J

Vt
10MI

BiBLiOTEKi isniM WROCAWSKIE]

ANDRZEJ BYCZKOWSkl

Wydanie li poprawione i uzupenione

Wydawnictwo SGGW Warszawa 1999

Dyright by Wydawnctwo SGGW, Warszawa 1999 'danie II poprawione i uzupenione

dawcy i wydania: - prof. dr hab. in. Andrzej Kosturkiewicz - dr hab. in. Marian Michalczewski, prof. AR w Krakowie - prof. dr hab. in. Jan Skibiski

(acja dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Biblioteka Gowna tOINT Politechniki Wrocawskiej

100007158 owanie redakcyjne i skad - Ewa Janda iwanie i opis rysunkw - Andrzej Kozerski ;t okadki i slron tytuowych - Gabriela M. Patrycy alie na okadce - Pawe Wysocki a; pomiar prdkoci przepywu czujnikiem elektromagnetycznym - rzeka Mireka, profil Pachty (.Syn; xi: czujnik elektromagnetyczny)

/> s :

308974
83-7244-067-0 (cao) 83-7244-068-9 (tom I)

w/ 4

'.P. EVAN, ul. PiScka tl.02-629 Warszawa

Przedmowa do I wydania

Niniejszy podrcznik akademicki, ukierunkowany na potrzeby melioracji i iny nierii rodowiska, ukazuje si po 25 latach od ukazania sic pomiertnie wydanego podrcznika prof. Kazimierza Dbskiego Hydrologia. Od tego czasu nauka hydrolo gii uczynia milowy krok. Zmieniy si metody pomiaru wielkoci hydrologicznych przez opracowanie nowych sposobw pomiaru i nowych rozwiza aparatury pomia rowej, giwnie przez szerokie wprowadzenie elektroniki. Ulegy zmianom sposoby zbierania, przekazywania, gromadzenia i przetwarzania danych uzyskanych z pomia rw. Przede wszystkim jednak uleg zmianie sposb podejcia do rozpatrywania zjawiska obiegu wody w zlewni. Dziki postpowi nauk teoretycznych rozwino si w hydrologii podejcie systemowe - zlewni zaczto traktowa jako zoony system dynamiczny, ktrego elementy znajduj si we wzajemnej zalenoci, trans formujcy opad w odpyw i parowanie terenowe. Rozwj technik obliczeniowych, zwizany z rozwojem komputerw osobistych oraz stale udoskonalanych metod programowania, spowodowa olbrzymi postp metodyczny, umoliwiajc korzysta nie ze skomplikowanych metod, dawniej praktycznie niemoliwych do stosowania. Dotyczy to przede wszystkim metod modelowania matematycznego, ktre rwnie i w hydrologii rozwiny si na niezwykli! skal. Podrcznik adresowany jest do studentw wydziaw melioracji i inynierii rodowiska (oraz pokrewnych) akademii rolniczych, jak rwnie do specjalistw z tych dziedzin. Opracowany zosta zgodnie z obowizujcym programem nauczania przedmiotu H y d r o l o g i i na tych wydziaach. Okrela to zakres treci podrcznika, ktry nie moe by powicony wycznie zagadnieniom teoretycznym. Nie jest to rwnie podrcznik dla innych wydziaw ksztaccych specjalistw hydrologw, stad zakres podrcznika nie obejmuje wszystkich zagadnie, j a k i m i zajmuje si wspczesna hydrologia. Natomiast podaje si w nim metody oblicze, ktre mog byc stosowane w praktyce przez niespecjalistw, by uatwi im wykonywanie opra cowa charakterystyk hydrologicznych niezbdnych w ich dziaalnoci inynierskiej. Takie przeznaczenie podrcznika podyktowao podzia jego treci na czci, omawia jce kolejno:

metody obserwacji i pomiaru wielkoci hydrologicznych - Hydrometri (tom I); metody opracowania wynikw obserwacji i pomiarw, metody opisu oraz metody oblicze wartoci liczbowych podstawowych charakterystyk hydrologicznych - Hydrografi (tom I); metody analizy cyklu hydrologicznego i jego elementw ze szczeglnym uwzgldnieniem charakterystyk przepywowych - Hydronomic (tom II). :ki podzia powinien uatwi zainteresowanym korzystanie z treci podrcznika lenie od zapotrzebowania na informacj hydrologiczna. Z uwagi na objto podrcznika nie podano w nim adnych przykadw liczbo,'ch. Podobnie nie zamieszczono tabel liczbowych niezbdnych do wykonywania licze charakterystyk hydrologicznych. Wszelkie dane na ten temat mona znale Materiaach do wicze z hydrologii opracowanych przez zesp Katedry Budow;twa Wodnego SGGW. Podrcznik ukazuje si ze znacznym opnieniem w stosunku do pierwotnych mierze autora. Zmiany organizacyjne i przemiany w profilu wydawnictw litera y naukowej sprawiy, e po wielu perturbacjach podrcznik zrealizowao Wydaw;two SGGW - za co autor skada na rce dyrektora Wydawnictwa, Pana mgr. in. na Kityjowa, wyrazy podzikowania. W tym miejscu pragn rwnie wyrazi moja. wdziczno wszystkim, ktrzy jakikolwiek sposb przyczynili si do zrealizowania niniejszego podrcznika, ita ta byaby duga i zajaby zbyt duo miejsca. Z tej przyczyny ogranicz si podzikowania Panom: prof. dr. hab. Bonifacemu Lykowskiemu, prof. dr. hab. muadowi Modemy, prof. dr. hab. in. Janowi Skibiskiemu oraz prof. dr. in,. mandowi bikowskiemu za yczliwe rady udzielane mi w trakcie pisania podrcz.a. Podobne podzikowanie kieruj do Pana doc. dr. in. Wodzimierzu Meyera, >ry ponadto zechcia wzbogaci tre podrcznika, opracowujc rozdzia traktujcy irognozaeh hydrologicznych oraz wsppracowa przy opracowaniu innych rozaw. Mio mi rwnie wspomnie o wsppracy z Panem dr. hab. in. Kazimiem Banasikiem i Panem dr. hab. in. Stefanem Ignarem, ktrzy sa wspautorami nego z rozdziaw podrcznika. Na koniec pragn podzikowa mojemu synowi Maciejowi - absolwentowi .itechniki Warszawskiej, ktry w czasie, gdy jeszcze by studentem, wykona ekty maszynopisw caoci treci podrcznika i przygotowa tekst do przekazania Jakcji.

Przedmowa do II wydania

Po upywie trzech lat ukazuje si II wydanie pierwszego tomu podrcznika Hydrologia"'. Nakad I wydania w wysokoci 1500 egzemplarzy zosta cakowicie wyczerpany - .wiadczy to o duym zapotrzebowaniu na podrcznik o tej tematyce. Tre podrcznika zostaa przejrzana, skorygowana i w wiciu miejscach uzupeniona. Ograniczona objto ksiki nie pozwolia na zamieszczenie wszystkich nowoci z zakresu omawianej tematyki -- w wielu miejscach moliwe byo umieszczenie jedynie krtkich wzmianek. Mio jest mi w tym miejscu podzikowa wszystkim, ktrzy przyczynili si do wydania nowej wersji podrcznika. W szczeglnoci dzikuj Panu dr. in. Zbigniewowi Popkowi za udostpnienie mi znajdujcego si w druku opisu skonstruowanego przez Niego urzdzenia do pomiaru transportu rumowiska wleczo nego. Panu dr. Jerzemu Szkutnickieniu za umoliwienie mi wykorzystania swego niepublikowanego opracowania na temat krzywych natenia przepywu oraz Firmie Sond z Gdaska za udostpnienie mi fotografii miernika ultradwikowego - treci zawarte w tych opracowaniach wzbogaciy niewtpliwie podrcznik. Wyraam rwnie sowa wdzicznoci tym wszystkim, ktrzy podzielili si ze mna swoimi uwagami na temat treci pierwszego tomu oraz wskazali zauwaone usterki, a przede wszystkim Panu doc. dr. in. Wodzimierzowi Meyerowi za liczne dyskusje na temat udoskonalenia treci podrcznika oraz Pani dr Ewie Bogdanowicz za cenne komentarze. Wszystkie te yczliwie udzielone mi rady postaraem si wykorzysta przy opracowywaniu wznowionej wersji podrcznika.

Autor

Autor

Spis treci

1. Wiadomoci wstpne 1.1. Podzia hydrologii jako nauki 1.2. Hydrologia krenia 1.2.1. Przyczyny ruchu wody na Ziemi 1.2.2. Cykl hydrologiczny 1.3. Zastosowanie hydrologii w inynierii rodowiska, gospodarce wodnej, hydrolechnice i melioracjach wodnych 2. Hydrometria - metody pomiaru 2.1. Tematyka pomiarw hydrometrycznych 2.1.1. Zakres hydrometrii 2.1.2. Suba hydrologiczna i jej organizacja 2.1.3. Publikacje hydrologiczne 2.2. Pomiary sianw wody 2.2.1. Definicje i znaczenie stanw wody 2.2.2. Profile wodowskazowe 2.2.3. Wodowskazy i ich rodzaje 2.2.3.1. Wodowskazy tatowe 2.2.3.2. Wodowskazy patowe 2.2.3.3. Wodowskazy pywakowe 2.2.3.4. Wodowskazy samopiszce (limnigra(y) 2.2.3.5. Wodowskazy zdatnie przekazujce (telelimnigraly) 2.2.3.6. Automatyczne urzdzenia do wykonywania i przesyania wynikw pomiarw hydfometrycznych 2.2.3.7. Wodowskazy maksymalne 2.2.3.8. Wodowskazy precyzyjne 2.2.4. Posterunki wodowskazowe 2.2.4.1. Rodzaje posterunkw wodowskazowych

17 17 20 20 21 23 26 26 26 27 29 31 31 32 33 33 36 38 40 50 51 52 54 54 54

2.2.4.2. Czci sktadowe posterunku wodowskazowego 2.2.4.3. Dokumentacja posterunku wodowskazowego 2.2.4.4. Obserwowanie wodowskazw; rodzaje obserwacji wodowskazowych 2.2.4.5. Obserwacje towarzyszce pomiarom stanw wody 2.3. Pomiary gbokoci 2.3.1. Rodzaje przyrzdw do pomiaru gbokoci 2.3.1.1. Sondy drkowe 2.3.1.2. Sondy ciarowe 2.3.1.3. Echosondy 2.4. Pomiary prdkoci przepywu 2.4.1. Rodzaje pomiarw prdkoci 2.4.2. Punktowe pomiary prdkoci : 2.4.2.1. Podzia pomiarowy punktowych 2.4.2.2. Przyrzdy do punktowych pomiarw prdkoci 2.4.2.3. Okrelanie rednich prdkoci przepywu na podstawie punktowych pomiarw prdkoci

55 58 58 60 63 63 63 64 67 69 69 70 70 72 104

2.5.4. Integracyjne pomiary przepywu

176

2.5.5. Dobr metody pomiaru przepywu dla okrelonych warunkw

2.6. Pomiary transportu rumowiska rzecznego 2.6.1. Rodzaje rumowiska rzecznego 2.6.2. Miary transportu rumowiska rzecznego 2.6.3. Pomiary transportu rumowiska unoszonego 2.6.3.1. Przyrzdy do pomiarw natenia transportu rumowiska unoszonego 2.6.3.2. Metodyka wykonywania batomeirycznych pomiarw natenia transportu rumowiska unoszonego 2.6.3.3. Obliczanie natenia transportu unoszenia na podstawie punktowych pomiarw zmcenia 2.6.4. Pomiary transportu rumowiska wleczonego 2.6.4.1. Rodzaje pomiarw rumowiska wleczonego 2.6.4.2. Bezporednie metody pomiaru wleczenia w warunkach cigego ruchu rumowiska 2.6.4.3. Porednie metody pomiaru wleczenia w warunkach cigego ruchu rumowiska 2.6.4.4. Bezporednie metody pomiaru wleczenia w warunkach okresowego ruchu rumowiska 2.6.4.5. Porednie metody pomiaru wleczenia w warunkach okresowego ruchu rumowiska 3. Hydrografia-metody opracowania i opisu 3.1. Statystyczne opracowywanie wynikw pomiarw stanw wody 3.1.1. Hydrogramy stanw wody 3.1.2. Stany charakterystyczne 3.1.2.1. Siany gwne 3.1.2.2. Siany okresowe 3.1.2.3. Wyznaczanie sianw charakterystycznych 3.1.2.4. Wyznaczanie granic stref stanw wody

178
180 180 181 182 182 189 191 196 196 199 208 211 213 215 215 215 218 218 229 237 240

2.4.3. Odcinkowe pomiary prdkoci przepywu

2.4.3.1. Podzia pomiarw odcinkowych 2.4.3.2. Pomiary odcinkowe zupene

107
107 108

2.4.3.3. Pomiary odcinkowe powierzchniowe

2.4.4. Nowoczesne metody pomiarw prdkoci przepywu 2.4.4.1. Metoda ultradwikowa 2.4.4.2. Metoda elektromagnetyczna 2.5. Pomiary natenia przepywu 2.5.1. Rorizaje pomiarw natenia przepywu 2.5.2. Metody bezporednie pomiarw natenia przepywu 2.5.2.1. Podzia metod bezporednich 2.5.2.2. Metody objtociowe 2.5.2.3. Metody hydrauliczne 2.5.2.4. Metody rozcieczenia wskanika 2.5.2.5. Pomiary przepywu w elektrowniach wodnych 2.5.3. Metody porednie pomiaru natenia przepywu 2.5.3.1. Podziaf metod porednich

113
116 117 120 126 126 126 126 126 129 145 155 156 155 157

3.2. Zwizki wodowskazw

3.2.1. Korespondencja sianw wody 3.2.2. Zwizki dwch wodowskazw 3.2.2.1. Rwnanie zwizku dwch wodowskazw

243
243 244 244

2.5.3.2. Pomiar przekrojw poprzecznych do celw

hydrometrycznych ,

3.2.2.2. Zoone zwizki dwch wodowskazw

3.2.2.3. Zmiany zwizku dwch wodowskazw 3.2.2.4. Pliowe zwizki dwch wodowskazw

247
248 250

2.5.3.3. Porednie pomiary punktowe naleenia przepywu 2.5.3.4. Porednie pomiary odcinkowe natenia przepywu

157 172

SpiSiresci

Ib

3.2.3. Zwizki trzech wodowskazw 3.2.3.1. Rwnanie zwizku trzech wodowskazw 3.2.3.2, Nomogramy zwizku trzech wodowskazw 3.2.4. Zwizki wielu wodowskazw 3.2.5. Zastosowanie zwizkw wodowskazw w praktyce 3.3. Krzywa przepywu (konsumcyjna) 3.3.1. Pojcia oglne 3.3.2. Kszlat krzywej przepywu 3.3.3. Krzywe przepywu koryt naturalnych 3.3.4. Wyrwnywanie krzywych przepywu 3.3.4.1. Metody analityczne 3.3.4.2. Metody graficzne 3.3.4.3. Krzywe przepywu przekrojw zoonych 3.3.5. Ekstrapolacja krzywej przepywu 3.3.5.1. Ekstrapolacja krzywej przepywu w strefie stanw wysokich 3.3.5.2, Ekstrapolacja krzywej przepywu w strefie stanw niskich 3.3.6. Zmiany krzywej przepywu 3.3.6.1. Przyczyny zmian zwizku stan-przepyw 3.3.6.2. Trwale zmiany krzywej przepywu 3.3.6.3. Nietrwale zmiany krzywej przepywu 3.3.6.4. Sezonowe zmiany krzywej przepywu 3.4. Przepywy chwilowe 3.4.1. Odpyw rzeczny i jego miary 3.4.1.1. Definicja odpywu i przepywu 3.4.1.2. Miary odpywu 3.4.2. Zasady okrelania przepyww chwilowych 3.4.2.1, Sposoby okrelania przepyww chwilowych 3.4.2.2, Okrelanie przepyww chwilowych z podstawowej krzywej przepywu 3.4.2.3. Okrelanie przepyww chwilowych w 'warunkach specjalnych 3.4.2.4. Przepywy w okresie podpitrzenia stanw wody wywoanego przez zmienn cofk zwierciada wody 3.4.3. Zasady okrelania przepyww rednich dobowych 3.4.3.1. Sposoby okrelania przepyww rednich dobowych 3.4.3.2. Okrelanie przepyww rednich dobowych metod krzywej przepywu 3.4.3.3. inne metody okfelania przepyww rednich dobowych 3.4.4. Weryfikacja i wyrwnywanie wynikw oblicze przepyww dobowych

251 251 252 256 258 260 260 261 265 265 266 274 275 277 277 284 265 285 285 288 290 293 293 293 293 295 295 295 295 312 316 316 316 319 321

3.4.5, Sumowanie i wyrwnywanie odpywu 3.4.5.1. Sumowanie odpywu rzecznego 3.4.5.2. Wyrwnywanie odpywu 3.5. Przepywy charakterystyczne 3.5.1, Klasyfikacja przepyww charakterystycznych 3.5.2, Przepywy gwne 3.5.3. Przepywy okresowe 3.5.3.1. Podzia przepyww okresowych 3.5.3.2. Wykresy rozkadu czstoci (czstotliwoci) przepyww 3.5.3.3. Wykresy sumowanych czstoci (czstotliwoci) przepyww 3.5.4. Przepywy konwencjonalne 3.6. Przepywy prawdopodobne 3.6.1. Detinicja przepyww prawdopodobnych 3.6.2. Metody statystyki matematycznej 3.6.3. Krzywe rozkadu czstotliwoci i sumowanych czstotliwoci 3.6.3.1. Typy krzywych 3.6.3.2. Miary zbiorw statystycznych 3.6.3.3. Krzywe prawdopodobiestwa 3.6.4. Zmienna losowa i rozkad prawdopodobiestwa 3.6.4.1. Pojcia i definicje 3.6.4.2, Rozkady prawdopodobiestwa stosowane w hydrologii 3.6.5. Podziaika prawdopodobiestwa 3.6.6. Metody szacowania parametrw rozkadu prawdopodobiestwa 3.6.7. Metody okrelania wartoci zjawisk hydrometeorologicznych o zaoonym prawdopodobiestwie przewyszenia (okresie powtarzalnoci) 3.6.7.1. Przegld metod 3.6.7.2. Metoda decyli Dbskiego 3.6.7.3. Metody oparte na rozkadzie Pearsona III typu 3.6.7.4. Metody Gumbela 3.6.8. Bdy oszacowania wartoci kwantyli xp 3.6.8.1. Rodzaje bdw oszacowania wartoci xP 3.6.8.2. Przedzia ufnoci 3.6.8.3. Poprawki zabezpieczajce dla rnych rozkadw i metod oblicze 3.6.8.4. Bdy doboru funkcji wygadzajcej 3.6.8.5. Kryteria doboru typu rozkadu prawdopodobiestwa oraz metody szacowania parametrw rozkadu Literatura

324 324 331 334 334 334 335 335 336 338 342 343 343 343 344 344 345 353 355 355 358 366 368 373 373 374 377 380 383 383 383 386 387 391 396

ANEKS - wiadomoci zrachunkuwyrwnawczego i korelacyjnego 1. Metoda najmniejszych kwadratw 2. Zagadnienia korelacji a. Wspzaleno zjawisk hydrologicznych b. Linie regresji c. Regresja liniowa d. Dokadno oszacowania wartoci badanej zmiennej na podstawie zwizkw korelacyjnych e. Regresja krzywoliniowa t. Regresja wielokrotna

401 401 404 404 40g 407 409 414 415

1. Wiadomoci wstpne

1.1. Podzia hydrologii jako nauki

Hydrologia jusl nauka o wodzie. Wynika 10 z etymologicznej budowy (ego sowa, skadajcego sic z dwch czonw: hydur - woda i logos - sowo. W najoglniejszym ujciu hydrologia zajmuje si badaniem hydrosfery, czyli przestrzeni na Ziemi, w ktrej wystpuje woda (oceany, morza, rzeki, jeziora, lodowce i wieczne niegi), oraz zjawisk i procesw, jakie w niej zachodz. Odnosi si to zarwno do procesw zachodzcych w przestrzeni powietrznej - atmosferze, jak i do procesw zachodz cych na powierzchni Ziemi i wewntrz skorupy ziemskiej - w litosfer/e. Hydrologia, jako kada dyscyplina naukowa, skada si z wielu dziaw. Podziai hydrologii jako nauki przechodzi! wiele przeobrae, std w literaturze mona znale wiele rnych schematw tego podziau. Jednym z nich jest schemat opra cowany w 1949 roku przez czoowego polskiego hydrologa, Kazimierza Dbskiego. Schemat ten przewiduje podzia nauki hydrologii wedug trzech kryteriw: tematyki badali, rodowiska, w ktrym wystpuje woda stanowica przedmiot bada, oraz stosowanej metodyki bada (rys. 1.1]. O O a O Ze wzgldu na tematyk wyrnia si cztery dziay hydrologii: hydrologi waciw (cyrkularn, krenia), zajmujc si zagadnieniami wyst powania i krenia wody w hydrosferze; hydrolizy ke z hydromechanik, zajmujc si fizyczn stron zjawisk wodnych; hydrobiologi, nauk o zjawiskach ycia w rodowisku wodnym; hydrochemi, nauk o chemicznych waciwociach i przemianach wody.

Poszczeglne dziay hydrologii rozpadaj, si na gazie i poziomy bada zalenie od rodowiska, w ktrym wystpuje woda. oraz od stosowanej melodyki bada. W omawianym schemacie wyrnia si osiem gazi hydrologii: O hydrometeorologi, nauk o wodzie w atmosferze; O potamologi, nauk o wodach pyncych w rzekach na powierzchni Z i e m i ; O limnologi. nauk o jeziorach i innych zbiornikach wodnych rdldowych;

"Ib Wiaao.^osc:'.'.'Slpno

Podzia fiydrateg:! jako nauki 19 Poniewa otrzymany w ten sposb obraz byby niepeny, wic w programie stu diw przewidziane sa rwnie inne przedmioty obejmujce inne gazie hydrologii. Hydrometeorologia wchodzi w zakres przedmiotu Meteorologia i klimatologia. hydrogeologia jest tematem odrbnego kursu o tej samej nazwie, agrohydrologia za stanowi cz programu przedmiotu Melioracja rolne. Odrbny przedmiot stanowi Hydromechaniku.

/^mmm? /jmmm^^mw
<c
O l
C. O

CD CD O 1 O >_i_ 0 Di CD < <C fi O _l

O lii

o LU V

<c CD
O O

<c <r
CD O O <D O O ZT O O

LU = O

a: 0

C.

Q >Z3I

s <r

1 1 : O CL. '

<c LU

<D O

nr 0

<t CD O I O CJ

< CD O O

>3:

> 0 <c 1 UJ CD CD

o; a

Rysunek 1.1. Schemat podziau hydrologii (Dbski 1970)

O O O

oceanologie, nauk o wodzie mr/, i oceanw; ag ro hydro logi (hydropedologi). nauk o wodzie w glebie (w .strefie aeracji): hydrogeologie, zajmujca, si wodami podziemnymi (w strefie saturacji); glacjologi, ktrej przedmiotem sa wody w lodowcach; geohydroiogi, czyli hydrologi globalna, ujmujca Ziemi jako cao .

W zalenoci od metodyki bada wyrnia si trzy poziomy hydrologii: hydrometri, obejmujca, obserwacje i pomiary; hydrografi, zajmujca siopisywaniem zjawisk poznanych w wyniku obserwacji i pomiarw; hydmnomi, obejmujca badania procesw zachodzcych w hydrosferze. Jak z tego przegldu wida, hydrologia jest nauka bardzo rozlega, ogarniajca bardzo wiele dyscyplin, Przedstawiony tu zakres wykracza daleko poza program studiw na Wydziale Melioracji i Inynierii rodowiska. Kurs hydrologii przewidzia ny dla pr/.ysziych inynierw ksztatowania i oclirony rodowiska obejmuje spord dziaw- hydrologi krenia, spord gazi - potamologioraz wszystkie poziomy.

' W <>ryyiit:]!nym Mihsmnde Dchskicgo geohydrolowi.'! okrekina jesi jako ti;itik;i (1 wodzie. fcir:i tworzy pierwsze zwierciado wody gruntowej pod powierzchnia, (ererw. We wspczesnym ujciu wszystkie iwx!y podziemne wciiod/a. w zakres hydrogeologii. Wspczenie nicklrzy autorzy wpro wadzaj;; jeszcze paltulologic- zajmujca, sii;w(>d:i w bagnach oraz krctiologic- nauki;o rdach.

Hydrologia krenia i

1.2. Hydrologia krenia

1.2.1. Przyczyny ruchu wody na Ziemi
Woda znajdujca si w hydrosferze Ziemi jesi w cigym ruchu - czstki wody zmieniaj;! swj stan skupienia oraz swoje pooenie w przestrzeni. Skada si na to wiele przyczyn, iip.: energia cieplna Soca, sil cikoci (przyciganie Ziemi), przyciganie Soca i Ksiyca, cinienie atmosferyczne, siiy m i d ycz steczko we w gruncie, reakcje chemiczno i nuklearne, procesy biologiczne i dziaalno czowie ka. Energia cieplna Soca powoduje zmiany sianw skupienia wody, zamarzanie, topnienie, parowanie, sublimacj i kondensacj. Jest ona przyczyn podnoszenia si mas wody z powierzchni Ziemi w postaci pary wodnej na znaczne wysokoci. Powoduje ona rwnie cyrkulacje mas powietrza w atmosferze oraz mas wody w oceanach i jeziorach. Ciepto soneczne nagrzewa powierzchni Ziemi nierwno miernie, co powoduje powstawanie orodkw niskiego i wysokiego cinienia, a to wywouje wiatry. Pod wpywem ciepa sonecznego zmienia si rwnie gsto wody w zbiornikach wodnych, w konsekwencji czego powstaj prdy konwekcyjne. Sia przycigania ziemskiego jest przyczyn opadania z atmosfery skondensowa nej pary wodnej w postaci opadw pynnych i staych. Hfektem siy cikoci jest spyw wody po powierzchni terenu oraz w gruncie z miejsc wyszych do pooonych niej, przepyw w korytach rzek oraz prdy spywowe w zbiornikach. Przyciganie Soca i Ksiyca powoduje powstawanie pyww morskich, tj. przypyww i odpyww mrz. Pale przypywu niewidoczne na Batyku, mog na innych morzach dochodzi do wielu metrw wysokoci. Kale te wlewaj si przez ujcie rzek domorskich na znaczne nieraz odlegoci w gb ldu. Cinienie atmosferyczne wpywa na krenie wody poprzez wiatry, ktre przeno sz masy powietrza w celu wyrwnania cinienia z orodkw o cinieniu wysokim do orodkw o cinieniu niskim. Przemieszczajce si masy powietrza nios ze sob zasoby wilgoci zgromadzone w atmosferze w postaci pary wodnej. W p y w si midzyczsteczkowych na obieg wody wyraa si powstawaniem zjawisk kapilarnych, w wyniku ktrych woda we woskowatych kanalikach gruntu porusza si w rnych kierunkach, w tym take ku grze, wbrew sile cikoci. Reakcje chemiczne i nuklearne powoduj wizanie i uwalnianie znacznych nieraz iloci wody. Podobnie w procesach biologicznych woda jest przez organizmy rolinne i zwierzce pobierana, a nastpnie wydalana lub zuywana na budow biomasy. Inynierska dziaalno czowieka przyczynia si znacznie do zmiany kierunkw przepywu wd przez przekopywanie sztucznych kanaw, jak rwnie do zmian iloci pyncej wody w rzekach w wyniku powstawania budowli wodnych. Jest

to domena dziaalnoci inynierw budownictwa wodnego i melioracji wodnych, ktrzy uzyskuj te efekty przez realizacj sztucznych zbiornikw wodnych, zwanych zbiornikami retencyjnymi, uj wody powierzchniowej i podziemnej, urzdze na wadniajcych i(p.

1.2.2. Cykl hydrologiczny

Hnergia cieplna i energia potencjalna cikoci powoduj cykliczny ruch czstek wody podnoszcych si ku grze i opadajcych ku doowi. Na te czstki dziaaj jednoczenie siy poziome, powodujc przemieszczanie ich w tym kierunku. Zjawi sko poruszania si wody w przyrodzie nazywa, si kreniem wody. Proces krenia jest procesem przebiegajcym w obiegu zamknitym, o charakterze cyklicznym. Proces ten nazywany jest cyklem hydrologicznym, w ktry m wyrnia sidwie fazy: atmosferyczn i kontynentaln (rys. 1.2). Faza atmosferyczna rozpoczyna si proce sem parowania wody z powierzchni mrz i oceanw. Para wodna przenoszona jest przez wiatry na znaczne odlegoci nad kontynenty. W tym czasie nastpuje konde nsacja pary wodnej oraz opadanie wody pod wpywem siy cikoci na powierzchni kontynentw w postaci deszczu, niegu, gradu, rosy itp. Z chwil osignicia przez wod powierzchni terenu koczy si faza atmosferyczna, a zaczyna si faza konty nentalna. Woda opadowi! wsika w gb litosfery jako woda infiltrujca oraz spywa

Rysunek 1.2, Schemat cyklu hydrologicznego

22 Wiadomoci wstpne

po powierzchni terenu z miejsc pooonych wyej do miejsc niej pooonych. W czasie spywu woda tworzy cieki wodne, stopniowo coraz wiksze, poczynajc od maych strumieni a do duych rzek. Ciekami tymi wody spywaj do odbiorni kw, ktrymi s jeziora, morza i oceany. Wody, ktre wsiky w grunt, mog wypywa na powierzchni terenu w postaci rde i wysikw, zasila rzeki lub te uchodzi bezporednio pod ziemni do mrz i oceanw. Na tym koczy .si faza kontynentalna obiegu wody. Ponowne parowanie wody z powierzchni mr/, i oceanw rozpoczyna nastpny cykl krenia wody. Opisany tu schemat krenia wody nazywa si obiegiem duym. Rwnolegle do niego odbywa si krenie wody w obiegu maym, ktry jest lokalna wymiana wody midzy atmosfera, a wodami powierzchniowymi {rys. 1.3). Woda, ktra paruje z mrz i oceanw, moe ulega kondensacji i w postaci opadw wraca na powierzchni

1.3. Zastosowanie hydrologii w inynierii rodowiska, gospodarce wodnej, hydrotechnice i melioracjach wodnych
Hydrologia jest dyscyplin;) geofizyczna stanowica, naukowa podstaw inynierii rodowiska, gospodarki wodnej, budownictwa wodnego oraz melioracji wodnych. Znajomo hydrologii pozwala na zrozumienie problemw krenia wody w przy rodzie i prawidowe rozwizywanie zada z zakresu ochrony rodowiska, w ktrym yjemy. Synny hydrolog francuski polowy X X wieku, Maurice Purd {1057). w swo im dziele pt. R z e k i " wprowadza w krg zagadnie hydrologii szeregiem pyta: O dlaczego rzeki grskie tocz swe wody ze zgiekiem i haasem w gbokich wwozach, w korytach wypenionych rumowiskiem skalnym? dlaczego rzeki nizinne serpentynuja niedbale po swej obszernej dolinie, w kory tach u formowany cli w glinie lub piasku? 9 dlaczego jedne rzeki sa tak gwatowne, a inne tak spokojne? O dlaczego mosty na potokach grskich bywaj;! tak dugie, jak na duych rzekach, 0 9 podczas gdy woda zazwyczaj wypenia tylko niewielka cz ich koryt? dlaczego jedne rzeki pyn;) stale wypenione po brzegi, podczas gdy inne w okresie posuchy redukuj swj bieg do wielkoci maego strumienia pyncego pomidzy piaszczystymi lub kamiennymi odsy pis kami? czy zmiany sezonowe odpywu powtarzaj si w kadym roku w rytmie jednako wym, czy te sit przypadkowe i nieskoordynowane? jak zachowuj si w cigu roku rzeki, ktre odwadniaj i gry, i niziny? jak wpywa typ klimatu na zachowanie si rzek? jak wie si przepyw rzek z nateniem deszczw? jaka jest prdko wody w rzekach, jaki jest rozkad prdkoci w poprzek i w gb

faza atmosferyczna

O Rysunek 1.3. Ma!y i duy obieg wody (Larr.bor 197!) O O O &

obszarw, z ktrych wyparowaa. Podobnie woda, ktra w postaci opadw zasilia powierzchni terenu, moe w wyniku procesw parowania powierzchniowego i pod ziemnego z obszarw kontynentw wraca jako para wodna do atmosfery. W zwizku z tym wyrnia si dwa obiegi mae: kontynentalny i oceaniczny. Czas trwania obiegu duego szacuje .si w literaturze hydrologicznej na 2 0 0 0 -3600 lat. Na podstawie bada zasobw wodnych Ziemi przeprowadzonych w ostat nich latach mona okres ten oszacowa na okoo 2500 at. Czas trwania obiegu maego jest niewspmiernie krtszy.

koryt rzecznych, a jak zmienia si prdko w zalenoci od przepywu? O jak wpywa uksztatowanie terenu i rodzaj gruntu na odpyw w warunkach zwyczajnych, w okresie posuchy oraz na wezbrania? O od czego zaley ilo namuw oraz wiru i piasku transportowanych wraz z woda w d rzeki? Odpowiedzi na te pytania udziela hydrologia rzeczna. Znajomo procesw hydrologicznych jest dla inynierw budownictwa wod nego, rodowiska, gospodarki wodnej i melioracji wodnych niezbdna do planowa nia, projektowania, wykonywania i eksploatacji wszelkiego rodzaju przedsiwzi i urzdze gospodarki wodnej. W najoglniejszym ujciu urzdzenia takie su do utrzymania i gospodarczego wykorzystania wd, regulowania obiegiem wody

oraz do ochrony przed szkodliwym dziaaniem wd. Bd 10 takie przedsiwzicia i obiekty, jak; O programy kierunkw zrwnowaonego rozwoju gospodarczego obszarw w skali krajowej, regionalnej i lokalnej; gospodarowanie zasobami wodnymi na obszarach rolniczych, lenych, zabudo wanych (miasta, osiedla i wsie), przemysowych; ochrona zasobw wodnych na obszarach zlewni rzecznych i mniejszych wydzie lonych jednostek administracyjnych; O renaturalizaeja terenw o biocenozach przeobraonych wskutek wieloletniej dzia alnoci czowieka, szczeglnie obszarw chronionych (rezerwaty przy rody, parki narodowe i krajobrazowe itp.); rekultywacja terenw zdewastowanych (tereny pokopalniane, wyrobiska, hady itp.); utrzymanie rzek oraz ich regulacja; O ochrona przed powodzi dolin rzecznych, osiedli i obiektw gospodarczych; systemy i kanay melioracyjne odwadniajce i nawadniajce; zaopatrzenie w wod osiedli, przemysu i rolnictwa; 9 systemy odprowadzania i unieszkodliwiania weki zrzutowych (systemy kanaliza cyjne, oczyszczalnie ciekw); S wysypiska mieci i odpadw; kanay eglugowe i drogi wodne; budowie komunikacyjne (mosty, przepusty); budowie pitrzce (zapory, jazy, zastawki): O siownie wodne; zbiorniki retencyjne i stawy rybne; pompownie i ujcia wody. Do zrealizowania tych przedsiwzi i obiektw niezbdna jest znajomo hydro logii, a cilej mwic charakterystyk hydrologicznych, tj. cech liczbowych zjawisk hydrologicznych. Najczciej opracowywanymi charakterystykami s iloci wody prowadzone przez rzek oraz poziomy wody w rzece, przecitne i ekstremalne, ich wielkoci oraz okresy i czsto wystpowania. Zesp charakterystyk niezbdnych do realizacji danego obiektu lub przedsiwzicia nosi nazw podstaw hydrologicz nych. Wielkoci te stanowi nieodzowny wstp do prac planistycznych i projekto wych, umoliwiaj bowiem wybr waciwych rozwiza inynierskich oraz. waciwe zwymiarowanie obiektw, zapewniajce ich bezpieczestwo i skuteczno dziaania. Dane hydrologiczne pozwalaj na sporzdzanie waciwych harmonogramw robt przez wybr najbardziej dogodnych okresw realizacji budowy. Biece infor macje o sytuacji hydrologicznej w dorzeczu uzyskiwane w czasie trwania robt

budowlanych umoliwiaj zabezpieczenie placu budowy przed zniszczeniem przez, wezbrane wody rzek dziki systemowi prognoz hydrologicznych i sieci sygnalizacji powodziowej. Informacje te s rwnie niezbdne do waciwej eksploatacji obiektu. W tym przypadku charakterystyki hydrologiczne pozwalaj okreli najwaciwszy system pracy w postaci instrukcji eksploatacyjnej. Podobnie jak w fazie wykonaw stwa, tak i w tym przypadku system prognoz i sygnalizacji hydrologicznej rwnie pozwala na ochron obiektu przed zniszczeniem w okresie wezbra, a take na zachowanie cigoci pracy w okresach posusznych. Zakres podstaw hydrologicznych nie jest zawsze jednakowy, zaley od wielu czynnikw, takich jak: rodzaj projektowanego obiektu, cel -jakiemu dany obiekt ma suy, jego wanoci oraz szczegowoci opracowania.

Tematyka pomarow hydrereeisycznych 27

2.1.2. Suba hydrologiczna i jej organizacja

2. Hydrometria
- metody pomiaru

Systematyczne obserwacje i pomiary hydrologiczne w wielu krajach wiata wvkonvwane s przez specjalnie do tego powoane instytucje, zwane suba hydro logiczna. W Polsce funkcje te peni Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej powstay w 1973 roku, W Instytucie tym poczone s ze sob suby hydrologiczna i meteorologiczna. Polska suba hydrologiczna powstaa po pierwszej wojnie wiatowej w I 9 I 9 ro ku. W roku tym zorganizowane zostao Biuro Hydrograficzne w Ministerstwie Ko munikacji, przeksztacone po paru miesicach w Wydzia Hydrograficzny w M i n i sterstwie Robt Publicznych. Suba hydrograficzna, jak j dawniej nazywano, zostaa zorganizowana wedug wytycznych wczesnego Ministra Robt Publicz nych Gabriela Narutowicza, pniejszego pierwszego Prezydenta RP. W wyniku kolejnych reorganizacji w !923 roku powstao Centralne Biuro Hydrograficzne, przeksztacone w 1932 roku w Instytut Hydrograficzny, podlegy na nowo Minister stwu Komunikacji, ktry istnia jeszcze w pierwszych latach okupacji do 1942 roku. IV) wojnie, w lutym 1945 roku powoany zosta do ycia Pastwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny, ktry peni jednoczenie sub hydrologiczn i meteorologiczn. Suba meteorologiczna w okresie midzywojennym dziaaa oddzielnie w ra mach Pastwowego Instytutu Meteorologicznego. Decyzja o poczeniu obydwu sub w jednym organie pastwowym bya bardzo celowa z punktu widzenia bada naukowych wykorzystujcych wyniki pomiarw zarwno elementw hydrologicz nych, jak i meteorologicznych. .Struktura taka istnieje w wielu krajach na wiecie; s rwnie kraje, w ktrych suby hydrologiczna i meteorologiczna s rozdzielone. Kolejna reorganizacja suby liydrologiczno-meteorologicznej w Polsce nastpia w i973 roku, kiedy w wyniku poczenia z Instytutem Gospodarki Wodnej powsta Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Badania hydrologiczne prowadzone s przez oddziay Instytutu na stacjach i po sterunkach terenowych. Stacja, lub posterunkiem nazywa si miejsce zorganizowa nych obserwacji i pomiarw hydrometeorologicznych, gdzie zainstalowane s przy rzdy oraz zatrudnieni s obserwatorzy wykonujcy okrelone obserwacje i pomiary. Posterunki s miejscem prowadzenia pomiarw jednego bd kilku elementw, natomiast zadaniem stacji jest ponadto nadzr nad posterunkami oraz wykonywanie pomiarw przepywu w przekrojach wodowskazowych znajdujcych si na danym

2.1. Tematyka pomiarw hydrometrycznych

2.1.1. Zakres hydrometrii
Badania hydrologiczne opieraj si na obserwacjach zjawisk i pomiarach elemen tw cyklu hydrologicznego. Uzyskane ta droga informacje stanowi, podstawa do: weryfikacji modeli obiegu wody. bada wspzalenoci zjawisk i procesw hydro logicznych oraz opracowywania metod obliczeniowych. W myl omwionego w czci wstpnej schematu systematyki hydrologii, zagad nieniami pomiarowym) zajmuje si h y d r o m e t r i a , czyli miernictwo wodne. Hydro metria obejmuje pomiary nastpujcych elementw: stan wody, gboko, profil poduny zwierciada wody, przekrj poprzeczny koryta, prdko przepywu wody, natenie przepywu, transport rumowiska rzecznego oraz temperatura wody. W badaniach hydrologicznych wykorzystuje si rwnie pomiary takich elementw meteorologicznych, jak: opady atmosferyczne, temperatura powietrza, cinienie atmosferyczne, wilgotno powietrza, parowanie z powierzchni wody, parowanie z gruntu i rolin, temperatura gruntu, wymiana ciepa z gruntem, gboko przemarzania gruntu, promieniowanie .soneczne. Metody pomiarw tych elementw nie bd. w niniejszej ksice omawiane, poniewa s. one treci, podrcznikw meteorologii i klimatologii.

Tematyka pomiarw hydrom et rybnych iii} obszarze, jak rwnie sporzdzanie zestawie oraz wstpne opracowywanie mate riaw obserwacyjnych i pomiarowych. Rozrnia si sie obserwacyjno-pomiarowa.: hydrologiczna i meteorologiczna. W skad sieci hydrologicznej wchodz posterunki: ffl wodowskazowe (rzeczne, jeziorne, morskie i I im ni ora liczne), na ktrych oprcz stanw wody moe by mierzona temperatura wody oraz rumowisko unoszone, wd podziemnych, na ktrych oprcz stanw wody moe by mierzona tempera tura wody, O wydajnoci rde, na ktrych mierzy si rwnie temperatur wody, o ewaporometryczne (pywajce i ldowe), na ktrych mierzone jest parowa nie z powierzchni wody, morskie, na ktrych mierzy si zasolenie, falowanie oraz stan morza i jego /.lodzenie, oraz stacje hydrologiczne i Itydroiogiczno-mctcorologicznc. W skad sieci meteorologicznej wchod;) posterunki: O opadowe, na ktrych poza opadem moe bye mierzona temperatura gruntu oraz gestose niegu, meteorologiczne, na ktrych poza standardowymi elementami (temperatura po wietrza, cinienie atmosferyczne, wilgotno powietrza} mog. by mierzone opa dy atmosferyczne, temperatura gruntu, gsto niegu oraz czas nasonecznienia, fenologiczne, gdzie prowadzi si obserwacje waniejszych przejaww rozwoju rolin, ktre sa, wskanikiem przebiegu zjawisk hydrometeorologicznych, oraz stacje: iydrologiczno-meteorologiczne, meteorologiczne, pomiarw aeroogicznych, bada specjalnych, klimatologiczne. Wszystkie stacje i posterunki zakadane sa. wedug jednakowych zasad technicz nych, okrelonych w specjalnych instrukcjach. Jednakowe powinno te by wyposa enie ich w przyrzdy pomiarowe i jednakowy sposb prowadzenia prac pomiaro wych. Zesp stacji bd posterunkw jednego rodzaju tworzy sie obserwacyjna. Rozrnia si sie wodowskazowa, wd podziemnych, batometryczna, hydrometryczna itp.

2.1.3. Publikacje hydrologiczne

Wyniki prac pomiarowych i badawczych s;j upowszechniane przez suby hydro logiczne w postaci rnego rodzaju publikacji. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej publikuje wyniki swych prac w wielu seriach wydawniczych. Podstawowa seria, wydawnicza s;i roczniki, w ktrych publikuje si wyniki obserwacji i pomiarw hydrometrycznych i meteorologicznych wykonanych w da nego rodzaju sieci obserwacyjnej w okrelonym roku. Wydawane sa: Roczniki Hydrologiczne oddzielne dla dorzecza Odry (i rzek przymorza midzy Odni i Wisa) oraz dorzecza Wisly {i rzek przymorza na wschd od Wisy), w ktrych publikowane sa wyniki pomiarw stanw wd powierzchniowych (rzek i jezior). Roczniki Wd Podziemnych, Wyniki pomiarw hydrometrycznych zawierajce wyniki pomiarw prdkoci i natenia przepywu oraz natenia transportu u nosi n. Opady atmosfery czne, w ktrych publikowane sa. wyniki pomiarw w sieci opadowej, Roczniki Meteorologiczne. Przez pewien czas wydawane byy rwnie Roczniki Morza Ba tyckiego, w ktrych podawano siany wody morza, mierzone na posterunkach przy brzenych. Roczniki Temperatury Granat, Roczniki Aerologiczne, Roczniki Fenologicziw oraz Promieniowanie soneczne. Od kiiku lat wydawanie rocznikw zostao przez I M G W czasowo wstrzymane. Przewiduje si wznowienie tej serii wydawniczej w zmniejszonej znacznie objtoci, zawierajcej, nie jak uprzednio, dane dla wszystkich czynnych w danym roku posterunkw, lecz dla wybranych punktw charakteryzujcych stosunki hydrologi czne w rnych regionach kraju, jak rwnie syntez przebiegu zjawisk hydrologi cznych i meteorologicznych w rozpatrywanym okresie. Kompletne wyniki obserwacji i pomiarw przechowywane sa w komputero wych bazach danych. Biece dane pomiarowe przechowywane sa. w tzw. operacyj nych bazach danych, natomiast dane z okresw ubiegych - w bazach danych historycznych. Pomiary i badania dostarczaj, danych do opracowa naukowych, ktrych wyniki publikowane sa w serii wydawniczej Materiay badawcze IMGW, ukazujcej si w paru seriach. Prace z zakresu hydrologii ukazuj si w serii Hydrologia i oceano-

Niektre 7. tych stacji prowad;) dodatkowo badania i pomiary w zakresie: O skae radioaktywnych, O zanieczyszcze atmosfery. e natenia promieniowania bezporedniego, rejestracji skadnikw bilansu radiacyjnego, O radarowe, odbioru danych satelitarnych i inne.

logia. Syntetyczne i monograficzne opracowania Instytutu ukazuj;! si w serii Atlasy i monografie. Dawniej prace monograficzne ukazyway si jako Prace 1'IIIM, a na stpnie Prace IMGW. Biece informacje o aktualnych osigniciach i pracach prowadzonych w Instytucie publikowane sa w postaci krtkich artykuw w serii Wiadomoci IMGW. W latach poprzednich seria ta nosia nazw Wiadomoci Sltiiby Hydrologicznej ! Meteorologicznej. Pozostae serie wydawnicze, to Wydawnictwa informacyjne, na ktre skadaj si rnego rodzaju bibliografie, przegldy doku mentacyjne ilp. oraz miesicznik Gazem Obserwatora IMGW przeznaczone dlaosb zwizanych ze suba hydrologiczna i meteorologiczna. Odrbna seri o charakterze dydaktycznym stanowi Instrukcja i podrczniki.

2.2, Pomiary stanw wody

2.2.1. Definicje i znaczenie stanw wody
Pod pojciem stanu wody rozumiemy wzniesienie zwierciada wody w cieku ponad pewnym poziomem, przyjtym za zerowy (rys. 2.1). Stanu wody nie naley mvlic z "lbokoeia wody, ktra oznacza wzniesienie zwierciada wody ponad dnem w danym punkcie przekroju poprzecznego cieku. Przy danym pooeniu zwierciada wody gbokoci w przekroju poprzecznym cieku, wyjwszy przekroje prostoktne, sa zmienne, podczas gdy stan wody jest jednakowy dla caego przekroju poprzeczne go cieku.

Rysunek 2.1. Okrelenie ssanu wody

Stany wody sa podstawowa charakterystyka hydrologiczna rzek i ich ustroju. Wszystkie suby hydrologiczne w ujciu historycznym zaczynay swe prace od pomiarw stanw wody. Profesor Kazimierz Dbski przyrwnywa badania przebiegu stanw wody w rze kach, prowadzone przez inynierw wodnych, do badania temperatury ciaa ludzkie go. Tak jak lekarz, badanie pacjenta rozpoczyna od zmierzenia temperatury ciaa, inynier wodny badania nad charakterem rzeki rozpoczyna od pomiaru stanw wody. Stany wody mierzy si za pomoc wodowskazw. Miejsce prowadzenia pomia rw stanw wody nazywa si posterunkiem wodowskazowym, natomiast punkt na rzece, w ktrym zainstalowany jest wodowskaz, nosi nazw profilu wodowsknzowego. Najstarsze wodowskazy, zwane nilomierzami, istniay ju w staroytnym Egipcie (Biswas 197S). W czasach nowoytnych wodowskazy zaczto zakada w Europie w pocztkach XVIII wieku. Pierwsze wodowskazy, o ktrych zachoway si infor macje, zaoono na Newie w Petersburgu w 1715 roku, na Odrze we Wrocawiu w 1717 roku. na Labie w Magdeburgu - w 1727 rokit oraz. na Sekwanie w Paryu w 1731 roku. Pierwsze wodowskazy na Wisie zaoono w Toruniu w 1740 roku (Miktdski I97S) oraz w Warszawie i w Montawskim Naroniku koo Tczewa w 1799 roku. W czasie odzyskania przez Polsk niepodlegoci w 19! 8 roku na jej wczesnym terytorium istniao 306 wodowskazw, W 1999 roku na terenie Polski

Pomiar/ stanw v;ody 3 3

czynnych byo 810 wodowskazw, wchodzcych w .skad sieci IMGW. Niezalenie od lega, rwnie instytucje naukowo-badawcze oraz uczelnie posiadaj odrbne posterunki wodowskazowe, zaoone w zwizku z prowadzonymi badaniami hydro logicznymi.

dogodne s profile zabudowane, jednake w profilach tych mog mie miejsce znieksztacenia naturalnego ukadu zwierciada wody w rzece. Z tej przyczyny suba hydrologiczna stara si zakada nowe wodowskazy w profilach wolnych. Ostatnio wikszo wodowskazw zaoonych w przeszoci w profilach zabudowanych (np. mostowych) przeniesiono do profili wolnych.

2.2.2. Profile wodowskazowe 2.2.3. Wodowskazy i ich rodzaje

Profil wodowskazowy powinien by tak zlokalizowany, aby moliwe byo wa ciwe funkcjonowanie posterunku. Lokalizujc profil wodowskazowy, naley speni nastpujce warunki: 0 koryto rzeki w profilu wociowskazowym powinno by zwarte, jednolite i mieci - w miar monoci - cay przepyw rzeki; oznacza to, e profile wodowskazowe lokalizuje siew zweniach dolin rzecznych tani, gdzie rzeka nie rozlewa si na duej szerokoci, oraz tam, gdzie pynie jednym korytem, a nie dzieli si na wiee ramion stae prowadzcych wod, oraz starorzeczy czynnych w okresie wezbra; 9 zwierciado wody w profilu wodowskazowym powinno by swobodne, tzn. nie powinno znajdowa si pod wpywem spitrze i depresji wywoanych przez czynniki naturalne lub sztuczne; do czynnikw naturalnych wywoujcych te zjawiska zalicza si przede wszystkim wahania zwierciada wody w odbiorniki], do ktrego wpada dana rzeka, a czynnikami sztucznymi s budowle wodne i urzdzenia gospodarki wodnej zlokalizowane poniej wodowskazu; 0 dno rzeki w profilu wodowskazowym nie powinno ulega zmianom, tj. erozji i akumulacji, jak rwnie w miar monoci nie powinno zarasta rolinnoci wodn; 0 profil musi by tak dobrany, aby istniay w nim dogodne warunki techniczne co zaoenia wodowskazu oraz by mona byo zapewni dobr ochron wodowskazu przed uszkodzeniami fnp. przez pynca kr lodow); 0 profil wodowskazow:y powinien by tak zlokalizowany, aby znajdowa si w miar monoci - w pobliu miejsca zamieszkania obserwatora oraz aby istniaa moliwo dojazdu personelu technicznego; 0 wodowskaz musi by atwo dostpny dla obserwatora przy kadym stanie wo dy, odczytanie za podziaiki wodowskazowej moliwe o kadej porze, take i w nocy. Wodowskazy mog by zakadane w profilach wolnych, w ktrych nie znajduj si adne budowle i urzdzenia wodne, lub te w profilach zabudowanych, w ktrych istniej budowle wodne (jazy, luzy, filary mostowe, bulwary). W profilach wolnych do umocowania wodowskazu potrzebne s specjalne urzdzenia konstrukcyjne, natomiast w profilach zabudowanych do tego celu wykorzystane mog by elementy konstrukcji istniejcych urzdze. Z konstrukcyjnego punktu widzenia bardziej W praktyce hydrometryeznej spotyka si rne rodzaje wodowskazw. Rni si one pomidzy sob zasad dziaania, konstrukcj oraz dokadnoci pomiarw. W rnych konkretnych warunkach stosuje si rozmaite rodzaje wodowskazw. Rozrnia si nastpujce typy wodowskazw: atowe, palowe, pywakowe, samopiszce (limnigrafy), zdalnie piszce (telelimnigrafy), maksymalne i precyzyjne. 2.2.3.1. Wodowskazy atowe Najczciej spotykanym typem wodowskazu, stosowanym przez suby hydro logiczne wielu krajw, s wodowskazy latowc. Najwaniejsz czci skadow tego wodowskazu jest ata wodowskazowa oraz podzialka. Laty najczciej wykonane s z drewna, cho spotyka si aty metalowe lub plastikowe. W polskiej sieci wodowska zowe] stosowane s aty drewniane typu PIHM, o typowych wymiarach, jak podane na rysunku 2.2. Laty wyposaone s w podziaki do pomiaru stanu wody. Skala podziaiki oraz cyfry mog by malowane lub wypalane bezporednio na acie bd

|5 14 13 \1 11 ;!0

' \

^Vv\\AS
15

ty
5

'AA

<n

Rysunek 2.2. ata wodowskazowa: a - niiomlerz (mozaika w Tabgha nad je^iorem Genezaret. Izrael - (ot. A. Bycowski}; b - segmenty ze siopu aluminiowego 60-cenlymelrcwe; c - przekrj laty wodowskazowe) (Dbski 1970)

Pomiary sianw waay J 3 le do niej przymocowywane. Dawniej byy to aluminiowe tabliczki jednodecymetrowe oraz cytry przybijane do lay. Obecnie stosuje si segmenty aluminiowe, plastikowe bd' laminowane, o dugoci 60 lub 100 cni, klrc przymocowuje si do laty. Niektre dawniejsze wodowskazy wykonane byy jako odlewy metalowe z podziaka. Istotnym elementem wodowska/u jest poziom zera podziaki wodowskazowej. Poziom ten. ustalany niwelacyjnie, jest w zasadzie dowolny. W praktyce poziom zera przyjmuje si poniej najniszego sianu wody lub z uwagi na erozje denn powodu jc;! pogbianie sie dna rzek - poniej jego poziomu. W ten sposb unika si odczytw ujemnych, ktre wprowadzaj chaos przy opracowywaniu wynikw ob serwacji. W celu uatwienia oblicze unika si rwnie odczytw czterocyfrowych. W profilach wolnych aty wodowskazowe umocowuje sie do pali lub beiek stalowych wbitych w dno rzeki. Do niedawna stosowane byy pale drewniane. Obecnie stosuje si belki stalowe ceowe luli dwuieowe, do ktrych przymocowuje si podzialk wodowskazow (rys. 2.3a). Wodowskazy najlepiej umieszcza w lokal nych zagbieniach brzegowych, tak aby zwierciado wody przy wodowskazie nie ulegao intensywnemu falowaniu. Na rzekach wikszych, na ktrych odbywa si pochd kry lodowej, w celu ochrony wodowskazu wbija si wok niego grupy pali lub te ustawia specjalne izbice (rys. 23b). W profilach zabudowanych aty wodowskazowe umocowuje si do filarw lub przyczkw mostw i jazw, do luz, murw oporowych itp. (rys. 2.3c). a schemat widok

scnoniii:

i
: 70-150-
O

-*&&*
irj-.r-n-,.;-:

i.,

%; .

ysunck 2 3. Sposoby umocowana lat wodowsfcazowych: a - wodowskaz wetno stojcy na palu [schemat iwidck): - wadowskazorzy izbicy (schemat i widok); c - wodowskaz przy filarze mostu (schemat i widok)

b Hydro me! na... Jeeli przekrj poprzeczny jest zwarty, a amplituda stanw wody niewielka, wystarcza jedna ata wodowskazpwa. W profilach wielodzieinych ustawia si dwie lub wicej lat - w celu uatwienia obserwacji przy rnych stanach wody (rys. 2.4). Wodowskaz taki nosi nazwo wodowskazu grupowego. Poszczeglne taty wchodz ce w skad wodowskazu grupowego maj wsplny poziom zera. Powinny te by zaoone w taki sposb, aby podziaki zachodziy na siebie'", tzn. aby przy stanach w pobliu granicy podzialki mona byo dokonywa jednoczenie odczytu stanu wody na obydwch atach.

Rysunek 2.4. Wodowskaz grupowy Stosowanie wodowskazw grupowych pozwala na zmniejszenie wysokoci po szczeglnych tai, co zmniejsza moliwo ich uszkodzenia w okresie wezbra, a zwaszcza podczas pochodu kry lodowej. Wodowskazy grupowe umoliwiaj prowadzenie obserwacji przy wszystkich moliwych stanach wody, poniewa moe by zapewniony dogodny dostp do poszczeglnych lat wodowskazowych. Na rzekach uregulowanych czsto zakada si wodowskazy przy schodkach, budowanych na skarpie rzecznej, umoliwiajcych dostp do wody. Wodowskazy takie, zwane .schodkowymi, skadaj si z szeregu segmentw tal wodowskazowych, przymocowanych do poszczeglnych stopni (rys. 2.5). 2.2.3.2. Wodowskazy patowe Wodowskaz palowy skada sio z szeregu pali wbitych w przekroju poprzecznym rzeki w dno rzeki i skarpy (rys. 2.6). Gwki pali maja okrelone rzdne ponad wsplnym poziomem porwnawczym, przyjtym za zerowy. Pomiar stanu wody polega na domierzeniu wzniesienia zwierciada wody ponad gwka pola zanurzone go w wodzie. Domiary wykonywa mona przenona atka, ub miarka centymetrow. Wodowskazy palowe stosowano byty dawniej, zanim rozpowszechniy si wodo wskazy tatowe, na rzekach nie uregulowanych w przekrojach nie zabudowanych. Obecnie wodowskazy tego rodzaju spotyka si w profilach, w ktrych istniej schodki w skarpie brzegowej. W poszczeglnych stopniach osadzane sa paliki lub prty stalowe, o znanych rzdnych gwek, rnicych si. midzy sob zazwyczaj sta wartoci.

Pomiary sianw wody J y

i; r

-i)

i 4 5

riJ.<

2 4 2
ii' ""-; !"/ Rysunek 2.6. Wcdowskaz paFowy (Dbski 1970)

i O"
\I i

*r

2 i 3

<<--^

2.2.3,3. Wodowskazy piywakowe Wodowskazy te skadaj sic z pywaka, wykonanego zazwyczaj z blachy w kszta cie paskiej elipsoidy lub soczewki, utrzymujcego sic na powierzchni wody oraz podnoszcego sio i opadajcego wraz ze zmianami sianw wody. Pywaki zawieszone sa na lince opasujcej kolo sprzone z mechanizmem wskazujcym. Drugi koniec liny obciony jest ciarkiem, utrzymujcym jej naprenie (rys, 2.7a). Na rzekach szybko pyncych pywaki umieszcza si zazwyczaj w rurach lub w studniach stojcych na brzegu i poczonych z rzek. Zgodnie z zasad naczy poczonych zwierciado wody w rurze znajduje si na tej samej wysokoci co i w rzece. Wodowskazy pywakowe mog by zwyke i specjalne. Pomiar stanu wody na wodowskazach pywakowych zwykych odbywa si moe w dwojaki sposb. Na lince znajdowa si moe znak mierniczy, wskazujcy siany wody na podziafce pionowej znajdujcej si. obok, np, na cianie budowli lub na palu. Podziaika moe by te umieszczona na lince, na ktrej zawieszony jest pywak -- wwczas pooenie sianu wody odczytuje si za pomoc znaku mierniczego, umieszczonego na okrelo nej wysokoci. Spotyka si rwnie wodowskazy pywakowe dziaajce na innej zasadzie. S to wodowskazy zegarowe, tamowe (rys. 2.7a. b) lub te wyposaone w liczniki cyfrowe. W wodow'skazach ych koo pywakowe przekazuje swe ruchy na wskaniki typu zegarowego lub cyfrowego. Specjalnym rodzajem wodowskazw pywakowych s wodowskazy rnicowe. Su one do jednoczesnego pomiaru poziomu wody powyej i poniej budowli pitrzcej (jaz, zapora, luza), u tym samym do okrelenia rnicy tych poziomw, czyli tzw. spadu zwierciada wody (A//|. Wodowskazy takie sa instalowane w siow niach wodnych, gdzie istnieje potrzeba staej kontroli spadu. Specjalna podziaika, na ktrej odczytuje si jednoczenie pooenie wody grnej i dolnej, umoliwia odczy tywanie spadu (rys. 2.7c),

s?-...

__

... - - - c -

^i

&"

s x s \

podziaika dla spadu

-5. 4 "I II
i i

laty wodo ws kozo we

'dla grnej i dolnej .ody

L J Rysunek 2 7 Wodowskazy pywakowe: ii - wodowskaz tamowy: 1 - przeciga, 2 - pywak; b - wodowskaz ze skal tarczow; c - wodowskaz rnico/,"/ zainstalowany przy- elekirowni wodnej: G.W. - poziom grnej wody, D.W. - poziom dolnej wody, H - spsd (rnica poziomy wody grnej i dolnej) (Dbski 1970)

4U Hydrometria

Pomiary stanaii wody 41

2.2.3.4. Wodowskazy samopiszce (limnigrafy)

Opisane dotychczas wodowskazy dostarcz;ij;i informacji o stanach wody w kon kretnych terminach obserwacji. W odrnieniu od nich limnigrafy umoliwiaj, uzyskanie cigej informacji o zmianach .stanw wody w okrelonym profilu wodow.skazowym. Limnigrafy skadaj sic z dwch podstawowych elementw: urzdzenia pomia rowego i urzdzenia rejestrujcego. Urzdzenia pomiarowe przenosz wszystkie zmiany pooenia zwierciada wo dy w profilu wodowskazowym na urzdzenia rejestnija.ee. Urzdzenie pomiarowe moe dziaa na rnych zasadach. W praktyce hydromeirycznej stosowane su limnigrafy: - pywakowe, - cinieniowe, - elektroniczne. Urzdzenia rejestrujce limnigrafw mog;| by: analogowe, cyfrowe.

Dolny odcinek rury pywakowej zakoczony bywa kocwka, w ksztacie stoka, zamykani! korkiem eliwnym. Dopyw wody moe odbywa si przez otwr w korku lub w paszczu rury. Zapobiega to przenoszeniu si falowania wody w rzece na zwierciado wody w rurze. Aby zapobiec w zimie zamarzaniu wody w rurze, wlewa si do rury rop naftowa, ktrej warstwa pokrywa powierzchni wody. Ponad rura umieszczana jest budka iub skrzynka, w ktrej znajduje si urzdzenie rejestrujce. Limnigrafy i, ujeeiem poziomym sa u nas najczciej stosowane. Pywak porusza si w pionowej studni (lub rurze) wykonanej w skarpie brzegowej. Studnia poczona jest z rzeka poziom;! rura (rys. 2.8d). Wylot rury powinien znajdowa si poniej najniszego znanego stanu wody, gdy w przeciwnym razie woda do studni nie bdzie dopywaa. Rura zakoczona jest ksztatka kolankowi; skierowana, wylotem zgodnie z biegiem rzeki. Na rzekach o zmiennym dnie czsto zakada si dwie (ub wicej) rury na rnych poziomach. Rejestrator limnigrafu znajduje si w budce nad studnia i jest umieszczony powyej najwyszego stanu wody zdarzajcego si w danym

profilu.
Limnigrafy lewarowe rni si tym od poprzednich typw, e woda do studni dostaje si za porednictwem lewara (rys. 2.8e). Wykonanie takich limnigrafw jest bardziej ekonomiczne, poniewa nie ma potrzeby wykonywania robt ziemnych przy zakadaniu rury poziomej, jednak eksploatacja ich jest bardziej kopotliwa. Urzdzenie rejestrujce suy do zapisu stanw wody w funkcji czasu. W dawniej szych typach limnigrafw stosowane sa urzdzenia analogowe, rejestrujce przebieg stanw w postaci wykresu. Wahania pywaka limnigrafu przekazywane s na prt pionowy, na ktrym znajduje si pisak dotykajcy do bbna mechanizmu rejestruj cego. Na bben zakada si pasek papieru z naniesion podziafca, na ktrym zostaje wykrelona ciijga linia odpowiadajca zmianom stanw wody, zwana limnigrainem. Poniewa amplituda stanw wody bywa nieraz znaczna, stany wody na wykresie musza, by odwzorowywane w zmniejszeniu. Stosunek zmniejszenia zwany jest przekadnia limnigrafu. Na zbiornikach oraz maych ciekach, ktrych amplitudy sta nw s niewielkie, stosuje si przekadnie I : I, I : 2, I : 5, l : 10, na rzekach o wikszych wahaniach przekadnie wynosz I : 20. Zbyt due zmniejszenie czyni wykres niedokadnym w strefie stanw niskich i dlatego zmniejsze takich si nie stosuje. Bben limnigrafu moe by usytuowany pionowo lub poziomo. W limnigrafach tradycyjnych bben samopisu obraca si ze staa, prdkoci ktow. Napd bbna moe by mechaniczny, za pomoc zegara sprynowego, bd elektryczny, za porednictwem silnika elektrycznego. Czas obrotu bbna zaley od konstrukcji i waha si od I doby do I miesica. Prt z karetk;} piszca pontsza si w kieninku pionowym zgodnie z ruchem pywaka. Gdy stany wody nie zmieniaj, si, linia na wykresie jest pozioma; przy stanach zmiennych wykres zgodnie z kie runkiem zmian wznosi si lub opada.

W dawniejszych typach limnigrafw stosowane byy urzdzenia analogowe, podajce przebieg stanw wody w postaci wykresu. We wspczesnych I i inni grafach stosuje sic czsto zapis cyfrowy, polegajcy na odpowiednim perforowaniu otworw w tamie papierowej. Limnigrafy przystosowane do rejestracji zmian stanw wody na brzegach mrz nosz nazw mareografw. W przekrojach wodowskazowych, w ktrych zainstalowane sa limnigrafy, w celu kontroli ich dziaania zakada si przewanie wodowskazy latowe. Limnigrafy pywakowe. Urzdzeniem pomiarowym w limnigrafach jest wodowskaz pywakowy. W zalenoci od sposobu zainstalowania pywaka rozrnia si limnigrafy: - rurowe, - z ujciem poziomym,

lewarowe.

f -imnif-nify rurowe stosowane sa na mniejszych rzekach, o niewielkiej amplitudzie stanw wody. Ze wzgldu na ustawienie rury rozrnia si limnigrafy wolno stoja.ee i brzegowe (rys. 2.Sa, b). Rury limnigrafw wolno stojcych wbijane sa w dno rzeki bd te przytwierdzane do pali lub belek stalowych, wbitych w dno rzeki. Do mocowania limnigrafw brzegowych wykorzystuje si istniejce konstrukcje iny nierskie, jak przyczki mostw, bulwary itp., ub te buduje si do tego celu specjalne pomosty.

42 Hydrometria...

pomraiy stanw woay to

-^^^Wff^^p

Rysunek 2.8. Limnigraly pywakowe: a - w rurze na pa:-j wolno stojcym: 1 - osona aparatu rejestrujcego, 2 - CaC-; b - w rurze na murze oporowym: c - w rurze do pomiaru wd podziemnych; d - w studni z ujciem poziomym; e - w studni poczonej z woda. przewodem lewarowym

Do tego typu I i mn i grafw nale produkowany w Polsce limnigraf KB-2, stoso wany do pomiarw wd podziemnych (rys. 2.9) oraz wd powierzchniowych pyn cych o niewielkiej amplitudzie stanw wody (do 2,5 ni). Produkowane w kraju iimnigrafy tego typu sa oznaczone symbolem LPU-10 . Limnigrafy z bbnem o osi poziomej dziaaj na podobnej zasadzie, W limnigrafach tych karetka piszca porusza si rwnie wzdu osi poziomej. W ostatnich latach skonstruowano Iimnigraty rejestrujce stany wody nie w po staci wykresw, a w postaci zapisu cyfrowego na tamie, zwane limiiigrafniiii perforujcymi. Ruchy pywaka sa tu przenoszone mechanicznie do urzdzenia kodujcego. Perforacja wykonywana jest przez matryc perforujca, w ktrej otwory wchodz, ustawione zgodnie z kodem, igy wycinajce otwory w tamie. Mechanizm perforujcy uruchamiany jest wcznikiem zegarowym w okrelonych krtkich odstpach czasu (np, co 15 minut). W ten sposb uzyskuje si. skokowa rejestracj stanw wody. Limnigrafy cinieniowe. Zasada dziaania hmnigralow cinieniowych, zwanych rwnie pneumatycznymi lub manomeirycznymi. polega na pomiarze cinienia wody. jakie panuje w okrelonym punkcie przekroju wodowskazowego. Punkt taki przyjmuje si zazwyczaj poniej najniszego znanego sianu wody. Schemat limnigrafu cinieniowego przedstawiono na rysunku 2.10. Cze pomia rowa skada si z zespou rurek, ktrymi przepywa powietrze lub gaz (najczciej azol - Ni) dozowany z butli, manometru rtciowego oraz urzdzenia regulujcego.

* " '^ss

Limnigral'Pionowy Uniwersalny.

44 Hydrometria...

Pomiary stanw wody 45 Poniej przedstawiono zasad dziaania limnigrafu cinieniowego {rys. 2.1 i ) . Gaz z butli przepywa przez reduktor do trjnika. Jednym odgazieniem trjnika gaz doprowadzanyjesl do rzeki i wypywa przez otwr wylotowy skierowany w kierunku przepywu w postaci pcherzykw wydostajcych si na powierzchnie. Drugie od gazienie poczone jest z manometrem rtciowym. Cinienie gazu w rurce powinno by rwne cinieniu wywieranemu przez sup wody II na otwr wylotowy. Umoli wiony bdzie wwczas swobodny wypyw pcherzykw powietrza z rurki. Cinienie stupa wody / / rwnowaone jest w manometrze slupem rtci // , ktry zgodnie z rwnaniem yw H = yUi, H wynosi:

W=H

yw
Tui

H
!3 6

(2.1)

Rysunek 2.9. Limnigraf KB-2

Rysunek 2.10. Limnigraf cinieniowy: a - wylot na skarpie brzegowej; b - wylot we wnce w cianie oporowej (prospekt firmy A. Ott - w: Jawecki, Nachtnebel 1994)

Rysunek 2.11. Schemat dziaiania iimnlgrafu cinieniowego; 1 - zasilanie, 2 - reduktor cinienia, 3 - licznik, 4 urzdzenie rejestrujce, 5 - bben z limnlgramem, 6 - silnik, 7 - zawr skal u jacy, 8 - naczynie wyrwnawcze, 9 manometr rtciowy, 10 - butla z gazem (prospekt firmy SEBA)

Pomiary sianw wody 4 7

Gdy zwierciado wody w rzece zaczyna zmienia swe pooenie, ulega zmianie cinienie supa wody przy wylocie rurki. Wpywa to na zmian cinienia gazu przy wylocie, a jednoczenie powoduje zmian cinienia gazu w drugim odgazieniu poczonym z manometrem, a tym samym zmian pooenia poziomu nci w mano metrze. W zbiorniczku na kocu manometru wraz z poziomem rtci podnosi si lub opada pywak, ktry powoduje zwarcie jednej z dwch par styczni kw, znajdujcych si powyej i poniej pywaka, zalenie od kierunku zmian stanw wody. W wyniku zamknicia obwodu elektrycznego zostaje uruchomiony silnik elektryczny, ktry powoduje zmian pooenia zbiorniczka cinieniowego o wysoko A/7 = A/7/13,6, odpowiadajca zmianie stanu wody w rzece o AU. Jednoczenie korygowane'jest cinienie wypywajcego gazu w celu przywrcenia rwnowagi ze zmienionym cinieniem supa wody w rzece. Po ustawieniu zbiorniczka we waciwym pooeniu i po uzyskaniu stanu rwnowagi przepyw prdu si przerywa. Zmiany pooenia zbiorniczka przekazywane s mechanicznie na urzdzenie rejestrujce. Opisane urzdzenie jest znacznie tasze od limnigrafw pywakowych ze wzgl du na to, e nie wymaga budowy kosztownych studni lub rur dla urzdzenia pywa kowego. Kocwk rurki wylotowe! naley jedynie odpowiednio umocowa w ko rycie rzeki przy skarpie brzegowej. Limnigrafy tego typu stosowane sa na rzekach o nieustalonym dnie oraz intensywnym zamulaniu, gwnie na zachodzie Europy i w USA. Spotyka si rwnie inne rozwizania imnigrafw cinieniowych. Zamiast dysz stosuje si puszki przeponowe umieszczane we wnkach w cianach oporowych na odpowiedniej gbokoci lub na dnie rzeki (rys. 2.1 Ob). Limnirafy elektroniczne. Najnowszymi rozwizaniami budowy i dziaania limnfgraiow s urzdzenia oparte na ukadach elektronicznych. Najbardziej rozpowszech nionymi urzdzeniami tego typu s limnigrafy nadne. W limnigrafach tego lypu urzdzenie pomiarowe stanowi elektroniczny czujnik - sonda, zawieszony na lince przewodzcej. Czujnik skada si z dwch elektrod. Pooenie czujnika w stosun ku do zwierciada wody wywouje odpowiedni sygna w elektronicznym ukadzie sterujcym, zwanym ukadem nadnym. Ukad pozostaje w spoczynku, gdy zwier ciado wody znajduje si midzy elektrodami. Przy zmianach poziomu wody obydwie elektrody mog znale si pod lub te ponad zwierciadem wody. Wwczas w uka dzie nadnym wzbudzone zostaj sygnay sterujce uruchamiajce silnik elektrycz ny, ktry powoduje obrt sprzonego z nim bbna linowego, a tym samym podnoszenie si lub obnianie czujnika. Ruch bbna ustaje, gdy zwierciado wody znajdzie si ponownie pomidzy elekt rodami. Wielko przemieszczania si czujnika wyraona przez obrt bbna przekazy wana jest w sposb mechaniczny do urzdzenia rejestrujcego, analogicznego jak w limnigrafach pywakowych. Produkowany w kraju limnigraf nadny LNPU-10 pokazano na rysunku 2.12.

.i. 12

13

10/1

t=m--O'
A
S

=Uu/
Rysunek 2.12. Schemat dziaania Emnigrafu nadanego; l -czujnik. 2 - elektroda dolna, 3 - elektroda grna, A [Inka przewodzca, 5 - dioda, 6 - styk lizgowy, 7, 6 - ukad/ prostownicze, 9 - ukad nadny, 10 - generalcr napicia zmiennego. 11 - elektroda pomocnicza, 12 - bben linowy. 13 - urzdzenie pomiarowe (Kaczorowski tin. 1971)

Limnigrafy nadne pozwalaj na prowadzenie pomiarw stanu wody w stud niach i ujciach rurowych o rednicach wewntrznych rzdu kilku centymetrw, przy ktrych limnigrafy pywakowe nie mog byc stosowane. Opisane urzdzenie nie zapewnia jednak zadowalajcej dokadnoci pomiaru przy szybkich zmianach poziomu zwierciada wody. W ostatnich latach opracowano inne rozwizania dziaania limnigrafw oparte na ukadach elektronicznych. S to jednak jeszcze prototypy nie wdroone do suby hydrologicznej. Poniej omwiono nie ktre z nich. Sonda poziomowskazw;!. Przyrzd opracowany przez Marka Marciniaka {1988) zbudowany jest z. acucha rezystorw R i elektrody odniesienia EO pod czonych do depresjometru dynamicznego (rys. 2.13a). Ponadto sonda posiada (nie widoczn na rysunku) elektrod pomocnicz sygnalizujc wynurzenie sondy. Pod noszce si zwierciado wody powoduje zatopienie pewnej liczby rezystorw, co zmienia rezystancj sondy wprost proporcjonalnie do liczby zatopionych rezystorw. Przy rwnomiernym rozmieszczeniu rezystorw R napicie sondy jest proporcjonal ne do pooenia zwierciada wody wzgldem poziomu odniesienia PO. Rezystory oraz elektrody umieszczone s w perforowanej osonie z tworzywa sztucznego. W celu uzyskania pionowego uoenia acucha rezystorw zastosowano obciniki. Zewntrzna rednica sondy wynosi okoo 25 mm, co umoliwia swobodne zapusz czanie sondy w otworach i rurach I - . Bd pomiaru za pomoc omawianego urzdzenia okrela .si na 1-5','r. Sonda moe byc uywana do pomiarw waha zwierciada wody gruntowej w otworach pomiarowych, jak rwnie w ciekach powierzchniowych i zbiornikach. Urzdzenie umoliwia wykonywanie pomiarw przy szybkich zmianach pooenia zwierciada wody (do 0,5 m/s).

Kowary siaraiw woay 43 Zasada dziaania czujnika jest nastpujca. Metalowa struna pobudzana jest impulsem elektrycznym do drga w polu magnetycznym umieszczonych obok niej elektromagnesw. Drgania struny zgodne z prawem Masweila wytwarzaj zmienne pole elektryczne. Zmiana siy naprajcej strun powoduje zmian czstotliwoci jej drga, co jest rejestrowane przez czujnik, W naszym przypadku (pomiar waha stanw wody) sia. ta. jest parcie hydrostatyczne wywierane przez sup wody na czujnik. Midzy sia ta a stanem wody, wyraonym wysokoci supa wody, istnieje znana z hydrauliki zaleno:

WY :

"-
gdzie:
// stan wody [m],

(2.3)

P /-' y -

parcie hydrostatyczne wody [NI, pole powierzchni, na ktre dziaa parcie hydrostatyczne [m"|, ciar waciwy wody [N/m" j .

Rysunek 2.13. Sonda poziomowskazom: a - schemat blokowy pojedynczego kanau pomiarowego- EO elektroda odniesienia, i - rdo prdu, PO - poziom odniesienia, R - rerystor, WS - wzmacniacz separujcy. l/Y - w/jscie, 2 - zasilacz; b - schema! konslrukcyjny sondy: 1 - przewd czcy sond z deoresjomeirem > uchwyt sondy (osona przycza). 3 - osona elektrody odniesienia, 4 - elektroda odniesienia 5 - acuch rezystorw, 6 - obcinik osony elektrod, 7 - obcinik elektrod (Marciniak 1968)

Limnigrafy strunowe. Wiesaw Gadek (1985) z Politechniki Krakowskiej opraco wa nowy rodzaj limnignifu dziaajcy na zasadzie czujnika strunowego. Wykorzy stano w nim zaleno" czstotliwoci drga struny metalowej od siy napinajcej strun. Wielko tej siy wyraa wzr:

F=

(2.2)

Czujnik dziaa na zasadzie wa si strunowej (rys. 2.14). Slup wody o wysokoci II dziaa na gumow membran, ktra przekazuje si parcia hydrostatycznego na rucho me rami wilgi, napinajce metalow strun. oysko beztarciowe umo liwia swobodny nich ramienia w paszczynie pionowej w zakresie kta o. - 30. Przy zmianie stanw wody zmienia si sia parcia, powo dujc zmian siy nacigu struny i zmieniajc tym samym czstotli wo jej drga. Zaleno stanu wo dy od okresu drga T- I//"okrela si przezcechowanie, indywidualnie dla kadego czujnika. Limnigrafy strunowe s wyko rzystywane do automatycznego sy stemu rejestracji, zbierania, prze twarzania i przechowywania wyni kw pomiarw stanw wody w kilku zlewniach badawczych w Polsce.

>,<
N3

LS: -m-

J.-I.

\-,

X5

i !

li;

Xn

rn
Rysunek 2.14. Schemat limnigrafu strunowego; 1 - py wak, 2 - ramie przekazujce, 3 - przegub, 4 - struna, 5 elektromagnesy, 6 - kabel, 7 -perforowana rura ochronna (Gadek, Wizifc 1937)

gdzie: F - .sia napinajca stnme[Nl, f - czstotliwo drga struny [Hz| a - staa dia danego przyrzdu.

2.2.3.5. Wodowskazy zdalnie przekazujce (telelimnigrafy)

Limnigrafy umoliwiaj cig rejestracje przebiegu stanw wody na miejscu w profilu wodowskazowym. Czsto istnieje potrzeba uzyskiwania staej informacji o stanach wody w miejscach oddalonych od posterunku limnigraficznego. Danych takich potrzebuj zarzdy eksploatacyjne zbiornikw i siowni wodnych, biura opra cowujce prognozy hydrologiczne, czy te urzdy kierujce akcja przeciwpowodzio wa. W ych przypadkach stosowane s'i wodowskazy zdalnie przekazujce, zwane t c l d i r m i i ^ n i f n m i . Odlegoci, na jakie przekazuje si informacje o stanach wody, wynosz od kilkudziesiciu metrw do dziesitkw i setek kilometrw, W zalenoci od tej odlegoci oraz od zadanej dokadnoci informacji stosuje si rne sposoby przesyania danych-mechaniczne, hydrauliczne, cinieniowe, elektryczne i radiowe. Pierwsze trzy sposoby przekazywania danych maja bardzo ograniczony zakres i obecnie nie s powszechnie stosowane. Najczciej stosuje si obecnie tclelimnigraiy elektryczne. Teleiininigraf skada si z trzech elementw: czci nadawczej - znajdujcej si w budce limnigrafu, przekanika i czci odbiorczej - znajdujcej si w pomieszcze niu uytkownika informacji o stanach wody. Przekaniki elektryczne stosowane obecnie w praktyce dziaaj na zasadzie pomiaru oporu elektrycznego lub natenia prdu, przesyaj;! impulsy elektryczne lub opieraj si na systemie selsynw. Najbardziej rozpowszechnione sa przekaniki przesyajce impulsy elektryczne. Nadajnik przekanika przesya sygna do odbior nika przy kadej zmianie stanw wody o okrelona, warto /7 (np. co I cm). Poczony z odbiornikiem rejestrator kreli wykres w postaci skokowej. W celu odseparowania impulsw przy stanach rosncych i opadajcych sygnay przesya si za porednictwem rnych przewodw. W przekanikach elektrycznych sel syn owych wykorzystywane s;j mae indukcyj ne maszyny elektryczne, zwane selsynami. Ukad skada si z dwch selsynw poczonych elektrycznie: jednego w czci nadawczej, stanowicego wirnik bbna, na ktry przekazywane sa. ruchy pywaka limnigrafu, i drugiego w czci odbiorczej, poczonego z urzdzeniem rejestrujcym. Obrt wirnika selsyna nadawczego o pe wien kt powoduje obrt o ten sam kt selsyna odbiorczego, ktrego obroty przeka zywane s na bben samopisu. W wyniku -zastosowania urzdzenia tego typu wykres limnigraficzny jest lini cig. W teleltmnigrafach elektrycznych sygnay przekazywane s za porednictwem przewodw napowietrznych ub podziemnych. W czasie powodzi lub innych klsk ywioowych linie przesyowe mog ulec zniszczeniu, co powoduje przerw w prze kazywaniu informacji. W celu uniknicia takich okolicznoci stosuje si przekazy wanie informacji sposobem bezprzewodowym, drog radiowii. Urzdzenia takie nosz nazw radioteleiimnigrafw. Odmian telelimnigrafw s tzw. jimnilbny. Urzdzenia te rejestrujstany wody natamie magnetofonowej, ktre nastpnie mog

[,vc odczytywane przez magnetofon uruchamiany drog telefoniczn. Limnifony, po nakrceniu odpowiedniego mimem, mog podawa stany wody aktualne, jak rwnie /.poprzednich terminw.

2 2 3.6. Automatyczne urzdzenia do wykonywania i przesyania wynikw pomiarw hydrometrycznych

Omwione powyej telelimnigrafy stanowi etap w rozwoju hydro metrycznej aparatury pomiarowej. Wspczenie coraz szersze zastosowanie w subie hydro logicznej znajduj kompleksowe, zautomatyzowane systemy pomiarowe, ktre na stpnie automatycznie przetwarzaj zgromadzone dane. Systemy takie nazywa si hydrologicznymi systemami telemetrycznymi (Rdyski I99S). W systemach tych zmierzone elementy hydrometryczne s przetwarzane na odpowiedni sygna dcktrvcznv. Stosowane obecnie elektroniczne urzdzenia rejestrujce pozwalaj na

RysuneK 2.15. Te^imnigraf: a - przy stawka limnimclryczna THALES fprospek! firmy Oli); b - hydrornslryczna stacja EefeTieljyczna (IMGW 1939)

J nyaramsmj... automatyczny pomiar i przekazywanie wynikw w zintegrowanym systemie, ktry eliminuje wady mechanicznych i elektromechanicznych urzdze rejestrujcych. Funkcjo rejestratora elektronicznego o staej pamici obejmuj;!; odbir sygnau wejciowego wytworzonego przez odpowiedni przyrzd, odpowiednie formalyzowanie sygnau, rejestracje informacji kontroli czasu i parytetu, rejestracje danych w pamici staej oraz rejestracje danych identyfikujcych stanowisko pomiarowe. Dane pomiarowe, gdy nie istnieje konieczno znajomoci wynikw pomiarw w czasie rzeczywistym, gromadzone s na kartach magnetycznych maego formatu, ktre wraz ze rdami energii wymieniane sa przez obserwatora oraz przesyane do orodka przetwarzania i gromadzenia danych, gdzie dane wprowadzane s do pamici komputera, przetwarzane i wprowadzane do bazy danych lub drukowane. Przykadem rejestratora automatycznego jest przystawka linmimeiryczna T H A L E S firmy Ott do pomiaru stanu wody oraz do przechowywania w pamici zmierzonych wartoci w zadanych przedziaach czasu (rys. 2. \5n). Pierwszym dziaajcym w Polsce od 1995 roku systemem telemetrycznym jest system monitoringu hydrometrycznego Grnej Wisy VJSTfiL. System skada si z zespow telekomunikacyjnych, urzdze elektronicznych i zespow pomiaro wych, z ktrych wikszo zostaa zaprojektowana przez polskich specjalistw. Stacja telemetryczna systemu V I S T K L skada si z nastpujcych elementw: ste rownika mikroprocesorowego z wbudowanymi, wybranymi interfejsami oraz mode mem cznoci radiowej, zasilacza stabilizowanego i akumulatora, penicego fun kcj rezerwy zasilania, bloku zasilania przeksztacajcego napicie sieciowe 220 V na napicie 2-1 V, radiotelefonu, obudowy, masztu z instalacj antenow, czujnikw pomiarowych (rys. 2.150). Blisze dane dotyczce systemw telemetrycznych znajdzie Czytelnik w pracy Rdyskiego(199S). widok z boku

Pomiar/ sianw wody 53

widok z przodu

Rysunek 2.16. Wodowskazy maksymalne: a - skrzynkowy; b - z zbatka: 1 - ph/wak, 2 - Spryna: c - pywakowy (Dbski 1970)

gstym rozczynem kredy lub inn atwo zmywaln substancj. Podczas wezbrania woda dostajca si przez otworki do rodka zmywa naoon warstw, zostawiajc wyran krawd na wysokoci, do ktrej podnioso si zwierciado wody podczas kulminacji. Wysoko kulminacyjnego stanu wody odczytuje sina acie ssiadujcej ze skrzynk. Lata z zbatk jest to zwyka lala wodowskazowa oraz listwa z wycitymi zbkami, po ktrej porusza si pywak drewniany zaopatrzony w sprynowe zapadki (rys. 2.16b). Przy rosncych stanach wody pywak porusza si do gry; przy stanach opadajcych zby listwy zatrzymuj pywak w maksymalnym pooeniu, wyznacza jcym kulminacyjny stan wody. Urzdzenie to mona stosowa wtedy, gdy lata wodowskazowa znajduje si w wolnym profilu, przymocowana do pali lub kszta townikw stalowych. Wodowkaz pywakowy z zapadka dziaa jak zwyky wodowkaz pywakowy. Rol zbatki w tym przypadku spenia kko zbate z zapadk sprynow umiesz czone na osi obok kola linowego. Przy stanach wzrastajcych pywak unosi si do gry, a do sianu kulminacyjnego. W tym pooeniu pozostaje rwnie podczas opadania stanw wody, gdy zapadka nie pozwala na obrt kola, na ktrym zawie szony jest pywak. Podziaika wodowskazu pywakowego umoliwia odczyt maksy malnego stanu wody.

2.2.3.7. Wodowskazy maksymalne

Na rzekach grskich oraz maych ciekach w terenach pofadowanych, na ktrych wezbrania s gwatowne i krtkotrwae, gdy z rnych przyczyn nie ma monoci zaoenia limnigrafu. mona stosowa specjalne wodowskazy, zwane wodowsknzami maksymalnymi. Urzdzenia te pozwalaj na zarejestrowanie kulminacji wezbra nia wypadajcej pomidzy terminami obserwacji wodowskazowych. W literaturze opisywane s trzy typy wodowskazw maksymalnych; woclowskaz skrzynkowy, ata z zbatk i wodowkaz pywakowy z zapadk. Wodowkaz skrzynkowy skada si z aty wodowskazowej oraz drewnianej skrzynki o kwadratowym przekroju (zazwyczaj 8 X S cm lub 10 x 10 cm) przymo cowanych do tej samej konstrukcji (pal, przyczek mostowy, mur oporowy itp.). W ciankach bocznych skrzynki wywiercone s otwory umoliwiajce dopyw wody do rodka (rys. 2.Ida). Wntrze skrzynki pomalowane czarn farb pokrywa si

JT

ty

domiary saaaji woay 03 2.2.3,8. Wodowskazy precyzyjne rzekach i jeziorach. Takie posterunki wodowskazowe mona nazwa badawczymi. [siniej rwnie wodowskazy zakadane na rzekach przez jednostki organizacyjne gospodarki wodnej (jak: przedsibiorstwa eglugowe, energetyczne itp.), a take zakadane przy budowlach wodnych, na kanaach sztucznych itp. Wyniki obserwacji takich wodowskazw nic daj obrazu naturalnego przebiegu zjawisk hydrologicz nych w rzekach, lecz odzwierciedlaj przebieg gospodarowania woda nu obiektach, przy ktrych zostay zaoone. Posterunki takie mona nazwa roboczymi albo eksploatacyjnymi. Suba hydrologiczna interesuje si przede wszystkim obserwacjami prowadzo nymi na posterunkach badawczych. Posterunki takie zakada si na obszarze dorzecza w taki sposb, aby moliwie w peny sposb scharakteryzowa stosunki hydrologi czne na jego obszarze. W pierwszym rzdzie zakada si wodowskazy na rzekach gwnych, uchodzcych do morza, w rnych odcinkach ich biegu (grny, rodkowy, dolny) oraz powyej i poniej waniejszych dopyww, majcych istotny wpyw na stany wody w r/.ccc gwnej (rys. 2.IS). Podobnie postpuje si na dopywach,

W laboratoriach wodnych stosowane s wodowskazy specjalnego typu. umoli wiajce okrelanie stanw wody z dokadnoci do 0,1, a nawet do 0,01 mm. Wodowskazy te nosz nazw precyzyjnych. Wodowskazy te stanowi pi\-ty metalo we, umocowane nad korytami pomiarowymi, ktrych kocwk doprowadza si do zetknicia ze zwierciadem wody. Pooenie zwierciada wody okrela si za pomoc noniuszy. Najdokadniejszym typem wodowskazu precyzyjnego jest wodowskaz haczykowy (rys. 2.17). Ostrze haczyka doprowadza si do poziomu zwierciada od dou, co pozwala unikn tworzenia si menisku na ostrzu i zwiksza dokadno pomiaru.

T=-W

-W7
Rysunek 2.17. Wodowskazy precyzyjne: a - haczyk o-^y; b - szpilkowy; c - talerzowy (Dbski 1970}

Wodowskazy haczykowe stosuje si na wodach .stojcych oraz wolno pyncych. Przy wikszych prdkociach haczyk wodowskazu powodowaby zakcenia, wobec czego stosuje si w tych przypadkach wodowskazy szpilkowe lub talerzowe. W celu uniknicia wpywu falowania na odczyt stanu wody stosowane s specjalne komory uspokajajco, do ktrych woda dostaje si przez otwory w ich cianach. Rysunek 2.18. Schema! sieci wodowskazowej (1,2,... i:d. - kolejno rejesUowania posterunkw)

2.2.4. Posterunki wodowskazowe

2.2.4.1. Rodzaje posterunkw wodowskazowych Miejsce prowadzenia obserwacji wodowskazowych nazywa si posterunkiem wodowskazowym. Posterunki wodowskazowe zakadane s. przez sub hydrologi czna lub te inne instytucje naukowo-badawcze do celw bada hydrologicznych na

przv czym wodowskazy w pobliu ujcia do rzeki gwnej (tzw. recypicnia) sa zazwyczaj lokalizowane w miejscach znajdujcych si poza zasigiem cofki, jaka powstaje na dopywie podczas wezbrania na rzece gwnej. Posterunki badawcze dzieli si nieraz na podstawowe i specjalne (okresowe). Posterunki podstawowe stanowi sie niezbdn do oglnego rozeznania sto sunkw hydrologicznych na obszarze kraju.

Posterunki specjalne (okresowe) rozmieszcza si pomidzy posterunkami pod stawowymi, zazwyczaj w miejscach przewidywanych lokalizacji obiektw gospo darki wodnej. Celem ich jest dostarczanie materiaw uzupeniajcych dane z sieci podstawowej. Okres dziaania takich posterunkw obejmuje kilka do kilkunastu lat. 2.2.4.2. Czci skadowe posterunku wodowskazowego Posterunek wodowskazowy skiada sie z nastpujcych elementw: wodowskazu, czyli waciwego urzdzenia do pomiarw stanw wody, urzdze konstrukcyjnych, za pomoc ktrych wodowskaz jest ustawiany w rzece w wybranym profilu, oraz punktw staych (reperw). Poszczeglne typy wodowskazw oraz sposoby ich ustawienia omwiono w pod rozdziale 2.2.3. Repery wodowskazowe umoliwiaj;! przeprowadzanie kontroli staoci pooenia poziomu zerowego wodowskazu. Polega ona na okrelaniu rnic pomidzy rzdna repem i rzdna zera wodowskazu oraz sprawdzaniu, czy rnica ta z biegiem czasu nie ulega zmianie. Jeeli rnica nie zmienia si, wiadczy to, e zero wodowskazu znajduje si na tym samym poziomie. W czasie zniszczenia wodowskazu repery umoliwiaj odbudowanie wodowskazu z zachowaniem poprzedniego poziomu zera, a tym samym pozwalaj na zachowanie cigoci obserwacji. Przy posterunku wodowskazowym winny hyc zaoone co najmniej 3 repery zlokalizowane w rnych punktach na obydwu brzegach rzeki w rnych odlegociach od wodowskazu, posadowione na rnych i niezalenych od siebie fundamentach. Zapewnia to waciwa kontrole-niezmiennoci poziomu zera wodowskazu, poniewa nawet wtedy, gdy jeden z reperw zmieni swoje pooenie w pionie, pozostae dwa repety wska,, czy zmienio si jednoczenie pooenie zera. Rzdne reperw musza by dowizane do pastwowej sieci niwelacyjnej. W subie hydrologicznej uywane sn. specjalne rodzaje reperw przystosowane do specyfiki posterunkw wodowskazowych. Repery mog by pionowe i poziome. Najczciej stosowanym typem reperw wodowskazowych jest reper eliw ny wkrcany (rys. 2.19a). Reper zakoczony jest limakiem, ktry umoliwia wkr cenie go w grunt, a jednoczenie przeciwdziaa osiadaniu gruntu oraz wysadzaniu repem w gr wskutek przemarzania gruntu. Na posterunkach wodowskazo wych spotyka si rwnie inne typy reperw pionowych, stosowane w pomiarach geodezyjnych. Oprcz reperw pionowych uywa si czsto reperw poziomych. S to bolce (rys. 2.1%) osadzone w takich budowlach nadrzecznych, juk: przyczki mostw, mury oporowe, bulwary oraz ciany domw. Odrbnym rodzajem punktw staych s tzw. znaki wielkiej wody. S to tabliczki utrwalajce poziomy, do ktrych sigaa woda podczas katastrofalny cii wezbra

1947

305 jPIHM
120

Rysunek 2.19. Repery wodowskazowe: a - reper eliwny wkrcany (pionowy); b - reper s!a!owy do osadzania poziome go w cianie (Dbski 1970)

^ S^

W
o

.17.:-

Rysunek 2.20. Znak wielkiej wody (Dbski 1355b)

rumory aissiuw W M / J S

(rys. 2.20}. Na tabliczce oprcz kreski oznaczajcej poziom zwierciada wody podaje si rwnie dale wystpienia wezbrania. Znaki te zakada si na trwaych obiektach znajdujcych si w miejscu, do ktrego dochodzia woda podczas wezbrania. 2.2.4.3. Dokumentacja posterunku wodowskazowego Dla kadego posterunku wodowskazowego sporzdzana jest dokumentacja za rwno przy jego zaoeniu, jak i przy przebudowach lub odbudowach oraz podczas okresowych kontroli. Dokumentacja la ma przede wszystkim umoliwi odbudowy posterunku w razie jego zniszczenia. Suy take do kontroli staoci rzdnych zera wodowskazu i rzdnych reperw. Podczas zakadania nowego wodowskazu lub podczas jego przebudowy albo odbudowy sporzdza si protok. W protokole podaje si opis wodowskazu i reperw oraz takie dane, jak: rzdne reperw i zera wodowskazu, spadek zwierciada wody oraz opis charakteru koryta i warunkw przepywu na odcinku rzeki powyej i poniej wodowskazu. Informacje zawarte w protokole wykorzystywane s do sporzdzenia opracowa, o ktrych mowa bdzie w czci 3. Rzdne zera wodowskazu i reperw kontroluje si okresowo, co 2-3 lata. Wyniki kontroli umieszcza si w tzw. protokole lustracji lub kontroli wodowskazu. Najistot niejsza czci tego protokou jest wynik kontrolnej niwelacji, okrelajcej pooenia zera wodowskazu i reperw wzgldem siebie. Wyniki pomiarw porwnuje si z odpowiednimi danymi zawartymi w protokole zaoenia wodowskazu. Jeeli rzdna zera wodowskazu obliczona na podstawie niwelacji przeprowadzo nej podczas lustracji rni si od rzdnej podanej w protokole wicej ni o 2 cm, to przeprowadza si ponowna, kontrol niwelacyjna. Dopiero wtedy, gdy rnica zosta; nie potwierdzona, wprowadza si odpowiednie poprawki lub ustawia at wodowskazow na waciwym poziomie. Na rzekach, na ktrych nastpuje stae obnianie si poziomu dna, w celu uniknicia ujemnych odczytw obnia si rzdna zera wodowskazu o pena liczb metrw, np. 1 lub 2 m. Wszelkie zmiany w pooeniu poziomu zera wodowskazu powinny by wykony wane tylko na polecenie kierownictwa suby hydrologicznej. 2.2.4.4. Obserwowanie wodowskazw; rodzaje obserwacji wodowskazowych Pomiary sianw wody, zwane potocznie obserwacjami stanw wody, prowadzone s przez, specjalnie do tego powoanych obserwatorw wodowskazowych, zazwyczaj pracownikw sub melioracyjnych, wodnych lub drogowych albo przez inne osoby zamieszkae w pobliu posterunku wodowskazowego. Obserwacje wodowskazowe dziea si na terminowe i cigle. Obserwacje terminowe wykonywane sa. przez obserwatorw w z gry okrelo nych terminach. Rozrniamy obserwacje terminowe zwyczajne i nadzwyczajne.

Obserwacje zwyczajne wykonywane s I raz na dob, zazwyczaj o godzinie 7 czasu urzdowego (lokalnego) . Na rzekach wykazujcych regularnie dobowe wa hania stanw wody, spowodowane najczciej dziaaniem obiektw gospodarki wodnej (elektrownie wodne, jazy, myny wodne, luzy itp.), oraz na posterunkach wodowskazowych wczonych do sieci codziennej sygnalizacji stanw wody obser wacje zwyczajne wykonuje si trzy razy na dob, o godzinach 7 , 1 3 i 19' . W okresie letnim obserwacje wykonywane s zazwyczaj o godzinach 6 ,12 i 18 . Obserwacje nadzwyczajne wykonuje si w okresie wezbra, gdy stany wody szybko si zmieniaj. Celem tych obserwacji jest uchwycenie przebiegu wezbrania w czasie, a przede wszystkim zarejestrowanie kulminacji wezbrania, tj. najwyszego stanu, jaki si podczas wezbrania zdarzy. Na rzekaci grskich, ktrych wezbrania s gwatowne i krtkotrwale, obserwacje nadzwyczajne wykonuje si co 3. 2, a nawet co 1 godzin, na duych rzekach nizinnych, o powolnym przyrocie stanw wody i dugotrwaych wezbraniach, wystarczy wykonywanie obserwacji nadzwyczajnych i i / II i ' i -JM ,-,<X). 'ir,{)0. , ,00 ,-,00 ( O 0 U ' 3 razy na dob (zwykle o godzinach 7 , 1 3 i 19 !ub 6 .12 i 18 ). Obserwacje nadzwyczajne prowadzi si od chwili osignicia przez poziom wody w rzece tzw. stanu alarmowego. Stan taki przyjmuje si zazwyczaj na wysokoci stanu brzegowego (rys. 2.21). przy ktrym woda wystpuje z brzegw koryta na teren

Rysunek 2.21, Stan alarmw/

zalewowy rzeki. Na rzekach grskich obserwacje nadzwyczajne powinno si rozpo czyna przy stanach niszych od brzegowego, gdy padajce silne deszcze stwarzaj realne niebezpieczestwo powstania duego wezbrania, oraz do celw specjalnych, na polecenie Instytutu. Std te, gdy wysoko opadu w cigu 8 godzin przekroczy 10 mm bd stany wody podnios si w tym czasie o 50 cm. obserwatorzy rozpoczy naj obserwacje nadzwyczajne.

* W 1988 roku rozwaano mo-liwoc wprowadzenia ilwd: Icrminw obserwacji ywycyajnych: ogod/.lnach 7 i 10WI. ale/, uwagi na wystpujce trudnocifinansoweInstytutu zmiana ta nic z.ostaia wprowadzona.

O U HydfOmeiria Obserwacje cige wykonywane s za pomoc samopisw (limnigrafw lub marc ogra i'6 w). Poniewa na ogl w profilach limnigraficznych zakadane s laty kontrolne, wic obserwator na takim posterunku, codziennie podczas obserwacji terminowej o godzinie 7 , wykonuje znak kontrolny na pasku limntgramu. a jedno czenie odczytuje at wodowskazow. Ma to na celu kontrol dziaania limnigratu zarwno pod wzgldem dokadnoci zapisu wysokoci .sianw wody, jak i czasu obrotu mechanizmu zegarowego. W limnigrafach stosowanych w polskiej subie hydrologicznej peny obrt bbna limnigratu trwa tydzie. W takich te odstpach czasu obserwator wymienia paski samopisu, notujc na nich dokadny termin zdjcia starego paska i zaoenia nowego. Na maych ciekach, o szybkim wznoszeniu si i opadaniu stanw wody, stosuje si limnigrafy czierodobowe, co zapewnia wiksza dokadno odczytw z paska limnigrafu. Stany wody okrelane s z dokadnoci do I cm. Jeeli podczas wykonywania odczytu przez obserwatora zwierciado wody faluje, naley obserwacj prowadzi przez kilka minut, okrelajc wartoci skrajne - najwysz i najnisz. Stan miaro dajny oblicza si jako redni arytmetyczn tych wartoci. Obserwacje wodowskazowe prowadzone s bez wzgldu na por roku, pogod czy te wito, bez adnych przerw. W celu zapewnienia cigoci wykonywania obserwacji wyznacza si zawsze zastpc obserwatora, ktry prowadzi obserwacje, gdy waciwy obserwator nie moe wypeni swych czynnoci. W y n i k i obserwacji notowane s bezporednio po zakoczeniu obserwacji w dzienniku obserwatora, w odpowiednich rubrykach. Po upywie kadego miesica obserwator wysya do waciwego terenowo od dziau I M G W miesiczny raport wodowskazowy. podajcy wyniki wszystkich ob serwacji i pomiarw wykonanych na posterunku w danym miesicu. Aby unikn bdw przy przepisywaniu danych, wpisy do dziennika prowadzi si przez kalk jednoczenie na dwch formularzach - z ktrych jeden jest wysyany, kopia za zostaje do koca roku u obserwatora. Po upywie roku cay dziennik rwnie przesya si do I M G W . 2.2.4.5. Obserwacje towarzyszce pomiarom stanw wody W okresie zimowym, gdy na rzece wystpuj zjawiska lodowe, obserwatorzy notuj w dzienniku dane dotyczce zarwno formy, jak i niektrych parametrw zjawisk lodowych. Rozrnia si 7 podstawowych form zjawisk lodowych: ry - ld gbczasty, tworzcy si w masie pyncej wody rzecznej, wypywajcy na powierzchni i tworzcy charakterystyczne krki o pogrubionych brzegach. o rednicy od 0,3 do 3,0 m; O lepa - gsta masa powstajca na powierzchni wody z opadw niegu spadego na ochodzona wod rzeki;

Pomiary sta r.owwc-dy 61

o czciowe /lodzenie - pokrywa lodowa tworzca si przy brzegach rzeki; pokrywa lodowa - powierzchnia lodowa pokrywajca rzek na caej szerokoci; O ruszanie It*cl - spkanie w pokrywie lodowej i pocztek spywu lodu: O kra - spywajca rzek popkana pokrywa lodowa: zator - zway kry nagromadzone na odcinku rzeki, powodujce podnoszenie si

stanu wody.
Oprcz okrelenia formy zjawisk lodowych obserwator okrela stopie pokrycia rzeki lodem ora/, jeeli wystpuje pokrywa lodowa - rwnie grubo lodu. Stopie pokrycia rzeki lodem /okrela si jako stosunek szerokoci rzeki !\ na ktrej wystpuj zjawiska lodowe, takie jak; ry, ld brzegowy, kra, do cakowitej szerokoci rzeki />',

<=s
(rvs. 2.22).

(2.4)

Grubo pokrywy lodowej mierzy si w przerblach wykonanych na rodku rzeki. Pomiary wykonywane s co 5 dni specjalnym przyrzdem, zwanym kos

grubo iodu 18 cm

Rysunek 2.22. Przyrzd do pomiaru gruboci lodu {Dbski 1970}

Ponadto obserwatorzy posterunkw wodowskazowych na rzekach, ktrych kory ta zarastaj w okresie wegetacyjnym rolinnoci wodn, prowadz obserwacje stopnia zarastania koryta. Wyniki obserwacji notuje si w dzienniku wodowskazowym, podajc zawsze grupy rolin oraz stopie pokrycia koryta rzeki rolinnoci. Obserwacje takie nie mog ogranicza si jedynie do profilu wodowskazowego, a obejmowa odcinek rzeki dugoci lOO-oOO m. W okresie intensywnego rozwoju rolin na wiosn obserwacje prowadzi si co drugi dzie, w pozostaym okresie - raz. w tygodniu. Obserwator notuje rwnie daty wykaszania iub pogbiania koryt przez suby melioracyjne. Poza wymienionymi czynnociami obserwator zobowizany jest do wykonywa nia wielu czynnoci zapewniajcych sprawne dziaanie posterunku wodowskazowe go. a mianowicie do:

czyszczenia wodowskazu, a szczeglnie podzialki lay z naniesionych przez rzek odpadkw w postaci gazi, rolin, piany itp.; O doprowadzania wody do laty wodowskazowcj przez przekopywanie w okresie niskich sianw kanaw prowadzcych wod; O usuwania z. laty w okresie zimowym lodu oraz wyrbywaniu i oczyszczania przerbli przy wodowskazie; informowania oddziau I M G W o wszelkich zmianach zachodzcych w rzece, a mogcych mie wpyw na wielko sianw wody, jak np. roboty regulacyjne, obwaowanie rzeki, przebudowa mostw, usuwanie rolinnoci wodnej z koryta przez wykaszanie, pogbianie koryta itp.; O zakadania dodatkowych at wodowskazowycii w razie uszkodzenia istniejcego wodowskazu lub le wtedy, gdy wodowskaz istniejcy nie obejmuje caej ampli tudy waha stanw wody podczas wezbrania.

2.3. Pomiary gbokoci

2.3.1. Rodzaje przyrzdw do pomiaru gbokoci
Gboko cieku w odrnieniu od stanu wody okrela si jako wzniesienie zwierciada wody ponad dnem w okrelonym punkcie przekroju poprzecznego cieku. O ile wic stan wody jest jednakowy w danym czasie w caym przekroju poprzecznym, o tyle gboko jest zmienna, w zalenoci od uksztatowania koryta cieku. Wyjtkiem jest tu koryto o ksztacie prostoktnym, w ktrym gbokoci we wszystkich punktach s jednakowe. Do pomiaru gbokoci su przyrzdy zwane sondami. Rozrnia si nastpu jce rodzaje sond: drkowe, ciarowe, akustyczne, echosondy.
2.3.1.1. Sondy drkowe

Sondy drkowe sa to sztywne drki drewniane lub metalowe, o przekroju owalnym lub kolistym. Drki drewniane s zazwyczaj malowane. rednica ich wynosi 40-60 mm, dugo za - 4 - 6 ni. Sondy metalowe wykonywane s z prtw lub z blachy stalowej, mosinej, aluminiowej, dura! u miniowej itp. rednica ich wynosi iS-30 m m . diugo dochodzi do S m. Skadaj si z elementw dugoci 1,0-1,5 m, ktre przed pomiarem s skrcane rubami lub czone na gwint. Produkuje si sondy z podziaem I-, 5- lub 10-centymetrowym. Do pomiarw hydrometrycznych stosowane sa zazwyczaj sondy z podziaem l-cetnymetrdwym. Dolny koniec sondy zakoczony jest talerzem i szpikulcem {rys. 2.23), co umoliwia zagbianie sondy w dno zbudowane z lunego materiau (drobny piasek, mu). Na rzekach grskich, o dnie kamienistym, stosuje si sondy okute na kocu drka. W celu zmierzenia gbokoci ustawia si sond pionowo na dnie w okrelonym pun kcie przekroju poprzecznego i na poziomie zwier ciada wody odczytuje gboko z dokadnoci

do I cm.
Sondy drkowe uywane s zazwyczaj do po miarw gbokoci wd stojcych oraz wolno py ncych o gbokoci do 4 m i prdkoci do I m/s. Do pomiaru wikszych gbokoci potrzebne

- 1

v)&^wz?5^/z&'
Rysunek 2.23. Sonda drkowa; 1 - laleri, 2 - okucie (Dbski 1970)

byyby sondy dusze, a wic zby cikie. Dusze sondy atwo si wyginaj i mog ulec zamaniu. Sonda drkowa wstawiona do wody pyncej z dua prdkoci spowoduje jej due spitrzenie przy drku i nieprawidowy odczyt. 2.3.1.2. Sondy ciarowe Przy gbokociach wikszych ni 4 m i prdkociach wikszych ni I m/s stosowane s sondy ciarowe. Sondy te wykonywane s zazwyczaj z elaza lub oowiu w ksztacie kul, soczewek lub torped i zawieszone na i ince stalowej (rys. 2.24). Sondy w ksztacie kuli mog by uywane do pomiarw w wodach wolno pyncych, o twardym dnie. Bardziej odpowiednie sa. w tym przypadku sondy soczewkowe ze wzgldu na lepsze przyleganie do dna. Jeeli prdkoci wody sa. due, uywa si sond ciarowych o ksztacie torped, stawiajcych maty opr pyncej wodzie. Sposb opuszczania sondy do wody zaley od jej masy. Sondy o masie do 3 kg opuszcza si do wody rcznie. Cisze sondy opuszcza si do wody ze specjalnych wycigw linowych zaopatrzonych w liczniki rejestrujce dugo linki odwinitej z bbna. Moment zetknicia si sondy z dnem rozpoznaje si po tym, e linka przestaje by naprona przez zawieszone na niej obcienie. Przy wikszych gbokociach masa linki jest na tyle dua, e pomimo osignicia dna przez sond linka pozostaje nadal naprona. Dlatego w takich przypadkach stosuje si sond z sygnalizacja elektryczni}. W dolnej czci korpusu takiej sondy znajduje si pytka kontaktowa, ktra przy zetkniciu z dnem dociska guziczek metalowy umieszczony pomidzy pytka a sonda, odizolowany od jej korpusu. Wzbudza to sygna wietlny lub dwikowy oznaczajcy osignicie przez sonddna. Sygnalizacja taka daje dobre rezultaty przy dostatecznie twardym dnie. Jeeli dno jest zbudowane z materiau sypkiego (drobny piasek, mul), sygnalizacja moe nie zadziaa. Lekkie sondy opuszczane rcznie maj zero podziaki umieszczone na poziomie dolnej krawdzi sondy. Podczas pomiaru, gdy sonda dotknie dna, odczytuje si na lince gboko odpowiadajc poziomowi zwierciada wody. Gboko mierzon sondami cikimi, opuszczanymi za pomoc wycigw, okrela si na podstawie dugoci liny odwinitej z koowrotu. Podczas pomiaru doprowadza si sond do styku z powierzchni;) zwierciada wody i ustawia odczyt zerowy na podziace licznika,,;! nastpnie, gdy sonda osignie dno, odczytuje si na liczniku dugo liny odwinitej z koowrotu. Dugo ta w wodach stojcych lub wolno pyncych jest rwna gbokoci w danym punkcie cieku. W ciekach o duej prdkoci przepywu napr hydrodynamiczny wody oddziauj na lin i sond, powodujc odchylenie liny od pooenia pionowego (rys. 2.24b). Wielko odchyle nia zaley od prdkoci przepywu, gbokoci wody, wysokoci punktu zawieszenia nad wod, gruboci i rodzaju linki, masy sondy i linki oraz ksztatu i rodzaju powierzchni sondy.

Rysunek 2,24. Sonda ciarowa: a-w wodzie stojcej: 1 -soczewka, 2-torpeda, 3-koniaki denny: b - vi wodzie szybko pyncej (Dbski I D5Sb)

Odchylaniu si linki od pionu przeciwdziaa si przez odpowiedni dobr masy sondy. Nie zawsze jednak mona unikn wychylenia linki. Przy pomiarach prowa dzonych w okresie wezbra na rzekach grskich nawet sondy o masie 50 kg mog by zbyt lekkie. Zastosowanie sond o wielkiej masie wymaga odpowiednich urzdze wycigowych, kopotliwych w przenoszeniu i. miejsca na miejsce. Dlatego w tej sytuacji dopuszcza si pewne wychylenia linki od pionu i wprowadza sieodpowiednie poprawki do dugoci linki odwinitej z koowrotu. Uzasadnia to rysunek 2.24. Cz liny ponad zwierciadem wody tworzy odcinek prostej odchylonej od pionu o kt a. Cz liny znajdujca si pod wod ukada si wedug linii acuchowej. Styczna do tej linii na poziomie zwierciada wody nachylona jest pod ktem a do pionu, a na poziomie dna - ma kierunek pionowy. Wielko poprawki oblicza si oddzielnie dla czci napowietrznej i dla czci podwodnej. Rnica dugoci odwinitej linki nad wod (odchylonej od pionu) w stosunku do dugoci w pionie jest rwna (rys. 2.24):

CD = AD - AC = AD - AB AC - AB

(2.5)

Pom;aiy gicoKOiCi

0/

Z trjkta ABD wynika, e: AD = Alt (2.6)

2.3.1.3. Echosondy

cos a.
siad CD = Ali~AB=AB cos a. cos a v

Poniewa AB jest rwne odlegoci punktu zawieszenia linki od zwierciada wody /, to; CD =! cos a I (2.7)

Dugo liny zanurzonej w wodzie DE rni si od rzeczywistej gbokoci h = I1G o poprawk A/i zalena od dugoci liny i jej kata wychylenia: Al: -J{L, a) DE = liC + Ali = /i + A/i <2.S)

Jeeli gbokoci wody sa wiksze ni 20 m, uycie sond ciarowych jest utrudnione, poniewa masa liny wzrasta znacznie w porwnaniu z masa .sondy. Trudno jest wtedy wyczu moment, gdy sonda osiga dno, poniewa lina pozostaje nadal naprona. W tych warunkach stosuje si sondy z sygnalizacja akustyczna lub radarowa. Echosonda (sonda akustyczna) dziaa na zasadzie odbicia fai ultradwikowej od dna rzeki lub zbiornika wodnego. Podczas pomiaru na zwierciadle wody (lub w jego pobliu) umieszcza si rdo i odbiornik dwiku. Urzdzenia te instalowa ne sa zazwyczaj na jednostkach pywajcych. Nadajnik echosondy wysya w kierun ku dna lale akustyczne w postaci krtkich impulsw, ktre dochodz do dna. cz ciowo odbijajc si od niego i powracaj do odbiornika. Mierzc czas przebiegu fali ultradwikowej w obydwu kierunkach, ij. czas pomidzy wysaniem i odbio rem impulsu dwikowego /, mona obliczy gboko w danym punkcie /i, ze wzoru:
h = -^

et

(2.11)

iidzie r -

Dugo liny odwinitej z koowrotu od momentu dotknicia przez sond zwier ciada wody do momentu osignicia dna przez sond bdzie rwna: + h + A/i cos a v Gboko rzeczywista /i bdzie zatem rwna: h= L-l
Mi

prdko rozchodzenia si fal dwikowych w wodzie, zalena od gstoci i cinienia wody |m/s|.

/. = CD + DE = /

(2.9)

cos a v

(2.10)

Poprawki Ali oblicza si z rwnania linii acuchowej dla rnych dugoci Huki i rnych wartoci kata wychylenia linki a. Wartoci A/i mona te znale w litera turze, w specjalnych tablicach (np. Dbski I955b). Gdy kat jest mniejszy od 15, to poprawki Ah mog by pomijane. Jeeli wektor linii prdu nie jest prostopady do linii przekroju Irydrometrycztiego, to linka odchyla si w bok pod pewnym katem poziomym fi, Kat pionowy (/.], zawarty midzy kierunkiem linki a linia przeprowadzona, pionowo w punkcie zawie szenia linki, jest w tym przypadku wikszy od kata pionowego a. mierzonego w paszczynie pionowej, prostopadej do przekroju hydrometrycznego. Okrelajc poprawk redukcyjna dla dugoci linki, naley bra pod uwag kat 0-\. Poprawki ktowe Aa - ] - a okrela si za pomoc, specjalnych tablic (Dbski t955b).

Podstawowym elementem echosondy jest indykator sterujcy cala aparatura oraz wskazujcy mierzona gboko. Zbiegaj;} si tu dwa kanay: nadawczy i odbiorczy. Pierwszy z nich skada si z. impulsatora oraz przetwornika nadawczego dwikw; drugi skada si z przetwornika odbiorczego oraz wzmacniacza impulsw odbiera nych przez przetwornik odbiorczy (rys. 2.25a"l. Impuls elektryczny wytworzony w indykatorze zostaje wysiany do przetwornika nadawczego; rwnoczenie moment wysania impulsu zostaje zarejestrowany na papierze eiektroczulym. Energia impulsu elektrycznego zostaje przez przetwornik zamieniona na energi ultradwikowa., ktra zostaje wypromieniowana w kierunku dna. Impuls ultradwikowy odbija si oci dna i powraca do przetwornika odbiorczego, w ktrym zostaje z powrotem zamieniony na impuls elektryczny. Po wzmocnieniu w indykatorze, impuls ten zostanie zarejestrowany na papierze eiektroczulym. Pomiar czasu odbywa si auto matycznie i na wskaniku odczytuje si bezporednio gboko w metrach. Produkowana obecnie w Polsce echosonda SP-405/2 suy do pomiaru gbokoci rzek, jezior, kanaw i portw w zakresie gbokoci od 0 do 45 m. Minimalny zasig pomiaru waha si od 0,5 do 0,8 m. Dokadno pomiaru okrelona jest na i i , 5 ^ , przy uwzgldnieniu poprawki dwiku w funkcji temperatury wody i jej zasolenia (gstoci). W celu porwnania: echosonda DE-719/E produkowana w USA ma zakres pomiarowy do 125 m (rys, 2.25b).

68 Hydrometria...

2.4. Pomiary prdkoci przepywu

2.4.1. Rodzaje pomiarw prdkoci
Pomiary prdkoci przepywu wody w ciekach otwartych o swobodnym zwierciadle wody oraz w przewodach zamknitych mog mie dwojaki cel - pomiar prdkoci pojedynczej strugi (linii prdu) oraz pomiar skadowej wektora prdko ci prostopadej {normalnej) do paszczyzny przekroju poprzecznego w rnych punktach przekroju, niezbdny do okrelenia prdkoci redniej w przekroju poprzecznym. O ile w badaniach laboratoryjnych czsto interesuje nas prdko pojedynczych strug, o tyle drugi cel pomiarw prdkoci ma w hydrometrii rzecznej wiksze zastosowanie, poniewa pomiary te s podstawa do okrelenia natenia przepywu w cieku metoda porednia (rozdzia! 2,5). Ze wzgldu na burzliwo prdkoci (rys. 2.26) rozrnia redniej w okrelonym czasie w hydrometrii rzecznej wiksze Rysunek 2.25. Echosonda: a - schemat: 1 - oscylalor nadawczy. 2 - generaior impulsowy, 3 - indykator, 4 - wzmacniacz, 5 - oscylalor odbiorczy, 6 - droga wizki ultradwikowej, 7 - zasilacz: b - widok (LomnJowski 1970) ruchu wody w cieku i wynikajca std pulsacj si pomiary prdkoci chwilowej oraz prdkoci / w miejscu pomiaru. Jak si przekonamy dalej, zastosowanie maja pomiary prdkoci redniej.

[m/s] I

t.oi
Echosonda moe hyc stosowana do pomiarw profilograficznych dna ciekw i zbiornikw wodnych, dajc obraz nieznacznych nawet nierwnoci dna, co przy pomiarach sondii ciarw;; jest /.wizane z dugim czasem trwania pomiaru. Rysunek 2.26. Pdsacja prakoct j O j 10 ~* , 20 , , 30~TisT

W praktyce hydrometrycznej stosuj si rne sposoby pomiarw prdkoci. Mog to by pomiary bezporednie, w ktrych elementem bdcym przedmiotem pomiaru jest prdko przepywu, jak rwnie p o m i a r y porednie, polegajce na pomiarze parametrw hydraulicznych, od ktrych zaley prdko, takich jak: po wierzchnia przekroju poprzecznego /'. gboko rednia / i v czy te spadek -zwier ciada wody i. Pomiar,' bezporednie s bardziej dokadne ni pomiary porednie. Dlatego w praktyce naley stara si w miar monoci wykonywa pomiary bezpo rednie. Z tego powodu zostan one tu szerzej omwione. Natomiast pomiary porednie nic bd w niniejszym podrczniku omawiane, poniewa stosowane wzory do obliczenia prdkoci przepywu wody w cieku s omawiane w podrcznikach hydrauliki. W niniejszym podrczniku wzory te wspomniane sa. w podrozdziale 3.3.5.

/U Hydrometria.., Bezporednie pomiary prdkoci dzida si na: O punktowe - polegajce na pomiarze prdkoci w poszczeglnych punktach przekroju hydrometrycznego; O odcinkowo - w ramach ktrych mierzy sic prdko przepywu na odcinku midzy dwoma przekrojami.

Pomiary prdkoci przepywu 71 O przy brzegach cieku, w miejscach, w ktrych prdkoci przepywu sa. ju na tyle due, e mog by zmierzone dostpnymi przyrzdami; O w miejscach wyranych zmian prdkoci, stwierdzonych wizualnie lub przyrz dem pomiarowym; O w punktach zaamania dna; O w nurcie rzeki, ktry zazwyczaj znajduje si w miejscu o najwikszej gbokoci. Liczba punktw pomiarowych w pionie hydrometrycznym zaley od gbokoci w danym miejscu oraz od warunkw przepywu. W razie zakcenia swobodnego przepywu przez zjawiska lodowe lub rolinno wodna zarastajca koryto liczb punktw pomiarowych w pionie hydrometrycznym mona zwikszy. Zasady roz mieszczania punktw pomiarowych w pionie hydrometrycznym stosowane w b. P I H M podano w tabeli 2.2.

2.4.2. Punktowe pomiary prdkoci

2.4.2.1. Podzia pomiarw punktowych Punktowe pomiary prdkoci przepywu wykonywane s;| w wiciu punktach paszczyzny poprzecznego przekroju cieku. Punkty pomiarowe rozmieszczone sa na liniach pionowych, wysawionych w poszczeglnych punktach linii przekroju poprzecznego od zwierciada wody do dna, zwanych pionami hydrometrycznym!. Pomiary takie umoliwiaj;} okrelanie prdkoci redniej w poszczeglnych punktach przekroju, w pionach hydrometrycznych oraz w caym przekroju poprzecznym cieku. Pomiary punktowe ze wzgldu na sposb rozmieszczania punktw pomiarowych dzieli si na zupene, powierzchniowe i skrcone. Pomiary zupene. Polegaj one na pomiarze prdkoci w wielu punktach paszczy zny przekroju poprzecznego rozmieszczonych na pionach hydrometrycznych. Celem zupenych pomiarw prdko i jest uzyskanie rozkadu prdkoci (a cilej mwic - skadowych normalnych wektora prdkoci) w paszczynie przekroju poprzecznego. Istotne znaczenie dla dokadnoci wynikw pomiaru ma waciwy dobr pionw hydrometrycznych. Liczba pionw hydrometrycznych zaley od sze rokoci koryta !> oraz od konfiguracji dna rzeki w przekroju poprzecznym, Zasady doboru pionw w zalenoci od szerokoci koryta normuje instrukcja b. P i H M (lab. 2.1). Instrukcja podaje minimalna liczb pionw hydrometrycznych w warun kach koryta regularnego. W korytach nieregularnych liczba pionw moe w miar potrzeby by wiksza ni podano w instrukcji. Piony hydrometryczue wyznacza si przewanie w nastpujcych miejscach:

Tabela 2,2. Rozmieszczenie punktw pomiarowych w pionie hydrcmein/cznym (wg b. PIHM)

Gitko h Przepyw s1 .'obodny rozmieszczenie punk I w pomiarowych 0.-'. h 0,2 Ir, 0,4 h: 0.8 h przy dnie: 0,2 h; 0.4 Ir, 0,8 h przy powierzchni liczba punk Iow pomiarowych 1 3 5 Pokrywa lodowa lub zarastar ie koryta rozmieszczenie * punktw pomiarowych 0,5 h 0,15/>; 0,5/); 0.85/) przy dnie: 0,2/); 0.4 ; 0,6 tr, 0,8 h przy powierzchni liczb? punktw pom a rowy eh 1 3 6

Im]
<0,2 0,2-0.6 >0.5

Pomiary powierzchniowe. Polegaj one na pomiarze prdkoci w punktach rozmie szczonych na pionach hydrometrycznych w pobliu zwierciada wody. Poniewa na ich podstawie nie mona okreli rozkadu prdkoci w pionie hydrometrycznym, wic wykonuje sieje przewanie tylko w tych przypadkach, w ktrych wykonanie pomiarw zupenych jest utrudnione bd zupenie niemoliwe. Do przypadkw takich zalicza si: O pochd ryu lub kry; przy pomiarze prdkoci na wikszych gbokociach moe doj do zniszczenia przyrzdu pomiarowego wskutek mechanicznego dziaania kry i ryu na zawieszony przyrzd, ktry nie zosta! w por wycignity na powierzchni wody; O konieczno wykonania pomiaru w krtkim czasie, np. gdy zapada zmierzch; czas wykonania pomiaru powierzchniowego w przekroju poprzecznym jest wie lokrotnie krtszy ni czas potrzebny na pomiar zupeny; O szybka zmiana stanw wody; przy szybkim podnoszeniu si lub opadaniu stanw wody, wywoanym przyczynami naturalnymi (wezbranie) lub sztucznymi (wypu szczenie wody ze zbiornika, zamknicie odpywu wody z urzdze komunalnych.

Tabela 2.1. Zasady doboru pionw hydrometrycznych (wg b. PIHM)

Szeroko rzeki [mj do 2 3-10 11-30 31-80 31-200 porsad 200 Rozmieszczenie sondo'. ani [ml me rzadziej niz co: 0.2 0,5 1,0 2.0 5.0 10,0 Liczba pionw hydrometrycznych nie mniejsza ni 3 4-6 7-8 9-10 11-12 ponad 15

I tw

' ljiiii_r:i:r_ r

'I' p r i j - J i M J J l . r j . - . t i , - . / .

gospodarki wodnej itp), wykonanie pomiaru zupenego nie jest celowe, poniewa w okresie trwania pomiaru moe nastpi tak dua zmiana stanw wody, e pomiar rozpoczty przy stanie niskim, moe by zakoczony przy stanie wyso kim, i na odwrt; dua prdko przepywu wody; do pomiarw duych prdkoci wody niezbdny jest specjalny sprzt pomiarowy, jeeli brak jest takowego, mona posugiwa si zwykymi przyrzdami, ale nie mog one by jednak zanurzane na zbyt due gbokoci (drgania drkw, trudne utrzymanie przyrzdu w pionie hydrometrycznym). Pomiary skrcone. Wykonuje sieje w wybranych punktach pionw hydrometrycznycli. Maja one na celu zmniejszenie liczby punktw pomiarowych w pionie hydmmetrycznym, a tym samym skrcenie czasu trwania pomiaru prdkoci v. Stosuje sio tu pomiary: jednopunktowe na gibokoci 0.4 /; (gdzie h~ gboko wody w pionie hydrometrycznym) i dwnpunktowe na gbokoci 0,2 i 0,8 li. W wyniku wieloletnich dowiadcze stwierdzono, e prdko na gbokoci 0,-1 li w pionie, mierzc od dna w gr, jest zbliona do prdkoci redniej w pionie:
l

przepywu zarwno w korytach otwartych, jak i w przewodach zamknitych. Pomiar polesa na rejestracji liczby obrotw osadzonego na osi wirnika, poruszanego przez pync wod, w okrelonym czasie. Na tej podstawie okrela si prdko obrotw wirnika n z. ilorazu liczby obrotw wirnika m i czasu trwania pomiaru (:
ni

obr.

(2.14)

Prdko przepywu wody jest zalena od prdkoci obrotw wirnika: v =J\n) Mynki hydrometryczne ze wzgldu na konstrukcj osi dziel si na mynki z osi poziom (typ europejski) i pionow (typ amerykaski). Wirnik o osi poziomej stanowi mog opatki lub elementy o ksztacie rubowym w postaci skrzydeek, natomiast wirnik o osi pionowej stanowi kola opatkowe lub czasze stokowe umieszczone na piercieniu. Pierwsze koncepcje przyrzdu znaleziono w zapiskach Leonardo da Vinci (XV wiek), ktre nie doczekay si realizacji. Przyrzdy z koem lopatkowym'zaczU> stosowa w drugiej poowie XVIII wieku (Michelotti i Du Buat) do pomiarw prdkoci na powierzchni wody. Pierwszym przyrzdem do pomiaru prdkoci na dowolnej gbokoci byo kolo opatkowe o osi pionowej skonstruowane przez listovao Cabrala w 1786 roku (Quintela 1991). Innowacja Cabraia polegaa na tym, e koo opatkowe byo otoczone pokrg metalow obudow (rys. 2.27a) okry wajc poow, opatek. Dziki temu pynca woda oddziaywaa jedynie na poow opatek nie zakrytych obudow, powodujc moment obrotowy. Umieszczona na grnym kocu osi chorgiewka pozwalaa na rejestracj liczby obrotw wirnika. Natomiast pierwszy przyrzd o osi poziomej skonstruowany zosta w 1790 roku przez Wolt mannit i zosta nazwany skrzydekiem Woitmanna (rys. 2.27b). Do nie dawna przyrzd ten uznawano za najdawniejszy mynek hydrometryczny. Wirnik skada si z dwch paskich opatek, osadzonych pod rnymi katami na osi zako czonej limacznic;!, oraz. z kka zbatego. Kko zbate byo podcigane za pomoc;] dwigni do pooenia, w ktrym zby kka wprowadzone zostaway w zazbienia limacznicy. Dziki temu obroty osi przekazywane byy na kko i powodoway jego obrt. Po zwolnieniu dwigni kko za pomoc spryny odczao si od limaczni cy. Pocztkowo liczb obrotw okrelano liczc przesunite zbki kka, co byo bardzo mudne. Z czasem wprowadzono mechaniczn rejestracj obrotw. Mynki wspczesne. Stosowane obecnie w praktyce pomiarowej mynki hydrome tryczne maj, generalnie rzecz biorc, tak sam;} zasad dziaania jak wyej wspo mniane prototypy. Natomiast ewolucji uleg ksztat wirnika oraz sposb rejestracji obrotw.

'.T = l,f).4/,

(2.12)

Analogicznie - rednia arytmetyczna prdkoci zmierzonych na gbokoci 0,2 h i 0,8 h jest zbliona do prdkoci redniej w pionie hydrometrycznym;
y

s ~ 2 ^'".2 h + 0.S l)

[-.

Metoda dwuptinktowa .stosowana jest powszechnie w USA; zalecaj j nor my ISO. W polskiej subie hydrologicznej metoda ta jest stosowana od pani lat w przypadku niezakconego rozkadu prdkoci w pionie, tzn. gdy nie wystpuj zjawiska lodowe i zarastanie koryta. 2.4.2.2. Przyrzdy do punktowych pomiarw prdkoci Do punktowych pomiarw prdkoci stosuje si mynki hydrometryczne, dynamometry i taehymetry. Mynki hydrometryczne Zasada dziaania mynkw. Najczciej stosowanym rodzajem przyrzdw do punktowych pomiarw prdkoci s mynki hydrometryczne. Z (ej przyczyny opiso wi ich powicimy najwicej miejsca. Mynki stosuje si do pomiarw prdkoci

* W niektrych p(xln,x7.iiik.ich podaje sic 0,6 li - w tym przypadku odnosi si lo do gbokoci micr/.onoj od zwierciada wody w doi.

Pomiary prdkoci przepywu 75

A
JO

i:

Rysunek 2.27. Prototypy mrynkw: a - mynek Cabraia (Ouiniela I991);1 -kofofcpatkowe,2-obudowa,3-o obrotw, 4 - wskanik odroiw, 5 - drek, 6 - ster kierujcy, 7 - stenie osi; b - mynek- Wcrimanna

Rysunek 2.28. Miynek o osi pionowej; 1 - wirnik. 2 - obcienie, 3 - s!er kierujcy [eleniakw ! 954) W urzdzeniach kontaktowych zwykych wntrze komory mynka wypenia ciecz oleista. Urzdzenia hermetyczne zapewniaj cakowit szczelno komory kontakto wej, ktra nie jest wypeniona. Stosuje sieje w specjalnych typach mynkw. Schemat dziaania mynka o osi poziomej przedstawiono na rysunku 2.29. Mynek, za pomoc dwch zaciskw poczony jest ze rdem prdu staego (bateria, akumulator). Jeden zacisk poczony jest z mas metalow mynka, natomiast drugi jest izolowany od masy mynka, a poczony jest ze sprynk, nie dotykajc korpusu przyrzdu. W obwd wczona jest sygnalizacja akustyczna (dzwonek) ub wietlna. Podobnie jak w mynku Wolt manna, skrzydeko umieszczone jest na osi zakoczonej limacznic, poczon z kkiem zbatym, na ktrym umieszczony jest trzpie kontaktowy. Obroty skrzydeka powoduj obrt kka zbatego, a wraz z nim nich okrny trzpienia. W okrelonym pooeniu trzpie dotyka dwigni (sprynki), co powoduje zamknicie obwodu elektrycznego, dajc sygna. Dalsze obroty skrzy deka powoduj odczenie si trzpienia od sprynki i przerwanie przepywu prdu elektrycznego. Ponowne zamknicie obwodu nastpuje po wykonaniu przez skrzy deko okrelonej liczby obrotw, gdy trzpie dotknie ponownie sprynki. Znajc liczb obrotw skrzydeka, w cigu ktrych kko zbate wykonuje peny obrt m, oraz czas pomidzy sygnaami r, mona obliczy prdko obrotw skrzydeka n ze wzoru 2.14. a nastpnie prdko przepywu v, W zalenoci od rodzaju mynka peny obrt kka zbatego nastpuje po rnej liczbie obrotw skrzydeka, najczciej po 50, 25 lub 20 obrotach. W wodach wolno

W mynkach Wolt mana w celu podniesienia czuoci opatki zostay zaspione przez Baumgartena skrzydekami o ksztacie zblionym do powierzchni rubowej lub widrowej (rys. 2.28). Skrzydeka te mog, by dwudzielne lub trjdzielne, czasem otoczone piercieniem w celu ochrony przed uszkodzeniami. Ksztat skrzydeek jest wynikiem wieloletnich bada laboratoryjnych prowadzonych przez producentw mynkw. Od skrzydeek wymaga .si, aby mynek, ustawiony pod pewnym ktem do kierunku strug, mierzy skadow prdkoci o kierunku pokrywajcym si z osi mynka, ponadto skrzydeka powinny obraca si z minimalnymi oporami, a midzy strugami pyncej wody i skrzydekiem nie powinien wystpowa polizg. W mynkach o osi pionowej opatki zastpiono przez stokowe czasze, podobne jak w anemometr/e (rys. 2.2S). innowacj t wprowadzi w 1873 roku P.F. Henry; wspczesny ksztat mynkw o osi pionowej nada w 1885 roku W.G. Price (Loureiro. Kowaczak 1980). Urzdzenia rejestrujce liczb obrotw wirnika, oparte pocztkowo tia systemie mechanicznym, we wspczesnych mynkach zostay zastpione w IS73 roku przez Riiltlmanna .sygnalizacj elektryczn. Elementy kontaktowe w elektrycznych urz dzeniach rejestrujcych mog by: 9 otwarte, stosowane do pomiarw w wodzie czystej i niezbyt twardej; zamknite zwyke i hermetyczne, uywane do pomiarw w wodzie zanieczysz czonej.

Korrcaiy prowisa przepywu / /

Rysunek 2.29, Schemat wspczesnego mynka o osi poziomej:! - skrzydeko, 2 - o. 3 - limacznica, 4 - kko zbato. 5 - trzpie, 6 - sprynka, 7 - zacisk izolowany. 8 - zacisk poczony i masa. mynka, 9 - rdio prdu, 10 - dzwonek, 11 - drek. 12 - rura zewntrzna. 13 - zacisk boczny (Dbski 1970}

pyncych stosuje si mynki, w ktrych sygna! nastpuje po 10 lub 5 obrotach, a nawet co I obrt. Spotka mona rwnie urzdzenia, w ktrych kontakt nastpuje nie po penym obrocie kku, lecz czciej (np. co l/ obrotu), dziki umieszczeniu na nim wikszej liczby blaszek kontaktowych. W nowych typach mynkw o jest nieruchoma, a wraz ze skrzydekiem obraca si paszcz osi, na ktrego kocu znajduje si gwint limacznicy, z ktra zazbia si kko zbate. Na osi kolka jest zgrubienie odchylajce za kadym obrotem kka dwigni, ktra drugim swym ramieniem dotyka trzpienia kontaktowego. W ostatnich atach coraz czciej stosuje si mynki z elektromagnelyczn;! sygna lizacja liczby obrotw. W mynkach tych w tylnej czci tu lei wirnika osadzony jest stay magnes. W korpusie mynka w zasigu pola magnetycznego wytwarzanego przez magnes umieszczony jest miniaturowy zestyk zwiemy (kontaktron), speniaj cy rol urzdzenia kontaktowego. Przy odpowiednim pooeniu magnesu, co kady obrt tulei wirnika, zestyk zostaje objty liniami pola magnetycznego, w wyniku czego pitki zestyku zwieraj, si. co powoduje poczenie elektryczne gniazda izolowanego ot I osi mynka z zaciskiem poczonym z masa przyrzdu. Dziki takiemu rozwizaniu moliwa jest rejestracja pojedynczych obrotw skrzydeka mynka. M y n k i te nazywa si kontaktronowymi (rvs. 2.30).

Rysunek 2.30. Mynek kcntaklronowy Oli C-2: a - schemat: 1 - wirnik, Z - walec, 3 - o, * . - korpus. 5 - magnes ssay, 6 - zestyk zwiemy (prospekt firmy Ott); b - schema; dziaania zestyku zwiemego {konlaktronu)

Rodzaje mynkw. W praktyce hydrometrycznej stosuje si rne rodzaje mynkw, ktre rni si pomidzy sob wymiarami, ksztatem korpusu, ksztatem skrzydeek, szczegami konstrukcyjnymi, jak rwnie sposobem umocowywania podczas po miarw. Rnorodno ta wynika stad, e poszczeglne rodzaje mynkw dostoso wane sa co rnych warunkw przepywu, rnych prdkoci oraz do rnych wielkoci ciekw, a zwaszcza gbokoci. Cakowita dugo korpusu mynkw waha si od kilku do kilkudziesiciu centy metrw, rednice s k r z y d e e k - o d I Odo 200 m m , a masa moe dochodzi do i 0 0 kg. Wyrnia si nastpujce rodzaje miynkw; kieszonkowe, uniwersalne i cikie, Mynki kieszonkowe maja dugo od kilku do kilkunastu centymetrw, rednice skrzydeek 3 0 - 8 0 m m . Su do pomiarw prdkoci maych r/.ek, o niewielkim naporze hydrodynamicznym. Przy pomiarze umocowywane s sztywno w danym punkcie pionu hydrometrycznego.

78 H/dromslria. Najczciej stosowanymi w Polsce mynkami icgo typu s mynki firmy Ott (Niemcy) - yp C-2 (rys. 2.3la). Metra (b. -SSR) - typ 560, Gidrometpribsiroj (b. ZSRR) - typ GR-55 (rys. 2 3 l d ) oraz produkcji polskiej HF.GA-1 (rys. 2.31c). Wspomnie tu naley o mynkach produkowanych w Polsce w pierwszych lalach po wojnie przez firm P.P. Lewandowski w Warszawie, znanych pod nazw m y n kw Pc-E I M y n k i uniwersalne maj wiksze wymiary ni mynki kieszonkowe. Zakres ich stosowania jesl znacznie szerszy. Mog by stosowane do pomiarw prdkoci wody w duych rzekach ze wzgldu na moliwo zarwno sztywnego, jak i rucho mego umocowywania pr/y pomiarze w okrelonym punkcie pionu hydrometrycznego. M y n k i uniwersalne wyposaone s w ster kierujcy, umoliwiajcy ukadanie si mynka rwnolegle do strug wody, w przypadku lunego umocowania. Najcz ciej stosowane w Polsce s mynki produkcji niemieckiej firmy Ott typ C-31 (rys. 2.3Ib), produkowane w b. ZSRR typy G R - 2 1 , G R - 2 I M i GR-99 oraz polskie Hi;GA-2. M y n k i cikie (zwane rwnie torpedami) charakteryzuj d ^ wymiary i masa. Stosowane s do pomiarw duych prdkoci przepywu w duych rzekach. Ze wzgldu na znaczny napr hydrodynamiczny, wystpujcy w tych warunkach, kon strukcja mynka przeciwdziaa odchylaniu go od pionu hydrometrycznego. Korpus mynkw ma ksztat opywowy (ichtioidalny }, powodujcy redukcj naporu hydro dynamicznego. Urzdzenie skada si z trzech czci (rys. 2,31e): z gowicy ze skrzydekami i mechanizmem rejestrujcym, stanowicej waciwy mynek, z kor pusu rozszerzonego w rodkowej czci i steru krzyowego, powodujcego ustawia nie si mynka rwnolegle do strug wody. Masa tego typu mynka waha si w szero kich granicach. Mae mynki cikie wa od 3 do 15 kg, due rodzaje dochodz do 100 kg. Przy bardzo duych prdkociach i wynikajcym std naporze hydrodyna micznym stosuje si dodatkowe obcienia mynkw w ksztacie kul, soczewek lub torped, o masie od 30 do 100 kg (rys. 2.31 f). M y n k i specjalne s przystosowane do pomiaru prdkoci wody w specyficznych warunkach. Mynki do pomiaru maych prdkoci przy duych gbokociach maj skrzydeka o duych rednicach, lekko obracajce si, z sygnalizacj od I do 5 obrotw. Mynki do pomiaru prdkoci pr/y maych j;h; bok ociach maj mae wymiary korpusu i skrzydeek. rednica skrzydeek nie przekracza 50 mm (np, mynki produ kcji niemieckiej firmy Ott typ C-2).

Pomiary prdkoci przepywu 7 9

Mynki laboratoryjne maj take bardzo mae wymiary korpusu i skrzydeek. 7J\ pomoc nic!) mona mierzy bardzo mae prdkoci. M y n k i takie produkuje tn.in. francuska firma Nyerpic (rys. 2.32c. Mikromlynki laboratoryjne przeznaczone s do pomiarw prdkoci strug wody w bardzo maych przekrojach poprzecznych, przy badaniach w laboratoriach hydrau licznych na modelach. Jest to skrzydeko z piercieniem umocowanym do prcika (rvs. 2.32d). Wirnik jest zazwyczaj zoony z 4 lub 6 skrzydeek z masy plastycznej, majce jedynie na kocach blaszki kontaktowe. M y n k i takie rejestruj prdkoci rzdu kilku mm/s. Mynki magnetyczne maj hermetycznie zamknite urzdzenie kontaktowe. Wn trze mynka podzielone jest przepon metalow na dwie komory (rys. 2.32a). Do pierwszej, znajdujcej si w przedniej czci mynka, dostaje si woda; druga komora jest hermetycznie izolowana od pierwszej. O mynka skada si z dwch czci ustawionych wzdu jednej prostej. O w przedniej komorze zakoczona jest mag nesem, natomiast o w komorze hermetycznej ma w przedniej czci kotwiczk, na kocu za - limacznic. Obroty osi przedniej przekazywane s przez magnes na kotwiczk osi tylnej, poniewa przepona metalowa nie stanowi przeszkody dla linii pola magnetycznego. Obroty osi tylnej przekazywane s z kolei przez limacznic na kko zbate, tak jak w zwyczajnych mynkach. Mynki foioelektrycznc maj podobnie jak mynki magnetyczne hermetyczne urzdzenia kontaktowe. Korpus mynka podzielony jest na dwie czci (rys. 2,32b). W jednej z nich, do ktrej dostaje si woda, znajduje si o ze limacznic i kkiem zbatym, zespolonym z krkiem o rednicy wikszej ni kko. Na krku tym znajduje si wycicie. W tej czci komory znajduje si rwnie rdo wiata, izolowane od tej czci wntrza komory. W drugiej czci komory, hermetycznie oddzielonej przepon, umieszczona jest komrka fotoclektryczna lub selenowa. W przeponie znajduje si okienko o ksztacie identycznym z wyciciem na krku. Gdy w miar obracania si kka otwr krka pokryje si z okienkiem w przeponie, to snop .wiata padnie na fotokomrk, w obwodzie ktrej powstaje prd elektryczny, i uruchomi urzdzenie sygnalizujce. Mynki cakujce (integratory) su do pomiarw redniej prdkoci w pionie. Zasada ich dziaania nic rni si od zwykych mynkw. Wyposaone s w dodat kowe urzdzenie umoliwiajce poruszanie si ich po pionowym prcie w gr i w d ze stal prdkoci. Mynek taki przechodzi przez wszystkie warstwy wody o rnej prdkoci w pionie hydrometrycznym. W wyniku pomiaru otrzymuje si urednion warto prdkoci. Ze wzgldu na bezwadno skrzydeek pomiar prdkoci wyko nuje si dwa razy; w kierunku od zwierciada wody do dna oraz w kierunku od dna do zwierciada wody. W pierwszym przypadku mynek przechodzi ze strefy, w ktrej

Zbliony do ksztatu korpusu ryby

romiaryproiwscipreepfywu g i

Rysunek 2.31. Typy mynkw; a - mrynek kieszonkowy C-2 (firma Oli - Niemcy); b - mrynek uniwersalny (lirma Oli - Niemcy); c - mynek uniwersalny HEGA-2 (produkcji polskiej); d - mynek GR-55 ze slerem (produkcji b. ZSRR}; e - mynek ciki ze sterem krzyowym; [ - mynek z obcieniem

pomiary prdkoci przepiywu 83 Q. Myaromama...

5 - zak izolowany, 6 - zacisk; b - /rtynak (oloaiektryczny: I - komrka selenowa. 2 - z ; r o . < 0 ~ : ^ ~ I J S l - iJwflW 5 - baierie, 6 - opornik, 7 - lampa. 6 - pc^eniez mas, rn^a W ^ : c^^klaboraioryjnyicUikrom^kM I - Misie wgbienie, 2 - piercie. 3 - tarcza (Kaczorowski t in. 1971)

wystpuj;} prdkoci wiksze, do strefy o prdkociach mniejszych. Wynik pomiaru otrzymuje si z nadmiarem. Poruszajc si w odwrotnym kierunku, mynek przecho dzi /. warstw o mniej.szej prdkoci do strefy o prdkociach wikszych. W tym przypadku otrzymuje si wynik z niedomiarem. Zestaw pomiarowy, oprcz mynka, skada si z licznika obrotw, licznika czasu oraz regulatora szybkoci przesuwania si mynka wzdu drka. M y n k i cakujce stosuje si w korytach regularnych o duej gbokoci. Pntdomierz stosuje si, jeeli interesuje nas nie tylko warto skalarna prdkoci, ale rwnie kierunek wektora prdkoci. Zdarza si to przy pomiarach prdw wody w zbiornikach wodnych, np. jeziorach, zbiornikach retencyjnych, morzach oraz w ujciowych odcinkach rzek, w ktrych w pewnych sytuacjach w caym przekroju lub te w jego czci (zazwyczaj przydennej) napywaj wody morskie. Istotna zaleta pradomierzy jest moliwo rejestracji pooenia osi mynka w czasie pomiaru przez pomiar wielkoci odchyle igiy magnetycznej kompasu zwizanego z mynkiem lub odchyle osi mynka od kierunku staego, wyznaczonego specjalna ranni. W stosowanych w polskiej subie hydrologicznej prdomierzach GR-42 (produ kcji b. ZSRR) pooenie igy magnetycznej okrela si za pomoc urzdzenia przy pominajcego rulet z pewn liczba, przegrdek, odpowiadajcych rwnym wycin kom koa o kcie rodkowym A a (rys. 2.32e). W specjalnym zbiorniczku w korpusie pradomierza znajduj;) si kulki, ktre po wykonaniu przez skrzydeko pradomierza okrelonej liczby obrotw wydostaj si ze zbiorniczka i rowkiem wyobionym w pnocnym ramieniu igy kompasu staczaj si do odpowiedniej przegrdki ruletki, ktra w danej chwili znajduje si naprzeciw igy. Po okrelonym czasie pomiaru mona okreli kierunki prdu, ich czstotliwo oraz kolejno wystpowania, poniewa kulki mog by numerowane. Najczciej okrela si azymut redniego kierunku przepywu w czasie pomiaru. Chocia mynki hydrometryczne maj ju ponad 200-letni histori, s stae najczciej uywanym przez suby hydrologiczne na wiecie przyrzdem do pomia ru prdkoci przepywu w ciekach naturalnych i sztucznych oraz w przewodach zamknitych. M y n k i s stale udoskonalane w miar, postpu w badaniach teoretycznych oraz technologii wytwarzania. Dotyczy to ksztatu mynkw, w szczeglnoci wirnikw, szczegw konstrukcyjnych oraz systemw sygnalizacji obrotw itp, W ramach innowacji technologicznych wprowadza si twarde stopy metalowe (np. stopy niklu, modyfikacje stali), umoliwiajce zmniejszenie tarcia w oyskach mynka. Spotyka si rwnie skrzydeka mynkw z tworzyw .sztucznych, ktre powoduj zmniejsza nie polizgu wody, jaki ma miejsce w przypadku skrzydeek metalowych. Duy postp notuje si w zakresie rejestracji obrotw w drodze rozwoju elektronicznych rejestratorw, zdalnego przekazywania sygnaw oraz automatycznego wczytywania

ich do bazy danych. Pomimo tych wszystkich innowacji - "zasada dziaania mynka hydrometrycznego jednak pozostaje nie zmieniona. Sposoby umieszczania m y n k w podczas p o m i a r u . W zalenoci od warun kw przepywu i gbokoci cieku mynki mona umieszcza w pionie hydrometryc/.iiym w rny sposb, a mianowicie na drku (rurze), na wycigu drkowym, na linie (zawieszeniu) lub ramie (statywie) oraz na obiekcie pywajcym (na staej olobokoci). Drki s najczciej stosowane do umieszczania mynkw w pionie hydrometrycznym. Wykonane s najczciej ze stali o powierzchni zabezpieczonej przed korozj, stali nierdzewnej, mosidzu lub duraluminium. Przekrj drkw moe by okrgy, owalny lub opywowy. Najmniejsze opory stawia wodzie pyncej drek o przekroju opywowym. Stosunek wartoci oporu hydrodynamicznego przy kszta cie okrgym i opywowym jest rwny 5 : 1 . Drki skadaj si z elementw o dugoci 1.0 lub 1,5 m. Skalowane s z dokad noci do I cm. cyframi opisywane s decymetry. Na kocu pierwszego drka znajduje si pytka pozioma (talerzyk) suca do oparcia o dno. Mynki umocowywane s do drka w taki sposb, aby mona byo przesuwa je wzdu drka i ustawia na danych gbokociach bez wyjmowania z wody. Pooenie mynka okrela si jako wzniesienie osi mynka ponad dnem rzeki. Mynek moe by sztywno umocowany za pomoc zaczepu bocznego ilo rury zewntrznej, ktra moe by przesuwana wzdu znajdujcego si wewntrz drka pomiarowego (urzdzenie takie zastosowano m.in. w mynkach Pe-HI i Metra). W mynkach, ktre nakada si na drek przez otwr w korpusie, sztywne umocowanie osiga si za pomoc prta nonego, poczonego z korpusem mynka. W pierwszym przypadku pooenie mynka odczytuje si na drku, na krawdzi rurki zewntrznej, w drugim za - na wskaniku prta. Mynek umocowany swobodnie jest nakadany na drek pomiarowy przez otwr w korpusie i za pomoc linki nonej utrzymywany na danej gbokoci. W tym przypadku waciwe pooenie osi mynka w stosunku do wody uzyskuje si za pomoc steru kierujcego. Mynek mona przesuwa wzdu drka rcznie, zmie niajc dugo linki nonej lub za pomoc linki na koowrotku. Drki stosowane s w praktyce do pomiaru prdkoci wody oraz jednoczenie do sondowania przekroju poprzecznego do gbokoci 4,0 m i prdkoci do 1,5 m/s. Teoretycznie podaje si jako granice stosowalnoci drka gboko 10 m i prd ko przepywu 3.0 m/s. Wycigi drkowo znajduj zastosowanie przy gbokociach bd, prdkociach wikszych ni dla drkw ustawianych swobodnie na dnie rzeki. Wycigi te stano wi drki umocowane na statywach umieszczonych nad wod (rys. 2.33a). Mynek przytwierdzony jest do koca drka i wraz z nim opuszczany do danego pooenia

Pomiaryprdkociprzeprywu 87
a widok sc hem al

M^]

widok

schemal

rv7'

o-

Rysunek 2.33. Urzdieniedoumocoy/aninmlynky^a-drekfwitioifisctiemal): 1-drek, 2-slopka, 3 kabsl; b - wycig drkw/ (widok i schemai): 1 - wycig, 2 - drek. 3 - platforma pomiarowa: c- wycig iinowy: 1-bbendo nawijania linki, 2-linka nona, 3-korpus obdajr/rrirynka, 4-wlad^m^nak.S-sterkrryo'.1^, 6-koniaki denny

w pionie hydrometrycznym. Pooenie to jest okrelane, w odrnieniu od pooenia drkw stojcych swobodnie, jako zagbienie mynka pod zwierciadem wody. Wycigi linowe stosuje si rwnie przy gbokociach, przy ktrych nie mona posugiwa sie drkami swobodnie stojcymi. Sa one czciej stosowane w praktyce ni wycigi drkowe. Mynek zamocowywany jest do liny nawinitej na bben (rys. 2.33b) i przerzuconej przez bloczek. Przy koowrotku wycigu umieszczony jest licznik, wskazujcy dugo odwinitej liny. Pooenie mynka okrela si jako zagbienie osi przyrzdu pod zwierciadem wody. Przy duych prdkociach nast puje odchylenie od pionu linki, na ktrej jest zawieszony mynek. Zapobiega si temu przez dodatkowe obcienie mynka bd stosowanie linek pomocniczych rozcignitych poziomo poniej pionu pomiarowego. Ramy umoliwiaj jednoczesne wprowadzanie wikszej liczby mynkw do prze kroju hydrometrycznego. Dziki temu uzyskuje si znaczne skrcenie czasu pomiaru oraz jednoczesny pomiar w rnych punktach przekroju poprzecznego. Sposb taki

-"^^-^^?^?S'?r | :-j--'.':,,iwivy;--?

88 Hydrometria

Pomiary prdkoci przepywu 89 jak ju wspomniano, prdko w okrelonym punkcie przekroju nie jest wartoci siaa, a z powodu burziiwoei ruchu wody podlega putsacji. Przy pomiarach prdkoci j l L / \ si do uzyskania wartoci urednionej spord zmiennych wartoci chwilowych w danym punkcie. Z tej przyczyny pomiar prdkoci w punkcie powinien trwa tak dugo, aby mona byo t rednia, warto wyznaczy z dostateczn dokadnoci. Przyjmuje si, e czas pomiaru nie powinien by krtszy ni i minuta. Czas ten mona skraca jedynie przy bardzo wyrwnanych prdkociach. Za granic przyjmuje si dusze czasy pomiaru. W instrukcji rosyjskiej np. przyjto czas pomiaru w strefie przypowierzchniowej 2-3 minuty, w strefie za przydennej, gdzie wystpuj wiksze opory mchu - 5-S minut. Podczas pomiaru mynek ustawia si w okrelonym punkcie na danej gbokoci i po upywie czasu potrzebnego do nabrania przez skrzydeka mynka waciwej prdkoci rozpoczyna si mierzenie liczby obrotw skrzydeek w okrelonym czasie. Wykonujc pomiar metoda tradycyjn, czas mierzy si za pomoc stopera, ktry uruchamia si po pierwszym sygnale i zamyka po sygnale oznaczajcym, e czas pomiaru jest rwny minimalnemu lub go przekra cza. W celu kontroli rwnomiernoci obrotw mynka oraz niezawodnoci urzdze sygnalizacyj nych (brak sygnau) wykonuje si odczyty pored nie, gdy stoper jest w ruchu. Przyjmuje si, e pomiar powinien obejmowa okres odpowiadajcy co najmniej dwm sygnaom od momentu wcze nia stopera. Obecnie stosowane sa specjalni: sygnalizatory z elektronicznymi miernikami czasu, rejestrujce liczb i czas obrotw skrzydeka (rys. 2.34). Urzdzenia te przystosowane s do pomiaru liczby obrotw mynka w okrelonym czasie (np. 1 minu ta) lub do pomiaru czasu okrelonej liczby obrotw (np. 100 obrotw). Zazwyczaj sygnalizator jest tak skonstruowany, e mona nim wykonywa obydwa rodzaje pomiarw, odpowiednio ustawia jc wskanik.

stosuje si w przekrojach hydromeirycznych poniej wanych obiektw gospodarki wodnej, jak siownie wodne itp. Obiekty ptywiijiiLT jak lodzie, pontony, siatki mog by wykorzystywane do umocowywania mynkw do pomiarw prdkoci powierzchniowych w duej liczbie przekrojw hydromeirycznych wzdu biegu rzeki. Pomiary takie najczciej wyko nuje .si wwczas, gdy interesuj nas prdkoci powierzchniowe w nurcie rzeki (np. przy eksploatacji drg wodnych). Zasady wykonywania pomiaru prdkoci w punkcie przekroju hydro metrycz nego. Ustawienie mynka podczas pomiaru prdkoci przepywu zaley od tego, jaka prdko ma by mierzona. Do pomiaru prdkoci pojedynczych strug o mynka ustawia si rwnolegle do kierunku strugi, niezalenie od usytuowania jej w stosunku do przekroju poprzeczne go. Warunek ten mona speni, jeeii mynek jest umocowany swobodnie na drku ub wycigu linowym. Uoenie sic przyrzdu rwnolegle do strug wody zapewnia ster kierujcy. Pomiar prdkoci redniej w przekroju, stanowicej element pomiaru natenia przepywu, polega na zmierzeniu skadowej prdkoci prostopadej do paszczyzny przekroju poprzecznego. Takie pooenie osi mynka w stosunku do przekroju poprzecznego uzyska mona przez sztywne umocowanie mynka na drku, wyci gu drkowym lub na ramie. Umocowanie swobodne uniemoliwia .spenienie tego warunku. Zapobiec temu mona jedynie przez wybr profilu hydrometrycznego, w ktrym strugi wody sa rwnolege do siebie i jednoczenie prostopadle do pasz czyzny przekroju. W przypadku, gdy warunek ten nie jest speniony, otrzymuje si prdko przepywu tym bardziej rnica si od skadowej prdkoci normalnej do przekroju, im wikszy jest kt a pomidzy osia mynka a kierunkiem normalnym do paszczyzny przekroju hydrometrycznego. Liczne badania przeprowadzone nad war toci dopuszczalnej odchyki osi mynka od kierunku normalnego wykazay, e wpyw ustawienia osi mynka w stosunku do kierunku normalnego do przekroju moe by zaniedbany, jeeli kat a nie przekracza t0-^2()a - zalenie od ksztatu skrzydeka (IMGW 1987). Zdolno pomiaru mynkiem prdkoci strug wody o kierunku r nym od prostopadego do przekroju nazywa si komponentnocia. Istolne znaczenie ma tu dobr odcinka pomiarowego. Najlepiej mierzy prd ko na odcinkach prostych o staym przekroju poprzecznym, na ktrych zwierciado wody jest wolne od spitrze i depresji. Nie nadaj;) si do tych celw odcinki rzeki na tukach oraz odcinki o korycie dzielcym si na ramiona, pynce pomidzy odsypiskarni. Unika le naley odcinkw o duej burziiwoei mchu, na ktrych strugi wody krzyuj si i uderzajc z rnych stron o skrzydeko mynka, powoduj, e uzyskuje si zanione wyniki pomiaru prdkoci.

Rysunek 2.34. Sygnalizator impulsw

Sposb wykonywania pomiarw zaley od gbokoci i prdkoci przepywu. Pomiary mona wykonywa w nastpujcy sposb: O stojc w wodzie - mynek zazwyczaj umieszczony jest wtedy na drku swobodnie lub w sposb sztywny; pomiar taki stosuje si przy gbokociach do 0.7 m, poniewa przy gbokociach wikszych osoba stojca w wodzie powoduje zbyt due opory mchu;

iiy-ur^riiuifrcj,,.

Pcrreary prdkoci przc-ptywu t ) l

0 7, mostu lub kndki - mynek moe by wtedy w zbienoci od odlegoci do zwierciada wody umieszczony na drku, wycigu drkowym Itib wycigu linowym; sposb ten zapewnia najwiksza dokadno pomiaru, szczeglnie wwczas, gdy most lub kadka s jednoprzslowe, bez filarw; w staych profilach hydrometrycznych instalowane s specjalne kadki do pomiarw h yd ronie l rycz nych, stae lub przenone; 4 z lodzi lub p o n t o n u - podobnie jak poprzednio, mynek moe by umieszczony na drku, wycigu drkowym lub wycigu linowym; taki sposb pomiaru stosuje si na rzekach gbokich w profilach, gdzie nic ma odpowiednich mostw lub kadek, lub gdy jezdnia mostu znajduje sie zbyt wysoko nad zwierciadem wody; O z wikszych obiektw pywajcych, jak statki lub tratwy pomiarowe - mynek zazwyczaj umieszczony jest na wycigu linowym; pomiary takie wykonuje si na duych, gbokich rzekach; O z kolejek linowych - mynek umieszczony jest w tym przypadku na wycigu linowym; ten sposb stosuje si w profilach hydrometrycznych, w ktrych czsto wykonywane s pomiary prdkoci i konieczna jest szczeglna dokadno po miarw; instaluje si wtedy specjalne kolejki linowe (rys. 2.35), ktre umoliwiaj ustawienie mynka w danym punkcie przekroju.
Rysunek 2.36. Miynek do pcrr.iarcw w rzekach zarastajcych z oson (projekt R. Soiana)

Rysunek 2.37. Urzdzenie do pomiaru mynkowego w rurocigach;! - rami, 2 - mynek, 3 - balerin, 4 - przyrzd rejestrujcy (Pomianowski i in. 1939)

Rysunek 2.35. Ko'-;jka (mowa (prospekt firmy A. Ol!)

Pomiary prdkoci w warunkach specjalnych. Pomiary prdkoci pod pokryw;; lodow wykonuje si najczciej w przerblach, wyrbanych w pokrywie lodowej. Gdy ld jest cienki i nie stwarza moliwoci chodzenia po nim lub te. zaamuje si pod ciarem pontonu, usuwa si go na odcinku rzeki parometrowej dugoci i na caej szerokoci przekroju. Na rzekach o korytach zarastajcych w okresie letnim rolinnoci wodn jest utrudniony z powodu hamowania obrotw skrzydeek przez roliny. wwczas szczeglnie wnikliwie dobra przekrj hydrometryczny, tak aby najmniej zaronity. Jeeli nie mona znale takiego przekroju, roliny pomiar Naley by! jak naley

usun na parametrowym odcinku rzeki, na caej jej szerokoci. Stosuje si te specjalne osony do mynkw, uniemoliwiajce rolinom hamowanie obrotw skrzydeka. Oson tak. wykonan w b. PI HM przez R. Sotana, ilustruje rysu nek 2.36. Mynki hydrometryczne stosowane s rwnie do pomiarw prdkoci w prze wodach zamknitych (rurocigach). Mog by tu zainstalowane na stae bd le mog by wprowadzane do przewodu przez specjalne wpusty otwierane, gdy prze wodem nie pynie woda pod cinieniem (rys. 2.37). Obliczanie prdkoci przepywu w punkcie. Za pomoc pomiarw mynko wych okrela si prdko obrotw skrzydeek n (wzr 2.14). Jak wspomniano, pomidzy t wielkoci a prdkoci;; przepywu v istnieje zwizek: v =/(). ktrego obraz graficzny przedstawia rysunek 2.38. Gdyby nie wystpoway opory tarcia mechanizmw i bezwadno przyrzdu, rwnanie zwizku miaoby posta linii prostej przechodzcej przez pocztek ukadu:

KOjnary pr-^susa j;rzt;|;;"y".w s j

n [obr./s] Rysunek 2.38. Wykres larowniczy mynka (wg Kaczorowskie goiiji. 197!]

ane w praktyce, jest rwnaniem asymptoty w strefie El, odpowiadajcej prdkociom wystpujcym w ciekach. Jest to uproszczenie rzeczywistej zalenoci, jaka istnieje pomidzy prdkoci obrotw mynka a prdkoci przepywu. Moe nieraz zdarzy si przypadek, e ze wzgldu na charakter krzywizny hiperboli zaoenie <: = 0 nie je.st .suszne. Przyjmuje si wwczas przybliony wykres w postaci linii amanej i wprowadza szereg rwna o rnych wartociach parametrw a i p, wanych dla okrelonych przedziaw n. Naley zwrci uwag na to, e parametr a. w rwnaniu 2.17 nie moe by utosamiany z czuoci mynka, tj. prdkoci pocztkowa vQ, po przekroczeniu ktrej skrzydeko mynka zaczyna si porusza. Warto v() jest wiksza ni parametr a, majcy jedynie znaczenie geometryczne, a nie fizyczne. Zakres pomiarw mynkowych jest bardzo szeroki (od kilku mm/s do 12 m/s). Dokadno pomiarw mynkowych ocenia si teoretycznie na 1 % , w praktyce przyjmuje si, e dokadno ta wynosi 5%. W rzekach zarastajcych bd w okresie zjawisk lodowych bd pomiaru jest wikszy. Tarowanie mynkw liydrometrycznych. Mynki hydrometryczne taruje si w fa bryce po wyprodukowaniu, po remoncie oraz okresowo w trakcie eksploatacji w celu sprawdzenia staych a i {i, ktre mog si zmienia w wyniku cierania si oysk, trybw itp. Tarowanie przeprowadza si w specjalnych stacjach, ktre mog znajdo wa si na wodach otwartych, jak jeziora i kanaiy, bd te w laboratoriach na specjalnie do tego celu wykonanych kanaach lub basenach. Betonowe kanaiy tarownicze maja zazwyczaj przekrj prostoktny lub kwadra towy. Dowiadczalnie ustalono, e kana nie powinien mie dugo mniejsza ni 70 m. gboko - n i 1.3 mi szeroko-ni 1,5 m. Koryto na stacji tarowania IMGW w Warszawie na Bielanach ma dugo 10(1 m, a wymiary przekroju poprzecznego 2 x 2 m. Podobne koryto na stacji Instytutu Gospodarki Wodnej im, T G . Masaryka w Pradze na Podbabie (Czechy) ma dugo 150 m, przy tych samych wymiarach przekroju. Na stacji tarowniczej wzdu kanau uoony jest tor, po ktrym porusza si wzek z trakcja elektryczna (rys. 2.39). Wzek, na ktrym znajduje si drek z przymocowanym tarowanym mynkiem, porusza si ruchem jednostajnym po torze. Prdko wzka waha si w szerokich granicach. Na stacji tarowniczej IMGW wynosi ona od 5 cm/s do 6 m/s. Prdko wzka rejestrowana jest za pomoc stykw rozmieszczonych rwnomiernie wzdu toni. Woda w kanale nie pynie, natomiast poruszajcy si wzek powoduje, e skrzydeko mynka wykonuje obroty, tak jak w wodzie pyncej, gdy korpus mynka jest nieruchomy. Obroty mynka oraz czas mierzone s przez urzdzenie rejestrujce. Baseny tarownicze mog by w ksztacie kola cakowicie wypenione woda oraz w ksztacie piercienia z woda. Tarowanie w basenach rni si tym od tarowania w kanaach, e mynki znajduj si nic na wzku, a na ramieniu wodzcym,

sio'.ov

v = k- n gdzie: v - prdko przepywu |m/s|, k - wspczynnik kierunkowy prostej, " - prdko obrotowa skrzydeka [obr./sj. (2.15)

Poniewa jednak mynek zaczyna si porusza dopiero prz.v pewnej predkoci" poczat owej v mawiana zaleno niejes, prostoliniowa. L m k s ^ C b o o wch ^ymptotacl, W praktyce, z wystarczajcym przyblieniem, zam ; ^ boi. rozpatrujemy jej asymptoty wyraone rwnaniami: (strefa I) (strefa II}
(2.16)

gdzie: . p, - charakterystyki przyrzdu, czyli ,zw. slab mynka okrelane przez laboratoryjne cechowanie, zwane potocznie tarowaniem ' t ozostale oznaczenia jak we wzorze 2 15 Przyblienie to jest .suszne wwczas, gdy odcinek c na rysunku 2.38 jes, w r / v b l i zen tu rwny zem. ' przyntie Pfdk0&i Rw^uc i r jo " ' f " k r C S postaci: ' KOwname mfynka nastpujcej mejOSl ra2w a

^J

" Pod u w a . (2.17)

i' = a + B n

X vn= S n + P ^nl
Opisany tu sposb tarowania mynkw nie jest doskonay z punktu widzenia hydromechaniki. Tarowanie przeprowadza si w wodzie stojcej, w ktrej panuj warunki odmienne od wystpujcych w wodzie pyncej. Opr hydrauliczny, jaki stawia nieruchoma ciecz poruszajcemu si w niej ciau, jest mniejszy ni opr, jaki stawia nieruchome ciao pyncemu strumieniowi. Wpywaj na to wiry i ruchy poprzeczne, jakie tworz si atwiej w orodku poruszajcym si ni w nieruchomym. Ocenia si, e stosunek tych oporw jest rwny 1,0 : 1,3. W praktyce jednak mona tych rnic nie bra pod uwag. Komparowanie mynkw hydrometrycznycfa. Tarowanie mynkw jest zabiegiem wymagajcym skomplikowanych urzdze i aparatury, dlatego te stacji tarowania mynkw jest niewiele. Przy wykonywaniu duej liczby pomiarw, a std przy duej liczbie mynkw, mogyby by one tarowane zbyt rzadko. W niektrych krajach na centralnej stacji tarowniczej przeprowadza si tarowanie jedynie tzw. mynkw wzorcowych. Pozostae mynki cechuje si w orodkach regionalnych przez porw nywanie (komparowanie) z mynkami wzorcowymi. Komparowanie mona wyko nywa w ciekach bd w laboratoriach hydraulicznych. Komparowanie w laboratoriach jest bardziej zalecane, poniewa w kanale labo ratoryjnym mona utrzymywa niezmienne warunki hydrauliczne przepywu przez duszy czas. W b. ZSRR stosuje si do komparacji mynkw (rys. 2.41) specjalne

Rysunek 2.39. Urzdzenie tarownicze (prospekt firmy Ott)

obracajcym si wzdu okrgu koa. Urzdzenie takie znajduje si na przykad w Instytucie Gospodarki Wodnej w Bratysawie (Sowacja). W obydwu opisanych przypadkach urzdzenie rejestrujce wykonuje wykres, na ktrym zaznaczone s impulsy czasu - co 1/2 sekundy, drogi przebytej przez wzek - co 5 m i obrotw mynka (zalenie od konstrukcji) - co 50, 20 itp. obrotw (rys. 2.40). Mynki taruje si przy rnych prdkociach przepywu, w wyniku czego

Rysunek 2.40. Zapis na tamie rejestratora

otrzymuje si szereg par wspzalenych ze sob wartoci prdkoci przepywu v i prdkoci obrotw wirnika n. Naniesione na wykres w ukadzie wsprzdnych prostoktnych punkty o wsprzdnych n i v, odpowiadajce poszczeglnym pomia rom, nie ukadaj si cile wedug linii cigej, lecz wykazuj wikszy lub mniejszy rozrzut (rys. 2.40). Parametry rwnania prostej (wzr 2.17) oblicza si metod najmniejszych kwadratw, rozwizujc ukad dwch rwna normalnych o dwch niewiadomych:
Rysunek 2.41. Urzdzenie do komparacji mynkw; 1 - zbiornik, 2 - opatki kierujce, 3 - zatyczka, 4 przegroda, 5 - krata, 6 - wieko, 7 - zawr, 8 - rurka, 9 - wlot, 10 - aluzjowa krata, 11 - silnik elektryczny, 12 uchwyt, 13 - ruba opatkowa (eleniakw 1964)

Pomiary prdkoci przeprywu urzdzenia, zwane hydraulicznymi korytami larowniezymi Uryvajeva (eleniakw 1964). Urzdzenie 10 sianowi zbiornik proslopadocienny o dugoci 3,5 m, wyso koci 0,9 m i szerokoci 0,4 m, przedzielony pozioma przegrd;] w taki sposb, ze wntrze zbiornika stanowi owalny kana, ktrym moe przepywa woda z okrelona, ustalona prdkoci. Mynki, wzorcowy i tarowany, umieszcza sic w dwch okrelo nych punktach. Po wykonaniu jednego pomiaru zamienia si pooenie mynkom i wykonuje pomiar przez drugi. W ten sposb eliminuje si wpyw ewentualnych rnic, jakie mog. zachodzi w warunkach hydraulicznych przepywu w obydwu przekrojach. Dynamomclry Oglne zasady dziaania. Przyrzdy zaliczane do tej grupy su, do pomiarw prdkoci zarwno w ciekach o swobodnym zwierciadle wody, jak i w przewodach zamknitych. Pomiar polega na pomiarze parcia hydrodynamicznego wywieranego przez pyncy strumie wody na zanurzony w niej przyrzd. Sia. z jaka pynca woda oddziauje na zanurzone w niej ciaa, okrelani! j o t ze wzoru: P(,~zpf'v gdzie: /',/ ; p /' i' napr hydrodynamiczny [Nj = kg: m
2

W zalenoci od sposobu rwnowaenia napom hydrodynamicznego rozrnia si trzy typy dynamometrw: rurowe, ciarowe, .sprynowe. Dynamometry rurowe. W dynamometrach lego typu napr hydrodynamiczny wyw icrany na przyrzd rwnowaony jest ciarem supa wody h wznoszcej siew rurze ponad poziomem hydrostatycznym (rys. 2.42): Ptl=FJf(=Fhpg oci/ie "/- ciar waciwy wody [N/m'1!. pu/ostac oznaczenia jak we wzorze 2.19. Z porwnania wzorw 2.19 i 2.22 otrzymuje si rwnanie: r/jpg = rpFi'2 (2.23) _; Rysunek 2.42. Schemat dynamometru rurowego

(2.22) Z--r-"' .. .. -.-- -

'

Skd po uproszczeniu i przeksztaceniu otrzymuje si

rF~
(2.19) \7J - n V/i (2.24)

s" - wspczynnik oporu, - gsto wody [kg/m' j , - rzut ciaa na paszczyzn pionowa [ n r | , - prdko przepywu [m/s|.

Analizujc wymiary poszczeglnych wielkoci wchodzcych do rwnania 2.19, otrzymuje si: kg m 2

m

Pierwszy dynamometr nirowy skonstruowa w 1732 roku Francuz Pitot. Bya [o rurka szklana zagita pod katem prostym. Po ustawieniu poziomej czci rurki pod prd w czci pionowej supek wody podniesie si o warto h. Posugiwanie si jedna rurka jest niedogodne, gdy warto h jest zazwyczaj niewielka i trzeba odczytywa ja w pobliu zwierciada wody (przy v = 1,0 m/s, wysoko h - 5 cm). W tym celu Pitot wprowadzi druga rurk pionowa, w ktrej poziom wody rwny jest poziomowi hydrostatycznemu w cieku. Podnoszc za pomoc;] pompki powietrznej poziom wo dy w obydwu rurkach, mona wykonywa odczyty na wikszej wysokoci lub na br/egu rzeki. Z czasem rurki Pilota ulegay modyfikacjom i udoskonaleniom. Wspczenie stosowane dynamometry rurowe skonstruowane zostay przez Prandtla. Rurkii Prumlllii pozwala unikn zakce ruchu wody, jakie powstaj, przy stoso waniu dwch oddzielnych rurek - statycznej i dynamicznej. Obie rurki znajduje si tu we wsplnej rurze paszczowej (rys. 2.43). Kocwka poziomej czci rurki, zwrcona ku prdowi wody. ma ksztat opywowy. Do rurki statycznej woda dostaje si przez otwory w rurze paszczowej, lece poza obszarem zakce. Pozioma cz rurki statycznej obejmuje rurk dynamiczna, natomiast w pionowej czci obydwie rurki umieszczone sa rwnolegle do siebie w ni r/e paszczowej. Wysoko supka wody li odczytuje si nie w rurce, lecz w manometrze, ktry jest poczony przewodem gumowym z. kocami rurek. Manometr skada si z dwch pionowych rurek szklanych, zamknitych u gry i poiiiczonych wspln

kg m m s

kg m s

.. ' '

Przeksztacajc rwnanie 2.20, otrzymuje si nastpujcy wzr:

'- VrjT7 < - ^

gdzie a - staa dynanomctru.

(22|;

Pomiary prdkoci przepywu 99 hydrodynamicznego jest odchylany od pionu o kty. Warto skadowej poziomej siy naprajcej lin oblicza sicz trjkta s ,l (rys. 2.44):

Ptl=G-iy
gdzie: p . - napr hydrodynamiczny [NJ, G - sia cikoci [ N j , 7 - kt odchylenia linki od pionu.

(2.25)

-<ED

Podstawiajc wzr 2.25 do wzoru 2.21, otrzymuje si:

v

= a ^JP, = o VC tg Y = C - t g 0 , 5 y

(2.26)

^r~X<

Rysunek 2.44. Zasada dziaania dynamometrtj ciarowego; R - reakcja liny, G - ciar kuli, P napr hydrodynamiczny (Dbski 1970)

' - - . ^JBffiEBSK:

_ \2

Rysunek 2.43. Rurka Prandlla: 1 - wiol, 2 - otwory rurki statycznej. 3-kocwka grna, 4-zawr (Dbski 1970)

odzie C- staa kuli.

Dynamometry ciarowe s jednym ze starszych przyrzdw do pomiaru prd koci. Znane ju byy w kocu X V I I wieku, jako wahado hydrometryczne. Zasto sowa je w swych badaniach nad rozkadem prdkoci w rzekach okoo 1690 roku Guglielmini (Quinlea I 9 9 I ) . W latach trzydziestych naszego stulecia stosowane byy w Posce przez Dbskiego i Fausta dynamomeiry ciarowe, znane pod nazw kuli hydrometrycznej. Urzdzenie skadao si z kuli metalowej wewntrz pustej, zawieszonej na linie, statywu z rolka do zawie szania liny i ktomierza (rys. 2.45). Pomijajc ciar i inki oraz wpyw wiatru, przyj mona, e linka ma kierunek prostoliniowy, a wic kt y mierzony na ktomierzu na statywie jest rwny ktowi y przy zwierciadle wody, !y w miejscu zanurzenia kuli.

Rirk z wylotem zamknitym zaworem, do ktrego podlicza si pompk powietrzna suc do podnoszenia supkw wody w rurkach. Odczyty na manometrze wykonuje si specjalnymi celownikami z non i lis za mi, umieszczonymi na prcie, stanowicym trzon korpusu manometru. Przy maych prdkociach przepywu odczyty staj, si niedokadne, poniewa przy prdkoci v = 0, m/s wysoko supka wody /; = 0,5 mm. W celu zwikszenia dokadnoci odczytu stosuje si w tych przypadkach manometry o zwikszone! dokadnoci, zakoczone u gry zbiorniczkiem z oliw, toluenem ub inna ciecz, ktrej gsto jest mniejsza ni gsto wody. Manometry takie opisane s w pod rcznikach kursu hydrauliki (Skibiski 1969, Kubrak 199$). Pomiary przy zastosowaniu udoskonalonych rurek Pilota daj wyniki obarczone bdami do 3%, zaliczaj si wic do metod dokadnych. Dynamomeiry rurowe mog by stosowane do pomiarw zupenych i powierzch niowych w ciekach o swobodnym zwierciadle wody oraz przewodach zamknitych Najczciej stosowane s do pomiarw w laboratoriach wodnych. W Polsce dynamomeiry rurowe nie znalazy, jak dotd, zastosowania do pomia rw terenowych. W Czechach stosowane byy przez J. Zune do pomiarw prdkoci potokw grskich w Karkonoszach, charakteryzujcych sic duymi wartociami

Badania Dbskiego i Fausta przeprowadzone w tere nie na rzekach grskich wykazay, e dla okrelonych warunkw terenowych i rodzaju kul teoretyczny wzr 2.26 naley zastpi nastpujcym wzorem z empirycz nym wykadnikiem potgowym: v = C.g-677 (2.27)

prdkoci.
D y n n m o m e t r y ciarowe. W dynamometrach ciarowych napr hydrodynamiczny rwnowaony jest skadow poziom siy naprajcej lin, na ktrej zawieszony jest ciarek (rys. 2.44). Ciarek ten po zanurzeniu w wodzie pod wpywem naporu

= 1 1
-LU

_ -!_L

Rysunek 2.45. Kuta hydrometryczna (Dbski 1970)

W p y w na zaleno kta y i prdkoci v maj takie czynniki, jak: wielko kuli, jej masa oraz rodzaj mate riau, z jakiego kula zostaa wykonana. Kule uywane przez Dbskiego i Fausta miay rednice okoo 200 mm, mas do 16 kg. Zawieszano je na lince stalowej o red nicy 2 m m .

1CJU Hydrometria... Kule hydromelryczne mog hyc stosowane do pomiarw powierzchniowych Wyniki pomiarw uzyskiwanych w tym przypadku sa mniej dokadne ni wyniki pomiarw mynkowych. Przyrzd len ma jednak wiele zalet. Przede wszystkim jest prosty w uyciu, a czas trwania pomiaru jest bardzo krtki. Pomiary kula hydrometryczna. mogij by wykonywane przez obserwatorw wodowskazowych. Ma to CIUZL znaczenie zwaszcza w okresie wezbra na maych ciekach, na ktrych stany wody szybko rosn i rwnie .szybko opadaj, wskutek czego ekipa pomiarowa zazwyczaj nie ma moliwoci przyjazdu na miejsce na czas. Poniewa pomiary wykonuje sic zazwyczaj z mostu iub kadki, wic mona mice wyznaczone stae piony pomiarowe, odpowiednio oznaczone, co wydatnie skraca czas pomiaru. Dynamonietry sprynowe. W dynam o me tra litych napr hydrodynamiczny dziaa na pewna, powierzchni, daac do jej odchylenia od pionu, czemu przeciwdziaa przymocowana do tej powierzchni spryna (bad ciarek umieszczony na dwigni jednonimiennej, jak to miao miejsce w dawniej stosowanych dynamometrach). Opoi stawiany przez spryn rwnoway napr hydrodynamiczny. Prdko przepywu oblicza si z rwnania oglnego dynamometrw (wzr 2.21). Wari o naporu hydro dynamicznego /', wyraona przez opr spryny, odczytuje si na podzialce przyrz du. Pierwszy dynamoniclr lego typu, zwany waga hydromeiryczn, skonstruowa Sartorio w 1610 roku. Przykadem dynamometru sprynowego jest opatka hydrometryezna uywana do pomiarw powierzchniowych wykonywanych z lodzi w nurcie rzeki, gwnie dla potrzeb drg wodnych (rys. 2.46).

Pomiar/ prdkoci przepyw 101 Pjnamomery cakujce (dynnmomctry integratory). Oprcz dynamometrw do pomiaru prdkoci w pojedynczych punktach stosuje sidynamometry okrelaj ce wypadkowa warto naporu hydrodynamicznego w pionie, a tym samym prdko rednia w pionie hydrometrycznym. Przyrzd ten nosi nazw aty hydrometrycznej. je.t to listwa lub rurka z podziaika. Podczas pomiaru mierzy si wysoko spitrze nia h, jakie wytwarza si po wsawieniu aty do strumienia i jest rwnowane naporowi hydrodynamicznemu.

Rysunek 2.46. opatka hydrametryczm (DebskM970)

Rysunek 2.47. La!y hydrometryczne (Pasawski 1973): a - lata Pasawskiego, b - fala Ujtiy

iU

nyarcmsina...

iijry" lii^-MJii-i ^ritfjJiyyfU

i WJ

W polskiej subie hydrologicznej stosowane s dwa rodzaje lat - lata Pasawskie go i lata Ujdy. Lata Pasawskiego jest to listwa drewniana, z jednej strony zaostrzona, z dmgie) za tpa (rys. 2.47a). at ustawia si w wybranych pionach w przekroju hydrometrycznym w dwch pooeniach - ostr krawdzi pod prd oraz strona tp pod prd Rnica odczytw na podzialce laty rwna jest wysokoci redniej prdkoci w ba danym pionie. ata moc by stosowana do gbokoci w pionie h = 150 cm i dla prdkoci v e (0,14; 2,0) m/s. Dolna granica wynika z dokadnoci odczytu na podzialce laty (przy v - 0,! 4 m/s, warto h = I mm), a grna granica uwarunkowana jest utrudnieniem odczytu na podzialce z uwagi na dua pulsacj. Lata Ujdy skada si z dwch rur (aluminiowych lub winidurowych) o rednicy 35 mm, dugoci 2,0-2,3 m, znajdujcych si w paszczu aluminiowym (rys. 2.47b) W /.ewntr/.iiydi cianach rurek i paszcza wykonane s naprzeciw siebie otworj o rednicy 3 mm, w odstpach 7 mm. W grnej czci poczony rurkami z rurami aty znajduje si manometr rnicowy umoliwiajcy odczytywanie wysokoci spi trzenia /i, jako rnicy odczytw zwierciada wody w rurze, ktrej otwory skierowane s pod prd (speniajcej rol rury dynamicznej) oraz w rurze o otworach w przeciw legym pooeniu (stanowicej rur statyczn). Pomiar wykonuje si w nastpujcy sposb: po wstawieniu przyrzdu do wody podciga si za pomoc rurki gumowe) poziom wody w rurkach manometru do poowy jego wysokoci i odczytuje poziomy wody. Schemat dziaania przyrzdu pokazany jest na rysunku 2.4S. Rura majca szereg otworkw urednia wysokoci spitrze, jakie obserwowalibymy, gdyby kady otworek poczony by z oddzieln rurk dynamometru. Lata Ujdy moe by stosowana do gbokoci 2,0 m w zakresie prdkoci przepywu v e {0,07; 1,5) m/s.

Dokadno pomiaru atami hydro metryczny mi jest zadowalajca w praktyce. Jak wykazay badania Pasawskiego, prdkoci zmierzone at rniy si od prdkoci /mierzonych mynkami nie wicej ni o 5%. Zaiet at hydrometrycznych jest szybki i prosty pomiar, ktry moe by wyko nywany przez niewykwalifikowanych obserwatorw. aty hydrometryczrie daj poza tym dobre wyniki przy pomiarach na rzekach zarastajcych, na ktrych pomiary mynkiem s bardzo utrudnione. Wad at hydrometrycznych jest pewne ograniczenie zakresu mierzonych prd koci, zwaszcza jeeli chodzi o prdkoci minimalne, oraz ograniczenie mierzonych gbokoci w pionie, wynikajce z konstrukcji aty. T.icliymctry Trzeci grup przyrzdw do pomia rw punktowych prdkoci przepywu stanowi tachymetry {po grecku: tachios - prdko). Przyrzdw tych nie nale y myli z przyrzdami o tej samej na zwie stosowanymi w geodezji, ktrych rodoslw oznacza przyrzdy suce do szybkiego wykonywania pomiarw. jednym z przedstawicieli tej grupy przyrzdw jest sonda termiczno-elektrjczna. Istotnym elementem przyrzdu jest drut nagrzewany elektrycznie, ktry po zanurzeniu w wodzie ochadza si tym prdzej, im wiksza jest prdko przepywu. W miar zmian temperatury przewodnika zmienia si jego oporno, a tym samym natenie prdu w nim pyncego. Zmiany opornoci rejestro wane s za pomoc mostkw oporo wych. Zaleno pomidzy opornoci przewodnika a prdkoci przepywu okrelana jest w wyniku laboratoryjnego cechowania. Element pomiarowy stanowi dnit pla tynowy o rednicy 0,1 mm, dugoci i cm; kotice przewodnika poczone s z drucikami srebrnymi o rednicy 2 mm, W) prowadzonymi z wideek miedzia nych w izolacji gumowej (rys. 2.49).

25

/y3X
x3 10

vT
/
/

"Pr

\s
kieruneK przepywu

u
A-A

Jll
J3h=

Rysunek 2A&. Schemat dziaania dynamomelru cakujcego

Rysunek 2.49. Sonda !ermiC2no-eiekryczna; 1 - drut miedziany, 2 - drewno, 3 - izolacja gumowa, 4 - drut srebrny 2 mm, 5 - drut platynowy 0,1 mm z powMszklsn (Dbski 1970)

104 Hydrometriii...

Pomiaryprdkosciprzepywu 105
a jm) v

Sondy termiczno-elekiryczne stosuje si w laboratoriach wodnych do pomiarw punktowych - zupenych i powierzchniowych - prdkoci przepywu ciekw chara kteryzujcych sic duzi) burzliwocia ruchu, o prdkociach nie przekraczajcych 1,0 ni/s. Przy prdkociach wikszych chodzenie przewodu jest tak silne, e wska zania przyrzdu staja si niedokadne. 2.4.2.3. Okrelanie rednich prdkoci przepywu na podstawie punktowych pomiarw prdkoci Prdko rednia iv punkcie. Prdko rednia w punkcie oblicza si z zalenoci waciwych dla rnych typw przyrzdw sucych do punktowych pomia rw prdkoci. Przez przyjcie dostatecznie dugiego czasu pomiaru uzyskuje si urednione wyniki pomiarw prdkoci chwilowych, rnicych si od siebie tym wicej, im wiksza jest bur/.liwo przepywu. Prdko rednia w pionie hydrom et rycz ny ni. Rozkad prdkoci przepywu w pionie hydrometryeznym nie jest rwnomierny. Najnisze prdkoci wystpuj przy dnie wskutek oporw stawianych strugom wody przez materia! denny. Naley zauway, e w korytach naturalnych prdko przy dnie nie jest rwna zeru, poniewa w warstwie granicznej dna odbywa si ruch wody midzy czsteczkami materiau dennego. W kierunku zwierciada wody prdkoci rosn, osigajc wartoci najwiksze w strefie przypowierzchniowej. Maksimum prdkoci wystpuje nie na poziomie zwierciada wody, a nieco poniej, ze wzgldu na opory wystpujce na granicy orodka wodnego i powietrznego. Wykres przedstawiajcy rozkad prdkoci w pionie nazywa sitachoida. W miar doskonalenia przyrzdw pomiarowych pogldy uczonych na temat rozkadu prdkoci w pionie ulegay ewolucji. Pocztkowo sadzono (np. Guglielmim na podstawie pomiarw wahadem hydrometrycznym), e prdko przepywu w po bliu dna jest wiksza ni w pobliu zwierciada wody. Kolejne dowiadczenia (m.in Marioue"aj wykazay, e prdko przepywu maleje od zwierciada wody w kierun ku dna; sadzono jednak, e najwiksze prdkoci wystpuj na powier/.chni. Dopiero badania przeprowadzone przez Cabrala, przy zastosowaniu mynka iiydrometryc/uego wasnej konstrukcji, opublikowane w 17Sf> roku (Quintcla 1991), wykazay, ze prdko w pionie ronie o zwierciada wody do punktu o maksymalnej prdkoci, a nastpnie maleje w kierunku dna. Ksztat tachoidy otrzymanej przez Cabrala na rzece Albula w okolicach Rzymu przedstawia rysunek 2.50b. Na tym rysunku pokazano rwnie typowy ksztat tachoidy obserwowany w korytach o regularnym ksztacie, wyrwnanym dnie, wolnym od rolinnoci i wyboi, oraz przy swobodnym zwierciadle wody (rys. 2.50a) Na ksztat tachoidy ma wpyw rodzaj materiau dennego, kierunek wiatru, zjawiska lodowe, zarastanie koryta i brzegw oraz wiele innych czynnikw. Na rysunku 2.51 przedstawiono ksztaty tachoid otrzymanych dla rnych warunkw

v[rrVs]

Rysunek 2.50. Tachc-ida: a - kszlall typowy; b - tachoidy otrzymane przez Cabrala na rzece Albula (Ouintela 1991]

Rysunek2.51. Ksztaty lachoid w rnych warunkach przepywu: a - rzeka grska o szorstkim dnie; b - rzeka o dnie piaszczystym; c - rzeka zarastajca; d - wpyw zarastania brzegowego; o - wpyw wiatru na ksztat tachoidy: 1-wialrwiejcy pod prd,2-wiatrwiejcy z prdem, 3 - bez wialru; [ - wpyw pokrywy lodowej

106 Hydrometria...

Pomiary prdkoci przepywu 1 0 7

przepywu. Zwraca tu uwag odwrcony ksztat tacioidy w pionach hydrometrycznych zlokalizowanych w pobliu brzegw intensywnie porastajcych rolinnoci (rys. 2.51d). Tachoid wykrela si nanoszc w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych na osi pionowej gbokoci punktw pomiaru prdkoci, na osi poziomej za - zmierzo ne prdkoci. Po podzieleniu pola ograniczonego tachoida, zwierciadem wody i osiami wsprzdnych na paski o szerokoci clh i dugoci v (rys. 2.50) oblicza si powierzchni figury:

F = J vdh
a stad prdko rednia w pionie:

(2.28)

I vdh
(2.29a) F = vt - h (2.29b)

Ze wzoru 2.29a wynika, e:

W celu okrelenia prdkoci redniej w pr/.ekroju poprzecznym naley pomia ru prdkoci wykona w szeregu pionach hydrometrycznych. Przyjmuje si, e hc/ba pionw hydrometrycznych zaley od szerokoci cieku. Zgodnie z instrukcja IMGW przy szerokociach /?< 2 m pomiar wykonuje si w 3 pionach, przy szerokoci [} > 200 m - w l S pionach (tab. 2.1). Powysze normy odnosz si do przekrojw ciekw o ksztatach regularnych. Gdy ksztat przekroju jest urozmaicony, liczb pionw naley zwikszy. Istotne znaczenie dla dokadnoci pomiarw ma waciwe rozmieszczenie pionw w przekroju. Przede wszystkim lokalizuje si piony przy brzegach rzeki oraz w nur cie Skrajne piony pomiarowe musza by zlokalizowane jak najbliej brzegw, gdzie c/uoe stosowanego przyrzdu pozwala na wykonanie pomiaru. Pozostae piony naley przyjmowa dostatecznie gsto, aby uchwyci istotne zmiany prdkoci. Na rodku rzeki, gdzie prdkoci zmieniaj si ju nie tak gwatownie jak przy brzegach, piony mona lokalizowa w wikszych odlegociach od siebie, wybierajc charakterystyczne punkty zaomu dna lub miejsca, w ktrych prdko zmienia si w widoczny sposb. Prdko rednia w przekroju hydrometrycznym v( oblicza si z zalenoci;
v

Prdko rednia w pionie mona w praktyce okrela za pomoc;] skrconych wzorw opracowanych przez b. PIHM (tab. 2.3) bqd ze wzoru 2.13 przy metodzie dwupunktowej. Wzory te daj;; dobre wyniki w warunkach typowych. Jeeli jednak tachoida ma ksztat nietypowy, dokadniejsze s obliczenia na podstawie tachoid ze wzorii 2.29a lub metoda, graficzna., przez planimetrowanie pola tacioidy.
Tabela 2.3. Skrcone wzory IMGW do obliczania prdkoci rednio] w pionie hydrcmelrycznym Lp.i Gboko i w pionie h Przepyw swobodny Prcepiyw w warunkach zarastania liib ztodzenia
l';= vos.i

F s = ji *(

(2-30)

gdzie: F - pole powierzchni pod wykresem rozkadu prdkoci rednich w przekroju hydrometrycznym [cm~} (rys. 2.SI), li - szeroko przekroju [cm], y - skaia prdkoci [m/s-cm| (tj. I cm = y[m/sj).

|
i

M
h<0,2

2.4.3. Odcinkowe pomiary prdkoci przepywu

2.4.3.1. Podzia pomiarw odcinkowych W odrnieniu od pomiarw punktowych - pomiary odcinkowe nie s;| wykonyv arie w jednym przekroju cieku, ale na odcinku zawartym pomidzy dwoma prze krojami (rys. 2.52). Pomiar odcinkowy polega na pomiarze czasu r potrzebnego na przebycie okrelo nej drogi L. Prdko oblicza si ze wzoru na prdko rednia w ntcliu jednostajnym:

2 0,2</)<0,6 3 A>0.6

va- prdko zmierzona w pobliu dna; vp - prdko zmieriona przy powierzchni wody.

Prdko rednia w przekroju hydrometrycznym. Podobnie jak w pionie hydrometrycznym, tak i w przekroju hydrometrycznym prdkoci przepywu nie sa rw nomiernie rozoone. Najmniejsze prdkoci wystpuj, w pobliu brzegw, a najwiksze - w nurcie rzeki.

Pomiarem mog by objte prdkoci w caym korycie cieku (pomiary zupene) tub jedynie prdkoci powierzchniowe (pomiary powierzchniowe).

1 0 8 Hydrometria..

Pomiary prdkoci przepywu 109

Et T *E 5 V
-
T' 1

7-

^<^

s :* zz_
y_
^5" AH

: ^

<t
-2at-

_y

777777777777777777777777777^77777777777^777777,
Rysunek Z5Z. Schema! pomiaru odcinkowego

2.4.3.2. Pomiary odcinkowe zupene Pomiary odcinkowe zupene wykonywane s w caym przekroju poprzecznym cieku lub pionowym wycinku przekroju poprzecznego. Pomiary wykonuje si r nymi metodami. Omwione lu zosta;} pomiary: za pomoc;] przepony, na podstawie przemieszczania si fali wskanika, metoda chronoFotograFiczn i za pomoc pywa kw integratorw (cakujcych). Przepona. Przyrzd (en jest znany w literaturze jako przepona Andersona. Jest to pyta stalowa zamykajca wiato cieku, zawieszona na osi wzka poruszajcego si po szynach wzdu kanau o regularnym profilu poprzecznym i podunym (rys 2.53). Na przepon dziaa napr hydrodynamiczny wody, powodujc ruch wzka Specjalne kontakty zainstalowane wzdu tom pozwalaj na rejestracj drogi prze bytej przez wzek oraz czasu. Pomiar wykonuje si na odcinku 30-50 m. Ze wzgldu na due koszty instalacji urzdzenie to znajduje zastosowanie do pomiarw na obiektach gospodarki wodnej o duym znaczeniu (np. przy duych siowniach wodnych), gdzie czsto wykonuje si pomiary prdkoci. Pomiary za pomoc prze pony maj du dokadno, ocenian na 3 ^ . redni prdko przepywu na odcinku oblicza si ze wzoru 2.31. Kala wskanika. Wskanikiem uywanym do pomiaru moe by elektrolit {roz twr soli) lub roztwr wodny izotopu promieniotwrczego. Najczciej jako wskanik stosowany jest roztwr soli kuchennej (NaCI) lub wglanu sodu (Na-,CO-) Metoda, w ktrej stosuje si jako wskanik sl kuchenna, znana pod nazw metod\ Allena ub Allena-Tayiora. wykorzystuje zjawisko zmiennoci przewodnictwa ele ktrycznego wody pod wpywem zmian stenia soli w wodzie. Pomiar prdkoci przepywu sprowadza si do pomiaru natenia prdu w obwodzie z elektrodami, pomidzy ktrymi przepywa woda. Do cieku kih przewodu wprowadza si roztwr

Rysunek 2.53. Przepona: a - przekrj podiuny karr'u: I - wzek, 2 - szyny, 3 - przepona przed POT arem, 4 - przepona podczas pomiaru: b p'ze'-:rj poprzeczny kanau: 1,2. <i - jw. (Dbski 1970)

-77777777777/// /.-

soli za pomoc zbiornika ze spronym powietrzem. Porcja roztworu soli tworzy pl\wak o zwikszonym przewodnictwie elektrycznym. Gdy pywak mija wraz L wod kolejne pary elektrod, w przewodzie wzrasta natenie prdu, ktre jest reiestrowanc przez ukad pomiarowy i przedstawiane na wykresie zalenoci natenia prdu od czasu i -_/(/) - rysunek 2.54. Wykres jest wyrany dla pierwszej pary elektrod, dia pozostaych - ze wzgldu na rozchodzenie si fali wskanika --jest spaszczony. W zwizku z tym nie jest moliwe dokadne uchwycenie kulminacji lali roztworu wskanika. W poszukiwaniu waciwego rozwizania proponowano, aby przyjmowa moment kulminacji lal w punkcie cikoci pola pod wykresem. W ostatnich latach na Uniwersytecie w Leicester zmodyfikowano t metod pomiaru, wprowadzajc system dwukomrkowy (rys. 2.55). W obwd elektryczny w kadym przekroju pomiarowym wczone s po dwie pary elektrod stanowice dwie komrki. Gdy w pierwszym przekroju stenie wskanika jest jednakowe v. obydwu komrkach (parach elektrod), to wcza si licznik czasu. Gdy Fala roztworu dotrze do drugiego przekroju i stenie wskanika w wodzie rejestrowane w drugiej parze komrek bdzie jednakowe, to licznik wycza si.

Komary p ren koci prze pywu I 1 t dwie prostopadle do siebie podzialki, umieszczone w polu zdjcia. Znajc drog i czas. prdko przepywu poszczeglnych czstek mona obliczy z oglnego wzoru 2.31. Po wykonaniu dziaa otrzymuje si obraz przebiegu poszczeglnych strug i rozkadu prdkoci. Pywaki cakujce (integratory). Omwione metody odnosz si do pomiarw prdkoci w caym przekroju poprzecznym cieku. Odmian zupenych pomiarw odcinkowych prdkoci sa pomiary prdkoci redniej w pionie hydrometrycznym, ,i cilej mwic, w pionowej paszczynie przechodzcej przez dany pion hydrometr>t-zny. rwnolegej do osi cieku (kierunku przepywu). Metoda ta polega na wypu szczaniu na poziomie dna cieku pywakw o gstoci mniejszej ni gsto wody oraz na pomiarze dugoci odcinka wzdu biegu rzeki zawartego pomidzy pionem, w ktrym pywak zosta wypuszczony, a punktem, w ktrym wypyn na powierz chni wody (rys. 2.56). Pywaki cakujce zastosowa po raz pierwszy Wgier Hajos w 1904 roku, a w 1909 roku - rosyjski hydrolog Guszkow. Metod t pocztkowo nie zaintereso wano si ze wzgldu na techniczne trudnoci zwizane z wykonaniem pomiaru. W ostatnich czasach, wraz z rozwojem techniki pomiarowej, staa si ponownie przedmiotem zainteresowania. Na wypuszczony z dna cieku pywak dziaaj dwie siy: sia wyporu oraz parcie hydrodynamiczne {rys. 2.56). Pierwsza z nich powoduje ruch pionowy pywaka / prdkoci iv, druga - nich poziomy z prdkoci v. W wyniku dziaania tych si pywak podczas wypywania na powierzchni przebdzie drog, ktra przedstawia sob krzyw cakow tachoidy, i wypynie na powierzchni w odlegoci /, od pocztkowego pionu hydrometrycznego. Odlego ta jest proporcjonalna do redniej prdkoci przepywu w pionie hydrometrycznym, poniewa pywak - przechodzc i L H pywak

JmAj

Rystmek 2.54. Wykres zalenoci i = .f1); A, B - elektrody (Dbski 1970}

rCZ
L

r
~ "7^p
r _

t^

K.
Rysunek 2.55. Rejestracja systemem dwukomrkowym: a - schemai urzdzenia: 1 - wprowadzasz roztworu. 2 miernlK czasu, 3-komrki pomiarowa w przekroju grnym, 4 -komrki pomiarowe wprzekroju dolnym; b-przejc ia!! wskanika przez paro, komrek A i B (John i in. 1962}

Metoda Allena znajduje zastosowanie przy pomiarach prdkoci zarwno w ma lyci korytacli o regularnym przekroju, jak i w przewodach zamknitych. Dokadno wynikw ocenia si na 2,4%. Jako wskanik moe by rwnie stosowany roztwr izotopu promieniotwr czego. W tym przypadku zmiany stenia roztworu wskanika okrela stena podsta wie zmian natenia promieniowania wykrywanego za pomoc licznikw Geigera rednia prdko przepywu na odcinku oblicza si za pomoc wzoru 2.3 1 . Metoda chronofotograficzna. Metoda ta polega na fotografowaniu torw zakrela nych w okrelonym czasie przez czstki materiau nie tonce w pyncej wodzie Czstki te, najczciej drobne opiki metalu, wsypane do cieku, unoszone s prze/ wod w rnych punktach przekroju poprzecznego, dajc odblask przy silnym owietleniu reflektorami. Dziki temu na kliszy fotograficznej otrzymuje si torj czstek w postaci kresek, oznaczajcych drog przebyt przez czstki w okresie rwnym czasowi ekspozycji (np. i sekunda). Stosunek zmniejszenia okrela si przez

Rysunek 2,56. Zasada dziaania pywaka cakujcego (integratora)

I \ Hyaromelfia w pionie precz strefy o rnej prdkoci wody - sumuje prdkoci od dna do zwierciada wody. W czasie di pywak przebdzie w pionie odlego dh = w dl, natomiast w kierunku poziomym - drog dl = v dl. Cakowita odlego Z. jest rwna:
fL

iJom;aiyprccsteciprzeprawi I \ Odlego wypywania pywaka /, moe by okrelana za pomoc specjalnie skonstruowanych przymiarw - metod geodezyjn, bd' za pomoc techniki foto"laficznej (fotogrametrycznej). W zalenoci od rodzaju stosowanych pywakw, prdko przepywu oblicza si n i podstawie rnych wzorw. Przy pojedynczych pywakach staych moliwe jest ULhwycenie czasu wypywu; stosuje si wwczas wzr 2.34. W przypadku pcherzy kw powietrza wypuszczanych strumieniem czas wypywu nic jest moliwy do iii. hwycenia; stosowany jest wwczas wzr 2.33. Opisana metoda, z uwagi na krtki L/as trwania pomiaru, moe by stosowana w ciekach o duej zmiennoci przepy ww, np. w kanaach sieci nawadniajcej, gdy pr/eplywy s sterowane w sposb s/tticzny. Metoda ta moe by rwnie stosowana w ciekach zarastajcych rolinno ci wodn, w ktrych metoda mynkowa nie daje zadowalajcych wynikw, W celu u'\skania dobrych wynikw naley do pomiarw wybiera odcinki proste, o rwnokslym ukadzie strug wody. 2.4.3.3. Pomiary odcinkowe powierzchniowe

r'

rh

[ f'i

'iv,

L=

dl=\

vdi=\

v-dh

=- \

vdh = - ^

(2.32)

I fA Poniewa di = ~~ dh oraz j v dh = h i'c (powierechnia tachoidy ze wzoru 2.29b), wic ze wzoru 2.32 otrzymuje si: = ^ (2.33)

Znajc czas wypywu pywaka, mona prdko wypywu wyrazi jako w = h/t Podstawiajc to wyraenie do wzoru 2.33, otrzymuje si:

= -Lh

= I

'--

(2.34)

Jako pywaki mog by stosowane ciaa stale, ciecze i gazy. Ciaami staymi mog by pywaki kulisie o paszczu metalowym, kuleczki kauczukowe, plastikowe, drew niane, pieczki pingpongowe, trociny drzewne, kawaki korka, styropianu oraz drob ne odpadkowe materiay lejsze od wody. Z cieczy bywaj uywane oleje, emulsje, ropa naftowa lub mieszanki rnych cieczy lejszych od wody. Gazem stosowanym do pomiarw jest najczciej sprone powietrze, ale stosuje sic rwnie dwutlenek wgla lub acetylen (powstajcy z karbidu umieszczonego w pojemnikach na dnie cieku). Pocztkowo jako pywaki zastosowanie miay wycznie ciaa stae, obecnie coraz wiksza, popularno zyskuj, pcherzyki powietrza. Zaleta ich jest atwo uzyskania w nieograniczonej iloci, maa bezwadno w porwnaniu z pywakami staymi oraz ochrona rodowiska wodnego. W pewnym stopniu, przez natlenianie wody, pche rzyki powietrza powoduj, jej samooczyszczanie. Natomiast wada, ich jest zmienny ksztat pcherzykw powietrza, spowodowany elastycznoci;! ich cianek poddaj cych si czynnikom zewntrznym, dlatego prdko wypywania pywaka, cile biorc, nic moe by uwaana za sta.

Pomiary odcinkowe powierzchniowe pozwalaj na okrelenie prdkoci przepy wu w przypowierzchniowej warstwie wody w przekroju poprzecznym. Do ich v \konania wykorzystuje si rnego rodzaju pywaki powierzchniowe, swobodnie unoszone przez pync wod z prdkoci rwn prdkoci strug wody na powierzchni rzeki. W rzeczywistoci, wedug Du Buala (Pasawski P>73), przedmiot pKncy i. prdem wody porusza si szybciej ni otaczajce go czstki wody. Zaley to od ciaru waciwego ciaa, jego ksztatu oraz od spadku zwierciada wody. Szybciej porusza si przedmiot o wikszym ciarze, bardziej opywowym ksztacie, przy wikszym spadku zwierciada wody. Pywaki powierzchniowe nale do naj starszych przyrzdw sucych do pomiarw prdkoci przepywu. Zalet ich jest prostota konstrukcji, wad za - maa dokadno wynikw. Najczciej stosowanymi pywakami s krki drewniane lub korkowe, butelki czciowo wypenione wod, kule metalowe wewntrz puste itp., pomalowane na (jskrawy kolor itib zaopatrzone w chorgiewki - atwo dostrzegalne z daleka. Pywaki powinny nieznacznie wystawa z wody z uwagi na moliwo zniekszta cenia prdkoci pod wpywem wiatru. Pomiary pywakowe z powodu malej dokadnoci stosowane s do orientacyjnych pomiarw prdkoci w nie zbadanych profilach rzecznych oraz do pomiarw prd koci przepywu wd wielkich, gdy inne metody nie mog by zastosowane. Podobnie jak w przypadku pywakw cakujcych, istotne znaczenie ma tu dobr odcinka pomiarowego. Odcinek powinien by prosty, o rwnolegych strugach wody o dugoci tak dobranej, aby czas trwania pomiaru nie by! krtszy od 20 sekund, przy prdkociach v < 2 m/s, lub od i 0 sekund - przy v>2 m/s.

Pomiary prakosct przepiywu I [ 3 W zalenoci od szerokoci cieku pomiar wykonuje sic jedynie w mircie bd w szeregu torach zlokalizowanych w rnych punktach przekroju poprzecznego w mircie, przy brzegach oraz w punktach porednich (rys. 2.57). Pywaki wypuszcza sio w odlegoci 5-10 m powyej przekroju pocztkowego, aby prdko pywaka zrwnaa si z prdkoci powierzchniowa przepywu wody. Podczas pomiaru obserwuje sic tory pywakw, oznaczajc punkty ich przejcia przez trzy przekroje: pocztkowy, poredni i kocowy odcinka pomiarowego. Przekrj poredni jest waciwym przekrojem hydronietryeznym, do ktrego odnosi si wyniki pomiaru. Punkty te oznacza si na podstawie odczytw na linie czy tamie rozpitej nad przekrojem cieku - w przypadku rzek o maej szerokoci - lub za pomoc przyrzdw geodezyjnych na rzekach o duej szerokoci. Znajc czas przejcia pywaka pomi dzy przekrojem pocztkowym i kocowym, rednia prdko powierzclmiowii dla danego ioru odcinka rzeki obliczamy ze wzoru 2.13.

' - T.

(2.35,

(^

i
1
>

4 B C

- r - ~
I

\D,

D Rysunek 2.57. Pomiar pryw?.kov,y; A - przekrj pocztkowy, B - przekrj poredni. C - przekrj kocowy

Warto wspczynnika <p, stanowia.cego miar zrnicowania prdkoci red niej i' - i powierzchniowej \>0. zaley od zrnicowania tych wartoci (czyli od ksztatu tachoidy), charakteru przekroju, warunkw przepywu oraz stanu wody. Wspczynnik (p zwykle przyjmuje wartoci nisze od jednoci, z wyjtkiem rzadkich przypadkw tachoid o odwrotnym ksztacie (rys. 2.51). W zwyczajnych warunkach panujcych w rzekach wspczynnik ((i zawiera si w przedziale (0.80; 0.95). Dolne wartoci przyjmuje w korytach o szorstkim dnie, jak to ma miejsce w rzekach grskich, przy zarastaniu dna rolinnoci wodna oraz w przypadku silnego wiatru wiejcego z prdem rzeki. Wystpuj wwczas wiksze rnice pomidzy prdkoci powierzchniow v0 a prdkoci redni w pionie v ( . Grne wartoci wspczynnika < p spotykamy przy wyrwnanych prdkociach w pionie, czemu sprzyja gadkie, muliste dno i wiatr wiejcy pod prd rzeki. W tym przypadku nastpuje wiksze wyrwnanie prdkoci. Warto wspczynnika (p moe by uznawana za charakterystyczn dla danego przekroju hydrometryeznego. Zmienia si ona wraz ze stanami wody oraz warunkami hydraulicznymi ruchu wody w korycie (np. zmiany faz rozwoju rolin wodnych w korycie rzeki). W zwizku z tym nie naley jej dla danego przekroju wyporodkowywa, lecz uzalenia od stanu wody, fazy rozwoju rolin itp. w postaci funkcji tp =_/(//) lub t p = / | ( / 7 ; T), gdzie Toznacza termin od pocztku okresu wegetacji. W praktyce zazwyczaj zagadnienie jest upraszczane i warto tp traktuje si jak quasi-.sia! dla danego przekroju hydrometryeznego reprezentujcego dany odcinek rzeki. Najdokadniej wyznacza si wspczynnik (f> na podstawie jednoczesnych pomia rw zupenych i powierzchniowych wykonanych w danym przekroju hydronietry eznym. Gdy nie ma moliwoci wykonania pomiarw zupenych, to wspczynnik (p mona wyznacza m.in. z empirycznego wzoru elezniakowa w postaci;

Gdy pomiar wykonywany jest na kilku torach odcinka rzeki, to okrela si prdko powierzchniowa rednia na caej szerokoci badanego odcinka rzeki w po dobny sposb, w jaki oblicza si prdko rednia w przekroju rzeki na podstawie pomiarw punktowych prdkoci. W przypadku, gdy pomiar ograniczony jest do jednego toru, to obliczona redni;) prdko przepywu odnosimy do caej szeroko ci rzeki. Wartoci powierzchniowych prdkoci przepywu otrzymane droga zarwno pomiarw punktowych, jak i odcinkowych, mog by sprowadzane do wartoci rednich w pionie lub w przekroju metoda przybliona. Pomidzy prdkoci red ni;) w przekroju hydronietryeznym vs a redni;! prdkoci;) powierzchniowa w prze : kroju - : ~ : nastpujca : >.---- -. v istnieje zaleno: 0

*= - - V^T
gdzie: i - spadek zwierciada wody,

| , 85

(2.36)

Frj -

liczba Frouda, wyznaczana ze wzoru

T
v

(2.37)

gdzie: v ~ rednia prdkoci powierzchniowa w przekroju hydrometryeznym. g li przyspieszenie ziemskie [m/s"|, rednia gboko w przekroju [m].

2.4.4.1. Metoda ultradwikowa

Prdko redni;; w przekroju rzeki oblicza si z zalenoci:

" . ^ A

(138)

Przy pomiarach odcinkowych wykonywanych jedynie w nurcie wspczynnik przejcia <p' dla danego przekroju mona okrela, podobnie jak w poprzednim przypadku, na podstawie jednoczesnych pomiarw zupenych i powierzchniowych. Ckly brak danych bezporednich, 10 wspczynnik okrela si za pomoc wzorw empirycznych. Wykorzysta tutaj mona wzr elezniakowa w postaci:

Pierwsze prby nad zastosowaniem techniki ultradwikowej w hydrometrii prowadzono w 1955 roku w USA. Obecnie metoda la rozwija si w USA. Anglii i Japonii. Badania nad t metod prowadzone s rwnie w Polsce. Pomiar prdkoci przepywu polega na emitowaniu fal ultradwikowych przez przetworniki znajdujce si na przeciwlegych brzegach ciekli - rzeki lub kanau. Przetworniki umieszczane s na takiej gbokoci, na ktrej mierzy si prdko pr/epy wu, tak aby kt midzy kierunkiem wektora prdkoci a trajektori impulsw by I rzdu 30-60 (rys. 2.58). Przetworniki te speniaj rol nadajnikw i odbiornikw; fale ultradwikowe emitowane s na przemian - z punktu A do punktu H znajduj cego si poniej, a nastpnie - z punktu /ido punktu A. Prdko przejcia impulsw w obu kierunkach rni si o skadow prdkoci przepywu v zgodn z kierunkiem trajektorii impulsw. W przypadku pierwszym prdko ta jest rwna i'. i;j = c + v a w drugim r /iM = = ( - v , gdzie cjest prdkoci rozchodzenia si fal ultradwikowych. Prdkoci te mog by obliczone ze wzoru 2.13 na prdko redni na wyznaczonym odcinku:

gdzie Pr, - liczba Fronda, okrelana ze wzoru:

l

2
2 (2 40)

All

-7,
, = ^ h<'->

(2.42)

~Jl's
- prdko powierzchniowa w nurcie rzeki fm/sj.

'

'VM='-

l ,

(2.43)

gdzie i-

Pozostae oznaczenia jak we wzorach 2.36 i 2.37. Do obliczania wspczynnika <p' suy te polski wzr Matakiewicza: (p'= - - = 0,59 + 0,02/1 + 0,000 (2.4U

gdzie; l| - czas przejcia impulsw od nadajnika A do odbiornika II, !-, - czas przejcia impulsw od nadajnika B do odbiornika A. Rnica powyszych prdkoci wynosi; Ai- - vMS - vllA = (C + v ) - (c - v) = f ~ f 1 2 std
<:+v

gdzie: h^ - rednia gboko fm|, / - spadek "zwierciada wody \'7c.

2.4.4. Nowoczesne metody pomiarw prdkoci przepywu

W ostatnich latach zaczto stosowa metody pomiarowe, nie mieszczce Mi, w omwionym powyej podziale, oparte na nowoczesnych technikach pomiaro wyci. Zalicza si do nich m.in. metod ultradwikow i elektromagnetyczn.

p-

<+*/,=

ostatecznie L
V P=2

(2.44)

Pomiary prdkoci przepywu 119

Jeeli kt pomidzy trajektori impulsw ;i kierunkiem przepywu wynosi 0, to:

-L'' = COS 9
1'

i siad
1

1 L " c o s 6 '/' ~ 2 cos 0 'l

I h

(2.45)

Rysunek 2.58. Schemat pomiaru ultradwikowego: a - standardowe przetworniki A i B umieszczone na obydwu brzegach rzeki; b - zmodyfikowane przez Rdyskiego przetworniki A i C umieszczone na jednym brzegu, na przeciwlegym znajduje sig ekran B (Rdyriski 1930); c - schemat stacji pomiarw ultradwikowych 1 - przetworniki ultradwikw. 2 - wodowskaz, 3 - budka z aparatur pomocnicz (Verhoeven 1990)

Prdko okrelana powyszym wzorem jest rednia prdkoci przepywu u warstwie wody (odpowiadajcej gbokoci, na ktrej znajduj, si przetworniki) v, przekroju poprzecznym cieku. W zalenoci od gbokoci rzeki i od amplitudy sianw wody przetworniki mog by nieruchome bd przesuwane (w pionie). Przetworniki nieruchome stosowane s do pomiaru prdkoci w jednej warstwie wody na rzekach o maych wahaniach stanw wody. Przetworniki przesuwani: w pionie, umoliwiajce pomiar prdkoci w kilku warstwach przekroju poprzeczne go (zazwyczaj 7-10 pooe), instalowane s na rzekach o duych zmianach sta nw wody. Pomiar melodii ultradwikowi) trwa bardzo krtko, zazwyczaj kilkadziesit milisekund. Takie pomiary mona prowadzi praktycznie w sposb cigy, powta rzajc je w odstpach 10-15-minutowych. Dokadno pomiarw ultradwikowych szacuje si na 2%. Bdy mog byjednak wiksze, poniewa prdko rozchodzenia si fal zaley od temperatury wody i stopni;: jej zanieczyszczenia. Omawiajc metod ultradwikowa, naley wspomnie o modyfikacji tej metody dokonanej w Polsce przez Kazimierza Rdyskiego (1980). Polega ona na tym, e przetworniki impulsw umieszczone sa nie na przeciwlegych brzegach cieku, lecz na tym samym brzegu (rys. 2.59). Pale emitowane przez jeden przetwornik w kierun ku przeciwlegego brzegu odbijane sa, przez zainstalowany na tym brzegu ekran i na zasadzie prawa odbicia trafiaj, do drugiego przetwornika. Modyfikacja ta pozwala unikn zakadania aparatur}' pomiarowej na obydwu brzegach rzeki oraz przepro wadzania kabli instalacji elektrycznej po dnie rzeki, co powoduje ryzyko przerwa nia kabla. Metoda ultradwikowa stosowana bya dotychczas do pomiarw prdkoci redniej w okrelonej warstwie wody w caym przekroju poprzecznym rzeki, w staijch profilach hydrometrycznych. W profilach tych instalowane byy na .stae prze tworniki ultradwikowe oraz aparatura rejestrujca. W ostatnich kilku latach obserwuje si dno do przystosowania metody ultra dwikowej do pomiarw punktowych nie zwizanych ze staymi profilami hydrometrycznymi. W praktyce rozpoczto stosowa mierniki ultradwikowe, w kt rych przetworniki znajduje si we wsplnej obudowie, stanowic jeden przenony

mi.-rrr I Rysunek 2.59. IKiradiwikcwy mrsf^K preakc-d (prospe^! !irmy SONEL)

Rysunek2.60. Schcmal eleklromagnatycznego pomiaru prdkoci przepywu wody; 1-syslem pomiarowy, 2-e!ak!rody (Hsrschy! 975}

przyrzd pomiarowy (rys. 2.59). W skonstruowanych w Polsce mioniikacli prze tworniki umieszczono s na ramach w odlegoci 1,(1 m od siebie. Podobnie jak w opisanej nieludzie tradycyjnej wizki ultradwikowe puszcza sic kolejno zgodnie z kierunkiem wektora prdkoci oraz w kierunku przeciwnym. Jeeli przyrzd ustawiony jest rwnolegle do i inii prdu, to mierzy si cakowit prdko przepywu, a nie jej skadow - j a k w przypadku tradycyjnej metody ultradwikowej.

wytwarzanym przez cewk (zwojnice), przez ktr przepywa prd elektryczny. W i % 2 roku zastosowano elektromagnetyczne mierniki do pomiarw prdkoci v. rurocigach (rys. 2.61), natomiast pierwsze pomiary w rzekach wykonano w A n g l i i w 1969 roku. Do wytworzenia pola magnetycznego suy cewka umieszczona na dnie rzeki lub ponad zwierciadem wody {rys. 2.62),

2.4.4.2. Metoda elektromagnetyczna Idea wykorzystania zjawisk elektromagnetycznych do pomiaru prdkoci prze pywu wody pochodzi od wielkiego fizyka, Michaa Faradaya. Jeszcze w i 832 roku wysun on tez, e skoro rzeka przecina skadow normaln poia magnetycznego Ziemi, to w wodzie indukowana jest sia elektromotoryczna, ktrej wektor jest prostopady do wektora prdkoci przepywu oraz wektora indukcji pola magnetycz nego. Sil ta jest proporcjonalna do prdkoci przepywu i moe by zmierzona za porednictwem wprowadzonych do wody elektrod, wleczonych w ukad pomiarowy (rys. 2.60). Jak wiemy z kursu fizyki, do powstania prdu indukcyjnego niezbdny jest wzgldny nich rda pola magnetycznego i przewodnika - w tym przypadku wody rzecznej. Przeprowadzone przez Faradaya badania na Tamizie nie day zadowalajcych rezultatw wskutek zakce wywoywanych przez zjawiska elektrochemiczne i termoakustyczne, o wartociach przekraczajcych o kilka rzdw sygnay pomiarowe. Istotny postp nad zastosowaniem lej metody w praktyce hydrometrycznej nast pi! wwczas, gdy ziemskie pole magnetyczne zastpiono polem magnetycznym
A ,

Rysunek 2.61. Elekiromagnelyczny miernik prdkoci przepywu wody w rurocigu; 1 - zasilacz, 2 - cewka wzbudzajca, 3 - przewd prowadzcy wod, : - elektrody, 5 - obwd prdu indukowanego, 6 - kierunek przepywu wody (Herschy 1976}

Jak wida na r>'stinku 2.60, wektor indukcji pola magnetycznego x jest skierowany pionowo, wektor prdkoci przepywu z jest rwnolegy do brzegw koryta, a wektor indukowanej siy elektromotorycznej y jest prostopady do dwch pozostaych wektorw. Zgodnie z rwnaniem Maxwell;t napicie prdu na elektrodach wynosi: Uy = bBxv: [V] (2.46)

\', /i

prdko przepywu |m/s|, odlego midzy elektrodami, zazwyczaj rwna szerokoci koryta [ m | .

Napicie indukowanej siiy elektromotorycznej jest wic proporcjonalne liniowo do szybkoci poruszania si przewodnika elektrycznego, w tym przypadku wody. Poniewa rozkad prdkoci przepywu w pionie hydrometrycznym i w przekroju nie jest jednostajny, wic napicie jest proporcjonalne do prdkoci redniej: Uy = bBxvlir (2.47)

gdzie: tft - indukcja pola magnetycznego [TJ = [tes!a|.

W warunkach terenowych ma tutaj jeszcze wpyw przewodnictwo (kondtiktywno) wody i oporno (rezystancja) gruntu oraz nierwnomierno rozkadu pola magnetycznego (indukcji). W p y w y tych czynnikw uwzgldniono we wzorze 2.4S v, postaci dwch parametrw korekcyjnych a i p. Parametr a zwizany jest z prze wodnictwem wody i opornoci gruntu, a parametr p - z nierwnomiernoci indu kcji poia magnetycznego. Wartoci tych parametrw nie s stae, gdy rezysty wno gruntu zmienia si w zalenoci od jego wilgotnoci:

Uy = a (i b Bx v, stad
V

(2.48)

*-~JbBx

(2-49)

Ukad pomiarowy przedstawiony na rysunku 2.62 skada si z nastpujcych elementw: cewki pomiarowej, ktra moe lee na dnie rzeki lub by przerzucona nad zwierciadem wody; elektrod pomiarowych umieszczonych wewntrz cewki w pobliu brzegw rzeki; O elektrod kompensacyjnych znajdujcych si na zewntrz cewki; elektrod do pomiaru rezystancji gruntu umieszczonych na brzegu rzeki; O gowic do pomiaru konduktywnoci umieszczonych w korycie rzeki. Prd elektryczny przepuszczany przez obwd cewki indukuje si elektromotorjezn w cieku, mierzon przez czujniki w obwodzie elektrod. Sygnay z elektrod pomiarowych i kompensacyjnych s sumowane, wzmacniane i przetwarzane. Sygnai wyjciowy z centralnego ukadu pomiarowego jest proporcjonalny jedy nie do v s : UY = kvx

Rysunek 2.62. IWad pomiarowy przy metodzie elektromagnetycznej: a - cewka wzbudzajca na dnie rzeki: 1 cewka wzbudzajca, 2 - elektrody pomiarowe, 3 - elektrody kompensacyjne, ' - elektroda do pomiaru rezystancji gruntu, 5 - miernik konduktywnoci wody, 6 - centralna jednostka sterujca (Chwaleba i in. 1979); b cewka wzbudzajca nad zwierciadem wody: 1 - cewka wzbudzajca, 2 - elektrody pomiarowe, 3 - wodowsfcaz ultradwikowy (John i in. 1932)

(2.50)

Metoda elektromagnetyczna jest nowoczesn metod wyprbowana obecnie w kilku krajach, m.in. w Polsce, przez zespl Politechniki Warszawskiej poci kierun kiem Augustyna Chwaicby (1979). Do niewtpliwych zalet lej metody naley dua dokadno (S < 5'.'<-). krtki czas trwania pomiarw, moliwo pomiarw cigych, moliwo centralne! rejestracji i przetwarzania wynikw pomiarw, urednianie wynikw pomiarw prdkoci w przekroju. Warunkiem zastosowania lej metody jest .szeroko rzeki 11 (do 50 m] oraz rednia prdko przepywu i'/(. tod 0.02 do 3.5 m/s). Podobnie jak w przypadku metody ultradwikowej, opisana metoda pomiarw prdkoci przepywu wymaga skomplikowanej i kosztownej aparatury pomiarowej, instalowanej na stale w profilu stacji hydrometryczucj, W o.siatnieh lalach opracowane zostay czujniki (sensory) do pomiarw punkto wych prdkoci przepywu, wykorzystujc omawiane prawo indukcji magnetycznej Faradaya. .Schemat czujnika pokazano im rysunku 2.63a. Cewka wzbudzajca, przez. ktra pynie prd elektryczny ( I ) , wytwarza pole elektromagnetyczne. Poruszajca sit,' w tym polu woda, jako orodek przewodzcy prd elektryczny, powoduje indu kowanie si w niej siy elektromotorycznej o napiciu U obliczanym ze wzoru 2.-16. Wytworzone napicie jest rejestrowane za pomoc elektrod pomiarowych, a sygnay .s wzmacniane i przetwarzane. Specjalne rejestratory podaj wyniki bezporednio w jednostkach prdkoci przepywu (m/s). Przyrzd ten ma wiele zalet, do ktrych zalicza si m.in.: O dua czuo (mona nim mierzy prdkoci przepywu rzdu 0.005 m/s i mniej - teoretycznie do 0,00 m/s); moliwo pomiaru prdkoci ciekw o bardzo maych gbokociach (/; = 2 cm); e moliwo pomiaru prdkoci przepywu tu pod zwierciadem wody oraz bez porednio przy dnie; a moliwo wykonywania pomiarw w ciekach zarastajcych rolinnoci wodna o 9 oraz w przewodach o duej burzliwoci ruchu; brak wpywu stopnia czystoci wody na wyniki pomiarw; nieczuo na zmiany temperatury cieczy, jej gstoci oraz natenia unoszonego rumowiska.

Rysunek 2.63. Czujnik elaktrornagnsiywny Nauliies C-2000: a - sen-: mai: i - eswfca wzbrtzac?., 2 elektrody. 3 - obwd prdu indukowanego, ! - wotomlsfz, 5 - cdieafo miedzy elekifsdamr b-wtofc (prospektfifmyA. 011}

na danej gbokoci. Urzdzenie podczone jest za porednictwem kabla do sygnalizatora SI-NSA. podajcego wynik pomiaru w jednostkach prdkoci. W za lenoci od potrzeb sygnalizator ustawia si na dany czas trwania pomiaru od 2 do 60 sekund, w ktrym wyniki pomiarw prdkoci s uredniane. Spotka mona rwnie czujniki zawieszone na linie i opuszczane do wody za pomoc wycigw.

Przyrzd ten moe by stosowany we wszystkich cieczach przewodzcych prd elektryczny (mleko. piwo. wino itp.). Szczeglnie cenn zaleta czujnikw elektromagnetycznych jest nieczuo przy rzdu na wpyw rolin wodnych. Nie wystpuje tuaj, jak w przypadku mynkw hydrometrycznych, zjawisko hamowania skrzydeek przez roliny wodne.

Czujnik elektromagnetyczny produkowany przez firm A, Ott (Niemcy i. znany

pod nazw N A U T I L U S , pokazany je.sl na rysunku 2.63b. Podstawowa czci jest czujnik w obudowie z tworzywa epoksydowego {1), w ktrej umieszczone s dwie tytanowe elektrody (2). poczony z metalowym korpusem (3) osadzonym, podobnie jak mynek hydrometryczny, na drku (7) umoliwiajcym umieszczenie przyrzdu

Pomiary natenia priep/wj 1 2 7

2.5. Pomiary natenia przepywu

2.5.1. Rodzaje pomiarw natenia przepywu
Naleeniem przepywu lub krtko przepywem nazywa si ilo wody przepy wajcej przez przekrj poprzeczny koryia otwartego lub przewodu zamknitego w jednostce czasu. Wielko te oznacza .sie symbolem Q, od rzymskiej miary objto ci wody - zwanej Quinaria, okrelajcej ilo wody przepywajcej przez dysz o przekroju F = 4,454 cm" (Pomianowski i in. 1939). Natenie przepywu wyraa si w jednostkach objtoci n;t jednostkccza.su (rn'Vs, dm"Vs, l/s, i/min). Rnorodno warunkw przepywu w ciekach powoduje, e w hydrometrii stosuje si rne metody pomiarw natenia przepywu. Dobr odpowiedniej me tody w konkretnych warunkach zaley od takich czynnikw, jak: rodzaj cieku, jego wymiary (szeroko i gboko), warunki hydrauliczne przepywu (w tym prdko przepywu), dostpna aparatura pomiarowa oraz dana dokadno wynikw. Metody pomiarowe natenia przepywu zostay przez Dbskiego (1970) podzie lone na bezporednie, w ktrych mierzy si bezporednio przepyw, i porednie gdzie mierzy si elementy, od ktrych zaley przepyw {najczciej s to powierzch nia przekroju poprzecznego F i prdko przepywu i').

V - objto wody zebrana w zbiorniku w czasie / {m }, ; - czas pomiaru (sj. Natenie przepywu okrelane w ten sposb jest nateniem rednim w czasie i. O/nacza to, e za pomoc, metod objtociowych nie mona okrela przepy ww chwilowych. Ze wzgldu na sposb pomiaru musza istnie warunki umoliwiajce gromadze nie przepywajcej wody w zbiornikach. Najczciej pomiary objtociowe stosowa ne s do pomiarw wypyww ze rde, rurocigw, sieci drenarskiej, korytek drewnianych lub metalowych (Izw. otokw) - wszdzie tam, gdzie istnieje moli wo atwego podstawienia zbiornika pod strumie wypywajcej wody (rys. 2.64a). Metody objtociowe mog by stosowane rwnie do pomiaru przepywu w maych ciekach grskich i nizinnych, a take w bruzdach rdpolnych, pod warunkiem
w) tworzenia w nich kaskady. Najlepiej nadaj .si do takich pomiarw cieki, na

ktrych istniej;} naturalne progi lub wodospady bd te wybudowane s w nich przepusty, zastawki i inne budowie pitrzce. W celu umoliwienia pomiaru mona te/ na ciekach budowa przegrody sztuczne - cianki, grobelki itp. (rys. 2.64b).
a b

2.5.2. Metody bezporednie pomiarw natenia przepywu

2.5.2.1. Podzia metod bezporednich Metody bezporednie charakteryzuje dua dokadno pomiaru, ale stosowane mog by przy niewielkich wartociach przepywu. Spord tych metod do najczciej stosowanych w praktyce hydrometrycznej zaliczy naley metody objtociowe (wohimetryczne), hydrauliczne, rozcieczenia wskanika oraz elektryczne, inne me tody - nie stosowane szerzej w praktyce hydrometrycznej, nic bd. tutaj omawiane. 2.5.2.2. Metody objtociowe W metodach tych mierzy si objto wody, jaka gromadzi si w zbiorniku w okrelonym czasie: Q=y gdzie: Q - rednie natenie przepywu w czasie i livt/s[. (2.5)

Rysunek 2.64. Metoda objtociowa: a - zbiornic podstawiany; b - przegrody sztuczne na cieku

Zbiorniki, do ktrych chwyta si wod podczas pomiarw objtociowych, maj najczciej podziak wyskalowan w jednostkach objtoci. Dziki temu nie jest konieczne cakowite napenianie zbiornika i mona pomiar zakoczy w dowolnym czasie. Podzialka jest umieszczona na ciance zbiornika. Mog. by do tego ceki stosowane wodowskazy precyzyjne. Zbiorniki z podzialk wykonywane sa zazwy czaj z blachy w ksztacie walca. Do pomiarw objtociowych stosowane sa rwnie zbiorniki o okrelonej obj toci, ktre podczas pomiaru naley napeni cakowicie, tj. do krawdzi. Mog lo by najrozmaitsze naczynia metalowe, drewniane, szklane itp., znajdujce si do dyspozycji w miejscu pomiaru. Jeeli mierzony przepyw jest tak duy, e napenianie zbiornika trwa bardzo krtko, to w celu eliminacji duych bdw pomiaru czasu stosuje si podwjne zbiorniki, zwane powjnymi skrzyniami cechowanymi. Skrzynia taka, wykonana

1 2 8 Hytiromotna...

Pomiary nalenia przepywi 129 Korytka wywrotne uywane s do pomiaru natenia wypywu ze rde, rurociaiiw sieci drenarskiej, spywu z maych poletek dowiadczalnych itp. Pomiary takie mog by wykonywane w sposb cigy, jeeli urzdzenie pomiarowe wypo saone bdzie w rejestrator obrotw korytka i rejestrator czasu. Pomiary metoda, objtociow w ciekach powierzchniowych s ograniczone, co juz wczeniej wspomniano, jedynie do niewielkich wartoci przepywu, ze wzgldu na ograniczon pojemno zbiornikw, do ktrych moe by chwytana przepywa jca woda. Ostatnio prowadzone s prby zastosowania jako zbiornikw, workw plastiko wych, co umoliwia wykonanie w cigu kilku .sekund pomiaru przepywu rzdu kilkunastu litrw na sekund. Worki napenione wod mog by na brzegu waone i na tej podstawie moe by okrelona pojemno wody w worku. Mona te objto l okreli przez oprnienie worka z wody '/a pomoc mniejszych naczy o znanej objtoci. Stosowanie workw plastikowych w terenie - przy wykonywaniu pomia rw ekspedycyjnych w wikszej liczbie przekrojw hydro metrycznych - j e s t wygodne, poniewa odpada konieczno transportowania cikich i duych zbiornikw drewnianych lub metalowych. Metody objtociowe s najdokadniejszymi metodami pomiarw przepywu i s. stosowane jako metody wzorcowe do okrelania dokadnoci pomiaru przy zastoso waniu innych metod. 2.5.2.3. Metody hydrauliczne Podzia metod. Metody pomiarw przepywu zaliczane do tej grupy odnosz si do dwch rnych schematw hydraulicznych - schematu wypywu przez otwr w cianie zbiornika oraz schematu zwenia przekroju poprzecznego strumienia pyncej wody. Metody oparte na schemacie wypywu przez otwr w cianie zbiornika. Podsta wowym schematem hydraulicznym w tej grupie metod pomiarw przepywu jest schemat wypywu przez otwr w cianie zbiornika (rys. 2.66). Ogny wzr do obliczania natenia przepywu w tych warunkach ma posta:

z drewna lub blachy, przedzielona jest cianka pionw;) na dwie komory o identycznej objtoci. Dopyw wody jest kierowany kolejno do poszczeglnych komr. Gd\ woda w napenionej komorze podnosi si do poziomu przegrody, to nadmiar wody przelewa si do drugiej - pustej komory. Kieruje si wwczas dopyw wody do tej drugiej komory i jednoczenie oprnia komor pierwsz. W momencie, gdy komora druga bdzie pena, dopyw wody kieruje si z powrotem do komory pierwszej, kti a zostaa ju w tym czasie oprniona. Podczas pomiaru rejestruje si czny czas dopywu wody do skrzyni oraz liczb napenie komr. Przepyw oblicza si ze wzoru analogicznego do wzoru 2.51:

C>27
gdzie; V - objto caej skrzyni (tj. dwch komr cznie) [m''!, a - liczba napenie komr, / - czny czas trwania pomiaru js).

(2.52,

Urzdzenia te stosowane s przy pomiarach wydatku rde bd te. odpyww z pomp przy badaniach hydrogeologicznych. Odmiana opisanych tu zbiornikw jest korytko wywrotne. Urzdzenie to skada si z dwch identycznych korytek o przekroju trjktnym, posiadajcych wspln ciank rodkowa., u spodu ktrej znajduje si o obrotu korytka (rys. 2.65). Urzdze nie jest tak skonstruowane, e w chwili cakowitego napenienia jednej komory, '/.miana pooenia rodka cikoci korytka powoduje jego obrt wok osi o kat okrelony wymiarami urzdzenia. Ruch icn powoduje oprnienie z wody pierwsze] komory i rozpoczcie napeniania wod komory drugiej. Po napenieniu jej sytuacja si powtarza - korytko obraca si w przeciwn stron, a wod wlewa si ponownie do komory pierwszej. Podczas pomiaru rejestruje si liczb obrotw korytka oraz czny czas pomiaru. Znana musi by tu objto wody, przy ktrej nastpuje obit korytka. Natenie przepywu oblicza si ze wzoru 2.52.

gdzie: u h g /i| i lii

wspczynnik wydatku przez otwr, wiato otworu [m], przyspieszenie ziemskie [m/s - ], odlegoci dolnej i grnej krawdzi otworu od zwierciada wody [m|.

Przyjmujc dla danego otworu warto stal a = 2/3 ii b \2g /, = h-, + h, otrzymuje si:
V

oraz podstawiajc

G=
l>, h;

(2.54)

a
b

^ " ~ \

W zalenoci od przyjtych wymiarw rozrnia si w omawianym .schemacie dwa przypadki szczeglne: przelew, gdy h^ = 0 (rys. 2.66b); O spust denny (wypyw spod zasuwy), gdy B = 0 (rys. 2.66c). Pr/clcwy pomiarowe si\ urzdzeniami przegradzajcymi ciek (rys. 2.67). Wskutek ich oddziaywania nastpuje spitrzenie wody powyej przelewu, a zwierciado wody w cieku ukada sie wedug krzywej cofkowej. Do pomiarw przepywu wyko rzystuje si urzdzenia przelewowe istniejcych budowli wodnych bd buduje si specjalne przelewy pomiarowe. Prawidowy przelew stosowany do pomiarw przepywu spenia nastpujce warunki: O powinien mie .ciank o ostrej krawdzi; O powinien by niezatopiony, tzn. jego krawd powinna znajdowa si powyej poziomu wody dolnej; 0 dopyw do niego jest spokojny, tzn. prdko dopywowa powinna by bliska zeru (va '= 0) - w praktyce przyjmuje si ten warunek za speniony, gdy v 0 < I m/s; O przepyw strumienia wodnego nad krawdzi przelewu odbywa si zupenie swobodnie; nie moe wystpowa tu zjawisko przylegania strumienia poniej krawdzi do cianki przelewowej, stosuje si wic napowietrzanie przestrzeni pomidzy spadajcym strumieniem wody a cianka pitrzca. Ze wzgldu na ksztat otworu w ciance przelewowej wyrnia si przelewy prostoktne, trjktne, trapezowe, koowe i zoone (rys. 2.6S). Przelewy prostoktne dzieli si na przelewy ze cianka pitrzca, na caej szerokoci koryta, znane pod nazwa przeleww Bazina, oraz ze cianka przegradzajca koryto z wycitym otwo rem prostoktnym w rodkowej czci cianki, znane pod nazwa, przeleww Ponceleta (rys. 2.68a, b). Szczeglnym przypadkiem przeleww trjktnych jest przelew Thomsona z wyciciem o kacie rozwarcia a = 90. Poniewa zakres mierzonych przepyww powinien by dostatecznie duy, wic ze wzgldu na znaczna zmienno przepyww rzecznych, czsto stosuje si przelewy z otworem o ksztataelt zoo nych. W takich przypadkach najczciej stosuje si trjkty o rnych ka.tach rozwar cia a: od maych wartoci a w dolnej czci cianki do pomiarw bardzo maych przepyww (w celu uzyskania wikszego zrnicowania poziomw wody na prze lewie, przy niewielkich zmianach przepywu, dla zwikszenia dokadnoci odczy tw), do duych wartoci kata a > 90 dla pomiaru duych przepyww, gdy nie jest konieczne uzyskanie tak duej dokadnoci odczytu jak przy maych przepywach.

Rysunek 2.65. Schematy hydrauliczne wyptywu przez otwr w cianie zbiornika: a-wypyw przez otwr; b -przelew; c upust denny

*gmm

Rysunek 2.67. Przelew pomiarowy

1 3 2 Hydrometria

Pomiary natzenia przepywu 133 pomoc, limnigrafw, dziki czemu uzyskuje si cigy przebieg natenia przepywu w czasie. Warto natenia przepywu okreli si za pomoc wzorw hydraulicz nych. Dla przeleww prostoktnych stosuje si wzr 2.54 przeksztacony dla warun ku h2 = 0:

r,4
120"

i ' ^ '',>,<- 'i-ii

Q = al?!1

lub

Q = a(H~B)m

(2.55)

Dla przeleww trjktnych wzr ma posta; Q = ah" lub Q = a(H-B)" (2.56)

Gdy kt a = 90 (przelew Thomsona), wzr przybiera posta szczegln; G=l.4/i2/S

> '

> '

(2.57)

4:1

RysunekZ68. Ksztaftyotwofv; w ciance przelewowej: a-pros;oktRy;b-proslc:<3!ny ze zweniem tocznym; c - Irjksny o kicio rozwarcia 120'; d - Irjklny ztoo.ny: e - trapezowy {Cipolellie^o}: i - zoony prostokty; g - pikoilsty Pomiar za pomoc przeleww polega na okreleniu gruboci warstwy wody h przelewajcej si ponad cianki! przelewu. Ze wzgldu na depresj zwierciada wody na przelewie, pomiary wykonuje si w odlegoci 3-4 ii powyej cianki przelewu. Czesio w praktyce zamiast wartoci h odczytuje si warto li = /) + B. gdzie I! oznacza wzniesienie krawdzi przelewu ponad dnem cieku lub te ponad przyjtym poziomem zerowym (rys. 2.67). Poziom wody odczytuje si na wodowskazach umieszczonych w profilu pomiarowym w odlegoci 3-4 h od przelewu. Mog. to by wodowskazy tatowe umieszczone przy brzegu lub wodowskazy pywakowe w stu dzienkach lub rurach. Zazwyczaj rejestruje si poziom wody w sposb cigy za

We wzorach 2,55 i 2.56 wystpuje stay dla danego przelewu wspczynnik wydatku u, ktry okrelany jest na podstawie specjalnych tablic lub wzorw. Wzory [akie, opracowane dla rnych typw przeleww, mona znale w podrcznikach hydrauliki. Wi one wartoci [i z wymiarami przelewu i elementami przepywu. Oszacowana warto u. ma w tym przypadku przybliony charakter; jeeli zaley nam na duej dokadnoci okrelenia przepywu, parametry krzywej wydatku opisa nej rwnaniami 2.55 i 2.56 okrela si przez indywidualne tarowanie przelewu w laboratorium wodnym. W praktyce, przy prowadzeniu oblicze przepywu, korzy sta si zwykle z tabel. Przelewy mog by stale lub przenone. 1'r/olewy .stali- instalowane s w cieku, jako specjalne urzdzenie do pomiarw przepywu. Mog by te do celw pomiarowych wykorzystywane istniejce w cieku budowle wodne, jak progi, zastawki, jazy itp. 1'r/elewy przenone uywane s;t do pomiarw ekspedycyjnych wykonywanych na maych ciekach i w wikszej liczbie przekrojw. Przelewy takie wykonane z blachy (rys. 2.69) umieszcza si w przekroju pomiarowym, zwracajc uwag, aby pitrzenie nie byo zbyt due oraz aby przelew nie pracowa jako zatopiony. Bardzo wane jest uszczelnienie przelewu, tak aby woda nie przepywaa pod nim i wzdu jego bokw. Wykorzystuje si do tego celu wystpujce na miejscu materiay - jak glin, ii, dar itp. Po umieszczeniu przelewu w przekroju hydrometrycznym naley czeka z wy konaniem odczytu do momentu ustabilizowania si przepywu, tzn. do czasu, gdy poziom wody powyej przelewa przestanie si podnosi. Grubo warstwy przele wajcej si przez przelew h okrela si za pomoc piezometru, umieszczonego tut ciance przelewu, Piczometr poczony jest za porednictwem rurki gumowej lub igelitowej z metalow rurk, ktra jest poczona prostopadle z przelewem. Rurka ta ma z boku otwory, a na kocu jest zalepiona, tak aby napr hydrodynamiczny nic oddziaywa na poziom wody w piezometrze. Rurka pozwala na pomiar pooenia

Ul

Hydromeina...

Pomiary natenia przepywu UiJ Wypyw spod zasuwy moe odbywa si w warunkach zatopienia i niezatopienia {rys. 2.70a). Do okrelenia natenia przepywu potrzebna jest w tym przypadku znajomo poziomu wody grnej H i dolnej h. Wielkoci te, podobnie jak przy przelewach, mierzy si za pomoc wodowskazw tatowych lub pywakowych. Sto sowane s rwnie do tego celu limnigrafy, W literaturze mona znale wiele rnych wzorw do obliczania natenia wypywu spod zasuwy. Wzory te uzaleniaj przepyw od eksperymentalnych para metrw, okrelanych zazwyczaj z tablic i wykresw. Wzory nie wymagajce posu giwania si tablicami i wykresami podaje Garbrecht (1980): O dla wypywu niezatopionego (

I I I I J

I I I I L

Rysunek 2.69. Przelew przenony; 1 - poprzecika, 2 - podziaa pomiarowa (Pasawski 1973)

zwierciada wody w odlegoci 34 fi powyej przelewu. Gdy pomiary wykonywane su systematycznie w jednym iiib kilku przekrojach pooonych niedaleko siebie, to mona w nich budowa specjalne przyczki, w ktre przed pomiarem wstawia .si przenony przelew. Zakres pomiarw przepywu przy zastosowaniu przeleww jest stosunkowo duy - od przepyww rzdu czci litra na sekund do przepyww wynoszcych parset litrw na sekund. Za pomoc przeleww o zoonych ksztatach otworu mona mierzy przepywy rzdu kilku, a nawet kilkunastu nv /s. Bd pomiarw przelewem jest may, oceniany na 1-3%. Przelewy, lak jak kacie urzdzenie pomiarowe, maja rwnie kilka wad. Stoso wane mog by przy do duym spadku zwierciada wody, poniewa w przeciwnym razie nie moe by speniony warunek niezatopienia przelewu. Na rzekach prowa dzcych due iloci rumowiska zbiorniki tworzce si powyej przelewu ulegaj zamuleniu. Zamulenie to powoduje, e prdko dopywowa r(} nadmiernie wzrasta, w wyniku czego wyniki pomiarw s obarczone duymi bdami. Przeciwdziaa temu mona, wyjmujc zastawki i przepukujc koryto zbiorniczka powyej przelewu bd te usuwajc osady rcznie, przy kierowaniu w tym czasie wody przez kanay obiegowe do dolnego stanowiska. Spusty denne .s to urzdzenia istniejce przy wszelkiego rodzaju zamkniciach budowli pitrzcych -jazw, zastawek itp. Pomiary przepywu za pomoc spustw dennych nie wymagaj duego spadku zwierciada wody. Mog one by wykorzy stywane zarwno w warunkach niezatopienia, jak i przy zatopieniu. W zalenoci od rodzaju zamknicia rozrnia si nastpujce przypadki wypywu: - spod zasuwy, -- spod segmentu, - spod zamknicia na progu o ksztacie praktycznym.

0 = 0,6468-0,1641 <\ly-

B a V2 s. h o

(2.58)

wzr jest okrelony d l a / i ( / e {1,0; ) , a dowiadczalnie zweryfikowany dla hja e {1,2; ); 0 dla wypywu zatopionego Q= 0.635 flfl V 2 g ( / i 0 - / , , ) wzr jest okrelony dla /;(1 - li I e {0; ), e {0,04; 70);
(2_-9)

a dowiadczalnie sprawdzony dla gdzie: B - wiato otworu [m], a - wysoko podniesienia zasuwy [m], g - przyspieszenie ziemskie [m/s"|, li0 - gboko wody grnej fm], /i] - gboko wody dolnej [m|.

Wzory te mog by stosowane w korytach prostoktnych oraz w korytach trape zowych, jeeli wiato prostoktnej zasuwy jest wiksze ub rwne szerokoci kanau w dnie. Wypyw spod segmentu moe by rwnie niezatopiony i zatopiony (rys. 2.70b). Natenie przepywu oblicza si ze wzoru w identycznej postaci, jak wzory 2.58 i 2.59. Wspczynnik wydatku |.t okrela si w tym przypadku w funkcji kta [3, utworzonego przez przeduenie dolnego promienia segmentu i lini poziomu -

n=.rt{).

i W

l Pjijr j-mc-.r,:;.,.

if
wypyw zatopiony

rutisiiy iiiii/enaprzepywu u f

wypyw niezatopiony

--$-

;H.

^fe^.~^W^".^^^
wypyw zatopiony v?/2g
3 ^

15
;2g - ^ _ h, Rysunek 2,70, Spus-y denna: a - wypyw spod zasuwy (niezatopiony i zalepiany); b - wypyw spod segmentu {r::ezslepiony i zatopiony); c - wypyw spod zamknicia na progu o ksztacie praktycznym

^^^^^^^^^^^i^^^^S^?^^^
b v/ypyw niezatopiony

Wypyw spml zmilknicia na prii o ksztacili praktycznym jest zazwyczaj w y p y w e m swobodnym (rys. 2.70c). Natenie przepywu oblicza s i e w tym przypadku ze w z o r u : Q= ^HB V2g ,* //'
tfy.

(2.60)

gdzie: Ha~ wzniesienie zwierciada wody grnej nad rzedn progu [m|, Hl - wzniesienie zwierciada wody grnej nad rzdna, dolnej krawdzi zamkni cia I ni |. u, - wspczynnik wydatku okrelany ze wzorw empirycznych jako funkcja ilorazu wysokoci otworu a i wzniesienia wody grnej H0: [i - /

//,.

.-ursiitiij iidi;,'(.';iul \!li.u^l--jti-J

i OD

Obliczenia naleenia przepywu na podstawie pomiarw w spustach dennych s bardziej skomplikowane ni w przypadku przeleww, natomiast uzyskiwane wyniki sa mniej dokadne. Bdy pomiaru oceniane s. tti na kilkanacie procent. Metody oparte na schemacie zwenia przekroju poprzecznego strugi wody w cieku. Metody pomiarw nalece do lej grupy polegaj, na pomiarze rnicy cinie, jaka powstaje wewntrz pyncej strugi wody, wskutek zwenia jej prze kroju poprzecznego. Metody te znalazy zastosowanie do pomiarw przepywu w prze wodach zamknitych. Zwenie przekroju strugi osiga si za pomoc zwek, dysz i przepon (rys. 2.71). Najczciej zastosowanie maja tu izw. zweki Vcnturieo.

y
v

i'i

ciar waciwy cieczy [N/m" ], prdkoci rednie w przekrojach 1 i 2 [m/s|. przyspieszenie ziemskie [m/s"-], wysoko strat energetycznych zuytych na pokonanie oporw ruchu spowodowanych lepkoci;! cieczy, szorstkoci cian przewodu itp. jmj.

2^ ''-.tr -

Suma wysokoci strat przy krtkiej zwce o agodnych zmianach przekroju moe by pominita, a przyjmujc ; | - :-,, otrzymuje si: P\ A Pi
v

Zc wzgldu na cigo ruchu mona napisa: Q^ = ()-,,

t/,. i'i/ r i = v2!'~y

poniewa /"[ > Fi, to i'| < i*i, a tym samym z rwnania 2.62 wynika, e /; > /;-,, UH. cinienie w przekroju przed zwk jest wysze ni w zwce. Rnica cinie w piezometrach jest proporcjonalna do przepywu: Q = m\fi" gdzie: m - siaa przyrzdu. /i - rnica wysokoci supkw wody w piezometrach.
Rysunek 2.71. Zwka Ven!uriego; I - przekrj pierwszy, 2 - przekrj diugi (zwony) (Skibiski 1969)

(2.63)

S to rurki o zmiennym przekroju, pocztkowo stopniowo zmniejszajcym si, a nastpnie rosncym, umieszczane wewntrz przewodu. Cinienie wewntrz strugi mierzy si piezometrami w dwch punktach: przed zweniem, gdy strugi wody sa jeszcze rwnolegle do siebie, i w punkcie najwikszego zwenia. Zwierciado wody w piezometrze w punkcie pierwszym wzniesie si wyej ni w punkcie drugim, co wynika z rwnania Bemoulliego oraz prawa cigoci ruchu. Rwnanie Bernouliiego dla przekrojw I i 2 ma posta:

P\
gdzie: :.|, ;-> -

Pi A

wysoko pooenia rodkw cikoci przekrojw poprzecznych 1 i 2 [ml. !>\,!>2 ~ cinienie hydrostatyczne w przekrojach 1 i 2 [ N / n r ] ,

Podobny obrazjak w przewodach zamknitych otrzymuje si rwnie w korytach otwartych majcych lokalne zwenie przekroju. W tym przypadku obserwuje si zmiany w ukadzie zwierciada wody powyej zwenia oraz w samym zweniu. Linia zwierciada wody w korycie otwartym pokrywa si bowiem z lini cinie piezomelrycznych. Koryta pomiarowe o zmiennym przekroju poprzecznym nazywa si - analogicznie do zwek w przewodach zamknitych - korytami Venluriego, Jedn z odmian tych koryt, szeroko stosowan w praktyce pomiarowej, jesl koryto skonstruowane i przebadane przez Parshalla. Koryto Parshalla skada si ze zwa jcej sie kielichowo czci dopywowej z dnem poziomym, przewonego kanau ze spadkiem dna 3 : 8 oraz rozszerzajcej si kielichowo czci odpywowej z odwrot nym spadkiem dna 1 : 6 (rys. 2.72). Ruch wody w korytach Parshalla moe odbywa si w warunkach przepywu swobodnego lub zatopionego (podtopionego). Swobodny przepyw ma miejsce ww czas, gdy iloraz gbokoci w czci odpywowej l!d i w czci dopywowej / / zwany wspczynnikiem podtopienia k, spenia warunek k < 0,7. W tym przypadku poziom wody dolnej nie ma wpywu na wod grn. Gdy gboko wody dolnej H([ - 0,7 /7 , to w korycie panuj graniczne warunki przepywu swobodnego. Przy

i t u nyuiuiiieuict...

Pomiary nntzeri-a przepiyv,u 141

:fc

wikszych gbokociach wody dolnej na zwona cze koryia nasuwa si odskok hydrauliczny powodujcy podlopienie wody grnej, co w konsekwencji pociga za sob zmniejszenie prdkoci, czyli podniesienie si poziomu wody powyej zwe nia- Dopuszczalny wspczynnik podtopienia k gwarantujcy dostateczn dokad no pomiaru przyjmuje si rwny wartoci 0,96. Na sposb pomiaru i obliczania wartoci natenia przepywu maja wpyw warunki przepywu. W warunkach nic/alopiftiiii (k < 0,7} natenie przepywu zaley dia danej szerokoci koryta b jedynie od gbokoci wodv grnej. Do oblicze su wzory empiryczne opisujce zaleno Q =./(/':",). Oryginalny wzr Parshaila. przeliczony z jednostek anglosaskich na jednostki ukadu metrycznego, ma posta:
, - , .0.(126

Q = 0.372 b

0,305

im"V.si

(2.64)

Wzr ten, zmodyfikowany przez Wycickiego, jest mniej skomplikowany: 0 = 2,38 fr'-04^57 Im 3 /s|
( 2.65)

Oznaczenia we wzorach 2.64 i 2.65 jak na rysunku 2.72. Wzory 2.64 i 2.65 wane s dla koryt o szerokoci czci zwonej zawierajcej si w przedziale b e {0,305; 2,5) m. Przy przepywie zatopionym {k = (0,7; 0,96}) natenie przepywu dla koryta o danej szerokoci /' zaley od gbokoci wody grnej i dolnej. W tym przypadku przepyw uzaleniony jedynie od gbokoci wody grnej fi bdzie wskutek pod pit renia, a tym samym zwikszenia // wikszy ni rzeczywisty. W celu otrzymania rzeczy wistej wartoci przepywu odejmuje si poprawk: AQ-Mhifi (2.66)

gdzie: Mj, - funkcja szerokoci koryta. M/t =./(/>), <y. - poprawka dla koryta o jednostkowej szerokoci zalena od gbokoci wody grnej i wody dolnej, </i =./(//; //,/). Przepyw w warunkach zatopienia oblicza si z zalenoci: {?. = G - A G = G-W/,</| (2.67)

ih

gdzie: Q. ~ przepyw w warunkach zatopienia. Q - przepyw obliczany tak jak dla przepywu swobodnego, jedynie na podstawie gbokoci wody grnej: Q=j(ll.,).

142 Hyd;oms;ria... Posugiwanie si tymi wzorami nie jest wygodne, dlatego le w praktyce przewa nie posugiwano sic tablicami lub wykresami (rys. 2.73). Obecnie, gdy powszechnie dostpne sa. kompmcry i obliczenia nie stwarzaj problemw, znw siga si do wzorw. Pomiary gbokoci wody grnej i dolnej wykonuje si za pomoc wodowskazw iatowycli bd limnigralow pywakowych, ktrych poziom zera przyjmuje sizazwyczaj na poziomic dna. Laty mog by u mieszczone bd na pionowych ciankach koryta od strony wewntrznej, bd w studzienkach poczonych z korytem, zainsta lowanych w okrelonej odlegoci od wlotu do koryta. Limnigrafy pywakowe umie szczane s w studzienkach. Gbokoci wody grnej // mierzy si w punkcie odlegym o 2/3 dugoci czci wlotowej koryta liczonej od wlotu do przewonego kanau. Punkt pomiaru wody dolnej ll(i znajduje si w kocowej czci przewonego kanau - odlego od koca kanau zaley od jego szerokoci /;. Koryta zwkowe mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej zalicza si koryta standardowe, o dokadnie okrelonych przez konstruktorw wymiarach, bdcych wynikiem szczegowych bada laboratoryjnych. Mog to by bd gotowe urzdze nia firmowe, bd te wykonane przez samych uytkownikw, cile wedug poda nych wzorcw. Druga, grup stanowi koryta niestandardowe, o rnych wzajemnych proporcjach i wymiarach poszczeglnych elementw. Przytoczone lub wspomniane powyej wzory, wykresy i tablice mog by stosowane tylko do oblicze dla koryt standardowycli. Przy instalowaniu koryt standardowycli wykonuje si jedynie kontrolna seri pomiarw za pomoc, innego przyrzdu, natomiast kory la niestandardowe wymagaj dokadnego tarowania w te-" renie. Zwykle dy si do tego, aby przepyw w korycie odbywa si w warunkach niczatopienia. Jeeli koryta pracuj w warunkach podtopienia, lo koryta standardowe wymagaj odrbnego tarowania. Zakres wartoci przepyww mierzonych za pomoc koryt zwkowych jest duy, poniewa stosuje si wiele typw koryt, rnicych si zakresem pomiaru i wymia rami. W USA w zastosowaniu jest 10 typw koryt, przebadanych przez Parshalla, pozwalajcych na pomiary przepywu w przedziale Q e (0.85; 3950) l/s (najmniejsze - w granicach Q e <0,S5; 28.0) l/s. najwiksze - w przedziale Q e ( I 3 i ; 3950) l/s). Dolna granica moliwoci zastosowania koryt Parshalla wynika ze wzgldw kon strukcyjnych, natomiast granica grna limitowana jest wzgldami ekonomicznymi. W b. ZSRR opracowano 12 typw koryt umoliwiajcych pomiary przepywu w przedziale Q e (6,0; 7000) l/s. Najwiksze opisane w literaturze koryto (zbudowa ne w USA) miao zdolno przepustow O = 637 m"1/s. szeroko kanau przewo nego b ~ 37 m, a maksymalna gboko /-/ = 5,2 m.

Pomiary naleenia przepywu 143

i
i

e
a,

i
V

. IX _ _ \
S

L3

V i>
co

s L - - Ji - * v

| ^ ___ \
i

s \

\i1

\i
\ j _s \ ,

S L~!

\i
\

IV
V

i-
. to >, <-, O. CL.gw n w

i
1

- T

L ^
V i

\ \

i
tu

. Sj._

*r \

\
i i

~' ii
1 stc

II II II . .a .o
T- OJ t o

" Ir* ra ] i i a. 1 t
j

!
i

1
j
1
i

w
i '1
1 ' '

IM 1 t 1

i
i

!i i

,_

144 Hydrometria

Rysunek 2.74. Podwjne kory!o Parshalla (v;g Pasawskiego 1973] Bd pomiarw przepywu korytami zwykowymi ocenia si na 4-5'/o, cho teoretycznie wynosi on 0 , 5 - 2 ^ . Ta stosunkowo wysoka dokadno odnosi sic do koryt o przepywie swobodnym. Dlatego w praktyce dy si do tego, aby koryta pracoway w warunkach przepywu swobodneyo. IV/.y stosowaniu koryt standardowych, na podstawie okrelonego wstpnie zakresu przepyww w danym przekroju hydrometryczny ni. dobiera sic odpowiedni typ koryta. Gdy zakres przepy ww jest duy, to stosuje si koryta podwjne (rys. 2.74) - do pomiaru przepyww maych i duych. Umoliwia to zwikszenie dokadnoci pomiaru przepyww maych, a jednoczenie zwiksza zakres pomiarw bez. koniecznoci dopuszczania pracy koryta w warunkach podtopienia przy duych przepywach. Koryta Parshalla mona wykonywa z betonu, blachy stalowej, drewna i innych materiaw. Przy wykonywaniu koryt naley zwraca uwag na cise przestrzeganie standardowych wymiarw, gdy w przeciwnym razie nie mona korzysta z opra cowanych wzorw. Koryta te instalowane s zazwyczaj w danym profilu hydromctrycznym na stae. Jeeli istnieje potrzeba pomiaru przepywu w wielu przekrojach" maych ciekw, to stosowane s mae korytka przenone (rys. 2.75). Ma to miejsce zwykle tam, gdzie woda jest surowcem o znacznej nieraz cenie, np. na doprowadzalnikach sieci nawadniajcej, a uytkownicy sami wykonuj pomiary dla regulacji rozrzdu i poboru wody.

Koryta Parshalla maj wiele zalet w porwnaniu z przelewami pomiarowymi; powoduj one mae straty spadu, dziki czemu mog by stosowane w ciekach o niewielkich spadkach podunych zwierciada wody, mog pracowa w warunkach podtopienia, dopuszcza na jest dua prdko dopywowa, przepuszczaj;) rumowisko wleczone bez zakce i odkadania powyej urzdzenia. Po raz pierwszy zastoso wano je ju w 1925 roku i do dzi z niewielkimi modyfikacjami korzysta si z nich w praktyce pomiarowej. Jednak stale czynione s prby uzyskania nowych, lepszych rozwiza. Przykadem s koryta typu M i koryta trapczoidalnc. 2.5,2,4. Metody rozcieczenia wskanika Zasada metody. Pomiary natenia przepywu zaliczane do tej grupy metod polegaj na okrelaniu stenia ub rozcieczenia roztworu wodnego, przyjtego wskanika w wodzie cieku. W tym celu do cieku wprowadza si roztwr wodny wskanika o znanym steniu k, ktry wskutek burzliwoci ruchu wody w cieku ulega wymie szaniu w caej masie pyncej wody. W przekroju, w ktrym roztwr wskanika jest ju dokadnie wymieszany, zwanym przekrojem wykrywania (detekcji), mier/y si jego rozcieczenie w wodzie cieku. Im przepyw cieku jest wikszy, tym wiksze obserwowa si bdzie rozcieczenie roztworu i odwrotnie. Jako wskaniki mog by stosowane roztwory wodne soli mineralnych (elektro lity), barwnikw, substancji fluoryzujcych, izotopw promieniotwrczych oraz woda o odmiennej temperaturze ni woda w cieku. Od wskanikw wymaga si, aby byy to substancje nie powodujce skaeniu rodowiska, tj. pozbawione waciwoci toksycznych. Substancje wskanikowe nie powinny: a ulega rozkadowi pod wpywem skadnikw zawartych w wodzie cieku w czasie krtszym od trwania pomiaru; ulega rozkadowi pod wzgldem wiata lub podczas duszego przechowy wania; spenia roli indykatora odczynu chemicznego wody; zmienia zabarwienia wraz ze wzrostem stopnia rozcieczenia. Z praktycznego punktu widzenia nie powinny by to artykuy zbyt drogie. W zalenoci od przyjtego wskanika rozrnia si metod chemiczn, kolo rymetryczn, fluorometryczn, izotopowa, (radiometryczn) lub termometryczn. Roztwr wskanika moe by podawany do cieku rwnomiernie przez pewien czas (sposobem cigym) lub porcjami. Sposoby podawania wskanika Sposb cigy dozowania wskanika do cieku. Roztwr wskanika o steniu k. jest wprowadzany do wody cieku rwnomiernie przez kilka lub kilkanacie minut (rys. 2.76). Gdy w przekroju wykrywania (detekcji) natenie przepywu roztworu

Rysunek 2.75. Przenone koryto Parshalla

1 4 6 Hydrometria.

_*_. KE=^=

3.

Hffei

-h

f\

Rysunek 2.77. Urzdzenie przeleAOO do jednostajnego dozowania wskanika

Rysunek 2.7 mieszania L, 5 - wykres zmian stzema cozowai^yy V.BMI. u.-%u .. .._. a vi wodzie rzeki, k. - stenie wskanika w wodzie rzeki (po wymieszaniu), k - stenie wskainka w dozowanym
roztworze

wskanika ustali si, to okrela si jego stenie w wodzie cieku kv Jednoczenie okrela si stenie wskanika w cieku powyej punktu dopywu roztworu w celu okrelenia jego stenia w warunkach naturalnych ka.

Zbiornik przelewowy skada si z dwch otwartych od gry naczy, mieszczcych si jedno w drugim (rys. 2.77). Roztwr dozuje si z duego pojemnika do naczynia w takiej iloci, aby byto ono stale wypenione, a nadmiar cieczy przelewa si przez krawd do naczynia zewntrznego i by odprowadzany poza rejon pomiarw. W dnie zbiornika znajduje si otwr, przez ktry roztwr dopywa do cieku. 1'oniewa odlego krawdzi przelewowej naczynia od poziomu otworu wylotowego /; mierzona w pionie ~ jest stal, wic zgodnie ze wzorem 2.6S zapewnione jest jednostajne dozowanie roztworu do wody. Natenie przepywu Q oblicza si za pomoc dwch rwna bilansowych i dlate go metoda ta nazywana jest nieraz bilansow. Rwnanie pierwsze jest bilansem objtoci wody w jednostce czasu (natenia przepywu), natomiast drugie rwnanie jest bilansem masy wskanika: Q = Q + P (2.69a) (2.6%) gdzie: {>! Q ~ p [ -

i- - - - -

Mariotte'a oraz zbiornik przelewowy. llntla M:irioltc,a jest to zbiornik zamknity od gry, w ktry wstawiona jest rurka otw; ' --' ""'" ''"'
w

konstrukcyjna pomicrzy umujm M . . . ^ , , . ,.. poniewa niezalenie od pooenia zwierciada wody w zbiorniku powyej dolnego koca rurki, w punkcie tym bdzie stae cinienie atmosferyczne. Wydatek roztworu oblicza si ze znanego z kursu hydrauliki wzoru:
p

= u. F \'2 g h

(168)

Gdzie:

przepyw w rzece poniej przekroju dozowania roztworu wskanika (m"7s|, przepyw wody w rzece [m"/s], wydatek roztworu wskanika j m 7 s | , stenie wskanika w wodzie rzeki zmieszanej z roztworem wskanika [g/m 3 ]. ^ < 3 - stenie wskanika w wodzie rzeki powyej przekroju dozowania [g/irT |, k ~ stenie dozowanego roztworu wskanika [g/m" j . Po rozwizaniu rwna 2,69a i 2.69b otrzymuje si: (Q + l>)k{ = Qk(i + pk

wydatek roztworu wskanika Im7s|, I> u - wspczynnik wydatku, polo przekroju otworu wypywowego [m"], '[ przyspieszenie ziemskie [m/s~], wysoko konstrukcyjna butli Mariotte'a \m\.

Pomiar/ natenia przepiywj 149

a siad
G(*I-*0)-/MA-*I>

/. cieku, a nastpnie analizujc je na brzegu cieku lub w laboratorium; now e rozwizania polegaj;! na bezporednim pomiarze stenia wskanika w cieku. Metoda porcji wskanika. Metoda la polega na jednorazowym wpuszczeniu okrelonej objtoci roztworu wskanika o steniu k do cieku (rys. 2.78). Wytwarza .si wwczas fala wskanika, ktra przemieszcza si z biegiem rzeki. Wskutek burzliwego charakteru przepywu roztwr wskanika miesza si z woda cieku i po przebyciu okrelonego odcinka /,. zwanego droga, mieszania, wytwarza si stenie wskanika/;] < /.'.jednakowe we wszystkich punktach przekroju poprzecznego, w danym czasie tli. Natenie przepywu Q oblicza si, zakadajc staa ilo wskanika wpuszczo nego do cieku, ktra przechodzi w czasie 7'przez przekrj cieku lecy poniej drogi mieszania /-, rwna:

Ostatecznie: k - kt

i,-X;

(2.70)

Jeeli stenie wskanika w wodzie cieku jest nieznaczne, to mona przyj, e k(i = 0 i wwczas: k-k Q=P*i (2.7D

S= J _ Q k \ l l l = Q \ . . M '
W tych przypadkach, gdy p < 0,02 Q. mona przyj, e kj k i wwczas:

(2.73)

Q=p

Tl

(2.72)

poniewa S-Vk oraz k^=nk, Q mona traktowa jako warto siaa w czasie T. Po przeksztaceniu wzoru 2.73 otrzymuje si nastpujce rwnanie:

Stenie wskanika k, k\ i k(, okrela si przez pobr prbek wody i ich analiz na brzegu cieku lub w laboratorium lub te w wyniku bezporedniego pomiaru w cieku. Aby dokona pomiaru metoda, cigego dozowania, naley: o okreli potrzebna ilo roztworu wskanika oraz natenia jego dozowania, a nastpnie stenie wskanika w roztworze k oraz w naturalnej wodzie cieku ku; O wybra profil detekcji, ktry powinien znajdowa si w odpowiedniej odlegoci L od profilu dozowania wskanika - rwnej lub wikszej od dugoci odcinka mieszania; odlego te oblicza si na podstawie rnych wzorw; w praktyce dostatecznie dokadne wyniki otrzymuje si z zalenoci L = 3/, gdzie / - dugo odcinka, od ktrego koca wskanik (i:p. barwnik) pynie caa szerokoci cieku; pomierzy za pomoc;! pywaka czas przepywu pomidzy przekrojem dozowania i detekcji; wypuci ze zbiornika roztwr w cigu kilku lub kilkunastu minut; 9 pomierzy w profilu detekcji stenie wskanika w 3 lub 4 seriach - w kadej serii pobiera si prbki ze rodka cieku oraz ze strefy przybrzenej: pomiar rozpoczyna si w czasie, gdy roztwr wskanika dotrze do profilu detekcji; ostatni:! seri pomiarw wykonuje si w czasie przerwania dozowaniu wskanika do cieku; przebieg zmian stenia wskanika w czasie przedstawia wykres na rysunku 2.76; O okreli stenie wskanika &| w poszczeglnych punktach przekroju i seriach pomiiirowych; najczciej pomiar stenia wykonuje si pobierajc prbki wody

C-f-5-r^
k, tli
JT JT

Pk n cli
j.f.

=TJ'n tli
JT

[n.'/s|

(2.74,

n k di

gdzie; S - cakowita ilo wskanika w porcji roztworu wpuszczonego do cieku [mgj. Aj - stenie wskanika w wodzie cieku w profilu detekcji |mg/lj. k - stenie wskanika w roztworze wpuszczonym dociekli [mg/lj, n - rozcieczenie roztworu wskanika w wodzie cieku: k] n= "-<np. I : 100= 10 "). V objto porcji roztworu wskanika jl}.

Do okrelenia natenia przepywu wystarczy znajomo objtoci wprowadzo nej do cieku porcji roztworu wskanika V oraz krzywa rozcieczenia fali roztworu wskanika przechodzcej przez przekrj wykrywania (detekcji). Krzywa taka wy krela si na podstawie uzyskanych z pomiarw wartoci stosunku rozcieczenia roztworu wskanika u w okrelonych przedziaach czasu Al, Wykonanie pomiaru metod;! porcji wskanika przebiega w nastpujcy sposb: przygotowuje si porcj roztworu wskanika o objtoci V; okrela si stenie wskanika w roztworze k; obiera si profil wykrywania (detekcji) wedug zasad opisanych w sposobie cigym;

Poffiiaiy naleenia przepywu 151 0 wprowadza .si porcj wskanika do cieku jako chwilowy impuls; podczas przepywania fali wskanika przez przekrj wykrywania (detekcji) mie rzy si w przyjtych odstpach czasu A( stenie wskanika w wodzie cieku ki bd te stosunek rozcieczenia roztworu wskanika w wodzie cieku / i ; pomiary te mona wykonywa, pobierajc prbki wody z cieku i badajc je nastpnie na brzegu cieku albo w laboratorium lub mierzc bezporednio w cieku;

O dla kadego pomiaru wykrela si osobna krzyw tarowania, okrelajca zale no pomidzy znanym stosunkiem rozcieczenia n okrelonej iloci roztworu wskanika w okrelonej objtoci wody pobranej z cieku a odczytem przyrzdu pomiarowego; 6 majc dla poszczeglnych terminw pomiarw odczyty przyrzdu (np. wartoci wzgldnej opornoci roztworu), okrela si z krzywej tarowania wartoci stosun kw rozcieczenia roztworu w [ych terminach, u nastpnie wykrela .si krzyw rozcieczenia fali roztworu wskanika (rys. 2.79).

Rysunek 2.79. Graficzny sposb okrelania krzywej rozcieczenia fali wskanika; 1 - krzywa wychyle tondiiklomctru, 2 - krzywa tarownicza, 3 - krzywa rozcieczenia

1 5 2 Hydram-3'fta.

Pomiary natenia przepywu 1 5 3

Rodzaje metod rozcieczania wskaniki) Metoda chemiczna. Metoda la polega na zastosowaniu jako wskanika zwizku chemicznego, jakim jest sl mineralna okrelonego kwasu. W praktyce najczciej stosowana jest sl kuchenna (chlorek sodowy) NaCI. Zalet tego wskanika jest dobra rozpuszczalno w wodzie, mata sorpcja w korycie r/eki. trwao chemiczna (nie zmienia sio pod wpywem dziaania wiata, nie ulega redukcji i utlenieniu) oraz niska cena i dostpno. Do cigego dozowania przygotowuje si roztwr nasycony soli w proporcji 250 g soli na I litr wody. Ilo potrzebnego roztworu okreia sic, przyjmujc 0,1-0,3 l/s roztworu na I m'7s przepywu wody w rzece. Jeeli przyjmuje sic czas wypuszczania roztworu ( = 10 sekund, to potrzebna objto roztworu bdzie do dua, rzdu 60-180 litrw, co odpowiada 15-45 kg soli kuchennej. Bardziej oszczdna jest metoda porcji wskanika, w ktrej zuywa si 2 kg soli na 1 m 3 /s natenia przepywu wody w rzece. Stenie wskanika w cieku mona okrela sposobem chemicznym oraz elektry cznym. Sposb chemiczny polega na strcaniu jonw chloru przez miareczkowanie jedn z metod stosowanych w chemii analitycznej (metody Mohra. Volharda itp,). Do miareczkowania stosuje si zazwyczaj azotan srebra A g N O v Zachodzi wwczas reakcja chemiczna: NaCI + A N 0 3 -> AgCh. + NaNQ 3 b;a!y es ad W wyniku reakcji powstaje chlorek srebra AgCI strcajcy si z roztworu w postaci biaego osadu oraz bezbarwny azotan sodu NaN'0-,. Miareczkowanie przeprowadza si w obecnoci indykatora, zwykle chromianu potasu K X r 0 4 lub dwuchromianu potasu K 2 Cr 2 0 7 . Gdy wszystkie jony chloru znajdujce si w roztworze zostan strcone, kada nastpna kropla AgNO^ wchodzi z indykatorem w nastpujc reakcj: 2AgNO, + K 2 CrO., -> Ag 2 CrO, + 2 K N 0 3 zliy lub 2AgN0 1 + K 2 C r 2 0 7 -> A g 2 C r 2 0 7 + 2 K N 0 3
pomaraczowy czerwony

soli w prbce okrelamy na podstawie iloci azotanu srebra zuytego do mia reczkowania. Sposb elektryczny polega na okrelaniu stenia soli w wodzie na podstawie opornoci elektrolitycznej roztworu. Oporno w pobranych z cieku prbkach mona mierzy za pomoc urzdze pomiarowych, zwanych soiomierzami lub mostkami oporowymi. Do bezporednich pomiarw opornoci w wodzie cieku su konduktometry przystosowane przez Zenona Pitk (196-t) do pomiarw hydrometrycznych. Za pomoc tych przyrzdw okrela si wzgldn oporno (przewodno) prbek. Posugujc si krzyw tarowania, omwion wczeniej, okrela si na tej podstawie Stenie soli k bd stosunek rozcieczenia rozlwom n w pobranych prbkach lub bezporednio w cieku w terminach pomiaru. Metoda kolorymetryczna. W metodzie kolorymetrycznej jako wskaniki najcz ciej stosowane s barwniki takie jak: fuoresceina, eozyna, dwuchromian sodu itp. Wskaniki te mog by stosowane w duym rozcieczeniu dochodzcym nawet do I : I 000 000, Przeprowadzone byy prby zastosowania jako wskanikw w metodzie kolo rymetrycznej barwnikw stosowanych w przemyle spoywczym do barwienia artykuw ywnociowych, a wic pozbawionych waciwoci toksycznych (Michal czewski i 966). Stenie barwnika okrela si za pomoc przyrzdw zwanych kolorymetrami. Wspczenie stosowane s tbtokolorymetry, dziaajce na zasadzie komrki (bioelektrycznej. Otrzymane t metod wyniki s mniej dokadne ni wyniki otrzy mane metod chemiczn. Metoda izotopowa (radiometryczna). Wskaniki stosowane w metodzie izotopo wej powinny powodowa moliwie jak najmniejszy stopie skaenia rodowiska, a wic odznacza si sabym nateniem promieniowania i krtkim czasem poo wicznego rozpadu. W praktyce hydrometrycznej uywa si najczciej do tego celu izotopu sodu Na"". Stenie wskanika okrela si na podstawie natenia promie niowania mierzonego za pomoc licznikw scyntylacyjnych, np. licznikw Geigera. Obecnie z uwagi na zaostrzone wymogi w zakresie ochrony rodowiska metoda ta powinna by stosowana jedynie w uzasadnionych przypadkach. Metoda fluorometryczna. Do pomiarw metod fluoromctryczn uywa si luore-

(2.75)

(2.76aj

czerwarsy

(2.7b)

sceiny. Stenie wskanika okrela si na podstawie natenia fluorescencji mierzo nego fluorometrami.
Metoda termometryczna, W tej metodzie wskanikiem jest woda o temperaturze rnicej si w istotny sposb od temperatury wody w cieku. Metoda ta znajduje zastosowanie wwczas, gdy do rzeki lub potoku uchodzi may ciek prowadzcy wod

W wyniku powyszych reakcji powstaje chromian lub dwuchromian srebra zabarwiajcy roztwr na czerwono. Stenie jonw chloru, a tym samym stenie

154 Hydrometria. ze rda, ktrego temperatura jest znacznie nisza od wody odbiornika. Mog to by rwnie zrzuty wody podgrzanej; w tym jednak przypadku wystpuj, znaczne straty ciepa zwizane z wymiana, z atmosfera.. Stenie wskanika okrela si w tym przypadku na podstawie temperatury wody odpywajcej ze rda / oraz w cieku powyej i poniej ujcia odpywu (t0 i i}). Natenie przepywu okrela si za pomoc wzoru:

Pomiiiiy natenia przepiywu 1 0 0

2.5.2.5. Pomiary przepywu w elektrowniach wodnych

Do okrelania przepywu mog by rwnie wykorzystywane urzdzenia pomia rowe w elektrowniach wodnych. Mona wyrni m nastpujce sposoby okrelania przepywu: - ze wskaza tablicy rozdzielczej, - z rnicy cinie w spirali wlotowej turbiny, - z zalenoci ustalonej na podstawie wzorcowania turbin elektrowni. Spord wymienionych sposobw, jako najprostszy, omwiony zostanie pomiar przepywu na podstawie wskaza tablicy rozdzielczej w elektrowni. Do wyznacze nia przepywu wystarczy znajomo napicia U i natenia / prdu elektrycznego, okrelanych z przyrzdw pomiarowych umieszczonych na tablicy rozdzielczej, wspczynnika sprawnoci agregatu f] oraz wysokoci spadu wody H. Moc uzyskana na wale generatora mona obliczy, znajc napicie i natenie prdu elektrycznego odczytane z tablicy rozdzielczej:

Q=p~ ! \ "'o

[nr/si

(2.77)

Metoda ta ze wzgldu na stay dopyw wody moe by uznana za metod cigego dozowania wskanika. Dobr metody pomiaru. Metody rozcieczenia wskanika mog. by stosowane w ciekach, w ktrych panuje ruch burzliwy, dziki czemu uzyska mona dobre wymieszanie roztworu wskanika z woda cieku. Z tego wzgldu metody te stosuje si przede wszystkim do pomiarw przepywu potokw i maych rzek grskich o przepywach od 0,02 do 10,0 n r / s . Mona je te stosowa w maych rzekach nizinnych, w ktrych wystpuj, dobre warunki mieszania spowodowane obecnoci progw, czstymi zmianami kierunku strug, lokalnymi bystrzami o szerokim, kamie nistym dnie. Natomiast metod tych nie naley stosowa w rzekach o mao burzliwym ruchu wody, o strugach rwnolegych. W wystpujcych w takich rzekach zatoczkach ze stagntijaca tub wolno pynca, woda. zatrzymuj si nieraz znaczne iloci wskanika, co powoduje skaenie wynikw pomiaru. Stosowanie tych metod nie jest le wskazane w rzekach pyncych przez obszary torfowe, poniewa na skarpach brzegowych w gruntach torfowych moe mie miejsce znaczna absorpcja wskanika. Bd pomiaru metoda, rozcieczenia wskanika dla wskanika chemicznego (elektrolitycznego) oceniany jest przy dobrych warunkach mieszania na l ,4-2%. Spord omwionych metod rozcieczenia wskanika najczciej stosowana jest metoda chemiczna ze wzgldu na atwo nabycia wskanika NaCl oraz pro ste okrelanie jego rozcieczenia. W literaturze podaje si., e najlepsze wyniki uzyskiwano dla przepyww do 5 m"/s przy rozcieczeniu roztworu nic mniejszym od l : 20 000. Jeeli naturalne lub sztuczne zasolenie wd rzeki jest znaczne, do pomiaru potrzeb na jest znaczna ilo wskanika (kilkadziesit kilogramw soli na I m J /s przepywu). W takich przypadkach bardziej odpowiednia jest metoda kolorymetryczna. W rzekach, w ktrych oprcz wysokiego zasolenia woda zanieczyszczona jest barwnikami i ciaami zawieszonymi, metoda kolory met ryczna zawodzi. Stosuje si wwczas metod radiometryczn (izotopowa.) wykorzystujc wskaniki promienio twrcze.

N=Ul

[W|

(2.7S)

gdzie: N- moc prdu elektrycznego |Wj, U~ napicie prdu {V} = / - natenie prdu {A], kg m" ku m" = [W] = -- A S -s-1 A Moc spadajcej przez turbin wody Nw rwna jest pracy wykonanej przez wod, o objtoci V{m~ 1 na drodze spadu // [ml w czasie f [s]:
i'

kg m "

SVA""

- i ! i _=

Yu,

QH

fWl

(2.79)

V poniewa zgodnie ze wzorem 2.51 = Q. Z kolei moc elektrowni rwna jest mocy spadajcej wody przy uwzgldnieniu wspczynnika sprawnoci agregatu r\ (turbiny i generatora):

N = r\Nw = r\yHQ

[W]

(2.79a)

ronimy [kii^i-r^Li piZcfjiyY.u

i *> I

gdzie:
Ylv, - ciar waciwy wody // -

\ "1
s m
2 2

Z5.3.2. Pomiar przekrojw poprzecznych do celw hydromeErycznych

Zasady pomiaru przekroju poprzecznego cieku wodnego znane s z kursu geode zji. Pomiarem objte s gbokoci w przekroju poprzecznym i jego szeroko. Elementy te s niezbdne do obliczenia powierzchni przekroju F. Gbokoci mierzv si w punktach przekroju, ktrych odstpy zale od szerokoci cieku i rzeby jego dna. W subie hydrologicznej I M G W punkty pomiaru gbokoci rozmieszcza si Z"odnie /. norm podan w tabeli 2.1. Normy te odnosz si do koryt o ksztatach regularnych. Jeeli dno cieku jest urozmaicone, to punkty pomiaru gbokoci przyj muje si tak gsto, aby mona byo uzyska dokadny obraz przekroju poprzecznego cieku. Gbokoci mierzy si sondami omwionymi w rozdziale 2.3. Punkty pomia rowe lokalizuje si w przekroju poprzecznym za pomoc tam ub lin pomiarowych. Tamy, zazwyczaj parciane ruletki, uywane s przy szerokoci cieku do 20 metrw. Przy wikszych szerokociach koryta lub wtedyj gdy 7-C wzgldu na due gbokoci pomiar wykonywany jest z pontonu lub odzi, uywane s liny pomiarowe. Liny te (o rednicy od 2 do 6 mm) wykonane s zazwyczaj z plecionki stalowej. Co l metr na linie nabite s okucia, z ktrych co pite oznaczone jest odpowiedni liczb oznaczajc odlego. W specjalnych przypadkach liny te mog by cechowane gciej (co 0,5 lub co 0,1 m). Wyniki pomiarw zapisywane s w odpowiednich raptularzach pomiarowych. Zero pod/.iaki szerokoci umieszcza si zwyczajowo na lewym brzegu. W miejscu, gdzie zaczyna si zwierciado wody. wykonuje si pierwszy odczyt odlegoci od zera podzialki. Nastpnie, co okrelon odlego wynikajc z przyjtych zasad, mierzy si gboko w pionie. Po osigniciu przeciwlegego brzegu odczytuje si na tamie odlego punktu brzegowego od zera pod/.iaki. Gdy skarpa brzegowa jest pionowa, podaje si gboko przy brzegu, zaznaczajc w danym miejscu, e zaczyna lub koczy .si zwierciado wody (np. 0,0/0,5 - gdy jest to brzeg lewy lub 0,5/0.0 - gdy jest to brzeg prawy).

spad (droga, na ktrej wykorzystywana jest energia spadajcej wody) [m]

Q -

(rys. 2.1), naleenie przepywu [m'/s|.

m

s ni

\ s

= [W]

Porwnujc rwnania 2.7S i 2,79 stronami, otrzymuje si: ii skd: yQH=UI

Q=

JLL
ny"

//_ =1(r i_V_/

i o Ti w
4

[m-Vs|

(2.80)

Wspczynnik sprawnoci turbiny 1} okrelany jest fabrycznie w drodze wzorco wania. Warto jego w miar eksploatacji turbiny zmniejsza sic wskutek zuycia opatek turbiny i innych elementw ruchomych, wskutek korozji opatek itp. Rocznie warto wspczynnika T\ maleje rednio o 0,5'.I. W celu zapewnienia dostatecznej dokadnoci pomiarw przepywu, turbiny powinny by wzorcowano co kilka lat.

2.5.3. Metody porednie pomiaru natenia przepywu 2.5.3.1. Podzia metod porednich
W odrnieniu od metod bezporednich pomiaru natenia przepywu, metody porednie pomiaru przepywu polegaj na pomiarze elementw, od ktrych jest on uzaleniony. Najczciej tymi elementami s; prdko przepywu v oraz powierzchnia przekroju poprzecznego F. Natenie przepywu oblicza sic w tym przypadku ze znanego z hydrauliki wzoni:

2.5.3.3. Porednie pomiary punktowe natenia przepywu

Zasady poinfciru. Porednie pomiary punktowe przepywu polegaj na pomiarze prdkoci metod punktow oraz na pomiarze elementw przekroju poprzecznego cieku, niezbdnych do obliczania jego powierzchni. Pomiary obydwu elementw wykonuje si tutaj jednoczenie w tym samym przekroju hydromeiryczuym. Bezpo rednio po zmierzeniu sond gbokoci w przekroju poprzecznym lokalizuje si piony hydro metryczne (patrz punkt 2.4.2.3). w ktrych przeprowadza si punkto we pomiarj' prdkoci przepywu. W praktyce hydro metrycznej do lego rodzaju pomiarw stosuje si najczciej mynki hydrometryczne. aczkolwiek kada z opisa nych w rozdziale 2,4 metod punktowych pomiaru prdkoci moe znale tu zasto sowanie.

Q = v, F

(2.81)

Metody porednie pomiaru natenia przepywu dzieli si zalenie od metod pomiaru prdkoci przepywu na punktowe i odcinkowe. Pomiary prdkoci przepy wu omwiono w rozdziale 2.4.

158 Hydrometria.,.

Obliczanie milczenia przepywu na podstawie zupenych punktowych pomia rw prdkoci. Ze wzoru 2.81 wynika, e natenie przepywu w przekroju poprze cznym mona obliczy z iloczynu prdkoci redniej w przekroju cc obliczonej za pomoc, wzoru 2.31 i powierzchni przekroju poprzecznego/'! Takt sposb obliczania jest jednak zbyt uproszczony, poniewa nie uwzgldnia rozkadu prdkoci przepy wu w poszczeglnych punktach przekroju hydrometrycznego. Przepywy obliczone w ten sposb sa. mniejsze od rzeczywistych; bd moe dochodzi do 10% (Pomianowski i in. 1939). Natenie przepywu Q zgodnie z definicja stanowi mas wody, jaka w ci;|gu sekundy przepywa przez przekrj poprzeczny cieku. Masa ta tworzy bry ograni czona przekrojem poprzecznym cieku, zwierciadem wody oraz powierzchni;! stano wica, zbir kocw wektorw prdkoci prostopadych do paszczyzny przekro ju poprzecznego (rys. 2.80). Objto tej bryy okrela rwnanie o nastpujcej postaci: Q=j
o

\'v(b,h)dbdh
n

( 2S?)

gdzie: Q B li v(b, h)

natenie przepywu [m'/s|, szeroko przekroju hydro metrycznego fm], gboko w pionie hydrometrycznym [m], prdko przepywu wody w punkcie o wsprzdnych (/;, li) na paszczynie przekroju hydromclrycznego [m/s].

Poniewa nic jest znany ksztat rwnania powierzchni bryy przepywu, wic objto jej, a tym samym natenie przepywu, wyznacza si w drodze sumowania elementarnych wartoci przepywu AQ w poszczeglnych czciach przekroju hydromclrycznego:
Hrl

= 5> e

(2.83,

W tym ce-iti bry natenia przepywu dzieli si na czci elementarne, przyjmujc rne schematy podziau. Niezalenie od sposobu podziau objto bryy oblicza si jako sum objtoci bry elementarnych. Rne sposoby podziau bryy natenia przepywu przedstawiono na rysun ku 2.80. Schemat a polega na podziale bryy na elementarne czci paszczyznami pionowymi prostopadymi do powierzchni przekroju poprzecznego, a wic wzdu wektorw prdkoci. W schemacie b linia podziau przebiega wzdu paszczyzn pionowych przecinajcych bry rwnolegle do paszczyzny przekroju poprzecznego,

'imn
natomiast w schemacie c podzia dokonywany jest za pomoc powierzchni krzywo liniowych poprowadzonych prostopadle do paszczyzny przekroju poprzecznego. Schemat d poiega na podziale bryy przepywu paszczyznami poziomymi. W praktyce hydromettycznej schemat a wykorzystany zosta przez i larlaehera, natomiast .schematy b i c stosowane sa w metodzie opracowanej przez Culmanna. Metoda Harlacheni zostaa opracowana w kocu XIX wieku. Hiementarne czci bryy natenia przepywu otrzymuje si w wyniku jej podziau, jak na schemacie a (rys. 2.80), Przedstawiaj one sob plastry, ktrych rwnolege ciany sa powierzchniami tachoid w pionach hydrometrycznych, w ktrych paszczyzna podziau przecina po wierzchnie- przekroju poprzecznego. Jeeii paszczyzny podziau poprowadzone sa w odlegoci ,'\/>, to elementarna cz bryy przepywu AQ ma objto:
AQ.

: v,:..-J!y ..= . ^ ; C i p 11 CjJi/riu

Metoda Harlachera stosowana jest w wersji analitycznej i graficznej. ML'tnd;i analityczna Hartnctiora polega na podziale bryy przepywu na elementarne czci o szerokoci Ab. Cakowite natenie przepywu oblicza si ze wzoru 2.83:
/!+! *!

C> = l A G ( . = v
,= l /=!

Afr (M):| .

/ = ! . . . (ii+l)

(2.S7,

Wartoci Ab przyjmuje si rwne odlegociom midzy pionami hydrometrycznymi, w ktrych wykonane zostay pomiary prdkoci. Prdko redni;] w czciach bryy przepywu pomidzy ssiednimi pionami hydrometrycznymi oblicza si jako redni;! arytmetyczn prdkoci w tych pionach:
!

=- ' ^ -

A h i

= r^

i (

t ) ; i

i = l . . . </,+ !)

(2.84)

\ , + *\ ' ^ '

(2.88)

gdzie: !' A/>(^j , -

powierzchnia tachoidy w i-tym pionie [m"/sl. odlego pomidzy paszczyznami podziau (/-I) oraz i [mj.

Gboko rednia w tych elementarnych czciach oblicza si podobnie jak prdko rednia, tzn. jako redni;! arytmetyczna gbokoci w pionach:

Zgodnie ze wzorem 2.2% rednia powierzchnia tachoidy F pomidzy pionami (/'-!) oraz /jest rwna:
(.-!>.! fi O . i ,(r-h.j

\,,,r

r~'~

<2-89>

(2.85)

stad:

V n.r i'-')-'
gdzie:

vu.. -v- n.r (,-ly-'

(2.86)

prdko rednia w rozpatrywanej czci przekroju poprzecznego pomi dzy pionami (/-!) oraz /' [m/s]. gboko rednia w czci przekroju poprzecznego pomidzy pionami (<-l) oraz i [m|. Prdko rednia w pionie hydrometrycznym moe by okrelana na podstawie analizy tachoid (wzr 2.2'Ja) bd te ze wzorw skrconych IMGWftab. 2.3), bd metoda dwupunktow;| (wzr 2.13). Cakowita objto bryy przepywu, a tym samym natenie przepywu w prze kroju poprzecznym (wzr 2.83) rwne jest sumie objtoci czci elementarnych /\ -

Jeeli gbokoci pomidzy pionami nie zmieniaj si liniowo, mona gboko rednia w rozpatrywanym elemencie okrela, wykorzystujc dodatkowo wyniki sondowania przekroju poprzecznego midzy pionami hydrometrycznymi. Objtoci elementarnych czci bryy przepywu zawartych pomidzy skrajnymi pionami hydrometrycznymi a brzegami oblicza si zakadajc, e przy brzegu r - O i li = 0. Prdko rednia \\ w skrajnych czciach przekroju przyjmuje si zazwyczaj jako 1/2 vv (lub 1/2 \\ ),gdy prdko wzrasta liniowo od brzegu cieku do pierwszego pionu hydrometrycznego (ub maleje liniowo od ostatniego pionu do brzegu). Jeeli przy samym brzegu prdkoci wzrastaj szybciej ni liniowo, to prdko rednia w skrajnych czciach przekroju przyjmuje si rwna 2/3 v>( (lub 2/3 \\ ).
' 1

'n

Natenie przepywu mona rwnie oblicza na podstawie przeksztaconego wzoru 2.86, przyjmujc:
A/?

<=\-t).,A/Vl):i-

(190,

a std:
4G

(G = 2>G/>.

'= V ,

A f

'

(2.91)

I U nyuromsina..

Pomiary natania przepywu 163 w lej metodzie jest poprowadzenie na wykresie przekroju poprzecznego cieku linii iloczynw prdkoci redniej vT i gbokoci li, okrelonych dla poszczegl nych pionw hydrometrycznych. Odcite tej linii stanowi, odlegoci mierzone od pocztku przekroju do rozpatrywanego pionu hydro metrycznego, natomiast rzdne stanowi:; iloczyn vji. Gdy piony hydrometryczne, na ktrych wyznacza si. iloczy ny \\Si rozmieszczone s rzadko, a konfiguracja dna jest urozmaicona, naley rwnie okrela iloczyny \\h dla punktw uzupeniajcych, przyjmowanych w charaktery stycznych miejscach przekroju poprzecznego. W punktach tych prdkoci nie zostay zmierzone podczas pomiaru, natomiast odczytuje sieje z wykresu rozkadu prdkoci rednich w przekroju. Pole powierzchni elementarnego wycinka powierzchni pod tym wykresem o sze rokoci db przedstawia objto elementarnej czstki bryy natenia przepywu o tej samej szerokoci db (wzr 2.92). Cakowite pole powierzchni ograniczonej pozio mem zwierciada wody oraz lini iloczynw vth przedstawia poszukiwana warto caki Harlachera (wzr 2.93), czyli cakowit objto bryy przepywu. Wartoci iloczynw vji mona okrela sposobem graficznym lub analitycznym i dlatego w metodzie graficznej Harlachera rozrnia si dwa warianty - metod graficzn (klasyczn) i graficzno-anaiityczn. Metoda Harlachera graficzna (klasyczna) polega na graficznym okrelaniu war toci iloczynw \\h. Jest to waciwa metoda Harlachera, w takiej postaci, w jakiej zostaa przez niego opracowana. W kocu X i X wieku, z uwagi na brak odpowiednich urzdze liczcych, dono do uzyskiwania rozwiza problemw inynierskich drog graficzn. Zasada metody jest nastpujca. Na wykresie przekroju poprzecznego cieku w punkcie przecicia linii pionu hydrometrycznego ze zwierciadem wody (punkt ,-1) odkada si w przy jtej skali na linii zwierciada wody warto prdkoci redniej w tym pionie vs (odcinek Al}- rys, 2.SI) oraz pewien odcinek konstrukcyjny a, zwany sta H a r l a chera (odcinek AC). Koniec odcinka a (punkt C) czymy z punktem przecicia pionu hydrometrycznego z obrysem dna (punkt D), a nastpnie z punktu B prowadzimy prost rwnoleg do odcinka CD, otrzymujc w punkcie przecicia z lini pionu hydrometrycznego punkt E. Odcinek pionu hydrometrycznego A- zawarty pomidzy lini zwierciada wody w punkcie A a punktem E jest poszukiwan wielkoci \\li. Poniewa trjkty ABE i ACD s do siebie podobne, mona napisa: AE:AB=AD:AC czy I i

W tym przypadku pola powierzchni pomidzy pionami hydrometrycznymi mona oblicza jako sum pl pomidzy pionami wyznaczonymi przez poszczeglne punkty sondowania przekroju. Umoliwia to bardziej dokadne uwzgldnienie zmian kszta tu przekroju poprzecznego pomidzy pionami hydrometrycznymi. Metoda gnidi-ziiu Haracticru opiera si na podziale bryy przepywu na elementy o nieskoczenie malej szerokoci db. Wzr 2.86 przyjmuje wwczas posta:
(IQ

= vji db

(2.92)

gdzie: \\ - prdko rednia w rozpatrywanym pionie hydro me trycznym, li - gboko w pionie hydrometrycznym. Iloczyn \\li jest rwny polu powierzchni tachoidy stanowicej przekrj bryy prze pywu paszczyzna pionw;} prostopada do przekroju poprzecznego. Cakowite natenie przepywu w przekroju o szerokoci H. odpowiadajce objtoci bryy przepywu, bdzie rwne:

Q=j

dQ = \

vjidb

(2.93)

Warto tej caki, zwanej caka Harlachera. oblicza si metoda graficzna. W tym ech) wykonuje si wykres przekroju poprzecznego cieku, na ktry nanosi si piony hydrometryczne. w ktrych pomierzono prdkoci (rys. 2.81). Nad wykresem prze kroju poprzecznego wykonuje si wykres rozkadu prdkoci rednich, obliczonych dla tych pionw hydrometrycznych (patrz punkt 2,4,2,3). Najwaniejsza, czynnoci

n-l y

n-1

"3

A E

\c

'~

' > *

'''$f\vs-h:q

\
\ w D

Rysunek 2.81. Schemat metody graficznej Harlachera; konstrukcja Harlachera: a- schemat sposoby graficznego; b - konstrukcja graficzna krzywej iloczynw v<ti

s ~

std

fDt Hydrometria...

Pcrcuary natcionia przepywu

165

-v = -

(2.94,

Poniewa rzdne punktw wykresu stanowi iloczyny , w celu uzyskania waciwy cli wynikw, we wzorze 2.95 pole powierzchni A zostaje powikszone (i-kromie, Metoda graficzno-analityczna polega na rachunkowym okrelaniu iloczynw vjt, bez uciekania si do graficznych konstrukcji. Obliczone wartoci \\h nanosi si na wykres przekroju poprzecznego o przyjtej skali fiy. Dalszy tok postpowania jest taki sani, jak w klasycznej metodzie graficznej Harlnchera. Natenie przepywu oblicza si ze wzoru: Q = Aa$y (2.96)

Otrzymany w wyniku przeprowadzonej konstrukcji graficznej odcinek AE = \, jesl rwny poszukiwanej wartoci iloczynu v,/i zmniejszonej iv-krotnie. W len .sposb postpuje .sit,'- we wszystkich pionach hydrometrycznych, a w miar potrzeby take w punktach uzupeniajcych w charakterystycznych punktach prze kroju poprzecznego. Otrzymuje si zbir punktw wyznaczajcych lini iloezy' vj, nw w przekroju hydrometrycznyin. W praktyce obliczajc warto natenia przepywu nie korzysta si ze wzoru 2.93, ale okrela pole powierzchni A pod wykresem iloczynw , zwykle w drodze planimetrowania. Natenie przepywu wynosi wwczas: Q = A a a (1 y gdzie: A - pole powierzchni pod wykresem iloczynw vji [cm~], n - stal Harlnchera, a - skala szerokoci |m|, [i - skala gbokoci [mj, y - skala prdkoci |m/s|.
>

(2.95)

Oznaczenia we wzorze 2.96 s analogiczne jak we wzorze 2.95. W omawia nym przypadku powierzchnia pola pod wykresem A nic jest przemnoona przez staa Harachera a, poniewa na wykres nanoszone sa wartoci iloczynw r h, .' >',>> a nie ~ a Metoda Ciiliiiaiiiin. W metodzie opracowanej przez Culmannn podzia bryy prze pywu na czci elementarne przeprowadzony jest, jak na schemacie b i c na rysunku 2.S0, za pomoc;] paszczyzn rwnolegych do powierzchni przekroju hydrometryeznego (schemat b) lub powierzchni krzywoliniowych prostopadych do po wierzchni przekroju (.schemat c). Siadami przecicia tych paszczyzn lub powierzchni z powierzchni bryy przepywu s linie krzywe czce punkty o jednakowej prdkoci przepywu, zwane izotachami. Konstrukcj izolacli w przekroju poprzecznym cieku przeprowadza si metod graficzn, w drodze analizy tachoid w pionach hydrometrycznych. Na wykresie tachoidy (rys. 2.82). na osi prdkoci przepywu (o pozioma) obiera si punkty Stanowice wielokrotno pewnej przyjtej okrgej wartoci liczbowej (np.O.1: 0,2; 0,3 itd,), Z kolei posugujc si wykresem tachoidy, znajduje si w rozpatrywanym pionie gbokoci, na ktrych wystpuj przyjte wartoci prdkoci przepywu. Postpowanie takie przeprowadza si dla wszystkich pionw hydrometrycznych w przekroju poprzecznym, otrzymujc na wykresie przekroju poprzecznego zbir punktw o okrelonych okrgych wartociach prdkoci. Punkty odpowiadajce jednakowym wartociom prdkoci czymy liniami krzywymi, otrzymujc izoiaciy w przekroju poprzecznym. Izolachy s liniami krzywymi zamknitymi bd majcymi swe punkty skrajne na linii zwierciada wody. S one liniami wspiksztaltnymi, datego te oglny kierunek izotach wyznacza si kompleksowo dla caego przekroju poprzecznego. Punkty przecicia izotach z lini zwierciada wody znajduje si za pomoc wykresu

Pole powierzchni pod wykresem rwne A cm" przelicza si, uwzgldniajc skal, iia naleenie przepywu w m"Vs, Pole jednostkowej powierzchni 1 cm" pod wykresem iloczynw vji stanowi kwadrat, ktrego bok poziomy o dugoci I cm odpowiada jednostce szerokoci h, bok pionowy za o dugoci I cm odpowiada jednostce iloczynu vji. Sposb obliczenia skali wykresu objaniony zostanie na niej przedsta wionym przykadzie. Przyjmuje si nastpujce skale na wykresie: skaa szerokoci a : I cm - 5,0 m, skala gbokoci fi; 1 cm = 0,5 m, skala prdkoci"/: I cm = 0,1 m/s. W przytoczonym przykadzie odcinek i cm na osi szerokoci b jest rwny ! cm = - a = :5 ITI: odcinek I cm na osi iloczynw vji jest rwny i cm [}y =0,5 m- 0,1 ni/s = = 0.05 m~/.s. Pole kwadratu o powyej zdefiniowanych bokach wynosi: cm 2 = a { i y = 5 m 0,05 m"/s = 0,25 m'Vs.

iw

Jiy^iwir;:;;!;;!..

v:

Homary naleenia przepywu I b /

rozkadu prdkoci powierzchniowych w przekroju poprzecznym cieku, wykonywa nym ponad wykresem przekroju poprzecznego (rys. 2.82). Prdkoci powierzchnio we w pionach hydromeirycznych oirzynmje si z pomiarw wykonanych bezpored nio pod powierzchni;] wody lub w drodze ekstrapolacji wykresu tachoidy do zwier ciada wody, gdy pomiary przy powierzchni nie byy wykonywane. Przyjmujc liniow zmienno prdkoci powierzchniowych pomidzy pionami hydrometrycznymi, drog graficzna lub rachunkowa, mona znale punkty przekroju poprzeczne go cieku na poziomie zwierciada wody. w ktrych wystpuj okrelone wartoci liczbowe prdkoci (tj. poszukiwane punkty przecicia izotach ze zwierciadem wody). Bardziej skomplikowana sytuacja wystpuje przy prowadzeniu izotach w pobliu dna. Z uwagi na materia! denny (piasek, wir. kamienie) prdko na poziomie dna nie zawsze jest rwna zeru, a izotachy mog przecina si z lini dna. Przy braku odpowiednich pomiarw prdkoci przydenne w pionach hydromeirycznych okrela si na podstawie ekstrapolacji wykresu tachoidy do poziomu dna. Gdy z uwagi na charakter dna wystpuj na jego poziomie prdkoci zerowe (np. dno betonowe, deski itp.), lo w strefie pr/ydennej obserwuje si due zagszczenie izotach. W tej sytuacji, w praktyce, w celu uproszczenia konstrukcji, dopuszcza si przecinanie si izotach z lini dna z uwagi na niewielki hld. jaki moe tu by popeniony. Objtoci elementarnych czci bryy przepywu, otrzymane w powyej opisany sposb, oblicza .si ze wzoru 2.81. Stosujc schemat c (rys. 2.80) podziau bryy przeplyw:u, jako prdko rednia w rozpatrywanym elemencie przyjmuje si redni warto prdkoci wyznaczonych izotachami ograniczajcymi rozpatrywany element:

,,

\.,.i

* >

(2.97,

"(Izie:

V.

prdko rednia w czci przekroju poprzecznego, ograniczonej ssied nimi izotachami [m/sj, v V i' M ~ P a k o c i wyznaczone kolejnymi izotachami [m/sj. Prdko redni w skrajnych elementach bryy przepywu oblicza si nastpuj co. W elemencie, w ktrym wystpuj najwiksze prdkoci, warto i'( okrela

si jako rednia pomidzy prdkoci, wyznaczona, skrajn izotach a punktowym maksimum prdkoci: >,
n, m.

E 2

^
L

P.98)

IUO Myaramuma... Czsto stosowany jest w tym pr/.ypadkn wzr na rednia, wazom), przy czym prdkoci skrajnej izotachy przyporzdkowuje si wag p = 2:

Komary naizena praeplywu 103 W skrajnym elemencie ograniczonym paszczyzn wyznaczajc skrajn izota cli odpowiadajc najwikszej prdkoci, warto A\> wyznaczamy z rnicy prdkoci maksymalnej w przekroju hydrometrycznym v m ; i x i prdkoci dla skrajnej izotachy i-,,:

gdzie:
v

'.vi# i | M i ~

vn
v

prdko rednia w skrajnym polu przekroju poprzecznego, ograniczo nym skrajna izotachii o najwikszej prdkoci [m/s], prdko wyznaczona skrajni! izotach o najwikszej prdkoci [m/s], maksymalna punktowa warto prdkoci przepywu w przekroju hydrometrycznym, otrzymana z pomiaru [m/s].

Natenie przepywu w przekroju hydrometrycznym obliczamy ze wzoru:

K-I ll-i-l

'n\

~\

~l

"-"'

(2-t04>

Obliczanie przepywu przy podziale bryy przepywu na warstwy poziome

(schemat d czstkowe iloczynowi nc2o v - rys. 2.80). W schemacie tym bryla przepywu dzielona jest na elementy paszczyznami poziomymi. Objto tych elementw AQ jest rwna redniej prdkoci w rozpatrywanej warstwie przekroju hydrometrycz, gruboci tej warstwyA/;. oraz jej redniej szerokoci bc :

W elemencie ograniczonym izotach o najmniejszej prdkoci, redni prdko oblicza si ze wzoru 2.97, przyjmujc v(- = 0. Pole powierzchni podstawy elementu bryy przepywu AF przyjmuje si jako cz powierzchni przekroju poprzecznego, ograniczona ssiednimi izotachami. W przypadku skrajnych p! ograniczeniem bdzie powierzchnia zwierciada wody lub linia dna. Cakowite natenie przepywu w przekroju poprzecznym oblicza si ze wzo ru 2.83:
K-t 11+1

h,
(I-D.i

7:
2

'
*(.. i i . !

,"
2

(2.105)
l

'

0-IAG^V,,,

A /

'

/=i...<+n

(2.ioo)

"d/.ie:
/';_!-'',
s _

szeroko przekroju hydrometrycznego odpowiednio na poziomie pa szczyzny ( / - I ) oraz /, rednia prdko odpowiednio na poziomie paszczyzny ( / - l ) oraz /.

Stosujc podzia bryy przepywu paszczyznami rwnolegymi do paszczyzny przekroju liydromciryczncgo(schemat b - r y s . 2.80}, objto wydzielonego eiementu bryy oblicza si. jako iloczyn redniej powierzchni elementu:

*,-]'

Natenie przepywu obiieza si ze wzoru:

llr\ /Iii

F,
Vn.<
gdzie: ^i-] ~

=^
2

..0

Q = V AO = Y i,
1-1

b
Vn,

A/r
' (2.106)

, Va,
t~- 1

powierzchnia elementu bryy wyznaczona paszczyzn poprowadzon przez izotacli odpowiadajc prdkoci i',_| [m~], Fi - powierzchnia elementu bryy wyznaczona paszczyzn poprowadzon przez izotacli odpowiadajc prdkoci v(- [m~i, oraz jego wysokoci, rwnej rnicy prdkoci wyznaczonych izotachami ogranicza jcymi rozpatrywany element: A,,(,._n = v . - ,
M

(2.102)

gdzie: v(-_j, v ( - prdkoci odpowiadajce ssiednim izotachom.

Porwnanie metod obliczania natenia p r z e p y w u . Od wielu at standardow metod obliczania przepywu na podstawie punktowych pomiarw prdkoci, stoso wan powszechnie w subie hydrologicznej I M G W , jest metoda analityczna Harlachera. Jest ona w stosunku do metody Culmanna mniej pracochonna. Natomiast metoda Culmanna stwarza moliwo uzyskiwania obrazu rozkadu prdkoci w przekroju hydrometrycznym, nawet wwczas, gdy pionw hydrometrycznych jest stosunkowo mao. Izotachy odwzorowuj rozkad prdkoci rwnie w miejscach przekroju poprzecznego, nie objtych pomiarami. Dziki tym zaletom metoda Cul manna moe by stosowana wwczas, gdy interesuje nas nie tylko warto natenia

170 Hydromslna przepywu, ale rwnie rozkad prdkoci w przekroju. Ma to szczeglnie miejsce w badaniach dynamiki koryta rzeki przy wyznaczaniu osi hydrodynamicznej koryta, linii nurtu itp. Metoda Culmanna stosowana w praktyce hydrologicznej w Polsce odpowiada schematowi c (rys. 2.80) podziau bryy przepywu; opis schematu b mona znale w literaturze zagranicznej. Metoda polegajca na podziale bryy przepywu na warstwy poziome (schemat d - rys. 2.80) nie jest dotychczas szerzej stosowana w praktyce. Sposb podziau bryy przepywu paszczyznami poziomymi moe znale zastosowanie w tych przypad kach, gdy w wyniku pomiarw okrela si prdko rednia, na caej szerokoci przekroju hydrometrycznego w poziomej warstwie wody o gruboci A/i. Przypadek taki ma miejsce przy pomiarach prdkoci metoda ultradwikowa (patrz punkt 2.4.4.1), w szeregu warstwach poziomych w przekroju hydrometrycznym, gdy przetworniki przesuwane s wzdu osi pionowej i ustawiane w rnych poziomach (Rdyski 1980. 1984). Obliczanie natenia przepywu na podstawie powierzchniowych punktowych pomiarw prdkoci. W przypadku powierzchniowych pomiarw prdkoci nie istnieje moliwo obliczenia prdkoci redniej w pionach hydrometrycznyeh, a tym samym zastosowania powyej opisanych metod oblicze przepywu. W takiej sytu acji okrela si metod Harkichera fikcyjn warto przepywu Qtr przyjmujc, e prdko rednia w pionie vs jest rwna prdkoci powierzchniowej v0, tzn.
v

Pomiary naleenia przepywu 171 Znajc warto (p, mona ze wzoru 2.109 przepywu: obliczy rzeczywista, warto

G = <P(?

(-2.II0)

Dokadno obliczania wynikw pomiarw powierzchniowych jest mniejsza ni pomiarw zupenych. Obliczanie natenia przepywu na podstawie pomiarw prdkoci wykonanych przy zmiennych stanach wody. Podczas wykonywania pomiarw hydrometrycz nyeh mog ulega zmianie stany wody. Jeeli zmiany te s niewielkie (kilka cm), to nie bierze si tego faktu pod uwag, a obliczon warto przepywu Q odnosi si do wyporodkowanego stanu wody. Przy wikszych zmianach, jakie maj miejsce przy wezbraniach na r/ekach grskich lub na maych ciekach nizinnych, przy nagym zamkniciu lub otwarciu urzdze pitrzcych, luz itp. naley t okoliczno uwzgldnia. W czasie prac terenowych notuje si dokadne terminy pomiaru prdkoci w po szczeglnych pionach hydrometrycznyeh oraz obserwowane stany wody. Natenie przepywu oblicza sianalityczn metod Harkichera, dzielc paszczyznami piono wymi bry przepywu na czci prostopadle do paszczyzny przekroju w poowie odlegoci midzy pionami hydrometrycznymi. Linie podziau stanowice lady tych paszczyzn na powierzchni przekroju hydrometrycznego przedstawia rysunek 2.83. Przyjmuje si, e w czasie pomiaru w jednym pionie hydrometrycznym stany wody nie zmieniaj si (przy wystpujcych kilkucentymetrowych zmianach mona przyj mowa warto redni). Wydzielone na wykresie przekroju poprzecznego elemen tarne pola, odpowiadajce elementarnym czciom bryy przepywu, odnosz si do rnych pooe zwierciada wody w poszczeglnych pionach hydrometrycznyeh.

s = vo

Qlub Q=

V
I

h db

(2.107)

JiM

(2.1 OS)

Warto przepywu Qo jest wiksza od przepywu obliczonego na podstawie prdkoci rednich w pionach O, poniewa zazwyczaj v0 jest wiksze od l y Aby uzyska moliwo sprowadzania wartoci Q(t do rzeczywistej, obliczajc przepyw Q na podstawie zupenych pomiarw prdkoci, oblicza si dodatkowo warto przepywu Q(t. Mona wwczas okreli iloraz:

_ Q
(f)

" Q

(2.109)

stanowicy miar zrnicowania wartoci Q i Q() - analogiczny jak w przypadku prdkoci rednich i powierzchniowych (wzr 2.35).

Rysunek 2.83. Obliczanie przepywu przy zmiennych slanach wody w czasie pomiaru (Pomianowski i in. 1939)

1 C Hydrometria Objto elementarnej czci bryty, rwni! naleeniu przepywu przez elementarn cz powierzchni przekroju, oblicza si ze wzoru: AQ- = v,A/-',

Pomiary nasZEKia przepywu 1 f~ prdkoci wykonuje si jako pomiary zupene lub powierzchniowe metodami opisa nymi w podrozdziale 2.4,3. Natenie przepywu, w przypadku zupenych odcinkowych pomiarw prdkoci, okrela si, podobnie jak przy pomiarach punktowych zupenych, z oglnego wzo ru 2.81: Q = \\l~. W tym przypadku /*' oznacza pole powierzchni przekroju poprze cznego w rodku odcinka pomiarowego. Prdko redni na odcinku otrzymuje siew przypadku zupenych odcinkowych pomiarw prdkoci ze wzoru 2.31. W punkcie 2.4.3.2 omwiono odmian zupenych odcinkowych pomiarw prd koci, wykonywanych z zastosowaniem pywakw integratorw. Pywaki te mierz prdko na odcinku cieku w pionowej paszczynie rwnolegej do strug wody przechodzcej przez pion hydrometryczny. Gdy strugi wody biegnce wzdu linii prdu maj kierunek krzywoliniowy, to mamy do czynienia nie z paszczyzn, a z powierzchni przechodzc przez pion hydrometryczny. Metoda pywakw integratorw moe rwnie suy do odcinkowych zupenych pomiarw natenia przepywu. W tym celu pywaki wypuszcza si, najczciej w sposb cigy, w szeregu punktach przekroju poprzecznego, przy dnie rzeki. Najczciej stosuje si pywaki wypuszczone w sposb cigy (np. pcherzyki po wietrza). Pywaki te wypywaj na powierzchni zwierciada wody w rnych odle gociach od przekroju pomiarowego zalenie od prdkoci w paszczynie pionowej, przechodzcej przez dany pion hydrometryczny (rys. 2.84a), tworzc na powierzchni zwierciada wody szereg punktw. Odlegoci punktw wypywu pywakw L mierzy si w sposb opisany w punkcie 2.4,3.2. Mona w tym wypadku stosowa technik fotograficzn lub kamery video. Wyniki pomiaru nanosi si na wykres, ktrego odcitymi s odlegoci punktw od pocztku przekroju poprzecznego />. rzdnymi za odlegoci od pionu hydrometrycznego /. punktw wypywu pywakw na powierzchni (rys. 2.84b) i czy otrzymane punkty lini aman. W wyniku otrzy muje si figur geometryczn, ktrej pole powierzchni jest proporcjonalne do nat enia przepywu.

(2.111)

edzie: s, /'"y v

prdko rednia w pionie hydrometrycznym [m/s|. powierzchnia elementarnej czci przekroju poprzecznego [ n r ] rwna:

AFi-h/M
gdzie hj- gboko w pionie hydrometrycznym [ m | .

(2.112)

Przy zrnicowanej konfiguracji dna warto Al-) mona oblicza lak. jak wspo mniano powyej, przy omawianiu metody analitycznej Hariachera. uwzgldniajc jednoczenie wyniki sondowania przekroju wykonywane gciej ni przyjte piony hydrometryczne, co pozwala na okrelanie pl A/*" z wiksz dokadnoci. Cakowite natenie przepywu w przekroju poprzecznym oblicza si ze wzo ru 2.83, jako sum przepyww czstkowych: Q - ZQ;. Tak okrelona warto przepywu odnosi si do stanu wody II, ktry oblicza si jako redni waon sianw wody //(- w poszczeglnych pionach hydrometrycznych. Jako wag przyjmuje si natenie przepywu obliczone w poszczeglnych elementarnych czciach przekroju AQ^

" -

X A Q |

(2-l3)

Stan taki nazywa si stanem miarodajnym. 2.5.3.4. Porednie pomiary odcinkowe natenia przepywu Zupene pomiary odcinkowe przepywu. Porednie pomiary odcinkowe przepywu polegaj na pomiarze prdkoci przepywu metod odcinkow oraz na pomiarze przekroju poprzecznego cieku. Odcinek wybrany do pomiaru prdkoci, jak wspo mniano w rozdziale 2.4, powinien by prosty, o regularnych, staych ksztaltacii przekroju poprzecznego. Zazwyczaj wykonuje si pomiary przekroju poprzecznego znajdujcego si w rodku odcinka pomiarowego. Przy wikszym zrnicowaniu przekrojw poprzecznych przyjmuje si rednie pole powierzchni przekrojw na pocztku i na kocu odcinka lub na pocztku, w rodku i na kocu odcinka. Pomiary

Zgodnie ze wzorem 2.93: O u

d(J-\
Li

\\lidb.

Ze wzorw 2.32 i 2,33 wynika, e:

vJi = Lw Podstawiajc wyraenie 2.114 do wzoru 2.93, otrzymuje si: (2.114)

Q- j U-db=w\ Ldb
ii i>

(2.115)
""

174 Hydrometria...

Pomiary natenia przepr/wj 175 Obliczajc t metod natenie przepywu, w praktyce korzysta si ze wzoru: (2 = M ' / l a 5 gdzie: w ,.\ a 8 prdko wypywu pywakw [m/s), pole powierzchni pod wykresem rozkadu punktw wypywu pywakw /, w przekroju hydrometrycznym [cnrj, skala szerokoci [m/cm| (tj. i cm = a [ni]'), skala odlegoci wypywu [m/cm] {tj. i cm = 8 Im]). (2.116}

Powierzchniowe pomiary odcinkowe przepywu. W przypadku powierzchnio wych pomiarw natenia przepywu mierzone s prdkoci powierzchniowe na badanym odcinku rzeki, zazwyczaj z zastosowaniem pywakw pomiarowych. Natenie przepywu, przy pomiarach wykonanych w wiciu punktach przekroju poprzecznego, oblicza si metod Harlachera, analogicznie jak w przypadku powie rzchniowych pomiarw punktowych prdkoci (patrz punkt 2.5.3.3). redni prd ko powierzchniow na odcinku pomiarowym v(i okrela si tak. jak prdko rednia w przekroju cieku z wykresu rozkadu prdkoci powierzchniowych w prze kroju (rys. 2.82), ze wzoru: _F

gdzie: F - pole powierzchni pod wykresem rozkadu prdkoci powierzchniowych w przekroju hydrometrycznym [cm~], & - szeroko przekroju [cm], y - skala prdkoci [m/s-cmj (tj. I cm = y [m/s]). Rysunek 2.84. Pomiary przepywu przy zastosowaniu pywakw integratorw: a -schemat pomiaru: 1 - sprarka powietrza, 2 -przewd doprowadzajc/ sprone powietae (Wid 1977); b - figura powstajca na zwierciadle wody utworzona przez wypywajce pcherzyki powietrza Przekrj poprzeczny cieku, dla ktrego wykonuje si obliczenia, przyjmuje si zazwyczaj w rodku odcinka pomiarowego. W przypadkach, gdy pomiar prdkoci wykonywany jest jedynie w nurcie cieku, prdko redni w przekroju otrzymuje si ze wzoru Matakiewicza stanowicego przeksztacon form wzoru 2.41:
-r, ,, ,,-, I 0,006 t

poniewa prdko wypywu pywakw w na powierzchni wody traktuje si jako warto sta. Wyraenie pod caka rwne Ldh przedstawia pole powierzchni elementarnego wycinka pod wykresem L =J{b) o szerokoci db. Cakowite pole powierzchni pod tym wykresem przedstawia nam caki; wystpujc we wzorze 2.115.

0.D9 + 0,02 b -r \
*

{2.118)
J

Oznaczenia jak we wzorze 2.41. Natenie przepywu oblicza si ze wzoru 2.S I.

Pomiary natzensa przepywu 1 / /

2.5.4. Integracyjne pomiary przepywu

Metoda fodzi ruchomej {movin bont). Pomiary punktowe przepywu wykonywa ne metoda tradycyjna trwaj do dugo, poniewa najpierw wykonuje .si pomiar przekroju poprzecznego, a pniej pomiary prdkoci w szeregu pionach i punktach. Pr/y .stanach ustabilizowanych nie ma to wikszego wpywu na wynik pomiaru, natomiast przy stanach zmieniajcych si w krtkich okresach (np. w czasie wezbra), w warunkach ruchu nieustalonego, istotne znaczenie ma moliwie najwiksze skr cenie czasu pomiaru. Warunki takie spenia metoda zwana metod;] ruchomej lodzi <ang, moving boal), w ktrej dokonuje sie jednoczesnego pomiaru obydwu elemen tw, tj. powierzchni przekroju /' i prdkoci przepywu v. Dziki zastosowaniu do pomiaru odlegoci dalmierza mikrofalowego nie jest konieczne rozciganie liny w poprzek przekroju pomiarowego. Ma to istotne znacze nie przy pomiarach wykonywanych na rzekach eglownych, o duym nasileniu mchu obiektw pywajcych, gdzie wystpuj problemy zwizano z koniecznoci zamy kania szlakti eglownego na czas trwania pomiaru. Utrzymywanie przyrzdu do pomiaru prdkoci w linii przekroju hydrometrycznego zapewnia yrokompas. Wyej wymieniona metod pomiaru opracowali w 1969 roku Smoot i .\'ovak (Ujd 1978). Polegaa ona na jednostajnym przemieszczaniu si lodzi wzdu linii przekroju poprzecznego rzeki. Z lodzi prowadzone byy jednoczenie pomiary g bokoci echosonda oraz prdkoci przepywu w warstwie przypowierzchniowej mynkiem hydrometrycznym. W Polsce metod ruchomej lodzi zastosowa w 1975 roku Kazimierz Ujd (Ujd 197S), wpro wadz j;]c integracj prdkoci w paszczynie poziomej. W rozdziale 2.4 omwione zostay mynki integratory, suce do integracji prdkoci w pionie hydrometrycznym. W tym przypadku urednianie wynikw pomiaru prdkoci chwi lowych nastpuje w poziomie w wyniku jednostajnego i powolnego przemieszczania si wzdu przekroju mynka hydrometrycznego, zanurzonego na gboko I),2 m, sygnalizujcego kady obrt skrzydeka. Szybko przemieszczania si lodzi nie powinna przekracza 0,4 r (tj. prdkoci przepywu w cieku). Istotnym warunkiem poprawnoci wynikw jest utrzymywanie osi mynka prostopadle do paszczyzny przekroju poprzecznego, co moe by regulowane przez yroplkompas. Urednia nie wynikw odbywa si w okrelonych przedziaach szerokoci koryta (Al>). zazwy czaj wynoszcych 10 lub 20 ni. Do dokadnego i jednoznacznego podziau przekroju poprzecznego na okrelone odcinki suy dalmierz krtkofalowy. Rwnoczenie /. pomiarem prdkoci przepywu prowadzony jest pomiar gbokoci za pomocii echosondy, Przyrzdy te pozwalaj na dokadne zmierzenie przekroju poprzecznego

Rysunek 2.85. Metoda ruchomej bdzl: a - schemat pomiaru; b - zestaw sprztu pomiarowego zainstalowanego na lodzi: 1 - stacja gwna dalmierza mikrofalowego HDM 80, 2 - echosonda ultradwikowa. 3 - przyrzd do pomiaru prdkoci wody (mynek iub miernik ultradwikowy prdkoci wody), ! - rejestrator prdkoci wody, 5 - mikrokomputerowy rejestrator przepywu wody, 6 - wysignik da umocowania mynka iub przetwornikw ultradwikowych (Ujd 1932)

178 Hydrometria.

Pomiary naleenia przepywu 179

z p o d z i a e m na e l e m e n t y o szerokoci 10 l u b 2 0 n i . Z e s t a w sprztu p o m i a r o w e g o z a i n s t a l o w a n e g o na o d z i podano na r y s u n k u 2.S5. S y g n a y z p r z y r z d w p o m i a r o w y c h s zbierane przez m i k r o k o m p u t e r o w y reje strator p r z e p y w u . D l a kadego o d c i n k a Ab okrelana jest rednia prdko i rednia g b o k o !iy jest r w n y ; A<?*= ih. Vii., Vi u Ab,- . . . . <'-'''' P r z e p y w w polu o szerokoci Ab. z g o d n i e ze w z o r e m v. 2M,

Tabela 2.4. Wybr metod pomiarw natenia przepywu stasowanych w rnych rodzajach ciekw (na podstawie Doskiego 1355b)
1

Rodzaj ceku wodnego

Najbardziej odpowiednia metoda pomiarw przepywu metody porednie oparte na pomiarach przekroju i prdkoci: do dokadnych pomiarw prdkoci su mynki hydramstryczne, meloda Ultradwikowa, elektromagnetyczna (elektromagnetyczne mierniki prdkoci), do mniej dokadnych - prywaki. kule hydro metryczne aty hydfometryczne meseda rozcieczenia wskanika; pomiar/ za pomoc przeleww pomiarowych metody pomiarowe - jak w rzekach, koryta zwkowe jw.; metoda chemiczno-elektryczna Allena, pomiary za pomoc, przepony Andersona metoda objtociowa, przelewy pomiarowe

'filg/S j | 1 \ pcioki grskie

(2.119)

P o n i e w a z a z w y c z a j uredniane sa w y n i k i p r d k o c i p r z e p y w u w strefie p o d p o w i e r z c h n i o w e j , w i c z m i e r z o n e prdkoci w tej strefie s p r o w a d z a si d o w a r t o c i iednicli za p o m o c w z o r u 2.38. W a r t o w s p c z y n n i k a (p f w z r 2,35), w e d u g bada U j d y , p r z y j m u j e si r w n <p = 0,86. C a k o w i t y p r z e p y w w p r z e k r o j u p o p r z e c z n y m o b l i c z a si ze w z o r u :

Kana',' wiksze Kanay mato. regudm-j

;2r'Ja,odpf/v<yodpomp. \ z wylotw drenarskich i!p. I Wiksze przewody zamknite ; znajdujce si, pod cinieniem - ' ^ (2.120) ; Mniejsze przewody zamknite i znajdujce si pod cinieniem jCieki w laboratoriach wodnych

e=Z Pv lll .. '.,. <M,:, % -11 . > . , A*. ^ '

/-!

pomiary za pomoc mynkw hydrcmetr/cznych i zwki Ven'!jriego; metoda chemlczno-eiekiryczna Allena pomiary za pomaca przepywomierzy dynamicznych (zwka, dysza, przepona) i wodomierzy mecda objtociowa; pomiary za pomoc przepony, przeleww pomiarowych, ulepszonej rurki Pitota; metoda chronolctograiczna pomiar/ za pomoc sondy Iermiczno-elektrycznej

O m a w i a n a m e t o d a jest stale udoskonalana przez j e j A u t o r a przez w p r o w a d z a n i e n o w o c z e s n e j aparatury e l e k t r o n i c z n e j oraz m i k r o k o m p u t e r o w e j . M y n e k h y d r o m e t r y c z n y sucy d o p o m i a r u p r d k o c i zosta! ostatnio zastpiony u l t r a d w i k o w y m m i e r n i k i e m p r d k o c i . W m i e r n i k u t y m p r z e t w o r n i k i u l t r a d w i k w u m i e s z c z o n e sa na specjalnej r a m i e , w o d l e g o c i 1 m od siebie (patrz punkt 2.4.4.1). i Bardzo burzl.wa cieki | w laboratoriach wodnych

2.5.5. Dobr metody pomiaru przepywu dla okrelonych warunkw

Z n a c z n a liczba m e t o d p o m i a r u p r z e p y w u s t o s o w a n y c h w p r a k t y c e w s k a z u j e na to, e w r n y c h w a r u n k a c l i h y d r a u l i c z n y c h naley stosowa o d p o w i e d n i e m e t o d y p o m i a r u . N a w y b r m a w p y w charakter ruchu w o d y , szeroko k o r y t a , g b o k o c i w p r z e k r o j u oraz zadana d o k a d n o w y n i k w p o m i a r u . I n n y stopie d o k a d n o c i m i e bd m e t o d y p o m i a r u rzek d u y c h , j a k W i s a i O d r a , i n n y - mae s t r u m y k i , a j e s z c z e inny - c i e k i w laboratoriach w o d n y c h . Przy o m a w i a n i u p o s z c z e g l n y c h m e t o d p o m i a r o w y c h p o d a w a n o w a r u n k i , d l a k t r y c h dane m e t o d y p o m i a r o w e sa najbardziej s t o s o w n e .

W celu p o d s u m o w a n i a w i a d o m o c i o p o m i a r a c h naleenia p r z e p y w u , w tabe li 2.-1 z e s t a w i o n e zostay opisane w rozdziale 2.5 m e t o d y p o m i a r o w e /. u w z g l e d n i c n i e m p o d z i a l i : icli na najbardziej o d p o w i e d n i e dla r n y c h r o d z a j w c i e k w w o d n y c h (od d u y c h rzek d o k o r y t p o m i a r o w y c h w l a b o r a t o r i a c h w o d n y c h ) .

Pomiar/ iransporiu rumowiska rzecznego 181 Poredni form pomidzy wleczeniem a unoszeniem jest tzw. sal tac ja, ktra polega na tym, e ziarna materiau dennego, wleczone w rny sposb po dnie (przesuwane, obracane, toczone), s na krtki czas od niego odrywane i przenoszone poniej, jako unosiny, wykonujc ruchy skokowe. Podzia rumowiska na wleczone i unoszone jest tym bardziej trudny do przepro wadzenia, poniewa nawet przy ustalonych prdkociach przepywu, z uwagi na zjawisko pusacji prdkoci, moe nastpowa chwilowe odrywanie ziaren materiau wleczonego od dna. W praktyce, jako materia wleczony i unoszony, uwaa si objtoci rumowiska zmierzone przez odpowiednie przyrzdy pomiarowe (Braski, Skibiski 1965). W oglnej masie transportu rumowiska rozdzia pomidzy rumowisko wleczone i unoszone jest zmienny. Najwikszy udzia rumowiska wleczonego ma miejsce w potokacii grskich i jest oceniany na 5 0 ^ i wicej ([iraski 1987). Gazy i kamienie dostajce si po zboczach do koryt ciekw ulegaj stopniowo rozpadowi na drobniej sze czci i cieraniu. Postpujc w dl biegu rzeki, udzia rumowiska unoszonego wzrasta i moe dochodzi przy ujciu rzek do recypienta do 90-991'f.

2.6. Pomiary transportu rumowiska rzecznego

2.6.1. Rodzaje rumowiska rzecznego
Pojciem rumowiska rzecznego okrela sic wszelkie produkty mechanicznej lub chemicznej dziaalnoci wody, znajdujce sic w korytach rzek. Mog one tworzy nieruchome awice i by poruszane prze/, wod jedynie w okresie najwikszych wezbra bd te stale lub okresowo pyn wraz z woda. Rumowisko rzeczne, z uwagi na sposb transportowania przez wod {Dbski ( I J55b), mona podzieli na kilka kategorii, takich jak: toczyny, wleczyny, unosiny, zawiesiny i roztwory. Toczyny stanowi, rumosz skalny, zalegajcy w postaci blokw skalnych i gazw w korytach potokw grskich, okresie najwikszych wezbra przesuwany, przerzu cany lub toczony po dnie. Wicezynami nazywa si produkty rozpadu i cierania si rumoszu skalnego o niniejszych wymiarach, wleczone po dnie rzecznym poprzez lizganie, przetacza nie lub przerzucanie na krtsze odlegoci przez si poruszajca wody. Do wleczyn zalicza si otoczaki, stanowice ziarna o wymiarach U M O O m m , wiry o wymiarach ziaren 1,0-10.0 mm oraz piaski od OJ do 1,0 mm. Jeszcze mniejsze ziarna materiau .skalnego stanowi unosiny, ktre pyn wraz z woda, unoszc si w jej masie na rnych gbokociach. Do unosili nale miay skalne o wymiarach czstek 0 . 0 1 -0,05 nim oraz pyy o rednicach ziarn mniejszych od 0,01 mm, ktre w wodzie stojcej opadaj na dno. W przeciwiestwie do unosili zawiesiny unosz si rwnie wwczas, gdy prdko przeplyu wody jest rwna zeru. Zalicza si tu wszelkiego rodzaju czstki pochodzenia organicznego, o ciarze waciwym mniejszym ni ciar wody. Od rbny charakter maj roztwory, czyli rumowisko rozpuszczone. S to produkty erozji chemicznej, pochodzce z wyugowanych przez wody opadowe ska. najcz ciej wapiennych lub dolomitowych. Powyszy podzia nie jest sztywny, gdy w zalenoci od prdkoci przepywu wody te same elementy mog by transportowane w rny sposb. Dotyczy to szczeglnie wleczenia i unoszeniu, dwcii najczciej spotykanych form transportu rumowiska rzecznego. Granica pomidzy nimi jest bardzo labilna. poniewa ziarna wleczone przy niniejszych prdkociach, s unoszone przy prdkociach wikszych. Na przykad wiry zaczynaj by wleczone przy prdkociach rzdu 0.7-1.2 m/s, natomiast przy prdkociach przekraczajcych 5 m/s s ju unoszone. Podobnie piaski zaczynaj by wleczone przy prdkociach 0,3-0,7 m/s, natomiast unoszone s przy prdkociach 0.7-5,0 m/s.

2.6.2. Miary transportu rumowiska rzecznego

Badanie rumowiska rzecznego moe dotyczy iloci i jakoci rumowiska trans portowanego oraz zalegajcego w zoach. Hydrometria zajmuje si ilociowymi badaniami transportu rumowiska. Badania jakociowe rumowiska, jak okrelanie skadu mechanicznego (granulometrycznego). charakterystyk fizycznych oraz pro cesw powstawania rumowiska s przedmiotem zainteresowania innych dyscyplin, jak dynamika koryt rzecznych, morfologia rzek itp. Transportem rumowiska rzecznego nazywamy proces poruszania czstek rumo wiska przez pync wod i przenoszenia w dl rzeki. Celem bada hydrometrycznyei jest okrelenie iloci transportowanego rumowiska. Podstawowym pojciem jest masa transportu, przedstawiajca mas suchego rumowiska rzecznego, prze chodzcego przez okrelony przekrj rzeczny w cigu okrelonego czasu (rok, miesic, doba), wyraana w jednostkach masy T [kg] lub '/' j l j lub objtoci transportu M Im' 1 !. Analogicznie jak w badaniach przepywu, rwnie w badaniach rumowiska rozpatruje si zazwyczaj mas transportu odniesion do jednostki czasu. Mas trans portu w jednostce czasu nazywa si nateniem transportu, intensywnoci trans portu lub, jak ostatnio zaczto stosowa.^ intensywnoci przepywu rumowiska. Wielko t wyraa si w kg/s lub te w nv7s. 7, uwagi na rne formy transportu rozrnia si natenie (intensywno) unoszenia U oraz natenie (intensywno) wleczenia Ci. Czsto dla wygody stosuje si wzgldne miary transportu rumowiska. S nimi: natenie (intensywno)

182 Hydiometna. jednostkowe wleczenia - przedstawiajce ilo materiau wleczonego w jednostce czasu przezjednosike szerokoci przekroju poprzecznego wyraone w ni7s-m oraz. natenie (intensywno) jednostkowe unoszenia, zwane zmceniem lub koncentra cja rumowiska unoszonego - przedstawiajce mas rumowiska unoszonego zawar tego w jednostce objtoci mieszaniny wody z rumowiskiem /> wyraone w kg/m lub g/l - g/dm'\

Pomiar/ transportu rumowiska rzecznego 183

W polskiej .subie hydrologicznej uywany jest batometr typu PIHM-1 (rys. 2.S6), Skada si on z trzech podstawowych czci; oprawy, steru i butelki. Oprawa zaopatrzona jest w gowic zaworow z dwiema rurkami, z ktrych jedna sluv do poboru wody, a druga - do odprowadzania powietrza nagromadzonego w butelce. W gowicy skadajcej si z czci staej i ruchomej znajduj sidwie kryzy z dwoma otworami nie pokrywajcymi si ze sob. Dziki temu woda do zbiornika nie moe wpywa. Ruchoma cz gowicy moe by obracana o kt !5 za pomoc linki

2.6.3. Pomiary transportu rumowiska unoszonego

2.6.3.1. Przyrzdy do pomiarw natenia transportu rumowiska unoszonego Pomiary natenia transportu rumowiska unoszonego polegaj na pomiarze w okrelonym punkcie przekroju liydrometrycznego wartoci zmcenia/i. W wi kszoci sub hydrologicznych na wiecie wykonuje si pomiary za pomoc przyrz dw zwanych baiometrami. Opracowano take wiele innych metod pomiaru zmce nia, ktrych opisy mona znale w literatur/e, a najwaniejsze z nich omwiono w nastpnych czciach punktu 2.6.3.1. Batometry. S to rnego rodzaju zbiorniki, ktre pobieraj w dowolnym punkcie przekroju hydrometrycznego okrelon objto wody wraz ze znajdujcym .si w niej rumowiskiem unoszonym. Batometry pod wzgldem rnic w mechanizmie dziaania mona podzieli na cztery grupy: natychmiastowego napeniania, szybkie go napeniania, powolnego napeniania, wymuszonego napeniania. Prawidowo skonstruowany batometr powinien spenia dwa warunki: O pobierana prba mieszaniny wody z rumowiskiem powinna wpywa do zbiornika z prdkoci rwn prdkoci przepywu wody w punkcie poboru prby; 0 czas poboru prby powinien by dostatecznie dugi, w celu wyeliminowania wpywu pulsacji transportu unosin; jest to warunek analogiczny do tego, jaki stawiany jest pomiarom prdkoci redniej w punkcie, w celu uzyskiwania war toci rednich, a nie chwilowych. Powysze warunki speniaj batometry o powolnym napenianiu; s one najcz ciej stosowane w subach hydrologicznych, w tym rwnie w sieci pomiarowej IMGW. Pobr prb z prdkoci rwn prdkoci przepywu wody umoliwiaj rwnie batometry o wymuszonym napenieniu, lecz s one kosztowne. Ogln wad wszystkich batometrw jest wywoywanie przez przyrzd zakce warunkw przepywu w punkcie pomiaru, co jest jednak spraw nieuniknion. Batometry o powolnym napenianiu s to pojemniki do poboru prb wody, ktre stanowi zazwyczaj butelki do mleka o objtoci 1 litra (w krajach anglosaskich maj one objto wynoszc 1 pint - 0,473 I). Do pojemnikw takich woda dostaje si przez rurk ustawion w poziomie.

Rysunek 2.86. Baicmetr P1HM-1; 1 - oprawa, 2 - ster, 3 - butelka 1 i. 4 - drek. 5 - gowica zaworowa, 6 - rurki wioiowe, 7 - rurka odpowietrzajca, 6 - zacisk do utrzymywania butelki w petozeniu roboczym 9 - dwignia 10-yka, 11 -bloczek (Pasawski 1973)

nacigowej, przymocowanej do dwigni. Obrt gowicy powoduje pokrycie si ze sob otworw w kryzach gowicy, znajdujcych si w jej czci ruchomej i staej, a tym samym otwarcie dopywu wody do wntrza butelki. Batometr opuszcza si do wody zalenie od gbokoci na drku hydrometrycznym lub na lince nonej z obcieniem. Po umiejscowieniu batometru w punkcie poboru prby otwiera si dopyw do butelki. Pocztek napeniania si zbiorniczka sygnalizuje wydobywanie si na powierzchni zwierciada wody pcherzykw powietrza, z kolei ici zanik wskazuje na napenienie si przyrzdu. Podczas pomiaru w jednym punkcie s pobierane dwie jednojitrowe prby wody. Zmcenie w punkcie pomiaru okrela si w polskiej subie hydrologicznej metod wagow bezporedni przy uyciu scz kw. Prby wody pobrane do butelek s przesczane przez sczki z bibuy filtracyjnej o znanej wadze, okrelonej w laboratorium z dokadnoci do ! mg. Po przesczeniu sczki s suszone w suszarce w temperaturze 105DC oraz ponownie waone.

184 Hydrometria

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 185

Zmcenie, pobranej prby wody okrela sit; ze wzoru

gdzie: p - zmcenie wody [mg/l], w - la.cz.na masa naczynia i sczka z rumowiskiem po wysuszeniu [mg|, d - masa naczynia [mg|. b - masa sczka czystego [mg], V objto prby wody [I], Badania wykazay, e prdko wody w airce batometru P1MM-1 jest zbliona do prdkoci przepywu wody w danym punkcie, przy czym cisa zgodno wystpuje przy prdkoci przepywu wody i > - 1.24 m/s. Jednoczenie czas poboru prby, wynoszcy 15-30 sekund dla prdkoci przepywu w granicach 0,1-1,5 m/s. jest dostatecznie dugi do eliminacji wpywu pulsacji prdkoci przepywu i transportu unosin. Ratometr typu PIHM-! ma jednak rwnie i pewne wady. Bd pomiaru zwiksza si wraz z gbokoci punktu poboru prb ze wzgldu na rnice cinie panujcych w butelce oraz w punkcie pomiarowym. Konstrukcja batometru nie stwarza take moliwoci pobierania prb w strefie przydennej, zwaszcza przy pomiarach w cie kach o malej gbokoci. W celu eliminacji powyszych wad w 1962 roku skonstruowany zosta przez Stanisawa Sibig prototyp udoskonalonego przyrzdu, nazwanego batometrem PIIIM-2 (rys. 2.87). Gwne zmiany konstrukcyjne dotycz gowicy zamykajcej wlot do butelki oraz k;|ta nachylenia paskownika oprawy, ktry zmniejszony zosta niemal dwukrotnie do 13. Przyrzd wyposaony zosta dodatkowo w umieszczony ponad sterem zbiorniczek, stanowicy wyrwnawcz komor cinie. W gowicy znajduje si zawr przelotowy z trzema otworami. Suy on do zamykania i otwiera nia dostpu do rurek - odprowadzajcej powietrze z butelki, doprowadzajcej wod do butelki oraz czcej wntrze butelki ze zbiorniczkiem wyrwnawczym. Ukad hydrauliczny gowicy ma zadanie regulowa samoczynnie prdko poboru prby. Wykorzystano tu zjawisko rnicy cinie hydrodynamicznych, jaka powstaje przy opywie przez strugi wody krka o ostrych krawdziach. W szczelinie, sscej krka powstaje spadek cinienia tym wikszy, im wiksza jest prdko opywu krka. Nisze cinienie w szczelinie sscej powoduje szybsze uchodzenie powietrza z butelki, a tym samym szybsze napenianie si woda. Zbiorniczek wyrwnawczy z kolei wyrwnuje cinienie wewntrz butelki z ci nieniem w punkcie poboru prb wody. Dziki temu nastpuje samoczynne wyrw nanie prdkoci wody dopywajcej do wntrza przyrzdu z prdkoci przepywu.

Rysunek 2.87. Baiometr PlHM-2; 1 - rurka doply.vo-.va, 2 - szczelina ssca w krku. 3 - rurka odpowietrzajca, 4 - rurka do zbiornika, 5 - ster, 6 - otwr. 7 - zbiornik, 3 - zbiornik (widok z gry), 9 - cigo otwierajce (Pasaw-skt 1973) Konstrukcja korpusu batometru PIIIM-2 umoliwia rwnie pobr prb w punktach pooonych bliej dna ni batometru PEI-iM- i. Pomimo swych zalet przyrzd ten nie jest jednak stosowany w subie hydrologicznej. W innych krajach stosowane sa batometry o rnej konstrukcji i dziaaniu. Dla przykadu na rysunku 2.SS pokazano batometry stosowane w USA i b. ZSRR. Batometry samoczynne- su;) do poboru prb wody w okresie wczbraniowym. W pierwszej przyborowej fazie wezbrania wystpuje bardzo dua zmienno kon centracji materiau unoszonego. Wymaga to systematycznego poboru prb wody w krtkich odstpach czasu, co jest trudne do osignicia przy poborze prb w okre lonych terminach. Na maych ciekach, w ktrych przybr wezbrania trwa krtko, stosowane s urzdzenia stanowice baterie pojemnikw, do ktrych samoczynnie pobierana jest woda przez urzdzenia lewarowe. Na rysunku 2,8'J podany jest batometr samoczynny BS-I skonstruowany w Ka tedrze Budownictwa Wodnego SGGW przez Kazimierza Banasika i Zygmunta Pietraszka. Batometr ten pobiera prby wody z warstwy przypowierzchniowej. W miar wzrostu stanw woda wlewa si do kolejnych pojemnikw coraz wyej pooonych w kierunku pionowym. Wspczesne przyrzdy i metody pomiaru nateniu transportu rumowiska unoszonego. Spord innych metod pomiaru natenia transportu rumowiska uno szonego wymieni naley metody Ibtometryczne, eiektrooporowe, ultradwikowe i radioaktywne. Metody te sa. wynikiem poszukiwa nowych, bardziej doskonaych technik pomiarowych zmcenia wody.

186 Hydramasria.

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 187 Met ndiifntometryczna polega na zastosowaniu do pomiaru unoszenia czujnikw optycznych, zwanych fot o met rani i. S to przyrzdy mierzce stopie przezroczysto ci wody, ktra jest uzaleniona od iloci zawartych w niej unosin. Przyrzd stanowi wideki, na ktrych jednym kocu znajduje si rdo wiata, na drugim za fotoko mrka. Wizka wiata, padajc na fotokomrk, wzbudza w jej obwodzie prd elektryczny o nateniu zalenym od siiy wiata. Obecno unosin w wodzie powoduje absorpcj wiata przechodzcego od swego rda do fotokomrki, tym wiksza, im wiksze jest zmcenie wody, a tym samym spadek natenia prdu w obwodzie fotokomrki. Odpowiednie wycechowanie przyrzdu pozwala na okre lenie wartoci zmcenia na podstawie zmierzonego natenia prdu. Metoda ta posiada jednak t wad, e absorpcja wiata zaley od wymiarw i ksztatu ziarn unosin, icli skadu mineralogicznego, stopnia wygadzenia poszcze glnych ziarn, jak rwnie od stopnia zanieczyszczenia wody. W p y w ma tutaj rwnie, natenie wiata sonecznego, co powoduje rne wyniki w rnych porach dnia i w rnych warunkach pogodowych. W metodzie tej czujniki mog;i by wprowadzane do wody swobodnie zawieszone na linie lub te wzdu prowadnic (rys. 2.90h} umieszczonych na budowlach wod nych, jak nabrzea, przyczki jazw itp. W ostatnich latach, oprcz czujnikw promieniowania widzialnego, zaczto stosowa do pomiarw zmcenia czujniki promieniowania podczerwonego (Segers. Muygens, Verhoeven 1993). Budowa tych czujnikw jest analogiczna jak w przypad ku powyej opisanych czujnikw. Przyrzdy te mog po odpowiedniej kalibracji suy do okrelania zmcenia wywoanego mieszanina materiau unoszonego r nych frakcji (np. piasek i glina), poniewa zrnicowany materia w rny sposb absorbuje promieniowanie. Metoda clcktrooporowa wykorzystuje zjawisko rnicy opornoci w przepywie prdu midzy elektrodami umieszczonymi w wodzie czystej oraz. zawierajcej unosiny. Niestety, na wskazanie analizatora elektrooporowego maj duy wpyw zanie czyszczenia wd rzecznych przez cieki, co powoduje konieczno kalibrowania przyrzdu przed kadym pomiarem. Poza tym analizatory elektrooporowe, skon struowane dotychczas w USA. s urzdzeniami skomplikowanymi, co ogranicza uycie ich do pracy w terenie.
"-8

Rysunek 2.88. Batometry zagraniczne: a - widok; b - przebj:! - korpus, 2 - sler, 3 - butelka, 4 - rurka wiciowa, 5 - rurka odpowietrzajca, 6 - odchyina gowica. 7 - piercie [eleniakw1364)

Metoda ultradwikowa, zastosowana po raz pierwszy w USA, opiera si na

zjawisku tumienia energii wizki ultradwikw przy przepuszczaniu jej przez, wod
z zawartymi w niej unosinami. Tumienie to zaley jednak nie tylko od liczby czstek, ale i od ich wielkoci. Z tej przyczyny analizatory ultradwikowe daj dobre wskazanie jedynie przy jednorodnych unosinach pod wzgldem uziarnienia. Skom plikowana konstrukcja aparatury pomiarowej ogranicza moliwo zastosowania do prae terenowych.

Rysunek 2.89. Baiometr samoczynny BS-1: a - schemat: 1 - w!o!y. 2 - lewary, 3 - przewody doprowadza jce wod. 4 - pojemniki, 5 - korki, 6 - przewody odprowadzajce pojemniki, 7 - lata nona, 8 - koiki mocujce; b - widok

188

Hydrometria

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 1 8 9

widok z przodu

widok z boku

urzdzenie odbiorcze

h

4

Metody radioizotopowe s testowane od pewnego ju czasu w wiciu krajach, jak Francja, USA, Wgry, b. ZSRR. Prby zastosowania tych metod w praktyce pomia rowej czynione s rwnie w Polsce. Metody radioizotopowe ze wzgldu na zasado dziaania mona podzieli na dwie grupy: 8 oparte na wykorzystaniu zjawiska rozpraszania promieniowania radioaktywnego w badanym rodowisku; O wykorzystujce zjawisko osabienia wizki promieniowania gamma przechodz cej przez orodek wodny z zawieszonymi w nim czstkami unosin. Natenie promieniowania okrela si za pomoc miernikw izotopowych rnej konstrukcji. Jak dotychczas przyrzdy te s za maio czule i nic mierz maych wartoci zmcenia, jakie obserwuje si w rzekach w okresach pozawezbraniowych. Dokadno stosowanych obecnie miernikw wynosi 20% i rwna si dokadnoci metody batometrycznej. Wad metod radioizotopowych, jak zreszt wszystkich nowoczesnych metod, jest skomplikowana aparatura, wymagajca wysoko kwalifi kowanego personelu. Natomiast zalet {podobnie jak metody ultradwikowej) jest moliwo wykonywania pomiarw przy ograniczeniu zakcania warunkw hydraulicznych panujcych w ciekach przez wprowadzanie do nich przyrzdw pomiarowych. Cech dodatni wszystkich nowoczesnych metod pomiarowych jest ponadto otrzymywanie wynikw pomiaru bezporednio w terenie, bez koniecznoci analizy prb wody, jak to ma miejsce w metodzie batometrycznej. 2.6.3.2. Metodyka wykonywania batometrycznych pomiarw natenia transportu rumowiska unoszonego

^~>

1^

1!

2
25

Kodziije pomkirw natenia transportu rumowiska unoszonego. Pomiary nat enia transportu rumowiska unoszonego wykonywane s jako pomiary jednopunktowe, w wyniku ktrych uzyskuje si wartoci zmcenia w jednym punkcie, ora/, jako pomiary wielopunktowe, na podstawie ktrych okrela si natenie unoszenia w przekroju hydromeirycznym. W obydwu przypadkach przedmiotem pomiaru jest zmcenie, czyli jednostkowe natenie unoszenia w punkcie pomiaru. Pomiary jednopimktowi: wykonywane s przez sub hydrologiczn na poste runkach batomelrycznych. systematycznie, z czstotliwoci;! zaleni! od strefy sta nw wody i stopnia zmcenia wody. Wyrnia si trzy strefy stanw wody: l - siany niskie oraz rednie, nisze od redniej wartoci z wielolecia (,V.S'U'!, li - siany wysze od redniego stanu z wielolecia (.S'.S'H'"| do stanu alarmowego. III - siany powyej sianu alarmowego. Terminy i czsto wykonywania pomiarw zmcenia podano w tabeli 2.5. Szczeglnie wane jest pobieranie prb w okresie wezbra. W okresie tym nat enie unoszenia jest najwiksze, W przypadku maych r/ck, na ktrych wezbrania

Rysunek 2.90. Czujniki zmcenia: a - fotometr Karina (widok z przodu, widok z boku i urzdzenie odbiorcze): 1 - ranka, 2 - rdo wiata. 3 - soczewka skupiajca, A - fotokomrka, 5 - szybka szklana, 6 - kaba, 7 - ster (Dbski) 970); b-baiomeirzufiiwersysetu w Exeior(Wie!(a Betania): l-go-Aica ze rdiern wiata i fotokomrka, 2 - szyna klarujca. 3 - lina nona, 4 - kabat; c - czujnik zmcenia: 1 - rdo ofornienowarsia. 2 - detektor promieniowania ((oiokomtka iub detektor promieniowania podczerwonego), 3 - kabel (Segers i in.'l 933)

190 Hydramoifia. Tabela 2.5. Terminy i czsto pomiarw zmcenia (Skibiski 1933) Strefa Slopiert zmcenia wody sia nw Typy rzeki grska. podgrska, wyynna nizinna : jeziorna zanieczyszcz
-f---

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 191 liczba pomiarw powinna by wiksza ni w rzekach nizinnych. Pomiary powinny bv wykonywane w caym przedziale zmiennoci stanw wody. Szczeglnie wane jest. aby pomiary byy wykonywane w okresach wezbra, podczas ktrych natenie transportu rumowiska jest najwiksze, a masa transportu moe stanowi poow wartoci masy rocznej. Pomiary takie wykonuje si w tych samych przekrojach hydrometryeznych, w ktrych wykonywane s;i pomiary jednopunktowe. Jednoczenie z pomiarem unoszenia wykonuje si pomiar punktowy zupeny natenia przepywu wody, a take pomiar jednopimklowy zmcenia w ustalonym miejscu przekroju hydrometrycznego.

woda czy!a woda zanieczyszczona woda m'na, niezalenie od sianw

co 5 dni - o godz. 7 co 3 dn; -ogodz. 7

!
codziennie -ocodz.7 i ; co2 dni-ogodz. 7

i....

i! III

niezalenie od stopnia zmcenia woda mina i woda i bardzo mtna

codziennie - o cjodz. 7 2 : dziennie - o godz. 7 i 13

codziennie co 2 dni - oqodz. 7 -oqodz. 7 ! 2 :: dzienni - o codz. 7 i 18 codziennie - godz. /

Tabela 2.6. Zasady rozmieszczania punktw pomiarw zmcenia (Skibiski! 338) i

| ! |

Gboko wody w cionio h

0.30-0,33 O.4O-O.60 powyej 0,30

Odlego cunklu poboru prby od dna

0.25 0,25 i 0,6/) 0,25; 0,4 ni 0,3/) i i

3 x dziennie -oqodz. 7.12)18 2 :: dziennie-oqcdz. 7 i 18

trwaj par; godzin, powanym problemem jest zachowanie odpowiedniej czstotli woci poboru prb w celu uchwycenia zmiennoci zmcenia w czasie. Stosowane su do tego cc i u powyej omwione batometry samoczynne. Prby wody pobierane s w wybranym, staym punkcie przekroju hydrometryezuego. Wybr miejsca poboru prb pojedynczych ma istotne znaczenie dla okrelania natenia unoszenia w przekroju, o czym bdzie mowa dalej. Wartoci zmcenia w wybranym punkcie przekroju powinny korelowa ze zmianami natenia unosze nia w caym przekroju. W punkcie tym przepyw wody powinien by swobodny i odznacza sic dobrymi warunkami mieszania. Zazwyczaj miejsce poboru prb pojedynczych lokalizuje si w mircie rzeki. Punkt poboru prb w wybranym pionie znajduje si na gbokoci I m pod zwierciadem wody; przy gbokociach w pionie mniejszych od 2 m punkt poboru prb powinien znajdowa si w poowie gbokoci. Po upywie kadego miesica obserwator przesya do I M G W sczki wraz z rapor tami. W raptularzach pomiarowych notuje si daty i godziny pomiaru, stan wody, stopie zmcenia wody, kolejny numer prby, mimer i mas czystego sczka, zjawi ska pogodowe, zjawiska lodowe (w okresie zimowym) oraz dodatkowe zjawiska wystpujce w rzece (np. nierwnomiernie wystpujce pasmami zmcenie wo dy, zanieczyszczenie wody ciekami, pobr piasku z dna rzeki, prace w korycie rzeki itp.). Metody wielopimktowe. Pomiary te w odrnieniu od pomiarw jednopunktowycii wykonywane sa przez sub hydrologiczna sporadycznie, od 6 do 10 razy w cigu roku. Liczba pomiarw zaley od typu rzeki i stopnia rozeznania reimu transportu rumowiska unoszonego w danej rzece i przekroju. W rzekaci grskich i podgrskieli

W przekroju hydro metrycznym, po przesondowaniu. wybiera si piony batometryezne. Wyznacza sieje zazwyczaj rzadziej ni piony hydrometryczne. Najczciej sa to obydwa piony przybrzene, pion nurtowy oraz co drugi pion spord pozosta ych pionw hydrometryeznych. W kadym pionie batometrycznym pobiera si. prby wody w wyznaczonych punktach, w kadym prb dwulitrowi), przez dwu krotne zanurzenie batometru w tym samym punkcie. W pionie zalenie od gbokoci przyjmuje si 1-3 punkty pomiarowe, Zasatly rozmieszczania punktw podano w tabeli 2.6. 2.6.3.3. Obliczanie natenia transportu unoszenia na podstawie punktowych pomiarw zmcenia Obliczanie mi teniu transportu unoszenia na podstawie pomiarw wiclopunktowycli. Natenie transportu unoszenia (zwanego w dalszym cigu dla upro szczenia unoszeniem) stanowi zgodnie z definicj mas rumowiska unoszonego, jakie w cigu sekundy przemieszcza si przez przekrj poprzeczny cieku. Masa ta stanowi mieszanin nnosin i wody przepywajcej w tym samym czasie przez przekrj poprzeczny cieku, tworzcej bry przepywu irozdz. 2.5). Natenie unoszenia okrela nastpujce rwnanie:

U- j j \ibjt)p{b,h)dbdh
U (I

(2.122)

194 Hydromeifia...

Pomiar/ transportu rumowiska rzecznego 1 9 5

h Em]

Rysunek 2.93. Schemat obiczania natenia unoszenia 'ii przekroju - metoda graficzna [v:g Dbskiego 1970)

PlSl]
Rysunek 2.92, Rozkad zmcenia w pionie; i - bardzo gruby piasek. 2 - redni piasek, 3 - redni pyt, 4 - it (wg Bajidewicz-Grabowsfciej i in. 1993 za Sundbcrgiem]

unoszenia na wykresie przekroju poprzecznego rzeki prowadzi si lini iloczynw /\v,./i. Nad wykresem przekroju wykonuje si ponadto wykres rozkadu rednich zmace (rys. 2.93). Pole powierzchni elementarnego wycinka powierzchni pod wykresem iloczynw [)s\\h o szerokoci db przedstawia mas rumowiska unoszonego w elementarnej czci bryy przepywu o szerokoci db. Cakowite pole powierzchni ograniczonej linia zwierciada wody oraz linia iloczynw p^\'Ji przedstawia poszukiwana warto caki (wzr 2.128), czyli cakowita mas unosili w przekroju w jednostce czasu. Tok postpowania jest analogiczny jak przy obliczaniu natenia przepywu i dlatego nie bdzie tu szczegowo omawiany. Obliczanie natenia transportu unoszenia nu podstawie pomiarw jednopunktowych. Pomiary jednopunktowe zmcenia nie stwarzaj;] moliwoci okrele nia natenia transportu unosin w caym przekroju poprzecznym. Natomiast pomiary te daj. z uwagi na systematyczny charakter ich wykonywania, znajomo przebiegu zmian zmcenia w duszym czasie. Wartoci zmcenia punktowego p mog by wykorzystane do obliczania nate nia unoszenia w przekroju w podobny sposb jak powierzchniowe pomiary prdkoci przepywu do obliczania natenia przepywu w przekroju hydrometrycznym. Przy wykonywaniu wieopunktowych pomiarw zmcenia pobiera si dodatkowo prb wody w punkcie, w ktrym wykonywane s systematyczne pomiary jednopunktowe. Dziki temu dla kadego pomiaru wielopunklowego mona uzyska dwie wielkoci - warto zmcenia wody rednia w przekroju poprzecznym pm oraz, warto zm cenia w staym punkcie poboru wody p . Mona wwczas okreli iloraz:
k

pobrano prb, okrela sic rednie zmcenie z wykresu rozkadu w przekroju poprze cznym wartoci rednich zmace w pionach. Cakowita warto natenia unoszenia w przekroju hydrometrycznym oblicza si ze wzoru 2,! 24, Metoda rachunkowa Harlachera stosowana jest obecnie w subie EMGW i zalecana jest do stosowania w rnych instrukcjach obliczeniowych. Metodn graficzna polega na podziale bryy naleenia unoszenia na elementy o nieskoczenie maej szeroko.ci. Wzr 2.126 przyjmuje wwczas posta: <IV = ps vx h db (2.I27)

We wzorze tym wartoci /j ( , \\ i ii odnosz sio do okrelonego pionu hydromelrycznego. Cakowite natenie unoszenia w przekroju hydrometrycznym o szerokoci B oblicza sic ze wzoru:

U=\

dl) = J

Ps

v( h db

(2.128)

-J"

(2.129)

Warto caki oblicza sic analogicznie jak w przypadku obliczania natenia przepywu - metoda graficzna. Opis postpowania w przypadku oblicze przepywu podany zostai w punkcie 2.5.3.3. Rnica polega na lym, e przy obliczaniu naleenia

stanowicy miar zrnicowania zmcenia w przekroju oraz w punkcie. Zmcenie rednie w przekroju oblicza si wwczas z zalenoci:
Pm

= kPp

(2.130)

130 Hyorornslna...

Pomiar/transportu ru.Tioy.iska rzecznego 197

grny obszar ruchu 7

Na podstawie szeregu par wartoci /;, i /> uzyskanych z pomiarw mona okrela metoda najmniejszych kwadratw miar zrnicowania k. Naleenie transportu rumowiska unoszonego w przekroju mona obliczy z.e wzoru; U = p,Q gdzie: V - natenie unoszenia w przekroju (kg/s|, p m~ rednie zmcenie w przekroju (kg/m" j , Q - natenie przepywu w przekroju [m"/s|. (2.131)

:^WA\^W^\^^^^^

^^^^^^^M^^^^v^^^^^^^"''^

-zi _^>ii-.'*S-^

2.6.4. Pomiary transportu rumowiska wleczonego

2.6.4.1. Rodzaje pomiarw rumowiska wleczonego Pomiary transportu rumowiska wleczonego sa bardziej skomplikowane od pomia rw rumowiska unoszonego. Wpywa na lo sposb poruszania si materiau wleczo nego, inne metody pomiarowe mog by stosowane w rzekach nizinnych, ktrych duo zbudowane jest z piasku i wiru, natomiast i n n e - w rzekach i potokach grskich, o dnie kamienistym. W rzekach nizinnych o korytach piaszczystych zwykle pod wpywem naporu hydrodynamicznego tworz sie rne formy dna. Formy te rni sie miedzy sob ksztatem oraz oddziaywaniem na opory ruchu wody i na natenie wleczenia. W literaturze wyrniane s nastpujce formy uksztatowania dna (rys. 2.94): 1 - paskie dno bez ruchu rumowiska, 2 - paskie dno z ruchem ziarn, 3 - zmarszczki, -I - fale piaskowe, 5 - fady. fi - forma przejciowa. 7 - paskie dno z ruchem materiau dennego, 8 - fale denne, <) - antyfady. 1 0 - wyboje i bystrza. Pocztkowo dno i zwierciado wody s paskie i nie wystpuje wleczenie, ponie wa naprenia styczne na poszczeglne ziarna s mniejsze od granicznych (przypa dek I). W miar wzrostu gbokoci ub spadku zwierciada wody rozpoczyna si ruch poszczeglnych ziaren piasku w formie toczenia i lizgania (przypadek 2|. Dalszy

^s3SSSs

" " ^ A ^ - ^

Rysunek 2.94. Waniejsza formy ukszlEilowania dna (wg Ssrconsa i ffchardsorm 1971, Grabiskiego i in. 1935) -objanienia w lekcio

wzrost powyszych czynnikw wywouje bardziej intensywny ruch rumowiska. W wyniku tych czynnikw zaczynaj si tworzy na dnie zmarszczki o regularnym trjktnym przekroju, z agodnym spadkiem zbocza podprdowego i stromym zbo czem zaprdowym (przypadek 3). Kolejn form s fale piaskowe o asymetrycznym ksztacie i dugim grzbiecie (przypadek-!), ktre przechodz w fady-zwane rwnie wydmami (przypadek 5). Stosunek wysokoci do rozstpu midzy grzbietami jest tu mniejszy ni w przypadku i a! piaskowych, W tej fazie powierzchnia zwierciada wody przestaje by plaska i zaczyna lekko falowa- Dalszy w/rosl prdkoci prze pywu powoduje spaszczenie si fal i wyduenie odstpw midzy nimi, a nastpnie ich rozwinicie. Jest to tzw. forma przejciowa (przypadek 6). Rozmywanie fad prowadzi do wyrwnania dna tym wikszego, im jest drobniejszy materia denny. Opory ruchu malej w porwnaniu z dnem pokrytym fadami. Forma ta nazywana jest paskim dnem z ruchem materiau dennego (przypadek 7). Kolejn form ksztatu

198 Hydrometria dna s symetryczne tale piaskowe o jednakowych spadkach w gr i w d koryta, zwane przez Gadki (i976> falami dennymi (przypadek S), przechodzce w asyme tryczne formy, zwane antyfadami z uwagi na ich odwrotny ukad w porwnaniu z fadami (przypadek 9). W tych fazach zwierciado wody jest pofalowane, przy antyfaldach mog wystpowa zaamania i zaburzenia widoczne na grzbietach tal. Przy dalszym wzrocie siy poruszajcej na dnie tworz sic wyboje i bystrza (przy padek 10). W procesach transportu rumowiska wleczonego Simons i Richardson ( ! 9 7 I ) wydzielaj dwa zespoy warunkw uzaleniajcych mechanizm transportu, formy dna i struktury sedymentacyjne osadu okrelane jako dolny (niski) i grny (wysoki) obszar ruchu (reim przepywu) z forma przejciowa tzw. paskiego dna, jako granica miedzy nimi. W dolnym obszarze ruchu natenie transportu wleczenia jest mae, a opory przepywu - dir/c. Nale tu formy dna od I do 5. Transpoii ziaren jest tu niecigy; erodowane sa podprdowc zbocza wypukych form dna, odkadanie za nastpuje na zboczach zapradowych. Odwrotnie przedstawia si sytuacja w obszarze grnym, gdzie natenie transportu rumowiska jest due. a opr przepywu - may. Zalicza si tu formy dna od 7 do 9. Opory przepywu zwizane z szorstkoci dna sa zmniejszone wskutek cigego ruchu ziaren, przy czym miszo poruszajcej si warstwy ziaren jest wielokrotnie wiksza od ich rednicy. f-aza przejciowa chara kteryzuje si rnymi formami dna i mog, tu wystpowa formy charakterystyczne zarwno dla dolnego, jak i grnego obszaru ruchu. Siadania dowiadczalne wykazuj, e formy dna powstajce w miar wzrostu siy poruszajcej strumienia zale;| od wielkoci ziania (rys. 2.95). Podany wykres wskazuje, e nie kada z powyej wymienionych form dna musi w kadym przypadku utworzy si lub w peni rozwin. Rnym zakresom rednicy ziarna odpowiadaj

Pomiary Transportu rumowiska rzecznego 199 rne sekwencje form dna. W przypadku ziaren frakcji bardzo drobnoziarnistego piasku na sekwencje; skadaj si: zmarszczki > dno zrwnane > aniyfady

a w przypadku gruboziarnistego piasku;

paskie dno z ruchem ziarn > fale piaskowe > fakiy > dno zrwnane > imiyfaldy W rzekach " o r s k i c h materia denny o duej masie przesuwa si skokami lub suwami pod wpywem chwilowych wzrostw prdkoci i powstajcych przy tym uderze dynamicznych. W wyniku rnic w sposobie poruszania si czystek rumowiska wleczonego powstay rne metody pomiaru natenia wleczenia. Podobnie jak metody pomiaIW natenia przepywu, tak i metody pomiarw natenia transportu rumowiska wleczonego mona podzieli na bezporednie i porednie. Metody bezporednie pozwalaj okrela natenie wleczenia na podstawie poboru prb materiau wleczo nego lub okrelania jego objtoci w funkcji mierzalnych parametrw. Metody porednie polegaj na pomiarze prdkoci przesuwania si rumowiska oraz miszo ci warstwy transportowanej.

2.6.4.2. Bezporednie metody pomiaru wleczenia w warunkach cigego ruchu rumowiska Pomiary tapaczkowe
Najczciej stosowanym w praktyce hydrometrycznej przyrzdem sucym do pomiarw natenia transportu rumowiska wleczonego s lapaczki. Przyrzdy o tej nazwie s to skrzynie metalowe zaopatrzone w ster kierunkowy, opuszczane na dno i zatrzymujce w swym wntrzu ziarna wleczone po dnie. Skonstruowano wiele (rwnie w Polsce) typw tapaczek o rnych ksztatach i konstrukcji. Pierwsze lapaczki byy zbudowane z siatki metalowej, pniej zaczto stosowa lapaczki o penych ciankach wykonanych z blachy, z wyranie wyksztaconym zbiornikiem na rumowisko. W Polsce stosowane s obecnie lapaczki skonstruowane w b. P I H M w 1960 roku przez, zesp pracujcy pod kierunkiem Jana Skibiskiego. Autorzy opracowali trzy wersje przyrzdu, stosowane w zalenoci od panujcych na danej rzece gbokoci i prdkoci. Dane charakterystyczne dla poszczeglnych wersji podano w tabeli 2.7.

liuilm lapaczki. Lapaczka typu b. PIHM wykonana jest z blachy stalowej o gruboci
Rysunek 2.95. Zaleno w/stpowa nia 'erm dna od prdkoci przepywu wody i wielkoci ziarn (wg Gradiriskle go i in. 1936, uzupenione) - objanie nia vi tekcie 3 mm. Skada si ona z dwch podstawowych czci - skrzyni i steru (rys. 2.96}. Rumowisko dostajce si do lapaczki gromadzone jest w zbiorniku znajdujcym si w tylnej czci skrzyni. Zbiornik oddzielony jest od grnej czci skrzyni, ktr przepywa woda poprzecznymi przegrdkami lub prtami metalowymi. Otwory wlotowy i wylotowy znajduj si na rnych poziomach w wyniku sinusoidalnego

0,1 0,2 0,3 0,4. 0,5 0,81,0 1,5 2,0 p r z e c i t n a rednica z i a r n [mml

ZUU Hydrorneiria.., Tabela 2.7. Charakterystyki rnych wersji inpaczek b. PIHM (Skibiski 1988) j Wersja j apaczki Dua rednia Mata Szeroko wlotu jem! iQ 20 12 Masa tepaczki |Kg)
m2

Pomiary transportu wmowiska rzecznsga 2 0 1 w \ ksztacenia grnej powierzchni s k r z y n i . D z i k i temu strugi w o d y dostajcej sio clo wntrza tapaczki zmniejszaj;! swa, prdko oraz zmieniaj kierunek ruchu, nic porywajc ziarenek materiau wleczonego, ktre gromadz si w z h i o r n i k u . Z a c h o wanie jednakowej powierzchni o t w o r u w l o t o w e g o i w y l o t o w e g o zapewnia s w o b o d ny p r z e p y w w o d y przez przyrzd. O t w r w l o t o w y nie jest zamykany, poniewa punkt zawieszenia tapaczki jest tak dobrany, e przy podnoszeniu przyrzdu pasz czyzna o t w o r u w l o t o w e g o przyjmuje pooenie poziome. D o l n a k r a w d w l o t u jest skonie nachylona d o p o z i o m u , c o uatwia przedostawanie sio materiau wleczone go do wntrza, a jednoczenie zabezpiecza lapaczk przed p o d m y c i e m . O t w r w y lotowy jest zaopatrzony w ruchoma klap w y k o n a n a z bardzo gstej siatki m e t a l o w e j . Klapa jest otwierana i zamykana automatycznie. W czasie p o m i a r u kiapa jest otwarta i nie p o w o d u j e o p o r w ruchu przepywajcej przez przyrzd w o d y . Przy opuszcza niu i podnoszeniu tapaczki klapa zostaje zamknita przez odpowiednie- poczenie z systemem zawieszenia lapaezki. D o skrzyni apaczki, w sposb przegubowy, p r z y m o c o w a n y jest ster k i e r u n k o w y , ktrego boczne skrzydeka speniaj rol statecznikw g b o k o c i o w y c h przy o p u szczaniu i podnoszeniu przyrzdu. Ster zapewnia ustawienie apaczki r w n o l e g l e d o linii prdu. Przy umieszczaniu na dnie rzeki skrzynia apaczki dotyka dna najpierw czci tylna, a dopiero nastpnie cala powierzchnia spodu. 'I akie rozwizanie zabez piecza przed nagarniciem materiau dennego d o wntrza tapaczki przy ruchach przyrzdu po dnie cieku w czasie osiadania. Pomiary w y k o n y w a n e tapaczkami obarczone sa z n a c z n y m i b d a m i , a p a c z k i umieszczone na dnie c i e k u powoduj zaburzenia w przebiegu strug w o d y i powsta wanie w i r w p o w o d u j c y c h , e cz r u m o w i s k a wleczonego po dnie na szerokoci o t w o r u apaczki o m i j a j a i nie w c h o d z i do rodka (rys. 2.97). inn przyczyna, bdw p o m i a r w a p a c z k o w y c h jest charakter ruchu r u m o w i s k a wleczonego po dnie. R u m o w i s k o poruszajce si ruchem f a d o w y m w y k a z u j e - w k a d y m punkcie dna i w r n y m czasie - rne natenie transportu.

Wspczynnik sprawnoci 11
00 0V 052

16
5

[...'. -,'.-,.v -;.v<, "* " ^7-7'T -~,'~ ~.'?

Rysunek 2.96. apaezka b. PIHM: a - widok z boku: 1 - skrzynia, 2 - s'er. 3 - zbiornik na rumowisko,'. - klapa zamykajca, 5 - lina nona; b - widok i gr/; c - opuszczanie apaczki (Skibiski 1933)

Rysunek 2.97. Znieksztacenie strug wody przez Iapac2k

202

H/dromsina

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 2 0 3

Wykonanie pomiaru wleczenia przy uyciu apaczki. apaczk umieszcza sic na dnie rzeki w wybranym punkcie przekroju. Po ustawieniu na dnie otwr wylotowy zostaje automatycznie otwarty. Przez apaczk zaczyna przepywa woda, a rumowisko wleczone osadza sic w zbiorniku. apaczka pozostaje w danym punkcie przez okrelony czas tak dobrany, aby w zbiorniku apaczki nagromadzia si odpowiednia ilo rumowiska, tj. mieszczca siew zbiorniku, a jednoczenie na tyle dua, aby jej objto mona byo zmierzy z wystarczajca dokadnoci. Czas pomiaru wynosi zwykle / = 300 sekund; przy duym nateniu wleczenia skraca siego co 200 sekund, a nawet do i 00 sekund. Po upywie tego czasu apaczka jest wycigana z wody. W momencie naprenia liny klapa zamyka otwr wylotowy, otwr wlotowy za przyjmuje pooenie poziome, co uniemoliwia wypywanie czstek rumowiska na zewntrz. Po wycigniciu zwody apaczk otwiera si i wypukuje osadzone w niej rumowisko do podstawionego pojemnika. Objto materiau wleczonego okrela si za pomoc cechowanego naczynia pomiarowego (menzurki). Pomiary natenia wleczenia wykonuje si w przekroju iiydromctrycznym w kilku dobranych pionach, tak aby mona byo okreli rozkad wleczenia w przekroju. Opracowane pod kierunkiem Skibiskiego (1988) wytyczne pomiarw rumowiska rzecznego przewiduj, e w przekroju rzecznym naley przyjmowa, zalenie od szerokoci rzeki. 6-16 pionw hydrometrycznych. Z uwagi na du nierwuomierno wleczenia w kadym pionie naley pobiera 6-20 prb. Pomiar wleczenia powinien by wykonywany rwnoczenie z punktowymi po miarami natenia przepywu, przy czym piony pomiaru wleczenia powinny pokry wa si z pionami fiyciromeirycznymi (pomiar prdkoci przepywu). Obliczanie natenia wleczeniu w przekroju poprzecznym r/eki. W wyniku pojedynczych pomiarw wleczenia wykonanych apaczka otrzymuje si objto materiau wleczo nego Vb zatrzymanego w apaczce w czasie t oraz na szerokoci wlotu apaczki b. Natenie wleczenia na szerokoci otworu apaczki oblicza si z zalenoci: gh= (2.132)

Wartoci # oblicza si cila kadego pomiaru, a nastpnie okrela si warto redni z ;V pomiarw wykonanych w danym punkcie przekroju hydrometrycznego:

5>,
.<-',.

-^

[cm-Vs-in)

(2.134}

Natenie wleczenia w przekroju poprzecznym rzeki oblicza si metoda anality czn lub graficzn. Metoda analityczna, podobnie jak przy obliczaniu natenia przepywu lub nateniu unoszenia, polega na podziale przekroju poprzecznego, a cilej biorc, obwodu zwilonego przekroju na odcinki ograniczone pionami pomiarowymi. Dla tak wyodrbnionych odcinkw o szerokoci AB oblicza si natenie wleczenia 6* /. zalenoci:

Q.=

_a___iii

Al}.

[cniYsi

(2.135)

Natenie wleczenia w caym przekroju poprzecznym rzeki jest rwne:

G

= lLCi

^m3/s|

(2 |3f))

gdzie: gf} - jednostkowe natenie wleczenia na szerokoci otworu apaczki [em"/s-m|, V() ~ objto rumowiska wleczonego osadzonego w apaczce [cm"'}, ! - czas pomiaru (s|. Wielko t sprowadza si nastpnie do jednostkowego natenia wleczenia na metr szerokoci przekroju rzecznego: *>> Vl' Xi=J = ~j; . i, , [cnr/s-m]

W metodzie graficznej wykorzystuje si wykres rozkadu wleczenia w przekroju poprzecznym. Wvkres ten otrzymuje si przez, naniesienie na osi poziomej poszcze glnych pionw wyznaczajcych pooenie apaczki na dnie w przekroju poprze cznym, a na osi pionowej - wartoci jednostkowego natenia wleczenia i;,., (rys. 2.9S). Zakada si, e przebieg zmian jednostkowego natenia wleczenia pomidzy pionami jest liniowy. Planimetrujc pole pod wykresem, otrzymuje si natenie wleczenia w przekroju wyraone w skali rysunku. Do obliczenia natenia wleczenia w przekroju suy wzr: G = Fn\ n2 [cm'/sj (2.137)

(2.133)

sdzie: /' - pole powierzchni pod wykresem fcm~], /ij - skala szerokoci, ! 0111 = ;;! [m], 11-, - skala jednostkowego natenia wleczenia, I cm - rh [cm'7smj.

2 0 4 Hydrometria,.,

Pomiar,' Iranspcrtu pjrnowiska rzecznego 2 0 5

15

9 crrri-5^rrf'!

10

G = 83,0crrr
5

f1
^
VI

pomiary przesuwania si fad dennych Najdokadniejsza, metoda pomiaru natenia transportu rumowisku wleczonego jest metoda oparta na pomiarze ksztatw oraz zmian pooenia fad dennych, jednake z uwagi na dynamik form dna metoda ta daje si zastosowa jedynie w przypadku dolnego obszaru mchu, tj. dla zmarszczek, fal piaskowych i fad. W przekroju hydrometrycznym. wyznaczonym lina lub tama, wybiera si fady materiau dennego prawidowo zbudowane oraz. mierzy si ich wysoko h jako rnic najwikszej i najmniejszej gbokoci wody w profilu podunym fady (rys. 2.99), Chwilowe pooenie krawdzi fad oznacza si za pomoc prtw meta lowych. Gdy fada przesunie si po okrelonym czasie na pewna, odlego, to oznacza
_J2

0 1/1 odlego od brzegu |m} 0 " nr pionu 1

in

l/

l/l

IA

o" lit IV V

VII

Rysunek 2.38. Graiiczna metoda obliczania naleenia wleczenia w przekroju hydro metrycznym

Obliczona powyszymi metodami warto natenia wleczenia O jest wartoci zmierzona apaczka. Rzeczywista warto natenia wleczenia G'u. otrzymuje si po uprowadzeniu korekty uwzgldniajcej tzw. wspczynnik sprawnoci fapaczki i], rwny: G (2.138)

Rysunek 2.99. Pomiar wtoczenia na podstawie pomiaru przesuwania Sie laki dennych

1 1 =

si jej nowe pooenie i mierzy drog /przebyta, przez krawd fady. Ilo materiau wleczonego, jaka w czasie 1 przesuna si przez przekrj pomiarowy, oblicza sie jako objto lecego graniastosupa trjktnego o jednostkowej wysokoci:

Wspczynnik ten podaje, jaki procent rzeczywistej wartoci wleczenia zatrzymywa ny jest w iapaczec. Wspczynnik sprawnoci lapaczki l) okrela si laboratoryjnie. Wartoci r\ wa haj si w duym przedziale liczbowym. Stosowane dawniej lapaczki miay wsp czynniki sprawnoci rzdu 0,1 - c o oznacza, e tylko !()% rumowiska wleczonego dostawao si do lapaczki. Obecnie stosowane w hydrometrii apaczki charakteryzuj, si znacznie wysza sprawnoci. Lapaczki typu b. PI HM maja. wspczynniki sprawnoci 11 = 0,4-0.52 (tab. 2.7). Rzeczywiste natenie wleczenia w przekroju poprzecznym oblicza si z zale noci:

V=

'

lem

(2.140)

Jednostkowe natenie wleczenia oblicza sie ze wzoru;

= :

fcm-7s-mbl

(2,141)

Icm^/sl

(2.139)

Zastosowanie tej metody uzalenione jest od stopnia przezroczystoci wody oraz od prdkoci przepywu. Im przezroczysto jest mniejsza, tym moliwo uycia tej metody maleje. Przy duych prdkociach przepywu, gdy zanikaj fady denne, metoda ta nie moe by rwnie zastosowana. Wymiary fad dennych mona okrela rwnie w sposb poredni, metoda eiektrooporowa. tub izotopw;;.

206 Hydrometria

Pomiary transportu rumowiskaraeczns-go2 0 7 miejsc o n a j w i k s z y m nateniu wleczenia. Badania T u r k a maja j e d nak inne znaczenie. Rzuciy one no we wiato na proces ruchu materia u wleczonego (Dbski I955b). Pro wadzone do tego czasu pomiary lapaczkowe wykazyway bardzo dua zmienno iloci rumowiska wle czonego, przechodzcego przez ten sam punkt dna (tub. 2.8). Nie umia no jednak wytumaczy przyczyn tego zjawiska, szukajc ich w b dach pomiarowych. Tabela 2.8. Przykad zmiennoci natenia wleczenia '3 u d n i a Wkl , 9 5 5 b )
Czas pracy ispiiczki [godz.j
12=S-,2 l5

Metoda elektro oporo \vn polega na pomiarze oporu elektrycznego dwch ele ktrod z cienkiego dnmi wbitych w dno rzeki w okrelonej odlegoci od siebie Poniewa wspczynnik przewodzenia wody jest znacznie wikszy ni piasku wy penionego woda, wic warto oporu pomierzonego na elektrodach zaley od ich zagbienia w piasku zalegajcym dno cieku. W miar przesuwania si fad elektmdy sa zasypywane przez piasek lub wynurzaj;! si, gdy fada odsunie si dalej. Rejestro wane zmiany oporu elektrycznego s;j proporcjonalne do zmian gruboci warstwy piasku w profilu pomiarowym. Rnice kolejno po sobie nastpujcych maksymal nych i minimalnych gruboci tej warstwy sa rwne wysokoci fady. Czas przesuwa nia si 1'ald okrela si na podstawie pomiaru czasu przesuwania si ekstremw wysokoci fad. W podobny sposb wykonuje si pomiary fakl dennych metoda izotopow. Pod powierzchnia dna umieszcza si dwa rda promieniowania w okrelonej odlegoci od siebie. Zalenie od gruboci warstwy piasku przemieszczajcego si po dnie zmienia si natenie promieniowania rejestrowane przez czujniki. Obydwie metody wymagaj tarowania przed kadym pomiarem. Dua trudno stanowi tu umieszczanie elektrod w dnie rzeki, a tym bardziej rde promieniowania pod dnem przy duych prdkociach przepywu i duych gbokociach. Metoda akustyczna polega na rejestracji natenia szumw, jakie powstaj przy wzajemnym tarciu o siebie ziaru rumowiska wleczonego po dnie. Przyjmuje si. e istnieje zwizek pomidzy wielkoci natenia fal dwikowych a nateniem transportu wleczenia. Rejestracja szumw dokonywana jest przez umieszczone na dnie mikrofony lub sondy akustyczne. Impulsy mechaniczne pochodzce od fa dwikowych sa przetwarzane na impulsy elektryczne o okrelonym nateniu, rejestrowane przez aparatur pomiarowa (rys. 2.1(X>). Badania nad metoda akustyczna rozpocz w 1935 roku Tiirk pomiarami na Renie. Dalsze badania prowadzone byy w wielu krajach, m.in. w Polsce i na Wgrzech. W wyniku bada nie uzyskano dostatecznie cisych zalenoci pomidzy nate niem fal dwikowych a nateniem wleczenia. Dlatego metoda ta stosowana jest tylko do bada jakociowych, przy wykrywaniu w przekroju hydromeirycznym

w ci?

no sen 7'anego rumowiska

1*9]
0.95 !K,1 27.7 32,5
123,2 25.7 33.5 64,3 15,5

12 -!2" 13-J-13" 13"-t.l-' K!M.'/3

Wykresy otrzymane w wyniku pomiarw metoda akustyczna wska zuj na istnienie dwch faz procesu wleczenia (rys. 2.1(10) ~ fazy intensywneco wleczenia i fazy odspajania ziaren rumowiska od dna przy minimalnym wleczeniu. apacz rumowiska wleczonego. Urzdzenie skonstruowane przez Zbigniewa Popka i zesp Katedry Budownictwa Wodnego SGGW przedstawia r y s u n e k ^ . i O I . W zbiorniku osonowym (1) znajduje si kratownica (2) stanowica element nony dla dwch ustawionych obok siebie zbiornikw na rumowisko (3), ktre od gry przykryte s;j pokryw;) (4) z dwoma otworami wlotowymi. Pomiar natenia mchu rumowiska wleczonego odbywa si przez rejestracj zmian ciaru rumowiska wleczonego (5) zgromadzonej w zbiorniku pomiarowym. Masa ta jest mierzona przez czujniki tensometryczne (6) przymocowane na dole kratownicy (2) i oparte na dnie zbiornika osonowego ( i ) , Ukad pomiarowy posia da automatyczna kompensacj masy supa wody nad zbiornikami, co umoliwia okrelenie ciaru rumowiska z uwzgldnieniem wyporu, niezalenie od zmiennych

(51

.,.

ss>
Y

z/
i
- . i_ i _ r i ; ' i ; '

-B-

im%

^8) 8 7~

(2Y

^^^^^^JB

^-(5)

17

16

15

14

13

12

11

10

godziny

@ Rysunek 2.101. apacz do cigego pomiaru rumowiska wleczonego (Popek 1999) - objaniania w tekcie

Rysunek 2.100. Wykres natenia wieczenia oIr.iymy.vany metod akustyczn (Dbski 1970)

208 Hydrom-3!fi3.

Pomiary transportu rumowiska rzecznego 2 0 9

sianw wody w rzece. Czajniki obcieniu wsppracuj z miernikiem cyfrowym i miernikiem napiciowym z sygnaem wyjciowym 1-5 V. Masa rumowiska okre lana jest na podstawie zalenoci ustalonej metod;! tarowania ukadu pomiarowego. Koryto rzeki w rejonie stanowiska pomiarowego jest zabezpieczone przed rozmy ciem. Na dnie rzeki powyej i poniej stanowiska wykonana jest podoga (7) /.desek drewnianych, zamocowana z jednej strony do zbiornika osonowego (1), a z drugiej - do palisady drewnianej (8). Opisane urzdzenie po/waa na wyeliminowanie bdw pomiaru wykonywane go za pomoc lapac/ki. Pomiar moe odbywa si w sposb cigy przez kilka -kilkanacie dni, jednoczenie na prawie caej szerokoci dna lub w wybranych pionach pomiarowych. Stanowisko pomiarowe zostao zainstalowane jesieni 1998 roku w korycie rzeki Zagodonki w miejscowoci Czarna, w zlewni badawczej Katedry Budownictwa Wodnego SGGW. Opisane urzdzenie jest oryginalnym rozwizaniem Autora. Inny mi rozwizaniami zastosowanymi w paru przypadkach, opisanych w literaturze, jest pomiar nacisku rumowiska zebranego w zbiorniku na poduszkcinieniow umiesz czona pod zbiornikiem pomiarowym bd te/ pomiar za pomoc elektronicznych czujnikw cinienia (Lewis 1991, Habersak 1994 za Popkiem 1999). 2.6.4.3. Porednie metody pomiaru wleczenia w warunkach cigego ruchu rumowiska Stosujc metody porednie, natenie transportu rumowiska wleczonego okrela si jako strumie masy przemieszczajcej si prze/ przekrj poprzeczny rzeki ze wzoru:
G = Bwvwf:w (2.142)

gdzie: G - natenie transportu rumowiska wleczonego [ni- /sj, /)'H. - szeroko rzeki, na ktrej wystpuje wleczenie (szeroko wstgi wleczenia) [m], \\v - rednia prdko ruchu rumowiska [m/s|. En. - rednia miszo warstwy transportowanego rumowiska [ni]. Jak wynika ze wzoru, pomiar natenia wleczenia sprowadza si do pomiaru prdkoci oraz powierzchni przekroju poprzecznego, po ktrym rumowisko denne przemieszcza si. Do pomiaru tych wielkoci stosowane s metody znacznikowe, rnice si od siebie rodzajem znacznikw, sposobem znaczenia oraz detekcji (wykrywania). Sto sowane lu mog by metody barwnikowe, luminescencyjne oraz izotopowe.

Najprostsze z nich s metody barwnikowe polegajce na malowaniu tub ywi cowaniu ziarn rumowiska. Barwniki te musza by nierozpuszczalne w wodzie oraz niecieralne. Detekcja ziarn znaczonych polega na pobraniu duej liczby prb rumo wiska i icii laboratoryjnej analizie. Znaczenie ziaren moe by dokonywane rwnie za pomoc barwnikw lumiiiesceiicyjnych, ktre s atwiej wykrywalne. W tym przypadku detekcja ziaren znaczonych nie moe by jednak dokonywana w rzece, a wymaga analiz laboratoryjnych, przez co metody te s bardzo pracochonne. Wspczenie najwiksze oczekiwania wi si z metodami radioizotopowy mi. Pierwsze badania nad tymi metodami wykonane zostay na pocztku lat pidziesi tych w USA i Japonii. Zaleta tych metod jest moliwo detekcji znacznika by/po rednio w cieku przy zachowaniu naturalnych warunkw przepywu. Ujemn stron tych metod jest czasowe skaenie rodowiska oraz. konieczno rygorystycznego przestrzegania zasad bezpieczestwa przez ekip pomiarow. Znaczenie rumowiska moe hyc przeprowadzone w drodze pokrywania ziarn substancja promieniotwrcz. Czciej jednak rumowisko naturalne o rednicach niniejszych od 2 cm zastpuje si rumowiskiem sztucznym, skadajcym si z ziaren specjalnie spreparowanego szkl. Szko takie zawiera zwizek wybranego izotopu promieniotwrczego, ktry podlega /aktywowaniu w reaktorze jdrowym. Ciar waciwy ziaren szklanych powinien by zbliony do ciaru waciwego rumowiska naturalnego. Ziarna materiau dennego nie nadaj si do aktywacji w reaktorze, poniewa nie zawieraj zwizkw pozwalajcych na uzyskanie izotopu promieniotwrczego o od powiednio dugotrwaej energii promieniowania. Radioaktywne rumowisko moe by umieszczone na dnie rzeki rnymi sposo bami. Jednym z nich jest urzdzenie opracowane w Instytucie Chemii i Techniki Jdrowej w Warszawie (Skibiski I9S8). Na dno rzeki opuszcza si rur zsypow z lejem. Wewntrz leja znajduje .si pojemnik oowiany /radioaktywnymi ziarnami, ktre wprowadzane s przez rury do materiau zalegajcego dno rzeki na gboko nie wiksz ni 5 cm. Cao urz dzenia znajduje si na specjalnej tratwie (rys. 2.102). Ruch znacznika wprowadzonego do cieku moe by okrelany rnymi metoda mi. Najczciej stosuje si metody okrelania rozkadu aktywnoci na dnie, pomiaru spadku aktywnoci w punkcie wprowadzenia znacznika oraz pomiaru czasu dojcia pierwszych znaczonych ziaren do profilu detekcji. W warunkach cigego ruchu rumowiska najwiksze zastosowanie znajduje me toda pierwsza. Wprowadzona na dno strumienia prbka radioaktywnego materiau ulega po pewnym czasie rozproszeniu, tworzc chmur radioaktywnoci (plam radioaktywn). Natenie promieniowania w poszczeglnych punktach mierzy si detektorami scyntylacyjnymi (sondami scyntylacyjnymi), umocowanymi na metalowym prcie

210 Hydrometria...

Pomiary transportu rumowiska rzeczneyo 2 1 1

r=--gdzie:
/ ;
v

I m/s l

(2.14?)

odlego przesunicia si rodka cikoci chmury radioaktywnoci [ m ] , czas, w cigu ktrego rodek cikoci chmury radioaktywnoci przesun si o odlego Lw [s|.

Miszo warstwy rumowiska wleczonego l-Jw okrela si najczciej metoda graficzna obrazujc zaleno miszoci warstwy od cakowitego natenia pro mieniowania chmury radioaktywnej A' oraz od wspczynnika zalenego od absor pcji badanego rumowiska i pionowego rozkadu koncentracji radioaktywnoci. War to Ew w uproszczony sposb mona okrela jako.redni gboko zalegania pod dnem ziaren znaczonych. Rysunek 2.102. Urzdzenie do znacznikowego pomiaru wleczenia; 1 - tralwa, 2 - bolec kotwicy. 3 -lej zsypowy, . ' - pojemnik otomany. 5 - o koyski pojemnika, 6 - rura zsypowa (Skibiski 1933)

2.6.4.4. Bezporednie metody pomiaru wleczenia w warunkach okresowego ruchu rumowiska

W rzekach grskich, w ktrych z uwagi na wymiary materiau dennego wleczenie odbywa si jedynie w okresie wezbra, gdy w rzece panuj due prdkoci, mona stosowa metody objtociowe, dajce ocen masy transportu wleczenia w du szym okresie (np. w okresie trwania wezbrania). Metody te nie daj moliwoci oceny chwilowego natenia transportu wleczenia, lecz warto urednion w okre lonym czasie. Do pomiarw objtoci rumowiska su tzw. puapki wirowe. W Polsce stoso wane s w rzekach grskich puapki skonstruowane przez Langera (rys. 2.104). S to pytkie skrzynie drewniane zakopywane podczas najniszych stanw rwno z dnem, przynajmniej po tr/y w przekroju poprzecznym cieku. Podczas wezbrania

opuszczanym z lodzi. Umoliwia to odpowiednie ustawienie detektorw i pomiar w odlegoci 5 cm nad dnem rzeki. W czasie pomiaru okrela si natenie promie niowania w wielu punktach dna szeregu przekrojw poprzecznych, poniej miejsca iniekcji znacznika. Prowadza midzy poszczeglnymi punktami izolinie natenia promieniowania, otrzymuje si obszarowy rozkad chmury radioaktywnoci. Chmura ograniczona jest izolini odpowiadajc wartoci promieniowania t!a naturalnego (rys. 2.103). Pomia ry chmury radioaktywnoci powtarza si co pewien czas w celu uchwycenia jej przemieszczania si w d! rzeki.

Rysunek 2.103. Chmura radioaktywnoci (Skibiski 1388)

W wyniku pomiarw okrela si parametry wchodzce w skad wzoru 2.142, czyi i prdko przemieszczania si rumowiska vtl. oraz miszo warstwy wleczenia .. Prdko ru. okrela si jako prdko przemieszczania si. rodka cikoci chmury radioaktywnoci ze wzoru:

Rysunek 2.104. Puapka Langera (Dbski 1970)

212 Hydrometria. rumowisko toczone lub wleczone po dnie wypenia puapki. Po przejciu wezbrania i opadniciu stanw wody puapki oprnia sic. Nastpnie wybrane rumowisko way sic oraz poddaje analizie jakociowej. rednie natenie wleczenia podczas wezbra nia okrela sic, dzielc mas rumowiska HI przez gsto rumowiska p oraz czas trwania wezbrania t: 0.= f, 0.144)

Pomiary transportu rumowssfei rzecznego 2 1 3

2.6.4.5. Porednie metody pomiaru wleczenia w warunkach okresowego ruchu rumowiska W przypadku metod porednich, objto materiau dennego transportowanego w okresie wezbrania V okrela si ze wzoru: V=ItlvLwEw gdzie: Ln, - rednia odlego ziarn rumowiska od przekroju pocztkowego [ni], EK. - rednia miszo warstwy materiau wleczonego jm|. /'u. - szeroko wstgi wleczenia [m]. W przypadku metod porednich pomiary natenia transportu wleczenia sprowa dzaj si do pomiaru odlegoci, na jaka przesuny si czci rumowiska LiV, oraz redniej miszoci warstwy transportowanego rumowiska /',... rednie natenie transportu rumowiska G oblicza si ze wzoru 2.146. Do pomiarw powyszych wielkoci wykorzystuje si metody znacznikowe Bada si ruch duych czstek, poniewa w potokach grskich frakcje kamieniste o rednicach wikszych od 4 cm stanowi;; okoo 80% caoci materiau dennego. Stosuje si tu metod ograniczonej lic/by ziarn znaczonych, ktre s wykrywane pojedynczo po przejciu fali wezbrania. Podobnie jak w przypadku rumowiska o drobnych wymiarach ziaren, rwnie w tym przypadku stosowane sa znaczniki radioizotopowe. W Polsce metody pomiarw oparte na tego rodzaju znacznikach opracowane zostay przez Gadki i Michalik w Akademii Rolniczej w Krakowie (Gadki, Micha lik 1983). Wykonujc pomiary ta metoda, okrela si reprezentatywn liczb kamieni o r nych wymiarach. W kadym z nich nawierca si otwory, wprowadza do rodka izotop promieniotwrczy i otwr zalewa ywica. Kamienie znaczone ukada si na dnie cieku przy niskich stanach wody, na miejscu wyjtych z dna kamieni naturalnych, w linii przekroju poprzecznego. Po przejciu fali wezbrania odszukuje si kamienie znaczone, okrelajc pooenie kadego z nich w stosunku do przekroju pocztko wego i do wyrwnanej powierzchni dna. Do wykrywania poszczeglnych kamieni stosuje si radiometry polowe z detektorem. Nie jest w tym przypadku potrzebny pomiar natenia promieniowania, a jedynie wykrycie ziarn znaczonych. (2.I47)

Materia zgromadzony w puapce daje obraz zmiennoci wymiarw materiau wleczonego podczas wezbrania. Na dnie puapki gromadz si frakcje najdrobniejsze, na nich stopniowo ukadaj, si warstwy o coraz wikszych rednicach ziaren. Po osigniciu maksymalnych wymiarw odkada si nastpna warstwa ziaren o coraz mniejszych wymiarach. Odpowiada to zmianom energii kinetycznej wody w okresie wezbrania, ktra wzrasta w okresie przyboru, a po osigniciu kulminacji maleje. Metoda ta moe by stosowana na nieduych rzekach. Gdy ilo rumowiska jest dua, stosuje si w cieku wiksze doy prbne, wykopane na wirowiskach w oysku rzeki, z odpowiednio zabezpieczonymi cianami wykopu. Do oceny transportu materiau wleczonego mona rwnie wykorzystywa od kady nimowiska, jakie powstaje powyej zapr przeciwrumowiskowych. W tym celu w okrelonych odstpach czasu, zazwyczaj rocznych lub paroletnich, przepro wadza si pomiary geodezyjne dna zbiornikw, powstaych powyej zapr. W tym celu wytycza si stae przekroje poprzeczne, odpowiednio ustabilizowane na obydwu brzegach, w ktrych okrela si przyrost masy rumowiska w okresach pomidzy kolejnymi pomiarami. Przyrost masy rumowiska odoonego powyej zapory okrela si ze wzoru:

" Fi + rM A B AV= - ' - - ,

gdzie: t''i> ''/)] Ii

(2.145)

" -

powierzchnie przekrojw poprzecznych przyrostu rumowiska w zbior niku [m~l, odlego midzy przekrojami [ni].

rednie natenie transportu wleczenia w badanym okresie oblicza si ze wzoru: Gx=~ Oznaczenia jak wyej (2.146)

Odlego Lw okrela si jako redni arytmetyczni) odlegoci /., na ktrych

wykryto poszczeglne kamienie. Miszo warstwy /i1(. przyjmuje si rwna maksymalnej gbokoci pod dnem, na ktrej wykryto znaczone kamienie, bd jako grubo warstwy, w ktrej wykryto 90% wprowadzonych do rzeki kamieni.

W ostatnich latach w Bugarii zaczto stosowa znaczniki magnetyczne (Kazakow 1982 za Brask im 1987). Do otworw nawierconych w wybranych kamie niach wprowadza si nic radioizotop, a namagnesowane czstki metalu. Znaczone kamienie wykrywa si za pomoc sond sucych do pomiam natania pola mag netycznego. Metoda magnetyczna, poniewa nie powoduje skaenia rodowiska i jest bezpieczna dla osb wykonujcych pomiary, ma due szanse na rozpowszech nienie w praktyce hydrometrycznej.

3. Hydrografia
- metody opracowania i opisu

3.1. Statystyczne opracowywanie wynikw pomiarw stanw wody

3.1.1. Hydrogramy stanw wody
Wyniki pomiarw .stanw wody stanowi podstawowy materia do dalszych opracowa statystycznych. Na podstawie raportw miesicznych sporzdza si rocz ne zestawienia stanw wody w poszczeglnych profilach wodowskazowych. Zesta wienia te wykonuje si w Polsce oraz w wielu krajach nie dla lat kalendarzowych, lecz dla lal hydrologicznych, zwanych inaczej latami odpywowymi. W naszym klimacie woda, ktra spadla w postaci staej (nieg) w ostatnich miesicach roku kalendarzowego, moe odpywa w pierwszych miesicach roku nastpnego. Wprowadzenie roku hydrologicznego umoliwia objcie caego cyklu odpywowego w jednym okresie. W Polsce rok hydrologiczny rozpoczyna si i X L a koczy 31 X. Rok hydrologiczny dzieli si. na dwa procza; zimowe - o d ! X I do 3 0 I V ( 1 8 2 1 u b l S 3 d n i } i l e t n i e - o d 1 V d o 3 l X { I W dni). Przebieg stanw wody wcigu roku moe hyc przedstawiony graficznie w postaci wy kresw przebiegu codziennych stanw wody, zwanych hydrognininmi stanw wody {rys. 3.1). Wykresy te wykonywane w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych przedstawiaj zmienno stanw wody w funkcji czasu. Na wykresach tych wyranie zaznaczaj si okresy, w ktrych rzeka prowadzi due iloci wody pochodzcej z zasilania deszczo- flysunek3.1.Hydrogram stanw wody

2 1 6 Hydrografia...

-.--s^

tli
wego lub z roztopw wiosennych. Okresy te nosz nazw okresw wczbrnniowych samo zazjawisko przyboru wody nazywane jest wezbraniem. Linia wykresu sta'nvj wody w okresie wezbra przybiera charakterystyczny ksztat, zwany fala wezbra n i o m ) , odznaczajcy sic szybkim wzrostem, a powolniejszym opadaniem" Podobnie wyranie zauwaa sic na wykresach okresy ubogie w wod, w ktrych rzeka zasilana jest jedynie przez wody podziemne, zwane n i w k a m i . Hydrogramy codziennych sianw wody obrazuje charakter rzeki. cz\<li jej rcini hydrologiczny. Rne typy rzek odznaczaj si rozmaitym przebiegiem'stanw wody w cigu roku. Rzeki grskie wykazuj dua nie regularno stanw. Na hydrogramic zaznacza si w cigu roku szereg krtkotrwaych fal wczbraniowyci, poprze dzielanych krtkimi okresami wystpowania stanw niskich (rys. X2a). Przyczyna tego jest szybki spyw wd opadowych i roztopowych, spowodowany maa zdolno-' scia zatrzymywania wody na obszarze dorzecza. Te zdolno zatrzymywania wody nazywa sic zdolnoci;; retencyjn. Inny charakter przebiegu stanw wody wykazuj rzeki nizinne. Dua retencja nu obszarze dorzecza powoduje, e wyranie zaznacza sic jedynie wezbranie wiosenne wywoane roztopami (rys. 3.2h). Jest ono bardziej rozcignite w czasie a przybr i opadanie s powolniejsze ni na rzekach grskich. Wezbrania wywoane deszczami letnimi i jesiennymi nie sa zazwyczaj tak wysokie. Odnosi sic to do duych i rednic!, rzek nizinnych. Mae rzeki nizinne, podobnie jak rzeki grskie, charakteryzuj si krtkotrwaymi wezbraniami, ale wezbrania te nie wystpuj tu tak czsto. Przez wiksza cz roku przewaaj na tych rzekach stany niskie. Jeszcze bardziej wyrwnany charakter przebiegu stanw wody wykazuj hydro gramy rzek pyncych na obszarze pojezierzy (rys. 3.2c). Stany wody sa tu w mniej. szym lub wikszym stopniu wyrwnywane przez oddziaywanie zbiornikw wod nych, jakmn sa jeziora. Podobnie wyrwnany charakter ma przebieg stanw wody w rzekach przymorskich wskutek wikszego wyrwnani;! opadw, jakie wystpuje w-klimacie morskim. Hydrogramy stanw wody z poszczeglnych lat sa graficzna charakterystyka przebiegu zjawisk hydrologicznych, jakie wystpoway w danvm okresie. Z hydrogramti mona okreli, kiedy i w jakiej liczbie wystpoway w d a n y m roku wezbrania oraz jaka bya ich wysoko i przebieg, Podobne informacje mona uzyska o okre sach niskich stanw wody w rzece, czyli o okresach niwkowych. W praktyce hydrogramy codziennych stanw wody znajduj;, zastosowanie do weryfikacji danych obserwacyjnych. Jeeli na rzece znajduje si wicej ni jeden wodowskaz, lo linie hydrograniw dia kadego z nich nanosi si na wsplnym wykresie, uzyskujc tzw. wykresy kontrolne. Za pomoc tych wykresw mona stwierdzi, czy istnieje zgodno przebiegu stanw wody w poszczeglnych przekro jach wodowskazowych pooonych wzdu rzeki. Zgodny przebiec linii hvdro<-ramow wykrelonych dla kolejno po sobie idcych wodowskazw wiadczy o tytn e

Statystyczna opracowywania wynikw... 217

SW = 154 cm

xi"

xi

lii

jv

~v

vr

~w

vii

ix

NVfi 1 16 cm 2X x i/uw

SW= 252 cm XI XII I II II IV V V! VS V3! IX X NW= 108cm 31 VII tidni}

WW = 250 cm

6V

VI

VII

W"

IX

l(s/nil

Rysunek 3.2. Hydrogramy stanw wody rnych typw rzek: a - rzeki grskiej (Raba w profilu Ksinice. 1956); b - rzeki nizinnej (Wieprz w profilu Krasnystaw, 1964); c - rzeki pojeziernej (Drwca w profilu Brodnica, 1970)

2 1 8 Hydrografia

Statystyczne opracowywania wyrtw... 2 1 9

1$ W

20

25

,31

W IX

15

21 t (dr* I

przecitne. Siany te oznacza si symbolami literowymi, stosowanymi przez sub hydrologiczn. Do stanw skrajnych zalicza sic stan maksymalny (najwyszy) WW oraz stan minimalny (najniszy) NW, Stanami przecitnymi s: stan redni SW oraz stan zwyczajny (rodkowy) 7.W. Stan zwyczajny (zwany stanem rodkowym)jest stanem, ktry w okresie, z ktrego pochodz wyniki bada, by! w polowie przypadkw przekroczony i w polowie nieosignity. Siany gwne mona wyznacza dla rnych okresw. W praktyce wyznacza si je zazwyczaj dla okresw rocznych, procznych (procze zimowe i letnie), okresu wegetacyjnego czy te okresu eglugi. W celu odrnienia tych wielkoci od stanw rocznych stosuje si przed symbolem stanu oznaczenie: Zi- zimowy, /.-letni. Wi'x - wegetacyjny, egl - eglugowy (np. symbol LWW oznacza najwyszy stan -/. procza letniego w danym roku). Stany gwne okrelone na podstawie zbioru stanw dobowych z pewnego prze dziau czasu (rok, procze, miesic itp.) nosz nazw stanw gwnych pierwszego stopnia (P). Rok hydrologiczny, dla ktrego wyznaczono stan gwny 1, jest poda wany po symbolu sianu gwnego (np. .VIl' 1980 oznacza sian redni z 1980 roku). Stany gwne drugiego stopnia. Stany gwne P wyznaczone dla poszczeglnych lat w okresie wieloletnim tworz zbiory stanw gwnych o okrelonej charaktery styce: stanw maksymalnych, rednich, zwyczajnych i minimalnych. Dla okrelone go zbioru wartoci stanw "ownych 1 z okresu wielolecia mona wyznaczy nastpnie wartoci: najwiksz, redni, zwyczajn i najnisz w tym zbiorze. Stany takie nosz nazw sianw gwnych IP. W kadym zbiorze stanw (maksymalnych, rednich, zwyczajnych i minimal nych) wyrnia si wod: O najwysz - W, O redni - S, O zwyczajn- Z, O najnisz - N.
cznie wyrnia si 16 stanw wody gwnych I P .

Rysunek 3.3. Wykresy kontrolne

dane pomiarowe s wiarygodne {rys. 3.3). Jeeli jednak wykresy wykazuj niezgod noci, lo naley wyjani przyczyny wykrytych niezgodnoci, a jeeli nie s one uzasadnione - skorygowa biedy za pomoc metod, klre omwione zosta;; w roz dziale nastpnym.

3.1.2. Stany charakterystyczne

Operowanie w praktyce caiym zbiorem dobowych stanw z duszego okresu nie byoby wygodne. Dlatego wprowadzono pewne wybrane wielkoci stanw wody charaktery ujce dany zbir, zwane stanami charakterystycznymi. Zalicza si do nich stany skrajne i przecitne oraz trwajce przez okrelony czas. Siany charaktery styczne dziel si na gwne i okresowe. W praktyce wyrnia si jeszcze pewne stany umowne (stan brzegowy, brzegotwrczy, eglugowy), zwane konwencjonal nymi (por. podrozdzia 3.5.4).
3.1.2.1. Stany gwne Rodzaje stanw gwnych

Okres lal, dla ktrego stan gwny IP zosta okrelony, podaje si po symbolu sianu gwnego (np. SWW 1971-1080 oznacza redni warto stanw wysokich z okresu I97I-19S0). Taki rodzaj zapisu pozwala na uproszczenie symboliki stanw

przecitnych IP.
Wykresy przebiegu stanw gwnych. Podobnie jak w przypadku stanw dobo wych, rwnie zbiory stanw gwnych P mona przedstawi w poslaci wykresw ici przebiegu. Wykresy takie wykonuje si zazwyczaj dla wszystkich stanw gw nych jednoczenie. Przebieg stanw mona przedstawi za pomoc:

Stany gwne pierwszego stopnia. Stany okrelane terminem stanw gwnych charakteryzuj zakres, w jakim zmieniaj si stany wody z rozpatrywanym okre sie. Bd to zarwno wartoci .skrajne - najwiksze i najmniejsze, jak i wartoci

2 2 0 Hydrografa...

linii amanych przez pouczenie punktw naniesionych na osi poziomej w polowie poszczeglnych okresw; supkw o wysokoci rwnej danemu sianowi wody i szerokoci rwnej w skali wykresu danemu okresowi.

Wykres przebiegu sianw gwnych 1 przedstawiono na rysunku 3.4. Przebieg sianw ekstremalnych przedstawia si zwykle za pomoc;) linii amanych, sianw przecitnych za - za pomoc supkw. Wykresy sianw gwnych mona wykonywa dla miesicy, proczy i lat. Wykresy sianw z okresw miesicznych mona wykonywa jako wy kres v chro nologiczne dla kolejnych miesicy w roku lub dla wieloiecia. dla kolejnych miesicy roku przecitnego {wyporodkowauego z wieloiecia), jak rwnie jako wykresy dla wybranych okresw, jakimi su te same miesice w szeregu at (np. dla maja w kolej nych latach okresu wieloletniego). Wykresy przebiegu sianw gwnych okrelonych dla kolejnych, po sobie nastpujcych, miesicy charakteryzuj rytm przebiegu zjawisk hydrologicznych w rozpatrywanym duszym okresie. Wykresy le stanowi syntetyczny hydrogram dajcy lepszy pogld na temat oglnego ksztatowania si przebiegu stanw wody w rozpalrywanym okresie ni hydrogram stanw codzien nych (rys. 3Aa). Wykresy przebiegu stanw gwnych w roku wyporodkowanym z. wieloiecia charakteryzuj przecitny rytm odpywu w wieloleeiu (rys. 3 Ab). Trzeci spord wymienionych rodzajw wykresw, wykonywany dla zbioru sianw gwnych okrelonych dla lakich samych miesicy, daje pogld na zmiany zachodzce w dorzeczu, spowodowane czynnikami klimatycznymi lub zmianami morfologicznymi w korycie rzeki. Podobnie wykresy stanw procznych wykonywa mona jako wykresy chro nologiczne, nanoszc wartoci sianw dla kolejno po sobie nastpujcych pro czy oraz jako wykresy dla wybranych okresw, tj. dla jednakowych proczy w wie loleeiu. Najczciej jednak wykonywane sa wykresy przebiegu stanw gwnych okre lanych dla okresw rocznych (rys. 3.5). Wykresy le sa podstawa do przeprowadzania analiz dotyczcych zmian w reimie stanw wody. Zmiany te mog by spowodo wane zmianami zasilania rzeki bd te zmianami morfologicznymi koryta rzeki. Wygadzanie wykresw- stanw gwnych. Wykresy chronologiczne przebiegu stanw gwnych maja ksztat nieregularny, spowodowany przypadkowa zmienno ci;] czynnikw wpywajcych na warto stanw, Punkty wykresu wznosz, si. i opadaj, bez wikszej regularnoci. Przyczyny tych zmian mog. by nastpujce: - zmiany zasilania rzeki przez opady atmosferyczne wynikajce ze zmian klimaty cznych, ktre dziel, si na chwilowe, sezonowe, okresowe oraz wiekowe; - zmiany morfologiczne zachodzce w korycie rzeki oraz w zlewni; - bdy w pomiarach sianw wody oraz przesunicia poziomu zera wodowskazu.

2 2 2 Hydrografia...

Siniystyczne opracowywania wynikw... 223

*1

h h
m-3

y5

^n-3! ^n-2 ^n-1

^n

855

1960

19SS

1970

J975 lata

Rysunek 3.5. Wykres sianw minimalnychrocznych(Parseia w profilu Tychwko. okres 1955-1970)

Pierwszy z tych czynnikw powoduje wystpowanie cykli o okresach ronej dugoci, ktre przejawiaj si j a k o sekwencje lat suchych i mokrych. W wyniku dziaania drugiego czynnika wystpuj zmiany dna rzeki o charakterze cigym, przejawiajce sio w postaci tzw. trendu, bd le zmiany nagle, widoczne na wykresie w postaci wyranych niecigoci. Celem przeprowadzanej analizy wykresw jest wyeliminowanie bdw oraz wyodrbnienie nieregularnoci spowodowanych zmianami zasilania od nieregularnoci powstaych w wyniku zmian zachodzcych w korycie rzeki. Suy d o tego tzw. wygadzanie wykresw, polegajce na usuwaniu amplitud o krtkich okresach trwania. Umoliwia ono wykrywanie zmian o charakterze dugotrwaym. Wygadzanie przeprowadza si metoda analityczna. Rzdne wygadzonego wy kresu przebiegu stanw gwnych mona oblicza rnymi sposobami. Najczciej stosuje si metod .rednich przesuwanych (konsektitywnych) oraz metod kolej

Rysunek 3.6. Schemat obliczania rzdnych wykresw wygadzonych: a - metod rednich przesuwanych; b - metoda, kolejnego parzystego uredniania

Najczciej w praktyce przyjmuje si. e okres uredniania m wynosi 3 ub 5 lat. W tych przypadkach rednia przesuwami oblicza si w sposb nastpujcy: dla m 3
i+2

nego parzystego uredniani;!. W metodzie rednicli przesuwanych obliczenia przeprowadza si wedug nastpujcego schematu przedstawionego na rysunku 3.6a. Przyjmuje si pewien okres uredniania wynoszcy m-lm i oblicza rednia arytmetyczna dla sekwencji m pierwszych wyrazw cigu chronologicznego. Ody okres uredniania obejmuje nieparzysta liczb lat (tn = 3. 5 n). to obliczona warto redniej przesuwanej odnosi si do rodkowego wyrazu i-letnicgo okresu; przy parzystej liczbie at (m = 2, 4 n) warto redniej przesuwanej nanosi si na wykresie pomidzy przy rodkowymi wyrazami urednianej sekwencji wyrazw cigu. W drugim okresie uredniania odrzuca si wyraz pierwszy, a rednia oblicza si dla sekwencji wyrazw cigu od 2 do m+l. Procedur taka powtarza si a do momentu, gdy urednianiem objty zostanie ostatni wyraz cigu chronologicznego, tj. dla sekwencji od wyrazu A'-(/?j-I)doA'. .

y^O-i+.^i+yit^jZ^/

(3.1)

dla

MJ

= 5

a-l
- I , ' V

_y = ~ (y(. + yM

+ yj+2 + yM + yM)

= '_- } _ , yi+j

(3.2)

Oqlnie dla wi-ictniego okresu uredniania wzr na rednia przesuwami ma posta:

i+<;-1)

- I y = ~(y m i + yi+l+yi+2+...+yiHm-]))-~-

'

V >H

(3.3)

O, Hydrografia...

Statystyczne opracowywania wynikw... 225

gdzie: y rzdna punktu wygadzonego wykresu dla sekwencji ni wyrazw ci;|gu, odniesionego do rodka sekwencji, o odcitej rwnej / + -, m A' >',>.i j okres uredniania, liczba wyrazw cigu, kolejny wyraz ckjgu objty uredniana sekwencja., numer porzdkowy pocztkowego wyrazu urednianej sekwencji zoonej z /;/ wyrazw ei;)gu, i = 1,2 i\'-(m-]), numer porzdkowy wyrazw w urednianej sekwencji, j = 0, I,..., (//i-l).

3. stopie -^
V = "

0
V. >

3> >'/ + f l y
V i

-3> *- -> >V+2

' = f 3 y, 3 1 VJ .i

RO',-

>,,-+I+3>V+2

.V,>3J

fe-ty stopie {(k'\ *-\ J (k\ \ J

k(k-))

(k) v /

( k ) \ J

>'('+*-i

yn-k

I ni duszy jest okres uredniania, tym bardziej zmniejsza si amplituda waha o duej czstoci wystpowania (krtkim czasie trwania), dziki czemu bardziej wyranie zaznaczaj;] si wahania o maych czstociach. Wyduanie okresu ured niania ograniczone jest dugoci ci;|gu chronologicznego, poniewa wygadzony wykres ma zmniejszona, liczebno wskutek odrzucenia N~(tn- i) wyrazw na kocu cigu, W skrajnym przypadku, gdyby przyj m = A', tzn. rwne liczbie wyrazw ciagii, wygadzony wykres zostaby zredukowany do punktu w rodku cigu. Sposb przesuwanych rednich ma t wadi;, e w pewnych przypadkach moe wystpi przesunicie faz urednionego wykresu w stosunku do wykresu wyjcio wego, a do pooenia przeciwstawnego. Z tego powodu w ostatnich latach zaczto stosowa inne sposoby wygadzania, do ktrych zalicza si metod;) kolejnego parzystego urednilinia. W metodzie tej oblicza si rednie wartoci badanej zmiennej dla kolejnych par wyrazw cigu. Schemat oblicze przedstawia rysunek 3.6b. Przy kolejnych stopniach uredniania k oblicza si rzdne wygadzonego wykresu, jako rednie waone, ktrych wagi zmniejszaj si symetrycznie od wyrazu rodkowego (lud wyrazw przyrodkowych) ku wyrazom skrajnym, a stanowi;! wspczynniki dwu mianu Newtona dla kolejnych stopni rozwinicia. rednie te dla poszczeglnych stopni uredniania przedstawiaj, si nastpujco: 1. stopie

(3.4)

Z powyszych wzorw wynika, e okres uredniania m = k+ l. Oglny wzr sucy do obliczania omawianym sposobem urednionych wartoci wyrazw cigu, tj. rzdnych wygadzonego wykresu, ma posta:
i--k

__ 1
-

>'H
i V f

(3.5)

gdzie: rzdna punktu wygadzonego wykresu dla sekwencji I + k wyrazw cigu v przy /:-tym stopniu uredniania, odniesionego do rodka sekwencji o odcitej . . k rwnej t + _-, stopie uredniania, liczba wyrazw cigu, kolejny wyraz cigu objy uredniana sekwencji!, przy k-lym stopniu ured niania, numer porzdkowy pocztkowego wyrazu urednianej sekwencji zoonej z 1 + k wyrazw cigu, / - I (N~k), numer porzdkowy wyrazw urednianej sekwencji, j = 0, I k, liczba kombinacji y-elementowych zbioru ^-elementowego obliczana ze wzoru:

H-l

7P >'; + M" >'I+I

1 l

.
2. stopie

0 L V )

Y 2 > >',-+ ()> 1 >'M +

V i

2)
9

-Cv, + 2>vH+y,+2)

^ /

fk" j\

k\

JHH)l

(3-6)

2 2 6 Hydrografra...

Statystyczne opracowywana wynikw... 2 2 7

- f

- i

1900

1905

1970

1915

1920

1925

lata

Rysunek 3.7. Wygadzony wykres stanw gwnych

Analiza przyczyn zmian w przebiegu wykresw stanw "ownych. Wygadzone jednym z omwionych sposobw wykresy poddawane sa. dalszej analizie w celu wykrycia przyczyn zmian, jakie wystpuje w przebiegu czasowym stanw gwnych. Analiza przeprowadzona jedynie na podstawie stanw wody pozwala stwierdzi kierunek zmian, jakie wystpuj;! w badanym przypadku, iecz nie wyjania ich przyczyn (rys. 3.7). Charakter zmian mona okreli przez porwnanie ze sob chronologicznych wykresw stanw gwnych w kilku profilach wodowskazowych pooonych na tej samej rzece lub na rzekach ssiednich bd te, przez porwnanie przebiegw charakterystycznych stanw wody w rozpatrywanym profilu z przebiegiem czaso wym opadw atmosferycznych. Analizy te przeprowadza si zwykle na podstawie

p
/no

--W
.TTPi^.
luta ' 'T*'""^ "

s.

tr^

^ -S-^' -

tJj tru

^n

-f^.

._

H ',r.ml 100 KO

^ 5

^1

fc

Fk
_,

-,._l .4.... .,_.

Mil

. 1 '1

| i | l |
1 1

700 fCO
i W

-4-U i ',

Ig

7~t- ^=p

$ca

Rysunek 3.8. Wygadzone wykresy stanw wody H i opadw P w przypadku: a - staego koryta (San w profilu Postow. okres 1897-1927); b~ nagych zmian dna (Dunajec w profilu Czorsztyn, okres 1899-1925): c-cigych zmian dna (Wisa w profilu Krakw, okres 1920-1937); 1 - wartoci roczne. 2 - rednie z piciolecia, 3 - rednie z dziesiciolecia (Czetwertyski 1958)

228 Hydrografio...

'tffl

SSalystycma opracowywanie wynkY.'... 229

sianw rednich lub minimalnych, ktre s najlepszymi porednimi wskanikami zmian zachodzcych w korycie rzeki. Podobiestwo miedzy przebiegiem wykresu sianw gwnych a przebiegiem czasowym opadw atmosferycznych (rys. 3.8a) wiadczy o zmianach wywoanych przez czynnik klimatyczny. W przypadku zmian morfologicznych w korycie rzeki nie obserwuje si zgodnoci przebiegu stanw wody z opadami. W celu lepszego zilustrowania omawianego zagadnienia poniej przedstawiono wykresy przebiegu sianw rednich rocznych oraz rocznych sum opadw dia rnych stanw koryta (r>'s- 3-S). W przypadku pierwszym (rys, 3.8a) ksztat koryta nie uleg zmianom w czasie caego badanego okresu, a w kadym razie nie miay miejsca mchy dna powodujce zmiany warunkw przepywu. Pewne obnienie si sianw rednich spowodowane jest zmniejszonym zasileniem rzeki, na co wskazuje przebieg opadw. W drugim przypadku miaa miejsce gwatowna zmiana koryta po przejciu powodzi w lalach 1909 i I 9 M , natomiast w okresie wczeniejszym i pniejszym koryto by to stabilne. Zmiana koryta daje sie wyranie zauway na wykresie sianw w postaci skoku dzielcego dwa okresy staoci dna (rys. 3.Sb). Trzeci przypadek przedstawia zmiany koryta o charakterze cigym, W rozpatrywanym okresie stany wody maja. sta tendencj do obniania sie, podczas gdy opady nie wykazuj wikszych zmian (rys, 3.Sc). Na wykresach przebiegu stanw gwnych mona rwnie zauway zmiany poziomu zera wodowskazu w postaci wyranej niecigoci wykresu. Po zmianie poziomu zera wodowskazu wszystkie wartoci sianw gwnych rni si od stanw z poprzedniego okresu wartoci A/7, rwna, wartoci przesunicia poziomu zera wodowskazu. Poniewa poziom zera jest w praktyce obniany, wic wartoci stanw wody s wiksze o warto A / / od wartoci z poprzedniego okresu (rys. 3.9). 3.1.2.2. Stany okresowe Czsto i czstotliwo stanw wody. Stany gwne charakteryzuj skrajne i prze citne poziomy wody, a na ich podstawie mona okrela amplitud stanw. Nie daj one jednak informacji o tym, jak czsto okrelone stany si powtarzaj i jak dugo utrzymuj si powyej lub poniej okrelonych poziomw. W celu uzyskania odpo wiedzi na te pytania, bada si czsto wystpowania sianw wody n. Czstoci, wystpowania stanw wody u nazywa si liczb wystpie w rozpatrywa nym czasie stanw wody o okrelonej wartoci liczbowej lub liczb sianw wody zawierajcych si w okrelonych przedziaach wartoci liczbowych. Oprcz pojcia czstoci wprowadzone zostao pojcie czstotliwoci. Czstotliwoci:! wystpowania stanw wody - " nazywa si liczb okrelajc, jaka cz rozpatrywanego zbioru stanw wody, wyraona w liczbach bezwzgldnych lub

Statystyczno opracowywanie wynikw... 2 3 1

procentach, zoona jest ze stanw wody o okrelonych wartociach liczbowych bd te sianw zawartych w okrelonych przedziaach liczbowych. W praktyce czsto i czstotliwo okrela si w przedziaach sianw wody o szerokociach AU zalenych od amplitudy stanw wody. Najczciej przyjmuje si wartoci A / / = 10 cm. Przy maych amplitudach waha stanw wody przyjmuje si przedziay 5 cm, przy duych amplitudach z a - przedziay o szerokoci 20, a nawet 50 cm. Czsto i czstotliwo okrela si w .specjalnych tabelach (lab. 3.1). Odkadajc w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych na osi poziomej - obliczone wartoci czstoci (czstotliwoci), a na osi pionowej - wartoci sianw wody, otrzymuje si wykres rozkadu czstoci (czstotliwoci). Wykres ten moe by sporzdzony w postaci supkw o szerokoci A/7 i nazywa si wwczas htstogru. mcm czstoci (ub czstotliwoci) lub te w postaci linii amanej (rys. 3.10), jako tzw. d i a g r a m czstoci (czstotliwoci). Wykonujc diagram, obliczone wartoci

H [cm]

H [cm]

"W W

NTW slgn Imajcy Imodalny)

10

J5

20 n

0Y

10

15

20 n

Rysunek 3.10. Wykres czsloci stanw wody a - histogram; b - diagram

Tabela 3.1. Czstoci (czstotliwoci) i czasy trwania sianw wody (rzeka Wieprz, wodowskaz Krasnystaw 195.: rok|

H [cm]

cm]

p Przedzia
stanw wody H [cmj XI 2Z7 -Vi? 1550-579 !5-i0-559 [520-533 500-519 i-130-499 i'160-479 4-10-159 .4.20^33. 100-419 3S0-399 ,350^37.9^ 340-359' 320-339 300-319 280-299 1 5 250-279 240-253 4 220-239 5 200-219 15 180-199 Rnzam 30

!
Miesic
O
3

-1.1

q TA o-

Czas rwana w dniach wraz ze stanami wyszy niszy mi mi

1 xii ii

\
|II

n III
IV 2 3 3 1 1 2 2
1 f

[vi
i

VII

VIII IX

i
! :

x ;" i
[ I 2'3 3 2

In
2 5 8 10

i Zn'
|355 i 354 35! 353 355 1355 [353 |350 344 3-11 333 1335 [330 J324 319 311 293 233 118 1

! :

i 2 1 1 1
i

2 2 2

!
A

2 1

3 17 11

1 i 19 15
9
7 t 31 30

19 6

5 5 6 , 5 ' 2 4 IB 10 31 j30

2 28 1 31

t 3 11 15 31

3 5 22

0,55 0,82 0.82 0,55 i 1 0,27 2 0.55 3 0,82 5 1,6-1 3 0.82 3 0,82 0,5-! i 2 1.64 5 6 1,64 5 1.37 2.18 13" 3,55 eo" 16,39 23 120 32.79 117 31,97 0,27

9 f / e d /L5I c b /W JU a

JU\

l-3j\ iPs

y\t*\
/ 7 !

LL T " " D S
dni i miesirjce

uu

g f e d c b a

dni

Rysunek 3.11. Graficzny sposb otrzymywania wykresw czstoci sianw wody (Dbski 1970)

n
13 16 22 25 23 30 35 42 47 55 63 123 248 365 356

czstoci (czstotliwoci) odnosi si do .rodkw przedziaw zmiennoci stanw wody. Na wykresach tych wida wyranie stan o najwikszej czstoci (czstotliwo ci), zwany stanem modalnym lub najduej trwajcym NTW . Histogramy lub diagramy czstoci mona otrzyma rwnie metoda graficzn na podstawie hydrogramw stanw codziennych. Na wykresie zaznacza si przyjte przedziay i w nich okrela czsto wystpowania stanw (rys. 3.11). Wykresy rozkadu czstoci (czstotliwoci), wykonane dla poszczeglnych lat, maja ksztat przypadkowy i zazwyczaj nieregularny. Przy wyduaniu okresu obser wacji i jednoczesnym zmniejszaniu szerokoci przedziaw, wykresy przyjmuj kszlat bardziej pynny. Wykresy rozkadu czstoci (czstotliwoci), wykonane dla

V s

1'

31 |31

29

30 [31

366

1,00

';->>.

" Nazwa ta przyja si w praktyce, chocia, bardziej Miwwny byby termin - stan najczciej sic powtarzajcy.

232 Hydrografia b
H [Cffl]

Statystyczne opracowywanie wynikw... 233

,__..NTW

od przedziaw o wyszych wartociach stanw do przedziaw o wartociach niszych, otrzymuje si czasy trwania wraz ze stanami wyszymi, a przy odwrotnym kierunku sumowania - czasy trwania wraz ze stanami niszymi. Na podstawie wynikw sumowania wykonuje si wykresy sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowanych czstotliwoci (rys. 3.13). Na osi poziomej odcina si sumowane czstoci lub czstotliwoci, wyraone w liczbach bezwzgldnych lub procentach, bd le czasy trwania, wyraone w dniach, na osi pionowej odcina si graniczne n [dni]

n [dni]

Rysunek 3.12. Krzywa rozkadu czstoci sianw wody (a) i krzywa sumowanych czstoci sianw wody (b) okrelonych zjawisk, na podstawie danych z okresw wieloletnich, staja, si krzywy mi rozkadu czstoci (czstotliwoci) wystpowania (rys. 3.12). Krzywe rozkadu czstoci (czstotliwoci) dla okresu wieloletniego konstruuje si, sumujc czstoci (czstotliwoci) obliczone dla poszczeglnych lat i okrelo nych przedziaw zmiennoci stanw wody, a nastpnie - dzielc otrzymane sumy przez liczb lat. Otrzymuje si wwczas obraz graficzny rozkadu czstoci (czstotliwoci) w urednionym roku. Wykresy takie rwnie mona wykonywa dla okresw procznych, okresu eglugi, okresu wegetacyjnego itp. Sumowana czsto (czstotliwo) stanw wody. W praktyce czciej potrzebna jest znajomo nie tyle czstoci w poszczeglnych przedziaach stanw wody, ile liczby wystpie stanw wody o wartociach wyszych lub rwnych pewnemu stanowi granicznemu, zwanemu stanem okresowym (// > // b , r ), lub o wartociach niszych od tego stanu (// < Hr). Ma si wwczas do czynienia z sumowana czstoci (czstotliwoci) stanw wody. Gdy przedmiotem rozwaa s stany dobowe, wwczas liczba wystpie stanw wody rwna jest liczbie dni, a sumowana czsto przybiera nazw czasu trwania. Przez czas trwania stanw wody rozumie si liczb dni w rozpatrywanym okresie, w cigu ktrych stany wody utrzymyway si powyej bd byty rwne zaoonemu stanowi okresowemu, lub te byy od niego nisze. Wprowadzono rwnie pojcie sumowanej czstotliwoci. Oznacza ona cz rozpatrywanego zbioru stanw wody wyraon w liczbach bezwzgldnych lub w procentach, zoon z elementw o wartociach wyszych bd rwnych stanowi okresowemu, lub te niszych od tego .statut. Sumowane czstoci (czasy trwania) lub sumowane czstotliwoci okrela si najczciej w tabelach. Przykad sumowania podano w tabeli 3.1. Sumujc czstoci

100

T= 182,5 200

300

T = 355

Rysunek 3.13. Wykres czasw trwania stanw wody (Wieprz w profilu Krasnystaw, 1954); 1 -wraz ze stanami wyszymi, 2 - wraz za stanami niszymi wartoci przedziaw stanw wody. Przy sumowaniu wraz ze stanami wyszymi, sumowane wartoci odnosi si do dolnej granicy przedziau, natomiast przy sumo waniu wraz ze stanami niszymi - do granicy grnej. Otrzymuje si w taki sposb wykresy sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowanych czstotliwoci wraz ze stanami wyszymi (wykres t ) i wraz ze stanami niszymi (wykres 2). Podobnie jak w przypadku czstoci (czstotliwoci) wykresy sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowanych czstotliwoci wykonane dla wielolecia przyjmu j pynny ksztat krzywych sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowa nych czstotliwoci. Stany okresowe. Zgodnie z definicjami sumowanych czstoci (czstotliwoci) i czasu trwania stanw wody, podanymi wczeniej, stanem okresowym nazywa si stan wody o okrelonej sumowanej czstoci (czstotliwoci) lub czasie trwania wraz ze stanami wyszymi lub niszymi. Sumowana czsto (czstotliwo) podawana jest zazwyczaj w liczbach procentowych p, czas trwania z a - w dniach 7'. W zwizku

* Poniewa, w dalszej czci ro/.if/.iali) bdzie wystpowe" konieczno powiar/ania tycli ws/.yMfcich terminw /a kadym razem, wic w celu uproszczenia siosowany bidzie termin c/as trwania. Gdy lekst bdzie odnosi si tylko do jednego lub dwch z lyeh okrele, to bdzie wyminie w treci /a/naczonc.

234 Hydrografia z tym stany okresowa oznaczane s symbolem Wp lub H7' w zalenoci od tego, czy chodzi w danym przypadku o sumowana czsto (czstotliwo) wystpowania stanu okresowego, czy te o czas trwania. W celu odrnienia, czy stan okresowy odnosi si do sumowania wraz ze stanami wyszymi, czy te niszymi, daje si znak "" (Wp, iV7") w przypadku sumowania wraz ze stanami niszymi. Na przykad symbol U' 215 oznacza stan wody okresowy, ktry wraz ze stanami wyszymi trwa 215 dni w cigu roku, natomiast U ' ' 6 0 % oznacza stan okresowy o sumowanej czstoci (czstotliwoci) wraz ze stanami niszymi p = 6 0 1 . Podobnie jak stany gwne, rwnie stany okresowe mog hyc pierwszego i dru giego stopnia. Stany okresowe 1 wyznacza si na podstawie zbiorw stanw dobo wych. Stany okresowe 11 wyznacza si na podstawie zbiorw stanw gwnych !, Bd to wic stany gwne 1 o okrelonej sumowanej czstotliwoci wraz ze stanami wyszymi lub niszymi. Symbole tych stanw bd podobne do symboli stanw okresowych P. Na przykad H'U'10% oznacza maksymalny stan wody o sumowanej czstotliwoci wraz ze stanami wyszymi /> = 10%. Podobnie NW 25% oznacza minimalny stan wody o sumowanej czstotliwoci wraz ze stanami niszymi / / - 25%. Stany okresowe maja szerokie zastosowanie przy opracowywaniu podstaw hydrologicznych projektw regulacji rzek i melioracji szczegowych. Przekroje regulacyjne duych rzek obliczane s na stan wody okresowy trwajcy wraz ze stanami wyszymi przez 215 dni w roku (IV 215). Stanem okresowym jest rwnie jeden ze stanw gwnych, a mianowicie: stan zwyczajny (ZiV), trwajcy uraz ze stanami wyszymi lub niszymi przez poow roku, tj. 182,5 dnia (w roku przestpnym - 183 dni). Wedug tego stanu przyjmuje si miarodajny poziom zwierciada wody w ciekach powierzchniowych przy wyznaczaniu granic wasnoci na terenach przylegych do rzek. K r z y w e sumowanych czstoci (czasw trwania) oraz sumowanych czstotliwo ci. Wszelkie analizy sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowanych czstotliwoci przeprowadza si przede wszystkim przy wykorzystaniu krzywych przecitnych z wielolecia. Krzywe te sporzdza si na podstawie danych z wielu lat. W tym celu sumowane czstoci {czasy trwania) lub sumowane czstotliwoci okrelone w przyjtych przedziaach zmiennoci stanw wody w poszczeglnych lalach dodaje .si i dzieli przez liczb lat. Im okres ten jest duszy, tym krzywe czasw trwania bd miaiy bardziej regularny ksztat, charakterystyczny dla okrelonego reimu hydrologicznego (rys. 3.14a). Rzeki grskie (krzywa 1) maja wysokie, krtko trwaja.ee wezbrania oraz okresy niskich stanw, wystpujce pomidzy wezbraniami. Rzeki pojezierne nato miast (krzywa 3) maja siany wody wyrwnane, wskutek czego ksztat krzywych czasw trwania bdzie zupenie odmienny. Poredni ksztat maja krzywe dla duych rzek - Wisy i Odry (krzywa 2). Krzywa oznaczona symbolem 4 przedstawia ciek

Slatystyczne opracowywanie wynikw... 235

Rysunek 3.14. Krzywe czasw trwania sianw wody: a - cf-a rnych typw rzek: 1 - rzeka grska. 2 - typ poredni midzy rzeka, grsk i nizinna. 3 - rzeka nizinna. 4 - rzeka o caikowicie wyrwnanym odpywie, 5 rzeka, na ktrej stany wody w poszczeglnych siretach trwaj rwn liczb dni (Lambcr 1971); b - d = a iat o rnej charakterystyce: 1 - rok mokry, 2 - rok przecitny, 3-rok suchy (Dbski 1970)

o caikowicie wyrwnanych stanach wody, natomiast krzywa 5 odnosi si do rzeki, na ktrej stany wody w poszczeglnych strefach trwaj rwn liczb dni. Przypadki 4 i 5 sa przypadkami teoretycznymi, nie zdarzajcymi si w praktyce. Poza krzywymi przecitnymi konstruuje si rwnie wykresy dla lat charaktery stycznych: mokrych i suchych. Krzywe dla lat mokrych ukadaj, si ponad krzywa, przecitn, natomiast krzywe dla lat suchych - poniej tej krzywej (rys. 3.l4b). Wykresy dla lat mokrych dostarczaj potrzebnych informacji przy projektowa niu wylotw urzdze odwadniajcych, natomiast wykresy dia lat suchych znajdu j zastosowanie przy projektowaniu uj wodnych z rzeki do nawodnie i wodo cigw. Krzywe opracowane dla lat lub okresw o podobnym charakterze czsto rni si pomidzy sob. Rnice te spowodowane s wieloma przyczynami. Ruchy dna, jakie zachodz, zazwyczaj w najniszej czci koryta rzeki, czyli w strefie niskich stanw wody, powoduj rnice we wzajemnym pooeniu krzywych, przy czym rnice te zmieniaj si wraz ze zmian stanw wody. .Najwiksze zmiany wystpuj w strefie stanw niskich i zmniejszaj si w miar wzrostu stanw wody (rys. 3.15a). Jeeli wykres dla pniejszego okresu (po wystpieniu zmian koryta) ukada ste powy ej wykresu dla okresu poprzedniego, to mamy do czynienia z akumulacj materiau dennego w korycie rzeki. Sytuacja odwrotna .wiadczy o erozji zachodzcej w korycie (rys. 3.15a). Niezalenie od tego zmiany przekroju rzecznego, powstajce w wyniki: regulacji rzeki lub jej obwaowania, powoduj rwnie zmiany krzy wych czasw trwania. W przypadku obwaowania wzrastaj stany maksymalne wskutek odcicia terenw zalewowych doliny, a wykres w strefie stanw maksymal nych ukada si ponad wykresem pierwotnym. Przesunicie krzywej o jednakow

236 Hydrografia...

SSaSystyczno opracowywanie w/nskw... 2 3 7

prowadzeniu robt wykonawczych. Znajomo czasw trwania stanw wody wraz ze stanami wyszymi moe by potrzebna dla eglugi, gdy okrela sic dugo okresu nawigacyjnego, wiedzc, e egluga moe si odbywa przy stanach wyszych od okrelonego stanu granicznego. Czasy trwania wraz ze stanami niszymi mog okrela okres prowadzenia prac w korycie rzeki, ktre mog by wykonywane przy stanach niszych od pewnej wartoci granicznej. Czas trwania wraz ze stanami wyszymi lub niszymi wyznacza sic graficznie (rys. 3.16). 3.1.2,3. Wyznaczanie stanw charakterystycznych Stany gwne \ okrela sic na podstawie zbioru stanw dobowych przedstawio nego w postaci tabeli lub hydrogramw i wykresw sumowanych czstoci (czasw trwania) stanw wody. Stany ekstremalne - maksymalne \VW i minimalne i\'W - s to najwiksze i najmniejsze stany wody w rozpatrywanym okresie. Jeeli prowadzone byy na danym posterunku wodowskazowym obserwacje nadzwyczajne, to stany ekstremal ne naley okrela na ich podstawie. Mona si posugiwa zarwno 'zestawieniami liczbowymi, jak i wykresami. Stan redni S\V mona okrela dwoma metodami: O analityczna, polegajca na obliczaniu redniej arytmetycznej rozpatrywanego
zbioru stanw wody;

warto {Al!) w kierunku rwnolegym do osi pionowej jest wynikiem zmian pozio mu zera wodowskazu. Jeeli zero wodowskazu ulego obnieniu, wwczas krzywa dla okresu po zmianie poziomu zera wodowskazu przesuwa siew gr; spowodowao io bowiem wzrost stanu wody o siaa warto (Ali)- rysunek 3.15b. Wykresy i krzywe czasw trwania maj szerokie zastosowanie w praktyce. Su one do wyznaczania sianw charakterystycznych, przede wszystkim stanw okresowych, do okrelania czasu trwania poszczeglnych stanw wody oraz do podziau obszaru zmiennoci stanw wody na strefy. Okrelanie czasw trwania poszczeglnych stanw wody i wszystkich sianw od nich wyszych oraz czasw trwania stanw niszych od nich jest przydatne przy okrelaniu warunkw eksplo atacji ciekw jako drg wodnych, w zagadnieniach gospodarki wodnej oraz przy

SW = H= ~ gdzie: 2^ H n 0 -

- I"

(3.7)

suma dobowych stanw wody w rozpatrywanym okresie (rok, procze, miesic) [cm}, liczba dni w rozpatrywanym okresie;

graficzna, polegajca na zamianie nieregularnej figury zawartej pomidzy liniami wykresw hydrogramw stanw wody, jak rwnie wykresw czasw trwania a osiami wsprzdnych na rwnowany prostokt (rys. 3.17a); wysoko prosto kta odpowiada stanowi redniemu w skali wykresu:

3SS Tldn-!

Rysunek 3.16. Wyznaczani czasu trwania sianw

sdzie: F ~ pole zawarto pomidzy linia, wykresu a osiami wsprzdnych [cm"|, 1 - podsiawa wykresu przedstawiajca w przyjtej skali liczb dni w rozpatrywa nym okresie fem].

2 3 8 Hydrografia,,.

Statystyczno opracowywania wynikw... 239

okresu -~. Gdy przedmiotem oblicze s wartoci roczne, to odcita '/' = 182,5 dni (w roku przestpnym 183 dni}. Jeeli o pozioma wyraona jest w liczbach procen towych, to odcita p - 50% (rys. 3.17b). Stany gwne 11 okrela si na podstawie zbioru stanw gwnych lub wykresw przebiegu stanw gwnych I". Stany ekstremalne - maksymalne (HM^Sf, WSW, WZW, WNW) oraz minimalne (NWW, NSW, NZW. NNW) stanowi najwiksze i najmniejsze wartoci zbiorw odpowiednich stanw gwnych 1. Stany rednie (SWW. SSW. SZW, S\'W) okrela si podobnie, jak stany gwne 1 - tj. analitycznie i graficznie. Analitycznie oblicza si siany rednie 11 jako redni arytmetyczn zbioru stanw gwnych 1: T WW SWW* -

100

1B25 2C0T[dni]3G0 50 p [%)

3SS WO

Rysunek 3.17. Graficzne wyznaczania stanu redniego: a - z hydfogramu stanw wody: b - z wykresu czasw ir.rania (Cgbski 1970) Naley zauway, e hydrogramy stanw wody oraz wykresy czasw trwania (rys. 3.17b> maj jednakow interpretacji; geometryczna. Rnica polega na tym, e na hydrogramie siany wody nanoszone s w porzdku chronologicznym, natomiast na wykresie czasw trwania nanoszone s stany uporzdkowane wedug wartoci malejcych (przy sumowaniu wraz ze stanami wyszymi) lub rosncych (przy sumowaniu wraz ze stanami niszymi). Stan 'zwyczajny 7.W okrela si w sposb numeryczny lub graficzny. Sposb numeryczny polega na ustawieniu dobowych wartoci stanw wody pochodzcych z rozpatrywanego okresu w kolejnoci liczb malujcych lub rosncych. Stan zajmu jcy rodkowe miejsce w tym cigu liczbowym jest sianem zwyczajnym, rodkowym lub median. Gdy liczba wyrazw cigu stanw wody jest parzysta, to stan zwyczajny okrela sic jako redni arytmetyczn dwch wartoci przyrodkowych. Postpowa nie to wyjania nastpujce zestawienie: lp. 1 2 3 4 5
H[cm]

(3.9)

SZW^---

(3.10)

SNW=

Z' vlv '

(3.11)

gdzie n - liczba elementw w rozpatrywanym zbiorze stanw gwnych 1. Stan redni z wielolecia^SW, ze wzgldu na dokadno wynikw, naley oblicza jako redni arytmetyczn stanw dobowych z caego wieloletniego okresu za pomoc wzoru 3.7. Stany zwyczajne (ZU'U', ZSW, Z7.W, ZNW) mona okrela, podobnie jak stan zwyczajny 1, sposobem numerycznym lub graficznym. W metodzie graficznej posugujemy si wykresami sumowanych czstoci (czstotliwoci), opracowanymi dia zbioru stanw gwnych \ o interesujcej nas charakterystyce. WyziKicznnic stanw okresowych. Stany okresowe Ia wyznacza si na podsiawie zbiorw stanw dobowych, wykorzystujc wykresy sumowanych czstoci (czasw trwania) lub sumowanych czstotliwoci sianw dobowych, jako stany odpowiada jce punktowi na wykresie o odcitej rwnej okrelonej sumowanej czstoci (cz stotliwoci) wyraonej w procentach /; lub czasie trwania '/' wyraonym w dniach (rys. 3.16). Stany okresowe ii" wyznacza si analogicznie jak siany okresowe 1 na podstawie zbiorw sianw gwnych 1 z wykresw sumowanych czstoci lub czstotliwoci .stanw gwnych V.

225 224 223 22! 220

lp. 1 2 3 4 5 6

Hicml

226 224 223 221 220 218

= 223 cm

Z1,*/ = -(223r221j = 222cm

W metodzie graficznej wykorzystuje si wykres czasw trwania. Stan zwyczaj ny odpowiada punktowi na wykresie o odcitej rwnej polowie rozpatrywanego

2 4 0 Hydrografia

WM-

Statystyczne opracowywanie wynikw... 2 4 1

Stan najduej trwajcy (niodalny, NT\V), zaliczany rwnie do stanw okre sowych, wyznacza sio na podstawie wykresu tub krzywej rozkadu czstoci {cz stotliwoci) - jako stan odpowiadajcy punktowi (lub przedziaowi) o najwikszej \ czstoci (czstotliwoci), tj. o najwikszej wartoci odcitej n lub ;; Stan ten mona rwnie wyznaczy z wykresu czasw trwania - j a k o rodkowa warto przedziau stanw o najwikszym przyrocie czstoci - lub z krzywej czasw trwania - j a k o stan odpowiadajcy rzdnej punktu przegicia krzywej (rys. 3.12b, 3.1 Sb ~ patrz punkt 3.1.2.4}. 3.1.2.4. Wyznaczanie granic stref stanw wody Podzia obszaru zmiennoci stanw wody na strefy moe by przeprowadzony analitycznie lub graficznie. Sposb analityczny polega na obliczaniu: 9 granicznego stanu strefy wysokiej i redniej ze wzoru

W metodzie graficznej mog by wykorzystane rne konstrukcje graficzne. W polskiej literaturze hydrologicznej podawane s trzy warianty metody graficznej: stycznych, Rybczyskiego i Niesuow.skiego. Metoda stycznych polega na poprowadzeniu w strefach stanw wysokich, rednich i niskich prostych stycznych do krzywej czasw trwania {rys. 3.1Sa). Rzdne pun ktw przecicia stycznych wyznaczaj granice slrefy stanw wysokich i rednich (punkt/\} oraz rednich i niskich (punkt B). Natomiast odcite tych punktw pozwa laj na okrelenie czasw trwania stanw wody w poszczeglnych strefach.

0 granicznego stanu strefy redniej i niskiej ze wzoru

L"/,Li [[u.iui.i ^."liLKA14rct!jiidi

t [dni]

HSTSW/NW

= \WSW+\VN\V)

(3.I3)

Mona rwnie zastosowa analityczny wariant opisanej dalej graficznej metody Nieni o wskiego. Stan graniczny midzy strefa stanw wysokich i rednich oblicza sijako redni arytmetyczn stanw wody wyszych od redniego:

X"
Wyr ww/sw = dla II > S\V
(3 l4)

gdzie fi] - liczba stanw wody wyszych od redniego. Stan graniczny pomidzy strefa stanw rednich i niskich jest rwny redniej arytmetycznej .stanw wody niszych od redniego:
120 180 2U3 300

la
11^

360 t [drtij

"2 gdzie /i-, - liczba stanw wody niszych od redniego.

Rysunek 3.tB. Wyznaczanie granic strof stanw wody: a - metoda, stycznych; b - metoda, Rybczyskiego: c moicJ Ni Osiowskiego; 1 - grna granica slrcly sianw rednich, 3 - dolna granica strefy stanw rednich (Dbski 1970)

242 Hydrografia. Metoda Rybczyskiego opiera si na odmiennej konstrukcji wykrelnej (rys. 3.1 Sb) Na wykresie krzywej czasw trwania stanw wody czy si kocowe punkty odcinkiem prostej AB oraz prowadzi si rwnolegle do AU styczna do krzywej. Rzdna punktu stycznoci C stanowi granic strefy stanw wysokich i rednich. Granic pomidzy stret stanw rednich i niskich przyjmuje si w punkcie przecicia krzywej. Jeeli wystpuje wicej ni jeden punkt przegicia, to jako graniczny przyjmuje si punkt pooony najniej. Metoda Niesulowskiego polega na okreleniu stanu redniego za pomoc konstrukcji graficznej pokazanej na rysunku 3.17a. Konstrukcj sporzdza si kolej no dla gazi krzywej obejmujcej stany wysze od redniego oraz dla gazi sianw niszych ni redni (rys. 3.l8c). Wyznaczone t drog rednie wartoci stanw stanowi wartoci graniczne strefy stanw wysokich i rednich oraz. .rednich

3.2. Zwizki wodowskazw

3.2.1. Korespondencja stanw wody
W poprzednim rozdziale omwione zostay wykresy kontrolne przedstawiajce czasow zmienno stanw wody w kolejno po sobie nastpujcych profilach wodowskazowych tej samej rzeki lub znajdujcych si na rzekach ssiadujcych ze sob. Hydrogramy takie wykazuj due cechy podobiestwa. Jeeli w jednym z profili wystpuje wezbranie lub niwka, to samo zjawisko obserwowane jest v. odpowied nim przesuniciem w czasie w innych profilach. Oglnie mwic, w rozpatrywanych przekrojach obserwuje si laki sam rytm przebiegu zjawisk hydrologicznych. W tym zgodnym przebiegu mog wystpowa skaenia wywoane czynnikami naturalnymi i sztucznymi. Na hydrogramach wykonanych dla profili wodowskazowyeh pooonych poniej uj dopyww charakteryzujcych siduymi wezbrania mi mog pojawia si wezbrania, ktrych nie obserwowano w profilach powyej dopywu. Sytuacj tak obserwuje si np. na Wile poniej ujcia Dunajca, ktrego wezbrania wyranie oddziauj na stany wody Wisy. Moe te by obserwowana sytuacja odwrotna, gdy wezbranie zaznaczajce si wyranie na hydrogramach wykonanych dla profili w grze rzeki, w dolnym jej biegu bdzie rozcignite w czasie i mao zauwaalne. Zjawisko to moe by wynikiem spaszczenia si fali wezbrania wskutek tzw. retencji dolinowej, ktra powoduje rozlewanie si mas wody przechodzcego wezbrania w dolinie rzecznej i znaczne zmniejszenie prdko ci przepywu. Sztucznymi przyczynami powodujcymi zakcenia naturalnego przebiegu zja wisk hydrologicznych s pobory lub zrzuty wody wynikajce ze sterowania przepy wem rzecznym dla celw gospodarki wodnej. W ich wyniku wezbrania mog ulega redukcji lub odwrotnie - w okresie niwek mog pojawia si wezbrania. Pomijajc te szczeglne pr7.ypadkij.fliona_jJOt.wny\v ze.spblLStany...,w.pdy w ssiadujcych ze sob /profilach., wodo wskazo wy.ctrf.wy woane t sam przyczyn. M w i m y wwczas o korespondencji stanw wody (rys. 3.19). Stanem wody na wodowskazie B, korespondujcym ze stanem wody w profilu A, nazywamy stan zanotowany w czasie h, gdy woda, ktra znajdowaa si w profilu A w c h w i l i : i ? dopynie do profilu B. Przy wyznaczaniu stanw korespondujcych napotyka si wiele trudnoci i kom plikacji. Naley zna czas przepywu wody przez odcinek pomidzy profilem A i B. Czas ten jednak nie jest wielkoci sta i zmienia si zalenie od napeniania koryta rzeki h oraz spadku zwierciada wody i. Drug trudnoci jest zazwyczaj wystpujcy brak cigych obserwacji stanw wody. Utrudnia to waciwe okrelenie stanw

i niskich.

2 4 4 Hydrografia...

Zwizki wadowska ;ow 245

H3 r it -i [cm] 200iS

100H

f,
Rysunek 3.19. Siany korespondujce

f,

t[dnij

Rysunek 3.20. Zwizek dwch waiowsfcazw Liniowy zwizek wodowskazw wyraa si rwnaniem:

korespondujcych, poniewa czas przejcia wody od profilu A do li nie .stanowi zazwyczaj wielokrotnoci okresu dobowego, a stany wody s;i zazwyczaj odczytywa ne raz na dob. Stany korespondujce wyznacza .si na podstawie analizy hydrogramw stanw wody. Najczciej przyjmuje si jako korespondujce stany ekstremalne, tj. kulmina cje wezbra oraz najnisze stany podczas niwek. Przyjmuje si rwnie jako siany korespondujce stany ustalone lub rednie stany okresowe (np. dekadowe, miesicz ne itp.).

V = ax + h gdzie: y - stan wody we wodowskazie dolnym |cm|. .v - stan wody we wodowskazie grnym [cm}, a. b - parametry zwizku.

(3.16)

3.2.2. Zwizki dwch wodowskazw

3.2.2.1. Rwnanie zwizku dwch wodowskazw W wyniku analizy hydrogramw stanw wody z pewnego okresu, wybrany zostaje zbir korespondujcych ze sob stanw wody. Zbir taki nanosi si na wykres w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych w postaci zbioru punktw, gdzie //,, = x i ffj{ = y. Wykres taki nazywa si diagramem korelacyjnym (rys. 3.20). Na diagramie korelacyjnym punkty nie le cile na jednej prostej lub krzywej, lecz wykazuju pewien mniejszy lub wikszy rozrzut. Punkty te naley wyrwna za pomoc, rachunku wyrwnawczego. Najczciej stosuje si tutaj metod najmniej szych kwadratw, omwiona, w aneksie. Funkcj wyrwnujc;) punkty zwizku dobiera si wizualnie na podstawie analizy diagramu korelacyjnego. W praktyce w celu uproszczenia oblicze dy si do wyrwnania prostoliniowego. W razie potrzeby mona stosowa tu podzia obszaru stanw wody na przedziay, w ktrych punkty ukadaj, si wedug linii prostej.

Wyrwnanie prostoliniowe zwizku stanw wody daje dobre rezultaty, zwaszcza gdy amplituda stanw nie jest dua. Stosujc do wyrwnania metod najmniejszych kwadratw, otrzymuje si ukad dwch rwna normalnych przez przemnoenie kadego rwnania ukadu pierwotnego;
V | = (IX | + /'

\ i = axi + b

(3.17)

v = axn + b kolejno przez wspczynniki przy niewiadomycli a i />, tzn. przez wielkoci x oraz Ukad rwna normalnych ma posta:

(3.18)

246 Hydrografia.
W wyniku rozwizania lego ukadu rwna otrzymuje si poszukiwane parametry a i b rwnania zwizku clwcii wodowskazw:

Zwizki wodowskazw 247 Stopie zalenoci liniowej pomidzy zmiennymi ,v i y charakteryzuje specjalna miara, zwana wspczynnikiem korelacji r, omwiona w aneksie. Kwadrat wsp czynnika korelacji wskazuje, w jakim procencie zmienna y zaley od zmiennej .v, a jaki procent zmiennoci przypada na czynniki uboczne. Na przykad, jeeli r = 0,90 i ;-" = 0.S l , t o oznacza, e w Sl^ zmiennay zaley od zmiennej A\ a w 19% zmienno ksztatowana jest przez czynniki uboczne. Okrelajc zwizek dwch wodowskazw. oblicza si bd redni zwizku, zwany standardowym bdem oceny, ktry jest ocen cisoci zwizku. Wielko ta podaje szeroko przedziau, w ktrym zawieraj si na wykresie punkty stanowice materia podstawowy do okrelania rwnania zwizku. Wzory do obliczenia rednie go bdu zwizku podane s w aneksie (wzory 22 i 23). Parametry zwizku wodowskazw okrela si na podstawie wybranego zbioru par wspzalenych wartoci x- i y ; . tworzcych prb losow. Obliczone z rwnania zwizku 3.18 wartoci zmiennej Vj stanowi jedynie oceny rzeczywistych rednich warunkowych j.ty v zbiorowoci generalnej. Wartoci te na obecnym poziomie wiedzy nie s moliwe do okrelenia. Mona jedynie obliczy graniczne wartoci przedziau, ktry z prawdopodobiestwem P(l obejmuje t nieznan warto zmiennej y. Grani czne wartoci tego przedziau, zwanego w statystyce przedziaem ufnoci, oblicza si ze wzorw 29 i 30 podanych w aneksie. 3.2.2.2. Zoone zwizki dwch wodowskazw Wykresy zwizku dwch wodowskazw czsto wykazuj cechy niecigoci. Mona je wwczas opisywa za pomoc dwch (lub wicej) prostych. Zwizki takie nazywa si zoonymi zwizkami dwch wodowskazw (rys. 3.21). Sytuacja taka ma miejsce wwczas, gdy ksztaty przekrojw poprzecznych rzeki rni si od siebie: w jednym profilu ma si do czynienia z przekrojem o jednolitym ksztacie (B), a w drugim profilu z przekrojem dwudzielnym (A)-rysunek 3.2la. Naley wwczas

xy n .v y .v (3.19)

b - v - ax
Zazwyczaj zwizek sianw wody nic jest zwizkiem funkcyjny ni. lecz zwizkiem statystycznym (zwizki funkcyjne i statystyczne omwiono w aneksie). Dzieje si tak dlatego, poniewa siany wody w przekroju B nie zale;] wycznie od stanw wody w przekroju A, lecz s uzalenione ud wielu innych czynnikw (up. stanw wody na dopywach, uchodzcych pomidzy przekrojami ,-\ i fi do rzeki gwnej). Czynniki te nie zawsze s moliwe do okrelenia, przez co wartoci sianw wody w przekroju Ii maja czciowo charakter losowy, W przypadku zwizku statystycznego okrela si dwa rwnania regresji; y = f(x) oraz xy - (p<y)- Zwizki te okrelaj;; rednie warunkowe wartoci zmiennej y przy danej wartoci zmiennej x oraz rednie warunkowe wartoci zmiennej x przy danej wartoci zmiennej y. Parametry rwnania prostej regresji zwizku; *y
= a

\y

+ b

(3,20)

oblicza si z ukadu rwna normalnych:

E-l>' = "i Z. v 2 + /'iS>"

(3.21)

Z"

v=

"l Z -

v + /l6

w sposb analogiczny, jak w przypadku zwizku dwch wodowskazw okrelonych rwnaniem 3.16. Parametry prostej u |, bt oblicza si ze wzorw:

xy - n :

/), = x- tu v

Rysunek 3.21. Zoony zwizek dwch wodowskazw: a -ksztaty przekrojw przy zwizku zoonym; b- wykres zoonego zwizku wodowskazw (Lambcr 1971)

248 Hydrogralin wydzieli dwie strefy wanoci zwizku i dla nich okreli oddzielnie rwnania regresji. Zwizki wodowskazowe mog by wielokrotnie zoone. Zaley to od stopnia wielodzielnoci przekrojw poprzecznych oraz od korespondujcych ze sob pun ktw zalonn: przekrojw w obydwch profilach. Jee!: ma sic dwa przekroje dwu dzielne, ale punkty zaomw le w rnych strefach stanw wody, wwczas zwizek wodowskazw bodzie trzykrotnie zoony, a wykres zwizku skada si bdzie z trzech odcinkw prostych.

Zwizki wodowskazw 249

3.2,2.3. Zmiany zwizku dwch wodowskazw

Zwizki wodowskazowe nie maja cechy trwaoci i mog z biegiem czasu ulega zmianom. Zmiany te podzieli mona na: trwae, nietrwale i sezonowe. Zmiany trwale zwizku dwch wodowskazw wystpuj przy wszelkiego ro dzaju zmianach morfologii koryta rzeki w jednym lub obydwch przekrojach wodowskazowych oraz przy zmianie poziomu zera wodowskazu. Zwizki wodowskazowe ulegaj zmianie w okrelonym czasie, a nastpnie s stabilne dla nowo wytworzonych warunkw przepywu lub poziomu odniesienia stanw wody, do czasu zaistnienia kolejnych zmian. Gdy w jednym z przekrojw obserwuje sic obnianie poziomu dna koryta, wwczas [ym samym stanom na drugim wodowskazie 11^ odpowiada bd w tym przekroju siany nisze l/jp ni przed wystpieniem zmian /-/ f l l (rys. 3.22a); odwrotnie, przy podnoszeniu si dna w przekroju li obserwowane bd stany wysze ni przed wystpieniem zmian. Linie zwizku przed i po zmianie bd zbiene ze sob w strefie stanw wysokich, poniewa wpyw zmian dna w korycie zaciera si w miar wzrostu stanw wody i powikszania si powierzchni przekroju poprzecznego. Zmiany ksztatu koryta zachodzce w wyniku regulacji rzeki lub jej obwaowa nia wpywaj, na zmian korespondujcych stanw wody w stosunku do okresu poprzedniego. Zmiany te uwidaczniaj si odmiennym przebiegiem linii zwizku w stosunku do okresu przed wystpieniem zmian. Zmiany rzdnej zera wodowskazu uwidaczniaj si na wykresie rwnolegym przesuniciem linii zwizku o staa warto AH mierzona wzdu osi wsprzdnych odnoszcej si do tego wodowskazu, na ktrym nastpia zmiana. Poniewa zazwy czaj rzdne zera wodowskazu ulegaj obnieniu, wykres zwizku, odnoszcy si do okresu po zmianie, przebiega bdzie powyej linii zwizku z okresu przed zmian (rys. 3.221)), Na rysunku 3.22 przyjto, e zmiany wystpiy na wodowskazie II, dla ktrego stany Hls odkadane s na osi pionowej. Zminny nietrwale zwizku dwch wodowskazw wystpuj przy czasowych podpitrzcniaeh stanw wody przez czynniki naturalne lub sztuczne. Po ustaniu przyczyn wywoujcych te zmiany, relacja pomidzy stanami w obydwch profilach powraca do tej, jaka miaa miejsce przed wystpieniem zmian.

H ; [cm)

HA

[cmj

Rysunek 3.22. Zmiany zwizku dwch wodowskazw: a - zmiana pooenia dna: 1 - okres 1961-1970,2 - okres 1971-1930; b- zmiana poziomu zera wodowskazu; 1 -okres 1956-1965,2-okres 1965-1975

Podpitrzenia naturalne wystpuj wtedy, gdy poniej profilu wodowskazowego oddziaywa bd czynniki utrudniajce przepyw, takie jak zatory lodowe lub ryowe, silny wiatr wiejcy przez duszy czas w kierunku przeciwnym do ruchu wody (zwaszcza w odcinkach przy ujciu rzeki do morza) itp. Znieksztacenie naturalnych stanw wody obserwuje si rwnie wtedy, gdy wodowskaz znajduje si w zasigu cofki odbiornika (rzeki, jeziora lub morza). Podnoszenie si stanw wody odbiornika moe by wywoane czynnikami utrudniajcymi przepyw, jak rwnie, przez fal wezbraniowa przemieszczajc si rzek gwn, nie wystpujc na badanej rzece. Podpitrzenia sztuczne spowodowane s przez budowle pitrzce (zastawki, jazy, luzy) znajdujce si na rzece poniej profilu wodowskazowego lub na odbiorniku poniej ujcia rzeki. Relacja stanw wody na wodowskazie B ze stanami wody na wodowskazie A ulega wwczas zmianie i trwa tak dugo, jak dugo utrzymuje si podpitrzenie stanw wody poniej profilu wodo wskazowego. Z m i a n y sezonowe zwizku dwch wodo wskazw s wynikiem podpitrzenia sianw wo dy, jakie wystpuje w okrelonych sezonach roku. W okresie letnim czynnikiem powodujcym to zjawisko jest zarastanie koryt rzecznych rolinno ci wodn, natomiast w okresie zimowym przy czyn s zjawiska lodowe. Powoduj one spitrze nie poziomu wody na odcinku rzeki, na ktrym wystpuj oraz powyej niego. Jeeli w obydwch profilach wodowskazowych wpyw tych zjawisk wyraony przez spitrzenie stanw wody A/7 jest jednakowy - zmian zwizku wodowskazw nie
[cm]

HA

Rysunek 3.23. Wpyw zarastania koryt na zwizek dwch wodowskazw; i okres poza wegetacyjny, 2 - okres roz woju i zanikania rolin, 3 - okres pene go rozwoju rofin (Lambor 19525}

^ftiipiu woaosKazovi Q E

obserwuje sit,;. Jeeli jednak zjawiska te wysypuj, w jednym tylko przekroju lub k z wpyw ich nie jest w obydwch przekrojach jednakowy, lo zwizek wodow\skazov ulega zmianie. Na rysunku 3.23 przedstawiono zwizek wodowskazw uwzgldni i jacy w p y w zarastania w profilu A.

H3

[cm]

H0.n H'92
Hgj

/ / / /
x

/ 1

3.2.2.4. Ptlowe zwizki dwch wodowskazw Podczas przechodzenia fali wezbrania pomidzy wodowskazami A i II okrelanie zwizku wodowskazw na podstawie stanw korespondujcych jest bardzo kopot li we. Przyczyn;} trudnoci jest zmieniajcy si wraz ze wzrostem prdkoci wody c/ is przepywu midzy przekrojami A i B. Przyjmuje si wwczas wyporodkowany cv is przejcia fali, a pary stanw wody, stanowice podstaw do skonstruowania zwizku wodowskazw. nie s stanami korespondujcymi, a stanami wody odczytywanymi na wodowskazach w okrelonych terminach. W okresie wezbrania, gdy poziom wodv przekracza stan brzegowy, woda wypenia dolin rzeki. Zjawisko to, zwane retencj i dolinow, powoduje wyduenie czasu przejcia fali wezbrania midzy wodowsk i zami A i B. Podobnie, w okresie po kulminacji woda odpywa z terenu doliny /c znacznym opnieniem w stosunku do czasu przepywu midzy wodowskazami A i Ii, w przypadku gdy woda nie wystpuje z koryta. Dziki oddziaywaniu retencji dolinowej, hydrogram fali wezbraniowej w przekroju B jest przesunity w czaM w stosunku do hydrograinu, jaki byby obserwowany, gdyby woda nie wystpowaa na teren zalewowy (rys. 3.24). Wskutek tego w okresie przed kulminacj wezbrania okrelonemu stanowi l/Ai na wodowskazie .-1 odpowiada bdzie stan wody f-J'jfi na wodowskazie B niszy od stanu / / # , , jaki odpowiadaby na wykresie liydrogramu wyporod kowani; mu czasowi przejcia fali r. Odwrotnie, w okresie po kulminacji, stanowi // ,, odpowiada stan II'/p wyszy od stanu H^ odpowiadajcego na hydro-

Hu,
H'BI

/ / is

1/^
i HA1
HA; HA

HA

[cm]

Rysunek 3.25. Pdowy wizek dwch duwskazw (Dbski 1970] gramie czasowi przejcia fali /. Wynika std, e podczas przejcia fali wezbrania, temu samemu stanowi wody na wodowskazie A odpowiadaj na wodowskazie 11 lozne stany - nisze w fazie przyboru, a wysze w fazie opadania wezbrania. W zwizku z tym wykres zwizku wodowskazw, skonstruowany na podstawie stanw wody odczytywanych w staych terminach, przyjmuje ksztat ptli (rys. 3.25).

3.2.3. Zwizki trzech wodowskazw

3.2.3.1. Rwnanie zwizku trzech wodowskazw Zwizki dwch wodowskazw mog znajdowa zastosowanie w tych przypad kach, w ktrych stany wody na wodowskazie B objaniane s przez stany wody na wodowskazie .-1 co najmniej w 50%, tj. gdy wspczynnik korelacji liniowej / > 0,7. Gdy wspczynnik korelacji przyjmuje wartoci nisze lub gdy chce si uzyska bardziej cise zalenoci, to naley posugiwa si zwizkami wielu wodowskazw. Sytuacja taka wystpuje wwczas, gdy midzy wodowskazami A i B uchodz do rzeki gwnej znaczniejsze dopywy, majce istotny wpyw na przebieg stanw wody na \ \/-" 1\ x ... ~ ^ . v tej rzece poniej ich ujcia (rys. 3.26). Stany wody na wodowskazie 11 objaniane s wwczas nie tylko przez stany na wodowskazie A, lecz rwnie przez stany wody odczytywane na innych wodowskazach. W praktyce najcz ciej ogranicza si to do zwizku trzech wodo wskazw.

!Ha

NH: 32
TH,BI
/ /
1
i \
J**^
/

. ' > / ' *

/

/ s '\\
i

; <

B2

1/

!
i [godz.]

Rysunek 3.24. Zmiana hydregramu wezbrania wskutek retencji dolinowej

Rysunek 3.26. Schemat sieci rzecznej przy zwizku Irzech wodowskazw

2 5 2 Hydrografia.

Zwizki wodowskazw 253 zwizku trzech wodowskazw su nomogramy, wrd ktrych wyrnia si nomoaramy trjosiowe i drabinkowe. Nomogram trjosiowy. Tworzy on trzy linie pionowe, bdce osiami poszczegl nych zmiennych. Osie zewntrzne s osiami zmiennych niezalenych (opisujcych) ,v i r, natomiast o rodkowa jest osi zmiennej zalenej (opisywanej) y(l - rysu nek 3.27. Podstawiajc do przeksztaconego rwnania y - <. = rf.v + r-,.- wyraenie V(i = y - <--,, otrzymuje si: v0 = t ' i ' v
+ f

Zwizek trzech wodowskazw najczciej okrela rwnanie liniowe w postaci: .v = C|.v-K;2s + c 3 gdzie:
Cj, f-i. r- parametry zwizku,

(3.22)

y x ;

stan wody na wodowskazie poniej dopywu [cm|, stan wody na wodowskazie powyej dopywu [cm], stan wody na wodowskazie na dopywie icm|.

Stany wody na wodowskazach x i ; musz korespondowa ze stanami wody na wodowskazie y, odczytanymi w chwili;. Dlatego te stany wody na wodowskazie ,v odczytywaneS;J w czasie r T|, na wodowskazie z z a - w czasie t~zlt gdzie T] i "> s przecitnymi czasami dobiegu wody oci wodowskazw pooonych powyej do wodowskazu y. Liniowy zwizek trzech wodowskazw odnosi si w zasadzie do jednej strefy stanw wody. Czsto w praktyce zwizki liniowe stosuje sidla wikszego obszaru zmiennoci stanw wody. Bdy popeniane w tym przypadku s tym wiksze, im bardziej charakter zwizku odbiega od liniowego. Wartoci liczbowe parametrw rwnania zwizku oblicza si metod najmniej szych kwadratw. Ukad rwna normalnych otrzymuje si przez przemnoenie kadego rwnania ukadu:

>

(3.25)

Konstruujc nomogram trjosiowy, naley okreli odlegoci pomidzy osiami nomogramu, podzialki osi nomogramu oraz punkty zerowe podzialek. Odlegoci pomidzy osiami </| i d-, s odwrotnie proporcjonalne do parametrw rwnania 3.22 wystpujcych przy zmiennych .v i -;
f/j <-,

~d2='^

0.26)

Podzialki na osiach zewntrznych (I :;;) s jednakowe i mog by przyjmowa ne dowolnie. Podzialka na osi rodkowej (I : m) jest uzaleniona od podzialki osi zewntrznych. Pomidzy wielkociami m i n zachodzi zaleno:
W = /I(-, + <,) (3.27)

y2 = <:,.v2 + c2z2 + < " 3

(3.23)

przez wspczynniki przy niewiadomych <], r-, i e-., tzn. przez wielkoci .v, z oraz i . Ukad rwna normalnych ma posta:

Lvy = CjLv~ + c-> 1xz + CyLx Zyz - ci Z e + c-Xz" + C i

1

"

(3.24)

Pooenie punktw zerowych podzialek nomogramu wyznacza si nastpujco. Na osi zmiennej zalenej y oraz na jednej z osi zewntrznych punkty zerowe przyjmuje si w sposb dowolny, zazwyczaj tak, aby stany korespondujce na obydwch wodowskazach znajdoway si na wykresie na jednym poziomie. Zero podzialki na drugiej osi zewntrznej znajduje si w punkcie jej przecicia z promie niem poprowadzonym przez punkty zerowe pozostaych dwch osi. Na rysunku 3.27 pokazano dwa rne pooenia punktw zerowych osi nomogramu. Z rysunku wida, e pomimo rnego pooenia tych punktw dla danej pary zmiennych niezalenych odczytuje si z nomogramu t sam warto zmiennej zalenej. W celu okrelenia, na podstawie nomogramu, wartoci zmiennej y,- odpowiadaj cej zmiennym wartociom .v(- i :,, przez punkty o wsprzdnych .v, na osi zmiennej ,v oraz. -(- na osi zmiennej z, prowadzi si prost. W punkcie przecicia tej prostej z osi wewntrzn odczytuje si z podzialki poszukiwan warto zmiennej y. Nomogramy drabinkowe. Ten rodzaj nomogramw w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych na paszczynie przedstawia rzuty krawdzi paszczyzny opisanej

Xv - CjLl' + c-,lz + a C3

3.2.3.2. Nomogramy zwizku trzech wodowskazw

Zwizek trzech wodowskazw. jako zwizek trzech zmiennych, nie moe by przedstawiony w tak prostej formie jak zwizek dwch wodowskazw, tj. w ukadzie wsprzdnych prostoktnych na paszczynie. Do graficznego przedstawienia

254 Hydrografia...

Zwizki wodowskazw 255

z
700 x Y, Y 600

500

too

300 z. . 200

100 170 ^"--<0o

Rysunek 3,27. Nomogram trjos!ov.Y zwizku trzech wodowsfcazw

rwnaniem 3.21 z paszczyznami poziomymi, rwnolegymi do paszczyzny ukadu osi wsprzdnych, poprowadzonymi w okrelonych odstpach. Na wykresie otrzy muje sio rodzin linii prostych rwnolegych, odpowiadajcych okrelonym warto ciom zmiennej v, Nomogramy tego rodzaju mona konstruowa dwoma sposobami, stosowanymi w nastpujcych przypadkach: O dopyw jest zbliony sw;[ wielkoci;; do rzeki gwnej w punkcie poczenia si obu rzek; O dopyw jest wyranie mniejszy od rzeki gwnej. W pierwszym przypadku na jednej osi wsprzdnych odkada si stany wody rzeki gwnej powyej ujcia dopywu x. na dnigiej osi stany wody dopywu ~. (rys. 3.28a). Stopnie drabinki odpowiadaj, rnym wartociom zmiennej y. Konstru ujc nomogram, naley okrei pooenie stopni drabinki dla rnych wartoci zmiennej y. Rysunek 3.28. Nornogramy drabinkowe zwizku trzech wedowskazw; a - do pyw zbliony sw wielkoci do rzeki gwnej; b - dopyw wyranie mniejszy od rzeki gwnej (Dbski 1955b)
200h [cm] 3G0h

100

-100

100

zoo

300 x[cml

2i)b Hydrogralin... W tym celu przy ustalonej wartoci zmiennej y, = consi przyjmuje si dowolne dwie wartoci zmiennej x - xi oraz ,v = .v<,, a nastpnie z rwnania zwizku oblicza si odpowiadajce im wartoci z} i Zi- Otrzymuje si w ten sposb wsprzdne dwch punktw .4 i / wyznaczajcych kierunek inii zwizku wodowskazw dla wartoci y = >'|. Odlegoci tych linii, odpowiadajce przyrostom Ay, oblicza si z rwnania otrzymanego przez obliczenie rnic skoczonych rozpatrywanych zmiennych rwnania 3.22. Dla ustalonej wartoci zmiennej x = .V, odlegoci Ay przyjmuj;) warto: v = r 2 A ; a stad: Az = Ay (3.2SJ

Zwizki wodowskazw 257

(3.29)
Rysunek 3.29. Sie rzeczna przy zwizku wielu wodowskazw {Lambor 1962b)

Otrzymuje si w ten sposb szukane odstpy pomidzy stopniami drabinki nomogramu A;, odpowiadajce zaoonym, okrgym wartociom Ay. Clieae odczyta z nomogramu wartoci zmiennej y-. odpowiadajce zaobserwo wanym wartociom.v ; i Zj. naley znale na wykresie punkt o wsprzdnych ,v(- i -,-. Interpolujc liniowo pomidzy wartociami y, odpowiadajcymi stopniom drabinki, okrela si. poszukiwana w'anoscy^. W dnigim przypadku, gdy dopyw odbiega wielkoci od rzeki gwnej, to na osi. poziomej odkada si stany wody rzeki gwnej powyej dopywu x, a na osi pionowej - siany wody rzeki gwnej poniej dopywu y. Stany wody na dopywie .- okrelane s przez stopnie drabinki (rys, 3.2ib). Sposb posugiwania sinomogramcm w tym ukadzie jest identyczny jak w pierwszym przypadku. Otrzymany w ten sposb nomogram stanowi przybliony zwizek dwch wodowskazw rzeki gwnej, korygowany przez przebieg sianw wody na dopywie. Im dopyw jest mniejszy, tym jego wpyw na siany wody odbiornika maleje. Gdy wpyw laki staje si nieistotny statystycznie, to ma si do czynienia ze zwizkiem dwch wodowskazw.

czsto jest lo niewystarczajce uproszczenie. Do waciwego okrelenia zwizku stanw wody naley bra pod uwag wiksz liczb dopyww, ktre maj istotny wpyw na przebieg stanw na rzece gwnej (rys. 3.29). Zwizek wielu wodowska zw jest zwizkiem korelacyjnym wielokrotnym, najczciej przedstawianym w po staci liniowej: v, = t , + "i -vi gdzie: V .V. v + 2 x2 " * + "n - \
T

(3.30)

stan wody na wodowskazie dolnym w czasie / [cm], siany wody na powyej pooonych wodowskazach na r/.ccc gwnej i dopywach, korespondujce ze stanami wody na wodowskazie dolnym [cm], czasy dobiegu wody z powyej pooonych profili do profilu dolne

tj

3.2.4. Zwizki wielu wodowskazw

Omwione zwizki wodowskazw okrelay zalenoci pomidzy stanami wody rozpatrywanego wodowskazu ze stanami wody na powyej pooonym wodowskazie na tej samej rzece lub dodatkowo ze sianem wody jednego dopywu, W praktyce

go ["]. terminy, w ktrych powinny by obserwowane stany wody na powy ej pooonych wodowskazach [h]. Zazwyczaj wodowskazy uwzgldniane w zwizku wielokrotnym dobierane s;| tak, aby czasy dobiegu x byy w przyblieniu jednakowe. r-T; t~xn -

3.2.5. Zastosowanie zwizkw wodowskazw w praktyce

Zwizki wodowskazw znajduj wielorakie zastosowania w praktyce, do ktrych zalicza si: O korekta stanw wody odczytywanych pr/cz obserwatorw; bdy w obserwacjach wodowskazowych wykrywane s za pomoc wykresw kontrolnych, natomiast wartoci skorygowanych stanw wody okrela si za pomoc zwizkw wodo wskazw; O uzupenianie brakujcych stanw wody; za pomoc zwizkw wodowskazw mona uzupenia luki w chronologicznych cigach obserwowanych stanw wody, luki te mog powstawa w wyniku uszkodzenia wodowskazu (np. podczas powodzi) lub te w przypadku przerw w prowadzeniu obserwacji {np. okres wojenny); zwizki wodowskazw umoliwiaj rwnie wyduanie cigw

obserwacyjnych poza okres funkcjonowania posterunku wodowskazowego; mona odtwarza w taki sposb wartoci sianw dobowych lub - co jest obarczone mniejszymi biedami - przecitne wartoci stanw wody, np. rednie miesiczne; @ kontrola zmian zachodzcych w korycie rzeki i w pooeniu wodowskazw: omwiona w podrozdziale 3.2.2 analiza zmian zwizkw wodowskazw pozwala na wykrywanie procesw morfologicznych zachodzcych w korycie rzeki bd te na kontrol zmian w pooeniu wodowskazu, a szczeglnie zmian poziomu zera wodowskazu; s opracowywanie prognoz hydrologicznych; zwizki wodowskazw su do przewidywania przebiegu stanw wody w rozpatrywanym posterunku wodowskazowym na podstawie wynikw obserwacji na posterunkach pooonych w gize izeki i na dopywach. Znajduj lu rwnie zastosowanie tzw. acucho we zwizki wodowskazw (rys. 3.30). Prognozy hydrologiczne omwione zostan w czci 4 tego podrcznika (tom 11).

Rysunek 3.30. acuchowy zwizek wodowskazw (Koltls 1933)

Krzywa przepywu (konsumcyjna)

261

3.3. Krzywa przepywu (konsumcyjna)

3.3.1, Pojcia oglne
Dotychczas przedmiotem rozwaa byy siany wody i metodyka ich opracowy wania. Dawniej, w okresie rozwoju sub hydrologicznych, gdy wyniki ich dziaal noci wykorzystywane byty gwnie dla celw eglugi i drg wodnych, znajomo stanw wody bya wystarczajca dla praktyki inynierskiej. Obecnie, gdy gospodarka wodna obejmuje szeroki wachlarz zagadnie technicznych i gospodarczych, konie czna jest znajomo nie tylko stanw wody w rzekach, lecz rwnie - i to przede wszystkim - przepyww wody w rzekach. Ma to szczeglne znaczenie wtedy, gdy naturalny reim rzek zostaje zmieniony przez budowle pietrza.ee oraz inne urzdzenia i obiekty gospodarki wodnej. Regulowanie odpywem rzecznym jeszcze bardziej czyni niezbdnym operowanie wartociami przepyww. Przepywy mierzone s na posterunkach sieci hydrologicznej w sposb sporady czny, zazwyczaj kilka lub kilkanacie razy w cigu roku. Jedynie w nielicznych zlewniach badawczych bd te w przekrojach kontrolujcych prace szczeglnie wanych obiektw gospodarki wodnej przepywy mierzone s codziennie lub te rejestrowane w sposb cigy. Natomiast stany wody obserwowane sa systematycz nie, czstokro w sposb cigy przez cay rok hydrologiczny. Z tej przyczyny od lat stosuje si w hydrologii metod polegajc na okrela niu przepyww na podstawie wynikw pomiarw stanw wody ze zwizku staty stycznego, jaki istnieje miedzy zmierzonymi jednoczenie wartociami przepywu i stanu wody Q =_/{//) Analizujc zwizek midzy nateniem przepywu a stanem wody, naley stwier dzi, e stan wody, bdc miar napenienia koryta, stanowi skutek wywoany przez przyczyn, jak jest masa wody pynca korytem rzeki, pochodzca z wd opado wych, roztopowych orazz wd podziemnych. W tej sytuacji jako zmienn niezalena, (argument) naleaoby traktowa przepyw Q, a jako zmienna zalen (funkcja) stan wody / / = <p(0. W praktyce interesuje nas jednak zaleno odwrotna, tj. zwizek Q ~=j{H), poniewa to stany wody s znane, a nie natenie przepywu. Tak sformuowana zaleno jest duym uproszczeniem zagadnienia, poniewa natenie przepywu, poza stanem wody, zaley jeszcze od wielu innych czynnikw.

[>' - powierzchnia przekroju poprzecznego [m"I. ni - wspczynnik szorstkoci koryta. /^> - obwd zwilony [m|. %{, Pozostae oznaczenia jak wyej. Zaleno t mona upraszcza w warunkach przepywu swobodnego w korytach jednorodnych do przytoczonej na pocztku postaci Q =/(//). Uproszczenie takie nie moe by stosowane w warunkach ruchu nieustalonego (np. pod pit renie stanw wody, przejcie fali powodziowej). W tych wszystkich przypadkach do omawianego zwizku wprowadza si dodatkow zmienn, najczciej charakteryzujc wpyw spitrzenia stanw wody bd zmian spadku zwierciada wody na przebieg stanw wody. Zmienn tak moe by spadek zwierciada wody i, stan wody na recypiencie // lub wiulko spitrzenia .stanw Ali. Rwnanie zwizku przyjmuje wwczas posia;

Q=j(H.m)
gdzie in -

(3.32)

zmienna charakteryzujca wpyw zmian w profilu podunym zwier ciada wody.

Graficznym obrazem lego zwizku jest krzywa natenia przepywu lub krtko - przepywu. Krzywa la bya i jesl jeszcze do dzi przez wielu praktykw nazywana krzyw konsumcyjna. Jesl to nazwa zwyczajowa, wywodzca si z tradycji austriac kiego Centralnego Biura Hydrograficznego, nie wyjaniajca istoty omawianej za lenoci. Nieraz mona spotka w polskiej literaturze inne nazwy okrelajce zwizek pomidzy stanem i przepywem, jak np. krzywa objtoci lub krzywa k.' Wykres krzywej przepywu w ukadzie wsprzdnych prostoktnych powstaje przez odoenie na osi poziomej wartoci natenia przepywu O, a na osi pionowej odpowiadajcych im wartoci sianw wody // (lub napenienia przekroju, czy le rzdnych zwierciada wody). W literaturze obcej (np. francuskiej) mona spotka odwrotny opis osi wsprzdnych (o pozioma - stany wody, o pionowa - naleenie przepywu).

3.3.2. Ksztat krzywej przepywu

Naleenie pr/.epywu. mona --jak wiadomo - wyrazi jako iloczyn: Q = Fv ' (3.33)

Oglna posta rwnanitt zwizku powinna by przyjmowana jako: Q=AH,i,l-\m,x)

gdzie: i - spadek zwierciada wody {%,;} lub [-]

(3.3!)
edzie:
/' v czynna powierzchnia przekroju poprzecznego [m~j, rednia prdko w przekroju [m/s].

262 Hydrografia...

Krzywa przepywu (konsunwyjRa) 2 6 3

Obydwa skadniki wzoru 3.31 mona wyrazi jako funkcje sianw wody: F=J\{1I) oraz v=f2(Hy, czyli Q=J\(H)f,{H) (3.34)

Koryta naturalne zazwyczaj rozszerzaj;! si wraz ze wzrosem napenienia. Dla takich koryt funkcja F =/[(//) ma ksztat wypuky ku gr/e (rys. 3.31). Odwrotny kierunek wykresu oznacza by musia, e przekrj zwa si ku grze, co moe zdarza si. jedynie w przypadku rzek grskich, pyncych pod nawisami skalnymi (rys, 3.32) lub te przewodw zamknitych o przekroju koowym, eliptycznym lub owalnym. W przekrojach naturalnych w miar wzrostu sianw wody / / powierzchnia przekroju poprzecznego /;" wzrasta szybciej ni liniowo. Funkcja y-j^Ul) w korytach rozszerzajcych si ku grze, przy nieznacznie zmieniajcym si spadku zwierciada wody /.jest rwnie funkcja rosnca wraz ze wzrostem stanw wody / / (rys. 3.31). Funkcja Q = j\H) jest na og funkcja rosnc szybciej ni liniowo (rys. 3.31), poniewa natenie przepywu Q - zgodnie ze wzorem 3.34 -jest iloczynem funkcji /]('//) i / i ( / / ) . Jeeli przekrj rzeki rozszerza si nierwnomiernie, przebieg krzywej przepywu jest bardziej skomplikowany (rys. 3.32b) Z przeprowadzonych rozwaa wynika, e krzywa przepywu ma ksztat krzywej potgowej o wykadniku // > I . Rwnanie krzywej mona okreli na

|m]
i .03

3.CO
- - : - - - - -

*J
' i :
i :

; ;
:

i i..: ..;
: J^"'
-*jST.
L

\L~

:
_ _ _ , .

...

"r~r
/

U .i.. ...
i

i :

'-

;...;
1
'

2.00

Arccr. .4^
y

**^*

' i

. . L ...

i,00

...
- f T

...
- ;

1 i,** *=.:;:

so

ICD

ISO

300

250 O

[mV!

Rysunek 3.32. Przekroje przepywu: a - przekrj poprzeczny cieku zwezsjcy s\ ku grze; b - krzywa przepywu przekroju rozszerzajcego si nierwnomiernie; rzeka Iguasu w Porto Amazonas - Brazylia (Sousa Pinio do)

podstawie rozwaa teoretycznych bd na podstawie wynikw pomiarw natenia przepywu. Teoretycznie rwnanie krzywej mona wyprowadzi d!a przekrojw poprzecznych o ksztacie figur geometrycznych, jak np. prostokt, wycinek paraboli, irjka.i. Pole przekroju poprzecznego o ksztacie prostoktnym oblicza si z zalenoci:

F - Bh.. gdzie: F - pole przekroju poprzecznego koryta [m"|, B - szeroko koryta {ml, /is - gboko rednia koryta \m).

(3.35)

Prdko rednia w przekroju mona wyrazi za pomoc, wzorw hydraulicznych,

' i 0 > 20 I i 10 i i 60 i ; 80 I I i I | ! i I i

np. wzoru Chezy: .0,5 ,0,5 v= ci / l ( (3.36)

XX)

120

Q [mVsJ

20

10

60 0

60 O;

700 F (m3| 0.3 1 , 4 v[rrJa]

Rysunek 3.31. Wykres zwizkw: a - krzywej naleenia przepywu 0 = ft{H. b - krzywej powierzchni przekroju F = l2(Hj, c - krzywej prdkoci przepywu v = f3(H) (Pasawski 1973)

gdzie: prdko rednia w przekroju [m/s|,

264 Hydrografia...

Krzywa priepfyu (tansumcyjna) 265

c - wspczynnik prdkoci, i - spadek zwierciada wody [m/km], /i ( - jak we wzorze 3.3:5. ,- : ' . promienia spe speniony
V yn 1

3.3.3. Krzywe przepywu koryt naturalnych

Punkty szczeglne krzywej przepywu. Ksztat krzywej przepywu koryta natural nego zaley w pierwszym rzdzie od ksztatu przekroju poprzecznego oraz od spadku zwierciada wody. Na przebieg krzywej przepywu wpywa rwnie uksztatowanie koryta rzeki na okrelonym odcinku poniej przekroju wodowskazowego. Na wykre sie krzywej przepywu mona wyrni kilka punktw szczeglnych (rys. 3.33): punkt denny, punkty zaomu, punkty brzegowe, punkt graniczny oyska.

P 9 przyjmuje -y " ^ -....,. t-w.jjuiujt, si ,iiV gboko ^ U U N U S C redni;, sreoma. zamiast zamiast hydraulicznego A>,,, poniewa dla koryt naturalnych jest zazwyczaj wanmek:

r/

pa

ku w c

wmnc

Ch

B> i 0/i Po podstawieniu tego warunku do wzoru 3.33 otrzymuje si nastpujce rwnanie:

(3.37)
gdzie kj = BcP-5. Q [nWs] Rysunek 3.33. Punkty szczeglno krzywej przepywu zwikszania si stosunku f-, , j . szerokoci koryta B do gbokoci maksymalnej /,,
. .
/

Podobne rozwaania mona przeprowadzi dla przekroju o ksztacie wycinka paraboli, trjkta itp. Prowadza one do wniosku, e stopie krzywej wzrasta w miar

'

oraz zmniejszania si stosunku . Prawidowo t przedstawia tabela 3.2.

Tabela 3.2. Wartoci ilorazw -j* d!n rnych ksztatw przekrojw poprzecznych
Ksztat przekroju Prostoktny Paraboliczny Trjktny

n f
2 3 1 2

1.5 2,0 2.5

W oglnym przypadku rwnanie krzywej przybiera posta:

(3.38)

! Punkt denny krzywej wyznacza .stan wody, przy ktrym przepyw O jest rwny zeru. Stan ten nosi czsto nazw staej B. Punkty zaomu wyznaczone sa przez przecicie si skarpy brzegowej z rzdna koryta niskiej wody. Jeeli przekrj ma ksztat regularny, punkty zaomu nie wystpuj. Punkt brzegowy znajduje si na poziomie stanu brzegowego) tj. stanu wody odpowiadajcego pooeniu krawdzi brzegu koryta. Stan ten wyznacza si na podstawie analizy przekrojw poprzecznych. Poniewa zarwno brzeg lewy, jak i prawy nie zawsze lea. na jednakowej wysokoci, wic na krzywej bdzie si obserwowa dwa lub jeden punkt brzegowy. Punkty brzegowe; w profilu podunym rzeki mog. ukada si rwnie na rnej wysokoci. W tej sytuacji jako miarodajny przyjmuje si przecitny .stan brzegowy na odcinku rzeki w rejonie wodowskazti. Przy stanach wody wyszych od stanu brzegowego {l! > / / ^ ^ j , ) . krzywa przepywu zmienia swj ksztat, a wykres staje si bardziej paski. Zwizane jest to ze wzrostem szerokoci przekroju poprzecznego powyej wody brzegowej. Powoduje to wikszy przyrost przepywu na jednostk stanw wody ni. przyrost przepywu poniej stanu brzegowego w obrbie koryta rzeki. Punkty brzegowe krzywej przepywu wystpuj, w przekrojach zoonych. Krzy we przepywu w przekrojach zwartych nie maj:j punktw brzegowych.

-'-;:'"'" Punkt graniczny oyska rzeki odpowiada najwyszemu.stanowi obserwowanemu w danym profilu wodowskazowym w okresie obserwacji (H'H'W0. Krzywa przepywu obejmujca cay obszar zmiennoci stanw wody od zera przepywu a do najwyszego obserwowanego stanu wody nosi nazw krzywej zupeny. W odrnieniu od niej, krzywa poprowadzona w jednej tylko strefie lub te obejmujca niecay przedzia zmiennoci stanw wody zwana jest krzyw odcinkowa.

Krzywa prcepiywu (Konsumoysnaj ^ 0 / Kwnanie Harlachera Spord wymienionych rwna krzywa potgowa /j-tego stopnia (3.39) najlepiej oddaje ksztat krzywej przepywu. Zgodnie z zaoeniem rwnanie Harlachera jest rwnaniem kr/.ywej, ktrej wierzchoek pokrywajcy si z punktem dennym krzywej znajduje si w pocztku ukadu wsprzdnych: y = ax" (3.42)

3.3.4. Wyrwnywanie krzywych przepywu

Punkty pomiarowe naniesione na wykres w ukadzie osi wsprzdnych prosto ktnych Hi)Q nie lea dokadnie na krzywej, lecz ukadaj si z pewnym (wikszym lub mniejszym) rozrzutem. Do wyznaczania krzywej wyrwnujcej punkty pomia rowe su metody, ktre mona podzieli na dwie grupy: analityczne i graficzne. 3.3.4.1. Metody analityczne W praktyce hydrologicznej krzywe przepywu opisuje si rnymi typami rw na. Najczciej s to dwa rwnania: 9 rwnanie krzywej potgowej /i-tego stopnia z wierzchokiem w pocztku ukadu osi wsprzdnych (rwnanie Harlachera z. 1883 roku): Q = a(H-Bf gdzie: a. n - parametry krzywej, B - stan na wodowskazie, przy ktrym Q - 0; O oglne rwnanie paraboli /i-tego stopnia (rwnanie Btibendeya): Q = aQ + a | U + fhjl2 + ... + nll" gdzie: aa, ai,...,all - parametry krzywej. Oprcz tych znanych i od dawna stosowanych rwna krzywych przepywu mona znale propozycje wprowadzenia innych krzywych aproksymujcych wyni ki pomiarw. Smolik (1970) zaproponowa do tego celu rwnanie krzywej wykad niczej w postaci: Q = ab" gdzie: , b - parametry krzywej. (3.41) (3.40) (3.39)

Zazwyczaj jednak pocztek ukadu wsp rzdny cli (H = 0 i Q = 0) nie pokrywa si '/. punktem dennym krzywej, ktrego wsprzdne wynosz H - B \ Q = 0. W tej sytuacji o poziom ukadu wsprzdnych (o Q) przesuwa si rwnolegle po osi pionowej, a do punktu dennego. Otrzymuje si wwczas nowy ukad wsp rzdnych : x' =x-a (3.43)

gdzie: x' - wsprzdna punktu w nowym ukadzie rwna 7", ,v - wsprzdna punktu w pierwotnym ukadzie rwna H, a - miara przesunicia osi poziomej do pocztku nowego ukadu wsprzdnych rwna B. Wprowadzajc oznaczenia stosowane w hydrologii: T=H-B podstawiajc rwnanie 3.44 do rwnania 3.42, otrzymuje si: Q = '!" (3.45) (3.44)

Wyznaczanie staej B. Odcite punktu dennego krzywej przepywu, czyli odczyt na wodowskazie, przy ktrym Q = 0, mona okrela rnymi metodami opierajcymi si na pomiarach terenowych bd na konstrukcjach graficznych. Najczciej okrela si/J nastpujcymi metodami: - z przekroju poprzecznego cieku, - z profilu podunego dna, - metod Guszkowa, - metod prb z wykresu krzywej przepywu w podzialce logarytmicznej. Metody te mona podzieli na terenowe i kameralne. W miar posiada nych materiaw hydro metryczny eh naley stosowa metody oparte na danych te reno wy cli.

k!bO Hydrografia...

Krzywa przepywu (konsumcyjna) 269

Metody terenowe. Najprostszym sposobem okrelania staej B jest wykorzystanie do tego celu przekroju poprzecznego w profilu wociowskazowym. Znajc stan wody na wodow.skazie /-/ oraz gboko maksymalni! ''m.iX> okrela si warto B z rnicy (rys. 3.34): B =H- h nw x

-J

(3.46)
B = 4 cm

0 Rysunek 3.34. Okrelanie staej B na potfs lawie przekrejLI poprzecznego cieku Wartoci B okrelone na podstawie kilku pomiarw przepywu rni si zazwy czaj miedzy sob, poniewa pomiary przepywu {a zatem i pomiary przekroju po przecznego) wykonywane s nie w profilu wodowskazowym, ale w rnych prze krojach pooonych w gr lub w dl od wodowskazti. Tylko w nielicznych przypad kach obiera si jeden stay profil pomiarowy. Ponadto w rzekach o dnie zbudowanym z piasku i wiru, nawet znajdujcym si w stanie rwnowagi, mog zachodzi niewielkie zmiany pooenia redniego poziomu dna w obydwch kierunkach, Z (ej przyczyny warto B oblicza si jako .rednia, ze wszystkich wartoci rnic // - lim.K obliczonych na podstawie wynikw pomiarw przepywu:

10

L[m)

Rysunek 3.35. Okrelanie siaej Bna podstawia profilu podunego doku (rzeka Szeszupa w protilu UitaejOfc)

B = ii - min / i m ; ( X - /. /
gdzie; min liIIVM /. i -

(3.48)

najmniejsza z gbokoci maksymalnych w przekrojach poprzecznych nu rozpatrywanym odcinku rzeki [ m | , odlego od wodowskazu punktu, w ktrym zmierzono najmniejsza warto /imax | m | , spadek zwierciada wody na odcinku /- [m/km].

Metody kameralne. Jeeli nie dysponuje si profilem poprzecznym i podunym oraz jeeli nic mona skorzysta ze wzoru 3.48, to do wyznaczenia staej B naley stosowa sposoby kameralne, opierajce si na konstrukcjach graficznych lub graficzno-analitycznych.

5>-'w>
B= (3.47;
Taki sposb postpowania jest suszny, jeeli koryto rzeki jest regularne, a dno ukada si ze staym spadkiem rwnolegym do zwierciada wody. Czsto jednak w dnie rzeki istniej lokalne zagbienia, wyboje i odsypiska (rys. 3.3?). Wodowskazy mog znajdowa si w profilach, w ktrych wystpuj lokalne zagbienia dna, wypenionych woda, rwnie i wtedy, gdy Q = 0. W takich przypadkach okrelenie stafej [i jest moliwe jedynie na podstawie analizy profilu podunego dna. poprowa dzonego w punktach o najwikszej gbokoci. Zwykle jest to profil w linii nurtu. Warto staej B wyznacza si albo z wykresu profilu podunego, rzutu jac najwiksza wynioso dna (najmniejsza.gboko) na podziakewodowskazu, albo analitycznie ze wzoru:

Metoda Gtiiszkmva. Najczciej podawana w litera turze metoda Guszkowa opiera si na odrcznie wyrwnanej krzywej przepywu. Na krzywej tej obiera si dwa punkty lece w pobliu skrajnych punktw pomiarowych o wsprzdnych //], Qi i //->. Q2 (rys. 3.36). Oblicza si rednia geome tryczna przepyww Q, i Q-,, rwna Qy = v ' 0 , Q-,, a nastpnie z wyrwnanej odrcznie krzywej okre la si odpowiadajcy jej stan wody / / , . Otrzymuje si w ten sposb trzeci punkt na krzywej o wsp rzdnych //-, Qv Warto staej B oblicza si ze wzoru;

Q. G,

Q, 0[rrr;s]

Rysunek 3.36. Metoda Guszkowa

*.< w nyuiiKjiiiisg...

Krzywa przepywu (torssumcyjna} 271 Sposobu tego mona rwnie uy wa do weryfikacji staej B wyznaczonej innymi

11 = (3.49)
Metoda Guszkowa moe dawa w praktyce dobre wyniki pod warunkiem wa ciwego odrcznego wyrwnania punktw pomiarowych i prawidowego doboru punktw I i 2. Krzywa przepywu moe mie punkty zaama (lub punkty brzegowe), powyej ktrych zmienia si jej charakter, a co za tym idzie i jej rwnanie. Jeeli punkt 2 przyjmuje si powyej punktu zaamania, lee on bdzie na krzywej o innym rwnaniu. W takich przypadkach metoda Guszkowa moe dawa wyniki niewaci we, a nawet zupenie nierealne. Metoda prli. Innym kameralnym sposobem wyznaczania staej B jest zastosowanie logarytmicznego przeksztacenia rwnania krzywej przepywu. Po zlogarytmowatiiu rwnania 3.45 otrzymuje si:

metodami. Okrelenie p a r a m e t r w < n //- Wartoci parametrw rwnania 3.39 wyraajcego krzyw przepywu mona okreli graficznie i analitycznie. Metoda graficzna polega na odrcznym wyrwnaniu punktw pomiarowych o wsprzdnych 7"i Q naniesionych na wykres w skali logarytmicznej - w tej skali punkty ukadaj si wzdu linii prostej (rys. 3.3S). Warto ig a odczytuje si

te Q =te+ te'!'

(3.50)
Rysunek 3.38. Graficzny sposb wyznaczania parametrw rwnania krzywej przepywu

Przyjmujc tg Q = y i g 7 ' = .v oraz \ga = A, otrzymuje si rwnanie prostej Obraz taki otrzyma si, jeeli stal li zostaa waciwie okrelona, tzn. pocztek przesunitego rwnolegle ukadu wsprzdnych znajduje si w punkcie dennym. Jeeli staa B nie zostaa waciwie okrelona, wierzchoek krzywej nie znajdzie si w pocztku ukadu, a punkty pomiarowe naniesione na ska logarytmiczni} nie uo si wedug linii prostej. Stosujc omawian metod, w przyblieniu wyznacza si stal U, ek.strapoujac odrcznie wykres krzywej przepywu. Okrelon w ten sposb sta B podstawia si do rwnania 3.44 i okrela wartoci napenie przekroju 7" oraz nanosi punkty pomiarowe o wsprzdnych T\ (7 na wykres w skali logii rytmicznej. Jeeli staa B zostaa przyjta prawidowo, to otrzyma si na wykresie lini prost. Jeeli na wykresie uzyska si krzyw, wwczas drog prb przyjmuje si rne wartoci B, a do uzyskania linii prostej (rys. 3.37).

z wykresu w punkcie, w ktrym wyrwnana prosta przecina o poziom - punkt przecicia ma wsprzdne Ig 7"=0 i lg<2 = lg(i. Parametr ii okrela sic jako cotangens kta u zawartego midzy osi Ig Q ii wyrwnan prost:

u = et" a -

IgJ?

(3.51)

Sposb ten znajduje zastosowanie, jeeli w zasigu sporzdzonego wykresu znajduje si punkt przecicia prostej logarytmicznej z osi poziom. W oglnym przypadku stosuje si metod graficzno-analityczn. Metoda graficznn-annlitycziia. tak jak poprzednia, polega na wyrwnaniu odrcz nym punktw pomiarowych naniesionych na wykres w skali logarytmicznej za pomoc linii prostej. Na wyrwnywanej prostej obiera si dwa punkty pooone w pobliu skrajnych punktw pomiarowych na wykresie (rys. 3.40a). Wsprzdne wybranych punktw na prostej .s nastpujce:

punkt .v, = lg7',; >', =teQi

Rysunek 3.37.Okrelanie slalej fl melod prb

* Jc/cli nie dysponujemy skala logarytmiczna, to nanosi si na wykres locaryimy wartoci T i Q, 'j. Ig 7" i Ig &

272 Hydrografa... Krzywa przepywu (konsumcyjna) 273 punkt 2 x2 - Ig 'A; v : = Ig {?i Q, = a + bH] + cH\

Parametry a i n okrela sic z zalenoci: = ctg a = y-> - v( .r,-.r, Ign = lg?l - / H g 7 j Rwnanie 3.53 wynika z przekszialcenia wzoru 3.50 (dla Ig T= lg<?l). (3-52) (3.53) l 7j i Ig Q =

Q2 = + b H2 + c l Qn = t, + bH+cHl

Rwnania normalne maju posta: S Qi = na + bZ H-t + c I ilj (3.56)

ZHj Qj = //, + bZ Ii] + c l // E }]] Qi = al. Ii] + * I H] + c E H}

Mcloda analityczna pozwala wyznaczy parametry a i /i przez matematyczni; wyrwnanie punktw pomiarowych metoda najmniejszych kwadratw. Do rwnania oglnego 3.50 podstawia sic wsprzdne poszczeglnych m punktw pomiarowych i otrzymuje si ukad ni rwna z dwiema niewiadomymi Ig u i n, na podstawie ktrego uzyskuje si ukad dwch rwna normalnych: l i g Q; = nt Ig a + n H g 7)

OM)
Rozwiazujac ten ukad rwnali, otrzymuje sie poszukiwane wartoci parametrw Ig fi i n. Rwnanie Bubendeya Oglne rwnanie krzywej przypywu zaproponowane przez Bubendeya jest rwna niem paraboli /Mego stopnia (3.-10). W praktyce opuszcza .si wyrazy o wyszych potgach, poprzestajc na rwnaniu drugiego stopnia. Stosujc przyjte w hydrologii oznaczenia, rwnanie przyjmuje posta; Q = a + bH + cH2 (3,55)

W wyniku rozwizania ukadu rwna otrzymuje si wartoci parametrw a,b i c. W praktyce, okrelajc z rwnania Bubendeya przepywy odpowiadajce stanom strefy niskiej, mona spotka si z dwoma przypadkami: O przy niskich wartociach stanw wody mona otrzyma wartoci Q < 0 (rys. 3.39a); O w miar zmniejszania si stanw wody mona otrzyma wzrastajce przepywy G > 0 ( r y s . 3.3%). Anomalie te wynikaj z charakteru rwnania, w ktrym nie sa. uwzgldnione warunki brzegowe, a przede wszystkim pooenie punktu dennego kr/.ywcj. Naley zauway, e w rwnaniu Harlachcra pooenie punktu dennego chanikleryzuje staa B. Z tej przyczyny rwnaniem Bubendeya mona si posugiwa jedynie w stre fie stanw objtej pomiarami przepywu.

Rwnanie to jest rwnaniem paraboli drugiego stopnia o osi symetrii rwnolegej do osi przepyww. Wierzchoek paraboli w odrnieniu od paraboli okrelonej rwnaniem Harlachcra nie ley w pocztku ukadu osi wsprzdnych. Parametry rwnania a, !>. c oblicza sieanalitycznie metod;) najmniejszych kwadratw. Podobnie jak w metodzie analitycznej Harlachcra do rwnania oglnego podstawia si wsp rzdne punktw pomiarowych (//,-, Qi). Otrzymuje siew ten sposb n rwna o trzech niewiadomych u, b, c:

Q [in'ftj

Rysunek 3.39. Krzywa przepywu typu Bubendeya z wierzchokiem w punkcie: a - o wsprzdnej Q< 0; b-o wsprzdnej Q>0

fH Hyarograna...

Krzywa przepywu (konsumcyjna) 2 7 5

Wyrwnywanie krzywych przy niejcdnodokadnych wynikach pomiarw. Mwic o metodach wyrwnywania punktw pomiarowych za pomoc krzywych matematycznych, naley pamita, e metody te odnosz si do obserwacji o jedna kowym stopniu dokadnoci, nic obarczonych biedami metodycznymi lub te duymi bdami przypadkowymi. Jeeli wyniki obserwacji lub pomiary nie s;| jednakowo dokadne, to naley do rachunku wyrwnawczego wprowadzi wagi. Jak podaje. Lambor (1971), bdy przypadkowe pomiarw zale od dokadnoci metody pomiaru, dokadnoci przyrzdw, dokadnoci wykonania pomiaru oraz wiciu innych czynnikw. Bd pomiaru przepywu trudno jest okreli ze wzgldu na brak wzorca. Z tej przyczyny warto tego bdu jest przez badaczy rnie oceniana i w zalenoci od metody pomiaru waha si w granicach 2-S%. Dbski (1955b) podaje nastpujce orientacyjne wartoci wag dla rnych metod pomiarw prdkoci: O pomiary mynkowe zupene - 10 punktw, pomiary mynkowe dwupunktowe - 7 punktw, O pomiary pywakowe - 5 punktw, O porednie pomiary prdkoci na podstawie przekroju i spadku - 3 punkty. Dokadno pomiarw jest rna i zaley m.iii. od strefy przepywu. Wiksza, dokadno maja. pomiary w .strefie niskiej i redniej, mniejsza, - w strefie wezbrania. Stad te wagi pomiarw bd odwrotnie proporcjonalne do wartoci przepywu. Kady punkt pomiarowy na wykresie otrzymuje wage/>(- stanowica sum wag uwzgldniajcych wpyw omwionych czynnikw. Podstawowy ukad rwna liniowych jest nastpujcy: Q\P\ = P\ +>H]P\ Q2 Pi = n l>2 +
lf a + cH

Najprostsz metod graficzn jest odrczne wyrwnanie punktw pomiarowych lini krzyw. Sposb ten powszechnie stosowany w praktyce nie moe jednak by uznany za dokadny ze wzgldu na trudnoci odrcznego dobrania waciwej krzy wizny. Znacznie lepsze wyniki uzyskuje si, wyrwnujc odrcznie punkty pomiarowe naniesione w skali logarytmicznej. Krzywa przepywu przybiera ksztat prostolinio wy wtedy, gdy pocztek ukadu wsprzdnych pokrywa si z punktem dennym. Aby to byo moliwe, naley okreli stal B oraz sprowadzi stany wody do punktu dennego, tj. okreli wartoci napenie T. Wyrwnanie odrczne bdzie w tym przypadku bardziej dokadne, gdy atwiej jest wyrwnywa punkty lini prost ni krzyw. Najbardziej dokadny sposb graficznego wyrwnania krzywej polega na wyko naniu oprcz wykresu zalenoci Q - f(il), wykresw zalenoci F = j\{H) oraz v=f2(H) - rysunek 3.31. Krzywe pomocnicze pozwalaj na kontrol graficznego wyrwnania, poniewa dla poszczeglnych stanw 11i musi by speniony nastpu jcy warunek:

W ten sposb mona korygowa ksztat krzywej przepywu w rnych strefach zmiennoci stanw wody. 3.3.4.3. Krzywe przepywu przekrojw zoonych Podane zasady wyrwnywania krzywych przepywu odnosz si do przekrojw jednolitych. W przypadku przekrojw zoonych, w ktrych przy wysokich stanach woda nie mieci si w korycie i wystpuje na tereny zalewowe o duej nieraz powierzchni (rys. 3.33), krzywa przepywu posiada punkt brzegowy (jeden lub wicej), powyej ktrego zmienia swj ksztat. W zwizku z tym rwnie i rwnanie krzywej w strefie stanw wyszych od brzegowego ulega zmianie. Do wyznaczenia ksztatu krzywej w tej strefie niezbdne s wyniki pomiarw przepywu, ktre wyrwnuje si tak, jak w przypadku przekrojw jednolitych. Stosujc rwnanie Harlachera, przyjmuje si sta B tak sam jak dla koryta gwnego, poniewa odpowiada ona stanowi, przy ktrym zanika przepyw w caym przekroju rzeki. Wyrwnane krzywe dla obydwu stref, tzn. powyej i poniej stanu brzegowego, powinny mie wsplny punkt przy // = i^r/M,Jeeli brak jest danych dotyczcych ksztatu przekrojw poprzecznych, niezbd nych do wyznaczenia stanu brzegowego, krzyw mona wyrwna graficznie na podzialce logarytmicznej (rys. 3.40). Punkty pomiarowe w przekrojach zoonych ukadaj si wyranie wedug dwch (lub wicej) prostych. Punkt przecicia si tych prostych wyznacza punkt brzegowy krzywej. Jeeli dysponujemy wiksz liczb

\p{ (3.57)

^2 Pi
+

+ c {1

2 Pi

Qn I'n = " Pn + ' ' !'n Pn

c H

Pn

Rozwizujc ten ukad rwna, otrzymuje si poszukiwane wartoci parametrw et, b i <\ 3.3.4.2. Metody graficzne Metody te s bardzo szeroko stosowane w subie hydrologicznej. Graficzny sposb wyrwnania punktw pomiarowych moe dawa dobre rezultaty wtedy, gdy materia pomiarowy jest bogaty, punkty pomiarowe rozoone s rwnomiernie w rnych strefach stanw wody i rozrzut punktw na wykresie jest niewielki.

^ / D Hydrografa...

Krzywa przepywu (korssumcyjra) 277

I9T2-

punktw pomiarowych powyej stanu brzegowego, to na wykresie mona zauway pewna stref przejciowa pomidzy prosta dla strefy H < H\-,r/Ci, a prosta dla strefy // > /-/brzes!- Strefa ta przy malej liczbie punktw pomiarowych jest trudna do wyznaczenia. Powstanie tej strefy wynika stad, e woda w pocztkowej fazie ruchu po terenie zalewowym napotyka silne opory, wywoane nierwnociami terenu, rolinnoci itp., powodujce redukcje prdkoci. Przyrost przepywu Q nie jest ttt tak szybki, jak to wynikaoby z ksztatu koryta. Dopiero wtedy, gdy woda pynie po terenach zalewowych grubsza, warstwa., przy napenieniu koryta 0,5-1,0 m powy ej wody brzegowej, strefa przejciowa zanika, a punkty pomiarowe ukadaj si wedug nowej krzywej. Krzyw przepywu ze stref przejciow pokazano na rysun ku 3.40b.

IgT,-^*

3.3.5. Ekstrapolacja krzywej przepywu

Omwione zasady konstruowania krzywej przepywu dotyczyy metod wyrw nywania punktw pomiarowych. Pomiary przepywu najczciej wykonywane s w strefie stanw rednich lub grnej czci strefy stanw niskich. W strefie stanw wysokich oraz w strefie stanw najniszych czsto brak jest pomiarw lub liczba ich jest bardzo maa. Istnieje wic konieczno przeduania, czyli ekstrapolacji krzywej poza stref objt pomiarami. Podobnie, jak konstrukcja krzywej przepywu, rwnie ekstrapolacja moe by wykonana analitycznie lub graficznie. Ze wzgldu na specy fik postpowania oddzielnie omwiono zasady ekstrapolacji krzywej w strefie stanw wysokich i stanw niskich.

lgQ;

=1II-I j - j

|m]

__ - . -

ii
f
r

: f r

i f i

i i

_-

t
J

:..;:;
-;c

SE
i
:

1 -i

HV

!.
i
/

f T " "~

I
1

3.3.5.1. Ekstrapolacja krzywej przepywu w strefie stanw wysokich - _

i

Przekroje jednolite
Ekstrapolacja analityczna polega na obliczaniu wartoci przepyww w caym obszarze zmiennoci stanw wody, a do stanw najwyszych, obliczonych na podstawie rwnania krzywej przepywu. Ekstrapolacji; graficzn mona przeprowadzi rnymi sposobami. Najprostszym z nich jest graficzne przeduenie krzywej przepywu do najwyszego obserwowa nego stanu wody (U'IV'IV) poza stref objt pomiarami w sposb analogiczny, jak przy graficznym wyrwnaniu krzywej, omwionym w punkcie 3.3.4.2. Podobnie jak przy konstruowaniu krzywej, dogodniej jest tu posugiwa si podzialka logarytmi czn, ktra umoliwia wyrwnanie prostoliniowe. Dokadniejsza jest graficzna ekstrapolacja oprcz wykresu Q = / | (/-/), rwnie wykresw zalenoci F =/,(//) i vs ={H). Wykres zalenoci /" =/-,(//) konstru uje si na podstawie zmierzonego przekroju poprzecznego koryta rzeki w profilu hydro metrycznym dla caego zakresu zmiennoci stanw wody. Wykres zalenoci

. . _ u ^ :
13
; - T - -

1 " i . j-. . _ \ " i " - ~ !

i
i r
JO 30 40 1C W 70 f
WK0

ii:

7 & 9 Itf

IM

1 nrrL

Rysunek 3.40. Wykres zoonej krzywej przepywu w podzialce logarytmicznej: a - z jednym punktem zaomu (rzeka Kamienna w profilu Kamienna Siara); b - z dwoma punktami zaomu i stref przejciow (rzeka Wieprz w profilu Krasnystaw)

278 Hydrografa... v( =j\{H) ek.slrapoluje si odrcznie poza stref objta, pomiarami przepywu. War toci iloczynw l-\\ daj. wartoci przepywu Q odpowiadajce danemu stanowi wody. Metoda ta moe dawa dobre wyniki dla przedziau ekstrapolacji odpowia dajcego 25% amplitudy waha stanw wody przy staym dnie oraz maym rozrzucie punktw na wykresie zalenoci r ( =f-i(H). Inn;} grup stanowi metody oparte na wzorach hydraulicznych do okrelania prdkoci przepywu wody w korytach otwartych w mchu jednostajnym, z ktrych najczciej stosowane sa tu wzory Chezy i Manninga. Oglnie prdko przepywu okrela si z rwnania:
c l,X

Krzywa przepywu [konsumcjjnaj 279 stanw wysokich wartoci / oraz c mona traktowa jako stae; krzywe i =./(//) oraz zbliaj si do prostej rwnolegej do osi /-/ (Pasawski 1973). c=j\H) Bardziej dokadna metoda ekstrapolacji krzywej przepywu, oparta na wzorze Chezy, zaproponowana zostaa przez Vieiikanowa (eleniakw 1964), a obecnie zalecana jest przez wytyczne Suby Hydrologicznej w Niemczech (DV\VK 1990). Metoda ta w odrnieniu od tradycyjnych oblicze nic wymaga znajomoci spadku zwierciada wody /', ktry zazwyczaj nie jest systematycznie mierzony. W metodzie [ej wydziela si we wzorze Chezy dwa czony: Q = Fvti/ifi=Blhch*y= B}c?/l=Pcii/l
( 3 .63)

'.v =

<'"'

(3.58) gdzie:
Vi

stad przepyw jest rwny: Q = F vs = F c li] i> = K r gdzie: ^.59)

/' = li h^ _ charakteryzuje ksztat koryta (jego przepustowo), c i"'* - charakteryzuje szorstko koryta rzeki i wpyw grawitacji.

Warto /' zaleca si oblicza, podobnie jak przy obliczaniu natenia przepywu, nie w zalenoci od gbokoci redniej w caym przekroju hydrometrycznym hx, lecz na podstawie gbokoci w poszczeglnych pionach hydrometrycznych /i(, z zale noci (rys. 3.41a): (3.60)

K=F<'K W przypadku wzorw Chezy i Manninga y - 1II, a wic: Q = KiVl Przy zastosowaniu wzoru Chezy, pr/eply w okfeia si z rwnania:

(3.61) Wychodzc ze wzoru 3.63, czon c i " mona wyrazi za pomoc zalenoci:

<,-* = -<?
Q = F vx = F c h
Vl

(3.65)

l \

Vl

K = Fc 1,'f

( 1 6 2 )

We wzorze tym .v = 1/2. Elementy geometryczne koryta F i hs wyznacza si na podstawie zmierzonych przekrojw poprzecznych, natomiast wielko spadku i oraz wspczynnika prdko ci c wyznacza si na podstawie wykresw zalenoci i - j{H) oraz c = j\H). Zalenoci i =J(ti) ustala si na podstawie wykonanych pomiarw spadku zwier ciada wody i przedua graficznie do poziomu H/1VH'. W cciii ustalenia zalenoci c =J\!'0 oblicza si warto c z przeksztaconego wzoru Chezy, na podstawie wartoci v'j,/' ( oraz /otrzymanych z pomiarw przepywu. Na rzekach o przekrojach zwartych i regularnych, o gbokociach rednich nie mniejszych ni 3,5-4,0 m, w strefie

Na podstawie wynikw pomiarw przepywu za pomoc, wzorw 3.64 i 3.65 oblicza si wartoci /'(rys. 3.41 a) oraz;- i *", a nastpnie sporzdza wykresy zaleno ci l'=fi(lf) o r a z r i /,! =/,(/-/) - rysunek 3.4 Ib. Poniewa warto /'zaley jedynie od charakterystyk geometrycznych profilu hydromciryczncgo, zaleno P -{li) mona poprowadzi na wykresie a do stanu najwyszego (ll'U'110. Zaleno c j ' 1 =/,{//) moe by wyrwnana jedynie w granicach punktw pomiarowych mona j jednak ekstrapolowa poza zakres stanw objty pomiarami jako lini rwnoleg do osi pionowej, poniewa, -jak wspomniano powyej - w strefie stanw wysokich c = consioraz/ = const (rys. 3.4Ib).

2 8 0 Hydrografia...

Krcy.va przeply.vu (konsumcyjna) 2 8 1

Q@

Oy

nr p/oraj

(cmi

f/h?

15 100

20 200

25 300 iOO

Q lV/s]
H[cm]

H[em] ]O0

pomierzone lub policzone extropolowanc (HrlBOcm!

^****^

\ \

* \

/
/
v -

r/ "
f,(H) = F h f [m*3]

k
\

;o

co

80

100
1 1

120
1

HO
i

160
i

180
i i

200
, p|r'"l

yH^O/Fhflm^/s]

ID

20

30

(0

50 G

60 2.0

J O i,0

' ci*(m" /s]

:

Rysunek 3.41. Krzywe przeprywu: a - grafczny sposb obliczania charakterystyki przepustowoci koryta P(DVWK 1990): b - ekstrapolacja krzywej przepywu metod DVWK (1990): c - ekstrapolacja krzywej przepywu graficzn metod Stevensa (Pasawski 1973); dwykres (unkefi charakteryzujcej ksztaltkoryta:/,(fi)oraz5zorstko5 koryta i wpyw grawitacji: f2(H) (Chow 1934]

Krzywa przepywu (konsumcyjiia) 2 8 3

Na podstawie wykresw funkcji / ' = / , ( / / ) i c \ n =f-H) mona dla dowolnego sianu wody okreli przepyw z iloczynu:

Ze wzoru 3.68 wynika, e:

Q=

rci'/2^f2(U).f](i-/)
Na podstawie wynikw pomiarw przepywu oblicza si wartoci funkcji /^(/Z) i/'->(//) oraz nanosi na wykres (rys. 3.4ld). Poniewa wartoci fimkcji/ f (/7) zale jedynie od ksztatu przekroju poprzecznego uzyskanego z. pomiarw, wykres prowa dzi si w caym obszarze zmiennoci stanw wody. Funkcj 7i(/7) ekstrapoluje si graficznie poza obszar objty pomiarami, zgodnie z tendencja j^j zmiennoci (rys. 3.4U1). Poniewa obydwa czony s;j funkcja stanw wody, wic dla dowolne go stanu wody II w strefie nie objtej pomiarami mona wyznaczy wartoci f{(H)-Fh'(rwny: i f-,{H)=-y
Sl{

inny sposb ekstrapolacji graficznej zaproponowa Sevens, wychodzc podobnie jak w poprzedniej metodzie - ze wzoru Chezy (3.62):
r

. I/, .1/,

. I/J

J/>

Przyjmujc zaoenie, e przy gbokociach /: ( > 3,5-4,0 ni, iloczyn r / /2 = K = eon.st, otrzymuje sio:

Q = KFI^=f}(Fi^)

''V
FI?

!d dla danego stanu// iloczyn funkcji 3.68 jest

a 6 7 )

Zaleno ta jest zalenoci iintowij, ktra jest atwo ekstrapolowae do najwyszego stanu. Wartoci F i /^okrela si dla dowolnych wartoci stanw wody na podstawie zmierzonego w terenie przekroju poprzecznego. Na wykresie w ukadzie osi wsp rzdnych wykrela sit; na podstawie pomiarw krzywa, przepywu Q = J[ii), prost Q. =f(frfif ") OTH7. krzywa pomocnicza Fhf: -fi (//), ktra zaley jedynie od charakte rystyk geometrycznych przekroju i obejmuje cay zakres stanw wody. Dla zaoo nych stanw wody // na skali poziomej przechodzi sie kolejno przez wykresy I-'hK" =./(//) oraz Q=j{Fht1) na krzywa przepywu Q, ktra przeniesiona graficznie w gr do przecicia sie z linia pozioma, wystawiona, na wysokoci zaoonego sianu / / na osi pionowej, wyznacza punkt na krzywej Q =_/f/7) - rysunek 3.4te. Przy zastosowaniu wzoru Manningn, przepyw okrela sie z rwnania:

Jeeli jednoczenie mierzone s;i spadki zwierciada wody, wyraenie/-)(//) upraszcza si do zalenoci jedynie od szorstkoci koryta. Naley podkreli, e omwione metody ekstrapolacji krzywej, przy wykorzysta niu wzorw hydraulicznych do obliczania prdkoci przepywu w korytach otwartych w ruchu jednostajnym, mog by stosowane jedynie tila rzek duych o gbokoci redniej nie mniejszej ni 3,5-4,0 ni, dla przekrojw regularnych o jednakowym charakterze. Pasawski (1973) podaje ponadto, e metoda Stevensa moe by stoso wana przy Q > 500-700 uv7s. Przekroje zoone Omwione sposoby ekstrapolacji krzywej przepywu w strefie stanw wysokich mog dawa dobre wyniki dla przekrojw jednolitych. Dla przekrojw zoonych ekstrapolacja wedug omwionych zasad moe by stosowana jedynie do poziomu wody brzegowej, tj. do punktu brzegowego krzywej. Powyej tego poziomu woda wystpuje z koryta i zaleno Q -_/(//) ulega zmianie. Wszystkie wykresy badanych zalenoci ulegaj zaamaniu po przekroczeniu stanu brzegowego, wic do prowa dzenia ekstrapolacji krzywych omawianymi metodami niezbdne jest posiadanie wynikw paru pomiarw przepywu powyej wody brzegowej do okrelenia kierun ku wykresw. Jeeli brak jest pomiarw w tej strefie, to przepywy naley okre la omwionymi powyej wzorami hydraulicznymi, na podstawie pomierzonego

gdzie: Fh'sy =/[(//) - funkcja charakteryzujca ksztat (przepustowo) koryta, I f> - /"- =/,(/-/) - funkcja charakteryzujca szorstko koryta i wpyw grawitacji. We wzorze tym .v = 2/3.

Krzywa przepywu {Konsurrceyjrsa) iitJi)

w terenie przekroju poprzecznego koryta /-'oraz spadku zwierciada wielkiej wody i. Umoliwia to obliczenie prdkoci redniej przepywu jako funkcji spadku zwier ciada wody i gbokoci redniej i\ =J{h^, i). Przepyw oblicza sic ze wzoru 3.33. Obliczajc przepyw metoda hydrauliczna, oblicza sic osobno przepyw w korycie gwnym Q^., w terenach zalewowych Q. oraz ewentualnie w starorzeczach lub bocznych ramionach rzeki Qs. Zgodnie ze wspczesnymi badaniami prdko" przepywu strumienia w korycie gwnym powinno si oblicza z uwzgldnieniem oddziaywania na niego strumienia pyncego w terenach zalewowych. Dfugo.se obwodu zwilonego koryta gwnego zwiksza si wwczas o dugo linii oddzie lajcych, na wykresie przekroju poprzecznego, koryto gwne od terenw zalewo wych (Kubrak 1998). Przepyw w caym przekroju jest suma okrelanych przepy ww czstkowych:

3.3.6. Zmiany krzywej przepywu

3.3.6.1. Przyczyny zmian zwizku stan-przepiyw Zwizek stanw wody i przepyww wyraony przez krzyw przepywu nie ma cech trwaoci. Analizujc punkty pomiarowe z duszego okresu, naniesione na wykres w ukadzie osi wsprzdnych H0Q, mona stwierdzi, e ukadaj si one z wikszym Sub mniejszym rozrzutem (rys. 3.43).\Ro~zrzut ten moe by spowodowa ny bdami przypadkowymi, jakimi obarczone s wyniki pomiarw, oraz czynnikami powodujcymi, e zwizek stan-przeplyw nie ma cech trwaoci w czasie. Spowodo wane moe to by zmianami ksztatu przekroju poprzecznego cieku, poziomu odnie sienia stanw wody (poziomu zera podziaiki wodowskazowej) oraz uproszczeniami zwizku, polegajcymi na przyjciu zalenoci przepywu od jednej tylko zmiennej, tj. stanu wody (patiz lozdzia 3.1).

(?=Gi + e : + Q,

(3.70)
H [cmj

3.3.5.2. Ekstrapolacja krzywej przepywu w strefie stanw niskich Podobnie jak w strefie stanw wysokich rwnie w strefie sianw najniszych brak je sl zazwyczaj pomiarw przepywu, co pociga za sob. konieczno ekstrapo lacji krzywej przepywu. Najczciej stosowana jest w praktyce ekstrapolacja graficzna do poziomu najniszej niskiej wody i\t\'\V. Wykrelone ta metod;} krzywe przepywu maj czsto w tej strefie kierunek niewaciwy, a styczne do krzywej przy poziomie AWH' s nierzadko rwnolege do osi pionowej (rys. 3.42). Warunkiem prawidowej ekstrapola cji graficznej jest okrelenie punktu denne go krzywej oraz doprowadzenie krzywej do 300 tego punktu. Mona rwnie, majc obli czon warto staej II, ekstrapolowa kr/yw naniesiona na skal logarytmiczn, 250 przeduajc prost wyrwnujca do war toci Ig T, odpowiadajcej najniszemu obserwowanemu stanowi lub te do warto 200 ci nieco niszej. 100
Q[m'V$| Rysunek 3.42. Niewaciwa ekstrapolacja krzy wej przepywu w strefie stanw niskich

%
-

. '.
fC-

Rysunek 3.43. Wpyw zmian dna na krzyw przepywu (przypadek pogbienia si dna)

B,

Zmiany zmiany zmiany zmiany

zalenoci Q =_/(/-/) dzieli si na trzy grupy: trwae (nieodwracalne), nietrwale (odwracalne), sezonowe.
3.3.6.2. Trwae zmiany krzywej przepywu

Ekstrapolacja analityczna opiera si na rwnaniu Harlachera, ktrego jednym z parametrw jest staa /'. Na podstawie rwnania mona oblicza przepywy przy najniszych obserwowanych stanach.

Zmiany trwae wynikaj ze zmian przekroju poprzecznego rzeki lub te poziomu odniesienia sianw wody. Mog to by pnak wszystkim zmiany zachodzce w ko rycie rzeki wywoane przez erozj lub akumulacje materiau dennego, zmiany pozio mu zera wodowskazu. zmiany ksztatu przekroju wodowskazowego wskutek prze niesienia posterunku w inne miejsce na tej samej rzece, zmiany ksztatu przekroju poprzecznego rzeki spowodowane przez regulacj lub obwaowanie.

286 Hydrografia... Pierwsze z tych zmian wynikaj z czynnikw naturalnych, pozostae spowodo wane sn dziaalnoci;! czowieka i dlatego zalicza si je do czynnikw sztucznych. We wszystkich wymienionych przypadkach zwizek stan-przepiyw ulega zmia nie wskutek wystpienia okrelonych czynnikw wywoujcych te zmiany. W ich wyniku powstaje nowa zaleno midzy stanem a przepywem, ktra istnieje dopty, dopki nie wystpi;} nowe przyczyny, powodujce kolejne zmiany zwizku. W wy niku wystpowania trwaych zmian krzywej przepywu konstruuje si zwiijzki Q -J(H) dia okresw o ustalonych warunkach przepywu. Zmiany w korycie rzeki (takie jak rozmycie lub namulenie) zachodz najczciej w korycie maej wody, stad te maja wpyw przede wszystkim na stany niskie. ,\T;t stany wysokie zmiany te wpywaj;) w maym stopniu, tym mniejszym, im wikszy jest udzia terenw zalewowych w przepywie rzeki. Krzywe przepywu wykazuj wwczas rnice w strefie dolnej, a sa zbiene w strefie stanw wysokich (rys. 3.-13). Jeeli punkty pomiarowe z okresu pniejszego ukadaj;] sic poniej punktw wcze niejszych, to mamy do czynienia z pogbianiem si dna wywoanym erozja, nato miast gdy ukad jest od wrt n y - z podnoszeniem si dna spo wodowany m aku muiacja. Gdy w badanym profilu wykonano mao pomiarw przepywu, to nie ma dostatecznej podstawy do stwierdzenia zmian dna. W takim przypadku naley opiera si na analizie przekrojw poprzecznych koryta i przebiegu stanw charakterystycznych (zwaszcza stanw rednich i minimalnych) oraz na zwizkach stanw wody w roz patrywanym profilu ze stanami wody w ssiednich posterunkach wodowskazowych (zwizkach wodowskazw). Zmiana pooenia poziomu zera wodowskazowego powoduje zmian stanw wody o warto A/7, bdca, miara przesunicia wykresu krzywej w stosunku do dawnego pooenia w kierunku rwnolegym do osi pionowej (o / / ) . jeeli poziom zera obnia si, a tak najczciej si zdarza w praktyce, to nowa krzywa ukada si ponad dawna (rys. 3.44). Przeniesienie wodowskazu do innego przekroju rzeki powodowa bdzie zmiany krzywej t y m wiksze, im bardziej nowy przekrj wodowskazowy rni si swym ksztatem od dawnego. W tym przypadku nie bdziemy obserwowali staego przesu nicia, jak przy zmianie zera wodowskazti. W zalenoci od tego, czy nowy przekrj

Krzywa przepywu (konsurrwyjrsn} 287

jest bardziej zwarty ni dawny, krzywa bdzie biega bardziej stromo lub bardziej pasko ni poprzednia. Zmiany ksztatu przekroju poprzecznego rzeki mog. by spowodowane przez regulacj lub obwaowanie rzeki. Regulacja rzek powoduje, e ksztat przekroju poprzecznego ulega wikszym lub mniejszym zmianom, co pociga za sob. zmiany krzywej przepywu. Pooenie niwelety dna rzeki uregulowanej, w stosunku do dawnego poziomu dna przed regulacja., ma wpyw na przesunicie punktu dennego krzywej. Jeeli przekrj regulacyjny ma ksztat podobny do ksztatu przekroju wodowskazowego na rzece nie uregulowanej, to nowa krzywa przepywu b dzie swym charakterem zbliona do poprzedniej; w innych przypadkach bdzie si od niej rni. Przykad zmiany krzywej spowodowanej regulacja rzeki pokazano na rysunku 3.45a. Obwaowanie rzeki, polegajce na ograniczeniu przekroju wodowskazowego w strefie stanw wysokich, powoduje zmiany w przebiegu krzywej przepywu w tej strefie, poczynajc od poziomu podstawy walu. Krzywa przepywu biegnie w tym wypadku bardziej stromo ni przed obwaowaniem (rys. 3.45b). Podobny charakter

Q[m'/sl

H| [cm] i

Q[m7s] Rysunek 3.45. Wpyw zmian ksztatu przekroju poprzecznego na krzyw przepywa a - wpyw iegulac;i koryta rzeki: i - krzywa przepywu dla slarego koryta, 2-krzywa przepywu dla nowego koryta, uksztatowanego w wyniku regulacji rzeki: b - wpyw obwaowania: 1 - poziom pcdslawy wau, 2 - slan wody przy przepywie O, przed obwaowaniem (H,), 3 - stan wody przy przepywie O, po obwaowaniu (^)

Q [riP/sf

Rysunek 3.44. Wpyw zmiany poziomu zera wodowskazu na krzyw przepywu (przypadek obnienia zera wsdowskazu o warto i h )

288 Hydrografia...

Krzywa przaplywu (konsumcyjna] 289

maja zmiany przekroju wodowskazowego, .spowodowane przez wybudowanie w nim przyczkw niostt:, jazu, murw bulwarowych ilp. Zmiany krzywej zaczynaj;) si m od poziomu podstawy wymienionych budowli. W przypadku zmiany ksztatu prze kroju wodowskazowego, do analizy przyczyn zmian rwnie pomocne mog. by zwizki wodowskazw.

;cml

300

3.3.6.3. Nietrwafe zmiany krzywej przepywu

Zmiany nietrwale. Zmiany okrelone mianem nietrwaych wynikaj z uproszczenia zwizku sian-przeplyw przez uzalenienie przepywu jedynie od stanu wody. Na przepyw maju, jak wyej wspomniano, wpyw rwnie inne czynniki, a przede wszystkim spadek zwierciada wody. Znaczne zmiany spadku zachodzce w krt kim czasie wpywaj wyranie na zwizek Q =./(//), powodujc jego nietrwae zmiany. Do czynnikw wpywajcych na zmiany spadku zalicza si przede wszystkim spitrzenie lub depresje zwierciada wody w rzece oraz zmiany spadku podczas wezbra. Zmiany zwizku stan-przepfy w maja w tym wypadku charakter czasowy, utrzy muj si dopty, dopki dziaaj przyczyny wywoujce te zmiany. Po ustpieniu przyczyn zwizek Q - _ / ( / / ) powraca do swej pierwotnej postaci. Spitrzenie lub depresje zwierciada wody w rzece, powodujce zjawisko cofki Itib depresji, mog wynika z przyczyn naturalnych (zmiany pooenia poziomu zwierciada wody rccypienta: rzeki, jeziora, morza) lub z przyczyn sztucznych (budowle pitrzce). W opisywanych przypadkach stany wody odczytane na wodowskazie znajduj cym si w zasigu cofki nie bd miarodajne do okrelenia przepyww. Zwizek stan-przepyw uzalenia si w tej sytuacji dodatkowo od parametru ni charaktery zujcego wpyw spitrzenia stanw wody {patrz rozdzia 3.1). Dla cofki naturalnej, spowodowanej przez wezbranie na odbiorniku, jako dodatkow zmienn przyjmuje si stan wody mi odbiorniku H0i\\r a dla cofki sztucznej, powstaej w wyniku spitrzenia wody - wielko pitrzenia przez budowl wodna AH. Wykres zwizku nietrwaego Q =J{H, m) przedstawia rodzin krzywych, odpo wiadajcych rnym wartociom przyjtego parametru m = &H (rys. 3.4a). Krzywa, na ktrej danemu stanowi H odpowiada najwiksza warto przepywu Q, odnosi si do warunkw przepywu swobodnego i nosi nazw krzywej podstawowej. Zmiany spadku zwierciada wody w okresie wezbrania powoduj, e w fazie przyboru i opadania przy tym samym stanie wody przepyw nie jest jednakowy. W fazie przyboru, gdy stany wody wzrastaj, .spadek zwierciada wody jest wikszy od spadku wyrwnanego, podczas kulminacji jest rwny spadkowi wyrwnanemu, natomiast w fazie opadania, gdy woda w rzece opada, jest mniejszy od spadku wyrwnanego (rys. 3.47).

200

100

tfO

Q (m^/sl

Rysunek 3.46. Krzywe przepi/wu: a - wykres zwizku nietrwa ego: AH - spad zwierciada wody; b - wpyw stanw wody odbiornika H,,*, na siany wody na dopywie H

ll>l

^==__

~~~"~~ 7~

w w r^^cLj' Li

is<i

NW
_ _ _ _ _

Rysunek 3.47. Zmiany spadku zw.rciadia wody przy przejciu fali wezbrania (Lambor 197!); i {i., i,) - spadek zwierciada wody na odcinku _ ((.,, L,}

Zjawisko to, zwane histerez krzywej, powoduje, e w fazie przyboru prdkoci przy tym samym stanie s wiksze ni w fazie opadania, a co za tym idzie, rwnie i natenie przepywu podczas przyboru jest wiksze ni w okresie opadania. Wykres zalenoci Q -f(H) oraz v ~j{H) przybiera tu ksztat ptli (rys. 3.48). Im przybr i opadanie stanw s szybsze, tym rozwarcie ptli jest wiksze. Dla rnych wezbra przebieg ptli nie jest jednakowy, lecz kierunek ich biegu jest ten sam. Przy wystpowaniu histerezy wyrwnan krzyw przepywu prowadzi si jako lini porednia, przez rodek ptli.

290 Hydrografia...

Krzywa przepywu (konsumcyjna] 291

Rysunek 3.49. Wpiyw zmian sezonowych na krzy.v przep!yv/u

Q [fn7s]

rolin. Ich wpyw na krzywa jest coraz mniejszy i zazwyczaj staje si nieistotny -100 -200. w okresie przymrozkw jesiennych. W p y w zarastania na relacj stan-przeplyw nie jest jednakowy przy rnych stanach'wody (Ostrowski l % 5 ) . Wpyw ten przy przepywach bliskich zera jest nieznaczny, gdy mae prdkoci przepywu wywouj mae opory ruchu. Gdy stany wody rosn, wzrastaj rwnie i opory ruchu, powodujce coraz wiksze spitrzenie. Trwa to do momentu, w ktrym opory ruchu stawiane przez istniejcy zespl rolinny osign maksimum. Po przekroczeniu tego sianu opory malej, gdy napr hydro dynamiczny coraz wikszej masy pyncej wody jest wikszy od oporo rolin i powoduje'ich przycinicie do dna i brzegw koryta. Std te krzywa przepywu dla okresu zarastania bdzie pocztkowo rozbiena z krzywa dla warunkw swobod nego przepywu (krzyw podstawowa), a nastpnie bdzie si do niej zblia. Ten sam charakter wykazuj krzywe przepywu zarwno dla okresu maksymalnego rozwoju rolin, jak i okresw przejciowych. Podobny wpyw na zmiany krzywej przepywu maj zjawiska lodowe, przy czym charakter zmian zaley od warunkw zlodzenia. Podczas tworzenia si w rzece ryu i lodu brzegowego powstaj opory mchu, ktre wzrastaj w miar powstawania coraz wikszych" iloci ryu. Opory te {Lambor 1971) osigaj maksimum w czasie zatrzymania si ryu i powstawania jednolitej pokrywy lodowej. Po uformowaniu si pokrywy lodowej na caej szerokoci rzeki oraz na duszym jej odcinku ry i ld denny przestaj powstawa, ld podbity pod pokryw zostaje stopniowo wypukiwa ny, a dolna powierzchnia pokrywy lodowej zostaje wygadzona. Powoduje to zmniej szenie si oporw ruchu oraz zwikszenie si powierzchni czynnego przekroju. W okresie ruszania lodw opory mog wzrasta, zwaszcza gdy powstaj na r/.ccc zatory lodowe. Podczas spywu kry opory malej i przy rzece wolnej od lodu s rwne eni. ' W p y w zjawisk lodowych na krzyw przepywu nie jest jednakowy w czasie. Z tego powodu nie mona okreli zwizku Q =j{H) wanego dla caego okresu

500 10,00 15p0 Q[m3/sf O 200 400 600

_to

15 v [mis]

1000 F [m 2 '

Rysunek 3.38. Histereza krzywej przepywu (Skibiski 1963)

3.3.6.4. Sezonowe zmiany krzywej przepywu Z m i a n y sezonowe s wynikiem dziaania czynnikw wystpujcych corocznie w okrelonej porze roku, takich jak: - zarastanie koryt rzecznych w okresie letnim, - zjawiska lodowe w okresie zimowym. Mechanizm dziaania wymienionych zjawisk na przepyw wykazuje wiele cech wsplnych. Zarwno rolinno zarastajca k o r y ' " rzeczne, jak i zjawiska lodowe powoduj;; zmniejszenie powierzchni czynnej przekroju koryta oraz zwikszaj, opory ruchu strug wody. Wywouje to zmniejszenie prdkoci przepywu, a w konsekwencji spitrzenie stanw wody na odcinku rzeki, na ktrej wystpuj;! omawiane zjawiska, oraz powyej. W okresie wystpowania zarastania oraz zjawisk lodowych tej samej wartoci natenia przepywu Q odpowiada stan wody wyszy ni przy przepywie swobodnym (rys. 3.49). Powoduje to zmian krzywej przepywu wyraajcej zale' no stan-przeplyw. Zmiany te trwaj;) z rnym nateniem tak dugo, jak dugo trwa przyczyna wywoujca icii wystpowanie. Zmiany krzywej przepywu spowodowane zarastaniem koryt rozpoczynaj sic na wiosn wraz z rozwojem rolinnoci wodnej. Latem (lipiec i sierpie), gdy rolinno wodna jest ju cakowicie rozwinita, j e j oddziaywanie na stany i przepywy jest najwiksze. Jesieni wraz z obnieniem temperatury wody nastpuje obumieranie

2 9 2 Hydrografia...

wystpowama ych zjawisk. Oglny charakter przebiec krzywej przepywu w okre sie zjawisk lodowych wykazuje analogi do krzywej dla okresu zarastania W praktyce nie okrela si oddzielnych krzywych przepywu dla okresw wyst powama zjawisk sezonowych, a opracowuje si jedynie krzywe podstawowe dh okresw wolnych od zjaw.sk lodowych i zarastania, tzn. dla swobodnych warunkw przepywu. Przy okrelaniu przepyww w okresie wystpowania tych zjawisk uwzgldma s.codpow.ednie sposoby przeliczania wartoci przepyww okrelonych na podstawa stanw spitrzonych na przepywy rzeczywiste

3.4. Przeptywy chwilowe

3.4.1. Odpfyw rzeczny i jego miary 3.4.1.1. Definicja odpywu i przepywu
Zjawisko polegajce na poruszaniu si wody zebranej na pewnym obszarze na powierzchni terenu lub w gruncie ku miejscom niej pooonym pod wpywem siy cikoci nazywamy odpywem lub przepywem. lio wody biorcej udzia w tym procesie rwnie nazywa si potocznie odpy wem lub przepywem. Obydwa te terminy okrelaj w zasadzie to samo zjawisko, nie s jednak synonimami. Termin odpyw jest stosowany wwczas, gdy chodzi o okrelenie iloci wody odpywajcej z pewnego obszaru, zazwyczaj zlewni rzecz nej. Natomiast termin przepyw jest uywany przy okrelaniu iloci wody przepy wajcej przez przekrj poprzeczny cieku hib przewodu. 3.4.1.2. Miary odpywu Wielko odpywu wyraa si za pomoc rnych miar. Dbski (!9_i5b) podzieli je na bezwzgldne i wzgldne. Miary bezwzgldne okrelaj;} iloci wody odpywa jcej z badanego obszaru b;|d te przepywajcej przez dany przekrj iydrometryczny. Natomiast miary wzgldne podaj wartoci odpywu w odniesieniu do jednostki powierzchni zlewni lub jako stosunki do innych elementw hydrometeorologicznych, jak np. opad. Miary te su do porwnywania ze sob iloci wody odpywajcej ze zlewni o rnych wielkociach ub o rnym klimacie. Miary bezwzgldne. Do miar bezwzgldnych zalicza si natenie przepywu oraz objto odpywu. Naluik-m przepywu Q (przepywem) nazywa si ilo wody, jaka przepywa przez przekrj poprzeczny cieku w jednostce czasu. Przepyw wyraa si zazwyczaj, zalenie od iloci przepywajcej wody, w nT/s, l/s, dm"Vs lub l/min. Za pomoc tej miary mona wyraa natenie przepywu chwilowe Q albo redni warto nat enia przepywu w pewnym okresie, zwan potocznie przepywem rednim Q-{. Okresem tym moe by doba, miesic, procze, rok. Objtoci odpywu V (odpywem) nazywa si ilo wody, jaka odpywa z, okre lonego obszaru w pewnym czasie. Jeeli objto t rozpatruje si w oderwaniu od powierzchni zlewni, a odnosi si j tylko do przekroju poprzecznego cieku lub przewodu, to mona mwi o objtoci przepywu.

" Od aciskiego sowa quinarht, oznaczajcego r/ymsk;] miar iloci wody. '*" Od aciskiego sowa vo(umcn, oznaczajcego wielko, objto.

~m Hydrografia... Przepywy chwilowo 295 Objto odpywu Voblicza sicz zalenoci: V=S6 4WQS(I gdzie: 86 400 {?,. cl liczba sekund w cigu doby, przepyw redni w danym okresie [m"Vs|. liczba dni.
C

fur 1 ! (3.71)

Wspczynnik odpywu c jest stosunkiem iloci wody odpywajcej z obszaru zlewni w rozpatrywanym okresie do iloci wody, jaka w postaci opadw atmosfery cznych spadla na obszar zlewni w tym samym czasie:

-L
~ P (3.74) gdzie:

Ilo wody moe byt; wyraona w nY, tys. m"', ni In m"' (hm^> lub mld rn" (km"'), zalenie od wielkoci odpywu. Czas wyraa si w dobach, miesicach, proczach lub latach. M i a r y wzgldne. Do miar wzgldnych odpywu zalicza sie odpyw jednostkowy, wysoko warstwy odpywu i wspczynnik odpywu. Odpyw jednostkowy przedstawia ilo wody odpywajcej w jednostce czasu /.jednostki powierzchni rozpatrywanej zlewni, wyraon w l/s k m " . Miar t okrela si z rwnania: 1000 0 A -

II /' -

wysoko warstwy odpywu [mmj,

wysoko warstwy opadu [ m n i j .

Ilo wody odpywajcej jest tu wyraona przez, warstw odpywu, natomiast ilo wody otrzymanej przez zlewni z opadw - przez opad redni na obszarze zlewni, zwany warstw opadu . Wspczynnik odpywu okrela si dla okresu wieloletniego, jak rwnie dla poszczeglnych lat, proczy lub miesicy.

s km"

3.4.2. Zasady okrelania przepyww chwilowych

(3.72)

gdzie:
Q .I przepyw [m"/s], powierzcimia zlewni [km").

3.4.2.1. Sposoby okrelania przepyww chwilowych

Przepywy chwilowe s to wartoci natenia przepywu, jakie wystpuj w cieku w okrelonej chwili. Otrzymuje sieje w wyniku pomiarw przepywu bd oznacza na podstawie stanw wody zmierzonych w okrelonej chwili oraz krzywej przepy wu. Ten drugi sposb, najczciej stosowany w praktyce, noszcy nazw metody krzywej przepywu, polega na przetwarzaniu stanw wody odczytywanych na wodowskazie na przepywy.

Wysoko warstwy odpywu H lub krtko warstwa odpywu wyraa wysoko w milimetrach warstwy wody odpywajcej w okrelonym czasie z rozpatrywanego dorzecza. Miar t okrela si jako iloraz objtoci odpywu z rozpatrywanej zlewni V oraz powierzchni zlewni A:

W=Kr^=10 .i^mO^l
'A
= m - = - = 10 km" 10 i i r

86.4 >(,/

3.4.2.2. Okrelanie przepyww chwilowych z podstawowej krzywej przepywu

J~

fmmj

(3.73)

Przepywy odpowiadajce stanom wody odczytanym na wodowskazie, w przy padku niezakconych warunkw ruchu wody, okrela si z podstawowej krzywej przepywu. W zalenoci od tego. czy korzysta si z analitycznej lub graficznej postaci krzywej, mona wyrni tu dwie metody: analityczn i graficzn. Metoda analityczna polega na wykorzystaniu rwnania krzywej przepywu. Jest to metoda dokadna i w przypadku analitycznego wyrwnania krzywej powinna by stosowana w praktyce. Metoda graficzna polega na odczytywaniu wartoci przepywu z wykresu w ukadzie wsprzdnych H0Q. Poniewa wykonywanie odczytw z wykresu.

nr

10"-'mm

Oznaczenia jak we wzorach 3.71 i 3.72. Geometrycznie mar t interpretuje si jako wysoko warstwy wody, ktra powsta aby, gdyby cakowita objto odpywu z pewnego obszaru zostaa rwnomiernie rozoona na poziomym rzucie powierzchni dorzecza, natomiast woda z lego obszaru nie odpywaaby na boki, nie parowaa i wsikaa.

Op.niy btlii omwione w c/.c.sci 4 (tom II).

2 9 6 Hydrografia.

Przepywy chwilowo 297 Okrelanie przepyww chwilowych w okresie zarastania koryt rolinnoci wodn Zarastanie rzek rolinnoci wodn powoduje, e przepyw okrelony z podstawowej krzywej przepywu przy zaobserwowanym pod pitrzonym stanie wody jest wikszy od rzeczywistego (rys. 3.49). Powstaje tu konieczno zredukowania okrelonego w ten sposb przepywu do wartoci rzeczywistej. Wyrnia si nastpujce metody okrelania przepyww w okresie zarastania: sezonowych krzywych przepywu, wspczynnikw redukcji letniej oraz pitrze wegetacyjnych. Metoda sezonowych krzywych przepywu. Na podstawie wynikw pomiarw przepywu konstruuje si. krzyw przepywu podstawow dla okresu, w ktrym nie wystpuje zarastanie, oraz krzywe dla poszczeglnych faz rozwoju rolinnoci. Zazwyczaj s to krzywe dla okresw maksymalnego rozwoju rolin (lipiec i sierpie) oraz krzywe dla okresw porednich, w ktrych ma miejsce rozwj lub obumieranie rolinnoci. Liczba tych krzywych zaley od charakteru i wielkoci wpywu zarasta nia na siany wody. Krzywe te konstruuje si najczciej dla przedziaw miesicznych ub dwumiesicznych. Przykad krzywych sezonowych podano na rysunku 3.50.

Tabela 3.3. Tabela naleenia przepywu (rzeka Wieprz, wodowskaz Krasnystaw, okres 23.05.1961 - 31.10.196.1) i Slan wody
3 3 9npnbf O (~> [mTm _Przeplyw /sj

""

"'"

I [cm]
100

~^Q

"0 !S 130
''0 150 150 170 160 '90 1Q(-| 200 210 220

0,20 0,53 0,56 0,, 9 0,S2 0,255 0.L ^ J Z 0* 5 6 J S ?S l ! ^ ^ * 0.678 0,716 0,75, 0.92 0.33 0,630 0,377 0,92.*. 0.971 1,02 1.0S
1,30 1,62 2,35 2,91 3,58 4,28 . ' . OD 4,99 5.71 6.45 1,35 1.40 1,57 2,41 2.93 3,65 4,35 ' 5.06 5,78 6,53
>>1' '.'6 1,21 1,35 0,33

'-

'.51

1,56

1,61 ,,.

1.6S ilUu

1,72 t.it.

1,77 0,47 \,n 0,4/

1.93 1,93 2,03 2,46 2.52 2.57 3,04 3,1! 3,13 3,72 3,79 3,66 4.42 4.49 ' " ' "* 4.55 5,13 5,66 6.G0 5,21 5.93 6,53 5,23 6.01 6,75

2.08 2,14 2.19 2,63 2,69 2,74 3,24 3.31 3,33 3,93 4,00 4,07 4,53 4,71 4,76 ,r,v .,, , *f,JU 5,35 5.42 5,49 5,03 6,15 6,23 6,83 6.91 6,93

2,24 2,30 0,52 2,60 2.85 0.53 3,45 3.51 0,55 4,14 4,21 0,57 4,65 4.92 0,70 -T,OD 5.57 5,64 0,71 6,30 6,33 0,72 7.06 7.13 0,74

przy obliczeniach przepyww z duszego okresu, jest mudne, wiec przeprowadza si tabeiaryzacj krzywej. Przykad tak przedstawionej krzywej przepywu podano w tabeli 3.3. W wyej opisany sposb okrela si przepywy chwilowe dla ustalonych warun kw przepywu. Zaleno midzy stanem wody i przepywem, wyraona przez krzywa przepywu, nie jesi jednak zalenoci trwaa w c/asie, lecz ulega zmianom pod wpywem rnych czynnikw. Przy okrelaniu przepyww chwilowych naley korzysta z odpowiednich krzywych, wanych w poszczeglnych okresach o ustalo nych warunkach przepywu. Jeeli w rozpatrywanym profilu woclowskazowym zachodz trwae zmiany krzy wej przepywu, to relacja stan-przeplyw moe zmienia si w sposb skokowy lub cigy. W pierwszym przypadku przejcie z jednej zalenoci w druga moe by cile umiejscowione w czasie. Jeeli zachodz zmiany o charakterze cigym, wwczas naley wydziela pewne okresy o dugoci odpowiedniej do tempa zachodzcych zmian. Dla ych okresw naley wyporodkowywa zwizek stan-przeplyw, prze chodzc w sposb skokowy z jednego zwizku do drugiego. Krzywa przepywu przekroju, w ktrym czsto zachodz zmiany trwae, przedstawia si zwykle w po staci rodziny krzywych, wanych w okrelonym c/asie.
Rysunek 3.50. Sezonowe krzywe przepywu; 1 - krzywa podsta wowa. 2 - krzywa dla pocztku i koca ckrssu wegetacji (mai i padziernik). 3 - krzywa dla okresw przej i swych (czerwiec i wrzesie), '. - krzywa rjla penego rozwoju wegetacji (lipiec

h |CMj

3.4.2.3. Okrelanie przepyww chwilowych w warunkach specjalnych

W okresach, w ktrych panuj, specjalne warunki przepywu, spowodowane przez sezonowe lub nietrwae zmiany zalenoci stan-przeplyw, nie mona okrela prze pyww 7. krzywej podstawowej, lecz naley uwzgldnia wpyw tych zmian.

Termin pocztku rozwoju rolin oraz koca okresu pitrze wegetacyjnych zale od czynnikw staych i zmiennych. Do staych czynnikw zalicza si przede wszy stkim czynniki klimatyczne (przecitne w wieloleciu wartoci temperatur powietrza w poszczeglnych miesicach) oraz skad florystyezny zespow rolinnych, wyst pujcych na danym odcinku rzeki. Dla przykadu na rysunku 3.51 podano okresy rozwoju rnych zbiorowisk rolin naczyniowych wystpujcych w dorzeczu grnej Biebrzy, zbadane przez Pachut (1989). Czynnikiem zmiennym jest temperatura wody uzaleniona od chwilowych stanw pogody, wpywajcych na temperaur powietrza oraz jej zmiany w czasie. W zalenoci od przebiegu temperatury powietrza w okresie wiosennym rne s terminy pocztku rozwoju rolin oraz jego tempo. Podobnie charakter okresu jesiennego uzalenia tempo obumierania rolin oraz terminy zaniku wpywu rolin na stany wody. Tym tumaczy si zjawisko, e w jed nych latach ju w okresie maja roliny mog wywiera taki sam wpyw na stany wody, jaki w innych latach obserwuje si. dopiero w czerwcu. Przyjmuje si jedynie,

298

Hydrografia...

Przepywy chml owe

299

Lp. 1

Gatunki rolin

IV

VI "~

VII

VIII

IX

XI

XII

'i

MOCZARKA KANADYJSKA (Bodca canadensis) GR2EL

tych wspczynnikw okrela si rzeczywiste wartoci przepyww w okresie roz woju wegetacji:

Qi=hQ

(3.76)

zaiY
(Nuphar lutea) 3 JEZOGOWKA GALZISTA {Sparganium erectum) JEZOGOWKA PROSTA {Sparganium emsrsum) 5 TRZCINA POSPOLITA

W literaturze mona spotka rne sposoby okrelania zmiennych w czasie wspczynnikw kL. Najczciej w praktyce siosowana jest metoda chronologicz nych wykresw wspczynnika kt =j{T) - rysunek 3.52.

'L

1.0 0.8 0 OA 0.2

vp!y.vu rolin na siany wody

IPhmgmiic-s auslrp.tis)
RDESTNICA POYSKLIWA {Poismogsion luceus)

1
1
V i
j

...

^*

. VII viii

"i

0,0

III

IV

VI

IX

xi

XII

e w okresie najwikszego rozwoju wegetacji {lipiec i sierpie) zespl rolinny wystpujcy w danym przekroju wpywa jednakowo na siany wody we wszystkich latach, niezalenie od wczeniejszego czy pniejszego rozwoju rolin. Z tej przy czyny sezonowe krzywe przepywu naley konstruowa wycznie dla poszczegl nych lat na podstawie pomiarw wykonanych w kadym roku {Pasawski 1963), a ni e urednia je na podstawie pomiarw z okresu wielu tal. Metoda wspczynnikw redukcji letniej. Wspczynnikiem redukcji letniej prze pywu kj nazywa si iloraz rzeczywistego przepywu w okresie zarastania Q{ cl<o przepywu odczytanego z podstawowej krzywej przepywu Qu przy zaobserwowa nym sianie wody // ( ] (rys. 3.49):

Rysunek 3.52. Wykres wspczynnika redukcji tom-ej - uredniony c!a wiebiecia (Kardnsz 1970)

L~Qa

(3.75)

W miar moliwoci naley wykonywa wykresy przebiegu wspczynnikw kL oddzielnie dla poszczeglnych lat. Niestety, nie zawsze mona stosowa ten sposb, gdy warunkiem koniecznym do jego wykorzystania jest posiadanie duej liczby wynikw pomiarw przepywu wykonanych w kadym roku w okresie wegetacji rolin. Jeeli nie dysponuje si wystarczaj;^'a. liczba danych pomiarowych, to mona opracowywa przecitne wykresy przebiegu wspczynnika kl w wieloleciu w dwch lub trzech wariantach, w zalenoci od przebiegu warunkw klimatycznych w okresach przejciowych. W okresie pocztkowym rozwoju rolinnoci mona sporzdza wykresy wspczynnika kj dla wczesnej, przecitnej i pnej wiosny, a w okresie obumierania rolin - dla wczesnej, przecitnej i pnej jesieni. W okre sie penego rozwoju rolin (lipiec i sierpie) wykresy maj;| przebieg jednakowy we wszystkich latach. Jeeli liczba pomiarw przepywu nie jest wystarczajca do jednoznacznego skonstruowania wykresu zalenoci k{ - J\T), to mona posuy si dodatkowo wykresami przebiegu temperatury wody lub temperatury powietrza (rys. 3.53). Z przebiegu tych wykresw mona wnioskowa o charakterze zmian wartoci wsp czynnika k[.

Wspczynnik ten. zawierajcy si w przedziale 0 < kj< i, wyraa stopie zmiany zwizku midzy stanem a przepywem, spowodowanej zarastaniem przekroju rzecz nego. Wartoci wspczynnikw redukcji letniej okrela si na podstawie przepy ww uzyskanych w wyniku pomiarw hydrometrycznych. Na podstawie wartoci

Przepywy chwilowo 301

kminl VII VIII

IX"

Rysunek 3.53. Schematyczny przebieg pi-jwe wegeiacyjnych. temperatury powietrza oraz wspczynnika kL

Rysunek 3.54. Wykres wspczynnika redukcji lelniej i;L uzaleniony od sianw wody - dla pojedynczego roku (rzeka Szeszupa w proisiu Pobondzie)

Stosowany dawniej sposb opracowania przecitnego wykresu zalenoci k^ = =y(7), wyposrodkowanego dla widoleeia bez uwzgldniania charakteru okresw przejciowych w rnych latach (rys. 3.52), nie powinien by zalecany. Omawiane sposoby mog, by stosowane do okrelania przepyww rzek, na ktrych nie wystpuj, w okresie letnim wiksze zmiany w przebiegu stanw wody. Zalicza si tu przede wszystkim rzeki pojezierne oraz rzeki o zlewniach zalesionych lub bagiennych, o duych zdolnociach retencyjnych, w ktrych opady iemie. pomi jajc wyjtkowe sytuacje, nic wywouj;) wikszych wezbra. Jak ju wczeniej wspomniano, hamujcy wpyw rolin zmienia si wraz ze zmianami sianw wody - przy stanach przy borowych wpyw rolin maleje, a krzywa przepywu okresu zarastania zblia si do krzywej podstawowej. Dla rzek, ktre zarastaj;) w okresie letnim, lecz na ktrych jednoczenie wystpuj w tym okresie czste wezbrania, wartoci wspczynnikw kr dodatkowo musza by uzalenione od wartoci stanw wody / / . Rozpatruje si tu zaleno typu k( ~ Jeeli dysponuje si dostatecznie dua. liczba pomiarw przepywu, wykres zale noci k^ =J[T, li) konstruuje sic oddzielnie dla kadego roku. Wykres taki rni sk d poprzednio omawianych chronologicznych wykresw wspczynnika kf tym, e przebieg jego koryguje si na podstawie hydrogramu stanw wody. Przykad takiego wykresu pokazano na rysunku 3,54.

Konstruowanie wykresw dla poszczeglnych lat wymaga wykonania duej liczby pomiarw przepywu i z tego powodu zazwyczaj opracowuje si wykresy dla warunkw przecitnych. Zaleno kt = /('/", / / ) , z uwzgldnieniem zmiennoci wspczynnika kt w okresie wegetacji w zalenoci od stanw wody / / , mona przedstawia na wykresie w postaci rodziny krzywych (rys. 3.55). Mona rwnie. podobnie jak w przypadku wykresw A'; =/?'/), uwzgldnia rne warianty przebiegu wspczynnika w okresach przejciowych. Poniej przedstawiono inne metody okrelania wspczynnikw redukcji let niej kj. Metoda Pasa w,sUieo umoliwia okrelanie wspczynnikw redukcji letniej kL w rozpatrywanym profilu w zalenoci od sianw wody oraz temperatury wody lub powietrza. Wartoci wspczynnikw k{ okrela si z. rwnania liniowego regresji wielokrotnej, w postaci:
kL = (t ij + h /-/ f r

(3.77)

idzie: wspczynnik redukcji letniej w dowolnym terminie i okresu wegeta cyjnego, rednia temperatura wody lub powietrza z okresu 30 dni poprzedzajcych termin i, dla ktrego okrela si warto kL [ C i , '

302 Hydrografia... Przeply.-.ychwilowe 303 Na podstawie wartoci k{ odczytanych z nomogramu sporzdza si wykresy przebie gu wspczynnikw / clia poszczeglnych lat. Punkty na wykresie kL =J{T) czy si liniami pynnymi, uwzgldniajc przebieg hydrogramu stanw wody. Metoda Ostrowskiego wykorzystuje inny rodzaj zalenoci umoliwiajcej okre lenie wspczynnika kL. W metodzie tej wspczynnik kL uzaleniony jest od stanw wody wedug rwnania paraboli kwadratowej: kL = ti U' + t>H + c

(3.78)

gdzie:
// ti. b, c stan wody [cm|, parametry rwnania.

E S

'

R dZina

WS?iC a

*1

d!a

' *

zn cil

stan

dy (rzeka Huczwa w proMj

Przebieg wykresu zalenoci k{ =j{H) przedstawia rysunek 3.57. Charakterysty czna cech wykresu jest zmniejszanie si wartoci k; przy wzrocie stanu wody od wartoci / / m i n do H0. Zagadnienie to zostao wyjanione w rozdziale 3.3.

/7(a, b, c -

stan wody w terminie / [cm), parametry rwnania regresji.

[cm]
270 250 230 H0 210 190
Rysunek 3.57. Wykres aleraci wsptezynnlkafc od sSanw wody Hwectug Ostrowskie go (rzeka Sokctda w profilu Kopna Gra) (Ostrowski 1965)
p

W melodzie tej wartoci/:/ nie sn. uzalenione od terminu, dla ktrego s okrela ne, lecz od aktualnego w d a n y m roku stopnia rozwoju rolinnoci wodnej, uzalenio nego od iloci ciepa, wyraonego przez .rednia temperatur okresu poprzedzajcego dany termin /. Dugo tego okresu zostaa w wyniku przeprowadzonych przez Pasawskiego (1963) bada okrelona na 30 dni. Najbardziej waciwe s obliczenia na podstawie zmian temperatury wody. gdy ta w sposb bezporedni oddziauje na roliny. Poniewa jednak pomiary temperatury wody prowadzone s jedynie w nielicznych profilach, wiec naley wykorzystywa pomiar}' temperatury powietrza. W praktyce wartoci/;/ okrela si nie z rwnania 3.77, lecz za pomoc nomogramu typu drabinkowego, jaki mona na podstawie tego rwnania wykona (rys. 3.56).

r
V

l*
-J\

170
Hmin

150
0
0,2

^y
04
0,6 0,8 1,0

H [cm]

kL

! [*C]

Rysunek 3.56. Nomogram Pasawskiego

Metoda pitrze wegetacyjnych. W odrnieniu od metody wspczynnikw redu kcji letniej, w ktrej korekcie podlegay przepywy odczytane z podstawowej krzywej przepywu, w metodzie pitrze wegetacyjnych redukuje si stany wody odczytane na wodowskazic o warto pitrzenia spowodowanego przez roliny A/7. Warto stanu niespitrzonego wynosi:

3 0 4 Hydrografia...

Pneptywy chwilowo 305 // = //1 - A / 7 gdzie: // - stan wody niespitrzony |cm|, //[ - stan wody spitrzony przez roliny [cm|, A/7 - wielko pitrzenia wegetacyjnego Jcnij. Wartoci AW, im w okresach maksymalnego pitrzenia (lipiec i sierpie) okrela si na podstawie wykresu krzywej przepywu podstawowej oraz krzywej sezono wej dla tych miesicy (rys. 3.50). W poszczeglnych strefach stanw wody warto ci A/7m[]l. bd rne. W praktyce przyjmuje si okrelone przedziay stanw wody (np. 10-centyinetrowe) i dla sumw granicznych tych przedziaw okrela wartoci pitrze A/7 m . (V Tego sposobu postpowania nie mona stosowa jednak w okresach przejcio wych ze wzgldu na rny charakter rozwoju rolinnoci w okresie wiosennym i jesiennym w poszczeglnych latach. Wartoci pitrze &H; trzeba wwczas okrela w procentach, jako cz wartoci A / / ] ] m obliczonej dla lipca i sierpnia, w zalenoci od przebiegu temperatur powietrza. W tym celu wykonuje si wykres przebiegu temperatur wody lub powietrza. Wykresy te, z powodu wystpujcych u nas staych waha temperatur powietrza, maja przebieg bardzo nieregularny. Z lego powodu wskazane jest wykonywanie wykresw temperatur rednich pentadowych lub nawet dekadowych. Uzyskuje si w tym przypadku bardziej pynny wykres przebiegu temperatury. Takie urednianie jest nieodzowne, poniewa rozwj rolin nie zaley od chwilowych waha temperatury, a wiosenne i letnie przejciowe okresy spadku' temperatury powoduj jedynie zahamowanie tempa rozwoju rolin. Wartoci pitrze Allj dla dowolnego terminu w okresach przejciowych okrela si z proporcji: A/7. Ali gdzie: A// ; A// m;|1 . ! ; (] t' pitrzenie wegetacyjne w dowolnym terminie okresu przejciowego |cm|, pitrzenie wegetacyjne w okresie maksymalnego rozwoju rolin w tej samej .strefie stanw wody i przepyww |cm], temperatura w terminie / [Cj, temperatura na pocztku okresu rozwoju rolin (zazwyczaj w kwietniu) lub na kocu okresu wegetacji (zazwyczaj w listopadzie} \C.\, maksymalna temperatura w okresie wegetacji (zazwyczaj w lipcu i sierpniu) Metoda zimowych krzywych przepywu. Na podstawie pomiarw przepywu, wykonanych w okresie wystpowania trwaej pokrywy lodowej, konstruuje si odrbn ga krzywej przepywu dla tego okresu. Krzywych tych nie konstruuje si dla okresu pochodu ryu i kry, poniewa w okresach tych pomiary nie s z reguy wykonywane z uwagi na due trudnoci techniczne. Melodii ta moe by stosowa na dla rzek duych, na ktrych gruboci lodu w porwnaniu z, gbokociami s nieznaczne. Na rzekach tych o przebiegu stanw wody decyduj przepywy, w prze ciwiestwie do rzek maych, na ktrych przebieg zjawisk lodowych w znacznym stopniu ksztatuje stany wody. ,.-/ t ~t A,, >\t (3.80) (3.79) Stad po przeksztaceniu: AW/ = A " m : i x T p (3.81)

Dla okresu wiosennego wartoci Af; oblicza si jako rnice pomidzy tempera turami rednimi dla poszczeglnych dekad lub pentad a temperatura progowa r(1 wynoszca .^C, przyjmowa a zazwyczaj dla terminu, w ktrym suma dodatnich dobowych temperatur powietrza notowanych o godzinie 7 na stacjach klimatolo gicznych Z i > 200C jwedug bada ebrowskiego w dorzeczu Biebrzy X/ = 240"C (Dbski 196!)]. Warto .'-Vlim oblicza si jako rnic temperatury maksymalnej i temperatury progowej. Maksymalna temperatur w okresie wegetacji, wystpuj ca zazwyczaj w lipcu i sierpniu, okrela si z wyrwnanego wykresu przebiegu temperatur. Pocztek okresu zmniejszania si wartoci pitrze przyj mu je si umownie w dniu ! !X, cho zjawisko to w poszczeglnych latach moe mie miejsce w innych terminach. Warto temperatury w tym okresie przyjmuje si za podstaw do obli czania rnic A/,1vtV Temperatur progowa / u dla koca okresu wegetacji przyjmuje si umownie rwna 4 C Wartoci At w okresie jesiennym oblicza si jako rnice rednich temperatur penladowych lub dekadowych i wartoci t0 - 4C. Po okreleniu A//, ze wzoru 3.79 oblicza si wartoci stanw wody niespitrzonych /7 0 , a nastpnie z podstawowej krzywej przepywu okrela si przepywy Qt bdce rzeczywistymi przepywami w okresie letnim. Okrelanie przepyww chwilowych w okresie zjawisk lodowych Wpiyw zjawisk lodowych na zaleno przepyww od stanw wody jest analogicz ny do wpywu zarastania koryt rolinnoci.. Podobnie jak w przypadku zarastania, rwnie i w okresie zjawisk lodowych istnieje konieczno redukowania wartoci przepywu okrelonych w funkcji stanw wody z podstawowej krzywej przepywu. Metody okrelania przepyww w okresie zjawisk lodowych mona podzieli na trzy grupy: metod zimowych krzywych przepywu, metod wspczynnikw redukcji zimowej, metod interpolacji hydrogramu odpywu.

rei.

Przeptywy chwilowe 307 Metoda wspczynnikw redukcji zimowej. Pojecie wspczynnika redukcji zimowej jest analogiczne do wprowadzonego w poprzednim punkcie wspczynni ka redukcji letniej. Wspczynniki redukcji zimowej zawierajce si w przedziale O < k, < 1 okrela si ze wzoru: k.= gdzie: {2- Q0 przepyw rzeczywisty w okresie wystpowania zjawisk lodowych | m / s ) , przepyw przy tym samym stanie wody, odczytany z krzywej podstawowej [m 3 /s]. okresie powstao wiele metod pozwalajcych na okrelenie wartoci wspczynni ka/;, na podstawie rnych elementw klimatycznych i hydraulicznych. W latach ubiegych powszechnie bya stosowana metoda standardowych wsp czynnikw redukcji zimowej. Polegaa ona na przyjmowaniu staych wartoci wsp czynnika redukcji zimowej k, dla poszczeglnych faz zlodzenia (lab. 3.4). Tabela 3.4. Standardowe wsplczynnniki redukcji zimowej ki
Rodzaj zjawiska lodowego ry Pokrywa lodowa Zicdzenie czciowe '"''(' Kra Symboi

O,
Q, o (3,82)

k:

Wspczynniki te przyjmuj;! rne wartoci w zalenoci od rodzaju zjawisk lodowych, jak: ry,, ld brzegowy, zlodzenie cakowite, kra. Podczas tej samej fazy zjawisk lodowych rwnie wspczynniki k. nie s wartociami staymi, lecz ulegaj zmianom. Najmniejsze wartoci przyjmuj wspczynniki redukcji zimowej w okre sie zamarzania rzeki. W maych, przemarzajcych do dna rzekach wartoci k, mog w tym czasie spada nawet do zera, na rzekach duych za, jak np. Dunaj, minimalne wartoci k. dochodz do 0,5 (Lambor 1971). Schematyczny przebieg wspczynnika redukcji zimowej w okresie wystpowania zjawisk lodowych przedstawiono na rysunku 3.58. W metodzie tej przepyw w okresie zjawisk zimowych oblicza si z zalenoci: (3.83) \ / Wartoci wspczynnika redukcji zimowej okrela si w praktyce na podstawie zmierzonych wartoci przepywu w okresie wystpowania zjawisk zimowych. Ze wzgldu jednak na skp na ogl liczb pomiarw przepywu wykonywanych w tym

\ 0.85';

& = *=<?

Rysunek 3.58. Przebieg zmiennoci wspczynnika k, w okresie wystpowania zjawisk Jodowych

Metoda ta nie uwzgldniaa odrbnoci poszczeglnych rzek oraz warunkw meteorologicznych w poszczeglnych okresach zimowych. Ponadto stosowanie standardowych wartoci wspczynnikw dla caego okresu zjawisk lodowych po wodowao niecigoci w przebiegu przepyww na stykach poszczeglnych faz zjawisk lodowych. Obecnie metoda ta nie powinna by stosowana. Mona jedynie przyjmowa, przy braku danych pomiarowych, warto wspczynnika k. - 0,5 dla okresu pokrywy lodowej. Obecnie najszersze zastosowanie w praktyce znajduje metoda chronologicznych wykresw wspczynnika redukcji zimowej. Wykres przedstawiajcy zaleno k=j['0 (rys. 3.58) konstruuje si dla kadego okresu zimowego oddzielnie na podstawie pomiarw przepywu wykonanych w danym okresie. Poniewa w okresach przejciowych, tj. w fazie ryu czy kry, najczciej brak jest pomiarw przepywu, wic wykres wspczynnika k, w tych okresach naley interpolowa midzy wartoci k,- I - dla okresu wolnego od zjawisk lodowych a wartoci k^ - przy pokrywie lodowej - oraz midzy wartoci k. - przy pokrywie lodowej - a k. = I - po spyniciu kry i lodu brzegowego. Wykres interpolacyjny prowadzi si w postaci prostej lub krzywej, przy czym wykres prostoliniowy daje wyniki najbardziej prawdopodobne. W okresie pokrywy lodowej wartoci k, nie s stae - najmniejsze wartoci wystpuj podczas tworzenia si lodu, gdy rzeka staje". Pniej w miar wymywania ryu i wygadzania dolnej powierzchni lodu opory mchu zmniejszaj si, a warto ci k. wzrastaj (rys. 3.59). inn drog sporzdzania wykresu wspczynnika redukcji zimowej A. jest okre lenie zalenoci k =j\T), jako zalenoci pomidzy wartociami wspczynnika k, a liczb dni od chwili utworzenia si pokrywy lodowej T wyporodkowanej dla

Przepywy chw!ov;e 309 Wartoci wspczynnikw k. w takich przypadkach bd niezmienne w cigu caego okresu wystpowania pokrywy lodowej w danym roku. Jeeli w badanym przekroju nie wykonano adnego pomiaru pod lodem, to przyjmuje si wartoci k, okrelone w ssiednich przekrojach hydrometrycznych lub stal warto k, - 0,5, jak w metodzie standardowych wspczynnikw redukcji zimowej. Wykres k - J\'l) dla fazy ryu i kry interpoluje si tak samo jak na podstawie materiaw pomiarowych. Metody uwzgldniajce stopie zmniejszania czynnego przekroju przez pokry w lodow. Metody te stosowane s w przypadku niedostatecznej liczby pomiarw przepywu pod lodem lub te przy ich cakowitym braku. Metoda Dbskiego (l'J551. W metodzie tej obliczenia przepyww w okresie zudzenia oparte su na wspczynniku redukcyjnym k^, zdefiniowanym jako iloraz:

h,

10 09
07 06 05

50 T [dni]

-X ^ W| 03. ^ 0 10 20 30 40 50 60 70 60 T fdnij

*-J-\

Rysunek 3.59. Wykres zalenoci k{ = '(7): a - prostoiin:ov/y (wg Kleina; rzeka Laba w prof;!u Darchau); b krzywoliniowy (wg Pasawskiego; rzeka Weina w profilu Kowanwto); r - liczba dni J chwilr urworzenia si pokryty Jodowej (Pasawski 1973)

wielolecia. W okresie [rwania pokrywy lodowej wartoci k. zwikszaj ,siv wsku tek wygadzania dolnej powierzchni lodu, co powoduje zmniejszenie si oporw mchu wody. Omawiana zalezno.se moe by liniowa lub krzywoliniowa. Klein (Pasawski 1973) dla aby w profilu Darchati otrzyma! zaleno prostoliniowa (rys. 3.59a): * . = </ + b T (3.84) gdzie: A wspczynnik redukcji zimowej,

*-

(3.85)

gdzie: Q. - przepyw zmierzony pod lodem. (2] - przepyw odczytany z. krzywej podstawowej przy stanie wody H^. rwnym rnicy stanu /-/0. przy ktrym wykonany by pomiar przepywu i gruboci pokrywy lodowej c (rys. 3.60):
"l ="-<

(3.86)

T ~ liczba dni od chwili utworzenia si pokrywy lodowej, a, b - parametry rwnania. Pasawski (1973) na podstawie pomiarw wykonanych na rzece Wenie uzyska! wykres krzywoliniowy (rys. 3,59b). przy czyni wartoci wspczynnika k, wahay sic od 0,50 na pocztku okresu zlodzcnia do wartoci 0,S6 w dniu poprzedzajcym mszenie lodtt. W celu uzyskania omawianych zalenoci naley dysponowa wiksza liczba wynikw pomiarw przepywu pod lodem. Jeeli w danym roku wykonany jest tylko jeden pomiar pod lodem, wwczas warto" wspczynnika A przyjmuje sic za stara w caym okresie pokrywy lodowej. Dla lat, w ktrych nie wykonano adnych pomiarw pod lodem, naley przyjmowa wartoci k, urednione z wynikw pomiarw wykonanych w innych latach. Wartoci wspczynnikw k, mona rwnie zrnicowa w zalenoci od cha rakteru zimy (ostra, przecitna, agodna) lub te okreli zwizek korelacyjny wsp czynnikw k. y. temperatur przecitn wystpujc w danym okresie zimowym.

Warto A.-| Dbski przyjmuje jako siaa ki = 0,707. W rzeczywistoci, wskutek zmiennej szorstkoci lodu, warto ta jest zmienna, poniewa wahania te nie s i nie mog by w praktyce pomijane. W metodzie lej przepywy okrela si z zalenoci:

<?- = * l, ( U ?|

(3.87)

Rysunek 3.60. Okrelanie wartoci Ot z krzywej przepywu

Q:,

O, Q

3 1 0 Hydrografia...

Przepywy chwilowe 311 Wzorw tych, jak podkrela Dbski, nie naley stosowa dla pierwszych kilku lub kilkunastu dni mrozu oraz dla okresw odwily, gdy utrzymuje sie jeszcze pokrywa lodowa. Metoda Kowalowa. Inna. metod;), w ktrej oprcz gruboci lodu c bierze si pod uwag Ks/tat przekroju poprzecznego oraz napenienie koryta, jest metoda Kowalowa. Wpyw powyszych czynnikw okrela parametr a, wyraony wzorem: F, u =

W celu stosowania tej metody wystarczy mie pomierzona grubo pokrywy lodowej c. W przypadkach, gdy pomiary gruboci lodu nie byty wykonywane, wielko te mona obliczy za pomoc wzorw empirycznych. Dla rzek polskich wzr empiryczny sucy do obliczania gruboci lodu ustali Dbski (i954). Wzr ten przedstawia rodzin parabol o rwnaniu:
c=
c\>f~

(3 88} \ (3.90).

gdzie: e - grubo lodu [cmj, c - wspczynnik proporcjonalnoci, ktrego warto waha si w od 4,0 do 7,s, w zalenoci od prdkoci przepywu oraz temperatury i skadu chemicznego wody, T - suma ujemnych wartoci temperatury powietrza, zanotowanych o godzi nie 7 , od pocztku okresu mrozw do terminu pomiaru fC]. Jeeli na rzece wykonano pewna liczb pomiarw gruboci lodu w warunkach naturalnych przed nadejciem odwily, to urednion warto wspczynnika (, waciwa dla danej rzeki, okrela si, przeksztacajc wzr 3.8S:

^ + >'Y

edzie: / , - powierzchnia lodu zanurzonego w wodzie, !'L/ - powierzchnia czynnego przekroju pod lodem. Na podstawie pomiarw przepywu oblicza si wartoci wspczynnikw &. i u oraz wykonuje wykres zalenoci k. = j{a). Przykad tej zalenoci podano na rysunku 3.6i. Warunki brzegowe rozpatrywanej funkcji s nastpujce: dla rze ki wolnej od lodu a = 0 i k. = I, w przypadku przemarznicia rzeki do dna o. - i i i.. = 0. W celu okrelenia wspczynnika k, naley na podstawie pomierzonych charakte ry styk przekroju poprzecznego w czasie zlodzenia okreli parametr tt, a nastpnie / wykresu odczyta warto kParametr a mona rwnie okrela przy braku danych pomiarowych. W tym przypadku zaleca si korzystanie z typowych wykresw funkcji k. =J{a) sporzdzo nych dla danego regionu.

gdzie: e-t - zmierzona grubo lodu w terminie pomiaru / [cni], n - liczba par obserwowanych wartoci (gruboci lodu i sumy temperatur), Tj - jak we wzorze 3.S8 w terminie pomiaru i. W przypadku cakowitego braku pomiarw gruboci odu wartoci wspczynni ka c mona przyjmowa na podstawie tabeli 3.5.

1,0

u
\
0,5

Tabela 3.5. Wartoci wspczynnika c we wzorze Dbskiego do obliczania gruboci pokrywy lodowej (wzr 3 83)
Warunki przepy/.u

Rzeki pynce szybko i burzliwie oraz te, klre z powodu cieplejszych wd gruntowych lub z powodu obecnoci w wodzie zwizkw chemicznych obniajcych lemperalurg zamarzania trudniej zamarzaj Rzeki w warunkach przecitnych, nalurainych Rzeki pynce powoli, z maym przykryciem nienym | Rzeki o prdkoci rwnej lub bliskiej zera

1k

**

4.0 5.0 6.5 7,5

^
&..
O*

Rysunek 3.61. Wykres wspczynnika a cfo metody Kowalowa (Pasawski 1973)

1,0 a

3 1 2 Hydrografia,..

Przepywy chwilowe 313 Metoda krzywej charakterystyk pr/eprywu. Metoda ta znajduje zastosowanie wtedy, syjy mierzone s systematycznie spadki zwierciada wody. Dla kadego zmierzonego przepywu okrela si tzw. charakterystyk przepywu A' z zalenoci: K--

Znajc charakter badanej rzeki, dobiera si drog analogii odpowiedni typ funkcji A. =/{<*). Jeeli dysponujemy wynikiem pomiarw gruboci lodu - okrelenie war toci a nie nastrcza trudnoci. Jeli pomiary gruboci lodu nic s prowadzone, to naley wielko i;i obliczy wzorem empirycznym.
3.4.2.4, Przepywy w okresie podpitrzenia stanw wody wywoanego przez zmienn cofk zwierciada wody

f-

./&
'<*

(3.91)

Przyczyny powstawaniu cofki. Wpyw cofki na przepyw w cieku wyraa si zmniejszeniem spadku zwierciada wody oraz prdkoci przepywu. Zjawisku tenut towarzyszy podniesienie si sianw wody, co powoduje powstawanie nietrwaych zmian krzywej przepywu (patrz podrozdzia 3.3.(i). Podpitrzenie stanw wody w rozpatrywanym profilu moe by wywoane przez przyczyny naturalne i sztuczne. Do przyczyn naturalnych zaliczamy cofki zwierciada wody wywoane przez wezbrania na recypieneie rozpatrywanej rzeki, wezbranie na waniejszych dopy wach, wpadajcych poniej rozpatrywanego profilu, wahania poziomu morza lub jeziora w ujciowych odcinkach rzek, wiatry sztormowe wiejce w kierunku ujcia rzek przymorskich. Do przyczyn sztucznych zaliczamy wszelkiego rodzaju cofki wywoane przez prac budowli hydrotechnicznych i urzdze gospodarki wodnej, pitrzcych wod stae lub okresowo. Okrelenie przepyww przy cofkach naturalnych. Przy spitrzeniach wywo anych przyczynami naturalnymi, zjawisko zmiennej cofki wystpuje jedynie okre sowo, zazwyczaj przez krtki czas. Wartoci przepyww dobowych w [ych przypadkach mona okrela metod krzywej przepywu. Stosowana jest ona w r nych wariantach jako metoda nietrwaego zwizku, metoda zwizku przepyww ze skorygowanym stanem wody oraz metoda normalnego spadu. Metoda krzywej przepywu nietrwaego zwia/ku polega na opracowaniu wykre su zwizku przepyww ze stanami wody // oraz dodatkowym parametrem chara kteryzujcym wpyw spitrzenia stanw wody Ali: Q=f(Ii.AH) (patrz podroz dzia 3,3.6}. Metoda zwizku przepyww j.c skorygowanym stanem moe by stosowana ww czas, gdy na rozpatrywanej rzece powyej zasigu cofki znajduje si drugi wodowskaz. Pomidzy sianem wody na tym wodowskazic i sianem wody na wodowskazic badanym, w okresie swobodnych warunkw przepywu, okrela si zwizek korelacyjny sianw wody, czyli zwizek wodowskazw. Za pomoc lakiego zwizku, iia podstawie sianw wody odczytywanych na wodowskazic pomocniczym, mo na okreli niespiirzone stany wody w badanym profilu w okresie wystpowa nia cofki.

gdzie: Q - przepyw fm"/s], i - spadek zwierciada wody ['A-. Na podstawie obliczonych wartoci K i obserwowanych stanw wody wykonuje si wykres zalenoci K = Ji.fi) - rysunek 3.62. Wykres len moe by podstaw do dalszych oblicze, jeeli odchylenia pun ktw od wyrwnanej krzywej nie s wiksze od \()c/o. Przepywy dobowe Q- okrela si na podstawie wartoci Ki odczytanych z wy kresu K =,/(//) dla obserwowanych dobo wych spadkw ti z przeksztaconej zaleno ci 3.91: Qi = K>

Rysunek 3.62. Wykres zalenoci K = Hfy (Pasawski 1973)

(3.92)

Metoda normalnego spadu (Niinnnl fal! tncitiod). W praktyce czsto zamiast spadkami operuje si wartociami spadu Ali, okrelanymi jako rnica stanw wody na dwch wodowsfcazach o jednakowej rzdnej zera znajdujcych si w pewnej odlegoci od siebie: Ali = !i0- / / | . Podstaw metody jest zwizek przepywu ze stanem wody pr/.y normalnym spadzie Q =./(// 0 , A!!n) (Czarnocki 1970). Jako spad normalny przyj muje si spad zwierciada wody w warunkach swobodnego przepywu, wolnego od wpywu spitrzenia. Metoda la znajduje zastosowanie w tych profilach, w ktrych okrelane s spady zwierciada wody oraz istnieje moliwo opracowania krzywej przepywu dlii warunkw swobodnego przeplywti (kr/.ywej podstawowej). Punktem wyjcia w omawianej metodzie jest wykres zwizku pomidzy zmierzonymi spadami normalnymi i odpowiadajcymi im niespitrzonymi stanami wody; wykres taki nosi nazw krzywej spadw normalnych (rys. 3.63). Krzywa zwizku Afln = Ji.H0) umoliwia okrelenie spadu normalnego AHn odpowiadajcego wartoci przepy wu Q. tj. przepywu przy odczytanym na wodowskazie stanie wody HQ okrelone go z podstawowej krzywej przepywu (rys. 3.63). Drugim wykresem jest krzywa poprawek:

3 1 4 Hydrografia,,,

Przepyw chwilowa 315

10 KO no aj .iHfcm]

Ha

iO

co

Metoda normalnego spadu, opisana w poprzednim punkcie, znajduje zastosowa nie wtedy, gdy cofka wystpuje okresowo. Melodii staego spadu (Constant tali method) opiera sie na zwizku przepyww ze stanami wody przy najczciej obserwowanym spadzie, zwanym spadem staym: <2v = /f//(l. Ar/S) (Czarnocki 1970). Podobnie jak w metodzie normalnego spadu konieczna jest tu znajomo spadkw zwierciada wody / lub wartoci spadu A/7. Spord pomierzonych wartoci przepywu wybiera sie te, ktre zostay zmierzone przy spadach rwnych lub zblionych do wartoci spadu staego A/7V, oraz opraco wuje krzywa przepywu przy staym spadzie: Q =j[H0. A/7V). Przepywy odczytane z powyszej krzywej przy obserwowanych spitrzonych stanach wody odpowiada jcych spadom A/Y,-1- A/7, wymagaj korekty. Suy do tego wykres poprawek: A/7: >-%-< A/7.. (3.95)
TO 1 K > f Q jm3/S]

10 Q0

'< i

i . . ^

.*

_ u- / - . S' / : ; :
i/- __;__:_
-!^3

i. L ; ; I U

i.M

as
Bi

~rijr~nrL

:;x;:r ... ; . j
. :
<0 50 M JM !i3

si.
c;

! i' ! i"
as
OJ

a;

Rysunek 3.63. Metoda normalnego spadu: a - krzy.va normalnych spadw, b - krzywa przepywu dla spadu normalnego, c - krzywa poprawek (Czarnocki 1970)

przedstawiony na rysunku 3.64b. W celu okrelenia przepyww rzeczy w istyci przy wartociach spadu odmiennych od spadu staego, z krzywej przepywu Q ~f(H,v A// v ) odczytuje si przepyw, ktry by mia! miejsce przy spadzie staym.

a=

Q,rf

'

A/7;
A//., (3.93)

W celu okrelenia przepyww rzeczywistych w okresie spitrzenia, z podstawo wej krzywej przepywu odczytuje si przy danym spitrzonym stanie wody //, przepyw Qn, klry istniaby, gdyby nie byo spitrzenia. Z krzywej spadw normal nych okrela sie d!a danego sianu H-t warto spadu normalnego AHn. Znajc rzeczywisty spad w okresie spitrzenia A/7; mona okreli iloraz AH-jAHn < i, a nastpnie z krzywej poprawek - warto a = Q/Q < 1. Rzeczywisty przepyw okrela sie z zalenoci:

Q, = aQ

(3.94)

Okrelanie przepyww podczas crek wywoanych przyczynami sztucznymi. W odrnieniu od cofek spowodowanych przyczynami naturalnymi, cofki sztuczne mog wystpowa zarwno okresowo, jak i stale. Przepywy dobowe w warunkach cofki wywoanej przyczynami sztucznymi mona okrela melodii krzywej przepy wu nietrwaego zwizku (patrz rozdzia 3.3), metoda krzywej charakterystyk prze pywu oraz metoda krzywej przepywu przy okrelonym spadzie, ktra moe by stosowana w dwch wariantach, jako metoda normalnego spadu lub staego spadu.

ID

~80

W3 Q[m J /sl

Rysunek 3.63. Metoda sialego spadu: a - krzywa przeptywu dla slatego spadu, b - wykres poprawek (Czarnocfci!970)

A//,. Znajc rzeczywisty spad Afii7 okrela si iloraz -777". a nastpnie- z wykresu poprawek warto fi--pz~- Rzeczywisty przepyw przy istniejcym spadzie A//, oblicza si z zalenoci: Qi = $Qs (3.%)
Rysunek 3,65. Przebieg stanw wody o godzinie 7 M oraz v,yni;< obserwacji nadzwyczajnych

H cm]

/ \ / \ i \

Poniewa zazwyczaj liczba pomiarw przepywu jest niewystarczajca, do jedno znacznego wyrwnania krzywej przepywu przy staym spadzie mona sprowadza przepywy, pomierzone przy rnych spadaci, do warunkw przy spadzie Al/. i uzyska tym samym bardziej liczebny zbir punktw zwizku Q - ./(//,,, A/7S). Pozwala to na dokadniejsze wyrwnanie krzywej przepywu. Sposb sprowadzania wynikw pomiarw do warunkw przepywu panujcych przy staym spadzie A/-/,, jak te inne metody obliczania przepyww w okresie zmiennej cofki opisane s w literaturze (np. Uyczkowski 1979, Pasawski 1973).

i [dni]

3.4.3. Zasady okrelania przepyww rednich dobowych 3.4.3.1. Sposoby okrelania przepyww rednich dobowych
Pod pojciem przepyww dobowych, zwanych rwnie przepywami codzien nymi, rozumie si rednie wartoci przepyww w okresach dobowych w rozpatry wanym profilu wodowskazowym, W zalenoci od zebranych i dostpnych danych hydrometrycznych oraz od charakteru rzeki, wartoci przepyww dobowych mona okrela metodami krzywej przepywu, interpolacji hydrogramu midzy punktami pomiarowymi oraz codzien nych pomiarw przepywu. 3.4.3.2. Okrelanie przepyww rednich dobowych metod krzywej przepywu Okrelanie przepyww rednich dobowych na podstawie jednokrotnych obserwacji .stanw wody Wartoci przepyww rednich dobowych przy zwyczajnych obserwacjach sta nw wody, prowadzonych na wikszoci posterunkw wodowskazowych jeden raz dziennie, zazwyczaj o godzinie 7 czasu miejscowego, okrela sic jako przepywy odpowiadajce tym stanom. Przy zaoeniu, e stany wody w cigu doby nie ulegaj zmianie, moe by przyjte ez zastrzee, e przepyw chwilowy z godziny 7 ' - (?7(X> ~ rwny jest

wartoci redniej dobowej Qi( ^t,. Gdy stany zmieniaj si rwnomiernie w cigu pewnego okresu, jak to ma miejsce na wikszych rzekach nizinnych, mona przyj mowa, e przepywy chwilowe okrelone przy sianie z godziny 7 rwne s wartoci redniej dobowej. Wida to wyranie na wykresie przebiegu stanw wody (rys. 3.65). W poszczeglnych dobach nadwyki przepywu ponad wartoci;; rednia dobowa w jednej czci doby rwnowaone s przez niedobory w czci drugiej. W sumie objto odpywu w okresie /-dobowym - okrelona na podstawie tak wyliczonych rednich przepyww dobowych - rwna jest wartoci rzeczywistej. Hardziej skomplikowana sytuacja powstaje wtedy, gdy w cigu doby wystpuj;! dwukierunkowe wahania stanw wody. Zjawiska takie wystpuj, na rzekach gr skich iub maych ciekach nizinnych, gdzie wezbrania przychodz nagle i trwaj;] bardzo krtko. Rnokienmkowe dobowe zmiany stanw wody mog by rwnie wywoane w sposb sztuczny, przez budowle wodne znajdujce si na rzece, np. siownie wodne, myny iip. W tych wszystkich przypadkach obserwacje stanw wody musz by wykonywane znacznie czciej, aby mona byo uchwyci charakter zmian stanw wody. Okrelanie przepyww rednich dobowych na podstawie wielokrotnych obserwacji stanw wody Ohlic/imie rednich dobowych sianw woily v. obsurwaeji wielotcriniiiowjTli. W tych wszystkich przypadkach, gdy siany wody obserwowane s czciej ni jeden raz w cigu doby (tj. jako obserwacje nadzwyczajne, w okresie wezbra ub te jako obserwacje zwyczajne na posterunkach specjalnych), stan redni dobowy okrela si ze wzoru na redni waon, przy czym waga. jest czas trwania danego stanu;

//,=

X'H

(3.97)

3 1 8 Hydrografia

Przepywy chwilowe 319

gdzie: Hs - stan redni dobowy |cmj, Hi - stan odczytany w terminie i |cm|, ;(. - czas rwny sumie polowy okresu miedzy obserwacji! w terminie i a obserwacj poprzednia. (-1 oraz polowy okresu miedzy obserwacji] w terminie / oraz w terminie nastpnym ;'+] [h|, T - czas rwny jednej dobie [ 7" = Z ; = 24 h|. Poniewa zaleno stan-przepyw jest nie liniowa, wiec przepyw odpowiadajcy redniemu dobowemu stanowi jest zawsze mniejszy (rys. 3.66) od rzeczywistego przepywu redniego. Powstajcy tu bd ma zatem charakter systematyczny, co w konsekwencji prowadzi do zanienia oszacowania przepywu.

Q, = ~Y~
gdzie: Qs - przepyw redni dobowy [nr /s|, Qj - przepyw chwilowy odpowiadajcy sianowi wody z terminu i jm"Vsj. Pozostae oznaczenia jak we wzorze 3.97.

(3.98)

Q [m3/s]
QO,

Rysunek 3.66. Wyznaczania przepiywj red niego w funkcji redniego sianu wody: 1 -bd dopuszczalny; AOd^ = 0.04 Qk, Qk- przepyw przy stanic rednim Os - ,f H5), Qs - przepiy.v redni

Okrelanie przepyww .rednich dobowych na podstawie clanyeli z samopisw (rejestracji cigej stanw). Jeeli w profilu wodowskazowym znajduje si limnigraf. to wartoci rednie dobowe przepywu okrela si podobnie jak przy obserwacjach wieloterminowych. Z wykresu limnigraficznego odczytuje si stany wody w okrelonych terminach i oblicza redni stan dobowy ze wzoru 3.97 bd te redni przepyw dobowy ze wzoru 3.98. Gdy wahania stanw wody w cigu doby s niewielkie, to przyjmuje si rwne terminy. Jeli w cigu doby wystpuj szybkie zmiany stanw, wwczas na wykresie obiera si charakterystyczne punkty pozwalajce uchwyci wszystkie zmiany prze pywu i na ich podstawie okrela si warto redni stanu wody bd przepywu w poszczeglnych terminach. W zalenoci od sposobu prowadzenia obserwacji stanw wody oraz od ich amplitudy wyrnia si sze wariantw postpowania przy obliczaniu redniego dobowego przepywu (tab. 3.6). 3.4.3.3. Inne metody okrelania przepyww rednich dobowych Metoda interpolacji hydrogramu przepywu. W praktyce zdarza si nieraz, e badaniami objte s bardzo mae cieki, dla ktrych nie jest moliwe skonstruowanie wiarygodnej zalenoci stan-przepy w. Spodowowane to moe by niewystarczajc dokadnoci okrelenia stanw wody oraz czsto zachodzcymi zmianami krzywej przepywu. W tych przypadkach hydrogram przepyww sporzdza si graficznie. Na wykres nanosi si w odpowiednich terminach zmierzone wartoci przepywu, a nastpnie czy otrzymane punkty iini pynn, uwzgldniajc wahania sianw wody w tych okresach. W okresach, gdy stany wody zmieniaj si nieznacznie, wystarczy wykonywa pomiary w odstpach tygodniowych. Natomiast, gdy stany szybko si zmieniaj, konieczne jest odpowiednie zwikszenie czstotliwoci pomia rw (rys. 3.67). W celu uatwienia opracowania hydrogramu sporzdza si rwnoczesne wykresy przebiegu temperatur powietrza, opadw i stanw wody. Metoda ta oddaje uiu usugi przy okrelaniu przepyww podczas wystpowania zatorw lodowych lub

Za dopuszczalna uznaje si taka amplitud stanw wody A//, ktra nie powoduje bdu wikszego ni 4% i tylko wtedy celowe jest okrelanie wartoci redniego stanu dobowego Hs ze wzoru 3-97. Dla rzeczywistych krzywych przepywu, ze wzgldu na zmienne przyrosty Q na jednostk przyrostu H, graniczna warto amplitudy stanw bdzie inna dla rnych stref napenienia koryta. Jeeli amplituda stanw A// w cijiu doby jest dua - co powoduje, e bd oszacowania przepywu redniego dobowego jest wikszy od dopuszczalnego (AQ > Ag(iap)> lo przepyw redni dobowy okrela si jako redni waon przepy ww chwilowych, odpowiadajcych stanom wody zaobserwowanym w poszczegl nych terminach:

UU

P ly-^r^jkjrrrf..

rii:^"iy.>y w.vii:wiiK

Tabela 3,6. Msiody okrelania redniego dobowego przeph/wu Qs Obserwacje sianw wody w cigu doby Dwukrotne HnH. I Warunek

+t['C]

Sposb postpowania przy ckrofnn:u przepywu redniego dobowego 0=

(a)

iHi-H>l <

OJ*
i t

obliczy Hir ^ ^(Hi-t-H?) odczyia z krzywej Hs -> Qs

i (b) 2 !

-M'C]

I H t - ^ l > D,:P

(a) odczyta z krzywej Hi -> Oi

JL

{b}

i
Wicaj ni dwe H], Hz M amplituda < D ^ 3 (bj amplituda - O J * 4

obliczy a ^ O t + O a )

(a) obliczy Wj jako rednia, waona odczyta z krzywej Hs -> Qj

i ;
Ci^e (limnigraliczw) amplituda < D&p 5

(a) odczyta z krzywej Ht -> 0,

H3->QE

H -> 0: (b) obliczy Os jako rednia, wazony (a] okreli Hs melcd planimelrowania (b) amplituda; odczyta z krzywej Hs -> Os Rysunek 3.67. Hydrogram przepyww wykonany metod interpolacji (Pasawski 1973}

prawidowo

fc*

(a) wydzieli na hydrcgramie stanw (-czci' speniajcych warunek ampliluda < Dft-> (b) dla kadej z i-czci hydrogramu okreli | (np. piarsimetrowaniem) H s oraz odczyta z wykresu czas trwania danej czei i, i |c]
r

odczyta z krzywej Hs -> Os cl3 kadej czci hydrogramu

d) obliczy Os jako redni waona, ze wszystkich 0*. traktujc t, jako wagi (Zt< =24) i Dzielenia nydrogramu na /-czci naley dokonywa dla caego okresu, w ktrym dla kolejnych dni obserwuje sie przekraczanie D-y - bez uprzedniego rozbijania hydrcgramu na jednodobcwe czci.

Metodn codziennych pomiarw przepywu. W pewnych nielicznych profilach, pooonych zazwyczaj przy wanych obiektach hydrotechnicznych lub te w zlew niach badawczych, pomiar,' przepywu wykonywane sa. codziennie bd przepywy sa rejestrowane w sposb cigy przez samopisy, podajce stany wody lob inne elementy, np. dane doiycza.ee produkcji energii elektrycznej. W przypadku cigej rejestracji stanw wody musza by tu stworzone wamnki dla zachowania staoci zwizku stan-przepyw. Moe to mice miejsce w przypadku przeleww, spustw dennych, koryt zwekowych oraz ustabilizowanych koryt z betonu ub kamienia o regularnych ksztatach przekroju poprzecznego. 3.4.4. Weryfikacja i wyrwnywanie wynikw oblicze przepyww dobowych Okrelono omwionymi sposobami przepywy dobowe naley podda szczeg owej weryfikacji. Weryfikacja taka jest nieodzowni! czynnoci;!, gdy pomierzone wartoci przepyww obarczone s bdami pomiarowymi, a przepywy dobowe

ryowych bd te przy krtkotrwaych spitrzeniach stanw wody. W tych przy padkach nie uwzgldnia si podpitrzonych stanw wody, a przepywy okrela si metoda graficznej interpolacji midzy znanymi wartociami przepywu przed i po okresie pitrzenia, cinajc na wykresie punkty podwyszone wskutek podpit renia stanw wody.

322 Hydrografia.

Prcepiywy chwilowe 323 Zgodno wahati przepyww dobowych w przekrojach wodowskazowych na tej samej rzece bada si za pomoc hydrogramw przepywu. Jeeli na rzece istniej co najmniej dwa posterunki wotiowskazowe, to wykonuje si wykresy przepyww dobowych w tych profilach na wzr wykresw kontrolnych stanw wody (rys. 3.1), Przepywy dobowe w kolejno po sobie nastpujcych profilach powinny wzrasta, rytm ich przebiegu za musi by zgodny. W przypadku niezgodnoci naley okreli przyczyny wystpujcych roz bienoci i ustali, czy mog by one uzasadnione warunkami naturalnymi lub sztucznymi. Przecinanie si wykresw hydrogramw przepyww dia rnych posterunkw wodowskazowych jest uzasadnione jedynie w okresach wezbra. Przepywy kulmi nacyjne wzrastaj z biegiem rzeki wskutek powikszania si obszaru zasilania, lecz jednoczenie mog ulega zmniejszeniu wskutek spaszczania si fal wezbraniowych. Zgodno przepyww w takici przypadkach mona sprawdza, okrelajc objtoci fal wezbraniowych, ktre nie mog male, lecz powinny wzrasta wraz ze wzrostem powierzchni dorzecza. Jeeli stwierdzone niezgodnoci s uzasadnione, nie naley wprowadza ad nych poprawek, poniewa dy si do uzyskania wartoci przepywu rzeczywicie zaobserwowanych, jeeli jednak rozbienoci w wartociach i rytmie przepyww nie udaje si uzasadni, to trzeba przyj, e s one wynikiem bdw i niedokadno ci. W tym przypadku mona wyrni bdy lub braki w obserwacjach wodowska zowych, bdy w pomiarach przepywu lub obliczeniach wynikw pomiarw, nie waciw konstrukcj i interpretacj krzywej przepywu oraz niewaciwe przepro wadzenie oblicze przepyww w warunkach specjalnych {zarastanie, /.lodzenie, cofka). W tym ostatnim przypadku na hydragramach przepyww wystpuj wyrane niezgodnoci, szczeglnie dobrze widoczne wtedy, gdy na jednym wykresie nanie siony jest przebieg przepyww w kilku kolejno pooonych wzdu biegu rzeki przekrojach wodowskazowych. Niezgodnoci te mona korygowa na podstawie korelacyjnych zwizkw przepyww w danym przekoju z przepywami w ssied nich profilach bd te stosowa korekt graficzn na hydrogramie, odczytujc skorygowane wartoci przepyww z wykresu. Tego rodzaju korekty mona rwnie wykonywa na hydrogramach stanw wody. Skorygowane przepywy okrela si wwczas z podstawowej krzywej przepywu w zalenoci od skorygowa nych stanw. Niecigoci hydrogramu przepywu mog by spowodowane przejciem z jednej gazi krzywej przepywu na druga, lub zanikiem albo zmian obserwowanych zjawisk lodowych.

otrzymane z oblicze s jedynie wartociami przyblionymi. Prowadza weryfikacje przepyww dobowych, porwnuje si wartoci obliczone z wartociami przepyww otrzymanymi z pomiarw. Sprawdza si zgodno waha przepyww dobowych w przekrojach wodowskazowych na tej .samej rzece oraz wprowadza poprawki w przypadku niecigoci hydrogramu przepywu. Porwnanie obliczonych wartoci przepyww dobowych z wartociami pomie rzonymi przeprowadza sic tabelarycznie lub na hydrogramach odpywu, nanoszc na wykres pomierzone wartoci przepywwfrys. 3.68). Przyczyny rozbienoci powy szych wartoci mog wynika z rnicy midzy sianem wody, jaki mia! miejsce podczas pomiaru przepywu, a stanem zanotowanym w terminie obserwacji wodowskazowych, na podstawie kt rego okrela si przcpiyw dobowy z krzywej prze pywu, a take z niedokadnoci krzywej przepy wu oraz niewaciwego okrelenia przepyww dobowych w warunkach specjalnych (zarastanie, i ;c-..j zlodzeme, spitrzenie) ,,, ,, , . " przypadku stwierdzenia rnicy stanw wo dy sprawdza si, czy w cigu danej doby stany wody ulegy zmianie, czy to pozostay nie zmie nione. Gdy wystpiy zmiany stanw wody w cigu danej doby, ajednoczenie punkt pomiarowy na wykresie krzywej przepywu nie wykazuje odchyek, nie wprowadza si adnych poprawek. Przyczyna niezgodnoci moe by te niedokadno krzywej przepywu. W prze kroju wodo wskazowym mog;) zachodzi cige, cho nieznaczne, zmiany jego kszta tu, wywoywane na przemian przez erozj i akumulacj. Zmiany te mona wykry jedynie przy czsto wykonywanych pomiarach przepywu. Poniewa zazwyczaj pomiary wykonywane s z niedostateczni! czstoci, wic naty z koniecznoci uoglnia przebieg krzywej przepywu. Dokadno oszacowania przepyww na podstawie zalenoci Q =JIH) oceniana jest na 10%. Jeeli rnice przepyww pomierzonych i obliczonych (&Q = Q./m - Q o h i ) s rnokientnkowe i mieszcz si w powyszych granicach, poprawek si nie wprowadza. Gdy rnice s wiksze lub te w duszym okresie s jednokierunkowe, to naley przeprowadzi korekt krzy wych przepywu. Zwyke polega ona na wyodrbnieniu da poszczeglnych krtkich okresw dodatkowych odcinkowych krzywych przepywu. W okresach, gdy panuj specjalne warunki przepywu (tj. w okresach zarastania i zlodzenia rzek), pomiary przepywu, jak te przepywy dobowe obarczone s znacznie wikszymi bdami ni przy przepywie swobodnym. W tych warunkach dopuszczalny bd okrelania przepywu przyjmowany jest w granicach 20 Y/o, , ,., ,., . L Rysunek 3.68. Weryfikacja przepyww obo'."Ych

324 Hydrografa... Najczciej przejcie (akie przyjmuje si na przeomie lal hydrologicznych oraz przy zmianach pitrze wywoanych przez budowle wodne. W praktyce terminy wanoci krzywej przepywu pokrywaj si zazwyczaj z latami hydrologicznymi. Z tego powodu na przeomie lat wystpuje niecigo' hydrogramu przepyww, poniewa pr/y jednakowych lub zblionych stanach wody w ostatnich i pierwszych dniach kolejnych lat hydrologicznych, z. uwagi na zmian relacji stan-przepyw, otrzymuje si przepywy, ktrych wartoci nieraz znacznie rni si od siebie. Waciwe wyniki uzyskuje si wwczas, gdy terminy wanoci poszczeglnych gazi krzywych uzgodni si z terminami wystpienia w korycie rzeki czynnikw powodujcych zmian krzywej przepywu. Podobnie w przypadku istnienia zmiennej cofki naley korzysta z odpowiednich gazi krzywej przepywu - w przeciwnym wypadku otrzymuje si brak cigoci w przebiegu hydrogramu. Niecigoci liydrogramu przepywu mog rwnie powstawa w wyniku zastosowania przestarzaych metod okrelania przepyww chwilowych w warunkach specjalnych, a mianowicie metody sezonowych krzywych przepywu w okresie zarastania oraz standardowych wspczynnikw redukcji przy zjawiskach lodowych.

PrzepV.'.y chwilowe 325

V / = J j' GQtli </' n=

t!

(3.10(>a)

gdy przedzia czasu jest nieskoczenie may (di) lub

@Al

O.KIOb)

gdy przedzia czasu jest wielkoci skoczona (At). Nanoszc na wykres w ukadzie osi wsprzdnych prostoktnych ;0V objtoci odpywu l'sumowane od pocztku okresu, otrzymuje si obraz narastania objtoci odpywu w rozpatrywanym okresie. Gdyby przyrosty odpywu byy rwnomierne, wykres sumowania odpywu byby linia prosta, nachylona pod pewnym katem do osi poziomej (rys. 3.69a). Poniewa przebieg przepyww rzecznych jest zrnicowany, wic wykres przedstawia si w postaci krzywej, stale wznoszcej si, z licznymi punktami przegicia (rys. 3.69b). Wykres taki nosi nazw krzywej sumowej (lub cakowej) odpywu. Odpyw cakowity w rozpatrywanym okresie wyraony jest w skali rysunku przez rzednij punktu A na rysunku 3.7(1. czc ten punkt z pocztkiem ukadu wsprzd nych, otrzymuje si prost sumowania odpywu redniego. Prosta ta, bdc sieczn krzywej sumowej, w zalenoci od rozkadu odpywu w czasie, moe by w rny sposb usytuowani! w stosunku do przebiegu krzywej. Typowe przypadki pokazano na rysunku 3.69c,d. Na rysunku 3.69c krzywa cakowa biegnie cay czas ponad prost sumowania odpywu redniego. Przypadek taki ma miejsce wtedy, gdy w pierwszych miesicach roku hydrologicznego s due odpywy, natomiast w pozostaych miesi cach nie ma wikszych wezbra. Odwrotnie - rysunek 3.69d ilustruje sytuacj, gdy w proczu zimowym odpywy byy mae, natomiast wezbrania wystpiy w proczu letnim. redni przepyw w okresie OB (rys. 3.70) rwny jest, zgodnie ze wzorem 3.71, ilorazowi:

3.4.5. Sumowanie i wyrwnywanie odpywu

3.4.5.1. Sumowanie odpywu rzecznego Przepywy dobowe s podstawa do obliczania dobowych objtoci odpywu l^,^. Suy do tego celu wzr 3.71, w ktrym przyjmuje si d = I. Sumujc dobowe objtoci odpywu otrzymuje si objtoci odpywu w pewnym okresie V0.i:! (np. de kady, miesica, procza, roku): n akr "" 2-i
i'=l

(foh

(3.99)

Mona rwnie oblicza objtoci odpywu z pewnego okresu, posugujc si wzorem 3.71 na podstawie przepywu redniego z tego okresu. Objtoci odpywu w kolejno po sobie nastpujcych okresach nie s jednakowe, lecz rni;! si midzy sob;j. Jest to zrozumiae, poniewa przepywy rzeczne w okre lonym czasie s zrnicowane tym wicej, im mniejsza jest zdolno retencyjna dorzecza. Jeeli kolejno sumuje si wartoci odpyww w przyjtych przedziaach od pocztku okresu do chwili (. to otrzyma si objtoci odpywu wyraone wzorami:

Q,= 7 = ^

= -visa

(3.10!)

gdzie: V - objto odpywu [nr ], / - czas [sl,

3 2 6 Hydrografia...

Przepywy chwilowe 3 2 7

[mVs]

i
1

'

i
!
!

i
!

i
i

! i

Q = corts

! ! 1
mirt m3]

|
i

_, . _.

,
\
" " "

'

^^, "*"

--T
; ,

i
Vi VI!

;
V H I

r
i

.--*"* XI Xii

| r

1 i

II

n i

IV

(V

X
XI XII I I!

IV

V!

Vii

VIII

IX

[m3te]

200 150 100

}
] 1

h
/,
, i i
i

!
[

rc

1
[

50
I V 0 fmlnm3]

ni
i
i

Vp

i i

fi

1000

-_

500

0- ^ XI

'

XII

1!

III

IV

VI

Vii

Viii

xi

Rysunek 3.69. Rne kszlally krzywej surrtowei odpywu: a - w przypadku slataj wartoci przepywu; b, c, d w przypadku zrnicowania rozkadu przepyww w cigu roku (b - rzeka yna. wodawskaz Bartoszyce, 1970; c - rzeka Gsawka.wodowskaz nin, 1971 ;d-rzeka Barycz, wodcwskaz Milicz, 1960); -hydrGgram przepywu, |1 - krzywa sumowa cdpiywu

5'ii Hydrografa...
Przepywy chwBowG 3 2 9

Gdy punkty krzywej C i /) na rysunku 3.70 bd si do siebie zbliay, to sieczna CD przeksztaci si w styczna do krzywej sumowej w punkcie /'. W tym przypadku:

Oznacza to, e tangens kata nachylenia stycznej do krzywej sumowej w chwili ; jest rwny w skali wykresu przepywowi chwilowemu w tym terminie. Zgodnie ze wzorem 3.102 otrzymuje si:
'C ' 'D t [doby]

G, = s tg Y gdzie / - kat nachylenia stycznej do dodatniego kierunku osi f. W celu uatwienia okrelania wartoci przepyww rednich lub chwilowych z krzywej sumowej podaje si na wykresie skal ktow przepyww. Stanowi ja pk prostych, wychodzcych z pocztku ukadu wsprzdnych, ktrych nachylenie odpowiada okrelonej wartoci natenia przepywu (rys. 3.71). Krzyw su mowa. odpywu mona opracowywa rnymi sposobami (Lambor 1962a). Najczciej stosowana jest metoda rwnych przedziaw.. Metoda ta polega na sumowatiiu objtoci odpywu, obliczanych dla rwnych przedziaw (w czasie A/). Zalenie od celu oblicze, przedziay te mog by rne i obejmowa: miesice, dekady, pentady, doby, a nawet godziny. Najczciej w praktyce operuje sidekadami. Przedziay takie na maych rzekach - zwaszcza grskich, w celu dokadnego odwzo rowania krzywej, powinny by dostatecznie mae, poniewa wezbrania wystpuj tu nagle i trwaj krtko. Stosowanie w caym okresie sumowania odpywu maych przedziaw A; nie jest jednak celowe, poniewa przez duszy czas przepywy mog zmienia si w bardzo maym stopniu, dlatego te lepsze wyniki daje metoda punktw typowych. Polega ona na wyznaczeniu objtoci odpywu w niejednako wych okresach, okrelanych zalenie od przebiegu liycirogramu przepywu. W praktyce wykrelanie krzywych sumowych odpywu przeprowadza si w r nych 'ukadach, a mianowicie: prostoktnym, zredukowanym, skonym. Omawiane dotychczas krzywe Miniowe przedstawione byy w ukadzie prostoktnym. Przy konstruowaniu krzywej sumowej z okresu wieloletniego prostoktny ukad jest niewygodny, poniewa wymaga duej powierzchni rysunku, podczas gdy wykres obejmuje wski pas przebiegajcy ukonie wzdu przektnej rysunku. W ukadzie zredukowanym jako o pozioma przyjmuje si prost sumow odpy wu redniego. Odcite punktw rwne s odpowiednim wartociom w ukadzie prostoktnym, natomiast rzdne zmniejszone sa. o wartoci sumowanego odpywu redniego:

Rysunek 3.70. Wyznaczanie przepiywi redniego i chwilowego z krzywej sumowej odpywu a -v kat nachylenia prostej sumowania odpywu do dodatniego kierunku o s i ; (osi poziomej), skala tangensa kata a.

Skale tangensa kta a okrela sie jako stosunek wartoci jednostki skali na osi pionowej (skala o b c o c i odpywu 10 do wartoci jednostki skali na osi poziomej (skala czasu /). ' ' Na przykad: skala osi V: skala osi /: Stad:
v

I c m = 1,0 min m'1

I c m = 10 dni = 864 000 sekund

_ skala V = HKIOOOO nS_ _ skala/ 864 000 s ~

'

ml 6

Wzr3.10] mona stosowa dookrelania redniej wartoci przepywu w dowol nym okresie midzy dwom, terminami tc i tD (rys. 3.70). W tym przypadku: AV DE CE

(3.102)

gdzie: AV A( P przyrost objtoci odpywu w okresie Af, okres obliczeniowy; A; = /,. - t kt nachylenia siecznej CD do dodatniego kierunku osi /.

3 3 0 Hydrografia..,

, ^-';,

Przepywy chwsSowB 3 3 1

i
/

AV = V - Vit = 6 400 l.Q - 86 400 n & ~ 86 400 (I,Q - n Qs)

(3.104)

Podobnie w ukadzie skonym jako o pozioma przyjmuje si prosta su mow odpywu redniego. Na osi rzdnych z punktw o okrelonych wartociach odpy wu V wyprowadza si promienie tworzce z osia. pozioma kat, ktrego tangens w skaii rysunku odpowiada przepywowi redniemu. Krzywe sumowe odpywu w powyszych ukadach przedstawione s na rysun ku 3.7 L 3.4.5.2. Wyrwnywanie odpywu W celu racjonalnego wykorzystania zasobw wd pyncych w rzekach podane hyioliy, aby przepywy te byy wyrwnane, izn. aby rzeka stae pyna ilo" wody rwna przepywowi redniemu. W rzeczywistoci jest jednak inaczej - odpywy rzeczne sa. zrnicowane w czasie, co powoduje, e w jednych okresach wystpuj niedobory przepywu, w innych z a - nadmiary. Okresy nadmiarw i niedoborw przepywu, w stosunku do wartoci redniej, zaznaczaj si wyranie na krzywej sumowej odpywu (rys. 3.72a). Gdy krzywa na pewnym odcinku biegnie poniej prostej sumowania odpywu redniego, to zgodnie ze wzorami 3.102 i 3.103 wnio skuje si, e w okresie od i() do f| przepywy byy nisze od redniego, natomiast w okresie od ! do h - wysze od tej wartoci. W celu wyrwnania przepyww to wartoci przepywu redniego w rozpatrywanym okresie naleaoby mie mono zmagazynowania w zbiorniku retencyjnym objtoci wody rwnej na wykresie odcinkowi A^A-, (rys. 3.72a). Rezerwa ta oprniaby si w okresie od it) do / t . poniewa regulowany odpyw ze zbiornika byby wikszy od naturalnego dopywu. Najwiksza rnica midzy sumarycznym odpywem a dopywem, wystpujca w punkcie o odcitej fj, wyznacza potrzebn do wyrwnania odpywu pojemno zbiornika. W okresie od r] do Zi zbiornik napeniaby si, poniewa dopyw w tym okresie jest wikszy od wypywu ze zbiornika. Podobnie, gdy krzywa biegnie nad prost w okresie od !-, do i- przepywy s wysze od wartoci redniej, natomiast w okresie od t-^ do r4 ksztatuj si poniej tej wartoci. Potrzebna do zmagazynowania nadmiaru wody pojemno retencyjna wynosi w tym przypadku />V': m ' n m l Aby w caym okresie mogy by przepywy wyrwnane do wartoci przepywu redniego z tego okresu, naleaoby dysponowa zbiornikiem o pojemnoci cznej

Luty

Marzec

Kwiecie t

. 0 iv

Imln rrfj

v^V^>>\
V

"v - . V

Rysunek 3.71. Krzywa sumowa odpywu w r nych ukadach: a-prosto ktnym; b - zredukowa nym; c - skonym; O r przepyw redni z wieiolecia. Cfs - zaokrglony przepyw redni z wieiolecia(amboM962a)

Praktycznie pojemno zbiornika, potrzebn do wyrwnania przepyww w rzece do przepywu redniego w rozpatrywanym okresie, otrzymuje si graficznie, prowa dzc styczne do krzywej sumowej odpywu w punktach.-!, i B j , rwnolegle do prostej

\iijt.

nyuragraua,,.

Przepywy chwilowo 333 W praktyce za pomoc krzywej sumowej odpywu mona okrela wyrwnanie odpywu w rozpatrywanym czasie przy zaoonej pojemnoci zbiornika, wynikajcej /. istniejcych warunkw terenowych. Mona rwnie wyznaczy pojemno -zbiornika, potrzebn do uzyskania zaoonego wyrwnania odpywu, w przyjtych okresach. Krzywa sumowa odpywu dostarcza podstawowych informacji dla projektowania gospodarki wodnej na zbiornikach retencyjnych. Prawidowa gospodarka wodna polega na takim regulowaniu wypywu wody ze zbiornika, aby przepywy w rzece niebyy wiksze ani mniejsze od przyjtych wartoci dopuszczalnych, a jednoczenie aby nie nastpio przepenienie zbiornika bd jego cakowite oprnienie. Spenie nie tych warunkw, w odrnieniu od powyej rozpatrywanego teoretycznego przy padku wypuszczania ze zbiornika przepyww rwnych przepywowi redniemu rocznemu lub wieloletniemu, wie si z wyznaczaniem krzywej sumowej rzeczy wistego wypywu ze zbiornika. Zagadnienie to nie bdzie w niniejszym podrczniku omwione, poniewa kurs hydrologii nie obejmuje przeksztacania naturalnych przepyww rzecznych. Proble matyk t zajmuje sie odrbna dyscyplina wiedzy, jak jest gospodarka wodna.

sumowania odpywu redniego.

Odcinki

Ay\-,

i ll^Hi

wyznaczaj pojemno

zbiornika wyrwnawczego w skali wykresu. Wielko odpyww rzecznych oraz ich rozkad w czasie mog by w poszcze glnych lalach bardzo zrnicowane. Dlatego te obliczanie pojemnoci zbiorni ka wyrwnawczego powinno by prowadzone na podstawie danych z okresu wielo letniego. Przy wyrwnaniu wieloletnim, zwanym zupenym, otrzymuje si znacz nie wiksze pojemnoci zbiornika, poniewa w jednych latach mog wystpowa wiksze niedobory, w innych za - wiksze nadmiary nad odpywem rednim (rys. 3,72b). Okrelona w ten sposb pojemno zbiornika jest pojemnoci, teoretyczna, i za zwyczaj, z uwagi na warunki topograficzne, niemoliwa do osignicia.

z [dni}

i*B

lata

Rysunek 3.72. Wyznaczanie pojemnoci zbiornika wyrwnawczego na podstawie krzywej sumowej odpywu; a - wyrwnanie roczne (rzeka Wieprz, wodowskaz Krasnystaw, 19S4); b - wyrwnanie wieloletnie (zupene)

Przepywy charakterystyka 335

3.5. Przepywy charakterystyczne

3.5.1. Klasyfikacja przepyww charakterystycznych
Podobnie jak w przypadku sianw wody operacje wykonywane na przepy wach przeprowadza si za pomoc wybranych wartoci charakteryzujcych zbir przepyww dobowych. Przepywy charakterystyczne mona klasyfikowa wedug rnych kryteriw: ze wzgldu na potrzeby hydrotechniczne, morfologi i uksztato wanie koryta rzecznego, potrzeby rybactwa rdldowego ilp. (Lambor 1971). W klasyfikacji wedug potrzeb hydrotechnicznych przyjtej w niniejszym podrcz niku wyrnia si dwie zasadnicze grupy przepyww charakterystycznych; gwne i okresowe (patrz rozdzia 3.6).

zwyczajny ze rednich miesicznych Z ( 5 0 , najniszy ze rednich miesicznych A ' ( 5 0 .

Przepywy gwne miesiczne drugiego stopnia odnosz si do okresu wielolet niego, w ktrym dla poszczeglnych lat okrelone zostay przepywy gwne miesi czne pierwszego stopnia. Podobnie jak dla przepyww gwnych dobowych mona rozrni szesnacie takich przepyww: WW(SQ), SW(SQ). ZW(SO), NW(SQ);

- WS(SQ), 55(5-0. ZS(SQ), NS(SQ); - H'Z(50, 57(50, 5 2 ( 5 0 . A'Z(50; - MV ( 5 0 . SN(SQ). ZN(SQ). AW(50.
informacj, do jakiego okresu odnosi si dana warto przepywa, podaje si w taki sam sposb jak w przypadku sianw wody.

3,5.2. Przepywy gwne

Do przepyww gwnych, podobnie jak do stanw gwnych, zalicza sic prze pywy wielkie (maksymalne) - WQ, rednie - 5 0 zwyczajne - 7.Q oraz niskie (minimalne) - NQ. Definicje tych przepyww, symbole oraz sposoby wyznaczania sq analogiczne jak w przypadku stanw gwnych (patrz punkt 3.1.2.1) i nie bd tu powtarzane. Podobnie jak przy stanach wody wprowadza si podzia na przepywy gwne pierwszego i drugiego stopnia (1 i 11). Chocia wyrnia si szesnacie przepyww gwnych 1P, nic wszystkie one jednak znajduj zastosowanie. W pra ktyce inynierii rodowiska, hydrotechnicznej, melioracyjnej najczciej uywane sa przepywy U ' H ' 0 S\VQ, ZNQ ze strefy przepyww wysokich, SSQ - ze strefy przepyww rednich. ZZQ - ze strefy przepyww zwyczajnych - oraz $.\'Q i i\\'Q - ze strefy przepyww niskich. Wszelkie notacje i symbole przepyww gw nych I P sa analogiczne do odpowiednich zapisw w przypadku stanw wody. Omwione przepywy gwne odnosz si do przepyww dobowych Q. W pra ktyce, gdy interesujce s nie przepywy dobowe, lecz przepywy rednie miesiczne z duszego okresu, istnieje potrzeba operowania przepywami gwnymi, okrelo nymi na podstawie przepyww rednich miesicznych 5 0 Przepywy takie, w od rnieniu od opisywanych poprzednio przepyww gwnych dobowych, nazywa si przepywami gwnymi miesicznymi. Przepywy gwne miesiczne pierwsze go stopnia okrela si w tym przypadku na podstawie zbioru przepyww red nich miesicznych z okresu roku hydrologicznego. Mona tu rozrni nastpujce przepywy: ~ najwyszy ze rednich miesicznych U7 ( 5 0 , redni ze rednich miesicznych 5 ( 5 0 ,

3.5.3. Przepywy okresowe

3.5.3.1. Podzia przepyww okresowych Przepywy okresowe, analogicznie do okresowych stanw wody, definiowane s jako przepywy o okrelonej sumowanej czstoci (czstotliwoci) lub w czasie trwania wraz z przepywami wyszymi lub niszymi. Okrela sieje na podstawie statystycznych bada zbiorw wartoci przepyww. Mona rozrni przepy wy okresowe pierwszego stopnia i drugiego stopnia. Przepywy okresowe pierwsze go stopnia wyznacza si na podstawie analizy sumowanych czstoci (czstotliwoci) wystpowania bd czasu trwania przepyww dobowych. Oznacza sieje, podobnie jak stany okresowe, symbolami: Q - gdy przepyw charakteryzowany jest przez sumowane czstoci (czstotliwoci) lub te 0 * - g d y charakterystykadotyczycza.su trwania. Przepywy okresowe drugiego stopnia wyznacza si na podstawie zbiorw przepyww gwnych pierwszego stopnia. Stanowi one przepywy gwne o okre lonej czstotliwoci wystpowania wraz z przepywami wyszymi iub niszymi. Oznacza sieje symbolami \VQ , SO , ZQ oraz NQ. Notacje dotyczce sumowania wraz z przepywami wyszymi lub niszymi, jak rwnie okresw lat. do ktrych odnosz si wartoci przepyww oraz pozostae informacje, sa identyczne jak w przypadku okresowych stanw wody. W celu opracowania serii obserwacyjnej porzdkuje si j wedug pewnego kryterium, w wyniku czego otrzymuje si celowe ugrupowanie spostrzee, tzw. seri statystyczna.. Zalenie od liczebnoci serii obserwacyjnej mona z niej tworzy dwa rodzaje serii statystycznych:

336 Hydrografia... cigi rozdzielcze formowano z krtkich serii obserwacyjnych o liczebnoci JV< 100 wyrazw, gdzio poszczeglne zdarzenia ustawia si w kolejnoci liczbo wej, zazwyczaj w porzdku liczb malejcych; O tablice rozdzielcze formowane z dugich serii o liczebnoci A' > 100 wyrazw, gdzie obszar badanej zmiennej dzieli si na pewna; liczb przedziaw klasowych i ustala granice klas. W kadej klasie oblicza si liczb wyrazw przypadajcych na poszczeglne prze dziay obszaru zmiennoci - czyli liczebnoci klasowe hib inaczej czstoci zdarze. Przykadem tablicy rozdzielczej moe by tabela czstoci (czstotliwoci) sta nw wody z pewnego okresu (tab. 3.1).
3.5.3.2. Wykresy rozkadu czstoci (czstotliwoci) przepyww Rysunek 3.73. Okrelanie przedziaiwzmiennociAOna podstawia krzy wej przepywu
H (cm)' AH = const

Przepywy charakterystyczne 3 3 7

5 20

40 E0

100

200 Olnf/sj

Zbiory statystyczne przepyww mona przedstawia za pomoc wykresw roz kadu liczebnoci, zwanych - zalenie od sposobu przedstawienia - wykresami czstoci lub czstotliwoci. Konstrukcja tych wykresw jest laka sama jak dla sianw wody (patrz punkt 3.1.2.2). Wartoci liczbowe czstoci (czstotliwoci) przepyww wyznacza si w po dobny sposb jak w przypadku sianw wody. Rnica polega jedynie na tym, e dla przepyww przyjmuje si przedziay klasowe Av o rnej wielkoci (szersze ~ w strofie przepyww duych, wsze - w strefie przepyww maych). Przepywy charakteryzuj:; si bowiem dua amplitud;], znacznie wiksz: ni stany wody. Wymagaoby to tworzenia duej liczby przedziaw klasowych, natomiast ograni czanie liczby przedziaw w drodze powikszania ich szerokoci wpywaoby ujem nie na dokadno wyznaczania przepyww okresowych. Kryteria przyjmowania szerokoci przedziaw sa rne. Jednym ze sposobw jest przyjmowanie przedziatw\A> odpowiadajcych staym przedziaom stanw. Ali na krzywej przepywu (rys. 3.73). Czciej stosowany jest sposb polegajcy na przyjmowaniu dla wartoci Q < SQ przedziaw staych, natomiast dla wikszych wartoci przepywu - przedziaw wzrastajcych. Przedziay AQ okrela si te za pomoc, podzialki logarytmicznej, dzielc obszar zmiennoci Ig Q na rwne przedziay. Najprostszy sposb okrelania szerokoci przedziaw polega na zaoeniu, aby szeroko przedziau A{?bya rwna od 10 do 20% bezwzgldnej wartoci liczbowej grnej granicy przedziau Q . Poniewa charakterystyka przepywu odnosi si do rodkowej wartoci przedziau, wic popeniany w tym przypadku bind nie jest wikszy od 10%.

Naley zauway, e czstoci (czstotliwoci) okrelano dla nierwnych prze dziaw -zmiennoci nie sn ze ,sob:j porwnywalne (rys. 3.74). W tym przypadku wprowadza si wzgldn miar czstoci (czstotliwoci), tz.w. gsto, obliczami jako iloraz: i. = iv stad: n - g iv (dla czstoci) oraz < - -/Y i v oraz -- = i v (dla czstotliwoci) (3.105)

(3.106)

H [cm] b H [cm]

180 Ti
130
I

160
160

140 120

I t
[

140 130

100

100

a o
60 ,

80 > 60

" Dawniej stosowany by! w hydrologii termin szereg rozdzielir/y. Obecnie wprowadzone zostao okreleniu ci;j<< mzd/.idc/.v, poniewa, matematye/iw sens stwa szereg jess zupenie inny (CziUwcr-

20

/.O

60

80

100

Rysunek 374. Histogramy: a-czstoci dla przedziaw o rnej szerokoci: 1-wykrcs dla przedziaw &H= 10 cm. 2 - wykres dla przedziale'.',' AH= 20 cm; b - gstoci czstoci

0.50 Hydrografia...
Przepywy charakterystyczna 3 3 9

Oznacza to, e pole supka li is tog ramii gstoci (rys. 3.74} rwne jest czstoci lub te czstotliwoci w danym przedziale. Z powyszego wynika, e cakowite pole powierzchni wykresu histogramu czstoci rwne jest cakowitej liczebnoci zbio ru 2 J " = A', natomiast pole wykresu histogramu czstotliwoci rwne jest jedno ci (100%):

^A'~

A'

A'

Wasno ta bdzie potrzebna przy dalszych rozwaaniach w celu zrozumienia wprowadzanych poj. 3.5.3.3. Wykresy sumowanych czstoci (czstotliwoci) przepyww Wykresy sumowanych czstoci (czstotliwoci) przepyww opracowuje si w sposb analogiczny, jak w przypadku stanw wody, na podstawie zbiorw wartoci przepyww dobowych lub te przepyww gwnych 1 (patrz punkt 3.1.2.2). Zbiory przepyww dobowych przedstawiane s w postaci tablic rozdzielczych, zbiory przepyww gwnych 1 za, z. uwagi na mniejsz liczebno {zazwyczaj ;V< 100) - w postaci cigw rozdzielczych. Na podstawie wykresw opracowanych dla zbiorw przepyww dobowych wyznacza si przepywy okresowo P, tj. przepywy o okrelonym czasie trwania, lub okrelonej sumowanej czstoci (czstotliwoci) przewyszenia {wraz z wyszymi) lub meosiguicia (wraz z niszymi). Sumowane czstoci oraz czasy trwania wyra one s w dniach, a sumowane czstotliwoci - w procentach roku hydrologicznego Natomiast na podstawie wykresw opracowanych dla zbiorw przepyww gwnych r ' wyznacza si przepywy okresowe 11, tj. przepywy gwne o okrelo nej czstotliwoci przewyszenia (nieosignicia), wyraonej w procentach okresu A'-letniego, np. \VQ 10% (rys. 3.7:5). 7. wykresw tych odczytuje si wartoci przepyww okresowych drugiego stopnia. Wartoci odcitych punktw wykresu sumowanych czstotliwoci dla poszcze glnych wyrazw cigu rozdzielczego lub klas tablicy rozdzieiczej oblicza si ze wzoru:
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 p [%}

Rysunek 3.75. Wykres sumowanych czstotliwo

gdzie: n A' m

czsto wystpowania elementw w danej klasie, liczebno zbioru,

2^ i> - liczba spostrzee o wartociach .v>.v,-.

W przypadku tablicy rozdzielczej/;!jest sum czstoci w klasach o wartociach .v > xf, w przypadku cigu rozdzielczego m oznacza miejsce .spostrzeenia o wartoci x = .i", w cigu. Niej przedstawiony przykad wyjania tok postpowania przy konstruowaniu wykresu sumowanych czstotliwoci w przypadku cigu rozdzielczego i tablicy rozdzielczej. Dany jest cig przepyww o liczebnoci A' = 8, ktry zosta uporzd kowany w cig rozdzielczy oraz tablic rozdzielcz (tab. 3.7). Na podstawie obliczo nych czstotliwoci okrelotiodlaobydwch przypadkw odcite / ' ~ T T wykre su sumowanych czstotliwoci, a nastpnie skonstruowano wykresy dla cigu roz dzielczego i tablicy rozdzielczej (rys. 3.76). Z wykresu wynika, e na podstawie tablicy rozdzielczej otrzymuje si wiksze zgcneralizowanic przebiegu wykresu sumowanych czstotliwoci. Wielko p = ~ oznacza czstotliwo przewyszenia przepywu o okrelo/V itej charakterystyce wystpujcego wraz z przepywami wyszymi w m-Iatach

IN

7v

m
N N

(3.107)

3 4 0 Hydrografia...

Przepywy charakterystyczno 3 4 1

Tabela 3.7. Obliczone wartoci czstotliwoci i sumowanych czstotliwoci . dla zbic-ru przepyww uporzdkowanego w cig rozdzielczy (A) i tablic rozdzielcz (B|

Czsto -zamiast czstotliwoci przewyszenia operuje si tzw. okresem powta rzalnoci 7" rwnym:

Lp.
[m3/s] (A) cig rozdzielczy 103 93 91 89 87 85 81 78 (B) tablica rozdzielcza

2> m

n N

n N

m y n n_m

P
0,125 0.125 0,125 0,125 0.125 0.125 0,125 0.125

m
N

(3. i osi

12,5 12.5 12,5 12,5 12.5 12,5 12.5 12.5

12.5 25,0 37,5 50,0 62,5 75,0 87,5 100,0

Na podstawie wykresw sumowanych czstotliwoci okrela si przepywy okre sowe 11 o sumowanej czstotliwoci okrelanej wzorem 3.107. Czstotliwo ta ograniczona jest liczebnoci posiadanego zbioru AMetniego, zawierajca, si w granicach (rys. 3.75):

N
0.125 0,250 0,500 0,125 12.5 25,0 50,0 12,5 12,5 37.5 87,5 100,0

" N~

100-109 90-99 80-89 70-79

gdzie: .vj - element zbioru o najwikszej wartoci liczbowej, .vA.. - element zbioru o najniniejszej wartoci liczbowej. Oznacza to, e na podstawie posiadanego zbioru mona wyznacza przepywy okresowe o czstotliwoci nie niniejszej ni czstotliwo najwikszego elementu zbioru, tzn. dla m - I iloraz = {rys. 3.75). Jeeli na przykad posiadany zbir ma liczebno i\' = 20, to najwikszy przepyw okresowy, jaki moe by wyznaczony na jego podstawie, ma sumowana, czstotliwo wraz z przepywami wyszymi (czyli czstotliwo przewyszenia) p = 5c.'c; przy liczebnoci A' = 50-czstotliwo

ro
vx>
50

eo
33

Rysunek 3.76. Wykresy sumowanych c2js(o!!lwoci dla zbioru przepyww uporzdkowanego w ciijg rozdzielczy (A) i tablic rozdzielcz (B)

rozpatrywanego okresu (m - p N). Na przykad czstotliwo przewyszenia wyszymi w m=p N---N

p = "=10'*; = --- oznacza wraz z przepywami

ta zmniejsza si do 2%. W praktyce inynierskiej przedmiotem zainteresowania s zazwyczaj wartoci przepyww wystpujcych rzadko, tj. o maej czstotliwoci pojawiania si, na przykad raz na i 00 lat {p = I %) czy raz na 1000 lat (/> - 0,1 c/c). Wykresy sumowanych czstotliwoci s opracowywane na podstawie zbiorw o liczebnoci zazwyczaj mniejszej od 100 wyrazw; nie stwarzaj wic podstawy do wyznaczania takich przepyww, poniewa p < ~. Powstaje wwczas konieczno ekstrapolacji wykresu poza obszar zdarze obserwowanych. Ekstrapolacja taka jesl trudna z uwagi na nieregularny ksztat wykresw, z licznymi punktami zaomu i przegi. Potrzebne jest w tym przypadku wyrwnanie przy zastosowaniu krzywych teoretycznych, przedstawiajcych rozkad czstotliwoci bardzo duycli zbiorw cech liczbowych badanych zdarze. Zagadnienie to omwione jest w nastpnym rozdziale.

przepywu wystpujcego

lalach rozpatrywanego okresu; gdy na przykad

iV 20 lat - przepyw o takiej czstotliwoci przewyszenia wystpuje w dwch talach tego okresu, poniewa m - p N - 20 = 2.

3.5.4. Przepywy konwencjonalne

Oprcz wymienionych w podrozdziale 3.5.1 dwch grup przepyww charaktery stycznych - gwnych i okresowych - czsto korzysta si w praktyce z tzw. przepy ww konwencjonalnych. Przepywy te stosowane s przy gospodarowaniu zasobami wodnymi dla rnych celw praktycznych, i na og nie wynikaj z naturalnego reimu hydrologicznego rzek. Najczciej stosowanymi przepywami z tej grupy s; przepyw dozwolony, dopuszczalny, nienaruszalny (biologiczny), brzegotwrczy, brzegowy, eglugowy. Przepyw dozwolony >tfl(/w definiowany jest jako przepyw, ktry moe by wypuszczany ze zbiornika bez obawy powstania szkd powodziowych. Zazwyczaj przepyw ten przyjmuje si rwny S\VQ lub H ' ^ ^ , jeli zagroenie powodziowe nie wystpuje przy przepywach niszych. Przepyw dopuszczalny C? j > JCSI wypuszczany przez urzdzenia spustowe, gdy t istnieje konieczno przygotowania zbiornika na przejcie duej fali powodziowej, pr/.y czyni mog wystpi poniej w dolinie rzeki drobne szkody powodziowe. Przepyw nienaruszalny (biologiczny) Qn okrelany jest jako przepyw, ktry, gdy nie zostanie osignity, mog wystpi zachwiania w biocenozie danego odcinka rzeki. Przepywy nienaruszalne okrelane s indywidualnie dla poszczeglnych przekrojw wodowskazowyeh na podstawie wiciu kryteriw (Kostrzewa 1977). Przepyw brzegotwrczy (ksztatujcy koryto) Ql.k jest przepywem w najbar dziej istotny sposb oddziaywajcyni na proces ksztatowania si koryta rzeki. Przepyw brzegowy Q^u odpowiada sianowi brzegowemu, po ktrego przekro czeniu woda wystpuje na teren doliny. Przepyw eglugowy - najwyszy {Quax_ .-) i najniszy ({?miiU ; ) - odpowiada stanom wody wyznaczajcym zakres, przy ktrym moe bezpiecznie odbywa si egluga. Blisze .szczegy dotyczce przepyww konwencjonalnych znajdzie Czytelnik w literaturze {np. Ozga-Zieliska 1994).

3.6. Przepywy prawdopodobne

3.6.1. Definicja przepyww prawdopodobnych
Przepywami prawdopodobnymi nazywa si przepywy okresowe drugiego sto pnia, okrelane jako przepywy gwne pierwszego stopnia o zaoonej sumowanej czstotliwoci wystpowania, odniesionej do zjawisk, jakie dopiero zrealizuj si w przyszoci. O zjawiskach tych wnioskuje si na podstawie danych historycznych, stanowicych cigi chronologiczne, pochodzce z okresu kilkunastu lub kilkudzie siciu iat. Przepywy prawdopodobne odnosz si do zbioru danych z bardzo dugiego okresu, obejmujcego zarwno lata przesze, jak i przysze. Przyjmuje si przy tym, e prawdopodobna czstotliwo zjawisk przyszych bdzie rwna czstotliwoci zjawisk, jaka miaa miejsce w przeszoci. Zagadnieniem okrelania charakterystyk przepywu odnoszcych si do dugich okresw na podstawie danych z. okresw krtkich zajmuje si dzia matematyki stosowanej, zwany statystyk matematyczna.

3.6.2. Metody statystyki matematycznej

Statystyka matematyczna zajmuje si badaniem zbiorw cech liczbowych rozpa trywanych zjawisk, otrzymanych drog dowiadczaln, wykrywa prawidowoci w icli wystpowaniu, a nastpnie uoglnia wnioski wycignite z posiadanych infor macji. Uoglnienia te wyraane s za pomoc formu matematycznych i parame trw liczbowych modeli rozkadu czstotliwoci (prawdopodobiestwa) badanych zjawisk. Zbiory statystyczne rozpatrywane w hydrologii, tak jak we wszystkich innych dyscyplinach wchodzcych w skad geofizyki, stanowi serie obserwacyjne utwo rzone ze zdarze o jednorodnych i wzajemnie niezalenych cechach liczbowych. Warunkiem zachowania jednorodnoci badanej serii jest niezmienno czynnikw ksztatujcych dane zjawisko, jak rwnie wykonywanie obserwacji i pomiarw zawsze w jednakowy sposb. Zbiorowoci jednorodn bdzie na przykad seria przepyww maksymalnych rocznych, zaobserwowanych w pewnym profilu wodowskazowym w okresie (V lat, pod warunkiem, e w cigu tego okresu nie ulegy zmianie warunki przepywu, uksztatowanie dna oraz pooenie zera wodowskazu. Liczba elementw (zdarze) tworzcych dany zbir nazywana jest liczebnoci zbioru i oznaczona symbolem N. Wszystkie spotykane w praktyce zbiory zjawisk hydrologicznych skadaj si z wynikw obserwacji prowadzonych przez pewien

OHt

Hydrografia...

Pfzepywy prawuujKAiUnii: - J - W

okrelony czas - kilkunastu, kilkudziesiciu, co najwyej stu kilkudziesiciu lat; nie s to wic zbiory o duej liczebnoci. W statystyce wprowadza si pojcie zbiorowoci generalnej (zwanej te popu lacja, generalna), stanowicej zbir cecli liczbowych badanych zjawisk, okrelony wedug cile sprecyzowanych kryteriw, w odniesieniu do ktrego formuuje si wnioski wynikajce z dowiadczenia. Zbir taki, w przypadku zjawisk hydrologi cznych, obejmuje zdarzenia zaistniae oraz takie, ktre dopiero zaistniej w przyszo ci. Z uwagi na postulat jednorodnoci w cigu caego okresu, z ktrego pochodz badane zjawiska, nie mog ulec zmianie czynniki ksztatujce dane zjawisko. Przyj muje si, e okres obejmujcy zbiorowo generaln pokrywa si z obecn epok geologiczn. Zbiory uzyskane w wyniku dowiadcze stanowi z punktu widzenia statystyki prby losowe przypadkowo dobrane ze zbiorowoci generalnej. Prb losow okre la si jako otrzymany w drodze dowiadcze podzbir zbiorowoci generalnej, podlegajcy badaniom, na podstawie ktrego formuuje si wnioski dotyczce zbio rowoci generalnej. Prba losowa powinna stanowi wic miniatur zbiorowoci generalnej ze wszystkimi jej waciwociami. Niestety, w rzeczywistoci wskutek wpywu czynnikw ubocznych w prbach losowych nie obserwuje si tak wyranych prawidowoci, jakie wystpuj w zbiorowoci generalnej.

f(')

p,l%]

100%

PW

3.6.3. Krzywe rozkadu czstotliwoci i sumowanych czstotliwoci

3.6.3.1. Typy krzywych
Omwione w poprzednich rozdziaach wykresy czstotliwoci i sumowanych czstotliwoci odnosz si do prb losowych o maej liczebnoci. Gdy liczebno zbioru N ronie do nieskoczonoci i jednoczenie wielkoci przedziaw klaso wych i v zbliaj do zera, to wykresy przybieraj posta krzywych cigych, zwanych k r z y w y m i gstoci czstotliwoci i sumowanych czstotliwoci. Na rysunku 3.77 podano krzywe gstoci czstotliwoci oraz sumowanych czstotliwoci wraz z prze pywami wyszymi oraz z niszymi. Krzywe gstoci czstotliwoci majce rne ksztaty mona podzieli na dwie grupy: typy proste, odnoszce si do zbiorw jednorodnych, oraz t y p y zoone, przedstawiajce zbiory niejednorodne. Statystyka matematyczna rozpatruje zbiory jednorodne, dlatego w tym przypadku tematem zainteresowania bd krzywe gstoci typw prostych. Krzywe gstoci czstotliwoci mona klasyfikowa wedug r nych kryteriw. Pod wzgldem symetrii wykresu dzieli sieje na symetryczne i asy metryczne (rys. 3.7S). Mog by one nieograniczone bd ograniczone jedno- lub dwustronnie, mog te wystpowa ksztaty odwrcone.

_.

f(x)

o p;i%]

wo% p'1%1

Rysunek 3.77. Krzywe gstoci qsto!!rwod oraz sumowanych czstotliwoci; a -wraz z wartociami wyszymi; b - wraz z wartociami niszymi

3.6.3.2. Miary zbiorw statystycznych Zbiory statystyczne przedstawione w postaci krzywych gstoci czstotliwoci, nalecych nawet do jednego i tego samego typu, mog rni si midzy sob liczebnoci - c z y l i liczb wyrazw A', pooeniem na osi liczbowej geometrycznego rodka pola ograniczonego krzyw - punkt ten nie ley u wszystkich krzywych na jednej wysokoci (rys. 3.79), wielkoci przedziau na osi liczbowej zawartego pomidzy skrajnymi punktami oraz sposobem rozdziau spostrzee wzgldem prostej przechodzcej przez rodek cikoci pola ograniczonego krzyw - czyli stopniem asymetrii (skonoci). Do wzajemnego porwnania i scharakteryzowania rnych zbiorw potrzebne s miary, opisujce gwne ich waciwoci. Omwione tu zostan nastpujce miary: pooenia, zmiennoci i asymetrii.

346 Hydrografia...

Przepywy prawdopodobne 3 4 7

Rysunek 3.79. Krzywe gstoci czstotliwoci o rnym pooeniu

Rysunek 3.B0. Miary pooenia

Miarsi pooenia. Okrela ona pooenie zbiorw rozpatrywanych zmiennych na osi liczbowej lub inaczej - wok jakiej przecitnej wartoci grupuj si spo strzeenia. Najczciej uywane s nastpujce miary pooenia (rys. 3.80): Warto moclalna (dominanta zbiorti) x- podaje warto badanej zmiennej, ktra w danym zbiorze ma najwiksz czstotliwo. O Warto rednia arytmetyczna x - stanowi iloraz sumy wartoci wszystkich elementw badanego zbioru przez jego liczebno. Warto I okrela wzr:
i=N

N
I ^ T J ! f' 78 ' ^ J S S S y
k

(3.109)

'

Z W

! " S i 0 i C i c ^ t o H i w ^ a - symetryczny: 1 - lyp symetryczny normalny, 2 "o^ego; * > - umiarkowania asymetryczny; c - skrajnia asymetryczny; d

gdzie: ,v(- - kolejny /-ty element zbioru (prby), N - liczebno zbioru.

348 Hydrografia.., Przepywy prawdopodobne 349 Warto rednia x, obliczona na podstawie prby losowej, jest ocen;; wartoci redniej zbiorowoci generalnej, oznaczanej zwykle przez ft. O Warto rodkowa (mediana) ,v50 - sianowi warto badanej zmiennej w upo rzdkowanym cigu, powyej i poniej ktrej znajduje si jednakowa liczba elementw. Inaczej mwic, mediana odpowiada wartoci wyrazu lecego w rodku cigu rozdzielczego lub tablicy rozdzielczej. Linia pozioma przechodzca na wysokoci mediany dzieli pole pod krzywa gstoci czstotliwoci (liczebnoci) na dwie rwne czci. Jeeli ugrupowanie (zbir) jest symetryczne, to wszystkie trzy miary wypadaj, na jednej wysokoci, czyli przybieraj;) warto jednakowa. Pozostae miary zbiorw sa. uwarunkowane przyjt miar;! pooenia. W statysty ce spotyka si rne ukady miar. W niniejszej pracy rozpatrzone zostan miary w ukadzie redniej arytmetycznej oraz w ukadzie wartoci rodkowej. Miara zmiennoci (dyspersji). Miara ta charakteryzuje wielko obszaru spostrze e. Do najczciej stosowanych nale.: Odchylenie rednie od redniej arytmetycznej, zwane te odchyleniem stan dardowym a. Rysunek 3.81. Krzywe gstoci czstotliwoci o rnej zmiennoci Odchylenie rednie jest wielkoci;! mianowana.. Jeeli zmienno" zbiorowoci jest dua, to odchylenie rednie bdzie miato rwnie dua. warto, i odwrotnie {rys. 3.81). Dla zbiorw stanowicych prby losowe zoone z ;V elementw odchylenie rednie okrelone jest wzorem:
-f(x)

Zmienno zbioru - czyli wielko przedziau na osi liczbowej, w ktrym mieszcz; si jego wyrazy, najprociej byoby przedstawi jako rednia, warto odchyle poszczeglnych wyrazw cigu od redniej arytmetycznej, wyraajcych si rni cami .V| - u.. Miara zmiennoci nie moe jednak by okrelana w taki sposb, poniewa suma odchyle wyrazw cigu od redniej arytmetycznej T, (.v;- - u) = 0. Naley wic oprze si na sumie kwadratw odchyle, tj. na wyraeniu (,i(- - u.)". Warto redniego odchylenia dla zbiorowoci generalnej oblicza si z rwnania:

(3.111) Af-1

(3.110)

gdzie fi - rednia arytmetyczna zbiorowoci generalnej. Pozostae oznaczenia jak we wzorze 3.109.

W celu odrnienia od odchylenia redniego zbiorowoci generalnej c, odchylenie rednie z prby oznacza si iiterit S. We wzorze 3.11!, w mianowniku zamiast < V wystpuje wielko (;V- 1); uzasadnienie tego znajdzie Czytelnik w podrcznikach statystyki matematycznej. Po przeksztaceniu licznika we wzorze 3.111 odchylenie rednie z prby wynosi: SN

N- i

(^-x)

(3.112)

" W statystyce warto iak;i nazywa sic estymatorem (od Kiciskiego sowa aestimur? - szacowa). Greckie Hicry odnosz si to miar zbiorowoci generalnej, aciskie z;j- do miar i. prby. Mona rwniej; oznaczaj wartoci okrelone na podsiawie prby znakiem A (np. ,v(.>).

Kwadrat odchylenia redniego a" dla zbiorowoci generalnej i S~ dla prby losowej nosi nazw wariancji i znajduje czste zastosowanie w analizie statystycznej.

oau Hydrografia...

P r z e p i j prawdopodobne 3 5 1

W celu uniezalenienia si od cech liczbowych zdarze (tj. od ich wartoci bez wzgldnych) oraz uzyskania moliwoci porwnywania poszczeglnych zbiorowo ci midzy sob wprowadzano w statystyce pojcie wspczynnika zmiennoci, rwnego w przypadku przyjcia odchylenia redniego jako miary zmiennoci: - dla zbiorowoci generalnej cv = - dla prby losowej _S
(3.114)

(
t \ ,

IQ~X{K)
Z.V50

*50

(3.117)

Naley podkreli, e odchylenia sa wielkociami mianowanymi, natomiast wspczynnik zmiennoci jest wielkoci, bezwymiarowa.. Miara asymetrii. Wskazuje ona, jaki jest rozdzia spostrzee po obydwu stronach wartoci najczciej si powtarzajcej (modalnej, dominanty). Inaczej mwic, war to ta wskazuje, czy spostrzeenia ukadaj si symetrycznie, czy le ma miejsce brak symetrii. Jeeli zbir jest symetryczny, to miara asymetrii rwna jest zeru, mediana zajest identyczna ze redni i modaln. W przypadki! braku symetrii warto miary asyme trii jest tym wiksza, im wiksza jest rnica liczby spostrzee po obu stronach dominanty. Asymetria zbiorowoci moe by dodatnia, jeeli ponad polowa wyrazw zbio ru jest wiksza od wartoci modalnej {warto rednia i mediana s wiksze od modalnej) - rysunek 3.S3a, lub ujemna, gdy ponad polowa wyrazw zbioru jest mniejsza od wartoci modalnej (warto rednia i mediana s mniejsze od modalnej) - rysunek 3.S3b.

(3.113)

Odchylenie pozycyjne i > - miara w ukadzie wartoci rodkowej. Odchylenie pozycyjne jest rwne polowie rnicy dwch wartoci zmiennej, jedna kowo odlegych od rodka zbioru (rys. 3.S2) i wyraa si za pomoce wzoru:
v_ x

f>

(im-P)
(3.115)

sdzie:

*1M-(i

- warto grna zmiennej, powyej ktrej znajduje si przyjte pc,'o spostrzee {np, 25%, 10% itd.), x, |QQ j - warto dolna zmiennej, powyej ktrej znajduje si (100-/;)% spo strzee (np. 75%, 90% itd.), po niej za - p% spostrzee (pole ograniczone krzywa rwne jest 100%). Najczciej odchylenie pozycyjne okrela si dla wartoci p = 10%, i wwczas nazywa si odchyleniem decylowym. Odchylenie decylowe wyra:! si wzorem;

.v

r>0

Rysunek 3.B2. Odchylanie pozycyjne zbioru

*-fW

*-'M

Rysunek 3.83. Krzywe ggstoci czstotliwoci o rnej asymetrii: a - dodatniej: b - ujemnej

.".'[O

-* 9 0

^[

-dc

(3.116)

Symbolem d oznacza si wartoci decylowi; (indeks oznacza wartoci procentowe podzielone przez 10). Wspczynnik zmiennoci dla odchylenia decylowego wynosi:

Do najczciej stosowanych miar asymetrii nale: ) W ukadzie wartoci redniej arytmetycznej miar asymetrii jest rednia war to szecianw odchyle poszczeglnych wyrazw cigu ,v(- od redniej arytme tycznej zbioru |i. Dziki operowaniu sum szecianw zachowane zostaj znaki algebraiczne, co pozwala okreli znak asymetrii. W przypadku symetrii wyrae nie 2 J (-*',- \*Y nm warto rwn zero.

3&2 Hydrografia...

Miar asymetrii oblicza sic za pomoc rwna: - dla zbiorowoci generalnej

Wspczynnik asymetrii otrzymuje si, dzielc miar asymetrii / przez wielko odchylenia decylowego: " ' = ;; (3.124)

p ^
dla prby losowej

* ,

t -

3 ,ig

)
Miara asymetrii, podobnie jak miary poprzednie, jest wielkoci mianowaiui, a wspczynnik asymetrii jest bezwymiarowy.

3.6.3.3, Krzywe prawdopodobiestwa

r = , = , {3 119)

iv-i

Wykresy sumowanych czstotliwoci otrzymuje si graficznie na podstawie wy kresw gstoci czstotliwoci. Zgodnie ze wzorem 3.106 pole supka histogramu gstoci rwne jest czstotliwoci w danym przedziale i w konsekwencji powiurzch--; - 1 = 100%. Podobnie jest w przy padku krzywych gstoci czstotliwoci. Okrelajc wic powierzchni pola pod krzywa w przedziale (A,; W), otrzymuje si sumowane czstotliwoci wraz z warto ciami wyszymi. Odkadajc te wartoci na osi poziomej, na osi pionowej za wartoci zmiennej, otrzymuje si krzywa sumowanych czstotliwoci wraz z warto ciami wyszymi (rys. 3.77a). Podobnie okrelajc powierzchnie pod krzywa gstoci w przedziale (--; .v 0, otrzymuje si krzywa sumowanych czstotliwoci wraz z. wartociami niszymi (rys. 3.77bj. Sumowana czstotliwo wraz z wartociami wyszymi, czyli tzw. czstotliwo przewyszenia, wyraona w procentach, mona okreli z rwnania:

Oznaczenia jak we wzorze 3.109 i 3.110. Wspczynnik asymetrii wyraa si za pomoc, wzoni:
N

i=i

s~ i -

(3.120)

W praktyce wygodniej jest posugiwa si przeksztaconymi wzorami 3.119 i 3.120 podanymi przez Ven-Te Chow (1964);
2
r =

1
( ?

0V-lH;V-2)

3 ?

"

+ l T )

(3.121)

p%= 100%.-^ J JU)d^

c = = i (JV~ I) ( W - 2 ) 5 ? (,r - 3.v- x + lx )
n

tfin r , : o

,,

| JW<lx '' I00^ j ^JU) <lx

{, p 5 )

<3J22> gdzie: fa - pole ograniczone krzywa gstoci czstotliwoci w przedziale cakowania < 3 - !23 > /" cakowite pole pod krzywa gstoci czstotliwoci:

W ukadzie wartoci rodkowej miar asymetrii jest wyraenie:

r

= -V + -r<lOO-/')-2*5(> -

gdzie: .v
.vS(|

warto grna zmiennej (jak we wzorze 3.115),

warto rodkowa zmiennej,

-l"(100-/i) " " " warto dolna zmiennej. f(x) funkcja gstoci czstotliwoci (patrz podrozdzia 3.6.4}.

3 5 4 Hydrografa...

Przepywy prawdopodobno 3 5 5

Podobnie mona wyznaczy sumowan czstotliwo wraz z wartociami niszy mi, wyraon w procentach. Powysze krzywe otrzymywane s na podstawie cigw ciironologicznyclt bada nych wielkoci hydrologicznych, stanowicych prby losowe, i obrazuj;) zbiorowo gcncralni[. Nanoszc punkty cigu rozdzielczego na wykres, przy okrelaniu wartoci odci tych nie mona w tym przypadku korzysta ze wzoru 3.107. Wzr ten jest prawido wy dlii cigu o okrelonej, skoczonej liczbie wyrazw, stanowicej caa rozpatry wan zbiorowo statystyczna. Czstotliwo przewyszenia dla A'-tego wyrazu teo cigu .vjV wynosi wwczas; pc/c-^-,
A'

]()()%= 100%

Jeli jednak darty cig rozdzielczy traktuje si jako prb losow, na podstawie ktrej mona wyciga wnioski dotyczce calcj zbiorowoci generalnej, to wzr ten nie moe by stosowany. Nigdy bowiem nie mona twierdzi, e nie moe wystpi w zbiorowoci generalnej zdarzenie, ktrego warto bdzie nisza od najmniejszej wartoci liczbowej w prbie losowej ,viV. Wzr 3.107 tak moliwo wyklucza, gdy czstotliwo przekroczenia dla wyrazu A' jest rwna 100%. W literaturze mona spotka wiele rnych wzorw sucych do okrelania na podstawie cigu rozdzielczego czstotliwoci przewyszenia dla zbiorowoci gene ralnej. Najczciej podawany jest wzr przytoczony przez Weibulla:

Przy zastosowaniu tych wzorw dlii ostatniego wyrazu cigu N otrzymuje sie czstotliwoci przewyszenia/)% < 100%. Wykresy sumowanych czstotliwoci dia prb losowych o malej liczbie spostrze e maj ksztat nieregularny. Jeeli liczba obserwacji jest dua, to krzywe przybie raj;! wwczas ksztat regularny, tym bardziej zbliony do typowego dla danego zjawiska, im duszy jest okres obserwacji. W praktyce hydrologicznej z reguy dysponuje si ma liczb obserwacji (maa prba), co powoduje, e wykresy otrzymane na ieli podstawie znacznie odbiegaj od typowych dla danego zjawiska. W zwizku z tym konieczne jest wyrwnanie wykre sw za pomoc krzywych wyraonych przez funkcje matematyczne. Krzywe takie mona ekstrapoiowa poza obszar spostrzee, co ma due znacze nie dla praktyki, gdy umoliwia okrelanie wartoci badanej zmiennej o maej czstotliwoci, tzn. o duym okresie powtarzalnoci (np. rana 100 lub na 1000 tal). Poniewa przyjmuje sie, e liczebno zbiorowoci generalnej jest nieograniczona (jV > co), wic:
,im

'ji=P

(3.129)

co oznacza, e czstotliwo prby losowej w przypadku zbiorowoci generalnej / ^ Std w przypadku zbiorowoci przechodzi w prawdopodobiestwo m A'"*" generalnej ma si do czynienia z krzywymi nazwanymi przez Dbskiego (1954) krzywymi prawdopodobiestwa, stanowicymi modele matematyczne rozkadu zmiennych losowych.

/'tf-^100%
Stosowane s rwnie wzory: Aiieri Hazena
p% =

(3.126)

3.6.4. Zmienna losowa i rozkad prawdopodobiestwa

3.6.4.1. Pojcia i definicje

?LzA]mh

(3J27)

O Czegodajewa

"%

^ a t

, t W %

(3-128)

Powyej omwione empiryczne krzywe sumowanych czstotliwoci otrzymuje si przez wyrwnanie wynikw pomiarw. Natomiast teoretyczne krzywe sumowa nych czstotliwoci - czyli krzywe prawdopodobiestwa - stanowi teoretyczne modele rozkadw prawdopodobiestwa zmiennych losowych. W teorii prawdopodobiestwa zmienn losow A' nazywa si tak wielko, ktra na skutek przypadkowego wspdziaania rnych czynnikw moe przybiera 7. okrelonym prawdopodobiestwem rne wartoci liczbowe .

Oznaczenia jak we wzorze 3,107.

* Z okreleniu lego wynika, e zmienna losowa A' jest funkcja, a niczmiennit w znaczeniu przyjym w anali/.ic niuteimiiycznej.

Rozrnia si zmienne lo.sowe typu cigego i .skokowego. Zmienna typu cigego moe przyjmowa wszystkie wartoci rzeczywiste A' nalece do obszaru zmienno ci badanego zjawiska. Przykadem zmiennej cigej moe hyc przepyw Q w m"/s. Zmienna A' moe przyjmowa dowolne wartoci w przedziale zmiennoci przepy ww. Zmienna lypu skokowego, zwana rwnie zmienna dyskretna, moe przyjmo wa skoczona (uh przeliczalna liczb wartoci. Przykadem zmiennej typu dyskret nego moe hyc liczba przypadkw pojawienia .si przepywu maksymalnego ?nm > Qfr w cigu zaoonego okresu trwania obieklu 7". Zmienna losowa A' moe tu przyjmowa warto ni = I, 2 n. Funkcj okrelajc;], jakie jest prawdopodobiestwo, e zmienna losowa A' przyj mie jedn z wartoci zawierajcych siew przedziale liczbowym S na osi zmiennej A', nazywa sic rozkadem prawdopodobiestwa zmiennej losowej A'. Dla zmiennej typu dyskretnego rozkadem prawdopodobiestwa jest funkcja: /'. = />{ X = .!,) gdzie / = I, 2,..., /;. Dla zmiennej typu cigego rozkad prawdopodobiestwa wyraony jest funkcja; / ' ( 5 j = j j(x)dx (3,131) (3.130)

riX>xlt)

= p(x)= J " j(x)dx = ,>

.1 p

(3.l32b)

Wyjani naley, e zdarzenia losowe A' < x i X > x s zdarzeniami przeciwnymi; prawdopodobiestwo zajcia albo zdarzenia pierwszego, albo drugiego jest pewno ci, czyli jest rwne I. Wynikaj stad nastpujce zalenoci: F(x)+p(x) czyli oraz P + />' = I czyli p = I -// (3.133b) = I (3.i33a)

p(x)= I -/-'(.v)

Rwnania 3.132a i h odnosz si do zmiennej cigej. Dla zmiennej typu dyskret nego otrzymuje si odpowiednio:

gdzie /(.v) jest tzw. funkcja, gstoci rozkadu prawdopodobiestwa zmiennej loso wej A'. W hydrologii przedmiotem zainteresowania s dwa rodzaje przedziaw 5: ~* < X < .v lub x < X < +
oraz

K i

. V ii

'

f*

'

(3.134b)

W pierwszym przypadku okrela si prawdopodobiestwo nieosigniciu P(X < x). Funkcja rozkadu prawdopodobiestwa nosi nazw dystrybtianty zmiennej loso wej X:.
V

P(X < x .) = F(x) = J

f(x) d\ = p"

,3.132a.)

W drugim przypadku okrela si prawdopodobiestwo przewyszenia P(X ~> x ). Funkcj rozkadu praw{|opodobiestwa nazywa si funkcja prawdopodobiestwu przekroczenia zmiennej losowej A':

' W !i!cr;tiur/e / /;if.rc>u Maiystyki priiwdopodiihiejKuw nicoshtiiiiicci:! ii/nw/iwj jc<t syinholn q. W (liriicjs/iij k^hjce: uylu symbolu p'. ponievv;i w hydrologii symbok-m o/ii;ic2;i si odpyw

atwo zauway, e istnieje analogia pomidzy wykresem dystrybuanty a krzy wa sumowanych czstotliwoci wraz z wartociami niszymi, wykresom funkcji prawdopodobiestwa przekroczenia a krzyw .sumowanych czstotliwoci wraz z wartociami wyszymi oraz wykresem funkcji gstoci prawdopodobiestwa a krzywa rozkadu czstotliwoci. W odrnieniu od krzywych empirycznych wykresy wymienionych funkcji mate matycznych nie wyrwnuj wynikw obserwacji, lecz daj obraz prawdopodobnego wyniku, jaki mog da obserwacje. Std wniosek, e krzywe statystyczne stanowi przybliony obraz kr/.ywych prawdopodobiestwa. W podrcznikach statystyki mona znale opisy wielu rnych rozkadw prawdopodobiestwa, zarwno zmiennych cigych, jak i dyskretnych. W niniejszej pracy omwione bd jedynie te rozkady zmiennych cigych, ktre znajduj naj czciej zastosowanie w praktyce hydrologicznej.

3 5 8 Hydrografia.,.

Przspywy prawdopodobne 3bSJ

3.6.4.2. RozKtady prawdopodobiestwa stosowane w hydrologii kozklati normalny (Gatissa-Lapkici^a). Rozkad normalny nazywany jest take w literaturze rozkadem Gaussa, rozkadem Laplace'a lub rozkadem Gaussa-Laplacc'a. Rwnanie krzywej gstoci rozkadu prawdopodobiestwa jest nastpujce:

W podrcznikach teorii prawdopodobiestwa i statystyki matematycznej mona znale tablice standaryzowanej dystrybtianty zmiennej losowej normalnej, oznaczo nej symbolem /. Jest to dystrybuanta zmiennej losowej o rozkadzie normalnym z wartoci redni (.1 = 0 i odchyleniem rednim o = 1. Krzywa Gaussa (rys. 3.S4) ma nastpujce cechy charakterystyczne: jest symetryczna wzgldem prostej przechodzcej przez punkt .<; = u, jest obustronnie nieograniczona, ma jedno maksimum w punkcie ,v = Jl (warto rednia), ma dwa punkty przegicia, odpowiadajce odcitym: ,vt = u. - a i .v2 = u + O.

a \ 2 jr gdzie: c - odchylenie rednie zbiorowoci generalnej, e - podstawa logarytmw Nepcrowskich (naturalnych), x - warto badanej zmiennej, tl - rednia arytmetyczna zbiorowoci generalnej.

(3.135)

p.3\

p.26 P'6 P p-6 (3.136) p-26 Rysunek 3.84. Krzywa gsioci rozkadu normalnego (Gaussa) p- 36 i ^ !_______-
to
f CT>

Aby mona byo porwnywa rne zbiorowoci uniezaleniono si od bez wzgldnych wartoci ,v. W tym celu zostaa wprowadzona w statystyce tzw. zmienna .standaryzowana t: x - u.
0

S-ci

Dystrybuanta rozkadu normalnego ma posta: _ _(;v_-jir

P(X < .y) = p = F(x) = J ',/lv) tx = r ~ f'' *

2C,Z

<k =
(3.137)

J f' 2 . I f' 2 o ~ J e f/( - -,--- e c// oV^ 2ir _ \ r 2 JI J gdy ze wzoru 3.136 wynika, ec// = - 1 -, czy ii c/.v = ac//.

W miar oddalania si na zewntrz od redniej, wartoci funkcji j{x) szybko malej, przy czym dla x < \i - 3 O oraz dla , o [ i + 3 o wartoci te niewiele ju rni si od zera i nie maja praktycznego znaczenia. W praktyce ta waciwo rozkadu normalnego nazywana jest czsto regu trzech sigma, co oznacza, e jeli rozpa trujemy zbiorowo podlegajca, rozkadowi normalnemu, praktycznie wszystkie jej elementy zawarte s w przedziale 3 rj. Prawdopodobiestwo wystpienia takiego zdarzenia wynosi 99,7%, co mona przedstawi w formie zapisu: /'(u. - 3 a < X 5 n + 3 a) = 0,997 = 99,7%

Funkcja gstoci rozkadu prawdopodobiestwa zmiennej / ma posta: _ !l W praktyce interesuje nas czsto zagadnienie, jaki procent zbiorowoci o rozkadzie normalnym mieci si w wszych granicach, ni. omwione powyej

i[t) = :

ETc ~

t3 l3S)

(rys. 3.84). Z tablic rozkadu normalnego mona okreli, e:

JDU Hydrografa..

Przeprywy prawdopodobne ,101

50368% 95%

obserwacji mieci si w przedziale obserwacji mieci si w przedziale obserwacji mieci sic w przedziale

2 (-a;

~>
+CT),

Wprowadzajc, podobnie jak w rozkadzie normalnym, zmienn standaryzowan:

(-2 a; +2 o), (-3 o; +3 a ) .

dystrybuanta bdzie miaa posta:

,'-

99,7% obserwacji mieci sie w przedziale

r V

W statystyce matematycznej czsto uywa sie zapisu: A'(|i; a) oznaczajcego, e zmienna losowa A' ma rozkad normalny o wartoci redniej \i i odchyleniu rednim rj. Rozkad normalny spenia w statystyce matematycznej podstawowa, role. W r nych dziedzinach ycia i nauki bardzo czsto spotykane sa zjawiska, ktrych cechy liczbowe rozkadaj si wedug prawa Gaussa. Mona tu wymieni dla przykadu rozkad przypadkowych bdw pomiarw wok ich redniej. W hydrologii zasto sowanie rozkadu normalnego jest mniejsze z uwagi na asymetryczny z reguy rozkad zjawisk. Prawu Gaussa mog jedynie podlega cigi wysokoci opadw rocznych, przepyww .rednich rocznych lub temperatur powietrza. W wikszoci przypadkw do przedstawienia rozkadu zjawisk hydrologicznych maja zastosowa nie rozkady asymetryczne. Znajomo rozkadu normalnego potrzebna jednak bdzie do zrozumienia wie lu zagadnie omawianych w nastpnych podrozdziaach, jak normalna podziatka prawdopodobiestwa, przedzia ufnoci i inne. Rozkady Pearsona. Najczciej stosowane dotychczas w hydrologii rozkady opra cowane zostay przez angielskiego statystyka Pearsona. W pocztkach biecego stulecia poda on system funkcji, ktre w zalenoci od postaci analitycznych podzie li na dwanacie typw. Funkcje te opracowa jako rozkady gstoci prawdopodo biestwa zmiennych losowych cigych stosowane przy wyrwnywaniu cigw cech liczbowych zjawisk przyrodniczych. Najwiksze zastosowanie przy wyrwnywaniu cigw zjawisk hydrologicznych znalaz III typ. Szczeglnym przypadkiem tego typu rozkadu (przy parametrze - 0) jest znany w statystyce rozkad gamma. Funkcja gstoci rozkadu Pearsona III typu ma posta nastpujc:

/'(A' < V

= rM

= P > ) <lx = ^

J ; " e - > (.v - e ) 1 - ' <lx = (3.14!)

"

I '' "' ' '

,>.-! Y

' ' /,

'

I"'" .-'/'-",/,

a v / poniewa di = u dx. czvli dx - dt.

'
u.

Krzywa Pearsona lii typu (rys. 3.S5) ma na stpujce cechy: jest asymetryczni! wzgldem prostej przecho dzcej przez punkt odpowiadajcy wartoci modalnej, przy czym asymetria krzywej ma znak dodatni; jest od dou ograniczona w punkcie .v - t'.; - w grnej czci zblia si asymptotycznie do osi pionowej, gdy .v ronie nicogrnniezeme: - ma jedno maksimum w punkcie ,v = .v (war to modalna).

-'M
Rysunek 3.B5. Krzywa gstoci rozkadu

Rozkad Dbskiego. W Polsce bardzo szero Pearsona Hi typu kie zastosowanie w hydrologii znalaz rozkad opracowany przez Dbskiego, zbliony do roz kadu Pearsona III typu. Rwnanie krzywej gstoci rozkadu prawdopodobiestwa wyprowadzone zostao przez Dbskiego z. rwnania teoretycznej krzywej sumowania czstotliwoci wraz z wartociami wyszymi (krzywej prawdopodobiestwa). Roz kad ten omwiony zostanie w punkcie 3,6.7.2. Rozkad logarytinkzim-noniialny ((Jaltomt). Wrd hydrologw od dawna ju panuje pogld, e zogarytmowane wartoci cech zjawisk hydrologicznych podlegaj rozkadowi normalnemu. Jeeli zmienna losowa ma rozkad asymetryczny, to mona go przeksztaci w rozkad normalny przez zastpienie wartoci zmiennej A' logarytmami tej zmiennej In .V. Mwi si wwczas, "e zmienna A' ma rozkad logarytmiczno-uormalny o funkcji rozkadu:

AO
gdzie: a, , X V(X)

= ar c - ^ t r - ) * - '

{3.139}

parametry rozkadu, ktre powinny spenia nastpujce warunki: x > (dolne ograniczenie rozkadu). a > 0, X>0, funkcja gamma zmiennej X.

i7u<uyu..-.j.,.

i-ff)r,-yprawaopo<Jobne 363 (In.yjir 1 2 a'

(3.142)

JU) =
gdzie:

.-:=.-.-=

-V cW2 T C

\.i - warto rednia cigu wartoci In .v, o - odchylenie .rednie cigu wartoci In x. Po podstawieniu: \nX = Z {3.143}

Czsto w praktyce zachodzi potrzeba posugiwania si rozkadem lo"arytmiczno-normalnym w jego uoglnionej formie. Uoglniony rozkad zaley od 3 lub 4 parametrw, a mianowicie: wartoci redniej u, odchylenia redniego a, dolneyo ograniczenia obszaru zmiennoci a oraz grnego ograniczenia fi. Gdy a = 0 oraz P > +^>. to uoglniony rozkad przyjmuje dwttparametrow posta rozkadu [oga ry tmiczno-normaluego. Uoglniony rozkad stosowany w hydrologii uzaleniony jest od 3 parametrw Lt, o i a, przy czym ten ostatni oznaczany bywa symbolem c lub e. Funkcja gstoci rozkadu uoglnionego ma posta:
[.ln(A"E)-u]-

funkcja gstoci rozkadu logarytmicztio-normahiego przybiera nastpujc posta:

<:-M)'

( . v ~ e ) cr*2 7t

'

j[z) =

lin <n

lu

(3.144)

Wprowadzajc zmienn;i standaryzowana:

Podstawiajc r - In (_v - E), otrzymuje si funkcj gstoci rozkadu normalnego zmiennej Z (wzr 3.144). Wykres krzywej gstoci rozkadu uoglnionego rni si od wykresu rozkadu dwuparametrowego dolnym ograniczeniem obszaru zmiennoci przypadajcym tutaj w punkcie ,v = (rys. 3.86). Rozkady wartoci ekstremalnych. Omwione poprzednio rozkady prawdopodo biestwa mogy by stosowane do wyrwnywania cigw zoonych z cech liczbo wych zjawisk, bez wzgldu na to, czy przedmiotem bada byy wartoci rednie czy te ekstremalne. Istniej rwnie rozkady odnoszce si wycznie do wartoci ekstremalnych. Zostay one zbadane przez Frechcta w 1927 roku oraz Fishera i Tippetta w 1928 roku. Rozkady te powstay w wyniku nastpujcego rozumowania: ze zbiorowoci S bierze si dua liczb n prb losowych, z ktrych kada skada sic z < ,V wyrazw. W kadej z prb porzdkuje si wyrazy wedug wartoci malejcych i okrela ekstremaln warto .r (najwiksz lub najmniejsz) . Poszukiwanym rozkadem wartoci ekstremalnej bdzie statystyczny rozkad wartoci x. najwikszej (lub naj mniejszej) w n prbach losowych. Rozkad ten jest rozkadem asymptotycznym, tzu. teoretycznie susznym wwczas, gdy liczebno N kadej z prb oraz liczba prb u d do nieskoczonoci.

(3.145)

mona przedstawi funkcj gstoci rozkadu w sposb analogiczny jak we wzo rze 3.138:

\2TC

(3.146)

Rysunek 3.86. Krzywa gsloci rozkadu logarytmiczno-normal-

Funkcja_/?.v) ma nastpujce cechy: jest asymetryczna o asymetrii dodatniej; jest ograniczona od dou w punkcie x = 0 (zmien na losowa moe przyjmowa jedynie wartoci do datnie); od gry obszar zmiennoci jest nieograniczony;
ma jedno maksimum.

n 5 go dwu p a ram e! ro we go

Wykres krzywej gstoci rozkadu logarytmiczno-normalnego przedstawiono na rysunku 3.86.

Pr/t z v oznacza sin warto zmiennej losowej w zbiorowoci macierzystej, przez .i - wartoci zmiennej losowej stanowicej wartoci skrajne w n prbach zoonych z ,V elementw w/tetych /c zbiorowoci macierzystej .S'.

rTi&Cit-f/i-/ pcr.wupuCKone O U J Tabela 3.8. Typy rwna rozkadu wartoci ekstremalnej Typ"" Warto maksymalna Fd'/> = e~* ! y--a(x-u) Warto niinima-na

^.-,{y)-t-e' pU/i-C"

i'-(x--u)

PrMy) - 1 - e"

0j

_ ([y)

0|.

0<z<x

<vo'
(>-

*(>

r^M j= 1 - e "

Rysunek 3.87. Krzywe gstoci rozkiadu prawdopodobiestwa wza jemnie symetryczne: a - rozkad wartoci maksymalnej; b - rozkad wartoci minimalnej R o z k a d y te nuig;] by w praktyce stosowane j e d y n i e w w c z a s , gdy liczebno prb jest dostatecznie dua. Jak podaje Kaczmarek (1960} brak jest oglnego kryte rium pozwalajcego na ocen, czy liczebno prby ;V jest w konkretnym przypadku wystarczajco dua. Moliwe sa. 3 typy asymptotyczne rozkadw wartoci ekstremalnych, zalenie od typu rozkadu zbiorowoci generalnej .V, czyli tzw. rozkadu pocztkowego. W k a d y m z tych typw wyrnione zostay odrbne rozkady wartoci maksymalnej i m i n i m a l n e j . R o z k a d y te dla o k r e l o n e g o typu s:i w z a j e m n i e s y m e t r y c z n e (rys. 3.87). Przyjmujc d w i e wartoci zmiennej - symetrycznie- pooone wzgldem wartoci modalnej, otrzymuje sie:
F

B-r ]

fen(X) = 1 - G '

i1 .i - r
(> i:

0i<X

F^,(xi=---e

: F~-(j)--:i-e '

li->-B:

fci{*) = 1-0

PM(-VI e

min<-.V|)- I ~ ' r m : u 0 f l ) = / ' l r a x ( . V ( 1 )

(3. MX)

/'min(-v>

O z n a c z a to, e prawdopodobiestwo nieosiagniecia wartoci minimalnej -V| jest rwne prawdopodobiestwu przewyszenia symetrycznie pooonej wartoci maksymalnej yRwnania rnych typw rozkadu wartoci ekstremalnej p o d a n o w tabeli 3.S. W praktyce hydrologicznej w Polsce najwiksze zastosowanie znajduje rozkad iii typu (min), ktry sfuy d o obliczania minimalnych przepyww prawdopodob nych. K r z y w a gstoci prawdopodobiestwa tego rozkadu o postaci:

gdzie: i". 0. A : - parametry rozkadu. A-- warto zmiennej losowej, ma nastepuja.ee cechy: jesi asymetryczna, ograniczona od dolti w punkcie A- = E, ma jedno maksimum w punkcie x~ x.

3.6.5. Podziafka prawdopodobiestwa

Krzywe prawdopodobiestwa mona ekstrapolowa poza obszar obserwacji wy znaczony punktami cigu rozdzielczego. Dziki tej waciwoci okrela si wartoci .v o malej czstotliwoci wraz z wartociami wyszymi. Dokadne wyznaczenie tycli wartoci (np. dla/> = K K ; 0 , 5 % itd.) na podstawie wykresu nie jest moliwe, poniewa maym zmianom wartoci odcitych /> odpowiadaj bardzo due zmiany rzdnych .v, W celu okrelania wartoci .v o malej czstotliwoci wykorzystuje si w praktyce specjalny rodzaj wykresw. Wykres taki przedstawia siatk funkcyjna utworzona z rodziny wzajemnie prosto padych linii prostych. Na osi poziomej, przedstawiajcej prawdopodobiestwo przewyszenia (sumowana czstotliwo wraz z wartociami wyszymi), stosuje si podzialk funkcyjna, odpowiadajca przyjtemu typowi rozkadu (rwnania krzy wej). O pioiiowa wykresu ma podzialk liniowa lub logarytmiczna. Podzialka taka nosi nazw podzialki prawdopodobiestwa. W celu sporzdzenia podzialki funkcyjnej dia dowolnego typu funkcji zakada si szereg wartoci zmiennej niezalenej ,v i z rwnania funkcji y - /(.v) oblicza odpowiadajce im wartoci zmiennej zalenej y. Na osi liczbowej z jednej strony podaje si wartoci .v, z drugiej - odpowiadajce im wartoci y. Przyjmujc najprostszy ksztat funkcji krzywoliniowej y - .v~, otrzymuje si;
X

!
i i
i

:w
l i
! /

'-

~i -y

Rysunek 3.88. Funkcja paraboliczna y=/vi rnych podziaikach: a - liniowej; b - funkcyjnej (paraboicznej)
0 10 20 30 t,0 50 60 70 SO 90 100 %

0 0

i
i

2
1

3 9

* . i

5 25

6 36

Wykres takiej funkcji w podziace liniowej ma znany powszechnie ksztat paraboli kwadratowej (rys. 3.<SSa). Jeeli jednak o funkcji zostanie przyjta w laki sposb, e odcinki tej osi o dugociach rwnych odcinkom na osi zmiennej niezalenej x bd opisane wartociami zmiennejy odpowiadajcymi wartociom zmiennej .v, to wykres przyjmie ksztat linii prostej (rys. 3.S8b)Przykadem takiej podzialki funkcyjnej moe by znana powszechnie podzialka logarytmiczna. Jeeli na wykresie funkcji o zmiennej ywyskaluje sienie w podziace liniowej, ale zgodnie z otrzymana podzialka funkcyjn, to wykres krzywoliniowy funkcji y = Ig ,v przybierze ksztat prostej. Podobnie mona postpi w przypadku krzywych prawdopodobiestwa. Majc dane rwnanie p = f(t), gdzie zmienn niezalen jest zmienna standaryzowana i, przyjmuje si rne wartoci / i oblicza odpowiadajce im wartoci p. Na osi liczbowej wartoci (opisuje si obliczonymi wartociami p~ w liczbach bezwzgld nych lub w procentach (rys. 3.89).

10

20

50

80

90

99

P E%]

Rysunek 3.89. Wpyw podziaiki prawdopodobiestwa na krzywe sumowanych czstotliwoci; a - krzywa w podziace liniowej, b - krzywa / podziace prawdopodobiestwa W praktyce hydrologicznej stosuje si rne typy podzialek. odpowiadajce rnym typom rozkadu. W niniejszym podrczniku zostan omwione najczciej stosowane podzialki. Podzialka normalna. W podziace tej krzywa prawdopodobiestwa o rozkadzie normalnym, tj. krzywa symetryczna przy cf = 0 (lub .v = 0) jest lini prost. Inne krzywe prawdopodobiestwa maj posta linii krzywych. Cigi o asymetrii dodatniej bd przedstawiay si jako krzywe skierowane wypukoci ku doowi, o asymetrii ujemnej z a - j a k o krzywe skierowane wypukoci kit grze.

3IU Hydrografia...

Przepiywyprawdopodobno 3/1 wariancja .9" jest momentem centralnym drugiego rzdu;

A'

ck =

(3.151)

gdzie * - warto rednia arytmetyczna badanej zbiorowoci. Pozostae oznaczenia jak we wzorze 3.150. Podane okrelenia i wzory odnosz si do prb losowych, jakimi s badane cigi rozdzielcze zmiennej X. W przypadku zbiorowoci generalnej, gdy rozpatruje si funkcje rozkadu gstoci prawdopodobiestwa zmiennej X, momenty dla zmiennej cigej oblicza .si ze wzorw: moniem pocztkowy odchylenie rednie (standardowe) 5 jest rwne:
i

(3.158) miara asymetrii /'jest momentem centralnym trzeciego r/.u: ,v

M A = J_ *k JU) <i*
moment centralny
--f-=-

(3.152)

JV Z(- r ;~- r ) J -c*

0.159)

i\k = J

(x-]i)kAx)dK

(3.L53)

Zwrci naley uwag, e wariancja i odchylenie rednie s tzw. ocenami obci onymi . Z tego powodu oceny wariancji i odchylenia redniego, uzyskane za pomoc wzorw 3.157 i 3.15S, sa zanione w stosunku do odpowiednich wartoci dla zbiorowoci generalnej. Obcienie to mona usun, przyjmujc w mianowniku powyszych wzorw zamiast .'V. warto (;Y - I) - tak jak we wzorze 3.111. Metoda kwantyli zostaa zastosowana w trzydziestych w Austrii przez Grassbergera, a ta opiera si na okrelonych szczeglnych kwantylanii. Kwantylem rzdu ;> nazywa wvraenie: r(X>xf,) =P hydrologii po raz pierwszy w latach w Polsce - przez Dbskiego. Metoda wartociach zmiennej ,V. zwanych si warto zmiennej .v speniajc

W omawianej metodzie momenty obliczone na podstawie prby losowej przyj muje si jako oceny momentw rozkadu prawdopodobiestwa: Uk = Hik oraz TU = <'/. (3.154)

Poniewa dla poszczeglnych typw rozkadw znane s zalenoci pomidzy parametrami rozkadu jj|, g-, f>lt a momentami tych rozkadw, wic parametry te mona wyznaczy na podstawie momentw obliczonych z prby: !ij=Amk\t:k) (3.155)

(3.161))

Omwione w punkcie 3.6.3.2 charakterystyczne miary zbiorowoci statystycz nych mona wyrazi za pomoc momentw ub ich funkcji: .rednia arytmetyczna,!'jest momentem pocztkowym pierwszego rzdu:
A'

tzn. taka. warto zmiennej ,v , ktrej prawdopodobiestwo przekroczenia wynosi /). Podobnie jak w metodzie momentw, kwanty ie rozkadu przyrwnuje si do kwantyli z prby. Kwantylem z prby x nazywa si tak warto liczbow zmien nej A', od ktrej pc/c wyrazw w prbie bdzie wikszych lub bdzie jej rwnych. Zazwyczaj wyznacza si trzy kwantyie - warto odpowiadajca rodkowi cigu oraz dwie wartoci jednakowo odlegle od rodka cigu. W metodach rnych autorw przyjmowane byy rne wartoci p''c, np. 10% i lXY'/c - w metodzie decyli Dbskiego,

* =N T> 2 > / = '"l

i=

(3.15C.}

s Oh.-leeniem oceny paramcim nazywii sii; rnic pornic<J/.y wuruiu:] .rednia [oj oceny (\(^,i u r/.cezywisi;! w;mot"i;i parametru .s;,: /:tj,'|> ~ Kr

Przepywy prawdopodobne 373 25%- i 75% ~ w metodzie kwartyli lubskiego, I6!< i &4c,i - w metodzie Grassbergera, 5%: i 95% - w metodzie Alek.siejew, a wedug (ego, co powiedziano powyej: Vs
x

(3-161)

Jeeli cig rozdzielczy jest dugi i regularny, to wartoci kwantyli mona ustala drg;] interpolacji miedzy wyrazami cigu. Jednake - j a k ju wspomniano ~ cigi, jakimi dysponuje sic w praktyce, sa zazwyczaj krtkie i nieregularne. Aby nie operowa wartociami przypadkowymi, k wari tyle odczytuje si- z wyrwnanego odrcznie wykresu sumowanych czstotliwoci. Wykres taki otrzymuje sie przez naniesienie ciijgtr rozdzielczego na odpowiednia podzialk prawdopodobiestwa i odrczne wyrwnanie za pomoc;) krzywej wygadzajcej punkty cigu. Podobnie jak w przypadku metody momentw dla poszczeglnych typw rozka dw znane sa zalenoci midzy parametrami rozkadu a kwantylami rozkadu; *'-^-VV. V> (3.162)

Jeeli poszczeglne zdarzenia tworzce prb losowa sa niezalene od siebie, to prawdopodobiestwo w przypadku zmiennej dyskretnej rwne jest iloczynowi (koniunkeji) prawdopodobiestw wystpienia tych zdarze, w przypadku zmiennej cigej z a - rwne jest iloczynowi gstoci prawdopodobiestwa. Ze wzgldw rachunkowych wygodniej jest posugiwa si logarytmem funkcji wiarygodnoci: In /.. = In/f.i-;, W| j>n) + ... + !n./{.v.v, ,i>, ,) 0.165)

Majc okrelone wartoci kwantyli, mona wyznaczy w len sposb parametry rozkadu. Metoda najwikszej wiarygodnoci. Metoda ta, opracowana w lalach dwudziestych naszego stulecia przez, angielskiego statystyka - Fishera. jest powszechnie stosowa na w statystyce matematycznej. Do bada hydrologicznych wprowadzona zostaa przez Krickiego i Menkla, Kaczmarka oraz Morana, Podstawowym pojciem w omawianej metodzie jest funkcja wiarygodnoci: ' =Ax\* S\ 4',,) Jlx2, iii .C) - -JUX. Hi .(.') =

Oszacowanie parametrw rozkadu polega na znalezieniu takiego ukadu wartoci #], a-,...., glt, przy ktrym prawdopodobiestwo zaobserwowania posiadanej prby losowej 7.\{.\^) jest najwiksze. Inaczej mwic wartoci i,']. (,'i au podstawione do wzoru 3.163 lub 3.165 powinny maksymalizowa wartoci funkcji /.. Omawiana metoda sprowadza si wic do szukania maksimum funkcji /. wzgldem wartoci,;;,. czyli do rozwizania ukadu rwna: ----- = () lub d Hi lidzie: / = I, 2 n

(3.166)

(3.167)

(3.163)

= f ] i ' ' ^ i .%)

I

Naley uoy ryle rwna, ile parametrw wystpuje w rwnaniu rozkadu prawdopodobiestwa. Po rozwizaniu ukadu rwna 3.166 lub 3.167 otrzymuje si poszukiwane wartoci parametrw rozkadu t,'],..., i;ir

gdzie: ,/{.v,-, A'j,..., 4',,) ,i,'|, t,*-, g/t funkcja gstoci prawdopodobiestwa zmiennej losowej w danej postaci matematycznej i nieznanych parametrw. parametry rozkadu.

3.6.7. Metody okrelania wartoci zjawisk hydrometeorologicznych o zaoonym prawdopodobiestwie przewyszenia

(okresie powtarzalnoci}
3.6.7.1. Przegld metod W literaturze hydrologicznej, polskiej i zagranicznej, mona znale wicie r nych metod sucych do obliczania wartoci zjawisk hydrometeorologicznych o za oonym prawdopodobiestwie przewyszenia /> lub zaoonym okresie powtarzal noci '/'. Metody te rni si- midzy sob przyjtym typem rozkadu i sposobem

Dla zmiennej dyskretnej: L = I>(X = xl)- I'(X = x2) - /'(A' = A;.V) (3.164)

Funkcje t mona w przyblieniu interpretowa jako prawdopodobiestwo otrzy mania prby losowej ^v(.v,J - dokadnie takiej, jaka rzeczywicie zaobserwowano.

3 7 4 Hydrografia

Przepywy prawdopodobne 375

Tabela 3.9. Przegld metod okrelania zjawisk o zaoonym prawdopodobiestwie przewyszenia

Autor metody Rozkad Metoda szacowania parametrw Fosie r Hazen Grassberger Dbski Gumbel Dbski Kaczmarek Pearscna lyp 1 1 1 I og a ry! m iczn o-norm a! ny 1 og a ry im iczn o- n orm a! ny 1 oga ry: m iczn o norm a! ny FIshera-TlppeUa lyp f (max) Dbskiego Pearsonatypllt momentw momentw kwarilySi kwantyli (kwarty!:) momentw kwaniyll (dccyisj kwanty!! (dscyii)

Rok
opublikowania 1924 1930 1934 1938 1941 1954 1964

szacowania parametrw rozkadu. W tabeli 3.9 podany zosta przegld metod rnych autorw z podaniem przyjtego rozkadu prawdopodobiestwa i sposobu szacowania parametrw rozkadu; metody podane zostay w porzdku chronologicznym, 3.6.7.2. Metoda decyli Dbskiego Metoda decyli, opublikowana w 1954 roku. opiera si na rozkadzie prawdopo dobiestwa opracowanym przez Dbskiego. Parametry rozkadu szacuje sie metod kwanty li, przy czym okrela sie wartoci kwanty li (decyli) d l a / ; - 10%, 50% i 90%. Wyrwnana krzywa sumowania czstotliwoci przechodzi przez trzy punkty charakterystyczne o odcitych p = 10%, 50%, 90% i odpowiadajcych im rzdnych .V|0 = J j (decyl grny), \\X) - <!^ (decyl rodkowy - mediana). .v90 - dt) (decyl dolny). Pozostae punkty krzywych ukadaj sie wzdu linii teoretycznej, ktrej rzdne mona obliczy z rwna funkcyjnych. Wedug Dbskiego wartoci decylowe J j , rf5, i/,j wystarcza do okrelenia krzywej. Wartoci decylowe naley odczytywa z wyrwnanego odrcznie wykresu sumo wania czstotliwoci. Krzywa wygadzajca wykrela si na podstawie punktw cigu rozdzielczego, ktre s zawarte w obszarze zmiennoci od/> = 10% do/J = 90%. Znajc wartoci decylowe, mona okreli pozostae miary charakterystyczne bada nego ugrupowania - odchylenie decylowe v oraz miar asymetrii /'. Krzywe prawdopodobiestwa w zalenoci od ksztatw podzieli Dbski na krzywe ugrupowa symetrycznych oraz krzywe ugrupowa asymetrycznych

Rysunek 3.90. Krzywe prawdopodobiestwa rnych typw {wg Dbskiego 1970)

ugrupowa ograniczonych w dolnym kocu, w grnym za - nieograniczonych, tak skrajnie, jak i umiarkowanie asymetrycznych, oraz typ Cl - krzywa wypuka ku grze, o nie zmieniajcym si znaku krzywizny, podobna do pochylonej litery C; odnosi si do ugrupowa w grnym kocu ograniczonych, w dolnym z a - nieogra niczonych, skrajnie i umiarkowanie asymetrycznych. Prosta typu N moe by uwa ana za szczeglny przypadek na granicy typw C l i Cl. Oprcz wymienionych, typowych ksztatw krzywych mog istnie take inne, zalenie od natury ugrupowa. Rzdna krzywe j prawdopodobiestwa wystawiona w punkcie o dowolnej odcitej />% moe by wyraona jako suma trzech odcinkw (rys. 3.91):

gdzie: a. - wielko wyraajca miar pooenia, odpowiadajca wartoci mediany (rod kowej) w serii statystycznej zmiennej wielkoci X: a = <75, fi funkcja liniowa zmiennoci ugrupowania v i odcitych i, wyraona rwna niem: P 7 y ^ ' .

(rys. 3.90).

'

'

'

.'
funkcja asymetrii oraz odcitych r; znak funkcji jest zaleny od znaku asyme trii, tzn. gdy y > 0. to .v > 0 oraz gdy '(< 0, to s < 0. Funkcjay moe by funkcj paraboliczn lub hiperboiiezn. Dla krzywej typu C l w gazi grnej (p > 50%) obszar zmiennej X jest nieograniczony, wwczas 7 J c s t funkcj paraboliczn o rwnaniu:

Ugrupowanie symetryczne przedstawia typ /V, ktry ukada si w postaci linii prostej; odnosi si do ugrupowa normalnych, tj. tych - ktre stosuj si do prawa Gaussa. Wrd krzywych dla ugrupowa asymetrycznych mona wyrni typ C l krzywa wklsa ku grze, o nie zmieniajcym si znaku krzywizny, podobna do odwrconej lecej litery C; posiada asymptot doln poziom, tj. odnosi si do

Rwnanie krzywej prawdopodobiestwa okrela si, wychodzc ze wzom 3.16S: Typ C i ; dla/<< 50% , = a + |i + Y = .v 50 + y ^ i + 0,293 2 - l 6 = * 5!1 + r [ - - - ^ + 0,293 , V ^M^

(3.172) Typ C l ; dla p> 50%

.v;i-v50l
90% 50% 10% p[%]

;: --

i v -A -t-

L2S2

r.-r

pffl
i

Rysunek 3.91. Schemm pcdzislu rzdnych krzywej prawdopodobiestwa (wg Dbskiego 19553.
x

so -

.282

-,\

7=0,293*

2.16

lisi

+ A2

= x50 + v <!-,(/?; .v).

(3.169) = . v 5 [ l + <:,. <!>-;(/>; .v)j TypC2;dla/x50% <!>.{/>; -.0 = -<I>2[<10)-/>); s)

(3. i 74) (3.173)

Natomiast w gazi dolnej (/> > 50%) obszar zmiennej A- jest ograniczony, wwczas y jest funkcjit hiperboliczna. Rwnanie tej funkcji ma posta:

y = v -A +

(3.170)

TypC2:dia/;>50%
< I ^ f ^ ; AO *?> ([ f I (K) /^>; s-j

(3.175)

idzie:

A=

4,v

(3.171)

Wartoci funkcji <!)(/>; .v) dla rnych wartoci ,s oraz p% mona znale w tabli cach uoonych przez Dbskiego (Dbski 1954; Byczkowski 1972). 3.6.7.3. Metody oparte na rozkadzie Pearsona lii typu

.- -

wspczynnik asymetrii, okrelony ze wzoru 3.124; gdy wspczynnik asy metrii v > 0, to krzywa prawdopodobiestwa ma ksztat paraboli w gazi grnej, a hiperboli w dolnej (krzywa typu Ci); gdy ,v<0, to krzywa ma ksztat hiperboli w grnej gazi, w dolnej z a - paraboli (krzywa typu Cl).

Metoda Fostera. Autor tej metody zauway, e cigi rozdzielcze zjawisk hydro logicznych, ii przede wszystkim przepyww maksymalnych, ukadaj;! si wedug krzywej Pearsona iii typu.

Parametry rozkadu mona wyrazi w funkcji miarciagw w sposb nastpujcy: ' 2c E= M (3.176)

o. =

< * ,

(3.177)

Metoda Kaczmarka. Metoda ta. opublikowana w 1964 roku, opiera sie, podobnie jak metoda Fostera, na rozkadzie Pearsona IH typu. Do szacowania parametrw rozkadu zastosowana zostaa metoda kwamyli. Wychodzc ze wzorw 3.140 i 3.179, mona okreli warto ,v o dowolnym prawdopodobiestwie przewyszenia p%. Na podstawie tej zalenoci mona wy znaczy charakterystyczne miary cigw oparte na kwantylaeh: O warto rodkowa (mediana)

(3.178) *S0= Wychodzc ze wzoru 3.140: t = a (x - E), mona wyznaczy zaleno suc do okrelania wartoci zmiennej x o zadanym prawdopodobiestwie przekrocze nia /)c/h:

e +

H'50

(3.183)

odchylenie decylowe e+-/, f i - " - " < 90 O. '10 u.

-V =

E+

',.

(3.179)

ll .V io-X H)")0

i . n-, tl .

10 X)

(3.1R4)

a
Parametry rozkadu Pearsona si| rwne: IO~ f 90 a lv
f

Podstawiajc oznaczenia ze wzorw 3.176-3.178, warto ; x .v;, mona wyrazi za pomoc, rwnania: 2o
C<

/ ,, -~- = tt + o <!>(/>; (.,) /' 2 c \s_ _ a =< Zgodnie z zalenoci : .vr = u [ i + c v <!>(/>; cA.)|

'v

2
(3.18(1)

oraz

l Il -
10

(3.185)

''JO

- -v5() ~ c, f50 - 'v50

lv ha 10 ~ f90

(3. i 86)

(3.1 SI)

Po podstawieniu do rwnania 3.179: 2v /, + 2v -(.,

Poniewa parametry rozkadu obliczane sa na podstawie prb losowych, wiec ocena rzeczywistej wartoci .v jest rwna :

.r,, = .v[l

+cvMp;ci)\

{3.182)
'10 '90

Warto iimkcji <!>(/;; c ( ) dla rnych c\ i />% mona odczyta z tablic uoonych przez Postera, a uzupenionych przez Rybkina, skonstruowanych podobnie jak tablice Dbskiego.

+ c 2

nhlZl
r

10_,90 (3.187)

= .v3()[ i-*-6-v <!>(/>;.*)]

~ Oceny (e:, ty minory) p;ir;imi:ir(>wi kwanty li ,\ w celu odrni liii i :i od icli r/ec/.ywisiych ,v;irEoL'i w.wMzn sii; symbolem A (np. ,v ). We w/or/.i; 3. IK2 i dalszych symbol lim pominito w trelu uproszczeniu ftipisu.

Podobnie jak w poprzednich metodach, funkcja <P(p; s) zaley od prawdopodo biestwa przewyszenia i asymetrii:

<t>(p-S)=2'-?-

*L 'J O~ ''w 10 w

(3.188)

Wartoci funkcji <!>(/>; s). obliczone przez Kaczmarka cl la rnych wartoci wsp czynnika asymetrii ,v i rnych procentw prawd o podobiestw a przewyszenia pr,i, podane s w literaturze (np. Byczkowski 1972). Jeeli serie obserwacyjne s krtkie, to wspczynnik asymetrii s jest obarczony znacznym bdem. W zwizku z tym Kaczmarek zaleca okrela wspczynnik ,v przez wyznaczanie parametru e, stosujc ekstrapolacj graficzn wykresu na podzialce prawdopodobiestwa. Wwczas ze wzoru 3.188 dla/) = 100 O:

<I>(100%;,v) ~ 'i()~'w "(-V|(,-EJ-(.vw-i:)

"^?ii = Ii- v ^
-v U |--v,, 0 i-

(1189)

Do obliczania przepyww minimalnych prawdopodobnych Gumbel opracowa dwie metody oparte na rozkadzie prawdopodobiestwa wartoci minimalnej Fishe ra-Tippetta III typu (min). Pierwsza z nich, opublikowana w 1954 roku, polegaa na szacowaniu trzech parametrw rozkadu metod momentw. Z uwagi na znaczne bdy oszacowania asymetrii w przypadku krtkich cigw metoda ta nie dawaa zadowalajcych wynikw. Metod Gumbela zmodyfikowa Kaczmarek {!9ji7a), przyjmujc zaoenie upraszczajce, umoliwiajce szacowanie jedynie dwch pa rametrw. W 1963 roku Gumbel opublikowa now prac na temat czstotliwoci przepy ww minimalnych. W pracy tej podany zosta sposb oszacowania trzech parame trw rozkadu metod momentw, bez potrzeby okrelania wspczynnika asymetrii. Podstawowym zaoeniem w omawianej metodzie jest spenienie warunku t: < x, {gdzie ,Vj jest najmniejsz wartoci w cigu rozdzielczym przepyww minimal nych). Jeeli zaoenia lego nie uczyni si, to moe si zdarzy, e najmniejsza zaobserwowana warto .V| wypadnie mniejsza od oszacowanej wartoci E. Z tej przyczyny Gumbel zaniecha! stosowania klasycznej metody momentw i poda! sposb oblicze oparty na wartoci. Vj, co gwarantuje spenienie podanej nierwnoci. Prawdopodobiestwo przewyszenia wartoci minimalnej -*',,, zgodnie z rozka dem Fishera-Tippetta III typu (min), jest rwne:

Warto/ oblicza si. ze wzoru 3.140; poniewa .V[Q(, = t\ wic f j ^ ^ O . Obliczajc warto funkcji <!>(/'; ,v) dla p = 100',;, mona w tabeli tej funkcji znale szukan warto i. W przepisach CUGW wspczynnik ,v okrela si na podstawie wyraenia:

<->: f
0-i: i /'minM =
c

(3.191)

Logarytmujc powysze rwnanie, otrzymuje si nastpujce wyraenie: Porwnujc lo wyraenie ze wzorom 3.189, otrzymuje si zaleno: li) p~ !'__ v i _ i dalej: (-In/>>'' =
X- ,'\

-\
V

9-e
J

3.6.7.4. Metody Gumbela Giimbel opracowa metody obliczania przepyww ekstremalnych prawdopo dobnych, opierajc si na rozkadach wartoci ekstremalnych Fishera-Tippetta. Metoda obliczania przepyww maksymalnych prawdopodobnych, wykorzystujca rozkad prawdopodobiestwa Fishera-Tippetta I typu (max), szeroko rozpowszech niona w USA. nie jest w Polsce stosowana w praktyce i z tego powodu nie zostanie tu przedstawiona. Opis metody mona znale w pracy autora (Byczkowski 1972),

poniewa A V

siad rwnanie krzywej prawdopodobiestwa przewyszenia przepyww minimal nych przybiera posta: xp = e + (D E)

(- hi pr = e + (0 - e) <? -v;

(3.192)

3 8 2 Hydrografia...

poniewa iogarytmujac wyraenie {- in p)'\ otrzymuje .si: In ( - In Pf = X In (- In / = ?..V/,= \n eKyr

(3 lC),

3.6.8. Bdy oszacowania wartoci kwantyli xp 3.6.8.1. Rodzaje bdv; oszacowania wartoci xp Przy wyznaczaniu parametrw rozkadu, jak rwnie funkcji tych parametrw, jakimi s np. dowolne kwantyle ,v wystpuj trzy rodzaje bdw: - materiau obserwacyjnego i pomiarowego; - parametrw funkcji wyznaczanych na podstawie prby losowej pochodzcej z krtkiego okresu obserwacji; - ksztatu przyjtej funkcji wygadzajcej w stosunku do funkcji, wedug ktrej rozkada si zbiorowo generalna. Bdy materiau pomiarowego sa wielokrotnie mniejsze od bdw izw. metody reprezentacji, opartej na badaniu prb losowych, skadajcych si z cigw o zbyt maych liczcbnociaci. W niniejszym podrozdziale bdy te nie bd dokadniej omawiane. Najwiksze 'znaczenie maju bdy spowodowane niedokadnym wyznaczeniem parametrw oraz ich funkcji. Wielko tych bdw zaley od liczebnoci prby losowej N oraz od przyjtej metody szacowania parametrw. Poniewa okresy obserwacji s zazwyczaj krtkie, wic bdy te naley w obliczeniach uwzgldnia przez wprowadzenie specjalnych czonw poprawkowych. Na problem ten zwrci uwag w swych pracach Kaczmarek (I957a, 1960). Jeeli chodzi o biedy wynikajce z przyjtego ksztatu funkcji, zakada si, e gdyby mona byo dysponowa bardzo dugim okresem obserwacyjnym, wwczas stosowane rozkady dayby cisy obraz rozkadu zbiorowoci generalnej. 3.6.8.2, Przedzia ufnoci Wartoci badanego zjawiska o danym procencie prawdopodobiestwu przewy szenia A" wyznacza si na podstawie cigu rozdzielczego, bdcego prb losowa, wzita z danej zbiorowoci generalnej. Gdyby z tej samej zbiorowoci generalnej wzi kilka rnych prb losowych o jednakowej liczebnoci, to otrzyma si w kadym przypadku w wyniku oblicze rne wartoci x . Wynika stad, e oszacowane na podstawie rnych prb losowych charakterystyki statystyczne, takie jak parametry rozkadu oraz wartoci x . s;| nowymi zmiennymi losowymi, tworzcymi nowe, wtrne zbiorowoci statystyczne. Fakt ten nie by dawniej dostatecznie uwzgldniany w opracowaniach hydrologicznych. Zmienne te maja. rozkad asymptotycznie normalny (tj. normalny przy N > ==); przy dostate cznie duych liczebnociach mona przyj, e rozkady praktycznie nie rni si od normalnego.

gdy dla rozkadu Fisiera-Tippetta I typu (min) wielko y , = In ( - In /;). Po zdelogarytniowaniti wyraenia 3.193 otrzymuje si nastpujca zaleno: (-ln/;) ? -=
} e

-*r

W rwnaniu 3.192 wystpuj trzy parametry rozkadu: E. 8 i ?.. Najwicej trudnoci sprawia okrelenie wartoci parametru X, ktry szacuje sic metoda nic wprost (odwrotna). Wprowadza situ pojecie funkcji testowej T(K; ,V). ktra dla prby losowej jest rwna:

fa;A0=^
gdzie: x xi 5 warto rednia cigu przepyww minimalnych [m"Vs], warto najmniejsza w prbie przepyww minimalnych [m 3 /s], odchylenie rednie cigu przepyww minimalnych.

ai94)

Poniewa warto ilorazu T moe by obliczona na podstawie charakterystyk cigu rozdzielczego, a liczebno prby N jest znana, wiec posugujc sitablicami zalenoci x =J{X; /V), mona okreli warto oceny parametru t. Oceny pozostaych parametrw okrela sic ze wzorw: dolne ograniczenie rozkadu
I-A*,

E = ,r,

NK-\

(3.195)

charakterystyczny przepyw minimalny Q=E+

x ~* r(l+3i)

(3-196)

x!

Warto rednia tej wtrnej zbiorowoci jest poszukiwana charakterystyk;] statystyczni!. Z wasnoci rozkadu normalnego (patrz podroz dzia 3.6.3) wynika, e w przedziale a woki wartoci redniej zawarte jest 6S% elementw zbiorowoci, w przedziale 2o - 95%, w prze dziale 3o za - 99,7% itd. Liczby te podaj, jakie jest prawdopodobiestwo, e dowolny ele ment badanej zbiorowoci bdzie rni) si od wartoci redniej nie wicej ni o .szeroko za oonego przedziau (rys. 3.92), tzn. bdzie za wiera! si w przedziale (.v -IG; x -)- i O ).
' ' i' ' 'r

oraz
A A

" %
wwczas:

IG.

F{xj,-iGx<xr<xll

..

_, A

lGlJ=ru

(3.19S)

Wielko odchylenia a v zalena jest od nieznanych parametrw rozkadu zbio'r rowoei generalnej. Chcc okreli przedzia ufnoci, trzeba z koniecznoci wielko t oszacowa na podstawie posiadanegociagu. Popeniony przy tym bd jest niezna czny w stosunku do bdu wartoci x . Wartoci /' dla najczciej stosowanych w praktyce wartoci zmiennej /, obli czone na podstawie rwnania krzywej gstoci rozkadu normalnego, podano w ta beli 3.10.
Tabela 3.10. Wspzalene- wmtoei zm:snnsj standaryzowanej I oraz poziomu ufnoci P i Pji f

Im to prawdopodobiestwo jest wysze, tym granice przedziau bd szersze i odwrotnie. Przedzia ten nosi nazwo normalnego przedzia u ufnoci. Pojcie to. wyraone wzorem 3.197, zostao wprowadzone do statystyki przez SpaRysunek 3.92. Pizedzia! ufnoci wc-Neymana; do bada hydrologicznych zasto sowa je Kaczmarek. Prawdopodobiestwo, e oszacowana na podstawie prby warto X., zostanie obja powyszym przedziaem nazywa si poziomem ufnoci i oznaczane jest symbolem l'u\

p<.
Pil

\ 0,000 0,00 i 0,50

0,674 0,50 0,75

1,000 0,6S

o.e4

1.232 0.80 0,90

1,645 0,90 0,95

2.000 0,95 0,93

2,326 0,93 0,99

2,576 0,99 0,995

3,000 0.997 0,993

Pblt-t<sXtixp<Xp
gdzie: .v .v -

+ t<sx)*ra

(3I97)

rzeczywista warto badanego kwantyla, ocena (estymator) badanego kwantyla oszacowana na podstawie prby, odchylenie rednie wtrnej zbiorowoci wielkoci x .

.x -

W praktyce interesujce jest zagadnienie odwrotne. Poniewa na podstawie A'-letniej serii obserwacyjnej nie ma moliwoci obliczenia za pomoc;} znanych metod statystycznych rzeczywistej wartoci x nawet wwczas, gdyby by znany waciwy typ rozkadu, wic dy si do okrelenia granic przedziau zawierajcego poszukiwana wielko .v W tym celu we wzorze 3.197 przeksztaca si nierwnoci w nawiasie:

Kaczmarek proponuje, aby oprcz pojcia krzywej prawdopodobiestwa wprowadzi pojcie obszaru prawdopodobiestwa na poziomie a. Obszar taki mo na nazwa wstg prawdopodobiestwa. Granice wstgi okrelane si) zalenoci 3.198. Prawdopodo biestwo, e rzeczywista krzywa prawdopodobie stwa znajduje si wewntrz wstgi, wynosi /(X. Im wiksza jest warto Pa. tym wstga jest szersza, przy czym szeroko jej przy tym samym Pa nie jest jedna kowa; zwiksza si ona wraz ze zmniejszaniom warto ci p% (rys. 3.93).

Pl%i Rysunek 3.93. Wstga prawdopo dobiestwa

>.*-,a->,)i<x-i)

+ la

W praktyce, przy obliczaniu wartoci maksymal nych, interesujcy jest nie tyle przedzia ufnoci, ile jego grne ograniczenie. Chodzi o znajomo stopnia zabezpieczenia, e rzeczywista warto .v nie przekroczy grnej granicy przedziau ufnoci. Musi by zatem spe niona nierwno:

V--V

+ ra

v,

O-199)

przedziau. Jednoczenie jednak ze zwikszeniem bezpieczestwa powikszy si przedzia ufnoci. Wielkoci odchylenia redniego wartoci A^, dla rnych typw rozkadw stoso wanych w hydrologii okreli! Kaczmarek (I957b, c). Oglna posta rwnania jest nastpujca: , ,. . , miara zmiennoci a v -/prawdopodobiestwa i miary asymetrii) f- ,, , m i (,v203)

Nic okrela sic tu poziomu ufnoci !\v lecz prawdopodobiestwo Pa, e rzeczywista warto maksymalna .v nic przekroczy grnego ograniczenia przedziau ufnoci:
^ - V
+ /CT

V,^/JP

(3.2(X))

Granice przedziau ufnoci .v oblicza sic z zalenoci: O dolne ograniczenie przedziau Dla rnych omwionych metod oblicze wzr 3.203 przyjmuje nastpujc posta:
x

i> = xr~'\

(3.201)

dla metody Dbskiego i Kaczmarka Q^F{p;s)^~ (3.204)

O grne ograniczenie przedziau " _A V = *i>~rlGxl,

A

(3.202)

O dla metody Fosiera a, ^-/'(/>; r A ) ; ^ r (3.205.)

3.6.8.3. Poprawki zabezpieczajce dla rnych rozkadw i metod oblicze

Wyznaczenie granic przedziau ufnoci sprowadza sic w praktyce do okrelenia wyraenia r o ( , ktre nazywa si poprawk zabezpieczajca. Warto zmiennej / okrela si za pomoc, tabeli 3.10 w zalenoci od przyjtego poziomu ufnoci Pa lub .stopnia zabezpieczenia / V Przy projektowaniu maych budowli wodnych dla celw melioracyjnych wystar czajcy jest poziom ufnoci f'u - 0,68 {lub stopie zabezpieczenia Pa = 0,84). Wielkociom tym odpowiada warto / = I. Szeroko przedziau ufnoci bdzie wwczas rwna przedziaowi (-cx : o v ) . ' / ';' Rozpatrywana zmienna zawiera si bdzie w granicach tego przedziau, z prawdopodobiestwem Pu = 0,68. Wielko odchylenia, odpowiadajca temu przedziaowi, nazywa si bdem rednim wielkoci .v Oznacza to, e w 68 przy padkach na 100 rzeczywista warto .v znajdzie si wewntrz przedziau ufnoci, a 32 razy uchyli si poza granice przedziau - zarwno dolna, jak i grna. Poniej grnego ograniczenia przedziau ufnoci znajdzie si wic 84' przypadkw, co odpowiada wielkoci r V W przypadku projektowania budowli o wikszym znaczeniu naleaoby przyjmo wa poziom ufnoci Pa = 0,80 (czyli Pn = 0,90). Przy takim zabezpieczeniu, tylko w jednym przypadku na 10, rzeczywista warto .v uchyli .si poza grn granic

3.6.8.4. Bdy doboru funkcji wygadzajcej Omwione rozkady zmiennej losowej, jak rwnie i inne, ktre mona spotka w literaturze hydrologicznej, powstay przez poszukiwanie krzywych analitycz nych wyrwnujcych punkty uzyskane w sposb empiryczny lub zostay zaoone jako hipotezy statystyczne. Nie s to zatem teoretyczne rozkady prawdopodobie stwa zjawisk hydrologicznych oparte na analizie czynnikw, od ktrych rozkady te zale.. Powstaje wic konieczno przeprowadzenia weryfikacji postawionych hipotez w celu sprawdzenia, czy przyjte rozkady s zgodne z rzeczywistym rozkadem prawdopodobiestwa zbiorowoci generalnej. Nic jest to jednak w peni moliwe przy obecnym poziomic bada hydrologicznych. W praktyce mona jedynie sprawdzi, czy przyjte rozkady s zgodne z rozka dami empirycznymi sporzdzanymi na podstawie statystycznych cigw obserwa cyjnych. Jeeli nie stwierdza si sprzecznoci krzywej teoretycznej z punktami cigu rozdzielczego, to mona wnioskowa, e przyjty rozkad nic jest sprzeczny w caym obszarze zmiennoci badanego zjawiska. Najprostszym sposobem weryfikacji jest graficzne porwnanie krzywej teoretycznej z krzyw empiryczn.

Sposb len jednak zawodzi, jeeli wystpuj wiksze rnice miedzy punktami pomiarowymi a krzywa wyrwnujc. Wcciu sprawdzenia trzeba wwczas stosowa statystyczne testy zgodnoci, ktre okrelaj;) prawdopodobiestwo wystpienia r nic pomidzy krzywa, teoretyczni! a empiryczni). Jeeli zaoona hipoteza jest sfuszna. to krzywa empiryczna nie powinna zbyt daleko odbiega od krzywej teoretycznej. Testy te mog by punktowe i liniowe. Testy punktowe badaj;; rnice miedzy prawdopodobiestwem empirycznym p(m; N) a teoretycznym p dla tej samej wartoci ,v Obliczenia wykonuje si dla punktu cigu najbardziej odbiegajcego od krzywej teoretycznej (rys. 3.94) i dla niego okrela si rnice:

Spenienie tego warunku wiadczy o tym. e otrzymana warto rnicy D jest zbyt dua i musi by odrzucona, a tym samym przyjty typ rozkadu naley odrzuci. Jeeli warunek nie zostanie speniony, to oznacza, e warto P nie jest zbyt dua, wobec czego nie ma podstaw do odrzuceni;! rozkadu. W statystyce przy testowaniu sprawdza si hipotez przeciwn, tzn. jeeli chce si przekona, czy dany rozkad prawdopodobiestwa jest stosowny w rozpatrywanym przypadku, to sprawdza si hipotez o odrzuceniu rozkadu. Jeeli nie istniej podstawy do jej odrzucenia, rozkad przyjmuje sijako waciwy. Jako poziom istotnoci najczciej przyjmuje si prawdopodobiestwo a = 5% lub i ''/i. W pierwszym przypadku prawdopodobiestwo sprawdzenia si hipotezy jest do due i z uwagi na losowy charakter prby moe si zdarzy, e rozkad zbyt pochopnie zostanie odrzucony. W drugim przypadku prawdopodobiestwo odrzuce nia hipotezy jest mae, lecz jednoczenie dopuszcza sidue wartoci P. Jeeli jednak i w lyni przypadku hipotez naley odrzucie, to nie- ma ju wtpliwoci co do susznoci jej odrzucenia. W badaniach hydrologicznych najczciej korzysta si z testu /. Kolmogorowa. Zmienni) losow jest w tym przypadku charakterystyka / . o asymptotycznym rozka dzie Kolmogorowa-Smirnowa /. - ^ l i n x , ^ ' - Testowanie polega na zaoeniu pew nego poziomu istotnoci a. okreleniu dla przyjtego a wartoci A ^ oraz sprawdzeniu

I)mM = mnx\p(m;N)-p\

(3.206)

Dla rnych prb losowych wzitych /. tej samej zbiorowoci generalnej wielko ci Dm,n s rni; i stanowi zmienna losowa, przy testowaniu sprawdza si, czy uzyskana na podstawie konkretnej prby losowej warto P przekracza warto krytyczni) Da o zaoonym prawdopodobiestwie u., zwanym poziomem istotnoci. Warunek ten zapisuje si nastpujco:

P{D>t)a) = a

(3.207.)
hipotezy /. > \
^ ^ ^
r

czyli X - D

VA' > Afcr lub / ; m i l .

(

"

*>

Z wasnoci rozkadu A wynika, e dla u = 5'7c > \ > A k l .= 163: std:

= 136, oraz dla - H i >

- 51'c

(3.20S)

oraz

Hi

(3.209)

Rysunek 3.94. Test punkowy;

krzywa obliczona,

krzywa w/rwnana odrcznla

Testy liniowe w odrnieniu od punktowych badaj sum. rozbienoci midzy krzyw empiryczna a teoretyczn. Zmienni) losow jest tu charakterystyka bdca miar odlegoci midzy krzywymi. W badaniach hydrologicznych stosowany jest najczciej test y_~ - Pearsona. wyraony zalenoci:

^^ybi-HPiY
Np-, (3.210)

3.6.8.5. Kryteria doboru typu rozkadu prawdopodobiestwa

oraz metody szacowania parametrw rozkadu Dobr typu rozkadu prawdopodobiestwa. Dotychczas nie zostay wypracowane obiektywne kryteria doboru typu rozkadu prawdopodobiestwa wynikajce z praw rzdzcych rozkadem prawdopodobiestwa zjawisk hydrologicznych. Rozkady stosowane w praktyce hydrologicznej zostay bd to zaoone, bd te, jak np. w przypadku rozkadw Pearsona i Dbskiego, powstay w wyniku poszukiwania krzywych analitycznych wygadzajcych punkty empiryczne. Rozkady te nic s wic uzasadnione pod wzgldem teoretycznym, a nosz jedynie charakter hipotez staty stycznych. W lej sytuacji nie szuka si obecnie nowych rozkadw prawdopodobie stwa, a przyjmuje si do oblicze rozkady ju wyprowadzone, stosowane w praktyce inynierskiej. Przy doborze typu rozkadu naley kierowa si fizyczn interpretacj badanego zjawiska. Badajc przepywy dobowe, przyjmuje si rozkady asymetryczne z dolnym ograniczeniem e - 0. poniewa przepywy nie mog przyjmowa wartoci ujemnych. Dla przepyww maksymalnych zazwyczaj dolne ograniczenie rozkadu jest wiksze od zera (e > 0), poniewa przepywy maksymalne w rzekach nie spadaj do zera z wyjtkiem rzek, ktrych koryta w okresach posusznych przez cay rok mog nie prowadzi wody. Natomiast w przypadku badania wilgotnoci powietrza przyjmuje si rozkad obustronnie ograniczony, poniewa obszar zmiennoci tego elementu waha si od Odo i 00%-. W pewnych przypadkach w praktyce moe si zdarzy, e dolne ograniczenie rozkadu przepyww jest mniejsze od zera (E < 0). Jest to niezgodne z. fizyczn interpretacj zjawiska, a stanowi wynik oblicze otrzymany na podstawie posiadanej prby losowej, ktra ma okrelone konkretne wyrwnanie. Naley wwczas przyj mowa - 0. W celu uatwienia doboru typu rozkadu mona posugiwa si wykresami poda nymi przez Svanidze (1977). Na rysunku 3.96, na ktrym na osi poziomej nanosi si wartoci [1| - c~, na osi pionowej z a - wartoci $-, = c:( tj. tzw. wspczynnika ekscesu stanowicego funkcj czwartego momentu centralnego, rwnego:

gdzie:
iij A' /;(- czsto wystpowania badanej zmiennej w poszczeglnych przedziaach klasowych, liczebno zbioru, prawdopodobiestwo empiryczne w danej klasie.

Postpowanie testowe jest tu analogiczne jak w przypadku lesiw punktowych. .Stosujc kryterium testw statystycznych, naley pamita, e jest ono wystar czajcym dowodem jedynie w przypadkach negatywnych, tj. uzasadnia odrzucenie zaoonego rozkadu przy duych rozbienociach. Natomiast zgodno teoretycznej krzywej z punktami empirycznymi nic .stanowi wcale wystarczajcego dowodu potwierdzajcego suszno postawionej hipotezy. Przyjmuje sijednak, e wszystkie rozkady niespr/.eczne z wynikami obserwacji s rwnouprawnione przy ekstrapola cji krzywej w obszarze maych wartoci />. jednake rne typy rozkadu ntesprzeczne z wynikami obserwacji daj zupenie rne wyniki w obszarze maych wartoci prawdopodobiestwa (rys. 3.95).

''"V gdzie rj 4 -czwarty moment centralny obliczany jest ze wzoru:

9399 sas
S6 SO SO 70 60SOCOJ0 20 S 5 f
Q'P[=--i]Q0J

<3-2il>

Rysunek 3.95. Krzywo prawda podobiestwa okrelone rnymi metodami: 1 - najwikszej wiarygodnoci (rozftad Pearsona III typu). 2-Fosle, r a, 3 - Kaczmarka, 4 - Obskisgo, 5-GumbeJa, 6 - tog a rytmiczno-norm a In (mamemy), 7 - log ary imJczn o-normaln (Mantyle}

Sab stroni! omawianej metody s w/.c bdy, jakimi s obarczone wartoci parametrw trzeciego i czwartego rzdu, zwaszcza w przypadku krtkich cigw obserwacyjnych. Dobr metody szacowania parametrw rozkadu. Spord omawianych w pod rozdziale 7i.Ci.Ct metod szacowania parametrw rozkadu za najdokadniejsz uwaa sie metod najwikszej wiarygodnoci. Metoda ta daje najbardziej efektywne oceny parametrw rozkadu, ale jest bardziej pracochonna od pozostaych. Przed rozpo wszechnieniem sio techniki komputerowej metoda ta nic bya szerzej stosowana
w praktyce.

Rysunek3.96. Wyfcres dra dcboru typu rozkadu prawdopodobiestwa; A - ob szar krytyczny, B - obszar rozkadu Pearscna I typu; i - rozkad normalny, 2 - rozWad log a rytmiczno-norma Iny, 3 - rozkad Pearsona III typy, -l - dolna granica rozklad'.1; Psarsona (wg Svarskfze 1977)

\V ukadzie cnvsplrzdnych fi |<lp\ rozkady mog si ukada w postaci punktw, linii proslycii lub krzywych oraz wstg. W postaci punktw ukadaj sic na wykresach rozkady dwuparametrowe, obu stronnie nieograniczone, np. rozkad normalny, dla ktrego (i, - 0 i [ii = 3. W postaci linii ukadaj sic rozkady trj parametrowe, jednostronnie ograniczone, np. rozkad ogarytmiczno-normainy, rozkad Pearsona III typu itp. W postaci wstg ukadaj sit; rozkady czteropara metrowe, obustronnie ograniczone, np. rozkad Pearsona I typu. W celu stwierdzenia, z jakim rozkadem mamy do czynienia w konkretnym przypadku, w praktyce oblicza si dla badanego cigu wartoci parametrw fl| i [},. nanosi si na wykres punkt o wsprzdnych fijOp, i bada si, jakiemu odpowiada rozkadowi na wykresie.

W wikszoci wyej opisanych metod parametry szacuje si za pomoc metod momentw lub kwantyii (decyli). Metoda momentw stosowana jest dla cigw o jednakowo dokadnych i rwnomiernie rozoonych wartociach badanej zmiennej, tj. przy umiarkowanej asymetrii. Czsto jednak stopie asymetrii ugrupowania bywa znaczny, a dokadno spostrzee przy kocach ciagti rozdzielczego jest mniejsza od dokadnoci spostrzee zgrupowanych w pobliu rodka cigu. Skrajne wartoci wpywaj na warto redniej arytmetycznej. Im bardziej s one niedokadne, tym wikszym bdem obarczona jest rednia arytmetyczna. Natomiast metoda kwantyii, mimo e teoretycznie najmniej efektywna, jest stosowna w przypadkach, gdy wartoci skrajne nic .s pewne. Stosujc t metody szacowania parametrw rozkadu prawdopodobiestwa, bierze si pod uwag punkty znajdujce si w granicach p] < ;> < /),, tj. odrzuca si wyrazy lece poza obsza rem objtym skrajnymi kwantylami (np. w metodzie Dbskiego poza obszarem KK p< 90%, a zatem do oblicze wcza si 80% spostrzee). Tym samym prba losowa stanowica podstaw oblicze staje si tzw. ograniczon;} prb loso w. Ma to t wielk zalet, e najmniej pewne liczbowe wartoci spostrzee znajdujcych si poza pewnymi okrelonymi granicami wartoci p'/c po obydwu kocach cigu rozdzielczego nie wpywaj na wyniki oblicze. Rozkady nieparametryczne. Dotychczas omwione metody opieraj si na przyjtych a priori rozkadach prawdopodobiestwa, scharakteryzowanych kon kretnymi parametrami. Poniewa nigdy nic ma pewnoci, czy przyjty rozkad jest niesprzeczny z rozkadem zbiorowoci generalnej, postpowanie - j a k wspomniano wyej - ma charakter hipotezy, W ostatnich latach pojawiy si propozycje unieza lenienia si od zaoonych z. gry rozkadw oraz "zastosowanie estymacji niepa rametrycznej opierajcej si wycznie na prbie losowej. Pierwsze prace na ten temat opublikowa Parze; do hydrologii powyszy sposb wprowadzi Adamowski (1CJ85). W Polsce metod t rozwija Feluch (1995). Nowe metody szacowania parametrw rozkadu. W ostatnich kilkunastu latach opracowane zostay nowe metody szacowania parametrw oraz alternatywne sposo by interpretacji momentw statystycznych. W 1979 roku Grecnwood zaproponowa

Hydrografia...

PrzopSywy prawdopodobno 3 9 5

pojecie momentw waonych prawdopodobiestwem" - MWP (ang. probabilily weighted momenis) zdefiniowane jako:

' V Vr..-jv Xk'[/ ; "(-V)|'{l~F(.v}|i

gdzie:

(3.21,V)

/>. r, .v - liczby cakowite dodatnie, F(.v) - dystrybuanta zmiennej losowej. 11 - l-'(x)\ ~ funkcjo prawdopodobiestwa przekroczenia. Momenty le oblicza sio jako rednia waona wyrazw cigu rozdzielczego, przyjmiijiic jako w;igi empiryczne prawdopodobiestwo nieosiagnieia l'(x) oraz prze kroczenia [1 - /'Xv)|. Momenty te stosuje si zazwyczaj w uproszczonej postaci, przyjmujc r = 0 lub s = 0. Gdy r = s- Q,p za jest dodatni;] liczba cakowit, mamy do czynienia z tradycyjnymi momentami pocztkowymi /Mego rzdu (wzr 3.150;. Z kolei Hosking {10S6, 1990) wprowadzi pojcie ../..-momentw", tj. momentw liniowych (ang. linear momenis). bdcych funkcjami MWP. W sposb bezporedni /,-monienty oblicza si jako liniowa kombinacj elementw cigu rozdzielczego ze wzoru oglnego:

Podobnie definiuje si momenty wyszych r/dw (/.,. A,). Analogicznie do wspczynnikw i:v, <\, ct, wprowadzono bezwymiarowe wspczynniki T->, T,, T. Wielk zalet tej metody jest obliczanie /.-momentw wyszych rzdw tr> I) bez wprowadzania kwadratw lub wyszych potg elementw prby, jak to ma miejsce w przypadku momentw tradycyjnych. Dziki temu wspczynniki zmiennoci i asy metrii s niema! nieobcionei maj rozkad zbliony do normalnego (Hosk i ng 1990. Stcdinger 1994). Blisze informacje dotyczce powyszych metod znajdzie Czytelnik w literaturze polskiej (Mitosek 1998) oraz cytowanej literaturze zagranicznej.

r-trt
=0

r+k k

' W l;0;,-I(-ir
t=0

r+k A/ ! ; r _ 0 k

(3.214)

Dla rozkadu o skoczonej wartoci redniej /.-momenl pierwszego rzdu (/.|) jest rwny tradycyjnemu momentowi pocztkowemu pierwszego rzdu (tj. redniej arytmetycznej), a /.-momenl drugiego rzdu (A-,) stanowi rednia warto = !' I rnic miedzy dwoma losowo wybranymi elementami prby o wymiarze A':

l2

Xf A 'l:2~- v 2:2)

*2=r

(3.215)

gdzie: .t'fo..i'-).2 - wybrana losowo para wyrazw malejcego cigu rozdzielczego v i;2 > ' v 2-2'