Geodezja Tom 1

Andrzej Jagielski

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji.

Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez Wydawnictwo GEODPIS. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody Wydawnictwa GEODPIS - wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej odsprzeday.

Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym www.witmir.pl

c
v

l c

l c

l c

1986

Opiniodawcy I wydania: prof. dr hab. in. Jacek Szewczyk dr in. Jan Szczurek

Copyright by Andrzej Jagielski

Wydanie II zmodyfikowane

Podrcznik jest przeznaczony jako lektura pomocnicza dla studentw I roku wydziaw geodezyjnych i uczniw klas I III technikum geodezyjnego.

Projekt okadki, skad komputerowy, redakcja i rysunki: Andrzej Jagielski Druk, oprawa: Wydawnictwo: Dystrybucja:
tel. (012) 4118943 tel. kom. 505-204-149 e-mail geodpis@wp.pl
www.ar.krakow.pl/~ajagielski/

Andrzej Jagielski Andrzej Jagielski

Bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich podrcznik nie moe by w caoci ani we fragmentach powielany, kopiowany lub rozpowszechniany za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych itp.

ISBN 83-92288408

3 SPIS TRECI:
Przedmowa do wydania I ....................................................................................................................... 9
Uwagi do wydania II .................................................................................................................................................. 9

Rozdzia 1: Wiadomoci wstpne ...................................................................................... 10

1.1. Definicja, zadania i podzia geodezji.......................................................................................... 10 1.2. Powierzchnie odniesienia ........................................................................................................... 13 1.3. Geodezyjny system odniesie przestrzennych ........................................................................... 16 1.4. Osnowa geodezyjna i jej podzia ................................................................................................ 20 1.5. Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar Ukad SI..................................................................... 22
1.5.1. Informacje oglne ............................................................................................................................ 22 1.5.2. Definicje podstawowych jednostek miar ukadu SI ................................................................................ 23

1.6. Miary metryczne dugoci, pola powierzchni i objtoci............................................................ 23

1.6.1. Miary dugoci ................................................................................................................................. 24 1.6.2. Miary pola powierzchni ........................................................................................................................... 25

1.7. Miary kta ........... 26

1.7.1. Miara stopniowa .. 26 1.7.2. Miara gradowa . 27 1.7.3. Miara ukowa ... 28 1.7.4. Przeliczanie miar ktowych . 28

Rozdzia 2: Przyrzdy optyczne stosowane w geodezji ................................................... 30

2.1. Elementy optyczne instrumentw geodezyjnych ....................................................................... 30
2.1.1. Odbicie i zaamanie wiata ..................................................................................................................... 30 2.1.2. Pytka pasko-rwnolega (rwnolegocienna) ....................................................................................... 31 2.1.3. Pryzmaty .................................................................................................................................................. 32 2.1.4. Soczewki .................................................................................................................................................. 34 2.1.5. Wady soczewek (aberracje optyczne) ...................................................................................................... 36

2.2. Oko czowieka ........................................................................................................................... 38 2.3. Lupa ........................................................................................................................................... 43 2.4. Mikroskop .................................................................................................................................. 44 2.5. Luneta ........................................................................................................................................ 44
2.5.1. Zasada dziaania lunety ........................................................................................................................... 44 2.5.2. Powikszenie lunety ................................................................................................................................ 45 2.5.3. Pole widzenia lunety................................................................................................................................ 46 2.5.4. Jasno lunety .......................................................................................................................................... 47 2.5.5. Luneta geodezyjna z soczewk ogniskujc (teleobiektywem) .............................................................. 47 2.5.6. Obsuga lunety ......................................................................................................................................... 48

Rozdzia 3: Tyczenie prostych i pomiary liniowe ............................................................ 50

3.1. Tyczenie linii prostych ............................................................................................................... 50
3.1.1. Sprzt do tyczenia prostych ..................................................................................................................... 50 3.1.2. Tyczenie prostych sposobami bezporednimi okiem nieuzbrojonym ..................................................... 51 3.1.3. Porednie tyczenie prostej ....................................................................................................................... 57 3.1.4. Tyczenie prostych za pomoc teodolitu .................................................................................................. 59

3.2. Bezporedni pomiar dugoci tam geodezyjn ....................................................................... 61

3.2.1. Zasady oglne bezporedniego pomiaru dugoci................................................................................... 61 3.2.2. Sprzt do bezporedniego pomiaru dugoci ........................................................................................... 62 3.2.3. Pomiar odlegoci tam w terenie paskim i poziomym ........................................................................ 65 3.2.3. Pomiar odlegoci tam w terenie pochyym ......................................................................................... 67

3.3. Poprawki na poziom morza, komparacj i temperatur tamy .................................................. 70

3.3.1. Poprawka dugoci na poziom morza ...................................................................................................... 70 3.3.2. Poprawka na komparacj przymiaru ....................................................................................................... 71 3.3.3. Poprawka na temperatur przymiaru. Suma poprawek............................................................................ 72

3.4. Dokadno bezporedniego pomiaru odlegoci ....................................................................... 73 3.5. Metody poredniego pomiaru dugoci ...................................................................................... 75
3.5.1. Istota porednich pomiarw liniowych .................................................................................................... 75 3.5.2. Porednie pomiary odlegoci za pomoc konstrukcji geometrycznych ................................................. 75

Spis treci
3.5.3. Paralaktyczny pomiar odlegoci.............................................................................................................. 77

3.6. Optyczny pomiar odlegoci ....................................................................................................... 79 3.7. Elektromagnetyczny pomiar odlegoci ..................................................................................... 80 3.8. Ruletki elektroniczne............................................................................................................... 82

Rozdzia 4: Tyczenie ktw prostych ................................................................................ 83

4.1. Tyczenie ktw prostych bez uycia wgielnicy ....................................................................... 83 4.2. Wgielnice .................................................................................................................................. 84
4.2.1. Wgielnica zwierciadlana (lustrzana) ...................................................................................................... 85 4.2.2. Wgielnica pryzmatyczna picioktna (pentagonalna) ........................................................................... 86

4.3. Tyczenie obiektw prostoktnych .............................................................................................. 88

Rozdzia 5: Utrwalanie i sygnalizacja punktw osnowy geodezyjnej ............................ 91

5.1. Zasady oglne utrwalania punktw osnowy .............................................................................. 91 5.2. Znaki geodezyjnej osnowy poziomej ......................................................................................... 93 5.3. Znaki geodezyjnej osnowy wysokociowej ............................................................................... 95 5.4. Nowsze sposoby stabilizacji punktw geodezyjnych ................................................................ 98 5.5. Podstawa prawna stabilizacji punktw geodezyjnych ............................................................. 101 5.6. Opis topograficzny punktu osnowy geodezyjnej ..................................................................... 102 5.7. Sygnalizacja punktw geodezyjnych ....................................................................................... 108

Rozdzia 6: Pomiar ktw poziomych i pionowych ....................................................... 111

6.1. Zasady konstrukcji przyrzdw do pomiaru ktw ................................................................. 111 6.2. Budowa teodolitu ..................................................................................................................... 113
6.2.1. Spodarka .................................................................................................................................................113 6.2.2. Limbus ................................................................................................................................................... 114 6.2.3. Alidada .................................................................................................................................................. 116

6.3. Libele i piony ........................................................................................................................... 119

6.3.1. Libele ..................................................................................................................................................... 119 6.3.2. Piony ..................................................................................................................................................... 124

6.4. Statywy ..................................................................................................................................... 126 6.5. Ukady osiowe teodolitw ....................................................................................................... 129 6.6. Urzdzenia odczytowe teodolitw optycznych ........................................................................ 131
6.6.1. Indeks, mikroskop indeksowy ............................................................................................................... 132 6.6.2. Noniusz, mikroskop noniuszowy .......................................................................................................... 133 6.6.3. Mikroskop skalowy ................................................................................................................................ 135 6.6.4. Mikroskopy jednomiejscowe z mikrometrami ...................................................................................... 137 6.6.5. Mikroskopy dwumiejscowe z mikrometrami ........................................................................................ 138

6.7. Podzia teodolitw na klasy dokadnociowe .......................................................................... 143 6.8. Warunki geometryczne, sprawdzenie i rektyfikacja teodolitu ................................................. 144
6.8.1. Zaoenia oglne .................................................................................................................................... 144 6.8.2. Warunki teodolitu .................................................................................................................................. 145 6.8.3. Sprawdzenie warunkw: lv i Qv oraz rektyfikacja libel alidadowych ............................................. 147 6.8.4. Sprawdzenie warunku ch i rektyfikacja bdu kolimacji .................................................................... 148 6.8.5. Sprawdzenie warunku hv, eliminowanie bdu inklinacji .................................................................. 151 6.8.6. Sprawdzenie warunku n1v i usunicie bdu skrcenia krzya kresek ................................................ 152 6.8.7. Sprawdzenie warunku przecinania si osi c, v i eliminowanie wpywu mimorodu osi celowej ......... 153 6.8.8. Wykrywanie i eliminowanie bdu mimorodu alidady ........................................................................ 154 6.8.9. Wykrywanie i eliminowanie bdw podziau limbusa ......................................................................... 155 6.8.10. Sprawdzenie i rektyfikacja pionu optycznego ..................................................................................... 156

6.9. Sprawdzenie i obsuga elementw mechaniczno-optycznych teodolitu .................................. 156

6.9.1. Sprawdzenie statywu, futerau i wyposaenia teodolitu ........................................................................ 156 6.9.2. Sprawdzenie rub ................................................................................................................................... 157 6.9.3. Sprawdzenie libel .................................................................................................................................. 158 6.9.4. Sprawdzenie lunety i mikroskopu.......................................................................................................... 158 6.9.5. Uwagi dotyczce zasad obchodzenia si z teodolitem .......................................................................... 159

5
6.10. Wpywy bdw: libeli, kolimacji i inklinacji na pomiar kta poziomego ............................ 159
6.10.1. Wpyw bdu niepionowego ustawienia osi v ...................................................................................... 159 6.10.2. Wpyw bdu kolimacji i inklinacji ..................................................................................................... 161

6.11. Pomiar ktw poziomych ....................................................................................................... 162

6.11.1. Orientacja kierunkw na limbusie ....................................................................................................... 162 6.11.2. Czynnoci wstpne na stanowisku przed pomiarem ktw poziomych .............................................. 163 6.11.3. Pomiar pojedynczego kta (pomiar zwyky) ....................................................................................... 164 6.11.4. Dziennik pomiaru ktw ...................................................................................................................... 165 6.11.5. Pomiar pojedynczego kta poziomego metod repetycyjn ................................................................ 166 6.11.5. Pomiar ktw poziomych metod kierunkow ................................................................................... 169 6.11.7. Zarys innych metod pomiaru ktw poziomych .................................................................................. 171

6.12. Dokadno pomiaru ktw poziomych ................................................................................. 172 6.13. Pomiar ktw pionowych ....................................................................................................... 175
6.13.1. Rodzaje ktw pionowych. Koo pionowe teodolitu ........................................................................... 175 6.13.2. Pomiar kta pionowego i wyznaczenie bdu indeksu ........................................................................ 177 6.13.3. Sprawdzenie miejsca zera KV i rektyfikacja bdu indeksu ................................................................ 179 6.13.4. Kompensatory krgu pionowego ......................................................................................................... 181 6.13.5. Dokadno pomiaru ktw pionowych ............................................................................................... 183

6.14. Teodolity elektroniczne .......................................................................................................... 184

Rozdzia 7: Pomiary azymutw ....................................................................................... 188

7.1. Pomiary busolowe .................................................................................................................... 188
7.1.1. Magnetyzm ziemski ............................................................................................................................... 188 7.1.2. Instrumenty busolowe ............................................................................................................................ 189 7.1.3. Sprawdzanie busol ..................................................................................................................................190 7.1.4. Pomiar azymutu magnetycznego ........................................................................................................... 191 7.1.5. Cigi busolowe ...................................................................................................................................... 192

7.2. yroskopowy pomiar azymutw.............................................................................................. 194

Rozdzia 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych................... 197

8.1. Geodezyjny ukad wsprzdnych prostoktnych .................................................................... 197 8.2. Orientacja pomiarw geodezyjnych ......................................................................................... 199 8.3. Podstawowe zwizki w paskim ukadzie wsprzdnych prostoktnych, paskich ................ 202 8.4. Obliczenie azymutu i dugoci boku ze wsprzdnych .......................................................... 203 8.5. Symbole rachunkowe S. Hausbrandta ...................................................................................... 205 8.6. Obliczenie kta ze wsprzdnych ........................................................................................... 206 8.7. Obliczanie wsprzdnych punktw posikowych ................................................................... 207
8.7.1. Obliczenie wsprzdnych punktu na prostej ........................................................................................ 208 8.7.2. Obliczenie wsprzdnych punktu na domiarze prostoktnym ............................................................. 209 8.7.3. Obliczenie wsprzdnych grupy punktw posikowych ...................................................................... 211 8.7.4. Obliczenie wsprzdnych punktu wyznaczonego metod biegunow ................................................. 212

8.8. Obliczenie wsprzdnych punktw przeci prostych ........................................................... 213

8.8.1. Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia boku osnowy z ramk sekcyjn .................................... 213 8.8.2. Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia si prostych ................................................................... 214

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych .................................................................... 217

8.9.1. Podstawowe pojcia z poligonizacji ..................................................................................................... 217 8.9.2. Obliczenie cigw otwartych, wiszcych ............................................................................................. 218 8.9.3. Obliczenie cigw otwartych z nawizaniem penym ..........................................................................220 8.9.4. Obliczenie cigw otwartych z nawizaniem niepenym .....................................................................225 8.9.4. Obliczenie cigu poligonowego zamknitego ...................................................................................... 226

8.10. Obliczanie wci pojedynczych ............................................................................................. 227

8.10.1. Ktowe wcicie w przd ...................................................................................................................... 227 8.10.2. Wcicie liniowe ................................................................................................................................... 229

8.11. Obliczenie domiarw prostoktnych ze wsprzdnych ........................................................ 231 8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych........................................... 232
8.12.1. Program WinKalk ................................................................................................................................ 232 8.12.2. Program C-Geo .................................................................................................................................... 235

Spis treci

Rozdzia 9: Obliczanie pola powierzchni ........................................................................ 240

9.1. Zasady i metody obliczania pl ................................................................................................ 240 9.2. Obliczanie pl prostych figur geometrycznych ....................................................................... 242 9.3. Obliczenie pola dowolnego wieloboku zamknitego............................................................... 244
9.3.1. Obliczenie pola wieloboku w oparciu o jego podzia na trjkty ......................................................... 244 9.3.2. Obliczenie pola wieloboku zdjtego metod rzdnych i odcitych ....................................................... 245 9.3.3. Obliczenie pola wieloboku zdjtego metod biegunow ...................................................................... 245 9.3.4. Obliczenie pola wieloboku ze wsprzdnych prostoktnych ............................................................... 246

9.4. Obliczanie pl metod graficzn .............................................................................................. 248 9.5. Obliczanie pl metod mechaniczn ........................................................................................ 251
9.5.1. Planimetr biegunowy ..... 251 9.5.2. Pomiar pola przy biegunie ustawionym na zewntrz figury ...... 253 9.5.3. Pomiar pola z biegunem wewntrz planimetrowanej figury ......256 9.5.4. Wyznaczenie staych planimetru biegunowego ..... 257 9.5.5. Technika pomiaru pola przy pomocy planimetru ...... 258

9.6. Deformacje podkadw mapowych .......................................................................................... 260 9.7. Dokadno okrelania pl ....................................................................................................... 262 9.8. Wymogi instrukcji G-5 zwizane z obliczaniem pl (wybr fragmentw) ............................. 263 9.9. Nowe sposoby obliczania pl ................................................................................................... 264
9.9.1. Tendencje w usprawnieniach w dziedzinie obliczania pl .................................................................... 264 9.9.2. Digimetry i planimetry elektroniczne .................................................................................................... 265

9.10. Zastosowanie niektrych programw geodezyjnych do obliczania pl ................................ 267

9.10.1. Obliczanie pl programem WinKalk ................................................................................................... 267 9.10.2. Obliczanie pl programem C-Geo ....................................................................................................... 269

Rozdzia 10: Pomiary wysokociowe (niwelacja) ........................................................... 271

10.1. Podstawowe pojcia z zakresu niwelacji ............................................................................... 271 10.2. Metody pomiarw wysokociowych ...................................................................................... 272
10.2.1. Niwelacja geometryczna ...................................................................................................................... 272 10.2.2. Niwelacja trygonometryczna ............................................................................................................... 274 10.2.3. Niwelacja barometryczna (fizyczna) i inne sposoby pomiaru wysokoci ........................................... 274

10.3. Sposoby i zastosowania niwelacji geometrycznej ................................................................. 275 10.4. Wpyw krzywizny Ziemi i refrakcji na pomiary wysokociowe ........................................... 279 10.5. Sprzt niwelacyjny ................................................................................................................. 283
10.5.1. aty niwelacyjne .................................................................................................................................. 283 10.5.2. Niwelatory ............................................................................................................................................286

10.6. Budowa niwelatora libelowego .............................................................................................. 288 10.7. Sprawdzenie i rektyfikacja niwelatora libelowego ze rub elewacyjn ............................... 290

10.7.1. Sprawdzenie warunku l v .................................................................................................................. 291 10.7.2. Sprawdzenie warunku Qv i rektyfikacja libeli okrgej .................................................................... 291 10.7.3. Sprawdzenie warunku n1 v i rektyfikacja skrcenia krzya kresek .................................................. 291 10.7.4. Sprawdzenie warunku l || c i rektyfikacja bdu nierwnolegoci ...................................................... 291

10.8. Zasada dziaania niwelatorw samopoziomujcych .............................................................. 296 10.9. Charakterystyka wybranych modeli niwelatorw samopoziomujcych ................................ 298
10.9.1. Niwelator Ni 2 firmy Zeiss (Opton Oberkochen)................................................................................. 298 10.9.2. Niwelatory samopoziomujce wytwrni Zeiss Jena ............................................................................ 299 10.9.3. Niwelator NA 2 Wilda ......................................................................................................................... 302 10.9.4. Niektre niwelatory samopoziomujce innych producentw .............................................................. 303

10.10. Obsuga, sprawdzenie i rektyfikacja niwelatorw samopoziomujcych ............................. 304 10.11. Nowsze konstrukcje niwelatorw ........................................................................................ 305 10.12. Sprawdzanie at niwelacyjnych ............................................................................................ 308 10.13. Niwelacja reperw ............................................................................................................... 310
10.13.1. Zasady oglne .................................................................................................................................... 310 10.13.2. Etapy projektowania i zakadania sieci niwelacyjnych szczegowej osnowy wysokociowej ........ 311 10.13.3. Pomiar sieci niwelacyjnych osnowy szczegowej kl. III, IV ........................................................... 311 10.13.4. Niwelacja osnowy pomiarowej ......................................................................................................... 314

7
10.14. Niwelacja przekrojw (niwelacja poduna i poprzeczna) .................................................. 314
10.14.1. Cele i zasady niwelacji przekrojw ................................................................................................... 314 10.14.2. Wyznaczenie i utrwalenie w terenie linii profilu podunego ........................................................... 315 10.14.3. Wytyczenie i utrwalenie linii profilw (przekrojw) poprzecznych ................................................. 316 10.14.4. Pomiar szczegw sytuacyjnych pooonych w obrbie pasa budowli ........................................... 317 10.14.5. Niwelacja trasy ...................................................................................................................................317 10.14.6. Obliczenie wysokoci zaniwelowanych punktw ..............................................................................321 10.14.7. Sporzdzenie profilu podunego .......................................................................................................322 10.14.8. Sporzdzenie profilw poprzecznych ................................................................................................ 324

10.15. Niwelacja powierzchniowa siatkowa ................................................................................... 325

10.15.1. Zaoenia oglne niwelacji powierzchniowej ................................................................................... 325 10.15.2. Zasady niwelacji siatkowej ............................................................................................................... 326 10.15.3. Tyczenie siatki ................................................................................................................................... 327 10.15.4. Niwelacja siatki .................................................................................................................................. 330 10.15.5. Prace kameralne ................................................................................................................................. 331

10.16. Niwelacja powierzchniowa sposobem punktw rozproszonych .......................................... 332

10.16.1. Zasady niwelacji punktw rozproszonych ........................................................................................ 332 10.16.2. Zaoenie i pomiar sieci stanowisk niwelatora .................................................................................. 333 10.16.3. Niwelacja punktw powierzchni terenu ............................................................................................ 334

10.17. Niwelacja powierzchniowa profilami .................................................................................. 340 10.18. Interpolacja warstwic ........................................................................................................... 341
10.18.1. Przedstawianie rzeby terenu na mapie ............................................................................................. 341 10.18.2. Zasady interpolacji warstwic. Interpolacja rachunkowa ................................................................... 342 10.18.3. Interpolacja graficzna za pomoc siatek linii rwnolegych lub zbienych ...................................... 344 10.18.4. Interpolacja graficzna za pomoc przyborw krelarskich ................................................................ 346 10.18.5. Inne sposoby interpolacji warstwic .................................................................................................... 346

10.19. Wykrelenie warstwic .......................................................................................................... 346 10.20. Niektre zastosowania praktyczne mapy warstwicowej ...................................................... 349
10.20.1. Okrelenie wysokoci punktu pooonego midzy warstwicami ...................................................... 349 10.20.2. Okrelenie spadku odcinka zawartego midzy warstwicami .............................................................350 10.20.3. Wyznaczenie kierunku o zadanym spadku ........................................................................................ 350 10.20.4. Wykrelenie na mapie linii o jednostajnym pochyleniu .................................................................... 351 10.20.5. Wykrelenie profilu terenu na podstawie mapy warstwicowej ......................................................... 352

10.21. Zastosowania niwelacji w pracach inynierskich ................................................................ 352

10.21.1. Wyznaczenie punktu o zadanej wysokoci ....................................................................................... 352 10.21.2. Wyznaczenie linii o zadanym spadku ................................................................................................ 353 10.21.3. Przenoszenie wysokoci na zadany poziom ...................................................................................... 355

10.22. Przeniesienie wysokoci przez przeszkod wodn .............................................................. 356

Rozdzia 11: Pomiary sytuacyjne .................................................................................... 360

11.1. Istota pomiarw sytuacyjnych, grupy dokadnociowe szczegw ...................................... 360 11.2. Pozioma osnowa pomiarowa .................................................................................................. 362
11.2.1. Nawizanie poziomej osnowy pomiarowej ......................................................................................... 362 11.2.2. Zwizek liniowy jako niezalena osnowa pomiarowa .........................................................................363 11.2.3. Cigi sytuacyjne .................................................................................................................................. 364 11.2.4. Linie pomiarowe .................................................................................................................................. 366 11.2.5. Zastosowanie wci do zakadania osnowy pomiarowej .................................................................... 367 11.2.6. Sieci modularne ................................................................................................................................... 368

11.3. Metody pomiaru sytuacyjnego ............................................................................................... 371

11.3.1. Pomiar sytuacyjny metod ortogonaln (rzdnych i odcitych) ......................................................... 371 11.3.2. Pomiar sytuacyjny metod biegunow .................................................................................................372 11.3.3. Zdjcie szczegw sytuacyjnych metod przedue .........................................................................373 11.3.4. Zdjcie szczegw sytuacyjnych metod wci ................................................................................. 374 11.3.5. Miary kontrolne ................................................................................................................................... 375

11.4. Szkic polowy zdjcia szczegw sytuacyjnych .................................................................... 378 11.5. Organizacja zdjcia sytuacyjnego .......................................................................................... 382
11.5.1. Organizacja zdjcia sytuacyjnego metod ortogonaln ....................................................................... 382 11.5.2. Organizacja zdjcia sytuacyjnego metod biegunow ........................................................................ 383

Spis treci
11.6. Zasady generalizacji konturw szczegw terenowych podczas pomiaru sytuacyjnego ..... 385 11.7. Zarys technologii tworzenia mapy cyfrowej (numerycznej) .................................................. 386 11.8. Tachimetry elektroniczne ....................................................................................................... 388

Rozdzia 12: Sporzdzenie mapy sytuacyjnej ................................................................ 389

12.1. Mapa analogowa i numeryczna .............................................................................................. 389 12.2. Skala mapy ............................................................................................................................. 391
12.2.1. Pojcie skali, skale map wspczesnych i archiwalnych...................................................................... 391 12.2.2. Przeliczanie skal .................................................................................................................................. 392 12.2.3. Dokadno graficzna mapy ................................................................................................................. 393

12.3. Podziaki ................................................................................................................................. 393

12.3.1. Podziaka liniowa ................................................................................................................................. 393 12.3.2. Podziaka transwersalna ....................................................................................................................... 395

12.4. Podzia map ze wzgldu na tre ........................................................................................... 397 12.5. Mapa zasadnicza (podstawowa mapa kraju) .......................................................................... 399 12.6. Wykonanie pierworysu mapy sposobami tradycyjnymi ........................................................ 400
12.6.1. Zasady normalizacji formatw arkuszy map ....................................................................................... 401 12.6.2. Naniesienie ramki sekcyjnej i siatki kwadratw ................................................................................. 402 12.6.3. Naniesienie punktw osnowy szczegowej i pomiarowej ................................................................. 405 12.6.4. Nanoszenie szczegw sytuacyjnych zdjtych metod ortogonaln .................................................. 407 12.6.5. Nanoszenie szczegw sytuacyjnych zdjtych metod biegunow ................................................... 409

12.7. Uzgodnienie stykw i sprawdzenie dokadnoci graficznej pierworysu ............................... 411 12.8. Redakcja pierworysu i jego wykrelenie ................................................................................ 412 12.9. Kompletowanie operatu pomiaru sytuacyjnego ..................................................................... 416 12.10. Zarys wykorzystania programu MikroMap do wykonania map .......................................... 421 12.11. J. Biegalski Podstawy tworzenia mapy programem C-Geo v. 6 ....................................... 427
12.11.1. Czynnoci wstpne .............................................................................................................................427 12.11.2. Tworzenie mapy .................................................................................................................................429

197

Rozdzia 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

8.1. Geodezyjny ukad wsprzdnych prostoktnych Do wyznaczenia pooenia punktw znajdujcych si na powierzchni Ziemi wykorzystuje si wsprzdne okrelone w ukadzie wsprzdnych geograficznych astronomicznych , lub prostoktnych, geocentrycznych, ktre nastpnie podlegaj przeliczeniu na wsprzdne geodezyjne B, L odniesione do elipsoidy o cile ustalonych parametrach, a po wprowadzeniu odpowiedniego odwzorowania kartograficznego s przeksztacane na wsprzdne prostoktne, paskie X, Y (por. ust. 1.2, 1.3). Konieczno przedstawienia zakrzywionej powierzchni Ziemi na paszczynie powoduje, e sferoidalne elementy geometryczne obiektw wyznaczone na powierzchni odniesienia (elipsoidzie lub kuli), musz by nastpnie przeniesione na powierzchni odwzorowania kartograficznego, rozwijaln na paszczyzn, co umoliwia okrelanie pooenia pomierzonych punktw za pomoc wsprzdnych prostoktnych, paskich X, Y. Poniewa powierzchnia kuli lub elipsoidy nie da si rozwin na paszczyzn bez rozerwania jej cigoci i bez deformacji, tote po przeniesieniu obiektw z powierzchni zakrzywionej na paszczyzn musz one ulec pewnym znieksztaceniom. Odwzorowanie kartograficzne jest sposobem przedstawienia powierzchni globu ziemskiego lub jego fragmentu w taki sposb, aby kademu punktowi na powierzchni odniesienia (elipsoidzie) odpowiada cile okrelony punkt na paszczynie. Dziki odwzorowaniu mona za pomoc ustalonych formu matematycznych przeliczy wsprzdne geograficzne geodezyjne B, L na wsprzdne prostoktne paskie X, Y. We wspczesnej geodezji i kartografii rol szczegln odgrywaj odwzorowania walcowe, a zwaszcza odwzorowanie wiernoktne, walcowe, poprzeczne (rys. 8.1) opracowane przez dwch niemieckich matematykw C. F. Gaussa (1825 r.) i L. Krgera (1912 r.).
x
N
o obrotu Ziemi

O R

o walca

y
S

Rys. 8.1. Zasada odwzorowania Gaussa-Krgera

Rys. 8.2. Strefy odwzorowawcze i ukad wsprzdnych x, y

Dla walca stycznego do elipsoidy ziemskiej lini stycznoci jest poudnik osiowy (rodkowy) strefy, stanowicy lini, wzdu ktrej znieksztacenia dugoci s rwne zero. Inne poudniki ulegaj znieksztaceniom liniowym, ktre wzrastaj w miar oddalania si od poudnika osiowego. W celu ograniczenia do z gry zaoonych wartoci dopuszczalnych znieksztace obiektw powstaych po ich przeniesieniu z powierzchni odniesienia na paszczyzn, obszar kraju w odwzorowaniu Gaussa- Krgera (rys. 8.1) zosta podzielony

198

8.1. Geodezyjny ukad wsprzdnych prostoktnych

si na pasy poudnikowe, czyli tzw. strefy. Kad z nich odwzorowuje si osobno na oddzielny walec. Po rozciciu walca wzdu tworzcej, poudniki stanowice granice strefy dadz pas odwzorowania w ksztacie soczewki, w ktrym obrazy: poudnika rodkowego strefy i rwnika s wzajemnie prostopadymi liniami prostymi, co umoliwia ich wykorzystanie w charakterze osi ukadu wsprzdnych prostoktnych paskich. Kada strefa odwzorowawcza posiada wasny ukad, w ktrym o x skierowan na pnoc stanowi obraz poudnika rodkowego strefy, za o y skierowan na wschd obraz rwnika (rys. 8.2). Obrazy ssiadujcych ze sob stref odwzorowania Gaussa-Krgera po rozwiniciu na paszczyzn stykaj si ze sob w punktach pooonych na rwniku Ziemi. Ukad wsprzdnych 1965 W kocu lat szedziesitych wprowadzono jako obowizujcy w Polsce ukad wsprzdnych prostoktnych 1965 oparty na elipsoidzie Krasowskiego, w ktrym zastosowano podzia kraju na pi stref odwzorowawczych, przy czym strefy I IV byy przedstawione w odwzorowaniu paszczyznowym, konforemnym (wiernoktnym), natomiast dla strefy V wykorzystano wiernoktne odwzorowanie Gaussa-Krgera (rys. 8.3). Kada strefa posiada swj ukad wsprzdnych z posi +x zwrcon na pnoc oraz posi +y skierowan na wschd. Granice stref zostay oparte na podziale administracyjnym sprzed r. 1975 i przebiegay wzdu granic dawnych wojewdztw. W ukadzie 1965 sporzdzano map zasadnicz we wszystkich skalach bazowych oraz inne opracowania wielkoskalowe. Ukad ten do chwili obecnej stanowi te podstaw do okrelania w Polsce wsprzdnych X, Y punktw poziomej osnowy geodezyjnej.
15
Gdask

18

21

24

III
Szczecin Bydgoszcz

Olsztyn Biaystok

Gdask Olsztyn Biaystok Bydgoszcz

II
Warszawa

Szczecin

Pozna Pozna Warszawa Zielona Gra Lublin Wrocaw Kielce Czstochowa Lublin Wrocaw Opole Katowice Nowy Scz Krakw Rzeszw Kielce d

IV

Katowice Krakw

Strefa 5

Strefa 6

Strefa 7

Strefa 8

15 Rys. 8.3. Strefy ukadu 1965

18

21

24

Rys. 8.4. Strefy ukadu 2000

Ukad wsprzdnych 2000 Ukad ten obecnie obowizuje w Polsce i ma z biegiem czasu zastpi ukad 1965, ktry moe by wykorzystywany tylko do roku 2009. Jest w caoci oparty na odwzorowaniu Gaussa-Krgera i podziale obszaru Polski na cztery strefy trzystopniowe. Elipsoid odniesienia jest tu midzynarodowa elipsoida GRS 80, zamiast elipsoidy Krasowskiego.

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

199

Ukad 2000 jest wykorzystywany w pracach geodezyjnych dla potrzeb Systemu Informacji o Terenie (SIT) oraz w pracach kartograficznych do sporzdzania mapy zasadniczej i innych map w skalach 1:10 000 i wikszych. Dugoci geograficzne wschodnie poudnikw rodkowych stref trzystopniowych wynosz: 15, 18, 21, 24, za strefy te s oznaczone kolejnymi numerami: 5, 6, 7, 8 (rys. 8.4). Obraz rwnika jest lini prost o rwnaniu X = 0, natomiast wszystkie punkty lece na poudniku osiowym maj kocwk wsprzdnej Y rwn 500 000 m. Dla jednoznacznego okrelenia przynalenoci danego punktu do konkretnego pasa (strefy), jako pierwsz cyfr wsprzdnej Y podaje si numer pasa. Jak ju wspomniano w ust. 1.3 geodezyjny ukad wsprzdnych prostoktnych, paskich suy do okrelania pooenia sytuacyjnego punktw terenowych za pomoc wsprzdnych X, Y oraz posiada cisy zwizek z przyjtym odwzorowaniem kartograficznym, umoliwiajcym przedstawienie zakrzywionej powierzchni Ziemi lub jej fragmentu na paszczynie rysunku w postaci mapy. Jak wynika z rys. 8.2 ukad prostoktny, stosowany w geodezji rni si od ukadu matematycznego nastpujcymi cechami: ustawieniem osi x, y ukadu, w ktrym o x jest pionowa i skierowana w gr, za o y pozioma oraz skierowana w prawo, prawoskrtnym kierunkiem liczenia ktw (zgodnym z ruchem wskazwek zegara) i jednoczenie takim samym kierunkiem numeracji wiartek ukadu, podczas gdy ukad matematyczny jest lewoskrtny. Mimo wymienionych rnic znaki funkcji trygonometrycznych i wszystkie matematyczne zalenoci z trygonometrii oraz geometrii analitycznej zachowuj zgodno w obu ukadach. W ukadzie geodezyjnym dodatni kierunek osi x z reguy wskazuje pnoc (N), za kierunek +y wschd (E ). Kierunek posi +x jest zgodny z kierunkiem poudnika przechodzcego przez pocztek ukadu, za pozostae poudniki mona z pewnym przyblieniem traktowa jako proste wzajemnie rwnolege, tworzce wraz z liniami rwnolegymi do osi y tzw. siatk topograficzn (rys. 8.2). O x jest wyznaczona przez obraz poudnika gwnego danej strefy odwzorowania kartograficznego. Regularna, prostoktna siatka topograficzna, utworzona przez wybrane proste rwnolege do osi ukadu stanowi podstaw do podziau mapy na arkusze w tzw. ukadzie sekcyjnym prostoktnym. Pooenie sytuacyjne punktu w ukadzie prostoktnym jest okrelane przez dwie wielkoci liniowe: odcit X i rzdn Y, (jako pierwsz wymienia si wsprzdn X ). Do ustalenia przestrzennego pooenia danego punktu niezbdna jest jeszcze trzecia wsprzdna H, ktr w ukadzie geodezyjnym stanowi wysoko punktu wzgldem przyjtego poziomu odniesienia, tj. geoidy zerowej, okrelajcej w systemie odniesie przestrzennych poziom morza. Ujednolicony ukad wsprzdnych prostoktnych, obowizujcy na terenie caego kraju, jest jednym z najwaniejszych elementw wspomnianego systemu i nosi nazw ukadu pastwowego. Oprcz tego dla wybranych obszarw kraju lub w wypadku stosowania niezalenych osnw, ktre nie maj nawizania do osnowy pastwowej, mog by czasem wykorzystywane ukady lokalne. 8.2. Orientacja pomiarw geodezyjnych W rozdziale 1 przedstawilimy krtk charakterystyk ukadw wsprzdnych stosowanych w geodezji, w tym wykorzystywane najczciej paskie ukady prawoskrtne: prostoktny i biegunowy. Orientacj boku osnowy lub kierunku wzgldem osi ukadu okrela si za pomoc azymutu lub kta kierunkowego, ktre tym rni si od siebie, e staym ramieniem azymutu jest kierunek pnocy, za w przypadku kta kierunkowego

200

8.2. Orientacja pomiarw geodezyjnych

ramieniem tym jest dodatni kierunek osi x ukadu, ktra niekoniecznie musi by zorientowana na pnoc. W rachunku wsprzdnych wielkociami wyjciowymi lub szukanymi mog by zarwno elementy liniowe, do ktrych zalicza si: wsprzdne punktw X, Y, przyrosty wsprzdnych odcinkw x, y, dugoci zredukowane (poziome) d, jak i elementy ktowe: azymuty, kty kierunkowe, poziome kty wierzchokowe w sieciach osnw poziomych i figurach geometrycznych . Azymutem AAB boku AB nazywamy kt poziomy, liczony w przedziale od 0 do 360 od kierunku pnocy w prawo, czyli zgodnie z ruchem wskazwek zegara, zawarty midzy kierunkiem pnocy wychodzcym z punktu A a danym bokiem AB (rys. 8.5). Jeli punktem pocztkowym boku, dla ktrego AA B okre lamy azymut jest punkt B, wtedy po wyproB wadzeniu z niego kierunku pnocy i zakreleniu AA B kta w prawo pomidzy pnoc a bokiem BA 180 otrzymamy azymut boku odwrotnego, oznaczony A symbolem: ABA. Zgodnie z rys. 8.5 azymut ten rni Rys. 8.5. Azymuty: boku wyjciosi od azymutu boku AB o warto kta ppenego: wego AAB i boku odwrotnego ABA
AB
A
o

ABA = AAB 180

(8.1)

We wzorze (8.1) znak plus odnosi si do azymutw wyjciowych AAB mniejszych od 180 (200g), za znak minus dotyczy azymutw wyjciowych o wartociach przekraczajcych kt ppeny. Kierunek pnocy wystpujcy w definicji azymutu moe by okrelany w rny sposb, w zwizku z czym wyrnia si kierunki pnocy: geograficznej, topograficznej i magnetycznej (rys. 8.6). Kierunek pnocy geograficznej (astronomicznej) wychodzcy z danego punktu ziemskiego jest kierunkiem pnocnej czci poudnika geograficznego, czcego ten punkt z geograficznym biegunem pnocnym Ziemi. Wyznaczenie kierunku p nocy geograficznej i azymutu przedmiotu ziemskiego stanowi jedno z waniejszych zada astronomii geodezyjnej. Do dokadnie kierunek ten wskazuje Gwiazda Polarna ( -Ursae Minoris) w gwiazdozbiorze Maej Niedwiedzicy. Kierunek pnocy magneAg tycznej jest wskazywany przez ig magnetyczn buA soli, umieszczonej w punkcie pocztkowym A. Bieguny magnetyczne Ziemi odznaczaj si B zmiennoci pooenia i z reguy nie pokrywaj si Rys. 8.6. Azymuty: geograficzny, z biegunami geograficznymi (por. ust. 7.1), tote kietopograficzny i magnetyczny runki poudnikw: geograficznego i magnetycznego s od siebie odchylone o zmieniajcy si w czasie i przestrzeni kt zwany deklinacj magnetyczn. Azymut geograficzny Ag obliczymy na podstawie azymutu magnetycznego Am i deklinacji po dodaniu tych ktw do siebie. Kierunek pnocy topograficznej (kartograficznej) jest cile zwizany z przyjtym odwzorowaniem kartograficznym oraz z zalenym od niego ukadem wsprzdnych pro-

Am At

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

201

stoktnych. Dodatni kierunek osi x ukadu pokrywa si przewanie z kierunkiem pnocy geograficznej (poudnika geograficznego), lecz dla punktw znajdujcych si poza osi x, kierunek pnocy topograficznej stanowi prost rwnoleg do posi +x, natomiast poudniki wyznaczajce pnoc geograficzn w rnych punktach terenowych nie s rwnolege, lecz zbiegaj si w punkcie N biegunie pnocnym Ziemi. Odchylenie kierunku pnocy topograficznej danego punktu A od pnocy geograficznej tego punktu jest rwne ktowi , zwanemu zbienoci poudnikw (rys. 8.6). Dodajc kt do azymutu topograficznego At , otrzymujemy azymut geograficzny Ag. Dla uatwienia obliczania azymutu, przyjmujcego wartoci w przedziale od 0 do kta penego (0-360), wygodne jest posugiwanie si ktem ostrym tzw. czwartakiem, ktry jako kt ostry wystpuje tylko w pierwszej wiartce (std nazwa: czwartak). Wszystkie funkcje trygonometryczne czwartaka s wic dodatnie, za wyznaczenie wartoci kta na podstawie wartoci tych funkcji ma charakter jednoznaczny. Czwartak AB jest definiowany jako kt ostry zawarty pomidzy lini osi x, czyli jej dodatnim lub ujemnym kierunkiem, a danym bokiem AB. W wiartkach: I i IV ramieniem wyjciowym czwartakw jest prosta skierowana na pnoc, natomiast w wiartkach: II i III rami to stanowi prosta skierowana na poudnie. Na podstawie rysunku 8.7 mona ustali zalenoci pomidzy azymutem a czwartakiem w poszczeglnych wiartkach ukadu wsprzdnych prostoktnych zestawione w tabeli 8.1. Zalenoci te pozwalaj na okrelenie orientacji dowolnego kierunku, czyli obliczenie jego azymutu na podstawie wartoci czwartaka i znajomoci numeru lub symbolu wiartki (NE, SE, SW, NW) natomiast wiartk mona okreli w oparciu o znaki przyrostw x, y. Tabela 8.1. Azymut A i czwartak
Nr i oznaczenie wiartki I (NE) II (SE) III (SW) IV (NW)
N +x W O

Zakres wartoci Znaki przyrostw Zaleno midzy azymutu azymutem a czwartakiem x /cos A/ y /sin A/ 0 90 90 180 180 270 270 360
N +x

+ +

+ +
N +x

A= A = 180 A = 180 + A = 360

N +x D E +y W

A E +y W O S II w. A=180-

A E
+y B

W C

E +y

A
S IV w. A=360-

S I w. A=

III w. A=180+

Rys. 8.7. Zalenoci pomidzy azymutem A i czwartakiem w poszczeglnych wiartkach ukadu wsprzdnych

W geodezji niszej najczciej nie uwzgldnia si krzywizny Ziemi, poniewa wyniki pomiarw wykonywanych na maych obszarach s odnoszone do paszczyzny. Z tego

202

8.3. Podstawowe zwizki w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, paskich

wzgldu linie poudnikw traktowane s jako proste rwnolege do osi x ukadu, za rwnoleniki jako proste prostopade do poudnikw. Linie te naniesione w staych odstpach wynoszcych 100 mm, tworz na arkuszach mapy siatk kwadratw zorientowan wedug stron wiata. Opis wsprzdnych X, Y linii siatki na mapie umoliwia graficzne okrelenie pooenia dowolnego punktu w ukadzie wsprzdnych prostoktnych. 8.3. Podstawowe zwizki w ukadzie wsprzdnych prostoktnych, paskich Dla uproszczenia dalszych rozwaa zamy, e rozpatrywany bok AB znajduje si w I wiartce ukadu wsprzdnych prostoktnych, paskich, za jego azymut AAB jest ktem ostrym (rys. 8.8). Po zrzutowaniu punktw A, B na osie ukadu moemy zaznaczy ich wsprzdne: XA, YA, XB, YB , natomiast rzuty prostoktne boku AB na obie osie s graficzn ilustracj tzw. przyrostw wsprzdnych: xAB, yAB , ktre obliczamy jako rnice wsprzdnych punktw: A, B, czyli: x AB = X B X A (8.2) +x y = Y Y
AB B A

XB

yAB K xAB
B-

AAB
A

XA

yAB O YA YB +y O Rys. 8.8. Zwizki pomidzy azymutem,

dugoci i przyrostami boku AB

Na podstawie wzorw (8.2) mona sformuowa ogln zasad obliczania przyrostw x, y danego boku. Jest ni odejmowanie od wsprzdnych punktu kocowego boku, wsprzdnych jego punktu pocztkowego. W indeksie dolnym symbolu przyrostu ...AB zawarty jest zwrot boku, przy czym podczas odejmowania wsprzdna punktu B stanowi odjemn, za wsprzdna punktu A odjemnik. Na podstawie wsprzdnych punktu pocztkowego boku i jego przyrostw mona obliczy wsprzdne punktu kocowego: X B = X A + x AB (8.3) YB = Y A + y AB

W oparciu o zalenoci w trjkcie ABK (rys. 8.8) mona zestawi nastpujce wzory stosowane powszechnie w rachunku wsprzdnych: y AB tg AAB = (8.4) x AB
2 d AB = x 2 AB + y AB

-d A

(8.5)

xAB = d cos AAB (8.6) yAB = d sin AAB

cos AAB =

x AB d AB

(8.6a)

sin AAB

y AB = d AB

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych 8.4. Obliczenie azymutu i dugoci boku ze wsprzdnych

203

Zadanie polegajce na obliczeniu azymutu i dugoci boku AB na podstawie danych wsprzdnych jego punktw kocowych jest zamian wsprzdnych prostoktnych na biegunowe, wystpuje czsto w obliczeniach geodezyjnych i opiera si na wzorach: (8.4) i (8.5). Stosujc do obliczenia azymutu wzr (8.4) otrzymujemy jednak warto tangensa azymutu, a wic na tej podstawie nie mona jeszcze jednoznacznie okreli samego kta AAB. Z tego powodu do obliczenia wartoci liczbowej azymutu korzystamy z czwartaka oraz zalenoci pomidzy azymutem a czwartakiem wynikajcych z rys. 8.7. Wybr odpowiedniego wzoru wymaga znajomoci przedziau ktowego (wiartki), w ktrym wystpuje poszukiwany azymut. wiartk t ustalamy na podstawie znakw przyrostw x, y, ktre zgodnie z wzorami (8.6) s zgodne ze znakami funkcji trygonometrycznych azymutu: cos A, sin A. Kadej wiartce azymutu odpowiada tylko jedna kombinacja pary znakw (tabela 8.1). Przebieg obliczenia azymutu AAB i dugoci dAB boku AB na podstawie wsprzdnych punktw A, B obejmuje nastpujce etapy: 1. Obliczenie przyrostw xAB, yAB wg wzorw (8.2). 2. Obliczenie tangensa czwartaka z zalenoci:

tg AB =

y AB x AB

(8.7)

3. Obliczenie wartoci czwartaka na podstawie jego tangensa. 4. Ustalenie numeru wiartki azymutu w oparciu o znaki przyrostw (tabela 8.1). 5. Obliczenie azymutu A z zalenoci midzy azymutem A i czwartakiem , wybranej zgodnie z ustalonym wczeniej numerem wiartki azymutu (tabela 8.1). 6. Obliczenie dugoci boku dAB wg wzoru (8.5). 7. Wykonanie oblicze kontrolnych azymutu i dugoci. Obliczenia kontrolne azymutu Kontrola obliczenia azymutu opiera si na wyznaczeniu azymutu A powikszonego o kt 45 (50g) i po odjciu tego kta, porwnaniu go z azymutem z obliczenia pierwotnego. Na podstawie wzoru na tangens sumy ktw i wzoru (8.4) moemy napisa:

tg A + tg 45 = x tg ( A + 45) = , 1 tg A tg 45 1 y
std:
x

+1

tg ( A AB + 45) =

x AB + y AB x AB y AB

(8.8)

Obliczenie wykonane w oparciu o wzr (8.8) dostarcza tangensa kta (A+45), a zatem podobnie jak w poprzednim rachunku posuymy si czwartakiem , ktrego tangens okrelimy, stosujc wzr: x AB + y AB tg = (8.8a) x AB y AB

204

8.4. Obliczenie azymutu i dugoci boku ze wsprzdnych

Dla ustalenia wiartki kta (A+45) potraktujemy znaki sumy: x+y i rnicy: xy, tak samo, jak podczas obliczenia wynikowego znaki przyrostw: y, x. Warto przy tym zauway, e wiartka kta (A+45) w stosunku do wiartki azymutu A pozostaje bez zmian lub przechodzi w nastpn. Po przeliczeniu czwartaka na kt (A+45), odejmujemy od niego 45 (50g) i sprawdzamy, czy uzyskany kt jest rwny azymutowi otrzymanemu z obliczenia pierwotnego. Identyczno obu wynikw wiadczy o poprawnoci rachunkw. Korzystanie ze wzoru (8.8) do kontroli obliczenia azymutu, opiera si na wczeniej wyliczonych przyrostach, a wic nie daje moliwoci wykrycia ewentualnego bdu ich obliczenia. Z tego powodu mona zaleci wykonywanie oblicze kontrolnych azymutu bezporednio ze wsprzdnych, wedug podanego niej wzoru (8.9), bdcego modyfikacj wzoru (8.8): ( X B + YB ) ( X A + YA ) tg ( AAB + 45) = (8.9) ( X B YB ) ( X A YA ) Ze wzoru (8.9) wynika, e tg (A+45) rwna si rnicy sum wsprzdnych punktw A, B podzielonej przez rnic rnic tych wsprzdnych. W ramach kontroli obliczenia dugoci dAB wyznaczamy dugo boku AB na podstawie przeksztaconych wzorw (8.6), czyli:

d AB =

x AB y AB = cos AAB sin AAB

(8.10)

Odpowiednikiem wzoru (8.10) jest podobna zaleno (8.11), w ktrej azymut A zosta zastpiony przez czwartak , a zamiast przyrostw x, y wystpuj ich wartoci bezwzgldne: x AB y AB d AB = = (8.11) cos sin Uwaga: Zastosowanie wzorw (8.4) i (8.7) do opracowania programu obliczenia azymutu ze wsprzdnych stwarza niebezpieczestwo zatrzymania oblicze, gdy x=0 (wystpi bd dzielenia przez zero). Naley wic do programu wprowadzi odpowiedni warunek lub po wczeniejszym obliczeniu ze wsprzdnych dugoci boku, wykorzysta wzory: (8.5) i (8.6a) do wyznaczenia azymutu na podstawie funkcji sin A lub cos A. Do czsto podczas rozwizywania zada kontrolnych, wymagajcych obliczenia azymu+x tw ze wsprzdnych, azymuty wyraaj si 1 2 X =X okrgymi wartociami: 0, 90, 180, 270, po- 1 2 niewa dotycz odcinkw rwnolegych do osi ukadu wsprzdnych. W tych przypadkach warto jednego z przyrostw boku jest zerowa. Rysunek 8.9 przedstawia kwadrat, ktrego boki s parami rwnolege do osi x i y ukadu wsprzdnych. Boki 1-2 i 3-4 s rwnolege do osi y, X3=X4 3 4 tote ich przyrosty: x1-2 i x3-4 s rwne zero. O Y2=Y3 +y Y1=Y4 Przy obliczaniu funkcji tg A dzielnik jest zerowy, Rys. 8.9. Azymuty bokw i przektnych przez co iloraz y:x stanowi symbol nieokre-

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

205

lony, za w zalenoci od znaku drugiego przyrostu y azymut A ma ustalon warto: 90 lub 270, tj.: dla y>0, A=90, za gdy y<0, A=270, std A1-2 = 90, A3-4 = 270. Boki rwnolege do osi x posiadaj przyrost y = 0, a wic tangensy azymutw tych bokw s take zerowe, natomiast same azymuty mog przyjmowa wartoci: 0 (A4-1) i 180 (A2-3). Azymut boku jest rwny zero, gdy y=0, za x>0, natomiast wynosi 180, kiedy y=0, za przyrost x jest ujemny. Dla przektnej kwadratu 1-3 bezwzgldne wartoci przyrostw s rwne, lecz x ma znak minus, za y znak plus, a wic azymut, zgodnie z tabel 8.1 znajduje si w II wiartce. Otrzymamy zatem: tg =1; = 45; A1-3 = 180 45 = 135. Z kolei dla przektnej 2-4, wartoci obu przyrostw s rwne i ujemne, a wic, zgodnie z tabel 8.1, azymut jest ktem w III wiartce. Otrzymamy zatem: tg =1; = 45; A2-4 = 180 + 45 = 225. 8.5. Symbole rachunkowe S. Hausbrandta
*

Liczne zadania z rachunku wsprzdnych wykazuj pewne powtarzajce si dziaania matematyczne. Sposb ujednolicenia i usprawnienia oblicze zosta opracowany przez S. Hausbrandta dziki zastosowaniu wprowadzonych przez niego symboli rachunkowych. Symbole te upraszczaj i systematyzuj obliczenia, zwaszcza wtedy, gdy s one wykonywane za pomoc kalkulatora. Podstawowym pojciem w symbolice Hausbrandta jest forma rachunkowa prosta, stanowica czteroelementowy zesp liczb, ujtych w prostoktn tabel:

f a b c d

(8.12)

Forma rachunkowa zoona skada si z dwch lub wikszej iloci form rachunkowych prostych zapisanych obok siebie:

a1 b1 a2 c1 d1 c2

b2 an ..... d2 cn

bn dn

(8.13)

Forma rachunkowa jest tylko sposobem zapisu liczb i nie okrela adnych dziaa matematycznych prowadzcych do wyznaczenia konkretnej liczby. S one moliwe tylko po wpisaniu obok formy lub jej symbolu oznaczenia funkcji formy rachunkowej. W rachunkach geodezyjnych stosowane s nastpujce funkcje form rachunkowych: 1) Funkcja pierwsza (iloczyn wyznacznikowy) jest to suma wyznacznikw drugiego stopnia obliczonych z poszczeglnych form rachunkowych prostych: F1= a1d1 b1c1+a2d2 b2c2+...+andn bncn = (aidi - bici) (8.14)

2) Funkcja druga (iloczyn kolumnowy) jest to suma iloczynw par elementw znajdujcych si w poszczeglnych kolumnach formy rachunkowej: F2 = a1c1+b1d1+a2c2+b2d2+...+ancn+bndn = (aici+bidi)
*

(8.15)

Stefan Hausbrandt (1896-1971) wybitny polski geodeta, profesor Politechniki Warszawskiej, specjalizowa si w rachunku wyrwnawczym i metodach oblicze geodezyjnych.

206

8.6. Obliczenie kta ze wsprzdnych

3) Funkcja zerowa (iloraz gwny) jest to stosunek funkcji pierwszej do drugiej:

F0 =

F1 F2

(8.16)

4) Funkcje wzgldne proste stanowi ilorazy funkcji pierwszej lub drugiej przez sum elementw dolnego lub grnego wiersza formy rachunkowej. W zalenoci od tego, w ktrym wierszu ma nastpi sumowanie, oznaczenie funkcji: (1) lub (2) umieszcza si u dou lub u gry symbolu formy:

F(1) =

F1 F2 F1 F2 ; F( 2) = ; F (1) = ; F (2) = (c i + d i ) (c i + d i ) (ai + bi ) (ai + bi )

(8.17)

5) Funkcje wzgldne kwadratowe s ilorazami funkcji pierwszej lub drugiej przez sum kwadratw elementw dolnego lub grnego wiersza formy. Podobnie jak w poprzedniej grupie funkcji miejsce zapisu oznaczenia funkcji wskazuje wiersz, ktrego kwadraty elementw maj by zsumowane. Symbol funkcji jedynk lub dwjk w nawiasie kwadratowym lub maym kwadracie (np. 1 lub [ 1 ]) moe by umieszczony u dou lub u gry symbolu formy lub z prawej strony formy rachunkowej:

F[1] =

F1

(ci + d i )
2 2

; F[ 2] =

F2

(ci + d i )
2 2

; F [1] =

F1

(ai + bi )
2 2

; F [2] =

F2

(ai + bi 2 )
2

(8.18)

Za pomoc podanych wyej funkcji mona zapisa wzory na rozwizanie niektrych zada z rachunku wsprzdnych: 8.6. Obliczenie kta ze wsprzdnych Zadanie obliczenia wartoci kta na podstawie wsprzdnych trzech punktw: C wierzchoka kta, L punktu pooonego na lewym ramieniu, P punktu na prawym ramieniu, sprowadza si do obliczenia azymutw odcinkw CL i CP (rys. 8.10), ramion kta oraz jego wyznaczeniu z rnicy azymutw:

ACL
A CP
C

= ACP ACL

(8.19)

Jeli rnica azymutw obliczona wg wzoru (8.19) jest ujemna, wwczas naley doda do niej warto kta penego (360 lub 400g). Zalet powyszego sposobu obliczenia jest przejrzysto raP chunku i mniejsza moliwo pomyek ni przy korzystaniu ze wzoru (8.20), natomiast wad tego sposobu jest pracochonno wynikaRys. 8.10. Kt jako j ca z koniecznoci obliczania ze wsprzdnych azymutw dwch rnica azymutw bokw (wraz z kontrol). ramion Drugi sposb obliczenia kta ze wsprzdnych punktw: C, L, P polega na wykorzystaniu wyprowadzonego dalej wzoru (8.20). Na podstawie zalenoci (8.19) i znanego wzoru trygonometrycznego na tangens rnicy ktw otrzymamy:

tg = tg ( ACP ACL ) =

tg ACP tg ACL 1 + tg ACP tg ACL

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

207

przy czym:

tg ACL =

y CL y ; tg ACP = CP xCP xCP

Po podstawieniu powyszych zwizkw do wzoru na tg otrzymamy:

yCP yCL xCL yCP xCP yCL xCP xCL xCL xCP tg = = yCP yCL xCL xCP + yCL yCP 1+ xCP xCL xCL xCP
Po dokonaniu przeksztace algebraicznych tg zostanie wyraony wzorem:

tg =

x CL y CP xCP y CL xCL xCP + y CL y CP

(8.20)

Wyrane uproszczenie zapisu wzoru (8.20) na obliczenie kta ze wsprzdnych uzyskamy, po zastosowaniu omwionych w ust. 8.5 symboli rachunkowych S. Hausbrandta:

tg =

x CL xCP

y CL yCP
0

(8.21)

Podobnie jak podczas obliczania azymutu ze wsprzdnych do wyznaczenia kta mona korzysta z porednictwa czwartaka , traktujc znaki licznika i mianownika uamka we wzorze (8.20) jako znaki przyrostw wsprzdnych y, x. Zalet powyszego sposobu jest obliczenie funkcji tg , a nastpnie wartoci kta bezporednio z przyrostw wsprzdnych, bez koniecznoci okrelania wartoci azymutw obu ramion, natomiast wad jest nieco zoona procedura ustalenia czwartaka, wiartki i samego kta. 8.7. Obliczanie wsprzdnych punktw posikowych a) b) c)

Rys. 8.11. Punkty posikowe: a) na prostej, b) na domiarze prostoktnym, c) na domiarze biegunowym

Punktami posikowymi nazywamy dodatkowe punkty osnowy pomiarowej, ktrych nawizanie do punktw o znanym pooeniu, pozwalajce na wyznaczenie wsprzdnych punktw posikowych, jest realizowane za pomoc najprostszych konstrukcji geometrycznych (rys. 8.11) polegajcych na: a) wytyczeniu punktu poredniego na boku osnowy i pomiarze odlegoci l (miary biecej) do jednego z punktw znanych na pocztku lub kocu boku (rys. 8.11 a),

208

8.7. Obliczanie wsprzdnych punktw posikowych

b) rzutowaniu prostoktnym punktu na bok osnowy za pomoc wgielnicy lub teodolitu i zmierzenie domiarw prostoktnych: odcitych l i rzdnych h, c) zmierzenie z punktu znanego do punktu posikowego domiarw biegunowych , d. 8.7.1. Obliczenie wsprzdnych punktu na prostej Zadanie obliczenia wsprzdnych punktu poredniego (posikowego) P, pooonego na prostej AB, polega na wyznaczeniu jego wsprzdnych XP, YP na podstawie znanych wsprzdnych punktw skrajnych: XA , YA ; XB, YB i pomierzonej odlegoci punktu P od jednego z tych punktw (lAP lub lBP). Z zadaniem tym mamy do czynienia bardzo czsto podczas zagszczania poziomej osnowy pomiarowej, szczeglnie za wtedy, gdy do zdjcia szczegw sytuacyjnych wykorzystuje si metod ortogonaln. Z punktw posikowych na bokach osnowy mog nastpnie wychodzi linie pomiarowe i cigi sytuacyjne niszych rzdw. Zagadnienie zagszczania osnowy pomiarowej zostanie przedstawione szerzej podczas omawiania osnowy dla zdjcia szczegw sytuacyjnych. Z rys. 8.12 i wzorw (8.3) wynikaj zwizki: +x XP = XA + xAP ; YP = YA + yAP. Zgodnie z wzorami (8.6) przyrosty: xAP, yAP obliczymy z zalenoci: K P xAP= lAP cos AAP ; yAP = lAP sin AAP y AP K XP AA B Azymuty bokw AP i AB s identyczne, poniewa l AP XA oba odcinki znajduj si na tej samej prostej i maj ten A yAP sam zwrot, std: yAB x AB cos AAB = cos AAP = cos A = d AB O YB +y YP YA oraz y AB Rys. 8.12. Wsprzdne punktu sin AAB = sin AAP = sin A = na prostej d AB XB yAB B xAB Funkcje trygonometryczne sinus, cosinus azymutu AAB: obliczone wedug wzorw (8.6 a) nosz nazw wspczynnikw kierunkowych boku AB. Ostateczne wzory na obliczenie wsprzdnych punktu posikowego P na prostej AB przyjm posta: XP = XA + lAP cos AAB (8.22) YP = YA + lAP sin AAB Odlego lAP , stanowi tzw. miar biec punktu P. Po jej odmierzeniu naley kontynuowa wyznaczanie dalszych miar biecych do nastpnych punktw posikowych i zakoczy pomiar odlegoci w punkcie B, w wyniku czego otrzymujemy miar biec pom kocow, czyli dugo boku AB d AB pomierzon. Miara ta powinna by zgodna
obl z dugoci d AB obliczon, uzyskan ze znanych wsprzdnych punktw A, B w oparciu o wzr (8.5). Zgodnie z instrukcj techniczn G-4 (wyd. IV z r. 2002) rnica pomidzy dugoci pomierzon i obliczon, czyli odchyka fd dla linii pomiarowych nie moe przekracza odchyki dopuszczalnej obliczonej ze wzoru:

xAP

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych fdmax = 0,07 m + 50 mm/km

209
(8.23)

Dla linii pomiarowej o dugoci d = 200 m odchyka fdmax wyniesie 0,08 m, za dla d = 600 m fdmax = 0,10 m. Jeli otrzymana odchyka fd nie przekracza odchyki dopuszczalnej, wtedy poprawiamy wszystkie miary biece znajdujce si na danym boku o poprawk v obliczon zgodnie z zaoeniem, e bd okrelenia miary biecej wzrasta wprost proporcjonalnie do jej dugoci. Poprawka vi i-tej miary biecej li wyniesie wic:

vi =

fd li d AB

(8.24)

Pomierzona dugo kocowa, bdca miar biec punktu B, otrzyma zatem poprawk rwn penej odchyce fd ze znakiem minus, przez co miara kocowa zostanie doprowadzona do dugoci dAB obliczonej ze wsprzdnych. Kontrol obliczenia wsprzdnych punktu P moe stanowi rachunek dla boku odwrotnego, dla ktrego punktem wyjciowym jest punkt B. Do obliczenia wykorzystamy zmodyfikowane wzory (8.22) w postaci: XP = XB + lBP cos ABA YP = YB + lBP sin ABA (8.25)

We wzorach (8.25) wystpuje azymut boku odwrotnego ABA, ktrego funkcje: cos, sin maj przeciwne znaki w porwnaniu z analogicznymi funkcjami azymutu wyjciowego AAB. Wynika to ze zmiany znakw przyrostw xBA , yBA, ktre w porwnaniu do przyrostw boku wyjciowego AB maj rwnie znaki przeciwne. Potrzebn do oblicze dugo lBP otrzymamy jako rnic: lBP = dAB lAP (8.26) Dla wikszej liczby punktw porednich pooonych na danym boku AB stosowanie powyszej metody kontroli jest zbyt pracochonne, tote lepiej jest korzysta z przedstawionego dalej sposobu rachunku, polegajcego na wprowadzeniu do oblicze przyrostw domiarw prostoktnych zamiast samych domiarw. 8.7.2. Obliczenie wsprzdnych punktu na domiarze prostoktnym Podczas zagszczania poziomej osnowy pomiarowej czsto stosowanym sposobem utworzenia dodatkowego punktu tej osnowy jest punkt P pooony na domiarze prostoktnym, czyli na kocu prostopadej PP, otrzymanej po zrzutowaniu wgielnic punktu P i znalezieniu punktu poredniego P na prostej AB utworzonej przez punkty A, B o znanych wsprzdnych. Dla okrelenia wsprzdnych punktu P naley pomierzy domiary prostoktne tego punktu: odcit l rwn dugoci odcinka AP i rzdn h, czyli dugo odcinka PP (rys. 8.13). Punkt na domiarze prostoktnym moe zastpowa czsto stosowan w praktyce konstrukcj cigu wiszcego z pojedynczym bokiem, nazywanego popularnie bagnetem. W tym ostatnim przypadku niezbdne jest korzystanie z teodolitu, ktrym trzeba pomierzy kt nawizania cigu, natomiast do wyznaczenia punktu na domiarze prostoktnym wystarcza uycie wgielnicy i ruletki. Oprcz pomiaru dugoci odcinkw: AP i PP naley na szkicu polowym wyranie zaznaczy, po ktrej stronie prostej AB wystpuje prostopada z wyznaczanym punktem P.

210
+x XB xPP xAP XP yAP K l
AAB

8.7. Obliczanie wsprzdnych punktw posikowych Z trjkta prostoktnego KPP (rys. 8.13) wynikaj nastpujce zalenoci: KP = xPP = h sin A KP = + yPP = h cos A
+)

B P
xPP

Dugo odcinka KP jest zawsze dodatnia, niezalenie od pooenia domiaru, lecz przyrost xPP dla rzdnej h w prawo XA A (jak na rys. 8.13) jest ujemny, poniewa wsprzdna X maleje podczas przechodzeyAP yPP nia z punktu P do punktu P. Gdyby rzdna h YA YP YP YB O +y bya skierowana w lewo, wtedy przyrost Rys. 8.13. Punkt na domiarze prostoktnym xPP jako dodatni powodowaby wzrost wsprzdnej X wzdu odcinka PP. Przyrosty wsprzdnych pomidzy punktami A-P wyraaj wzory: XP K yPP
AAB

h(

xAP = l cos A h sin A yAP = l sin A + h cos A Na podstawie przyrostw: xAP, yAP wyznaczymy wsprzdne punktu P: XP = XA + xAP = XA + xAP + xPP YP = YA + yAP = YA + yAP + yPP a po podstawieniu zwizkw (8.27) otrzymamy: XP = XA + l cos A h sin A YP = YA + l sin A + h cos A

(8.27)

(8.28)

W dwch pierwszych czonach powyszych wzorw zawarte jest obliczenie wsprzdnych punktu P (spodka prostopadej). Kolejny, trzeci skadnik wzorw to iloczyny wyraajce przyrosty wsprzdnych wzdu odcinka prostopadego PP: xPP, yPP . Wzory (8.28) su do wyznaczania wsprzdnych punktu P przy obu moliwych pooeniach domiaru tj. z lewej i prawej strony boku osnowy pomiarowej. Przy podstawianiu do nich wartoci rzdnej h, naley uwzgldni jej znak w myl zasady: Rz dna h w prawo otrzymuje znak plus, natomiast rz dna h w lewo znak minus. Odcita l jest prawie zawsze dodatnia. Jedyny wyjtek, gdy trzeba jej przypisa znak minus zachodzi wtedy, gdy miara bieca punktu wypada na wstecznym przedueniu linii pomiarowej AB poza jej punkt pocztkowy A (z miar 0,00). Domiary l, h s wsprzdnymi w prawoskrtnym ukadzie prostoktnym, paskim, w ktrym linia pomiarowa AB jest osi odcitych o pocztku ukadu w punkcie wyjciowym A, natomiast dodatni kierunek osi rzdnych wychodzi z punktu A i biegnie w prawo (rys. 8.14). Zadanie wyznaczenia wsprzdnych punktu na prostej mona uwaa za szczeglny przypadek punktu na domiarze, ktrego rzdna h jest rwna zero. Podobnie jak podczas obliczania wsprzdnych punktu na prostej kontrol rachunku moe stanowi powtrne obliczenie wsprzdnych punktu P po zmianie kierunku obliczenia na odwrotny tzn. z B do A.

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

54A h=-16,39 16,39
l=121,14

211

0,00

55
+l 265,32

54
121,14

+h Rys. 8.14. Ukad wsprzdnych prostoktnych z odcitymi l i rzdnymi h

Podane wczeniej zwizki (8.27) na obliczenie przyrostw wsprzdnych xAP, yAP punktu na domiarze prostoktnym mona zapisa w postaci wzoru zapisanego za pomoc symboli rachunkowych S. Hausbrandta: l h (x AP , y AP ) = (8.29) sin A cos A 1, 2 Obecno obok siebie dwch symboli funkcji oddzielonych przecinkiem oznacza, e funkcja pierwsza odnosi si do obliczenia xAP, za druga do yAP . 8.7.3. Obliczenie wsprzdnych grupy punktw posikowych Przy duej liczbie punktw pooonych na prostej i domiarach prostoktnych, odniesionych do jednego boku osnowy pomiarowej, podane wczeniej dla pojedynczych punktw sposoby obliczania wsprzdnych i kontroli rachunku s zbyt pracochonne z uwagi na konieczno prowadzenia osobnego rachunku dla kadego punktu posikowego. Podobnie jak ma to miejsce podczas obliczania cigw poligonowych, przyrosty wystpujce we wzorach: (8.27) i (8.29), liczone wzgldem tego samego punktu pocztkowego A, mona w obu omwionych wczeniej rodzajach zada zastpi przyrostami domiarw l, h obliczanymi dla odcinkw czcych ssiednie punkty posikowe. Obliczenie tych przyrostw jest przeprowadzane tak samo jak przyrostw wsprzdnych x, y tzn. tworzone s rnice, w ktrych od domiaru punktu nastpnego N odejmowany jest domiar punktu poprzedniego P: lPN = lN lP (8.30) hPN = hN hP Wzory (8.27), (8.29) mona teraz zmodyfikowa do postaci: xPN = lPN cos A hPN sin A yPN = lPN sin A + hPN cos A albo (8.31)

(x PN , y PN ) =

l PN

hPN

sin A cos A 1, 2

(8.32)

Nietrudno udowodni, e obliczane w ten sposb przyrosty domiarw prostoktnych l, h oraz przyrosty wsprzdnych x, y musz spenia niej zestawione warunki, ktre mona wykorzysta do kontroli sumowych poszczeglnych etapw oblicze: [l] = dAB ; [h] = 0 ; [x] = xAB ; [y] = yAB (8.33)

212

8.7. Obliczanie wsprzdnych punktw posikowych

Nawiasy kwadratowe w powyszych wzorach oznaczaj sumy wielkoci oznaczonych poszczeglnymi symbolami. Na rys. 8.15 przedstawiono dane do obliczenia wsprzdnych grupy punktw posikowych (1-5). Rozwizanie przykadu zamieszczono obok rysunku.
Oznaczenia punktw

X= 4 950,12 Y= 7 251,84

2 15,68 124,56 12,40 78,12 1 47,93 34,75

(A) 541
0,00

X= 4 964,44 Y= 7 064,95

Odcita l
2

Rzdna h
3

(B) 542
187,50

odcitej l
4

rzdnej h
5

xAB yAB
dAB obl. fd , fd max
6
+14,32; -186,89 187,438 m +0,062; 0,08

Wspczynniki kierunkowe

cos A sin A
7 +0,0763986 -0,9970773

lcos A hsin A 8

x=

lsin A +hcos A 9

y=

X
10

Y
11

541 1 2 3 4 5

0,00
-1

0,00 + 34,74 0,00 + 13,17 15,68 - 15,68 0,00 - 22,47 + 30,19 + 46,41 + 23,94 + 46,42 11,54 + 62,92 12,40 + 187,44 0,00 0,00 6,79 0,00

4950,12 + 2,65 34,64 4952,77 14,62 14,33 4938,15 6,77 0,52 4931,38 + 48,57 26,55 4979,95 7,96 7,55 47,17 4971,99 63,68 4964,44 + 14,32 186,89

7251,84 7217,20 7202,87 7202,35 7175,80 7128,63 7064,95

34,75 47,93 47,93 78,12

-2

-2

-2

124,56 + 12,40
-6

-4

542 187,50

Rys. 8.15. Domiary prostoktne grupy punktw posikowych

Zadanie obliczania wsprzdnych punktu na podstawie domiarw prostoktnych stanowi take najprostszy przypadek transformacji wsprzdnych (przy dwch punktach dostosowania), czyli przeliczania wsprzdnych z jednego ukadu zwanego pierwotnym, na inny ukad zwany wtrnym. Rol ukadu pierwotnego peni ukad wsprzdnych linii pomiarowej A l h ze wsprzdnymi l, h, natomiast ukadem wtrnym jest ukad Oxy, w ktrym wyraone s wsprzdne X, Y punktw znanych A, B. Punkty te peni rol punktw dostosowania, poniewa ich wsprzdne s znane w obydwu ukadach. Azymut AAB linii pomiarowej jest odpowiednikiem kta skrcenia ukadu pierwotnego wzgldem ukadu wtrnego. Wsprzdne punktu A (pocztek ukadu pierwotnego) wynosz: lA = 0, hA = 0 w ukadzie pierwotnym oraz XA, YA w ukadzie wtrnym. Punkt kocowy B w ukadzie pierwotnym ma wsprzdne: lB = dAB, hB = 0 oraz XB, YB w ukadzie wtrnym. 8.7.4. Obliczenie wsprzdnych punktu wyznaczonego metod biegunow Okrelenie pooenia sytuacyjnego punktu P metod biegunow, w nawizaniu do boku AB osnowy pomiarowej, polega na wyznaczeniu domiarw biegunowych: odlegoci poziomej AP = dAP oraz kta poziomego BAP = , stanowi wic zamian wsprzdnych biegunowych na prostoktne. Dugo dAP to odlego szukanego punktu P od stanowiska A teodolitu, za kt jest zawarty pomidzy bokiem AB osnowy a celow AP (rys. 8.16). Na rozwizania tego zadania skadaj si nastpujce czynnoci rachunkowe: 1) wyznaczenie azymutu boku AB ze wsprzdnych, 2) obliczenie azymutu boku AP: AAP = AAB+ lub AAP= ABA+ 200g 3) obliczenie przyrostw boku AP: xAP = dAP cos AAP ; yAP = dAP sin AAP 4) obliczenie wsprzdnych punktu P: XP = XA + xAP ; YP = YA + yAP

+x XB B

AAB AP

XP XA

AAP

A YA

d AP

yAP O YP YB +y
Rys. 8.16. Punkt na domiarze biegunowym

Oznaczenia punktw
12

3 22,47

Domiary prostok tne

Przyrosty domiarw

Bok osnowy

Przyrosty wsprzdnych

Wsprzdne punktw

541 1 2 3 4 5 542

23,94

xAP

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

213

8.8. Obliczenie wsprzdnych punktw przeci prostych 8.8.1. Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia boku osnowy z ramk sekcyjn Mapy topograficzne do celw gospodarczych i mapa zasadnicza (podstawowa mapa kraju) s sporzdzane w podziale sekcyjnym, prostoktnym. Pojedynczy arkusz mapy zasadniczej formatu A1 (594841 mm), zwany sekcj mapy, zawiera w sobie prostokt ramki sekcyjnej o wymiarach 500800 mm, ograniczajcy rysunek danego arkusza mapy. Pionowe ramki sekcyjne s rwnolege do osi x ukadu wsprzdnych prostoktnych, za ramki poziome rwnolege do osi y. Miejsce pomidzy krawdziami arkusza a ramk jest podzielone na pola przeznaczone na tzw. opisy pozaramkowe. Rysunek mapy zawarty wewntrz ramki sekcyjnej danego arkusza wykazuje cigo z rysunkiem znajdujcym si na arkuszach ssiednich. Oznacza to, e sytuacja przedstawiona na kadej sekcji jest kontynuowana na sekcjach przylegych bez powtrze przedstawianych obiektw oraz luk midzy nimi. Podczas sporzdzania mapy naley najpierw nanie osnow geodezyjn, a nastpnie punkty sytuacyjne zdjtych szczegw. Po wykreleniu pocze punktw i wprowadzeniu znakw umownych zostaje utworzony rysunek mapy. Zesp prac graficznych i oblicze pomocniczych zwizanych z wykonaniem mapy nosi nazw kartowania. +x
prostokt ramki sekcyjnej

XB XN

B
N
xAB

XA

A
yAM

xAM

XR=XM

M
M YM N YR=YN

YA

yAN

B YB

xAN

+y

yAB

Rys. 8.17. Punkty przecicia boku osnowy z ramk sekcyjn

Czsto zdarza si, e pojedynczy bok osnowy jest pooony na dwch lub nawet trzech sekcjach, przecinajc jedn lub dwie ramki sekcyjne (rys. 8.17). Przed nanoszeniem szczegw sytuacyjnych konieczne jest wykrelenie na kadym arkuszu mapy odpowiedniego fragmentu boku osnowy, do czego niezbdna jest znajomo wsprzdnych punktw jego przeci z ramk. Z podobiestwa trjktw ABB, ANN, AMM (rys. 8.17), wynikaj zwizki:

tg A AB =

y AB y AM y AN = = x AB x AM x AN

(8.34)

Punkty przecicia M i N pooone na linii ramki maj zawsze jedn wsprzdn znan, rwn staej odlegoci ramki od tej osi ukadu, do ktrej dana ramka jest rwnolega.

214

8.8. Obliczenie wsprzdnych punktw przeci prostych

Dla wszystkich punktw lecych na ramce poziomej, rwnolegej do osi y jest to warto XR , natomiast dla punktw na ramce pionowej, ktra jest rwnolega do osi x, sta i znan wsprzdn jest YR. Mona wic z gry zapisa: XM =XR oraz YN =YR. Po wprowadzeniu znanych wsprzdnych ramek do wzoru (8.34) i prostych przeksztaceniach otrzymamy: 1 yAM = tg AAB (XR XA) oraz xAN = ( YR YA ) tg AAB Ostateczny wzr dla przecicia z ramk poziom przyjmie posta: YM = YA + (XR XA) tg AAB (8.35) Szukana wsprzdna XN dla punktu przecicia boku AB z ramk pionow wyniesie: XN = XA + (YR YA) ctg AAB (8.36) Wystpujce we wzorach (8.35) i (8.36) funkcje: tg AAB oraz ctg AAB obliczymy z przyrostw wsprzdnych boku AB:

tg AAB =

y AB x AB

ctg AAB =

x AB y AB

Kontrola naniesienia punktu przecicia boku osnowy z ramk sekcyjn polega na graficznym sprawdzeniu dugoci odcinkw AM lub AN wyliczonych uprzednio ze wsprzdnych. 8.8.2. Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia si prostych Konieczno obliczania wsprzdnych punktu przecicia si prostych wystpuje czsto przy geodezyjnym opracowaniu inwestycji lub planw zagospodarowania przestrzennego. Prostymi, dla ktrych wyznacza si punkty przecicia, s najczciej: osie drg, ulic, budowli, linie obrysw budynkw, granice dziaek itp. Proste te s okrelone poprzez pary punktw o znanych wsprzdnych. Na rys. 8.18 pokazane s dwie proste: AB i CD, C B przecinajce si w punkcie P, ktry dla obydwu prostych P jest punktem wsplnym. Punkty: A, B, C, D wyznaczajce proste maj znane wsprzdne prostoktne, paskie X, Y. D A I sposb: Na podstawie wzoru (8.4) na tangens azymutu moemy zapisa nastpujce rwnania: Dla prostej AB:
Rys. 8.18. Przecicie prostych

tg AAB = =
Dla prostej CD:

YB YA Y YA Y YP = P = B XB XA XP XA XB XP YD YC Y YC Y YP = P = D X D XC X P XC X D X P

(8.37)

tg ACD = =

(8.38)

Wartoci funkcji: tg AAB = oraz tg ACD = nazywamy wspczynnikami kierunkowymi prostych. Z przeksztace rwna (8.37) i (8.38) mona uzyska cztery zwizki okrelajce wsprzdna YP, wyraone poprzez wielkoci znane i niewiadom XP:

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych YP= YA + (XP XA) ; YP = YC + (XP XC) YP= YB + (XP XB) ; YP= YD + (XP XD)

215
(8.39) (8.40)

oraz

Po zrwnaniu stronami pierwszej pary rwna i wyliczeniu XP otrzymamy:

XP =

YC YA + X A X C YD YB + X B X D

(8.41)

Podobne czynnoci wykonane dla drugiej pary rwna (8.40) dostarcz zalenoci:

XP =

(8.42)

Obliczenie wsprzdnych punktu przecicia si dwch prostych w oparciu o powysze zwizki rozpoczynamy od obliczenia wspczynnikw kierunkowych: , , po czym obliczamy wsprzdn XP za pomoc wzoru (8.41) i kontrolujemy poprawno obliczenia, korzystajc z drugiego wzoru (8.42). Wsprzdn YP obliczamy i sprawdzamy za pomoc jednej z par wzorw (8.39) lub (8.40), wstawiajc do nich wyliczon wczeniej niezaokrglon warto XP. II sposb: Wychodzc ze wzorw: (8.37) i (8.38) moemy take zapisa rwnania: YP XP = YA XA YP XP = YC XC (8.43)

Wyraenia znajdujce si na prawych stronach powyszych rwna zawieraj znane wielkoci, tote przyjmiemy dla nich oznaczenia: YA XA = c1 YC XC = c2 Po wprowadzeniu tych oznacze do rwna (8.43) otrzymamy: c 1 = Y P X P c2 = Y P X P Po odjciu powyszych rwna stronami utworzymy formu do obliczenia wsprzdn XP, za po jej podstawieniu do pierwszego rwnania otrzymamy wzr na wsprzdn YP. (8.44)

XP =

c 2 c1
(8.45)

c c1 YP = 2

216
III sposb:

8.8. Obliczenie wsprzdnych punktw przeci prostych

Podczas obliczania wikszej liczby przeci wygodniej jest posugiwa si znanymi z geometrii analitycznej rwnaniami prostych w postaci oglnej: dla prostej 1 (AB): dla prostej 2 (CD): a 1 X + b 1 Y + c 1 = 0 a 2 X + b 2 Y + c 2 = 0 (8.46) (8.47)

Rwnania (8.37) i (8.38) prostych przechodzcych przez dwa znane punkty mona zapisa w postaci wyznacznikowej:

YP Y A y AB YP YC yCD

XP XA x AB XP XC xCD

=0

(8.48)

=0

(8.49)

Przejcie do oglnych rwna prostych 1, 2 uzyskamy po czciowym rozwiniciu powyszych wyznacznikw:

YP x AB X P y AB +

YA y AB

XA x AB

=0

oraz

YP xCD X P yCD +

YC yCD

XC x CD

=0

Wynikaj std wzory na wspczynniki rwna oglnych (8.46), (8.47) obu prostych: a1= yAB ; b1= + xAB ; c1 = a2= yCD ; b2= + xCD ; c2 =

YA y AB YC yCD

XA x AB XC xCD

(8.50)

(8.51)

Wsprzdne punktu P obliczymy po rozwizaniu ukadu rwna (8.46), (8.47), stosujc metod przeciwnych wspczynnikw. Wzory na niewiadome: XP , YP w postaci algebraicznej i wyznacznikowej przyjm posta:
b1 c 2 b2 c1 =+ a1 b2 a 2 b1 a1 a2 b1 b2 c1 c2 b1 b2 a 2 c1 a1 c 2 = a1 b2 a 2 b1 a1 a2 a1 a2 c1 c2 b1 b2

XP =

(8.52) ; YP =

(8.53)

Kontrola obliczenia wsprzdnych punktu przecicia si dwch prostych polega na podstawieniu obliczonych wartoci: XP , YP do wyjciowych rwna prostych (8.46), (8.47) lub (8.48), (8.49) i sprawdzeniu ich spenienia, czyli zerowania si pary rwna algebraicznych lub obu wyznacznikw. Rozbienoci lewych stron rwna od zera s zwizane z dokadnoci obliczenia wsprzdnych punktu P. Jeli wsprzdne punktu przecicia zaokrglono do 0,01 m, wtedy rozbienoci zerowania rwna s rzdu 1 m2, za przy zaokrgleniach do 0,001 m odchylenia od zera nie przekraczaj na og 0,1 m2.

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

217

Zalet opisanego wyej sposobu obliczenia jest otrzymywanie obydwu niewiadomych XP, YP niezalenie od siebie, a nie jak w sposobie I obliczanie niewiadomej YP z udziaem niewiadomej XP obarczonej bdem zaokrglenia wyniku. IV sposb: Zadanie obliczenia wsprzdnych punktu przecicia si prostych mona rozwiza, wykorzystujc ktowe wcicie w przd (rys. 8.19). W tym celu ze wsprzdnych punktw: A, B, C, D naley obliczy minimum jedn par ktw: 1, 2; 3, 4; 5, 6 lub 7, 8. Kada z nich umoliwia sprowadzenie omawianego zadania do pojedynczego wcicia w przd, ktrego rozwizanie (patrz ust. 8.10.1) dostarczy wsprzdnych punktu P. Dla kontroli rachunku wskazane jest dodatkowe obliczenie wsprzdnych punktu P za pomoc drugiego wcicia. V sposb: C
5 6

P
3 2 1 8

Rys. 8.19. Kty wci w przd

Oprcz zaznaczonych wyej ktw ze wsprzdnych punktw: A, B, C, D mona take obliczy wybrane dugoci bokw lub przektnych czworoboku ABCD, a nastpnie z twierdzenia sinusw w okrelonym trjkcie jedn lub wicej odlegoci: AP, BP, CP, DP. Na podstawie odpowiedniego zestawu elementw geometrycznych obliczenie wsprzdnych punktu przecicia prostych daje si wtedy sprowadzi do typowych zada geodezyjnych takich jak: wcicie liniowe, punkt na prostej lub cig wiszcy (bagnet). 8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych 8.9.1. Podstawowe pojcia z poligonizacji Poligonizacja stanowi metod i jednoczenie technologi okrelania pooenia punktw osnowy poziomej nazywanych punktami poligonowymi, bdcych wierzchokami wielobokw zamknitych lub otwartych, w ktrych mierzy si kty poziome i dugoci bokw. Wyniki tych pomiarw oraz znane wsprzdne punktw nawizania cigw umoliwiaj obliczenie wsprzdnych prostoktnych punktw poligonowych. Cig poligonowy jest wielobokiem otwartym lub zamknitym, ktrego wierzchoki (punkty zaamania) s punktami poziomej osnowy geodezyjnej. W cigu obserwacjami s kty wierzchokowe i dugoci bokw wieloboku. Cigi mog wystpowa pojedynczo lub zespoowo, tworzc sieci poligonowe. Sie poligonowa stanowi zesp powizanych z sob cigw poligonowych, czcych si w tzw. punktach wzowych, czyli punktach wsplnych, w ktrych schodz si co najmniej trzy rwnorzdne cigi poligonowe. Cigi sytuacyjne s cigami poligonowymi zakadanymi w ramach poziomej osnowy pomiarowej, dla potrzeb zdjcia szczegw sytuacyjnych i speniajcymi wymagania dokadnociowe przewidziane dla tej osnowy. W zalenoci od przeznaczenia osnowy poligonowej i dokadnoci jej pomiaru rozrniano dawniej: poligonizacj techniczn i precyzyjn. Poligonizacja techniczna stanowia szczegow i pomiarow osnow geodezyjn dla pomiarw sytuacyjnych, natomiast poligonizacja precyzyjna, zastpujca niegdy triangulacj niszych rzdw, odznaczaa si dugimi bokami cigw i wysok dokadnoci pomiaru oraz bya przeznaczona do

218

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych

nawizywania osnw szczegowych niszych klas i osnw pomiarowych. Obecnie po wprowadzeniu jednolitej klasyfikacji osnowy poziomej podzia ten nie jest ju uywany. Ze wzgldu na k s z t a t cigi poligonowe dziel si na zamknite i otwarte. Przyjmujc jako kryterium podziau s p o s b n a w i z a n i a , rozrniamy cigi: a) niezalene (bez nawizania), b) nawizane jednopunktowo (wiszce), c) nawizane dwupunktowo (obustronnie). Zgodnie z PN-86/N-02207: Nawizanie geodezyjne jest to zesp czynnoci pomiarowych i obliczeniowych majcych na celu okrelenie wsprzdnych punktw wyznaczanych w ukadzie wsprzdnych punktw nawizania. W cigu nawizanym wyznaczane punkty poligonowe s poczone z punktami nawizania (o znanych wsprzdnych X, Y) za porednictwem elementw nawizujcych: bokw i ktw nawizania. Elementy nawizania su do geometrycznego przeniesienia wsprzdnych z istniejcej osnowy poziomej na nowo zakadane punkty poligonowe. a)
6 1 2 A 3 B 5 A 4 1 2

b)
A

c) c)
1 B 2 3 C

e) B
3 2 C

Oznaczenia:
1 2
-

d)
1 B 3 C

punkt nawizania punkt poligonowy pomierzona dugo boku celowa dwustronna celowa jednostronna

Rys. 8.20. Rodzaje cigw poligonowych: a) zamknity, niezaleny, b) otwarty, wiszcy, c) otwarty, obustronnie nawizany z nawizaniem penym, d) otwarty z nawizaniem niepenym (bez nawizania ktowego na kocu), e) otwarty, obustronnie bez nawizania ktowego.

Nawizanie cigu poligonowego, otwartego zawierajce z kadej strony cigu obydwa elementy nawizujce, nosi nazw n a w i z a n i a p e n e g o . Jeli na jednej ze stron cigu otwartego nie ma pary punktw nawizania, wwczas moliwe jest take nawizanie niepene. Na rys. 8.20 d pokazano cig otwarty bez nawizania ktowego z jednej strony oraz cig bez nawizania ktowego z obu stron. Posiada on tylko nawizanie liniowe i od metody rachunku nazywany jest czasem cigiem wliczeniowym. 8.9.2. Obliczenie cigw otwartych, wiszcych W cigu poligonowym, otwartym wyznaczane punkty poligonowe s jednostronnie lub obustronnie poczone z punktami nawizania za porednictwem elementw nawizujcych: bokw i ktw nawizania. Bok nawizania (rys. 8.21) jest odcinkiem zawartym pomidzy punktem nawizania danego cigu a najbliszym punktem poligonowym, za kt nawizania (rys. 8.21) jest ktem mierzonym na bliszym punkcie nawizania. Jego jedno rami stanowi bok nawizania, za drugie rami tzw. bok kierunkowy (orientacyjny) utworzony przez punkt nawi-

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

219

zania (wierzchoek tego kta) i ssiedni A punkt kierunkowy punkt osnowy wyszej klasy w stosunku 1 kt wierzchokowy kt nawizania cigu (lewy) (lewy) do danego cigu poligonowego. B Nawizanie cigu poligonowego za1 bok poligonowy wierajce z kadej strony cigu po dwa bok kierunkowy d AB elementy nawizujce (ktowy i liniowy) B d bok nawizania 2 nosi nazw nawizania penego. Podczas punkt nawizania cigu projektowania osnowy pomiarowej, punkt poligonowy zwaszcza w trudnych warunkach terenokierunek obliczenia wych, dopuszcza si jednak zakadanie Rys. 8.21. Cig poligonowy, wiszcy cigw otwartych, nawizanych w sposb niepeny lub cigw nawizanych jednostronnie (jednopunktowo), zwanych take cigami wiszcymi (rys. 8.20 b, 8.21). Cig wiszcy nie daje jednak moliwoci kontroli zarwno pomiaru jak i oblicze, poniewa nie zawiera obserwacji nadliczbowych. Z tego powodu ilo punktw i bokw tego cigu (cznie z bokiem nawizania) nie moe by wiksza od dwch. W zalenoci od przyjtego kierunku obliczenia i strony, po ktrej w cigach poligonowych pooone s kty wierzchokowe wyrniamy kty: lewe i prawe . Dla cigu wiszcego, przedstawionego na rys. 8.21 mona prowadzi obliczenia tylko w kierunku wskazanym strzak, zgodnym z nastpstwem punktw: B, 1, 2, a wic zaznaczone kty wystpuj po lewej stronie cigu, czyli s ktami lewymi. O b l i c z e n i e c i g u w i s z c e g o przebiega podobnie jak podane wczeniej obliczenie wsprzdnych punktu zdjtego metod biegunow. Kolejno czynnoci rachunkowych jest nastpujca: 1. Obliczenie azymutu boku AB ze wsprzdnych (z kontrol). 2. Obliczenie azymutw bokw: B-1, 1-2. Z rysunku 8.22 wynika, e:
1-2 B-1

An = Ap

oraz = 180 ,

std dla ktw lewych azymuty kolejnych bokw oblicza si wedug wzoru: An = Ap + 180 (8.54) Jest to formua na obliczenie a z y m u t u b o k u n a s t p n e g o A n na podstawie azymutu boku poprzedniego Ap i kta lewego zawartego midzy tymi bokami. Kt prawy stanowi dopenienie kta lewego do 360 (400g), a zatem: = 360 . Po podstawieniu tej zalenoci do wzoru (8.31), otrzymamy zapis do obliczania azymutw kolejnych bokw na podstawie ktw prawych: 1

Ap

An

B Ap

=Ap-An

An = Ap + 180

(8.55)

180

3. Obliczenie przyrostw bokw: B-1 i 1-2 na podstawie wzorw (8.6): x = d cos A ; y = d sin A

Rys. 8.22. Wyznaczenie azymutu An

220

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych

4. Przeprowadzenie kontroli obliczenia przyrostw. Obliczone przyrosty x, y naley sprawdzi za pomoc jednego z wielu moliwych do zastosowania sposobw. Jednym z nich jest ponowne obliczenie przyrostw w oparciu o wzory kontrolne: x = S + C (8.56) y= S C przy czym: d S= sin ( A + 45) 2 d oraz C= cos ( A + 45) (8.57) 2 Wyprowadzenie wzorw (8.56), (8.57): Ze wzorw na sinus i cosinus sumy ktw mona napisa: sin (A + 45) =
2 2

sin A +

2 2

cos A oraz cos (A + 45) =

2 2

cos A

2 2

sin A

Po dodaniu i odjciu powyszych rwna stronami otrzymamy: sin (A + 45) + cos (A + 45) =

2 cos A oraz sin (A + 45) cos (A + 45) = 2 sin A ,

d 2

Po obustronnym pomnoeniu obydwu wczeniejszych rwna przez wzory na przyrosty: d d sin (A + 45) + cos (A + 45) = dcos A = x 2 2 oraz d d sin (A + 45) cos (A + 45) = dsin A = y, 2 2

uzyskamy

Po wprowadzeniu do powyszych zwizkw wielkoci S, C wyraonych wzorami (8.57), uzyskamy podane wczeniej wzory (8.56). 5. Obliczenie wsprzdnych XN , YN punktw nastpnych na podstawie wsprzdnych XP , YP punktw poprzednich i przyrostw midzy tymi punktami wg wzorw: X N = X P + x P N ; YN = YP + yP N

8.9.3. Obliczenie cigw otwartych z nawizaniem penym Obliczenie cigu wiszcego jest zadaniem jednoznacznie wyznaczalnym, poniewa liczba spostrzee n, czyli czna ilo pomierzonych bokw i ktw w tym cigu jest rwna iloci niewiadomych u, ktrymi s szukane pary wsprzdnych X, Y poszczeglnych punktw poligonowych. W przeciwiestwie do cigu wiszcego, zadanie obliczenia cigu obustronnie nawizanego (z nawizaniem penym) zawiera trzy spostrzeenia nadliczbowe. Cig przedstawiony na rys. 8.23 zawiera cznie 9 obserwacji (spostrzee) tzn. elementw pomierzonych (w tym 5 ktw i 4 dugoci), za trzy punkty poligonowe dostarczaj szeciu niewiadomych (X, Y). Liczba spostrzee nadliczbowych n u jest wic rwna 3. Dotyczy to kadego cigu z penym nawizaniem ktowym i liniowym, niezalenie od liczby bokw. Trzy obserwacje nadliczbowe dostarczaj trzech warunkw, a te

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

221

z kolei trzech odchyek pomidzy wartociami pomierzonymi i teoretycznymi. Podczas przyblionego wyrwnania tego cigu odchyki te odnosz si do sumy ktw oraz sum przyrostw wsprzdnych: [x], [y]. Cig poligonowy otwarty, z penym nawizaniem obustronnym posiada z kadej strony po dwa elementy nawizania (kt i bok), za pomoc ktrych jest geometrycznie poczony z punktami osnowy wyszej klasy lub rzdu*. Cig pokazany na rys. 8.23 ma pene nawizanie do punktw: B, C za porednictwem elementw: B , dB-1 i C , d3-C . W praktyce moliwe jest take obliczenie cigu poligonowego z obustronnym nawizaniem niepenym, w ktrym brak jednego (rys. 8.20 d) lub nawet dwch ktw nawizania (rys. 8.20 e). W tym ostatnim przypadku zesp obserwacji cigu zawiera i tak jedno spostrzeenie nadliczbowe, pozwalajce na ograniczon kontrol wynikw pomiaru i oblicze.

A
kierunek obliczenia

B
dB
-1

2 1
1
d 1 -2

d2 -

3
3
d 3-C

C
C D

Rys. 8.23. Cig poligonowy otwarty, z penym nawizaniem obustronnym

Podany dalej sposb obliczenia cigu otwartego, obustronnie nawizanego stanowi w y r w n a n i e p r z y b l i o n e , dawniej dopuszczalne do stosowania tylko dla osnowy pomiarowej. Obecnie zarwno dla sieci osnw szczegowych jak i pomiarowych wymagane jest znacznie bardziej pracochonne wyrwnanie cise, ktrego zasady zostan podane na zajciach z rachunku wyrwnawczego. Zaletami metod cisych jest zapewnienie poprawnego wyrwnania obserwacji, moliwo dokonania oceny dokadnoci wynikw pomiaru i pooenia punktw. Zdaniem autora wspomniany wymg w odniesieniu do poziomej osnowy pomiarowej jest przesadny, tym bardziej i nowa instrukcja techniczna G-4 (z r. 2002) dopuszcza stosowanie cigw wiszcych, niepodlegajcych adnemu wyrwnaniu. Rachunek obliczenia cigu mona rozpocz od jego dowolnej strony, zwracajc przy tym uwag na rodzaj ktw zwizany z przyjtym kierunkiem obliczenia. Czynnoci zmierzajce do wyznaczenia wsprzdnych punktw poligonowych cigu otwartego, obustronnie nawizanego zawieraj omwione wczeniej elementy postpowania w ramach obliczania cigu wiszcego, lecz ze wzgldu na trzy warunki wynikajce z tej samej iloci obserwacji nadliczbowych, obejmuj take wyznaczenie odchyek: ktw wierzchokowych fkt i przyrostw fx , fy oraz ich rozrzucenie na wymienione elementy. Wartoci odchyek umoliwiaj weryfikacj wynikw pomiaru poprzez porwnanie odchyek otrzymanych z dopuszczalnymi (maksymalnymi), podanymi w odpowiednich instrukcjach technicznych. Dla obliczenia metod przyblion wsprzdnych punktw cigu otwartego, obustronnie nawizanego trzeba wykona nastpujce czynnoci: 1. Na podstawie dziennikw pomiarowych, szkicu osnowy i wykazw wsprzdnych wpisa do formularza obliczeniowego (wzr: tabela 8.2) dane wyjciowe: oznacze*

Zgodnie z aktualnie obowizujcymi standardami technicznymi osnowa pozioma szczegowa i pomiarowa ma by jednorzdowa.

222

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych

nia punktw, rednie wartoci ktw wierzchokowych, zredukowane dugoci bokw i wsprzdne punktw nawizania cigu. W formularzu naley zaznaczy jednostki, w ktrych wyraone s kty (stopnie lub grady) i rodzaj ktw do obliczenia (kty prawe albo lewe). W kol. 13 Uwagi mona te wykona szkic cigu. 2. Obliczy (wraz z kontrol) azymuty bokw utworzonych przez punkty nawizania: azymut pocztkowy AP (AAB) i azymut kocowy AK (ACD), a nastpnie wpisa je w odpowiednich pozycjach w kol. 3 formularza. Obliczenie azymutw kierunkowych mona zamieci w kol. 13 Uwagi, szkice. 3. Obliczy sum praktyczn ktw poziomych: lewych [ ]p lub prawych [ ]p i wpisa j w kol. 2 pod wartociami ktw. 4. Obliczy sum teoretyczn ktw [ ]t lub [ ]t na podstawie odpowiedniego wzoru: dla ktw lewych: (8.58) [ ]t = AK AP + n180 dla ktw prawych: [ ]t = AP AK + n180 (8.59) gdzie: n liczba pomierzonych ktw. Uzasadnienie tych wzorw podamy teraz w oparciu o oznaczenia z rys. 8.23. Zgodnie ze wzorem (8.54) azymuty kolejnych bokw cigu obliczane z ktw lewych wynios: AB 1 = AAB+B 180 A1 2 = AB 1+1 180 A2 3 = A1 2+2 180 A3 C = A2 3+3 180 ACD = A3 C+C 180 Suma: ACD = AAB+[ ] n180 Po podsumowaniu powyszych rwna stronami i uporzdkowaniu zapisu nastpi redukcja prawie wszystkich azymutw za wyjtkiem azymutw nawizujcych. Po wprowadzeniu oznacze: AAB AP oraz ACD AK, otrzymamy wzr: AK = AP + [ ]t n180, z ktrego po prostym przeksztaceniu wynika wzr (8.58). Dla ktw prawych zapiszemy zaleno: [ ] = [ 360 ] = n360 [ ], AK = AP + n360 [ ] n180, ktry po przeksztaceniu daje wzr (8.59) na sum teoretyczn ktw prawych. 5. Obliczenie odchyki ktowej fkt otrzymanej jako rnica sumy praktycznej i sumy teoretycznej ktw cigu. fkt = [ ]p [ ]t (8.60) fkt = [ ]p [ ]t (8.60 a) 6. Obliczenie odchyki ktowej dopuszczalnej (maksymalnej) fkt max. zgodnie z wymaganiami instrukcji G-4 i porwnanie z ni odchyki otrzymanej fkt. Odchyka ta a nastpnie zwizek:

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

223

umoliwia ocen dokadnoci i przydatnoci obserwacji ktowych cigu. Odchyka otrzymana nie moe przekracza odchyki dopuszczalnej, czyli: fkt fkt max. (8.61) Przekroczenie maksymalnej odchyki wiadczy o nadmiernych bdach pomiaru ktw, ktry w tym wypadku naley powtrzy. Przy zakadaniu osnowy pomiarowej na wikszym obszarze dla ok. 30% cigw sytuacyjnych mona zwikszy tolerancj i uwzgldni odchyki nieprzekraczajce wartoci 2fkt max.. Wedug instrukcji G-4 (z r. 1983) dopuszczalna odchyka ktowa fkt max dla cigw sytuacyjnych ma by obliczana na podstawie wzoru: fkt max = m0 n (8.62) gdzie: m0 redni bd pomiaru kta, ktry przyjmuje si jako: m0= 60 (180cc) dla cigw o dugoci d o 1,2 km, m0 = 30 (90cc) dla cigw o dugoci p o n a d 1,2 km. Dugo cigu L jest sum dugoci wszystkich pomierzonych bokw tego cigu (cznie z bokami nawizania). Warto dopuszczalnej odchyki ktowej mona rwnie okreli z tabeli znajdujcej si w zacznikach na kocu instrukcji G-4. Rwnomierne rozrzucenie otrzymanej odchyki ktowej na poszczeglne kty. Kady pomierzony kt poziomy uzyska jednakow poprawk vkt wyraon w sekundach lub decymiligradach, wynoszc: f vkt = kt (8.63) n Jeli iloraz (fkt):n powoduje powstanie reszty, tzn. obliczone poprawki zawieraj cz cakowit i uamek dziesitny, to poprawki zaokrglamy raz w gr, a drugi raz w d do penych sekund (lub cc), doprowadzajc sum poprawek dokadnie do wartoci fkt (patrz przykad w tab. 8.2). Poprawki wpisujemy kolorem czerwonym nad wartociami ktw w kol. 2. Obliczenie wedug wzoru (8.54) lub (8.55) azymutw bokw poligonowych na podstawie wartoci azymutu pocztkowego AP i poprawionych ktw. Kontrol obliczenia azymutw jest uzyskanie na kocu rachunku niezmienionego azymutu kocowego AK. Obliczenie przyrostw wsprzdnych x, y poszczeglnych bokw na podstawie wzorw (8.6) Kontrola obliczenia przyrostw w oparciu o wzory (8.56) i (8.57). Obliczenie sum przyrostw: praktycznych: [x]p , [y]p i teoretycznych: [x]t , [y]t. Sumy teoretyczne przyrostw s rwne rnicy wsprzdnych punktw nawizania (punkty B, C na rys. 8.23) kocowego K i pocztkowego P.

7.

8.

9. 10. 11.

[ x] t = X K X P (8.64) [y]t = YK YP 12. Obliczenie odchyek przyrostw: fx , fy oraz odchyki liniowej fL . Wartoci tych odchyek stanowi w metodzie przyblionej podstaw do oceny dokadnoci cigw. Odchyki przyrostw s rnicami pomidzy sumami praktycznymi i teoretycznymi odpowiednich przyrostw wsprzdnych: fx = [x]p [x]t (8.65) fy = [y]p [y]t

224

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych Odchyka liniowa fL otrzymana w danym cigu jest rwna pierwiastkowi z sumy kwadratw odchyek przyrostw: fL =

f x2 + f y2

(8.66)

13. Obliczenie odchyki liniowej dopuszczalnej fL max. i porwnanie z ni odchyki fL otrzymanej. Nie moe ona przekroczy odchyki dopuszczalnej, czyli: fL fL max (8.67) Gdy azymuty bokw byy wyznaczane z ktw poprawionych, to zgodnie z instr. G-4 (z r. 1983) odchyk dopuszczaln fL max naley obliczy na podstawie wzoru: fL max =

m0 u2 L +

(nb + 1)(nb + 2) 2 L + c2 12 n b
2

(8.68)

gdzie: L dugo cigu wyraona w metrach, u wspczynnik bdw przypadkowych pomiarw liniowych (wg G-4 u = 0,0059), nb ilo bokw cigu, c wpyw bdw pooenia punktw nawizania (wg instr. G-4 c = 0,10 m). zamiennik miary ukowej (=206 265, cc=636 620cc) Dla ok. 30% cigw mona dopuci odchyki dochodzce do wartoci 2 fL max . Wartoci odchyek ktowych i liniowych maksymalnych s zestawione w tabeli znajdujcej si w zacznikach do instrukcji G-4 oraz w Przewodniku do wicze. 14. Rozrzucenie odchyek przyrostw proporcjonalnie do dugoci bokw. Poprawki przyrostw wyraaj si wzorami:

fy fx (8.69) oraz (8.69 a) di viy = di L L gdzie: L dugo cigu w metrach (czyli suma dugoci pomierzonych bokw), di dugo i tego boku, dla ktrego obliczana jest poprawka przyrostu. Poprawki naley zaokrgli do penych centymetrw, za ich suma musi by dokadnie rwna odchyce przyrostw ze znakiem przeciwnym. Poprawki wyraone centymetrach wpisuje si kolorem czerwonym nad kocwkami poszczeglnych przyrostw. Wartoci poprawek przyrostw mona te oblicza bardziej racjonalnym sposobem, proporcjonalnie do bezwzgldnej wartoci przyrostw wedug wzorw: vix = vix = fx | xi | | x |

(8.70)

oraz

viy =

fy | y |

| yi |

(8.70 a)

15. Obliczenie wsprzdnych punktw poligonowych: XN , YN na podstawie wsprzdnych punktw poprzednich: XP , YP i przyrostw poprawionych: xPN , yPN : XN = XP + xPN YN = YP + yPN Obliczenie powysze ma charakter wieloetapowy i dotyczy kolejno wszystkich punktw wyznaczanych. Po dodaniu do wsprzdnych X, Y ostatniego punktu poligonowego pary przyrostw x , y dla kocowego boku nawizania kontrol

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

225

obliczenia zbioru wsprzdnych tych punktw stanowi uzyskanie niezmienionych wsprzdnych punktu nawizania C. Przykad: Obliczy wsprzdne punktw: 1, 2, 3 w cigu sytuacyjnym otwartym, nawizanym obustronnie do punktw: B, C (rys. 8.23). Tabela 8.2. Obliczenie cigu sytuacyjnego otwartego, nawizanego obustronnie
Ozn. punktu
lewe prawe
g c cc 2
d

c cc 3 4

x
5

y
6

A+50
7

S C
8

x=S+C y=S -C
9

X
10

Y
11

Ozn. punktu
12

Kty

Azymuty Boki A d

Przyrosty

Kontrola przyrostw

Wsprzdne Uwagi, obliczenia

13
Obliczenie azymutu AAB ze wsprzdnych: tg A = (+300,00):(+10,00) I w. =97-87-87 AAB=97,8787g Kontrola: +310,00 tg (A+50g) = 290,00

A B 1 2 3 C D
[]p 1055 71 80 []t 1055 73 03 1 23 fkt fkt max 4 02
+25

2000,00 3000,00 97 87 87 143 45 32 150,00 97 78 76 200,00

+2 +2 +3 +3 +3

A B 1 2 3 C D

245 57 20
+24

106,066 +10,89 141,421 +103,41

-94,62 +6,95

2010,00 3300,00 1915,40 3416,41 1922,38 3616,32 1793,35 3735,29 1719,50 3932,75 1421,10 4199,10

-94,62
+3

116,39 193,4532 -105,51 +116,40 +199,88 147,7876 -96,46 +199,87

124,097 -5,06 -129,05 +118,94 202,5951 -123,99 +118,93

154 33 20
+25

+6,95
+2

254 80 50
+24

152 59 51 175,50 -129,05 122 79 75 210,80 153 60 90

L
+3

170 20 00
+25

=52,1213g A+50g= 147,8787g tgACD=(+266,35):(-298,40) II w. =46,3910g

-73,88

197,43

149,058 +61,77 -73,89 172,7975 -135,66 +197,43

ACD=153,6090g
Kontrola:
tg (A+50g) =
32,05 564,75
g

230 80 90

p=-290,60 p=+632,64 fx= 0,10 fy= 0,11 fL= 0,15 fL max=0,21

=736,30 t=-290,50 t=+632,75

=3,6090 A+50g = 203,6090g

Cigi poligonowe, otwarte powinny by zblione do prostoliniowych i rwnobocznych. Najwikszym bdem jest obarczony punkt rodkowy cigu, poniewa jest najbardziej oddalony od punktw nawizania. 8.9.4. Obliczenie cigw otwartych z nawizaniem niepenym Przyblione wyrwnanie cigu poligonowego, otwartego, z nawizaniem niepenym (rys. 8.20 d) przebiega podobnie do opisanego wczeniej przypadku obliczenia cigu z nawizaniem penym, jednak z uwagi na brak na kocu cigu drugiego znanego punktu, a wic take kta nawizania, nie mona okreli azymutu kocowego AK. Nie da si wic take obliczy sumy teoretycznej ktw, a tym samym dokona ich wyrwnania. Azymuty poszczeglnych bokw cigu, a nastpnie przyrosty obliczamy wic w oparciu o azymut pocztkowy AP uzyskany ze wsprzdnych oraz niewyrwnane kty wierzchokowe. Dalszy tok postpowania jest identyczny z przebiegiem oblicze opisanym w ust. 8.9.3. Wedug instrukcji G-4 (wyd. III z r. 1983) dopuszczalna odchyka liniowa dla przypadku, gdy przyrosty wsprzdnych obliczone zostay na podstawie azymutw uzyskanych z ktw bezporednio pomierzonych powinna by obliczona w oparciu o wzr: fL max =

m0 u2 L +

(nb + 1)(nb + 2) 2 L + c2 6 n b
2

(8.71)

226

8.9. Obliczanie cigw poligonowych, sytuacyjnych 8.9.5. Obliczenie cigu poligonowego zamknitego

Cig poligonowy zamknity (rys. 8.24) jest zamknitym wieloN bokiem, w ktrym pomierzono A1 1 1 -2 b) a) wszystkie kty wierzchokowe 1 1 d1 i dugoci bokw. Przewanie sta-2 1 d 5nowi on osnow niezalen, czyli 2 2 2 2 5 5 1 5 5 nienawizan do osnowy wyszej 5 4 S 2 klasy lub rzdu, zakadan dla 3 pomiaru sytuacyjnego maego obszaru np. dziaki, kompleksu bu4 4 3 3 dynkw itp. Jest te osnow wy4 4 3 3 d3-4 korzystywan bardzo czsto do celw dydaktycznych. Danymi Rys. 8.24. Cig poligonowy zamknity wyjciowymi do obliczenia cigu zamknitego, oprcz pomierzonych w terenie ktw i dugoci, s wsprzdne jednego wierzchoka i azymut boku wychodzcego z tego wierzchoka. W cigu zamknitym pokazanym na rys. 8.24 a dane s wsprzdne punktu 1 i azymut boku 1-2. Przebieg oblicze cigu zamknitego jest podobny do obliczenia cigu otwartego, nawizanego obustronnie. Rnice wystpuj tylko na etapach okrelania sum teoretycznych ktw i przyrostw. W cigu zamknitym oprcz dotyczcego wszystkich rodzajw cigw poligonowych podziau ktw na lewe i prawe mona take wyrni kty wewntrzne i zewntrzne. Sumy teoretyczne ktw wewntrznych i zewntrznych wieloboku zamknitego wynosz odpowiednio:
d2-

Wzr (8.71) mona bez trudu uzasadni w oparciu o rysunek 8.24 b, na ktrym wielobok zosta podzielony na n trjktw. czna suma ich ktw wynosi: []+[] = n180, a poniewa: [] = 360 = 2180, std: [] = n180 2180 = (n 2)180 Po uwzgldnieniu we wzorze (8.71), e kady kt wewntrzny jest dopenieniem odpowiadajcego mu kta zewntrznego do 360, mona take uzasadni wzr (8.73). Jeli kierunek obliczenia jest zgodny z ruchem wskazwek zegara, wtedy kty wewntrzne cigu zamknitego s jednoczenie ktami prawymi (rys. 8.24). Po zmianie tego kierunku na przeciwny kty wewntrzne stan si ktami lewymi. W celu obliczenia cigu zamknitego wykonujemy podobne czynnoci jak dla cigu nawizanego obustronnie tj.: Obliczamy odchyk ktow fkt i po stwierdzeniu, e nie przekracza ona odchyki dopuszczalnej fkt max , rozrzucamy j rwnomiernie na poszczeglne kty wierzchokowe. Na podstawie ktw poprawionych wyznaczamy azymuty kolejnych bokw poligonowych, korzystajc z wzoru (8.54) lub (8.55). Po uwzgldnieniu w ostatniego

d 4-5

Suma ktw wewntrznych = (n 2) 180 Suma ktw zewntrznych = (n + 2) 180

(8.72) (8.73)

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

227

kta kontrol tego rachunku stanowi uzyskanie na kocu obliczenia azymutu identycznego z danym azymutem wyjciowym. Obliczamy przyrosty bokw, rozpoczynajc i koczc rachunek w tym samym punkcie pocztkowym. Wynika std, e sumy teoretyczne obydwu rodzajw przyrostw s w cigu zamknitym rwne zero, a wic sumy praktyczne przyrostw rwnaj si odchykom przyrostw: oraz [ x ] t = 0 ; [ y ] t = 0 [x ]p = fx ; [y ]p = fy
.

(8.74) (8.74 a)

Z odchyek fx i fy obliczamy odchyk liniow fL , za ze wzoru (8.68) lub tabeli w instr. G-4 odchyk dopuszczaln fL max . Gdy speniony jest warunek fL fL max , wtedy poprawiamy przyrosty odpowiednio rozrzucajc na nie poprawki obliczone z odchyek fx i fy. Obliczamy wsprzdne kolejnych punktw poligonowych, dochodzc na kocu do punktu wyjciowego o danych wsprzdnych, ktre na tym etapie rachunku poA winnimy uzyska w postaci niezmienionej. Cig zamknity moe stanowi osnow niezalen lub B uzyska nawizanie jednopunktowe z orientacj. W drugim przypadku do wieloboku zamknitego wczamy punkt nawi- 3 1 zania oraz mierzymy kt nawizania zawarty pomidzy bokiem cigu B1 a bokiem kierunkowym BA (rys. 8.25). Obliczenie takiego cigu mona przeprowadzi na zasadzie obli- Rys. 2 8.25. Nawizanie jedczenia cigu obustronnie nawizanego do tego samego punktu nopunktowe z orientacj nawizania i boku kierunkowego. 8.10. Obliczanie wci pojedynczych Wcicia pojedyncze s prostymi, jednoznacznie wyznaczalnymi zadaniami geodezyjnymi, ktrych celem jest okrelenie wsprzdnych prostoktnych jednego punktu (rzadziej dwch punktw np. w zadaniach Hansena i Mareka). Wcicia te zawieraj tyle obserwacji n, na ile jest to konieczne do jednoznacznego wyznaczenia u niewiadomych (n = u), ktrymi s wsprzdne X, Y punktu wcinanego. Wynika std, e w konstrukcjach wci pojedynczych nie wystpuj spostrzeenia nadliczbowe, a tym samym problem wyrwnania. Liczba obserwacji przekraczajca liczb niewiadomych wystpuje natomiast w konstrukcjach wci wielokrotnych. Gwne zadania wci to zagszczanie poziomej osnowy geodezyjnej, wyznaczenie pooenia punktw dostpnych i niedostpnych w pracach inwentaryzacyjnych, a take podczas pomiarw odksztace i przemieszcze. 8.10.1. Ktowe wcicie w przd Ktowe wcicie w przd polega na okreleniu wsprzdnych punktu wcinanego P na podstawie ktw poziomych: , zmierzonych w trjkcie ABP (rys. 8.26) ze stanowisk A, B o znanych wsprzdnych. Odcinek AB stanowi baz wcicia, za celowe czce punkty znane z punktem szukanym, nosz nazw celowych zewntrznych lub celowych w przd, od czego pochodzi nazwa tego wcicia. Rozwizanie zadania ma charakter jednoznaczny, poniewa w trjkcie ABP znane s tylko trzy elementy geometryczne: dugo bazy dAB okrelona wsprzdnymi punktw A, B oraz dwie obserwacje ktowe: , .

228

8.10. Obliczanie wci pojedynczych

Kolejno czynnoci rachunkowych prowadzcych do okrelenia wartoci wsprzdnych X, Y punktu wcinanego P jest nastpujca: P 1. Obliczenie azymutu i dugoci boku AB ze wsp rzdnych. 2. Wyznaczenie azymutw bokw wcinajcych AP, BP. Zgodnie z rys. 8.26 azymuty te wynosz: AAP = AAB + oraz ABP = ABA . 3. Obliczenie dugoci bokw AP, BP na podstawie ABP twierdzenia sinusw:
AB

d AP =

d AB d AB sin ; d BP = sin sin ( + ) sin ( + )

A AAP

dAB

4. Obliczenie przyrostw bokw wcinajcych: xAP = dAP cos AAP , yAP = dAP sin AAP xBP = dBP cos ABP , yBP = dBP sin ABP .

Rys. 8.26. Ktowe wcicie w przd

5. Dwukrotnie okrelenie wsprzdnych punktu P na podstawie: a) wsprzdnych punktu A i przyrostw boku AP: XP = XA + xAP ; YP = YA + yAP , b) wsprzdnych punktu B i przyrostw boku BP: XP = XB + xBP ; YP = YA + yBP . Zgodno obydwu par wynikw stanowi kontrol rachunkow. 6. Kontrola obliczenia wsprzdnych punktu P, polegajca na stwierdzeniu zgodnoci wynikw dwukrotnego okrelenia trzeciego wartoci kta trjkta ABP. a) jako dopenienie pomierzonych ktw , do 180 pom. = 180 (+ ) b) obl. ze wsprzdnych punktw: A, B, P w oparciu o wzr (8.19). Ten logiczny tok oblicze, oparty na rozwizaniu trjkta ABP, jest jednak wieloetapowy i do pracochonny. Zadanie obliczenia wcicia w przd moemy rozwiza sprawniej, stosujc sposb oparty na pomocniczych symbolach rachunkowych Hausbrandta (8.58):

( X P , YP ) =

XA 1

YA

XB

YB
(1,2 )

ctg + 1 ctg

(8.75)

Zalet oblicze za pomoc powyszego wzoru jest otrzymywanie ostatecznych wynikw po podstawieniu do formy rachunkowej danych wyjciowych i wykonaniu jednego cigu oblicze, bez potrzeby notowania rezultatw etapw porednich. Po przeksztaceniu symboli rachunkowych Hausbrandta na posta algebraiczn otrzymamy zwizki:

XP =

X A ctg + Y A + X B ctg YB ctg + ctg

(8.76)

X A + YA ctg + X B + YB ctg YP = ctg + ctg

AB

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

229

Zestawiajc form rachunkow wystpujc we wzorze (8.75), naley przypisa punktom znanym i pomierzonym ktom , prawidow konfiguracj przedstawion na rys. 8.26, zgodnie z ktr punkt A i kt musz znajdowa si po prawej stronie bazy wcicia. Przestawienie oznacze punktw bazy i ktw powoduje w rezultacie bdny wynik oblicze. Kontrol wynikw wcicia przeprowadzamy tak samo, jak w ramach poprzedniego sposobu tj. poprzez dwukrotne obliczenie kta : a) z dopenienia ktw , pom. = 180 (+ ), b) ze wsprzdnych punktw A, B, P po dostosowaniu wzoru (8.21) do oznacze z rys. 8.26: x PA y PA tg obl . = x PB y PB 0 Trjkt ABP powinien by tak zbudowany, aby kt zawiera si w przedziale od 30 do 150. Wynik wcicia w przd jest najdokadniejszy, gdy boki wcinajce AP, BP przecinaj si pod ktem prostym, a wic gdy: =90. Gwn zalet ktowego wcicia w przd jest moliwo okrelania wsprzdnych celw niedostpnych. Poniewa omawiane zadanie jest jednoznacznie wyznaczalne, a wic nie zapewnia ono kontroli obserwacji, dlatego zaleca si pomiar elementu kontrolnego np. dodatkowego kta, boku, wysokoci trjkta itp. Jeli z tej samej bazy wcina si jednoczenie kilka punktw dostpnych, wtedy elementami sprawdzajcymi mog by odlegoci midzy punktami wcinanymi zmierzone w terenie i obliczone ponownie ze wsprzdnych. 8.10.2. Wcicie liniowe Pojedyncze wcicie liniowe jest konstrukcj jednoznacznie wyznaczaln, polegajc na okreleniu wsprzdnych prostoktnych punktu wcinanego P na podstawie dwu odlegoci zmierzonych pomidzy punktem P a par punktw znanych A, B. Konstrukcj wcicia liniowego tworzy trjkt ABP (rys. P 8.27), ktrego podstaw jest baza wcicia utworzona przez dwa punkty A, B o znanych wsprzdnych, za wierzchokiem punkt wyznaczany P. Ramionami trjkta s boki wcinajce o pomierzonych dugociach: dBP = a, oraz dAP = b. h Wcicie liniowe jest wykorzystywane do zagszczania osnowy pomiarowej, wyznaczania pooenia punktw na opisach topograficznych i zdejmowania szczegw sytuacyjnych za p P q pomoc samych domiarw liniowych, bez potrzeby uycia c= p + q A B wgielnicy lub teodolitu. Zadanie obliczenia wcicia liniowego mona zrealizo- Rys. 8.27. Wcicie liniowe wa na wiele sposobw. Jednym z nich jest jego przeksztacenie na ktowe wcicie w przd i wykorzystanie postpowania opisanego w ust. 8.10.1. Po uzyskaniu ze wsprzdnych dugoci odcinka AB (c=AB), obliczamy wartoci ktw , (oraz kta dla kontroli) na podstawie twierdzenia Carnota (cosinusw) w oparciu o znane dugoci bokw trjkta ABP:

230

8.10. Obliczanie wci pojedynczych

a 2 + b2 + c2 C = a 2bc 2bc + a 2 b2 + c2 C cos = = b 2ac 2ac + a 2 + b2 c2 C cos = = c 2ab 2ab cos =

Kontrola: + + = 180

(8.77)

Wyraenia Ca , Cb , Cc nosz nazw karnotianw, za ich suma rwna si sumie kwadratw bokw trjkta, co jest wykorzystywane do kontroli ich obliczenia: Ca+Cb+Cc= a2+b2+c2 (8.78) Nieco atwiej mona wyznaczy wartoci ktw trjkta: , , , stosujc twierdzenie Carnota tylko dla okrelenia jednego z nich, za dla pozostaych twierdzenie sinusowe. Wygodnym i szybkim sposobem rozwizania wcicia liniowego w przd jest zastosowanie pomocniczych symboli rachunkowych Hausbrandta i obliczenie wsprzdnych punktu P w oparciu o wzr:

( X P , YP ) =

XA

YA X B

YB
(1,2 )

4 P Cb + 4 P Ca

(8.79)

Po doprowadzeniu wzoru (8.79) do postaci algebraicznej otrzymamy:

XP =

X A Cb + YA 4 P + X B Ca YB 4 P Ca + Cb
(8.80)

X A 4 P + YA Cb + X B 4 P + YB Ca YP = Ca + Cb

Wyraz 4P oznacza poczwrne pole trjkta ABP, ktre mona obliczy na podstawie karnotianw ze wzoru: 4 P = Ca Cb + Ca Cc + Cb Cc (8.81) Dokadno okrelenia wsprzdnych punktu za pomoc wcicia liniowego zaley od dokadnoci pomiaru bokw i ksztatu trjkta ABP. Najkorzystniejsze wcicie ma miejsce wtedy, gdy boki AP, BP przecinaj si pod ktem prostym. Inny sposb rozwizania wcicia liniowego polega na jego przeksztaceniu w zadanie obliczenia wsprzdnych punktu na domiarze prostoktnym. W tym celu naley okreli odcit punktu P czyli jeden z odcinkw p lub q, na ktre spodek wysokoci trjkta dzieli baz wcicia c (rys. 8.27) oraz sam wysoko h jako rzdn punktu wcinanego. Na podstawie twierdzenia Pitagorasa w trjktach APP, BPP moemy napisa: h 2= a 2 p 2 = b 2 q 2 a std: Poniewa: a2 b2 = p2 q2 = (p q)(p + q) . p+q=c,

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

231

a wic:

pq=

a2 b2 c

Po dodaniu i odjciu stronami dwch ostatnich rwna na sum i rnic odcinkw p, q, otrzymamy wzory (8.82), (8.83) na obliczenie dugoci p, q:

p= q=

a 2 b 2 + c 2 Cb = 2c 2c a 2 + b 2 + c 2 Ca = 2c 2c

(8.82) (8.83)

Rzdn (domiarem) punktu P jest wysoko trjkta h, ktr obliczymy jako:

h = a2 p2 = b2 q2
8.11. Obliczenie domiarw prostoktnych ze wsprzdnych

(8.84)

Przed wyznaczeniem w terenie pooenia projektowanych obiektw budowlanych naley je opracowa geodezyjnie, okrelajc ich jednoznaczn lokalizacj za pomoc wsprzdnych. Nastpnie z tych wsprzdnych oblicza si miary konieczne do wyniesienia projektu w teren i wpisuje je na szkicach dokumentacyjnych, potrzebnych do tyczenia obiektw podczas pomiarw realizacyjnych. Jeli obiekty maj by wytyczone w terenie metod ortogonaln, to na podstawie wsprzdnych punktw sytuacyjnych obiektw oblicza si domiary prostoktne. Omawiane zadanie jest wic odwrotnoci omwionego wczeniej zadania, polegajcego na obliczeniu wsprzdnych punktw na podstawie domiarw prostoktnych. Do wytyczenia metod rzdnych i odcitych punktu P o znanych wsprzdnych X, Y, naley okreli domiary prostoktne l, h wzgldem boku osnowy realizacyjnej, wyznaczonego przez dwa zadane punkty osnowy poziomej A, B. Przyrosty wsprzdnych odcinka AP obliczamy ze wzorw (8.27): xAP = l cos A h sin A yAP = l sin A + h cos A Po obustronnym pomnoeniu powyszych rwna najpierw przez cos A, a nastpnie przez ( sin A), otrzymamy dwie pary rwna, ktre nastpnie dodamy stronami: xAP cos A= l cos2 A h sin A cos A yAP sin A= l sin2 A + h sin A cos A xAP cos A + yAP sin A = l xAP sin A = l sin A cos A + h sin2 A +yAP cos A = +l sin A cos A + h cos2A xAP sin A + yAP cos A = h

Po uporzdkowaniu rwna sumowych wzory na domiary prostoktne obliczone ze wsprzdnych punktw: A, B, P przyjm posta: l = yAP sin A + xAP cos A h = yAP cos A xAP sin A Wzory (8.82) mona rwnie zapisa za pomoc symboli S. Hausbrandta: (8.85)

232

8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych

(h , l ) =

y AP

x AP

sin A cos A 1,2

(8.86)

Oznaczenia przyrostw wystpujcych we wzorach (8.85), (8.86) wskazuj na ich obliczanie wzgldem punktu wyjciowego A. Przyrosty xAP, yAP mona zastpi przyrostami: xP-N , yP-N pomidzy ssiednimi punktami rzutowanymi na dan prost AB, przy czym symbole P, N oznaczaj: P punkt poprzedni, N punkt nastpny. W ten sposb zamiast domiarw l, h otrzymamy w wyniku oblicze ich przyrosty: hPN , lPN wyraone wzorem: y PN x PN (8.87) (hPN , l PN ) = sin A cos A 1, 2 Zalet takiego sposobu rachunku s porednie kontrole obliczanych przyrostw oparte na zalenociach wystpujcych rwnie w zadaniu odwrotnym (zob. ust. 8.7.3): [l] = dAB , czyli suma przyrostw obliczonych miar biecych ma by rwna dugoci odcinka prostej AB, na ktr rzutujemy punkty domierzane; [h] = 0 , tzn. suma przyrostw rzdnych jest rwna zero (rzdna w prawo ma znak +, za rzdna w lewo znak ); [x] = XB XA oraz [y] = YB YA , suma przyrostw wsprzdnych odcinkw utworzonych przez wytyczane ortogonalnie ssiednie punkty sytuacyjne ma by rwna rnicom wsprzdnych (przyrostom) obliczonym dla punktw kocowych A, B linii pomiarowej. 8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych

8.12.1. Program WinKalk Wrd licznych programw komputerowych wykorzystywanych w Polsce do oblicze geodezyjnych du popularnoci odznaczaj si programy: WinKalk, C-Geo, Geonet. Realizuj one wiele typowych oblicze geodezyjnych, w tym wszystkie zadania z rachunku wsprzdnych, ktre zostay opisane w niniejszym podrczniku. Dystrybutorem i posiadaczem praw autorskich programu WinKalk jest firma informatyczna Coder. Po dokonaniu zakupu programu firma ta dostarcza dyskietki instalacyjne, za pomoc ktrych instaluje si program w systemie Windows. Program funkcjonuje tylko po uzyskaniu z firmy unikalnego kodu potwierdzajcego posiadanie przez uytkownika licencji wydanej na odpowiedni ilo stanowisk komputerowych. Do zalet omawianego programu mona zaliczy: atw i prost obsug, prac w systemie operacyjnym Windows, moliwoci prezentacji graficznej na ekranie monitora i drukarce w postaci kartometrycznych szkicw sporzdzanych w skali okrelonej przez operatora. Program skada si z wersji bazowej dla oblicze typowych i moduw do zada specjalnych takich jak: tyczenie tras, wsppraca z rejestratorami polowymi, wyrwnanie sieci paskich i niwelacyjnych, obliczanie objtoci mas ziemnych. Zasada dziaania programu WinKalk opiera si na uyciu wielu formularzy (okienek), z ktrych kady realizuje inn

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

233

funkcje obliczeniow (np. domiary, tachimetria itd.), a z kolei kada funkcja umoliwia sporzdzenie raportu z oblicze i szkicu obliczanej konstrukcji geodezyjnej. Oprcz wersji bazowej uytkownik moe dodatkowo (za dopat) zamwi kilka moduw specjalnych: modu Trasy wspomagajcy tyczenie ukw i krzywych przejciowych. modu Rejestrator zawierajcy pakiet funkcji do wsppracy z rejestratorami polowymi. modu Wyrwnanie pozwalajcy na przeprowadzenie cisego wyrwnania niewielkich sieci paskich i niwelacyjnych. a) b)

Rys. 8.28. Zadania geodezyjne programu WinKalk zawarte w menu: Pomiary i Obliczenia

Wersja bazowa programu WinKalk obejmuje realizacj typowych geodezyjnych zada zawartych w menu Pomiary(rys. 8.28 a) i Obliczenia (rys. 8.28 b) poprzez wykonanie nastpujcych oblicze: wsprzdnych punktw na prostej i domiarach prostoktnych, wsprzdnych prostoktnych punktw na domiarach biegunowych, przecicia prostych, przecicia z ramk sekcyjn, cigw sytuacyjnych i busolowych, wci pojedynczych (ktowego, liniowego, przestrzennego, wstecz, kombinowanego, w bok i stanowiska swobodnego), dziennikw niwelacji technicznej, precyzyjnej i trygonometrycznej, objtoci mas ziemnych, danych do wyniesienia punktw o znanych wsprzdnych metod ortogonaln, danych do analogicznego wyniesienia metod biegunow, azymutw i dugoci ze wsprzdnych, ktw ze wsprzdnych, pl ze wsprzdnych, transformacji wsprzdnych. projektowania dziaek na zadan powierzchni i wymiary, tworzenia bazy dziaek danego obiektu pomiarowego.

234
a)

8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych b)

Rys. 8.29. Okno Wybr obiektu w programie WinKalk

Po instalacji, ktrej przebieg opisany jest szczegowo w instrukcji obsugi, mona rozpocz uytkowanie programu, uruchamiajc go klikniciem myszk w ikon programu na pulpicie lub w folderze Geodezja zaoonym podczas instalacji. Wszystkie dane, wyniki pomiarw i oblicze oraz szkice s grupowane w obrbie pliku z nazw obiektu pomiarowego wybran przez uytkownika. Gdy program jest uruchamiany po raz pierwszy, lista obiektw jest pusta (rys. 8.29 a), a wic pierwsz czynnoci jest utworzenie nowego obiektu. Po naciniciu przycisku pojawia si pole dialogowe (rys. 8.30), w ktrym wpisujemy nazw obiektu np. Krakw i naciskamy na klawiaturze komputera klaRys. 8.30. Wprowadzenie nazwy wisz [Enter]. Obiekt zostaje utworzony i nastpuje wyobiektu wietlenie gwnego okna programu z wybran nazw obiektu na pasku tytuowym oraz pozycjami menu (rys. 8.31).

Rys. 8.31. Gwne menu programu WinKalk

Z reguy obliczenia wykonywane za pomoc programu rozpoczynamy od wpisania do bazy numerw i wsprzdnych punktw znanych np. nalecych do osnowy wykorzystywanej do nawizania pomiarw. Chcc wprowadzi nowe punkty do bazy danych obiektu wybieramy z menu Punkty opcj Wpis (rys. 8.32). Nastpuje wwczas wywietlenie tabeli Nowy punkt (rys. 8.33), w komrkach ktrej wpisuje si numer punktu, jego wsprzdne i ewentualny kod. Przegldanie danych dotyczcych punktw w oknie PunkRys. 8.32. Opcja Wpis punktw ty moe nastpi po uruchomieniu polecenia: Punkty/Edycja (rys. 8.34). W oknie tym znajduje si szereg przyciskw, przy pomocy ktrych wykonywane s nastpujce operacje: Raport edycja punktw w postaci stabelaryzowanego pliku RTF lub drukowanie wykazu wsprzdnych punktw, szkic pooenia punktw w wybranej skali, wstawianie, usuwanie i odwieanie danych, kasowanie wszystkich punktw,

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

235

zamykanie okna, filtrowanie punktw na podstawie ich numerw, kodw lub typw, wywietlanie punktw bliskich, mieszczcych si w kole o zadanym promieniu, poszukiwanie punktu o wybranym numerze, zmiana atrybutw: numeru, kodu lub typu punktu, statystyka punktw (ilo i zakresy wsprzdnych), przegld punktw w dodatkowej bazie danych (po jej podczeniu).

Wicej informacji dotyczcych zastosowa programu WinKalk i przykady oblicze mona znale w Przewodniku do wicze z geodezji I.

Rys. 8.33. Okienko wpisu nowego punktu do bazy danych Rys. 8.34. Edycja punktw wpisanych do bazy danych obiektu

8.12.2. Program C-Geo Program C-Geo wrocawskiej firmy Softline dziaa w systemie operacyjnym Windows (w wersjach: 95, 98, NT, 2000, Millennium, XP) i ma charakter uniwersalny, suy bowiem zarwno do wykonywania oblicze jak i tworzenia map. Po zainstalowaniu programu z pyty CD (domylnie proponuje si instalacj w folderze o ciece C:\CGEO6) program jest uruchamiany za pomoc ikony z napisem C-GEO, ktr dla wygody uytkownika mona w formie skrtu umieci na pulpicie ekranu. W uproszczeniu praca z programem C-Geo skada si z czterech podstawowych etapw obejmujcych: zaoenie projektu, wprowadzenie danych, wykonanie niezbdnych oblicze geodezyjnych i raportw z oblicze, wygenerowanie mapy i jej redakcja. Podstawowymi pojciami wystpujcymi w programie s: Projekt plik o nazwie wybranej przez uytkownika, w ktrym zgrupowane s dane w postaci tabel i map. Wyrnia si take pojcie Projektu roboczego, czyli projektu, w ktrym aktualnie wykonywane s prace; Tabela zbir, w ktrym zapisane s numery, kody i wsprzdne punktw; Mapa rysunek mapy utworzony na podstawie danych w tabeli, ktry bez niej nie moe istnie; Obiekt przedmiot terenowy przedstawiany na mapie (np. budynek, dziaka itp.).

236

8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych Po uruchomieniu programu ukazuje si okno gwne z paskiem menu (rys. 8.35).

Rys. 8.35. Pasek menu gwnego programu C-Geo

Na pocztku pracy trzeba wybra projekt zapisany wczeniej lub zaoy nowy poprzez menu Plik/Projekty (rys. 8.36). Pojawi si wwczas okno zarzdzania projektami (rys. 8.39), ktre umoliwia wprowadzanie nowych projektw i tabel wsprzdnych. Okno dialogowe (rys. 8.39) zawiera list dostpnych projektw w aktualnym katalogu projektw. Bezporednio po instalacji programu lista ta jest pusta, tote chcc zaoy , po czym w wywoanym okienku Zakadanie nowenowy projekt klikamy na ikonie go projektu (rys. 8.37) wpisujemy nazw np. wiczenia i naciskamy przycisk [ OK].

Rys. 8.37. Ustalenie nazwy projektu Rys. 8.36. Wybr menu Projekty

Rys. 8.38. Okrelenie nazwy tabeli

Rys. 8.39. Okno Projekty

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

237

Przyciski funkcyjne w oknie Projekty zestawione s w trzech grupach: Projekty, Archiwum, Narzdzia (rys. 8.39). W grupie Projekty znajduj si nastpujce przyciski o nastpujcych funkcjach: Otwarcie tabeli zaznaczonej w oknie Projekty; Zaoenie nowego projektu po wpisaniu jego nazwy w okienku (rys. 8.37); Zaoenie nowej tabeli po wpisaniu jej nazwy w okienku (rys. 8.38); Usunicie zaznaczonego projektu lub tabeli; Wskazanie wczeniej zaznaczonej tabeli jako tabeli roboczej z ikon przy nazwie, w ktrej zapisywane s na bieco wyniki oblicze. Z tabeli tej moduy obliczeniowe pobieraj potrzebne dane, tote przed rozpoczciem oblicze trzeba zaoy w projekcie przynajmniej jedn tabel robocz. Wskazanie zaznaczonej tabeli jako tabeli podstawowej z ikon . Jest to tabela, w ktrej zapisane dane nie s modyfikowane podczas oblicze np. wsprzdne punktw nawizania. Wywietlanie zawartoci dyskw w celu odnalezienia folderu (projektu) zapisanego w nonikach pamici danego komputera. W grupie Archiwum wystpuj nastpujce przyciski: Zapisanie projektu jako tzw. kopii bezpieczestwa (domylnie na ciece C:\C-geo6\projekty). Do archiwizacji projektw w formie spakowanej wykorzystywany jest oglnie znany program ZIP. Wczytanie kopii bezpieczestwa projektu. W grupie Narzdzia wystpuj nastpujce przyciski: Dokonanie naprawy uszkodzonych plikw indeksowych w wybranym projekcie i wybranej tabeli. Przycisku tego naley uy w przypadku pojawiajcych si komunikatw o bdach bazy danych. Przycisk do zmiany nazw tabel. Zmiany nazw projektw dokonuje si z poziomu eksploratora Windows.

Rys. 8.40. Tabela programu C-Geo z wpisanymi punktami osnowy poziomej

238

8.12. Wybrane programy do przeprowadzania oblicze geodezyjnych

Wpisywanie wsprzdnych punktw i ich oznacze oraz kodw wykonuje si w tabeli (rys. 8.40). Wprowadzanie nowej wartoci moe polega na bezporednim wpisywaniu liczb lub imporcie danych z rejestratorw, innych plikw albo programw. Po zaoeniu tabeli roboczej i wpisaniu wsprzdnych punktw nawizania mona przystpi do oblicze w zakresie zgodnym z list zawart w menu Obliczenia (rys. 8.41).

Rys. 8.41. Pozycje menu Obliczenia

Rys. 8.42. Obliczenie azymutu i dugoci ze wsprzdnych

W oknie tabeli znajduj si przyciski speniajce nastpujce funkcje: modyfikacja struktury tabeli (dodawanie kolumn lub wierszy), usuwanie zaznaczonych punktw, skopiowanie zaznaczonych punktw do bufora, wstawianie do tabeli punktw z bufora, zaznaczanie wszystkich punktw wystpujcych w tabeli, odznaczanie (usunicie zaznaczenia) wszystkich punktw w tabeli, zaznaczanie odwrotne w stosunku do zaznaczenia aktualnego, transmisja punktw do tabeli z rejestratorw polowych lub instrumentw, sporzdzenie wykazu wsprzdnych w formie raportu do pniejszego druku, wydruk wykazu wsprzdnych wg schematu ustalonego w osobnym okienku, wczenie/wyczenie edycji raportw, wizualizacja punktw tabeli przez utworzenie ich modelu przestrzennego (3D), przejcie z okna tabeli do okna przypisanej do niej mapy, zamknicie okna tabeli. Menu podrczne tabel jest dostpne po naciniciu prawego przycisku myszy.

Rozdz. 8: Podstawowe zadania geodezyjne z rachunku wsprzdnych

239

Jeli przykadowo chcemy obliczy azymut i dugo ze wsprzdnych, wtedy z menu Obliczenia wybieramy opcj Azymuty, dugoci, kty, co powoduje otwarcie okna o tej samej nazwie (rys. 8.42). W oknie tym w odpowiednich komrkach tabeli wpisujemy symbole punktw, po czym naciskamy przycisk Oblicz . Dane do oblicze s pobierane z uprzednio zaoonych tabel, lecz moliwe jest take ich bezporednie wpisywanie do formularza moduu obliczeniowego. F u n k c j e i k o n w moduach obliczeniowych C-Geo s nastpujce Nowe dane - usunicie wpisanych danych i przygotowanie miejsca dla nowych. Wczytaj zadanie - wczytanie z dysku zada zapisanych wczeniej. Zapisz zadanie - zapisanie wprowadzonych danych na dysk. Oblicz - wykonanie oblicze. Raport - przygotowanie raportu dla opcji RAPORTY. Wybr tej opcji powoduje wykonanie oblicze i zapisanie wynikw do specjalnego zbioru. Wydruk wynikw oblicze Rysunek - wykonanie rysunku dla wynikw oblicze. Na map - przeniesienie rysunku na map. Jeeli dla aktualnego zbioru roboczego jest zaoona mapa, uycie tego przycisku powoduje przeniesienie rysunku obliczanej konstrukcji na map. Edycja kodw punktw wczanie/wyczanie moliwoci pokazywania kodw. Zamknicie moduu. Odlego pozioma (w danych lub wynikach oblicze), Odlego skona (w danych lub wynikach oblicze), Powysze funkcje s rwnie dostpne w menu podrcznym wywietlanym po naciniciu prawego klawisza myszki na edytorze zadania. Do menu zadania s take przypisane skrty klawiszowe pozwalajce na wywoanie danej opcji bezporednio z klawiatury. Wicej informacji dotyczcych zastosowa programu C-Geo wraz z przykadami oblicze zamieszczono w Przewodniku do wicze z geodezji I (wyd. II).

Geodezja Tom 1
Andrzej Jagielski

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment penej wersji caej publikacji.

Aby przeczyta ten tytu w penej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w formie dostarczonej przez Wydawnictwo GEODPIS. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci publikacji bez pisemnej zgody Wydawnictwa GEODPIS - wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania si jej odsprzeday.

Pena wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym www.witmir.pl