Zdzisaw Gowacki

Chemia 2b. wiczenia z chemii dla licealistw. Chemia organiczna.

Zakres podstawowy i rozszerzony
Konsultacje i korekta merytoryczna:

dr Aleksander Kazubski
Pracownia Dydaktyki Chemii, Wydzia Chemii, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, amanie i przygotowanie do druku:

Robert Ciechanowski, RC PRO

Ilustracja na okadce:

rcpro@to.onet.pl

Katarzyna Danielewska
Projekt okadki:

Mirosaw Godkowski, Zdzisaw Gowacki

Korekta:

Iwona Cielak
Zeszyty Chemia. wiczenia dla licealistw zostay opracowane zgodnie z podstaw ksztacenia oglnego dla licew oglnoksztaccych i licew profilowanych w oparciu o standardy wymaga egzaminacyjnych. Zeszyty wicze mog by pomocne podczas realizacji dowolnego programu nauczania chemii dopuszczonego przez MENiS do uytku szkolnego. Forma i zrnicowanie zada dostosowane s do wymogw nowej matury z chemii. Treci zada tak zostay opracowane, eby jednoczenie rozszerzy i uzupeni zakres wiedzy, ktry zawarty jest w podrcznikach. Stopie trudnoci wicze jest zrnicowany nauczyciel bdzie mg je wykorzystywa zarwno w pracy z uczniami rednimi, jak i uzdolnionymi. Do kadego zeszytu wicze zostay opracowane poradniki metodyczne dla nauczycieli i uczniw zawieraj uwagi metodyczne dotyczce rozwizywania zada, bibliografi wskazan do pogbienia danego zagadnienia, rda informacji wykorzystywanych w zadaniach. Dla uczniw samodzielnie przygotowujcych si do egzaminw poradniki bd nieocenion pomoc. Seria tych wicze dedykowana jest zwaszcza uczniom ambitnym zamierzajcym zdawa egzamin maturalny na poziomie rozszerzonym oraz przygotowujcym si do studiw na wydziaach medycznych, farmaceutycznych i przyrodniczych.

Copyright by Oficyna Wydawnicza Tutor Wydanie I. Toru 2004

Oficyna Wydawnicza Tutor ul. Piskorskiej 7L, 87-100 Toru tel./fax (0-56) 65-999-55, 65-737-14

ISBN 83-86007-82-6
www.szkolna.pl

Spis treci

Wstp
Dzia I

5
Wglowodory

Rozdzia
Alkany

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Rozdzia
Wglowodory nienasycone (alkeny, alkiny, dieny i cykloalkeny)

41

Rozdzia
Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

71

Dzia II

Jednofunkcyjne i wielofunkcyjne pochodne wglowodorw

Rozdzia
Fluorowcopochodne (halogenopochodne) wglowodorw

98

Rozdzia
Alkohole i fenole

106

Rozdzia
Aldehydy i ketony

144

Rozdzia
Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

163

Rozdzia
Zwizki organiczne zawierajce azot

218

Rozdzia
Cukry

247

Dzia III

Chemia na co dzie

Rozdzia
Chemia na co dzie

273

www.szkolna.pl

Treci poszczeglnych zeszytw Chemia. wiczenia dla licealistw

Zeszyt 1a zakres podstawowy i rozszerzony

1. Budowa atomu 2. Ukad okresowy pierwiastkw chemicznych 3. Mol, masa molowa i objto molowa gazw
Zeszyt 1b zakres podstawowy i rozszerzony

4. Wizania chemiczne 5. Waciwoci wybranych metali i niemetali 6. Systematyka zwizkw nieorganicznych

Zeszyt 2a zakres podstawowy i rozszerzony

1. 2. 3. 4.

Reakcje chemiczne Podstawy oblicze chemicznych Roztwory i mieszaniny Reakcje w roztworach wodnych elektrolitw

Zeszyt 2b zakres podstawowy i rozszerzony

5. Wglowodory 6. Jednofunkcyjne i wielofunkcyjne pochodne wglowodorw 7. Chemia na co dzie

Zeszyt 3a zakres rozszerzony

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Energetyka chemiczna Kinetyka i rwnowaga chemiczna Kwasy, zasady i zwizki kompleksowe Elektrochemia Mechanizmy reakcji chemicznych Chemia zwizkw naturalnych Elementy biochemii Metody badania struktury materii

Zeszyt 3b zakres rozszerzony

Chemia. Zestawy zada egzaminacyjnych przygotowujcych do nowej matury

Ksika zawiera propozycje prbnych arkuszy egzaminacyjnych do egzaminu maturalnego z chemii wraz z rozwizaniami i modelami oceniania.

www.szkolna.pl

Wstp

Reforma systemu edukacji stworzya nauczycielom i szkoom moliwoci realizowania rnorodnych programw nauczania. Wsplnym punktem odniesienia dla wszystkich programw nauczania, na bazie ktrych powstaj zestawy podrcznikw szkolnych, s centralnie opracowywane podstawy programowe ksztacenia oglnego dla licew oglnoksztaccych, licew profilowanych i technikw oraz standardy wymaga egzaminacyjnych. Na tej wsplnej bazie programowej opracowany zosta zestaw zeszytw wicze Chemia. wiczenia dla licealistw. Zeszyt 2b powicony jest tematyce zwizanej z szeroko pojt chemi organiczn. Treci te s szczeglnie wane dla uczniw zamierzajcych podj studia przyrodnicze, a w szczeglnoci studia medyczne, farmaceutyczne, rolnicze lub kierunki z zakresu biologii, biotechnologii albo biochemii. Wiedza z zakresu chemii organicznej chemii zwizkw naturalnych jest baz tych dyscyplin. Celem autora byo przygotowanie takiej pomocy dydaktycznej, ktra uatwiaby uczniowi przyswojenie i utrwalenie wiedzy oraz problematyki chemicznej w trakcie wykonywania zrnicowanych zada i wicze oraz mogaby zastpi tradycyjny zeszyt do chemii. Wielokrotnie ju wskazywano na fakt, e ucze najwicej wiadomoci przyswaja sobie w trakcie wykonywania konkretnych zada. Wan zalet korzystania z zeszytw wicze jest oszczdno czasu, zarwno tego, ktry byby potrzebny nauczycielowi na lekcjach do przedstawienia treci wicze, jak i tego powiconego na ich opracowanie w domu. Zeszyt wicze moe by take wykorzystywany jako zeszyt do przedmiotu chemia. W tym celu cz miejsca powicono na Notatki z lekcji. Miejsca tego nie jest za wiele, ale w obecnych czasach, kiedy podrczniki s zapenione aktualn wiedz, dostp do informacji poprzez Internet i rodki masowego przekazu jest nieograniczony tworzenie dugich notatek lekcyjnych jest trwonieniem cennego czasu. Prezentowane zeszyty wicze mog by pomocne podczas realizacji dowolnego programu nauczania chemii dopuszczonego przez MENiS do uytku szkolnego. Zadania form i treci dostosowane s do wymogw nowej matury z chemii. Zamieszczone rnorodne wiczenia maj uczy rozwizywania problemw chemiczwww.szkolna.pl

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

nych, krtkiego definiowania stosowanych poj, wyszukiwania informacji, opracowywania i graficznego przedstawiania danych, wycigania wnioskw z opisw przemian chemicznych, analizowania tekstw popularnonaukowych itp. Stopie trudnoci wicze jest zrnicowany nauczyciel bdzie mg je wykorzystywa take w pracy z uczniami uzdolnionymi. Niektre zadania wymagajce szerszej wiedzy oznaczono symbolem J. Zestaw skada si z czterech moduw. Dwa pierwsze przeznaczone s dla uczniw realizujcych program ksztacenia podstawowego. Trzeci zawiera tematyk programu rozszerzonego, niemniej niektre tematy powinny by, zdaniem autora, omawiane take w trakcie realizacji zakresu podstawowego. Czwarty modu to Zestawy zada egzaminacyjnych przygotowujcych do nowej matury. Do kadego zeszytu wicze zostay opracowane poradniki metodyczne dla nauczycieli i uczniw zawieraj one odpowiedzi oraz uwagi dotyczce rozwizywania zada, bibliografi wskazan do pogbienia danego zagadnienia oraz rda informacji wykorzystywanych w zadaniach. Dla uczniw samodzielnie przygotowujcych si do egzaminu maturalnego na poziomie podstawowym lub rozszerzonym bdzie to nieoceniona pomoc.

Informacja o autorze
Zdzisaw Gowacki jest doktorem nauk chemicznych, absolwentem Politechniki Gdaskiej. Studiowa fizyk i chemi, w latach 19821993 pracowa w Katedrze Chemii Organicznej PG. By nauczycielem i wykadowc w Medycznym Studium Zawodowym oraz adiunktem na Wydziale Chemii UMK w Toruniu. Jest autorem kilkunastu prac naukowych z zakresu zastosowa NMR do oznaczania skadu enancjomerycznego zwizkw organicznych. Wyda dwie ksiki Po naszej stronie lustra. Zamana symetria wszechwiata oraz Chemiczna dialektyka. Testy egzaminacyjne z chemii dla gimnazjalistw. Od 1991 roku jest dyrektorem, nauczycielem i wydawc w Studium Owiatowym Tutor w Toruniu m.in. prowadzi zajcia dla licealistw przygotowujcych si do egzaminw na studia medyczne.

www.szkolna.pl

Rozdzia
Alkany

Zadanie 1.1.

W drugiej poowie XIX wieku chemicy poznali skad metanu (CH4). Wiedzieli, e istnieje zawsze tylko jedna pochodna o wzorze CH3X oraz tylko jedna pochodna o wzorze CH2X2. Na podstawie tych informacji Jakub Henryk vant Hoff (przyszy pierwszy laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii) opisa przestrzenn budow tych zwizkw. Wska na podstawie tych informacji, ktra z niej przedstawionych figur opisuje budow pochodnych metanu oraz wyka, e w przypadku dwch innych struktur musiaoby istnie wicej pochodnych (narysuj je).

www.szkolna.pl

Dzia I

Rozdzia
Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

Struktura benzenu, charakter aromatyczny i teoria rezonansu

Benzen jest znany ju od 1825 roku. Zosta odkryty przez Faradaya w cylindrach, w ktrych przechowywa on acetylen, lub jak twierdz inni, w przewodach londyskiej gazowej sieci owietleniowej. Od tego czasu jego waciwoci chemiczne i fizyczne byy przedmiotem bardzo wielu bada. Dopiero jednak w latach trzydziestych XX wieku ugruntowaa si teoria opisujca struktur tego zwizku. Benzen ma wzr sumaryczny C6H6, w wyniku podstawienia jednego z atomw wgla mona otrzyma zawsze tylko jeden produkt C6H5Y. Oznacza to, e wszystkie atomy wodoru musz by rwnocenne. Za odkrywc, wspczenie znanej i akceptowanej, piercieniowej struktury benzenu uwaany jest niemiecki chemik August Kekul. Istotnym i nowatorskim podejciem Kekulgo byo zaproponowanie struktury dynamicznej, w ktrej nastpowao cige przemieszczanie si podwjnych wiza. Pozwolio to wyjani m.in., dlaczego nie istniej dwa izomeryczne 1,2-dibromobenzeny (por. rys. 3.1.). Zakadajc rwnoceno wszystkich wiza i wszystkich atomw wgla w benzenie, Kekul, w podrczniku wydanym w roku 1867, przewidywa istnienie trzech izomerw benzenu podstawionych w pozycjach 1,2; 1,3 oraz 1,4. Potwierdzi to przypuszczenie, w latach 18691874, Wilhelm Krner, jego ucze, ktry nazwa te izomery odpowiednio orto, meta i para. Friedrich August Kekul von Stradonitz w roku 1858 wysun hipotez acuchowej budowy zwizkw organicznych oraz czterowizalnoci atomw wgla. Teoria ta rwnolegle zostaa przedstawiona przez A.S. Coupera. W roku 1865 Kekul zaproponowa piercieniow struktur benzenu, ktra to miaa mu si przyni. Drzemic w omnibusie lub w innej wersji w fotelu nad podrcznikiem, mia widzie
www.szkolna.pl

Dzia I

CHEMIA. wiczenia dla licealistw

Zdzisaw Gowacki

Zdzisaw Gowacki

Chemia. wiczenia dla licealistw

wiczenia i zadania z chemii zawarte w kolejnych czciach tej serii wydawniczej zostay opracowane zgodnie z podstaw ksztacenia oglnego dla szk ponadgimnazjalnych. Mog by one pomocne podczas realizacji dowolnego programu nauczania chemii dopuszczonego do uytku szkolnego. Niektre zadania zawieraj treci interdyscyplinarne problemy typowo chemiczne poczone s z fizyk, biologi czy z matematyk. Ma to na celu rozszerzenie i uzupenienie wiedzy, ktra jest przedstawiana w podrcznikach szkolnych. Zrnicowane, w formie i w treci, wiczenia ucz rozwi

zywania problemw chemicznych, krtkiego definiowania stosowanych poj, wyszukiwania informacji, opracowywania i graficznego przedstawiania danych, wycigania wnioskw z opisw przemian chemicznych, analizowania tekstw popularnonaukowych itp. Stopie trudnoci wicze jest zrnicowany nauczyciel bdzie mg je wykorzystywa w pracy z uczniami liceum a take przygotowujc gimnazjalistw do udziau w konkursach chemicznych. Do kadej czci wicze zosta opracowany poradnik dla nauczyciela, ktry zawiera rozwizania zada i problemw oraz komentarze do zagadnie bdcych treci pyta.

Wszystkie czci wicze wraz z poradnikami s doskona pomoc dla uczniw samodzielnie przygotowujcych si do zmaga konkursowych w gimnazjum i dla licealistw powtarzajcych zagadnienia z chemii przed sprawdzianami i do egzaminu maturalnego.

Treci zestaww wicze

wiczenia z chemii rekomendowane dla:
Cz 1 Cz 2b Chemia organiczna 1. Alkany 2. Wglowodory nienasycone (alkeny, alkiny, dieny i cykloalkeny) 3. Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne 4. Fluorowcopochodne (halogenopochodne) wglowodorw 5. Alkohole i fenole Cz 2a zakres podstawowy i rozszerzony 1. 2. 3. 4. Reakcje chemiczne Podstawy oblicze chemicznych Roztwory i mieszaniny Reakcje w roztworach wodnych elektrolitw 6. Aldehydy i ketony 7. Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze 8. Zwizki organiczne zawierajce azot 9. Cukry 10. Chemia na co dzie

! uczniw ambitnych ! kandydatw na studia medyczne ! uczestnikw konkursw chemicznych

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Budowa atomu Ukad okresowy pierwiastkw chemicznych Mol, masa molowa i objto molowa gazw Wizania chemiczne Waciwoci wybranych metali i niemetali Systematyka zwizkw nieorganicznych Chemia w Internecie

Pen ofert znajdziesz na www.tutor.edu.pl

72

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

skaczce atomy, wyobraa je sobie jako ruchliwe mapki, ktre w pewnym momencie chwyciy si za rce i nogi, tworzc zamknity piercie. Inni znawcy snw twierdz, e Kekul mia ni wa zjadajcego swj ogon. Uroboros, w poerajcy wasny ogon, by znany ju w pismach sumeryjskich, redniowieczni alchemicy traktowali go jako symbol rtci; uwaano go take za symbol wszystkich proced e f a A. Kekul, 1865 c b a b c f e d

H H H

H H H

A. Kekul, 1866

X Y
J. Dewar, 1867 A. Claus, 1867 A. Landenburg, 1869 A. Kekul, 1872

X Y

Rys. 3.1. Proponowane struktury czsteczki benzenu

sw cyklicznych. Skrupulatni historycy stwierdzili jednak, e rzeczywisto bya bardziej prozaiczna. Cztery lata wczeniej, w roku 1861, mao znany chemik wiedeski, Johann Loschmidt, zaproponowa szecioatomowy piercie wglowy jako struktur benzenu. Zostao to opublikowane w mao dostpnym prywatnym wydawnictwie i niektrzy historycy twierdz, e Kekul wiedzia o strukturze proponowanej przez Loschmidta. Kade przeomowe odkrycie ma wielu ojcw, do bdnych teorii nikt si nie przyznaje. Powan wad struktury zaproponowanej przez Kekulgo byo to, e nie potrafia wyjani chemicznego zachowania benzenu. Benzen, mimo niewtpliwie nienasyconego charakteru, nie ulega typowym dla zwizkw nienasyconych reakcjom addycji do podwjnego wizania. Zamiast tego atwo ulega licznym reakcjom substytucji elektrofilowej: nitrowaniu, sulfonowaniu, halogenowaniu w obecnoci elaza. Pomys Kekulgo, zapisywania zmiennego pooenia podwjnych wiza w strukturze benzenu, zosta rozwinity na pocztku lat trzydziestych XX wieku przez angielskiego chemika Christophera Ingolda. Wprowadzi on pojcie mezomerii (z greckiego mesos midzy i meros cz), jako okrelenie zjawiska wystpowania
www.szkolna.pl

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

73

czsteczki w formie poredniej pomidzy wzorami granicznymi. Rwnowag pomidzy strukturami granicznymi zwyko si zapisywa z wykorzystaniem pojedynczej strzaki z dwoma grotami (symbol ten wprowadzi do zapisu chemicznego Eistert w 1936 roku).

Rys. 3.2. Mezomeryczne struktury benzenu

Pojcie mezomerii zostao rozszerzone przez Linusa C. Paulinga w teori rezonansu chemicznego. Byo to konsekwencj wprowadzenia do opisu wiza chemicznych funkcji falowych. W rezultacie struktury mezomeryczne mona zastpi ich superpozycj, czyli hybryd, ktra powstanie w przypadku naoenia na siebie form granicznych. Ukoronowaniem teoretycznych opisw benzenu bya regua Ericha Hckela z Instytutu Fizyki Teoretycznej w Stuttgarcie, opublikowana w 1931 roku. W myl tej reguy, wywiedzionej z oblicze kwantowomechanicznych, w ukadach cyklicznych zawierajcych 4n +2 zdelokalizowanych elektronw nastpuje podwyszenie trwaoci czsteczki. Benzen posiadajcy sze takich elektronw (n = 1) naley do najwaniejszych przedstawicieli tych zwizkw, okrelanych mianem zwizkw aromatycznych. Trwao piercienia benzenowego Wyjtkowej trwaoci piercienia benzenowego moemy dowie na podstawie porwnania energii hydrogenacji w szeregu cykloheksen, cykloheksadien i cykloheksatrien oraz benzen. Mona byoby oczekiwa, dodajc rednie energie hydrogenacji przypadajce na jedno wizanie podwjne w cykloheksenie i cykloheksadienie, e w wyniku uwodornienia 1 mola cykloheksatrienu wydzieli si ok. 360 kJ na sposb ciepa. Warto eksperymentalnie wyznaczona jest znacznie nisza i wynosi ok. 208 kJ. Oznacza to, e benzen jest o 152 kJ/mol trwalszy od hipotetycznego cykloheksatrienu. Energia nazywana jest energi rezonansu, jest ona przyczyn szczeglnych waciwoci czsteczek benzenu, charakteryzujcych czsteczki aromatyczne. Przede wszystkim wszystkie przemiany, ktre niszczyyby sekstet elektronowy, prowadziyby do powstania mniej trwaego, niearomatycznego produktu. Std wynika bierno benzenu
www.szkolna.pl

74

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

benzen

naftalen Rys. 3.3. Formy mezomeryczne i struktury rezonansowe

w reakcjach addycji, ktre prowadziyby do utraty aromatycznego charakteru produktu. W reakcjach substytucji sekstet elektronowy pozostaje nienaruszony. Pojcie aromatycznoci zostao wprowadzone przez Kekulgo i miao okrela pochodne benzenu. Erlenmeyer okrela jako aromatyczne te zwizki, ktre waciwociami byy podobne do pochodnych benzenu. Niezwyke waciwoci zwizkw

cykloheksatrien

energia [kJ/mol]

cykloheksadien

cykloheksen

cykloheksan

energia cakowita energia na jedno wizanie

120 120

240 120

360 120

208 kJ/mol 69 kJ/mol

Rys. 3.4. Zmiany cakowitej energii hydrogenacji w szeregu cykloheksen, cykloheksadien, cykloheksatrien i benzen oraz w przeliczeniu na jedno podwjne wizanie

www.szkolna.pl

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

75

aromatycznych byy bodcem do szerokich bada. Stwierdzono, e nie wszystkie cykliczne, nienasycone zwizki wykazuj waciwoci aromatyczne.

cyklooktatetraen Rys. 3.5. Ju w 1911 roku Willsttter wykaza silnie nienasycony charakter cyklooktatetraenu

Regua przedstawiona przez Hckela bya dalszym stymulatorem do poszukiwa zwizkw o charakterze aromatycznym. Zgodnie z t regu paskie, cykliczne ukady zawierajce 2, 6, 10, 14, 18, 22, ... (4n +2) elektronw s aromatyczne. Do zwizkw aromatycznych mona wic zaliczy ukady wielopiercieniowe: naftalen i antracen, aniony i kationy (anion cyklopentadienylowy i kation cykloheptatrienylowy) oraz cykliczne zwizki zawierajce heteroatomy: piran, furan, pirymidyn i puryn. Najwikszym ukadem aromatycznym (22 zdelokalizowane w piercieniu elektrony ) wystpujcym w przyrodzie jest ugrupowanie porfirynowe, bdce zasadnicz czci chlorofilu i hemu. Dziura w rodku piercienia jest na tyle dua, e moe pomieci kation magnezu w przypadku chlorofilu lub kation elaza w przypadku hemu. To s tylko nieliczne przykady z olbrzymiej rzeszy znanych zwizkw aromatycznych.
Zadanie 3.1.

a) Uzupenij tekst. Co w takim razie odrnia benzen i zwizki aromatyczne od zwizkw niearomatycznych? Czsteczka benzenu jest wiza C-C s , paskim szecioktem. Dugoci i wynosz 0,139 nm. Dla porwnania typowe

wizanie podwjne ma dugo 0,134 nm, a pojedyncze 0,153 nm. Jest to wic dugo porednia pomidzy wizaniem pojedynczym a podwjnym. Poniewa na jedno wizanie przypada rednio 1,5 , mona w tym
www.szkolna.pl

76

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

przypadku mwi o wizaniu ptorakrotnym. Wszystkie atomy wgla w piercieniu maj jednakow hybrydyzacj sp2. eletronowy znajduje si na

nakadajcych si wzajemnie orbitalach atomowych typu p. Delokalizacja elektronw nad i pod paszczyzn piercienia powoduje zwikszenie czsteczki. Jednoczenie dua gsto elektronowa w tych miejscach zwiksza podatno czsteczki na przyczenie reagenta,

std zwizki atwo ulegaj substytucji elektrofilowej. Natomiast nie tworz produktw z uwagi na konieczno zniszczenia struktury sekstetu.

Zgodnie z regu Hckla sekstet elektronowy jest wyrnionym ukadem, nadajcym zwizkowi charakter aromatyczny. Dla magicznych liczb elektronw 2, 6, 10, ... (4n + 2), zysk energetyczny wynikajcy z ich najwikszy. Benzen jest dodatkowo uprzywilejowan czsteczk kty w szeciokcie s rwne 120; jest to wic kt, jaki wystpuje pomidzy wizaniami atomw o hybrydyzacji . W innych ukadach cyklicznych: czworoktach, pijest

cioktach, siedmioktach i dalszych kty pomidzy wizaniami musz by inne, co dodatkowo zmniejsza trwao tych zwizkw. Jak zatem mona najprociej i najwaciwiej opisa zwizki aromatyczne? Zwizki aromatyczne, pomimo e maj charakter zwizkw nienasyconych, nie ulegaj reakcjom cji elektrofilowej. S to zwizki o i cyklicznej strukturze posiadajce 4n + 2 , natomiast atwo ulegaj reakcjom substytu-

elektronw na zdelokalizowanych orbitalach. Czsteczk tak mna zapisa za

www.szkolna.pl

Oficyna Wydawnicza
ul. Warszawska 14/2, 87-100 Toru, tel./fax 56 65-999-55, tel. kom. 603-929-227
Magiczna chemia. Zagadnienia z chemii nie tylko dla olimpijczykw gimnazjalistw i licealistw to obszerny wybr zagadnie i zada dla uczniw zamierzajcych szerzej pozna chemi. Intencj autora byo wypenienie luki wystpujcej pomidzy chemi szkoln a wiedz chemiczn niezbdn do udziau w konkursach i w olimpiadzie chemicznej oraz do podjcia studiw obejmujcych przedmioty przyrodnicze, takie jak: chemia, biochemia, farmacja czy medycyna. W kolejnych rozdziaach mona znale zagadnienia i zadania obejmujce takie tematy, jak: powstawanie pierwiastkw we Wszechwiecie, izomeria i analiza konformacyjna, aktywno optyczna zwizkw chemicznych i ich biomolekularna homochiralno czy aromatyczno wglowodorw. W odrbnym rozdziale przedstawiono osignicia chemikw uhonorowane nagrodami Nobla. S tu te zadania, ktrych tre jest oparta na historycznie wanych odkryciach chemicznych. Ucze znajdzie tu rne teorie budowy i dziaania kwasw i zasad oraz soli i roztworw buforowych. Cao ksiki zamyka kilka anegdot o chemikach. Do wikszoci pyta, zada i problemw doczono odpowiedzi i komentarze. Na kocu autor zamieci zestawienie ksiek, po ktre powinien sign kady ciekawy otaczajcego go wiata ucze, nie tylko ten interesujcy si chemi.
Jest autorem kilkunastu prac naukowych z zakresu zastosowa NMR do oznaczania skadu enancjomerycznego zwizkw organicznych oraz ksiek, m.in. Po naszej stronie lustra. Zamana symetria Wszechwiata oraz Chemiczna dialektyka. Testy egzaminacyjne z chemii dla gimnazjalistw i cyklu zbiorw zada Chemia. wiczenia dla licealistw. Jest wspautorem ksiek: Odlotowa matematyka. Zadania dla najmodszych olimpijczykw uczniw szk podstawowych i gimnazjw i Pewniaki. Prbne egzaminy gimnazjalne. Interesuje si szeroko pojtymi dyscyplinami matematyczno-przyrodniczymi. Wypoczywa w wiejskim domku pracujc w ogrodzie. Jego hobby to geograficzne i historyczne wdrwki ladami przodkw.

Autor ksiek Zdzisaw Gowacki jest doktorem nauk chemicznych, absolwentem Politechniki Gdaskiej. Studiowa fizyk i chemi. W latach 1982-93 pracowa w Katedrze Chemii Organicznej PG. By nauczycielem i wykadowc w Medycznym Studium Zawodowym w Toruniu oraz adiunktem na Wydziale Chemii UMK. Od 1991 roku jest dyrektorem Studium Owiatowego Tutor w Toruniu m.in. prowadzi zajcia dla licealistw przygotowujcych si do egzaminw na studia medyczne. W 1993 roku zaoy Oficyn Wydawnicz Tutor wydawnictwo o profilu edukacyjnym, nakadem ktrego ukazao si kilkadziesit tytuw.

www.szkolna.pl www.tutor.torun.pl

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

77

pomoc struktur

. Dugoci wiza w ukadzie aroma-

tycznym s urednione. Energie tworzenia, spalania czy hydrogenacji czsteczki aromatycznej s znacznie w porwnaniu do wartoci przewidy-

wanych dla jej klasycznego odpowiednika. Jeszcze jedna waciwo jest charakterystyczna dla ukadu aromatycznego. Ot w piercieniu -elektronowym zewntrzne pole moe wzbudza ruch elektronw (prd koowy). Chemicy widz ten efekt na widmach magnetycznego rezonansu jdrowego. b) W tekcie wymieniono zwizki aromatyczne, ktre mona zakwalifikowa do rnych grup, np. do zwizkw piercieniowych, jonw, zwizkw heterocyklicznych. Wybierz z kadej z tych grup po dwch przedstawicieli i opisz ich w tabeli wg wzoru:
Zwizek Nazwa Wzr

aromatyczny wielopiercieniowy

naftalen

www.szkolna.pl

78 Zadanie 3.2.

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

Uzupenij tabel:
Czsteczka/wizanie wgielwgiel Krotno wizania Energia dysocjacji Dugo wizania [nm]

etan benzen eten etyn

Zadanie 3.3.

pojedyncze ptorakrotne

a) Piercie benzenu ma nastpujc struktur przestrzenn:

A. struktur krzesa z wizaniami na przemian pojedynczymi i podwjnymi B. struktur koperty z urednionymi ptorakrotnymi wizaniami C. paski piercie szecioktny, w ktrym wystpuj zdelokalizowane wiza-

nia
D. paski piercie szecioktny tylko z pojedynczymi wizaniami midzy ato-

mami wgla b) Budow dwch struktur granicznych benzenu wedug Kekulgo mona wyjani za pomoc:
A. mezomerii C. izomerii optycznej B. metamerii D. tautomerii

c) Homologiem benzenu jest:

A. naftalen C. etylobenzen
www.szkolna.pl

B. fenantren D. antracen

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

79

d) Moment dipolowy czsteczki benzenu jest rwny zeru, poniewa:

A. wszystkie wizania w czsteczce benzenu s atomowe, a ich moment dipolo-

wy jest rwny zeru

B. wszystkie wizania w czsteczce benzenu s rwnej dugoci C. wszystkie wizania w czsteczce benzenu s wizaniami , a elektrony ule-

gaj delokalizacji
D. dziki symetrii czsteczki benzenu suma momentw dipolowych bardzo

sabo spolaryzowanych wiza wgielwodr wynosi zero

Zadanie 3.4.

a) Otocz pojedynczym koem wglowodory aromatyczne. Natomiast podwjnym koem wglowodory aromatyczne posiadajce moment dipolowy rny od zera. Cl Cl Cl

Cl

Cl

b) Spord przedstawionych poniej wzorw strukturalnych czsteczek, zwizkami aromatycznymi s: H2N

III

CH3
I II

NH2

CH2CH3

OH

IV

VI

A. IV, V i VI

B. II i IV

C. III, V i VI

D. III, IV i V

www.szkolna.pl

80

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

c) Narysuj wzory strukturalne czterech homologw benzenu o wzorze sumarycznym C8H10.

d) Podaj 5 kolejnych liczb wynikajcych z reguy Hckela. Narysuj wzory przykadowych zwizkw aromatycznych, ktre posiadaj takie liczby sprzonych z sob elektronw.

Zadanie 3.5.

a) Podaj, jakie waciwoci fizyczne posiada benzen. Porwnaj je z waciwociami wody i heksanu.

www.szkolna.pl

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

81

b) Jakie reakcje chemiczne pozwol odrni benzen od cykloheksanu i cykloheksenu?

c) Zapisz rwnania reakcji spalania cykloheksanu i benzenu. J Odszukaj w tablicach chemicznych entalpie tworzenia substratw i produktw i na tej podstawie oblicz, jaki jest efekt energetyczny obu tych procesw.

Substytucja elektrofilowa w piercieniu aromatycznym

Chemiczn waciwoci wyrniajc zwizki aromatyczne z grupy zwizkw nienasyconych jest atwo, z jak te zwizki ulegaj reakcjom substytucji elektrofilowej. Paszczyzna piercienia benzenowego otoczona z obu stron chmur elektronw stanowi dobr tarcz dla odczynnikw elektrofilowych, tzn. takich, ktre maj za mao elektronw.

C H

C H

Rys. 3.1. Chmura elektronw nad i pod paszczyzn jest dogodnym celem dla czynnikw elektrofilowych

www.szkolna.pl

82

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

Do typowych reakcji substytucji elektrofilowej nale reakcje zachodzce w ukadach aromatycznych i naley tu przede wszystkim wymieni: a) nitrowanie elektrofilowym czynnikiem w tej reakcji jest kation nitroniowy powstajcy w reakcji kwasu azotowego(V) z siarkowym(VI) H O N O O
+ NO2

+ H2SO4

+ HSO4 + H2O

NO2 + + H
+

b) sulfonowanie czynnikiem elektrofilowym w reakcji sulfonowania jest trjtlenek siarki SO3, posiadajcy deficyt elektronw a wic mimo braku adunku jest elektrofilem
O S O O

SO3
deficyt elektronw (brak oktetu wokl siarki)

SO3H + SO3

c) halogenowanie zachodzi w obecnoci elaza lub trjchlorku elaza (kwasu Lewisa), czynnikiem elektrofilowym jest dodatni jon halogenkowy Cl Cl2 +
deficyt elektronw

Fe Cl Cl

FeCl4 +

Cl +

+ Cl

Cl + H + (FeCl4 + H +

FeCl3 + HCl)

www.szkolna.pl

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

83

d) alkilowanie i acylowanie metod Friedla-Craftsa czynnikiem elektrofilowym jest karbokation powstajcy w wyniku reakcji kwasu Lewisa np. AlCl3 z halogenkiem alkilu RCl + AlCl3 R R+ + + H+ (AlCl4 + H +
-

AlCl4 + R+

AlCl3 + HCl)

W reakcjach substytucji elektrofilowej zachodzcych dla benzenu i jego pochodnych interesuj chemika zawsze dwa aspekty. Po pierwsze, jaka jest wzgldna reaktywno piercienia w danej reakcji w odniesieniu do innych pochodnych lub do benzenu. Po drugie, w ktrym miejscu nastpi substytucja w przypadku ju podstawionego piercienia: w pozycji orto, meta czy para do obecnego ju podstawnika.
Tabela 3.1. Klasyfikacja podstawnikw ze wzgldu na reaktywno i efekt kierujcy w reakcjach substytucji elektrofilowej w ukadach aromatycznych Podstawniki aktywujce kierujce w pozycje orto, para Silnie aktywujce -NH2 (-NHR, -OH rednio aktywujce -OCH3 (-OC2H5 itd.) -NHR2) Podstawniki dezaktywujce kierujce w pozycje meta -NO2 -COOH -SO3H -CHO, -COR (-COOR)

Sabo aktywujce -C6H5 -CH3 (-C2H5 itd.) Podstawniki dezaktywujce kierujce w pozycje orto, para -F, -Cl, -Br, -I

www.szkolna.pl

84

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

W ponad stuletniej historii bada ukadw aromatycznych dokadnie poznano mechanizmy rzdzce substytucj elektrofilow. W przypadku monopodstawionych pochodnych benzenu efekty podstawnika mona sklasyfikowa w dwch wymienionych kategoriach. Poprzez okrelenie ich wpywu na reaktywno ukadu aromatycznego i okrelenie wpywu na pozycje i selektywno podstawienia. W tych kategoriach podstawniki mona zaliczy do podstawnikw aktywujcych i dezaktywujcych oraz do kierujcych w pozycj orto i para lub w pozycj meta. Klasyfikacj niektrych podstawnikw przedstawiono w tabeli 3.1. Efekt kierujcy podstawnika oznacza, e w wyniku reakcji powstaj produkty o wikszej zawartoci preferowanych izomerw. Rzadko kiedy jest to cakowicie selektywne podstawienie. Przykadowe dane dowiadczalne dla reakcji substytucji w toluenie przedstawia tabela 3.2.
Tabela 3.2. Orientacja reakcji substytucji w toluenie Wydajno produktu [%] orto Nitrowanie Sulfonowanie Bromowanie Zadanie 3.6. 58 32 33 meta 4 6 para 38 62 67

Reakcja

a) Podkrel te reakcje, ktre s charakterystyczne dla zwizkw aromatycznych. nitrowanie reakcja z wod bromow alkilowanie odbarwianie KMnO4 bromowanie wobec FeBr3 reakcja z wod wapienn sulfonowanie reakcja z FeCl3

b) Produktami chlorowania chlorobenzenu w obecnoci opikw elaza gwnie s nastpujce izomery dichlorobenzenu:
A. tylko izomery meta C. mieszanina izomerw orto i meta
www.szkolna.pl

B. mieszanina izomerw orto i para D. mieszanina izomerw meta i para

Wglowodory aromatyczne i zwizki heterocykliczne

85

c) Otocz kkiem gwne produkty mononitrowania bromobenzenu. NO2 Br O2N Br O2N Br

d) W wyniku chlorowania jednego z izomerw C8H10 (homologu benzenu) wobec soli elaza powsta tylko jeden izomer o wzorze C8H9Cl. Ktry to by izomer? Narysuj jego wzr oraz podaj nazw.

e) Podaj wzr strukturalny i nazw izomeru o wzorze C8H10 (homologu benzenu), dla ktrego istnieje najwicej monochloropochodnych o wzorze C8H9Cl.

Zadanie 3.7.

a) Obecno wiza zdelokalizowanych w czsteczce benzenu, zawierajcych sekstet elektronowy, sprzyja reakcjom przebiegajcym wedug mechanizmu:
A. substytucji elektrofilowej C. addycji elektrofilowej B. substytucji nukleofilowej D. addycji nukleofilowej
www.szkolna.pl

86

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

b) Mechanizm nitrowania benzenu najlepiej przedstawia rwnanie:

2 4 A. C6H6 + HNO3 C6H5NO2 + H2O

H SO

B. C6H6 + NO + C6H5NO2 + H+ 2 C. C6H6 + H+ + NO C6H5NO2 + H2O 3 D. C6H6 + HNO3 + H2SO4 C6H5NO2 + H2O + H+ + HSO 4

c) Wska rwnanie reakcji, ktra nie przebiega wedug mechanizmu substytucji elektrofilowej:
3 A. C6H6 + Br2 C6H5Br + HBr 3 B. C6H6 + CH3Cl C6H5CH3 + HCl

FeBr

AlCl

C. C6H6 + 3Cl2 C6H6Cl6

2 4 D. C6H6 + HNO3 C6H5NO2 + H2O

UV

H SO

Zadanie 3.8.

Uzupenij tabel, wpisujc odpowiednio gwne produkty reakcji substytucji elektrofilowej zachodzcej w piercieniu aromatycznym substratu.
Substrat Reakcja Produkty

toluen

nitrowanie

nitrobenzen

chlorowanie

kwas benzoesowy

nitrowanie

www.szkolna.pl

Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

203

Zadanie 7.40.

a) Narysuj fragment acucha, jaki mona otrzyma w wyniku polikondensacji czsteczek kwasu mlekowego.

b) Jak nazw okrela si polimery, ktre tworz produkty polikondensacji hydroksykwasw (lub kwasw dikarboksylowych z alkoholami dihydroksylowymi)?

c) Narysuj wzory pstrukturalne laktonw, ktre mog powsta w wyniku wewntrzczsteczkowej estryfikacji w przypadku kwasu 4-hydroksybutanowego i kwasu 5-hydroksypentanowego.

Zadanie 7.41. J

a) Wpisz do tabeli wzory pstrukturalne oraz wartoci staych kwasowoci dla podanych kwasw. Napisz, w jaki sposb budowa tych kwasw wpywa na ich moc.

www.szkolna.pl

204 Kwas

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

Wzory pstrukturalne

Warto Ka

octowy mlekowy benzoesowy para-hydroksybenzoesowy meta-hydroksybenzoesowy orto-hydroksybenzoesowy Wnioski:

b) Zaznacz (:) zdania prawdziwe, dotyczce wpywu grupy hydroksylowej na moc hydroksykwasu aromatycznego:

9 grupa -OH w pooeniu meta wyciga elektrony z piercienia i na skutek

efektu indukcyjnego powoduje zwikszenie kwasowoci

9 grupa -OH w pooeniu para uwalnia elektrony i na skutek efektu rezonansowego powoduje zmniejszenie kwasowoci

www.szkolna.pl

Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

205

9 grupa -OH w pooeniu orto wpywa na zwikszenie kwasowoci hydroksykwasu, niezalenie od skonnoci do przycigania lub uwalniania elektronw

9 grupa -OH w pooeniu para wyciga elektrony i na skutek efektu indukcyjnego powoduje zwikszenie kwasowoci c) Najwiksz moc wykazuje kwas:
A. para-hydroksybenzoesowy B. meta-hydroksybenzoesowy C. orto-hydroksybenzoesowy D. kwasy orto- i para-hydroksybenzoesowe, poniewa maj zblion warto

staej dysocjacji
E. kwasy meta- i para-hydroksybenzoesowe, poniewa maj zblion warto

staej dysocjacji

Chiralno
Zadanie 7.42.

a) Chiralno to zjawisko polegajce na:

A. identycznoci przedmiotu z jego odbiciem lustrzanym B. tworzeniu zwizkw bdcych odbiciem lustrzanym innych zwizkw C. nieidentycznoci przedmiotu z jego odbiciem lustrzanym D. wystpowaniu osi i paszczyzny symetrii w badanym przedmiocie

b) Izomeria optyczna polega na:

A. wystpowaniu czsteczek zwizkw chemicznych w dwch nieidentycz-

nych odmianach bdcych odbiciami lustrzanymi

www.szkolna.pl

206

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

B. wystpowaniu czsteczek zwizkw w dwch identycznych odmianach

bdcych odbiciami lustrzanymi

C. wystpowaniu czsteczek zwizkw w dwch lub wicej nieidentycznych

odmianach niebdcych odbiciami lustrzanymi

D. wystpowaniu czsteczek zwizkw w czterech odmianach posiadajcych

o symetrii c) Czsteczka jest optycznie czynna, jeeli:

A. posiada co najmniej jeden atom wgla o hybrydyzacji sp3 B. atom wgla tworzy cztery pojedyncze wizania C. atom wgla tworzy cztery wizania z czterema rnymi podstawnikami D. w czsteczce nie wystpuje centrum symetrii i paszczyzna symetrii

d) Par zwizkw optycznie czynnych, bdcych wzgldem siebie odbiciem lustrzanym, nazywamy:
A. epimerami B. racematami C. enancjomerami D. diastereoizomerami

e) Czynno optyczna zwizkw chiralnych polega na:

A. skrcaniu paszczyzny polaryzacji wiata liniowo spolaryzowanego B. przemianie wiata biaego w wiato monochromatyczne C. rozszczepieniu wiata biaego na promieniowanie o rnej dugoci fali i

rnej barwie
D. polaryzacji wiata monochromatycznego
www.szkolna.pl

Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

207

Zadanie 7.43.

Otocz kkiem te obiekty, ktre s chiralne.

NAPIS
but kula

zegarek

korkocig

piramida

szecian

kieliszek

Zadanie 7.44.

Narysuj z prawej strony czsteczki model jej izomeru optycznego.

Zadanie 7.45.

a) Przestrzenne rozmieszczenie podstawnikw wok tetraedrycznego atomu wgla nazywamy:

A. koordynacj B. konfiguracj C. konstytucj D. konformacj
www.szkolna.pl

208

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

b) Atom wgla poczony z czterema rnymi podstawnikami, decydujcy o czynnoci optycznej zwizku, nazywamy:
A. asymetrycznym atomem wgla C. tetraedrycznym atomem wgla B. centrum chiralnoci D. stereochemicznym atomem wgla

c) Na podanych niej wzorach pstrukturalnych zaznacz na czerwono asymetryczne atomy wgla. CH3 CH3 C C2H5 H Cl CH3 C C2H5 H CH3 C2H5 C2H5 C C Cl

CH3 CH3

Br CH3 C

Br C CH3 CH3

H C OH COOH H2C C H2C

C2H5 C2H5

CH3

Zadanie 7.46.

a) Podaj zasady, zgodnie z jakimi naley narysowa wzr rzutowy Fischera czsteczki chiralnej.

www.szkolna.pl

Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

209

b) Dla podanych przestrzennych wzorw czsteczek narysuj obok ich paskie wzory rzutowe Fischera. CH3 C HOOC H CH2CH3 COOH C HO H CH3

c) Na podstawie wzorw rzutowych Fischera narysuj wzory przestrzenne podanych czsteczek. COOH HO CH3 CH2CH3 CHO CH3 H CH2CH3 d) Czy otrzymamy wzr zwizku o takiej samej konfiguracji, jeeli jednokrotnie dokonamy zamiany miejscami podstawnikw we wzorze rzutowym Fischera tak jak to zrobiono na rysunku? COOH HO CH3 H HOOC CH3 OH H

www.szkolna.pl

210

Chemia 2b. wiczenia dla licealistw

e) Czy otrzymamy wzr zwizku o takiej samej konfiguracji, jeeli dwukrotnie dokonamy zamiany miejscami dowolnych podstawnikw we wzorze rzutowym Fischera tak jak np. to zrobiono na rysunku? COOH HO CH3 H HOOC CH3 OH H HOOC OH CH3 H

f) Czy wzr otrzymany w wyniku obrotu wzoru rzutowego Fischera danej czsteczki chiralnej o kt 90 nadal bdzie przedstawia t sam czsteczk?

Zadanie 7.47.

Kwas winowy, C4O6H6, naley do grupy hydroksykwasw dikarboksylowych. Ze wzoru czsteczki przedstawionej poniej wynika, e ma ona dwa asymetryczne atomy wgla. S to atomy wgla o hybrydyzacji sp3, zwizane z czterema rnymi podstawnikami. HO CH COOH HO CH COOH

Rys. 7.1. Kwas winowy

Obecno dwch asymetrycznych atomw wgla powoduje, e kwas winowy moe posiada maksymalnie cztery rne stereoizomery, czyli dwie pary enancjomerw. Przedstawione s one na rysunku 7.2. W przypadku kwasu winowego, z uwagi na powtarzajce si podstawniki na obu atomach wgla, moemy powrci do analogii z domi. Stereoizomer I to dwie donie lewe, jego lustrzane odbicie II to dwie donie prawe. Stereoizomer III to donie: prawa i lewa jego lustrzany obraz IV to take do lewa i prawa, tyle tylko, e odwr-

www.szkolna.pl

Kwasy karboksylowe, estry i tuszcze

211
S R
H OH HO C C COOH

S
HOOC H C C OH

R
H HO C C COOH HOOC H C C

HOOC

OH H

HO H

COOH

HOOC

H OH

H HO

COOH

S SS
I

R RR
II

R SR
III

S RS
IV

COOH HO H C C H OH H HO

COOH C C OH H HO HO

COOH C C H H H H

COOH C C OH OH

COOH

COOH

COOH

COOH

lewa

prawa

lewa

prawa

lewa I

prawa II

prawa III

lewa IV

forma mezo

Rys. 7.2. Kwasy winowe. Stereoizomery optycznie aktywne (S, S) i (R, R) oraz forma mezo i ich dwurczne odpowiedniki. S i R s symbolami oznaczajcymi w sposb systematyczny konfiguracj danego atomu wgla.

www.szkolna.pl