T a d e u s z

M A J E W S K I

PORADNIK

METODYCZNY

dla nauczycieli pracujcych z dziemi z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym

W A R S Z A W A

1 9 9 7

T R E C I 6 9 9 9 15 17 17 22 23 25 26 27 32 32

W S T P 1. WZROK I JEGO USZKODZENIE 1.1. Znaczenie wzroku w yciu dziecka 1.2. Rodzaje uszkodzenia wzroku 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku 2. DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM 2.1. Dzieci sabowidzce 2.2. Dzieci niewidome 2.2.1. Dzieci niewidome z resztkami wzroku 2.2.2. Dzieci cakowicie niewidome 2.3. Dzieci ociemniae 2.4. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami 3. ROZWJ PSYCHICZNY i SPOECZNY DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM 3.1. Podstawowe zasady rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem 3.2. Przystosowanie psychiczno-spoeczne

dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 35 4. DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM A SYSTEM INTEGRACYJNY - 44 5. PROBLEMY DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM W UCZENIU SI - 48 5.1. Czytanie i pisanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 48 5.1.1. Czytanie i pisanie dzieci sabowidzcych - 49 5.1.1.1. Trudnoci w czytaniu dzieci sabowidzcych - 49 5.1.1.2. Trudnoci w pisaniu dzieci sabowidzcych - 53 5.1.1.3. Pomoce techniczne uatwiajce dzieciom sabowidzcym czytanie i pisanie - 55 5.1.2. Czytanie i pisanie dzieci niewidomych - 57 5.1.2.1. Dotykowy system pisania i czytania Ludwika Braille'a - 57 5.1.2.1. Pomoce techniczne uatwiajce dzieciom niewidomym pisanie i czytanie - 60 5.2. Robienie notatek przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 63 5.3. Wykonywanie zada szkolnych przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 65 5.4. Trudnoci dzieci z uszkodzonym wzrokiem w odrabianiu zada domowych - 66 6. WSKAZWKI METODYCZNE DO NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM - 69 6.1. Oglne uwagi dotyczce realizacji programu nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 69 6.2. Nauka matematyki dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 71 6.3. Nauka fizyki, chemii i biologii dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 74 6.4. Nauka geografii dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 76 6.5.Wychowanie fizyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-78 6.6. Zajcia plastyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-81 6.7. Zajcia techniczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem-82 6.8. Zajcia rewalidacyjne dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 83 6.8.1. Nauka pisania i czytania systemem Braille'a- 84 6.8.2. Nauka pisania przy pomocy komputera i na maszynie czarnodrukowej - 85 6.8.3. Zajcia z orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania si - 86 6.8.4. Usprawnienie widzenia - 88 6.8.5. Gimnastyka korekcyjna - 89 6.9. Zajcia dydaktyczno-wyrwnawcze dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 90 6.10. Ocena pracy szkolnej dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 91 7. WARUNKI EFEKTYWNEGO NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM W SYSTEMIE INTEGRACYJNYM - 94 7.1. Postawa nauczycieli wobec integracyjnego systemu nauczania - 94 7.2. Konieczno dokadnego poznania ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 97

7.3. Zapoznanie ucznia z uszkodzonym wzrokiem ze rodowiskiem szkolnym - 99 7.4. Organizacja stanowiska pracy ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 101 7.4.1. Stanowisko pracy ucznia sabowidzcego - 101 7.4.2. Stanowisko pracy ucznia niewidomego - 104 7.5. Rola pedagoga szkolnego i pedagoga specjalnego w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem - 106 7.6. Wsppraca z rodzicami ucznia z uszkodzonym wzrokiem - 108 7.7. Postawa uczniw widzcych wobec uczniw z uszkodzonym wzrokiem - 111 7.7.1. Wpyw postaw dorosych osb widzacych na postawy dzieci - 112 7.7.2. Zakres wiedzy uczniw widzcych o osobach z uszkodzonym wzrokiem - 113 7.7.3. Ksztatowanie postaw uczniw widzcych wobec uczniw z uszkodzonym wzrokiem - 126 8. WSPPRACA SZKOY Z INNYMI PLACWKAMI - 130 8.1. Wsppraca z orodkami szkolno-wychowawczymi dla dzieci niewidomych i dla dzieci sabowidzcych - 130 8.2. Wsppraca z poradniami psychologiczno-wychowawczymi - 132 8.3. Wsppraca z Polskim Zwizkiem Niewidomych - 133 9. WYKAZ WANIEJSZYCH ADRESW - 137 10. ZALECANA LITERATURA - 142 BIBLIOGRAFIA - 144 PROPONOWANE RYCINY I ZDJCIA !X#0 1. Graficzne przedstawienie rnych rodzajw uszkodzenia wzroku: (1) Normalne widzenie. (2) Widzenie nieostre, zamglone. (3) Koncentryczne zwenie pola widzenia. (4) Wypadnienie centralnego pola widzenia (mroczek centralny). (5) Wysepkowe ubytki pola widzenia (mroczki rozsiane). (6) Widzenie poowicze. 2. Graficzne przedstawienie systemu pisma L.Braille'a (polska wersja). 3. Zdjcia: (1) Ucze niewidomy piszcy przy pomocy tabliczki i dutka brajlowskiego. (2) Ucze niewidomy piszcy na maszynie brajlowskiej. (3) Ucze czytajcy ksik brajlowsk. (4) Ucze niewidomy posugujcy si kubarytmami lub rysujcy figury geometryczne. (5) Ucze sabowidzcy czytajcy przy pomocy lupy. (6) Ucze niewidomy z map plastyczn (wypuk). 4. Ewentualnie inne.

W S T P #0 Idea integracji szkolnej, jako jednej z form ksztacenia i wychowania dzieci niepenosprawnych, powstaa i zacza rozwija si w sposb planowy w latach 50-tych. Jej istot stanowi wczenie dzieci niepenosprawnych w powszechny system szk i placwek 4owiatowych na wszystkich poziomach edukacji wraz z zapewnieniem im odpowiednich warunkw i pomocy w zaspokojeniu ich specjalnych potrzeb edukacyjnych (Hulek, 1992). Dotyczy to take integracji szkolnej dzieci z uszkodzonym wzrokiem czyli dzieci sabowidzcych i niewidomych. W Stanach Zjednoczonych A.P. idea ksztacenia dzieci z uszkodzonym wzrokiem razem z dziemi normalnie widzcymi powstaa na pocztku lat 60-tych. Przyczyn tego faktu byo zastosowanie w medycynie inkubatora, dziki ktremu znaczna liczba dzieci przedwczenie urodzonych (wczeniakw), skazanych raz kiedy na niechybn mier, przeywaa. Pocigno to jednak za sob powane, wwczas nieznane konsekwencje, a mianowicie uszkodzenie wzroku dzieci, ktre musiay w nim przebywa dla osignicia odpowiedniego rozwoju. Byo to tzw. zwknienie pozasoczewkowe (fibroplasia retrolentalis) powodujce powane uszkodzenie wzroku. Kiedy dzieci te osigny odpowiedni wiek, wczesny amerykaski system szkolnictwa specjalnego okaza si niezdolny do przyjcia tak znacznej liczby dzieci niewidomych i sabowidzcych. Powsta wwczas problem powikszenia 6- lub nawet 7-krotnie liczby specjalnych szk dla dzieci niewidomych, albo skierowania tych dzieci do szk oglnodostpnych i uczenia ich razem z dziemi widzcymi. W tym samym czasie rodzice tych dzieci stworzyli grup nacisku na wadze owiatowe, aby ten problem rozwiza. I w taki to sposb zrodzia si idea ksztacenia integracyjnego dzieci z uszkodzonym wzrokiem w Stanach Zjednoczonych. Wysze szkoy i uniwersytety przystpiy do organizowania rnych form doksztacania nauczycieli ze szk oglnodostpnych. Chodzio o zapewnienie im podstawowej i niezbdnej wiedzy i umiejtnoci do nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem, ktre do nich trafi (Jernigan, 1993). Dzisiaj w Stanach Zjednoczonym system integracyjny dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest szeroko rozbudowany i tysice dzieci z niego korzysta, cho nie brak take uwag krytycznych pod jego adresem. Podobnie w wielu krajach europejskich idea ksztacenia integracyjnego zacza przyjmowa konkretne ksztaty i zaczto przyjmowa dzieci sabowidzce i niewidome do szk oglnodostpnych, stwarzajc im moliwo pobierania nauki i przygotowania si do ycia razem w normalnym rodowisku szkolnym. U nas idea ksztacenia intgracyjnego dzieci niepenosparanych, w tym take dzieci niewidomych i sabowidzcych, zostaa wprowadzona w 1983 r., kiedy to wczesny Minister Owiaty i Wychowania opublikowa Wytyczne nr KS431320-50/83 w sprawie organizacji zaj z uczniami realizujcymi obowizek szkolny w szkole podstawowej, a zakwalifikowanymi do ksztacenia specjalnego. Wytyczne zakaday tak prac nauczyciela z dzieckiem niepenosprawnym w szkole oglnodostpnej, ktra umoliwi mu zdobycie wiedzy i umiejtnoci na miar jego moliwoci i pozwoli na uzyskanie promocji do klasy programowo wyszej (Szczepaniak-Maleszka, 1993). Rwnie Bogucka (1996) pisze, e realizacja idei integracji nqa

szersz skal zacza si wraz ze zmianami spoeczno-politycznymi w naszym kraju, a wic sze lat temu. Grunt jednak przygotowa wczeniej wielki propagator tej idei prof. Aleksander Hulek. Na pocztku lat 90-tych stopniowo zaczy powstawa szkoy z klasami integracyjnymi, a nastpnie cae szkoy integracyjne. Do szk tych zaczy trafia take dzieci sabowidzce i niewidome. Wedug Polskiego Zwizku Niewidomych aktualnie do podstawowych szk oglnodostpnych uczszcza ponad 1.500 dzieci sabowidzcych i okoo 100 dzieci niewidomych. Liczba ta z pewnoci w nastpnych latach bdzie si zwiksza. Z liczb tych wynika, e idea ksztacenia integracyjnego dzieci z uszkodzonym wzrokiem przenika do coraz to wikszej liczby szk i nabiera coraz to wyraniejszych ksztatw praktycznych. W zwizku z tym coraz wicej nauczycieli tych szk spotyka si w swojej praktyce pedagogicznej z uczniami sabowidzcymi i niewidomymi. Jest rzecz zrozumia, e wielu z nich ma cay szereg wtpliwoci, czy dzieci te faktycznie powinny uczy si razem z dziemi normalnie widzcymi. Maj oni te wiele obaw czy podoaj tym specyficznym zadaniom i obowizkom zwizanym z nauczaniem i przygotowaniem do ycia uczniw posiadajcych specjalne potrzeby edukacyjne. Poradnik metodyczny dla nauczycieli pracujcych z dziemi z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym stawia sobie za cel dostarczenie nauczycielom informacji i dowodw, ktre rozwiayby wszelkie ich wtpliwoci i obawy oraz przekonay ich, e ksztacenie integracyjne jest moliwe, chocia pod pewnymi warunkami. Poradnik przedstawia podstawowe wiadomoci o dzieciach z uszkodzonym wzrokiem oraz ich trudnociach i ograniczeniach, o specjalnych potrzebach edukacyjnych i warunkach ich zaspokajania w ramch szkoy oglnodostpnej, a take informacje, gdzie nauczyciele mog szuka pomocy w rozwizaniu swoich problemw zwizanych z nauczaniem tych dzieci. Wyraam nadziej, e Poradnik ten okae si bardzo poyteczny dla nauczycieli, a dzieciom przyniesie wiele korzyci, albowiem ich nauczyciele, po jego przeczytaniu, bd mogli lepiej z nimi pracowa. 1. Wzrok i jego uszkodzenie 1. W Z R O K I J E G O U S Z K O D Z E N I E 1.1. Znaczenie wzroku w yciu dziecka Wrd dzieci niepenosprawnych w Waszej szkole moesz spotka take dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Jak powszechnie wiadomo - wzrok ma due znaczenie dla kadego czowieka, a szczeglnie dla dziecka. Mwic o dziecku w wieku szkolnym - wzrok ma jednak szczeglne znaczenia dla jego nauki, a wic w poznawaniu przedmiotw i zjawisk. Wikszo metod nauczania dziecka to metody wizualne oparte na wzroku, jak np. demonstracja czy obserwacja. Ponadto dziecko posuguje si wzrokiem przy czytaniu i pisaniu. Rwnie nauka rnych umiejtnoci praktycznych, np. umiejtnoci wykonywania czynnoci dnia codziennego bazuje na obserwacji i demostracji. Dziecko, obserwujc jak inne osoby wykonuj rne czynnoci, stara si je naladowa. Wykonywanie rnych praktycznych czynnoci, czyli dziaalno praktyczna czowieka, oparta jest na mechanizmie koordynacji wzrokowo-ruchowej, w ktrym wzrok peni funkcj orientacyjn, kierujc i kontrolujc poprawno ich przebiegu. W kocu trzeba podkreli, e wzrok ma take znaczenie w

orientowaniu si w przestrzeni, co jest niezbdnym warunkiem samodzielnego poruszania si w klasach, na korytarzach, na podwrzu, czy boisku sportowym, nie mwic ju o dojciu lub dojedzie z domu do szkoy. Dotyczy to te orientacji w rodowisku spoecznym, pozwalajcej ustali, gdzie znajduje si np. nauczyciel lub inne dzieci. Oglnie przyjmuje si, e w hierarchii zmysw wzrok ma najwysze miejsce i okoo 80% wszystkich informacji dociera do dziecka drog wzrokow (Verduin,1993). 1. 2. Rodzaje uszkodzenia wzroku Narzd wzroku ma bardzo zoon i delikatn budow. Skada si on z gaek ocznych wraz z miniami umoliwiajcymi ich ruchy oraz nerww wzrokowych, czcych je z odpowiedni parti komrek nerwowych zlokalizowan w pacie potylicznym kory mzgowej, zwan orodkiem wzrokowym. Zakoczenia nerww wzrokowych znajdujce si w siatkwce na dnie oka stanowi receptory wzrokowe. S to tzw. czopki i prciki, czyli wyspecjalizowane komrki wiatoczue reagujce na bodce wzrokowe, ktrymi s fale elektromagnetyczne, czyli wiato. W czci funkcjonalnej narzdu wzroku mona wyodrbni cz fizjologiczn, czyli widzenie oraz cz psychologiczn, czyli percepcj wzrokow. Na t pierwsz skadaj si: czynnoci motoryczne gaek ocznych, czynnoci optyczne i czynnoci wzrokowe, natomiast na t drug - wzrokowe czynnoci percepcyjne (spostrzeganie wzrokowe). Tak jak kady inny narzd organizmu, rwnie narzd wzroku i jego czynnoci mog ulec uszkodzeniu na skutek dziaania rnych czynnikw wewntrznych i zewntrznych. W wyniki takiego uszkodzenia moe nastpi czciowe lub cakowite zniesienie czynnoci wzrokowych czyli sabowzroczno lub cakowita lepota. Przyjrzyjmy si teraz bliej uszkodzeniu rnych czynnoci narzdu wzroku. 1. Czynnoci motoryczne gaek ocznych. Ich zadaniem jest ukierunkowanie gaek ocznych na odpowiedni przedmiot i zatrzymanie si na nim czyli fiksacja, skierowanie obu gaek w ten sam punkt lub na ten sam przedmiot czyli konwergencja lub zbieno, przenoszenie wzroku dla odszukania konkretnego przedmiotu oraz ledzenie wzrokiem za przedmiotem znajdujcym si w ruchu. Przykadami uszkodzenie czynnoci motorycznych gaek ocznych jest zez i oczopls. Zez charakteryzuje si nieprawdowym ustawieniem gaek ocznych, uniemoliwiajcym konwergecj i powodujcym widzenie zdwojone (obrazy obu oczu nie nakadaj si na siebie i powstaj dwa oddzielne obrazy). Oczopls jest natomiast zaburzeniem polegajcym na trudnych do kontrolowania, automatycznych i rytmicznych drganiach gaek ocznych, uniemoliwiajcym fiksacj. Moe on towarzyszy niektrym schorzeniom wzroku jak bielactwo (albinizm), zama wrodzona lub schorzenia rogwki. Lekkie drganie gaek ocznych jest zjawiskiem normalnym. Jeli jest ono jednak nadmierne, wwczas umiemoliwia utrzymanie wzroku przez okrelony czas na ogldanym przedmiocie, np. utrudnia czytanie. 2. Czynnoci optyczne. Ich zadaniem jest skupianie i skierowanie wpadajcej do gaki ocznej wizki promieni wietlnych na plamk t, znajdujc si w rodku siatkwki, gdzie jest najwiksza liczba czopkw. Widzenie t czci siatkwki jest najlepsze, najwyraniejsze i najdokadniesze. Skupianie i skierowanie promieni wietlnych na plamk t odbywa si dziki odpowiedniemu ich zaamaniu przez rogwk, soczewk i ciako szkliste, tworzce ukad optyczny oka. Zaburzenie tych czynnoci wystpuje przy zamie

(katarakcie) czyli zmtnieniu soczewki i bielmie czyli zmtnieniu rogwki, powodujcych utrudnienie dostpu promieni wietlnych do gaki ocznej oraz przy wadach wzroku takich, jak krtkowzroczno, dalekowzroczno i astygmatyzm (niezborno). Krtkowzroczno i dalekowzroczno jest wynikiem nieprawidowego funcjonowania soczewki lub nieprawidowej budowy gaek ocznych. Wwczas promienie wpadajce do gaek ocznych skupiaj si przed lub poza plamk t. Jeli s to wady mniejszego stopnia, wwczas mona je skorygowa przy pomocy szkie korekcyjnych (okularw). U wielu dzieci nie mona jednak tego uczyni i w zwizku z tym maj one znaczne ograniczenia wzrokowe. Trzecim rodzajem wad wzroku jest astygmatyzm polegajcy na nierwnomiernym zaamywaniu promieni wietlnych przez rogwk lub soczewk na skutek czego powstaj znieksztacone obrazy przedmiotw. Wad t mona rwnie wyrwna przez noszenie odpowiednich szkie korekcyjnych. 3. Czynnoci wzrokowe. S one najwaniejsze w caym procesie widzenia. Polegaj one na reagowaniu receptorw wzrokowych (czopkw i prcikw) na bodce wietlne oraz przekazanie pobudze poprzez nerwy i szlaki nerwowe do orodka wzrokowego w korze mzgowej, gdzie powstaj obrazy ogldanych przedmiotw i zjawisk. Na czynnoci wzrokowe skada si: Widzenie centralne (rodkowe), dziki ktremu czowiek widzi w sposb wyrany przedmioty, zwaszcza mae i bardzo mae oraz mae fragmenty wikszych przedmiotw. Jest to widzenie plamk t przy pomocy czopkw. Sprawno widzenia centralnego mierzy si ostroci wzroku, czyli zdolnoci rozrniania 2 punktw przy maksymalnym ich zblieniu lub zdolnoci rozdzielcz oka wynoszc przecitnie 1' minut ktow.Jest to najmniejszy kt midzy promieniami wpadajcymi do oka z dwch pooonych bardzo blisko siebie punktw w sytuacji, kiedy rozrzniane s one jeszcze jako dwa oddzielne punkty. Ostro wzroku bada si przy pomocy specjalnych metod okulistycznych (optometrycznych). Pozwalaj one ustali na ile zachowana ostro wzroku jest obniona w stosunku do normalnej. Zwykle lekarze okulici lub inni specjalici przeprowadzajcy badania okrelaj stopie tego obnienia w postaci uamka zwykego lub dziesitnego. I tak uamek 1/20 lub 3/60 (0,05) oznacza, e ostro ta zostaa 20- krotnie obniona lub e dziecko zachowao zaledwie 5% normalnej ostroci wzroku. Dzieci, ktre zachoway 5% lub mniej normalnej ostroci wzroku, z medycznego punktu widzenia zaliczane s do dzieci niewidomych z resztkami wzroku. Natomiast dzieci z ostroci wzroku pomidzy 1/20 a 1/4 (0,05 a 0,25) lub nawet jak niektrzy przyjmuj 1/3 (0,3) zaliczane s do dzieci sabowidzcych. S to dzieci, u ktrych ostro wzroku zostaa obniona przynajmniej trzykrotnie i wicej. Obnienie ostroci wzroku wystpuje przede wszystkim przy schorzeniach siatkwki, np. przy tzw. mroczku centralnym, polegajcym na zwyrodnieniu plamki tej i nabliszych okolic, przy schorzeniu i zaniku nerww wzrokowych, zamie, wysokiej krtkowzrocznoci i dalekowzrocznoci, ktrych nie mona w peni wyrwna przy pomocy szkie korekcyjnych oraz bielmie. Widzenie obwodowe, dziki ktremu czowiek widzi due przedmioty, przedmioty znajdujce si w ruchu i zjawiska. Jest to widzenie ca siatkwk, a wic rwnie przy pomocy prcikw, rozmieszczonych poza plamk t. Jest ono mniej dokadne i mniej wyrane. Zapewnia ono take czowiekowi orientacj w przestrzeni,

co jest szczeglnie istotne dla samodzielnego poruszania si i wykonywania rnych czynnoci praktycznych. Jeli chodzi o zaburzenie widzenia obwodowego, to najczciej zdarza si koncentryczne ograniczenie pola widzenia czyli stopniowe rwnomierne jego zwanie si. Koncentryczne ograniczenia pola widzenia okrela si w stopniach. Znaczne ograniczenie pola widzenia kwalifikujce do sabowzrocznoci rozpoczyna si od 30o lub 20o. Jeli osiga ono poziom 5o, wwczas uwaane je za gbokie. Stopniowe koncentryczne zawanie si pola widzenia, na skutek trwania procesw chorobowych, prowadzi z reguu do widzenia lunetowego, czyli widzenia bardzo maego fragmentu przestrzeni (patrzenia jak przez dziurk od klucza lub rur). Obok koncentrycznego ograniczenia pola widzenia mog take wystpi inne jego uszkodzenia, jak widzenie poowiczne - wypadnicie poowy (po lewej lub prawej stronie) pola widzenia oraz mroczki rozsiane, czyli wypadnicie pewnych jego czci o rnej wielkoci i ksztacie (ciemne plamki w polu widzenia). Ubytki pola widzenia wystpuj przy barwnikowym zwyrodnieniu siatkwki, uszkodzeniu szlakw wzrokowych i kory mzgowej, odwarstwieniu siatkwki oraz masywnych krwotokach do ciaka szklistego, zmianach w siatkwce spowodowanych cukrzyc itp. Widzenie stereoskopowe, czyli widzenie obuoczne, zapewnia czowiekowi widzenie przedmiotw jako bry oraz przestrzeni jako gbi. Istot spostrzegania przestrzeni stanowi jej perspektywiczny obraz. Perspektywa polega na pozornym zmniejszaniu si obrazw przedmiotw i zjawisk wystpujcych w danej przestrzeni w miar oddalania si ich od osoby ogldajcej je. Wyznaczaj j linie rwnolege pozornie zbiegajce si w okrelonym punkcie w przestrzeni. Tak lini poziom na wysokoci oka, gdzie linie te pozornie zbiegaj si nazywa si horyzontem. Brak widzenia obuocznego wystpuj przede wszystkim u dzieci jednoocznych. Ponadto zaburzenie tej czynnoci wzroku wystpuje w przypadku uszkodzenia czynnoci motorycznych gaek ocznych, ktre uniemoliwia skierowanie obu oczu w ten sam punkt i powoduje widzenie zdwojone . Ma to miejsce przy wspomnianym ju zezie. W przypadku nieleczenia zeza ostro wzroku oka zezujcego ulega na og znacznemu obnieniu do cakowitego jego wyczenia z procesu widzenia. Podobne zjawisko moe wystpi przy dwch rnych zaburzeniach obu oczu oraz przy bardzo wysokiej nadwzrocznoci. Widzenie barw, dziki ktremu czowiek widzi rzeczywisto w rnorakich kolorach. Normalne oko ludzkie jest zdolne odrni barwy neutralne czyli barw bia i czarn oraz liczne odcienie szaroci oraz barwy podstawowe - czerwon, zielon i niebiesk. Jest ono zdolne rozrni okoo 160 odcieni rnych barw, bdcych mieszanin barw neutralnych i podstawowych. Zaburzenie widzenia barw wystpuje zwykle przy zmianach w centralnej czci siatkwki, a wic moe towarzyszy obnieniu ostroci wzroku. Dzieci dotknite tym zaburzeniem mog cakowicie nie widzie, lub gorzej widzie niektre barwy np. czerwon, zielon lub niebiesk, widzie tylko barwy neutralne itp. Od zaburze widzenia barw zwizanych z okrelonym schorzeniem oczu, naley odrni daltonizm, czyli wrodzone zaburzenie widzenia barw bez specjalnego zaburzenia innych czynnoci wzroku, a wic ostroci wzroku. Wystpuje on u okoo 8% mczyzn i 0,5% kobiet. Widzenie zmierzchowe lub nocne, czyli widzenie w sabych

warunkach wietlnych, ktre wystpuj o zmroku lub przy sabym owietleniu pomieszczenia. W takich warunkach widzenie odbywa si dziki aktywizacji prcikw. Zaburzenie widzenia zmierzchowego, zwizane z uszkodzeniem prcikw , okrelane jako zmierzchowa lub kurza lepota, wystpuje w przypadkach zaburzenia widzenia obwodowego, np. w przypadku barwnikowego zwyrodnienia siatkwki. Jeli chodzi o cz psychologiczn zmysu wzroku, to stanowi j wzrokowe czynnoci percepcyjne. Ich zadaniem jest analiza, synteza i interpretacja obrazw przekazanych z siatkwki przez nerwy wzrokowe do orodka wzrokowego w korze mzgowej. W wyniku tych czynnoci powstaj wraenia wzrokowe i spostrzeenia przedmiotw i zjawisk z otaczajcej rzeczywistoci. Ich uszkodzenie nastpuje przede wszystkim w przypadku uszkodzenia kory mzgowej. (W tym rozdziale: Graficzne przedstawienie uszkodze wzroku). 1.3. Przyczyny uszkodzenia wzroku Jak ju zaznaczono - narzd wzroku moe ulec uszkodzeniu na skutek rnych czynnikw wewntrznych i zewntrznych. W wyniku takiego uszkodzenia moe nastpi czciowe lub cakowite zniesienie czynnoci wzrokowych czyli cakowita lepota lub sabowzroczno. U dzieci uszkodzenie wzroku moe wystpi na skutek : 1. Czynnikw genetycznych, gdy sabowzroczno lub lepota jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodzicw w drodze przekazu uszkodzonych genw. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej zamy (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowgo, dziedzicznej wysokiej krtkowzrocznoci. 2. Czynnikw wrodzonych, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie podowym i spowodowane jest gwnie chorobami matki w okresie ciy. Bardzo niebezpieczne dla podu s takie choroby przyszej matki, jak np: kia, odra, ryczka czy toksoplazmoza (zakaenie posoytnicze). Ponadto rnego rodzaju zatrucia w okresie ciy mog take zakoczy si uszkodzeniem wzroku nienarodzonego dziecka. Do takich szkodliwych dla dziecka czynnikw naley take spoywanie alkoholu przez kobiet ciarn. W tym miejscu trzeba take wspomnie o wczeniactwie dziecka. W wyniku koniecznoci przebywania w inkubatorze przez okrelony czas wzrok dziecka moe ulec take uszkodzeniu. 3. Chorb oczu, ktre mog wystpi po urodzeniu si dziecka i w pniejszym okresie ycia, jak: jaskra, zama, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienie siatkwki itp. 4. Chorb oglnych powodujcych uszkodzenie narzdu wzroku, jak: cukrzyca, grulica, choroby weneryczne, zapalenie opon mzgowych i mzgu, guz mzgu, albinizm (bielactwo) itp. 5. Niewaciwej diety czyli poywienia pozbawionego witaminy A. 6. Urazw bdcych wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadkw w domu czy w szkole lub wypadkw drogowych itp. Na tym tle wyania si zagadnienie profilaktyki okulistycznej czyli zapobiegania uszkodzeniu wzroku. Dziaania zmierzajce do zapobiegania uszkodzeniu wzroku powinny by prowadzone w ramach profilaktyki oglnej. Powinny one polega na zapoznawaniu dzieci ze schorzeniami i urazami, konsekwencj ktrych moe by sabowzroczno lub nawet cakowita lepota oraz z podstawowymi zasadami higieny

wzroku. Kade dziecko musi mie pen wiadomo czynnikw zagraajcych ich wzrokowi, aby mogo ich unika. 2. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem 2. D Z I E C I Z U S Z K O D Z O N Y M W Z R O K I E M W zalenoci od stopnia uszkodzenia wzroku w Waszej szkole moecie spotka: 1. Dzieci sabowidzce. 2. Dzieci niewidome. Mog to take by: 1. Dzieci sabowidzce i niewidome od urodzenia lub od bardzo wczesnych lat swego ycia. 2. Dzieci czciowo lub cakowicie ociemniae, czyli dzieci, ktre w pniejszym okresie ycia stay si sabowidzcymi lub niewidomymi. Ponadto wrd nich mona rwnie spotka dzieci posiadajce dodatkowe ograniczenia. 2.1. D z i e c i s a b o w i d z c e Dzieci sabowidzce, to dzieci z uszkodzeniem wzroku stanowice grup poredni midzy dziemi normalnie widzcymi a dziemi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku, dzieci te zachoway normaln struktur poznania zmysowego. Oznacza to, e zmys wzroku zachowa u nich w dalszym cigu dominujc rol w orientowaniu si w przestrzeni, poznawaniu przedmiotw i zjawisk oraz w dziaaniu praktycznym, chocia w porwnaniu z dziemi normalnie widzcymi jest ona znacznie ograniczona i mniej skuteczna. Wzrosa natomiast u nich rola pozostaych zmysw, zwaszcza suchu i dotyku, ktre powinny by maksymalnie wykorzystywane dla wyrwnywania i uzupeniania informacji uzyskanych przy pomocy nie w peni sprawnie funkcjonujcego wzroku. Struktura poznania zmysowego ma wic u nich charakter wzrokowo-suchowo-dotykowy, tak samo jak u dzieci normalnie widzcych. Cech charakterystyczn spostrzegania wzrokowego u dzieci sabowidzcych jest to, e przebiega ono wolniej, ni u dzieci o penosprawnym wzroku. Potrzebuj wic one wicej czasu, aby dany przedmiot lub zjawisko rozpozna, odrni od innych i zakwalifikowa je do odpowiedniej kategorii (Skowska, 1982). Niektrzy autorzy uwaj, e moe czy si to z tym, e sposb spostrzegania wzrokowego u dzieci sabowidzcych ma bardziej charakter analityczny i sukcesywny, ni syntetyczny i symultaniczny (jednoczesny). Dotyczy to zwaszcza dzieci ze sabowzrocznoci gbszego stopnia. W takim przypadku ich spostrzeganie wzrokowe miaoby mechanizm zbliony do spostrzegania dotykonego wystpujcego u dzieci niewidomych (Pilecka i Zachara, 1982). Jeli chodzi o nauk szkoln, to dzieci sabowidzce ucz si gwnie drog wzrokow. Mog one czyta teksty czarnodrukowe (pismo paskie), cho czasami musz korzysta ze specjalnych pomocy optycznych (szkie powikszajcych) lub tekst ten musi by napisany w odpowiednio powikszonym druku. Mog one take korzysta z metod wizualnych w procesie nauczania, a wiec z demonstracji czy obserwacji tak, jak dzieci normalnie widzce, lecz z pewnymi modyfikacjami i adaptacjami pomocy dydaktycznych. Wiele dzieci sabowidzcych wykonuje jednak duo wolniej zadania szkolne, bazujce na spostrzeganiu wzrokowym, jak: czytanie, pisanie, przepisywanie z

ksiki lub z tablicy itp. Dzieci sabowidzce nie stanowi jednak jednolitej grupy. Ich zdolno widzenia znacznie si rni w zalenoci od zakresu uszkodzenia czynnoci wzrokowych. Wrd nich mona wyrni: Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obnion ostroci wzroku. Obnienie ostroci wzroku ma przede wszystkim wpyw na spostrzeganie przedmiotw. Prawidowe spostrzeganie przedmiotu polega na ujciu wszystkich jego cech, a wic jego wielkoci, ksztatu, trjwymiarowoci, konturw (odrnienie figury od ta), jasnoci, barwy, lokalizacji w przestrzeni, relacji do innych przedmiotw oraz elementw ruchu lub zmiany dokonujcej si w nim. Jeli chodzi o wielko przedmiotw, to dzieci sabowidzce z obnion ostroci wzroku maj trudnoci lub nie spostrzegaj w ogle maych przedmiotw i szczegw wikszych przedmiotw. Dotyczy to take spostrzegania maych liter, cyfr i innych znakw graficznych. Moe to prowadzi do trudnoci w rozpoznawaniu i odrnianiu przedmiotw majcych podobny ksztat, a rnicych si tylko pewnymi szczegami, np. kogut i kura, owek i dugopis. Nastpnie dzieci takie mog mie trudnoci w spostrzeganiu przedmiotw znajdujcych si w pewnej odlegoci. Polegaj one na tym, e nie spostrzegaj one tych przedmiotw w ogle lub ich obraz jest niewyrany lub zamazany. Zwykle dzieci te lepiej spostrzegaj ksztaty regularne podobne do podstawowych figur geometrycznych, a maj trudnoci w spostrzeganiu ksztaktw nieregularnych i nietypowych, np. zaokrgle, zakrzywie, wgbie, wypukle itp. To samo dotyczy spostrzegania przedmiotw i ich cech w przypadku sabego kontrastu barwnego, czyli sabej rnicy barw pomidzy tem a danym przedmiotem, lub pomidzy poszczeglnymi jego elementami. Moe to prowadzi do trudnoci w ujmowaniu przedmiotu, skadajcego si z rnych bardzo istotnych czci, jako pewnej caoci. Obnieniu ostroci wzroku w niektrych rodzajach schorze moe towarzyszy zaburzenie widzenia barw, czego konsekwencj moe by mylenie kolorw przedmiotw i zjawisk. Drug grup dzieci sabowidzcych stanowi dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z rnymi ubytkami pola widzenia. Dzieci z ograniczonym polem widzenia maj przede wszystkim trudnoci w spostrzewganiu przestrzeni. Spostrzeganie przestrzeni polega na ujciu jej jako zjawiska trjwymiarowego wraz z wszystkimi przedmiotami i zjawiskami wystpujcymi w niej. Charakterystyczn cech spostrzegania przestrzeni jest ujmowanie jej w perspektywie i w odniesieniu do horyzontu. Zaburzenia widzenia obwodowego powoduj przede wszystkim to, e dzieci te spostrzegaj tylko cz przestrzeni jak spostrzegaj dzieci normalnie widzce. Oglnie mwic - nie spostrzegaj one wszystkich przedmiotw i zjawisk, jakie w niej wystpuj. Powoduje to trudnoci w orientowaniu si w przestrzeni, co negatywnie wpywa przede wszystkim na samodzielne poruszanie si oraz wykonywanie rnych czynnoci praktycznych. Maj one take trudnoci w spostrzeganiu duych przedmiotw, np. gry. zamku, kocioa itp., ktre moe ogranicza si tylko do ich fragmentarycznego i oglnego ujcia. To samo dotyczy zjawisk podlegajcych staym zmianom oraz przedmiotom znajdujcym si w ruchu. Dzieci sabowidzce z ograniczonym polem widzenia mog nie tylko nie spostrzega pewnych przedmiotw i zjawisk wystpujcych w danej przestrzeni, lecz mog mie trudnoci w ujmowaniu relacji midzy

nimi, a wic w ocenie rnic w wielkoci poszczeglnych przedmiotw, ich lokalizacji - ktre znajduj si bliej, a ktre dalej i odlegoci midzy nimi - jak daleko znaduje si jeden od drugiego. W zalenoci od stopnia zwenia pola widzenia dzieci te mog take mie powane trudnoci w widzeniu o zmroku i w sabych warunkach owietleniowych. Mog one bowiem rwnoczenie cierpie na tzw. zmierzchow lub kurz lepot. Trzeci grup stanowi dzieci sabowidzce z zaburzeniem widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Dzieci takie maj przede wszystkim trudnoci w spostrzeganiu przedmiotw jako bry oraz ich wielkoci i ksztatw, a take przestrzeni jako gebi oraz w ocenie odlegoci i kierunkw. U konkretnych dzieci moemy spotka si z bardzo zrnicowanymi przypadkami uszkodzenia wzroku. U jednego dziecka moewystpi obnienie ostroci wzroku w poczeniu z zaburzeniem widzenia barwnego i widzenia obuocznego, a u innego moe to by poczenie zaburze widzenia obwodowego i zmierzchwego itp. Std uszkodzenie wzroku u kadego dziecka sabowidzcego musi by indywidualnie oceniane. Wrd dzieci sabowidzcych mona take spotka: 1. Dzieci z ustabilizowanym wzrokiem, u ktrych aktualny stan ma charakter trway i prognoza okulistyczna nie przewiduje dalszego jego pogorszenia, chyba e wystpiyby inne nieprzewidziane przyczyny. 2. Dzieci z nieustabilizowanym wzrokiem, u ktrych proces chorobowy nadal trwa i moe zakoczy si cakowit utrat wzroku. Istniej niektre choroby, ktrych skutkiem jest stopniowa utrata wzroku. Wikszo dzieci sabowidzcych musi nosi okulary, czyli szka korygujce wad wzroku tak jak krtkowzroczno, dalekowzroczno lub astygmatyzm lub dodatkowo korzysta z rnych pomocy optycznych, powikszajcych ogldany obraz lub powikszajcych pole widzenia. Czsto dzieci te niechtnie nosz okulary lub posuguj si tymi pomocami, co oczywicie jest zjawiskiem niepodanym. Korzystanie z wszystkich przepisanych pomocy optycznych nie tylko uatwia im widzenie, lecz przyczynia si przede wszystkim do rozwoju spostrzegania wzrokowego i gromadzenia dowiadczenia wzrokowego. Wiele z tych dzieci, na skutek zaniedba i opnie rozwojowych, wymaga systematycznych wicze dla usprawnienia widzenia i wzrokowych czynnoci percepcyjnych. Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u wielu dzieci sabowidzcych moe mie negatywny wpyw na ich rozwj motoryczny i na dziaanie praktyczne. Nabywanie umiejtnoci i samo wykonywania wielu czynnoci praktycznych, a zwaszcza czynnoci dnia codziennego, uwarunkowane jest koordynacj wzrokowo-ruchow. U wielu z tych dzieci wspdziaanie obu tych sfer moe by zakcone. Konsekwencj tego moe by nisza sprawno wykonywania rnych czynnoci praktycznych, a wic mniejsza dokadno, prezycja, kordynacja obu rk i wolniejsze tempo ich wykonywania. Ograniczenie spostrzegania wzrokowego u dzieci sabowidzcych moe take negatywnie zaznaczy si w poruszaniu si w przestrzeni i innych formach lokomocji jak bieganie, skakanie itp. S one rwnie uwarunkowane wzrokow orientacj w przestrzeni. Dzieci sabowidzce mog wic mie pewne trudnoci w spostrzeganiu i zauwaeniu istotnych przeszkd na drodze i bezpiecznym ich omijaniu, w ustalaniu i utrzymaniu kierunku ruchu itp. Ta ostania sprawa

dotyczy zwaszcza dzieci z ograniczonym polem widzenia. 2.2. D z i e c i n i e w i d o m e Drug grup dzieci z uszkodzonym wzrokiem stanowi dzieci niewidome, ktre posiadaj bardzo gbokie uszkodzenie wzroku lub s go cakowicie pozbawione. W zwizku z tym rozrnia si dzieci niewidome z resztkami wzroku oraz dzieci cakowicie niewidome. Rni si one od dzieci sabowidzcych tym, e na skutek cakowitego braku wzroku lub bardzo gbokiego jego uszkodzenia funkcjonuj one w oparciu o pozostae zmysy, a wic zmys dotyku, suchu, wchu i inne zmysy. Posuguj si wic one pozawzrokowymi technikami wykonywania wielu czynnoci. Z punktu widzenia nauki szkolnej dotyczy to przede wszystkim koniecznoci pisania i czytania specjalnym dla niewidomych pismem wypukym odbieranym dotykiem oraz pobierania nauki przy zastosowaniu specjalnych metod opartych na dotyku i suchu. Podobnie wiele czynnoci dnia codziennego wykonuj one bezwrokowo. Jeli chodzi o poruszanie si w przestrzeni, to odbywa si ono przy pomocy specjalnej laski, uywanej przez osoby niewidome. Zagadnienia te ksztatuj si troch odmiennie u dzieci niewidomych z resztkami wzroku i dzieci cakowicie niewidomych, dlatego obie te grupy omwimy oddzielnie. 2.2.1. Dzieci niewidome z resztkami wzroku Dzieci niewidome z resztkami wzroku, nazywane te dziemi szcztkowo widzcymi wprawdzie zachoway pewien szcztkowy wzrok, lecz nie przedstawia on wikszej wartoci i w konkretnym przypadku trzeba go ocenia indywidualnie. Z reguy resztki wzroku pozwalaj na mniej lub wicej dokadne spostrzeganie oglnej sylwetki duych przedmiotw i ich ksztatw. Ma to miejsce zazwyczaj tylko wwczas, gdy przedmiot znajduje si w pobliu dziecka szcztkowo widzcego. Oczywicie taki obraz jest oglny, niewyrany, fragmentaryczny, z niewyran barw, nie ujmujcy szczegw, ani jego stosunku do innych przedmiotw. Praktycznie dzieci niewidome z resztkami wzroku nie opieraja poznania przedmiotw wycznie na wzroku. Wrcz przeciwnie dla dokadnego poznania przedmiotu posuguj si dotykiem i suchem. Poznawanie przy pomocy resztek wzroku daje im tylko pewne oglne ramy lub peni u nich tylko rol uzupeniajc i wspomagajc poznawanie przy pomocy innych zmysw. Ich struktura poznania zmysowego ma wic charakter dotykowo-suchowo-wzrokowy czyli dominujc rol odgrywa dotyk i such. U niektrych z tych dzieci mona uzyska popraw wzrokowych czynnoci percepcyjnych spostrzegania wzrokowego przez zastosowanie odpowiednich wicze oraz zastosowanie odpowiednich pomocy optycznych. Jeli jednak chodzi o orientacj w przestrzeni, co jest wane dla poruszania si i wykonywania rnych czynnoci, to zachowane resztki wzroku bd zawsze dominowa nad pozostaymi zmysami i dostarcza dziecku pewnych informacji dotyczcych miejsca, w ktrym si porusza lub co robi. Nie mona jednak zbytnio przecenia resztek wzroku u tych dzieci. Obraz przedmiotw i zjawisk wystpujcych w danej przestrzeni, jaki one dostarczaj, jest zwykle bardzo niewyrany i fragmentaryczny, nie ujmujcy wszystkich istotnych jej elementw. Zwyke resztki wzroku tylko sygnalizuj dziecku istnienie przeszkody na drodze, po ktrej si porusza i to tylko wwczas, gdy znajdzie si ono bardzo blisko niej. Std dzieci te maj due trudnoci w samodzielnym poruszaniu si i powinny nauczy si posugiwania bia lask tak samo jak dzieci cakowicie niewidome.

Szczeglnie umiejtno ta moe okaza si potrzebna im w trudniejszym terenie i w niesprzyjajch warunkach wietlnych, np. o zmroku, w sabo owietlonej przestrzeni itp. Pobobnie maj one wiele trudnoci przy wykonywaniu rnych czynnoci praktycznych wymagajcych nie tylko wzrokowej orientacji w miejscu ich wykonania, lecz take wzrokowego kierowania i kontrolowania ich przebiegiem. Zwykle resztki wzroku s niewystarczajce do speniania tych dwch ostatnich funkcji. Std musz one nauczy si wykonywania wielu czynnoci, zwaszcza czynnoci dnia codziennego, metod bezwzrokow lub czciowo wzrokow i czciowo dotykow. U dzieci niewidomych z resztkami wzroku obserwuje si czsto tendencj do zbytniej koncentracji na bodcach wzrokowych, chocia nie zawsze przedstawiaj one dla nich wiksz warto oraz nie przynosz praktycznych korzyci. Jest to zjawisko szkodliwe dla nich, gdy w ten sposb eliminuj one z pola uwagi inne wane bodce (suchowe, wchowe), ktre mog przynie im konkretne informacje, potrzebne w danej chwili. Jeli chodzi o nauk szkoln, to s to dzieci, ktre w czytaniu i pisaniu musz posugiwa si specjalnym pismem wypukym dla dzieci niewidomych, tzw. systemem Ludwika Braille'a, zwanym popularnie brajlem. Ich stan wzroku jest bowiem niewystarczajcy dla spoostrzegania liter i innych znakw graficznych, nawet przy zastosowaniu odpowiednich pomocy optycznych (szkie powikszajcych). Oczywicie w wielu zajciach szkolnych resztki wzroku mog by bardzo poyteczne, choby dla oglnej orientacji w klasie, na awce szkolnej itp. Tak samo dzieci te musz korzysta ze specjalnych pomocy dydaktycznych przeznaczonych dla dzieci niewidomych, jak np. z wypukych map. 2.2.2. D z i e c i c a k o w i c i e n i e w i d o m e Dzieci cakowicie niewidome, to dzieci, u ktrych czynnoci wzrokowe zostay cakowie zniesione i nie reaguj one na adne bodce wzrokowe. Do dzieci tych zalicza si take dzieci, ktre zachoway tzw. poczucia wiata. Potrafi one jedynie rozrnia dzie i noc, lub zapalone wiato wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania dzieci niewidomych ma wic charakter dotykowo-suchowy wspierany czciowo przez inne zmysy. Oznacza to, e w poznawaniu przedmiotw i zjawisk opieraj si gwnie na zmyle dotyku i suchu. Ich spostrzeenia odzwierciedlaj tylko te cechu rzeczywistoci, ktre odbierane s przez te zmysy. Obrazy przedmiotw i zjawisk pozbawione s wic elementw, ktre podpadaj pod zmys wzroku, a wic wiato i barwa. Tak samo zmys dotyku, suchu i inne zmysy dzieci cakowicie niewidome wykorzystuj w orientacji przestrzennej i poruszaniu si oraz wykonywaniu wszystkich czynnoci praktycznych. Jeli chodzi o opanowanie samodzielnego poruszania si, to umiejtno posugiwania si biaa lask jest konieczna. Nauk w tym zakresie trzeba rozpocz jak najwczeniej. Niektrzy autorzy podkrelaj, e powinna ona by zapocztkowana ju w okresie przedszkolnym. Brak wzroku u dzieci cakowicie niewidomych, podobnie jak gbokie uszkodzenie wzroku u dzieci niewidomych z resztkami wzroku, moe take negatywnie odbi si na ich rozwoju motorycznym, z uwagi na zakcon koordynacj wzrokowo-ruchow. Wiele z tych dzieci ma nieprawidowo rozwinity aparat motoryczny, charakteryzujcy si licznymi wadami postawy (krgosupa), znacznymi opnieniami w rozwoju

manipulacji i lokomocji, nieprawidowo uksztatowanymi ruchami manipulacyjnymi lub lokomocyjnymi, mniejsz sprawnoci tych ruchw oraz mniejsz ogln aktywnoci motoryczn. Bardzo czsto mona spotka u nich tzw. blindyzmy przejawiajce si w czstym wykonywaniu pewnych stereotypowych, bezcelowych, niepotrzebnych ruchw i czynnoci jak np. krcenie si w kko, kiwanie si, uciskanie gaek ocznych, chodzenie na sztywnych nogach, mruenie powiek itp. Jeli chodzi o nauk szkoln, to podobnie jak dzieci niewidome z resztkami wzroku, musz one posugiwa si brajlem i korzysta ze specjalnych pomocy dydaktycznych. Powinny one take bezwzgldnie opanowa umiejtno posugiwania si bia lask dla zapewnienia sobie niezalenoci w poruszaniu si w przestrzeni i opanowa umiejtno wykonywania wszystkich czynnoci ycia codziennego metod bezwzrokow.. 2.3. D z i e c i o c i e m n i a e Wikszo dzieci z uszkodzonym wzrokiem, ktre trafij do Waszej szkoy, to dzieci, ktre urodziy si sabowidzce lub niewidome lub stay si nimi w pierwszych latach swego ycia na skutek rnych przyczyn. S to wic dzieci, ktre od zarania swego ycia maj problemy ze swoim wzrokiem i wychowywane byy jako dzieci sabowidzce lub niewidome. Istnieje jednak take pewna grupa dzieci, ktre czciowo lub cakowicie trac wzrok w wieku pniejszym, np. w wieku szkolnym. Niektre z nich trac wzrok nagle np. na skutek nieszczliwego wypadku lub na przestrzeni duszego czasu na skutek okrelonej choroby. Konsekwencj wypadku lub choroby moe by sabowzroczno lub lepota. Problemy zwizane z czciow lub cakowit utrat wzroku zale w znacznym stopniu od wieku dziecka. Im dziecko jest starsze w momencie utraty wzroku, tym wicej i trudniejszych pociga to za sob problemw. Inaczej sprawa ta bdzie przedstawia si u dziecka 7-letniego, a inaczej u modzieca 14-letniego. Powstaje wwczas problem zaakceptowania swojej nowej sytuacji i przystosowania si do zupenie nowych i nieoczekiwanych warunkw ycia, a wic opanowania rnych umiejtnoci, ktre s potrzebne dziecku sabowidzcemu czy niewidomemu. atwiej przyjdzie przystosowa si do nowych warunkw ycia temu pierwszemu dziecku. Zwykle s to sprawy bardzo trudne dla dzieci, powizane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. Mog one mie swj wpyw na zachowanie si dziecka, a tym bardziej na stosunek do nauki szkolnej i jej wyniki. Dzieci takie wymagaj bezwzgldnie pomocy ze strony psychologa, pedagogw oraz rodzicw, ktrzy powinni je zrozumie i wsplnie uatwi im przejcie przez ten trudny okres i zapewni warunki do przystosowania si do ycia z ograniczonym widzeniem lub cakowitym brakiem wzroku. 2.4. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami Wrd dzieci z uszkodzonym wzrokiem moemy spotka take pewien procent dzieci z dodatkowymi ograniczeniami. Nale do nich dzieci sabowidzce lub niewidome z dodatkowym uszkodzeniem suchu, umylowym upoledzeniem, uszkodzeniem narzdu ruchu itp. Dzieci niewidome i sabowidzce z rwnoczesnym uszkodzeniem suchu nazywane s dziemi guchoniewidomymi. Jest ich stosunkowo niewiele. Towarzystwa Pomocy Guchoniewoidomym aktualnie zarejestrowao 140 takich dzieci, lecz z pewnoci ich liczba w naszym kraju jest wiksza. Dodatkowe uszkodzenie suchu u dzieci niewidomych i sabowidzcych moe mie rny stopie, a mianowicie

umiarkowany, powany lub gboki. W przypadku uszkodzenia umiarkowanego dziecko syszy i rozumienie mow, lecz tylko w korzystnych warunkach. W przypadku uszkodzenia powanego do syszenia i rozumienia mowy dziecko musi posugiwa si aparatem suchowym. Jeeli jednak jest to uszkodzenie gbokie, wwczas dziecko nie potrafi odbiera dwikw mowy w ogle. Istnieje wiele przyczyn gucholepoty wystpujcej u dzieci. Z reguy s to pewne czynniki o charakterze genetycznym lub wrodzonym, a take pewne choroby, ktre wystpuj we wczesnym okresie ycia dziecka. Medycyna zna dzisiaj wiele takich przyczyn, jak np. zesp Ushera, ryczka przebyta przez matk w pierwszych miesicach ciy, wczeniactwo itp. Dzieci guchoniewidome maj oczywicie mniejsze moliwoci rozwojowe i czsto pomimo intensywnej pracy nad nimi pozostaj na bardzo niskim poziomie funkcjonowania. Dzieci guchoniewidome maj bardzo specjalne potrzeby edukacyjne. Podstawow spraw dla nich to problem komunikowania si. Od stopnia rozwizania tego problemu czyli znalezienia metody komunikowania si z nimi, zaley w znacznym stopniu ich rozwj i postp w opanowaniu przez nie podstawowych umiejtnoci yciowych. W korzystniejszej sytuacji znajduj si dzieci, ktre s sabowidzce i sabosyszce, ni cakowicie guchoniewidome, albowiem zachowany czciowo wzrok i such moe by w znacznym stopniu wykorzystany w ich edukacji. Nauczanie tych dzieci wymaga stosowania specjalnych metod dydaktycznych i dobrze przygotowanego personelu. Std ucz si one na og w specjalnych szkoach lub specjalnych oddziaach w bardzo maych grupach lub indywidualnie. W Polsce taki oddzia istnieje przy Orodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych w Bydgoszczy (patrz: Roz.9.1. Wykaz adresw). Niektre z tych dzieci ucz si w szkoach dla dzieci niewidomych i sabowidzcych, zwaszcza te, ktre maj umiarkowane lub powane uszkodzenie suchu i posuguj si aparatem suchowym. Natomiast dzieci guche lub sabosyszce, lecz sabowidzce uczszczaj czsto do szk dla dzieci z uszkodzonym suchem. Niewiele jest dzieci z rwnoczesnym uszkodzeniem wzroku i suchu, ktre z powodzeniem uczszczaj do szk oglnodostpnych. Zwykle s to dzieci, ktre s sabowidzce i sabosyszce. Wrd dzieci z uszkodzonym wzrokiem mona spotka take pewien procent dzieci umysowo upoledzonych. Umysowe upoledzenie spowodowane jest uszkodzeniem orodkowego ukadu nerwowego, a zwaszcza kory mzgowej. Uszkodzenie to moe wystpi na skutek dziaania szkodliwych czynnikw w okresie podowym ( uwarunkowania genetyczne, choroby lub zatrucia przyszej matki w okresie ciy), w okresie okooporodowym (uszkodzenia kory mzgowej w czasie porodu) lub we wczesnym dziecistwie na skutek przebytych przez dziecko chorb (zapalenie opon mzgowych lub mzgu). Upoledzenie umysowe charakteryzuje si niszym rozwojem lub obnion sprawnoci funkcji intelektualnych, obnion zdolnoci zapamitywania nowego materialu i uczenia si nowych umiejtnoci, obnion koncentracj uwagi, trudnociami w podejmowaniu samodzielnych decyzji i radzeniu sobie z trudnociami ycia codziennego itp. Zakres i stopie obnienia sprawnoci intelektualnych moe by bardzo rny. Std rozrnia si umysowe upoledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i gbokim. Szczeglne trudnoci z uczeniem si maj dzieci z gbokim i znacznym stopniem umysowego upoledzenia. Opanowuj one zwykle tylko podstawowe

czynnoci samoobsugowe, a oglny poziom funkcjonowania jest raczej niski. Inna sytuacja istnieje z dziemi z upoledzeniem w stopniu lekkim. S to dzieci, ktre mog koczy szkoy podstawowe, jednak z programem i metodami dostosowanymi do ich moliwoci. Dzieci z upoledzenien umysowym w stopniu umiarkowanym stanowi grup poredni i zwykle uczszczaj do tzw. szk ycia z bardzo ograniczonym programem szkolnym. U dzieci sabowidzcych i niewidomych mog wystpi wszystkie 4 stopnie umysowego upoledzenia. Uszkodzenie wzroku i upoledzenie umysowe ma bardzo czsto jedn i t sam przyczyn, a mianowicie uszkodzenia orodkowego ukadu nerwowego. Zwykle s to dzieci, ktre w pierwszej kolejnoci s dziemi upoledzonymi umysowo, a dodatkowo s sabowidzce lub niewidome. Odnnosi si to gwnie do dzieci z umiarkowanym, znacznym i gbokim upoledzeniem. Naoenie si dwch niepenosprawnoci czyni sytuacj dziecka bardzo trudn. Oprcz sabowowzrocznoci lub lepoty dochodzi niepenosprawno intelektualna ze swoimi wszystkimi konsekwencjami. Stwarza to sytuacj, e dzieci te maj wicej problemw edukacyjnych i wicej potrzeb specjalnych. Dlatego dzieci z uszkodzonym wzrokiem w stopniu lekkim uczszczaj do specjalnych szk lub klas dla tych dzieci istniejcych w ramach orodkw szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych lub do specjalnych orodkw dla dzieci niewidomych i sabowidzcych z dodatkowymi ograniczeniami (patrz: Roz.9. Wykaz adresw). Zaznaczy trzeba take, e w niektrych przypadkach uszkodzeniu kory mzgowej moe towarzyszy epilepsja (padaczka), charakteryzujca si wystpowaniem okresowych napadw drgawkowych z towarzyszc utrat przytomnoci. Std u niektrych dzieci z omawianych grup mona spotka dodatkowo dzieci epileptyczne. Nastpn grup dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami stanowi dzieci z uszkodzeniem narzdu ruchu. Moe ono take mie swoj przyczyn w uszkodzeniu kory mzgowej. Jeli jest ono do rozlege, wwczas moe ono take uszkodzi orodki mzgowe kierujce motoryk dziecka. W takim przypadku u dzieci sabowidzcych i niewidomych mog wystpi dodatkowo niedowady lub poraenia koczyn dolnych lub grnych. Powoduj one wwczas czciow lub cakowit niesprawno czynnoci motorycznych, a w lad za tym trudnoci w poruszaniu si i wykonwaniu rnych czynnoci. Ponadto trzeba wspomnie, e niektre dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog mie take dodatkowe schorzenia wewntrzne takie jak cukrzyca, ktra moga nawet okaza si przyczyn utraty lub znacznego osabienia wzroku. Niektre zespoy chorobowe maj bowiem wielorakie konsekwencje powodujce obnienie sprawnoci funkcjonowania wielu narzdw organizmu, jak np. wspomniana ju ryczka wystpujca u matki w pierwszych miesicach ciy. Wszystkie te dodatkowe ograniczenia i niepenosprawnoci bardzo komplikuj proces nauczania i wychowania tych dzieci. S to dzieci, ktre podobnie jak dzieci guchoniewidome, maj bardzo specyficzne i indywidualne potrzeby edukacyjne, dla zaspokojenia ktrych trzeba stworzy specjalne warunki. 3.Rozwj psychiczny i spo. dziecka z uszkodzonym wzrokiem

3. ROZWJ PSYCHICZNY I SPOECZNY DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM

3.1. Podstawowe zasady rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem Czsto rodzice lub nauczyciele maj wpliwoci, czy dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog rozwija si normalnie i osign taki sam poziom rozwoju psychicznego i spoecznego jak dzieci widzce. Nieodosobnione s take przypadki zdecydowanie negatywnych przekona rodzicw czy nauczycieli co do moliwoci rozwojowych dzieci sabowidzcych i niewidomych. W konsekwencji ich postpowanie wobec tych dzieci jest niewaciwe, charakteryzujce si brakiem stwarzania im odpowiednich warunkw dla oignicia moliwie najwyszego poziomu rozwoju. A oto kilka podstawowych zasad rozwoju dziecka z uszkodzonym wzrokiem: 1. Przecitne dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest zdolne do osignicia normalnego rozwoju psychicznego i spoecznego oraz przygotowania si do samodzielnego ycia pod warunkiem, e nie ma ono innych uwarunkowa biologicznych, np. uszkodzenia kory mzgowej, dodatkowych niepenosprawnoci itp. Oznacza to, e rodzi si ono z takimi samymi zadatkami organicznymi, co kade inne dziecko. Do zadatkw organicznych zalicza si przede wszystkim struktur i cechy funkcjonalne ukadu nerwowego, a zwaszcza jego najwaniejszej czci - kory mzgowej, ktre maj charakter dziedziczny i wrodzony. One to wanie stanowi podoe wszelkich zjawisk psychicznych i decyduj o przebiegu i granicach ich rozwoju. Potencjalne moliwoci rozwoju dziecka nie s wic zmienione przez sam fakt uszkodzenia wzroku. Faktem natomiast jest, e uszkodzenie wzroku stanowi utrudnienie ich penej realizacji (Majewski, 1983). W zwizku z tym u dzieci z uszkodzonym wzrokiem zachodzi konieczno skompensowania braku lub ograniczenia dowiadczenia wzrokowego przez wiksze wykorzystanie pozostaych zmysw oraz przez systematyczne i dobrze zorganzowane nauczanie. Rodzice i nauczyciele powinni mie pene przekonanie o moliwociach rozwojowych dzieci sabowidzcych i niewidomych oraz stwarza im najlepsze warunki do ich realizacji. To oglne przekonanie powinno stanowi podstaw do ustalenia oczekiwa w stosunku do tych dzieci. Dziki zapewnieniu warunkw do rozwoju podstawowych umiejtnoci potrzebnych w yciu codziennym oraz utrzymywaniu wysokich, ale realnych oczekiwa w stosunku do dzieci, rozwija si u nich wiara w siebie i swoje moliwoci, co pozwala im na peny udzia w zajciach szkolnych i we wszystkich przejawach ycia spoecznego. Kiedy dzieci zaczn wierzy w siebie i swoje moliwoci, rwnoczenie bd mie wysze oczekiwania w stosunku do siebie. Przekonanie o normalnoci i duych moliwociach dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest podstaw powodzenia ich edukacji. Niestety jest faktem, e aktualnie wrd dzieci sabowidzcych i niewidomych rodzi si coraz wicej dzieci z uszkodzonym orodkowym systemem nerwowym, zwaszcza kory mzgowej, co zwykle niesie za sob rnego stopnia upoledzenienie umysowe, niepenosprawno motoryczn i inne niepenosprawnoci. Moliwoci rozwojowe takich dzieci s niewtpliwie znacznie ograniczone. 2. Przecitne dziecko z uszkodzonym wzrokiem moe osign normalny rozwj psychiczny i spoeczny w tym samym czasie, co dziecko normalnie widzce, pod warunkiem, e stworzy si jemu korzystne warunki opiekucze i edukacyjne. Oznacza to, e dziecko z uszkodzonym wzrokiem majc jeden rok powinno zacz

chodzi, w drugim roku ycia - zacz opanowywa podstawowe czynnoci samoobsugowe i opanowa je stosunkowo dobrze do 7 roku ycia, podobnie okoo 7 roku ycia mowa dziecka powinna by normalnie uksztatowana itp. W zwizku z tym dziecko z uszkodzonym wzrokiem trzeba zacz uczy rnych potrzebnych jemu umiejtnoci w tym samym okresie rozwojowym jak gdyby byo ono o penosprawnym wzroku. Nie naley zbyt atwo zwalnia si z tego obowizku i pewne opnienia tumaczy niepenosprawnoci dziecka. Przy zapewnieniu korzystnych warunkw rozwojowych w pierwszych latach ycia dziecko z uszkodzonym wzrokiem moe wic osign gotowo do podjcia nauki szkolnej majc 7 lat. Dalej sam proces nauki szkolnej moe przebiega normalnie, jeeli zapewni si jemu korzystne warunki edukacyjne. Rozumie si przez nie przede wszystkim dostosowanie procesu dydaktycznego do specjalnych potrzeb dziecka sabowidzcego lub niewidomego oraz zapewnienie pewnych dodatkowych zaj wynikajcych z faktu uszkodzenia wzroku, np. wicze usprawnijcych widzenie, nauki pisma wypukego (brajla) lub nauki orientacji i poruszania si przy pomocy laski (Schroeder, 1994). Podobnie w okresie szkolnym dziecko z uszkodzonym wzrokiem moe rozwija si i ksztatowa swoj osobowo bez specjalnych opnie i zaburze, jeeli stworzy si jemu odpowiednie ku temu warunki. 3. Wrd dzieci z uszkodzonym wzrokiem istniej indywidualne rnice, ktre s biologicznie uwarunkowane, tak samo jak wrd dzieci normalnie widzcych. S wic wrd nich dzieci o rnym tempie i rytmie rozwoju fizycznego i psychicznego, bardziej lub mniej aktywne, o rnych temperamentach (szybkoci i trwaoci jego reakcji) i wraliwoci emocjonalnej, bardziej lub mniej zdolne, posiadajce rne specjalne uzdolnienia, charaktryzujce si szybszym lub wolnieszym tempem uczenia si i dziaania itp. Mylne jest wic przekonanie, e uszkodzenie wzroku tworzy okrelony typ dziecka - e wszystkie dzieci sabowidzce lub niewidome s takie same. Te indywidualne waciwoci dzieci trzeba uwzgldnia przy wytwarzaniu sobie obrazu konkretnego dziecka z uszkodzonym wzrokiem i stosownie do nich stwarza jemu odpowiednie warunki rozwojowe. 4. Jak ju zaznaczono - uszkodzenie wzroku moe jednak stanowi powan barier w realizacji moliwoci i osiniciu penego rozwoju. Dzieci sabowidzce i niewidome maj ograniczone lub nie maj moliwoci uczenia si w drodze spontanicznej i automatycznej obserwacji rzeczywistoci, dziaa i zachowa innych ludzi. Std ich dowiaczenie wzrokowe jest nieraz bardzo ograniczone lub nie ma go w ogle. Z tego powodu dzieci z uszkodzonym wzrokiem od najmodszych lat musz by systematycznie i dokadnie uczone wszystkiego, co jest niezbdne w ich yciu, albowiem nie naucz si tego w sposb spontaniczny i automatyczny, jak to ma miejsce u dzieci z penosprawnym wzrokiem. wiadomo i przestrzeganie wymienionych zasad przez rodzicw i nauczycieli jest warunkiem osignicia przez dziecko z uszkodzonym wzrokiem moliwie najwyszego poziomu rozwoju oraz w konsekwencji jego funcjonowania w domu i w szkole na rwni z dziemi widzcymi. 3.2. Przystosowanie psychiczno-spoeczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem Pomimo e maj one due moliwoci rozwojowe, to jednak

dzieci z uszkodzonym wzrokiem znajduj si w troch innej sytuacji ni dzieci normalnie widzce. W swoim yciu spotykaj si one z wieloma trudnociami, ograniczeniami, deprywacjami i uzalenieniami od innych. W zwizku z tym u dzieci tych trzeba rozwin pewne cechy osobowoci, ktre pozwoliyby im na optymalne funcjonowanie i zachowanie si w sytuacjach ycia codziennego i spoecznego. Proces rozwoju tych cech jest okrelany jako przystosowanie psychiczne i spoeczne. Jest to sfera wana dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem, na ktr bardzo czsto zwraca si mniej uwagi, ni na rozwj fizyczny i umysowy. Obejmuje ona takie sprawy jak uksztatowanie pozytywnego obrazu samego siebie i waciwej oceny swoich moliwoci, prawidowy rozwj sfery emocjonalnej, rozwj gotowoci do kontaktw spoecznych, uksztatowanie form zachowania si w rnych sytuacjach spoecznych itp. Prawidowy rozwj w tym zakresie ma bardzo czsto decydujcy wpyw na jako i powodzenie w yciu dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Niestety czsto obserwujemy u dzieci z uszkodzonym wzrokiem pewne opnienia czy nawet nieprawidowoci w rozwoju cech osobowoci, ktre pozwoliyby im na normalne funcjonowanie i zachowanie si w rnych sytuacjach yciowych oraz na wypenianie przez nie rl, ktre powinny wypenia, biorc pod uwag ich wiek. Wynikaj one nie z powodu wzrokowej niepenosprawnoci tych dzieci, lecz raczej z postaw rodowiska, w ktrym yj i przebywaj , a jeszcze czciej z braku waciwej pracy wychowawczej ze strony rodzicw we wczesnym okresie ycia, a poniej ze strony nauczycieli i wychowawcw w szkole. Jednym z bardzo wanych problemw zwizanych z rozwojem osobowoci dziecka sabowidzcego i niewidomego jest uksztatowanie prawidowego obrazu samego siebie, jako dziecka niepenosprawnego, a wic innego ni inne dzieci. Dzieci sabowidzce maj wiele problemw w tym wzgldzie. Stanowi one bowiem grup poredni midzy dziemi niewidomymi a normalnie widzcymi. W zwizku z tym nie wiedz za kogo siebie uwaa. Czasami bowiem potrafi normalnie funkcjonowa na rwni z dziemi o penosprawnym wzroku, w innych sytuacjach maj pewne trudnoci, ograniczenia lub w ogle czego zrobi nie potrafi. W zwizku z tym u wielu dzieci sabowidzcych moe uksztatowa nieprawidowy, a wic negatywny lub nierealny obraz samego siebie. W pierwszym przypadku dziecko bdzie uwaa swoj niepenosprawno za cech bardzo negatywn i dominujc oraz bdzie z ni wiza wszystkie swoje niepowodzenia i poraki. U innych dzieci moe uksztatowa si obraz nierealny, tzn. nie uwzgldniajcy pewnych trudnoci i ogranicze wynikajcych ze sabowzrocznoci. W zalenoci od uksztatowanego obrazu samego siebie, a wic w zalenoci jak dziecko wyobraa sobie siebie i co myli o sobie, bdzie ksztatowa si jego samoocena czyli ocena swoich moliwoci. Jeli bdzie uwaa, e jego niepenosprawno jest czym bardzo negatywnym, wwczas bdzie swoje moliwoci ocenia nisko i bdzie miao poczucie mniejszej wartoci lub nawet trwae poczucie niszoci w stosunku do swoich kolegw. Jeeli z drugiej strony nie bdzie realnie ocenia swoich trudnoci i ogranicze, wwczas moe przecenia swoje moliwoci i podejmowa zadania trudne do zrealizowania i w konsekwencji koczce si porak. Dziecko sabowidzce musi zaakceptowa siebie takim jakim faktycznie jest, a wic ze swoimi wszystkimi pozytywnymi cechami, ktre naley czsto podkrela w czasie pracy z nim, ale take z pewnymi

trudnociami i ograniczeniami. Nie powinno wic ono ukrywa swojej niepenosprawnoci wzrokowej i zachowywa si jak dziecko z penosprawnym wzrokiem w sytuacjach, ktre mog zakoczy si dla niego niepomylnie lub wrcz porak. Z drugiej strony powinno ono by wiadome swoich pozytywnych cech i je akcentowa w kontaktach spoecznych. Podobnie przedstawia si sprawa ksztatowania obrazu samego siebie u dzieci niewidomych, ktre szybko same zorientuj si, e s inne i wielu rzeczy nie potrafi zrobi lub tak dobrze zrobi, jak ich widzcy rwienicy. W domu niejednokrotnie syszay jak rodzice lub rodzestwo mwio o nich w znaczeniu pejoratywnym, e s niewidome, nie potrafi lub nie mog czego zrobi lub dokd pj itp. U tych dzieci bardzo atwo wytwarza si negatywny obraz samego siebie oraz poczucie mniejszej wartoci i przekonanie, e s kim innym, mniej wartociowym itp. Oglnie mwic dzieci sabowidzce i niewidome s bardzo atwo naraone na wytworzenie sobie negatywnego obrazu samego siebie, a wic obrazu, w ktrym dominowa bd cechy negatywne. W codziennym swoim yciu napotykaj one bowiem na wiele trudnych dla siebie zada i sytuacji, z ktrymi nie zawsze potrafi sobie poradzi; nie zawsze maj moliwo zaspokojenia wszystkich swoich dziecicych potrzeb w takim samym stopniu i w taki sam sposb jak inne dzieci; czsto naraone s na izolacj i inne niewaciwe zachowania ze strony kolegw z uwagi na to, e nie s rwnymi partnerami dla nich. Prowadzi to moe atwo do zanienia swojej samooceny i poczucia mniejszej wartoci. To z kolei moe prowadzi do braku lub utraty wiary we wasne siy i moliwoci, utraty lub obnienia motywacji do nauki, atwego zraania si trudnociami i niepowodzeniami, dezorientacji co mog a czego nie mog robi oraz jak to robi, do trudnoci w samodzielnym podejmowaniu decyzji itp. Mylenie i przekonanie, e jest si innym i mniej wartociowym moe mie swj pyw na sfer emocjonaln dziecka z uszkodzonym wzrokiem. Moe on zaznacza si zarwno w oglnym nastroju jak i reakcjach emocjonalnych dziecka na rne sytuacje. Dlatego u dzieci z uszkodzonym wzrokiem moemy spotka czsto przewag obnionego nastroju, a wic przewag emocji negatywnych w ich samopoczuciu. Przejawia si to w tym, e bywaj one czciej i duej zasmucone, przygnbione, podniecone i niespokojne, a rzadziej s zadowolone, radosne, uniechnite itp. Mog one take charakteryzowa si du wraliwoci emocjonaln wyraajc si atwym wpadaniem w zy nastrj (zmienno nastroju). Nastpnie dzieci z poczuciem zmiejszej wartoci mog czu si mniej pewnie, oniemielone i zagroone. Czasami wystpujcy u nich strach czy lk moe mie swoje realne podstawy. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem spotykaj si czciej w swoim yciu z sytuacjami trudnymi, ni ma to miejsce u dzieci normalnie widzcych. Mog to by sytuacje zadaniowe - trudne dla nich do wykonania, gdy przekraczaj ich moliwoci, sytuacje pozbawienia, w ktrych nie maj moliwoci zaspokojenia swoich potrzeb, sytuacje spoeczne - emocjonalnie trudne, w ktrych poprostu le si czuj. Dzieci boj si wic takich sytuacji. Czste przykre dowiadczenia z sytuacjami, w ktrych poniosy niepowodzenie lub naraone byy na przykre emocje, moe spowodowa utrwalenie si lub pogbienie poczucia niepewnoci i zagroenia. Moe nawet wytworzy si pewnego rodzaju postawa lkowa, charakteryzujca si trwaym lkiem przed

podejmowaniem dziaa wymagajcych troch wysiku i wytrwaoci, a w ktrych przewiduj moliwo niepowodzenia. Reakcje dzieci z uszkodzonym wzrokiem na sytuacje trudne s podobne do reakcji dzieci normalnie widzcych. Mog one jednak by u nich silniejsze (intensywniejsze) , wystpowa czciej i przyj form mechanizmw obronnych. U jednych dzieci rozwin si reakcje wzbudzania u otoczenia politowania (pacz), unikania i wycofywania si z sytuacji dla nich trudnych. Inne dzieci mog reagowa na nie niecierpliwoci, zoci, agresj sown, fizyczn lub autoagresj. W zwizku z tym trzeba u dzieci tych ksztatowa pewn odporno (tolerancj) emocjonaln na sytuacje trudne polegajc na zmniejszeniu wraliwoci na wysiek intelektualny, wiadomo koniecznoci pokonania wewntrznych oporw i zahamowa (niemiaoci i lku) oraz nie stosowania mechanizmw obronnych z bahych powodw. W zwizku z tym, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem naraone s na wiele sytuacji trudnych, wystpuje u nich czciej, ni u dzieci o normalnym wzroku, nerwowo czyli funkcjonalne zaburzenia ukadu nerwowego. Przejawia si ona bd to w nadpobudliwoci, bd te w spowolnieniu reakcji nerwowych czyli w biernoci i apatii. Dzieci nerwowe charakteryzuj si nieproporcjonalnoci reakcji w stosunku do bodca. Na niektre sytuacje reaguj one zbyt silnie i gwatownie lub nie reaguj w ogle. Dzieci z silnymi objawami nerwicowymi wymagaj czsto konsultacji psychologa lub lekarza. W wikszoci przypadkw nerwice u dzieci z uszkodzonym wzrokiem wywoywane s nie przez sam niepenosprawno, lecz przez czynniki rodowiskowe, a wic na skutek braku dobrych warunkw wychowawczych, niewaciwych postaw rodzicw i otoczenia. Innym bardzo wanym zagadnieniem wystpujcym u dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest sprawa maksymalnego usamodzielnia w funkcjonowaniu w sytuacjach ycia codziennego i uniezalenienia si od innych osb. Chodzi tutaj przede wszystkim o opanowanie umiejtnoci wykonywania czynnoci dnia codziennego jak samodzielne ubieranie i rozbieranie, zabiegi toaletowe, spoywanie posikw i samodzielne poruszanie si. Sytuacja w tym zakresie jest bardzo zrnicowana. Zaley to nie tylko od stopnia uszkodzenia wzroku (sabowzroczno, cakowita lepota), lecz przede wszystkim od pracy wychowawaczej w okresie przedszkolnym. W kadym razie niektre dzieci w wieku szkolnym bd wymagay pomocy w tym zakresie, a zwaszcza dalszej pracy nad rozwojem tych umiejtnoci. Szczeglnie sprawa ta moe dotyczy pomocy w dochodzeniu do poszczeglnych pomieszcze i obiektw. Brak lub niedosteczny rozwj samodzielnoci u dzieci z uszkodzonym wzrokiem bdzie powodowa ich uzalenienie i podporzdkowanie si innym osobom. Oznacza bdzie to atwo ulegania wpywom innych osb i atwo przyjmowania ich decyzji za swoje. Z zagadnieniem tym zwizana jest sprawa aktywnoci w ogle, a szczeglnie sprawa aktywnych kontaktw spoecznych dzieci z uszkodzonym wzrokiem. U wielu dzieci mona spotka si ze zmniejszon lub zahamowan aktywnoci w tym wzgldzie. Dzieci takie s mniej aktywne lub nawet bierne i podejmuj mao lub nie podejmuj samodzielnie w ogle adnych dziaa bez specjalnej zachty. W pierwszej kolejnoci przyczyn mniejszej aktywnoci dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest brak stymulacji wzrokowej. Oznacza to, e

dzieci z uszkodzonym wzrokiem s w mniejszym stopniu lub w ogle pobudzane do dziaania rnymi bodcami pyncymi ze rodowiska zewntrznego. Czasami u podstaw biernoci i braku inicjatywy w kontaktach spoecznych ley dua niemiao tych dzieci i brak zaufania do innych dzieci i osb. Zjawisko takie ma zreszt czasami miejsce take u dzieci penosprawnych. Innym czynnikiem hamujcym aktywno i spoeczne kontakty dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest wstydzenie si swojej niepenosprawnoci. Nie mona rwnie pomin faktu, e dzieci te nie maj czsto wzorw zachowa w rnych sytuacjach spoecznych i nie wiedz po prostu jak funkcjonowa w grupie lub zachowywa si w kontaktach z innymi osobami. Moe to wynika z jednej strony z tego, e maj one ograniczone lub nawet s cakowicie pozbawione moliwoci obserwacji rnych sytuacji spoecznych i zachowa innych ludzi, a z drugiej strony z tego, e byy one izolowane od takich sytuacji przez swoje rodowisko rodzinne lub szkolne. Std nie miay one moliwoci spontanicznego nauczenia si funkcjonowania i zachowywania si w rnych sytuacjach spoecznych, a take wypeniania swoich rl w domu jako crka czy syn lub w szkole jako ucze, jako kolega itp. Wrcz przeciwnie mog u nich rozwin si pewne niewaciwe formy zachowania si, ktre bd razi ich kolegw i otoczenie, a ktre - jak ju uprzednio zaznaczono - okrelane s jako blindyzmy. Nale do nich takie zachowania jak kiwanie si siedzc na krzele, dubanie palcem w oku, krcenie si w kko itp. Wskazano tutaj na pewne zagroenia, jakie mog wystpi dla prawidowego ksztatowania osobowoci dziecka z uszkodzonym wzrokiem. Mog one przyczyni si do nieprawidowego uksztatowania osobowoci, ale nie musz. Zaley to w znacznej mierze od warunkw rozwojowych, jakie dziecko miao w pierwszych latach ycia w domu i ewentualnie przedszkolu, a pniej w szkole. Trzeba take zaznaczy, e omwione zjawiska mog ksztatowa si w sposb zrnicowany u dzieci sabowidzcych i niewidomych. U tych ostatnich mog one mie charakter rozleglejszy, gbszy i czstszy. Oglnie jednak trzeba powiedzie, e problemy zwizane z prawidowym uksztatowaniem cech osobowoci oraz form funkcjonowania i zachowania si w sytuacjach spoecznych mog mie swj negatywny wpyw na nauk szkoln. Dzieci o prawidowo rozwijajcych si cechach osobowoci bd atwiej przystosowywa si do wymaga szkoy, atwiej bd opanowywa techniki pracy szkolnej i sprawia mniej kopotw wychowawczych. Ksztatowanie od najmodszych lat osobowoci dziecka z uszkodzonym wzrokiem jest tak samo wane jak ksztatownie jego sprawnoci fizycznych i intelektualnych. Naley wic wszelkimi moliwymi sposobami zapobiega rozwojowi niepodanych cech, o ktrych bya mowa, a jeli ju zaistniej naley stara si je skorygowa. Prawidowemu rozwojowi osobowoci dzieci z uszkodzonym wzrokiem sprzyja: 1. Stwarzanie w domu i szkole sytuacji i atmosfery yczliwoci, zrozumienia i gotowoci niesienia pomocy, w ktrych dziecko z uszkodzonym wzrokiem czuoby si pewne, kochane, akceptowane, omielone i bezpieczne. 2. Jak najszybsze nauczenie dziecka tych wszystkich umiejtnoci, ktre ze wzgldu na wiek powinno opanowa, a ktre zapewni jemu moliwie jak najwiksz samodzielno w codziennych sytuacjach yciowych, a wic samodzielne poruszanie si,

wykonywanie podstawowych czynnoci samoobsugowych, technik pracy szkolnej itp. Takie umiejtnoci zapewni jemu uniezalenienie si i uwolni je od czekania na ask innych osb. Trzeba dziecku stwarza wiele okazji do samodzielnego wykonania rnych zada i wykazania swoich moliwoci. To zapewni jemu wiadomo swojej wartoci. W tym zakresie konieczna jest wsppraca ze rodowiskiem rodzinnym. 3. Nauczenie dziecka zwracania si o pomoc w sytuacjach trudnych i uzasadnionych oraz zapewnianie jemu takiej pomocy bez okazywania aski, aby nie lkao si o ni prosi. Dziecko musi by przekonane, e kiedy si zwrci do nauczyciela, wychowawcy klasowego lub kolegw, moe na tak pomoc zawsze liczy. 4. Zwracanie uwagi na wypracowanie u dziecka form zachowania si w rnych sytuacjach spoecznych i umiejtnoci wypeniania swoich rl, aby mogo ono swobodnie funkcjonowa w takich sytuacjach. Trzeba dziecko take zachca do samodzielnego nawizywania bezporednich kontaktw z kolegami i wczania si do rnych zabaw i imprez. Nie naley nigdy dziecka izolowa od zaj i imprez, w ktrych moe w peni lub chocia czciowo uczestniczy (Willoughby, 1981). W przypadku wystpienia wikszych trudnoci w funkcjonowaniu i zachowaniu si dziecka z uszkodzonym wzrokiem trzeba szuka pomocy u pedagoga szkolnego lub psychologa z poradni psychologiczno-pedagogicznej. 4. Dzieci z uszk. wzrokiem a system integracyjny 4. DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM A SYSTEM INTEGRACYJNY Byy czasy, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem miay tylko jedn moliwo pobierania nauki, a mianowicie w specjalnych szkoach dla dzieci niewidomych lub dla dzieci sabowidzcych.Do wyjtkw naleay przypadki umieszczenia dziecka w szkole oglnodostpnej. Dotyczyo to zwykle dzieci sabowidzcych ze stosunkowo niewielkim uszkodzeniem wzroku. Jak ju zanaczono - w latach 60-tych w Stanach Zjednoczonych i w niektrych krajach europejskich powsta wielki ruch na rzecz szkolnej integracji dzieci niepenosprawnych, w tym take dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Dzisiaj prawie wszyscy specjalici od pedagogiki dzieci sabowidzcych i niewidomych, czyli tyflopedagogiki zgadzaj si, e dzieci te mog korzysta z normalnego rodowiska szkolnego i uczy si razem z dziemi widzcymi. Powstaje jednak nastpne pytanie, czy dotyczy to wszystkich dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Skrajni zwolennicy integracji odpowiadaj, e tak i domagaj si stworzenia kademu dziecku z uszkodzonym wzrokiem odpowiednich warunkw w szkole oglnodostpnej dla zaspokojenia jego specjalnych potrzeb edukacyjnych. Inni s bardziej umiarkowani i uwaaj, e dotyczy to tylko tych dzieci, ktre speniaj okrelone warunki. Wrd umiarkowanych zwolennikw integracj s take tacy, ktrzy uwaaj, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem powinny rozpocz nauk w szkole specjalnej, a pniej przej do szkoy oglnodostpnej. Byby to okres przygotowania dziecka z uszkodzonym wzrokiem do pracy w normalnym rodowisku szkolnym, majcy na celu wyrwnananie pewnych brakw i opnie rozwojowych, opanowanie podstawowych umiejtnoci oraz technik pracy szkolnej. Zwolennicy integracji podkrelaj, e dzieci sabowidzce i

niewidome s czci spoeczestwa i powinny korzysta z wszystkich systemw, ktre dla tego spoeczestwa zostay stworzone. Dotyczy to take systemu powszechnej edukacji, ktry powinien by dostpny dla wszystkich dzieci i przystosowany do zaspokajania potrzeb rnych dzieci, rwnie tych z niepenosprawnociami. Twierdz oni, e system segregacyjny, a wic specjalne szkoy sprzyjaj izolacji od normalnego rodowiska spoecznego i nie stwarzaj dostatecznych warunkw do przystosowania si dzieci sabowidzcych i niewidomych do ycia wrd ludzi widzcych. Zwracaj oni take uwag na fakt, e umieszczajc dziecko w szkole oglnodostpnej unika si naraania go na wiele stresw zwizanych z koniecznoci opuszczenia w bardzo modym wieku swojej rodziny i zamieszkania w internacie. Dla dzieci, u ktrych wystpuje silna wi emocjonalna z rodzin, takie dusze rozstanie moe by bardzo przykrym przeyciem, ktre moe mie wpyw na ksztatowanie si jego osobowoci a take na wyniki w nauce. Zwolennicy systemu segregacyjnego podkrelaj natomiast takie korzyci dla dzieci uczszczajcych do specjalnych szk dla dzieci sabowidzcych lub dla dzieci niewidomych jak to, e: 1. Maj one tam cile okrelony program nauczania, uwzgldniajcy ich specjalne potrzeby i dostosowany do ich moliwoci. 2. Jest tam wielu uczniw z tymi samymi lub bardzo podobnymi potrzebami i moliwociami w jednym miejscu, co ma niewtpliwie wpyw na prawidow realizacj programu ich nauczania i wychowania. 3. Szkoy te dysponuj na og wykwalifikowanym personelem, znajcym metodyk nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem oraz potraficym stosunkowo atwo adaptowa program do indywidualnych potrzeb konkretnego dziecka. 4. Dysponuj one take specjalnymi pomocami dydaktycznymi dla dzieci sabowidzcych czy niewidomych oraz bardzo czsto bibliotek ksiek brajlowskich na miejscu, co pozwala zapewni nauczanie tych dzieci na takim samym poziomie, jaki maj dzieci widzce. U nas w Polsce istniej aktualnie liczne orodki szkolno-wychowawcze dla dzieci sabowidzcych oraz dla dzieci niewidomych (Patrz: Rozdz.9.1. Wykaz adresw), zapewniajce nauk dzieciom w systemie segrgacyjnym. Wedug danych Polskiego Zwizku Niewidomych do podstawowych szk specjalnych uczszcza okoo 880 dzieci z uszkodzonym wzrokiem, natomiast do podstawowych szk oglnodostpnych - ponad 1.600. Oznacza to, e w systemie integracyjnym uczy si prawie 2-krotnie wicej dzieci ni w szkolnictwie specjalnym na poziomie podstawowym. Zgodnie z zarzdzeniem nr 29 Ministra Edukacji z 1993 r. (Dz.Urz. nr 9 MEN) - powstaj w naszym kraju szky integracyjne, w ktrych wszystkie oddziay s integracyjne i maj od 3-5 uczniw niepenosprawnch. W wielu szkoach oglnodostpnych powstay tylko oddziay integracyjne, czyli w niektrych klasach ucz si dzieci niepenosprawne. Istniej wic u nas podstawy prawne do przyjmowania dzieci z uszkodzonym wzrokiem do zwykych szk i do nauki razem z dziemi normalnie widzcymi. Wrmy teraz do pytania: czy wszystkie dzieci z uszkodzonym wzrokiem powinny uczszcza do szkl oglnodostpnych. Przede wszystkim do szk oglnodostpnych powinny pj dzieci, ktre speniaj okrelone warunki. Od strony dziecka nale do nich:

normalny rozwj umysowy, dobre przystosowanie psychiczno-spoeczne stosownie do wieku oraz samodzielno w wykonywaniu podstawowych umiejtnoci samoobsugowych. O sprawach tych orzekaj poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ktre kieruj dziecko do systemu integracyjnego czy specjalnego. Od strony rodzicw lub opiekw warunkiem takim jest pene zaangaowanie si w proces edukacji dziecka i systematyczna wsppraca ze szko. Wprawdzie poradnie psychologiczno-pedagogiczne orzekaj o przydatnoci dziecka do nauki w systemie integracyjnym, to jednak ostateczna decyzja zawsze naley do rodzicw. Decydujc si na umieszczenie swojego dziecka w systemie integracyjnym powinni mie wiadomo, e rwnoczenie przyjmuj na siebie obowizek wspdziaania ze szko. Nie zawsze mona dokadnie przewidzie, jaka forma ksztacenia dziecka z uszkodzonym wzrokiem jest dla niego najkorzystniejsza. Zarwno w systemie integracyjnym jak te specjalnym edukacja dziecka moe zakoczy si powodzeniem lub niepowodzeniem. Forma integracyjna wydaje si by korzystniejsza dla bardzo wielu dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Dlatego naley stworzy im tak szans. Jeli zakoczy si ona niepowodzeniem, to powinnimy by wiadomi, e dziecko sabowidzce i niewidome ma take prawo do poraki w yciu. Jeli fakt taki ma rzeczywicie miejsce, wwczas zawsze istnieje moliwo przeniesienia dziecka do szkoy specjalnej. 5. Problemy dzieci z uszkodzonym wzrokiemw uczeniu si 5. PROBLEMY W UCZENIU SI DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM Uczenie si dziecka polega na zdobywaniu i przyswajaniu sobie wiadomoci i umiejtnoci z rnych dziedzin, ktre bd mu potrzebne w przyszym yciu. Jak twierdzi Verduin (1993) - dziecko widzce uczy si w 70% do 80% drog wzrokow. Jest wic rzecz zrozumia, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog mie wiele trudnoci w pobieraniu nauki w szkole i w uczeniu si w domu. 5.1. Czytanie i pisanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem Jednym z istotnych problemw dzieci z uszkodzonym wzrokiem w wieku szkolnym jest sprawa sposobu opanowania umiejtnoci czytania i pisania. Dotyczy to zarwno dzieci sabowidzcych jak te niewidomych. Jak ju uprzednio zaznaczono - gwnym kryterium wyodrbnienia tych dwch grup dzieci, z punktu widzenia nauki szkolnej, jest moliwo wzrokowego lub konieczno dotykowego opanowania tych umiejtnoci. Dzieci sabowidzce to dzieci, ktre, pomimo znacznego uszkodzenia wzroku, zachoway moliwo wzrokowego opanowania umiejtnoci czytania i pisania, natomiast dzieci niewidome, z uwagi na cakowit lepot lub gbokie uszkodzenie wzroku, musz opanowa specjalny dotykowy system czytania i pisania. Kade dziecko, a wic take z uszkodzonym wzrokiem, musi nauczy si dobrze czyta i pisa, gdy tekst drukowany i pisany jest rdem wielu informacji i wiadomoci, z ktrego korzysta ono na lekcjach wielu przedmiotw, a take odrabiajc lekcje w domu. Nieopanowanie tych umiejtnoci przez ucznia czyni go analfabet. Jak wykazay badania Palak (1994) - 13,3 % uczniw z uszkodzonym wzrokiem uczszczajcych do szk oglnodostpnych nie opanowao umiejtnoci czytania i pisania zwykym pismem, ani systemem wypukym. Ich nauczanie miao gwnie charakter werbalny. 5.1.1. Czytanie i pisanie dzieci sabowidzcych

Dzieci sabowidzce potrafi nauczy si czyta i pisa przy pomocy wzroku, lecz mog mie liczne trudnoci w tym wzgldzie. 5.1.1.1. Trudnoci w czytaniu dzieci sabowidzcych Czytanie, jako proces psychologiczny, polega na spostrzeganiu liter i ich zespow (sylab, wyrazw) oraz ich rozumieniu. Przy gonym czytaniu dochodzi jeszcze jeden element, a mianowicie przeksztacanie spostrzeganych liter i sylab w odpowiednie zespoy dwikw. Spostrzeganie to przebiega w ten sposb, e gaki oczne wykonuj mae szybkie ruchy, zatrzymujc si na krtki czas na kilku literach. Czowiek potraficy normalnie czyta wykonuje zwykle 4 takie zatrzymania, czyli fiksacje na sekund. Liczba i dugo okresw fiksacji okrela stopie opanowania umiejtnoci czytania. Im liczba fiksacji potrzebna do przeczytania danego wiersza lub zdania, jest mniejsza oraz okres fiksacji na danym zespole liter jest krtszy, tym umiejtno czytania lepsza. Dobra umiejtno czytania zakada wysok sprawno wzroku. Chcc dobrze spostrzega czsto bardzo mae litery trzeba mie dobr ostro wzroku, czyli widzenie plamk t. Widzenie plamk t ma jednak bardzo mae pole i obejmuje zaledwie kilka liter. Osoby dobrze czytajce wykorzystuj natomiast pozamplamkow cz siatkwki, aby poszerzy pole fiksacji i spostrze rwnoczenie wicej liter. Dzieci rozpoczynajce nauk czytania dokonuj zwykle wicej fiksacji w kadym wierszu, gdy spostrzegaj litery tylko plamk t, natomiast w miar opanowywania tej umiejtnoci ucz si one wykorzystywa take pozaplamkowe czci siatkwki (widzenie okooplamkowe). W ten sposb dziecko obejmuje jedn fiksacj wiksz liczb liter. Pozaplankowa cz siatkwki wykorzystywana jest take do orientacji w caym tekscie, co uatwia szybkie przerzucenie wzroku z koca jednego wiersza na pocztek nastpnego. Jeli chodzi o drugi element czytania, czyli zrozumienie czytanego tekstu, to dziecko czytajc zapamituje rwnoczenie grupy wyrazw, tworzce poszczeglne zdania i stara si zrozumie ich sens (Bckman i Inde, 1987). Trudnoci dzieci sabowidzcych z opanowanniem umiejtnoci czytania, a pniej z samym czytaniem, s rne i zale od rodzaju uszkodzenia wzroku. Jeli chodzi o dzieci z uszkodzonym widzeniem centralnym, czyli z obnieniem ostroci wzroku, to maj one przede wszystkim trudnoci z ostrym i dokadnym spostrzeganiem liter, zwaszcza maych. Mog one by w pewnym stopniu usunite przez zastosowanie, w zalenoci od rodzaju uszkodzenia wzroku, odpowiednich szkie korekcyjnych lub powikszajcych. Niestety, dla wielu z tych dzieci zastosowanie odpowiednich szkie optycznych nie jest rozwizaniem. Dzieci takie zdolne s tylko czyta druk powikszony, np. taki jaki jest stosowany w podrcznikach w klasach pocztkowych. Stosowanie powikszonego druku powoduje jednak to, e dziecko jedn fiksacj obejmuje mniejsz liczb liter, co ma wpyw na tempo czytania. Oglnie przyjmuje si, e w zalenoci od owietlenia najlepsza wielko druku dla dzieci sabowidzcych to wielko czcionek drukarskich od 18 do 24 punktw (od okoo 6 do 8 mm). W tym przypadku wielko druku i natenie wiata wzajemnie uzupeniaj si. Sprawa ta jednak wymaga indywidualnej oceny i dobrania odpowiedniej dla konkretnego dziecka wielkoci druku (Pielecki i Skrzetuska, 1991). Stosowanie szkie powikszajcych przez dzieci sabowidzce moe te wpywa na jako spostrzegania liter. Ich obraz moe by mniej ostry i mniej wyrany. Niektre dzieci bd mogy czyta tylko druk

wytuszczony (pogrubione linie) i o dobrym kontracie barwym midzy barw druku a barw papieru. Dobry kontrast daje zwykle papier o dobrej jakoci, a zwaszcza niebyszczcy i nie przebijajcy druku na drug stron. Popraw kontrastu moe powodowa podoenie arkusza czarnego papieru pod przebijajc stronnic druku lub stosowanie specjalnych kolorowych folii. Dla niektrych dzieci efekt ten uzyska si przy czytaniu przez t foli, a dla innych przez zielon lub row. Dla dzieci z wysok krtkowzrocznoci, rozwizaniem ich trudnoci z czytaniem moe by odpowiednie przyblienie tekstu do oczu na odlego zaledwie kilku centymetrw i ustawienie go pod odpowiednim ktem. Problem czytania w formie ostrej u wikszoci dzieci sabowidzcych zaczyna powstawa w wyszych klasach, gdy podrczniki i obowizkowa lektura pisana jest drukiem o mniejszych czcionkach. Inne problemy maj dzieci sabowidzce z uszkodzeniem widzenia obwodowego, czyli z ograniczonym polem widzenia, u ktrych w wikszoci przypadkw ostro wzroku zachowana jest na normalnym czy prawie normalnym poziomie. Szczeglne trudnoci maj dzieci, u ktrych ograniczenie to jest znacznego stopnia, jak np. dzieci z widzeniem lunetowym. Maj one bardzo niewielkie pole widzenia i w zwizku z tym nie mog wykorzystywa w trakcie fiksacji pozaplamkowej czci siatkwki, czyli widzenia okooplamkowego. Widz wic one rwnoczenie tylko niewielk ilo liter. Dla przeczytania wic duszego wyrazu lub caego zdania potrzebuj one wikszej iloci fiksacji. Mog one mie te trudnoci w orientacji w caoci czytanego tekstu (rozoeniu tekstu na stronie), a zwaszcza w przesuwaniu gaek ocznych z koca jednego wiersza do pocztku nastpnego. Dlatego wiksze odstpy pomidzy wierszami na danej stronie uatwiaj im wykonanie tego zadania. Jak ju zaznaczono - wrd dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego s rwnie dzieci z rozsianymi mroczkami czyli wysepkowymi ubytkami pola widzenia. Te dzieci z kolei mog nie spostrzega niektrych liter w wyrazie, np. na pocztku, w rodku czy na kocu. Utrudnia to niewtpliwie poprawne odczytanie caego wyrazu, zwaszcza dugiego (skadajcego si z wielu liter) oraz czytanie ze zrozumieniem caego tekstu. Wrd dzieci z uszkodzonym widzeniem stereoskopowym (obuocznym) szczeglne trudnoi maj dzieci z oczoplsem. Polegaj one na trudnociach w zatrzymaniu gaek ocznych na grupie liter i dokonaniu nastpnych kolejnych fiksacji dla dokadnego spostrzeenia caego wyrazu. Nartowska (1980) wymienia nastpujce rodzaje bdw, jakie popeniaj dzieci z deficytami wzrokowymi, zwaszcza dzieci z obnion ostroci wzroku: 1. Mylenie liter o podobnych ksztatach, np. e -, m - n, l - t, b - d, p g itp. 2. Mylenie wyrazw o podobnej strukturze, np. lis - las, Ola Ala, ma - na itp. 3. Nieprawidowe odczytywanie przedrostkw i przyrostkw, np. odjazd - podjazd, przyjazd - przejazd, chopcom - chopcw, biegay biegali itp. 4. Przestawianie liter w wyrazie, np. kot - kto, od - do itp. Pielecki i Skrzetuska (1991) zwracaj natomiast uwag na takie bdy w czytaniu dzieci sabowidacych jak:

1. Nieprawidowa technika czytania (goskowanie, sylabizowanie, nieprawidowa synteza czytanych elementw itp). 2. Dua ilo popenianych bdw ( zamiana liter, powtarzanie sylab itp). 3. Brak rozumienia tekstu jako caoci i wyodrbniania jego skadowych elementw. Oglnie mwic - dzieci sabowidzce czytaj zwykle wolniej, gdy wymagaj wicej czasu na spostrzeenie caego wyrazu i zdania. Ponadto zbytnia koncentracja na spostrzeganiu ksztatu poszczeglnych liter i ich odrnianiu utrudnia czsto rozumienie czytanego tekstu. Dokonuj one czciej tzw. ruchw wstecznych, czyli wracaj wzrokiem do ju przeczytanej grupy liter lub wyrazw. Im dziecko lepiej opanuje stron techniczn czytania, tym dokonuje mniej ruchw wstecznych dla poprawnego przeczytania tekstu ze zrozumieniem. Dziecko sabowidzce wymaga wic wikszej uwagi i stara ze strony nauczyciela dla opanowania umiejtnoci sprawnego czytania i zrozumienia wystpujcych u niego trudnoci. Najwaniejsza sprawa to nauczenie go czytania ze zrozumieniem, pomimo e proces ten bdzie przebiega wolniej, ni u dzieci z penosprawnym wzrokiem. Pozwoli to jemu na korzystanie z tekstw drukowanych i pisanych, z ktrych musi korzysta w czasie nauki szkolnej. Wystpujce trudnoci w czytaniu ze zrozumieniem mog spowodowa w przyszoci cakowity brak zainteresowania dziecka czytaniem ksiek dla przyjemnoci i poytecznego spdzania czasu wolnego. 5.1.1.2. Trudnoci w pisaniu dzieci sabowidzcych Drug wan dla kadego ucznia umiejtnoci jest pisanie. Jest to bardzo zoona czynno polegajca na kreleniu znakw graficznych (liter, wyrazw, cyfr, znakw interpunkcyjnych itp.), w oparciu o posiadane wyobraenia (obrazy) tych znakw. Przy pisaniu "pod dyktando" dochodzi jeszcze jeden element, a mianowicie odbieranie tych znakw drog suchow. Umiejtno pisania zakada wic koordynacj wzrokowo-ruchow, albo nawet suchowo-wzrokowo-ruchow. Dzieci sabowidzce mog mie okrelone trudnoci z opanowaniem zwykego pisma z uwagi na obnion sprawno spostrzegania wzrokowego oraz zakcon koordynacj wzrokowo-ruchow. Jeli chodzi o pierwsz spraw, to trudnoci te wynikaj z ograniczonych moliwoci spostrzegania ksztatw liter oraz wytworzenia sobie wyranych i dokadnych wyobrae znakw graficznych. Ma to niewtpliwy wpyw na ich przeksztacanie w czynno pisania oraz wzrokow kontrol poprawnoci jej przebiegu (Skowska, 1981). Na skutek tego dzieci sabowidzce mog popenia wiele bdw w pisaniu - przestawianie, mylenie lub opuszczanie liter oraz bdw ortograficznych (Pielecki i Skrzetuska, 1991). Zwykle uczniowie sabowidzcy musz pisa wiksze litery, krelone pogrubionymi liniami, uywajc do tego celu odpowiednich dugopisw, pisakw lub flamastrw. Zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej moe mie rwnie wpyw na rozwj motoryki rk (doni i palcw) u niektrych dzieci sabowidzcych. W konsekwencji tego dzieci takie maj trudnoci z dokadnym, pynnym i skoordynowanym wykonywaniem ruchw rk wystpujcych przy pisaniu. Ma to niewtpliwy wpyw na poziom graficzny pisma, czyli kaligrafi. Dzieci takie po prostu pisz "brzydko", czyli krel nieksztatne litery, nie zachowuj odpowiedniej wielkoci liter, przerw midzy literami, wyrazami itp. Palak (1994) pisze, e uczniowie sabowidzcy maj trudnoci z opanowaniem techniki pisania, a zwaszcza z pisaniem ksztatw liter, pocze

midzyliterowych, wysokoci pisma oraz utrzymaniem linii. Dzieci sabowidzce, zwaszcza z ograniczonym polem widzenia, mog mie take trudnoci z rozplanowaniem i rozmieszczeniem tekstu, rysunkw, zada matematycznych na kartce zeszytu, np. nie zachowujc odpowiednich maginesw i odlegoci. Dla pokonania wymienionych trudnoci dzieci sabowidzce rozpoczynajce nauk pisania powinny uywa zeszytw w 3 linie o powikszonej liniaturze, drukowanej na czarno i z wyranie grubszym zaznaczeniem drugiej i trzeciej linii z odlegoci 6 mm. midzy liniami oraz owkw mikko piszcych i dajcych wyrany obraz liter i dobrze kontrastujcych z barw papieru. W pniejszych klasach mona uywa zeszytw z jedn lini wyranie na czarno pogrubion. Linie w takim zeszycie powinny by oddalone o 16 mm od siebie. To samo dotyczy zeszytw w kratk. Dzieci powinny uywa wyranie piszcych i kontrastujcych z barw papieru dugopisw, pisakw lub flamastrw, aby mogy atwo odczyta wasne pismo (Kryska-Borowska i Sobociska, 1996). Nauka pisania, podobnie jak czytania, wymaga take ze strony nauczyciela wiele uwagi i stara oraz zrozumienia trudnoci, jakie mog wystpi u uczniw sabowidzcych. 5.1.1.3. Pomoce techniczne uatwiajce dzieciom sabowidzcym czytanie i pisanie Istnieje cay szereg pomocy optycznych, ktre mog dzieciom sabowidzcym umoliwi lub znacznie uatwi czytanie i pisanie zwykym pismem. Obok szkie optycznych (okularw) przepisanych przez lekarza dziecko sabowidzce moe posugiwa si przy czytaniu tzw. foli optyczn skadajc si z prkw pryzmatw powodujcych, e druk widziany jest jako wikszy lecz z drugiej strony troch rozmazany, albo tzw. liniaem optycznym, ktry powiksza jednoczenie cae linijki tekstu. Linia powiksza tylko w osi pionowej, a wic wydua tylko litery, lecz ich nie poszerza (Niemczuk-Kozowska, 1992). Oprcz tego uczniowie sabowidzcy mog przy czytaniu korzysta z caego szeregu pomocy optycznych do bliy, a wic uywanych do ogldania przedmiotw z odlegoci 35-40 cm. lub odlegoci dogodnej dla ucznia. S to rnego rodzaju lupy o rnej sile powikszajcej tekst, lecz z drugiej strony czyni go mniej wyranym. Dlatego lupy takie musz by dla ucznia indywidualnie dobrane przez lekarza lub instruktora usprawnienia widzenia. Due moliwoci i uatwienia w czytaniu i pisaniu osb sabowidzcych w ogle stworzya w ostanich latach nowoczesna elekronika. Wyprodukowano szereg urzdze, ktre uatwiaj korzystanie z normalnych tekstw drukowanych i grafiki drog wzrokow osobom posiadajcym nawet stosunkowo niewielkie resztki wzroku (Jakubowski, 1994). Chodzi tutaj przede wszystkim o powikszalniki telewizyjne, komputery i kserokopiarki. Jak dotychczas jest to sprzt stosunkowo drogi i nie w kadych warunkach dostpny. S jednak ju szkoy, ktre posiadaj komputery i kserokopiarki, a take w wielu rodzinach istniej komputery, ktre mog by z duym poytkiem wykorzystane w nauce ucznia sabowidzcego. Powikszalniki telewizyjne lub czytniki telewizyjne s to urzdzenia pozwalajce na odczytywanie tekstw czarnodrukowych o dowolnej wielkoci czcionki i grafiki w formie powikszonej. Tekst "czytany" przez odpowiedni kamer ukazuje si w formie powikszonej

na ekranie takim samym jak ekran telewizyjny. Moliwoci powikszenia tekstu s dzisiaj bardzo due i mog by dostosowane do moliwoci wzrokowych osoby czytajcej. Ostatnio produkowane powikszalniki pozwalaj nawet na 60- krotne powikszenie oraz na uzyskanie tekstu na czarno-biaym ekranie w rnych kolorach jak ty, zielony lub niebiesko-ty (Jakubowski,1994). Powikszalniki telewizyjne produkuje si take u nas w Polsce. Aby ucze mg korzysta z powikszalnika, musi nauczy si nim posugiwa, a wic jak uoy ksik na odpowiedniej stronie, ustawi wielko czcionki i ostro obrazu dostosowujc je do swoich moliwoci wzrokowych. Powikszalnik moe by rwnie wykorzystany do wsppracy z komputerem. Drugim urzdzeniem, ktre moe by bardzo przydatne dla uczniw sabowidzcych, jest wanie komputer. Dziki zastosowaniu dodatkowo programu lub karty elekronicznej powikszajcej znaki na ekranie, a take dostosowujcej ich barw i kontrasty, dzieci sabowidzce mog stosunkowo atwo pisa i czyta tekst w formie dostosowanej do ich moliwoci wzrokowych (KwapiszKuczyska,1996). Tekst lub grafika w powikszonej formie mog nastpnie by drukowane przy pomocy drukarki podczonej do komputera. Aby komputer sta si poytecznym narzdziem, ucze sabowidzcy musi przej odpowiednie przeszkolenie. Dowiadczenie uczy, e ju stosunkowo mae dzieci potrafi opanowa umiejtno korzystania z komputera. Dotyczy to take dzieci sabowidzcych. Z tego powodu, jeli w szkole lub poza szko istniej moliwoci nauczenia si posugiwania komputerem, ucze sabowidzcy powiniem z nich koniecznie skorzysta. Nastpnie naley wspomnie o kserokopiarce, pozwalajcej na kopiowanie tekstw i form graficznych w dowolnym powikszeniu. Przy ich pomocy mona stosunkowo atwo przygotowa odpowiednie partie podrcznikw, zadania , wykresy itp. w formie dostosowanej dla potrzeb uczniw sabowidzcych. W miar moliwoci te nowoczesne urzdzenia powinny by stopniowo wykorzystywane w procesie nauczania tych uczniw. (W tym rozdziale zdjcie: Dziecko sabowidzce czytajce tekst czarnodrukowy przy pomocy lupy). 5.1.2. Czytanie i pisanie dzieci niewidomych 5.1.2.1. Dotykowy system pisania i czytania Ludwika Braille'a Dzieci niewidome na skutek braku wzroku lub bardzo gbokiego jego uszkodzenia zmuszone s do opanowania dotykowego systemu czytania i pisania. System taki stworzy Francuz Ludwik Braille w 1825 r. Std nazywa si on popularnie brajlem. System ten skada si z wypukych znakw, z ktrych kady mieci si w obrbie tzw. szeciopunktu brajlowskiego, czyli 6 punktw oddalonych od siebie o 2,5 mm i uoonych w dwch pionowych rzdach po 3 (jak szstka na kostce do gry w "Chinczyka"). Kady punkt w zalenoci od pooenia ma swj numer, a mianowicie: 1 - . . - 4 2 - . . - 5 3 - . . - 6 (Tu tablica z polskim brajlem) Brajl obejmuje litery alfabetu, znaki interpunkcyjne, znaki do oznaczenia cyfr i duych liter, a take notacj matematyczn,

chemiczn, muzyczn itp. Istot kadego znaku stanowi ksztat i ukad punktw w ramach szeciopunktu. Na przykad litera a skada si tylko z jednego punktu - nr 1 , litera b z dwch punktw - nr 1 i 2 , litera o z trzech punktw - nr 1,3 i 5 , a litera p z czterech punktw - nr 1,2,3 i 4. Kady kraj dostosowuje system Braille'a do potrzeb wasnego jzyka i uywanego alfabetu. W ten sposb w polskim brajlu wprowadzono dodatkowe znaki dla okrelenia takich liter jak: , , , i liczy on cznie 63 znaki. W brajlu stosowane s take tzw. skrty, czyli znaki okrelajce cae zespoy liter (sylaby), co znacznie skraca czytanie i pisanie w tym systemie. Do pisania brajlem su specjalne tabliczki i dutka podobne do stpionych szyde. Tabliczki skadaj si z 2 pytek (z plastiku lub blachy aluminiowej) o gruboci od 1 do 1,5 mm. poczonych ze sob z lewej strony zawiasem. Dolna pytka ma wytoczone wgbienia o ksztacie szeciopunktu brajlowskiego, uoone poziomo w rzdy (jeden pod drugim). Podobnie pytka grna ma otwory o ksztacie szeciopunktu, ktre uoone s w analogiczny sposb. Dziki temu ukady wgbie i otworw cile sobie odpowiadaj. Pisanie brajlem polega na wytaczaniu liter w cienkim kartonie (papierze brajlowskim) za pomoc dutka i tabliczki. Stosowanie grubszego papieru podyktowane jest uatwieniem dotykowego odczytywania i rozpoznawania wytoczonych liter oraz zapewnieniem ich trwaoci. Dziki stosowaniu tabliczki wytaczane litery maj waciw wielko i ksztat oraz s uoone w sposb systematyczny, pozwalajcy na atwe dotykowe odczytanie. W przeciwiestwie do normalnego pisma, toczenie liter brajlowskich odbywa si od strony prawej do lewej, co pozwala na ich odczytywanie z drugiej strony kartonu od strony lewej do prawej. Tabliczki do pisania brajlem produkuje si w rnych wielkociach, np. wiksze - formatu zeszytowego lub mae - formatu kieszonkowego, co w zalenoci od okolicznoci uatwia korzystanie z nich dla rnych celw. Obok tabliczek istniej take specjalne maszyny do pisania brajlem. Brajlowska maszyna do pisania pod wzgldem budowy podobna jest do maszyny do pisania czarnodrukowego. Ma ona jednak tylko 6 klawiszy, ktre odpowiadaj punktom szeciopunku brajlowskiego. Pisanie na takiej maszynie polega na rwnoczesnym naciskaniu na te klawisze, ktre wytaczaj punkty tworzce dan liter. Papier na waku porusza si podobnie jak na maszynie czarnodrukowej ze strony lewej do prawej. Czytanie dotykowe, podobnie jak wzrokowe, odbywa si od strony lewej do prawej. W zasadzie dzieci niewidome czytaj palcami wskazujcymi. Pocztkujcy uczniowie czytaj na og palcem wskazujcym prawej rki, natomiast palec wskazujcy lewej rki suy tylko do wskazywania pocztku linii. W miar nabierania wprawy w czytanie zostaj wczone oba palce, z tym, e rola prawego palca jest bardziej syntetyczna (oglne zapoznanie si ze znakiem), podczas gdy lewy szczeglowiej analizuje kady znak. Dla dzieci niewidomych, ktre rozpoczynaj nauk czytania wiksze znaczenie ma liczba i rozmieszczenie punktw, natomiast w pniejszym okresie na pierwszy plan wysuwa si forma i ksztat znaku brajlowskiego. Jak pisze Jernigan (1994) - dobry brajlista moe czyta z szybkoci rwn szybkoci czytania wzrokowego, a wic od 200 do nawet 300 sw na minut. Podobnie przy pomocy tabliczki brajlowskiej i dutka lub maszyny brajlowskiej moe on pisa z tak sam szykoci, jak pisze osoba widzca owkiem lub dugopisem. Mankamentem tego systemu

jest jednak to, e nie wszystko, co jest dostpne w czarnodruku dla osb widzcych, jest rwnoczenie dostpne w brajlu. 5.1.2.2. Pomoce techniczne umoliwiajce dzieciom niewidomym czytanie i pisanie Obok umiejtnoci pisania brajlem przy pomocy tabliczki i dutka oraz maszyny brajlowskiej ucze niewidomy ma moliwo nauczenia si pisania na maszynie czarnodrukowej. Umiejtno t powinien opanowa, wwczas dgy nie ma moliwoci i perspektyw na nauk posugiwania si komputerem. Umiejtno ta moe by jemu potrzebna nie tylko w nauce szkolnej, lecz take w wielu sytuacjach yciowych. W Stanach Zjednoczonych dzieci niewidome zaczynaj uczy si pisa na maszynie ju w 4 klasie (Ryles, 1993a). Pisanie tekstu na maszynie czarnodrukowej ma jednak t wad, e ucze nie ma moliwoci sprawdzenia czy tekst ten napisa poprawnie i ewentualnie samodzielnie go poprawi. Podobnie, jak dzieciom sabowidzcym rwnie dzieciom niewidomym nowoczesna elektronika przysza z du pomoc w ich nauce. W pierwszej klejnoci trzeba wymieni magnetofon. Jest on powszechnie uywany przez uczniw niewidomych do czytania tzw. "ksiek mwionych", a wic nagranych na tam magnetofonow. Ponadto magnetofon moe suy uczniom do rejestrowania tekstw mwionych, a nastpnie do ich odtwarzania. Bardzo czsto rwnie dzieci sabowidzce korzystaj z magnetofonu, zwaszcza te, dla ktrych dusze wzrokowe czytanie jest bardzo mczce. Najwikszym jednak osigniciem wspczesnej elekroniki jest komputer, ktry mona poczy tzw. syntetyzatorem mowy lub z tzw. linijk (monitorem) brajlowskim. Syntetyzator mowy wraz z odpowiednim oprogramowaniem komputerowym powoduje, e tekst ukazujcy si na ekranie jest rwnoczenie odczytywany przy pomocy sztucznej mowy. Podobnie linijka brajlowska pokazuje ten sam test w formie dotykowej w systemie Braille'a (Jakubowski, 1994). W ten sposb ucze niewidomy moe pisa wszekiego rodzaju teksty, na jakie pozwala jemu komputer, a nastpnie odczytywa je w formie dwikowej przy pomocy syntetyzatora mowy lub dotykowej przy pomocy linijki brajlowskiej. Nastpn rewelacj elekroniczn jest tzw. skaner, ktry pozwala na wprowadzenie do komputera i zapisanie na twardym dysku kadego drukowanego tekstu. W ten sposb zapisany tekst osoba niewidoma moe odczyta przy pomocy syntetyzatora mowy lub linijki brajlowskiej. Jeli do komputera jest podczona odpowiednia drukarka zwyka lub brajlowsk (drukujca tekst wypuky), wwczas tekst ten mona wydrukowa w formie czarnodrukowej lub brajlowskiej (Jakubowski, 1994). Skaner moe by take uywany przez uczniw sabowidzcych, ktrzy wprowadzony tekst do komputera mog odczytywa w powikszonym druku. Oprcz wynienionych urzdze istniej jeszcze inne np. notatniki brajlowskie, ktre mog by bardzo pomocne w nauce szkolnej dzieci niewidomych. S to urzdzenia o mniejszym formacie pozwalajce na pisanie, rejestrowanie (nagrywanie) i odtwarzanie w formie dwikowej lub dotykowej zapisanych tekstw. Wraz z postpem w elekronice stale ukazuj si nowe, bardziej udoskonalone wersje tych urzdze. Zaznaczy trzeba jednak, e s one bardzo drogie i nie kad szko lub rodzin w chwili obecnej sta na ich zakup. Czsto powstaje pytanie: czy niektre dzieci sabowidzce powinny uczy si take brajla. Ryles (1993a) uwaa, e dziecko sabowidzce powinno bezwzgldnie zacz uczy si, a nastpnie

posugiwa brajlem, gdy stwierdzi si, e nie jest ono zdolne nada w wykonywaniu zada szkolnych metod wzrokow na rwni z dziemi widzcymi, ma trudnoci z szybkoci i poprawnoci czytania i pisania zwykego pisma oraz e jest to dla niego zbyt mczce i potrzebuje na to duo wicej czasu. Im wczeniej uczyni si to, tym lepiej dla dziecka. Kade dziecko musi umie czyta i pisa na odpowiednim poziomie, niezalenie od tego przy pomocy jakiej metody. 6P: Ponadto wiele dzieci sabowidzcych ma nieustabilizowany #0 stan wzroku. W kadej chwili moe on ulec pogorszeniu, zwaszcza przy niektrych rodzajach schorze oczu. Pogorszenie moe osignc taki stan, e dziecko nie bdzie ju zdolne czyta zwykego pisma. Jeli prognoza okulistyczna jest dla dziecka niepomylna, powinno ono jak najszybciej zacz uczy si brajla. Czsto nauczyciele i rodzice sugeruj si, e ich dziecko opanowao umiejtno wzrokowego czytania i pisania zwykego pisma. Okazuje si jednak, e jest to umiejtno wystarczajca w klasach pocztkowych szkoy podstawowej, lecz nie wystarcza do nauki i studiw w szkole redniej czy wyszej. Wspomniana Ryles pisze, e dla dziecka jest atwiej nauczy si brajla w wieku od 6 do 12 lat, ni gdy ma 16 lat lub wicej. Dla modzieca przestawienie si na czytanie dotykowe jest zwykle spraw o wiele trudniejsz, ni dla dziecka w pierwszych klasach szkoy podstawowej. Towarzysz temu bowiem zwykle pewne negatywne reakcje emocjonalne. Takich barier emocjonalnych nie maj dzieci modsze i przechodzc w wiek modzieczy jest dla nich czym normalnym, e posuguj si obiema metodami. W przypadku, gdy u starszego dziecka sabowidzcego ( 12 lat i wicej) z zaistnieje konieczno nauki brajla, wwczas trzeba stara si uzyska jego akceptacj poprzez wzbudzenie odpowiedniej motywacji i wyjanienie, e bdzie to dla niego bardzo korzystne. Czsto dzieci sabowidzce, ktre nauczyy si brajla, maj tendencj do czytania pisma wypukego wzrokiem, co jest absolutnie niedopuszczalne. Na skutek sabych umiejtnoci czytania i pisania dziecko sabowidzce czsto jest zwalniane z zaj wymagajcych dobrego wzroku, jak geometria, wysza matematyka, czytanie lektur w domu itp. Takie sytuacje mog nie zaistnie, jeli dziecko sabowidzce zna zarwno wzrokowy, jak te dotykowy sposb czytania i pisania. (W tym rozdziale: Zdjcia dziecka niewidomego piszcego przy pomocy tabliczki brajlowskiej i na maszynie brajlowskiej oraz czytajce ksik brajlowsk). 5.2. Robienie notatek przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem Dzieci sabowidzce, jeli dobrze opanoway umiejtno pisania, nie powinny mie wikszych trudnoci w sporzdzaniu notatek w czasie lekcji. Dla uatwienia uczniowi sabowidzcemu poprawnego pisania wzdu linii, stosuje si obecnie specjalne zeszyty z pogrubionymi liniami lub podkadki z takimi liniami, ktre wkada si pod przebijajce kartki w zeszytach. Istniej ponadto dla tego samego celu specjalne ramki metalowe lub plastikowe z poziomo rozpitymi nitkami plastkowymi lub gumowymi wyznaczajcymi rnolege linie. Nauczyciel, przedstawiajc lub dyktujc uczniom okrelone treci, powinien jednak zawsze pamita, e ucze sabowidzcy moe wolniej pisa i potrzebowa wicej czasu na zrobienie notatek. W

zwizku z tym powinien on upewnia si, czy istotne treci przekazywane uczniom dziecko sabowidzce zdyo zapisa. Czsto nauczyciel pisze na tablicy pewne treci, polecajc uczniom przepisa je. W tym przypadku powinien je pisa literami o odpowiedniej wielkoci oraz uywa koloru kredy lub flamastra kontrastujcego z kolorem tablicy, aby ucze sabowidzcy mg bez wysiku odczyta tekst (patrz te: Rozdz. 7.4). Inna sytuacja istnieje z uczniem niewidomym. Jeli nauczyciel przekazuje uczniom treci ustnie, wwczas moe on robi notatki przy pomocy tabliczki i dutka brajlowskiego. Moe to jednak okaza si mao skuteczne, jeli ucze niezbyt biegle opanowa umiejtno pisania brajlem, a nauczyciel zbyt szybko mwi lub dyktuje materia. Zawsze trzeba pamita, e dusze pisanie brajlem jest dla ucznia niewidomego czynnoci bardzo mczc. Inna moliwo robienia notatek przez ucznia niewidomego, to posugiwanie si magnetofonem i nagrywanie wypowiedzi nauczyciela na tam. Wskazane jest, aby ucze uywa magnetofonu ze suchawkami oraz mg odtwarza i kontrolowa nagrywany tekst bez przeszkadzania innym uczniom. Jest to jednak sposb bardzo czasochonny, gdy ucze niewidomy musi nastpnie w domu materia ten opracowa i wyodrbni z nagranego tekstu treci dla siebie najwaniejsze. Z tego powodu, gdy gwnym sposobem robienia notatek przez ucznia niewidomego jest nagrywanie na tam magnetofonow, wwczas nauczyciel powinien podsumowa swoje wypowiedzi uwypuklajc najwaniejsze treci, aby mg on je nagra. Bdzie to zreszt z korzyci dla wszystkich uczniw (Willoughby, 1981). Najtrudniejsza sytuacja istnieje dla ucznia niewidomego, gdy nauczyciel pisze na tablicy z poleceniem przepisania tekstu. Wwczas rozwizaniem tej sytuacji moe by wolniejsze odczytanie przez nauczyciela tego tekstu, aby ucze niewidomy mg go bez pospiechu zapisa. Moe to te uczyni siedzcy obok kolega, nie zakcajc jednak oglnego spokoju w klasie (Willoughby,1981). Zawsze jest wskazane, aby nauczyciel przedstawiajc ustnie, dyktujc lub piszc na tablicy, zwraca uwag na uczniw z uszkodzonym wzrokiem czy zdyli oni zapisa oraz czy dokadnie zrozumieli podane treci. Czsto zdarza si, e uczniowie koncentrujc si na przekazywanym tekscie i jego zapisaniu w mniejszym stopniu zracaj uwag na jego znaczenie i zrozumienie. Wwczas przy odrabianiu zada w domu mog mie trudnoci. 5.3. Wykonywanie zada szkolnych przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem Innym wanym problemem dzieci z uszkodzonym wzrokiem jest wykonywanie zada w klasie czy w domu. Jak ju zaznaczono przecitne dziecko z uszkodzonym wzrokiem powinno otrzyma t sam liczb wypracowa, zada domowych, lektur i wicze, co uczniowie o penosprawnym wzroku. Nie naley dokonywa pod tym wzgldem wikszych zmian ilociowych czy jakociowych. W zasadzie dzieci z uszkodzonym wzrokiem nie maj wikszych trudnoci z opanowaniem materiau pamiciowo takiego jak nauczenie si wiersza na pami, przygotowanie opowiadania w oparciu o lektur, opanowaniu materiaw z historii, literatury itp. Pewne zmiany ilociowe lub jakociowe powinny nalee do wyjtkw i by stosowane tylko w uzasadnionych sytuacjach, np. w stosunku do dzieci o niszym

poziomie umysowym lub majcych aktualnie kopoty ze zdrowiem. Traktowanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem tak samo jak dzieci widzce podyktowane jest m.in. tym, aby nie stwarza im wraenia, e nie potrafi one pewnych zada wykonywa, gdy s inne. Prowadzi to moe do zanionej samooceny i poczucia mniejszej wartoci. Z drugiej strony moe to prowadzi do atwego zwalniania si z obowizkw i w konsekwencji do lenistwa. Niewtpliwie, e w niektrych uzasadnionych przypadkach mona da dziecku z uszkodzonym wzrokiem wicej czasu na odrobienie zadania. Nie powinno to jednak sta si regu (Willoughby 1981). Swoje zadania dzieci przedstawiaj w formie ustnej lub pisemnej, ktre podlegaj sprawdzeniu i ocenie przez nauczyciela. Nauczyciel nie powinien mie w tym wzgldzie wikszych trudnoci w przypadku zadania prezentowanego ustnie przez ucznia sabowidzcego lub niewidomego. atwo jemu wwczas oceni zakres i poprawno opanowanych przez niego wiadomoci. Sytuacja jest tutaj podobna do ucznia widzcego. Jeli chodzi o pisemn form zada wykonanych w klasie czy w domu, to nauczyciele nie powinni mie wikszych trudnoci w sprawdzaniu ich poprawnoci w przypadku uczniw sabowidzcych, ktrzy potrafi posugiwa si pismem czarnodrukowym. Nauczyciel moe bowiem napisany rcznie tekst przez ucznia przeczyta i oceni poprawno wykonania zadania. Trudnoci mog wystpi w przypadku ucznia niewidomego posugujcego si brajlem, a nauczyciel tego systemu nie zna. Istnieje kilka sposobw pokonania tych trudnoci. Jeden z nich polega na tym, e dziecko, ktre zadanie napisao w brajlu, moe je gono odczyta. Drugi sposb to napisanie zadania na maszynie czarnodrukowej. Jak ju wspomniano w Stanach Zjednoczonych zaleca si, aby ju od 4 klasy zaczly uczy dzieci niewidome tej umiejtnoci. Po jej opanowaniu dziecko moe zadania pisa na maszynie i w tej formie przedstawia nauczycielowi. Zwykle dzieci zadania takie odrabiaj wpierw w brajlu, a nastpnie przepisuj na maszynie. Innym sposobem jest nagrywanie zadania na tam magnetofonow i dwikowe jego odtwarzanie nauczycielowi (Willoughby,1981). W kocu nauczyciel powinien pozna pismo brajlowskie i potrafi je wzrokowo czyta, aby mg ledzi postpy ucznia niewidomego w nauce pisania i czytania. Jak pisze Kuczyska-Kwapisz (1996) - nauczyciel powiniem pozna techniki brajlowskie, jeeli cho jeden ucze si nimi posuguje. 5.4. Trudnoci dzieci z uszkodzonym wzrokiem w odrabianie zada domowych Nie ulega wtpliwoci, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog mie rne trudnoci z odrabianiem lekcji w domu. Mog one wynika z wielu przyczyn. Jedn z nich jest nieposiadanie przez ucznia odpowiednich podrcznikw, z ktrych ucze sabowidzcy mby korzysta. Wynika to czsto std, e rodzice lub nauczyciele nie wiedz, skd je uzyska. Podrczniki dla uczniw sabowidzcych z powikszonym drukiem i dla uczniw niewidomych w brajlu, uczcych si w szkoach specjalnych jak te oglnodostpnych produkuj i rozprowadzaj 2 przedsieiorstwa Polskiego Zwizku Niewidomych, a mianowicie: Przedsibiorstwo Wydawnicze Print 6 w Lublinie i Zakad Nagra i Wydawnictw w Warszawie (Patrz: Rozdz.9.4. Wykaz adresw). To samo dotyczy obowizkowej lektury. Nie zawsze jednak wszystkie podrczniki i ksiki potrzebne dziecku s tam dostpne,

zwaszcza przy dzisiejszych moliwociach doboru przez nauczyciela rnych podrcznikw. Nie majc moliwoci uzyskania odpowiednich podrcznikw i ksiek, uczniowie z uszkodzonym wzrokiem zmuszeni s czsto do korzystania z podrcznikw przeznaczonych dla dzieci normalnie widzcych. Dla uczniw sabowidzcych, jeli nawet potrafi czyta teksty czarnodrukowe, np. przy pomocy szkie powikszajcych, dusze czytanie moe by dla nich bardzo mczce, a nawet szkodliwe dla ich osabionego wzroku. W zwizku z tym wyania si sprawa lektora, ktry potrafiby dziecku wyranie i spokojnie potrzebny jemu materia przeczyta, a take opisa i wyjani zaczone obrazki, rysunki, wykresy itp. Najczciej rol tak speniaj czonkowie rodziny (rodzice, rodzestwo). Nie zawsze jednak, z rnych przyczyn, jest moliwe zorganizowanie pomocy lektorskiej dziecku z uszkodzonym wzrokiem w ramach rodziny. W takiej sytuacji mona wyznaczy kolegw z klasy lub ze starszych klas, ktrzy systematycznie mogiby pomaga i razem odrabia lekcje. W ostatecznoci mona znale inn osob, ktra jako wolontariusz mogaby podj si takiego zadania. Jeli chodzi o lektur obowizkow lub zalecan, to wiele pozycji zostao nagranych na tamy magnetofonowe. S to tzw. "ksiki mwione", ktre mona wypoyczy z bibiotek Polskiego Zwizku Niewidomych i odtwarza przy pomocy magnetofonu. W Warszawie istnieje Centralna Biblioteka Brajlowska, a w terenie oddziaowe biblioteki przy okrgach PZN (Patrz: Rozdz. 9.4. Wykaz adresw ). Podobna sytuacja istnieje o ile chodzi o inne ksiki, w tym rwnie przeznaczone dla modziey, ktre uczniowie mog "czyta" dla poszerzenia wiadomoci i przyjemnoci. 6. Wskazwki metodyczne 6. WSKAZWKI METODYCZNE DLA NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM 6.1. Oglne uwagi dotyczce realizacji programu szkolnego dzieci z uszkodzonym wzrokiem Nie ulega wtpliwoci, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem, uczszczajce do szkoy oglnodostpnej, powinny w miar moliwoci realizowa ten sam i w takim samym zakresie program szkolny, co inne dzieci. Z drugiej strony nauczyciel musi sobie zdawa spraw z tego, e s to dzieci posiadajce specjalne potrzeby dydaktyczne. Oznacza to, e dzieci sabowidzce i niewidome maj okrelone trudnoci w pobieraniu nauki i w zwizku z tym wymagaj pewnych przystosowa samego programu i procesu dydaktycznego do ich moliwoci i potrzeb. Przede wszystkim trzeba zaznaczy, e niektrzy uczniowie, z uwagi na swoj niepenosprawno, mog wymaga pewnych zmian lub modyfikacji programu konkretnych przedmiotw, o czym bdzie mowa przy ich omawianiu. Ponadto przystosowanie programu do specjalnych potrzeb dziecka polega bdzie take na poszerzeniu go o dodatkowe zajcia stwarzajce moliwoci ich zaspokojenia. Pod adnym pozorem nie naley eleminowa tych dzieci z rnych zajc pozalekcyjnych, a wic z prac w kkach zainteresowa (recytatorskich, literackich, muzycznych) i rnych imprez organizowanych dla uczniw na terenie szkoy lub poza ni (akademie, imprezy witeczne, wycieczki).

Jeli chodzi o sam proces dydaktyczny, to wikszo metod stosowanych w nauczeniu uczniw o penosprawnym wzroku to metody wizualne, jak demonstracja, obserwacja, ogldanie przezroczy i filmw, praca z mikroskopem itp., ktre mog okaza si mniej skuteczne w nauczaniu uczniw sabowidzcych, a tym bardziej niewidomych. Dlatego nauczyciele bd czsto musieli stosowa troch inne metody nauczania tych uczniw, ktre bd oparte w wikszym stopniu na suchu i dotyku, a wic wykad, pogadanka, demontracja dotykowa, dodatkowe wyjaniania itp. Na lekcjach stosuje si take wiele pomocy dydaktycznych w formie naturalnych przedmiotw, modeli, szablonw, plansz, rysunkw, diagramw, tabel, przezroczy, filmw itp., ktre tworzone s z myl o dzieciach z penosprawnym wzrokiem. Nie uwzgldniaj wic one potrzeb dzieci sabowidzcych, a tym bardziej niewidomych. Nie s one odpowiedniej wielkoci, posiadaj wiele maych elementw lub napisw, nie s odpowiednio kolorystycznie zrnicowane itp. W zwizku z tym uczniowie sabowidzcy mog mie trudnoci z efektywnym korzystaniu z nich, a dla uczniw niewidomych mog one w ogle by nieprzydatne. W zwizku z tym moe zaistnie konieczno ich przystosowania lub tworzenia dodatkowych pomocy dydaktycznych z uwzgldnieniem potrzeb tych dzieci. Przede wszystkim pomoce dydaktyczne dla uczniw z uszkodzonym wzrokiem powinny by odpowiednio due, np. modele rolin, zwierzt, narzdw wewntrznych czowieka, maszyn itp., aby uczniowie sabowidzcy mogli wzrokowo, a uczniowie niewidomi dotykowo spostrzec wszystkie istotne szczegy i wytworzy sobie peny obraz reprezentowanego przez nie przedmiotu czy zjawiska. Powinny one take by odpowiednio dobrane pod wzgldem kolorystycznym, a wic poszczeglne czci powinny by kolorystycznie zrnicowane, z zachowaniem wysokiego stopnia kontrastu barwnego. Jest to szczeglnie istotne dla uczniw sabowidzcych i niewidomych z resztkami wzroku. Jak pisze Willoughby (1981) - naturalne przedmioty zawsze bd miay dla dzieci z uszkodznym wzrokiem wiksze znaczenie poznawcze ni modele, ktre s zwykle oglne i schematyczne, lub nawet szczegowy ich opis. Inny oglny problem, z jakim nauczyciele spotykaj si w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem, to wolniejsze tempo pracy tych uczniw. Wynika to z wolniejszego procesu spostrzegania wzrokowego i trudnoci w tym zakresie u uczniw sabowidzcych oraz stosowania innych metod pracy u uczniw niewidomych. Std uczniowie ci mog wymaga czasami wicej czasu na wykonanie rnych czynnoci i zada szkolnych. Zdarzy si te moe, e dzieci te bd mie pewne opnienia w realizacji programu i wymaga zaj dydaktycznowyrwnawczych. Nauczanie kontretnych przedmiotw uczniw sabowidzcych i niewidomych moe stwarza nauczycielom wiele trudnoci. S one jednak moliwe do przezwycienia przy odrobinie dobrej woli i wikszym zainteresowaniu si potrzebami i specyfik nauczania tych dzieci. 6.2. Nauka matematyki dzieci z uszkodzonym wzrokiem Matematyka jest przedmiotem trudnym dla wielu uczniw, w tym rwnie dla uczniw z uszkodzonym wzrokiem. Fakt ten zasuguje na podkrelenie dlatego, e niektrzy nauczyciele trudnoci dzieci z uszkodzonym wzrokiem w nauce matematyki tumacz ich niepenosprawnoci. Jak podaje Palak (1994) - due trudnoci sprawiay dzieciom z uszkodzonym wzrokiem dziaania na uamkach, kolejno wykonywania dziaa oraz przeksztacanie iloczynw i sum

algebraicznych. Trudnoci te wskazuj na potrzeb wicze w zakresie podstawowych dziaa. W zwizku z tym dzieci te mog wymaga dodatkowych zaj z matematyki dla usunicia pewnych opnie w odpowiednim czasie. Z uwagi na to, e matematyka jest przedmiotem trudnym, nauczyciel nie powinien dopuszcza do adnych zalegoci w poznawaniu podstawowych poj i dziaa matematycznych przez dzieci z uszkodzonym wzrokiem, gdy ich nadrobienie lub usunicie bdzie dla nich trudniejsze, ni w przypadku dzieci z penosprawnym wzrokiem. Jeli chodzi o uczniw sabowidzcych, to mog oni oczywicie czyta i pisa zadania matematyczne, tak samo jak inne zadania. Poniewa uczniowie ci zwykle pisz powikszonymi i pogrubionymi cyframi, naleca si, aby uywali oni zeszytw z wikszymi kartkami (format A-4). Wwczas bd mogli czsto stosunkowo dugie zadania zmieci w jednej linii (Pielecki i Skrzetuska 1991). Dla niektrych uczniw bd to musiay by zeszyty z wikszymi i pogrubionymi kratkami lub liniami. Niektrzy uczniowie mog mie take trudnoci ze zrozumieniem zada z treci, ktrym dla lepszego zrozumienia towarzysz odpowiednie rysunki czy ilustracje. W takiej sytuacji dzieci bd wymaga ich omwienia lub dodatkowych objanie. Szczeglne trudnoci mog mie uczniowie sabowidzcy z nauk geometrii, w ktrej zachodzi konieczno odczytywania, dokonywania pomiarw i rysowania figur geometrycznych. Czsto wynikaj one z braku uksztatowania podstawowych poj geometrycznych odnoszcych si do figur i bry lub elementarych poj przestzennych, jak milimetr, centymetr, kilometr itp. Dla lepszego utrwalenia i zapamitania Pielecki i Skrzetuska (1991) zalecaj, aby uczniw sabowidzcych zaopatrzy w tablice z rysunkami rnych figur geometrycznych w odpowiedniej wielkoci, dla indywidualnego korzystania w czasie lekcji. Du pomoc w rozwizaniu trudnoci uczniw sabowidzcych w matematyce, a zwaszcza geometrii moe by wykorzystanie kserokopiarki, pozwalajcej na kopiowanie materialu lekcyjnego (zada, wykresw) w formie powikszonej dostosowanej dla potrzeb tych uczniw. Jest to urzdzenie u nas atwiej dostpne czy to w szkole czy poza ni. Do tego samego celu mona take wykorzysta komputer pozwalajcy rwnie na drukowanie powikszonymi i pogrubionymi czcionkami. Jeli chodzi o uczniw niewidomych, to jak ju zaznaczono, istnieje specjalna brajlowska notacja matematyczna, ktra pozwala im na oznaczanie poj i pisanie zada matematycznych. Istniej take podrczniki do matematyki pisane w brajlu, przeznaczone dla uczniw niewidomych. Zadania matematyczne, podobnie jak inne zadania klasowe czy domowe, uczniowie mog pisa w brajlu lub na maszynie czarnodrukowej albo nagrywa na tam magnetofonow i w stosownej formie prezentowa nauczycielowi. Podstawow pomoc uczniw niewidomych przy nauce matematyki s tzw. kubarytmy. S to mae szecianiki (kostki) ze znakami brajlowskimi stosowanymi w matematyce , ktre umieszcza si w specjalnej tabliczce z otworami. Przy pomocy tych kostek ucze niewidomy moe dokonywa podstawowych dziaa matematycznych. W wielu szkoach dzieci widzce korzystaj w nauce matematyki z elektronicznych kalkulatorw. Istniej rwnie w niektrych krajach tzw. "mwice" kalkulatory, z ktrych korzystaj uczniowie niewidomi. U nas na razie pracuje si nad polsk wersj "mwicego" kalturatora.

Trudniej przedstawia si nauka geometrii. Dla uczniw niewidomych bardzo potrzebne s dwu- i trjwymiarowe modele rnych figur geometrycznych, ktre mogliby wzi do rki i zapozna si z nimi dotykowo. Przy wykonywaniu rnych zada z geometrii istnieje czsto konieczno odczytywania, dokonywania pomiarw i rysowania figur geometrycznych. Dla uczniw niewidomych zostay opracowane liczne specjalne pomoce miernicze, jak: linijki, miary, ekierki, ktomierze i suwmiarki z oznaczeniami brajlowskimi. Do dokonywania wypukych rysunkw uczniowie niewidomi korzystaj z tzw. folii brajlowskiej. Kad j na specjalnym gumowym podkadzie i krelc na niej odpowiedni figur przy pomocy specjalnego rylca lub nawet dugopisu otrzymuj z drugiej strony jej wypuky rysunek. Naley si liczy z tym, e niektrzy uczniowie z uszkodzonym wzrokiem, a wic zarwno sabowidzcy jak te niewidomi, nie bd w stanie opanowa penego programu z matematyki. W wielu sytuacjach nauczyciel bdzie musia treci programowe przystosowa do moliwoci tych uczniw lub przygotowa materia zastpczy. Chodzi tutaj o bardziej skomplikowane zadania, np. z geometrii. ( W tym rozdziale: Zdjcie dziecka niewidomego z kubarytmami lub rysujcego figury geometryczne na folii brajlowskiej). 6.3. Nauka fizyki, chemii i biologii dzieci z uszkodzonym wzrokiem Fizyka, chemia i biologia s dla uczniw z uszkodzonym wzrokiem przedmiotami dosy trudnymi, gdy w ich nauczaniu wystpuje duo demontracji i obserwacji, eksperymentw i dziaa praktycznych. Metody dydaktyczne stosowane w tych przedmiotach bazuj wic w znacznej mierze na wzroku. Nie oznacza to jednak, e dzieci te nie mog opanowa materiau przewidzianego programem dla tych przedmiotw. Nauczyciele musz jednak poczyni troch wysiku, aby uczniom z uszkodzonym wzrokiem materia ten przedstawi w formie dla nich dostpnej i zrozumiaej. Z drugiej strony trzeba podkreli, e w przedmiotach tych wystpuje wiele pomocy dydaktycznych dostpnych zarwno do ograniczonego poznania wzrokowego jak te poznania dotykowego. Jako przykad mog posuy naturalnej wielkoci okazy zwierzt czy ptakw, stosunkowo due modele silnikw, rnych obiektw itp. Jeli chodzi o demonstracj (pokaz) rnych przedmiotw, modeli, rysunkw, schematw, wykresw, obrazkw to nauczyciel powinien zwraca szczegln uwag na to, czy oglna instrukcja udzielona klasie jest wystarczajca dla ucznia sabowidzcego, aby mg samodzielnie dokadnie zapozna si z nimi. Czsto uczniowie sabowidzcy wymagaj: - udostpnienia demonstrowanego obiektu do indywidualnej obserwacji, - ukierunkowania ich uwagi na poszczeglne czci czy elementy, ktre s trudniejsze do wzrokowego spostrzeenia, -. dodatkowego sownego opisania bardzo maych czci czy elementw, ktrych spostrzec nie potrafi, - zachcenia do dotykowego zapoznania si z tymi czciami i elementami, ktre wzrokowo s dla nich niedostpne, - bardziej szczegowego wyjanienia budowy (cao i poszczeglne czci) demonstrowanego obiektu, - duszego czasu do obserwowania i zapoznania si z

dememstrowanym obiektem. W zalenoci od potrzeby nauczyciel powinien te pozostawi uczniowi wicej czasu na dokadne zapoznanuie si z przedmiotem, modelem czy obrazkiem, ni maj na to uczniowie normalnie widzcy. Przy demostracji plansz i tablic z rysunkami, diagramami, schematami i tabelami nauczyciele powinni zwraca uwag na ich czytelno dla uczniw sabowidzcych, a mianowicie czy s one o odpowiedniej wielkoci, narysowane odpowiedniej gruboci liniami, z odpowiednim kontrastem barwnym i kontrastem w stosunku do ta, a take czy znajduj si w odpowiedniej odlegoci od nich (Pielecki i Skrzetuska 1991). Dotyczy to take wszelkich napisw na tablicy, nie tylko na przedmiotach fizyki, chemii czy biologii, lecz na lekcjach wszystkich przedmiotw. Podobnie przedstawia si sprawa z uczniem niewidomym, ktry moe zapozna si ze stosowanymi przedmiotami czy modelami drog dotykow (obserwacja dotykowa). W wielu sytuacjach bdzie on wymaga indywidualnej instrukcji i demontracji oraz powicenia wicej czasu ze strony nauczyciela. Jeli chodzi o obrazki i rysunki, z ktrych uczniowie widzcy korzystaj na lekcji, to musz one by przedstawione uczniowi niewidomemu w formie sownego opisu lub dokadnego objanienia. Jeli chodzi o eksperymenty na lekcji chemii czy fizyki, to uczniowie z uszkodzonym wzrokiem mog mie trudnoci w ich samodzielnym przeprowadzeniu, obserwacji ich przebiegu i ustaleniu ich wynikw. Z tego powodu najkorzystniej jest jak nauczyciel je przeprowadza sam i dokadnie je wyjania, umoliwiajc uczniom z uszkodzonym wzrokiem obserwacj w takim zakresie, w jakim jest to moliwe. Przy samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentw przez uczniw najkorzystniej jest wczy dziecko z uszkodzonym wzrokiem do maej dwu- lub trzyosobowej grupy uczniw, aby mogli wsplnie je wykona. Inna sprawa zwizana ze stosowaniem eksperymentw, to zapewnienie odpowiedniego bezpieczestwa. Uczniowie sabowidzcy, chcc dokadnie ledzi przebieg eksperymentu, pochylaj si czsto nad miejscem, w ktrym jest on przeprowadzany, naraajc si (przy eksperymentach chemicznych) na uszkodzenie oczu lub twarzy (Pielecki i Skrzetuska, 1991). 6.4. Nauka geografii dzieci z uszkodzonym wzrokiem W nauce geografii stosuje si take wiele pomocy dydaktycznych, z ktrymi dzieci z uszkodzonym wzrokiem maj duo kopotw. Dotyczy to zwaszcza tych podstawowych, a mianowicie map, atlasw i globusw. Jak pisze Palak (1994) - uczniowie z uszkodzonym wzrokiem maj przede wszystkim trudnoci z opanowaniem wiadomoci wynikajcych ze znajomoci map, np. mapy wiata. Z tego powody pomoce te wymagaj czsto pewnych niewielkich przystosowa dla potrzeb tych uczniw. Dla uczniw sabowidzcych - jak pisz Pielecki i Skrzetuska (1991) - naley stosowa due mapy i wyrane egzemplarze. Na wielu mapach, atlasach czy globusach konieczne jest pogrubienie konturw, powikszenie napisw i znakw. Naley take stosowa globusy podwietlane, a take mapy i globusy plastyczne (wypuke) dla uczniw najsabiej widzcych. Niektrzy uczniowie mog uywa szkie powikszajcych przy korzystaniu z mapy czy globusa. Podobnie w czasie wycieczek

krajoznawczych, organizowanych w ramach lekcji geografii, uczniowie ci mog posugiwa si pomocami optycznymi do widzenia na odlego, jak lornetki, okulary teleskopowe lub lunetki do widzenia jednoocznego (monookulary), o ile tego rodzaju pomoce optyczne dziecku zostay przepisane i poprawiaj jego zdolno widzenia. Pomimo stosowania tych pomocy optycznych uczniowie sabowidzcy mog mie trudnoci w dokadnym obejrzeniu wielu cennych szczegw, zwaszcza znajdujcych si w dalszej odlegoci lub znajdujcych si w niekorzystnych warunkach owietleniowych, np, podczas zwiedzania ciemnych wntrz kociow czy zamkw. Wwczas naley im o tym dodatkowo opowiedzie. Jeli chodzi o uczniw niewidomych, to mog one korzysta tylko z map i globusw plastycznych z wypukymi oznaczeniami wysokoci terenu (wzniesienia, gry), granic pastw i regionw, miast i innych waciwoci danego terenu. S to pomoce take bardzo korzystne dla uczniw widzcych. W czasie wycieczek krajoznawczych, organizowanych w ramach lekcji geografii, naley uczniom niewidomym dodatkowo opowiedzie o faktach i opisywa szczegy, ktrych sami nie mog zobaczy. Dla uczniw niewidomych zostay przystosowane take kompasy dla oznaczania poszczeglnych stron wiata. S to kompasy z oznaczeniami brajlowskimi wyczuwalnymi dotykowo. W czasie wycieczek krajoznawczych uczniowie niewidomi powinni zapozna si z praktycznym ich zastosowaniem. Na marginesie trzeba zaznaczy, e osoby niewidome bardzo czsto uywaj stron wiata ( pnoc, poudnie, wschd, zachd) dla zaznajamiania si z lokalizacj rnych obiektw czy terenw. Starsi uczniowie z uszkodzonym wzrokiem, ktrzy poznali ju postawowe pojcia geograficzne i posiadaj ogln orientacj w geografii nie zawsze bd potrzebowa map na lekcjach. Wystarczy im ustna prezentacja materiau lekcyjnego przez nauczyciela (Willoughby, 1981). Czasami uczniowie w ramach lekcji geografii ogldaj rne filmy krajoznawcze. Dla uczniw z uszkodzonym wzrokiem korzystanie z tej formy nauki moe by utrudnione, gdy wiele rzeczy mog nie dowidzie i nie zrozumie. Przed prezentacj nauczyciel powien wic wprowadzi uczniw w tematyk filmu, ze szczeglnym uwzgldnieniem sytuacji ucznia sabowidzcego czy niewidomego. Z pewnoci uatwi to jemu ledzenie treci filmu. Zwykle naracja lub dialog oraz rne dwiki towarzyszce filmowi wystarczaj do zorientowania si w nim i zrozumienia. Mona te w czasie wywietlania filmu opowiada po cichu, co aktualnie wywietlane jest na ekranie, zwaszcza uczniowi niewidomemu, ktry cakowicie lub niewiele widzi. (W tym rozdziele zdjcie ucznia niewidomego korzystajcego z mapy plastycznej). 6.5. Wychowanie fizyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem Prawidowy rozwj fizyczny ma znaczenie dla kadego dziecka. W szczeglny jednak sposb odnosi si to do dziecka z uszkodzonym wzrokiem. Z tego powodu uczniowie sabowidzcy i niewidomi, uczszczajcy do szk oglnodostpnych, nie powinni by eliminowani z zaj wychowania fizycznego pod pozorem, e maj oni trudnoci i nie mog wykonywa pewnych wicze, lub e niewiele z nich korzystaj. Cwiczenia te maj bowiem dla tych dzieci wielk warto rewalidacyjn; maj zapewni im prawidowy rozwj fizyczny i motoryczny oraz wyeliminowa wady postawy i

nieprawidowoci rozwojowe, ktre u dzieci z uszkodzonym wzrokiem zdarzaj si czciej, ni u dzieci normalnie widzcych. Pozbawienie tych dzieci systematycznych i przewidzianych programem zaj z wychowania fizycznego moe spowodowa nieodwracalne skutki w rozwoju motorycznym, ktre w przyszoci bd trudne do wyeliminowania. Oglnie trzeba stwierdzi, e wikszo dzieci z uszkodzonym wzrokiem nie ma wikszych trudnoci w udziale w zajciach z wychowania fizycznego i korzystania ze sprztu uywanego w sali gimnastycznej (Willoughby, 1981). Z drugiej strony trzeba take wyranie podkreli, e niektrzy uczniowie z uszkodzonym wzrokiem maj pewne przeciwwskazania okulistyczne w odniesieniu do niektrych wicze. Jeli chodzi o uczniw sabowidzcych, to wiczenia fizyczne oraz gry i zabawy grupowe powinny by dobierane i przystosowane do ich specjalnych potrzeb i moliwoci oraz ewentualnych przeciwwskaza okulistycznych. Na przykad przy wysokiej krtkowzrocznoci przeciwskazane s wiczenia, w ktrych wystpuj intensywne skony gowy, przewroty, skoki, zderzenia czy uderzenia (Pielecki i Skrzetuska, 1991). Podobnie nadmierny wysiek fizyczny jest przeciwskazany w stanch pooperacyjnych, np. po usuniciu soczewki, po odwarstwieniu siatkwki itp. W tego powodu dobr stosownych wicze i moliwo udziau ucznia sabowidzcego we wsplnych zajciach z caa klas powinien by konsultowany przez nauczyciela prowadzcego te zajcia z lekarzem, zwaszcza z lekarzem okulist. Inna sprawa, ktr nauczyciel wychowania fizycznego powinien wzi pod uwag jest fakt, e uczniowie sabowidzcy mog wykazywa nisz sprawno motoryczn, a wic wolniejsze tempo wykonywania ruchw oraz mniejsz poprawno ich wykonywania, na skutek trudnoci w koordynacji wzrokowo-ruchowej. W zwizku z tym mog one nie nada w wykonywaniu wicze za dziemi normalnie widzcymi. Inna trudno moe wystpi przy demontrowaniu uczniom sabowidzcym rnego rodzaju wicze fizycznych czy ich rl wynikajcych z udziau w grach i zabawach zespoowych. Dzieci te mog niedokadnie spotrzec ukady wicze i modele zachowa, przedstawianych przez nauczyciela, a take w mniejszym stopniu korzysta z obserwacji i naladowania innych dzieci. Ponadto mog one mie trudnoci w orientacji na boisku lub sali gimnastycznej, np. w lokalizacji przedmiotw (leccej piki) i innych uczestnikw gier i zabaw. Wielu uczniw sabowidzcych bdzie wic wymaga od nauczyciela bardzo indywidualnego podejcia - doboru wicze i zaj uwzgldniajcych ich moliwoci i potrzeby, a take takiego zorganizowania zaj, aby mogli oni z poytkiem w nich uczestniczy. Z pewnoci udzia w zajciach wychowania fizycznego ucznia sabowidzcego wymaga od nauczyciela wikszego zainteresowania si i zaangaowania si w prac z nim. Podobna sytuacja istnieje z uczniami niewidomymi, chocia sytuacja moe by tutaj nawet trudniejsza. Willoughby (1981) stwierdza, e uczniowie niewidomi powinni uczestniczy we wszystkich zajciach z wychowania fizycznego, chocia w niektrych sytuacjach wymaga bd one pewnych adaptacji do potrzeb i moliwoci tych uczniw. Problemy, z jakimi spotyka si

nauczyciel majc w grupie ucznia niewidomego, to fakt, e nie moe on korzysta lub korzysta w ograniczonym zakresie z metody wzrokowego pokazu wicze fizycznych i rl w grach i zabawach zepoowych. W zwizku z tym trzeba wobec niego zastosowa inn metod, a mianowicie trzeba pozwoli jemu na dotykowe zapoznanie si z ukadem ruchw lub zachowa demonstrowanych przez inne dziecko lub nauczyciela z rnoczenym sownym objanieniem. Dla uatwienia i przyspieszenia zapoznania ucznia niewidomego z wiczeniami lub grami i zabawami, jakie bd wykonywane, demonstracji takiej mona dokona przed lekcj, zanim zbierze si caa klasa. W niektrych sytuacjach do przeprowadzenia zaj nauczyciel bdzie musia wprowadzi pewne zmiany, aby umoliwi uczniowi niewidomemu w nich udzia. Na przykad w biegach moe zastosowa metod biegu parami, polegajc na tym, e niewidomy ucze trzyma si widzcego kolegi za rk, biegu za gosem lub innym rdem dwiku. Jeli chodzi o rne gry i zabawy z pik, to istniej dzisiaj specjalne piki z brzczykiem, pozwalajce j zlokalizowa, kiedy jest w ruchu, w oparciu o wydawany dwik. W przypadku gdy wczenie ucznia sabowidzcego lub niewidomego do wsplnych zajc byoby niemoliwe, wwczas nauczyciel powinien zorganizowa jemu zajcia zastpcze o mniej wicej tej samej wartoci dla niego. Mog to by zajcia ze skakank, z drkiem, wspinanie si po drabinkach itp. lub zajcia w maej dwu- lub trzyosobowej grupie, gdzie aktywny udzia ucznia sabowidzcego lub niewidomego jest atwiejszy. 6.6. Zajcia plastyczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem Z uwagi na brak lub znaczne ograniczenie czynnoci wzrokowych, zajcia plastyczne stanowi dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem stosunkowo due trudnoci. Jeli chodzi o dzieci sabowidzce to mog one mie trudnoci przy rysowaniu, zwaszcza z natury, rysowaniu perspektywicznym, malowaniu, wycinaniu, klejeniu itp. Zreszt sprawy nie naley generalizowa i w konkretnych przypadkach indywidualnie ocenia moliwoci ucznia w tym zakresie. W kadym razie nie wolno rezygnowa z tych zaj, gdy maj one olbrzymie znaczenie dla dzieci sabowidzcych. Z jednej strony stwarzaj one moliwoci do usprawniania widzenia i spostrzegania wzrokowego, a z drugiej strony pozytywnie wpywaj na usprawnienie manualne. Ewentualne trudnoci trzeba rozwizywa poprzez szukanie pewnych rozwiza metodycznych, dostosowujc poszczeglne zadania do moliwoci ucznia, albo pozostawiajc jemu swobod w doborze tematw zgodnie z jego zainteresowaniami i twrcz wyobrani (Pielecki i Skrzetuska, 1991). Trudniejsza sytuacja istnieje z dziemi niewidomymi. Jak pisze Willoughby, (1981) - dzieci niewidome z resztkami wzroku bd staray si w czasie zaj plastycznych maksymalnie wykorzysta swoje moliwoci wzrokowe w tych wszystkich sytuacjach, gdzie to bdzie moliwe przez przyblianie materiaw do zwroku, posugiwanie si szkami powikszajcymi itp. Sprawa ta jednak nie stwarza moliwoci zrealizowania penego programu z plastyki, przewidzianego dla dzieci widzcych. W zwizku z tym nauczyciel musi rozway pewne tematy zastpcze. Sugeruje ona stosowanie w wikszym stopniu prac z wykorzystaniem plasteliny i modeliny, elementw metalowych (drut, paski blaszane), drewnianych i plastikowych, zasuszonych kwiatw i rolin itp. Troch wyobrani

ze strony nauczyciela pozwoli ten problem rozwiza z poytkiem dla dziecka. Podobnie, jak w przypadku dzieci sabowidzcych, rwnie w stosunku do dzieci niewidomych nie wolno rezygnowa z tych zaj, ze wzgldu na ich du warto dla oglnego rozwoju dziecka. 6.7. Zajcia techniczne dzieci z uszkodzonym wzrokiem Podobnie jak przy zajciach plastycznych, rwnie przy zajciach technicznych w starszych klasach, dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog mie okrelone trudnoci. W adnym wypadku nie naley jednak eliminowa z nich dzieci sabowidzcych czy niewidomych, gdy s to zajcia pozwalajce na rozwj wielu umiejtnoci praktycznych tak bardzo potrzebnych tym dzieciom w yciu codziennym a pniej zawodowym. Jeli chodzi o uczniw sabowidzcych, to Pielecki i Skrzetuska (1991) podkrelaj, e prowadzenie zaj technicznych utrudnione jest niemoliwoci korzystania przez tych uczniw z dodatkowych pomocy optycznych (szkie powikszajcych) w czasie wykonywania prac, gdy obie rce na og s zajte, nisz sprawnoci manualn i wolniejszym tempem pracy, trudnociami z odczytywaniem rysunku technicznego. Niewtpliwie do sprawy naley podej indywidualnie i stara si stworzy kademu uczniowi sabowidzcemu warunki do realizowania przewidzianego programu w takim zakresie, w jakim to jest moliwe dla niego. Podobnie Willoughby (1981) uwaa, e uczniowie niewidomi powinni by wczeni w zajcia techniczne, aby stworzy im warunki do opanowania podstawowych umiejtnoci posugiwania si rnymi narzdziami, poznania rnych materiaw itp. Osoby niewidome pracuj przecie w elekronice, w zawodach zwizanych z obrbk metali, drewna , skry itp., a wic s zdolni do opanowania tych umiejtnoci. Zajcia techniczne daj im tak szans do opanowania oglnych umiejtnoci zadowowych, ktre przydadz si im w dalszym przygotowaniu do pracy zawodowej. Jedyna rzecz, ktra jest potrzebna, to przyrzdy miernicze dla osb niewidomych, a wic z oznaczeniami brajlowskimi. 6.8. Zajcia rewalidacyjne dzieci z uszkodzonym wzrokiem Dzieci z uszkodzonym wzrokiem maj pewne specyficzne potrzeby wynikajce z ich niepenosprawnoci. Dotycz one przede wszystkim koniecznoci wypracowania pewnych umiejtnoci i technik, ktre stanowi niezbdny warunek pomylnego realizowania programu szkolnego. Nale do nich, np. u dzieci niewidomych umiejtno pisania i czytania brajlem, pisania na maszynie czarnodrukowej, samodzielnego poruszania si przy pomocy laski i przewodnika widzcego. Ponadto potrzeby te dotycz wyrwnywania niektrych nieprawidowoci rozwojowych (odchyle od normy), bdcych konsekwencj ich niepenosprawnoci. Dla przykadu mona wymieni konieczno usunicia pewnych nieprawidowoci w rozwoju fizycznym, konieczno usprawnienia motorycznego zarwno u dzieci sabowidzcych jak te niewidomych oraz usprawnienia zachowanej zdolnoci widzenia u tych pierwszych. W zwizku z tym dzieciom tym naley zapewni dodatkowe, pozaprogramowe zajcia przeznaczone na zaspokojenie tych potrzeb. S to tzw. zajcia rewalidacyjne, majce charakter zaj kompensacyjno-wyrwnawczych lub zaj korekcyjno-wyrwnawczych. Wynikaj one z indywidualnych potrzeb konkretnego dziecka i powinny stanowi integraln cz jego programu szkolnego. Jak pisze

Willoughby (1981) - indywidualny plan edukacyjny dziecka z uszkodzonym wzrokiem powinien zawiera tyle dodatkowych zaj, ile ono potrzebuje. 6.8.1. Nauka pisania i czytania systemem Braille'a Kady ucze niewidomy, ktry nie moe posugiwa si wzrokiem przy czytaniu i pisaniu, musi nauczy si czyta i pisa brajlem. Brak umiejtnoci pisania i czytania moe bardzo negatywnie odbi si na nauce innych przedmiotw. Nauk brajla naley rozpocz w tym samym czasie, co nauk czytania i pisania uczniw widzcych, a wic od pierwszej klasy. Zaleca si take, aby dziecko niewidome zetkno si z pismem brajla i zaczo je poznawa ju w przedszkolu, tak samo jak dzieci widzce poznaj zwyke pismo (Ryles, 1993b). Nauk brajla powinien prowadzi wykwalifikowany nauczyciel znajcy dobrze system Braille'a, wedug programu dla dzieci niewidomych w szkoach specjalnych. Niestety niektre szkoy mog mie trudnoci w uzyskaniu takiego pracownika. Pozyskanie takiego nauczyciela jest stosunkowo atwe w miejscowociach, gdzie istniej terenowe jednostki Polskiego Zwizku Niewidomych, ktre organizuj kursy brajla i maj tego rodzaju specjalistw lub specjalne szkoy dla dzieci niewidomych lub sabowidzcych. Rwnie Polski Zwizek Niewidomych organizuje w okresie ferii obozy dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem, uczszczajcych do szk oglnodostpnych, w ramach ktrych uwzgldnia si potrzeby dzieci w tym zakresie. Niektre szkoy oglnodostpne zatrudniaj dzisiaj pedagogw szkolnych, a szkoy integracyjne pedagogw specjalnych, ktrzy ewentualnie mogliby podj si nauczania tego przedmiotu. Dziecku niewidomemu potrzebne jest przede wszystkim zapoznanie si z podstawami systemu Braille'a, a nastpnie duo wicze, ktre mog by przeprowadzane pod nadzorem nauczyciela nauczania pocztkowego, a nastpnie nauczyciela jzyka polskiego. W zwizku z tym nauczyciel majcy w swojej klasie ucznia niewidomego powinien zapozna si z tym systemem, aby mg wzrokowo czyta teksty brajlowskie i mc kierowa pracami dziecka w tym zakresie. Przy odrobinie dobrej woli opanowanie tej umiejtnoci nie powinno sprawia jemu wielu trudnoci. Pomimo e ucze niewidomy bdzie gwnie posugiwa si brajlem, musi jednak nauczy si podpisywa, a wic zapozna si przynajmniej z ksztatem tych liter, z ktrych skada si jego imi i nazwisko oraz nauczy si je napisa. Umiejtno podpisania potrzebna jest bowiem czowiekowi w bardzo wielu sytuacjach yciowych i zawodowych. 6.8.2. Nauka pisania przy pomocy komputera i na maszynie czarnodrukowej Jak ju zaznaczono w poprzednich rozdziaach - umiejtno pisania przy pomocy komputera i na maszynie ma olbrzymie znaczenie dla uczniw sabowidzcych i niewidomych.. W zwizku z tym naley dzieciom tym zapewni moliwo opanowania tych umiejtnoci w ramach programu szkolnego. Najkorzystniej jest, jeli dzieci te maj moliwo od najmodszych lat uczy si pisania i czytania przy pomocy komputera. Waciwwie dzieci ju w pierwszych klasach szkoy podstawowej s zdolne posugiwa si komputerem. Problemem pozostaje natomiast uzyskanie programw powikszajcych wielko czcionki dla dzieci sabowidzcych oraz linijki brajlowskiej lub symtetyzatora mowy dla dzieci niewidomych. Jest to sprzt bardzo drogi i nie kada szkoa lub rodzina moe na to sobie pozwoli. Szkoy, ktre prowadz nauk

pisania na konputerze dla dzieci widzcych, w miar moliwoci, powinny poczyni starania przynajmniej o programy powikszajce czcionk dla dzieci sabowidzcych, co jest stosunkowo atwiejsze. Dowiadczenia wykazuj, e dzieci sabowidzce i niewidome mona zacz uczy pisania przy pomocy komputera , przy zastosowaniu dodatkowego sprztu, w tym samym czasie, co dzieci o penosprawnym wzroku. Poniewa nauka pisania przy pomocy komputera, jak dotychczas, bdzie dla wielu szk trudna dla dzieci niewidomych, dlatego dzieciom tym naley zapewni nauk pisania na maszynie. Nauka pisania na maszynie - jak ju zaznaczono - powinna by wprowadzona ju w 4 klasie szkoy podstawowej, w zalenoci od stopnia opanowania jzyka i postpw ucznia w opanowaniu pisania i czytania brajlem. Zajcia te mona prowadzi bez specjalnych adaptacji, wedug programw i zasad dla dzieci i modziey widzcej, przy zastosowaniu jednak demonstracji dotykowej. Czasami dla uatwienia mona wprowadzi mae oznaczenia niektrych klawiszy przez naklejenie znakw brajlowskich, lecz tylko w pocztkowym okresie nauki. Nastpnie naley je usun. Uczniowie niewidomi potrafi stosunkowo szybko opanowa t umiejtno bez korzystania ze wzroku, o ile systematycznie wicz. Z zapewnieniem ucznniowi tego rodzaju zajc szkoa nie powinna mie wikszych trudnoci. Nauka pisania na maszynie jest dobrym przygotowaniem dziecka niewidomego do przyszej nauki pisania na komputerze. Nauka pisania na maszynie pozwala ponadto zapozna ucznia niewidomego z normalnym formatem tekstw drukowanych, ich rozkadem na stronie i uchwyci rnice, jakie istniej w stosunku do tekstw pisanych brajlem. Jest te dobrym przygotowaniem do opanowania umiejtnoci posugiwania si komputerem. 6.8.3. Zajcia z orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania si Innym dodatkowym zajciem, ktre powinno by prowadzone w ramch rewalidacji indywidualnej dzieci niewidomych, jest orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie si przy pomocy laski. Zajcia takie powinny mie nie tylko uczniowie niewidomi, lecz take ci uczniowie sabowidzcy, u ktrych istnieje zagroenie znacznego pogorszenia si wzroku w przyszoci. Schroeder (1993) uwaa, e dzieci niewidome powinny by zapoznawane z lask ju w przedszkolu, a napewno nauka posugiwania si ni powinna rozpocz si w pierwszych klasach szkoy podstawowej. W kadym razie uczniowi niewidomemu trzeba zapewni odpowiednie zajcia z orientacji i samodzielnego poruszania si jak najszybciej. Nauk naley rozpocz od zapoznania ucznia z lokalizacj i rozmieszczeniem wszystkich pomieszcze, w ktrych dziecko niewidome bdzie korzysta i do ktrych czsto bdzie musiao samodzielnie si uda. Dotyczy to zarwno pomieszcze w samym budynku szkolnym, jak rwnie na terenie caej szkoy. Zwykle stosunkowo atwo jest zorientowa dziecko niewidome i nauczy je samodzielnie trafia do klas lekcyjnych, sali gimnastycznej, ubikacji. O wiele trudniejsza jest orientacja i poruszanie si po terenie caej szkoy, a wic po potwrzu, terenie zabaw, boisku sportowym itp. Samodzielno w tym zakresie uczniowie niewidomi osigaj dopiero gdy s w starszych klasach. Nie oznacza to, e uczniom niewidomym naley pozwala na

pozostawanie w klasie w czasie przerw czy zabaw na podwrzu czy boisku. Wrcz przeciwnie trzeba je motywowa do aktywnego wczenia si we wsplne zabawy, organizujc jemu pomoc kolegw i waciwy nadzr nauczyciela, aby nie byo one naraone na sytuacje niebezpieczne. W dalszej perspektywie, kiedy dziecko opanuje stosunkowo dobrze poruszanie si po terenie caej szkoy, program zaj powinien odejmowa samodzielne dojcie do szkoy i do domu, samodzielne korzystanie ze rodkw lokomocji itp. W pocztkowym okresie pobytu dziecka niewidomego w szkole dobrze jest wyznaczy i zachci niektrych kolegw, aby byli gotowi udziela pomocy niewidomemu koledze w sytuacjach trudnych dla niego zwizanych z poruszaniem si po terenie szkoy. Jeli chodzi o zajcia z orientacji i poruszania si, to sytuacja jest podobna jak z brajlem. Powinny one by prowadzone przez osob posiadajc kwalifikacje w tym zakresie lub przygotowan do tej roli na odpowiednim kursie. W specjalnych szkoach dla dzieci niewidomych i sabowidzcych, a take w jednostkach organizacyjnych Polskiego Zwizku Niewidomych pracuj instruktorzy orientacji i poruszania si, gdzie mona zawsze uzyska wicej informacji i stosown pomoc. 6.8.4. Usprawnienie widzenia Proces widzenia i spostrzeganie wzrokowe podlegaj rozwojowi tak samo jak inne czynnoci dziecka. U wielu dzieci niewidomych z resztakmi wzroku i dzieci sabowidzcych stwierdza si, e rozwj ten jest zahamowany lub nie osign optymalnego poziomu. Jest to zwizane z tym, e u dzieci tych rozwj ten nie nastpuje automatycznie, na skutek normalnej stymulacji otoczajcej rzeczywistoci. W zwizku z tym dzieci te wymagaj specjalnych wicze stymujujcych rozwj i usprawniajcych czynnoci motoryczne gaek ocznych, czynnoci optyczne i wzrokowe takie jak: fiksacja wzroku na przedmiocie, odszukiwanie wzrokiem przedmiotw znajdujcych si w danej przestrzeni, ledzenie wzrokiem za poruszajcym si przedmiotem, widzenie przedmiotw znajdujcych si z bliska i z daleka, koordynacja wzrokowo-ruchowa przy wykonywaniu ruchw oraz usprawniajcych czynnoci percepcyjne (spostrzeganie wzrokowe), a wic procesy analizy, syntezy i interpretowania docierajacych do nich czsto bardzo ograniczonych wrae wzrokowych. Cwiczenia te odbywaj si wedug okrelonego programu, w zalenoci od potrzeb dziecka. Program taki obejmuje take dobr dla dziecka odpowiednich pomocy optycznych (szkie korekcyjnych lub powikszajcych), ktre umoliwiaj mu lub poprawiaj moliwo czytania, ogldania telewizora, poruszania si w przestrzeni, odczytywania rnych napisw znajdujcych si w znacznej odlegoci itp. Dotyczy to take doboru szkie pochaniajcych wiato (okulary przeciwsoneczne) w przypadku wystpowania u dziecka nadmiernej wraliwoci na wiato czyli wiatowstrtu. Czsto dziecko sabowidzce ma przepisane kilka rnych pomocy optycznych dla wykonywania rnych czynnoci i w rnych warunkach. W ramach programu ustala si take optymalne warunki zewntrzne (pomoce nieoptyczne) poprawiajce widzenie, jak warunki wietlne (konieczno stosowania indywidualnego owietlenia i jego rodzaju - owietlenie arowe lub jarzeniowe), osony na lampy (abaury), kontrasty barwne itp. Oglnie mwic objcie dziecka programen usprawnienia

widzenia ma na celu nauczenie go maksymalnego wykorzystania zachowanego wzroku w rnych sytuacjach yciowych w domu i szkole oraz umiejtnoci organizowania sobie najkorzystniejszych warunkw do pracy wzrokowej. Zajcia majce na celu rozwj i usprawnienie wzroku nale do bardzo specjalistycznych. W zwizku z tym musz by prowadzone przez specjalist. W naszym kraju wyksztacono ju kilkunastu instruktorw usprawniania widzenia. Pracuj oni w specjalnych szkoach dla dzieci niewidomych i sabowidzcych, w specjalistycznych poradniach usprawniania wzroku oraz w niektrych placwkach prowadzonych przez Polski Zwizek Niewidomych. W szczeglny sposb zagadnieniem tym zajmuj si: Orodek ProfilaktycznoRewalidacyjny dla Dzieci i Modziey Niewidomej i Sabowidzcej w Czstochowie, Poradnia Rehabilitacji Niewidomych i Sabowidzcych w Poznaniu oraz Poradnia Rehabilitacji Wzroku dla Sabowidzcych w Warszawie (Patrz: Rozdz.9.3. Wykaz adresw). 6.8.5. Gimnastyka korekcyjna Wiele dzieci niewidomych i sabowidzcych wymaga take indywidualnych wicze fizycznych, majcych na celu korekcj pewnych nieprawidowoci w rozwoju fizycznym i motorycznym. Jak ju uprzednio wspomniano - u bardzo wielu dzieci z uszkodzonym wzrokiem stwierdza si wady postawy czyli wady w prawidowym uksztatowaniu krzywizn krgosupa. Ponadto u wielu z nich stwierdza si opnienia w rozwoju czynnoci manipulacyjnych i lokomocyjnych, a take uksztatowanie si pewnych stereotypowych, nieprawidowych, bezcelowych ruchw lub czynnoci jak koysanie si, krcenie si w kko, dubanie palcem w oku lub zbytnie podnoszenie ng przy chodzeniu itp.Z reguy nieprawidowoci tych nie udaje si zlikwidowa w ramch zaj z wychowania fizycznego. Z tego powodu tego rodzaju wiczenia musz by prowadzone w ramch gimnastyki korekcyjnej. Zwykle rodzaj i zakres wicze korekcyjnych ustala lekarz oceniajcy rozwj fizyczny dziecka. W kadej szkole istnieje przynajmniej kilkoro dzieci, ktre powinny by objte tego rodzaju wiczeniami. Wielu nauczycieli wychowania fizycznego jest rwnie przygotowanych do prowadzenia gimnastyki korekcyjnej, zgodnie z zaleceniami lekarza. 6.9. Zajcia dydaktyczno-wyrwnawcze dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem Wielu uczniw z uszkodzonym wzrokiem na skutek trudnoci w uczeniu si, podobnie jak niektrzy uczniowie normalnie widzcy, bdzie wymaga dodatkowych zaj dla nadrobienia opnie i luk w opanowaniu materiau przewidzianego programem nauczania, np. z polskiego, matematyki, fizyki itp. Mog one wynika z tego powodu, e czsto dzieci te nie nadaj za tokiem lekcji prowadzonych przez nauczycieli. Maj one troch wolniejsze tempo pracy w porwnaniu z innymi dziemi. Ponadto niektre dzieci z uszkodzonym wzrokiem mog nie mie odpowiednich warunkw w domu do odrabiania lekcji, a zwaszcza potrzebnej pomocy ze strony czonkw rodziny lub innych osb. Opnienia i luki mog dotyczy zarwno rozwoju rnych procesw psychicznych, jak rwnie opanowania zakresu wiadomoci i umiejtnoci objtych programem nauczania z rnych przedmiotw. W momencie ich wystpienia naley natychmiast zapewni tym dzieciom odpowiednie zajcia dydaktyczno-wyrwnawcze, aby zapobiec ich pogbianiu si, co mogoby mie bardzo

niekorzystne skutki dla dalszego przebiegu nauki. Zajcia te mog by prowadzone indywidualnie z dzieckiem lub zespoowo, z innymi dziemi, jeli moe okaza si to korzystne dla dziecka z uszkodzonym wzrokiem. Jak pisz Pielecki i Skrzetuska (1991) zespl wyrwnawczy ma stworzy uczniowi moliwo pracy w tempie dla niego dostosowanym, wolniejszym ni na lekcji oraz moliwo staranniejszego opanowania materiau, ktrego nie mog w peni pozna... Materia realizowany podczas zaj w zespole powinien zawiera niezbdne minimum treci opracowanych na lekcji, ale forma realizacji tych treci musi by bardziej swobodna, ujta w ciekawej, zabawowej formie. 6.10. Ocena pracy szkolnej dzieci z uszkodzonym wzrokiem Praca szkolna przecitnych uczniw z uszkodzonym wzrokiem powinna by oceniana wedug tych samych zasad i kryteriw, jak pozostaych uczniw w klasie. Oznacza to, e od pocztku naley wymaga od nich opanowania takiego samego zakresu materiau i umiejtnoci oraz w takim samym czasie. W zwizku z tym naley stawia im stopnie bez stosowania adnej "taryfy ulgowej" (Kuczyska-Kwapisz, 1996). Jeeli nauczyciel w pocztkowym okresie nauki bdzie stosowa tak taryf, to dzieci bardzo atwo przyzwyczaj si do mniejszych wymaga oraz bardzo atwo bd zwalnia si z obowizkw uczniowskich (Willoughby, 1981). Moe okaza si to dla nich bardzo niekorzystne. Ju w starszych klasach taki bd moe przynie swoje negatywne skutki. Inni nauczyciele mog okaza si mniej agodni i wyrozumiali. Bed oni wymaga od dziecka z uszkodzonym wzrokiem tego samego, co od innych uczniw. Okae si wwczas, e dziecko ma liczne braki w podstawowych wiadomociach i umiejtnociach oraz trudnoci z opanowaniem dalszych treci programowych. Tak samo w dalszej perspektywie moe to odbi si negatywnie na moliwociach podjcia nauki na wyszym poziomie i zdobycia wyszych kwalifikacji zawodowych, a nastpnie odpowiedniego zawodu albo stanowiska pracy. Pracodawcy niechtnie zatrudniaj kandydatw niedouczonych. Jeli chodzi o uczniw traccych wzrok i nowo ociemniaych, to jest oczywiste, e w okresie choroby trzeba bra pod uwag ten dodatkowy czynnik i w zalenoci od tego ocenia osignicia szkolne ucznia. Podobnie dzieci z uszkodzonym wzrokiem, charakteryzujce si niszym poziomem umysowym, majce trudnoci w nauce trzeba take oceniach wedug ich moliwoci intelektualnych, jednak w ten sam sposb jak gdyby byy dziemi widzcymi. Wskazanym jest jednak, aby przy oglnej ocenie pracy szkolnej dziecka bra take pod uwag jego wysiek i zaangaowanie. Jest to wany czynnik w przypadku dziecka z uszkodzonym wzrokiem, ktry w ocenie pracy dziecka nie powinien by pominity. Czsto bowiem wyniki w nauce wyraone tylko w formie pojedyczego stopnia nie odzwierciedlaj w peni wysiku i pracy dziecka. W zwizku z tym czsto konieczna jest tzw. ocena opisowa (Bogucka, 1996). Z drugiej strony nie mona ocenia pracy dziecka z uszkodzonym wzrokiem tylko w oparciu o czynione postpy, porwnujc osignite wyniki z poprzednio uzyskanymi. Schroeder (1994) krytycznie wyraa si o amerykaskich nauczycielach szk oglnodostpnych, w ktrych ucz si dzieci niewidome i sabowidzce piszc, e zwykle miar sukcesu dziecka nie jest dla nich osignicie ostatecznego celu nauczania, lecz postpy jako takie. S oni zadowoleni, e dziecko robi postpy, lecz nie zwracaj uwagi na to, czy s one na poziomie jego maksymalnych i optymalnych

moliwoci. 7. Warunki efekywnego nauczania dziecka z uszk. wzrokiem 7. WARUNKI EFEKTYWNEGO NAUCZANIA DZIECI Z USZKODZONYM WZROKIEM W SYSTEMIE INTEGRACYJNYM Nauczanie dzieci z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym wymaga spenienia szeregu warunkw, aby proces ten przebiega z korzyci dla ucznia i przyni oczekiwane efekty. Brak takich warunkw moe spowodowa, e nauka szkolna zakoczy si dla ucznia niepowodzeniem, co moe mie skutki dla jego dalszego ycia. Niewtpliwie poszczeglne szkoy bd miay rne moliwoci stworzenia dzieciom z uszkodzonym wzrokiem odpowiednich warunkw do zaspokojenia ich specjalnych potrzeb edukacyjnych i realizacji ich programu szkolnego. Kierownictwo i nauczyciele musz jednak wykaza troch dobrej woli i poczyni pewne wysiki organizacyjne, aby stworzy tym dzieciom w ich szkole warunki do efektywnej nauki oraz zaspokoi ich specyficzne potrzeby w tym zakresie. Warunkw tych jest kilka. 7.1. Postawa nauczycieli wobec systemu integracyjnego Niewtpliwie pozytywna postawa nauczycieli wobec systemu integracyjnego oraz dzieci niepenosprawnych w ogle jest jednym z waniejszych warunkw efektywnego nauczania i wychowania dzieci z uszkodzonym wzrokiem w szkole oglnodostpnej. Postawa ta decyduje bowiem w znacznym stopniu o postpowaniu nauczyciela i jego zaangaowaniu w te procesy. Nauczyciele musz wic by przekonani, e system ten jest korzystny dla tych dzieci, a same dzieci s zdolne do pobierania nauki w normalnym rodowisku szkolnym razem z dziemi o penosprawnym wzroku. Przekonania takie rodz si z wiedzy o dzieciach niepenosprawnych w ogle, a w naszym przypadku - o dzieciach z uszkodzonym wzrokiem. Brak takiej wiedzy wzbudza natomiast wiele wtpliwoci i niepewnoci. U przecitnego nauczyciela wiedza ta moe by bardzo uboga, std czsto jego opory wobec przyjmowania do szkoy dziecka sabowidzcego lub niewidomego i wobec pracy z nim.. Nauczyciele tacy zwykle nie wiedz, e dziecko sabowidzce czy niewidome moe osign normalny poziom rozwoju fizycznego i psychicznego oraz e mona je przygotowa do samodzielnego ycia. Ich wiedza o tych dzieciach jest na og bardzo oglna, a mianowicie, e s to dzieci posiadajce specjalne potrzeby i wymagajce specjalnych metod nauczania. Zwykle dostrzegaj oni tylko ich ograniczenia, a nie to, e s one dziemi tak samo jak inne dzieci. Std u nauczycieli z brakiem lub maym dowiadczeniem rodz si wtpliwoci wobec integracyjnego nauczania tych dzieci. Dlatego najczszcz ich reakcj na propozycj pracy z dzieckiem sabowidzcym czy niewidomym jest odpowied, e nie potrafi oni pracowa z tego rodzaju dziemi lub e nie bd w stanie powici tyle czasu, ile bd one potrzebowa. Jednak blisze poznanie dzieci sabowidzcych i niewidomych oraz pokonanie pierwszych oporw zmienia ich pogldy na moliwoci rozwojowe i na potrzeby edukacyjne tych dzieci. Pierwsze ich dowiadczenia zwykle pokazuj, e problemy nie s tak due, jak to si pocztkowo wydawao. Nauczyciel musi wic mie pewien niezbdny zakres informacji o dzieciach z uszkodzonym wzrokiem oraz ich

trudnociach w nauce, aby mg tok lekcji i metody dostosowa do ich potrzeb. Jak pisze Maciarz (1992) - pomylno uczniw niepenosprawnych w systemie integracyjnym zaley w duej mierze od przygotowania nauczycieli do pracy z tymi uczniami. Dlatego powinni oni mie podstawowe wiadomoci z zakresu pedagogiki specjalnej, stanowice integraln cz ichprzygotowania pedagogicznego. Przede wszystkim nauczyciel musi wiedzie, e ucze z uszkodzonym wzrokiem jest w pierwszej kolejnoci dzieckiem i ma takie same potrzeby jak wszystkie inne dzieci. Nastpnie dopiero, e ono jest dzieckiem sabowidzcym lub niewidomym i w zwizku z tym ma specjalne potrzeby i wymaga specjalnej pomocy w nauce. W konsekwencji tego musi on zaakceptowa ucznia z uszkodzonym wzrokiem jako rwnoprawnego czonka zespou klasowego. Musi jednak dostrzega jego indywidualne potrzeby, rozumie je i by skonny do ich zaspokojenia. Nieakceptowanie ucznia i jego jawne lub ukryte odrzucenie przez nauczyciela s bardzo przykro przeywane przez dziecko i mog wyzwoli u niego niech do szkoy, co moe skoczy si czstym opuszczaniem zaj lekcyjnych i rezygnacj ze szkoy. Postawa nauczyciela wobec ucznia sabowidzcego lub niewidomego nie moe charakteryzowa si nadmiernym wspczuciem z powodu jego niepenosprawnoci. Moe przejawia si ona w zanieniu wymaga w stosunku do ucznia, dawaniu jemu pozycji uprzywilejowanej wrd uczniw, tolerowaniu jego zaniedba w nauce i niepoprawnych zachowa. Z drugiej strony postawa nauczyciela nie moe charakteryzowa si nadmiernymi wymaganiami w stosunku do ucznia, ktre przekraczaj jego moliwoi i zdolnoci. Moe to bowiem prowadzi do licznych niepowodze ucznia, a co za tym idzie do zniechcenia si dziecka do nauki, utraty wiary we wasne moliwoci, a nawet do konfliktw midzy nauczycielem a uczniem. Nauczyciel posiadajcy ucznia lub uczniw z uszkodzonym wzrokiem musi zdawa sobie spraw z tego, e ich nauczanie i przygotowanie do ycia jest trudniejsze ni w przypadku dzieci normalnie widzcych. W zwizku z tym musi zaakceptowa fakt, e poczone jest to w pewnym dodatkowymi zadaniami i wysikiem. Musi charakteryzowa si pewn gotowoci do szukania pewnych rozwiza, ktre bd umoliwia i uatwia pobieranie nauki tym dzieciom. 7.2. Konieczno dokadnego poznania przez nauczyciela ucznia z uszkodzonym wzrokiem Wszechstronne poznanie ucznia z uszkodzonym wzrokiem polega na zgromadzeniu i analizie informacji, ktre pozwoliyby nauczycielowi na ocen jego rzeczywistych moliwoci i specjalnych potrzeb. Zwykle ucze taki zostaje przyjty do szkoy na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej, ktra w oparciu o przeprowadzone badania ustalia diagnoz odnonie jego rozwoju fizycznego i psychicznego oraz podja decyzj o jego gotowoci do nauki w systemie integracyjnym. Nauczyciel ma wic moliwo zapoznania si z wynikami tych bada, ustalonych w oparciu o badania lekarskie, wywiad rodowiskowy, badania psychologiczne i ewentualnie inne. Przede wszystkim nauczyciel musi zapozna si z wynikami bada lekarskich, a zwaszcza bada okulistycznych, aby dokadnie pozna aktualny stan wzroku i moliwoci wzrokowe ucznia. Zapoznanie to powinno obejmowa: 1. Aktualn diagnoz, obejmujc ocen stanu wzroku. Przede

wszystkim nauczyciel musi wiedzie czy dziecko jest sabowidzce, niewidome z resztkami wzroku czy cakowicie niewidome. Ponadto w przypadku dziecka sabowidzcego lub niewidomego z resztkami wzroku musi on wiedzie, jakiego rodzaju ma ubytki pola widzenia, ktrych barw dziecko nie widzi lub widzi gorzej lub czy gorzej widzi o zmierzchu i w sabych warunkach wietlnych. Znajomo tych danych pozwoli nauczycielowi na ocen moliwoci wzrokowych dziecka pod ktem wykorzystania zachowanej zdolnoci widzenia w zajciach szkolnych i pozaszkolnych. 2. Etiologi i patogenez uszkodzenia wzroku, a wic zapoznanie si z przyczyn oraz z rozwojem i przebiegiem procesu chorobowego, ktry spowodowa sabowzroczno lub lepot. Informacje w tym wzgldzie pozwalaj na ustalenie lub wykluczenie pewnych czynnikw, majcych wpyw na nieprawidowoci rozwojowe i zaburzenia zachowania (czynniki genetyczne, wrodzone, uszkodzenie centralnego systemu nerwowego, czynniki rodowiskowe lub wychowawcze). 3. Prognoz odnonie stanu wzroku, a wic czy aktualny stan ma charakter ustabilizowany czy te naley liczy si ze zmianami, prowadzcymi do jego dalszego pogorszenia si lub odwrotnie, do jego polepszenia. Informacje w tym wzgldzie pozwol nauczycielowi na pokierowanie procesem dydaktycznym i rewalidacyjnym dziecka z uwzgldnieniem jego przyszego stanu wzroku. Jeli dziecko byo badane przez innych lekarzy specjalistw, wwczas nauczyciel powinien pozna take ich ustalenia, w szczeglnoci dotyczce oglnego stanu zdrowia (schorzenia wewntrzne, neurologiczne), funkcjonowania suchu (ewentualny niedosuch) itp. Oprcz informacji typu medycznego nauuczyciel powinien take zapozna si z wywiadem rodowiskowym w celu poznania historii ycia dziecka i rodowiska, w ktrym dziecko sabowidzce lub niewidome wychowuje si. Dotyczy to: sytuacji rodzinnej, a wic rodzicw ( wiek, wyksztacenie) i rodzestwa (wiek, stan zdrowia) oraz warunkw materialnych (warunki mieszkaniowe, staa praca, inne rda dochodu, liczba osb na utrzymaniu) oraz najbliszego otoczenia. Informacje te pozwol nauczycielowi na okrelenie sytuacji rodzinnej i rodowiskowej dziecka oraz poznanie moliwoci zapewnienia jemu waciwych warunkw do nauki w domu oraz moliwoci wsppracy z rodzicami czy innymi czonkami rodziny w jego nauczaniu i wychowaniu. W poradni dziecko z uszkodzonym wzrokiem jest poddawane take badaniom psychologicznym, ktre okrelaj jego oglny poziom umysowy (iloraz inteligencji), specjalne uzdolnienia, rozwj motoryczny - sprawnoci manipulacyjne i lokomocyjne, stopie samodzielnoci w wykonywaniu czynnoci dnia codziennego, rozwj i przystosowanie emocjonalne i spoeczne decydujce o jego funcjonowaniu w grupie i zachowaniach si w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych itp. Zwykle orzeczenia poradni okrelaj take specjalne potrzeby dziecka, ktre powinny by zaspokojone w procesie nauczania i wychowania dziecka. Stanowi one powinny podstaw dla ustalenia programu szkolnego dziecka, a zwaszcza dodatkowych zaj rewalidacyjnych. Poznawanie dziecka sabowidzcego i niewidomego przez nauczyciela nie powinno ogranicza si tylko do analizy informacji zgromadzonych podczas bada dziecka przez specjalistw. Nauczyciel prowadzcy klas (wychowawca klasowy), jak rwnie inni nauczyciele powinni take systematycznie obserwowa dziecko,

starajc si ustali czy rozwija si ono prawidowo bez specjalnych opnie, jakie ma ono trudnoci i przeszkodzy w efektywnym korzystaniu z nauki, czy wystpuj specjalne trudnoci wychowawcze itp. W przypadku wystpienia pewnych zahamowa i nieprawidowoci rozwojowych, trudnoci w nauce czy trudnoci wychowawczych, natychmiast naley podj dziaania zmierzajce do ich usunicia. Polega one powinny na zorganizowaniu dodatkowych zaj z dzieckiem, intensyfikacji wsppracy z rodzicami lub szukaniu konsultacji i pomocy innych specjalistw. 7.3. Zapoznanie ucznia z uszkodzonym wzrokiem ze rodowiskiem szkolnym Nie tylko nauczyciel powiniem pozna ucznia z uszkodzonym wzrokiem, lecz rwnie ucze na samym pocztku nauki powinien dobrze zapozna si z caym rodowiskiem szkolnym, a wic rodowiskiem fizycznym, jak te spoecznym. Wszyscy uczniowie, rwnie normalnie widzcy, czuj si zagubieni, nieufni i oniemieleni, kiedy poraz pierwszy trafiaj do szkoy lub przychedz do nowej szkoy. Szczeglnie odnosi si to do uczniw z uszkodzonym wzrokiem. Pamita trzeba, e maj oni ograniczon lub nawet cakowicie uniemoliwion wzrokow orientacj w przestrzeni; maj one wiele trudnoci w samodzielnym dokadnym zapoznaniu si z wieloma pomieszczeniami, urzdzeniami i przedmiotami znajdujcymi si na terenie szkoy, jak rwnie rozpoznawaniem rnych osb tam przebywajcych. Std wymgaj oni indywidualnego wprowadzenia w rodowisko szkolne, aby zapewni im od samego pocztku dobr orientacj i wzgldnie samodzielne funkcjonowanie na terenie szkoy. Wprowadzenie i zapoznanie takie trzeba rozpocz od rodowiska fizycznego, a wic od klasy lub klas i pracowni, w ktrych ucze bdzie si uczy. Nastpnie trzeba go zapozna z szatni, w ktrej bdzie si rozbiera i ubiera, toaletami, pokojem nauczycielskim itp. Jeeli ucze ma trudnoci ze wzrokowym rozpoznawaniem jego miejsca w szatni, wwczas naley zastosowa pewne oznaczenie dotykowe. Szczeglnie dokadnie ucze powinienpozna swoj klas, a zwaszcza swoje miejsce (szerzej o stanowisku pracy w nastpnym rozdziale), miejsca, gdzie znajduje si st nauczyciela, tablica, rne pki itp. Zapoznanie to powinno take obejmowa wyjanienie do czego rne przedmioty w klasie su i jak z nich korzysta. Ucze z uszkodzonym wzrokiem powinien take stopniowo by wprowadzany w teren poza samym budynkiem szkolnym i zapoznawany z wszystkimi obiektami i urzdzeniami, z ktrych bdzie korzysta, a wic podwrze, tereny zabaw, boisko itp. Oczywicie, uczniowie z uszkodzonym wzrokiem, zwaszcza w klasach nauczania pocztkowego, podobnie jak inni uczniowie, od pierwszych dni bd miay moliwo poznania swojego nauczyciela wychowawc klasowego i ewentualnie innych nauczycieli, z ktrymi bd mie zajcia. Stopniowo naleaoby jednak zapoznawa ich z innymi nauczycielami szkoy, dyrektorem, personrelem medycznym itp. W sposb naturalny ucze z uszkodzonym wzrokiem zapoznaje si ze swoimi kolegami klasowymi i ewentualnie z uczniami z innych klas. Nauczyciel powinien jednak ucznia sabowidzcego czy niewidomego przedstawi klasie traktujc fakt jego pobytu w szkole jako co normalnego i naturalnego. Oczywicie powinien wspomnie o jego ewentualnych trudnociach i ograniczeniach oraz zachci do pomocy w uzasadnionych sytuacjach. Nauczyciel powinien sam da przykad jak zaakceptowa ucznia z uszkodzonym wzrokiem jako penoprawnego

ucznia, wczajc go we wszystkie moliwe zajcia klasowe i pozaklasowe (kka zaintersowa). Wwczas uczniowie widzcy bd mieli pozytywny przykad i z pewnoci bd naladowa jego zachowanie w kontaktach ze swoim sabowidzcym lub niewidomym koleg. Ksztatowaniu pozytwnych postaw widzcych kolegw wobec osb z uszkodzonym wzrokiem w caoci powicony jest rozdzia 7.7. 7.4.Organizacja stanowiska pracy ucznia z uszkodzonym wzrokiem Jednym z problemw, jakie staj przed nauczycielem, kiedy w jego klasie znajduje si ucze z uszkodzonym wzrokiem, jest zorganizowanie jemu odpowiednego stanowiska pracy. Sprawa ta przedstawiawia si w sposb zrnicowany w odniesieniu do ucznia sabowidzcego i niewidomego. 7.4.1. Stanowisko pracy ucznia sabowidzcego Przede wszystkim stolik i krzeso lub awka szkolna powinny by dostosowane do wzrostu ucznia sabowidzcego, aby niewygodne siedzenie i praca w niewygodnej pozycji nie powodoway przemczenia odpowiednich partii mini i caego organizmu, a w lad za tym do powstania pewnym nieprawidowoci w rozwoju fizycznym i motorycznym. Jeli chodzi o wysoko stolika lub awki, to powinny one siga do okcia ucznia, aby mg swobodnie na nich pracowa (wykonywa ruchy przedramieniem). Natomiast wysoko krzesa lub siedzenia w awce powinna pozwala na swobodne oparcie stp na pododze. Zbyt niskie lub zdyt wysokie krzesa lub awka mog powodowa niekorzystne zmiany w rozwoju fizycznym dziecka, zwaszcza wady postawy. Nastpnie stolik lub awka powinny by tak zlokalizowane w klasie, aby ucze mia atwy dostp do nich, a take atwe dojcie do tablicy, do biurka nauczyciela, do drzwi wyjciowych itp. Najczciej jest to miejsce w pierwszym rzdzie, z ktrego ucze najlepiej moe obserwowa nauczyciela co on robi, co jest napisane na tablicy lub co jest demonstrowane na mapach, planszach itp. Powinno to by stae miejsce w klasie lub w klaso-pracowni i bez czstych zmian, aby nie zmusza ucznia do czstego przystosowywania si do nowej sytuacji. Podobnie inne meble i przedmioty stanowice stae wyposaenie klasy lub klaso-pracowni powinny mie sta lokalizacj, aby uatwia uczniowi sabowidzcemu orientacj przestrzenn i atwe do nich dojcie. Stolik lub awka ucznia powinna by take umieszczona w pobliu okna, aby mg on maksymalnie korzysta ze wiata naturalnego. Powinien on by jednak tak ustawiony, aby wiato wpadajce do klasy nie padao prosto w jego oczy, powodujc bardzo niepodane zjawisko jakim jest olnienie. W celu zapewnienia dobrego owietlenia naturalnego, stanowisko pracy ucznia naley ustawi w ten sposb, aby wiato padao z lewej strony (bokiem do okna znajdujcego si z lewej strony). Uniknie si w ten sposb nagego pojawienia si w polu widzenia ucznia silnej jasnoci (przy zmianie nasonecznienia) utrudniajcej wyrane widzenie i powodujcej znuenie oczu. Wyjtek mog stanowi uczniowie z nadmiern wraliwoci na wiato z wiatowstrtem, dla ktrych stanowisko pracy naley zlokalizowa w gbi klasy. Blat stou powinien by matowy, aby rwnie nie powodowa zjawiska olnienia. Niektrzy uczniowie do atwiejszego czytania wymagaj uoenia tekstu pod odpowiednim ktem w stosunku do oczu. Dla takich uczniw w miar moliwoci stolik powinien mie podnoszony blat. Wwczas ucze bdzie mia moliwo ustawienia go pod takim ktem w stosunku do oczu, ktry zapewni jemu najbardziej korzystn

pozycj przy czytaniu tekstw. Innym rozwizaniem tej sprawy mog by tzw. czytniki czyli podprki z regulowanym ktem nachylenia stawianym na stole ucznia (Kryska-Borowska i Sobociska, 1995). Wielu uczniw sabowidzcych bdzie wymagao indywidualnego owietlenia stanowiska pracy, zwaszcza przy wykonywaniu niektrych zada, jak np. przy czytaniu, obserwowaniu obrazkw, rysunkw itp. W zwizku z tym na stanowisku pracy ucznia naleaoby zainstalowa odpowiedni lamp uzupeniajc wiato naturalne wpadajce do klasy lub wiao sztuczne owietlajce ca klas. Jak pisz KryskaBorowska i Sobociska (1996) - przy czytaniu szczeglne znaczenie ma kierunek wiata, jego natenie , zasig, olnienie i promieniowanie wietlne. wiato powinno wychodzi z punktu znajdujcego si za lewym ramieniem (przy uczniu praworcznym). Dziki temu kt padania wiata na miejsce pracy bdzie najlepszy i pozwoli uzyska najlepszy kontrast. wiato lampy punktowej przeznaczonej do czytania musi rwnomiernie owietla ca powierzchni tekstu. Wskazanym wic byoby, aby lampa do czytania mogaby by przesuwana w paszczynie pionowej, obraca si na boki, mie waciwy abaur dajcy rwnomierne rozproszenie wiata z moliwie sabym promieniowaniem cieplnym oraz regulator natenia wiata. Jeli chodzi o tablic to powinna ona by take matowa w kolorze czarnym lub ciemno-zielonym, a kreda do pisania biaa lub ta. Ze wzgldu na ucznia sabowidzcego wskazanym byoby, aby bya ona podwietlana z gry, najlepiej wiatem jarzeniowym (Kryska-Borowska i Sobociska, 1995). Istniej dzisiaj take nowoczesne tablice, zwykle koloru biaego, na krrych mona pisa rnokolorowymi flamastrami. Wwczas do pisania na tablicy mona dobra flamaster o takim kolorze lub kolorach, ktre s najlepiej widziane przez ucznia sabowidzcego. Nie naley zapomina take o tym, aby litery lub inne znaki graficzne pisane na tablicy byy odpowiedniej dla ucznia wielkoci. Ponadto wszystki pomieszczenia, z ktrych ucze sabowidzcy bdzie korzysta, a wic klasy, pracownie, sala gimnastyczna, korytarze, szatnie, stowka, klatka schodowa, toalety powinny mie dobre owietlenie (naturalne lub sztuczne), aby zapewni jemu dobr w nich orientacj i zapobiec potkniciom i upadkom spowodowanym niezauwaeniem stopni, progw i innych przeszkd. Powinno to by natenie wiata przynajmniej odpowiadajce normom dla uczniw widzcych. 7.4.2. Stanowisko pracy ucznia niewidomego Podobnie jak w przypadku ucznia sabowidzcego stolik i krzeso lub awka szkolna ucznia niewidomego powinny by dostaosowane do wzrostu ucznia, aby zapewni jemu wygodne siedzenie i prac. Badania wykazay, e bardzo wiele dzieci niewidomych ma wady postawy (rnego rodzaju skrzywienia krgosupa). Pozwalanie uczniowi niewidomemu na siedzenie przy niewaciwie dobranym stoliku lub awce moe powodowa, e tego rodzaju wady powstan lub bd si pogbia. Jak podaj Broniarz i inni (1995) - blat stanowiska pracy ucznia niewidomego powinien by wikszy ni ucznia widzcego, a mianowicie o dugoci 110 cm i szerokoci 60 cm., aby mg on swobodnie rozoy na nim wszystkie potrzebne w czasie lekcji pomoce szkolne, jak podrczniki brajlowskie, ktre s o wiele wiksze ni

zwyke, tabliczk brajlowsk i papier brajlowski do pisania, brajlowsk maszyn do pisania czy magnetofon. Ponadto autorzy podaj, e paszczyzna, na ktrej ucze pracuje powinna by obramowana pask listw wystajc ponad ni nie wicej ni 3 cm. Dotyczy to krawdzi grnej i obu krawdzi bocznych. Ma to na celu uatwienie uczniowi orientacji na stanowisku pracy i zapobieenie zsuniciu na podog rnych przedmiotw uywanych przez niego w czasie nauki. Nastpnie ucze niewidomy powinien mie wasn szafk, w ktrej mogby przechowywa te pomoce szkolne, ktrych w danym dniu nie bdzie uywa w domu. Ucze niewidomy ma bowiem cay szereg dodatkowych pomocy, ktrych nie maj uczniowie widzcy, np. brajlowska maszyna do pisania, magnetofon, nie mwic ju o duych i cikich podrcznikach brajlowskich. Willoughby (1981) podaje kilka uwag dotyczcych miejsca w klasie dla ucznia niewidomego. Z uwagi na to, e w czasie lekcji ucze niewidomy korzysta gwnie ze suchu, powinien on mie miejsce, z ktrego bdzie dobrze sysza nauczyciela i swoich kolegw. Z drugiej strony powinno to by miejsce, do ktrego nie bd dociera dwiki przeszkadzajce dobremu syszeniu. Niekoniecznie musi to by miejsce w pierwszym rzdzie, blisko drzwi wyjciowych lub blisko okna. Z drugiej strony trzeba wzi pod uwag, e ucze niewidomy uywajc tabliczki i dutka brajlowskiego, piszc na maszynie brajlowskiej lub nagrywajc na tam magnotofonow moe przeszkadza innym uczniom. Gdyby to zbytnio przeszkadzao innym uczniom, wczas moe to robi gdzie z boku. Autorka podkrela jednak, e uczniowie widzcy atwo i szybko przyzwyczajaj si do pewnych dodatkowych dwikw zwizanych z prac kolegi niewidomego. 7.5. Rola pedagoga szkolnego i pedagoga specjalnego w nauczaniu dzieci z uszkodzonym wzrokiem Dla zapewnienia szkole oglnodostpnej niezbdnej profesjonalnej pomocy w nauczaniu i wychowaniu uczniw z uszkodzonym wzrokiem powstay rne systemy. Na przykad w Stanach Zjednoczonych wprowadzono stanowisko tzw. nauczyciela dochodzcego, ktry przychodzi do szkoy, w ktrej ucz si uczniowie z uszkodzonym wzrokiem, w okrelone dni i na okrelon liczb godzin. Jest to tyflopedagog, a wic nauczyciel specjalista do spraw nauczania i wychowania dzieci sabowidzcych i niewidomych. Do jego obowizkw naley: 1. Przeprowadzanie zaj specjalistycznych z uczniami, jak nauka brajla, orientacji i poruszania si itp. 2. Organizacja i dostarczanie pomocy specjalistycznych np. ksiek brajlowskich lub z powikszoym drukiem, map plastycznych itp. 3. Udzielanie konsultacji nauczycielom dotyczcych przystosowania lekcji i pomocy szkolnych do potrzeb dzieci z uszkodzonym wzrokiem. W Angli w szkoach oglnodostpnych istniej zespoy nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem do pracy z dziemi z rnymi niepenosprawnociami. Ich zadaniem jest pomoc tym dzieciom w zaspokojeniu rnych ich potrzeb edukacyjnych (Biczycka i Mazanek, 1994) Podobnie w Hiszpanii szkoy zatrudniaj pedagogw specjalnych, ktrzy ucz dzieci wybranych partii materiau, ktrych nie mog one opanowa w systemie klasowo-lekcyjnym (Walczak,1994).

U nas, zgodnie z zarzdzeniem nr 15 Ministra Edukacji Narodowej z 1993 r., pomoc psychologiczn i pedagogiczn dla uczniw, ktrzy takiej pomocy potrzebuj, organizuje tzw. pedagog szkolny (Dz.Urz. nr 6 MEN ). Celem tej pomocy jest wspomaganie rozwoju psychicznego i efektywnoci nauczania tych uczniw, w szczeglnoci przez korygowanie odchyle od normy , wyrwnywanie i korygowanie brakw w opanowaniu programu nauczania oraz eliminowanie przyczyn i przejaww zaburze, w tym zaburze zachowania. Jak pisze Maciarz (1992) - w aktualnych warunkach pracy szk znaczc rol w udzielaniu nauczycielowi pomocy w nauczaniu uczniw niepenosprawnych moe spenia nauczyciel szkolny. Ponadto, zgodnie z zarzdzeniem nr 29 Ministra Edukacji Narodowej z 1993 r., w szkoach integracyjnych lub szkoach posiadajcych oddziay integracyjne mog by zatrudnieni nauczyciele ze specjalnym przygotowaniem, w celu wsporganizowania ksztacenia integracyjnego, a w szczeglnoci udzielenia pomocy nauczycielom w zakresie doboru treci programowych i metod pracy z uczniami niepenosprawnymi oraz prowadzenia bd organizowania rnych form pomocy psychologicznej i pedagogicznej oraz zaj rewalidacji indywidualnej (Dz.Urz. nr9 MEN). Przepisy wymienionych zarzdze dotycz wszystkich uczniw niepenosprawnych, a wic rwnie uczniw z uszkodzonym wzrokiem. Tak wic nauczyciel szkolny lub pedagog specjalny zatrudniony w szkole moe: 1. Udziela konsultacji i porad nauczycielom w sprawach nauczania i wychowania dzieci z uszkodzonym wzrokiem. 2. Inicjowa wspprac z poradniami specjalistycznymi, specjalnymi orodkami szkolno-wychowawczymi i innymi placwkami zajmujcymi si sprawami osb z uszkodzonym wzrokiem. 3. Prowadzi niektre zajcia dydaktyczno-wyrwnawcze i indywidualne zajcia rewalidacyjne dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem. 4. Upowszechnia wiedz wrd nauczycieli o dzieciach z uszkodzonym wzrokiem. 5. Wsppracowa z rodzicami w zakresie wychowania ich dziecka z uszkodzonym wzrokiem i ksztatowania pozytywnych postaw rodzicielskich czyli przeprowadza pedagogizacj rodzicw. 7.6. Wsppraca z rodzicami ucznia z uszkodzonym wzrokiem Rozpoczynajc prac z dzieckiem z uszkodzonym wzrokiem w swojej klasie nauczyciel powinien natychmiast nawiza kontakt i cis wspprac z jego rodzicami lub innymi czonkami jego rodziny. Na wstpie powinien on jednak uwiadomi sobie, co rodzice przeyli i moe nadal przeywaj, majc dziecko sabowidzce lub niewidome. Przede wszystkim urodzenie si takiego dziecka byo dla nich szokiem. Nie spodziewali si, e ich dziecko bdzie niepenosprawne. Z pewnoci mieli olbrzymie trudnoci z zaakceptowaniem tego faktu i prawdopodobnie w dalszym cigu nie pogodzili si nim. Nastpnie przeyli dugi okres poszukiwa pomocy dla swojego dziecka, woc je od jednego do drugiego lekarza. Powodowao to okresy nadziei oraz goryczy i zaama po niepomylnych diagnozach wydawanych przez kolejnych lekarzy i czasami innych "specjalistw". Przeyli niejedn noc, mylc o dziecku i

ewentualnej swojej winie, o jego moliwociach i perspektywach na przyszo. Czasami borykali si sami z tymi problemami przez kilka lat, albowiem nie mieli odpowiedniej pomocy i fachowej porady w pocztkowym okresie wychowywania swojego dziecka. W zwizku z tym ich obraz moliwoci dziecka i postawy wobec niego mog by bardzo rne, zwykle bardzo nieprawidowe i niewaciwe, a oczekiwania i ambicje bardzo nierealne. Jedni rodzice bd charakteryzowa si podstaw nadopiekucz bardzo szkodliw z punktu widzenia samodzielnoci dziecka, a inni - odrzuceniem go i rezygnacj z wszelkich wysikw, aby stworzy jemu warunki do wszechstronnego rozwoju i przygotowania si do ycia. Majc to na uwadze nauczyciel musi by przygotowany na to, e nieraz bdzie musia take pomaga samym rodzicom, a nie tylko dziecku. Z drugiej strony zaznaczy trzeba, e jest wielu rodzicw, ktrzy w peni zaakceptowali swoje dziecko takim jakim ono jest, z wszystkimi jego ograniczeniami i specjalnymi potrzebami oraz gotowi s do cakowitego powicenia si pracy dla jego dobra. W kadym razie wsppraca nauczyciela z rodzicami lub innymi czonkami rodziny powinna rozpocz si od pierwszych dni dziecka w klasie. Ju wwczas, gdy nauczyciel dowie si, e od nowego roku szkolnego w jego klasie bdzie ucze z uszkodzonym wzrokiem, powinien natychmiast nawiza kontakt i ewentualnie odwiedzi rodzicw w ich domu, aby na miejscu zapozna si z ich postawami wobec dziecka, warunkami ycia dziecka i ustali w oglnych zarysach zakres i formy wsppracy (Willoughby, 1979). Nastpnie w okresie roku szkolnego nauczyciel powinien systematycznie kontaktowa si z rodzicami. W modszych klasach rodzice lub inni czonkowie rodziny zwykle przyprowadzaj i odbieraj dziecko ze szkoy, std nie powinien on mie wikszych trudnoci w tych kontaktach. Celem tych kontaktw powinny by: 1. Wzajemne przekazywanie sobie informacji o postpach dziecka w nauce i zachowaniu si w szkole i w domu. Ilo i czstotliwo tych kontaktw powinna wynika z aktualnych potrzeb. 2. Wyjanianie rodzicom przez nauczyciela pewnych trudnoci i podejmowanych dziaa, np. w zakresie dodatkowych zaj. 3. Omawianie koniecznoci udzielania dziecku pomocy w domu przez rodzin w odrabianiu lekcji. Ewentualne wsplne ustalanie pomocy z zewntrz, np. ze strony kolegw z klasy lub ze starszych klas, albo innych osb, ktre mogyby podj si tej roli. 4. Ustalanie udziau rodzicw w niektrych lekcjach, aby mogli pozna sposb prowadzenia lekcji, zakres wiadomoci i umiejtnoci, jakie dziecko powinno opanowa itp. 5. Rozwizywanie wszelkich problemw i niejasnoci zwizanych z nauczaniem i wychowaniem dziecka. Nauczyciel powinien zdawa sobie rwnie spraw z tego, e nie zawsze bdzie mia moliwo idealnej wsppracy z rodzicami dziecka czy innymi czonkami jego rodziny. Rne mog by przyczyny takiego stanu rzeczy, np. niski poziom rodzicw, rodowisko patologiczne, liczba dzieci na wychowaniu, sytuacja materialna, praca zawodowa rodzicw itp. W kadej jednak sytuacji nauczyciel musi czyni usilne starania, aby wczy czonkw rodziny do wsppracy, gdy jest ona jednym z istotnych czynnikw pomylnoci nauki w systemie integracyjnym. Jak pisz Kryska-Borowska i Sobociska (1996) w odniesieniu do uczniw sabowidzcych - nawet przy najlepiej zorganizowanej pracy dydaktycznej w szkole, cz obowizkw

zwizanych z nauk spada na rodzicw. 7.7.Postawy dzieci widzcych 7.7. Postawa uczniw widzcych wobec uczniw z uszkodzonym wzrokiem Innym bardzo wanym czynnikiem warunkujcym efektywno nauczania i majcym wpyw na powodzenie edukacji uczniw z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym s postawy ich widzcych kolegw. Jest to problem zaakceptowania i przyjcia ucznia sabowidzcego lub niewidomego do swego grona tak samo jak innych kolegw, lub odrzucenia i izolowania go na podstawie faktu, e jest niepenosprawny. Jest to take problem ich gotowoci do niesienia pomocy we wszystkich sytuacjach, w jakich ta pomoc bdzie jemu potrzebna lub obojtnoci na jego trudnoci i ograniczenia. Zwykle postawy uczniw widzcych w pierwszych klasach szkoy podstawowej wobec uczniw niepenosprawnych s wzgldnie poprawne. Uczniowie ci nie zdaj bowiem sobie jeszcze w peni sprawy z tego, e ich kolega jest sabowidzcy lub niewidomy i co to oznacza. Traktuj wic go tak samo jak innych kolegw. Zdarzaj si jednak czasami przypadki, e rodzice niektrych uczniw widzcych mwi swojemu dziecku, aby nie bawio si lub nie utrzymywao kontaktw z dzieckiem sabowidzcym lub niewidomym, wyraajc przy tej okazji swoje niewaciwe pogldy na temat ludzi z uszkodzonym wzrokiem. W ten sposb rodzice przyczyniaj si do uksztatowania u swoich dzieci negatywnych postaw wobec dzieci z uszkodzonym wzrokiem. W starszych klasach, obok waciwych postaw, mona take spotka si z wyranie negatywnymi postawami uczniw widzcych wobec uczniw z uszkodzonym wzrokiem i w ogle uczniw niepenosprawnych. Przejawia si one mog u starszych dzieci i modziey widzcej w ich izolacji, niezawieraniu wizw koleeskich i przyjacielskich oraz wyczaniu ich z rnych grup formalnych czy nieformalnych. Bardziej drastyczne przejawy takich postaw, to rne formy agresji sownej czy fizycznej, jak przezywanie i wymiewanie si z ich niepenosprawnoci, uderzanie znienacka, podkadanie przeszkd na drodzie itp (Majewski, 1983). 7.7.1. Wpyw postaw dorosych osb widzcych na postawy dzieci Negatywne postawy u dzieci widzcych wobec dzieci z uszkodzonym wzrokiem s na og odbiciem postaw ludzi dorosych i ogu spoeczestwa. Maj oni zwykle bardzo bdne wyobraenia i pogldy na osoby dotknite sabowzrocznoci lub lepot . Uwaaj je za wielkie nieszczcie dla czowieka, pocigajce za sob liczne konsekwencje. W szczeglnoci odnosi si to do osb niewidomych. Wyobraaj sobie, e czowiek niewidomy nie jest zdolny do nauki, do prowadzenia samodzielnego ycia, do pracy , do zajmowania wysokich stanowisk, do udziau w yciu spoecznym i towarzyskim. Widz go raczej jako osob godn poaowania, a nie czowieka majcego swoje prawo do ycia w spoeczestwie i obowizki wobec niego, tak samo jak kady inny czowiek. W znacznym stopniu dotyczy to take osb sabowidzcych, chocia w tym przypadku obraz nie jest tak tragiczny. Te bdne wyobraenia i pogldy maj bezporedni wpyw na zachowanie osb widzcych wobec osb z uszkodzenym wzrokiem. Przejawiaj si one w tym, e traktuj one osoby niewidome czy sabowidzce w sposb odmienny. Dowodem tego jest czsta ich

izolacja i traktowanie jako obywateli niszej kategorii. W konsekwencji nie stwarza si im rwnych szans i warunkw do prowadzenia normalnego ycia i wykonywania pracy w normalnych warunkach. Powodem bdnych wyobraen i pogldw jest po prostu brak rzetelnej wiedzy w spoeczestwie o rzeczywistych moliwociach osb z uszkodzonym wzrokiem. Ma w tym swj udzia zarwno tradycja, czyli przekazywanie z pokolenia na pokolenie bdnych wyobrae i pogldw na osoby z uszkodzonym wzrokiem oraz dotychczasowe segregacyjne i izolacyjne systemy dla tych osb. Chodzi tutaj o specjalne szkoy dla dzieci niewidomych i sabowidzcych, o specjalne zakady pracy dla osb niewidomych (spdzielnie niewidomych czy spldzielnie inwalidzkie) itp. Ksztatowanie waciwych postaw i form zachowania si wobec osb z uszkodzonym wzrokiem trzeba rozpocz u dzieci od najmodszych lat. Obecno w klasie lub w szkole oglnodostpnej dziecka niewidomego czy sabowidzcego stwarza wyjtkow okazj do zapoznania dzieci widzcych z moliwociami tych dzieci i osb z uszkodzonym wzrokiem w ogle. Postawy uksztatowane w dziecistwie zachowaj na cae swoje ycia i przeka je nastpnemu pokoleniu. Pozytywne postawy spoeczestwa wobec osb sabowidzcych i niewidomych s koniecznym warunkiem ich integracji spoecznej i zawodowej, o ktr aktualnie tak bardzo si walczy. 7.7.2. Zakres wiedzy uczniw widzcych o osobach w uszkodzonym wzrokiem Co powinni wiedzie uczniowie widzcy o osobach z uszkodzonym wzrokiem, aby uksztatowali sobie waciwe postawy i formy zachowania si wobec tych osb ? Zakres tej wiedzy jest dosy szeroki i powinien obejmowa informacje: 1. 0 rnynych grupach osb z uszkodzonym wzrokiem. Dzieci widzce powinny przede wszystkim wiedzie , e wrd osb z uszkodzonym wzroku istnieje dua rnorodno. Jedne osoby s cakowicie niewidome i nic nie widz. Na szczcie jest ich stosunkowo mao - okoo 5 % - 6 % wszystkich osb z uszkodzonym wzrokiem. Inne osoby maj tylko poczucie wiata, a wic mog odrnias dzie i noc, lub czy w pokoju pali si lub nie pali si wiato, kiedy jest ciemno. Inne osoby z uszkodzonym wzrokiem w rnym stopniu widz. Jedne lepiej , inne gorzej. Zaley to od stopnia i zakresu uszkodzenia narzdu wzroku. Jedne osoby widz tylko due przedmioty, lub gdy znajduj si w niewielkiej odlegoci; inne widz tylko kontury przedmiotw lub ich obrazy s niewyrane i zamazane; jeszcze inne widz tylko wwczas, gdy ogldany przedmiot jest odpowiednio owietlony i istnieje duy kontrast pomidzy jego barw a barw ta. Niektre osoby nosz okulary lub posuguj si innymi pomocami optycznymi, uatwiajcymi i poprawiajcymi widzenie przedmiotw z bliska i znajdujcych si w dalszej odlegoci. Noszenie okularw przez osoby sabowidzce nie oznacza, e widz one wszystko normalnie. 2. O przyczynach uszkodzenia wzroku i jego zapobieganiu Wzrok jest bardzo delikatnym narzdem i w zwizku z tym moe atwo ule uszkodzeniu. Dlatego dzieci widzce powinny zna podstawowe zasady profilaktyki i higieny okulistycznej, aby mogy w sposb waciwy dba o swoje oczy. Powinny wic zna, jakie czynniki powoduj uszkodzenie wzroku, konsekwencj ktrych moe by cakowita lepota lub sabowzroczno. Powinny one dowiedzie si, e niektre

dzieci rodz si ju z uszkodzonym wzrokiem, a inne staj si niewidome lub sabowidzce na skutek rnych chorb lub wypadkw. Dlatego trzeba im powiedzie o takich chorobach oczu jak katarakta, jaskra, odklejenie siatkwki i barwnikowe zwyrodnienie siatkwki oraz o chorobach oglnych, jak cukrzyca, zapalenie opon mzgowych czy mzgu, ktre mog by przyczynami nieodwracalnych zmian w narzdzie wzroku. Dzieci widzce musz koniecznie wiedzie, e w przypadku wystpienia jakichkolwiek dolegiwoci ocznych, powinny natychmiast zgosi to rodzicom, nauczycielce czy pielgniarce w szkole. Bardzo wane jest take, aby dziewczynki dowiedziay si (w odpowiednim czasie), e konieczne jest, aby przebyy ryczk lub byy szczepione przeciw tej chorobie, dla wytworzenia odpowiednich przeciwcia. Choroba ta jest bowiem bardzo grona, jeli wystpi w pierwszych miesicach ciy przyszej matki. Wwczas dziecko rodzi si zwykle z licznymi wadami, w tym rwnie ze lepot lub sabowzrocznoci. W szczeglny sposb dzieci widzce powinny by uwiadomione o niebezpieczestwach, jakie zagraaj ich oczom w domu, w szkole i w innych miejscach, gdy bawi si lub manipuluj takimi przedmiotami, materiaami czy narzdziami, jak noyczki, no, drut, duto, szydo, petarda, niewypa, wapno . Nieszczliwe wypadki z udziaem tych przedmiotw, materiaw i narzdzi, powodujce urazy gaek ocznych lub odpowiedniego miejsca gowy, mog zakoczy si lepot lub sabowzrocznoci. Uczulenie dzieci na urazy oczu i gowy bdzie mie take pozytywny wpyw na przysze przestrzeganie zasad higieny i bezpieczestwa w pracy zawodowej. Dzieci widzce powinny rwnie wiedzie, e na skutek starzenia si organizmu sprawno funkcjonowania narzdu wzroku ulega obnieniu i ludzie w podeszym wieku duo gorzej widz, a niektrzy z nich cakowicie trac wzrok. Obok znajomoci czynnikw uszkadzajcych narzd wzroku dzieci widzce musz zna take podstawowe zasady higieny okulistycznej. Chodzi tutaj przede wszystkim o znajomo czynnikw zapewniajcych prawidowe widzenie oraz czynnikw powodujcych znuenie i przemczenie narzdu wzroku. Dzieci widzce powinny wic wiedzie, e o prawidowoci widzenia decyduj takie czynniki, jak dobre owielenie miejsca pracy i przedmiotu, ktry ogldaj, dobry kontrast pomidzy tem a ogldanym przedmiotem, prawidowa pozycja przy pracy wzrokowej, stosowna odlego od oczu ogldanego przedmiotu, posugiwanie si szkami korekcyjnymi (okularami), w przypadku wystpienia wad wzroku itp. Powinny take wiedzie, e dugotrwae nieprzestrzeganie tych zasad i naraanie narzdu wzroku na czste znuenia i przemczania moe prowadzi do stopniowego pogarszania si jego funkcjonowania. 3. O nauce dzieci z uszkodzonym wzrokiem Dzieci widzce powinny wiedzie, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem s zdolne do nauki szkolnej tak samo jak dzieci widzce. Czasami musz one jednak pewne zadania szkolne wykonywa w troch inny sposb i posugiwa si innymi pomocami naukowymi, a wic tabliczk i dutkiem brajlowskim, maszyn brajlowsk, ksikami z powikszonym drukiem, mapami wypukymi, rysunkami o pogrubionych konkturach i duym kontracie barwnym itp. Musz take wiedzie, e s wrd nich uczniowie bardziej i mniej zdolni oraz lepsi w jednych przedmiotach, a gorsi w innych. Za swoj prac szkoln mog otrzymywa zarwno szstki i pitki, jak i dwjki. Ich zachowanie moe

by wzorowe, jak te naganne. Niektre z tych dzieci musz mie dodatkowe zajcia i przedmioty, np. nauk pisania i czytania brajlem, posugiwania si lask, wykonywania pewnych czynnoci dnia codziennego, z opanowaniem ktrych maj szczeglnie trudnoci. Mog one czsto wymaga pomocy i zrozumienia ze strony nauczycieli, rodzicw i swoich kolegw, z uwagi na pewne trudnoci wynikajce z braku lub osabionego wzroku. Mog one te wymaga wicej czasu na wykonanie niektrych zada szkolnych, ni dzieci o penosprawnym wzroku. Dzieci widzce musz take wiedzie, e dzieci z uszkodzonym wzrokiem s zdolne do wielu wsplnych zabaw. Musz one jednak pomc im nauczy si wsplnie bawi i przystosowa si do ich moliwoci. Dzieci z uszkodzonym wzrokiem potrafi by rwnie dobrymi kolegami dzieci widzcych i partnerami do zabawy. Dzieci widzce powinny take wiedzie, e jedne dzieci z uszkodzonym wzrokiem chodz do zwykych szk razem ze swoimi widzcymi kolegami i kocz te szkoy nauczywszy si tyle samo, co ich widzcy koledzy. Mog pniej pj do szkoy redniej lub zawodowej, w zalenoci od swoich zdolnoci i zainteresowa. Po ukoczeniu takiej szkoy modzie niewidoma i sabowidzca ma otwarte drzwi na wysze uczelnie, jeli pomylnie zda egzaminy wstpne. Rodzice niektrych dzieci z uszkodzonym wzrokiem wol, aby ich dzieci uczyy si w specjalnych szkoach dla dzieci niewidomych lub specjalnych szkoach dla dzieci sabowidzcych. W tych szkoach s bowiem tylko dzieci z uszkodzonym wzrokiem i wszystkie metody nauczania i prowadzenia zaj dostosowane s dla potrzeb tych dzieci. Dla niektrych z tych dzieci nauka w tych szkoach moe by duo atwiejsza, ni w zwykej szkole. Z uwagi na to, e szk tych jest stosunkowo mao, a dzieci z uszkodzonym wzrokiem mieszkaj w rnych zaktkach naszego kraju, musz one mieszka z internatach, znajdujcych si przy tych szkoach, czsto z dala od swoich rodzicw. Po ukoczeniu takiej szkoy mog one, tak samo jak po zwykej szkole, kontynuowa nauk i osign nawet wysze wyksztacenie. 4. O trudnociach dzieci z uszkodzonym wzrokiem w szkole Uczniowie widzcy powinni wiedzie, e wielu uczniw sabowidzcych nie ma wikszych trudnoci z orientowaniem si na terenie szkoy. Ich zachowana zdolno widzenia wystarcza im do znalezienia odpowiednich pomieszcze i miejsc, a wic poszczeglnych klas, pokoju nauczycielskiego, ubikacji, jadalni, sali gimnastycznej, placu zabaw czy boiska poza budynkiem szkolnym itp. S jednak rwnie takie dzieci sabowidzce, ktre bd wymagay pewnych informacji, gdzie dane pomieszczenie lub miejsce si znajduje. Dzieci niewidome mog mie wiksze trudnoci w tym zakresie, zwaszcza w pierwszych dniach pobytu w szkole. Bd one wymagay nie tylko informacji, lecz czsto zaprowadzenia do tych pomieszcze lub miejsc. Ponadto uczniowie widzcy powinni wiedzie, e wiele trudnoci moe sprawia uczniom z uszkodzonym wzrokiem pozostawianie rnych przedmiotw, np. krzese, tornistrw, w miejscach przeznaczonych na chodzenie. Mog oni ich nie zauway, co moe stanowi dla nich przeszkody, groce nieszczliwym wypadkiem. To samo dotyczy otwartych okien lub p otwartych drzwi. 5. O dorosych osobach niewidomych i sabowidzcych Wrd osb z uszkodzonym wzrokiem s zarwno takie, ktre urodziy si niewidome lub sabowidzce oraz takie, ktre utraciy wzrok w pniejszym okresie swego ycia - w okresie dojrzaoci i w

okresie staroci czyli osoby ociemniae. Utrata wzroku powoduje cay szereg problemw. S to przede wszystkim trudnoci w wykonywaniu podstawowych czynnoci dnia codziennego zwizanych z zabiegami toaletowymi, z przygotowywaniem posikw i prowadzeniem gospodarstwa domowego. Osoby ociemniae musz wic nauczy si wykonywa te wszystkie czynnoci przy pomocy pozostaych zmysw, zwaszcza dotyku i suchu, a osoby czciowo ociemniae - przy pomocy osabionego wzroku wspomaganego przez pozostale zmysy. Innym problemem jest samodzielne poruszanie si w przestrzeni, zwaszcza do miejsc oddalonych od ich miejsca zamieszkania. Szczeglny problem stwarza konieczno korzystania ze rodkw komunikacji miejskiej czy pozamiejskiej (autobusy, tramwaje, kolej). Z tego powodu osoby niewidome posuguj si bia lask lub psem-przewodnikiem, gdy poruszaj si poza domem. Biaa laska suy osobie niewidomej do znajdowania wolnego miejsca przy poruszaniu si w przestrzeni i unikania przeszkd, ktre mogyby by grone dla niej. Jest ona take znakiem dla innych przechodniw, e dana osoba ma kopoty ze wzrokiem, a nie symbolem staroci czy zniedonienia. Pies-przewodnik "uycza osobie niewidomej swoich oczu" i pomaga jej w bezpiecznym dojciu do obranego miejsca. Innym skutkiem utraty wzroku jest utrata umiejtnoci dotychczasowego sposobu czytania i pisania. Std osoby ociemniae musz nauczy si posugiwania sposobem pisania i czytania dostosowym do ich moliwoci (brajl, powikszony druk). Istnieje jeszcze szereg innych problemw, jakie maj dorose osoby niewidome i sabowidzce, u ktrych wystpio uszkodzenie wzroku w pniejszym okresie ycia.. Ze wzgldu na te problemy wszystkie osoby, ktre utraciy wzrok, wymagaj pewnego przygotowania do ycia w nowych warunkach. Modsze osoby ociemniae przygotowywane s do tego w specjalnych orodkach rehabilitacyjnych, gdzie ucz si jak wykonywa rne czynnoci dnia codziennego bez wzroku lub przy znacznie osabionym wzroku, jak samodzielnie porusza przy pomocy biaej laski lub psa przewodnika, jak pisa i czyta systemem dotykowym, jak pisa na maszynie brajlowskiej i czarnodrukowej oraz wielu innych spraw, aby mogy w miar moliwoci prowadzi samodzielne i niezalene od innych osb ycie. Niektre z tych osb ucz si nowego zawodu, gdy na skutek utraty wzroku nie mog one nadal wykonywa dotychczasowego zawodu. Poniewa utrata wzroku jest dla nich wielkim przeyciem ucz si one take, jak sobie radzi z codziennymi trudnymi sytuacjami, w jakich nagle znalazy si i z emocjami, jakie czsto tym sytuacjom towarzysz. Ucz si rwnie, jak organizowa sobie zajcia w czasie wolnym i jak prowadzi aktywny tryb ycia. Orodek rehabilitacji i szkolenia w Bydgoszczy prowadzony przez Polski Zwizek Niewidomych jest szczeglnie przeznaczony dla osb, ktre utraciy wzrok. S jeszcze dwa inne zakady w Chorzowie i Krakowie, ktre gwnie ucz osoby ociemniae nowych zawodw (Patrz: Rozdz. 9.2.Wykaz adresw). Jeli chodzi o ludzi starszych traccych wzrok, to rwnie one potrzebuj pomocy w przystosowaniu si do nowej sytuacji yciowej. Zwykle specjalni pracownicy Polskiego Zwizku Niewidomych staraj si dociera do nich i pomaga im nauczy si, jak kontynuowa dotychczasowe ycie w warunkach lepoty lub bardzo osabionego wzroku. Przede wszystkim ucz ich wykonywania podstawowych czynnoci domowych, aby w miar moliwoci byy samodzielne i niezalene od

innych. Ucz ich take poruszania si poza domem przy pomocy laski, aby mogy samodzielnie uda si do tych miejsc, do ktrych dawniej chodziy. Niektre z tych osb bior udzia w kursach rehabilitacyjnych, specjalnie organizowanych dla nich w rnych orodkach prowadzonych przez Polski Zwizek Niewidomych.. 6. Jak zachowa si, gdy spotkasz osob z uszkodzonym wzrokiem Dzieci widzce powinny dobrze wiedzie, jak zachowywa si, gdy spotkaj osob z uszkodzonym wzrokiem. Z pewnoci w swoim yciu niejednokrotnie spotkaj osoby niewidome czy sabowidzce, np. na spotkaniu towarzyskim, na ulicy, w autobusie itp. Bardzo czsto czowiek widzcy nie wie, jak w takiej sytuacji si zachowa. Nie zawsze zdaje sobie spraw z tego, e osoba z uszkodzonym wzrokiem jest takim samym czowiekiem, jak kada inna; e mona rozmawia z ni normalnie, o tych samych sprawach jak z kadym innym czowiekiem; e trzeba zwraca si do niej bezporednio, a nie przez osob towarzyszc; e trzeba wymienia jej imi lub nazwisko, jeli jest w danym miejscu wicej osb, aby zorientowaa si, e sowa s do niej kierowane; e nie ma potrzeby specjalnego unikania sw bezporednio odnoszcych si do wzroku takich, jak widzie, spostrze lub czerwony, zielony itp.; e kiedy zamierzamy przerwa rozmow i odej, naley j o tym uprzedzi, gdy mogaby kontynuowa rozmow pod nasz nieobecno. Kiedy osoba niewidoma lub bardzo sabowidzca przychodzi po raz pierwszy do danego pomieszczenia czy miejsca, moe wymaga pewnych informacji, co do jego rozkadu, lokalizacji mebli itd. Nie naley wic zapomina o udzieleniu jej niezbdnych informacji w tym wzgldzie, zwaszcza gdzie ma si rozebra czy gdzie usi. Zapraszajc j, aby usiada, trzeba jej rwnoczenie wzkaza krzeso czy fotel, kadc jej rk na porczy lub oparciu. Bdzie to dla niej uatwieniem. Na ulicy mona spotka niektre osoby z uszkodzonym wzrokiem, ktre s cakowicie samodzielne i nie potrzebuj pomocy ze strony innych osb. Zwykle odmawiaj one przyjcia takiej pomocy, jeli kto zwrci si z ni. Wiele jednak osb takiej pomocy potrzebuje. Osoby sabowidzce potrzebuj przede wszystkim informacji dotyczcej nadjedzajcego autobusu czy tramwaju. Kiedy widzi si osob sabowidzc majc trudnoci w tym wzgldzie, naleaoby j poinformowa, e nadjedzajcy autobus to linia nr x i ewentualnie pomo jej doj do drzwi wejciowych. Osoby niewidome natomiast mog mie rwnie trudnoci z przejciem przez ulic, znalezieniem przystanku i wejciem do pojazdu komunikacji miejskiej. Gdy zauway si osob niewidom, zwaszcza posugujc si bia lask, naley domyli si, e moe ona potrzebowa pomocy. Wwczas naley zwrci si do niej z zapytaniem, czy i jakiej pomocy potrzebuje. Chcc pomc osobie niewidomej przej przez jezdni, naley j poprosi, aby wzia nas pod rk, a nie odwrotnie. Wwczas bdzie ona sza o kilka centymetrw z tyu przewodnika i odczuwaa jego ruchy. Uatwi jej to ich naladowanie. W czasie przejcia naley j informowa o wszelkich wzniesieniach, stopniach i ewentualnych innych przeszkodach mwic, e zbliamy si do stopnia w gr czy w d. Po przeprowadzeniu przez jezdni naley si spyta, czy jest zorientowana, gdzie si znajduje i czy potrzebuje dalszej pomocy. To samo dotyczy osoby niewidomej na przystanku. Kiedy wyrazi ona ch skorzystania z pomocy, naley podprowadzi j do drzwi

pojazdu, pooy rk na ramie drzwi i poinformowa o iloci stopni. W samym autobusie czy tramwaju naley wskaza jej wolne miejsce lub miejsce dla osoby niepenosprawnej oraz spyta, czy bdzie chciaa skorzysta w dalszej naszej pomocy. 7. O moliwociach zawodowych osb z uszkodzonym wzrokiem Dzieci widzce musz wiedzie, e osoby z uszkodzonym wzrokiem s zdolne do uzyskania kwalifikacji zawodowych w bardzo wielu dziedzinach oraz pracowa w wielu zawodach i zajmowa rne, nieraz bardzo wysokie stanowiska pracy. Warunkiem tego jest jednak zapewnienie im odpowiedniego wyksztacenia lub szkolenia zawodowego, a take stworzenie im odpowiednich warunkw do wykonywania zada zawodowych w miejscu pracy. Niestety stosunkowo maej liczbie niewidomych i sabowidzcych stworzono szanse wykazania swoich moliwoci zawodowych. Std liczba zatrudnionych osb z uszkodzonym wzrokiem jest stosunkowo niewielka. Jedn z przyczyn tego stanu rzeczy jest istniejce jeszcze dzisiaj przekonanie wrd wikszoci spoeczestwa, a zwaszcza pracodawcw, e osoby z uszkodzonym wzrokiem mog wykonywa tylko niektre prace fizyczne i nie s zdolne do wykonywania wyej kwalifikowanych prac. Panuje te przekonanie, e do pracownikw niewidomych czy sabowidzcych nie mona mie penego zaufania, e powierzone zadania wykonaj dobrze. Takie przekonanie rodzi negatywne postawy i opory wielu pracodawcw do ich zatrudniania. Osoby niewidome i sabowidzce mog z powodzeniem ukoczy rnego rodzaju szkolenia zawodowe cznie ze studiami wyszymi. Moe w niektrych przypadkach powicaj one wicej czasu na opanowanie niezbdnej wiedzy i umiejtnoci zawodowych, ni uczniowie i studenci widzcy. Jest take prawd, e w niektrych przypadkach korzystaj one z dodatkowych pomocy dydaktycznych i technicznych uatwiajcych im zdobywanie wiedzy i umniejtnoci. Na przykad niewidomi posuguj si komputerami wyposaonymi w specjaln linijk brajlowsk lub syntetyzator mowy, dziki ktrym to, co ukazuje si na ekranie komputera, ukazuje si rwnoczenie w brajlu lub podawane jest w drodze dwikowej, a sabowidzcy - komputerami posiadajcymi program ukazujcy tekst na ekranie w powikszonym druku. Jeli idzie o zatrudnienie osb z uszkodzonym wzrokiem, to niektre stanowiska pracy musz by specjalnie przystosowane do ich potrzeb, np. indywidualnie owietlone, dodatkowo oznakowane elementami wypukymi lub silnymi kontrastami barwnymi dla zapewnienia lepszej orientacji. Badania wykazay, e osoby z uszkodzonym wzrokiem s z reguy dobrymi i rzetelnymi pracownikami, zwizanymi ze swoim zakadem pracy. W Polsce osoby niewidome i sabowidzce pracuj w takich zawodach jak: dziennikarz, prawnik, nauczyciel, rwnie nauczyciel akademicki, psycholog, pracownik socjalny, ksidz katolicki, muzyk, masaysta, telefonista, mechanik, elekromonter, tkacz, szczotkarz, drzewiarz itp. Zajmuj oni take wysokie stanowiska jak: pose lub senator, dyrektor rnych placwek, zwaszcza zwizanych z osobami niewidomymi, kierownik dziaw w duych przedsibiorstwah itp. Jeeli osobom z uszkodzonym wzrokiem zapewni si odpowiednie przygotowanie i stworzy odpowiednie warunki pracy, wwczas okae si, e w rzeczywistoci niewiele jest zawodw, ktrych one nie mog wykonywa. Bez wtpienia nale do nich, np. kierowca samochodowy, pilot samolotowy czy chirug. 8. O yciu kulturalnym i spoecznym osb z uszkodzonym wzrokiem Osoby z uszkodzonym wzrokiem, podobnie jak osoby normalnie

widzce, korzystaj z rnych imprez kulturalnych. Chodz one do teatru, na koncerty i inne imprezy kulturalne, co jest dla nich tak samo rozrywk, jak dla ludzi widzcych. W domu suchaj one radia lub ogldaj telewizj (gwnie osoby sabowidzce), aby uzyska niezbdne informacje z kraju i ze wiata, a take znale przyjemn rozrywk. Niektre z nich powicaj wiele czasu na czytanie ksiek w brajlu, w powikszonym druku lub "ksiek mwionych". Biblioteki prowadzone przez Polski Zwizek Niewidomych dysponuj tysicami tytuw ksiek o rnej tematyce. Zwizek ten wydaje take kilka czasopism przeznaczonych dla dzieci, dla dorosych i dla rnych specjalistw niewidomych i sabowidzcych. S one wydawane rwnie w czarnodruku, w brajlu i na tamie magnetofonowej. Osoby niewidome i sabowidzce mog take prowadzi bardzo aktywne ycie towarzyskie i spoeczne. Maj one swoich przyjaci i znajomych, z ktrymi spotykaj si na rnych imprezach towarzyskich organizowanych z okazji imienin, urodzin, lubu itp. Wielu z nich ma ony, mw oraz potomstwo. S dobrymi mami, onami i rodzicami. Wprawdzie prowadzenie gospodarstwa domowego i wychowywanie dzieci stwarza im czsto wiele trudnoci, to jednak wzmoon motywacj oraz zdwojonym wysikiem staraj si obowizkom tym podoa. Wielu z nich pracuje aktywnie w rnych organizacjach spoecznych i politycznych oraz bierze udzia w rnych imprezach przeznaczonych dla ogu spoeczestwa. Niewtpliwie s wrd nich, podobnie jak wrd widzcych, ludzie bardziej i mniej zainteresowani yciem spoecznym, towarzyskim i kulturalnym. Inna forma spdzania wolnego czasu przez wielu niewidomych i sabowidzcych to turystyka i sport. Wielu z nich lubi zwiedza rne ciekawe miejsca, chodzi po grach itp. Niektrzy z nich bardzo aktywnie uprawiaj rne dziedziny sportowe (biegi, pywanie, jazda rowerem tandemem, szachy). 9. O organizacjacj zrzeszajcych i dziaajcych na rzecz osb niewidomych i sabowidzcych Dzieci widzce powinny wiedzie, e istniej u nas specjalne organizacje zrzeszajce osoby niewidome i sabowidzce oraz dziaajce na rzecz tych osb. Do najwaniejszych z nich naley Polski Zwizek Niewidomych. Aktualnie zrzesza on ponad 80 tysicy osb niewidomych i sabowidzcych i kadego roku przyjmuje okoo 5 tysicy nowych czonkw. S to zwykle osoby, ktre w ostatnim okresie utraciy wzrok, a wic nowo ociemniae. W Warszawie przy ul. Konwiktorkiej 9 znajduje si Zarzd Gwny Zwizku, a w caej Polsce dziaaja zarzdy okrgowe, obejmujcych swoim dziaaniem jedno lub dwa wojewdztwa oraz koa terenowe. Gwnym celem Zwizku jest reprezentowanie osb niewidomych i sabowidzcych wobec wadz, prowadzenie szerokiej dziaalnoci na rzecz wszystkich niewidomych i sabowidzcych dla polepszenia ich sytuacji yciowej oraz udzielanie im wszechstronnej pomocy w pokonywaniu codziennych trudnoci i rozwizywaniu licznych problemw. Wicej informacji na temat dziaalnoci PZN znajduje si w rozdziale 8.3. Oprcz Polskiego Zwizku Niewidomych dziaa w naszym kraju Zwizek Ociemniaych onierzy, zrzeszajcy byych onierzy, ktrzy w czasie wojny lub peni sub wojskow stracili wzrok. Z organizacji dziaajcych na rzecz osb z uszkodzonym wzrokiem trzeba wymieni Stowarzyszenie Rodzicw Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych, Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niewidomym i Niedowidzcym " Nadzieja", Towarzystwo Opieki nad Ociemniaymi i Towarzystwo Pomocy Guchoniewidomym (Patrz: Rozdz. 9.5. Wykaz adresw).

7.7.3. Kszatowanie postaw uczniw widzcych wobec uczniw z uszkodzonym wzrokiem Kszatowanie postaw jest procesem dugotrwaym. Dotyczy to take ksztatowania postaw dzieci widzcych wobec osb z uszkodzonym wzrokiem. Ksztatowanie postaw polega na przekazaniu pewnej niezbdnej wiedzy, w naszym przypadku o osobach z uszkodzonym wzrokiem oraz wypracowanie odpowiednich form zachowania si wobec nich. Dowiadczenie uczy, e na najbardziej skuteczne ksztatowanie waciwych postaw dzieci widzcych wobec dzieci z uszkodzonym wzrokiem ma bezporedni wzajemny kontakt tych dzieci. W czasie takich kontaktw dzieci widzce bezporednio poznaj moliwoci, a take ograniczenia dzieci niewidomych i sabowidzcych; przekonuj si, e mog one by rwnie partnerami do wsplnej zabawy i rozmowy; poznaj ich specjalne trudnoci i potrzeby, co moe zachci je do udzielenia im niezbdnej pomocy. Wskazana jest w tym wzgldzie inspiracja i pouczenie ze strony nauczycieli i rodzicw. Dzieci mae w pierwszych klasach szkoy podstawowej wolne s jeszcze od bdnych stereotypw i przekona, jakie niejednokrotnie posiadaj jeszcze dzisiaj ludzie widzcy. W tym okresie atwiej przekaza im faktyczn wiedz o ludziach z uszkodzonym wzrokiem oraz zachci do nawizywania normalnych kontaktw i nauczy waciwych form zachowania si wobec nich. Wrd innych dzieci szukaj one przede wszystkim partnerw do zabawy i wsplnego spdzania wolnego czasu, nie zwracajc tak bardzo uwagi na to, czy jest to dziecko z penosprawnym czy mniej sprawnym wzrokiem. Prac nad uksztatowaniem waciwych postaw trzeba rozpocz ju w najniszych klasach, albowiem starsze dzieci i modzie posiada ju czsto niewaciw wiedz zdobyt w domu lub z innych rde oraz nieraz uksztatowaa sobie postawy bdce odbiciem postaw ludzi dorosych. Modzie zaczyna ju szuka okrelonych partnerw, zwracajc czsto w wikszym stopniu uwag na cechy zewntrzne swoich partnerw, gdy w tym okresie zaczynaj pojawia si ju inne wizi emocjonalne. Dlatego rozpoczcie ksztatowania postaw w tym okresie moe by trudniejsze. Jeli dzieci widzce we wczeniejszym okresie zetkny si z dziemi lub osobami dorosymi niewidomymi i sabowidzcymi oraz poznay ich faktyczne moliwoci, wwczas z reguy nie maj wikszych oporw do nawizywania wizi koleenskich i przyjacielskich z takimi osobami. Jedn z form przekazania dzieciom niezbdnej wiedzy o osobach z uszkodzonym wzrokiem jest pogadanka. W czasie takiej pogadanki naley omwi moliwoci i ograniczenia osb z ukszkodzonym wzrokiem, ich ycie codzienne i prac zawodow, spdzanie czasu wolnego itp. Jeli do klasy zosta przyjty ucze niewidomy lub sabowidzcy, wwczas na samym pocztku trzeba przeprowadzi tak pogadank, aby uczniw przygotowa do takiej, moe dla wielu z nich, "nadzwyczajnej" i innej sytuacji. Podczas takiej pogadanki trzeba im wyjani jego moliwoci, sposb w jaki bdzie si uczy i porusza po terenie szkoy, ewentualne trudnoci oraz zachci do udzielania pomocy w uzasadnionych sytuacjach. Takie natychmiastowe wprowadzenie dzieci pozwoli im na zaspokojenie ciekawoci oraz usunicie wszelkich wtpliwoci i atmosfery "nadzwyczajnoci", jakie pojawiy si w zwizku z przybyciem ucznia niewidomego czy sabowidzcego. W takiej pogadance mona wykorzysta m.in. wiadomoci zawarte w poprzednich rozdziaach tej pracy. Bardzo pomocne w przeprowadzeniu takiej pogadanki moe by pokazanie dzieciom filmw. W sprawie takich filmw

mona zwrci si do Dziau Tyflologicznego Biblioteki Centralnej Polskiego Zwizku Niewidomych (Patrz: Rozdz.9.4. Wykaz adresw). Tak pogagank powinno si take przeprowadzi we wszystkich klasach, aby uczniowie wiedzieli o uczniu niewidomym czy sabowidzcym w szkole, gdy z pewnoci bd oni spotyka si z nim na korytarzu i podwrzu w czasie przerwy lub wsplnej zabawy. W pogadance takiej mona take poruszy sprawy innych dzieci niepenosprawnych, a wic dzieci z uszkodzonym suchem, z uszkodzonym narzdem ruchu, z trudnociami w nauce itp. Szczeglnie w szkoach integracyjnych lub szkoach posiadajcych klasy integracyjne problem ksztatowania postaw wobec dzieci niepenosprawnych powinien by mocno zaakcentowany. Dzieci widzce w ramach odpowiednich zaj powinny mie rwnie podagank na temat niektrych schorze i urazw narzdu wzroku, bdcych przyczyn lepoty lub sabowzrocznoci oraz na temat higieny i zapobiegania uszkodzeniu wzroku. Najlepiej jak j przeprowadzi lekarz lub pielgniarka szkolna. Dla wygoszenia odpowiedniej pogadanki mona rwnie zaprosi osob niewidom z koa lub zarzdu okrgu Polskiego Zwizku Niewidomych. Bezporednie spotkanie si z osob niewidom bdzie dla dzieci okazj do poznania faktycznych moliwoci ludzi z uszkodzonym wzrokiem. Przedstawienie przez ni swojej drogi do samodzielnoci i niezalenoci yciowej bdzie dla dzieci bardziej przekonywujce i potwierdzajce to, co mwi im nauczyciel. Inn form ksztatowania pozytywnych postaw dzieci widzcych wobec ludzi z uszkodzonym wzrokiem s wycieczki do placwek dla osb niewidomych i sabowidzcych. Jeli na danym terenie, stosunkowo niedaleko szkoy znajduje si specjalna szkoa dla dzieci niewidomych lub sabowidzcych, wwczas mona urzdzi z klas wycieczk. Dzieci widzce bd miay wwczas okazj zapozna si, jak dzieci te ucz si, jak bawi si, jak mieszkaj w internacie itp. Moe to zapocztkowa czstsze i regularne kontakty midzy szkoami oraz wsplne organizowanie pewnych imprez, w czasie ktrych dzieci widzce, niewidome i sabowidzce bd mogy wsplnie bra udzia i lepiej siebie poznawa. Moe to by zapraszanie na rne akademie, imprezy kulturalne i sportowe lub wycieczki. Wycieczki uczniw widzcych mona rwnie zorganizowa do zakadw pracy, w ktrych zatrudnione s osoby niewidome, do wspomnianych spdzielni niewidomych, lub zakadw, w ktrych przygotowuj si osoby niewidome do pracy. Niestety tego rodzaju placwki istniej tylko w niektrych miejscowociach. 8. Wsplpraca z innymi placwkamiPomoc dla szkoy

8. WSPPRACA SZKOY Z INNYMI PLACWKAMI Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e do zagwarantowania dziecku z uszkodzonym wzrokiem dobrych warunkw do efektywnego pobierania nauki, szkoa oglnodostpna bdzie czasami potrzebowa pomocy ze strony innych placwek. W zwizku z tym powinna ona nawiza systematyczn wspprac z placwkami, ktre mog takiej pomocy jej udzieli. Przede wszystkim s to: orodki szkolno-wychowawcze dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem oraz inne placwki dla osb niewidomych i sabowidzcych, poradnie

psychologiczno-pedagogiczne i Polski Zwizek Niewidomych. 8.1. Wsppraca szkoy z orodkami szkolno-wychowawczmi dla dzieci niewidomych i dla dzieci sabowidzcych Szkoy oglnodostpne, majce uczniw z uszkodzonym wzrokiem, mog otrzyma duo pomocy w rozwizaniu pewnych problemw dydaktycznych i wychowawczych ze strony orodkw szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych lub dla dzieci sabowidzcych. S to zespoy szk podstawowych i zawodowych razem z internatami. W niektrych orodkach prowadzone s take przedszkola. Oczywicie orodkw tych jest stosunkowo niewiele. Std dotarcie i nawizanie bezporednich kontaktw z nimi moe by dla wielu szk utrudnione lub niemoliwe (Patrz: Rozdz.9.1. Wykaz adresw). Nawizanie kontaktw i wsppracy midzy orodkiem a szko moe by korzystne dla obu stron. Z punktu widzenia szkoy prowadzone w ramach orodka szkoy specjalne: 1. Maj przede wszystkim wykwalifikowany personel tyflopedagogw, znajcych metodyk nauczania dzieci z uszkodzonym wzrokiem oraz potraficych stosunkowo atwo adaptowa program do indywidualnych potrzeb konkretnego dziecka. 2. Maj okrelone programy nauczania, uwzgldniajce potrzeby i moliwoci dziecka niewidomego lub dziecka sabowidzcego. 3. Dysponuj specjalnymi pomocami dydaktycznymi dla dzieci niewidomych i sabowidzcych, w tym rwnie podrcznikami i in- nymi ksikami brajlowskimi. Nauczyciele szk oglnodostpnych mog wic korzysta z dowiadcze i bazy materialnej tych orodkw. W zwizku z tym powinny one podejmowa z nimi wspprac w moliwie najszerszym zakresie. Wsppraca ta moe przejawia si w: 1. Udzielaniu porad i konsultacji przez dowiadczonych tyflopedagogw nauczycielom szk oglnodostpnych w sprawach organizacyjnych i metodycznych dotyczcych nauczania dzieci niewidomych i sabowidzcych. 2. Udziale tych nauczycieli w szkoleniach organizowanych przez orodki dla swojego personelu. 3. Hospitowaniu przez tych nauczycieli niektrych zaj prowadzonych przez dowiadczonych tyflopedagogw w szkoach specjalnych. 4. Zatrudnianiu niektrych specjalistw z orodkw dla prowadzenia niektrych zaj, np. nauczycieli brajla lub instruktora orientacji i poruszania si, jeli ze wzgldw organizacyjnych i lokalizacyjnych jest to moliwe. W szczeglnoci moe to dotyczy nauczycieli, ktrzy przeszli na emerytur i chc podj prac w niepenym wymiarze godzin. 5. Przekazywania informacji dotyczcych moliwoci uzyskania i zakupu podrcznikw oraz innych pomocy dydaktyczno-rehabilitacyjnych dla uczniw niewidomych i sabowidzcych. Ewentualne wypoyczanie takich pomocy. 6. Organizowaniu wizyt i spotka integracyjnych dzieci widzcych i dzieci z uszkodzonym wzrokiem. 7. Organizowaniu wsplnych kolonii w okresie ferii i innych wsplnych imprez. Oprcz orodkw szkolno-wychowawczych dla dzieci niewidomych i dla dzieci sabowidzcych istniej rwnie inne placwki dla osb z uszkodzonym wzrokiem, a mianowicie orodki dla

dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi ograniczeniami, zakady rehabilitacji zawodowej dla osb z uszkodzonym wzrokiem (patrz: Rozdz.9.1 i 9.2. Wykaz adresw). Rwnie wsppraca z tymi placwkami moe pomc rozwiza niejeden problem szkoy oglnodostpnej posiadajcej uczniw z uszkodzonym wzrokiem. 8.2. Wsppraca z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi Zwykle uczniowie z uszkodzonym wzrokiem przyjmowani s do szkoy oglnodostpnej na podstawie orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznej. Orzeczenie to zawiera diagnoz lekarsk okrelajc rodzaj uszkodzenia wzroku, diagnoz psychologiczn okrelajc aktualny poziom rozwoju i dalsze moliwoci rozwojowe, a take wskazania co do dostosowania programu nauczania do moliwoci i potrzeb ucznia. Jest wic rzecz oczywist, e nauczyciel powinien cile wsppracowa ze specjalistami z poradni w realizacji programu nauczania w odniesieniu do skierowanych przez nich uczniw. Wsppraca ta powinna dotyczy: 1. Przeprowadzenia dodatkowych bada psychologicznych ucznia z uszkodzonym wzrokiem w przypadku wystpienia pewnych zahamowa rozwojowych, trudnoci w nauce czy trudnoci wychowawczych. Chodzi tutaj o ustalenie przyczyn powstaych opnie czy trudnoci i ustalenie dziaa, ktre mogyby je wyrwna lub wyeliminowa. 2. Uzyskania wskaza i porad dotyczch spraw metodycznych i organizacyjnych zwizanych z nauk ucznia, o ile trudnoci w tym zakresie wystpi. 3. Wsplnego analizowania osigni szkolnych ucznia i ustalania dalszych planw jego edukacji. Dotyczy to zwaszcza uczniw majcych szczeglne trudnoci w nauce i zachodzi potrzeba zmiany szkoy; dotyczy to take uczniw koczcych szko, gdy zachodzi potrzeba ustalenia dalszych ich losw wsplny wybr placwki, w ktrej powinny one kontynuowa nauk i przygotowa si do pracy zawodowej. 8.3. Wsppraca z Polskim Zwizkiem Niewidomych Jak ju zaznaczono w poprzednim rozdziale - Polski Zwizek Niewidomych jest organizacj zrzeszajc osoby zaliczone do I lub II grupy inwalidw z powodu uszkodzenia wzroku, a wic osoby niewidome i niektre osoby sabowidzce (z ostroci wzroku do 0,1). Jego gwnym celem jest rozwijanie dziaalnoci na rzecz osb niewidomych dla polepszenia ich sytuacji yciowej i zawodowej. Dla realizacji swoich zada statutowych Zwizek posiada 3-stopniow struktur organizacyjn, a mianowicie: Zarzd Gwny w Warszawie, 36 okrgw, ktre mog obejmowa teren jednego lub dwch wojewdztw oraz okoo 400 k terenowych Jedn z bardzo wanych dziedzin dziaalnoci Zwizku jest dziaalno rehabilitacyjna. Przejawia si ona w organizowaniu kursw rehabilitacyjnych dla rnych grup osb z uszkodzonym wzrokiem, prowadzeniu orodkw szkoleniowych i leczniczorehabilitacyjnych, zaopatrywaniu niewidomych w odpowiedni sprzt rehabilitacyjny jak biae laski, zegarki brajlowskie, tabliczki i dutka brajlowskie, maszyny brajlowkie itp. PZN zatrudnia w swoich jednostkach organizacyujnych i prowadzonych placwkach wielu pracownikw specjalnie przygotowanych do pracy z niewidomymi. Inn wan dziaalnoci PZN jest prowadzenie dziaanoci

wydawniczej dla osb niewidomych i sabowidzcych. Jest to zadanie, ktre realizuj dwa przedsibiorstwa produkcyjno-handlowe, a mianowicie: Zakad Nagra i Wydawnictw Zwizku Niewidomych w Warszawie i Przedsibiorstwo Wydawnicze Print 6 w Lublinie. Produkuj one podrczniki w brajlu dla dzieci niewidomych i w powikszonym druku dla dzieci sabowidzcych, tablice chemiczne i matematyczne, podrczniki i sowniki do nauki jzykw obcych i wiele pozycji z obowizujcej lektury szkolnej. Te ostatnie s rwnie w formie "ksiki mwionej". W gwnej mierze przedsibiorstwa te zajmuj si jednak produkcj szerokiego wachlarza ksik dla osb niewidomych w brajlu i w formie "ksiek mwionych", a take wydawaniem pozycji naukowych o osobach niewidomych i sabowidzcych w formie czarnodrukowej. Zakad w Warszawie zajmuje si ponadto wydawaniem rnego rodzaju czasopism dla ludzi niewidomych w brajlu, w powikszonym druku i nagraninych na kasetach magnetofonowych. Dla dzieci i modziey niewidomej i sabowidzcej wydaje on 2 czasopisma w brajlu i w powikszonym druku, a mianowicie: miesicznik Promyczek dla dzieci modszych, miesicznik wiateko dla dzieci starsych i kwartalnik dla modziey yciu naprzeciw. W Warszawie istnieje Centralna Biblioteka Polskiego Zwizku Niewidomych dysponujca tysicami tytuw ksiek w brajlu, nagranych na tam magnetofonow, z powikszonym drukiem, a take wiele ksiek naukowych o niewidomych i sabowidzcych oraz z dziedzin pokrewnych. Oprcz tego we wszystkich okrgach PZN istniej okrgowe biblioteki stanowice terenowe oddziay Bibioteki Centralnej. Wsppraca szk oglnodostpnych z jednostkami organizacyjnymi i placwkami prowadzonymi przez PZN jest konieczna dla powodzenia edukacji dzieci z uszkodzonym wzrokiem. Tam szkoy mog uzyska wiele pomocy i wielu porad. W szczeglnoci wsppraca ta powinna przejawia si w: 1. Uzyskiwaniu wszelkich informacji dotyczcych osb niewidomych i sabowidzcych, rnego rodzaju usug i wiadcze przysugujcych tym osobom, istniejcych programw i placwek dla osb niewidomych i sabowidzcych itp. 2. Uzyskiwaniu publikacji dotyczcych osb niewidomych i sabowidzcych, w szczeglnoci dotyczcych dzieci z uszkodzonym wzrokiem, ktre mog by pomocne dla nauczycieli w zdobywaniu wiedzy o tych dzieciach, o metodach postpowania z nimi itp (Biblioteka Centralna w Warszawie i biblioteki okrgowe). 3. Uzyskiwaniu podrcznikw w brajlu, w powikszonym druku i niektrych nagranych na tam magnetofonow, niektrych pomocy szkolnych (papier brajlowski, zeszyty z pogrubionymi liniami). Dotyczy to gwnie dwch wymienionych zakadw wydawniczych PZN oraz Dziau Rehabilitacji Dzieci i Modziey Zarzdu Gwnego. W tym ostatnim mona te uzyska informacje, gdzie mona naby lub zamwi do wykonania rne pomoce dydaktyczno-rehabilitacyjne dla dzieci niewidomych i sabowidzcych w innych placwkach handlowych na rynku oglno dostpnym. 4. Uzyskiwaniu niezbdnych specjalnych pomocy rehabilitacyjnych dla osb niewidomych i sabowidzcych (Zarzd Gwny i zarzdy okrgw). 5. Uzyskiwaniu specjalistw dla prowadzenia niektrych zaj, np. nauki brajla, nauki samodzielnego poruszania si przy pomocy

laski. Mog oni uczy dzieci niewidome w szkole lub w domu dziecka. 6. Korzystaniu przez uczniw z uszkodzonym wzrokiem z kursw dla dzieci niewidomych i sabowidzcych oraz ich rodzicw oraz obozw dla modziey niewidomej i sabowidzcej organizowanych przez PZN w okresie ferii, w ramach ktrych realizowany jest take program rewalidacyjny (nauka brajla, poruszanie si przy pomocy laski, wiczenia fizyczne i gimnastyka korekcyjna). 7. Korzystaniu z kursw nauczania brajla organizowanych dla nauczycieli szk oglnodostpnych organizowanych w Orodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w Krakowie. 5. Wsplnym ustalaniu przyszych losw absolwentw szk dalszego ksztacenia lub szkolenia zawodowego i ewentualnej pomocy dla nich. 6. Ustalaniu rnych form pomocy dla ucznia i rodziny, zwaszcza gdy jego rodzice s rwnie osobami niewidomymi lub sabowidzcymi. We wszystkich wymienionych sprawach mona si zwraca do zarzdw okrgw lub Zarzdu Gwnego PZN, Dzia Rehabilitacji Dzieci i Modziey (Patrz rozdz.9.4. Wykaz adresw). W niektrych przypadkach pomocne mog okaza si take terenowe koa PZN. 9. Wykaz waniejszych adresw 9. W Y K A Z W A N I E J S Z Y C H A D R E S W 9.1. Placwki szkolno-wychowawcze dla dzieci z uszkodzonym wzrokiem 1. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych im. L. Braille'a. 85-008 Bydgoszcz, ul. Krasiskiego 10 - tel. (052) 22-69-17. 2. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Sabowidzcych, 41-303 Dbrowa Grnicza-Goong. ul. Wybickiego 1 - tel.(032) 18-41. 3. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych. 30-319 Krakw, ul. Tyniecka 7 - tel.(012) 80. 4. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Ry Czackiej w Laskach k/Warszawy. 05-080 Izabelin - tel. (022) 61-05. 5. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Sabowidzcych. 20-092 Lublin, ul. Hirszfelda 6 - tel. (020) 77-14-23. 6. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Sabowidzcych. 91-866 d, ul. Diewanny 24 - tel. (042) 57-79-41. 7. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Synw Puku. 62-005 Owiska k/Poznania, Plac Przemysawa 9 - tel. 12-04-86. 8. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych (z dodatkowymi ograniczeniami). 26-600 Radom ul. Struga 86 477-86. 9. Orodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci Niewidomych i Niedowidzcych (z dodatkowymi ograniczeniami). 43-200 Rudotowice k/Pszczyny - (03) 11-12-114. 10. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Sabowidzcych. 00-448 Warszawa, ul. Komiska 7 - tel.(022) 621-68-44. 11. Orodek dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych (z

16466-66722-

(061) (048)

dodatkowymi ograniczeniami). (022) 02-321 Warszawa, ul. Kopiska 6/10 tel. (022) 22-03-44. 12. Orodek dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych (z dodatkowymi ograniczeniami). 01-183 Warszawa, ul. Leonarda 12 tel. (022) 32-15-81. 13. Orodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych (z dodatkowymi ograniczeniami). 02-008 Warszawa, ul. Koszykowa 79a - tel.(022) 628-52-41. 14. Orodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych. 53-125 Wrocaw, ul. Kasztanowa 3a - tel. (071) 67-88-21. 9.2. Orodki rehabilitacji i szkolenia zawodowego dla modziey i dorosych osb z uszkodzonym wzrokiem wzrokiem 1. Orodek Rehabilitacji i Szkolenia PZN im. Jzefa Buczkowskiego . 85-090 Bydgoszcz, ul. Powstacw Wlkp. 33 tel. (052) 41-52-28. 2. Zakad Rehabilitacji Zawodowej Inwalidw Wzroku. 41-500 Chorzw, ul. Hajducka 22 - tel. (032) 41-30-74. 3. Medyczne Studium Masau Leczniczego. 30-079 Krakw, ul. Krlewska 86 - tel. (012) 33-31-61. Specjalistyczne poradnie rehabilitacyjne dla dzieci i dorosych osb z uszkodzonym wzrokiem 1. Orodek Profilaktyczno-Rewalidacyjny dla Dzieci i Modziey Niewidomej i Sabowidzcej. 42-200 Czstochowa, Al. Wolnoci 20 -tel. (034) 24-15-32. 2. Poradnia Usprawnienia Wzroku. 93-172 d, ul. Rzgowska 24 tel.(042) 84-30-30. 3. Poradnia Rehabilitacji Niewidomych i Sabowidzcych. 61-643 Pozna, Os. Kosmonautw 110 - tel.(061) 20-05-12. 4. Poradnia Konsultacyjna dla Niewidomych i Sabowidzcych Chorych na Cukrzyc. 02-097 Warszawa, ul. Banacha 1a tel. (022) 658-33-01 lub 23-64-11 wew. 10-25. 5. Poradnia Rehabilitacji Wzroku dla Sabowidzcych. 00-496 Warszawa, ul. Nowy wiat 5 - tel. (022) 628-75-83. 6. Poradnia dla Dzieci ze Sprzon Niepenosprawnoci przy Wyszej Szkole Pedagogiki Specjalnej. 02-353 Warszawa,ul. Szczliwicka 40 - tel.(022) 22-16-31 wew. 046 i 047. 9.4. Jednostki organizacyjne Polskiego Zwizku Niewidomych Z a r z d G w n y 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 9 tel.(022) 831-22-71 do 77 Dzia Rehabilitacji Dzieci i Modziey tel. wew. 241 Dzia Rehabilitacji i Uprawnie Socjalnych tel. wew. 326 Biblioteka Centralna, Sekretariat tel. wew. 223 Bilioteka Centralna, Dzia Tyflologiczny .....tel. wew. 277 O k r g i 15-440 Biaystok, ul. Malmeda 8 tel.(085) 32-42-83 43-300 Bielsko-Biaa, ul. Barlickiego 13/2 tel.(033) 12-25-38 85-090 Bydgoszcz, ul. Powstacw Wlkp. 33 tel.(052) 41-32-81 41-500 Chorzw, ul, Katowicka 77 tel.(032) 41-37-37 06-400 Ciechanw, ul. Niechodzka 14 tel.(023) 73-63-66 42-200 Czstochowa, al. Wolnoci 20 tel.(034) 24-15-32 82-300 Elblg, ul Traugutta 38 tel.(055) 33-71-64 80-261 Gdask, ul. Jesionowa 10 tel.(058) 41-26-83 9.3.

66-400 58-500 62-800 25-367 62-500 31-051 20-071 90-406 33-300 10-508 45-063 64-920 60-835 37-700 26-600 35-005 08-110 76-200 16-400 70-423 33-100 87-100 58-303 00-054 87-800 50-355 22-400 65-072

Gorzw Wlkp. ul.Chrobrego 6 Jelenia Gra, ul. Teatralna 1 Kalisz, ul. Wrocawska 71 Kielce, Pl.Wolnoci 7 Konin, ul. 3 Maja 21 Krakw, ul. Berka Joselewicza 2 Lublin, ul.Wieniawska 13 d, ul. Piotrowska 17 Nowy Scz, ul. Narutowicza 9 Olsztyn, ul. Mickiewicza 17/3 Opole, ul. Kociuszki 25/1 Pia, ul. rdmiejska 13 Pozna, ul. Mickiewicza 29 Przemyl, ul. Katedralna 3 Radom, ul. 25 Czerwca 73 Rzeszw, ul. Batorego 9 Siedlce, ul. Bonie 11 Supsk, Al. Sienkiewicza 8 Suwaki, ul. Brzostkowskiego 7 Szczecin, ul. Pisudskiego 37 Tarnw, ul. Bernardyska 24 Toru, ul. Mickiewicza 86/1 Wabrzych, ul. Niepodlegoci 162 Warszawa, ul. Jasna 22

tel.(095) tel.(075) tel.(062) tel.(041) tel.(063) tel.(012) tel.(081) tel.(042) tel.(018) tel.(089) tel.(077) tel.(067) tel.(061) tel.(010) tel.(048) tel.(017) tel.(025) tel.(058) tel.(087) tel.(091) tel.(014) tel.(056) tel.(074) tel.(022)

Wocawek, ul. Wglowa 23 tel.(054) Wrocaw, ul. Grunwaldzka 12b tel.(071) Zamo, ul. Spadek 35 tel.(084) Zielona Gra, ul. Lisowskiego 3 tel.(068) Zakady produkcyjno-handlowe 1. Przedsibiorstwo Wydawnicze Zwizku Niewidomych Print 6. 20-218 Lublin, ul. Hutnicza 9 -tel. (081) 76-58-76. 2. Zakad Nagra i Wydawnictw Zwizku Niewidomych. 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 7/9 - (022) 31-22-71. 9.5 Inne instytucje 1. Fundacja Pomocy Dzieciom Niewidomym. 61-366 Pozna, ul. Bystra 7 - tel. (061) 79-96-88. 2. Fundacja Pomocy Niewidomym w Polsce. 00-054 Warszawa, ul. Jasna 22. - tel. (022) 26-88-66) 3. Orodek Informacji i Promocji Postpu Naukowo-Technicznego PZN. 00-054 Warszawa, ul. Jasna 22, (022) 26-65-97). 4. Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niewidomym i Niedowidzcym Nadzieja. 26-600 Radom, ul. Gwna 3 - tel. (048) 31-4510). 5. Stowarzyszenie Rodzicw i Przyjaci Dzieci Niewidomych i Sabowidzcych. 02-321 Warszawa, ul. Kopiska 6/10 - tel. (022) 22-03-44. 6. Towarzystwo Opieki nad Ociemniaymi w Laskach k/Warszawy. 05080 Izabelin - tel.(022) 722-70-04. 7. Towarzystwo Pomocy Guchoniewidomym. 00-216 Warszawa,ul. Konwiktorska 9 - (022) 31-22-71 wew. 310. 10. Zalecana literatura

22-41-37 242-97 64-46-37 61-40-39 42-81-03 22-97-16 218-91 33-44-18 42-32-77 27-54-30 54-31-36 12-40-05 47-46-16 78-20-97 277-04 62-23-28 44-78-84 42-26-30 66-47-04 33-83-38 21-60-48 282-71 236-11 827-21-30 826-09-06 32-34-10 21-32-02 38-59-11 20-28-23

10. Z A L E C A N A L I T E R A T U R A 10.1. Wydawnictwa ksikowe 1. Bogucka J. i Kocielska M.: Wychowanie i nauczanie integracyjne. Nowe dowiadczenia. Warszawa 1996. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN. 2. Bendych E.(red.): Rewalidacja dzieci i modziey z uszkodzonym wzrokiem. Warszawa 1984. WSPS. 3. Hulek A.: Integracyjny system ksztacenia i wychowania. w: Pedagogika rewalidacyjna. Warszawa 1977. PWN. 4. Kuczyska-Kwapisz J.: Dzieci niewidome i sabowidzce. Warszawa 1996. Centrum Metodyczne Pomocy Psycholo gicznoPedagogicznej. 5. Kwapisz J. i Kwapisz J.: Orientacja przestrzenna i poruszanie si niewidomych i sabowidzcych. Warszawa 1990. WSiP. 6. Majewski T.: Psychologia niewidomych i niedowidzcych. Warszawa 1983. PWN. 7. Pielecki A. i Skrzetuska E.: Nauczanie niedowidzcych w klasach 4-8. Warszawa 1991. WSiP. 8. Skowska Z.: Tyflopedagogika. Warszawa 1981. WSiP. 9. Skowska Z.: Rewalidacja dzieci niedowidzcych w nauczaniu pocztkowym. Warszawa 1985. WSiP. 10. Skowska Z.: Czynniki efektywnoci rewalidacji uczniw niewidomych i sabowidzcych w integracji szkolnej, w: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1994. WSPS. 11 Walczak G.: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1994. WSPS. 12. Walczak G.: Problemy wczesnej rehabilitacji niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1995. WSPS. 10.2. C z a s o p i s m a 1. Nasze Dzieci. Sprawy niewidomych i sabowidzcych dzieci. Miesicznik. Wydawnictwo Polskiego Zwizku Niewidomych. 2. Przegld Tyflologiczny. Czasopismo powicone sprawom niewidomych i sabowidzcych. Wydawnictwo Polskiego Zwizku Niewidomych. 3. Materiay Tyflologiczne. Przegld i tumaczenia materiaw obcojzycznych dotyczcych niewidomych i sabowidzcych. Wydawnictwo Polskiego Zwizku Niewidomych. 4. Szkoa Specjalna - czaopismo powicone sprawom pedagogiki specjalnej.

BIBLIOGRAFIA B I B L I O G R A F I A 1. Bckman i Inde K.: Usprawnianie wzroku u sabowidzcych. Zeszyty Tyflologiczne Nr 4. Warszawa 1987, PZN. 2. Biczycka J. i Mazanek E.: Integracja w systemie szkolnictwa angielskiego, w: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1994. WSPS.

3. Bogucka J.: Nauczanie integracyjne w Polsce, w: Wychowanie i nauczanie integracyjne. Warszawa 1996. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN. 4. Broniarz K., Grocholski P. i Joca B.: Stanowisko pracy ucznia niewidomego. Warszawa 1995 (maszynopis). 5. Fleming B.: Finding out about blindness. Teacher's pack. London 1991. Royal National Institute for the Blind. 6. Hulek A.: Ewolucja integracyjnego systemy ksztacenia dzieci niepenosprawnych, w: Ucze w szkole masowej. Krakw 1992. WSP i TWK. 7. Jakubowski S.: Pomoce techniczne dla osb z niesprawnym narzden wzroku. w: Pomoce techniczne dla osb niepenosprawnych. Warszawa 1994. Instytut Filozofii i Socjologii PAN. 8. Jernigan K.: Focus on the Education of Blind Children, w: Future Reflections, National Federation of the Blind, Baltimore 1993. 9. Jernigan K.: "If Blindness Comes", Baltimore 1994. National Federation of the Blind, 10. Kryska-Borowska E. i Sobociska M.: Stanowisko pracy ucznia sabowidzcego w szkole masowej. Warszawa 1995 (maszynopis). 11. Kuczyska-Kwapisz J.: Dzieci niewidome i sabowidzce. War szawa 1996. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pegagogicznej. 12. Maciarz A.: Wiedza i przekonania o dzieciach niepenospraw nych nauczycieli szk masowych, w: Hulek A. i Grochmal-Bach B. (red.): Ucze niepenosprawny w szkole masowej. Krakw 1992. Wydawnictwo Naukowe WSP. 13. Majewski T.: Psychologia niewidomych i niedowidzcych. War szawa 1983. PWN. 14. Nartowska H.: Opnienia i dysharmonie rozwoju dziecka. Warszawa 1980, WSiP. 15. Niemczuk-Kozowska R.: Przydatno pomocy optycznych dla sabowidzcych. Przegld Tyflologiczny nr 1-2/1992. PZN. 16. Palak Z.: Z bada nad efektywnoci integracyjnego ksztace nia uczniw z inwalidztwem wzroku, w: Integracyjne ksztace nie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1994. WSPS. 17. Pielecki A. i Skrzetuska E.: Nauczanie niedowidzcych w kla sach 4-8. Warszawa 1991. WSiP. 18. Ryles R.: Is Your Child Age-Appropiate?, w :Future Reflections. Baltimore 1993a. National Federation of the Blind. 19. Ryles R.: The Blind Child in the Regular Preschool Program, w: Future Reflections. Baltimore 1993b. National Federation of the Blind. 20. Schroeder F.: A Step Toward Equality: Cane Travel Training for Children, w: Future Reflections. Baltimore 1993. National Federation of the Blind. 21. Schroeder F.: Expectations: The Critical Factor in the Education of Blind Children, w: The Braille Monitor, February 1994, National Federation of the Blind, Baltimore. 22. Skowska Z.: Tyflopedagogika. Warszawa 1981. WSiP. 23. Skowska Z.: Czynniki efektywnoci rewalidacji uczniw niewidomych i sabowidzcych w integracji szkolnej, w: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych

dzieci. Warszawa 1994. WSPS 24. Szczepaniak-Maleszka W.: Omwienie niektrych dziaa MEN zapewniajcych niepenosprawnym dzieciom i modziey moliwo ksztacenia i wychowania integracyjnego, w: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Materiay z konferencji. Warszawa 1993. WSPS. 25. Verduin Ch.: "Cherranne", w: "Future Reflections". Baltimore 1993. National Federation of the Blind. 26. Wachowiak A.: Bdy nauczycieli szk masowych w postpowaniu z dziemi niepenosprawnymi, w: Hulek A. i Grochmal-Bach B.(red.): Ucze niepenosprawny w szkole masowej. Krakw 1992. Wydawnictwo Naukowe WSP. 27. Walczak G.: Integracyjne ksztacenie w Hiszpanii, w: Integracyjne ksztacenie niewidomych i sabowidzcych dzieci. Warszawa 1994. WSPS. 28. Willoughby D.: A Resource Guide for Parents and Educators of Blind Children. Baltimore 1979. National Federation of the Blind. 29. Willoughby D.: Your School Includes A Blind Student. Baltimore 1981. National Federation of the Blind.