziom przygotowania naukowego i szeroko zamierze stawiay Wroskiego w pierwszym szeregu metafizykw europejskich w pocztku XIX wieku. Ale abstrakcyjno i formalno, a przy tym i ciemno jego myli, trudno wysowienia, nieograniczona pewno siebie, bezwzgldno sdw o innych odstrczay od niego. Z Polsk by zwizany luno; by moe najoryginalniejszy z polskich metafizykw, ale inni byli bardziej ode reprezentatywni dla polskiego pogldu na wiat. II. JZEF GOUCHOWSKI (1797-1858) by drugim obok Wroskiego metafizykiem polskim w okresie przed 1830 r., a jedynym, ktry wwczas dziaa w samym kraju. Reprezentowa typ romantyczny metafizyki i przypisywa intuicji to znaczenie, ktre Wroski przypisywa rozumowi. On pierwszy wprowadzi do Polski idee idealizmu niemieckiego, mianowicie idee Schellinga, ktrymi przej si suchajc mistrza w Erlan-gen. Pod jego wpywem ogosi sw pierwsz i najwaniejsz prac: Die Philosophie in ihrem Verhaltniss zum Leben ganzer Volker und einzelner Menschen, 1822. W nastpnym roku powoany zosta na katedr do Wilna i tam podniosymi i pomiennymi wykadami porwa suchaczw. Rzd rosyjski, zaalarmowany wznieconym przeze poruszeniem umysw, zmusi go do opuszczenia katedry. Osiad wwczas w majtku rodzinnym i pracowa na roli. Dopiero w ostatnich latach ycia napisa swe Dumania nad najwyszemi zagadnieniami czowieka, ktre wyszy w 1861 r., czyli w blisko 40 lat po rozprawie modzieczej. By pierwszym w Polsce XIX wieku mylicielem, ktry wynosi uczucie i intuicj i wystpowa przeciw wszechwadzy rozumu. Zadanie filozofii" - pisa - jest wytworzy wznios intuicj wiata". Zamierzenia jego sigay daleko (acz nie tak daleko jak Wroskiego); chcia uzasadni naczelne tezy metafizyki: istnienie Boga osobowego i niemiertelno duszy. Poczucie i pragnienie niezniszczalnoci duszy byo ywym rdem jego metafizyki: ycie, raz do bytu powoane, nie moe si ju wicej oswoi z myl zagady". Przez sw niech do panteizmu i swe personalistyczne pogldy by zwiastunem tej metafizyki, ktra zapanowaa w Polsce w nastpnym pokoleniu. By innego typu i poziomu mylicielem ni Wroski. Nie mia polotu konstrukcyjnego. I nie by samodzielny. W pierwszym swym dziele, jak pisze monografista, w zakresie teorii poznania i metafizyki nie powiedzia nic, czego by przedtem lepiej, gruntowniej i gbiej nie wyoy Schelling"; dzieo za lat ostatnich byo jedynie przerbk niemieckiej ksiki Chalybaeusa. Brak oryginalnoci Gouchowski zastpowa inteligencj i przede wszystkim gbokim przejciem si goszonymi ideami. To wystarczyo, by odegra rol w dziejach myli polskiej: sw modziecz rozpraw, przejt Schellingiem, i wileskimi 177

wykadami poruszy umysy i natchn je hasami romantycznymi i metafizycznymi w czasach, gdy jeszcze panowao w Polsce Owiecenie i filozofia bya oparta na zasadach zdrowego rozsdku. III. Od powstania listopadowego natomiast metafizycy-mesjanici stanowili ju wikszo wrd mylicieli polskich. Byli grup do liczn, a przy tym do jednolit: wszyscy bowiem byli wyszkoleni na idealizmie niemieckim, zwaszcza na heglizmie, i wszyscy wyraali myli narodu, przejtego pragnieniem wyzwolenia. Wszyscy byli heglistami co do formy i mesjanistami co do treci. BRONISAW TRENTOWSKI (1808-1869) by umysem najbardziej zblionym do Wroskiego (podczas gdy inni myliciele tej grupy, jak Libelt i Kremer, pokrewni byli raczej Gouchowskiemu). Pochodzi z Podlasia. Za modu uczy literatury w czteroklasowej szkole na prowincji. Gdy wybucho powstanie, rzuci szko i suy jako uan. Po upadku powstania przeszed granic z korpusem Rybickiego, tua si czas jaki po Niemczech, wreszcie osiad we Fryburgu w Badenii, a tam - ledwie dotd obyty z filozofi - w przecigu kilku lat uzyska doktorat i docentur w uniwersytecie i ogosi oryginaln rozpraw filozoficzn (Grundlage der universellen Philosophie, 1837). We Fryburgu pozosta do koca ycia; usiowa wprawdzie osi w kraju, ale z Poznania wydali go w 1843 r. rzd pruski, a w 1848 rzd austriacki z Krakowa. Od 1842 r. pisa ju tylko po polsku: wyda Chowann, zawierajc system pedagogiki narodowej", w 1842 r., i Mylini, czyli caoksztat logik i narodowej, w 1844 r. Po mierci jego wyszed Panteon wiedzy ludzkiej, pantologia, encyklopedia wszech nauk i umiejtnoci, propedeutyka powszechna i wielki system filozofii, 1873- 1881; w rkopisie za pozostaa m. in. wielka 4-tomowa Boyca. Z Wroskim czyo Trentowskiego bardzo wiele. Nie tylko to, e mieszka na obczynie i (pierwotnie) pisa w obcym jzyku; nie tylko, e mia sposb wyraania si trudny, peen neologizmw i dziwacznoci. Co wicej, mia ten sam umys spekulatywny; te same maksymalne aspiracje w filozofii i przekonanie, e mu Bg przeznaczy zupen umiejtnoci reform, a przez ni odrodzenie spoeczestwa"; to samo denie do wyjcia w spekulacji filozoficznej poza dotychczasowe przeciwstawienia. Gwnym deniem jego filozofii bya uniwersalno, wyjcie poza rozwizania jednostronne. Jednostronny by dla realizm i idealizm, przedmiotowy i podmiotowy punkt widzenia, dowiadczenie i umys, wiedza empiryczna i metafizyka. Usiowa przej ponad tymi antytezami do syntezy. Uwaajc, e narody romaskie maj jednostronn skonno do realizmu i empirii, a germaskie do idealizmu i metafizyki, usiowa torowa drog do syntezy sowiaskiej. Jego synteza, wyaniajca si z antytez, bya jednake, przynajmniej w metodzie, do bliska niemieckiemu idealizmowi. Surowo osdza mesjanizm i odrzeka si zwizku z filozofi niemieck; faktycznie jednak przej si heglizmem, a w pniejszych pismach take ideologi narodow, i poczenie tych dwch czynnikw stanowio wanie osnow jego filozofii. KAROL LIBELT (1807-1875) by Wielkopolaninem, zasuonym dziaaczem owiatowym i spoecznym Wielkopolski, uczestnikiem powstania 1830 r., skazacem politycznym z 1847 r. Gwne dzieo filozoficzne: Filozofia i krytyka, 1847-1850, w 6 czciach, z ktrych I rozwaaa Samowadztwo rozumu i objawy filozofii sowiaskiej, II i III zawieray System umnictwa czyli filozofii umysowej, pozostae za Estetyk czyli umnictwo pikne. Od studiw w Berlinie przej si metod dialektyczn Hegla; zastosowa j wszake odrbnie, ywic przekonanie, e nie rozum jest najwyszym szczeblem umysu, nadaje si on bowiem raczej do krytyki ni do syntezy, nie ma w sobie pierwiastkw twrczych. Najwysz wadz jest urn", wadza praktyczna, czynna. Libelt - i on take! - zapowiada, i (zgodnie z dialektyczn zasad rozwoju) po panowaniu rozumu przyjdzie era umu; po wszechwadztwie filozoficznym Niemiec bdzie to era Sowian, przede wszystkim Polakw. Ich filozofia bdzie oparta nie na samym dyskursywnym poznaniu, lecz na intuicji i wierze; bdzie bardziej konkretna i lepiej odpowie potrzebom yciowym; udowodni istnienie Boga osobowego i duszy niemiertelnej, podczas gdy filozofia Niemcw poruszaa si na granicy panteizmu. Jak wszystkie metafizyki polskie XIX w., tak i metafizyka Libelta kada nacisk na historiozofi i na posannictwo narodw, zwaszcza polskiego. Jednake historiozofia jego bya trzewiejsza od innych, nie mwia o Chrystusie narodw ani o nadchodzcej epoce Ducha witego. Wiele miejsca w twrczoci Libelta (podobnie jak i pokrewnego mu Kremera) zaja estetyka. Bya ona u obu mylicieli zalena od Hegla, idealistycznie widziaa pikno w tym, e duch przenika materi, ale w rozwiniciu bya nieraz samodzielna i pomysowa. 178

JZEF KREMER (1806- 1875), krakowianin, przez lat blisko trzydzieci (od 1847) zajmowa katedr filozofii w Krakowie, jedyn nawczas katedr na ca Polsk. Gwnym jego dzieem filozoficznym by dwutomowy Wykad systematyczny filozofii, 1849-1852; estetyk sw, majc doniose znaczenie dla artystycznej kultury Polski, wypowiedzia w Listach z Krakowa, 1843- 1855, oraz w Podry do Wioch, 1856- 1863. - Wczesna praca Kremera, wydana w 1835-l 836 r. w Kwartalniku Naukowym" pt. Rys filozoficzny umiejtnoci, bya pierwsz prac polsk w tym szeregu, do ktrego potem naleay dziea Libelta, Trentowskiego, Gouchowskiego, Cieszkowskiego. Akademickiej filozofii Kremer wpoi te same zasady Heglowskie i mesjanistyczne, ktre szerzyy si poza uniwersytetem. Jak Libelt, by pod urokiem Hegla; ale i u niego bya Heglowska raczej metoda ni tre. Jego pogld na wiat mia osnow nie w oderwanej idei, lecz w osobowym Bogu. W pniejszym wieku usiowa te uzupeni Hegla w duchu realistycznym i wej w bliszy kontakt z naukami empirycznymi. AUGUST HR CIESZKOWSKI (1814-1894). Wielkopolanin, myliciel i dziaacz spoeczny, pozostawi niemieckie rozprawy Prolegomena ur Historiosophie, 1838, Gott undPalingenesie, 1842, oraz obszerne dzieo Ojcze nasz (1847, pozostae trzy 1899 - 1908). I on ze studiw w Niemczech powrci heglist, cho sucha ju tylko uczniw Hegla. Od prawowiernego heglizmu odszed wszake dalej jeszcze ni tamci polscy heglici. Oni zastpowali oderwan ide przez osobowego ducha, a rozum przez intuicj; on za w woli i czynie dopatrywa si istoty bytu, a w czynnikach irracjonalnych widzia rdo wiedzy. Jego pogld na wiat by - bardziej ni Kremera i Libelta - skoncentrowany w rzeczach boskich i bardziej zdany na objawienie. Odrniajc za Heglem trzy epoki rozwoju ludzkoci, najwysz z nich pojmowa jako epok Ducha witego, a w narodzie polskim widzia narzdzie Boe. Sta na pograniczu midzy filozofami-uczonymi a wieszczami, bliski w swych przekonaniach zwaszcza Krasiskiemu. Tak tedy najsawniejsi polscy filozofowie z epoki midzy dwoma powstaniami doszli do wynikw podobnych. Posugujc si bowiem t sam Heglowsk metod i yjc w tej samej atmosferze narodowej, rozwinli pogld na wiat personalistyczny, teistyczny i spirytualistyczny, na podou uczucia i woli, z naciskiem na czynniki narodowe i spoeczne, z programem kierowania przyszymi losami ludzkoci i z nadziej, e czynnikiem kierowniczym bdzie Koci katolicki i nard polski. IV. Mistycy i wieszczowie dali metafizyce polskiej posta nieco odmienn, w cilejszym tego sowa znaczeniu mesjanistyczn. ANDRZEJ TOWIASKI (1799-1878), z Wileszczyzny przybywszy do Parya, wystpi tam w 1841 r. jako prorok nawoujcy do przemiany duchowej i zwiastujcy przemian w dziejach ludzkoci. Osnowa filozoficzna jego pogldu na wiat bya prosta, daleka od dialektycznych subtelnoci wczesnej filozofii zawodowej. Bya spirytualizmem kolektywnym i ewolucyjnym. Pojmowa wiat jako zesp duchw niemiertelnych, ktre rozwijaj si w staej cznoci wzajemnej poprzez szeregi ywotw cielesnych i bezcielesnych. Zarwno ywoty minione, jak i obecny ywot stanowi o naturze ducha, o jego przynalenoci do takiej czy te innej spoecznoci duchw i o miejscu w hierarchii duchw. Przynaleno za ducha do spoecznoci jest przez to tak doniosa, e aden duch nie dziaa sam, lecz tylko wesp z duchami innymi. Duchy ulegaj rozwojowi, ktry jest przede wszystkim rozwojem moralnym. Na rozwj ten wpywa sam Bg: ingerencj Jego widzia Towiaski nie tylko w Chrystusie, ale i siebie uwaa za wysannika Boego i oczekiwa wysannikw dalszych, ktrzy ziemi zwi z niebem. Towianizm nie by zjawiskiem wyjtkowym, przeciwnie, by jedn z licznych nawczas sekt ad wenty stycznych, ktre wyszy z Francji i rozeszy si po Europie. Ale mia swe cechy odrbne, czy adwentyzmzewolucjonizmem i metempsychoz. W Towiaskim" - pisa Zygmunt Krasiski w 1843 r. do Delfiny Potockiej - zeszy si razem i wielka Idea, co kry jak orze nad nami, i mnstwo magnetycznych szczeglikw, nie rozwieconych dotd". Trafiwszy na szczeglne w narodzie polskim warunki, opanowa umysy najwikszych ludzi swej epoki, przede wszystkim Mickiewicza. ADAM MICKIEWICZ od pierwszych swych wierszy romantycznych mia wyrany pogld na ycie: ceni nad wszystko uczucie i prawdy ywe", tj. te, ktre urzeczywistniaj si w czynie, a ktrych rdem jest uczucie, tak jak rdem prawd naukowych jest rozum. Rozum osabia tylko uczucie i utrudnia przez to urzeczywistnienie prawd ywych. 179

To przekonanie naczelne i niezmienne Mickiewicza zdecydowao o dalszych jego filozoficznych pogldach. Odpowiedni dla metafizyczn podstaw znalaz u Boehmego, a potem u Towiaskiego. Przej ich teori - a mimo to zachowa odrbno. Zachowa j dziki roli, jakiej nie przesta przypisywa czynnikowi moralnemu: wierzy, i w ewolucji ludzkoci czynnikiem zasadniczym jest podniesienie moralne. rdo za podniesienia moralnego widzia w narodzie; widzia w tym powoanie narodu polskiego, e cho poniony politycznie, duchowo podniesie ludzko. Analogiczne posannictwo przypisywali Polsce inni mesjanici. Ale gdy Mickiewicz uzalenia je od moralnego poziomu narodu, inni, zwaszcza Cieszkowski i Krasiski, uwaali, e Polska przez sam sw natur i swe dzieje przeznaczona jest na Mesjasza narodw. Tak samo w pogldzie na wiat Sowackiego (ktry w wiecie widzia nieustann duchow i twrcz ewolucj, postp poprzez walk i przezwycianie szczebli niszych) czynnik ewolucyjny mia przewag nad czynnikiem moralnym. Wroski by twrc jednego typu mesjanizmu, Mickiewicz za by najczystszym przedstawicielem drugiego. System tamtego by racjonalizmem uniwersalnym, abstrakcyjnym i uczonym, pogld za Mickiewicza by oparty na czynnikach uczuciowych, aktywnych, moralnych; filozof osnow wiata widzia w abstrakcyjnym absolucie, poeta - w ywych jednostkach i narodach. Obaj wierzyli w Mesjasza, wyzwalajcego ludzko, ale dla Wroskiego bya nim filozofia absolutna, dla Mickiewicza za - nard, ktry osign najwyszy poziom moralny.

ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII W POCZTKU XIX WIEKU

Cztery byy kardynalne zagadnienia filozofii tego okresu, filozofii metafizycznej, spekulatywnej, systemotwrczej: 1) Jaka jest pierwotna natura bytu? 2) Wedle jakiego prawa z pierwotnego bytu rozwija si caa rnorodno wiata? 3) Jakie posiada ta rnorodno postacie? 4) W jaki sposb mona niedoskonay wiat doprowadzi do doskonaoci, zbawi i uszczliwi ludzko? Na pierwsze pytanie Fichte odpowiada pojciem jani, Schelling - tosamoci, Hegel - idei. Na drugie Hegel prawem dialektycznym, a Wroski prawem stworzenia. Na trzecie zarwno Hegel, jak Wroski lub Trentowski usiowali da odpowied kompletn, systematycznie i dialektycznie zestawi postacie bytu. Radykaowie filozoficzni, a take Maine de Biran oraz przedstawiciele szkoy szkockiej z Hamiltonem na czele zostali obcy tym spekulatywnym zagadnieniom, trwali przy problematyce dzisiejszej. Natomiast czwarte wielkie zagadnienie etyczno-soteriologiczne byo i im wsplne, a take innym prdom, jak tradycjonalizmowi francuskiemu. Ten rozwiza je przez cofnicie si w przeszo, radykaowie przez odwoanie si do przyszoci, Hegel sdzi, i rozwizuje je teraniejszo; radykaowie rozwizywali je przez liberalizm, a Fichte przez dyktatur; Polacy idealistycznie, a niemieccy idealici bardzo realistycznie, przez aprobat metod pastwa pruskiego. Nawet Comte, ktry w tym okresie wyrasta, cho by mylicielem innego typu, innych zagadnie, to jednak przy tym zagadnieniu pozosta: jak zbawi ludzko? Bo cho zainaugurowa nowy okres filozofii, to jednak by wytworem starego i czciowo jeszcze do niego nalea. POJCIA I TERMINY Filozofia tego okresu, spekulatywaa i konstrukcyjna, odbiega w postawie swej i wynikach od myli pococznej, potrzebowaa wic odrbnych poj i terminw. Nigdy rozbieno midzy mow zwyk a filozoficzn nie bya wiksza. W okresie tym powstay te tak mao zrozumiae dla laikw terminy Heglowskie, te An-sich-sein i Durch-sich-sein, i jeszcze dziwaczniejsze Krausego, a take ezoteryczny jzyk Wroskiego oraz wasna terminologia Boycy, Mylini czy Chowanny Trentowskiego. Terminologia ta przemina wraz z systemami, dla ktrych bya wymylona. Ale rwnie powstaa wwczas pewna ilo terminw nie majcych tak osobistego charakteru, ktre przyjy si szeroko i przetrway swj wiek. Od Benthama i Milla pochodzi utylitaryzm, od Krausego panenteizm; Schelling rozpowszechni przymiotnik organiczny, w przeciwstawieniu do mechanicznego; prawie jednoczenie Coleridge w Anglii i Schopenhauer w Niemczech wprowadzili wyraz pesymizm. Polska terminologia, mao dotd wyrobiona, na skutek przewagi w kraju aciny, zacza 180

si teraz szybciej formowa: midzy innymi teraz dopiero przyj si wyraz istnienie", wprowadzony przez Jana niadeckiego. CHRONOLOGIA Doktryny filozoficzne najoryginalniejsze i najtypowsze dla okresu powstay od razu okoo 1800 r. Byy dzieem pokolenia mylicieli urodzonego okoo 1770 r.: Fichte urodzi si w 1762, Biran 1766, Hegel 1770, James Mili 1773, Schelling 1775, Wroski 1778. (Bentham by starszy, ale te zachowa niemao z osiemnastowiecznego stylu filozofii i przekaza go innym radykaom). Doktryny ich wszake rozpowszechniy si dopiero w XIX w., a Heglowska dopiero okoo 1820 r. Drugie za pokolenie mylicieli tego ruchu skadao si z ludzi, ktrzy odbywali swe studia wwczas, gdy ruch si rozpoczyna. Do tego pokolenia naleao zwaszcza wielu filozofw polskich. Cz ich zdya wystpi jeszcze przed 1830 r., jak Gouchowski (ur. 1797), ale wikszo mesjanistw zacza sw dziaalno dopiero po tym roku. Z nich Mickiewicz urodzi si w r. 1798, Towiaski w 1799, Kremer 1806, Libelt 1807, Trentowski 1808, Cieszkowski 1814. Schopenhauer i Hamilton, urodzeni obaj w 1788 r., byli jakby pomidzy tymi dwoma pokoleniami i uczyli si jeszcze od Kanta i empirystw XVIII w.; jest to jedna z przyczyn, dlaczego pogldy ich miay rysy odrbne. Hamilton doszed do gosu ju w nastpnym okresie. WYDARZENIA WSPCZESNE Wielkie systemy idealistyczne filozofii przypady na czas wielkich wojen Napoleoskich: Hegla Phanomenologie des Geistes ukazaa si w roku bitwy pod Jena, a Wroskiego Philosophie des mathematiues w przededniu wyprawy na Rosj. Systemy te pojawiay si nie w zwyciskiej dugo Francji ani w niezwycionej Anglii, lecz w pobitych Prusach i pozbawionej niepodlegoci Polsce. Wydarzenia polityczne szy wwczas po sobie rwnie prdko, jak systemy filozoficzne: 1796 - Bonaparte we Woszech, 1798 - w Egipcie, 1800 - bitwa pod Marengo, 1804 - Napoleon cesarzem, 1805 - Trafalgar i Austerlitz, 1806 - Zwizek Reski i bitwa pod Jena, 1807 - Tyla, 1809 - Wagram, 1812 -wyprawa na Rosj, 1813 - bitwa pod Lipskiem, 1814 - otwarcie Kongresu Wiedeskiego i powrt Bur-bonw, 1815Waterloo, potem wite Przymierze". W Rosji po klsce dekabrystw zaczy si w 1825 bezwzgldne rzdy Mikoaja I. Restauracja monarchii we Francji zakoczya siew 1830 rewolucj lipcow. W tym samym roku nastpio oddzielenie Belgii, wolno Grecji, powstanie polskie, prawie ju ostateczne ustabilizowanie tych stosunkw politycznych, ktre miay trwa w Europie przez wiek XIX. A ju przedtem, w 1823, powstaa doktryna Monroego, domagajca si izolacji Ameryki. Sztuka w okresie tym bya klasyczna: w architekturze to okres empire'u, stylu cesarstwa. Klasycyzm panowa rwnie w malarstwie i rzebie: najsynniejszymi artystami byli David, Canova, Thorwaldsen. Ale pojawiy si ju pierwsze oznaki, e przychodzi czas sztuki zupenie innej: w 1819 Gericault wystawi romantyczn i malownicz Tratw Meduzy, a w 1822 Delacroix - Bark Dantego. - W muzyce bya to era Beethovena (Fidelio, 1805; IX symfonia, 1824), ale take pieni Schuberta i romantycznych oper Webera (Wolny strzelec, 1821). W literaturze na czas ten przypada olimpijska staro Goethego (Faust, 1808), ale przede wszystkim rozkwit romantyzmu, najwiksze powodzenie Byrona (Manfred, 1817) i Walter Scotta (Waverley, 1814), czasy Shelleya, Keatsa i Coleridge'a, ktry jednoczenie by romantycznym poet i filozofem. W 1822 Mickiewicz Balladami i romansami zapocztkowa romantyzm polski, a Wiktor Hugo Crontwellem w 1827 - francuski. W 1827 ogosi Heine Buch der Lieder. - Znaczna cz wielkich ludzi tego okresu nie przeya go, zmara przed jego kocem: w r. 1805 umar ju F. Schiller, w 1821 - Shelley i Keats, w 1824 - Byron i Gericault, w 1827 - Beethoven, w 1828 - Goya i Schubert, w 1829 - F. Schlegel, a w 1832 - Goethe i Walter Scott. Wane postpy techniczne, zwaszcza w zakresie komunikacji, przypadaj na ten okres: w 1807 pierwszy statek parowy zbudowany przez Fultona, w 1818 - pierwszy transportowiec transoceaniczny; w 1814 - pierwsza lokomotywa obmylona przez Stephensona, w 1825 - pierwsza kolej elazna; w 1809 pierwsza prba aparatu telegraficznego przez Austriaka Sommeringa, w 1819 - jego ulepszenie przez Duczyka Oersteda. Tak samo liczne byy odkrycia i pomysy naukowe: 1800 - stos volty, 1801 - Gaussa Disguisitiones arithmeticae, 1807 - Daltona prawo stosunkw wielokrotnych w chemii, 1809 - Lamarcka Philosophie zoologiue i teoria przemiany gatunkw, 1810 - Farbenlehre Goethego, 1811 -teoria swoistej energii zmysw, sformuowana przez Sir Ch. Bella (od 1828 rozpowszechniona przez J. Mullera), 1812 181

Cuviera teoria kataklizmw, 1812 i 1814 - rozprawy Laplace'a o rachunku prawdopodobiestwa, 1820 elektromagnetyzm Oersteda, 1827 - prawa przewodzenia prdu elektrycznego ustalone przez Ohma. Okrele obejmuje czasy ju nam bliskie: w nim (l 819) urodzia si krlowa Wiktoria, ktra panowaa jeszcze w XX w., i politycy, ktrych akcja sigaa tego stulecia, jak lord Beaconsfield (1804), Gladstone (1809), Bismarck(1815); w nim jeszcze przyszed na wiat Dostojewski (1821), Tostoj (1828), Ibsen (1828), Ryszard Wagner (1813).

PERSPEKTYWA NA DALSZY ROZWJ FILOZOFII

Okres wielkich systemw by intensywny, ale krtki. Po roku 1830, po mierci Hegla mona go uwaa za skoczony. y jeszcze Schelling i Schopenhauer i wszyscy znakomitsi mesjanici polscy, ale rozwj idealistycznej metafizyki si zatrzyma, nie pojawiay si w niej nowe pomysy, a w spoeczestwie wytworzya si niech i nieufno do spekulacji filozoficznej, do metafizyki, do idealizmu. Powtrzyo si to samo, co miao miejsce na przeomie XVII i XVIII wieku, filozofia zmienia swj kierunek i charakter w ten sam sposb, co wwczas: z maksymalistycznej staa si minimalistyczna, ograniczya swe zadania i ambicje, z odwanej staa si ostrona. Skoczy si okres systemw, zacz znw okres owiecenia i krytyki. Nowa era jakby wrcia do osiemnastowiecznego stylu filozofowania. Jednake niezupenie: bo dla niej zadania teoretyczne byy najwaniejsze, tak jak dla XVIII wieku praktyczne; bya wicej okresem krytyki, a wiek XVIII wicej okresem owiecenia. Nowe jej teorie wprawdzie zaczy od tego, e chciay - jak filozofia XVIII wieku - przede wszystkim poprawi, ulepszy wiat i ycie, ale z biegiem lat wikszo ich coraz bardziej ograniczaa si do tego, by poprawia i ulepsza tylko - nauk. Oczywicie po roku 1830 nie zabrako z dnia na dzie filozofw-maksymalistw. Ale byli w mniejszoci, a w kadym razie nie byli ju reprezentatywnymi, pierwszoplanowymi postaciami myli, wyrazicielami postpu. Na miejsce niemieckiego idealizmu gwnym nurtem sta si teraz francuski pozytywizm i angielski empiryzm, w radykalnych koach spoecznych, na razie nielicznych - marksizm, nieco pniej ewolucjonizm i krytycyzm. Stosunki si odwrciy: nastpcy radykaw filozoficznych byli teraz w wikszoci, ktra stale rosa, a metafizyczni heglici stali si zanikajc stopniowo mniejszoci. Ju nie Hegel, lecz Comte i Mili byli najpopularniejszymi nazwiskami. Cech nowego okresu by przede wszystkim empiryzm, przekonanie, e do wiedzy dochodzi si jedynie przez dowiadczenie i e wiedz stanowi jedynie fakty i wnioski, jakie z nich mona wycign. Empiryzm pociga za sob indukcjonizm w metodologii, sensualizm i asocjacjonizm w psychologii: tylko takie najprostsze teorie psychologiczne, obywajce si bez wrodzonych, bez intuicyjnych, bez syntetycznych zdolnoci umysu, odpowiaday minimalistycznej postawie umysw. W metafizyce za empiryzm skania do agnostycyzmu, do wyrzeczenia si poszukiwa absolutu i ograniczenia bada do zjawisk; a wic do wyrzeczenia-si metafizyki. Typowe dla epoki byo haso ignorabimus, wypowiedziane w 1872 roku przez znanego przyrodnika, du Bois-Reymonda. Inn cech nowego, minimalistycznego okresu bya dno do upraszczania zjawisk i redukowania ich do postaci najprostszych. Zjawiska moralne usiowano sprowadzi do spoecznych, spoeczne do psychicznych, psychiczne do biologicznych, biologiczne do mechanicznych. Trzy zwaszcza kierunki znalazy licznych zwolennikw: biologizm, psychologizm, socjologizm. Biologizm poczytywa fakty biologiczne za podstawowe, psychik za za wytwr warunkw ycia, przystosowania, selekcji, walki o byt; rozkwit nauk biologicznych i sawa Darwina pocigny w tym kierunku filozofw rnych obozw. Psychologizm uwaa znw fakty psychiczne za pierwotne, a prawd, pikno, dobro - za zalene od organizacji psychicznej jednostek i grup. Prd ten szerzy si zarwno wrd empirystw, jak wrd krytycystw, da ycie dugiemu szeregowi teorii psychologistycznych w logice, teorii poznania, estetyce, etyce i teorii prawa i pastwa. Socjologizm wreszcie uzalenia wszelkie sdy o prawdzie, dobru czy piknie od warunkw spoecznych; orientacja socjologiczna bya tradycyjna wrd pozytywistw, poczwszy od Comte'a, i wrd ewolucjonistw, poczwszy od Spencera. Wszystkie te trzy wielkie kierunki - biologizm, psychologizm, socjologizm byy postaciami relatywizmu, bo poznanie i oceny musz by wzgldne, jeli s zalene od faktw biologicznych czy psychologicznych, czy socjologicznych. A postaci relatywizmu rwnie by historyzm, dla ktrego kada prawda i kada warto miay znaczenie jedynie historyczne, obowizyway tylko w okrelonych warunkach historycznych. Historyzm XIX wieku nie pozwala wierzy, by 182

jakikolwiek system filozoficzny mg mie znaczenie inne ni historyczne, by jakikolwiek pogld na wiat mg by bezwzgldnie prawdziwy. Bya to skrajna reakcja na skrajnie spekulatywne systemy filozoficzne, od ktrych wiek ten si rozpocz. W zwizku z minimalistyczn postaw i niewiar w mono naukowego pogldu na wiat pojawia si teraz dno do specjalizacji, do wydzielania z caoksztatu filozofii tych dziaw, ktre nadaj si lepiej do opracowania naukowego. W epoce, gdy nauki specjalne, zwaszcza przyrodnicze, wykazyway znakomite postpy, byo naturaln ambicj filozofw upodobni filozofi do nich. Zamiast filozofi filozofowie zaczli zajmowa si psychologi lub, jak Comte i Spencer, socjologi. A te przez filozofw zapocztkowane nauki szybko zacieray lady swego filozoficznego pochodzenia. Filozofowie stali si take historykami. Znakomity rozwj historii filozofii, jakim chlubi si XIX wiek, by te w zwizku z minimalistyczn postaw umysw, z deniem do specjalizacji, do konkretnej, empirycznej pracy. Rne szkoy filozoficzne wyday w tym stuleciu wielkich historykw filozofii. Jedni badali przeszo, by powag przeszoci poprze wasne stanowisko filozoficzne, inni za zajmowali si histori filozofii doszedszy do przekonania, e w samej filozofii niepodobna osign nic trwaego i pewnego. Sprawdziy si sowa Kanta o uczonych, ktrych filozofi bdzie historia filozofii"; sprawdziy si w obu znaczeniach: przedstawicieli czystego historyzmu, nie wierzcych w moliwo naukowego rozwizania zagadnie filozoficznych, a take uczonych, ktrzy nie znajdujc wasnego rozwizania szukali go w przeszoci. Taka bya najblisza przyszo filozofii, przyszo, jakiej filozofowie z pocztku XIX wieku wcale spodziewa si nie mogli.

183