Professional Documents
Culture Documents
Rozdział / 7
7.1. Wprowadzenie
Metody utrwalania mięsa i przetworów można podzielić na trzy zasadnicze grupy:
- metody fizyczne (stosowanie niskich i wysokich temperatur),
- metody fizykochemiczne (solenie i wędzenie),
- metody chemiczne (peklowanie) .
Głównym celem tych metod jest przedłużenie trwałości przechowalniczej mię
sa i jego przetworów. Jest to możliwe w wyniku ograniczenia rozwoju drobnoustro
jów, a zwłaszcza bakterii. Temu celowi służy powszechne stosowanie tzw. tempera
tur chłodniczych (0-10°C) i zamrażahiiczych (-30-0°C). Mrożenie, suszenie czy
działanie solą kuchenną powoduje obniżenie aktywności wody dostępnej dla
• Solenie • Peklowanie
• Wędzenie
• Chłodzenie • Suszenie
• Zamrażanie • Parzenie
• Obgotowywanie
• Gotowanie
• Smażenie
• Duszenie
• Pieczenie
• Pasteryzacja
• Tyndalizacja
• Sterylizacja
Chłodzenie
W cyklu rozwojowym drobnoustrojów, powodujących m.in. psucie się mięsa, waż
ne są dwie fazy: przygotowawcza i wzrostu, których czas trwania zależy od tempe
ratury. Obniżenie jej powoduje wydłużenie fazy przygotowawczej. Dlatego warun
ki chłodnicze ograniczają rozwój drobnoustrojów, zwłaszcza psychrofilnych i cho
robotwórczych. Chłodzenie spowalnia także wytwarzanie enzymów przez bakte
rie. Wpływ temperatury na wzrost drobnoustrojów psychrofilnych i chorobotwór
czych przedstawiono na rys. 7.2.
Zamrażanie
Rysunek 7.4. Schemat tunelu do zamrażania mięsa; 1 - komora zamrażalnicza, 2 - chłodnica po
Rysunek 7.6. Stabilność produktów żywnościowych w funkcji aktywności wody; 1 - utlenianie tłusz
czów. 2 - nieenzymatyczne brązowienie, 3 - izoterma zawartości wilgoci. 4 - aktywność enzyma
tyczna, 5-wzrost pleśni, 6-wzrost drożdży, 7-wzrost bakterii
168
Większość zmian jakościowych mięsa mrożonego jest wynikiem przejścia wody
w lód. Woda jest ważnym składnikiem mięsa nie tylko ze względu na jej zawartość
(w mięsie chudym ok. 76%), ale również z uwagi na rolę, jaką odgrywa w organi
zmie zwierzęcym - jest rozpuszczalnikiem, w którym zachodzą wszystkie reakcje
biochemiczne. Ilość wody w mięsie decyduje o takich jego cechach, jak: soczy
stość, kruchość, barwa i smak. Dlatego też wymrożenie wody w mięsie powoduje
jednocześnie zmianę wielu jego cech jakościowych. Przebieg krzywych zamraża
nia symbolizujących proces mrożenia pokazano na rys. 7.7. Najwięcej wody ubywa
w temperaturze krioskopowej, tj. od -1 do -5°C (lab. 7.3), i wówczas uwalnia się
najwięcej ciepła krystalizacji, które musi być odprowadzone. Dlatego też czas prze
bywania surowców w tej temperaturze jest dość długi, a szybkość przekroczenia
podanego zakresu wartości w czasie mrożenia i rozmrażania decyduje o wielkości
zmian jakościowych w produktach mrożonych. Produkty, w których ok. 85% wody
znajduje się w postaci lodu, uważa się za zamrożone.
Temperatura, °C
Mięso bydlęce
-1 -2 -3 -4 -5 -10 -20 -30
Udział lodu w stosunku do
2 48 64 71 74 83 88 89
ogólnej zawartości wody, %
Suszenie
7.3.1. Solenie
Solenie mięsa jest najstarszym sposobem jego utrwalania. Istota solenia polega na
wymianie osmotyczno-dyfuzyjnej, tj. odwodnieniu środowiska wskutek przenika
nia wody z tkanek do stężonego roztworu zewnętrznego oraz związania wody przez
174 jony soli wnikające do mięsa. Częściowa utrata wody z mięsa powoduje jednak
wzrost ciśnienia osmotycznego wewnątrz komórki. Hamuje to rozwój bakterii gnil
nych oraz pleśni. Może jednak grozić niebezpieczeństwem rozwoju mikroflory
sololubnej (halofilnej). Dlatego też korzystniejsze jest łączenie solenia z innymi
metodami utrwalania mięsa, np. chłodzeniem, peklowaniem czy wędzeniem. W na
stępstwie samego solenia mięso traci część wody, staje się szare, sztywniejsze oraz
częściowo traci bardzo cenne składniki, jakimi są białka rozpuszczalne w wodzie
i fosforany. Zatem działanie chlorku sodu (NaCl) polega na:
- zmniejszeniu aktywności wody (aw),
- ograniczeniu rozwoju mikroflory,
- zahamowaniu działalności enzymów,
- przedłużeniu trwałości mięsa,
- kształtowaniu smakowitości,
- zwiększaniu wodochłonności,
- zwiększaniu zdolności emulgujących białek.
Samą solą solimy tłuszcze drobne i słoninę, z tym że do solenia tłuszczu drobne
go używa się 2 kg soli/100 kg tłuszczu, układając go w pojemnikach w warstwach
nie grubszych niż 30 cm lub w basenach w warstwie do 60 cm. Tłuszcz soli się
przez 24-48 godz. w temp. 4-6°C. Słoninę soli się, stosując 8 kg soli na każde jej
100 kg. Każdą połeć słoniny naciera się dokładnie ze wszystkich stron i układa
w basenach ze stali nierdzewnej lub z tworzywa sztucznego (palboksy) w sztaple
do wysokości 1 m. Układane słoniny posypuje się solą, tworząc warstwę grubości
0,5 cm. Przyrost masy na soleniu tłuszczu drobnego wynosi 1-2%, a na soleniu
słoniny - ok. 1%. Słoninę soli się przez 14-21 dni w temp. 0-4°C.
7.3.2. Wędzenie
Proces wędzenia służy przede wszystkim nadaniu typowego aromatu, zabarwienia
i utrwaleniu, głównie powierzchni produktów, przez obsuszanie oraz działanie za
wartych w dymie substancji bakteriostatycznych lub bakteriobójczych.
Dym wędzarniczy występuje w stanie koloidalnym, a powstaje w wyniku wy
mieszania się z powietrzem gazowych, ciekłych i bardzo rozdrobnionych stałych
produktów częściowego spalania (żarzenia) drewna. Powietrze i składniki gazowe
stanowią fazę rozpraszającą aerozolu, w której znajduje się tylko ok. 10% skład
ników dymu. Pozostała część składników jest zawieszona w postaci małych kule
czek w fazie gazowej będącej fazą rozproszoną dymu. Cząstki te znajdują się
w ruchu ciągłym pod wpływem sił dyfuzyjnych (ruchy Browna), grawitacyjnych,
termicznych, odśrodkowych, elektrostatycznych i akustycznych. W fazie kropel-
kowo-ciekłej występują głównie składniki dymu o wyższej temperaturze wrzenia.
Podkreślenia wymaga fakt, że związki chemiczne z fazy rozpraszającej częściowo
rozpuszczają się w kropelkach cieczy z fazy rozproszonej. Dym może być wytwa
rzany metodą [2]:
- żarową (ogrzewanie elektryczne lub gazowe),
- parową (ogrzewanie suchą przegrzaną parą),
- cierną (wykorzystywanie ciepła tarcia),
- fluidyzacyjną (suche gorące powietrze jako nośnik ciepła). 175
Ze względu na temperaturę dymu wędzarniczego rozróżnia się następujące ro
dzaje wędzenia:
- zimne, temperatura dymu ok. 22°C (np. kiełbasy surowe, szynka surowa,
wędzonka surowa),
- ciepłe, temperatura dymu 25-45°C (np. parówki, parówkowa, serdelki),
- gorące, temperatura dymu 45-80°C (np. szynka parzona),
- pieczenie, temperatura dymu 75-90°C.
Można przyjąć zasadę, że im wyższa temperatura wędzenia, tym krócej produkt
jest poddawany działaniu dymu. Natomiast trwałość produktu jest jednak większa
po dłużej trwającym procesie wędzenia w niższej temperaturze, ponieważ zimny
dym lepiej i głębiej wnika w produkt.
Spośród produktów termicznego rozkładu drewna (5] zidentyfikowano do tej
pory ok. 300 związków. W dymie rozróżnia się następujące grupy związków:
- kwasy karboksylowe,
- związki karbonylowc,
- fenole i ich pochodne,
- związki obojętne, takie jak alkohole, estry, węglowodory.
Skład chemiczny dymu zależy od wielu czynników. Najważniejszymi są: rodzaj
drewna, temperatura wytwarzania dymu i dostęp powietrza.
Do wytwarzania dymu najczęściej używa się liściastych gatunków drewna, jak:
buk, dąb, olcha, akacja.
Drewno drzew iglastych zawiera dużo związków żywicowych nadających gorz
ki, smołowy smak i zapach. Lecz czasem, aby uzyskać pożądane cechy organolep
tyczne niektórych przetworów (np. wędlin trwałych), wykorzystuje się także dym
z drewna jałowca.
Temperatura wytwarzania dymu i dostęp powietrza są parametrami ściśle ze
sobą związanymi. Temperatura strefy żaru zależy od szybkości przepływu po
wietrza, natomiast iloczyn temperatury i szybkości przepływu powietrza decydu
je o szybkości zżarzania trocin (zrębków). Sam proces wytwarzania dymu składa
się z dwóch etapów, tj. termicznego rozkładu drewna i utleniania lotnych pro
duktów tego procesu. Silniejsze napowietrzanie strefy żarzenia drewna powodu
je powstawanie większej ilości kwasów organicznych i fenoli, a tym samym lepszą
jakość dymu. Termiczny rozkład drewna przebiega w niżej podanym zakresie
temperatur:
- do 170°C, suszenie drewna,
- 200-260°C, termiczny rozkład (piroliza) hemiceluloz, stanowiących 20-30%
masy drewna,
- 261-310°C, termiczny rozkład (piroliza) celuloz,
- 311-500°C, termiczny rozkład (piroliza) lignin, stanowiących także 20-30%
masy drewna.
W zasadzie najlepszy dym do wędzenia powstaje w temp. 340-400°C, w fazie
rozkładu lignin, oraz w temp. 250°C - w fazie utleniania lotnych składników drew
na. Temperatura zbliżona lub przekraczająca 400°C sprzyja tworzeniu się węglo
wodorów rakotwórczych (np. benzo(a)pirenu).
176
W czasie wędzenia produktów mięsnych są one nasycane składnikami dymu.
Stopień nasycenia składnikami dymu zależy od wilgotności powierzchni, stężenia
dymu, temperatury, prędkości przepływu powietrza. Znane są trzy sposoby nasy
cania produktów mięsnych składnikami dymu:
- wędzenie owiewowe,
- wędzenie elektrostatyczne,
- preparaty dymowe.
Wędzenie owiewowe to działanie na produkt dymu wędzarniczego znajdują
cego się w stanie aerozolu. Wędzenie elektrostatyczne to proces wykorzystania
wysokiego napięcia, podczas którego na produkt znajdujący się bezpośrednio w po
lu wyładowań elektrycznych działa tzw. „wiatr elektryczny", wywołujący ruch ca
łego dymu w kierunku wędzonego produktu. Zasadę wędzenia elektrostatyczne
go przedstawiono na rys. 7.9. Wędzenie elektrostatyczne skraca proces osadza
nia się składników dymu na powierzchni produktu. Oprócz wędzenia tradycyjne-
Globina Globina
N N N N
Fe + NO Fe
N N N N
H2O NO
Mioglobina Azototlenek mioglobiny
182
Pytania:
1. Jakie znasz podstawowe metody utrwalania mięsa?
2. Wymień metody fizykochemiczne, podając charakterystykę chłodzenia/mrożenia mięsa.
3. Do jakiej grupy metod utrwalania zalicza się solenie i wędzenie?
4. Co to jest solenie/wędzenie mięsa i jakie zmiany powoduje w mięsie?
5. Wymień i krótko scharakteryzuj chemiczne metody utrwalania mięsa.
6. Co rozumiesz pod pojęciem peklowania? Jakie znasz metody peklowania?
7. Jaka jest rola mioglobiny w procesie peklowania?
8. Co tojest peklosól?
LITERATURA