Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z.

WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

Redakcja: Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelny), Marta Gtz, Piotr Cichocki

Biuletyn Instytutu Zachodniego

Autor: mgr Witold Ostant

Import rosyjskiego gazu do pastw Unii Europejskiej

W 2006 r. prawie 80% energii zuywanej w Unii Europejskiej pochodzio z paliw kopalnych (ropy, gazu ziemnego i wgla). Energia jdrowa stanowia jedynie jej 14%, a rda odnawialne 7%1. Jednoczenie zdecydowana wikszod produktw energetycznych (surowcw, elektrycznoci, produktw ropopochodnych itp.) bya do Unii Europejskiej importowana. Paostwa unijne s w coraz wikszym stopniu uzalenione od sprowadzanych z zagranicy ropy naftowej i gazu, zapotrzebowanie na ktre wzrasta w skali caej Unii Europejskiej w tempie ok. 2,9 % rocznie2. Wedug Komisji Europejskiej do 2030 r. szacowany import surowcw energetycznych zwikszy si z obecnego poziomu 50% do 65%, uzalenienie od dostaw w przypadku gazu wzronie z 57% do 84%, a ropy z 82% do 93%. Rwnoczenie europejskie zasoby paliw kopalnych, gwnie ropy i gazu na dnie Morza Pnocnego s znacznie szybciej eksploatowane ni zasoby na wiecie. Prowadzi to do coraz wikszego uzalenienia od importu oraz rosncego niebezpieczeostwa zaburzenia dostaw i braku gwarancji stabilnych cen. Tym bardziej e - wedug prognoz Midzynarodowej Agencji Energii (International Energy Agency - IEA) - globalne zapotrzebowanie na rop naftow zwikszy si o 45-58% do 2030 roku3. Unia Europejska importuje surowce energetyczne gwnie z: Federacji Rosyjskiej, Norwegii, Bliskiego Wschodu oraz Pnocnej Afryki4. Ok. 80%

1 Eurostat. EU Energy in Figures 2007/2008 (Update, EEA Jun 2008), http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures/pocketbook/doc/2007/2007_energy_en.pd f, 9 I 2009. 2 Energy consumption and production , http://epp.eurostat.ec.europa.eu/, 10 VI 2008. 3 World Energy Outlook, http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf, 27 I 2009. 4 Energy Overview, Council of European Commission, June 2006; Energy Policy for Europe, Communication From the Commission toe the European Council and the European Parliament. COM (2007) 1, 10 I 2007. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

zapotrzebowania na rop naftow importuje z Rosji i Organizacji Paostw Eksportujcych Rop Naftow (Organization of the Petroleum Exporting Countries OPEC)5, a ok. 57% zuywanego gazu sprowadza z Rosji, Norwegii i Algierii6. Na Federacj Rosyjsk przypada 27% importu produktw energetycznych i ustpuje o na jedynie kartelowi OPEC 31%. Federacja Rosyjska jest najwikszym dostawc ropy naftowej (32,4%) i gazu ziemnego (41,9%). Tak wysok pozycj zapewniaj jej due zasoby surowcw (prawie 1/3 wiatowych z gazu oraz druga pozycja pod wzgldem produkcji ropy naftowej na wiecie), bliskie pooenie oraz rozbudowany system przesyowy czcy Rosj z paostwami europejskimi. Rosyjski gaz ziemny stanowi 100% importu: Estonii, Litwy, otwy, Sowacji, Sowenii, Finlandii, ponad 90% - Polski, 85% - Grecji, 80% - Wgier, 75% - Czech, 70% - Austrii, 35% - Woch, ponad 30% - Niemiec i 25% - Francji. Blisko 80% gazu transportowanego na rynek europejski przesyane jest tranzytem przez terytorium Ukrainy (na Ukrainie znajduj si rwnie magazyny tego surowca, ktre obejmuj ok. 30 mld m3). Uzalenienie od importu surowcw energetycznych i zwizane z nim ryzyko moe w perspektywie doprowadzid do zakcenia stabilnego rozwoju gospodarczego paostw UE. Przedstawiciele IEA podkrelaj w opublikowanych raportach, dotyczcych sytuacji energetycznej na wiecie z lat 2006-2008, i szczeglnie niepewne s zdolnoci i wola gwnych producentw ropy naftowej i gazu ziemnego do zwikszenia
7

inwestycji

celu

zaspokojenia

rosncego

globalnego

zapotrzebowania . Z twierdzeniem tym koresponduje powstanie 28 grudnia 2008 r. w Moskwie gazowego odpowiednika OPEC. Przywdcy 14 paostw eksporterw gazu zinstytucjonalizowali Forum Paostw Eksporterw Gazu (Forum of Gas Exporting Countries - GECF) w organizacj o sformalizowanej strukturze . W obliczu ksztatowania si kartelu gazowego uzasadnione wydaj si dziaania paostw UE,
5

P. Belkin, CRS Report for Congress, The European Unions Energy Security Challenges , 30 I 2008. 6 Energy Policy for Europe, Communication from the Commission toe the European Council and the European Parliament. COM (2007) 1, 10 I 2007. 7 World Energy Outlook, http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2008/WEO2008_es_polish.pdf, 27 I 2009. 8 Spotkanie producentw gazu odbyo si na tydzieo przed wyznaczonym Ukrainie przez Gazprom terminem spaty zaduenia za gaz. Gazprom zagrozi swemu ukraioskiemu ssiadowi, przerwanie dostaw gazu od 1 stycznia 2009 r., jeli administracja Ukrainy nie zapaci 2 mld USD nalenoci. GECF funkcjonowao od 2001 r. jako nieformalna paszczyzna spotkao na szczycie pomidzy wadzami paostw, gwnych eksporterw gazu naturalnego. Na spotkaniu w Moskwie W. Putin podkreli, i Epoka taniego gazu dobiega kooca. (http://www.pb.pl/Default2.aspx?ArticleID=33feb16b-a1b1-430c-884e-a824bfdd1b15, z 9 I 2009). Do GECF nale: Algieria, Boliwia, Brunei, Egipt, Nowa Gwinea, Indonezja, Iran, Libia, Malezja, Nigeria, Oman, Katar, Rosja, Trinidad-Tobago, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Wenezuela, Turkmenistan wyraa zainteresowanie przystpieniem, a Norwegia jest obserwatorem, szerzej w: http://www.gecforum.org/, z 18 I 2009 ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

polegajce na zintensyfikowaniu wsplnotowych wysikw w celu neutralizacji zagroeo z tym zwizanych. Pomimo rnic wystpujcych w tak podstawowych kwestiach, jak np.: dywersyfikacja dostaw surowcw energetycznych (dla paostw Europy rodkowo-Wschodniej dywersyfikacja oznacza zmniejszenie uzalenienia od importu z Rosji, podczas gdy dla Niemiec, Francji, Woch lub Hiszpanii jego zwikszenie) paostwa UE przyjy wiele dokumentw wyznaczajcych kierunki i standardy wsppracy w dziedzinie elektroenergetyki. Do najwaniejszych dokumentw przyjtych w ostatnich latach moemy zaliczyd m. in.: Zielon Ksig: W kierunku europejskiej strategii zabezpieczenia dostaw energetycznych z 2000 r., Zielon Ksig: Europejska strategia na rzecz zrwnowaonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii z 2006 r., Rezolucj Parlamentu Europejskiego w sprawie wsplnej europejskiej polityki zagranicznej w dziedzinie energetyki z 2007 r., tzw. pakiet energetyczno-klimatyczny z 2007 r. (ostateczny ksztat pakietu zosta ustalony i przyjty w czasie szczytu Unii Europejskiej w grudniu 2008 r.) oraz Drugi Strategiczny Przegld Energetyczny: Unia Europejska bezpieczeostwo energetyczne i solidarny plan dziaania z 2008 roku. Federacja Rosyjska stara si wykorzystad rnice w sposobie postrzegania bezpieczeostwa energetycznego istniejce pomidzy paostwami czonkowskimi Unii Europejskiej. Cele i zadania dugookresowej polityki energetycznej Rosji zostay zapisane w przyjtej 8 sierpnia 2003 r. Strategii energetycznej Rosji do 2020 r. oraz kolejnej przyjtej w grudniu 2007 r. Strategii energetycznej Rosji do 2030 r. Akapit rozpoczynajcy pierwszy dokument stanowi, e: Rosja rozporzdza znacznymi zapasami zasobw surowcowych i potnym kompleksem paliwowo-energetycznym, ktre jawi si jako podstawa rozwoju ekonomii oraz instrument prowadzenia polityki wewntrznej i zagranicznej . Mona wic zaryzykowad tez, i wadze rosyjskie, obserwujc coraz wiksze zapotrzebowanie na energetyczne surowce ze strony paostw UE, mog wykorzystad swoje zasoby energetyczne do uzyskania utraconego po upadku ZSRR znaczenia w rodowisku midzynarodowym. Koncepcja ta moe byd realizowana poprzez budow trzech magistrali gazowych: Gazocigu Pnocnego (Nord Stream), Gazocigu Poudniowego (South Stream) i Gazocigu Bkitnego (Blue Stream), a take ekspansj rosyjskiego
9

- , , . 2020 www.minprom.gov.ru/docs/strateg/1. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

Gazpromu na rynki elektroenergetyczne UE10 oraz utrudnianie budowy omijajcych Rosj gazocigw prowadzcych z paostw Azji rodkowej. Morski odcinek Nord Stream ma liczyd 1189 km, bdzie zaczynad si w rejonie Petersburga, a kooczyd - w Greifswaldzie, w pobliu granicy niemieckopolskiej. Gazocig Pnocny zostanie podczony do rosyjskiej sieci przesyowej za porednictwem ldowej magistrali Griazowiec-Wyborg o dugoci 917 km. Gwnym zapleczem surowcowym dla Gazocigu Pnocnego ma byd zoe

poudnioworosyjskie w Jamao-Nieneckim Okrgu Autonomicznym na Syberii Zachodniej, dodatkowymi zoe sztokmanowskie na Morzu Barentsa i zasoby Pwyspu Jamalskiego. Umow o rozpoczciu budowy zawart przez rosyjski Gazpromem oraz niemieckie E.ON-Ruhrgas i BASF podpisano 8 wrzenia 2005 r. Operatorem Gazocigu Pnocnego bdzie stworzona przez ww. koncerny spka North European Gas Pipeline Company - NEGPC. Rosyjskiemu koncernowi przypado w niej 51% udziaw, za jego niemieckim partnerom po 24,5%. Gazprom zagwarantowa sobie utrzymanie pakietu kontrolnego akcji NEGPC uzgadniajc z partnerami proporcjonalne zmniejszenie ich udziaw w przypadku przyjcia do spki kolejnych partnerw. W efekcie po przystpieniu do budowy gazocigu Nord Stream holenderskiego Gasunie (rozmowy prowadzone s take z brytyjskim BP, francuskim Gaz de France i norweskim Norsk Hydro), udzia w spce maj Gazprom w wysokoci 51%, E. ON-Ruhrgas - 20%, BASF - 20% i Gasunie - 9%. Finalizacj budowy zakada si na rok 2010. South Stream ma mied dugod 900 km. Pierwszy odcinek bdzie prowadzid od miejscowoci Beregowaja w Rosji przez Morze Czarne do Warny w Bugarii (gazocig ma przebiegad przez szelf kontynentalny Ukrainy , Rumunii i Bugarii). 18 stycznia 2008 r. zostaa podpisana rosyjsko-bugarska umowa dotyczca partycypacji Bugarii w budowie podmorskiego odcinka rurocigu (25 lipca 2008 r. zostaa ona ratyfikowana przez parlament Bugarii). Fragment ma byd zbudowany i zarzdzany przez South Stream AG. W Bugarii planowane jest rozdzielenie rurocigu na dwie nitki - poudniow i pnocno-zachodni. Poudniowy odcinek rurocigu przebiegad bdzie przez Grecj do Woch. 28 kwietnia 2008 r. Grecja i Rosja podpisay umow

10

Gazprom posiada uzyskan w 2006 r. wycznod na eksport rosyjskiego gazu. W ostatnich latach Gazprom dy do zawarcia nowych dugoterminowych kontraktw z klauzulami dopuszczenia do rynkw wewntrznych paostw-odbiorcw rosyjskiego gazu. W bilateralnych umowach z poszczeglnymi paostwami Unii, zawartych w latach 2006 i 2007 - przed wejciem w ycie dyrektyw liberalizujcych detaliczny rynek energii UE - zagwarantowa sobie prawo sprzeday okoo 90 mld m3 gazu w latach 2020-2030. Wiceprezesem Gazpromu by obecny prezydent Rosji Dmitrij Miedwiediew. Na yczenie prezydenta posiedzenia rady nadzorczej Gazpromu odbywaj si na Kremlu. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

precyzujc warunki budowy greckiego odcinka. Nitka pnocno-wschodnia zostanie poprowadzona przez Serbi i Wgry do Austrii. Rosyjsko-serbska umowa zostaa podpisana 25 stycznia 2008 r, a rosyjsko-wgierska 28 lutego 2008 r. Od tych dwch gwnych linii przesyowych moliwa jest budowa dalszych odgazieo z Grecji do Turcji; z Wgier przez Soweni do Pnocnych Woch; do Boni i Hercegowiny oraz przez Chorwacj od rodkowych Woch. Przepustowod tego gazocigu ma wynosid 31 miliardw m , a odcinkw w Serbii i na Wgrzech w sumie 10 mld m . Magazyny w Bugarii w 2009 r. maj pomiecid 1,7 mld m 3. W Serbii i na Wgrzech zostan skonstruowane dwa olbrzymie zbiorniki gazu, o pojemnoci odpowiednio: 3,2 mld m i 1 mld m . Wgierskie przedsibiorstwo MOL zaoferowao, e wykorzysta naturalne zbiorniki gazu w Pusztafldvr (na 9 mln m 3). MOL zaproponowao rwnie wykorzystanie nieuywanego gazocigu w zachodnich Wgrzech. Studium
3 3 3 3

wykonalnoci projektu bdzie przedstawione w 2009 r., wszystkie konstrukcje maj byd wykonane w cigu maksymalnie 3 lat, liczc od uzyskania zgody Komisji Europejskiej. Budowa instalacji w Serbii ma si rozpoczd do 2013 r. Koszt gazocigu jest szacowany na 20 miliardw dolarw. W projekcie South Stream AG maj uczestniczyd: Gazprom, ENI, ZUG (Szwajcaria) i Gaz de France. Odcinek w Bugarii maj budowad Gazprom i Bulgarra, serbski Gazprom i Srbijagas, wgierski Gazprom i Wgierski Bank Rozwoju (Hungarian Development Bank MFB). Studium wykonalnoci ma stworzyd wgierski SEP Co., Gazprom oraz MOL. W kontekcie South Stream naley zwrcid uwag na alternatywny gazocig Nabbucco, ktry ma poczyd Bliski Wschd z Azj Centraln oraz Europ Zachodni. Gazocig ten ma przebiegad od Erzurum w Turcji do Baumgarten (najwikszej przepompowni gazu) w Austrii. Znajdujc sie cakowicie poza terytorium Rosji ma poczyd paostwa Unii z Azerbejdanem i Kazachstanem. Budowa Nabucco mogaby zaowocowad obnieniem ceny ropy. Projekt ten popieraj tak przedstawiciele UE, jak i USA11. Projekt Nabbucco zosta wczony do EU Trans-European Energy Network i ma byd dofinansowany ze rodkw Unii Europejskiej. Budowa ma si rozpoczd w 2010 r., a skooczyd w 2013 r. Planowany koszt przedsiwzicia to 9,7 mld euro .
12

11

Opis projektu Nabucco zob.: Commission Staff Working Document Annex to the Report from the Commission t the European Parliament, The Council, The Economic and Social Committee and the Committee of the Regions on the implementation of the Guidelined for Trans-European Energy Networks in the Period 2002-2004 Pursuant to Article 11 of Decision 1229/2003/EC, http://ec.europa.eu/ten/energy/documentation/doc/2006_09_19/implement_guidelines_ten _e_2002_2004_working_doc_en.pdf; 10 I 2009. Budowa Nabucco naley postawid pod znakiem zapytania, poniewa rurocig South Stream ma dostarczad wystarczajc ilod gazu 12 Zaoenia projektu zob.: Trans-European energy networks (TEN-E), http://ec.europa.eu/energy/infrastructure/index_en.htm, 12 I 2009. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

Gazocig Blue Stream ma poczyd Rosj z Turcj oraz opcjonalnie z Bugari, Rumuni, Modawi, Ukrain i Wgrami. Istniej rwnie z plany przeduenia gazocigu do Izraela13. 15 grudnia 1997 r. Rosja i Turcja podpisay midzyrzdowe porozumienie dotyczce uoenia gazocigu na dnie morza. W tym samym czasie przedstawiciele Gazpromu i tureckiej firmy BOTA podpisali umow o dwudziestopicioletniej wsppracy. Gazocig buduje konsorcjum Gazpromu i woskiego ENI, zarejestrowane 16 listopada 1999 r. pod nazw Blue Stream Pipeline B.V. Odcinek na ldzie i terytorium podmorskim Rosji pooono w latach 2001-2002. Odcinek podwodny skonstruowaa woska firma Saipem, a ldowy Strojtransgaz i Gazprom. Gaz z Rosji popyn do Turcji w lutym 2003 r. (od tego czasu tocz si spory pomidzy Rosj i Turcj o cen gazu). Do 2010 r. Blue Stream ma osignd pen moc przesyow w wysokoci 16 mld m3. Cakowita dugod gazocigu to 1212 km. Koszt budowy wynis 3,2 mld dolarw. Spord ww. projektw najbardziej kontrowersyjna jest budowa Gazocigu Pnocnego. Zastrzeenia zgaszaj paostwa Europy rodkowo-Wschodniej oraz paostwa skandynawskie. Litwa, otwa, Estonia i Polska obawiaj si, e po zrealizowaniu tej inwestycji administracja rosyjska zdobdzie moliwod wywierania na nie presji, groc czasowym zmniejszeniem albo odciciem dostaw gazu pyncego rurocigiem Jama I, co obecnie - ze wzgldu na koniecznod zabezpieczenia przesyu gazu do paostw starej Unii Europejskiej - jest mao prawdopodobne (w paostwach Europy rodkowo-Wschodniej postrzeganie Rosji jako wiarygodnego partnera dostawcy gazu zostao nadwerone z powodu niewywizania si strony rosyjskiej z umowy dotyczcej wybudowania gazocigu Jama II prowadzcego przez paostwa batyckie i Polsk do Europy Zachodniej). Ww. paostwa, podobnie jak paostwa skandynawskie gwnie Dania i Szwecja, obawiaj si take skaenia wd Morza Batyckiego, m.in. naruszenia zatopionej po II wojnie wiatowej broni chemicznej. Na problem zagroenia dla rodowiska, jakie spowodowad moe budowa i eksploatacja gazocigu zwrcio uwag 30 tys. obywateli UE (gwnie z Litwy, otwy i Estonii) w petycjach, ktre wpyny do Parlamentu Europejskiego w 2007 r.

13

Szerzej w: Economic Brief: The Blue Stream Gas Pipeline, http://www.pinr.com/report.php?ac=view_report&report_id=403&language_id=1 22 listopad 2005 r. ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl

Biuletyn Instytutu Zachodniego INSTYTUT ZACHODNI IM. Z. WOJCIECHOWSKIEGO W POZNANIU

nr 10/2009 30012009

Instytut Zachodni jest jednostk naukowo-badawcz. Dziaa nieprzerwanie od 1944 r. Organem zaoycielskim Instytutu jest Minister Spraw Zagranicznych RP. Czaspisma Instytutu Zachodniego: Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik und vergleichende Studien Siedlisko Biuletyn Instytutu Zachodniego Nowoci wydawcznicze Instytutu Zachodniego: lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci, red. A. Sakson, Poznao 2008; B. Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Poznao 2008; M. Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 48/2008, Poznao 2008; P. Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005), Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 49/2008, Poznao 2008; J. Kiwerska, Osabione mocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea Busha, Zeszyty Instytutu Zachodniego nr 50/2008, Poznao 2008; I. Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej, Zeszyty Instytutu Zachodniego: nr 51/2009, Poznao 2009.

ul. Mostowa 27 A, 61-854 Poznao, tel. 061/852 76 91, fax 061/852 49 05, e-mail: izpozpl@iz.poznan.pl , www.iz.poznan.pl