ISSN 0035-9696

Cena 30,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-49
2004 10-11
S/GMA-NOTs <p. z o.o.

JUBILEUSZ PROFESORÓW
ANTONIEGO PASIERBA i KAZIMIERZA ŚWIĄTKOWSKIEGO
40-lecie pracy naukowej i dydaktycznej

TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR

W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
XIII Konferencja Naukowo-Techniczna
Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa M N
Koło SITPH przy Wydziale Metali Nieżelaznych
RURY '2004 Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa Pl. Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.

*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą t y t u ł ó w i cennikiem czasopism. Przyjmujemy z a m ó w i e n i a również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . I n f o r m a c j e e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem w y s y ł k i za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
#
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o. o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24.00 zł 96,00 zł 48.00 zł 192,00 zł 96.00 zł

 SIGMA-NOT rudy
i metale
SP. z o. o.

R.49
nieżelazne
10-11
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2004 STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW

PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I Ę S I Ę C Z N I K
SPSS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona
Libura W.: 482 40-lecie działalności naukowej i dydaktycznej Profesorów Antoniego PASIERBA i Kazimierza
ŚWIĄTKOWSKIEGO
Zasadziński J.: 486 XII Konferencja Naukowo-Techniczne „Technologie produkcji rur w przemyśle metali
nieżelaznych"
Ciura L, Malec W., Marchewka Ł., Osika 487 Modernizacja technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych. Wybrane aspekty
J., SendalJ., Perlega R., badawcze
Jarosiński W., Łatka J.:
Ciura L., Malec W., Marchewka Ł., Osika 494 Próby i badania nad technologią produkcji miedzianych rur instalacyjnych z wsadu w postaci
J., SendalJ., Perlega R., Krywult M., tulei odlewanych metodą ciągłą
Kaiuża E., Jarosiński W., Łatka J.:
Osika J., SendalJ., Perlega R., Jarosiński 500 Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów
W., PietrzakA.:
HatalakR., Świątkówski K.: 505 Ciągnienie rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym
Górecki W., Krochmal W., Krochmal K.: 508 Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych na zachowanie
się metalu w kotlinie odkształcenia
Żaba K., Pasierb A.: 514 Analiza parametrów procesu ciągnienia rur na korku swobodnym ze stali 1H18N10T pod kątem
stanu i własności otrzymanych wyrobów
NowakS., Mroczkowski M.: 517 Ocena możliwości zmniejszenia różnościennych rur w procesach ciągnienia
Pasierb A., Schweitzer K. H.: 521 Nowe rozwiązania rur obustronnie żebrowanych z wirowym przepływem medium wewnątrz rury
Pasierb L.: 525 Badania przepływowe w rurach dwustronnie żebrowanych
ChalupczakJ., Milek T.: 529 Rozkłady naprężeń uplastyczniających w czwórnikach rozpęczanych hydromechanicznie
z miedzi oraz badanie siły w procesie
ChalupczakJ., MilekT.: 534 Analiza numeryczna odkształceń zastępczych w czwórnikach rozpęczonych hydromechani-
cznie z miedzi
ThomasP., ChalupczakJ.: 540 Badania doświadczalne wyciskania złożonego wyprasek z aluminium
Muzykiewicz W., RękasA.: 542 Analiza numeryczna odkształceń materiału i sił w procesie wyciskania przeciwbieżnego
cienkościennych elementów rurowych
Nowak S., Knych T., Żaba K., Sierpiński Z., 545 Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si, przeznaczonych na
Starzykowski S.: elementy układów wydechowych
Nowak S., Żaba K., Kac S., Starzykowski S., 551 Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe
Mazur R.:
Nowak S., Mamala A., Rękas A., Żaba K., 556 Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania oraz kalibrowania rur
Tumidajewicz M., Starzykowski S.:
NowakS., Rączka W., SibielakM., Żaba K., 563 Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia
Lis A., Starzykowski S.:
Nowak S., Żaba K., Bronicki M., Kac S.: 568 Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si
NowakS., Knych T., Sury A., Świątek B., 572 Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa zarządzania systemem pro-
MaciolA., SibielakM., Żaba K., Lis A.: dukcyjnym
KozlowskiJ., Czyżyk H.: 580 Odzysk materiałów z odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego z uwzględnieniem
metali szlachetnych
METALURGIA PROSZKÓW
SiwkiewiczZ., Kulesza T.: 587 Zastosowanie energii fali ultradźwiękowej do nieniszczących badań strukturalnych spieków
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 590 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
ButraJ.: 597 Światowy rynek metali nieżelaznych
NORMALIZACJA 601
KRONIKA 602
 Prof. zw. dr hab. inż. Antoni PASIERB

Urodził się 15 października 1940 roku w Sokolowie Małopolskim.

Ukończył Wydział Metalurgii AGH w 1963 roku i podjął pracę na stanowisku asystenta na
Wydziale Metali Nieżelaznych. Pracuje nieprzerwanie na Wydziale do chwili obecnej.
Przedmiotem działalności naukowej i dydaktycznej jest teoria i technologia procesów
walcowania wzdłużnego i skośnego, procesów ciągnienia oraz zagadnienia tarcia
i smarowania w przeróbce plastycznej metali.
Doktorat (1969), habilitacja (1980), profesor tytularny (1992), profesor zwyczajny
(2002).
Autor 89 publikacji, 12 patentów, 241 prac naukowo-badawczych i ekspertyz.
Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych ds. Studenckich (1981+1983), Dziekan Wydziału
Metali Nieżelaznych (1990+1996).
Prezes Stowarzyszenia Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów w Krakowie
(2003+nadal).
Członek SITPH od 1965 r.
Przewodniczący NSZZ „Solidarność" Wydziału Metali Nieżelaznych (1980).
Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji
Edukacji Narodowej i innymi odznaczeniami stowarzyszeń technicznych i naukowych.
III nagroda indywidualna Prezesa Rady Ministrów za wybitne osiągnięcia
naukowo-techniczne (1999).
Złote medale Międzynarodowych Targów Wynalazczości Brussels — Eureka (1997
i 1999 z wyróżnieniem Jury).
Złoty Medal Międzynarodowej Wystawy Wynalazków Genewa (1997).
Special MeritAward — Techno Messe Kansai Osaka (1997).
 Prof. zw. dr hab. inż. Kazimierz ŚWIĄTKOWSKI

Urodził się 8 lipca 1940 roku we Lwowie.

Ukończył Wydział Metali Nieżelaznych AGH w 1963 roku i podjął pracę na nowotwo-
rzonym Wydziale Metali Nieżelaznych, gdzie pracuje do chwili obecnej.
Zajmuje się metalurgią i inżynierią materiałową, specjalizując się w przeróbce
plastycznej, a w szczególności w teorii i technologii procesów ttoczenia oraz
niekonwencjonalnych metodach odkształcania metali i modelowaniu fizycznym
procesów.
Doktorat (1970), habilitacja (1978), profesor tytularny (1989), profesor zwyczajny
(1997).
Autor 119 publikacji, 9 patentów, 93 prac naukowo-badawczych.
Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych (1987+1990).
Organizator Centrum Transferu Technologii dla Krakowa i Górnego Śląska,
utworzonego w ramach programu S_JEP TEMPUS w latach 1995+1997.
Sekretarz Naukowy Sekcji Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej Komitetu Metalurgii
PAN (l980+1992).
Sekretarz Naukowy Komitetu Metalurgii PAN (od 1996).
Członek Deutsche Gesellschaftfur Materialkunde DGM — Niemcy (od 1991).
Członek International Institute for Industńal Technology Transfer IITT — Francja
(od 1986).
Członek SITPH (od 1965), członek Zarządu Koła SITPH przy Wydziale Metali
Nieżelaznych AGH (1988+1992), członek Zarządu Oddziału Metali Nieżelaznych
SITPH w Katowicach (1989+1992).
Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji
Edukacji Narodowej i innymi odznaczeniami.
 40-lecie działalności naukowej i dydaktycznej
Profesora Antoniego Pasierba
Działalność naukową i dydaktyczną rozpoczął 1.09.1963 r. jako asystent na nowo utworzonym Wydziale Metali
Nieżelaznych Akademii Górnłczo-Hutniczej. W tym też roku odbył staż w renomowanym Instytucie Stali Stopów
w Moskwie. Przewód doktorski pod kierunkiem Prof. J. Bazana ukończył w grudniu 1969 r. W rozprawie doktorskiej
przedstawił nową koncepcję procesu ciągnienia z wymuszeniem nisko częstotliwościowej wibracji ciągadła. Rozprawę
habilitacyjną związaną z analizą zjawisk tarcia oraz stanu naprężenia w procesie ultradźwiękowego ciągnienia drutów i rur
ukończył w styczniu 1980 r. Tytuł naukowy profesora uzyskał w roku 1992, a nominację na stanowisko profesora
zwyczajnego w Katedrze Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych w 2003 r.
Główne kierunki działalności naukowej Profesora Pasierba wiążą się z teoretyczną analizą naprężeń i odkształceń
w procesach wzdłużnego i skośnego walcowania oraz procesem ciągnienia rur. Kompleksowe rozwiązania teoretyczne
i technologiczne zawarte w 240 pracach o charakterze naukowo-badawczym doprowadziły do realizacji 63 wdrożeń
w przemyśle krajowym i zagranicznym. Od roku 1975 profesor włączył się w prace teoretyczne i konstrukcyjne, związane
z procesem walcowania rur poprzecznie żebrowanych, zapoczątkowane w ówczesnym Instytucie Przeróbki Plastycznej
i Metaloznawstwa AGH, które doprowadziły do uruchomienia produkcji rur żebrowanych o najwyższych parametrach
jakościowych i o nowatorskich rozwiązaniach konstrukcyjnych ł cieplnych. Wyrazem uznania dla dorobku w tym zakresie
było przyznanie przez Prezesa Rady Ministrów w roku 1999 indywidualnej nagrody III stopnia za wybitne osiągnięcia
naukowo-techniczne. Innowacyjność i wyróżniające cechy nowych rozwiązań zostały udokumentowane zdobyciem złotych
medali na światowych konkursach wynalazków (Brussels - Eureka 1997, 1999) w Genewie (1997) oraz przyznaniem
wyróżnienia Special Merit Award na wystawie nowych technologii Techno Messe Kansai, Osaka 1997. Wielokrotnie był
wyróżniany nagrodami Ministra oraz Rektora AGH.
Profesor Pasierb jest autorem i współautorem 89 publikacji w czasopismach krajowych i zagranicznych, autorem 240
prac i ekspertyz o charakterze naukowo-badawczym, autorem 12 patentów. Znaczącym dorobkiem naukowym oraz
wdrożeniowym Profesora są prace poświęcone badaniom zjawisk tarcia w procesach przeróbki plastycznej oraz rozwią-
zania utylitarne w zakresie opracowania nowych receptur smarów i olejów emulgujących do przeróbki plastycznej metali
nieżelaznych. Rozwiązania te opracowane wspólnie z mgr. inż. Tadeuszem Międzybrodzkim, mgr. inż. Antonim Kubisem
i inż. Romanem Ząbkowiczem zostały z powodzeniem wdrożone w krajowym przemyśle metali nieżelaznych w fazie
doskonalenia jakości powierzchni blach i taśm wyżarzanych w atmosferach ochronnych. Praktyczne wykorzystanie tych
osiągnięć Profesora i kierowanego przez Niego zespołu umożliwiło prawie całkowitą eliminację importu kosztownych
środków smarnych w tej branży przemysłu.
Aktualnie Profesor pełni funkcję przewodniczącego Koła Stowarzyszenia Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów
w Krakowie.
W działalności dydaktycznej profesora Pasierba na podkreślenie zasługuje organizacja zajęć i wykłady z zakresu
teoretycznych podstaw przeróbki plastycznej metali, zagadnień tarcia i smarowania, nowych technik i procesów produ-
kcyjnych, organizacja i nadzór nad studenckim ruchem naukowym w latach 1964*1979, stanowiącym naturalne zaplecze
do kształcenia i przygotowania do pracy młodą kadrę naukową Wydziału Metali Nieżelaznych. Wkład dydaktyczny
w trudnych latach 1979*1982 wyraził się pełnieniem funkcji Prodziekana ds. studenckich. W latach 1990*1996 przez dwie
kadencje pełnił funkcję dziekana Wydziału Metali Nieżelaznych. W tym czasie nastąpiło znaczne wzmocnienie potencjału
kadrowego Wydziału i poszerzenie kontaktów międzynarodowych. Był animatorem współpracy z wieloma ośrodkami
w USA, Japonii, Austrii, Niemczech ł innych. Ścisła współpraca z instytucjami w Meksyku (CINVESTAV-SALTTLLO,
Universidad de Colima) zaowocowała cyklem wykładów realizowanych w latach 1987*1999 oraz szkoleniem kadry
inżynierskiej wiodących koncernów meksykańskich (ALCOA — Mexico, NACOBRE — San Luis Potosi).
Profesor Pasierb wypromował 2 doktorów, był opiekunem 135 prac magisterskich, recenzował 2 prace habilitacyjne
i 4 prace doktorskie.
Profesor został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej
oraz prestiżowymi odznaczeniami stowarzyszeń technicznych i wynalazczych.

40 lat działalności naukowo-dydaktycznej

Profesora Kazimierza Świątkowskiego

Działalność naukowa Profesora Kazimierza Świątkowskiego od samego początku związana jest z Wydziałem Metali
Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej. Studia rozpoczął w 1958 roku na Wydziale Metalurgicznym. Po utworzeniu
w 1962 roku Wydziału Metali Nieżelaznych został w 1963 roku pierwszym absolwentem specjalności Przeróbka Plasty-
czna tego Wydziału. W tym samym roku rozpoczął pracę jako asystent w Katedrze Przeróbki Plastycznej Metali Nieżela-
znych pod kierunkiem Profesorów Jerzego Wantuchowskiego i Jerzego Bazana. Doktoryzował się w 1970 r., a stopień
doktora habilitowanego nauk technicznych uzyskał w 1978 r. Tytuł profesora uzyskał w 1989 r., a od 1997 r. jest profesorem
zwyczajnym w AGH
Dotychczasowa działalność naukowa koncentrowała się na badaniach: wpływu warunków odkształcania metali i stopów
na strukturę i własności uzyskiwanych wyrobów finalnych, doskonalenia istniejących operacji i procesów przeróbki
plastycznej metali dla uzyskania większych odkształceń jednostkowych i sumarycznych, podniesienia wydajności i poprawy
wskaźników energetycznych procesów oraz jakości wyrobów, jak również poszukiwaniach nowych metod kształtowania
plastycznego metali. Praca doktorska z zakresu fizyki metali, poświęcona była wpływowi prędkości odkształcenia na
strukturę i własności metali o sieci Al, zaś habilitacyjna, dotycząca teorii i technologii procesów przeróbki plastycznej,
analizie zjawisk występujących w procesie bębnowego ciągnienia rur. Szczególne znaczenie miały prace dotyczące
doskonalenia procesów ciągnienia rur oraz prace, dotyczące opracowania technologii wytwarzania rur z ożebrowaniem
poprzecznym, przeznaczonych na wymienniki ciepła. Kolejnym obszarem działalności były prace z zakresu tlocznictwa
metali, a w szczególności dotyczące niekonwencjonalnych metod otrzymywania wyrobów powłokowych z blach. Wysoki
poziom prowadzonych badań zaowocował wieloma opracowaniami prezentowanymi na wysokiej rangi konferencjach
i sympozjach krajowych i zagranicznych. W ciągu ostatnich kilkunastu lat równoległym polem zainteresowań badawczych
Profesora jest problematyka doboru i zastosowania niemetalicznych materiałów modelowych do modelowania fizycznego
procesów przeróbki plastycznej metali. Zainteresowania te poparte zostały stażami naukowymi, odbytymi w czołowych
ośrodkach europejskich, stosujących tę metodę do projektowania operacji plastycznego kształtowania metali (Leeds —
Anglia, Lyngby — Dania, Glasgow — Szkocja).
Od 1980 roku, pełniąc funkcję Sekretarza Naukowego Sekcji Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej Komitetu
Metalurgii PAN, organizował konferencje Metal Forming w latach 1986, 1989 i 1990. Był też redaktorem materiałów tych
konferencji. Od 1991 roku jest członkiem Komitetu Metalurgii PAN, a od 1996 jego Sekretarzem Naukowym oraz
organizatorem Konferencji Sprawozdawczych Komitetu w latach w latach 1998 i 2002. Jest też redaktorem materiałów
tych konferencji. Zapoczątkował organizację cyklicznych konferencji „Technologie produkcji rur w przemyśle metali
nieżelaznych". Osiągnięcia naukowe Profesora uhonorowane zostały wieloma nagrodami (Rektora AGH, Ministrów
różnych resortów), za najlepsze publikacje w czasopismach naukowych krajowych i zagranicznych. Profesor służył swoim
doświadczeniem jako konsultant znanych zakładów przemysłowych oraz Ośrodków Badawczo-Rozwojowych w kraju
i zagranicą: ZML KĘTY w Kętach (1967-1973). Huta SILESIA w Rybniku (1974-1983), OBR POLMETAL w Krakowie
(1978-1983), OBR Sprzętu Elektrotechnicznego i Urządzeń Technologicznych POLAM-ELGOS w Czechowicach-Dzie-
dzicach (1990-1992). Al.-Shaheed Brass, Falluja — Irak (1990).
Dorobek naukowy Profesora obejmuje 119 publikacji w czasopismach naukowych i materiałach konferencyjnych, 9
patentów oraz 93 prace naukowo-badawcze.
Profesor Świątkowski aktywnie współpracuje z zagranicznymi ośrodkami naukowymi w Wielkiej Brytanii, Danii,
Chinach, Japonii oraz w Niemczech. Jest członkiem International Institute for Industrial Technology Transfer (IITT) —
Francja oraz członkiem Deutsche Gesellschaft fur Materialkunde (DGM) — Niemcy. Potwierdzeniem wysokiej pozycji
w tej dziedzinie było powierzenie mu koordynacji z ramienia AGH europejskiego programu S_JEP TEMPUS we współ-
pracy z University of Strathclyde w Glasgow (Szkocja) oraz Technical University of Denmark w Kopenhadze (Dania).
W wyniku tego programu zostało zorganizowane Centrum Transferu Technologii dla Krakowa i Górnego Śląska, umiej-
scowione w Katedrze Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych AGH.
Działalność dydaktyczna Profesora obejmuje szerokie spektrum przedmiotów dotyczących zarówno problematyki teorii
i technologii procesów przeróbki plastycznej metali, a zwłaszcza kształtowania blach metodami tłoczenia, jak i technologii
metali oraz modelowania fizycznego procesów przeróbki plastycznej metali. Znaczny jest też wkład Profesora w rozwój
młodej kadry. Pod jego kierunkiem powstały 4 prace doktorskie i ponad 60 prac dyplomowych (magisterskich i inżynier-
skich). Doprowadził do wykształcenia 10-osobowego zespołu obsługującego Centrum Transferu Technologii. Był opinio-
dawcą 10 książek oraz kilkudziesięciu publikacji, prac doktorskich oraz dorobku naukowego na stanowiska i tytuły
naukowe profesorów. Był recenzentem wielu projektów wykonywanych w ramach Komitetu Badań Naukowych oraz
recenzentem publikacji w renomowanych czasopismach i materiałach konferencyjnych krajowych i zagranicznych. Za tę
działalność został uhonorowany Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
Bogata jest również działalność organizatorska i społeczna Profesora. Na terenie AGH pełnił funkcje: Prodziekana
Wydziału Metali Nieżelaznych, kierownika Studium Podyplomowego z Przeróbki Plastycznej Metali Nieżelaznych,
członka Senackiej Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli Akademickich, Kierownika Komisji Kultury Rady Zakładowej.
Poza AGH organizował program studiów w School of Earth, Solar and Minerał Sciences w Federal University of
Technology Yola w Nigerii, a także intensywnie działał w Stowarzyszeniu Inżynierów i Techników Przemysłu Hutnicze-
go. Za wyniki w obszarze współpracy z przemysłem został uhonorowany odznaczeniami SITPH, NOT-u, Złotą Odznaką
„Za Zasługi dla Ziemi Krakowskiej" oraz Złotą Odznaką „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego".
Za swoje dokonania naukowe oraz dydaktyczne został wyróżniony odznaczeniami państwowymi: Złotym Krzyżem
Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nadzw.

Dziekan Wydziału Metali Nieżelaznych AGH
 A K A D E M I A GÓR N l CZO - H UTN I C Z A

e* _ .: .-; -y-* .fe. >: .;.;/..: •,.;.,. :'..-

Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków

KATEDRA PRZERÓBKI PLASTYCZNEJ

I METALOZNAWSTWA METALI NIEŻELAZNYCH
KOŁO SITPH
PRZY WYDZIALE METALI NIEŻELAZNYCH
24^26 listopada 2004 r. — Kraków
TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
XIII Konferencja Naukowo-Techniczna
Przewodniczący Konferencji:
Prof. zw. dr hab. inż. JÓZEF ZASADZIŃSKI
Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego Konferencji:
Dr inż. WACŁAW MUZYKIEWICZ
Artykuły zamieszczone w niniejszym numerze opracowano na podstawie referatów zgłoszonych na ww. Konferencje

XIII Konferencja Naukowo-Techniczna

TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR
W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH

Kiedy w 1980 roku zorganizowano na Wydziale Metali Nieżelaznych AGH I Konferencję na temat „Technologie produkcji
rur w przemyśle metali nieżelaznych", nawet najwięksi optymiści (do których niewątpliwie należę) nie spodziewali się,
że doczekamy bez mała po 25 latach kolejnej już XIII Konferencji „Rury 2004".
Są co najmniej dwa powody sprawiające, że konferencje te są do tej pory kontynuowane. Pierwszy powód to fakt,
że problematyka produkcji rur z metali nieżelaznych jest ciągle aktualna, a coraz to nowsze zastosowania rur w różnych
dziedzinach gospodarki sprawiają, że przy większych wymaganiach stawianych rurom konieczne są ciągłe badania nad
doskonaleniem technologii ich wytwarzania.
Drugi powód to czysto ludzki sprowadzający się do tego, że jest grupa oddanych organizatorów na czele z Dr. inż.
Wacławem Muzykiewiczem, którzy poświęcając swój czas kontynuują tę pożyteczną ideę umożliwiając tym samym kontakty
ludzi nauki ze środowiskiem praktyków.
Analizując tematykę kolejnych konferencji daje się zauważyć ciągły postęp towarzyszący procesom wytwarzania rur,
wiążący się głównie z bardzo wysokimi wymaganiami stawianymi wyrobom z rur.
Współczesne technologie wytwarzania rur z metali nieżelaznych wymagają interdyscyplinarnego podejścia do projekto-
wanych technologii, co znajduje swoje odbicie w prezentowanych referatach zgłoszonych na konferencję.
XIII Konferencja „Rury 2004" zbiega się z jubileuszem 40-1 ecia pracy naukowo-dydaktycznej wielce zasłużonych
profesorów Wydziału Metali Nieżelaznych AGH Prof. Antoniego Pasierba i Prof. Kazimierza Świątkowskiego, którzy
w swoim dorobku naukowo-badawczym mają wiele opracowań związanych z teorią i technologią produkcji rur z metali
nieżelaznych.
Gratulując Jubilatom tego pięknego Jubileuszu cieszę się że wraz z uczestnikami XIII Konferencji „Rury 2004" będziemy
mogli zapoznać się z dokonaniami jakie wnieśli dla rozwoju nauki i praktyki.
Referaty wygłoszone na XIII Konferencji są już tradycyjnie opublikowane w Czasopiśmie Rudy i Metale Nieżelazne za
co chciałbym podziękować Redaktorowi Naczelnemu Panu Profesorowi Zbigniewowi Misiołkowi naszemu wieloletniemu
honorowemu przewodniczącemu prowadzącemu obrady konferencji.
Jestem przekonany, że mimo „feralnej XIII" obecna Konferencja będzie udaną imprezą naukową, która pozwoli nam na
dalsze pogłębienie wiedzy z tego ważnego obszaru techniki oraz przyczyni się do tak ważnych kontaktów ludzi nauki z ludźmi
praktyki.

Przewodniczący Konferencji
Prof. dr hab. inż. JÓZEF ZASADZIŃSKI
 PROGRAM
XIII Konferencji Naukowo-Techniczne]
TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR W PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH
Kraków, 24+26 listopada 2004 r.

24 listopada 2004 r. (środa)

12°° Recepcja uczestników
14°° Obiad, otwarcie Konferencji
15 -i-18 40-lecie pracy naukowej i dydaktycznej Profesorów Antoniego Pasierba i Kazimierza Świątkowskiego
— Sesja Jubileuszowa (przewodniczący —prof. Józef Zasadziński)
Otwarcie sesji przez Dziekana Wydziału Metali Nieżelaznych AGH — prof. Wojciecha Liburę
Wystąpienie JM Rektora AGH — prof. Ryszarda Tadeusiewicza
Prezentacja sylwetek Jubilatów — prof. Józef Zasadziński
Wystąpienie przedstawicieli wychowanków Profesorów A. Pasierba i K. Świątkowskiego
Wystąpienie Jubilatów
Wystąpienia gości, gratulacje i życzenia od uczestników Sesji Jubileuszowej
Tort Jubileuszowy
19 Uroczysta Kolacja Jubileuszowa — Dam Polonii w Krakowie, Rynek Gtówny 14

25 listopada 2004 r. (czwartek)

9(KI Śniadanie
10 Ciura L.. Malec W.. Marchewka Ł.. Osika J.. Sendal J.. Perlega R., Jarosiński W., Łatka J.: Modernizacja technologii produkcji rur miedzianych
instalacyjnych. Wybrane aspekty badawcze
10 Ciura L.. Malec W.. Marchewka Ł., Osika J.. Sendal J.. Perlega R.. Jarosiński W., Łatka J.: Próby i badania nad technologią produkcji miedzianych
rur instalacyjnych z wsadu w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą
103n Osika J.. Sendal J.. Perlega R., Jarosiński W., PietrzakA.: Optymalizacja procesu pielgrzymowania na zimno rur z miedzi i jej stopów
10 Przebindowski Z.. Pionka A.. Mol R., Orszulik G.: Rozwój technologii produkcji rur cienkościennych w HMN SZOPIENICE S.A.
11°° Dyskusja
II30 Przerwa na kawę
12°° Hatalak R., Świątkowski K.: Ciągnienie rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym
1215 Górecki W.. Krochmal W., Krochmal K.: Wpływ parametrów swobodnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych na zachowanie się metalu
w kotlinie odkształcenia
1230 Żaba K.. Pasierb A.: Analiza parametrów procesu ciągnienia rur na korku swobodnym ze stali 1H18N10T pod katem stanu i wytrzymałości otrzymanych
wyrobów
12 Nowak S., Mroczkowski M.: Ocena możliwości zmniejszenia różnościennos'ci rur w procesach ciągnienia
13°" Dyskusja
1330 Obiad
15° Pasierb A.. Schweitzer K. H.: Nowe rozwiązania rur obustronnie żebrowanych z wirowym przepływem medium wewnątrz rury
151" Pasierb L.: Badania przepływowe w rurach dwustronnie żebrowanych
1530 Chalupczak J.. Milek T.: Rozkłady naprężeń uplastyczniających w czwórnikach rozpęczanych hydromechanicznie z miedzi oraz badanie sił w procesie
154 Chalupczak J.. Milek T.: Analiza numeryczna odkształceń zastępczych w czwórnikach rozpęczonych hydromechanicznie z miedzi
16°° Dyskusja
1630 Przerwa na kawę
17°° Chalupczak J.. Thomas P.: Symulacja komputerowa i badania doświadczalne wyciskania złożonego wyprasek z aluminium
171 Muzykiewicz W.. RękasA.: Modelowanie numeryczne wyciskania przeciwbieżnego cienkościennych elementów rurowych
17 Patejuk A.. Piwnik J.: Dos'wiadczalna analiza płynięcia materiałów bimetalicznych w procesie wyciskania
17 Kucharska B.. Nitkiewicz Z.: Wpływ warunków pomiaru na wartości oszacowanych rentgenowsko naprężeń szczątkowych na przykładzie rur
ze stopów nieżelaznych
18°° Dyskusja
Kolacja — spotkanie koleżeńskie

26 listopada 2004 r. (piątek)

9°° Śniadanie
10 Nowak S., Knych T., Żaba K., Sierpiński Z.. Starzykowski S.: Projektowanie i wdrażanie procesów wytwarzania rur z powłoką Al-Si.
przeznaczonych na elementy układów wydechowych
10 Nowak S.. Żaba K., Kac S., Starzykowski S., Mazur R.: Badania powłoki Al-Si na rurach przeznaczonych na układy wydechowe
10 Nowak S., Mamala A.. Rękas A.. Żaba K., Tumidajewicz M., Starzykowski S.: Ewolucja własności w linii technologicznej formowania, zgrzewania
oraz kalibrowania rur
1045 Nowak S., Rączka W., SibielakM., Żaba K.. Lis A.. Starzykowski S.: Wytwarzanie rur ze szwem metodą laserowego spawania. Opis przedsięwzięcia
11°° Dyskusja
30
II Przerwa na kawę
12 Nowak S., Żaba K.. Bronicki M.. Kac S.: Analiza przyczyn perforacji rur ze stopu Al z lutowniczą powłoką Al-Si
12 Piszczyk B., Nowak S., Żaba K.: Nadzorowanie i doskonalenie procesów wytwarzania w systemie zarządzania jakością na przykładzie produkcji rur
ze stali wysokostopowych
12 Nowak S., Knych T., Sury A.. Świątek B.. MaciolA.. SibielakM.. Żaba K.. Lis A.: Baza danych technologicznych i planistycznych jako podstawa
zarządzania systemem produkcyjnym
45
12 Dyskusja
13 Obiad, zakończenie Konferencji
Kontakt z Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Konferencji:
Dr Wacław Muzykiewicz — e-mail: muzywac@agh.edu.pl, tel. (0-12) 617-39-53,/ot. (0-12) 617-26-32
LUDWIK CIURA Rudy Metale
UKD 66
R 49 2004 nr l O-11
WITOLD MALEC 9-462.00t.5:621.774:621.643.24:669.3:621.643.054
ŁUKASZ MARCHEWKA
JAN OSIKA
JAN SENDAL
ROMAN PERLEGA
WŁADYSŁAW JAROSIŃSKI
JAN ŁATKA

MODERNIZACJA TECHNOLOGII PRODUKCJI

MIEDZIANYCH RUR INSTALACYJNYCH.
WYBRANE ASPEKTY BADAWCZE
W wyniku przeprowadzonych prac inwestycyjnych przez Hutmen S.A. w zakresie wytwarzania miedzianych rur instalacyj-
nych stworzono techniczne warunki opracowania technologu produkcji rur z udziałem walcowania pielgrzymowego. Przepro-
wadzona modernizacja ciągłego poziomego odlewu pozwoliła na opracowanie parametrów technologicznych wytwarzania
wlewków miedzianych w gat. Cu-DHP o średnicy 300 mm o powtarzalnych własnościach, składzie chemicznym i strukturze
na ich długości i przekroju. Zainstalowanie nowego systemu nagrzewania gazowego wpłynęło na obniżenie kosztów o ponad
30 % oraz spowodowało bardziej równomierny rozkład temperatury wlewków. Uruchomienie nowoczesnej walcarki pielgrzy-
mowej pozwoliło na znaczne zwiększenie zdolności produkcyjnych zakładu, dając wsad do dalszego przerobu o dużej
jednostkowej masie oraz wpłynęło na poprawę geometrii rur. Analiza przeprowadzonych prób przemysłowych i badań
materiałowych doprowadziła do opracowania kompleksowej technologii produkcji rur miedzianych instalacyjnych dla
budownictwa, obejmującej procesy: topienia, ciągłego poziomego odlewania, nagrzewania wlewków do wyciskania, wyciska-
nia prosówki, walcowania pielgrzymowego oraz ciągnienia i obróbki cieplnej rur. Rury produkowane w oparciu o tę techno-
logię spełniają wszelkie wymagania norm w zakresie: geometrii, własności mechanicznych i technologicznych, składu
chemicznego i jakości powierzchni. Zrealizowane prace inwestycyjne oraz prace modernizacyjne sprawiły, że całość przed-
sięwzięcia reprezentuje poziom światowy.

MODERNIZATION OF TECHNOLOGY FOR THE INSTALLATION COPPER TUBES

MANUFACTURE. SELECTED RESEARCH ASPECTS

As a result of the investment works undertaken by Hutmen S.A., related to the manufacture of installation copper tubes,
technical conditionsfor the development oftubes production technology based on a pilger rolling process have been created.
Modernization of the continuous horizontal casting linę enabled developtnent of technological conditions for the production
of Cu-DHP copper ingots, 300 mm in diameter, with the properties, chemical composition and structure reproducible on their
whole length and cross-section. A new gaś heating system has been installed, which resulted in costs reduction by over 30 %
and in morę uniform temperaturę distribution in the ingots. Start-up of a modem pilger rolling mili considerably increased
production capabilities of the plant and mass of a single charge directed to further processing, and improved geometry of the
tubes. Results of the industrial test s and of materials examination have been used to develop a complex technology for the
production of installation copper tubes for the building industry, including the processes ofmelting, continuous horizontal
casting, heating ingots before extrusion, extruding the ingots, pilger rolling, and drawing and heat treatment of the tubes. The
tubes fabricated by this technology meet all the requirements specified in relevant standards concerning the geometry,
mechanical and technological properties, chemical composition and surface quality. As a result of the investment and
modernization works carried out so far, the whole venture has been on a world level.
Wprowadzenie gólnie typu Spinner-Block itp.),
— technologia „cast and roli" firmy OUTOKUMPU polegająca na
Aktualnie w świecie stosowane są następujące podstawowe te- odlewaniu ciągłym poziomym tulei rurowej, frezowaniu jej po-
chnologie produkcji miedzianych rur instalacyjnych: wierzchni zewnętrznej, następnym walcowaniu na walcarce pla-
— technologia klasyczna, oparta na pólciągłym lub ciągłym odle- netarnej i dalszej przeróbce plastycznej poprzez ciągnienie rur na
waniu wlewków, wyciskaniu na gorąco prasówki rurowej i na- gotowo. Ciepło wywołane pracą odkształcenia podczas walco-
stępnym ciągnieniu rur na gotowo z ewentualnym zastosowa- wania planetarnego powoduje nagrzanie materiału do tempera-
niem międzyoperacyjnej i końcowej obróbki cieplnej. Wadą tej tury ok. 800 °C, co wywołuje rekrystalizację dynamiczną mate-
technologii jest konieczność wyciskania prasówki rurowej o sto- riału, w wyniku czego rura opuszczająca walcarkę charakteryzu-
sunkowo niedużej grubości ścianki. Powoduje to ograniczenie je się drobnym równomiernym ziarnem. Wadą tej technologii
masy wlewków stosowanych do wyciskania, zwiększenie ilości jest mała jej uniwersalność —jak dotąd możliwe jest produko-
odpadów (więcej cięć wlewków, piętki, końcówki prasówki oraz wanie wyłącznie rur miedzianych. Do tej pory żaden z europej-
rur podczas ciągnienia, zmniejszenie wydajności ciągarek szcze- skich producentów rur (oprócz OUTOKUMPU) nie stosuje tej

Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż- Witold Malec, mgr lnż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych, Giiwice.
prof. dr hab. inż. Jan Osika—Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
mgr inż. Jan Sendal. mgr inż. Ronum Perlega. mgr inż. Wład\staw Jarosiński. mgr inż. Jan Łatka — HUTMEN S. A., Wrocław.

488

Rys. 1. Makrostruktura wlewka odlewanego ze skokiem 10 mm
a — wzdłuż kierunku odlewania, b — prostopadle do kierunku odlewania
Fig. l. Macrostructure of an ingot cast with l O mm stroke
a — along casting direction, b — perpendicularly to the casting direction
technologii,
— technologia z walcowaniem pielgrzymowym — odlane w sposób
pólciągły lub ciągły wlewki poddaje się wyciskaniu na gorąco na
grubościenne tuleje, które walcuje się na walcarce pielgrzymo-
wej, a następnie poddaje się dalszemu ciągnieniu z ewentualną
obróbką cieplną.
Ostatnia z wymienionych technologii posiada następujące zalety:
— możliwość zwiększenia masy wsadu stosowanego do ciągnienia,
co ma szczególne znaczenie przy ciągnieniu rur w kręgach na
ciągarkach typu Spinner-Block, zastosowanie wsadu o masie
powyżej 300 kg umożliwia pełniejsze wykorzystanie możliwo-
ści produkcyjnych urządzeń,
— zmniejszenie ilości odpadów produkcyjnych,
— znaczne zwiększenie mocy produkcyjnej,
— mała różnościenność produkowanych rur.
Między innymi te argumenty zadecydowały o wyborze ostatniej
z wymienionych technologii przez HUTMEN S.A.
Wyniki prób i badań
Dla stworzenia technicznych warunków wprowadzenia techno-
a b
logii produkcji rur miedzianych z udziałem walcowania pielgrzymo-
wego, HUTMEN S.A. dużym nakładem finansowym podjął prace
inwestycyjne, których rezultatem jest:
— modernizacja linii ciągłego poziomego odlewu wlewków,
— instalacja przelotowego pieca gazowego do nagrzewania wle-
wków przed wyciskaniem,
— modernizacja prasy do wyciskania wlewków,
— budowa układu przygotowania rur do walcowania wraz z pro-
starką,
— instalacja walcarki pielgrzymowej,
— modernizacja urządzeń pomocniczych.
Topienie i odlewanie
Na zmodernizowanej linii do ciągłego odlewania przeprowadzo-
no próby odlewania wlewków miedzianych w gatunku Cu-DHP
o średnicy 300 mm stosując zmienne parametry procesu. Prędkość
odlewania determinowana była uzyskaniem założonej wydajności
dopasowanej do zdolności topienia linii i wynosiła minimum 4 t
metalu na godzinę. Stosowano między innymi szeroki zakres para-
metrów odlewania i tak: wielkość skoku mieściła się w granicach od
3 mm przy 69 cyklach/min, do 16 mm przy 8 cyklach/min. Odlane
wlewki poddane zostały: ocenie powierzchni, badaniom makro i mi-
krostruktury, pomiarom własności mechanicznych oraz analizie
składu chemicznego.
Na powierzchni wlewków obserwowano drobne fałdy odwzo-
rowujące cykliczność odlewania. Miały one charakter powierzchnio-
wy za wyjątkiem wlewków odlanych przy zastosowaniu skoku 3
mm, dla których głębokość naderwań sięgała 3 mm. Makrostruktura
wlewków pozbawiona jest jakichkolwiek wad w postaci rzadzizn,
wtrąceń czy zagazowań z typową dla ciągłego poziomego odlewu
makrostrukturą, wyraźnie bardziej rozbudowaną od dołu wlewka,
strefą kryształów zamrożonych i słupkowych (rys. 1). Nieznaczne
nachylenie kryształów słupkowych wskazuje na zmianę intensyw-
ności odprowadzania ciepła w kierunku wzdłużnym wlewka, co
wyraźnie występuje w przypadku odlewania z największym zasto-
sowanym skokiem. Badania mikrostruktury wykonane na próbkach
z różnych miejsc wlewków nie wykazały obecności większej ilości
wad wewnętrznych. W strefie brzegowej występowały fałdy, nade-
rwania i pęknięcia. Głębokość tych wad była jednak nieznaczna.
W przypadku wlewków odlewanych ze skokiem 3 mm wady te są
większe i nieco głębsze niż w pozostałych przypadkach (rys. 2).
Rys. 2. Mikrostruktura wlewka
odlewanego ze skokiem
a — 3 mm,b— 10 mm, c\d— 16 mm.
Strefa brzegowa
Fig. 2. Microstructure of an ingot
cast with the stroke
a — 3 mm, b — 10 mm, c and d 16 mm.
Edge of the ingot
489
Należy podkreślić, że zarówno w strefie brzegowej, jak i środkowej Należy także podkreślić dobrą jednorodność chemiczną odlewanych
części wlewka nie obserwowano wtrąceń niemetalicznych (tlenko- wlewków. Różnice zawartości fosforu były nieznaczne, zarówno na
wych). Mając na uwadze fakt, że głębokość zalegania wad przypo- przekroju poprzecznym wlewka jak i na długości, a rozrzut wartości
wierzchniowych jest niewielka oraz to, że proces wyciskania prowa- nie przekraczał 0,003 % m/m. Podobną sytuację stwierdzono
dzony jest z zastosowaniem tzw. „koszulki", wady te nie będą mieć w przypadku tlenu.
wpływu na jakość gotowych rur. Na podstawie analizy uzyskanych w próbach i badaniach da-
Wyniki pomiaru własności mechanicznych odlewanego mate- nych określono zestaw optymalnych parametrów procesu odlewania
riału wykazały, że własności są jednorodne na przekroju wlewków wlewków miedzianych Cu-DHP o średnicy 300 mm. Przeprowadzo-
i nie zależą od wielkości skoku zastosowanego przy odlewaniu. ne próby ciągłego odlewania wlewków w warunkach przemysło-

l•

Rys. 3. Wlewek przygotowany do wyciskania po nagrzaniu

a — obraz rzeczywisty wlewka, b — rozkład temperatury wlewka

Fig. 3. Ań ingot after heating ready for extrusion

a — actual image of the ingot, b — temperaturę distribution in the ingot

Rozkład temperatur)' wzdłuż osi wlewka po studzeniu Rozkład temperatur;' wzdłuż osi wlewka po studzeniu
przez 16, 40, 70, 100 i 130 sekund przez 10, 40, 70, 100, 130, 160 i 190 sekund
1000 T-
o t-
wo
t
91
89 _ -.--— ' ~^~^=: —
.O 920 -f—'-''~"Z^ . ^-^^mŁ-.— - •' ••.-,..-?""->-. — —^^~- .^g :
„_„ "-'T^T^L.-_„-.;—• - - - : . " - . , - - - - ----- g300 U.,-*—-i*"-™" L . . . . — _ r^-7— -^
0

3uO
840

0 10 M 30 40 JO 60 70 80 90 100 110 120 UO 140 IM 160 170

10 aO 30 40 JO 60 70 80 90
Względna długość pomiarowa wlewka (615 mm)
Wig^ihia długość pomiarowa wlewka (300 mm)
L--.™^ „_„ 405 TOJ ____ 100$ 1 jQj i^fa . jap;-
10» - 4Gł 70ł -- lOOs —~~ IJOsj

Rys. 4. Rozkład temperatury na wlewkach miedzianych o s'rednicy 300 mm i długos'ci

a — 300 mm, b — 615 mm

Fig. 4. Temperaturę distribution on the copper ingots, 300 mm in diameter; ingot length
n ''no mm h M ^ nim

13S -45

112,5 67,5 112 -67,5

f-»- POCZĄTEK KONIEC j l -»- POCZĄTEK KONIEC l

Rys. 5. Zmiana średnicy zewnętrznej na obwodzie tulei wyciskanej, temperatura wyciskania

a — 860 °C, b — 880 °C

Fig. 5. Change of an outer diameter on the perimeter of an extruded tubę, extrusion temperaturę
a — 860 °C, fo— 880 °C

490
wych oraz badania sprawdzające, potwierdziły poprawność opraco-
wanych parametrów procesu.
Przeróbka plastyczna na gorąco
Dla poprawy wskaźników techniczno-ekonomicznych procesu
HUTMEN S.A. zainstalował nowy system nagrzewania gazowego
wlewków gwarantujący lepszą równomierność rozkładu temperatu-
ry oraz niższe o ok. 40 % koszty nagrzewania. Ponadto dokonano
modernizacji prasy do wyciskania polegającej na zwiększeniu siły
nacisku do 27,5 MN i średnicy wlewków do 300 mm, a także umo-
żliwiającej wyciskanie prasówki rurowej pod wodę. Dla określenia
warunków wyciskania przeprowadzono w szerokim zakresie próby
z zastosowaniem różnych zestawów parametrów procesowych.
W trakcie prób wykonywano badania termowizyjne, a także pobie-
rano próbki do badań materiałowych. Wyniki badań termowizyjnych
wskazują, że wlewki nagrzewane gazowo posiadająjednorodną tem-
peraturę na długości i przekroju (rys. 3).
Dla sprawdzenia szybkości studzenia wlewków przed ich wyciska-
niem przeprowadzono badania polegające na wytrzymaniu ich na
podajniku prasy do ponad 3 minut. Wykresy rozkładu temperatur
z tych badań zamieszczono na rysunku 4. Można ogólnie stwierdzić,
że krótkie postoje, nie przekraczające 3 minut, nie wymuszają po-
nownego podgrzewania wlewków. Różnice w rozkładzie tempera-
tury są w dalszym ciągu niewielkie. Z wlewków o średnicy 300 mm
po nagrzaniu wyciskano prasówkę rurową o średnicy 85 mm i gru-
bości ścianki l? mm. Pobrany podczas prób wyciskania materiał
umożliwił przeprowadzenie szerokiego zakresu badań. Oceniano
jakość powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej prasówki rurowej, jej
geometrię, strukturę oraz określano własności mechaniczne.
Jakość powierzchni wyciskanych tulei nie budziła zastrzeżeń.
Niezależnie od warunków wyciskania powierzchnia (zarówno ze-
wnętrzna jak i wewnętrzna) była gładka, wolna od pęknięć, nade-
rwań i innych wad.
Tuleje wyciskane w temperaturze 860 i 870 °C charakteryzowa-
ły się różnicami grubości ścianki dochodzącymi do ok. 13 %, nato-
miast koniec tulei wyciskanej w temperaturze 880 °C wykazywał
znacznie większe różnice, nawet przekraczające 20 %. Należy nad-
mienić, że początek tej tulei odznaczał się bardzo niewielką różno-
ściennością (ok. 5 %). Podawana w niniejszej pracy wartość różno-
ścienności jest procentową różnicą między maksymalną a minimal-
ną grubością ścianki w tym samym przekroju poprzecznym rury.
Różnice te prawdopodobnie związane są również z niejednorodnym
rozkładem temperatury, występującym w trakcie procesu wyciska-
nia. Widoczne jest to wyraźnie w przypadku wlewka nagrzewanego
do 880 °C. Przykładowo na rysunku 5 pokazano zmiany średnicy
zewnętrznej na obwodzie tulei wyciskanej, a także zmianę grubości
ścianki (rys. 6).
Mikrostruktura prasówki rurowej była jednorodna, pozbawiona
wad wewnętrznych, zaś wielkość ziarna mieściła się w granicach
160^-200 urn.
Własności mechaniczne tulei są podobne niezależnie od warun-
ków wyciskania wlewków. Średnie wartości granicy wytrzymałości
na r o / c i n m n i e są p r a k t v c / n i c ulent\<vm' d l . i u s / v s t k i c h badanych

22,5 22,5
45 45

67,5

247

225-
157,5 202

POCZĄTEK KONIEC l l -»- POCZĄTEK . KONIEC]

Rys. 6. Zmiana grubości ścianki na obwodzie tulei wyciskanej, temperatura wyciskania

a — 860 "C, b — 880 °C

Fig. 6. Change of a wali thickness on the perimeter of an extruded tubę, extrusion temperaturę
n - 8fio T. h - - ssn °r

22,5 22,5
45 45

225 135
157,5 202,5 ""157,5
180
POCZĄTEK KONIEC l POCZĄTEK KONIEĆ1

Rys. 7. Zmiana grubości ścianki na obwodzie rury po walcowaniu pielgrzymów) in

Wsad — tuleja wyciskana w temperaturze: a — 860 °C, b — 880 °C

Fig. 7. Change of a wali thickness on the tubę perimeter after pilger rolling process
The charge — tubę extruded at the temperaturę: a — 860 °C, b — 880 °C

491
tulei. Mieszczą się one w stosunkowo wąskich granicach i wynoszą
210-^220 MPa. W przypadku umownej granicy plastyczności warto-
ści ^„02 niewielkie i wynoszą ok. 50 MPa, przy wartościach
wydłużenia przekraczających 40 %.
Przeróbka plastyczna na zimno
Zainstalowanie nowoczesnej walcarki pielgrzymowej KPW75YMRK
w linii rurowej do produkcji rur gatunku Cu-DHP pozwoliło na
znaczne zwiększenie zdolności produkcyjnej Zakładu. Uruchomie-
nie produkcji rur z wykorzystaniem tej walcarki wymagało rozwią-
zania wielu problemów, takich jak: modelowanie i projektowanie
narzędzi, dobór materiału oraz określenie technicznych możliwości
wykonania narzędzi, doboru środków smarnych, a także ustalenie
optymalnych parametrów procesu walcowania pielgrzymowego.
Prace te zostały wykonane pod kierunkiem Prof. Osiki z AGH i będą
tematem odrębnego opracowania. W tej pracy zostały przedstawione
jedynie wyniki badań materiałowych rur.
Prasówka rurowa § 85 x 13 mm uzyskana przy zastosowaniu
różnych parametrów wyciskania poddana została walcowaniu piel-
grzymowemu na wymiar (j) 46 x 2,2 mm.
Pomiary średnicy zewnętrznej i grubości ścianki wykonano na od-
cinkach pobranych z początku i końca walcowanych rur. Pomiary
średnicy zewnętrznej i grubości ścianki walcowanych pielgrzymowo
rur wykazały, że owalizacja nie przekracza 1,8 %, a pole tolerancji
średnicy (łącznie z owalizacja) mieści się w zakresie poniżej l mm.
Również różnościenność rur w większości przypadków wynosiła
ok. 10 %. Przykładowo na rysunku 7 przedstawiono zmiany grubo-
ści ścianki na obwodzie rur po walcowaniu pielgrzymowym.
Własności mechaniczne rur po walcowaniu pielgrzymowym są jed-
norodne, zarówno na przekroju jak i na długości rur, niezależnie od
parametrów wyciskania. Wartość granicy wytrzymałości na rozcią-
ganie mieściła się w przedziale 400^10 MPa przy wartości R„QI
360 ±20 MPa i wydłużeniu przekraczającym 6 %.
Rury po walcowaniu pielgrzymowym zwijane są w kręgi i ciągnione
na ciągarkach bębnowych (Spinner-Block) oraz na ciągarkach typu
Schumag. Dalsza przeróbka plastyczna powoduje wyrównanie włas-
ności rur. Poziom własności wytrzymałościowych i plastycznych
niezależnie od wcześniej zastosowanych parametrów wyciskania
jest jednako wy.
Rury o wymiarach końcowych poddano szczegółowym badaniom:
geometrii, własności mechanicznych i technologicznych oraz anali-
zie struktury.
Pomiary średnicy zewnętrznej i grubości ścianki na obwodzie wska-
zują, że produkowane rury posiadają powtarzalne i wąskie zakresy
tolerancji wymiarowych.
Dla przykładu średnica zewnętrzna rur (j) 1 5 x l mm mieści się w grani-
112,5
135
x 202,5'
202,5 f 157,5
180
-POCZĄTEK
Rys. 8. Zmiana grubości ścianki na obwodzie rury gotowej $ 1 5 x 1 mm
Wsad — tuleja wyciskana w temperaturze: a — 860 °C, b — 880 °C
Fig. 8. Change of a wali thickness on the perimeter of a $ 15x l mm ready-made tubę
The charge — tubę extruded at the temperaturę: a — 860 "C, b — 880 °C
492
cach od 15,00 mm do 15,02 mm (PN-EN 1057 dopuszcza odchyłkę
średnicy ±0,04 mm) niezależnie od tego, czy rura pochodzi z początku
czy z końca prasówki i przy jakich parametrach została wyciśnięta.
Z uwagi na fakt, że miedziane rury instalacyjne sprzedawane są na
„metry bieżące" nie zaś na „wagę", niezwykle istotną sprawą dla
producenta jest, aby jednostkowy ciężar metra bieżącego rury był jak
najmniejszy. Jest to tzw. premia przerobowa pozostająca u wytwór-
cy. Stąd też dąży się do tego, aby grubość ścianki rury mieściła się
w dolnym zakresie tolerancji. Przykładowo, dla rur <j> 15 x l mm
odchyłka grubości ścianki rury wynosi ±0,1 mm. Dla rur produko-
wanych przez HUTMEN S. A. zmierzona grubość ścianki rury mieści
się w tolerancji 0,945 ±0,005 mm niezależnie od zastosowanych
parametrów wyciskania. Na rysunku 8 zamieszczono przykładowo
rozkład grubości ścianki na przekroju poprzecznym rur uzyskanych
z prasówki wyciskanej w różnych warunkach.
Wyniki badań własności mechanicznych gotowych rur wskazu-
ją, że własności te nie tylko spełniają wymagania odpowiednich
norm EN-PN w tym zakresie, ale także mieszczą się w stosunkowo
wąskich granicach dla określonych stanów umocnienia i nie zależą
od warunków wyciskania i miejsca pobrania próbek. Produkowane
rury spełniają także wymagania prób technologicznych, takich jak
spłaszczanie, roztłaczanie i inne.
Końcowym testem przeprowadzanym przez producenta rur są
nieniszczące badania defektoskopowe prądami wirowymi. Badania
te pozwalają na zlokalizowanie wad i odrzucenie rur posiadających
wady powstałe w procesie technologicznym ich wytwarzania. Wy-
krywane wady to głównie rysy, wżery, łuski, rozwarstwienia, zaciągnię-
cia i zawalcowania oraz podpowierzchniowe pory i rzadzizny. Na ry-
sunkach 9a-i-d przedstawiono przykładowo obrazy wykrywanych wad.
Końcową operacją technologicznąjest czyszczenie powierzchni we-
wnętrznej rur poprzez przedmuchiwanie strumieniem powietrza
z materiałem ściernym. Ma ona na celu usunięcie wszelkich zanie-
czyszczeń, w tym także resztek wypalonego środka smarnego po-
wstałego podczas obróbki cieplnej rur.
Wnioski
Przedstawione i omówione wyniki prób i badań stanowią pod-
stawę do sformułowania następujących wniosków:
— prace inwestycyjne przeprowadzone przez Hutmen S.A. stwo-
rzyły techniczne warunki opracowania technologii produkcji rur
z udziałem walcowania pielgrzymowego;
— przeprowadzona modernizacja ciągłego poziomego odlewu pozwo-
liła na opracowanie parametrów technologicznych wytwarzania
wlewków miedzianych gat. Cu-DHP o średnicy 300 mm, o po-
wtarzalnych własnościach, składzie chemicznym i strukturze na
jego długości i przekroju;
337,
292,5^
270-t
247,5-
225'
180
-*-POCZĄTEK
 Rys. 9. Obserwowane wady przypowierzchniowe w rurach gotowych
a — zawalcowanie, b — pory i rzadzizny, c — łuska, d — zaciągnięcia

Fig. 9. Surface defects observed in ready-made tubes

a — laps, b — blowholes and micro-shrinkages, c — scabs, d — overlaps

zainstalowanie nowego systemu nagrzewania gazowego wle-
wków, nie tylko wpłynęło na obniżenie kosztów o ponad 30 %
ale także, jak wykazały przeprowadzone badania, zagwaran-
towało lepszą równomierność temperatury wlewków przezna-
czonych do wyciskania;
próby technologiczne wyciskania na zmodernizowanej prasie
27,5 MN oraz przeprowadzone badania pozwoliły na opracowanie
optymalnych warunków tego procesu. Umożliwia to uzyskanie
grubościennej prasówki rurowej § 85 x 13 mm i długości ok. 15 m
o stabilnej geometrii, jednorodnych własnościach i strukturze;
zainstalowanie nowoczesnej walcarki pielgrzymowej pozwoliło
na znaczne zwiększenie zdolności produkcyjnych zakładu, dając
wsad do dalszego przerobu o dużej jednostkowej masie,
przeprowadzone badania materiałowe po kolejnych operacjach
przeróbki plastycznej na drodze ciągnienia wykazały, że walco-
wanie pielgrzymowe znacząco poprawia geometrię rur;
— w wyniku przeprowadzonych prób przemysłowych i badań ma-
teriałowych opracowano kompleksową technologię produkcji
rur miedzianych instalacyjnych na dobrym światowym poziomie
technicznym.
Produkowane rury spełniają wszelkie wymagania norm w zakre-
sie; geometrii, własności mechanicznych i technologicznych, składu
chemicznego i jakości powierzchni.
W pracy wykorzystano wyniki badań wykonanych w ramach
projektu celowego nr 6 TOS 172 2001 C/05733 finansowanego
przez HUTMEN S.A. przy dofinansowaniu Komitetu Badań
Naukowych.

na 200:
Redakcja

Warunki prenumeraty na 2005 r. znajdują się na II stronie okładki

493
LUDWIK CIURA Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
WITOLD MALEC UKD 621.74.047:621.743:621.774.1:669-462:643.24.001.5:669.3
ŁUKASZ MARCHEWKA
JAN OSIKA
JAN SENDAL
ROMAN PERLEGA
MACIEJ KRYWULT
EDWARD KAŁUŻA
WŁADYSŁAW JAROSIŃSKI
JAN ŁATKA

PRÓBY l BADANIA NAD TECHNOLOGIĄ PRODUKCJI

MIEDZIANYCH RUR INSTALACYJNYCH Z WSADU
W POSTACI TULEI ODLEWANYCH METODĄ CIĄGŁĄ
Przedstawiono wyniki prób i badań dotyczących wytwarzania miedzianych rur instalacyjnych na drodze ciąglego odlewa-
nia grubościennych tulei, walcowania pielgrzymów ego oraz ciągnienia do gotowego wyrobu. W artykule główny nacisk
polożono na zagadnienia związane z jakością rur na poszczególnych etapach schematu technologicznego wytwarzania.
Szczególną uwagę zwrócono na badania wpfywu operacji przetwórczych na wlasności materialowe obejmujące strukturę,
wlasności mechaniczne, geometrię oraz występowanie wad.

TESTS AND STUDY OF THE TECHNOLOGY FOR INSTALLATION

COPPER TUBES PRODUCTION FROM A CHARGE IN A FORM
OF SLEEYES CAST BY THE CONTINUOUS METHOD
Results oftests and research works related to fabrication ofthe installation copper tubes using continuous casting ofthe
thick-walledsleeves,followedby theirpilger rollingand drawing to thefinalproduct, have beenpresented. Particular attention
has been put on the issues related to the tubes ąuality at the particular stages oftechnologicalflow-sheet, and on studying of
an impact of individual processing operations on the material properties, including the structure, mechanical properties,
geometry and defects.
Wprowadzenie cepcja takiej technologii, zbliżonej do metody „cast and roli" firmy
OUTOKUMPU, została opracowana przez niemiecką firmę Man-
nesmann, przy czym zastosowano w niej walcowanie pielgrzymowe
Od wielu lat firma HUTMEN S.A. jest liderem na krajowym zamiast walcowania planetarnego. Jednakże jak na razie nie została
rynku miedzianych rur instalacyjnych oraz znaczącym eksporterem ona wykorzystywana w przemyśle.
tych wyrobów na rynki zagraniczne. Produkuje ona miedziane rury Prace badawcze nad możliwością zastosowania nowej metody
instalacyjne zgodnie z normą PN-EN 1057:1999, ciągnione bez produkcji miedzianych rur instalacyjnych są w trakcie realizacji.
szwu z miedzi odtlenionej fosforem w gatunku Cu-DHP. Oferowane Zaprezentowane wyniki badań dotyczące zagadnień przeróbki pla-
są rury instalacyjne w trzech stanach umocnienia, różniących się stycznej odlewanych tulei są wynikami wstępnymi a wnioski oparte
właściwościami mechanicznymi i użytkowymi. Zakres wymiarowy pro- na dotychczas przeprowadzonych badaniach nie są wnioskami koń-
dukowanych rur jest szeroki i wynosi od <j) 10 x l mm do <|> 54 x 2 mm. cowymi.
Ciągła dbałość firmy HUTMEN S. A. o jak najwyższe parametry
produkowanych wyrobów oraz jednoczesne dążenie do obniżenia Metodyka badawcza
cen i wprowadzania nowoczesnych technologii produkcyjnych za-
owocowało rozpoczęciem w 2001 r., wraz z Instytutem Metali Nie- W ramach realizacji programu badań wykonano doświadczalne
żelaznych, prac badawczych nad możliwością rozpoczęcia produkcji urządzenie do ciągłego odlewania tulei oraz przeprowadzono szereg
miedzianych rur instalacyjnych z wsadu odlewanego sposobem cią- kampanii odlewania tulei przy zróżnicowanych parametrach proce-
głym. su. Wymiary odlewanych tulei były stałe i wynosiły ty 85 x 13 mm
Obecnie stosowana technologia, choć sprawdzona i dająca bar- (podobnie jak w przypadku tulei wyciskanych). Zmienne parametry
dzo dobry wyrób, jest stosunkowo czasochłonna i energochłonna odlewania (głównie wielkość skoku, ilość cykli) stosowane podczas
a przez to dosyć kosztowna. Polega ona na odlewaniu metodą ciągłą prób pozwoliły uzyskać materiał odlewany w szerokim zakresie
wlewków <|> 300 mm, które następnie poddaje się wyciskaniu na szybkości i wielkości skoku. Odlane tuleje miedziane zostały pod-
gorąco na grubościenne tuleje. Tuleje te walcuje się na walcarce dane procesowi walcowania na walcarce pielgrzymowej do wymiaru
pielgrzymowej, a następnie poddaje się ciągnieniu z ewentualną ob- <|> 46 x 2,2 mm, a następnie procesowi ciągnienia aż do uzyskania
róbką cieplną. wyrobu gotowego o wymiarach <|> 15 x l mm. Przeprowadzono tak-
Nowa technologia przewiduje zastąpienie tulei wyciskanej na gorąco że badania porównawcze na tulejach odlewanych sprowadzonych
z wsadu odlewanego, tuleją odlewaną bezpośrednio nadającą się do z USA (I seria prób). Zarówno proces walcowania jak i ciągnienia
walcowania. W wyniku tego ulega skróceniu cykl technologiczny były prowadzone przy takich samych parametrach jak dla rur z wsa-
od stopienia metalu w piecu do otrzymania gotowego wyrobu. Kon- du wyciskanego. Na każdym etapie technologicznym wytwarzania

Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Witold Malec, mgr inż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.
prof dr hab. inż. Jan Osika — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.
mgr inż. Jan Sendal. mgr inż. Roman Perlega. mgr inż. Maciej Kr\wult, inż. Edward Kałuża, mgr inż. Władysław Jarosimki, mgr inż. Jan Łatka — HUTMEN S.A. Wrocław.

494
pobierano próbki do badań makrostruktury i analizy składu chemi-
cznego (tuleje), mikrostruktury, a ponadto mierzono geometrię rur
(średnica zewnętrzna, grubość ścianki), określano własności mecha-
niczne oraz charakteryzowano powierzchnię zewnętrzną i wewnę-
trzną, zwracając szczególną uwagę na jej jakość i występowanie
wad.

Wyniki prób i badań

Przedstawiono wyniki prób i badań uzyskane po każdym etapie

procesu, tj. odlewaniu, walcowaniu i ciągnieniu. Dla porównania
Rys. 4. Mikrostruktura tulei odlewanej (środek)
Fig. 4. Microstructure of a cast tubę (centre)

Rys. 5. Mikrostruktura tulei odlewanej (brzeg)

Rys. 1. Widok doświadczalnego zespołu odlewniczego
(chłodnica/krystalizator) Fig. 5. Microstructure of a cast tubę (edge)
Fig. l. The experimental casting unit (cooler/crystallizer)

".;: • i
m •' • i li
i •*•'-"' •"•"•-.'•. H ' f

Rys. 6. Mikrostruktura tulei odlewanej (wada powierzchniowa)

Fig. 6. Microstructure of a cast tubę (surface defect)

Rys. 2. Makrostruktura tulei odlewanej

Fis. 2. Macrostructure of a cast tubę

Rys. 7. Mikrostruktura tulei wyciskanej

Fig. 7. Microstructure of an extruded tubę

zamieszczono także wyniki dla materiału z wsadu wyciskanego. Na ry-

sunku l przedstawiono widok doświadczalnego zespołu odlewniczego.

Tuleje odlewane

Badania makrostruktury tułei odlewanych wykazały, że przy

Rys. 3. Makrostruktura tulei wyciskanej stosunkowo drobnym ziarnie, występują dodatkowo na obwodzie
Fig. 3. Macrostructure of an extruded tubę pewne różnice w ich wielkości. Krystalizacja materiału przebiegała

495
w wyniku silnego odprowadzania ciepła przez ścianki krystalizatora,
natomiast odprowadzanie ciepła przez trzpień było niewielkie. Na ry-
sunku 2 przedstawiono makrostrukturę tulei odlewanej, natomiast dla
porównania na rysunku 3 drobnoziarnistą makrostrukturę tulei wyciskanej.
Na rysunkach 4-*-6 pokazano mikrostruktury tulei po odlewaniu. Jest
to typowa struktura dendrytyczna. W badanych tulejach nie obser-
wowano wad wewnętrznych w postaci pęcherzy, wtrąceń, pęknięć
itp. Występujące wady miały jedynie charakter przypowierzchniowy
(rys. 6). W niektórych obszarach obserwowano wady w postaci płyt-
'-:-;*«...^:':~.:. •
kich niedolewów i naderwań. Wady te miały miejsce tylko na nie-
których odlewanych tulejach, a głębokość ich występowania była
stosunkowo nieduża i nie przekraczała 2 mm. W przypadku określo-
nych w próbach optymalnych zestawów warunków wady mają bar-
dzo ograniczony zasięg. Na rysunku 7 dla porównania przedstawio- Rys. 10. Mikrostruktura rury walcowanej
no zrekrystalizowaną mikrostrukturę tulei po wyciskaniu. (seria I, zgład poprzeczny)
Analiza składu chemicznego próbek pobranych z różnych tulei wy- Fig. 10. Microstructure of a rolled tubę
kazała, że poziom zawartości fosforu, tlenu i siarki był we wszy- (series I, transverse micro-section)
stkich badanych próbkach zbliżony i nie odbiegał od normy, co
świadczy o dobrej jednorodności chemicznej materiału.
Pomiary geometrii tulei odlewanych wykazały, że tuleje odznaczały
się bardzo małą różnościennością (w zakresie l do 2%) jak również
małą owalizacją. Nie stwierdzono istnienia wpływu parametrów
odlewania na geometrię tulei. W przypadku tulei wyciskanych wy-
stępowała dość znaczna różnościenność prasówki, charakterystycz-
na dla tego procesu. Podawana w niniejszej pracy wartość różno-
ścienności jest procentową różnicą między maksymalną a minimal-
ną grubością ścianki w tym samym przekroju poprzecznym rury.
Wszystkie badane próbki tulei odznaczały się bardzo niskim pozio-
mem własności wytrzymałościowych, zbliżonym do uzyskiwanego
Tablica l
Rys. 11. Mikrostruktura rury walcowanej
Wyniki pomiaru własności mechanicznych tulei
(seria I, zglad poprzeczny)
Table l Fig. 11. Microstructure of a rolled tubę
Results from the measurements of mechanical properties (series I, transverse micro-section)
of the sleeves

D A
Próbka
K
pO,2
MPa MPa

Serial (USA) 197 58,2 46,0

Serialll 185 48,3 45,5
Seria V 176 53,6 39,8
Tuleja wyciskana 214 46,3 51,1

Rys. 12. Mikrostruktura rury walcowanej

(seria III, zgład poprzeczny)
Fig. 12. Microstructure of a rolled tubę
(series III, transverse micro-section)

Rys. 8. Obraz powierzchni zewnętrznej tulei odlewanej (skok 12,6 mm)

Fig. 8. Image of an outside surface of a cast tubę (stroke 12.6 mm)

; ; :
"••l., .""'!•' ••.'.'"
^•:Mv.-
— •:•* " '"J" •'".."• >:„r-
i:i
;•:«'.•.• . :.".-.-.'^.-.'-••.•';"'•

Rys. 9. Obraz powierzchni zewnętrznej tulei odlewanej Rys. 13. Mikrostruktura rury walcowanej
(skok 4,5 mm — wady odlewnicze) (seria V, zgład poprzeczny)
Fig. 9. Image of an outside surface of a cast tubę Fig. 13. Microstructure of a rolled tubę
(stroke 4.5 mm — casting defects) (series V, transverse micro-section)

496
dla tulei wyciskanych i dobrą plastycznością. Nie stwierdzono wy-
stępowania istotnych zależności pomiędzy miejscem pobrania pró-
bek a własnościami. W tablicy l podano średnie wartości własności
mechanicznych dla tulei odlewanych oraz dla tulei wyciskanej.
Dokonano także oględzin powierzchni tulei. Stwierdzono, że w przy-
padku tulei odlewanej z większym skokiem powierzchnia zewnętrz-
na i wewnętrzna tulei jest gładka, pozbawiona pęknięć i naderwań
powierzchniowych. Wady w postaci powierzchniowych nierówno-
ści o nieznacznej głębokości lub też pęknięć i naderwań występowa-
ły tylko dla tulei odlewanej z małym skokiem. Na rysunkach 8 i 9
pokazano przykładowy obraz powierzchni tulei odlewanej.

Rys. 16. Mikrostruktura rury ciągnionej (seria I, zgład poprzeczny)

337,5 22,5
Fig. 16. Microstructure of a drawn tubę (series I, transverse
315 45 micro-section)
292,5

247,5 112,5

225 135
202,5 157,5
180

- Seria l ..»- Seria III -k- Seria V -•- Seria wyć.

Rys. 14. Rozkład grubości ścianki na przekroju poprzecznym Rys. 17. Mikrostruktura rury ciągnionej (seria I, zgład wzdłużny)
rury walcowanej Fig. 17. Microstructure of a drawn tubę
Fig. 14. Wall thickness distribution on a cross-section (series I, longitudinal micro-section)
of a rolled tubę

47,00

157,5 22,5

112,5 67,5
Rys. 18. Mikrostruktura rury ciągnionej (seria III, zgład
poprzeczny)
Fig. 18. Microstructure of a drawn tubę
- Seria l -m- Seria III -A- Seria V -%- Seria wyć.
(series III, transverse micro-section)

Rys. 15. Rozkład średnicy na przekroju poprzecznym

rury walcowanej Walcowanie
Fig. 15. Diameter distribution on a cross-section of a rolled tubę
Na rysunkach l CM 3 przedstawiono przykładowe obrazy mikro-
Tablica 2 struktur rur po walcowaniu z kilku serii prób. Mikrostruktura wszy-
Wyniki pomiaru własności mechanicznych rur walcowanych stkich badanych próbek jest bardzo podobna — silnie odkształcona
struktura odlewnicza z wyraźnie zachowanymi śladami struktury
Table 2 dendrytycznej. Obrazy mikrostruktur w strefie przypowierzchnio-
Results from the measurements of mechanical properties of wej zarówno od strony wewnętrznej jak i zewnętrznej rur nie wska-
the rolled tubes zują na możliwość tworzenia się defektów na skutek pęknięć, po-
wstających w następstwie wyczerpania zapasu plastyczności mate-
A riału w tym obszarze (np. po granicach ziarn). Mimo stosunkowo
Próbka Km R
r0.2
MPa MPa % obszernych badań nie stwierdzono występowania wad wewnętrz-
nych w materiale, występujące wady powierzchniowe to najczęściej
Seria I (USA) 371 358 8,1 łuski, naderwania i pęknięcia, powstałe wskutek walcowania mate-
Seria III 412 407 5,9 riału z powierzchniowymi wadami odlewniczymi.
Seria V 426 407 6,5 Pomiary owalizacji i różnościenności rur po walcowaniu pielgrzy-
Rura z wsadu wyć. 411 394 6,6 mowym wskazują, że wartości te są niewielkie i znacznie niższe niż
uzyskiwane dla rur walcowanych z wsadu wyciskanego. Owalizacja

497

Rys. 19. Mikrostruktura rury ciągnionej (seria V, zgład poprzeczny)
Fig. 19. Microstructure of a drawn tubę
(series V, transverse micro-section)
>.&"•'••• ; ,>r. -..,...., :••••'.'. •:••-"
,.,...',;;£y;:.
;
- : .t .i:V...
. ••..••...,;.;'
. •. .•....;..; . .
Rys. 20. Mikrostruktura rury ciągnionej
(seria I, pow. zew., zgład poprzeczny)
Fig. 20. Microstructure of a drawn tubę
(series I, outside surface, transverse micro-section)
Rys. 21. Mikrostruktura rury ciągnionej
(seria II pow. zew., zgład poprzeczny)
Fig. 21. Microstructure of a drawn tubę
(series II, outside surface, transverse micro-section)
.... .,...:,,*
'' .::.: '
^ .- .."•:•••,:«»
Rys. 22. Mikrostruktura rury ciągnionej
(seria IV, pow. zew., zgład poprzeczny)
Fig. 22. Microstructure of a drawn tubę
(series IV, outside surface, transverse micro-section)
498
Rys. 23. Mikrostruktura rury ciągnionej
(seria V, zglad poprzeczny)
Fig. 23. Microstructure of a drawn tubę
(series V, transverse micro-section)
rur nie przekraczała l % (w przypadku rur z wsadu wyciskanego
owalizacja dochodziła do l ,8 %). Różnościenność także była zdecy-
dowanie niższa i wynosiła średnio nieco powyżej 5 %. Należy pod-
kreślić, że wartości różnościenności dla rur z wsadu wyciskanego
były w przybliżeniu dwukrotnie wyższe. Dla porównania na rysun-
kach 14 i 15 pokazano przykładowy rozkład wyników pomiarów
grubości ścianki i średnicy zewnętrznej zarówno dla rur z wsadu
odlewanego jak i wyciskanego.
W tablicy 2 przedstawiono wyniki badań własności mechanicznych
..,...: • rur walcowanych. Wyniki próby rozciągania rur walcowanych
z wsadu produkcji USA wskazują na wyraźnie niższe własności
wytrzymałościowe, niż walcówki z wsadu odlanego w Hutmenie
(tabl. 2). Poziom własności wytrzymałościowych tych tulei jest na-
wet niższy niż określony dla rur pochodzących z wsadu wyciskanego
przy nieco wyższych własnościach plastycznych. Rury pochodzące
z wsadu odlewanego w Hutmenie (pochodzące z różnych serii do-
świadczalnych) mają średnią wytrzymałość na rozciąganie w grani-
cach 420 MPa, średnią wartość umownej granicy plastyczności
w granicach 410 MPa przy wydłużeniu AU 3 w granicach 4,5 %.
Oględziny powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej rur walcowa-
nych z różnych serii prób wykazują istnienie niewielkich wad powie-
rzchniowych w postaci naderwań i łusek, powstałych w wyniku do-
starczenia do przerobu tulei o niewystarczającej jakości powierzch-
ni. Wstępne badania wskazują, że znaczącą poprawę jakości w tym
zakresie można uzyskać poprzez skórowanie tulei.
Ciągnienie
Na rysunkach 16-^23 przedstawiono przykładowe obrazy mikro-
struktur rur ciągnionych. Analiza tych obrazów wskazuje na wystę-
powanie dużej ilości rur bez wad o równych, gładkich ściankach
niezależnie od serii. Rury te spełniają wymogi jakościowe stawiane
wyrobom gotowym. Jednakże dla części rur obserwowano liczne
wady powierzchniowe w postaci zawalcowań i naderwań, które wy-
stępowały prawie wyłącznie na powierzchni zewnętrznej. Ich głębo-
kość sięgała w przypadkach skrajnych do połowy grubości ścianki.
W kilku przypadkach miało także miejsce pęknięcie ścianki rury pod
kątem 45° w stosunku do jej powierzchni. Na rysunkach 20-5-23
przedstawiono charakterystyczne wady występujące w badanych
rurach. W tym miejscu należy podkreślić, że wszystkie obserwowa-
; ne wady rur ciągnionych miały pochodzenie odlewnicze. Podczas
walcowania jak i ciągnienia ujawniały się one i powiększały.
: Pomiary owalizacji rur ciągnionych wskazują, że wartości te są
niewielkie i mieszczą się w zakresie podawanym w PN-EN 1057:1999.
Wartości dla rur z wsadu wyciskanego były nieznacznie niższe.
Owalizacja rur nie przekraczała 0,6 % (w przypadku rur z wsadu
wyciskanego owalizacja nie przekraczała 0,2 %). Pomiary różno-
ścienności wykazały występowanie znacznych różnic w tym zakre-
sie w zależności od serii badawczej. Większość wyników oscylowa-
ła w granicach do 5 %. Należy dodatkowo zaznaczyć, że uzyskiwane
wartości owalizacji i różnościenności dla rur walcowanych z wsadu
 337,5
z różnych serii doświadczalnych z wsadu odlewanego w Hutmenie
22,5
posiadają średnią wytrzymałość na rozciąganie w zakresie 427-5-474
315 45 MPa, średnią wartość umownej granicy plastyczności w zakresie
393-M44 MPa przy wydłużeniu Al} 3 w zakresie od 2,3 do 5,5 %.
292,5
Wytrzymałość na rozciąganie spełnia warunki normy natomiast
wydłużenie niektórych rur było zbyt niskie.
270 Oględziny powierzchni zarówno zewnętrznej jak i wewnętrznej rur,
które pozytywnie przeszły badania defektoskopowe, ujawniają pew-
247,5 112,5

225 135
202,5 157,5
ISO

- Seria I a Seria ffl -A- Seria V • Seria wyć.

Rys. 24. Rozkład grubości ścianki na przekroju poprzecznym

rury ciągnionej
Fig. 24. Wall thickness distribution on a cross-section
of a drawn tubę
Rys. 26. Obraz powierzchni zewnętrznej rury ciągnionej
Fis. 26. Imase of an outer surface of a drawn tubę

157,5 22,5

112,5 67,5

-^-Serial 8i> Seriaffl -]t-Seria V -•-Seria wyć.

Rys. 27. Obraz powierzchni zewnętrznej rury ciągnionej
Fig. 27. Image of an outer surface of a drawn tubę
Rys. 25. Rozkład średnicy na przekroju poprzecznym rury ciągnionej
Fig. 25. Diameter distribution on a cross-section of a drawn tubę

Tablica 3
Wyniki pomiaru własności mechanicznych rur ciągnionych
Table 3
Results from the measurements of mechanical properties of
the drawn tubes

R p A
Próbka pO,2
MPa MPa

Seria I (USA) 476 457 3,7 Rys. 28. Obraz powierzchni zewnętrznej rury ciągnionej (wady)
Seria III 447 434 4,9 Fig. 28. Image of an outer surface of a drawn tubę (defects)
Seria V 465 434 3,8
Rura z wsadu wyć. 450 441 5,4

odlanego w USA nie odbiegają od wartości średniej wyników dla rur

pochodzących z wsadu odlewanego w Hutmenie. Dla porównania
na rysunkach 24 i 25 pokazano przykładowy rozkład wyników po-
miarów grubości ścianki i średnicy zewnętrznej zarówno dla rur
z wsadu odlewanego jak i wyciskanego.
W tablicy 3 przedstawiono wyniki badań własności mechanicznych
rur ciągnionych. Wyniki próby rozciągania rur walcowanych z wsa-
du produkcji USA wskazują na wyraźnie wyższe ich własności
wytrzymałościowe jednakże przy dość niskim wydłużeniu. Wytrzy-
małość' na rozciąganie zawiera się w zakresie 472*484 MPa, średnią
wartość umownej granicy plastyczności w zakresie 454+467 MPa Rys. 29. Obraz powierzchni zewnętrznej rury ciągnionej (wady)
przy wydłużeniu A, j 3 w zakresie od l ,9 do 2,4 %. Rury pochodzące Fig. 29. Image of an outer surface of a drawn tubę (defects)

499
ne niedoskonałości powierzchniowe w postaci pasmowatości oraz
charakterystycznych wzorzystych pasków (rys. 26,27). Rury odrzu-
cone w trakcie testu defektoskopowego posiadały typowe wady,
takie jak naderwania, łuski, czy zaprasowania (rys. 28, 29).
Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych dotychczas badań w zakresie
opracowania technologii produkcji miedzianych rur instalacyjnych
z wsadu odlewanego sposobem ciągłym można sformułować nastę-
pujące wnioski:
— możliwe jest wyprodukowanie miedzianych rur instalacyjnych
z wsadu w postaci tulei odlewanej o odpowiednich parametrach
technicznych i jakościowych z zachowaniem powtarzalnych
własności, składu chemicznego i struktury,
— przeprowadzone próby i badania pozwoliły na ustalenie wstęp-
nych parametrów technologicznych produkcji rur dobrej jakości,
— ustalono, że podstawą do uzyskania dobrego wyrobu finalnego
jest dostarczenie do dalszego przerobu wsadu odlewanego o od-
powiedniej jakości,
— stwierdzono, że proces walcowania i ciągnienia jest optymalny
i nie wymaga zmian,
— należy rozważyć celowość wprowadzenia operacji skórowania
i międzyoperacyjnej obróbki cieplnej po walcowaniu pielgrzy-
mowym,
— dalsze prace badawcze i rozwojowe powinny koncentrować się
ma doskonaleniu procesu odlewania.
Podczas wstępnych prób i badań uzyskano szereg pozytywnych
wyników, które dobrze rokują na przyszłość. Jednakże ewentualne
wprowadzenie technologii produkcji miedzianych rurinstalacyjnych
z wsadu odlewanego będzie musiało być poprzedzone jeszcze licz-
nymi pracami badawczymi i rozwojowymi.
W pracy wykorzystano wyniki badań wykonanych w ramach
projektu celowego nr 6 TOS 172 2001 C/05733 finansowanego
przez HUTMEN S.A. przy dofinansowaniu Komitetu Badań
Naukowych.

JAN OSIKA Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

JAN SENDAL UKD 519.7:65.012:669-462:621.774.36:669.3:669-13
ROMAN PERLEGA
WŁADYSŁAW JAROSIŃSKI
ANDRZEJ PIETRZAK

OPTYMALIZACJA PROCESU
PIELGRZYMOWANIA NA ZIMNO RUR Z MIEDZI l JEJ STOPÓW
Przedstawiono wyniki badań procesu, walcowania na zimno rur miedzianych, mosiężnych oraz miedzioniklowych w wal-
carce pielgrzymowej KPW75YMRK. Uzyskane wyniki umożliwiły dobór optymalnych parametrów procesu, kształtu narzędzi
(kalibrowania) i stanowiły przyczynek do intensyfikacji tego procesu technologicznego. Uzyskane wyniki mogą być także
wykorzystane w modyfikacji procesu walcowania na zimno rur mosiężnych w walcarce KPW75YMR.

OPTIMIZATION OF THE PROCESS OF COLD PILGER ROLLING OF TUBES

FROM COPPER AND ITS ALLOYS

Cold pilger process of copper, brass, copper-nickel alloy pipę production on KPW75YMRK has been shown. Optimal
process parameters, proper tools calibration were introduced due to gathered results which helped increase process intensity.
Shown results can be also applied in production of brass pipes on KPW75YMR pilger mili.
Wprowadzenie czne) i jest obecnie bardzo rozpowszechniony.
W Polsce do wytwarzania rur z miedzi i jej stopów stosowane są
Jedną z bardziej efektywnych, stosowanych w świecie metod w różnych przedsiębiorstwach dwie walcarki pielegrzymowe produ-
wytwarzania rur z miedzi jej stopów jest walcowanie pielgrzymowe kcji firmy Mannesmann-Demag AG (obecnie Mannesmann-SMS
i ciągnienie na zimno wsadu pochodzącego głównie z wyciskania na AG), starsza KPW75YMR oraz KPW75YMRK. Dotychczasowe
gorąco. W przypadku produkcji rur miedzianych istnieje dodatkowo
doświadczenia produkcyjne oraz długoletnie badania prowadzone
możliwość przygotowania wsadu metodą odlewu ciągłego albo dziu-
przez zespoły pod kierunkiem Osiki potwierdziły zalety techniczno-
rawieniem w walcarce skośnej. Ta druga metoda — lansowana
w latach siedemdziesiątych XX wieku — znalazła bardzo ograniczo- -ekonomiczne oraz walory użytkowe tych urządzeń. Obserwowana
ne zastosowanie i współcześnie praktycznie wyszła z użycia. Inne w ostatnich latach tendencja dużego wzrostu popytu na rury z miedzi
obecnie proponowane oferty procesów wytwarzania rur Cu, jak i jej stopów stwarza przesłanki do dalszych badań procesu pielgrzy-
technologia OUTOKOUMPU Castform czy KOBO nie znalazły mowania pod kątem dalszej jego intensyfikacji i optymalizacji.
powszechnego zastosowania. Natomiast proces pielgrzymowania na W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań przemy-
zimno udowodnił swoje zalety (zarówno techniczne jak i ekonomi- słowych, laboratoryjnych symulacji komputerowej procesu walco-

Dr hab. inż. Jan Osika, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, mgr inż. Jan Sendal. mgr inż. Roman Periega. mgr inż. Władysław Jarosiński — HUTMEN S.A..
Wrocław, mgr inż- Andrzej Pietrzak — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

500
wania na zimno rur miedzianych, mosiężnych i miedzioniklowych
w walcarce pielgrzymowej KPW75YMRK prowadzonych pod ką-
tem jego optymalizacji. Badania te stanowią kontynuację wcześniej
rozpoczętych, wyniki które przedstawione zostały w poprzedniej
pracy na ten temat [1]. Jak poprzednio ich zakres obejmował walco-
wanie pielgrzymowe na zimno rur miedzianych gatunku Cu-DHP
(zarówno wyciskanych i odlewanych) oraz miedzioniklowych ga-
tunku MNŻ101. Ponieważ uzyskane wyniki mogą być bezpośrednio
wykorzystane w badaniach procesu pielgrzymowania mosiężnych rur
kondesatorowych (gat. M63, MC70 i MA77) w walcarce KPW75VMR,
dlatego ich zakres został rozszerzony o te wymienione gatunki.
Zasadniczym celem niniejszych badań było określenie optymalnych
warunków walcowania pielgrzymowego tulei miedzianych uzyska-
nych drogą wyciskania i odlewu ciągłego oraz mosiężnych i mie-
dzioniklowych tulei wyciskanych. Ponadto były kontynuowane ba-
dania nad projektowaniem, wykonaniem i doborem materiału na
narzędzia do pielgrzymowania rur na zimno z ww. gatunków.
Badania procesów wytwarzania rur miedzianych
(instalacyjnych), miedzioniklowych i mosiężnych
(kondensatorowych) w walcarkach pielgrzymowych
Analiza rynków krajowego i światowego wskazuje na rosnące
zapotrzebowanie na rury miedziane i kondensatorowe (ze stopów
Cu-Zn oraz Cu-Ni). Przykładem ilustrującym tą tendencję jest rysu-
nek l przedstawiający wielkość produkcji — dokładniej sprzedaży
— rur miedzianych i miedzioniklowych w HUTMENIE S.A. W per-
spektywie przewiduje się wzrost produkcji rur do ok. 20 Gg rocznie.
Wobec powyższego prowadzenie dalszych badań nad intensyfikacją
procesów pielgrzymowania na zimno rur z miedzi jej stopów w obu
walcarkach jest całkowicie uzasadnione, zwłaszcza że proces ten
zawsze jest „wąskim gardłem" w linii technologicznej wyciskanie
—> walcowanie —> ciągnienie.
W tablicy l przedstawiono program i wyniki wszystkich badań
przemysłowych wykonanych podczas walcowania rur na zimno
w walcarce pielgrzymowej KPW75YMRK. Natomiast w ostatnich
trzech wierszach przedstawiony jest program i parametry walcowania
rur kondensatorowych z mosiądzów M63, MA77 i MC70 w walcarce
KPW75YMR. Proces ich pielgrzymowania był w przeszłości wielo-
krotnie badany w warunkach przemysłowych połączonych z pomia-
rami sił walcowania i w korbowodach, laboratoryjnych i ppom. sy-
mulacji komputerowej [2, 6,7 i in.]. Przeprowadzone obecnie bada-
nia przemysłowe walcowania w walcarce KPW75YMRK pozwoliły

10.0
Zastosowanie w krajowym przemyśle przetwórczym do wytwa-
H Rury Cu-DHP
rzania rur z miedzi i jej stopów (klasycznych już świecie) dwóch linii 9.0
1H Rury Cu-Ni
technologicznych wyciskanie na gorąco —> pielgrzymowanie na
8.0 l Razem rury
zimno —> ciągnienie na zimno przyniosło duże efekty ekonomiczne
i znacznie zwiększyło możliwości produkcyjne walcowni. Obie walcar- 7.0
ki pielgrzymowe okazały się urządzeniami o dużej niezawodności i sto-
sunkowo tanie w długoletniej eksploatacji. Walcarka KPW75YMR
— pracująca już 30 lat — jest nadal wykorzystywana w 95 %
produkcji mosiężnych rur kondensatorowych gatunków M63, MC70
i MA77 gwarantując ich wysoką jakość i wydajność procesu. Wie-
loletnie badania prowadzone przez zespoły badawcze pod kierunkiem
Osiki [2, 6, 7] pozwoliły ustalić racjonalne zasady jej eksploatacji
oraz wykazały możliwości dalszej intensyfikacji procesu technolo-
gicznego [7]. Natomiast nowocześniejsza walcarka KPW75YMRK
— eksploatowana już ponad 2 lata — stosowana jest przede wszy-
stkim w produkcji rur miedzianych gatunku Cu-DHP. Niemniej
przeprowadzona analiza i wykonane badania [l, 3] wskazują, że mo- 2000 2004
że być też wykorzystywana do pielgrzymowania rur ze stopów
miedzi, a szczególności stopów Cu-Ni. W przypadku produkcji rur
Rys. l . Produkcja (sprzedaż) rur miedzianych i miedzioniklowych
Cu-DHP wsad do walcowania pielgrzymowego pochodzi głównie
przez HUTMEN S.A. Wrocław
z wyciskania. Wyniki badań przeprowadzonych przez zespół pod
kierunkiem Ciury [8, 9] wskazują także możliwość zastosowania Fig. l Production (sales volume) of the copper and copper-nickel
jako wsadu tulei odlewanych metodą ciągłą. tubes by the HUTMEN S.A. Wrocław
Tablica l
Program badań przemysłowych walcowania na zimno rur w walcarce pielgrzymowej KPW75YMRK

Tubie l
Program of the industrial tests with cold rolling of tubes by means of the KPW75YMRK pilger roSIing mil!

Kali- Parametry
Program
Lp. Materiał bro- Wsad Uwagi
walcowania
wanie m \ n W

1 Cu-DHP 85 x 13-^46x2 MD W 14,1 10,6 150 1336 Pomiar rozkładu nacisku metalu na walce w funkcji czasu
2 MNŻ101 85x 7 -» 46 x 2 MD W 14,1 6,20 150 773,9
3 MD W 14,1 10,6 150 1336 Pomiar sit w korbowodach
4 MD W i O 14,1 10,6 150 1336 Porównanie walcowania tulei wyciskanych i odlewanych.
Cu-DHP 85 x 13-* 4 6 x 2 Narzędzia wg projektu Osiki wymagają korekty
5 JO W i O 12,0 10.6 150 1137
6 JOm W 14,1 10,6 150 1336 Próba aktualnie realizowana. Kalibrowanie narzędzi poprawne.
7 MC70
8 MA77
74x7,5 -H. 40x2.5 JO w 18,0 5,32 150 853,2 Możliwe także walcowanie na wymiar 40 x 2 !
9 MNŻ101 7 4 x 7 - * 4 0 x 1.6 JO w 14,1 7,63 120 652,9 Próba nieudana, utrudnione zejście rury z trzpienia
10 M63
Walcarka KPW75YMR Pomiar rozkładów nacisku metalu
11 MA77 76 x 6 -H- 40 x 2 MD w 16,0 5.52 140 698,2
na walce, siły osiowej oraz w korkowodach
12 MC70

Objaśnienia: MD — narzędzia kalibrowane metodą firmy Mannesmann-Demag, JO i JOm — narzędzia kalibrowane metodą Osiki, WiO — wsad wyciskany
albo odlewany, m — posuw, mm, Kc — współczynnik wydłużenia całkowitego, « — prędkość walcowania, skoków/min. W — wydajność procesu, m/godz.

501
zweryfikować poprawność przyjętych, przy projektowaniu techno-
logii i kształtu narzędzi założeń teoretycznych oraz wykonanych
badań symulacyjnych. W szczególności wykazały, że:
— Przy walcowaniu rur miedzianych możliwe jest zastosowanie
jako wsadu zarówno tulei odlewanych jak i wyciskanych. Jed-
nak problem polega na takim doborze warunków odlewania
ciągłego, by zapewnić przebieg procesu ciągnienia walcówki
bez zerwań. Wyniki badań przedstawione w [9] potwierdzają
zastosowanie tej metody jako uzupełnienie przygotowania wsa-
du. Uzyskane wyniki badań potwierdzają, że można projekto-
wać i wykonywać narzędzia do pielgrzymowania rur z Cu-DHP
w warunkach krajowych. Poprawiona metoda minimalizacyjna
Osiki kalibrowania walców i trzpieni jest zweryfikowana tech-
nologicznie i może być zastosowania do projektowania narzędzi
do walcowania ww. materiału według innych programów. Ocze-
kiwane zwiększenie żywotności w porównaniu walcami wg me-
tody MD musi zostać potwierdzone w toku dalszych prób. Po-
zostaje także do eksperymentalnego potwierdzenia problem traf-
ności wyboru materiału na narzędzia. Szczegółowo zagadnienie
kalibrowania zostanie omówione w dalszej części artykułu.
— Jest możliwe pielgrzymowanie rur miedzioniklowych wg pro-
gramu 85 x 7 —» 46 x 2 przy użyciu tych samych walców, co do
Cu-DHP, a wymianie tylko trzpienia. Rozwiązanie to jest jednak
nie zalecane z dwóch powodów. Pierwszy, to konieczność użycia
żerdziny z tulejami zabezpieczającymi (z uwagi na większą śred-
nicę wewnętrzną rury wsadowej), co w razie zerwania może być
przyczyną awarii walcarki. Po drugie podczas walcowania rur
z MŻN101 obserwuje się większe naciski metalu na walce i wię-
ksze siły tarcia na powierzchniach styku metal-narzędzia. Moż-
na się więc spodziewać szybszego zużycia wykrojów. W przy-
padku pielgrzymowania rur z miedzioniklu CuNilOFel zaleca
się zastosować program walcowania 74 x 7,5 —» 40 x l ,6, a nie
jak w badaniach 74 x 7 —» 40 x l ,6. Z powodu braku możliwości
Tablica 2
Współczynniki krzywych umocnienia Cu-DHP [l, 2,6]
Table 2
Work-hardening curve coefficients for the Cu-DHP tubes [l, 2,6]
wyciskania prasówki o grubości ścianki 7,5 mm z konieczności
przystąpiono do prób pielgrzymowania tulei o mniejszej grubo-
ści ścianki. Wskutek tego następowało późniejsze niż w proje-
ktowanych wykrojach, osiadanie stożka roboczego na trzpieniu
wywołujące większe pogrubienie ścianki, a zatem po dalszym
przesunięciu utrudnione „schodzenie" materiału z trzpienia. Do-
datkowo do realizacji tego programu należałoby zastosować
koło zębatki o średnicy 336 mm (a nie 324 — co również
utrudnia zejście z trzpienia). Jako sprawdzoną metodę kalibro-
wania narzędzi polecić można metodę minimalizacyjna Osiki
z homograficzną funkcją minimalizującą,
— Przeprowadzono także analizę możliwości zastosowania walcar-
ki pielgrzymowej do wytwarzania rur miedzioniklowych o wyż-
szej zawartości niklu, np. CuNiSOMnlFel. Ponieważ w perspe-
ktywie przewiduje się podjęcie produkcji rur tego gatunku wy-
niki badań ograniczone są jedynie do badań symulacyjnych
i laboratoryjnych [10],
— Przyjmując, że walcarki pielgrzymowe KPW75YMRK
i KPW75YMR nie różnią się gabarytami ani parametrami tech-
nologicznymi (różnica jest tylko w rozwiązaniach konstrukcyj-
nych) zgodnie z tablicą l program badań został rozszerzony
o walcowanie rur mosiężnych. Realizacja zaproponowanego
programu 74 x 7,5 —> 40 x 2,5 wymagała tylko wykonania in-
nego trzpienia przy zastosowaniu tych samych wykrojów co
w próbie walcowania rur z MNŻ101. W rezultacie próba została
przeprowadzona w warunkach zbliżonych do stosowanych
w walcarce KPW75YMR. Pomyślne wyniki badań pielgrzymo-
wania rur mosiężnych gat. MA77 i MC70 potwierdziły zasad-
ność stosowanej metody kalibrowania narzędzi, a uzyskane pa-
rametry walcowania (posuw 18 mm, przy nieco mniejszym
współczynniku wydłużenia 5,32) świadczą o możliwości zwię-
kszenia wydajności procesu. Mogą być one wykorzystane bez-
pośrednio w walcarce KPW75YMR, gdzie należałoby zaproje-
ktować metodą minimalizacyjna Osiki i wykonać narzędzia dla
bardziej dostosowanego do gabarytów urządzenia programu
walcowania 78 x 7 —> 40 x 2. Gdyby potwierdziła się możliwość
uzyskania posuwu 18 mm, to zapewniłoby to wydajność ok. 970
m/godz, (przy zachowaniu prędkości walcowania 140 sk/min),
czyli wzrost o ok. 30 %.

Równanie krzywej umocnienia: O; = B + Ae" Symulacja komputerowa procesu walcowania na zimno

rur miedzianych, mosiężnych i miedzioniklowych
A B n w walcarce pielgrzymowej KPW75VMRK
Materiał "rfmin.

Cu-DHP 54,486 78,519 0,409 7,0 Zasadniczym celem symulacji komputerowej procesu walcowa-
MA77 32,434 137,268 0,691 9,0 nia na zimno rur instalacyjnych z miedzi Cu-DHP oraz kondensa-
MC70 58,801 171,659 0,579 8,5 torowych ze stopów miedzi w gatunkach MNŻ101, M63, MA77
MNŻ101 65,707 490,616 0,34 7,9 i MC70 jest uzyskanie rozkładów sił walcowania w funkcji drogi
klatki. Analiza tych rozkładów, a zwłaszcza nacisku metalu na walce,

1 LJ
600
f
f
Tnf ;u 800
,. FCu -
500
Cnf ;uNi 700
i
y
FCuNi
--,^ »\ \

,s

/i
400 Ą
500 *\
\f
300 -\ N,
h
400

s
\
" —.\ N
Ss
200 300
V
\
200
\
i
100
1
0 '— 1 X.
100
n
"
O 100 200 300 400 500 600 700 800
O 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
z, mm ^
z, mm
^
Rys. 2. Rozkłady nacisku metalu na walce w funkcji drogi klatki przy ruchu klatki w przód w procesie walcowania rur Cu-DHP
oraz MNŻ101 uzyskane z symulacji komputerowej (d) i z pomiaru na rzeczywistym obiekcie (b) (objaśnienia w tekście) [3]
Fig. 2 Distribution of a metal pressure on rolls as a function of rolling stand path during a forward motion of the stand in the process of rolling
Cu-DHP and MNŻ101 tubes, obtained by computer simulation (a) and from a measurement on a real object (b) (see the text for details) [3]

502
pozwoli wyciągnąć wnioski co do przebiegu procesu technologicz-
nego walcowania (optymalnego lub nie) oraz projektowania narzę-
dzi (kalibrowania lub czasem zwanego kalibracją). Tak jak poprze-
dnio do symulacji zastosowano model płaski 2D o nazwie KALI-
BER 3.2 opisany w [2-3-4], która jest dostosowana do warunków
w HUTMENIE S. A. Także wyniki symulacji wykorzystane będą do
oceny możliwości intensyfikacji procesu technologicznego. Tego
rodzaju badania, których niewątpliwą zaletą jest niski koszt, pozwa-
lają ocenić poprawność projektowania narzędzi. Wcześniejsze prace
Osiki [2] — teoretyczne i eksperymentalne — nad kalibrowaniem
narzędzi do pielgrzymowania rur na zimno potwierdziły tezę, że naj-
istotniejszym kryterium oceny jego poprawności stanowi równo-
mierny rozkład nacisku metalu na walce w funkcji położenia klatki
roboczej. Drugim istotnym kryterium, mającym bardziej znaczenie
teoretyczne jest minimalne zużycie energii odkształcenia plastycz-
nego. Z uwagi na mniejsze znaczenie analizy rozkładów sił osio-
wych w rurze, wyniki ograniczono tylko do rozkładów nacisku przy
„ważniejszym" ruchu klatki w przód. W zasadzie zalecane jest do-
świadczalne weryfikowanie wyników symulacji przez wykonanie
pomiarów w rzeczywistych obiektach (walcarkach). Z uwagi na wy-
sokie koszty takich badań ogranicza sieje do niezbędnego minimum.
Ze względu na szczupłość miejsca ograniczono się do podania
jedynie wybranych rezultatów tych symulacji przeprowadzonych dla
wszystkich przedstawionych w tablicy l programów walcowania.
Badania symulacyjne prowadzone za pomocą systemu KALI-
BER wymagają przede wszystkim wyznaczenia stałych materiało-
wych do opisu krzywych umocnienia i odkształcalności granicznej.
W tablicy 2 przedstawiono wyznaczone z próby ściskania współ-
czynniki krzywych umocnienia oraz z próby kucia na zimno współ-
czynniki cząstkowych odkształceń dla miedzi Cu-DHP oraz jej
stopów MA77, MC70 i MNŻ101. Na rysunku 2 przedstawiono
wyniki symulacji (rys. 2a) i pomiarów na rzeczywistym obiekcie
(rys. 2b) procesu walcowania rur Cu-DHP według programu 85 x 13
—> 46 x 2 i posuwem 14,1 mm oraz MNŻ101 według programu
85 x 7 —> 46 x 2 z posuwem 14 mm. Jak widać w tym przypadku
przebiegi symulacyjne różnią się dość istotnie od uzyskanych z po-
miaru, zwłaszcza charakterem rozkładu. Rozkłady komputerowe
charakteryzują się gwałtownym wzrostem nacisku w początku drogi
klatki oraz większym zmniejszaniem się w końcu strefy walcowania.
Jak również wartości maksymalne nacisków różnią się znacznie od
wartości zmierzonych. I tak w przypadku rur miedzianych jest ona
mniejsza o 50 %, a w przypadku rur miedzioniklowych mniejsza
o 25 %. Jest to rezultatem przyjęcia zbyt małych wartości współ-
czynników tarcia. W praktyce badań symulacyjnych po weryfikacji
doświadczalnej wyników uzyskanych dla jednego przypadku prze-
prowadza się korektę przyjętego modelu matematycznego metodą
inwersji [2, 3]. Następne symulacje prowadzi się już przy pomocy
modelu skorygowanego uzyskując w ten sposób bardziej dokładne
wyniki. W następnych wersjach sytemu KALIBER przewidziano
już możliwość weryfikacji modeli matematycznych właśnie metodą
inwersji.
Natomiast na rysunku 3 zamieszczono komplet wyników symu-
lacji rozkładów nacisków metalu na walce przy ruchu klatki w przód
walcowania na zimno rur mosiężnych gatunku MC70 i MA77 wg
programu 74 x 7,5 -> 40 x 2,0 oraz miedzioniklu MNŻ101 wg
programu 74 x 7 —> 40 x 1,6. Symulację wykonano przyjmując dla
wszystkich przypadków jednakowe wielkości posuwu pojedyncze-
go 14,1 mm oraz prędkość walcowania równą 150 sk/min.
Wyznaczanie optymalnych parametrów procesu
pielgrzymowego na zimno rur miedzi i jej stopów
Wyniki badań przemysłowych uzupełnione symulacją kompu-
terową wykorzystane zostały do projektowania narzędzi (co będzie
przedstawione dalej) oraz do przeanalizowania możliwości inten-
syfikacji procesu technologicznego. W przypadku wytwarzania rur
miedzianych realizuje się na razie jeden program 85 x 13 —» 46 x 2,
dla którego parametry (posuw i prędkość walcowania) dobrane zo-
stały doświadczalnie przez wytwórcę walcarki. Również walcowa-
700
100
500 600
Rys. 3. Wyniki symulacji rozkładów nacisku metalu na walce
podczas ruchu klatki w przód podczas walcowania na zimno
rur ze stopów miedzi (objaśnienia w tekście)
Fig. 3 Simulation results of a metal pressure distribution on rolls
during forward motion of a rolling stand during cold rolling
of tubes from the copper alloys (see the text for details) [3].
nie odbywa się przy użyciu walców i trzpieni produkcji firmy Kind
prawdopodobnie kalibrowanych metodą Mannesmann-Demag
(MD). Biorąc pod uwagę możliwość zwiększenia wydajności proce-
su pielgrzymowego według powyższego programu, istnieją tylko
dwa parametry, a mianowicie posuw i prędkość walcowania. Z ba-
dań symulacyjnych wynika, że zwiększenie posuwu z 14,1 do 15
mm spowoduje tylko 3 % wzrost nacisku metalu na walce i ok. 6 %
wzrost siły osiowej w rurze. Spowodowałoby wzrost wydajności
z 1336 do 1422 m/godz., a więc 06%. Dalsze zwiększenie posuwu
np. do 16 mm spowoduje ok. 10 % wzrost sił walcowania (nacisk
o 7 %, a siła osiowa o 11 %), a wydajności do 1516 m/godz. (13 %).
Natomiast wzrost prędkości walcowania do 160 skoków/min jest
mniej korzystny. Spowoduje bowiem wzrost sił w korbowodach aż
0 15 %. Wobec powyższych danych można zaproponować kierunek
dalszych badań nad intensyfikacją tego procesu polegający na zwię-
kszaniu posuwu i/lub współczynnika wydłużenia. W tym drugim
wariancie trzeba zmienić program walcowania. Natomiast w każ-
dym przypadku konieczna jest zmiana kształtu (a więc kalibrowania)
narzędzi.
Projektowanie i eksploatacja narzędzi do walcowania
pielgrzymowego na zimno rur z miedzi i jej stopów
W pracy [1] przedstawiono wyniki badań przemysłowych nad
eksploatacją narzędzi do pielgrzymowania rur miedzianych wg pro-
gramu 85 x 13 -» 46 x 2 zarówno zakupionych w firmie Kind, jak
1 wykonanych w warunkach krajowych z wybranego materiału.
W pierwszym przypadku po przewalcowaniu ok. 4-5-5 tyś. km poja-
wiały się wyłupania na powierzchni wykroju, co świadczyło o wy-
stępowaniu niewłaściwego rozkładu nacisku metalu na walce w fun-
kcji drogi klatki. W przypadku walców krajowych obok podobnego
wyłupania pojawiła się korozja wskutek oddziaływania emulsji.
Dalsze zwiększenie żywotności walców można osiągnąć po wdro-
żeniu innej metody kalibracji narzędzi zapewniającej „łagodniejsze"
odkształcenie w początku strefy walcowania. Jak wykazała analiza
teoretyczna może być to metoda minimalizacyjna Osiki, przy zasto-
sowaniu opisanego w opracowaniu modelu 2D procesu pielgrzymo-
wego [3]. Po wykonaniu narzędzi według powyższego projektu
w firmie REMEBUD zastosowano je w praktyce walcowania i zaob-
serwowano, że:
l — W trakcie walcowania występują drgania osiowe stożka robo-
czego, co świadczy o utrudnionym schodzeniu stożka roboczego
z trzpienia. Po pewnym dość krótkim czasie (kilka godzin) nastąpiło
zerwanie końcówki trzpienia.
503
2 — W tej sytuacji wykonano drugi trzpień, w którym część kalibru-
jącą — normalnie w kształcie cylindrycznym — wykonano z nie-
znaczną zbieżnością. Drgania ustąpiły, ale trudno było uzyskać
nominalną grubość ścianki 2 mm. W praktyce nie udało się uzyskać
innej grubości niż ok. 2.2 mm.
3 — W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że przyczyną
utrudnionego zejścia stożka roboczego z trzpienia jest niewłaściwy
kształt obu tworzących. W konsekwencji zbyt dużego złagodzenia
gniotu w strefie środkowej — tam, gdzie występowały wyłupania
powierzchni wykroju w walcach „niemieckich" — obie zbieżności
stożka w końcu strefy walcowania są zbyt duże. Dlatego przejście
do strefy kalibrowania jest „za ostre".
Aby poprawić zaprojektowane kalibrowanie należy zmienić
kształt obu tworzących tak, by złagodzić przejście ze strefy walco-
wania do kalibrowania a jednocześnie zapewnić nieco mniejszy
gniot w strefie środkowej (w stosunku do obu narzędzi kalibrowa-
nych metodą MD). Rozwiązanie zapewniające właściwy kształt
tworzących zewnętrznej i wewnętrznej stożka roboczego wymaga
wprowadzenia modyfikacji modelu matematycznego i algorytmu,
przyjąwszy dwa dodatkowe założenia:
l — Należy przyjąć dwa dodatkowe ograniczenia funkcyjne, by
zbieżności obu tworzących w końcu strefy walcowania spełniały
warunki
DtMD
DzMD
— - - — DtJO
— - — - DzJO
Dzpopr
Dtpopr
D «5
40
100 200 300 400 500
z, mm
Rys. 4. Kalibrowanie narzędzi do pielgrzymowania na zimno
rur miedzianych gatunku Cu-DHP
wg programu 85 x 13 —> 46 x 2 różnymi metodami
Fig. 4 Calibration of the tools for cold pilger rolling
of the Cu-DHP tubes according to the 85 x 13 -ł 46 x 2
program performed by different methods
2.25
1.90
120 180 240 300
kąt ł, stopnie
Rys. 5. Rozkład grubości ścianki na obwodzie przekroju poprzecznego walcowanej rur z prasówki (a) i tulei odlewanej (b)
Fig. 5 Distribution of a wali thickness on the circumference of a cross-section of the tubes rolled from an ingot (a)
and from a cast sleeve (b)
504
dR,
du
<c_
'((=1
gdzie Cz max = 0,32 i Cw max = 0,16 — zbieżności graniczne tworzą-
cych stożka roboczego w końcu strefy walcowania wyznaczone
z praktyki kalibrowania.
2 — Należy przyjąć inną postać funkcji minimalizujących. Przyjęcie
funkcji homograficznych o równaniach
dawały bardzo niekorzystne kształty tworzących. Przyjmując zatem
wielomiany trzeciego stopnia w postaci
3 2
Dz = Au + Bu + Cu + D
3 2
dz = au + bu + cu + d
które spełniają warunki brzegowe
Na rysunku 4 przedstawiono rysunki różnych wariantów proje-
ktowanego kalibrowania metodami MD, minimalizacyjną Osiki
z funkcjami homograficznymi oraz wielomianami. Aktualnie wyko-
nane narzędzia kalibrowane poprawioną metodą Osiki są weryfiko-
wane doświadczalnie w walcarce KPW75YMRK.
Ocena jakości rur
Rury uzyskane drogą pielgrzymowania na zimno odznaczają się
wysoką jakością powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej, wysokimi
własnościami mechanicznymi, minimalnymi odchyłkami wymiaro-
wymi oraz prostością. Sam proces cechuje się dużą zdolnością do
poprawiania różnościenności i decentryczności produktu końcowe-
go. Można więc przyjąć te dwie wielkości jako najbardziej istotne
kryterium oceny jakości (rozumianą jako najbardziej krytyczną mia-
rę poprawności procesu technologicznego i stosowanych narzędzi).
W praktyce wyznaczanie różnościenności i decentryczności wyko-
nuje się poprzez pomiar rozkładu grubości ścianki na obwodzie
600
wyciętego przekroju poprzecznego. Rozkład ten ma charakter dys-
kretny. Nadokładniejszy sposób opracowania wyników pomiarów
został zaproponowany w pracy [5]. Polega on na zastąpieniu rozkła-
du dyskretnego rozkładem ciągłym uzyskanym poprzez rozwinięcie
w szereg Fouriera i wyznaczania różnościenności i decentryczności
za pomocą jego współczynników.
Chcąc jeszcze zwiększyć dokładność pomiaru Osika i Pietrzak
zaproponowali wykonanie pomiaru rozkładu grubości ścianki na
obwodzie za pomocą metody fotogrametrycznej [3]. Zbraku miejsca
zostanie pominięty szczegółowy opis tej metody, można tylko do-
dać, że jej istotą jest wykonywanie pomiarów na zdjęciu cyfrowym
2.35
O
60 120 180 240 300 360
360
kąt ł, stopnie
przekroju poprzecznego. Przy pomocy specjalnie opracowanego
programu komputerowego po koniecznym przekształceniu obrazu
mierzy się grubości ścianki w znacznie większej liczbie punktów na
obwodzie niż przy klasycznej metodzie pomiaru za pomocą śruby
mikrometrycznej. Dalej następuje „zamiana" rozkładu dyskretnego
na ciągły i wyliczenie różnościenności i decentryczności z wyzna-
czonych współczynników szeregu Fouriera.
Na rysunku 5 przedstawiono wyznaczone metodą fotogrametry-
czną rozkłady grubości ścianki na obwodzie przewalcowanej rury
z prasówki (rys. la) oraz odlewanej tulei (rys. 2b). Rysunek ten
ilustruje niewielkie różnice pomiędzy tymi rozkładami, a więc tech-
nologicznie walcowanie rur ze wsadu odlewanego nie powoduje
pogorszenia jakości.
Wnioski i uwagi końcowe
Z przeprowadzonych badań przemysłowych, symulacji kompu-
terowej oraz badań laboratoryjnych można w konkluzji stwierdzić,
że:
1 — Proces walcowania na zimno rur z miedzi i jej stopów
w walcarce pielgrzymowej KPW75YMRK jest bardzo efektywną
metodą wytwarzania wysoko jakościowych rur. Część uzyskanych
wyników można także wykorzystać do modernizacji procesu piel-
grzymowania na zimno kondensatorowych rur mosiężnych w wal-
carce KPW75YMR.
2 — W procesie wytwarzania rur miedzianych można obok
wsadu wyciskanego stosować tuleje odlewane metodą ciągłą. W obu
przypadkach proces walcowania poprawia jakość rur. Do realizacji
procesu technologicznego pielgrzymowania można zalecić narzę-
dzia produkcji krajowej kalibrowane metodąminimalizacyjną Osiki.
Wskazane jest kontynuowanie badań tego procesu pod kątem dalszej
jego intensyfikacji oraz zwiększenia żywotności narzędzi.
3 — Przeprowadzone badania potwierdziły zasadność zastoso-
wania walcowania pielgrzymowego do wytwarzania rur ze stopów
miedzi (mosiądzów i miedzionikli). W tych przypadkach zaleca się
projektowanie narzędzi według metody minimalizacyjnej Osiki.
Dalsze badania nad wykorzystaniem procesów pielgrzymowania rur
ze stopów miedzi w walcarkach pielgrzymowych KPW75YMR
i KPW75VMRKwinny być prowadzone pod kątem ich intensyfikacji.
4 — W zakresie dalszych prac badawczych nad możliwością
projektowania i wykonania narzędzi do pielgrzymowania w warun-
kach krajowych należy je kontynuować pod kątem doboru materia-
łów do ich produkcji. Wskazane jest także przygotowanie progra-
mów produkcji walcarek KPW75YMR i KPW75YMRK umożli-
ROMAN HATALAK
KAZIMIERZ ŚWIĄTKOWSKI
CIĄGNIENIE RUR MOSIĘŻNYCH
NA TRZPIENIU STOŻKOWO-CYLINDRYCZNYM
Omówiono teoretyczne aspekty ciągnienia rur mosiężnych na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym na stale na
Żerdzinie. Specyfika tej metody ciągnienia polega na częściowym polączeniu zalet dwóch procesów; ciągnienia rur na
zamocowanym trzpieniu cylindrycznym i ciągnienia na trzpieniu swobodnym — zamocowany na Żerdzinie na stale trzpień ma
geometrię trzpienia swobodnego. W pracy przedstawiono analizę teoretyczną ww. procesu biorąc pod uwagę polożenie
trzpienia w obszarze odkształcenia. Weryfikację analizy teoretycznej dokonano w trakcie prób ciągnienia rur mosiężnych
CuZn63 na ciągarce ławowej.
Dr inż- Roman Hatalak — FAG Poland. Kraków, prof. dr hab. inż- Kazimierz Świątkowski — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.
wiających regenerację narzędzi.
5 — Metoda fotogrametryczna wyznaczania różnościenności
i decentryczności może być zastosowana w warunkach przemysło-
wych, jako dokładna metoda weryfikacji poprawności regulacji wal-
carki pielgrzymowej oraz oceny stopnia zużycia narzędzi.
Literatura
1. OsikaJ., SendalJ., PerlegaR.. Jarosiński W.. MaraszewskaA.. Rękas
A., Woźnicki A.. Pietrzak A.: Optymalizacja procesu wytwarzania rur na
zimno z miedzi i jej stopów w walcarce pielgrzymowej KPW75YMRK.
Rudy Metale 2003. nr 6 s. 269-273.
2. Osika J.: Walcowanie rur na zimno w walcarkach pielgrzymowych.
Manuskrypt złożony do druku w Dziale Wydawnictw AGH.
3. Sprawozdania z prac nb. pt. „Opracowanie optymalnej technologii
pielgrzymowania na zimno rur rur ze stopu CuNilOFel w walcarce
KPW75YMRK w warunkach HUTMEN S.A." oraz „Nadanie i dobór kali-
bracji walców walcarek pielgrzymowych oraz opracowanie wstępnych wa-
runków doświadczalnych walcowania pielgrzymowego odlewanych tulei
miedzianych [niepublik.].
4. Osika J.: Kaliber 3.0 — Komputerowy system wspomagania proje-
ktowania narzędzi do walcowania rur na zimno w walcarkach pielgrzymo-
wych. KomPlasTech, 9 Konferencja nt. Informatyka W Technologii Metali,
Szczawnica styczeń 2002. s. 301-308.
5. Henze W.: Investigation of Eccentricity Parameters in. a Copper Tubę
Production Linę by Means of Fourier Analysis. [w:] Conference Tubę Dra-
wing & Extrusion — Scottsdale. Arizona, 1966.
6. Osika J. i in.: Badanie wpływu stanu naprężenia i z metali i stopów
o niskiej podatności do przeróbki plastycznej. Sprawozdanie z realizacji
odkształcenia na odksztalcalność graniczną i wytężenie materiałów w proce-
sach wytwarzania rur projektu badawczego KBN Nr T08B 03420. 2002
[niepublik.].
7. Osika J.: Możliwość zwiększenia wydajności procesu walcowania rur
na zimno w walcarce pielgrzymowej KPW75YMR w warunkach Walcowni
Metali S.A.. — Ekspertyza [niepublik.].
8. Ciura L.. Malec W., Marchewka Ł., Osika J., Sendal J., Perlega R.,
Jarosiński W.. Łatka J.: Modernizacja technologii produkcji rur miedzianych
instalacyjnych — wybrane aspekty badawcze. Rudy Metale 2004, nr 10,
s. 488-493.
9. Ciura L., Malec W., Marchewka Ł., Osika J., Sendal J., Perlega R..
Jarosiński W.. Łatka J.: Próby i badania nad technologią produkcji miedzia-
nych rur instalacyjnych z wsadu w postaci tulei odlewanych metodą ciągłą.
Rudy Metale 2004, nr 10. s. 494-500.
10. Osika J., Libura W.: Opracowanie technologii wytwarzania rur
miedzioniklowych o zawartości niklu około 30 % i możliwość jej zastosowa-
nia w warunkach HUTMENU S.A. — AGH 2004, Ekspertyza dla potrzeb
HUTMENU S.A. [niepublik.].
Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD621.774.34:669.35'5:669-462:621.643.23
ZAMOCOWANYM
505
 BRASS TUBĘ DRAWING WITH A F!XED CONICAL PŁUG

In the papera theoretical aspects ofbrass tubę drawing with a conical plug mounted at the tip of a stationary mandrel \vere
presented. The process of tubę drawing has advantages offloating plug drawing and cylindńcal stationary mandrel drawing.
Thefixed conical plug was introduced to affect the innersurface earlier than possible with the cylindńcal mandrel, minimizing
the tubę sinking żonę. Theoretical analysis of plug position was taken into comideration. Expeńmental investigations of the
drawing were madę of CuZn37 brass. In the experiments thefixed conical plugs had the geometrical parameters offloating
plugs.
Wprowadzenie (dr - dk) sin (a + co - P)
(2)
W dostępnej literaturze wyróżnia się następujące metody ciąg- 2 sin(a + co) sinp
nienia rur [l, 2]:
Wypadkowa sił działających na trzpień powoduje wciąganie
1 — ciągnienie rur na pusto (bez trzpienia),
trzpienia do strefy odkształcenia (naprężenia rozciągające na żerdzinie)
2 — ciągnienie rur na trzpieniu cylindrycznym,
3 — ciągnienie rur na długim trzpieniu, C.nx = nr
Trzpień znajduje się w równowadze.
4 — ciągnienie rur na trzpieniu swobodnym.
Warunek równowagi sił działających na trzpień swobodny w obsza-
W pracy [3] Avitzur zaprezentował proces ciągnienia na trzpie-
niu stożkowo-cylindrycznym, co przedstawiono na rysunku 1. rze odkształcenia przedstawia się następująco [l, 2, 4]:
Proces ciągnienia prowadzony jest w celu zmiany wymiarów ze-
wnętrznych i wewnętrznych odkształcanej rury. Podczas ciągnienia
rur na trzpieniu — długim, cylindrycznym lub swobodnym następu- sm(a + to-p),
je zmniejszenie grubości ścianki rury. W każdym z wymienionych (3)
sposobów ciągnienia występuje część obszaru odkształcenia, w któ-
rej powierzchnia wewnętrzna rury nie ma kontaktu z narzędziem. gdzie pw i ps — naciski jednostkowe na walcowej i stożkowej po-
Skrajnym przypadkiem jest ciągnienie rur na trzpieniu cylindrycz- wierzchni roboczej trzpienia swobodnego.
nym, gdzie ścianka rury w wymienionej strefie może ulec zwiększe- D.nr>nx>nmia
niu bądź zmniejszeniu, w zależności od parametrów prowadzonego gdzie n^ — minimalne wycofanie trzpienia w procesie ciągnienia
procesu. W przypadku ciągnienia rur o stosunku D/g > 10, następuje na trzpieniu swobodnym [2].
zwiększanie grubości ścianki rury do momentu styku powierzchni
wewnętrznej rury z trzpieniem cylindrycznym [2] . Zastosowanie
trzpienia stożkowo-cylindrycznego pozwala na zmniejszenie strefy
swobodnego ciągnienia w obszarze odkształcenia.
W niniejszej pracy podjęto się opisania warunków procesu ciąg-
nienia na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym zamocowanym na żer-
dzinie, jak w metodzie ciągnienia na trzpieniu cylindrycznym.

Analiza teoretyczna procesu

Schemat ciągnienia rur na trzpieniu cylindryczno-stożkowym

zamocowanym, z uwzględnieniem sił działających na trzpień oraz
wskazującym położenie trzpienia w obszarze odkształcenia przed-
stawiono na rysunku 2. Zmianę grubości ścianki rury w strefie Rys. 1. Schemat ciągnienia rur na trzpieniu
swobodnego ciągnienia zdecydowano się opisać poprzez wyznacze- stożkowo-cylindrycznym [3]
nie kąta co, co przedstawiono na rysunku 2.
Fig. 1. Tubę drawing with the plug [3]
W procesie ciągnienia na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym,
podobnie jak w procesie ciągnienia na trzpieniu swobodnym [1],
można wyróżnić następujące strefy odkształcenia:
1 — strefa swobodnego ciągnienia,
2 — strefa ciągnienia na stożkowej części trzpienia,
3 — strefa ciągnienia na walcowej części trzpienia,
4 — strefa kalibrowania.
Granice poszczególnych stref obszaru odkształcenia można wyzna-
czyć biorąc pod uwagę położenie trzpienia w obszarze odkształcenia
nx (rys. 2).
W przypadku:
A. nv > nm,..

Sk
• cosco
cosec
sin (a + co) (D
Rys. 2. Schemat ciągnienia rur na trzpieniu
Proces jest klasycznym procesem ciągnienia na trzpieniu cylindry- stożkowo-cylindrycznym zamocowanym
cznym z podziałem na strefy odkształcenia
B
-'W.>"*>«r Fig. 2. A schematic of tubę drawing with the plug
gdzie nr — położenie równowagi trzpienia swobodnego [4] the with deformation żonę divided into zones

506
 Tablica l
Własności mechaniczne rur wsadowych
Table l
Mechanical properties of initial tubes 1+-

Własności mechaniczne (5)

Materiał 4
R
m
^0,2 "100 gdzie
MPa MPa % O£ — naprężenie w przekroju E-E [4] (rys. 2),
SE— pole przekroju rury w przekroju E-E (rys. 2).
CuZn37 379,2 177,6 45,5
Badania eksperymentalne

Dla zweryfikowania przedstawionej analizy wykonano próby

a ciągnienia rur z oraz mosiądzu M63 (CuZn37) o wymiarach
MPa (j> 18,0x 0,80 mm, o długości 2 m. Rury te ciągnione na wymiary
600 (j) 16,0 x 0,60 mm. Własności mechaniczne ciągnionych rur przed-
500 stawiono w tablicy 1.
n n Dla założonych wymiarów rur wsadowych oraz ich własności
400 zaprojektowano schematy ciągnienia dla uzyskania końcowych wy-
miarów przy użyciu narzędzi o różnej geometrii; ciągadła a = 15°30'
300 (0,2705) - /c = 2,00 mm, ot = 15°30' (0,2705) - /c=4,25 mm, trzpienie
200 -*-<TC. lc=2,00mm -o-c>z. lc=2,00 mm stożkowo-cylindryczne o kątach nachylenia stożkowej części trzpie-
-*-<TC, lc=4,25mm -»-arz, lc=4,25 mm nia P = 12° (0,2094) i 14° (0,2443).
100 Badania eksperymentalne przeprowadzono na ciągarce ławowej
0 sile ciągu Q = 40 kN, ze stałą prędkością ciągnienia 4 m/min,
O
0,2094 0,2443 stosując Trefił jako środek smarujący. W trakcie procesu ciągnienia
p, rad wyznaczano siłę ciągnienia metodą tensometryczną. Wyniki naprę-
żeń ciągnienia uzyskanych z przeprowadzonych prób ar. i naprężeń
Rys. 3. Zależność naprężenia ciągnienia od kąta trzpienia obliczonych według wzoru oc przedstawiono na rysunku 3.
dla ciągadeł o długości części kalibrującej ciągadła W tablicy 2 przedstawiono obliczeniowe wielkości położenia trzpie-
lc = 2,00 mm i lc = 4,25 mm nia w obszarze odkształcenia, dla zilustrowania zakresu możliwości
Fig. 3. The relationship between drawing stress wykorzystania odkształcenia rury na stożkowej części trzpienia
and the pług angle for dies with lengths of die calibrating w omawianym procesie.
żonę lc = 2.00 mm and lc = 4.25 mm Jak można zauważyć, zakres ten dla ciągnionych rur jest niewielki
1 wynosi maksymalnie 0,795 mm [5]. Wymaga to precyzyjnego
zamocowania trzpienia na żerdzinie, z próbą dopasowania położenia
Tablica 2 trzpienia pomiędzy «max a nr. Tak niewielki zakres możliwości
stosowania omawianego procesu do ciągnienia rur skłania do stwier-
Obliczeniowe wartości położenia trzpienia
dzenia, że omawiany proces można w praktyce stosować do ciągnie-
w obszarze odkształcenia
nia rur o znacznie większej średnicy i grubości ścianki, niż te uży-
Table 2 wane w przeprowadzonych próbach ciągnienia.
Calculated values of pług position in the deformation żonę

Ciągadło Kąt trzpienia Wnioski

"mm "r "max. max. min.
<H P mm mm mm mm
1. Zastosowanie trzpienia stożkowo-cylindrycznego zamocowa-
15°30' 12° nego pozwala na zmniejszenie strefy swobodnego ciągnienia w po-
0,063 0,481 0,858 0,795 równaniu do procesu ciągnienia na trzpieniu swobodnym.
-2,00 mm (0,2094)
2. Uzyskane wyniki naprężeń ciągnienia w porównaniu z wyni-
15°30' 14° kami obliczeń ze wzoru (3) wskazują na konieczność uwzględnienia
0,074 0,656 0,858 0,784 naprężeń powstających w wyniku braku równowagi sił działających
-2,00 mm (0,2443)
na trzpień w obszarze odkształcenia.
3. Utrudnieniem stosowania omawianego procesu jest koniecz-
15°30' 12°
0,063 0,335 0,858 0,795 ność dokładnego usytuowania trzpienia na żerdzinie w stosunku do
-4,25 mm (0,2094)
ciągadła. Proces ten ma realne szansę stosowania dla rur o wymia-
rach większych niż stosowane w przeprowadzonych próbach ciąg-
15°30' 14°
0,074 0,574 0,858 0,784 nienia.
-4,25 mm (0,2443)
4. Proces ciągnienia na trzpieniu stożkowo-cylindrycznym może
mieć szczególne zastosowanie przy ciągnieniu rur, gdzie zastosowa-
nie trzpienia swobodnego jest utrudnione — np. trzpień przelotowy
lub przy braku stabilności w procesie ciągnienia na trzpieniu swo-
(4) bodnym.

Wypadkowa sił działających na trzpień skierowana jest w stronę Literatura

przeciwną do naprężenia ciągnienia.
Naprężenie ciągnienia w omawianym procesie można wyznaczyć l. Morawiecki M.. Sadok L., Wosiek E.: Przeróbka plastyczna: Podstawy
ze wzoru na naprężenie ciągnienia na trzpieniu swobodnym [4] teoretyczne. Wydaw. Śląsk, Katowice 1986. s. 442.

507
 2. Łuksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z ciągarstwa. Wydaw.
AGH, Kraków 1986, s. 185.
3. Avitztir B.: Handbook of Metal Forming Processes. Wydaw. John
Wiley & Sons, Inc., New York 1983, s. 1020.
4. Hatalak R., Świątkowski K.: The wali deformation and the diameter
reduction in the process of tubę drawing with a floating pług. Archives of
Metallurgy 2002, t. 47, nr 3, s. 275-285.
5. Hatalak. R., Świątkowski K.: Zakres stabilnego ciągnienia rur cienko-
ściennych na trzpieniu swobodnym. Rudy Metale 1998, t. 43, nr 10,
s. 479H-481.

WILHELM GÓRECKI Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

WIESŁAW KROCHMAL UKD 621.774.34:620.17:669.3:669-12:669
KRZYSZTOF KROCHMAL

WPŁYW PARAMETRÓW SWOBODNEGO CIĄGNIENIA

GRUBOŚCIENNYCH RUR MIEDZIANYCH
NA ZACHOWANIE SIĘ METALU W KOTLINIE ODKSZTAŁCENIA
Opierając się na teoretycznej analizie procesu ciągnienia omówiono zmiany płynięcia metalu w kotlinie odkształcenia
podczas swobodnego ciągnienia grubościennych miedzianych rur. Wyniki analizy teoretycznej porównano z wynikami prób
ciągnienia. Przebadano wpływ: wielkości jednostkowego odkształcenia, geometrii ciągadła zwłaszcza kąta stożka zgniatają-
cego, stanu materiału wyjściowego, grubości ścianki wyjściowej, na zmianę odkształcenia grubości ścianki rury. Szczególną
uwagę zwrócono na stosunek średnicy wejściowej do grubości ścianki wyjściowej rury przy założeniu niezmienności pozosta-
łych parametrów. Plastyczne płynięcie metalu w kotlinie odkształcenia podczas swobodnego ciągnienia grubościennych rur
miedzianych można określić za pomocą jego historii odkształcenia. Uwzględnienie w analizie odkształceń jedynie końcowych
warunków odniesionych do początkowych może prowadzić do błędnych wniosków. Dlatego też kotlinę odkształcenia podzielono na
pierścieniowe elementy i analizowano odkształcenie plastyczne rury w tych elementach. Stwierdzono, że podczas ciągnienia
swobodnego grubościennych miedzianych rur, kotlina odkształcenia przechodzi złożoną drogę odkształcenia plastycznego.

THE INFLUENCE OF SINKING THICK-WALLED COPPER TUBES

ON THE BEHAVIOUR OF METAL ON THE ŻONĘ OF DEFORMATION

Based on the theoretical analysis of the drawing process variations of metal flow in the żonę of deformation during sinking
of the thick-walled copper tubes are discussed. Results of the theoretical analysis are compared with results obtained during
drawing. Following parameters were tested: the specific deformation, the drawing-die geometry — here with specially the
influence of the die reduction angle, the state of the starting material, the initial tube-wall thickness, on the deformation of the
tubę wali. Speciał attention was paid to the ratio of the initial tubę die meter to the wali thickness of the drawn tubę, assuming
the others parameters are constant. The plastic metal flow in the żonę of the deformation during thick-walled tubę sinking may
be determined based on its history of deformation. When taking into account onły analysis, incorrect conclusions can be taken.
Therefore, the żonę of deformation was divided into circułar ełements and the tubę deformation was anałyzed in these ełements.
It has beenfound, that during sinking of the thick-walled copper tubes, the żonę of the deformation is subjected to a complicated
path of plastic deformation.
Wprowadzenie teoretycznych i praktycznych wiadomości o samym procesie ciąg-
nienia danego wyrobu.
Burzliwy rozwój wielu gałęzi przemysłu stawia wyrobom ciąg- Pomimo wielu wykonanych badań i prób istnieje szereg wyro-
nionym wciąż wzrastające wymagania. Wymagania te dotyczą za- bów ciągnionych, szeroko stosowanych w przemyśle, których wy-
równo poprawy własności mechanicznych i technologicznych, jak twarzanie nastręcza wiele kłopotów. Do takich wyrobów należy
i dokładności wymiarowej i jakości powierzchni wyrobów. końcówka prądowa palnika, która służy do spawania drutem elektro-
Wymagania te można spełnić albo przez instalowanie nowoczes- dowym metodą MIG/MAG.
nych, drogich urządzeń, albo też przez poprawę technologii wytwa- Obecny proces technologiczny wytwarzania rur grubościennych
rzania danego wyrobu. na końcówki spawalnicze jest przeprowadzany przez ciągnienie bez
Instalowanie nowoczesnych urządzeń jest kosztownym przed- trzpienia, co powoduje powstawanie wady. Najważniejszymi z nich
sięwzięciem inwestycyjnym i nie każdy zakład ciągarski na to stać. są: duża chropowatość powierzchni wewnętrznej oraz niedokład-
Poprawa technologii wytwarzania danego wyrobu, z kolei, wymaga ność utrzymywania tolerancji otworu rury. Jest to poważną prze-

Prof. dr. hab. inż. Wilhelm Górecki — Politechnika Śląska, Gliwice, mgr inż. Wiesław Krochmal — Zakład Przeróbki Plastycznej Metali, Gliwice, mgr inż. Krzysztof Krochmal,

508
szkodą w stosowaniu tych końcówek. Spawanie taką końcówką jest
niedokładne, gdyż zmiana kształtu powierzchni otworów i jego wy-
miarów powyżej granicy tolerancji, będąca wynikiem zużycia w tra-
kcie eksploatacji, powoduje nieużyteczność końcówki prądowej.
Wykonanie średnicy otworu powyżej dopuszczalnej granicy powo-
duje wyginanie się drutu spawalniczego i miejscowy styk z tuleją,
czyli zmniejszenie gęstości przewodzonego prądu. Natomiast zbyt
duży luz pomiędzy tulejką a drutem jest przyczyną iskrzenia lub
Rys. l. Ciągnienie swobodne rur
nadtopienia, co zakłóca proces spawania.
Dla poprawy jakości obecnie stosowanych końcówek spawalni- Fig. 1. Tubę sinking
czych postanowiono ponownie przeanalizować proces ich wytwa-
rzania, zwracając główną uwagę na dobór optymalnych parametrów
ciągnienia rur grubościennych.
Stabilne ciągnienie rur na trzpieniu swobodnym opiera się na
równowadze sił tarcia zewnętrznego. Dlatego zarówno w rozważa-
niach analitycznych, jak i eksperymentalnych, specyfika opracowa-
nia technologii produkcji rur wymaga określenia optymalnej geome-
trii narzędzi (trzpienia i ciągadła) w zależności od stosunku średnicy
do grubości ścianki oraz uwzględnienia maksymalnego odkształce- Rys. 2. Ciągnienie rur na trzpieniu stałym
nia jednostkowego przy zachowaniu stabilnego i bezpiecznego pro- Fig. 2. Mandrel drawing of tubes
cesu ciągnienia.
Grubościenne rury miedziane można otrzymać na różne sposo-
by, ale aby dokonać właściwego wyboru należy przeprowadzić
analizę możliwości ich produkcji. Najbardziej rozpowszechnionymi
procesami otrzymywania rur grubościennych są: ciągnienie i wyci-
skanie.
Na rysunkach l-s-5 przedstawiono zasadę wytwarzania rur tymi
metodami.
Celem pracy jest zbadanie płynięcia metalu w kotlinie odkształ-
cenia podczas ciągnienia miedzianych rur grubościennych gatunku Rys. 3. Ciągnienie rur na trzpieniu ruchomym
SF-Cu, przeznaczonych na końcówki prądowe urządzeń spawalni- Fig. 3. Shifting-plug drawing of tubes
czych, w oparciu o teoretyczną analizę procesu ciągnienia i wyniki
praktycznych prób ciągnienia.
Zbadano wpływ takich parametrów, jak:
— wielkość jednostkowego odkształcenia A.-,
— geometria ciągadła zwłaszcza kąta stożka zgniatającego 2<x,
— stan materiału wyjściowego —jego własności Rm i A%,
— grubość ścianki wyjściowej,
— stosunek średnicy wyjściowej do grubości ścianki wyjściowej
przy założeniu niezmienności pozostałych parametrów, na zmia-
nę odkształcenia grubości ścianki rury. Rys. 4. Ciągnienie na trzpieniu swobodnym
Fig. 4. Floating-plug drawing of tubes
Metodyka badania kotliny odkształcenia
podczas ciągnienia rur

Dla określenia cząstkowych wartości odkształceń plastycznych

w trzech głównych kierunkach: osiowych, promieniowych i obwo-
dowych, podzielono kotlinę odkształcenia na pierścieniowe elemen-
ty o stałej długości.
Główną zasadą na jakiej opierała się ta metoda, jest zasada stałej
objętości. Za jej pomocą można opisać zmiany wymiarów pierście-
niowego elementu, jakim jest badana rura. Wykorzystując dane
geometryczne przed i po odkształceniu rury można zapisać zasadę
stałej objętości
Rys. 5. Schemat wyciskania hydrostatycznego rur
V=2rir 0 Ar 0 / 0 = = const (D a — na trzpieniu stacjonarnym, b — na trzpieniu wędrującym
gdzie Fig. 5. Schematic drawing of hydrostatic extrusion of tubes
r0 — promień środka ciężkości w n-tym elemencie przed rozpoczę- a — fixed mandrel, b — shifting mandrel
ciem procesu odkształcenia, mm,
Ar0 — grubość ścianki w n-tym elemencie przed rozpoczęciem
procesu odkształcenia, mm, 0 = e,. + ez + e6 (2)
IQ — długość elementu pierścieniowego mierzona w kierunku osio-
wym w n-tym elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształce- W badanej kotlinie odkształcenia występują przemieszczenia
nia, mm. cząstek miedzi wzdłuż linii płynięcia. Cząstki przechodzą przez
Wymiary elementów objętościowych po odkształceniu określo- różne stany naprężeń i odkształceń, doznając wzrastających w różny
no odpowiednimi symbolami r, Ar, /. sposób odkształceń plastycznych. Tak złożoną drogę odkształcenia
Z zasady stałej objętości wynika, iż suma wszystkich odkształ- można określić poprzez sumę cząstkowych intensywności odkształ-
ceń głównych powinna być równa zero cenia Ae;.

509
 Tablica l
Schemat próby ciągnienia
Tabie l
Flow-chart of the drawing tests

METODYKA
BADAŃ

DOBÓR WARUNKÓW TECHNOLOGICZNYCH

CIĄGNIENIA RUR GRUBOŚCIENNYCH

WYMIAR WYJŚCIOWY
14x4,0

STAN
WYJŚCIOWY

WYDŁUŻANIE
JEDNOSTKOWE A.2 A.2

KĄT
STOŻKA
CIĄGADŁA
A\ OCJ OL2 <X3 OtJ GC2 <X3 CCI
/KOŁ2 0.3 <X2 OŁ3 OC1 CC2 S3

gdzie: a.iR.1,16 <xi«<160 <X2«.12°

Wraz z zasadą zachowania stałej objętości, suma cząstkowych

(3)
Zbadanie wszystkich wartości cząstkowych intensywności od-
kształcenia jest możliwe jedynie po uprzednim określeniu cząstko-
wych odkształceń głównych. Wtedy można dokładnie określić linie
płynięcia materiału. Największą przydatnością charakteryzują się
wzory, które powiązane są bezpośrednio z wymiarami pierścienio-
wymi elementów zachowującą jednakową objętość.
Cząstkowe odkształcenia obwodowe, promieniowe i osiowe są
powiązane z lokalnymi zmianami obwodu, szerokości promieniowej oraz
długości podczas niewielkiego przemieszczenia elementu pierścieniowego
Aea = In- - = ln-
i całkowitych odkształceń musi być równa zeru. Z tego też powodu
wszystkie odkształcenia nie mogą posiadać tego samego znaku.
Natomiast intensywność odkształcenia zawsze musi posiadać dodat-
nią wartość.
Ze względu na brak metali, które w rzeczywistych warunkach
kształtowania charakteryzowałyby się proporcjonalnym przebie-
giem odkształcenia nie można stosować wzoru (5) do obliczenia
całkowitej intensywności odkształcenia. Zastosowanie takie prowa-
dziłoby do błędnych wartości umocnienia w procesach przeróbki
plastycznej na zimno.
Podział na elementy cząstkowe może polegać na równo odcin-
kowym podziale kotliny odkształcenia na n elementów. Przy czym
ilość elementów powinna zapewniać wystarczającą dokładność ana-
lityczną.

Praktyczne próby ciągnienia rur grubościennych

n+l i uzyskane wyniki
Ae,. = In - -= In - = ln (4)
Ar
Przebadano 1 8 wariantów technologicznych różniących się trzema
głównymi parametrami. Schemat planu podano w tablicy l . Próby
AE_= In ciągnienia przeprowadzono dla rur grubościennych 0 1 4 x 4 mm,
wykonanych z miedzi SF-Cu Poszczególne parametry technologicz-
Położenia środków ciężkości dwóch sąsiednich elementów pier- ne zmieniano w następujących zakresach:
ścieniowych wyznacza się za pomocą średniej arytmetycznej pro- l — Stan materiału
mieni określających ich wymiary zewnętrzne i wewnętrzne. A 5 (%)= 16,2-A10(%) = 19,8
Droga odkształcenia oraz naprężenia mogą przebywać bardzo
różną drogę w zależności od zadanych warunków technologicznych, 2 — Współczynnik zmiany średnicy rury
w tym głównie od kształtu narzędzia i od wymiaru elementu. Może
X2=l,3 k, = 1,16
na przykład dojść do rozciągania w początkowej części kotliny
odkształcenia, a w końcowej do ściskania. W skrajnych przypad- 3 — Kąt stożka ciągadła
kach może nawet dojść do powrotu pierwotnych wymiarów. Po
zbadaniu jedynie brzegów może nasunąć błędne wnioski, iż materiał 2a°, = 32 2a , = 24 2a 12
nie posiada naprężeń, ani nie odkształcał się. Dlatego by dokładnie Prędkość ciągnienia była stała dla wszystkich prób i wynosiła 0,5 m/s.
dowiedzieć się jakie zmiany zaszły w strukturze metalu, należy Próby ciągnienia rur przeprowadzono na ciągarce ławowej jed-
określić jego przebytą drogę odkształcenia. Efekt ten można uzyskać nożyłowej łańcuchowej, o następujących parametrach:
przez określenie intensywności odkształceń zarówno cząstkowych — siła ciągnienia Q = 30 kN,
jak i całkowitych. Wykorzystując znany powszechnie wzór, określa- — prędkość ciągnienia Vc = 0,8 m/s,
jący uogólnioną wartość odkształcenia, za pomocą cząstkowych — maksymalna długość ciągnienia lc = 5 m.
odkształceń, można obliczyć intensywność odkształcenia Do badań wybrano rury grubościenne o wymiarach 0 1 4 x 4
mm wyżarzone i nie wyżarzone jako materiał wsadowy. Podział ten
2 2 2
Ae, = ~ V(Aee - Ae,.) + (Ae,. - Ae_) + (Ae. - Aee) (5) miał na celu zbadanie wpływu parametrów własności mechanicz-

510
nych ciągnionego metalu na zmianę grubości ścianki w strefie od-
kształcenia.
Zastosowano trzy wielkości współczynnika wydłużenia jedno-
stkowego ~kD~ 1,16, kD- 1,27, XD~ 1,39. Dobór ten został pody-
ktowany praktycznym zastosowaniem w przemyśle.
Aby zrealizować założony plan badań ciągnionych rur, należało
je odpowiednio przygotować. Postanowiono, iż najlepszą metodą
przygotowania rur do badań będzie wycinanie części rury wzdłuż osi
na całej długości kotliny odkształcenia. Zostało to wykonane na Rys. 7. Kotlina odkształcenia ciągnionych rur przygotowana
do analizy odkształcenia
Fig.7. Żonę of deformation ready to analyze deformations

elektrodrążarce drutowej (rys. 6).

Dla każdej z próbek przedstawionej na rysunku wykonano zdję-
cie za pomocą aparatu cyfrowego marki Cannon S50 z rozdzielczo-
ścią 2892 x 1944 przy użyciu statywu i wcześniejszym wypoziomo-
waniu próbek. Następnie kotlina odkształcenia została podzielona na
odcinki 0,52 mm i każdy z tych obszarów został dokładnie zbadany.
Rysunek 7 przedstawia kotlinę odkształcenia ciągnionych rur.
Korzystając z wymiarów danego elementu określano położenie
środka ciężkości oraz objętość elementu. Każdy element, który
powstał w wyniku podziału kotliny odkształcenia na strefy, zamie-
niano na pierścień walcowy o średniej grubości ścianki, wykorzy-
stując do tych przekształceń zasadę stałej objętości. Dzięki tym
Rys. 6. Próbki przygotowane do pomiarów
dwóm wielkością zostały określane odkształcenia odwodowe i pro-
Fig. 6. Specimens prepared for measures
mieniowe.
Tablica 2
Zestawienie parametrów rury wyżarzonej po ciągnieniu przy lc = 1,16 i kącie 2a = 24°

Table 2
Parameters of an annealed tubę, drawn at the diameter factory and die reduction angle

Próbka numer 2(5)

Numer cząstkowego etapu odkształcenia

Oznaczenie
0 1 2 ...17 18

rw promień zewnętrzny w n-tym elemencie, mm 6,945 6,93 6,844529 6,008941 5,980152

rKn promień wewnętrzny w n-tym elemencie, mm 2,888077 2,888077 2,888077 2,156187 2,156187
r
śm promień średka ciężkości w n-tym elemencie, mm 4,916539 4,909039 4,866303 4,082564 4,06817
r
ftfn-ij promień środka ciężkości w poprzednim elemencie, mm 4,916539 4,916539 4,909039 4,132016 4,082564
g„, grubość ścianki w n-tym elemencie, mm 4,056923 4,041923 3,956452 3,852754 3,823965
grtn-\) grubość ścianki w poprzednim elemencie, mm 4,056923 4,056923 4,041923 3,900296 3,852754
A/„ długość elementu pierścieniowego mierzona w kierunku osiowym w n-tym elemencie, mm 0 0,526786 0,526786 0,526786 0,526786
A/,,.! długość elementu pierścieniowego mierzona w kierunku osiowym w poprzednim elemencie, mm 0 0 0,526786 0,526786 0.526786
^n(consr>PrzyJ?tasta'a długość osiowa elementu pierścieniowego w kierunku osiowym w
rozpatrywanym elemencie 0,526786 0,526786 0,526786 0,526786 0,526786
/„ długość osiowa określająca położenie rozpatrywanego elementu w kotlinie odkształcenia, mm 0 0,526786 1,053572 8,95536 9,482146
/„_i usytuowanie elementu w kotlinie odkształcenia w poprzednim elemencie, mm 0 0 0,526786 8,428574 8,428574
r,no promień zewnętrzny w n-tym elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 6,945 6,945 6,945 6,945 6,945
r
wno promień wewnętrzny w n-tym elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 2,888077 2,888077 2,888077 2.888077 2,888077
r
imo promień środka ciężkości w n-tym elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 4,916539 4,916539 4,916539 4,916539 4,916539
r
ain- i > promień środka ciężkości w poprzednim elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 4,916539 4,916539 4,916539 4,916539 4,916539
g,770 grubność ścianki w n-tym elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 4,056923 4,056923 4,056923 4,056923 4,056923
Al„0 długość elementu pierścieniowego mierzona w kierunku osiowym w n-tym elemencie, mm 0 0,526786 0,508491 0,415416 0,410857
A/(„_IJ„ długość elementu pierścieniowego mierzona w kierunku osiowym w poprzednim
elemencie przed rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 0 0 0,526786 0,425635 0,415415
l„„ długość osiowa określająca położenie rozpatrywanego elementu w kotlinie odkształcenia przed
rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 0 0,526786 1,035277 8.218729 8,629587
'(«-!>) usytuowanie elementu w kotlinie odkształcenia w poprzednim elemencie przed
rozpoczęciem procesu odkształcenia, mm 0 0 0,526786 7,803314 8,218729
A£- cząstkowe odkształcenie osiowe — 0,035347 0,024305 0,011032
—
Aer cząstkowe odkształcenie promieniowe 0 -0,0037 -0,02137 -0,01226 -0,0075
Aee cząstkowe odkształcenie obwodowe 0 -0,00153 -0,00874 -0,01204 -0,00353
e£ całkowite odkształcenie osiowe — 0 0,035347 0,237516 0,248548
er całkowite odkształcenie promieniowe 0 -0,0037 -0,02508 -0,05164 -0,05914
£6 całkowite odkształcenie obwodowe 0 -0,00153 -0,01027 -0,18588 -0,18941
Ae, intensywność odkształceń cząstkowych 0 0 0,034386 0,024305 0,011268
ej intensywność odkształceń całkowitych 0 0 0,034386 0,316515 0,327783
i bj dokładność obliczeń odkształceń cząstkowych opierająca się na warunku nieściśliwości materiału, % 0 0 15,21231 3.71E-13 -1.2E-14
bc dokładność obliczeń odkształceń całkowitych opierająca się na warunku nieściśliwości materiału, % 0 0 4,44E-13 -5,3E-14 -5JE-14

511
 Znane wymiary elementów przed rozpoczęciem procesu od-
kształcenia oraz kotliny odkształcenia pozwalają określić wszystkie
składowe całkowitych i cząstkowych odkształceń głównych, a także
intensywność cząstkowych i całkowitych odkształceń.
W tablicy 2 przedstawiono parametry rury po ciągnieniu.
Omówienie uzyskanych wyników
Rysunek 8 przedstawia rozkład odkształceń całkowitych wzdłuż
kotliny odkształcenia, zaś rysunek 9 rozkład odkształceń cząstkowych.
W przemysłowych próbach ciągnienia rur grubościennych, przy
zastosowaniu zmiennych warunków technologicznych, otrzymano
18 rur, charakteryzujących się zróżnicowaną grubością ścianki w ob-
szarze kotliny odkształcenia. Do prób nie użyto żadnych trzpieni
narzędziowych ograniczających pogrubienie ścianek rury od strony
wewnętrznej kształtowanego otworu. Materiał do analizy został
podzielony na trzy główne działy (wpływ kąta ciągadła na grubość
ścianki rury, wpływ wielkości współczynnika zmiany średnicy ~h.D
na grubość ścianki rury, wpływ własności mechanicznych na gru-
bość ścianki), aby dokładnie zbadać wpływ poszczególnych parame-
trów na pocienienie grubości ścianki w kotlinie odkształcenia.
Analiza rysunków pozwala na wysunięcie następujących wnio-
sków: stopniowe zmniejszanie się promieni elementów pierścienio-
wych r-rn świadczy o tym, że w procesie ciągnienia rur występuje
Odkształcenia całkowite (próbki 1)
Długość kotliny odkształcenia Ino.mm
Rys. 8. Wykres odkształceń całkowitych:
e7 osiowych, er promieniowych, ee obwodowych i e,
intensywność odkształceń całkowitych (próbki l )
Fig.8 Distribution of total deformations:
e. axial, e r radial, e9 circumferential and ratę of total
deformation e; along the żonę of deformation (sample 1)
Długość kotliny odkształcenia Ino, mm
Rys. 9. Wykres odkształceń cząstkowych: Ae. osiowych, Ae,.
promieniowych, Aee obwodowych i Ae,-
intensywność odkształceń cząstkowych (próbka 1)
Fig. 9, Distribution of partial deformations: Ae- axial, Ae,. radial,
Aee circumferential and ratę of total deformation Ae, along the
żonę of deformation (sample 1)
512
ujemne (ściskające) odkształcenie obwodowe.
Malejący przebieg grubości ścianek elementów grn określają
ujemne odkształcenia promieniowe.
Zmniejszenie się długości osiowej Alno elementów pierścieniowych
rury wyjściowej, nie wiąże się z występowaniem ujemnych od-
kształceń osiowych, lecz dodatnich.
Do istotnych wielkości charakteryzujących proces przeróbki plasty-
cznej metali należy stopień odkształcenia. W praktyce do jego od-
kształcenia wykorzystuje się najczęściej uproszczone wielkości, któ-
re nie uwzględniają wszystkich składowych głównych odkształceń,
lecz tylko jedną na przykład składową osiową. Do tego celu po-
wszechnie stosuje się względny stopień odkształcenia e lub logaryt-
miczne wydłużenie InA,, zwłaszcza w procesach ciągnienia. Wielkości
te są mało przydatne w przypadku szczegółowej analizy przypadku,
a zwłaszcza dotyczącej wpływu odkształceń na własności mechani-
czne metalu odkształconego i jego strukturę. Najdokładniejszą wiel-
kością określającą rzeczywisty stopień odkształcenia, realizowany
w danym procesie przeróbki plastycznej, jest intensywność odkształ-
ceń. W rozpatrywanych procesach ciągnienia rur grubościennych
wartość odkształcenia osiowego jest najbardziej zbliżona do inten-
sywności odkształcenia. Natomiast wartości odkształceń promienio-
wych i obwodowych różnią się już znacznie od intensywności od-
kształcenia. Dlatego głównym procesem występującym przy ciąg-
nieniu jest wydłużenie. A pocienienie grubości ścianki jest niewielkie
w porównaniu do wydłużenia.
Cząstkowa intensywność odkształceń w procesach ciągnienia rur
grubościennych stopniowo narasta tak, by największą wartość osiąg-
nąć w trzech czwartych kotliny odkształcenia, a następnie jej war-
tość gwałtownie spada. W miarę pocienienia ścianki rury następuje
wyraźne powiększenie stopnia odkształceniarealizowanego lokalnie
w danym miejscu kotliny odkształcenia.
Badania wpływu kąta stożka zgniatającego ciągadła w procesie
swobodnego — redukcyjnego ciągnienia grubościennych rur mie-
dzianych ma istotne znaczenie. Przyjmując pewne uproszczenie
wielkości współczynnika zmiany średnicy XD tzn. traktując np. XD
= 1,39 i \D = l ,41 jako zbliżone, pozwoliło na pewne zgrupowanie
wyników i porównanie prób.
Zastosowanie różnych kątów przy stałym współczynniku zmia-
ny średnicy pozwala na stwierdzenie, że użycie ciągadła o większym
kącie zgniatającym powoduje większe pocienienie grubości ścianki
rury grubościennej. Potwierdzają te wyniki również odkształcenia
promieniowe, które charakteryzują się tą samą zależnością. Można
także zauważyć różnice w charakterach pocienienia się rury. Przy
zastosowaniu kąta 2a = 12° krzywa grubości ścianki maleje równo-
miernie. Natomiast dla kątów 2a = 32° i 2a = 24° następuje gwał-
towny spadek w końcowej strefie kotliny odkształcenia.
Najdłuższa strefa odkształcenia występuje przy zastosowaniu naj-
mniejszego kąta zgniatającego ciągadła. W takim przypadku mate-
riał najdłużej zostaje odkształcany i występują najmniejsze inten-
sywności odkształceń całkowitych.
Badania wpływu wielkości współczynnika zmiany średnicy ~kD przy
stałym kącie stożka zgniatającego ciągadła w procesie swobodnego
— redukcyjnego ciągnienia grubościennych rur miedzianych ma istotne
znaczenie. Przyjmujecie pewnych uproszczeń co do kąta stożka
zgniatającego ciągadła, to jest traktując np. 2a = 30° i 2a = 32° jako
zbliżone, pozwoliło na pewne zgrupowanie wyników i porównanie prób.
Zastosowanie trzech różnych wielkości współczynnika zmiany śred-
nicy ~kD, tj. ~kD = 1,39, Xp= 1,27, A.£>= 1,16, pozwoliło na przeanali-
zowanie zmiany wartości grubości ścianki oraz jej charakteru w kot-
linie odkształcenia.
Naj większe odkształceniapowodująnaj większe pocienienie ścianki.
Znaczące różnice występują pomiędzy ~kD = 1,27, a ~kD = 1,16.
Charaktery grubości ścianek bardzo podobne dla tych samych kątów,
a różnych wielkości współczynnika zmiany średnicy 7iD. W przy-
padku zastosowania kątów 2a = 30° i 2a = 24° grubość ścianki na
początku nieznacznie wzrasta a następnie maleje. Natomiast dla kąta
2a = 12° grubość ścianki stale maleje. Różnią się głównie długością
strefy odkształcenia, która ma swą największą wartość przy najwię-
kszym odkształceniu. Największa różnica wartość pocienienia gru-

Długość kotliny odkształcenia ino,mm
m16(kąlM] - Wielom {Gm IBIkąt 1;
Rys. 10. Porównanie grubości ścianek rur niewyżarzonych
dla różnych kątów i stałych XD ~ 1,39 (próbek q 16, 17, 18)
Fig. 10. Comparison of wall-thickness of non annealed tubes for various
die angles and constant diameter factor KD ~ 1.39 (sample 16, 17, 18)
<? <i> •\",T>,'!? •S' <£.*„#
* V >• **r «j. fc. 5>. V
Długość kotliny odkształcenia Ino, mm
-Om 4(1,31)
•-Welom- (Grn 7(1,41)) •
-Grn 7(1,41)
-Welom. (Grn 4(1,31)) -
Rys. 11. Porównanie grubości ścianek rur wyżarzonych
dla różnych Ao i stałego kąt 32° (próbek l, 4, 7)
Fig. 11 Comparison of wall-thickness of annealed tubes for various
diameter factors XD and constant die reduction angle 32° (sample l. 4,7)
4,2,
4,1
E
2 wołuje zmniejszenie pocienienia grubości ścianek.
1,05 1,58 2,11 2,64 3,16 3,69 4,22 4,75 5,27
Długość kotliny odkształcenia Ino, mm
Rys. 12. Porównanie grubości ścianek rur wyżarzonych
i niewyżarzonych przy zastosowaniu tych samych parametrów
ciągnienia (próbki l, 10)
Fig. 12. Comparison of wall-thickness of annealed
and non annealed tubes for the die reduction angle 32
and the diameter factor KD - 1,21 (sample l, 10)
bości ścianki występuje pomiędzy A.fl = 1,27, a \D = 1,16.
Badania wpływu własności materiału wsadowego na grubość
ścianki w procesie swobodnego — redukcyjnego ciągnienia grubo-
ściennych rur miedzianych ma istotne znaczenie, które pokazano na
rysunkach 10*12.
Porównanie dwóch rurgrubościennych o takich samych wymia-
rach, ciągnionych na tym samym ciągadle, czyli przy takim samym
kącie 2oc, oraz o takiej samej wielkości współczynnika zmiany
średnicy A,D pozwoli na zbadanie wpływu własności mechanicznych
na grubość ścianki rury.
Materiał wyżarzony, czyli o lepszych własnościach plastycz-
nych, wykazuje mniejszą tendencję do pocieniania się. Dowodem
tego są również całkowite odkształcenia promieniowe, które również
są mniejsze dla materiału wyżarzonego. Natomiast odkształcenia
osiowe mają większą wartość dla materiału niewyżarzonego, co
przedstawia większe wydłużenie rury. Całkowita intensywność od-
kształcenia jest większa dla materiału nie wyżarzonego. Charakter
umiany grubości ścianki w kotlinie odkształcenia dla rur wyżarzonych
i nie wyżarzonych jest różny. Rury wyżarzone nieznacznie się pogru-
biają na początku strefy odkształcenia. Także cały czas ich wartość jest
powyżej wartości grubości ścianki rur nie wyżarzonych. Charakter
Wlelom (Gm 16(kat 30))
odkształceń całkowitych jest bardzo podobny dla obydwu przypadków.
Wartości tych parametrów są bardzo zbliżone, gdyż różnice
między własnościami rury wyżarzonej i nie wyżarzonej były nie-
wielkie. Wpływ tych zależności byłby bardziej widoczny przy zna-
cznych różnicach plastycznych rury.
Wnioski z badań
Na podstawie badań doświadczalnych i analizy odkształceń,
można wyciągnąć następujące wnioski:
— Swobodne ciągnienie miedzianych rur grubościennych przy zało-
żeniu różnych kątów ciągadła, wielkości współczynnika zmiany
średnicy XD oraz własności mechanicznych, pozwala na stwierdze-
nie charakteru zmiany grubości ścianki w kotlinie odkształcenia.
— W zależności od zastosowanych warunków technologicznych,
a zwłaszcza przyjętego kształtu narzędzi, elementy objętościowe
kotliny mogą w czasie procesu doznawać bardzo zróżnicowa-
t? # t
V -b- %• Q-
nych odkształceń, czyli przechodzić bardzo zróżnicowaną drogę
odkształcenia i naprężenia. Uwzględnienie w analizie odkształ-
~Gm 1(1,21)
-Wetom. (Sm 1(1,21))!
ceń jedynie końcowych warunków odniesionych do początko-
wych, prowadzi do błędnych wniosków, np. odkształcenie rury
wewnątrz jest liniowe. Wyniki przeprowadzonych badań wska-
zują, iż teza ta nie jest prawdziwa.
— Charakter grubości ścianki w kotlinie odkształcenia jest nielinio-
wy, ale zależny od badanych parametrów.
— We wszystkich przypadkach swobodnego ciągnienia rur grubo-
ściennych następuje pocienienie ścianki rury.
— Zmniejszenie kąta ciągnienia powoduje zmniejszenie pocienie-
nia ścianek.
— Zmniejszenie wielkości współczynnika zmiany średnicy "kD wy-
— Materiały bardziej plastyczne wykazują małe pocienienie grubo-
ści ścianek.
Literatura
1. SteiningerZ., Grosman F.: Podstawy ciągarstwa. Politechnika Śląska,
5,80 6,33 6,86 7,38 7,91 Skrypt uczelniany nr 1412 Gliwice, 1988.
2. KajzerS., KozikR., Wusatowski W.: Wybrane zagadnienia z procesów
— Welurti. (Gm 1 (wyzarauial) l
obróbki plastycznej metali. Wydaw. Politechniki Śląskiej.
3. Pasierb A., Osika J., Żaba K.: Optymalizacja procesu ciągnienia rur
na korku swobodnym z materiałów trudno odkształcalnych. Rudy Metale
2000, nr 10-11.
4. HebzdzyńskiS., KajzerP., Kozik R.: Zakres stabilnego ciągnienia rur
cienkościennych na trzpieniu swobodnym. Rudy Metale 1998, nr 10-11.
5. Krochmal W.. Rutkowski R.: Ziehspannungen in Abhangigkeit von der
Formanderungsgrosse von Kupferrohren. Blech Rohre Profile, 1980, nr 12,
s. 845*849.
6. Łuksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z ciągarstwa. Akademia
Gómiczo-Hutnicza, Skrypt uczelniany nr 1025, Kraków 1986.
7. Kazanowski P.: Modelowanie wyciskania rur na trzpieniu. Rudy
Metale 2002, nr 10-11.
8. Krochmal W., Kozik R., Żogala M.: Ciągnienie grubościennych drob-
nowymiarowych rur miedzianych.
9. Richert J., Wotosz A.: Analiza odkształceń plastycznych w procesach
kształtowania końcówek rur ze stopu aluminium 2017. Rudy Metale 2002, nr l O-11.
10. Richert J.: Metalurgia i odlewnictwo. Akademia Górniczo-Hutnicza,
Zeszyt naukowy 135, Kraków 19.
513
KRZYSZTOF ŻABA Rudy 669Metale
UKD
R 49 2004 nr 10-11
ANTONI PASIERB -462-ooi-5:669-194:669-124:621.774.34-462.001.5

ANALIZA PARAMETRÓW PROCESU CIĄGNIENIA RUR

NA KORKU SWOBODNYM ZE STALI 1H18N10T
POD KĄTEM STANU l WŁASNOŚCI OTRZYMANYCH WYROBÓW

Określono wpływ geometrii ciągadel i korków oraz prędkości ciągnienia na stan i własności rur ze stali 1H18N10T
ciągnionych na korku swobodnym. Zamieszczono wyniki badań mikro geometrii powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej rur,
przedstawiono wyniki rozkładu mikrotwardości na przekroju poprzecznym rur przed i po ciągnieniu oraz wyniki własności
mechanicznych otrzymanych wyrobów.

ANALYSIS OF FLOATING-PLUG DRAWING PROCESS OF 1H18N10T

STEEL TUBES WITH CONSIDERATION OF CONDITION AND PROPERTIES
OF THE OBTAINED PRODUCTS

Tubę drawing, including floating-plug process is the only effective plastic-working process which enables obtaining a smali
diameter products with high ąuality surface and smali changeability ofdimensions (diameter, andfirst ofall, thickness of the
wali). However, it is very difficult to mąkę use of possible potential of this process in case of materials with high plastic
resistance because of characteristic limitations, such as: — risk ofbreaking resultedfrom excessiveforce necessaryfor running
the process even when unitary deformations are smali, — excessive tool wear, — problems with obtaining the reąuired ąuality
of surface, —problems with obtaining a thin wali. The above limitations in case of materials with high plastic resistance (e.g.
1H18N10T steel) significantly affect application of the process. Those limitations resultfromphenomena at the surface: drawn
material — tools (drawing dies and plugs). This paper is the follow-up of investigations of floating-plug drawing process
performed with tubes madę of stainless steel. Paper s [l, 2] present results ofinvestigations on the impact of drawing tools and
drawing speed on temperaturę distribution in the deformation żonę and drawing f orce, bringing us to the conclusion that
operation of external friction forces is the major criterionfor optimizing floating-plug drawing process. l H18Nl OT stainless
steel tubes were tested. Drawing tools used were as follows: sets of drawing dies with angles oc = 72° and 16° andfloating
plugs with angles (3 = 9°, 10°, l l ° 3 f f , 13° and 14°. Drawing dies andfloating plugs were madę ofsintered carbides ofGIO
class. Working areas of drawing dies were polished. Drawing speed was changed in the rangę between 1-^-10 m/min. RATAK
PZ150 HK madę by Fush Oil Corp. was used as the lubricant. Tubes were drawn according to pattern: 19 x 1.2 —> 16 x 1.06.
The tests described in this paper refer to the influence of the above mentioned parameters on condition and properties of the
obtained products. Investigations included mainly micro-geometry measurements of external and internal tubę surface,
distribution micro-hardness in the cross section, and mechanical properties.

Wstęp Niniejszy artykuł jest kontynuacją badań procesu ciągnienia rur

Proces ciągnienia rur, w tym na korku swobodnym, jest jedy-
nym, skutecznym procesem przeróbki plastycznej, umożliwiającym
uzyskanie wyrobu o małych średnicach, wysokiej jakości powierz-
chni i małej zmienności wymiarów (średnicy i przede wszystkim
grubości ścianki).
Wykorzystanie potencjalnych możliwości procesu, w odniesieniu
do materiałów o dużym oporze plastycznym napotyka jednak zasad-
nicze trudności ze względu na charakterystyczne ograniczenia. Są
n j m i:
— niebezpieczeństwo zerwania, wynikające z nadmiernej siły, nie-
zbędnej do realizacji procesu, nawet przy małych odkształce-
niach jednostkowych,
— nadmierne zużycie narzędzi,
— problemy z uzyskaniem wymaganej jakości powierzchni,
— problemy z uzyskaniem cienkiej ścianki.
Ograniczenia te, w przypadku materiałów o dużym oporze plastycz-
nym (np. stal 1H18N10T) istotnie zawężają możliwości stosowania
procesu. Ich znaczenie wynika ze zjawisk na powierzchni ciągniony
materiał — narzędzia (ciągadła i trzpienie).
ze stali nierdzewnej na korku swobodnym. W pracach [l, 2] przed-
stawiono wyniki badań wpływu geometrii narzędzi ciągarskich oraz
prędkości ciągnienia na rozkład temperatury w strefie odkształcenia
oraz siłę ciągnienia, wnioskując, że praca sił tarcia zewnętrznego jest
głównym kryterium optymalizacji procesu ciągnienia rur na korku
swobodnym.
Zakres badań zamieszczonych w przedstawionym artykule dotyczy
wpływu wymienionych wcześniej parametrów na stan i własności
otrzymanych wyrobów, w szczególności pomiarów mikrogeometrii
powierzchni zewnętrznej i wewnętrznej rur, rozkładu mikrotwardo-
ści na przekroju poprzecznym oraz własności mechanicznych,
Badania doświadczalne
Badaniom poddano rury ze stali 1H18N10T. Jako narzędzia
ciągarskie zastosowano zestawy ciągadeł o kątach a = 12° i 16° oraz
korków swobodnych o kątach (3 = 9°, 10°, 11 °30', 13° i 14°. Ciągadła
i korki wykonano z węglików spiekanych gatunku G10. Powierz -
chnie robocze narzędzi ciągarskich polerowano. Prędkości ciągnie-
nią zmieniano w zakresie 1^-lOm/min. Jako środek smarny zastoso-

Dr inż- Krzysztof Żaba, prof. dr hab. inż. Antoni Pasierb — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

514
wano RATAK PZ 150 HK firmy Fush Oil Corp Rury ciągnione wg
schematu 19 x 1,2 -» 16 x 1,06

Aparatura i metodyka pomiarów zastosowana w badaniach

Pomiary mikrogeometni powierzchni zewnętrzne) i wewnętrz-

Ra, nm
Rz, nm

B R 3-wsad
nn '<
5
DRa. v=1m/min

i1
gX
K¥
DRa, v=2nVmin
DRa, v=4m/min
ORa, v=1m/min
QRa, v=2m/min -
DRa, v=4m/min Ł**

R Rz-wsad
ERz, v=1m/min wsad p=ll,30 p=13 p=14 wsad p=ll,30 3=14
D Rz, v=2m/min
D Rz, v=4m/min Rys. 4. Mikrogeometria powierzchni wewnętrznej rur (a = 16°)
EJRz, v=1m/min
Q Rz, v=2m/min Fig. 4. Micro-geometry of internal tubę surface (a = 16°)
E3 Rz, v=4m/min

3301
310

wsad p=10
>290
,0-270
•in
Rys. l. Mikrogeometria powierzchni zewnętrznej rur (a = 12°) o 250
Fig. l. Micro-geometry of external tubę surface (a = 12°) | 230
0210
Ra, mm
Rz, mm
Ra-wsad ^ 190
7r DRa, v=2m/min 170
QRa. v=3m/min
DRa. v=4m/min
d Ra, v=6m/mm
150
a, v=10m/min 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3
DRa, v=1m/mm
DRa, v=2m/mm Odległość od powierzchni zewnętrznej, mm
a, v=4ro/rnin
QRa, v=1m/mm
O Ra. v=2m/min
DRa, v=4m/min Rys 5 Mikrotwardość rur na przekroju poprzecznym (a = 12°)
l Rz-wsad
DRz. v=2m/min Fig 5 Micro-hardness at tubę cross section (a = 12°)
n Rz. v=3m/min
ERz, v=4m/mm
D Rz, v=6m/min
DRz, v=10m/min
;DRz, v=1 m/min
DRz, v=2m/min
310
O Rz, v=4m/min
z, v=1m/mtn 290
DRz. v=2m/mm
D Rz, v=4m/min
.270
3, v=2
•D 3, v-4
wsad p=n,30 p=14 wsad p=ll,30 p=13 p=14 n 230 4. v=1
4. v=2
0210
Rys. 2. Mikrogeometria powierzchni zewnętrznej rur (a = 16°)
1190
Fig. 2. Micro-geometry of external tubę surface (a = 16°)
170
150
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3
Rz,|im
8 Odległość od powierzchni zewnętrznej, mm
Ra-wsad
QRa, v=1m/min
7 Rys. 6. Mikrotwardość rur na przekroju poprzecznym (a = 16°)
KIRa, v=2m/min

6 DRa, v=4m/min Fig. 6. Micro-hardness at tubę cross section (a = 16°)

HRa, v=»n/min
S DRa, v=2m/min nej rur przeprowadzono za pomocą przyrządu Form Talysurf firmy
E3Ra, v=4m/min
Taylor Hobson. Badaniom poddano materiał wsadowy, którego
4 Rz-wsad
DRz. v=1m/min
powierzchnię zewnętrzną szlifowano przed procesem ciągnienia,
3 DRz, v=2m/min oraz rury po ciągnieniu.
DRz. v=4m/min Pomiary mikrotwardości sposobem Yickersa (PN-ISO 65007-
2 EIRz, v=1m/min 3:1996) wykonano za pomocą optycznego mikroskopu metalogra-
DRz. v=2m/min ficznego Zeiss Neophot z zamontowanym przyrządem Hanemanna.
1 ^ Rz, v=4m/min
W tym specjalnym aparacie do pomiaru mikrotwardości stożek dia-
mentowy wbudowany jest bezpośrednio do soczewki górnej obie-
wsad P=9 P=10 wsad P=10 ktywu. Wszystkie pomiary przeprowadzono przy jednakowym ob-
ciążeniu, co dało możliwość bezpośredniego porównywania wyni-
Rys. 3. Mikrogeometria powierzchni wewnętrznej rur (a = 12°)
ków. Obciążenie wynosiło 0,4903N (50 g). Wartość mikrotwardości
Fig. 3. Micro-geometry of internal tubę surface (a = 12°) wyliczano zgodnie ze wzorem

515
 330, Rm, MPa
310
> 290
X
- 270J

•Q
0 230
1 210

170
150
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3
Odległość od powierzchni zewnętrznej, mm
wsad (5=11,30 P=14
Rys. 7. Mikrotwardość rur na przekroju poprzecznym (a = 16°),
P=ll°30') Rys. 9. Wytrzymałość na rozciąganie Rm (a= 16'
Fig. 7. Micro-hardness at tubę cross section (a = 16°), (5=11°30') Fig. 9. Tensile strength Rm (a = 16°)

H H V = 0,189^
d
H wsad
gdzie
Dv=1m/min
F — obciążenie, N, nv=2m/min
D— przekątna odcisku, mm. Dv=4m/min
Badania własności mechanicznych przeprowadzono wg EN
10002-1:1990+AC1:1990 za pomocą maszyny wytrzymałościowej D v=2m/mtn
Instron z przystawką Spider 8 do rejestracji parametrów siłowych li v=4m/min

procesu.

Wyniki pomiarów

Średnie wyniki pomiarów mikrogeometrii powierzchni zewnę-

trznej i wewnętrznej przedstawiono na rysunkach 1-M-. Na rysunkach wsad (5=10
5-5-7 zobrazowano wyniki pomiarów mikrotwardości rur na przekro-
ju poprzecznym. Wyniki własności mechanicznych zamieszczono Rys. 10. Wydłużenie A5 (cc= 12°)
na histogramach (rys. 8*11). Wszystkie pomiary przeprowadzono Fig. 10. Elongation A5 (a = 12°)
na materiałach wsadowych oraz gotowych wyrobach.

Podsumowanie

Wyniki badań doświadczalnych świadczą o dużym wpływie

zmiennej geometrii narzędzi ciągarskich oraz prędkości ciągnienia
na stan i własności otrzymanych wyrobów.
Porównując wyniki pomiarów mikrogeometrii powierzchni we-
wnętrznej rur przed i po ciągnieniu, należy zauważyć spadek, o rząd
wielkości, wartości wskaźników Ra i R. dla wyrobów gotowych,
w stosunku do materiałów wsadowych. Dla kąta ciągadła a = 16°
i kątów korka P = 11°30' 13° i 14° wartość chropowatości rośnie
ze wzrostem prędkości ciągnienia, choć wzrost ten jest niewielki.

Rm, MPa
wsad P=ll,30 =14

Rys. 11. Wydłużenie A5 (a= 16°)

Fig. 11. Elongation A5 (cc = 16°)

Świadczy to o zwiększeniu grubości filmu smarnego, a przez to

poprawie warunków smarowania.
Mikrogeometria powierzchni zewnętrznej rur po ciągnieniu zmienia
się w stopniu niewielkim w stosunku do rur wsadowych. Najniższa
wartość wskaźników Ra i R. występuje dla kąta ciągadła a = 16°
i kąta korka (3=13°.
Wyniki pomiarów mikrotwardości rur wykazują ewidentnie
wsad (5=10
wzrost tej wartości o 30-5-70 % na przekroju poprzecznym rur po
ciągnieniu, w stosunku do materiału wsadowego. Charakterystyczne
Rys. 8. Wytrzymałość na rozciąganie Rm (a = 12°) jest przy tym zróżnicowanie wielkości mikrotwardości. W środko-
Fig. 8. Tensile strength R (a = 12°) wej strefie grubości ścianki występuje wyraźny spadek wartości

516
w stosunku do stref skrajnych. Zróżnicowanie kątów ciągadeł i kor-
ków oraz prędkości ciągnienia nie wpływa w zasadniczy sposób na
wartość mikrotwardości, choć rozpiętość wyników jest większa przy
zastosowaniu ciągadła o kącie a = 12°
Własności wytrzymałościowe rur po ciągnieniu rosną prawie
dwukrotnie w stosunku do materiałów wsadowych. Natomiast włas-
ności plastyczne maleją ponad trzykrotnie, co świadczy o znacznym
umocnieniu materiału w trakcie procesu ciągnienia. Brak jest przy
tym jednoznacznych korelacji między parametrami procesu ciągnie-
nią a otrzymanymi wynikami własności mechanicznych,
Literatura
, Pasierb A.. Żaba K.: Praca sił tarcia zewnętrznego -główne kryte-
ńum optymalizacji procesu ciągnienia rur na korku swobodnym. Rudy Me-
tale 2002, nr 10*11, s. 492,
I.ŻabaK: Praca sił tarcia jako kryterium optymalizacji procesu ciągnienia
rur na korku swobodnym. Praca doktorska, AGH, Kraków, 2002 [niepublik].

STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

MARCIN MROCZKOWSKI UKD 621.774.34:669-462:620.17:669.014.1

OCENA MOŻLIWOŚCI ZMNIEJSZENIA RÓŻNOSCIENNOŚCI RUR

W PROCESACH CIĄGNIENIA
W artykule prezentowane są wyniki badań i analizy zmienności grubości ścianki rur wytwarzanych w procesach wyciskania
a następnie walcowania pielgrzymowego lub ciągnienia. Analizowana jest ewolucja różnościenności. Oceniono możliwości
jej zmniejszania, zwlaszcza w procesach ciągnienia z użyciem narzędzi wewnętrznych.

APPRAISAL OF POSSIBILITIES OF REDUCTION OF ECCENTRICITY

IN TUBĘ DRAWING PROCESSES
The paper presents results of research and analysis concerning variability ofdimensions, mainly in terms of thickness of
walls of tubes madę in various technologies. High reąuirements as to stability of wali thickness may result directly from
assembling needs or necessity to ensure repeatability ofthe post bending shape ofthe product. The latter is connected with so
called de-springing and correlated with reąuirements concerning mechanical properties — repeatability ofo(£) curve and
module ofelasticity. Reasons ofvariability of wali thickness and other parameters of any product obtainedf roni plastic working
or other processes may be divided into two groups. Thefirst group includes variability ofdimensions, andpossibly properties
ofthe input. The second group results from input tubę treatment processes. As far as the second group is concerned we may
consider variability in relation to three factors. 1. Repeatability of tools we use — this problem refers to average value in
various batches ofproducts. 2. Yariability ofprocess conditions leading to variability oftool dimensions — mainly because
ofelastic deformations and otherforms ofwear. 3. Ability oftheprocess to reduce vańability in case of a group where we cannot
actively change dimensions in the course of process without changing tools. The paper deals with analysis of various
technologies: extruding —pilgrim rolling — drawing; extruding —floating andfixedplug drawing, forming tubes from strips
andwelding with reduction and calibrating. Two methods ofdescription ofvariability have been applied. Thefirst is naturally
associated with variability — it is a statistic description. The other is associated with a characteristic feature of input
preparation process, especially extruding, and is expressed by eccentricity ofexternal and internal circles. The paper airns at
answering hę following ąuestions: 1. In what cases distribution of wali thickness at the tubę peńmeter is determined with
eccentricity and in what cases it is random variable and how to describe such cases in terms of a single sample or a batch of
tubes with consideration of evolution of such variability. 2. Are pilgrim rolling and drawing processes capable ofreducing
wali thickness understood as relative dijferentiation.

Wprowadzenie Z przykładowych wymagań w odniesieniu do rur ze stali wysoko-

Zapisane w normach wartości pół tolerancji potwierdzają fakt
występowania zmienności cech wyrobów, wskazują na typowe wy-
magania odbiorców oraz określają możliwości standardowych tech-
nologii w zakresie zmniejszania rozrzutu cech.
stopowych wynika, że są one bardzo ograniczone.
Dla <j>rew > 20 mm żąda się np. aby rozrzut mieścił się w granicach
±10 % ale min. ±0,20 mm.
Dla (|)zew < 20 mm i klasy dokładności T3 jest to ±7,5 % min. +0,15 mm.
Dla klasy dokładności T4: ±5,0 % min. ±0,10 mm.

Dr inż. Stanisław Nowak. mgr inż. Marcin Mroczkowski — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

517
Istotne zmniejszenie rozrzutu jest najczęściej możliwe po zmianie
1,80 -
procesu, a więc jakości wsadu, technologii lub metod nadzorowania.
Wymagania w stosunku do różnościenności i stabilności grubo- 1,70 -
ści ścianki mogąbyć nieraz stosunkowo wysokie. Wynikająnie tylko
z potrzeb montażowych, ale są również określane przez procesy 1,60 -
przetwarzania rur i jakość wyrobów po ich przetworzeniu. Przykła- S
'o
dem jest problem powtarzalności kształtu i wymiarów wyrobu po •in 1,50 -
•o
procesie gięcia, wynikający z oczekiwanej powtarzalności odsprę- •w
o
.c 1.40 •
żynowania. Efekt ten zależy od grubości ścianki i jest skorelowany 3
ze zmiennością własności mechanicznych — powtarzalnością krzy- O * grubość ścianki na obwodzie
1,30 -
wej a(e), również w zakresie sprężystym (moduł sprężystości). oczekiwana grubość ścianki
średnia gnjbość ścianki
Przyczyny zmienności grubości ścianki, jak zresztą każdego 1,20
parametru wyrobu otrzymywanego w procesach przeróbki plastycz- 10
nej i szerzej każdego wyrobu, można podzielić na dwie grupy.
Pierwsza obejmuje zmienność wymiarów i oporu plastycznego wsa- Nr pomiaru
du (we wszystkich procesach — o ich wyniku będą decydowały Rys. 3. Rozkład grubości ścianki na obwodzie.
wielkości wejściowe). Wyciskanie — próba 2
Druga grupa przyczyn wynika z rodzaju procesów i parametrów ich
Fig. 3. Distribution of a wali thickness on the circumference.
realizacji. W ramach drugiej grupy można mówić o zmienności
Extrusion — test No 2
w relacji do trzech czynników.
1 — Powtarzalności kształtu i wymiarów narzędzi —jest to problem
powtarzalności wartości średniej w różnych partiach wyrobów.
2 — Zmienności warunków procesu, prowadzącej do zmienności
ustawienia narzędzi.
3 — Zmienności warunków procesu, prowadzącej do zmienności
wymiarów narzędzi (odkształceń sprężystych i różnych form zużycia). S
c
1,6 •
4 — Zdolności procesu do zmiany rozrzutu wymiarów. ra

Należy przy tym zwrócić uwagę, że procesy wytwarzania rur

•IA
O
& 1,4 -
E
C3 grubość ścianki na obwodzie
-oczekiwana grubość ścianki
-średnia grubość ścianki

8 10

Nr pomiaru

Rys. 4. Dane modelowe — przypadek idealnej mimośrodowości

i poprawnie wykonanego pomiaru
Fig. 4. Model data — example of an ideał eccentricity
and correctly madę measurement

należą do tej grupy procesów, w której aktywna zmiana wymiarów

może być zrealizowana tylko przez wymianę lub korektę ustawienia
Rys. 1. Różnościenność (mimośrodowość) narzędzi.
Fig. l Eccentricity Analizie poddano różne warianty technologii wytwarzania rur.
1 — Wyciskanie — walcowanie pielgrzymowe, na przykładzie
produkcji rur ze stopów miedzi i stali wysokostopowych.
1,80 - 2 — Wyciskanie — ciągnienie na trzpieniach pływających i zamo-
cowanych, na przykładzie rur ze stopów aluminium.
1,70 • 3 — Formowanie rur z taśmy i zgrzewanie z redukcją i kalibrowa-
niem, na przykładzie rur ze stali niskowęglowych.
.2 1,60 • Zastosowano dwie metody opisu zmienności.
Pierwsza, kojarzy się z pojęciem zmienności — tworzy opis języ-
o
a
kiem statystyki. Druga kojarzy się z charakterystyczną cechą proce-
sów przygotowania wsadu, szczególnie wyciskania i wyraża się
3 1,40 -
różnościennością (niecentrycznością, mimośrodowością).
1,30 -
* grubość ścianki na obwodzie Poszukiwano odpowiedzi na dwa pytania.
oczekiwana grubość ścianki
średnia grubość ścianki
1 — W jakich przypadkach rozkład grubości ścianki rury na obwodzie
jest zdeterminowany niecentrycznością, a w jakich jest to zmienna
8 10 losowa. Jak należy opisywać te przypadki w odniesieniu do pojedyn-
czej próbki i partii rur z uwzględnieniem ewolucji tej zmienności
Nr pomiaru
w kolejnych etapach przetwarzania.
2 — Czy procesy walcowania pielgrzymowego i ciągnienia posia-
Rys. 2. Rozkład grubości ścianki na obwodzie. dają zdolność do zmniejszenia zróżnicowania grubości ścianki.
Wyciskanie — próba l W większości procesów przygotowania rur, w tym w procesie
Fig. 2. Distribution of a wali thickness on the circumference. wyciskania, szczególnie z użyciem przebijaka występuje naturalna
Extrusion — test No l różnościenność (niecentryczność), której wartość może się zmieniać

518
 Tablica l Metodyka i wyniki badań zmienności grubości ścianki
Wyniki pomiaru grubości ścianki rur w procesach wyciskania i ciągnienia
o nominalnych wymiarach (45 x 1,5)
W pierwszym etapie oceniono typ zróżnicowania grubości ścian-
Table l ki na obwodzie wyciskanych rur oraz dobrano metodykę oceny
Results of wali thickness measurements for tubes wiarygodności wyników pomiarów.
with nominał dimensions (45 x 1.5) Pomiaru dokonano specjalnym mikromierzem. Do analizy wybrano
te przypadki, w których stwierdzono, że wyniki 8 pomiarów wyko-
nanych co 45° układają się zgodnie z zależnością charakterystyczną
dla różnościenności (mimośrodowości). Przykładowe wyniki po-
Nr Rura Rura Rura Rura Rura Rura Rura Rura Rura Rura
pomiaru 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 miarów przedstawiono na rysunkach 2 i 3. Na rysunku 2 zamiesz-
czono wyniki obciążone nadmiernym błędem albo występuje dodat-
1 1 74 1,59 1,65 1,50 1,63 1,67 1,53 1,61 1,59 1 49 kowa składowa zmienności grubości. Na rysunku 3 zamieszczono
2 1,67 1,70 1,63 1,61 1,70 1,67 1,60 1.65 1,65 1,58 wyniki odpowiadające przypadkowi potwierdzającemu wystąpienie
3 1,67 1,78 1,56 1,67 1,78 1,57 1,69 1.60 1,61 1,71 niecentryczności. Na rysunku 4 zamieszczono dane wyliczone
4 1,59 1,78 1,45 1,70 1,63 1,59 1,77 1,63 1,66 1,76 z przesunięcia średnic wewnętrznej i zewnętrznej.
5 1,45 1,71 1,58 1,72 1,61 1,59 1,72 1,65 1,58 1,76 Potwierdzono, że w przypadku wyciskania obserwowane zróż-
6 1,50 1,53 1,66 1,67 1,51 1,61 1,62 1,61 1,54 1,66 nicowanie grubości ścianki na obwodzie wynika z niecentryczności
7 1,61 1,47 1,71 1,62 1,43 1,66 1,56 1,61 1,58 1,58
8 1,69 1,49 1,73 1,60 1,53 1,58 1,44 1,61
(mimośrodowości), spowodowanej chwilowym stanem układu ma-
1,61 1,49
tryca — przebijak, określonym przez wyciskany materiał i stan tech-
Max 1,74 1,78 1,73 1,72 1,78 1,67 1,77 1,65 1,66 1,76 Tablica 3
Min 1,45 1,47 1,45 1,50 1,43 1,57 1,44 1,60 1,54 1,49
A 0,29 0,31 0,28 0,22 0,35 0,10 0,33 0,05 0,12 0,27 Zmiana grubości ścianki (wydłużenia Xg
w kolejnych etapach ciągnienia
Tablica 2 Table 3
Wyniki pomiarów grubości ścianek Wall thickness changes (elongation Kg
w kolejnych etapach ciągnienia in the successive stages of drawing
Tablica 2
Iciąg II ciąg
Results of wali thickness measurements
Nr
in the successive stages of drawing wydłużenie X, wydłużenie Kg
rury
Wyciskanie Iciąg II ciąg max mm średnie max mm średnie
Nr
rury grubość ścianki grubość ścianki grubość ścianki 1 1,34 1,25 1,32 1,31 1,25 1,29
2 1,31 1,31 1,33 1,32 1,23 1,27
max min max min max min 3 1,37 1,30 1,33 1,29 1,21 1,24
4 1,37 1,27 1,33 1,29 1,24 1,26
1 1,74 1,45 1,30 1,10 0,99 0,88 5 1,32 1,32 1,32 1,27 1,27 1,27
2 1,73 1,45 1,32 1,11 1,00 0,90 6 1,38 1,30 1,34 1,33 1,43 1,32
3 1,78 1,43 1,30 1,10 1,01 0,91 7 1,34 1,29 1,34 1,32 1,30 1,28
4 1,77 1,44 1,29 1,13 1,00 0,91 8 1,31 1,34 1,33 1,26 1,26 1,26
5 1,66 1,54 1,26 1,17 0,99 0,92 9 1,32 1,34 1,33 1,28 1,27 1,27
6 1,78 1,47 1,29 1,13 0,98 0,79 10 1,38 1,31 1,35 1,28 1,27 1,27
7 1,72 1,5 1,28 1,16 0,97 0,89
8 1,67 1,57 1,27 1,17 1,01 0,93
9 1,65 1,6 1,25 1,19 0,98 0,94 Tablica 4
10 1,76 1,49 1,28 1,14 1,00 0,90
Efekt wyrównywania
Table 4
na długości rury i miedzy odcinkami i partiami wyrobu.
Trimming effect
Pojedyncza próbka wskaże na zmienność grubości ścianki na obwo-
dzie. Jej rozkład jest zdeterminowany niecentrycznością (rys. 1).
^omax o min ' óśr
Przedmiotem analizy statystycznej powinna być więc wielkość A =
£max ~<?min zmieniająca się na długości rur i pomiędzy nimi. Numer
rury wsad Iciąg II ciąg
Miarą tej zmienności jest rozstęp /?A i odchylenie standardowe SA.
Z praktycznego punktu widzenia ważna jest zarówno informacja
o wielkości niecentryczności, jak i ojej zmienności. 1 18,2 16,7 11,8
Wydaje się, że problem niecentryczności może być pominięty tylko 2 17,6 17,3 10,5
w przypadku technologii wytwarzania rur z taśmy — spawanych 3 21,8 16,7 10,4
lub zgrzewanych. 4 20,6 13,2 9,4
Nie oznacza to jednak, że nie są one obciążone zmiennością kształtu, 5 16,6 11,6 7,3
średnicy i grubości ścianki. Wywołuje ją niestabilność procesu for- 6 19,1 13,2 21,5
mowania rury szczelinowej oraz redukcji i kalibrowania. 7 13,7 9,8 8,6
Odpowiedzi na pytanie o zdolność procesów walcowania piel- 8 6,2 8,2 8,2
grzymowego i ciągnienia do wyrównywania zmienności grubości 9 3,1 4,9 4,2
ścianki poszukiwano w odniesieniu do różnościenności (niecen- 10 16,6 11,6 10,5
tryczności). Wykonano pomiary w warunkach produkcyjnych oraz śr 15,3 12,3 10,2
w ramach specjalnie zaprojektowanych doświadczeń.

519
niczny elementów prasy. Tablica 5
W tablicy l zamieszczono wyniki pomiarów grubości ścianki Wyniki pomiarów różnych warinatów
z różnych serii prób przemysłowych. Podano również wartości grrin ciągnienia rur 26 x 2 ze stopu Al
i gmax charakteryzujące różne realizacje procesu wyciskania oraz
wartości rozstępu A. Table 5
W tablicy 2 zamieszczono wyniki pomiarów ewolucji różno- Measurement results from different alternatives
ścienności rur, opisanych w tablicy l, w kolejnych etapach ciągnie- of drawing 26 x 2 tubes from AI alloy
nia na trzpieniu zamocowanym.
W tablicy 3 zamieszczono wartości wskaźnika zmiany grubości Numer Rury wyciskane Rury po ciągnieniu
ścianki w części o max. i min. grubości. Oznaczono go przez wydłu- rury
żenie A. , odpowiednio max., min. i średnie. * średnic o max.
Q
* mm. " średnie " max. * min.
Jeśli proces ciągnienia posiada zdolność do zmniejszania różno-
ścienności, to należy oczekiwać, że wydłużenia A max. będą wię- 1 2,00 2,14 1,86 1,40 1,47 1,30
ksze od a min. 2 2,00 2,13 1,86 1,30 1,38 1,21
W dwóch dodatkowych seriach pomiarów, zaobserwowano 3 2,00 2,01 1,97 1,80 1,84 1,74
przedstawioną w tablicy 3 prawidłowość. W sumie, w ok. 60 % 4 2,00 2,00 1,97 1,70 1,74 1,68
przypadków miało Agmax. > A^min. Odpowiednimi testami wyka- 5 1,98 2,00 1,96 1,52 1,58 1,46
zano, że efekt jest statystycznie istotny. Można by więc stwierdzić, 6 1,97 2,07 1,84 1,26 1,33 1,17
że w procesie ciągnienia zachodzi wyrównywanie grubości ścianki. 7 1,99 2,01 1,96 1,82 1,86 1,75
8 1,97 2,09 1,84 1,77 1,90 1,68
9 1,99 2,04 1,95 1,82 1,88 1,76
10 1,96 2,24 1,65 1,79 2,02 1,54
11 1,99 2,09 1,9 1,36 1,43 1,29
12 1,99 2,03 1,95 1,33 1,36 1,28
13 1,96 2,16 1,74 1,36 1,50 1,23
14 2,00 2,15 1,85 1,75 1,90 1,59

Rys. 5. Ułożenie rury i trzpienia mocowanego — małe odkształcenie Tablica 6

Fig. 5. Lay-out of a tubę and a fixed mandrel — smali strain Zmiana grubości ścianki (wydłużenia X )
Tabłe 6
Wall thickness change (elongation A )

Numer
V
8
rury g max. g min. S
wyc c,,,

1 1,43 1,46 1,43 14,00 12,14

2 1,54 1,54 1,54 13,50 13,08
3 1,11 1,09 1,13 2,00 5,56
Rys. 6. Ułożenie rury i trzpienia mocowanego — duże odkształcenie 4 1,18 1,15 1,17 1,50 3,53
Fig. 6. Lay-out of a tubę and a fixed mandrel — large strain 5 1,30 1,27 1,34 2,02 7,89
6 1,56 1,56 1,57 11,68 12,70
7 1,09 1,08 1,12 2,51 6,04
8 1,11 1,10 1,10 12,69 12,43
9 1,09 1,09 1,11 4,52 6,59
10 1,09 1,11 1,07 30,10 26,82
11 1,46 1,46 1,47 9,55 10,29
12 1,50 1,49 1,52 4,02 6,02
13 1,44 1,44 1,41 21,43 19,85
14 1,14 1,13 1,16 15,00 17,71

Niestety nie jest to regułą. W 20 % nie stwierdzono żadnego efektu,

Rys.7. Ułożenie rury i trzpienia pływającego
Fig. 7. Lay-out of a tubę and a floating pług
Rys. 8. Zmiana krzywizny w strefie wejścia do kotliny
Fig. 8. Curvature change at the roll-gap entry
a w 20 % efekt był odwrotny.
W tablicy 4 zamieszczono wartości względnego zróżnicowania gru-
bości ścianki obliczane jako 8 = A/gśr.
Z tablicy 3 i 4 wynika, że w niektórych przypadkach zachodzi istotne
zmniejszenie zmienności względnej po I, a następnie po II ciągu.
Wyniki te są o tyle wiarygodne, że poprawność pomiaru grubości
osiągano wcześniej opisaną metodyką.
W tej sytuacji należy zadać pytanie o mechanizm, który mógłby
wyjaśnić obserwowany efekt. Jeśli podczas ciągnienia w części
o grubszej ściance następuje jej większe pocienienie, to istnieją dwie
możliwości. Albo zmiana grubości wyrazi się zmianą krzywizny
rury na wejściu i wyjściu z ciągadła albo pojawia się odkształcenie
obwodowe.
Zmiana krzywizny jest często obserwowana. Na rysunkach 5-^8
pokazano ją w obszarze kotliny odkształcenia.

520
 W celu sprawdzenia powtarzalności efektów wykonano badania
w warunkach laboratoryjnych. Ciągniono rury ze stopów aluminium
i miedzi. Ciągnienie realizowano z użyciem trzpieni zamocowanych
i pływających, z różnymi odkształceniami.
Zmieniano ustawienia ciągadła względem osi ciągnienia. Wykonano
również specjalne doświadczenie, polegające na celowej zmianie
oporu plastycznego rury na obwodzie. Efekt uzyskano przez wyżarzenie
połowy obwodu umocnionej rury (drugą zanurzono w wodzie).
W tablicy 5 zamieszczono przykładowe wyniki tej serii pomiarów
(ciągnienie z użyciem trzpieni zamocowanych). Rury nr 13 i 14 były
dodatkowo wyżarzane na połowie obwodu. W tablicy 6 zamieszczo-
no wyniki obliczeń zmian grubości.
Z tablic 5 i 6 wynika, że w tej serii badań w przypadku celowego
zróżnicowania własności na obwodzie również nie uzyskano jedno-
znacznego efektu wyrównywania grubości ścianki na obwodzie.
Można oczekiwać, że bardziej zdecydowane wyrównanie różno-
ścienności wystąpi w przypadku walcowania pielgrzymowego.
Dokonano pomiaru rur MA77 po wyciskaniu i po procesie walco-
wania. Początkowa różnościenność wynosiła 0,1-5-0,35 mm.
Po walcowaniu uzyskano:
Xgmax. = 1,81-1,88,
\jnin. = 1,80*1,81.
W każdym przypadku wystąpił efekt wyrównywania. Względna
zmienność zmniejszyła się z 2-^6 % do 1,5^-3 %.
Podsumowanie
Nie znaleziono przekonujących dowodów, potwierdzających
zdolność procesów ciągnienia do skutecznego zmniejszania począt-
kowej, względnej różnościenności rur.
Jeśli procesy ciągnienia posiadają taką cechę, to w niewielkim
stopniu a efekty mają charakter statystyczny. Z pewnością jest to
wynikiem zamkniętej kotliny odkształcenia, w której należałoby
wymusić płynięcie obwodowe.
Cechę wyrównywania względnej różnościenności można przy-
pisać walcowaniu pielgrzymowemu. Uzasadnieniem jest kształt wy-
kroju, umożliwiający nieznaczne poprzeczne przeformowania w ko-
lejnych aktach odkształcania.

Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

ANTONI PASIERB UKD 669-462:621.774.8
KARL HEINZ SCHWEITZER

NOWE ROZWIĄZANIA RUR OBUSTRONNIE ŻEBROWANYCH

Z WIROWYM PRZEPŁYWEM MEDIUM WEWNĄTRZ RURY

Przedłożono nową koncepcję wytwarzania rur obustronnie żebrowanych. Połączenie technologii wyciskania i skręcania
kołowego profilu ożebrowanego wewnętrznie z nawalcowaniem radiatora zewnętrznego, z silnym dociskiem w strefie złącza
bimetalowego, zapewnia uzyskanie produktu o wyjątkowych własnościach użytkowych. Własności te dokumentują porównaw-
cze badania cieplne chłodnic wykonane z rur żebrowanych wewnętrznie gładkich i obustronnie żebrowanych z wymuszeniem
wirowego przepływu medium wewnątrz rury.

NEW SOLUTIONS OF BOTH SIDE FINNED TUBES

WITH WHIRL FLOW OF FLUID INSIDE THE TUBĘ

We present the new concept ofboth sidefinned tubesproduction process. The combined use ofextrusionforging and circular
torsion of the tubę with insidefins with the production of outside fins in cold rolling process, where strong bimetallic junction
is beingformed, allows obtaining the product with exceptionalfunctional ąuality. These properties are illustrated by the results
ofcomparative thermal measurements ofcoolers manufacturedfrom outside finned tubes (with bare tubę inside) orfrom both
sidefinned tubes, where the whirlflow of fluid inside the tubę is generated.

Wstęp wnątrz rury nieuchronnie towarzyszy wzrost hydraulicznych oporów

Analiza teoretycznych zależności opisujących wymianę ciepła
w rurach żebrowanych, chłodzonych powietrzem wskazuje na celo-
wość rozwinięcia powierzchni wewnętrznej rury. Efektywność tej
koncepcji wyrażająca się wzrostem wydajności cieplnej rur, może
być tym większa, im większy jest współczynnik lepkości medium
przepływającego wewnątrz rury. Wzrostowi lepkości cieczy we-
przepływu, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia wydajności
cieplnej chłodnicy. Próbą rozwiązania tego antagonistycznego pro-
blemu jest propozycja nowego projektu rur obustronnie żebrowa-
nych z wymuszeniem wirowego przepływu medium wewnątrz rury.
Znany z analizy zjawisk hydraulicznych efekt wzrostu prędkości
cieczy lub gazu w ruchu wirowym stanowi przesłankę do zaproje-
ktowania wewnętrznych, skręconych żeber wzdłużnych, wytwarza-

Prof. dr hab. inż. Antoni Pasierb — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. Dipl Ing. Karl Heinz Schweitzer — FWB Brókelmann Aluminium. Niemcy.

521
 zwiększenie wartości liczbowej współczynnika wnikania ciepła od
wewnętrznej strony rury, jako konsekwencja rozwinięcia powierz-
chni wewnętrznej i wzrostu prędkości przepływu strumienia tworzą-
cego wir może być w pełni wykorzystane przy jednoczesnym dużym
rozwinięciu zewnętrznej powierzchni wymiany ciepła. Poprzez na-
walcowanie ożebrowania zewnętrznego metodą skośnego walco-

Rys. 1. Wirowy przepływ cieczy wewnątrz rury ożebrowanej

wzdłużnie ze spiralnym skręceniem żeber [1]
Fig. 1. Rotational flow of a liąuid inside a finned tubę
lengthwise a spiral twist of the fins [1]

Rys. 4. Wymiary rur żebrowanych, wewnętrznie gładkich

Fig. 4. Dimensions of the finned, internally smooth tubes

Rys. 2. Kinematyka przepływu cieczy

w rurze wewnętrznie ożebrowanej [1]
Fig. 2. Kinematics of a liąuid flow in the intemally finned tubę [1]

BiE

AiD
Rys. 5. Wymiary rur obustronnie żebrowanych
Fig. 5. Dimensions of the tubes finned on both sides
Rys. 3. Schemat przepływu cieczy wewnątrz rury wewnętrznie
żebrowanej (B i E) oraz wewnętrznie gładkiej (A i D) [1] Tablica l
Fig. 3. Diagram of a liąuid flow inside internally finned tubę Table l
(B and E) and internally smooth tubę (A and D) [1]
Typ Dz
mm
D
, 4, H g t
& F/F„
jących wir w rdzeniu strumienia cieczy. Oryginalne koncepcje tych mm mm mm mm mm m /mb
rozwiązań ilustrują rysunki l-s-3. Technologiczne urzeczywistnienie
idei w postaci szerokiego asortymentu rur wewnętrznie żebrowa- A 38 18 16 19 0,35 2,5 0,74 14,80
D 55 28 25,4 13,5 0,35 2,5 1,47
nych, uzyskanych metodą wyciskania współbieżnego prezentuje ka-
talog firmy FWB Brokelmann Aluminium (Niemcy) [1]. Wydatne
Tablica 2
Table 2

Ożebrowanie zewnętrzne Ożebrowanie wewnętrzne

Typ
DZ D
„ d„ H g t F, dv Grubość ścianki Ilość żeber Przekrój Średnica rdzenia
mm mm mm mm mm mm m2/mb mm mm cm2 mm

B 38 18 16 10 0,35 2,5 0,74 16 0,8 8 1,12 4

E 59 30 28 14,5 0,35 2,5 1,69 28 1 8 4,60 8

522
 12 11 1Q 2 4 16 5 17 1

0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2

Wydatek cieczy, nf/h

Rys. 6. Schemat stanowiska badawczego

do badań cieplnych modelowych wymienników ciepła
1.2 — kanał aerodynamiczny; 3 — wentylator osiowy; 4 — chłodnica;
5 — zawór regulacyjny; 6 — zawór przepływowy; 7— zbiornik oleju;
8 — zestaw grzałek elektrycznych; 9 — tyrystorowy regulator poboru mo-
cy; 10 — przełącznik analogowy; U — elektroniczny miernik temperatu-
ry; 12 — komputer; 13 — aerometr; 14 — schemat rozmieszczenia termo-
par; 15 — wylot oleju z chłodnicy; 16 — wlot oleju do chłodnicy;
17 — pompa zębata

Fig. 6. Diagram of a facility for heat transfer tests performed

on model heat exchangers 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,8

1,2 — aerodynamic tunnel; 3 — axial-flow fan; 4 — cooler; 5 — control Wydatek cieczy, mVh
valve; 6 — straight-run valve; 7 — oil tank; 8 — electric heating unit;
9 — thyrystor-based power control unit; 10 — analog switch;
11 — electronic temperaturę meter; 12 — computer; 13 — aerometer;
14 — thermocouples lay-out diagram; 75 — oil outlet from a cooler;
8000
16 — oil inlet to the cooler; 17 — gear pump

wania w układzie trójwalcowym na rurze bazowej ze skręconym,

wzdłużnym ożebrowaniem wewnętrznym osiągnięto założony rezul-
tat użytkowy w postaci rury żebrowanej o obustronnie ożebrowanej Typ B 60°C
powierzchni i zapewniającej wirowy przepływ medium wewnątrz Typ B 70°C
rury. Istotą procesu walcowania ożebrowania zewnętrznego jest Typ B 80°C

maksymalne rozwinięcie powierzchni i zapewnienie silnego docisku

1000
powierzchni rury bazowej i rury zewnętrznej w celu zminimalizo-
wania cieplnego oporu kontaktowego w strefie złącza. Nacisk ten 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,6
musi być kontrolowany, tak aby nie spowodować trwałych odkształ-
Wydatek cieczy, nf/h
ceń wewnętrznej rury ożebrowanej i deformacji wzdłużnych żeber
wewnętrznych. Założony cel zrealizowano stosując narzędzie we-
dług patentu [2].

Cieplne badania porównawcze chłodnic

Modelowe chłodnice o wymiarach 305 x 305 x 151 mm wyko- --•»--TypA40°C

nano z rur wewnętrznie gładkich (warianty A i D) oraz z rur obu- •-*--TypA50°C
stronnie żebrowanych (warianty B i E). . - «- - Typ A 60°C
TypB40°C
Kształt i wymiary testowanych wariantów rur ilustrują rysunki 4, 5.
Wymiary rur zestawiono w tablicy l i 2. Układ rur w wymienniku
jest heksagonalny. Testowe badania cieplne przeprowadzono na

0,5 1 1,5 2
Wydatek cieczy, nf/h

Typ D 60°C
Typ D 70°C Rys. la+e. Zależność wydajności cieplnej wymiennika
Typ D 8CTC od wydatku objętościowego chłodzonej cieczy
TypE60°C a — olej transformatorowy, b — olej hydrauliczny (HYDROL-47),
TypE70°C c — glikol etylowy + 40 % wody, d — olej transformatorowy,
Typ E 80°C e — olej hydrauliczny (HYDROL-47)

Fig la+e. Dependence of the calorific effect of a heat exchanger

O 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8
on Yolumetric expenditure of a cooling medium
a — transformer oil; b — hydraulic oil (HYDROL-47), c — ethyl glycol + 40 %
Wydatek cieczy, mVh
of water; d — transformer oil; e — hydraulic oil (HYDROL-47)

523
 Tablica 3 Tablica 5
Olej hydrauliczny (HYDROL-47) Glikol etylowy + 40 % wody

Table 3 Table 5
Hydraulic oil (HYDROL-47) Ethyl glycol + 40 % of water

Tempe- Temperatura D E
f E L) E
ratura ^
logAr k logAr k
logAr k logAr k logAr k logAr k
40 °C 18,41 5,35 13,95 25,85
40 °C 17,53 6,74 14,01 18,98 18,45 3,63 16,02 10,82 18,00 7,66 13,50 31,84
18,95 3,12 14,91 17,84 18,82 3,14 15,99 12,58 17,69 9,27 13,53 32,80
19,78 0,75 15,24 19,39 19,30 2,18 16,27 13,64
logAr k logAr k
logAr logAr k logAr k logAr k
*
50 °C 26,46 8,18 23,28 17,88
50 °C 25,96 7,40 22,14 16,02 26,71 5,26 24,96 8,89 27,74 5,68 23,42 19,54
26,52 7,24 22,67 16,94 27,35 4,80 25,30 9,49 28,37 4,16 23,25 20,88
27,77 5,32 22,32 21,18 28,70 2,70 25,23 11,38
logAr k logAr k
logAr k logAr k logAr k logAr k
60 °C 32,49 13,73 29,77 20,96
60 °C 34,06 8,24 29,31 16,38 36,01 4,74 31,95 10,94 34,09 11,74 29,88 23,21
34,89 8,04 29,14 19,26 35,73 5,88 32,77 11,13 34,51 11.22 29,84 24,17
36,40 6,49 29,65 21,42 38,34 2,57 32,91 12,85

T a b l i ca 4 obustronnie żebrowanych (Typ B, E), linie przerywane dla rur że-

browanych, wewnętrznie gładkich (Typ A, D).
Olej transformatorowy
Badania przeprowadzono dla oleju hydraulicznego, transformatoro-
Table 4 wego oraz glikolu etylowego z wodą, w trzech temperaturach wła-
Transformer oil ściwych dla warunków eksploatacji każdego z mediów, w szerokim
zakresie wydatku przepływów. W tablicach 3+5 zestawiono wyli-
Tempe- czone wartości liczbowe współczynnika przenikania ciepła dla ba-
A B D E danych warunków rur k. Wartości te mogą być z powodzeniem
ratura
wykorzystane do projektowania wymienników z rur obustronnie
logAr k logAr k logAr k logAr k żebrowanych o założonych gabarytach lub wymaganej wydajności
cieplnej.
60 °C 33,39 6,64 28,37 13,02 36,80 2,67 28,80 11,65
34,78 7,65 30,27 15,61 37,45 3,15 30,10 14,97 Wnioski
35,68 7,45 29,38 20,87 38,24 2,57 31,22 15,55
1. Walcowanie rur żebrowanych z zastosowaniem narzędzi we-
logAr k logAr k logAr k logAr k dług patentu [2] zapewnia wytwarzanie rur obustronnie żebrowa-
nych z silnym dociskiem powierzchni w strefie złącza bez deforma-
70 °C 39,87 8,52 34,25 14,66 44,92 3,51 36,58 11,22
cji wewnętrznego ożebrowania rury.
42,79 8,63 35,59 19,51 46,06 3,99 37,33 15,61
35,36 23,81 47,44 3,04 38,24 17,05 2. Rury obustronnie żebrowane ze skręconymi wzdłużnymi we-
43,78 8,77
wnętrznymi żebrami wykazują radykalne zwiększenie wydajności
logAI k logAr k logAr k logAr k cieplnej, rzędu 80-^260 % w stosunku do rur zewnętrznie żebrowa-
nych, wewnętrznie gładkich.
80 °C 46,90 9,45 40,80 15,21 51,54 5,09 38,41 16,72 3. Spadek wydajności cieplnej rur żebrowanych, wewnętrznie
50,24 10,00 43,77 18,22 54,98 4,30 36,37 28,22 gładkich po przekroczeniu krytycznej wartości wydatku cieczy po-
53,15 8,06 43,32 22,50 57,47 2,51 39,41 27,81 twierdza teoretyczne rozważania o istotnym wpływie zawirowania
rdzenia cieczy na zmniejszenie oporów przepływu wewnętrznego.
4. Rury obustronnie żebrowane ze spiralnie ukształtowanymi
stanowisku, którego schemat ideowy ilustruje rysunek 6. Wydajność żebrami wzdłużnymi wykazują znakomite cechy użytkowe rokujące
cieplną chłodnic wyznaczono z bezpośrednich, ciągłych pomiarów ich powszechne wykorzystanie w zwartych, wysokowydajnych wy-
temperatur medium wewnątrz rury (wejście i wyjście) wielkości miennikach ciepła, chłodzonych powietrzem.
wydatku cieczy oraz pomiarów temperatury nalotowego i wyloto-
wego powietrza. Termoanemometrem mierzono prędkość napływu Literatura
powietrza na czołową powierzchnię wymiennika. Porównawcze wy- 1. Prospekt — Tornado Flow — Die neue Technologie fur dem efficien-
niki badań wydajności cieplnej wytypowanych wariantów rur ilu- teren Warmetransport mit Rohren. — FWB. Brókelmann Aluminium. Oe-
strują rysunki la+e. Linie ciągłe ilustrują zmianę wydajności ciepl- sterweg 14 — Ense — Hóingem (Niemcy).
nej wymiennika w funkcji wydatku objętościowego cieczy dla rur 2. Pasierb A.: Patent RP, P-323028, 01.2002.

524
LUCJAN PASIERB Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD 621.777:8.001.5:669-462.001.5

BADANIA PRZEPŁYWOWE
W RURACH DWUSTRONNIE ŻEBROWANYCH
Wymienniki ciepła skonstruowane w oparciu na specyficznych rurach aluminiowych dwustronnie żebrowanych, stosowane
są w różnorodnych instalacjach i charakteryzują się zwartą budową oraz wysoką sprawnością cieplną. Poprawna praca
wymiennika w znacznej mierze zależy od doboru pompy zapewniającej optymalny przepływ cieczy wewnątrz wymiennika.
Konieczna jest więc w fazie projektowania jak i w fazie ruchowej znajomość rzeczywistych oporów przepływu w instalacjach
w celu doboru pompy o właściwych parametrach. W artykule przedstawiono wyniki badań przepływowych, dotyczących
monometalicznej rury dwustronnie żebrowanej, które są niezbędne do oszacowania wielkości oporów przepływu. Dokonano
w ten sposób oceny walorów użytkowych rury pod kątem zastosowania jej w konstrukcjach zwartych wymienników ciepła.

A STUDY OF THE FLOW IN THE TUBES FINNED ON BOTH SIDES

The heat exchangers, whose design is based on specific aluminium tubes finned on both sides, are used in various
installations and are characterized by a compact structure and high thermal efficiency. Their correct operation is conditioned
to a great extent by an appropńate choice of a pump so as to enable an optimalflow of a liquid inside the exchanger. Therefore,
it is necessary to know the magnitude of actual resistance to flow in the installation both at the stage ofits designing and
start-up, to be capable to select a pump with suitable specifications. The paper presents results of the flow tests performedfor
monometallic tubę finned on both sides, which were aimed to determine the magnitude offlow resistance. The tests enabled
an assessment of applicational properties of the tubę from the point of view of its use in the compact structures of heat
exchangers.

Wprowadzenie spełniać rolę chłodzącą, będzie nagrzewać ciecz. Dlatego też dla
każdego przypadku ożebrowania wewnętrznego przy przepływie
cieczy o różnych lepkościach konieczne jest przeprowadzeni e badań
Rury żebrowane metodą przeróbki plastycznej znajdują szerokie przepływowych. W artykule przedstawiona jest procedura takich
zastosowanie w konstrukcjach zwartych wymienników ciepła dzięki badań.
takim zaletom jak: relatywnie wysoki stopień rozwinięcia zewnętrz-
nej powierzchni wymiany ciepła, duża odporność na korozję i wy-
Opory przepływu
soka sprawność cieplna. Z kolei rury o wewnętrznym żebrowaniu
wzdłużnym są często instalowane w wymiennikach płaszczowo-ru-
Całkowite opory przepływu instalacji, w której znajduje się wy-
rowych typu „ciecz-ciecz" z uwagi na większą wewnętrzną powie-
miennik są sumą szeregowo łączonych jej części. W wymiennikach
rzchnię wymiany ciepła i wyższe wartości współczynnika wnikania
ciepła mamy przeważnie do czynienia z przepływem ustalonym,
ciepła w stosunku do rur wewnętrznie gładkich o tej samej średnicy.
gdzie natężenie przepływu nie zmienia się w czasie wobec czego dla
Rura dwustronnie żebrowana (poprzecznie na zewnątrz i wzdłużnie
rury będącej elementem wymiennika można dla celów technicznych
wewnątrz) może przejąć zalety obu tych rozwiązań. Wykazały to
wyznaczyć spadek ciśnienia z następującego wzoru [6]
wyraźnie wyniki badań uzyskane na wymiennikach typu „powietrze-
-ciecz" opublikowane w pracach [l, 2, 4, 5]. Zaskakująco dobre
, coz L
wyniki cieplne z zastosowaniem rur dwustronnie żebrowanych mają X- —-p-- (D
2 d
jednak swoje ograniczenie.
Do wykonania projektu wymiennika konieczna jest znajomość gdzie
oporów przepływu czynników po obu jego stronach. Od obliczenia K — współczynnik oporu hydraulicznego,
tego zależy bowiem dobór ciśnienia potrzebnego do przetłoczenia (O — prędkość liniowa cieczy,
czynnika przez wymiennik a w związku z tym wybór urządzenia d — średnica wewnętrzna rury,
tłoczącego. Znajomość praw wymiany ciepła skłania zawsze kon- p — gęstość cieczy,
struktora do stosowania zwiększonych prędkości w wymienniku, L — długość rury.
aby przy dobrych współczynnikach przenikania ciepła otrzymać Odrębnego omówienia wymaga wielkość A.. Współczynnik ten
względnie małe powierzchnie wymiany ciepła, a tym samym obniżyć jest generalnie funkcją liczby Reynoldsa i stopnia szorstkości we-
koszt jego budowy [6]. Opór przepływu jest zaś czynnikiem hamu- wnętrznej powierzchni rury. Dla rur gładkich, za jakie można u ważąc
jącym powyższą tendencję. Duże prędkości powodują zwiększenie rury ciągnione, mosiężne, ołowiane i ze stali żaroodpornej, można
oporów, większe zużycie energii na zapewnienie potrzebnego ciś- szacować jego wartość z następujących wzorów
nienia a często konieczność użycia innego typu maszyny tłoczącej. — dla przepływu uwarstwionego Re < 2100
Straty ciśnienia przez rurę przy przepływie płynu rzeczywistego
występują wskutek tarcia wewnętrznego i tarcia o ściany przewodu.
(2)
Zwiększenie powierzchni wewnętrznej rury jest z punktu widzenia
wymiany ciepła okolicznością pozytywną, zaś z punktu widzenia
oporów przepływu negatywną. Może bowiem zdarzyć się tak, — dla przepływu turbulentnego Re - 3000-100 000
że zwiększone tarcie płynu o rozbudowaną powierzchnię wewnętrz-
, 0,316
ną zamieni się w ciepło w takiej ilości, że rura, która powinna (3)
Re',0,25
Dr inż- Lucjan Pasierb — Akademia Górniczo-Hutnicza. Katedra Teorii i Inżynierii Procesów Metalurgicznych. Kraków.

525
 dla przepływu turbulentnego Re > 100 000
0,221
K = 0,0032 +- 0,237
Re
Zwyczajne handlowe rury stalowe, czy aluminiowe mają powie-
rzchnie bardziej szorstką, nawet w stanie nowym. Wpływ szorstko-
ści ścianki na opór, zwłaszcza dla przepływu wody, był wielokrotnie
badany i w literaturze zajmującej się hydromechaniką jest podany
znaczący materiał dotyczący tego zagadnienia. Wpływ szorstkości
uwzględnia się stosując odpowiedni mnożnik do wartości K uzyska-
nej z wzoru dla rury gładkiej.
Jeżeli czynnik płynie burzliwie przewodem o innym przekroju
niż kołowy, wówczas zamiast średnicy d wprowadzamy do obliczeń
tzw. zastępczą średnicę hydrauliczną dc Obliczamy ją ze wzoru
4P
gdzie
P — przekrój poprzeczny rury,
O — obwód zwilżałny.
Badania przepływowe
W zagadnieniach projektowych spadki ciśnienia podczas prze-
pływu w rurach o rozwiniętej powierzchni szacuje się stosując za-
stępczą średnicę hydrauliczną (5) jako liniowy wymiar geometrycz-
ny wprowadzony do odpowiednich wzorów. Podejście takie wynika
z braku odpowiednich równań kryterialnych opisujących specyfikę
przepływu wewnątrz ożebrowania wzdłużnego o skręcie śrubowym.
W pracach [2, 3, 7] znajdują się zależności opisujące mechanizm
wnikania ciepła w takich rurach, zaś wzory dotyczące oporów prze-
pływu są zamieszczone w pracy [7]. Dotyczą one jednak przepływu
powietrza przy bardzo dużych wartościach liczby Reynoldsa, brak
jest natomiast informacji dla przepływu cieczy o różnych lepko-
ściach. Zastosowanie w praktyce projektowej zastępczej średnicy
hydraulicznej może być jednak obarczone dużym błędem, gdyż
uwzględnia ono być może zmianę prędkości przepływu lecz nie
uwzględnia złożoności i odmiennego charakteru przepływu. Z tych
względów konieczne jest przeprowadzenie odpowiednich badań
Rys. l. Schemat rury dwustronnie żebrowanej
Fig. 1. Diagram of a tubę fmned on both sides
Rys. 2. Fragment rury Rys. 3. Skręcenie wewnętrzne
Fig. 2. Tubę section Fig. 3-Internal twist
526
Tablica l
Wymiary geometryczne rury
(4)
Table l
Geometrical dimensions of a tubę
Ożebrowanie zewnętrzne Ożebrowanie wewnętrzne
Dz = 52,5 mm »=12
D = 25,2 mm dh= 12,24 mm
D. = 20,0 mm P = 425,9 mm
2
H= 11,5 mm 07Wib = 139 mm
j = 2,0 mm ht = 2,6 mm
G = 0,4 mm a - 2,4 mm
L =1,0 m b = 2,2 mm
(5) n — liczba żeber wewnętrznych, i — odstęp między żebrami zewnętrznymi,
ht — wysokość żebra wewnętrznego, a — szerokość podstawy żebra we-
wnętrznego, b — szerokość wierzchołka żebra wewnętrznego
stanowiskowych. Celem badań było bezpośrednie wyznaczenie
współczynnika oporu hydraulicznego A. w wybranej rurze, przy prze-
pływie wody i oleju transformatorowego w rożnym zakresie liczby
Reynoldsa. Schemat badanej rury i dane geometryczne przedstawio-
ne są na rysunkach l, 2 i 3 oraz w tablicy 1.
Zakres badań
Badania zrealizowano na stanowisku badawczym zainstalowa-
nym w laboratorium Katedry Przeróbki Plastycznej i Metaloznaw-
stwa Metali Nieżelaznych AGH. Do badań przeznaczono rurę dwu-
stronnie żebrowaną o długości l m. Wewnątrz rury przepływała
woda i olej transformatorowy podgrzane do wysokiej temperatury.
Rura na zewnątrz była chłodzona raz powietrzem i przy podobnych
warunkach przepływowych w płaszczu wodnym.
W przypadku badań z wodą jej wydatek był tak dobrany aby został
pokryty cały zakres technicznej stosowalności przepływowej w wy-
miennikach tzn 4000 < Re < 15 000. W przypadku oleju wydatki
zapewniały przepływ nominalnie uwarstwiony tzn 400 <Re<l 500.
Wodę podgrzewano do temperatury 80-^85 °C, zaś olej w granicach
60^-80 °C. Spadki ciśnienia mierzono przy każdej serii pomiarowej
mikromanometrem MK-1. Wyniki badań pokazane są w postaci
wykresów na rysunkach 4^-8.
Współczynnik korygujący £ jest to stosunek wartości zmierzonego
współczynnika oporu X do wartości uzyskanej z wzoru (3). Przy
obliczeniach współczynnika oporu hydraulicznego uwzględniono
zastępczą średnicę hydrauliczną dh i wartości liczby Reynoldsa przy
jakich wykonywano badania.
Omówienie wyników badań
Liczba Reynoldsa (Re) w teorii wymiany ciepła i przepływów
jest liczbą kryteriałną, zawierającą podstawowe parametry termofi-
zyczne cieczy i charakter jej przepływu. Dlatego też wyniki badań
współczynnika oporu hydraulicznego "k =f(Re) przedstawione w po-
staci równania kryterialnego mają charakter uogólniony. Ponieważ
do badań zastosowano dwie ciecze (woda i olej transformatorowy)
różniące się między sobą lepkością a także różną zmianą lepkości
w funkcji temperatury, dlatego wyniki tych badań zostaną omówio-
ne odrębnie.
Woda
Pompa zainstalowana na stanowisku zapewniła w czasie prowa-
dzenia eksperymentów w pełni rozwinięty przepływ turbulentny
wewnątrz rury w zakresie Re = 4500-5-15 000. Wyniki badań przy
zewnętrznym chłodzeniu konwekcyjnym powietrzem (rys. 4) wska-
zują, że wyznaczony eksperymentalnie współczynnik oporu hydrau-
licznego X jest kilkakrotnie większy od oporu oszacowanego według
 obliczeń literaturowych. Zmiana jego wartości w funkcji liczby
... . , . . 3,162
Reynoldsa jest opisana równaniem A, =—Q3225.

Z kolei współczynnik oporu A. wyznaczony podczas badań przy

chłodzeniu w płaszczu wodnym (rys. 5), można opisać równaniem:
1,252
0 215
Re '
Porównanie obu wykresów prowadzi do wniosku, że w przypad-
ku chłodzenia powietrzem ruch ciepła wewnątrz rury nie był opty-
malny, prawdopodobnie nie został spełniony warunek równości
strumieni ciepła po obu stronach rury. Zakładając, ze przy chłodze-
A0 a,
niu wodnym warunek —- = — jest spełniony przyjęto równanie
A a
i O
5000 10000 15000 20000 korelacyjne z tych badań za podstawę do przedstawienia różnicy
między oporem wyznaczonym eksperymentalnie a oporem szaco-
Rys. 4. Zależność K =f(Re). Przepływ wody 80 °C, wanym z wzoru literaturowego. Miernikiem tej różnicy jest współ-
chłodzenie powietrzem czynnik korygujący £ przedstawiony na rysunku 6. Jego średnia
* przepływ rzeczywisty, • teoretyczny przepływ turbulentny

Fig. 4. The A, =J(Re) dependence. Flow of a 80 °C water, air cooling

0.14

I- 0.12
2- °
O O)
01

4
= 0.08 j
K p™- 1,252 Ke
II
0,08 ł-.-
I A r = U 387.1*
004 i
002 t
0 , „
; M 64 IŁt
O 500 1000 1500
5000 10000 15000 Liczba Reynoldsa (Re}

Rys. 5. Zależność K =f(Re). Przepływ wody 85 °C, Rys. 1. Zależność "k =f(Re). Przepływ oleju
chłodzenie wodą (zakres wydatków 0,00016-0,00018 m3/s,
* przepływ rzeczywisty, • teoretyczny przepływ turbulentny chłodzenie powietrzem, stosowano pompę zębatą
Fig. 5. The X =J(Re) dependence. Flow of a 85 °C water, •* przepływ rzeczywisty, • teoretyczny przepływ turbulentny
water cooling Fig. 1. The "k =f(Re) dependence. Oil flow (flow ratę with
in 0.00016-5-0.00018 m3/s), air cooling, gear pump was used

0.07
. = 64 K"
0.08
S ^
9- o E = -0.0002 Re * 7.338 O °
S- Q) 0.05
0.04

li
0.03
0.02 ;
0.01 -M""
O i
O
O 1000 1500 2000 2500
5000 7500 10000 12500 15000
Liczba Reynoldsa (Re)
Liczba Reynoldsa (Re)
Rys. 8. Zależność X =f(Re). Przepływ oleju
Rys. 6. Zależność współczynnika korygującego A. =f(Re). (zakres wydatków 0,00016-0,00018 m3/s,
Przepływ wody 85 °C, chłodzenie wodą chłodzenie powietrzem, stosowano pompę wirnikową
* współczynnik korygujący * przepływ rzeczywisty, • teoretyczny przepływ turbulentny

Fig. 6. The X =J(Re) dependence of a correction factor. Fig. 8. The X =f(Re) dependence. Oil flow (flow ratę within
Flow of a 85 °C water, water cooling 0.00016-K).00018 nvVs), air cooling, an impellerpump was used

527
 można dla tego przypadku stosować następujące równanie kryteriał-
0.14 , 1,529
ne A = - ,0,616'
Re'
0.12 Badania przeprowadzone w najwyższych temperaturach z za-
3
k. A. Obi = 64 fe'1
O
ao stosowaniem pompy zębatej wskazują na podobny jak poprzednio
o Ul 0.1
o charakter zmian K =fiRe) (rys. 6) niemniej wyniki spadków ciśnienia
'E
^ 0.08 - .":"'." obarczone są tutaj dużym błędem z uwagi na zapowietrzanie się
c
"5 pompy w trakcie pomiarów. Dlatego uzyskane równanie korelacyjne
S
•o ~a 0.06 - . , nie jest zalecane.
a
£
i 0.04 .&...j^ggi
Podsumowanie

0.02 Na podstawie przeprowadzonej analizy badań można sformuło-

^ wać następujące wnioski:
0
1 — W przypadku badań przepływowych w rurach dwustronnie
1000 1500 2000 żebrowanych nie można, wykorzystując średnicę hydrauliczną jako
parametr liniowy, stosować klasyczny podział na przepływ: laminar-
Liczba Reynoldsa (Re) ny, przejściowy i turbulentny. Zbyt duży wpływ na charakter prze-
pływu mają tu bowiem procesy tarciowe.
Rys. 9. Przepływ oleju transformatorowego. 2 — Wyprowadzone z badań równania kryterialne mają charakter
Chłodzenie powietrzem uogólniony i pozwalają na wyznaczenie współczynnika oporu hy-
> przepływ rzeczywisty (pompa zębata), • teoretyczny przepływ laminarny, draulicznego w funkcji liczby Reynoldsa.
k przepływ rzeczywisty (pompa wirnikowa, + przepływ rzeczywisty 20 °C 3 — Wyznaczone równania, stosowane w zakresie ich przydatności
Fig. 9. Transformer oil flow. Air cooling mogą być wykorzystane na poziomie projektowania wymienników
ciepła konstruowanych z rur dwustronnie żebrowanych.

wartość w zakresie Re = 4500-15 000 wynosi — 5, co oznacza, Literatura

że rzeczywisty opór przepływu wody w warunkach turbulentnych
w rurze dwustronnie żebrowanej jest pięciokrotnie większy od oporu
obliczanego wg wzorów literaturowych uwzględniających średnicę
hydrauliczną.
Olej
Badania przepływowe z wykorzystaniem oleju transformatoro-
wego nie dają tak jednoznacznych wyników jak w przypadku wody.
Wynika to głównie ze specyfiki zmian lepkości dynamicznej w fun-
kcji temperatury tego oleju. Lepkość zmienia się o dwa rzędy wiel-
kości od temperatury otoczenia do temperatury jego optymalnej
pracy tzn. = 85 °C. W związku z tym do badań potrzebna jest specy-
ficzna pompa, zapewniająca stabilny wydatek oleju w szerokim
zakresie temperatury jego pracy. Do badań zastosowano dwie pompy,
zębatą i wirnikową, których wydatki zapewniały tylko nominalnie
laminarny przepływ przy temperaturze oleju nie przekraczającej
60 °C. Badania przeprowadzone z wykorzystaniem pompy wirniko-
wej przy temperaturze = 60 °C w zakresie Re = 500-2100 wskazują
na pięciokrotnie mniejsze wartości współczynnika oporu względem
wartości obliczeniowych charakterystycznych dla ruchu laminarne-
go Prawdopodobnie mamy tu już do czynienia z ruchem przejścio-
wym i dlatego stosowanie literaturowego wzoru (2) do obliczeń
jest bezzasadne. Na podstawie przeprowadzonych badań (rys. 7)
1. Praca zbiorowa: Perspektywy wykorzystania monometalicznych rur
żebrowanych metodą przeróbki plastycznej w chłodnicach silników dużej
mocy. Materiały z II Konferencji Naukowo-Technicznej „Problemy rozwoju
Maszyn Roboczych" Stalowa Wola 1988, s. 244-254.
2. Pasierb L.: Badania cieplno-przepływowe w rurach dwustronnie że-
browanych, Materiały z XV Zjazdu Termodynamiko w. Kokotek 1993, t. 2,
s. 501-506.
3. Pasierb L.: Wymiana ciepła w rurach dwustronnie żebrowanych w wa-
runkach laminamego przepływu cieczy lepkich. Materiały z X Sympozjum
Wymiany Ciepła i Masy. Augustów 1995, t. 2, s. 153-5-162.
4. Pasierb L., Pasierb A.: Nowa generacja chłodnic „powietrze-olej"
instalowanych przy transformatorach średniej i dużej mocy. Materiały z Kon-
ferencji Teoria i Inżynieria Procesów Metalurgicznych, Kraków AGH 10+12
czerwiec 2004, s. 293-303.
5. Pasierb L.: Zastosowanie rur dwustronnie żebrowanych do odzysku
ciepła odpadowego. Materiały z XII Sympozjum Wymiany Ciepła i Masy.
Kraków 2004, t. 2, s. 645-655.
6. Hobler T.: Ruch ciepła i wymienniki. Wydawnictwo Naukowo-Tech-
niczne, Warszawa 1979.
7. Carnavos T. C.: Cooling Air in Turbulent Flow with Internally Fined
Tubes, Heat Transfer Engineering, Hemisphere Publishing Corporation, 1979,
t. lnr2Oct-Dec, s. 41-J-46.
Praca finansowana z badań statutowych AGH 11.11.180.47/2004

528
JACEK CH AŁUPCZAK Rudy Metale R 49 2004 nr l O- H
TOMASZ MILEK UKD 669-13 1:620.17:621.372.5:669:669.053.4

ROZKŁADY NAPRĘŻEŃ UPLASTYCZNIAJĄCYCH

W CZWÓRNIKACH ROZPĘCZANYCH HYDROMECHANICZNIE
Z MIEDZI ORAZ BADANIE SIŁY W PROCESIE
Przedstawiono numeryczne rozkłady naprężeń uplastyczniających, uzyskane przy założonych zmianach ciśnienia, w czwór-
nikach równo- i różnoprzelotowych z miedzi. Obliczeń dokonano metodą MES wykorzystując oprogramowanie MSC Marc.
Zmiana ciśnienia przy rozpaczaniu nie powoduje istotnej zmiany naprężeń uplastyczniających w podobnych strefach czwór-
ników, gdyż G przyjmuje w nich te same zakresy wartości. Natomiast zmniejszenie stosunku d/D wpfywa na zmniejszenie
naprężeń uplastyczniających w środkowej strefie czwórnika oraz ich zwiększenie w części rurowej. Porównano symulacyjne
przebiegi sit spęczających z doświadczalnymi dla różnych stosunków d/D, sJD oraz różnych stosowanych ciśnień. Obliczenia
numeryczne wykazały dużą zgodność z wynikami eksperymentalnymi dla założonego (i = 0,75.

THE DISTRIBUTIONS OF FLOW STRESS IN HYDROMECHANICALLY BULGED

COPPER CROSS JOINTS AND THE RESEARCH ON AXIAL LOADING IN THE PROCESS

The process of hydromechanical bulgeforming is a variety of liquid pressure forming. The characteristic feature is that it
makes use ofthe external upsettingforce, which considerably simplifies the materialflow in the radial direction andprevents
the wallfrom thinning in the bulging area. Hydromechanical bulging is applied mainly to the series pro duction ofhydraulic
installation and sanitary facilities including tubes with a changeable diameter, T-pipes and cross-joints. The method of
hydromechanical bulging usedfor cross-joint making was patented in 1973. It was used by the patent authorfor the research
on steel T-pipes and cross-joints. It consists in placing a tubę segment in a die-cavity, pouring some liąuid over it and sealing
thefaces. As a result the liąuid pressure rises and the pipę is upset. The basie parameters ofthe hydromechanical process of
bulgeforming are: liąuid pressure andaxial loading. In the paper numerical distributions offlow stress in hydromechanically
bulged copper crossjoints are presented. The simulations of hydromechanical bulgeforming were performed using MSC Marc
software based on thefinite element method. The calculation results were compared with the experimental data especially to
study anioł loading for different ratios d/D, sJD and for different variations of internal pressure. The results of numerical
simulations ofaxial loading are in good agreement with the experimental data for established \i = 0. 15.

Wprowadzenie ków równoprzelotowych dostępna wiedza jest niewystarczająca.

Proces hydromechanicznego rozpęczania jest odmianą kształto- ^ej j ^j^-gs badań

wania ciśnieniem cieczy z dodatkowym zastosowaniem zewnętrznej
siły spęczającej. Znalazł on praktyczne zastosowanie w produkcji
,. .;, , . . , , , . , , , ,.
tromkow, czwomikow, łączników wykonywanych ze stali w prze-
, , ' j j j — wpływu zmian stosowanych ciśnień przy rozpęczamu hydro-
myślach: energetycznym, chemicznym, maszynowym rowerowym,
motoryzacyjnym oraz z miedz, w instalacjach hydraulicznych,
ogrzewania, gazowych i urządzeniach sanitarnych.
W Polsce omawiana technologia została opatentowana w 1973 r.
[1] jako metoda wykonywania trójmków. Posłużyła ona autorowi
patentu do wielu badań nie tylko w zakresie trójników, ale i czwór-
ników równoprzelotowych — w szczególności stalowych [2, 3].
Metoda rozpęczania hydromechanicznego polega na umieszczeniu
odcinka rury w wykroju dzielonych matryc i zalaniu jej wnętrza
cieczą. Następnie po uszczelnieniu czołowych powierzchni, pod-
wyższa się ciśnienie cieczy spęczając jednocześnie rurę.
Stosunkowo nowym polem badawczym w zakresie hydro-
mechanicznego rozpęczania jest komputerowe modelowanie proce-
sów tego typu w oparciu o metodę elementów skończonych. Prawid-
łowo przeprowadzona symulacja może być źródłem informacji
o wielkościach naprężeń i odkształceń, a także zmianach sił spęcza-
jących oraz grubości ścianek czwórników [4].
Aktualnie brakuje w literaturze stosownych opracowań z rezul-
tatami modelowania procesu rozpęczania hydromechanicznego
czwórników różnoprzelotowych. Natomiast w przypadku czwórni-
_ , . . . , , ,
Celem badań podjętych w r pracy było określenie:
, . , ., . , •, j
mechanicznymoraz stosunku d/ D (s rednicy króćca do s rednicy
' -
czę
śc, rurowej) na rozkład naprężeń uplastyczniających w czwómi-
k ch
_ porównanie symuiacyjnych przebiegów sił spęczających z do-
świadczalnym dla różnych stosunków d/D,S(/D (grubości ścian-
ki mry do średnicy zewnętrznej) oraz różnych stO
sowanych
ciśnień
Do modelowania wykorzystano programy firmy MacNeal-
Schwendler. Podstawowym pakietem użytym do obliczeń był pro-
gram MSC Marc Pakiet ten jest uniwersalnym programem do prze-
prowadzania analiz numerycznych z wykorzystaniem MES z zakresu
obróbki plastycznej. Do przygotowania modelu i analizy wyników
uzyty został program MSC/MENTAT. W budowie modelu wyko-
rzystano założenia opracowane w zespole [5] w ramach przeprowa-
dzonej już symulacji procesu hydromechanicznego rozpęczania czwór-
ników równoprzelotowych z miedzi o względnej grubości ścianki
S(JD = 0,05. W publikacji [5] obliczenia przeprowadzono dla trzech
wariantów zmian ciśnienia oraz kształtowania jedynie siłą osiową.
Dla zmian ciśnień przedstawiono symulacyjne wyniki rozkładów
grubości ścianek w czwórnikach. Rezultaty obliczeń dla wybranego

Dr hak inż. Jacek Chalupczak, prof. mvi., mgr inż. Tomasz Milek — Politechnika Świętokrzyska, Kielce.

529
wariantu ciśnienia porównano z eksperymentem w zakresie przebie- lacji na podstawie badań eksperymentalnych [6, 7] przeprowadzo-
gu siły spęczającej oraz zmian grubości ścianki. Stwierdzono dużą nych na stanowisku opisanym w pracy [7], natomiast współczynniki
zbieżność uzyskanych wyników, co potwierdziło przydatność zapro- tarcia n = 0,1 i 0,15 z danych literaturowych [8].
ponowanego modelu do opisu procesu hydromechanicznego rozpę-
czania czworników równoprzelotowych. Uzyskane rezultaty badań oraz ich analiza
W niniejszej pracy do badań wykorzystano odcinki rur miedzia-
nych o długości początkowej 10 = 120 mm oraz średnicach zewnę- Na rysunku l przedstawiono symulacyjne mapy naprężeń upla-
trznych D = 22 mm i 20 mm o grubościach ścianek odpowiednio s0 styczniających dla czworników równoprzelotowych o względnej gru-
= l ,5 mm i l mm. Ich własności mechaniczne przedstawiono w tab- Tablica l
licy 1. Wyznaczono je doświadczalnie w statycznej próbie rozciąga-
Własności mechaniczne badanych rur miedzianych
nia (koi. 3*6) oraz wykorzystując metodę Heyera (koi. 7*8).
Obliczenia przeprowadzono dla uzyskania następującej geometrii Table l
końcowej: długość części rurowej czwómika po speczeniu / = 70 mm, Mechanical properties of copper tubes
średnice króćców czworników równoprzelotowych d = 20 mm i d =
22 mm (d/D = 1) oraz różnoprzelotowych d = 18 mm (d/D = 0,9) i Względ- Wytrzy Wykład- Stalą
d =16 mm (d/D = 0,8). Wy- na małość Wy- Wy- Prze- nik mate-
Rurę pokryto siatką kwadratową, składającą się z 7800 elemen- miary grubość na roz- dłu- dłu- węże- krzywej riało-
tów typu powłokowego, którym przypisano grubość l mm. Przyjęto, ścianki ciąganie żenie żenie nie umo- wa
że matryca i stemple są elementami sztywnymi, nie podlegającymi cnienia
odkształceniom [5]. Odkształcanym elementom przypisano odpo- Dxso SO/D K,„, MPa A, % All.3, % Z, % n C, MPa
wiednie własności fizyczne i mechaniczne. W tym celu posłużono
się modelem materiału jednorodnego, odkształcającego się spręży- 1 i 3 4 5 6 7 8
sto-plastycznie zgodnie z równaniem <3p = 524 ę0'33 dla rur o Sf/D =
020 x 1 0,05 268 31,4 29,7 49,7 0,33 524
0,05 oraz <5p = 517 (p0'27 dla s (/D = 0,068. Zmiany ciśnienia p
020 x 1^ 0,068 283,2 44,25 33 53,9 0,271 516,8
w zależności od względnego spęczania rury A///0 założono w symu-

40

--' ^
30
^
20 -""

^
10

3 0 .1 0 .2 C .3 0 .4
.i/l

prj
Equiva!en1 Von Mises Stn

60—,

50-

40-

20-

10 —
0.1 0.2 0.3 0.4
.l/l

Equtvalen1 Von Mises Stre

Rys. 1. Symulacyjne rozkłady naprężeń uplastyczniających dla czworników równoprzelotowych o względnej grubości
S(/D = 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie różnymi zmianami ciśnień (przy |J. = 0,1)
Fig. l Simulation based distributions of flow stresses for the cross joints of a relative thickness s^D = 0.05,
hydro-mechanically bulge formed using different pressure changes (at (o, = 0.ł)

530
 _

50
,-—- , '

40 — —-~~~~~ ^-
/-"""
30
'
20 /

10 —
3 0 .1 0 .2 0 .3 0.4
.1/l

50
,---
~Ś? ^-
30 /

20

10
0 0 .1 0.2 0.3 0 .4
.l/l

Equivalent Von Mises Str

60
^•"''''^
50
CD
n. 4U
^n
5 ^^
d 30 ^
^
10
^
!
3 0 .1 D .2 0.3 C .4
./l

EquiV3lent Von Mises Slress

Rys. 2. Symulacyjne rozkłady naprężeń uplastyczniających dla czwórników o następujących stosunkach d/D = l (a), d/D = 0,9 (b)
i d/D = 0,8 (c) oraz jednakowym s^/D = 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie zbliżonym maksymalnym ciśnieniem (przy 11 = 0,1)
Fig. 2. Simulation based distributions of flow stresses forcrossjoints of at the following o/D ratios: = l (a), d/D = 0.9 (b),
d/D = 0.8 (c), at the same s^D ratio = 0.05 , hydro-mechanically bulge formed using a similar maximal pressure (at p. = 0.1)

531
bości ścianki Sf/D = 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie z róż-
nymi zmianami ciśnień o maksymalnych wartościach odpowiednio
40MPa(rys. la) i 50 MPa (rys. l b). Wzrost ciśnienia z 40 na 50 MPa
przy rozpęczaniu nie spowodował zmiany zakresu op zarówno w
środkowej strefie czwórnika, w części rurowej jak i na czaszach
króćców. Zwraca się uwagę, że na wszystkich rozpatrywanych roz-
kładach największe wartości naprężeń uplastyczniających koncen-
trują się w środkowej części czwórników.
Na rysunku 2 zestawiono symulacyjne mapy naprężeń dla czwór-
ników o różnych stosunkach d/D = ł; d/D = 0,9 i d/D - 0,8 (odpo-
wiednio rys. 2a-^ć) o s^/D = 0,05. Czwómiki rozpęczano hydro-
mechanicznie zbliżonym ciśnieniem maksymalnym w końcowej fa-
zie procesu, wynoszącym 50 MPa (d/D = l i d/D = 0,9) oraz 55 MPa
(d/D = 0,8). Obserwując wpływ stosunku d/D na rozkład naprężeń
można stwierdzić:
— w środkowej części czwórnika naprężenia są największe dla d/D = l
(90CN-1000 MPa), a dla d/D=Q,9 i d/D = 0,8 Gp przyjmuje ten sam
zakres (720^-800 MPa),
— w części rurowej najmniejsze wartości o występują dla d/D = l
(30CM-400 MPa), natomiast dla d/D = 0,9 i d/D = 0,8 zakres o„

eksp eryme
_ rt—

_-— .————•
40 en _
---
,--~ .— • " .*-—
' -•"""
30
jymul aga M = 0.1
40
r-"" —
20 ,.'
1 ^^ on

10
20 30
10
. l, mm
40 50
j c .1 c .2 c .3 0.4
.l/lo
—i—
0.1

Rys. 3. Porównanie przebiegów sił (a) uzyskanych w symulacji oraz eksperymencie dla czwórników równoprzelotowych z miedzi o grubościenności
sO/D=0,05, hydromechanicznie rozpęczonych zmianami ciśnienia zgodnie ze schematem b), przy założeniu współczynnika tarcia |i = 0,1
Fig. 3. Comparison of the force waveforms (a) obtained by simulation and experimentally for the cross joints from copper at s^D = 0.05,
hydro-mechanically bulge formed by pressure changes according to the scheme, (b) at the assumed coefficient of friction |i = 0.1

3U-— •
s mnula ja|»= 0.15
40
*— ^~-* -<^= _£:
'---~~"
ekSf erym
a*? " •ynuli qan = 0.1
^
>-•' -"" ^
i ^
10
0 10 20 30 40 50
) c .1 c .2 0.3 0.4
. l, mm
l — i 1 1 1 i \ r
.i/io
0 0.1 0.2 0.3 0.4
.Mo

Rys. 4. Porównanie przebiegów sił (a) uzyskanych w symulacji oraz eksperymencie dla czwórników równoprzelotowych z miedzi o grubościenności
Sy/D = 0,05, hydromechanicznie rozpęczonych zmianami ciśnienia zgodnie ze schematem (b), przy założeniu współczynnika tarcia |i = 0,15i|i = 0,l
Fig. 4. Comparison of the force waveforms (a) obtained by simulation and experimentalły for the cross joints from copper at Sg/Z) = 0.05,
hydro-mechanically bulge formed by pressure changes according to the scheme, (b) at the assumed coefficient of friction |i = 0.15 and [i = 0. l

eksp eryme nt_

-H —. —
50-
-—
^^ 40-
^-'__ -' *" symul aqan = 0.1
— 30-
x **"

/ ^ 20-
10-
0 K) 2) 3() 41) 5C
0.1 0.2 0.3 0.4
. l, mm
l/lo
i l i i
0 0.1 0.2 0.3 0.4
. Mo

Rys. 5. Porównanie przebiegów sił (a) uzyskanych w symulacji oraz eksperymencie dla czwórników różnoprzelotowych z miedzi
o stosunku d/D = 0,9 i grubościenności s^/D = 0,05, hydromechanicznie rozpęczonych zmianami ciśnienia zgodnie ze schematem (b),
przy założeniu współczynnika tarcia p. = 0,1
Fig. 5. Comparison of the force waveforms (a) obtained by simulation and experimentally for the reducing cross joints from copper
at d/D = 0.9 and s^D = 0.05, hydro-mechanically bulge formed by pressure changes according to the scheme, (b) at the assumed
coefficient of friction (J. = 0. l

532
 eks yerym 3i-
_ —-
60
40 ^—•-—•—-— ^,sS~
.»—— 50
^•- synu aqa^ = 01
rc - — 40
x
^
30 '
s^~
'
20 ^ ^
10
0 10 20 30 40 5C
0.1 0.2 0.3 0.4
l, mm
l l l l l l l l l Mo
0 01 02 03 0

Rys. 6. Porównanie przebiegów sił (a) uzyskanych w symulacji oraz eksperymencie dla czwórników różnoprzelotowych z miedzi
o stosunku d/D = 0,8 i grubościenności s^/D = 0,05, hydromechanicznie rozpęczonych zmianami ciśnienia zgodnie ze schematem (b)
Fig. 6. Comparison of the force waveforms (a) obtained by simulation and experimentally for the reducing cross joints from copper
at d/D = 0.8 and SQ/D = 0,05, hydro-mechanically bulge formed by pressure changes according to the scheme, (b)

Tablica 2 mechanicznym rozpęczaniu dla wybranych zmian ciśnień i różnych

Zestawienie maksymalnych wartości sił spęczających stosunków d/D i Sf/D.
uzyskanych w symulacji, eksperymencie oraz obliczonych Na podstawie wykresów przebiegów sił spęczaj ących dla wybra-
dla wybranych zmian ciśnień nych zmian ciśnień i stosunków d/D oraz s^/D można stwierdzić,
że wzrost siły, zarówno symulacyjnej jak i doświadczalnej, następu-
Table 2 je wraz:
A summary of maximum values of upsetting forces obtained — ze zmniejszeniem stosunku d/D (porównanie rys. 3 — d/D = l,
by simulation, experiments and from calculations performed rys. 5 — d/D = 0,9 i rys. 6 — d/D = 0,8 dla s</D = 0,05),
for selected pressure changes — ze wzrostem stosowanego przy rozpęczaniu ciśnienia (porówna-
nie dla d/D = l i S(/D = 0,05 przebiegów sił na rysunkach 3 i 4),
Wzglę- Stosunek Stoso- Maksymalne — ze wzrostem względnego stosunku spęczania rury AW0 (rys.
Śred- Gru- dna Śred- średnicy wane wartości sił 3*6).
nica bość gru- nica króćca zmia- dla stosunku
rury ścian- bość króćca do śred- ny
Do dokładnej oceny maksymalnych wartości sił sporządzono ich
spęczania
ki ścian- nicy ciśnie- A///0 = 0.42 zestawienie w tablicy 2.
ki rury nia Największą zgodność między maksymalnymi wartościami symu-
lacyjnymi oraz eksperymentalnymi sił spęczania uzyskano przy
D. mm sa. mm so/D D. mm d/D p, MPa symulacja, kN ekspery- założeniu w modelowaniu komputerowym współczynnika tarcia ^ =
ment. kN 0,15. Stwierdzone różnice wyniosły od 4,54*16,85 %. Przy czym
1 2 3 4 5 6 7 8 należy zaznaczyć, że wyniki symulacji poza jednym przypadkiem
były mniejsze od zarejestrowanych doświadczalnych wartości. Wyjątek
20 1 0,05 20 1 20*50 39,65(u=0,l) 46 stanowi modelowanie przeprowadzone dla czwórników równoprze-
20*40 37,97 (u= 0,1) 40 lotowych o S(/D = 0,05, gdzie uzyskana maksymalna siła była wię-
42,95 (u= 0,15) ksza od eksperymentalnej o 4,54 % (to w tym właśnie przypadku
18 0,9 20*50 42,19 (u= 0,1) 48,6
stwierdzono najmniejsza różnicę miedzy wartościami sił przy AW0 = 0,42).
16 0,8 20*55 46,69 (u= 0,1) 55

22 1,5 0,068 22 1 30*80 60,7((i=0,15) 73 Podsumowanie

20 0.9 40*80 75(|i=0,15)
w pobliżu powierzchni czołowych jest zbliżony (400*480 MPa)
i stopniowo zmniejsza się w kierunku króćców,
— na promieniu rm oraz na czaszach króćców dla różnych d/D
zakres a jest zbliżony (300*400 MPa).
W modelowaniu uzyskano również symulacyjne mapy naprężeń
uplastyczniających dla czwórników o względnej grubości ścianki
5</D = 0,068 i o stosunkach d/D = l i d/D = 0,9, które nie zostały
zamieszczone. Czwórniki rozpęczano hydromechanicznie z podo-
bnym ciśnieniem maksymalnym w końcowej fazie procesu wyno-
szącym 80 MPa. Obserwując wpływ stosunku d/D na rozkład o
można stwierdzić:
— największe wartości 0 przyjmuje w środkowej części czwórni-
ka i dla obu przypadków d/D są porównywalne,
— w części rurowej zakres <3p dla d/D = l jest jednakowy (300*400
MPa), natomiast dlad/D = 0,9 w pobliżu powierzchni czołowych
przyjmuje maksymalne wartości (400*480 MPa), a następnie
zmniejsza się w kierunku króćców,
— na promieniu rm oraz na czaszach króćców zakres o~ dla różnych
d/D jest porównywalny.
Na rysunkach 3*6 przedstawiono wykresy przebiegów sił spę-
czających uzyskane w symulacji oraz eksperymencie przy hydro-
81
Opieraj ąc się na uzyskanych wynikach w badaniach rozpęczania
hydromechanicznego czwórników równo- i różnoprzelotowych
z miedzi sformułowano następujące wnioski:
1. Symulacja komputerowa niezależnie od przyjętych parametrów
procesu, tzn.: zmian ciśnień, różnych stosunków d/D i s^D, współ-
czynników tarcia, wykazała wyjątkową różnorodność zmian naprę-
żeń uplastyczniających w różnych obszarach czwórników. Przy jed-
nakowym stosunku d/D, zmiana ciśnienia przy rozpęczaniu nie
powoduje istotnej zmiany naprężeń uplastyczniających w podo-
bnych strefach czwórników, gdyż <3p przyjmuje w nich te same
zakresy wartości. Przy stosowaniu jednakowego ciśnienia w trakcie
rozpęczania zmniejszenie stosunku d/D wpływa na zmniejszenie
naprężeń uplastyczniających w środkowej strefie czwórnika oraz ich
zwiększenie w części rurowej.
2. Wartość siły spęczającej rośnie wraz:
— ze wzrostem zastosowanego ciśnienia przy rozpęczaniu, gdyż
większe ciśnienie zwiększa bezpośrednie naciski cieczy na czoła
stempli spęczających, ponadto powoduje wzrost nacisków jed-
nostkowych na powierzchni styku czwórnika z wykrojem ma-
trycy,
— ze wzrostem względnego stosunku spęczania AM0, z powodu
wzrostu grubości ścianki w części rurowej czwórnika oraz
umocnienia materiału,

533
— ze zmniejszeniem stosunku d/D, a jest to spowodowane między
innymi wzrostem naprężeń uplastyczniających w części rurowej
czwórnika, w pobliżu jego powierzchni czołowych.
3. Zwrócono uwagę na dużą zależność obliczonych w modelowaniu
komputerowym przebiegów sił spęczających od wartości przyjętego
współczynnika tarcia. Największą zbieżność symulacji z wynikami
doświadczalnymi uzyskano dla [i = 0,15.
Literatura
1. Wasiunyk P., Chatupczak J.: Sposób wykonywania trójników meta-
lowych oraz urządzenie do wykonania trójników metalowych. Patent nr
98401.
2. Chalupczak J: Parametry technologiczne i możliwości rozpęczania
hydromechanicznego z rur łączników wielowylotowych. Zeszyty Naukowe
Politechniki Świętokrzyskiej. Mechanika, 1995, nr 55. s. 17*24.
3. Chalupczak J.: Rozpęczanie hydromechaniczne w zastosowaniu do
kształtowania trójników i czwórników. Zeszyty Naukowe Politechniki
Świętokrzyskiej. Mechanika, nr 39. Rozprawa habilitacyjna. Kielce, 1986.
4. Milek T.: Zmiany grubości ścianki w przekrojach czwórników rozpę-
czonych hydromechanicznie z miedzi. Eksploatacja i Niezawodność. Main-
tence and Reliability. 2003, nr 2(18), s. 45*48.
5. Kocańda A., Czyżewski P., Milek T.. Sadlowska H.: Modelowanie
procesów hydromechanicznego rozpęczania czwórników. Materiały X Jubi-
leuszowej Konferencji „Informatyka w Technologii Metali". KomPlas-
Tech2003. Wisła-Jawornik 12*15 stycznia 2003, s. 103-110.
6. Chalupczak J., Milek T.: Selected problems of the research on hydro-
mechanical bulge forming of copper cross-joints. Materiały 5-th European
Conference of Young and Science Workers in Transport and Telecommuni-
cations. Section 5. Materiał Engineering. Mechanical Engineering Techno-
logies. Zilina 23*25.06 2003. Słowacja, p. 35*38.
7. Milek T.: Badania wybranych parametrów hydromechanicznego roz-
pęczania czwórników równo- i różnoprzelotowych z miedzi. Rudy Metale
2002, t. 47, nr 10/11, s. 536*539.
8. Chalupczak J., Sadok L.: Zagadnienie siły i naprężeń w procesie
hydromechanicznego rozpęczania trójników z rur. Zeszyty Naukowe AGH.
Metalurgia i Odlewnictwo. 1983, t. 9, nr l, s. 86*92.
Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Na-
ukowych w latach 2003+2004 jako projekt badawczy, nr graniu
promotorskiego 4T08B 046 24.

JACEK CHALUPCZAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

TOMASZ MILEK UKD518.12:669.35:620.17:621.372.5:539.4/.5

ANALIZA NUMERYCZNA ODKSZTAŁCEŃ ZASTĘPCZYCH

W CZWÓRNIKACH ROZPĘCZONYCH HYDROMECHANICZNIE Z MIEDZI
Przedstawiono symulacyjne rozklady odksztalceń zastępczych w czwórnikach rozprężonych hydromechanicznie z miedzi.
Analizę rezultatów przeprowadzono dla stosunków średnic króćca do średnicy części rurowej d/D = l, d/D = 0,9, d/D = 0,8
oraz różnych stosowanych zmian ciśnień. Materialem wyjściowym do badań byty rury o średnicy zewnętrznej D = 20 mm
i grubości ścianki so= l mm (względna grubość ścianki sJD - 0,05) oraz D = 22 mm i sg = 1,5 mm (sJD = 0,068). Do obliczeń
numerycznych metodą MES wykorzystano program MSCMarc. Symulacja komputerowa niezależnie od przyjętych parametrów
procesu wykazała wyjątkową różnorodność zmian odksztalceń zastępczych w różnych obszarach czwórników, co świadczy
o złożoności procesu rozpęczania hydromechanicznego. Przy jednakowym stosunku d/D, rozpęczanie hydromechaniczne coraz
większym ciśnieniem powoduje wzrost odksztalceń zastępczych w środkowej części czwórnika, natomiast na promieniu rm ich
zmniejszenie. Przy stosowaniu jednakowego ciśnienia w trakcie rozpęczania zmniejszenie stosunku d/D powoduje zmniejszenie
odksztalceń zastępczych w środkowej strefie czwórnika oraz na czaszach króćców, a zwiększenie w jego części rurowej i na
promieniu r .

THE NUMERICAL ANALYSIS OF REDUCED STRAINS

IN HYDROMECHANICALLY BULGED COPPER CROSS-JOINTS

The paperpresents numerical distributions of reduced strains in hydromechanically bulged copper cross-joints. An analysis
ofresultsfor the ratios of the pipę branch diameter to the outer diameter of body d/D - l, d/D = 0.9, d/D = 0.8 and different
variations of intemal pressure was carried out. The research on hydromechanical bulge forming involved using copper tubes
with outside diameter of 20 mm (D) and wali thickness of l mm (s ) — ratio sJD - 0.05 as well as D = 22 mm and s() = 1.5 mm
(s/D = 0.068). The simulations ofthis process were performed using MSC Marc software based on thefinite element method.
Irrespective of the established process parameters, the computer simulation showed an exceptional variety of reduced strains
in different areas of cross-joints, which testifies to the complexity of hydromechanical bulge forming process. With the same
d/D ratio and higher and higher pressure hydromechanical bulge forming causes an increase in the reduced strains in the
central part of the cross-joint and their decrease along the radius rm. On the other hand, when the same pressure, and lower
and lower d/D ratio we observe a decrease in the reduced strains in the central part of the cross-joint and on the bowls of the
stub pipes and their increase in the pipę part of the cross-joint and along the radius rm.

Dr hab. inż. Jacek Chałupc~ak. prof. nzw., mgr inż. Tomasz Miłek— Politechnika Świętokrzyska. Kielce.

534
 Wprowadzenie Założenia w modelowaniu

W ostatnich latach w literaturze przedmiotu pojawiło się szereg Istota procesu rozpęczania hydromechanicznego czwórników
prac przedstawiających wyniki przeprowadzonych symulacji kom- równo- i różnoprzelotowych oraz jego schemat podane są w wielu
puterowych procesów rozpęczania hydromechanicznego różnych publikacjach [6-^8].
detali metodą elementów skończonych. Pierwszą trójwymiarową Do symulacji procesu rozpęczania hydromechanicznego wyko-
analizę tego typu przedstawił Bauer [1] w 1992 r. W swojej pracy rzystano oprogramowanie MSC Marc oparte na MES, przyjmując
opisał hydromechaniczne rozpęczanie elementów z rur, w kształcie materiał w postaci odcinków rur miedzianych o długości początko-
zbliżonych do wydrążonych wałów krzywkowych („a hollow cam- wej 10 = 120 mm oraz średnicach zewnętrznych D = 22 mm i 20 mm
shaft"). W następnych latach pojawiły się publikacje Ahmeda o grubościach ścianek odpowiednio sa =1,5 mm i l mm, co odpo-
i Hashmi, w których zawarto ocenę symulacji procesów kształtowa-
nia trójników [2] oraz łączników rurowych o przekrojach kwadrato-
.
wych [3]. Mac Donald i Hashmi przeprowadzili także modelowanie Time: 5.000e+001
hydromechanicznego rozpęczania z zastosowaniem stałego czynni-
ka wewnątrz rury [4], a w 2000 r. symulację czwórników równo-
przelotowych [5], Symulację kształtowania czwórnika równoprze-
lotowego zrealizowali przy użyciu systemu LS-DYNA3D oraz pro-
gramu ANSYS, z odcinka rury miedzianej o średnicy 24,12 mm
i długości 107 mm. Wykonali ją w czterech wariantach rozpęczania,
czyli: samym ciśnieniem cieczy, następnie połączeniem ciśnienia
i siły nacisku, także ciśnieniem i siłą, ale z różnymi współczynnika-
mi tarcia (ji = 0,15 i 0,3) oraz ze stałym współczynnikiem tarcia 0,15
i różnymi grubościami ścianki s„ = 1,03 i s„ = 1,37 mm. Analizując
ich rezultaty doszli do następujących wniosków [5]: 0)182
1. Kształtowanie czwórników samym ciśnieniem cieczy przyniosło
nadmierne pocienienie czaszy króćców (66 % początkowej grubo- Total Eauiłfelept Plastic Strain
^ Tota equlvalent Plastic strair
ści), duże naprężenia główne w strefie rozpęczania oraz małe długo-
ści króćców (4 mm).
2. Zastosowanie osiowego nacisku w połączeniu z wewnętrznym
ciśnieniem, zwiększyło długość króćców (do 12 mm), zmniejszyło Time: 5.0006+001
pocienienie na czaszy króćca (88% początkowej grubości). Maksy-
malne naprężenia pojawiły się w strefie w pobliżu przecięcia osi
symetrii rury oraz osi króćców (31 MPa). Zastosowany typ obciąże-
nia w tym wariancie symulacji spowodował pogrubienie ścianki
w pobliżu działania stempli oraz nieznaczne pocienienie w strefie
rozpęczania (obszar występowania maksymalnych naprężeń).
3. Symulacja rozpęczania czwórnika z większym współczynnikiem
tarcia (|i = 0,3) powoduje, że ma on ma mniejszą długość króćców
(10,5 mm) niż przy (0. = 0,15 (12 mm).
Warto szczególnie podkreślić, że we wspomnianej pracy autorzy
[5] nie zweryfikowali uzyskanych wyników symulacji badaniami
SOK 5
doświadczalnymi. Ponadto, nie podali zmian sił osiowego spęczania
dla omówionych wariantów kształtowania czwórników oraz wszy- Total Eauiffalent Plastic Strain •
stkie symulacje przeprowadzili tylko dla jednej zmiany ciśnienia ^ Total Eguiyąlent Plasttc Strain

wewnętrznego czynnika. Zmianę ciśnienia przedstawiono tylko

w funkcji czasu symulacji, co z technologicznego punktu widzenia
jest niewystarczające, gdyż istotna jest zmiana ciśnienia w funkcji
przemieszczenia stempli.
Na podstawie analizy dostępnej literatury przedmiotu [1-^5],
można stwierdzić że brak jest opracowań dla czwórników różno-
przelotowych, zarówno w zakresie komputerowego modelowania
^^
on x£

procesu jak i badań eksperymentalnych. Natomiast w przypadku

czwórników równoprzelotowych dostępna wiedza jest niewystar-
czająca.
W ramach symulacji procesu rozpęczania hydromechanicznego
czwórników równo- i różnoprzelotowych z miedzi, której częściowe
wyniki przedstawiono w niniejszej pracy, uzyskano następujące roz-
kłady: odkształceń zastępczych, grubości ścianek, naprężeń upla-
styczniających oraz przebiegi sił spęcząjących. Poprawność zapro-
ponowanego modelu zweryfikowano doświadczalnie w zakresie
przebiegów sił spęcząjących dla trzech wybranych zmian ciśnień [6]
oraz zmian grubości ścianek w czwómikach [6,7]. Poniżej przedsta-
wiono numeryczne rezultaty odkształceń zastępczych w czwórni-
kach z miedzi o względnej grubości sjD = 0,05 i sJD = 0,068, przy
różnych przebiegach ciśnień, stosunkach średnicy króćca do średni-
cy części rurowej d/D = l; d/D = 0,9; d/D = 0,8 i współczynnikach
tarcia u, = 0,l, (1 = 0,15.
>-' f —
^
> 0 1 02 03 04
.l/lo
Rys. 1. Symulacyjny rozkład odkształceń dla czwórników
równoprzelotowych d/D = l o względnej grubości sJD = 0,05,
rozpęczanych hydromechanicznie z założonymi
współczynnikami tarcia (i = 0,1 (a) i 0,15 (b),
zmianami ciśnienia zgodnie ze schematem (c)
Fig. 1. The numerical distributions of the reduced strains for
hydromechanically bulged cross-joints at d/D - l, sJD = 0.05
and established (i = 0.1 (d). 0.15 (b),
with interna! pressure shown in graph (c)

535
władało sJD = 0,05 i sJD = 0,068. Obliczenia przeprowadzono dla
względnego stosunku spęczania MI10 = 0,41 oraz średnic króćców
czwórników równoprzelotowych d = 20 mm i d= 22 mm (d/D =1),
a także różnoprzelotowych d = 18 mm (d/D = 0,9) i d = 16 mm (d/D
= 0,8). Rurę pokryto siatką kwadratową, składającą się z 7800 ele-
mentów typu powłokowego, którym przypisano grubos'ć l mm.
Przyjęto, że matryca i stemple są elementami sztywnymi, nie pod-
legającymi odkształceniom [6]. W symulacji posłużono się mode-
lem materiału jednorodnego, odkształcającego się sprężysto-plasty-
0 33
cznie zgodnie^z równaniem ap = 524 (p - dla rur o sJD = 0,05 oraz
,0,27
1
0^=517 (p dla sJD = 0,C Podane stałe materiałowe wyzna-
czono doświadczalnie w próbie Heyera. Określając do symulacji
przebiegi ciśnienia p w zależności od względnego stosunku spęcza-
nia rury A///0 brano pod uwagę eksperymentalnie wyznaczone ob-
szary dopuszczalnych zmian ciśnień dla czwórników równo-
i różnoprzelotowych z miedzi [8].
Rezultaty symulacji oraz ich analiza
Na rysunku l przedstawiono mapę odkształceń zastępczych dla
czwómików równoprzelotowych o względnej grubości ścianki sJD
= 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie z jednakowymi zmianami

Time: 5.000e+001

30

25

«£
Dl
15 ^
^
10 -^
^ 0.1 0.2 0.3 0.4

pr6_press_x05
s
Total Equi«ffm P|istic i
~ Toiar£quivalenT Piast

Time: 5.000e+001

40 s^

30
^
20
^
^
10

D C .1 C .2 0 .3 C .4
.l/lo

Equi«fe?ent Plastic Strain '

^ Total EguiyalenTptasticstrain

50

ąU
^-^•^--^ "
Q_
/--* — -^^

20 /
0 0.1 0.2 0.3 0.4

•l/lo

Rys. 2. Symulacyjne rozkłady odkształceń dla czwómików równoprzelotowych o względnej grubości J0/D = 0,05, rozpęczanych
hydromechanicznie różnymi zmianami ciśnień (|i = 0,1)
Fig. 2. The numerical distributions of the reduced strains for hydromechanically bulged cross-joints at d/D = l, sJD = 0.05
and variations of different internal pressure (for (J. = 0. l)

536
ciśnień (rys. Ic), ale z przyjętymi różnymi współczynnikami tarcia
(J. = 0,1 (rys. la) i n = 0,15 (rys. \b). Na podstawie jej analizy można
stwierdzić, że zwiększenie |i z 0,1 do 0,15 powoduje:
— zmniejszenie maksymalnych odkształceń występujących
w środkowej strefie czwórnika, średnio z 2,269 do 2,093,
— w części rurowej czwórnika (blisko jego powierzchni czoło-
wych) istotne zwiększenie (p średnio z 0,301 do 0,511,
— na promieniu rm (w miejscu przejścia części rurowej w króciec),
zmniejszenie (p średnio z 0,738 do 0,709,
— na czaszach króćców brak istotnych zmian odkształceń.
Na rysunku 2 przedstawiono rozkłady odkształceń zastępczych
dla czwórników równoprzelotowych o względnej grubości ścianki
sJD = 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie z różnymi zmianami
ciśnień o maksymalnych wartościach odpowiednio 20 MPa (rys.
2a), 40 MPa (rys. 2b) i 50 MPa (rys. 2c). Wzrost ciśnienia przy
rozpęczaniu powoduje:
— w środkowej strefie czwórnika wzrost (p średnio z 1,899 (20
MPa) i 2,142 (40 MPa) do 2,395 (50 MPa),
-— w części rurowej niewielkie zmiany (p (dla 40 MPa i 50 MPa),
— na promieniu rm istotne zmniejszenie <p średnio z 0,819 (20 MPa)
i 0,613 (40 MPa) do 0,516 (50 MPa),
— na czaszy króćców niewielkie zmiany (p.

50
,— ' —
,— --
OL.
/-"• '
c£ 30 >

20

10

0.1 0.2 0.3 0.4

. .
Time: 5.000e+001

50
CO /n
x*
<-£..: ---'
c£ 30 X
20 ^x
87W4
10
8388

61)422
D 0 .1 0 .2 0 .3 0 .4

Sl2§£6
"o
pr_2
Total Equi99fent Plastic Strain
Total Eguiyalent Plastic Strajn

Time: 5.000e+001

60
50 X
x""3
^^
30
20 ^
10 ^

5 C .1 C .2 c .3 0.4

pr "o
Total EauiSSIent Plastic Strain •
^ Tolal Egulyąlent Plasttc Strain

Rys. 3. Symulacyjne rozkłady odkształceń dla czwórników o następujących stosunkach d/D = l (a), d/D = 0,9 (b) i d/D = 0,8 (c)
i względnej grubości sJD - 0,05, rozpęczanych hydromechanicznie zbliżonym maksymalnym ciśnieniem (n = 0,1)
Fig. 3. The numerical distributions of the reduced strains for hydromechanically bulged cross-joints at d/D = l (a), d/D = 0.9 (b),
d/D = 0.8 (c), and sJD = 0.05, and similar maximum internal pressure (for (i = 0.1)

537
 Szczególną uwagę zwraca symulacyjny kształt czwórnika
równoprzelotowego pokazany na rysunku 2a. Czwórnik ten został
rozpęczony hydromechanicznie bardzo małym ciśnieniem zmienia-
jącym się od 10 do 20 MPa, nie mieszczącym się w eksperymentalnie
wyznaczonym obszarze dopuszczalnych ciśnień przy kształtowaniu
[8]. W badaniach doświadczalnych nie odwzorował on przyjętego
kształtu wykroju matrycy, a czasze jego króćców posiadały widocz-
ne wklęśnięcia.
Na rysunku 3 zestawiono symulacyjne mapy odkształceń za-
stępczych dla czwórników o różnych stosunkach d/D = 1; d/D = 0,9
i d/D = 0,8 (odpowiednio rys. 3 a+ć), o względnej grubości ścianki
sJD = 0,05. Czwórniki rozpęczano hydromechanicznie zbliżonym
ciśnieniem maksymalnym w końcowej fazie procesu, wynoszącym
50 MPa (d/D = lid/D = 0,9) oraz 55 MPa (d/D = 0,8). Na rysunku
można zauważyć, że wraz ze zmniejszeniem stosunku d/D:
— w środkowej strefie czwórników maksymalne odkształcenie ma-
leje średnio z 2,394 (d/D = 1) do 1,833 (d/D = 0,9) i 1,472 (d/D
= 0,8),
— na rurowej części w pobliżu powierzchni czołowych wzrasta cp
średnio z 0,281 (d/D = 1) do 0,505 (d/D = 0,9) i 0,581 (d/D =
0,8); ponadto można zauważyć, że dla czwórników równoprze-
lotowych odkształcenie jest w tym samym zakresie na całej
walcowej części, natomiast dla różnoprzelotowych zmniejsza się
od czoła w kierunku króćców,
— na promieniu rm odkształcenie (p wzrasta.
Na czaszy króćców przy stosunku d/D = l i d/D = 0,9 zakres
odkształcenia jest zbliżony do tego, który występuje w części ruro-
wej, natomiast przy d/D = 0,8, (p zmniejsza się w odniesieniu do
analogicznej strefy. Na czaszach najmniejszy zakres ę występuje dla
d/D = 0,8, pośredni jest dla d/D = l, a największy dla d/D = 0,9.
Na rysunku 4 przedstawiono symulacyjne mapy odkształceń
zastępczych dla czwórników o względnej grubości ścianki sJD =
0,068 i o stosunkach d/D = l i d/D = 0,9. Czwórniki rozpęczano
hydromechanicznie z podobnym ciśnieniem maksymalnym w koń-
cowej fazie procesu przy 80 MPa. Obserwuje się, że wraz ze zmniej-
szeniem się stosunku d/D z l do 0,9:
— w środkowej strefie czwórników odkształcenie maleje średnio
z 2,075 do 1,786,
— w rurowej części w pobliżu powierzchni czołowych (p wzrasta
średnio z 0,405 do 0,474, w obu przypadkach odkształcenie
maleje w kierunku króćców,
— na czaszy króćców (p istotnie maleje średnio z 0,405 do 0,310,
— na promieniu rm odkształcenie (p istotnie wzrasta średnio z 0,405
do 0,638.
Zwraca się uwagę, że w czwórniku o stosunku d/D = \ ten sam zakres
odkształcenia (0,301-3-0,510) występuje zarówno w części rurowej
w pobliżu powierzchni czołowych, jak i w strefie promienia rm oraz
na czaszy króćców.
Na rysunku 5 przedstawiono zmianę odkształceń zastępczych
w symulacji czwórnika o s0/D = 0,068, przeprowadzonej z maksy-
malnym ciśnieniem w końcowej fazie procesu wynoszącym 80 MPa.
Symulacja została przerwana przez program przy stosunku spęczania
rury A///0 = 0,08. Mimo że rysunek 5 pokazuje wstępny etap procesu,
to zwraca się uwagę na znaczne wartości odkształceń w strefach

Time: 5.000e+001

80
70 _^ ^
60
" ^^
50 _^—
/
40
/
30

0.1 0.2 0.3 0.4

X Y
Total EguBalent Plastic Strain
Total Eguiualant Plastic Strain

teTime:?SB.»,
5.000e+001

80
70
S. 60
^
^
/
50 ^
/
'lO
30

0 0.1 0.2 0.3 0.4

.I/I0
Total Equifrale£ntuP|astic Strain

Rys. 4. Symulacyjne rozkłady odkształceń dla czwórników o stosunku d/D = l (o) oraz d/D = 0,9 (b) i względnej grubości sJD = 0,069,
rozpeczanych hydromechanicznie ciśnieniem 80 MPa w końcowej fazie procesu (|i = 0,15)
Fig. 4. The numerical distributions of the reduced strains for hydromechanically bulged cross-joints at d/D = l (a),
d/D = 0.9 (b), and sJD = 0.069, and 80 MPa internal pressure in the finał part of process (for |i = 0.15)

538
 KO £'0 TO ro
os
^^^
\^ ^ Oi
^- 08
Rys 5 Symulacyjny rozkład odkształceń dla czwórnika o stosunku d/D = l i względnej grubości sJD = O 05,
rozpęczanego hydromechanicznie ciśnieniem 80 MPa w końcowej fazie procesu (|J. = 0,1)
Fig. 5 The numencal distnbutions of the reduced strains for hydromechanically bulged cross-joints at d/D = l and sJD = O 05,
and 80 MPa mternal pressure in the finał part of piocess (for (J. = O 1)
promieni przejścia króćów w czasze oraz na samych czaszach czwór-
nika (zakres <p = 1,230*1,367). W eksperymencie przyjęcie zbyt
dużych ciśnień w początkowej fazie hydromechanicznego rozpęcza-
nia (co właśnie odpowiadało w symulacji wartościom ok. 50 MPa
przy stosunku A///0 = 0,08), powodowało rozrywanie czasz króćców
i przerwanie procesu.
Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych obliczeń numerycznych moż-
na stwierdzić:
1. Uzyskane symulacyjne wyniki dotyczące rozkładu odkształceń
zastępczych w różnych obszarach czwórników świadczą o złożono-
ści procesu rozpęczania hydromechanicznego, a analiza teoretyczna
tego procesu, bez wykorzystania metody elementów skończonych,
jest bardzo trudna. Podjęte próby doświadczalnego określenia od-
kształceń względnych i postaciowych poprzez pomiar mechanicznie
naniesionych siatek na zewnętrznej powierzchni rury zakończyły się
niepowodzeniem (po rozpęczaniu siatka ulegała zniszczeniu w spo-
sób uniemożliwiający pomiar jej elementów).
2. Zmiana współczynnika tarcia z |J. = 0,1 na [i = 0,15 powoduje
w części środkowej czwórników oraz na promieniu rm przejścia
części rurowej w króciec zmniejszenie odkształceń zastępczych,
a w części rurowej istotne ich zwiększenie.
3. Przy jednakowym stosunku d/D, rozpęczanie hydromechaniczne
coraz większym ciśnieniem powoduje wzrost odkształceń zastęp-
czych w środkowej części czwórnika, natomiast na promieniu rm ich
zmniejszenie.
4. Przy stosowaniu jednakowego ciśnienia w trakcie rozpęczania
zmniejszenie stosunku d/D powoduje zmniejszenie odkształceń za-
stępczych w środkowej strefie czwórnika oraz na czaszach króćców,
a zwiększenie w jego części rurowej i na promieniu rm.
Literatura
1. Bauer H.: FE Simulation of the Production Process of Builded
Camshaft, Numerical Methods in Industrial Processes. Balkema, Rotterdam,
1992, p. 595-600.
2. AhmedM., Hashmi M. S. J.: Three dimensional fmite element simu-
lation of bulge forming. Advanced Materials Process. Technology 1999,
p. 153*161.
3. Ahmed M.. Hashmi M. S. J.: Finite element simulation of bulge
forming of an elbow of box section from a circular tubę. Proceedings of the
Advances in Materials and Processing Technology, AMPT'97, University of
Mincho, Portugal, 1997, p. 785*792.
4. Donald B. J. M.. Hashmi M. S. J.: Three dimensional fmite element
simulation of bulge forming using a solid bulgig medium. Finite Elem. Anal.
Des. 37, 2000, p. 107*116.
5. Donald B. J. M., Hashmi M. S. J.: Finite element simulation of bulge
forming of a cross-joint from a tubular blank. Journal of Materials Processing
Technology 103, 2000, p. 333*342.
6. Kocańda A., Czyżewski P., Milek T., Sadlowska H.: Modelowanie
procesów hydromechanicznego rozpęczania czwórników. Materiały X Jubi-
leuszowej Konferencji „Informatyka w Technologii Metali". KornPlasTech
2003. Wisła-Jawornik 12*15 stycznia 2003, s. 103*110.
7. Milek T.: Zmiany grubości ścianki w przekrojach czwórników rozpe-
czonych hydromechanicznie z miedzi. Eksploatacja i Niezawodność. Main-
tence and Reliability. 2003. nr 2(18), s. 45*48.
8. Milek T.: Badania wybranych parametrów hydromechanicznego roz-
pęczania czwórników równo- i różnoprzelotowych z miedzi. Rudy Metale
2002. R47, nr 10/11, s. 536*539.
Praca naukowafinansowana ze środków Komitetu Badań Na-
ukowych w latach 2003^2004 jako projekt badawczy, nr grantu
promotorskiego 4T08B 046 24.
539
PIOTR THOMAS Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
JACEK CHAŁUPCZAK UKD 621.777:621.762.82.001:669.716:669-126

BADANIA DOŚWIADCZALNE WYCISKANIA ZŁOŻONEGO

WYPRASEK Z ALUMINIUM
Przedstawiono wyniki badań wyciskania zlożonego wyprasek. Omówiono wptyw stopni odkształcenia przekroju na
kinematykę płynięcia materiału w kierunku współbieżnym i przeciwbieżnym i ich wpływ na wielkość siły nacisku. Porównano
siły nacisku przy wyciskaniu złożonym w stosunku do siły nacisku przy wyciskaniu przeciwbieżnym. Wykazano, że wysokość
pierścieniowej części wypraski wyciskanej w sposób złożony i wysokość jej walcowej części, zależy od stopni odkształcenia
w obydwu kierunkach płynięcia materiału. Siły nacisku przy wyciskaniu złożonym rosną dla większych stopni odkształcenia
materiału w kierunku przeciwbieżnym i współbieżnym oraz, Że są one mniejsze od sił nacisku przy wyciskaniu przeciwbieżnym.

EXPERIMENTAL INVESTIGATION ON THE COMBINET

OF THE EKTRUSION OF ALUMINIUM STAMPINGS

Thepaperpresents the result ofexperimental research on combined extrusion ofstampings. The influence ofthe deformation
ofthe section on kinematics of material flowforwards and backwards and their influence on value of stress force is discussed.
The stress forces during combined extrusion and the stress force during backward extrusion have been compared. It has been
shown that the height of ring part ofthe stamping madę through combined extrusion and height ofits cylindrical parts depend
on the degree of deformation in both directions oftheflow ofthe material. Stress forces during combined extrusion growfor
higher degree of backward andforward deformation of materials and their values are smaller than stress forces during
backward extrusion.

Wprowadzenie rowego POM16 [4] była dokonana za pomocą indukcyjnego czujni-

ka przemieszczenia, sprężonego z ramieniem dźwigni siłomierza
Jedną ze znanych technologii wykonania wyrobów w szczegól- maszyny wytrzymałościowej. Podobny czujnik zamocowany na ma-
ności z metali nieżelaznych jest wyciskanie. Istnieją trzy podstawowe szynie, rejestrował przemieszczenie stempli przy wyciskaniu.
sposoby wyciskania: współbieżne, przeciwbieżne i złożone. Sche- Jako materiał do badań użyto krążków z aluminium A l o śred-
mat wyciskania złożonego przedstawiono na rysunku l.
nicy zewnętrznej d0 = 24,95 mm i wysokości h0 = 16 mm. Własności
Polega ono na połączeniu sposobu wyciskania współbieżnego
materiału Al były następujące: Rm = 82 MPa,/45 = 46 %, A10 = 34 %,
i przeciwbieżnego. Spośród wielu opracowań literaturowych,
do najbardziej obszernych i szczegółowych w zakresie wyciskania Z= 86 %. Przy wyciskaniu nie stosowano smaru.
uznać można pozycje literaturowe [1^-3]. W dostępnej literaturze
można znaleźć rozwiązania analityczne, wyniki badań eksperymen-
talnych, zalecenia do projektowania procesów technologicznych, ale
tylko w odniesieniu do wyciskania współbieżnego i przeciwbieżne-
go. Pominięto jednak problemy związane z wyciskaniem złożonym
i dlatego uważano za celowe podjęcia się badań w tym zakresie,
które dotyczą analizy płynięcia materiału w kierunku współbieżnym
i przeciwbieżnym oraz sił nacisku.

Metodyka, wyniki i analiza badań

Celem prowadzonych badań jest analiza kinematyki płynięcia

materiału wyciskania złożonego dla różnych stopni odkształcenia
przeciwbieżnego przy stałym stopniu odkształcenia przeciwbieżne-
go, porównanie sił nacisku dla wyciskania złożonego przy różnych
stopniach odkształcenia w kierunku wyciskania współbieżnego
i przeciwbieżnego oraz porównanie sił nacisku wyciskania złożone-
go w stosunku do wyciskania przeciwbieżnego.
Badania zostały przeprowadzone na stanowisku badawczym, Rys. 1. Schemat wyciskania złożonego
w skład którego wchodziły: maszyna wytrzymałościowaZDlOO, na wyprasek z aluminium stemplem stożkowym
której był zamontowany tłocznik z wymiennymi stemplami i wkład- l — wkładka matrycowa, 2 — stempel stożkowy, 3 — wypychacz,
kami o różnych średnicach ds i d\ pozwalającymi uzyskiwać różne 4 — materiał wsadowy, 5 — wypraska
stopnie odkształcenia. Średnica wkładki, w której materiał przemie-
szczał się przeciwbieżnie była stała i wynosiła d^ = 25,2 mm. Reje- Fig. l. The scheme of combined extrusion of aluminium
stracja zmian wartości sił nacisku przy wyciskaniu w funkcji prze- stampings using conical punch
mieszczenia stempla z wykorzystaniem oprogramowania kompute- / — die, 2 — conical punch, 3 — ejector, 4 — billet, 5 — die stamping

Mgr inż. Piotr Thomas. dr hab. inż. Jacek Chałup czak p ruf. nzw. — Politechnika Świętokrzyska. Katedra Metaloznawstwa i Technologii Materiałowych. Wydział Mechatroniki
i Budowy Maszyn. Kielce.

540
 Przy tak przyjętej średnicy materiału wyjściowego i różnych
średnicach d\ wkładki, gdzie materiał wyciskany był współbieżnie
stopnie odkształcenia przekroju były następujące: dla d\ = 10 i 16
mm kolejno stopnie odkształcenia wynosiły: EJ = -= 0,84
4 S2=0,64
i 0,59. Przy wyciskaniu przeciwbieżnym, dla średnic stemplid s =\6,
dl
18 i 20 mm, stopnie odkształcenia £2 = —z wynosiły kolejno: £2 =
^o
0,41; 0,52; 0,64. Na tym samym stanowisku przy podniesionym
wypychaczu, gdzie materiał nie miał możliwości płynięcia w kierun-
ku współbieżnym przeprowadzono badania sił nacisku wyciskania
przeciwbieżnego.
Przy określaniu kinematyki płynięcia materiału dla wyciskania zło-
żonego, gdzie przyjęto £2 = 0,64 = const. przy wyciskaniu materiału
w kierunku przeciwbieżnym i zmienne stopnie odkształcenia mate-
riału w kierunku współbieżnym EJ = 0,84 i EJ = 0,59 wykonano
kolejno wypraski, zwiększając przemieszczenie stempla dla każdej
próby co 2 mm i w każdej wykonanej wyprasce w kolejnych etapach
wyciskania mierzono wysokości h} i h2. Wysokość wypraski h2
uśredniono z czterech pomiarów, mierząc tę wysokość co 90°.
Na podstawie przeprowadzonych badań i pomiarów wysokości
h
\ Rys. 3. Przebieg nacisku stempla w funkcji przemieszczenia dla
wypraski sporządzono wykres zmian względnych wysokości —
dj
l>2
i — w zależności od przemieszczania się stempla w trakcie wyciska-
d2
nią złożonego.
Można zauważyć, że przy stopniach odkształcenia EJ = 0,84 i e2
= 0,64 (linie ciągłe) wraz z przemieszczeniem się stempla materiał
stopniowo przemieszcza się zarówno w kierunku współbieżnym jak
Rys. 2. Przebieg zmian względnej wysokości płynięcia
współbieżnego wypraski h^ld^ oraz przeciwbieżnego h2ld2
w funkcji przemieszczenia stempla dla dwóch stopni
odkształcenia współbieżnego EJ = 0,84 (linia ciągła),
oraz E, = 0,59 (linia przerywana), dla stałej wartości
stopnia odkształcenia przeciwbieżnego e2 = 0,64
Fig. 2. True height of forward flow of the stamping h\ld\ and
backward flow of the stamping h^/d2 as a function of displacement
of the punch for two degrees of forward displacement EJ = 0.84
(solid linę) and EJ = 0.59 (dashed linę) for constant value
of the degree of backward deformation 62 = 0.64
Siła, kN
160
82=0,64
140
120
S2=0,52
100 S2=0,52
S2=0,41
80
S2=0,41
60
40
20
O 2 4 6 8 10 12 14
Przemieszczenie, mm
wyciskania złożonego (linia ciągła) i przeciwbieżnego
(lina przerywana) dla różnych stopni odkształcenia przeciwbieżnego
E2 i stałej wartości odkształcenia współbieżnego E] = 0,84
Fig. 3. The stress of the punch as a function of displacement
during combined (solid linę) and backward (dashed linę) extrusion
for different degrees of backward deformation £2 and constant
value of forward extrusion EJ = 0.84
również przeciwbieżnym. Przy wyciskaniu o mniejszym stopniu EJ
= 0,59 i £2 = 0,64 (linie przerywane) następuje zwiększanie się
h
\
względnej wysokości — w kierunku współbieżnym wyciskania,
"1
natomiast materiał prawie nie przemieszcza się w kierunku przeciw-
bieżnym w trakcie wyciskania. Przy stałym stopniu odkształcenia £2
= 0,64 objętość przemieszczanego materiału w kierunku współbież-
nym jest większa przy stosowaniu EJ = 0,59, niż dla E, = 0,84. Jak
h
\
pokazano na rysunku 2 względny przyrost wysokości -r jest mniej-
"1
szy dla EJ = 0,59 niż dla £j = 0,84 dlatego, że średnica d\ wypraski
przy £, = 0,84 (dl = 10 mm) jest dużo mniejsza niż przy EJ = 0,59
(d] = 16 mm).
Na rysunku 3 zostały przedstawione przebiegi zmian siły nacisku
w funkcji przemieszczenia stempla przy wyciskaniu złożonym (linia
ciągła) przy czterech różnych stopniach odkształcenia wyciskania
przeciwbieżnego £2 = 0,41; 0,52; 0,64 i stałym stopniu odkształcenia
w kierunku współbieżnym EJ = 0,84, a na rysunku 4 zmiany siły
nacisku przy tych samych stopniach odkształcenia £2 i EJ = 0,59.
Linią przerywaną naniesiono przebiegi zmian siły nacisku przy
wyciskaniu przeciwbieżnym dla tych samych wartości £2 jakie sto-
sowano przy wyciskaniu złożonym, w celu porównania tych sił
nacisku. Można przyjąć, że przy wyciskaniu zarówno złożonym, jak
i przeciwbieżnym, w pierwszym etapie, w którym stożkowy kształt
czołowy stempla jest wciskany w materiał, następuje powolny wzrost
niewielkiej siły nacisku, po wciśnięciu stożkowej części stempla
intensywny ich wzrost, a w dalszych fazach wyciskania można za-
łożyć nawet spadek siły przy mniejszych stopniach odkształcenia
przeciwbieżnego £2. Istotna jest różnica w zakresie maksymalnych
sił nacisku.
Przy złożonym wyciskaniu zwiększenie stopnia odkształcenia
w kierunku przeciwbieżnym £ 7 powoduje wzrost sił nacisku
w szczególności ze względu na większe umocnienie materiału. Bar-
dzo istotny wpływ na wartość siły nacisku przy wyciskaniu złożo-
541
Siła.kN nacisku należy dodać, że w trakcie wyciskania złożonego różnice
160 pomiędzy stopniami odkształcenia £2 były prawie identyczne, ale
-. S2=0,64 różnice względne pomiędzy siłami nacisku różnią się pomiędzy sobą
i są one większe pomiędzy większymi wartościami £2, a także dla
mniejszego stopnia odkształcenia materiału w kierunku współbież-
nym EJ. Oceniając wartości sił nacisku przy wyciskaniu złożonym
i przeciwbieżnym można zauważyć, że dla tych samych wartości
odkształcenia £2 są one większe przy wyciskaniu przeciwbieżnym
niż złożonym, a różnice pomiędzy nimi są większe dla mniejszych
wartości EJ. Zmniejszenie wartości sił nacisku przy wyciskaniu
złożonym może przyczynić się do zwiększenia żywotności części
roboczych narzędzi ze względu na mniejsze ich obciążenie.

Podsumowanie

Na podstawie przedstawionych badań dotyczących wyciskania

6 8 10 12 14
Przemieszczenie, mm
Rys. 4. Przebieg nacisku stempla w funkcji przemieszczenia
dla wyciskania złożonego (linia ciągła) i przeciwbieżnego
(lina przerywana) dla różnych stopni odkształcenia przeciwbieżnego
£2 i stałej wartości odkształcenia współbieżnego £, = 0,59
Fig. 4. The stress ofthe punch as a function of displacement
during combined (solid linę) and backward (dashed linę) extrusion
for different degrees of backward deformation £2 and constant
value of forward extrusion 8] = 0.59
nym, przy tej samej wartości stopnia odkształcenia w kierunku prze-
ciwbieżnym £2, ma wpływ stosowany stopień odkształcenia w kie-
runku współbieżnym EJ. Zwiększenie £, powoduje, że siły nacisku
przy tym samym £2 są dużo większe. Analizując wartości siły
złożonego można sformułować następujące wnioski:
1 — Intensywność płynięcia materiału przy wyciskaniu złożonym
w kierunku współbieżnym i przeciwbieżnym zależy od stopni od-
kształcenia w obu kierunkach. Uzyskiwane wysokości części pier-
ścieniowej i walcowej wypraski nie można przyjmować więc dowol-
nie i zależą one od wymiarów poprzecznych wypraski.
2 — Zwiększenie stopni odkształcenia w obu kierunkach płynięcia
materiału powoduje wzrost sił nacisku przy wyciskaniu złożonym.
3 — Siły nacisku przy wyciskaniu złożonym, przy tym samym
stopniu odkształcenia są mniejsze niż przy wyciskaniu przeciwbieżnym.
Literatura
1. Lange K.: Handbook of Metal Forming. McGraw-Hill Book Company 1985.
2. Erbrel S., Kuczyński K.: Wybrane zagadnienia kształtowania brył.
Część II. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Polskich. Ośrodek dosko-
nalenia Kadr. Warszawa 1989, s. 174.
3. Gołowin W.. Mitkin A., Rieznikow A.: Wyciskanie metali na zimno.
WNT. Warszawa 1973 s. 184.
4. Cendrowicz J.: Pom 16 program obsługi eksperymentów badawczych.
Politechnika Świętokrzyska. Kielce 2001.

Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

WACŁAW MUZYKIEWICZ UKD 669-126:621.774.38:669-462.001.57:518.61
ARTUR RĘKAS

ANALIZA NUMERYCZNA ODKSZTAŁCEŃ MATERIAŁU l SIŁ

W PROCESIE WYCISKANIA PRZECIWBIEŻNEGO
CIENKOŚCIENNYCH ELEMENTÓW RUROWYCH
Przeprowadzono analizę numeryczną stanu odkształcenia materiału w cienkościennych elementach rurowych, wyciskanych
przeciwbieżnie z różnymi stopniami odkształcenia. Obliczenia MES wykonano dla aluminium w stanie miękkim przy użyciu
programu Deform 2D. Dokonano również analizy wartości i przebiegów siły wyciskania.

NUMERICAL ANALYSIS OF MATERIAŁ STRAIN AND FORCES IN THE PROCESS

OF INDIRECT EXTRUSION OF THIN-WALLED TUBĘ ITEMS

This paper presents a numerical analysis ofthe state ofstrain ofmaterial in thin-walled tubę items, indirectly extruded with
various levels ofstrain. FEM calculations were performedfor soft aluminium using Deform 2D program. Analysis ofvalues
and courses ofthe extrusion force were madę as well.

Dr inż. Wacław Mu^kiewicz. mgr inż. Artur Rękas — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

542
 Wstęp — średnica stempla ds = dz - 2 gs

Jednym z podstawowych sposobów wyciskania metali jest wy-
ciskanie przeciwbieżne. Tą metodą wykonuje się różnego rodzaju
pojemniki, tuby, osłony, tuleje o zróżnicowanych przekrojach po-
przecznych, głównie z aluminium i jego stopów [1-M-]. Części te
mają różnorakie zastosowanie w wielu gałęziach produkcji.
Wyciskanym przeciwbieżnie cienkościennym wyrobom cylin-
drycznym stawia się wysokie wymagania w odniesieniu do własno-
ści wytrzymałościowych ścianki, dążąc do zmniej szeniajej grubości.
Wyróżnia się trzy charakterystyczne obszary umocnienia materiału
w wyrobie gotowym [4]: obszar najmniejszego umocnienia, wystę-
pujący na zewnątrz części dennej (w zewnętrznych narożach dna)
i przy górnej krawędzi wypraski, obszar pośredni, obejmujący we-
wnętrzną część dna i obszar przyległy do zewnętrznej powierzchni
ścianki wyrobu oraz obszar najbardziej umocniony, występujący
przy wewnętrznej powierzchni ścianki wypraski niemal na całej jej
wysokości, począwszy od dna.
Cel i zakres badań
Badania wyciskania przeciwbieżnego cienkościennych cylin-
drycznych półwyrobów rurowych przeprowadzono w zakresie mo-
delowania numerycznego procesu metodą elementów skończonych.
Celem tych badań była analiza stanu odkształcenia materiału w wy-
robie i przebiegu siły w procesie. Analizowano rozkłady odkształce-
nia na grubości i na wysokości ścianki w charakterystycznych fa-
zach procesu dla różnych wartości stopnia odkształcenia (X, e).
Wyciskano wyroby o różnych grubościach ścianek przy użyciu na-
rzędzi (pojemnik, przetłoczką) o płaskich czołowych powierzch-
niach roboczych.
Celem praktycznym przeprowadzonych badań była ocena mo-
żliwości zmniejszenia grubości ścianki produkowanych tą metodą
wyrobów, poddawanych określonemu obciążeniu eksploatacyjnemu
i związanego z tym obniżenia kosztów wytwarzania (oszczędności
materiału).
Obliczenia numeryczne MES, ze względu na osiową symetrię
wyciskania cylindrycznych elementów rurowych, przeprowadzono
dla płaskiego stanu przy użyciu programu Deform 2D. Wykonano je
dla aluminium Al 99,5 (EN AW-1050A) w stanie miękkim w postaci
krążków o średnicy dk = 21,8 mm, grubości gk = 6 mm i promieniu
zaokrąglenia krawędzi rk = 0,2 mm. Wyciskano cienkościenne ele-
menty rurowe przy ustalonej średnicy zewnętrznej (średnicy poje-
mnika) d, = 22 mm, promieniu zaokrąglenia roboczej krawędzi
przetłoczki rw = 2 mm i grubości dna półwyrobu (resztki nie wyciś-
niętego materiału) gd= l mm. Grubość ścianki wypraski gs zmienia-
no w zakresie od 1,0 do 0,4 mm (1,0; 0,8; 0,6 i 0,4). Wymiarami
zależnymi od zmiany grubości ścianki były:
— wysokość (długość) wyrobu h = —
Wyniki badań
Wyciskanie elementów rurowych przez otwór pierścieniowy
pomiędzy ścianką recypienta a przetłoczką o różnych średnicach
pozwala uzyskać wyroby o różnej grubości ścianki, a tym samym
0 różnym stopniu odkształcenia Obliczenie odkształcenia rzeczywi-
stego w tym procesie jest trudne ze względu na duży gradient od-
kształceń w ściance wyrobu, tak wzdłuż jej grubości, jak i na wysokości
Dla celów praktycznych, technologiczne wskaźniki odkształcenia
wyliczono w oparciu o znane zależności współczynnik wyciskania
X = AQ/A£ (Ag — powierzchnia krążka wsadowego, Ak — przekrój
poprzeczny wyrobu), rzeczywisty współczynnik wyciskania e = InA..
Ich wartości podano w tablicy l
Na rysunku l zestawiono wyniki obliczeń rozkładu odkształce-
nia zastępczego dla badanych grubości ścianek w początkowej fazie
wyciskania właściwego, po przemieszczeniu przetłoczki o l mm
Analiza tego etapu procesu wyciskania przeciwbieżnego możliwa
jest jedynie na drodze modelowania numerycznego lub fizycznego
W przypadku analizy wyciskania elementów cienkościennych, jedy-
nym narzędziem badawczym tej fazy procesu pozostaje modelowa-
nie numeryczne Z przedstawionych rozkładów wynika, ze najmniej
odkształcone są wewnętrzne warstwy ścianki wyrobu (rys la, Ib,
1 c), zaś warstwy zewnętrzne (w szczególności na kontakcie z poje-
mnikiem) są najintensywniej odkształcone Największą mejedno-
rodnością rozkładu odkształcenia na grubości charakteryzuje się
wypraska o najgrubszej z badanych ścianek (rys la) Wrazzewzio-
stem cienkościenności wyrobu rozkład na grubości staje się bardziej
jednorodny W elemencie rurowym o grubości ścianki 0,4 mm (rys
Tablica l
Zestawienie wskaźników odkształcenia
Table l
Strainindexes
8, K e
mm
1,0 5,76 1,75
0,8 7,13 1,96
0,6 9,42 2,24
0,4 14,00 2,64

a) b) c) d)

Rys. 1. Rozkład odkształceń na przekrojach osiowych wyprasek w początkowej fazie wyciskania dla grubości ścianki
a — l mm, b — 0,8 mm, c — 0,6 mm, d — 0.4 mm

Fig. l. Strain distribution on axial sections of products in the early stage of extrusion for the wali thickness
a — l mm, b — 0.8 mm, c 0.6 mm, d — 0.4 mm

543
 Id) na całej grubości ścianki otrzymano jednakową, a zarazem naj-
większą wartość odkształcenia.
Powstała na początku fazy wyciskania właściwego (rys. 1) nie-
jednorodność rozkładu odkształcenia na grubości ścianki wypraski
utrzymuje się przez cały czas trwania procesu. Dla końcowej fazy
wyciskania (przy grubości dna gd = l mm) zilustrowano ją na
rysunku 2. Największe wartości odkształcenia występują w dolnej
części wypraski, a w miarę oddalania się od tego obszaru intensyw-
ność odkształcenia maleje. Dla wyrobów wyciskanych z coraz
mniejszą grubością ścianki wartość odkształcenia na całej wysokości
wzrasta. Najmniejszy procentowy udział względnie małych od-
kształceń na przekroju poprzecznym zaobserwowano dla przypadku
wyciskania wyrobu o najcieńszej ściance (rys. 2d). Ze wzrostem
cienkościenności elementów rurowych rośnie stopień umocnienia
materiału. Dzięki temu można uzyskać podobny poziom własności
wytrzymałościowych wyrobu jak dla wypraski o grubszej ściance,
ale w mniejszym stopniu odkształconej. Gradientowe umocnienie na
wysokości (długości) wyrobu można wykorzystać przy jego dalszym
kształtowaniu plastycznym.
Otrzymane rozkłady intensywności odkształcenia (rys. l i 2)
oraz wynikający z nich charakter umocnienia badanych wyrobów
nie odpowiadają obszarom umocnienia, które obserwuje się w wy-
ciskanych wyrobach o grubszych ściankach (powyżej l mm) [4].
Największe umocnienie w badanych przypadkach występuje w ob-
szarze kontaktu wyrobu z pojemnikiem. Dla mniejszych odkształ-
ceń, w bardziej grubościennych elementach, obserwuje się dość dużą
symetrię rozkładu umocnienia. Większe odkształcenie i umocnienie
występuje przy obu powierzchniach ścianki, środek ścianki jest
mniej odkształcony i odpowiednio mniej umocniony.
Na wykresach zmienności siły dla analizowanych przypadków
wyciskania przeciwbieżnego na zimno cienkościennych wyrobów
widoczne są charakterystyczne cztery fazy procesu (rys. 3): faza
speczania wsadu, faza wypełniania kotliny odkształcenia, faza wy-
ciskania (zasadnicza faza procesu), kończąca się wzrostem siły, gdy
grubość dna jest porównywalna z grubością ścianki wyciskanego
wyrobu (ostatnia faza procesu). W klasycznym procesie wyciskania
przeciwbieżnego siła początkowo szybko wzrasta, następnie (w fazie
wyciskania materiału) ma w przybliżeniu wartość stałą. Zbliżony do
stacjonarnego przebieg procesu otrzymano dla wyrobu o najwię-
kszej grubości ścianki. W pozostałych przypadkach, wraz ze wzro-

a) b) c)

Rys. 2. Rozkład odkształceń na przekrojach osiowych wyprasek w końcowej fazie wyciskania dla grubości ścianki
a — l mm, b — 0,8 mm, c — 0,6 mm, d — 0,4 mm

Fig. 2. Strain distribution on axial sections of products in the finał stage of extrusion for the wali thickness
a — l mm, b — 0.8 mm, c — 0.6 mm, d — 0.4 mm

544
 8 OOE+05• teriału z narzędziami).

7 OOE+05 • Podsumowanie
6 OOE+05•
W przypadku wyciskania przeciwbieżnego cienkościennych ele-
S OOE+OS mentów rurowych rozkład odkształceń w ściance wyrobu silnie za-
leży od stopnia odkształcenia materiału. Dla mniejszych odkształ-
4 OOE+05• ceń, w bardziej grubościennych wyrobach, obserwuje się dość dużą
3 OOE+05•
symetrię rozkładu. Większe odkształcenia występują przy obu po-
wierzchniach ścianki, środek ścianki jest mniej odkształcony.
2 OOE+05• W przypadku większych stopni odkształcenia, w wyrobach bardziej
cienkościennych, obszar największych odkształceń w ściance wyro-
1 OOE+05
bu występuje od strony powierzchni zewnętrznej. Gradient odkształ-
O OOE+00 cenia na grubości nie jest zbyt duży. Odkształcenia materiału wystę-
Q 04 06 08 1 pujące w górnej części wypraski są mniejsze i rozłożone równomier-
Czas [s] nie na grubości ścianki, niezależnie od stopnia odkształcenia.
W analizowanych przypadkach wyciskaniana zimno aluminium
w stanie miękkim, dominujący wpływ na wartość siły wyciskania
Rys. 3. Przebiegi siły w procesie wyciskania przeciwbieżnego
w ustalonej fazie procesu i jej wzrost miał stopień odkształcenia
cienkościennych elementów rurowych
materiału i opór płynięcia, związany z tarciem materiału o narzędzia.
Fig. 3. Force courses in the process of indirect extrusion of
thin-walled tubę items Literatura
1. Laue K., StengerH.: Extrusion: processes, machinery, tooling. Ame-
stem cienkościenności, siła osiąga wyższy poziom i wzrasta wraz rican Society for Metals, USA 1981.
z przemieszczeniem stempla (rys. 3). Na ten rosnący poziom siły i nie- 2. ASM Handbook: Forming andForging. Vol. 14.9* Edition. USA 1988.
stacjonarność procesu istotny wpływ ma wzrastający ze wzrostem cien- 3. ScheyJ. A.: Tribology in Metalworking: friction. lubrication and wear.
American Society for Metals, USA 1984.
kościenności wyrobu stopień odkształcenia materiału, a wraz z nim 4. Erbel S., Kuczyński K.. Marciniak Z.: Obróbka plastyczna. PWN,
większy opór płynięcia (opory tarcia na kontakcie odkształcanego ma- Warszawa 1981.

STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

TADEUSZ KNYCH UKD 669-462.002.1:669.718:782:669.058:621.774.002.1:621.43.066
KRZYSZTOF ŻAB A
ZDZISŁAW SIERPIŃSKI
SŁAWOMIR STARZYKOWSKI

PROJEKTOWANIE l WDRAŻANIE PROCESÓW

WYTWARZANIA RUR Z POWŁOKĄ Al-Si,
PRZEZNACZONYCH NA ELEMENTY UKŁADÓW WYDECHOWYCH
Przedstawiono wyniki niektórych badań, realizowanych w ramach przygotowania wdrożenia technologii wytwarzania
stalowych rur zgrzewanych z powloką Al-Si. Zidentyfikowano wymagania stawiane wyrobom przez użytkowników pojazdów
samochodowych oraz przez producentów układów wydechowych. Przedstawiono wyniki identyfikacji wad wyrobów; wyniki
badań wsadu i jednostkowych procesów pod kątem wyznaczenia optymalnego punktu pracy linii produkcyjnej. Analizowano
również metodykę nadzorowania i techniki pomiarowe.

DESIGNING AND IMPLEMENTATION OF PRODUCTION PROCESS OF Al-Si

COATED TUBES TO BE USED AS ELEMENTS OF EKHAUST SYSTEMS

The paper deals with technological problems in production ofwelded steel tubes with Al-Si coating. In order to satisfy
reąuirements ofexhaust systems producers and users ofthe vehicles it is necessary to resolve those problems. The aim ofthe
research was to collect data sujficient for designing the production process, that is to process the reąuirements into process
parameters. The paper includes results of product defects Identification, results of input material and unitary processes to

Dr inż. Stanisław Nowak. dr hab. inż. Tadeusz, Knych. dr inż. Krzysztof Żaba — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków, dr inż. Zdzisław Sierpiń-
ski— Firma PPM. Kraków, mgr inż- Sławomir Starzykowski — Technologie Buczek S.A.. Sosnowiec.

545
determine an optimal workpoint oftheproduction linę. Supenision methods and measurement techniąues have been analysed
as well. Basic unitary processes have been examined: 1. slitting process — checking stability ofstrip width and slitting edge
ąuality with special attentionput to thosefactors which are connected wlth existence ofthe coating, 2. slit tubęformingprocess
— verification of shapes and positioning of tools forming a slit tubę, which guarantee reshaping the slit into the tubę in such
a way that edges in the welding żonę processing conditions verified as the sofar existing steel — rollermaterialfrictionalpair
was replaced with Al-Si — roller material, 3. welding process — attempt tofind relationship between the connector ąuality
and adjustable process parameters was madę. It was found out that non-contact measurement of temperaturę of a joint is
reąuired; ąuality of the joint was determined on the basis ofmicroscope obsemations, and results of expanding, flattening and
stretching tests of the ring. Further, tests of micro-hardness distribution and stretching tests on samples cut out of various
places the tubę perimeter were performed, 4. calibration process — deformation rates and deformation distribution at the
perimeter, as well as relations bet\veen rollers speedandparticular deformation rates were determine to achieve speed eąuality
infeeding strips to the rollers and taking the strip by the rollers.
Afacility for removing the coatfrom the strip face and slit edge was designed, constructed and assembled into the welding
linę to solve the problem of coating remains. Conclusions present performance conditions — optimal parameters of unitary
production processes.

Wprowadzenie pośredniej AlFeSi. Nieznane natomiast było zachowanie się tej

warstwy (potencjalnie kruchej) w kolejnych etapach przetwarzania.
Wdrożenie technologii wytwarzania rur zgrzewanych, gładkich Własności wytrzymałościowe i plastyczne rur są określone nie tylko
i perforowanych z powłoką Al-Si, przeznaczonych na elementy ukła- gatunkiem stali, ale również odkształceniem w linii zgrzewania i wa-
dów wydechowych zrealizowano w firmie Technologie Buczek S. A. runkami zgrzewania — oddziaływaniem wysokiej temperatury
Przykłady rur gładkich i perforowanych przedstawiono na rysunku l. w strefie wpływu ciepła (SWC).
Wsadem jest taśma stalowa, niskowęglowa z obustronną powłoką O jakości wyrobu mogą więc zadecydować zarówno własności
Al-Si, nakładaną ogniowo o grubości ok. 20 ^m i zawartości ok. 9 % taśmy wsadowej, jak i parametry procesów jej przetwarzania. Ze
krzemu (rys. 2). względu na efekty starzenia należy również uwzględnić czas, jaki upłynie
Przykładowe własności tas'my: Re - 300 MPa; Rm = 420 MPa; A80 = od wyprodukowania taśmy do jej przetworzenia na rurę i czas od wypro-
min. 26 %. dukowania rury do jej przetworzenia na elementy układu wydechowego
0 wyborze gatunku, z punktu widzenia jakości wyrobu, decydowały i związać go z gatunkiem taśmy, w tym z procesem wygładzania.
przede wszystkim wymagania dotyczące plastyczności, niezbędnej Ze względu na specyfikę procesów zgrzewania, ich wyniki w postaci
w procesach przetwarzania rur u producentów układów wydechowych. np. ukrytej wady mogą się ujawnić dopiero w końcowej fazie prze-
Pierwsze próby uruchomienia produkcji prowadzono w 8 jedno- t w a r / a n i a rur\
stkowych procesach: rozcinanie szerokiej taśmy — perforowanie
— formowanie rury szczelinowej — zgrzewanie indukcyjne —
usuwanie wypływki — kalibrowanie — cięcie — kontrola jakości.
Formowanie rury szczelinowej, zgrzewanie, kalibrowanie i ciecie
zachodzi w układzie ciągłym (rys. 3).
Kolejne fazy produkcji prezentują rysunki 4-s-S.
W linii prowadzi się badania defektoskopowe. Wyrywkowo wyko-
nuje się testy, oceniające przydatność wyrobu do dalszego przetwa- Rys. 1. Fotografie stalowych rur zgrzewanych z powłoką Al-Si
rzania, w tym test roztłaczania (rys. 9).
W pierwszym etapie prac zidentyfikowano wymagania w odnie- Fis. l. Photo of Al-Si coated welded tubes
sieniu do wyrobu i przełożono je na potrzeby technologii, następnie
wyznaczono optymalne parametry poszczególnych procesów, okre-
ślono metody badań i kontroli i zebrano dane niezbędne do budowy
modeli, pozwalających na doskonalenie wyrobu i procesów.
Wymagania stawiane rurom można podzielić na dwie grupy.
1 —Eksploatacyjne (odporność korozyjna, wytrzymałość, szczelność).
2 — Związane z przetwarzaniem rur u producentów układów wydecho-
wych (plastyczność złącza, plastyczność rury poza strefą zgrzewu).
Powłoka Al-Si gwarantuje, co prawda, wystarczającą odporność
korozyjną wyrobu, ale należało się liczyć z problemami technolo- Rys. 2. Przekrój taśmy z powłoką Al-Si
gicznymi i związanymi z jakością wyrobów, wynikającymi z obec- z widoczną pośrednią warstwą stopową AlFeSi
ności aluminium i krzemu w strefie zgrzewania. Fig. 2. Al-Si coated strip section with visible AlFeSi
Przyczepność powłoki jest zagwarantowana obecnością warstwy intermediate coating

19 18 17

Rys. 3. Schemat przykładowej linii zgrzewania

l — rozwijarka, 2 — rolki prowadzące, 3 — nożyca gilotynowa i zgrzewarka końców taśmy, 4 — kompensator, 5 — rolki prowadzące, 6 — głowica dru-
kująca, 7 — rolki prowadzące, 8 — układ usuwania powłoki z krawędzi taśmy. 9 i 10 — zespól walców formujących napędzanych i nienapędzanych,
11 i 12 — układ zgrzewania, 13 — układ usuwania wypływki, 13 — układ chłodzenia, 14 i 15 — walce kalibrujące nienapędzane i napędzane
, 16 — defektoskop, 17 — głowica kalibrująca, 18 — czujnik drogi, 19 — piła

Fig. 3. Exemplary welding linę chart

546
 Na rysunku 10 przedstawiono przykłady awarii złącza w końco-
wej fazie produkcji tłumika.
W pierwszej fazie prób występowały liczne przypadki wad złącza
przedstawione na rysunkach 11^-12.
Stwierdzono przy tym, że występują również awarie poza złączem
ujawniające się zarówno podczas roztłaczania, jak i gięcia (rys. 13).
Istotą działań w ramach prac nad wdrożeniem było poszukiwanie
zestawu takich parametrów procesów (punktów pracy), które będą
minimalizowały ryzyko przedstawionych powyżej awarii.
Badania prezentowane w pracy obejmowały poszukiwanie przyczyn
wad oraz analizę problemów technologicznych pod kątem optymalizacji
zbioru parametrów jednostkowych procesów w linii produkcyjnej.
Szczególną uwagę zwrócono na te czynniki, które są związane
z obecnością powłoki.
Badania procesów
Badania procesu rozcinania
Na jakość złącza mają wpływ stabilność szerokości pasma i ja-
Rys. 4. Rozcinanie szerokiej taśmy i perforowanie
Fig. 4. Slitting and perforating a wide strip
Rys. 5. Formowanie rury szczelinowej
Fig. 5. Slit tubę formins
Rys. 6. Zgrzewanie
Fis. 6. Weldina
Rys. 7. Usuwanie wypływki zewnętrznej i wewnętrznej — proces i narzędzia
Fis., l. Rcmoval of external and internal flash
Rys. 8. Kalibrowanie
Fig. 8. Calibratine
kość krawędzi po rozcinaniu szerokiej taśmy.
W czasie wstępnych badań określono wymagania w stosunku do
wielkości gratu i tym samym ustawienia i jakości narzędzi nożycy
krążkowej. Przykładowe wyniki przedstawiono na rysunku 14.
Jednak szczególną uwagę należało zwrócić na te czynniki, które
są związane z obecnością powłoki. Jej pozostałości mogą się pojawić
na powierzchniach cięcia i wpływać na własności wytrzymałościo-
we i plastyczne zgrzewu.
Występowanie pozostałości powłoki na powierzchniach cięcia po-
twierdzają wyniki obserwacji mikroskopowej (rys. 15).
Badania procesu formowania ruty szczelinowej
W ramach badań rozwiązano trzy problemy,
l — Zweryfikowano kalibrowanie układu formującego rurę szcze-
linową. Opracowano kształty i ustawienia narzędzi, gwarantujące
przeformowanie taśmy w rurę, w sposób zapewniający wymagane
dopasowanie krawędzi w strefie zgrzewania.
Płynięcie pasma podczas formowania modelowano za pomocą spe-
Rys. 9. Test roztłaczania
Fis 'l F,xpandingtest
Rys. 10. Przykłady awarii złącza
w końcowej fazie formowania tłumika
Fig. 10. Examples of failure in the finał stage
of formins the silenccr
Rys. 11. Przykłady awarii rur w złączu (pęknięcia)
Fig. 11. Examplcs of failure at tubejoint (cracks)
Rys. 12. Przykłady awarii rur w złączu („szycie i nieciągłość")
Fig. 12. Examples of tubejoint failure
(„stitching and discontinuity")
547
cjalnego programu przygotowanego do projektowania narzędzi oraz
wyznaczania zróżnicowanych na obwodzie odkształceń. Przykłado-
wy schemat płynięcia pasma przedstawiono na rysunku 16.
Na rysunku 17 przedstawiono przykładowe wyniki fizycznego mo-
delowania procesu formowania rury szczelinowej.
Etapy zmiany kształtu pasma w badanych liniach przedstawiono na
rysunku 18.
2 — Określono wielkości odkształceń w procesie formowania i wpływ
tych odkształceń na własności rury, a przede wszystkim własności
plastyczne. Wyniki badań stały się podstawą do określania własności
taśmy wsadowej, gwarantujących wymagane własności rury.
Stwierdzono przy tym, że:
— odkształcenie w strefie wejścia do linii zgrzewania, m.in. w kom-
pensatorze, jest pomijalnie małe,
— największy udział w całkowitym odkształceniu ma odkształce-
nie wynikające z przeformowania taśmy w rurę. Zależy ono od
grubości taśmy i średnicy rury. Jest zróżnicowane na grubości
ścianki,
— przeformowaniu taśmy w rurę towarzyszy zróżnicowanie od-
kształceń na obwodzie.

Rys. 17. Etapy formowania taśmy w rurę szczelinową

Rys. 13. Przykłady awarii rur poza złączem
Fig. 17. Stages of forming a slit tubę from a strip
Fig. 13. Examples of tubę failures away of joints
Wariant 1.

O 100000 200000 300000 400000 500000

Waga

Rys. 14. Zależność wielkości gratu od masy pociętej taśm>

i obraz krawędzi uznanej za nieprawidłową
Fig. 14. Dependence of grate size on the weight
of the slitted strip and a picture of an irregular edge Warianl 2.

Rys. 18. Fazy zmiany kształtu pasma w linii

Rys. 15. Ślady aluminium na powierzchni cięcia z usytuowaniem walców
oraz mapy zawartości aluminium i żelaza
Fig. 18. Stages of strip reshaping and location of the rollers
Fig. 15. Aluminium remains on the slit surface
and maps of aluminium and iron content
15.770 < Wydluzenie ? 18.919

10.513 < WyeHuzertw ? 13.I4E

7,885 < Wydłużenie ? 10.513
5 V : < W y et ^zenie 1 86
< Wyciszenie '' 5257
0.000 < Wydluzenie ? 5.628
Rys. 19. Proces zgrzewania
l — rura szczelinowa, 2 — induktor. 3 — rolki dociskające, 4 — impeder

Rys. 16. Schemat płonięcia pasma w linii formowania Fig. 19. Essence of the welding process
rury szczelinowej l — slit tubę, 2 — induction coil around the tubę,
Fig. 16. Chart of strip flow in the linę forming a slit tubę 3 — pinch rolls, 4 — impeder

Rys. 20. Czujnik temperatury, wyświetlacz oraz wykres zmiany temperatury w czasie
Fig. 20. Temperaturę sensor, LCD, and temperaturę — time tracę chart

548
3 — Zweryfikowano warunki prowadzenia procesu ze względu na
zmianę pary trącej z dotychczasowej: stal — materiał walca, na parę
AlSi — materiał walca. Problem polegał przede wszystkim na dobo-
rze odpowiedniej emulsji chłodząco-smarującej.
Badania procesu zgrzewaia
Istotę procesu zgrzewania z nagrzewaniem krawędzi prądami
wielkiej częstotliwości przedstawiono na rysunku 19.
O jakości złącza decyduje temperatura, czas, a więc prędkość pasma
oraz siła docisku zgrzewanych krawędzi. Z prędkości wynika rów-
nież wydajność procesu. W ramach badań poszukiwano punktu pra-
cy linii pod kątem uzyskania maksymalnej wydajności i wymaganej
jakości złącza.
W pierwszym etapie badań poszukiwano relacji pomiędzy jakością
złącza a dostępnymi do regulacji parametrami procesu, a więc pręd-
kością pasma, mocą układu nagrzewania, częstotliwością, kształtem
strefy wejściado zgrzewania, wielkością docisku krawędzi, ustawie-
niem impedera.
Po wstępnych próbach stwierdzono potrzebę pomiaru parametru
bezpośrednio związanego z procesem, a więc temperatury złącza.
Zrealizowano go metodą bezstykową. Zagwarantowano pomiar naj-
wyższej temperatury w strefie zgrzewania. Na rysunku 20 przedsta-
wiono usytuowanie pirometru oraz przykładowe wyniki dostępne na
wyświetlaczu i w postaci komputerowo tworzonej zależności od
czasu.
Jakość złącza określano poprzez obserwacje mikroskopowe oraz
wyniki testów roztłaczania, spłaszczania i rozciągania pierścienia.
Ponadto wykonano badania rozkładu mikrotwardości oraz testy
rozciągania próbek wycinanych z różnych miejsc na obwodzie rury.
Przykładowe wyniki obserwacji strefy wpływu ciepła zamieszczono
na rysunku 21.
Parametrom procesu (głównie temperatura i czas) można było przy-
porządkować zasięg i struktury SWC oraz stan wypływki i wyniki
testów roztłaczania. Równomiernej, niewielkiej wypływce i SWC.
Rys. 21. Struktura strefy wpływu ciepła (SWC)
Fig. 21. Welding żonę structure — heat affected żonę (HAZ)
Rys. 22. Przykładowe defekty złącza i stan powłoki po zgrzewaniu
Fig. 22. Exemplary defects of a joint and coating after welding
Rys. 23. Rozkład mikrotwardości w SWC i wyniki testów rozciągania próbek z różnych miejsc na obwodzie rury
Fig. 23, Micro-hardness distribution within HAZ and results of expanding tests on samples from various places at the tubę perimeter
odpowiadały najlepsze wyniki próby roztłaczania.
W innych przypadkach obserwowano makro- i mikrodefekty złącza.
Przykładowe mikro defekty przedstawiono na rysunku 22. W pobli-
żu złącza deformacji ulega również powłoka.
Na rysunku 23 przedstawiono wyniki pomiarów mikrotwardości
w obszarze zgrzewu oraz wyniki testów rozciągania próbek wycina-
nych w różnych miejscach na obwodzie rury.
Na rysunkach przedstawiono przykłady rozciąganych próbek pobie-
ranych ze strefy zgrzewu i poza zgrzewem (rys. 24), przykłady pró-
bek po teście rozciągania pierścieni (rys.25) oraz wyniki testów
spłaszczania pierścieni (rys. 26 i 27).
Pojawia się pytanie, w jakim stopniu za wady złącza odpowie-
dzialna jest pozostałość powłoki w strefie zgrzewania. Przyjmuje
się, że w czasie zgrzewania metal ze strefy złącza jest wyciskany na
zewnątrz. Można by więc oczekiwać, że pozostałości powłoki zgro-
madzą się w wy pływkach zewnętrznej i wewnętrznej.
Przypuszczenie to potwierdzają obserwacje przedstawione na rysun-
ku 28.
Obserwacje te, co prawda nie odpowiedziały na pytanie o obecność
śladów powłoki w złączu, ale na ich podstawie podjęto decyzję
0 zastąpieniu operacji zawalcowania operacją usuwania ze względu
na efekt karbu (rys. 29).
Istnieje jednak realne niebezpieczeństwo pojawienia się tlenków
w złączu nawet po usunięciu wypływek, tym bardziej, że obecność
pozostałości powłoki udokumentowano we wcześniejszych bada-
niach procesu rozcinania. Przypuszczenie to zostało potwierdzone
wynikami mikroanaliz obszarów w strefie pękania złącza podczas
testu roztłaczania. Na rysunku 30 przedstawiono przykład wady
zgrzewu obserwowany w skali makro.
Na rysunku 31 i diagramie przedstawiono wyniki mikroanalizy ob-
szaru z defektem złącza w teście roztłaczania.
W celu skutecznego usunięcia pozostałości powłoki zaprojektowano
1 zbudowano, wmontowane w linię zgrzewania, stanowisko do usu-
wania powłoki z powierzchni taśmy i z krawędzi cięcia (rys. 32).
Rys. 24. Próbki wycięte ze strefy zgrzewu i poza zgrzewem
Fig. 24. Samples taken in welding żonę and beyond the weld
Rys. 25. Przykładowe wyniki testów rozciągania pierścieni
Fig. 25. Exemplary results of ring expanding tests
549
Systematyczna kontrola jakości procesu jest jednak niezbędna,
ze względu na pozostałości powłoki nawet po operacji usuwania, co
dokumentuje rysunek 33.
Badanie procesu kalibrowania
Wyróżniono dwa istotne problemy. Pierwszy dotyczył określe-
nia wielkości odkształcenia podczas kalibrowania i jego rozkładu na
obwodzie rury. Odkształcenia te sumują się z odkształceniami wpro-
wadzanymi podczas formowania rury szczelinowej. Własności wy-
robu lub wsadu można więc przewidywać po uwzględnieniu sumy
odkształceń.
W wyniku pomiarów określono, że wydłużenie w klatkach kalibru-
jących nie przekracza l ,5 %. Zachodzi w nich kolejne przeformowa-
nie owalu w owal, z niewielką tylko zmianą średnicy.
Towarzyszą temu dodatkowe efekty w postaci naprężeń szczątkowych.
Drugi problem odnosi się do mechaniki procesu ciągłego walcowa-
nia. Należało dobrać relacje między prędkościami walców i warto-
ściami poszczególnych odkształceń, gwarantujące spełnienie oczy-
wistego warunku równości prędkości podawania pasma do walców
i odbierania przez te walce (równości prędkości po wyjściu z poprze-
dniej klatki i przed wejściem do następnej.

Rys. 26. Przykładowe wyniki testów spłaszczania pierścieni

Fig. 26. Exemplary results of ring flattening tests

Rys. 31. Wyniki obserwacji mikroanalizy obszaru defektu złącza

Fig. 31. Results of observation of microanalysis
Rys. 27. Rura z wadą „szycia" po próbie spłaszczania of the joint defect area
Fig. 27. A tubę with „stitch" defect after flattening test

Rys. 32. Fotografie elementów układu usuwania powłoki

Fig .32. Photos of elements of coat removing system

Rys. 28. Wypływka z widocznymi wtrąceniami tlenków Al

Fig. 28. Flash with visible Al oxide inclusions
Rys. 33. Pozostałości powłoki na powierzchni cięcia
Fig. 33. Coat remains on the slit face

Rys. 29. Przekrój poprzeczny rury w obszarze złącza

z widocznymi efektami zawałcowania wypływki
Fig. 29. Cross section of a tubę in the joint area with visible
flash lapping effects

;
• • ;, ":,, ' l :%

Rys. 34. Rura przed i po uzupełnieniu powłoki z wynikiem

próby walcowania i przeginania
Rys. 30. Wada makroskopowa zgrzewu Fig. 34. A tubę before and after coat madę up with test
Fig. 30. Macroscopic weld defect of rolling and multiple bending

550
 Podsumowanie
1. Badania zrealizowane przez zespół pracowników AGH i Te-
chnologie Buczek S.A. były podstawą opracowania i wdrożenia
technologii wytwarzania prawie 2000 typów rur o różnych średni-
cach, grubości ścianki, wielkości i rozkładzie perforacji.
2. Określono optymalny zestaw jednostkowych procesów oraz
ich parametry (punkty pracy) i opracowano metody i narzędzia nad-
zorowania, uwzględniające fakt, że pełny wynik procesu jest znany
dopiero w czasie przetwarzania rur u producentów układów wyde-
chowych.
3. Kryterium optymalizacji jest wydajność linii, jakość wyrobów
oczekiwana przez końcowych użytkowników i producentów układów
wydechowych oraz zdolność do dostarczenia wyrobów w różnych
konfiguracjach asortymentowych i ilościowych w systemie Just in
Time.
4. Zebrane dane oraz opracowane modele stanowią bazę proje-
ktowania nowych technologii oraz działań korygujących i zapobie-
gawczych. Uwzględniają zmienność cech wsadu i parametrów pro-
cesów.
5. Wyjaśnienie przyczyn awarii w złączu, podczas formowania
elementów układów wydechowych z uwzględnieniem wpływu po-
włoki na jakość zgrzewu stanowi podstawę doskonalenia procesów.
6. Problem plastyczności materiału poza złączem, niezbędnej
podczas roztłaczania i gięcia rury, rozwiązano poprzez dobór odpo-
wiedniego gatunku stali z uwzględnieniem wartości odkształceń
w linii. W praktyce oznacza to m.in. potrzebę oceny wydłużenia
równomiernego taśmy wsadowej, w sytuacji, gdy dane jest tylko
wydłużenie całkowite oraz ocenę efektów starzenia materiału taśmy
i rury po odkształceniu w linii.
7. Wymagania odbiorców, przełożone na konfigurację i parame-
try procesów, doprowadziły do wyposażenia klasycznej linii zgrze-
wania w dodatkowe agregaty oraz urządzenia kontrolno pomiarowe.
Są to komputerowo sterowane prasy do wykrawania różnych rozkła-
dów perforacji, układ usuwania powłoki z powierzchni rozcinania
szerokiej taśmy, agregat do uzupełniania powłoki, w ścieżce powsta-
jącej po usunięciu wypływki oraz agregat do cięcia rur na odcinki
o wymaganej długości.
8. Powłokę w strefie zgrzewania uzupełniano metodą ciepl-
no-mechaniczną z wykorzystaniem dynamiki strumienia spalin
w palniku acetylenowym. Efekty uzupełniania powłoki przedsta-
wiono na rysunku 34.

Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

STANISŁAW NOWAK UKD 669-462:621.43.066:669.058.001.5:669.718.669.782
KRZYSZTOF ŻABA
SŁAWOMIR KAC
SŁAWOMIR STARZYKOWSKI
RAFAŁ MAZUR

BADANIA POWŁOKI Al~Si NA RURACH,

PRZEZNACZONYCH NA UKŁADY WYDECHOWE
Przedstawiono wyniki badań, zrealizowanych w: ramach prac nad wdrożeniem i doskonaleniem technologii produkcji
zgrzewanych rur stalowych z powloką Al-Si, przeznaczonych na elementy ukladów wydechowych. Badania powloki obejmo-
wafy jej grubość, mikro geometrię powierzchni, odporność na cykle cieplne i odkształcenie. Prezentowane są wyniki badań
ewolucji stanu powloki, poddanej działaniu wysokiej temperatury w różnym czasie.

TESTING OF Al-Si COAT ON TUBES DESIGNED FOR EXHAUST SYSTEMS

The paper presents results oftests of Al-Si coats thickness, corrosion resistance, stability to heat and time, results oftests
ofevolution ofcondition of the coat in production processes and during operation ofexhaust systems are also presented. The
coat was evaluated on the basis of heat cycle tests results, measurement of thickness and micro-geometry of the surface,
corrosion resistance, heat and time stability. A normalized heat cycle test consisting in multiple heating and sudden cooling
of a sample was perfonned. Condition of the coat was evaluated. Measurements of thickness and micro-geometry ofcoats on
sheetsfrom various suppliers. Action ofincreased temperaturę and time were tested in view tofind out what impact conditions
of a welding processes have on coat conditions and what effect has the increased temperaturę during operation. To answer
the first ąuestion we observed samples after welding and perfonned simulation tests. The samples were heated to defined
temperaturę and structural effects and changes in chemical composition were observed. Heating temperaturę was defined on
the basis of specially designed measurements of thermal field in the weld żonę. To this end we used a thermovision camera.
The second ąuestion was answered on the basis oftests consisting in heating samples in various temperatures (150^-800 °C)
in varied time (3^-168 h), and observation ofcoats and degree ofdiffusion of the components. Further, the heated samples with
coats were tested by rolling, multiple bending and expanding. The coat in the weld żonę, in the path which appeared after the
flush was removed, was madę up with thermal-mechanical method, making used of dynamics of exhaust gaś stream in
a acetylene blowpipe (spray ing). Conclusions include proposal to introduce an operation ofremoving the coatfrom strip edges
before forming a slit tubę and using Al-Si coat instead ofpure aluminium after the operation of flush removal.

Dr inż, Stanisław Nowak, dr inż. Ki^sztofŹaba — Akademia Gómiczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków, dr inż. Sławomir Kac — Akademia Górniczo-Hutnicza.
Wydzia! Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków, mgr inż. Sławomir Starzykowski, mgr inż. Rafał Mazur — Technologie Buczek S. A.. Sosnowiec.

551
 Wprowadzenie Badania przyczepności, stabilności grubości i mikrogeometrii

Badaniom poddano powłoki o grubości ok. 20 (J.m na stronę
o zawartości 8-^11 % Si nakładane ogniowo na blachach ze stali
niskowęglowych. Przykładowe fotografie powłoki z widoczną war-
stwą pośrednią oraz analizę składu chemicznego przedstawiono na
rysunku 1.
Efekt połączenia wytrzymałościowych cech stali oraz odporno-
ści na wysoką temperaturę i korozję powłoki siluminowej uzasadnia
stosowanie zgrzewanych rur z powłoką Al-Si na elementy układów
wydechowych.
Na rysunkach 2+3 przedstawiono wyniki badań przebiegowych —
przekroje poprzeczne i widok fragmentu rury wydechowej bez po-
włoki i z powłoką po 30 000 km.
W artykule zamieszczono wyniki badań istotnych cech powłoki,
w tym stabilności grubości i mikrogeometrii powierzchni oraz od-
porności na cykle cieplne i działanie wysokiej temperatury i czasu.
Badania prowadzono pod kątem oceny możliwości spełnienia wy-
magań stawianych układom wydechowym. Pokazano efekty dyfuzji
składników powłoki i podłoża. Oceniono również jakość powłoki
aluminiowej, nanoszonej w linii zgrzewania, w ramach operacji
uzupełniania ścieżki w obszarze zgrzewu.
Testy technologiczne wielokrotnego przeginania, roztłaczania,
wywijania kołnierza potwierdziły wymaganą jakość powłoki,
a przede wszystkim jej przyczepność. Powłoka nie wykazywała
złuszczeń. Jedynie podczas spłaszczania pierścieni stwierdzono
drobne pęknięcia w końcowej fazie próby, przede wszystkim w war-
stwie pośredniej. Blacha z powłoką mogła być walcowana w pełnym
zakresie odkształceń z zachowaniem pełnej przyczepności i bez wad
powierzchniowych.
Wyniki pomiarów grubości powłoki, wykonanych na blachach
od różnych dostawców, przedstawiono na rysunkach 4 i 5 i w tabli-
cy l, a mikrogeometrii powierzchni w tablicy 2.
Grubość powłok mierzono metodą „kulotest" [1]. Mikrogeometrię po-
wierzchni — za pomocą przyrządu Form Talysurf firmy Taylor Hobson.
Oddziaływanie podwyższonej temperatury i czasu
Celem badań było znalezienie odpowiedzi na pytania, w jakim
stopniu warunki procesu zgrzewania wpływają na stan powłoki, jaki
jest efekt oddziaływania podwyższonej temperatury w czasie eks-
ploatacji układu wydechowego oraz jaki jest efekt oddziaływania

Rys.l. Powierzchnia blachy z powłoką, powłoka z widoczną warstwą pośrednią, skład chemiczny
Fig. 1. Sheet surface with a coat. Yisible intermediate layer of the coat, chemical composition

Tablica l
Wyniki analizy statystycznej w odniesieniu do grubości powłok
Table l
Results of statistic analysis related to coat thickness

Oczekiwana Str S 8.<r 5

Gatunek grubość strona L strona L strona P strona P
stali powłoki
(im j^m [im [im [im

Rys. 2. Fot. przekroju poprzecznego eksploatowanej 1 20,0 21,1 2,5 21,8 2,5
rury wydechowej bez powłoki i z powłoką Al-Si 2 20,0 22,6 3,3 26,4 6,4
Fig. 2. Photo of cross-section of an operated exhaust pipę
without a coat and with Al-Si coat
Tablica 2
Wyniki analizy statystycznej
w odniesieniu do mikrogeometrii powłok

Table 2
Results of statistic analysis related to micro-geometry of coats

Oczekiwana to* S to. 5

Gatunek wartość strona L strona L strona P strona P
stali R.
[im [im Hm [im [im
Rys. 3. Widok rury wydechowej po eksploatacji
ze śladami korozji w strefie zgrzewu
1 1,5 1,53 0,14 1,39 0.19
Fig. 3. View of exhaust pipę after operation, with traces 2 1,5 1,67 0,24 1,63 0,21
of corrosion in the weld żonę

552
 Rys. 4. Histogramy liczebności gru-
bości powłoki (strona L), gatunek l i 2
Fig. 4. Bar cards of size (side L) class
l and 2 — coat thickness

Rys. 5. Histogramy liczebności gru-

bości powłoki (strona P), gatunek l i 2
Fig. 5. Bar cards of size (side P) class
16 1!
X<= Granica Ma»y
l and 2 — coat thickness

Rys. 6. Stan powłoki po teście cykli

cieplnych i późniejszym gięciu
i rozciąganiu
Fig. 6. Coat after heat cycle test,
bending and bumping

p .: V :i.. ..:-' • J; •. .. 11 -.
- '
'••-'".•-.->.,-, ^., ... .*••>.-.--. -.--•-.• -•••--•

;
:,i::v:-: -T/-: •;•:••
Ul

H .•:--'' | ii
:
l! ; -" -. - - ^S^M<^ •-•,«"•-

liS,8 1 •-i':- 1 "'SSC

;
1
: :
1 rf-''" * ""

*-*''<Sj»«'*i* *'
-,s^,

f \

s ^ " * *
f
•f^1,*4,«&
f ?
™ k "" "

Rys. 7. Struktura i skład chemiczny powłoki w strefie złącza, Rys. 8. Struktura i skład chemiczny powłoki w strefie złącza,
po zgrzewaniu po zgrzewaniu (inny obszar)
Fig. 7. Structure and chemical composition Fig. 8. Structure and chemical composition of the coat
of the coat in joint żonę, after welding in joint żonę, after wełding (other area)

podwyższonej temperatury i czasu podczas ewentualnej obróbki
cieplnej taśmy wsadowej lub rur.
Badania oddziaływania podwyższonej temperatury rozpoczęto
od testu cykli cieplnych, polegającego na wielokrotnym nagrzewa-
niu i gwałtownym chłodzeniu próbki blachy. Ocenia się stan powło-
ki. Przykładowe wyniki badań, dodatkowo uzupełnione próbą roz-
ciągania i gięcia, pokazano na rysunku 6.
Stan powłoki w strefie złącza, po zgrzewaniu przedstawione są
na rysunkach 7 i 8.
Odpowiedzi na pytania o efekty oddziaływania wysokiej tempe-
ratury i czasu poszukiwano w specjalnych badaniach, polegających
na nagrzewaniu próbek do określonej temperatury, obserwacji efe-
któw strukturalnych i zmian składu chemicznego.
Odniesienie do warunków zgrzewania uzyskano poprzez osza-
cowanie temperatury w obszarze zgrzewu. Wykonano pomiary me-
todą pirometryczną i kamerą termowizyjną. Przykładowe rozkłady
temperatury w strefie zgrzewania przedstawiono na rysunkach 9
i 10.
Na rysunkach 11-^17 przedstawiono wyniki obserwacji powłoki
i analizy jej składu chemicznego po nagrzewaniu w różnej tempera-
turze i czasie (150*800 °C przez 3-168 h).
Na rysunku 18 przedstawiono obraz powłoki po nagrzewaniu
pierścienia w temperaturze 800 °C przez 24 h i po próbie spłaszczania.
Na rysunku 19 przedstawiono obraz powłoki po nagrzewaniu

553
pierścienia w temperaturze 510 °C w różnym czasie oraz walcowaniu.
Na rysunku 20 przedstawiono wyniki testów wielokrotnego
przeginania próbek T pierścieni wyżarzanych w temperaturze 510 °C
w różnym czasie.
Na rysunku 21 przedstawiono wyniki testu roztłaczania pierście-
nia wyżarzanego w temperaturze 510 °C/3 h.
Rys. 11.Wyniki analizy liniowej, 150 °C/24 h
Fia. 11. Results of linear analysis. 150 °C/24 h
" :m
Rys. 12. Wyniki analizy liniowej, 150 °C/72 h
Fig. 12. Results of linear analysis. 150 °C/72 h
554
Uzupełnianie powłoki w obszarze zgrzewu
Powłokę w obszarze zgrzewu, w ścieżce powstającej po usunię-
ciu wypływki uzupełniano metodą cieplno-mechaniczną z wykorzy-
staniem dynamiki strumienia spalin w palniku acetylenowym (me-
toda natryskowa). Na rysunku 22 przedstawiono komorę roboczą.
W pierwszym etapie napylano aluminium o czystości 99,5-^99,7.
Rys. 9. Pole temperatury (miejsce
zgrzewu po usunięciu wypływki)
Fig. 9. Thermal field (place of weld
after flush removal)
Rys. 10. Pole temperatury. Miejsce
zgrzewu, widok z boku
Fig. 10. Thermal field. Place of weld.
Side view
Rys. 13. Wyniki analizy liniowej, 150 °C/168 h
Fig. 13. Results of linear analysis, 150 °C/168 h
Rys. 14. Wyniki analizy liniowej, 300 °C/24 h
Fig. 14. Results of linear analysis, 300 °C/24 h

Rys. 15. Wyniki analizy liniowej, 300 °C/72 h
Fig. 15. Results of linear analysis, 300 °C/72 h
Rys. 16. Wyniki analizy liniowej, 510 °C/3 h
Fie. 16. Results of linear analysis, 510 °C/3 h
Rys. 17. Wyniki analizy liniowej, 800 °C/24 h
Fig. 17. Results of linear analysis, 800 °C/24 h
Rys. 18. Stan powłoki po nagrzewaniu w temp. 800 °C/24 h
i spłaszczaniu pierścienia
Fig. 18. Coat after heating in temp. 800 °C/24 h and flattening of rings
Rys. 19. Stan powłoki po nagrzewaniu w temp. 510 °C/3 h
i 510 °C/24 h i walcowaniu
Fig. 19. Coat after heating in temp. 510 °C/3 h
i 510°C/24handrol]ins
Rys. 20. Stan powłoki po nagrzewaniu w 510 °C/3 h i 510 °C/24 h
i próbie wielokrotnego przeginania
Fig. 20. Coat after heating in 510 °C/3 h and 510 °C/24 h
and multiple bending test
Rys. 21. Stan powłoki po nagrzewaniu w 510 °C/3 h
i próbie roztłaczania
Fig. 21. Coat after heating in 510 °C/3 h and expanding
Rys. 22. Wnętrze komory do natryskiwania gazowego
(SULZER METCO)
Fig. 22. Interior of chamber for gaś spraying (SULZER METCO)
Próby prowadzono bez stosowania topnika i z topnikiem o składzie
29%K-17,7%A1-51,6%F.
Po napylaniu próbki poddawano standardowym obserwacjom i za-
biegom wyżarzania w podwyższonej temperaturze.
Wyniki obserwacji powłoki Al, nakładanej bez użycia topnika,
w stanie początkowym i po wyżarzaniu w różnej temperaturze i cza-
sie zmieszczono na rysunku 23.
Na rysunku 24 zamieszczono wyniki obserwacji próbek przygo-
towanych z użyciem topnika.
Podsumowanie
1. Znaczna zmienność grubości powłoki i mikrogeometrii jej
powierzchni wskazują na potrzebę kontroli tych parametrów w ra-
mach badań wsadu.
2. Powłoka, w stanie początkowym jest powłoką dwuwarstwo-
wą. Warstwa zewnętrzna jest stopem Al-Si, średnio o zawartości
9 %Si. Warstwa pośrednia jest stopem Al-Fe-Si.
W podwyższonej temperaturze dwuwarstwowa powłoka przekształ-
ca się skutkiem procesów dyfuzyjnych do postaci jednowarstwowej,
stopu trójskładnikowego Al-Fe-Si.
Przekształcona powłoka uzyskuje nowe cechy, w szczególności roś-
nie jej temperatura topnienia.
W stanie początkowym powłoka zachowuje zdolność do odkształ-
cania i przyczepność we wszystkich testowanych wariantach zmia-
ny kształtu.
555
 Rys. 23. Próbka w stanie początkowym
i po wyżarzaniu w 510 °C/24 godziny
Fig. 23. Sample in initial state and
after annealing in 510 °C/24 hours

3. Stwierdzono, że powloką przetworzona do postaci jednowar-

stwowej, przez działanie temperatury i czasu staje się podatna do
odkształcania.
4. Zmiany w stanie powłoki zachodzące w warunkach zgrzewa-
nia dotyczą jedynie małego obszaru wzdłuż zgrzewu. Jest to jeden
z argumentów przemawiających za wprowadzeniem operacji jej usuwa-
nia i z brzegów taśmy.
5. Po analizie wyników badania procesu nanoszenia powłoki
opracowano propozycję zmiany technologii polegającą na wprowa-
dzeniu stopu Ał-Si zamiast czystego aluminium. Próby wykazały,
że możliwe jest wykonanie drutu o zawartości ok. 1,5 % Si.

Rys. 24. Próbka w stanie początkowym
i po wyżarzaniu w 510 °C/24 godziny
Fig. 24. Sample in initial state and after annealing
in510°C/24hours
Literatura
l. Żaba K., Nowak S., Kac S.: Badania grubości elektrolitycznie i ognio-
wo nakładanych powłok cynkowych metodami niszczącymi i nieniszczący-
mi. Materiały konferencyjne, XXXI Szkoła Inżynierii Materiałowej Kraków
— Krynica 7*10.X.2003, Kraków 2003.

Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

STANISŁAW NOWAK UKD 669-462.002:621.774.002:620.18
ANDRZEJ MAMALA
ARTUR RĘKAS
KRZYSZTOF ŻABA
MAREK TUMIDAJEWICZ
SŁAWOMIR STARZYKOWSKI

EWOLUCJA WŁASNOŚCI W LINII TECHNOLOGICZNEJ

FORMOWANIA, ZGRZEWANIA ORAZ KALIBROWANIA RUR
W artykule prezentowana jest analiza problemu oraz wyniki badań odkształceń i ewolucji własności w kolejnych etapach
przetwarzania
\etwarzania taśmy na rury, w liniach zgrzewania. Wyniki wykorzystano do projektowania procesów technologicznych
a w szczególności własności wsadu.

EYOLUTION OF PROPERTIES OF TECHNOLOGICAL LINĘ

FOR FORMING, WELDING, AND CALIBRATING OF TUBES

This paper presents results of analysis and tests of deformation and evolution of properties in subseąuent stages ofstrip
welded tubes production to achieve the reąuired process stability level and properties of the product. The paper contains
conclusions referring to reąuirements concerning the input material. Material passing along tubę continuous forming and
welding linę is subjected to changes in structure and properties. Action of temperaturę is limited to the heat-affected żonę

Dr inż. Stanisław Nowak, dr inż Andrzej Mamala, mgr inż. Artur Rękas, dr inż Krzysztof Żaba — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków,
dr inż Marek Tumidajewicz — Kuźnia Glinik Sp. z o.o., mgr inż. Sławomir Starzykowiki — Technologie Buczek S. A., Sosnowiec.

556
(HAZ), where heat treatment effect is visible in mechanical properties and significantly decreased workability. Size of HAZ is
determined with linear welding energy. Increase of temperaturę beyond HAZ resultedfrom the welding process does not cause
any visible changes in mechanical properties of the material. It is possible to evaluate final mechanical properties of the
material on the basis ofknown properties of the input material and equivalent deformation of material on the linę (being
a function of its technological parameters). On the basis of measurements of temperaturę distribution and ratę of tubę
deformation in the welding system, and tests ofsoaking ofmaterial, we may state that there is no risk ofoccurrence of a physical
yield point beyond HAZ. Model tests proved that input material with a physical yield point, in case of the identified linę set-up,
would not result in having a ready product with a yield point because deformation ofmaterial is large enough to eliminate it.
The paper contains also results of research on implementation ofheat treatment of the input strip. Influence of increased
temperaturę on mechanical properties was also investigated.

Wprowadzenie starzenia można przyjąć, że granica plastyczności materiału w złą-

czu przewyższa granice plastyczności materiału rury. Wobec tego,
Oczekiwany zespół własności mr, przeznaczonych na układy przynajmniej w pierwszej fazie roztłaczania materiał płynie poza
wydechowe, obejmuje kształt, wymiary, szczelność złącza, ciągłość złączem.
powłoki, własności wytrzymałościowe oraz plastyczność technolo- Celem badań było zapewnienie możliwości przewidywania włas-
giczną. Określa sieją w teście roztłaczania i gięcia. Oczekuje się np. ności wyrobu, w szczególności w odniesieniu do potrzeb związanych
min. 25 % wzrostu średnicy rury podczas formowania elementów z dalszym przetwarzaniem rur u producenta układów wydechowych.
układu wydechowego, bez pęknięcia w zgrzewie i poza zgrzewem. Istnieje również oczywista potrzeba rozwiązywania zadania odwrot-
Opisane sytuacje zobrazowano na rysunku 1.
Jeśli odkształcenie podczas roztłaczania jest większe od równomier- 15.776 < WyaRyzenfe t 18.919
Lst^r • • .. - •• • r: ".
nego wydłużenia taśmy wsadowej, to biorąc pod uwagę dodatkowe 18.513 < Mf»uz*rft J KM4E
7.885 < Vymuzenie ? 10.513
umocnienie odkształceniowe, zachodzące w linii zgrzewania, nie Ł257 < >f^:^ś ? 7.8BS
< wymuwt'1. i 5.537
należy liczyć na pozytywny wynik testu roztłaczania lub gięcia. 0.000 < Wyauzente l S.(£B
Plastyczność materiału rury jest bowiem zdeterminowana, nie tylko
przez własności taśmy wsadowej, lecz również przez odkształcenie
w linii zgrzewania w układzie formowania i kalibrowania. Oddzia-
łują na nią ponad to podwyższona temperatura i czas jej oddziaływa-
nia w strefie zgrzewania oraz efekty starzenia.
W linii zgrzewania taśma podlega ciągowi odkształceń (od-
kształcenia sprężyste i plastyczne) oraz działaniu podwyższonej Rys. 3. Schemat formowania rury szczelinowej
temperatury. Odkształcenia plastyczne mogą występować w ukła-
Fig. 3. Tubę forming scheme
dach prowadzenia taśmy, w kompensatorze oraz występują w ukła-
dzie formowania i kalibrowania rury.
Charakterystyczne dla badanego przypadku jest zróżnicowanie od- .
< VfKxm»
• .'
ł ISMt
kształceń i własności na grubości ścianki i obwodzie. 7.385 <

Ze względu na efekty związane z prędkością chłodzenia i procesy

i 1111

Rys. 4. Przykłady płynięcia pasma w linii formowania rury

Fig. 4. Examples of strip flow in the tubę forming linę

A l Xi
/ S!
Rys. 1. Oczekiwany i negatywny wynik testu roztłaczania i gięcia
Fig. l. Expected and negative results of expanding and bending test

v££>
Rys. 5. Zmiana kształtu i rozkład odkształceń w trakcie
kalibrowania
Rys. 2. Przewijanie taśm} u akumulatorze Fig. 5. Change of shape and distribution of deformations
Fig. 2. Recoiling the strip in the accumulator during calibrating

557
nego, polegającego na poszukiwaniu wymaganych własności wsadu
z uwzględnieniem parametrów procesu.
Odkształcenia w linii zgrzewania
Należy rozważyć cztery procesy, w których mogą zachodzić
odkształcenia plastyczne w linii zgrzewania, zróżnicowane na gru-
bości ścianki i obwodzie rury.
1 — Przewijanie taśmy w akumulatorze.
2 — Formowanie rury szczelinowej.
3 — Zgrzewanie.
4 — Kalibrowanie.
Zróżnicowanie odkształcenia na grubości ścianki jest charakterysty-
czne dla procesów gięcia występujących w akumulatorze, układzie
formowania rury i kalibrowania. W fazie formowania rury szczeli-
nowej występuje również dodatkowe odkształcenie, zmienne na
obwodzie, wynikające z przeformowania taśmy w rurę. W fazie
zgrzewania odkształcenie jest zlokalizowane w obszarze zgrzewu
i przejawia się powstawaniem wypływki. Ponadto, proces kalibrowania
\\pro\\ ad/a nierównomierne odks/tałccnie. wynikające 7 pr/efor-
Rys. 6. Zasięg zmian struktury i struktura w SWC
Fig. 6. Extend of structure changes and structure in H AŻ
OdiegłoSef jMMttlf dzy odciskami
ottmwałiy i&ai
wpływu dflpb ok
ii pomiarowa |mm]
558
mowania przekroju, związanego ze zmianą szerokości.
W kompensatorze (akumulatorze) zachodzi gięcie z naciągami
(rys. 2).
W analizowanej linii, graniczny promień krzywizny gięcia, poniżej
którego zachodzi odkształcenie plastyczne, wyznaczony dla średniej
grubości i granicy plastyczności taśmy wynosi 550 mm.
Oceniono, że odkształcenia całkowite zachodzące w kompensatorze
nie przekraczają O, l %, w warstwach zewnętrznych taśmy.
W układzie formowania rury odkształcenia zachodzą w kolej-
nych etapach przedstawionych w przykładowym wariancie kalibro-
wania (rys. 3).
Wyniki analizy płynięcia pasma podczas formowania rury, wykona-
nej specjalnym komputerowym programem, przygotowanym do
tego typu symulacji przedstawiono na rysunku 4.
Oceniono, że odkształcenie wynikające z gięcia w trakcie formowa-
nia rury wynosi ok. 3^4 %, zależnie od jej wymiarów, a przeformo-
wanie taśmy w rurę może prowadzić do nierównomiernych na ob-
wodzie odkształceń, nie przekraczających 0,5 %.
Dodatkowym, możliwym do wystąpienia, praktycznym efektem
zróżnicowania odkształceń na obwodzie, jest utrata stateczności
krawędzi, objawiająca się ich pofalowaniem i w efekcie niedopaso-
waniem w strefie zgrzewania.
Doświadczalnie wykazano, że wydłużenie pasma w układzie formo-
wania nie przekracza 0,5 % i zależy od naciągów międzyklatko-
wych.
W procesie kalibrowania dochodzi do nieznacznego przeformo-
wania przekroju rury w kolejnych wykrojach. Zmianę kształtu rury
i rozkłady odkształceń przedstawiono na rysunku 5.
Badania złącza
Badania złącza prowadzono pod kątem odpowiedzi na pytanie, czy
i z jakich przyczyn prawidłowo wykonany zgrzew, może utracić plasty-
Rys. 7. Rozkład mikrotwardości w SWC
— różne warunki wykonania rury
Fig. 7. Distribution of micro-hardness in
H AŻ — different conditions of tubę making
czność, co w efekcie objawi się pękaniem podczas roztłaczania. 400
Odcinek rury ze zgrzewem
Rysunek 6 pokazuje zasięg i przykłady zmian struktury w strefie złącza. 350
Odcinek rura bez zgrzewu
Na rysunku 7 przedstawiono przykładowe wyniki pomiarów rozkła- £300
du mikrotwardości w obszarze złącza. = 250
Stwierdzono, że maksimum twardości występuje w złączu, za- £
200
sięg SWC przekracza dwie grubości ścianki, oraz że pomimo małej
zawartości węgla, duża prędkość chłodzenia powoduje lokalne har-
f 150
£ 100
towanie materiału.
50
Efektom tym towarzyszy spadek plastyczności. Wniosek potwier-
dzają badania własności próbek wycinanych z różnych punktów na
O 20 40 60 80 100 120 140
obwodzie rury. Czas, s
Badania zmian własności Rys. 10. Wykresy rozciągania próbek wyciętych w różnych
Pierwszym etapem badań była identyfikacja własności mecha- punktach na obwodzie rury. Materiał 2
Fig. 10. Stretch diagrams of samples cut out in various points at
the tubę perimeter. Materiał 2

(B
a.
400 Tablica 2
. •'"'
3 1,2 Współczynniki mechaniczne rury na obwodzie
5 1
X^
Table 2
*
J" f Mechanical properties at tubę perimeter
3-200 _
i
Współczynnik Współczynnik
Położenie *» •^loo krzywej krzywej
1-0 względem kierunku walcowania próbki umocnienia umocnienia
2- 45° względem kierunku walcowania Mpa % k n
3- 90° względem kierunku walcowania
0* - - 1 . 1 -
Złącze 490 4 583 0,04
Odkształcenie, % 1/8 426 21 594 0,1
2/8 415 25 604 0,12
Rys. 8. Zestawienie charakterystyk rozciągania materiału
4/8 415 25 607 0,13
wsadowego — różne kierunki rozciągania
Fig. 8. Characteristics of input materiał stretching — various
directions of stretching
Tablica l
Wybrane charakterystyki taśmy wsadowej

Table l
Selected characteristics of input strip
-wsad
Współczynnik Współczynnik ~ płaszczyzna obojętna
Kie- Rm ^100 krzywej krzywej r
śr - powierzchnia rury
runek umocnienia umocnienia
Mpa % K n

0° 416 30 665 0,169

45° 422 28 674 0,169 1,3 O 0.02 0.04 0,0« O.OB 0.1 0.12 O.U 0.16 0.18 0.2

90° 408 29 664 0,178 Odkształcenie rzeczywiste

Rys. 11. Charakterystyki rozciągania materiału wsadowego i po

przesunięciu o wartość wstępnego odkształcenia, jakiemu
poddawany jest materiał w linii
Fig. 11. Stretch characteristic of input materiał and after shifting
Naprężenie , Mpa

1 ' ' _=^=Ł ,_*—

J _.... by the value of the initial deformation of the materiał in the linę

Mr j ' A"~~
!
1

.^JL^^t^ *
ri _
«!_f _|
nicznych taśmy wsadowej. Na rysunku 8 zamieszczono przykłado-
we wykresy rozciągania próbek wycinanych pod różnym kątem
1- zgrzew w stosunku do kierunku walcowania.
2- 1/8 obwodu od zgrzewu W tablicy l zamieszczono wybrane charakterystyki taśmy.

i 4- 4/8 obwodu od zgrzewu Badania własności mechanicznych rur rozpoczęto od identyfi-

kacji stopnia ich zróżnicowania na obwodzie i określenia własności
0 5 10 15 20 25 3C w strefie złącza.
Odkształcenie, % Na rysunku 9 zamieszczono przykładowe wykresy rozciągania.
Próbki wycinano wzdłuż osi rury.
Rys. 9. Charakterystyki rozciągania próbek wyciętych w różnych Zwraca uwagę wysoka wytrzymałość i niska plastyczność złą-
punktach na obwodzie rury. Materiał l cza oraz wyższy poziom własności wytrzymałościowych materiału
Fig. 9. Stretching characteristics of samples cut out in various próbki wyciętej w 1/8 obwodu rury (R0 2 = 390 MPa, Rm = 426 MPa)
points at the tubę perimeter. Materiał l w stosunku do obszaru oddalonego o 90° od złącza. Potwierdza to

559
 =
' 600.0
Rys. 12. Pole temperatury (rura
w trakcie zgrzewania, widok z góry)
Fig. 12. Thermal field (tubę being
welded. view from the top)

Rys. 13. Pole temperatury (rura

w trakcie zgrzewania, widok z góry,
inne ujęcie)
Fig. 13. Thermal field (tubę being
welded. view from the top, another

Rys. 14. Pole temperatury (miejsce

zgrzewu po usunięciu wypływki)
Fig. 14. Thermal field (weld point
after the flash has been removed)

Tablica 3
Własności mechaniczne materiału po wygrzewaniu
w 100 °C w różnych czasach
a.
Tabłe 3
Mechanical properties of the materiał after soaking
in 100 °C — different times
ST
Q.

Czas wyżarzania w temperaturze 100 °C, min

0 20 40 80

Odkształcenie, % 416 416 407 391

Rm, MPa
1 408 415 412 365
Rys. 15. Krzywe rozciągania materiału po różnych czasach
wygrzewania w 100 °C. Próbki w kierunku równoległym 29 29 29 29
i prostopadłym do kierunku walcowania (KW) Aloo, %
1 29 29 29 29
Fig. 15. Curves of materiał stretch after welding in 100 °C in various
times of welding. Samples parallel and vertical to rolling direction
wyznaczone w różnych punktach na obwodzie.

przypuszczenie, że odkształcenie nie jest równomierne na obwodzie. Krzywe umocnienia

Na rysunku 10 zamieszczono wyniki rozciągania próbki wycię-
tej z obszaru złącza i z obszaru oddalonego o 180°.
Zarówno w przypadku przedstawionym na rysunku 10 jak i 11,
w całym zakresie rozciągania opór plastyczny materiału złącza jest
wyższy niż opór plastyczny rury. Potwierdza się przypuszczenie,
że w czasie roztłaczania plastycznym odkształceniom ulega materiał
poza obszarem złącza Wynika z tego, że prawidłowo wykonane
złącze nie może być przyczyną pęknięć w tym teście.
Jeśli w złączu wystąpi pęknięcie, należy poszukiwać przyczyn zwią-
zanych z procesem zgrzewania a nie materiałowych.
W tablicy 2 zamieszczono wybrane charakterystyki materiału rury
Na podstawie badań określono prawdopodobne przebiegi umocnie-
nia materiału w różnych punktach na grubości ścianki rury. Oczekiwane
krzywe w stosunku do własności wsadu przedstawiono na rysunku 11.
Zależności wytrzymałości na rozciąganie oraz wydłużenia równo-
miernego Ar od odkształcenia dla małych odkształceń, nie przekra-
czających wydłużenia równomiernego można wyznaczyć na podsta-
wie pomiaru ich wartości początkowych /?m0 i Ar0.
W każdej fazie rozciągania pole Af można interpretować jako pole
początkowe próbki po wstępnym odkształceniu e.
Jeśli odkształcenie opisze się wyrażeniem

560
 Tablica 5
e=
Własności mechaniczne materiału po wygrzewaniu
w 300 °C w różnych czasach
to pole powierzchni przekroju próbki podczas rozciągania zmienia
Table 5
się zgodnie z zależnością
Mechanical properties of the materiał after soaking
in 300 °C — different times

Czas wyżarzania w temperaturze 300 °C, min

0 2 4 6 8 12 20

416 408 392 395 394 393 400

*,„,MPa
_L 408 368 368 368 371 373 374

29 29 24 28 27 27 27
%
^100- ± 29 29 28 28 29 27 27

Odkształcenie, %

Rys. 16. Charakterystyki rozciągania materiału po różnych

czasach wygrzewania w 200 °C. Próbki w kierunku równoległym
i prostopadłym do kierunku walcowania (KW)
52 3W i

Fig. 16. Materiał stretch characteristics after welding in 200 °C 'c i

.8
in various times of welding. Samples parallel
and vertical to rolling direction

Tablica 4
Własności mechaniczne materiału po wygrzewaniu
w 200 °C w różnych czasach
Odkształcenie, %
Table 4
Mechanical properties of the materiał after soaking Rys. 18. Charakterystyki rozciągania materiału wsadowego
in 200 °C — different times po wygrzewaniu w 300 °C przez 20 min — wyraźna granica
plastyczności i po wstępnym odkształceniu o różnej wartości
Czas wyżarzania w temperaturze 200 °C, min (0,5*2 %) zrealizowanym przez jednoosiowe rozciąganie.
Próbki równoległe do kierunku walcowania
0 3 6 12 24
Fig. 18. Materiał stretch characteristics after welding in 300 °C
for 20 min — yield point, and after initial deformation with
416 408 411 409 406
Rm, MPa different values (0.5-5-2 %) — one-axis stretching.
± 408 368 367 368 368
Samples parallel to rolling direction
29 27 27 27 28
Am, %
± 29 27 27 27 28

Odkształcenie, %

Rys. 19. Powiększenie — charakterystyki rozciągania materiału

Odkształcenie, %
wsadowego po wygrzewaniu w 300 °C przez 20 min — wyraźna
granica plastyczności i po wstępnym odkształceniu o różnej
Rys. 17. Charakterystyki rozciągania materiału po różnych wartości (0,5-5-2 %) zrealizowanym przez jednoosiowe
czasach wygrzewania w 300 °C. Próbki w kierunku równoległym rozciąganie. Próbki równoległe do kierunku walcowania
i prostopadłym do kierunku walcowania (KW) Fig. 19. Blow-up — Input materiał stretch characteristics after
Fig. 17. Materiał stretch characteristics after welding in 300 °C welding in 300 °C for 20 min — yield point, and after initial
in various times of welding. Samples parallel deformation with different yalues (0.5-5-2 %) — one-axis
and vertical to rolling direction stretching. Samples parallel to rolling direction

561

Odkształcenie, %
Rys. 20. Charakterystyki rozciągania materiału wsadowego
po wygrzewaniu w 300 °C przez 20 min. — wyraźna granica
plastyczności i po wstępnym odkształceniu o różnej wartości
(0,5-^2 %) zrealizowanym przez jednoosiowe rozciąganie. Próbki
prostopadłe do kierunku walcowania
Fig. 20. Input materiał stretch characteristics after welding in
300 °C for 20 min. — yield point, and after initial deformation
with different values (0.5^-2 %) — one-axis stretching. Samples
vertical to rolling direction
l i!
O 0.5 1 1,5 2 2.5 3 3,5
Odkształcenie, %
Rys. 21. Powiększenie — charakterystyki rozciągania materiału
wsadowego po wygrzewaniu w 300 °C przez 20 min. — wyraźna
granica plastyczności i po wstępnym odkształceniu o różnej
wartości (0,5-^2 %) zrealizowanym przez jednoosiowe
rozciąganie. Próbki prostopadłe do kierunku walcowania
Fig. 21. Blow-up — Input materiał stretch characteristics after
wełding in 300 °C for 20 min. — yield point, and after initial
deformation with different values (0.5-^2 %) — one-axis
stretching. Samples vertical to rolling direction
Można więc napisać
/?„
A0 (l - e) 1-e
W przypadku wydłużenia równomiernego otrzymuje się
A/£
n-T~ / = '-ArO'n --l
r
~
'O
gdzie A/e — ta część wydłużenia próbki, która jest realizowana
w odkształceniu wstępnym.
Odkształcenie można również zdefiniować wyrażeniem
562
e=
Wtedy
Ar(e) = Ar-e
Wykorzystanie tych zależności do opisu efektów dowolnych proce-
sów wymaga zdefiniowania odkształceń i wyznaczenia odkształce-
nia zastępczego. Poszukiwaną wartość początkowego wydłużenia
równomiernego taśmy, przez dodanie wartość odkształcenia zastępcze-
go, zachodzącego w linii, do wymaganego stopnia roztłoczenia rury.
Należy również uwzględnić spadek plastyczności skutkiem proce-
sów starzenia.
W praktyce wyznacza się odkształcenie całkowite a przejście na
wydłużenie równomierne wymaga dodatkowych informacji.
Badania zmian własności skutkiem działania temperatury
Badania skutków działania podwyższonej temperatury wykona-
no na materiale taśmy. Wyniki odniesiono do warunków zgrzewania,
eksploatacji układu wydechowego i ewentualnej obróbki cieplnej
taśm. Pomiary rozkładu temperatury w warunkach rzeczywistych
zgrzewania wykonano techniką pirometryczną i termowizyjną.
Na rysunkach 12-^14 przedstawiono przykładowy wynik pomia-
ru techniką termowizyjną.
Na rysunkach 15-s-l? i w tablicy 5 przedstawiono odpowiednio
wyniki rozciągania próbek wygrzewanych w 100, 200 i 300 °C
w różnym czasie.
Z badań wynika, że w wskutek wygrzewania wyraźna granica
plastyczności ujawniła się po krótszym czasie na próbkach wycię-
tych w kierunku poprzecznym. Pojawia się również pytanie, jak
kształtować się będzie sytuacja w przypadku, gdy materiał wsadowy
4 4-5 5
posiada wyraźną granicę plastyczności. Symulacje takiego zachowa-
nia przedstawiają rysunki 18-5-21.
Analiza wyników pozwala stwierdzić, że ok. l % wstępne od-
kształcenie wzdłużne (zadane w tym przypadku poprzez jednoosio-
we rozciąganie) wystarczy, aby wyeliminować problem wyraźnej
granicy plastyczności.
Podsumowanie
1. Materiał podczas przejścia przez linię zgrzewania podlega
zmianom struktury i własności skutkiem odkształcenia w kolejnych
fazach przetwarzania oraz działaniu temperatury w SWC. Wzrost
temperatury poza SWC, wynikający z procesu zgrzewania, nie po-
woduje widocznych zmian własności mechanicznych materiału.
2. Istnieje możliwość szacowania końcowych własności mecha-
nicznych materiału rury w oparciu o znajomość własności wsadu
oraz zastępczego odkształcenia materiału w linii.
3. Na podstawie wyników pomiarów rozkładu temperatury
i wielkości odkształceń rury w układzie zgrzewania oraz badań efe-
któw wygrzewania materiału można stwierdzić, że nie ma ryzyka
pojawienia się wyraźnej granicy plastyczności. Badania modelowe
wykazały, że nawet w przypadku, gdy materiał wsadowy posiadałby
e wyraźną granicę plastyczności, to dla zidentyfikowanego ustawienia
linii, odkształcenia materiału są na tyle duże, że eliminują możliwość
-e
pojawienia się wyraźnej granicy plastyczności w wyrobie gotowym.
4. Badania dostarczyły danych, na podstawie których można
określić wymagania w stosunku do taśmy wsadowej oraz przewi-
dzieć własności rury po procesie zgrzewania.
STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD 621.774.2:621.791.001:669-462.002.1:621.375.826
WALDEMAR RĄCZKA
MAREK SIBIELAK
KRZYSZTOF ŻAB A
AGATA LIS
SŁAWOMIR STARZYKOWSKI

WYTWARZANIE RUR ZE SZWEM

METODĄ LASEROWEGO SPAWANIA
OPIS PRZEDSIĘWZIĘCIA

Przedmiotem artykułu jest analiza technicznych i technologicznych problemów laserowego spawania wzdłużnego w zasto-
sowaniu do wytwarzania rur ze stali wysoko stop owych i stopów niklu i chromu.. Zidentyfikowano wymagania w stosunku do
wsadu i procesów formowania rury szczelinowej oraz technik sterowania promieniem lasera. Prezentowane są wnioski
w odniesieniu do przedsięwzięć inwestycyjnych.

PRODUCTION OF LASER

WELDED SEAMED TUBES

DESCRIPTION OF THE UNDERTAKING

The paper deals with analysis of longitudinal laser welding applied to production of tubes; analysis of reąuirements
concerning feedstock and unitary processes in the technological linę, techniąues, laser beam control. Large diameters and
thin walls of tubes always cause difficulties when we want to get a guaranteed joint applying conventional welding technolo-
gies. The goods madę with conventional methods usually are defective because of a large area ofheat influence and external
as well as internal flash, and internal flash and weld penetration visible on the surface in case of, for instance, plasma-arc
welding. Introduction of laser welding will radically resohe the above described problems. Application of laser guarantees
smali width of the weld and smali area ofheat influence, high ąuality of the weld, smali amount ofoxides and contamination,
no porosiły, tightness of the tubę, smali flash, possibility of carrying out the process in protective atmospheres, welding of
materials which are difficult to connect with other methods. Further, laser welding facilitates process automation. The
undertaking refers to implementing production basedon laser welding ofthin-wall tubes madę ofaustenitic andferritic alloy
steel, nickel and chromium alloys. The system will consist of strip preparation and slit tubę forming systems which will
guarantee changes in rollers calibration, adjustments of slit tubę edge guiding, laser welding system, laser beam control system,
cooling system andfeeding ofprotective atmosphere, as well as tubę cutting system. We anticipate production of tubes with
12+60 mm diameters and 1+2 mm thick wali madę ofaustenitic andferritic high alloy steel, nickel and chromium alloys, and
laterofotheralloys. This undertaking will result in marketing ofnew, highlyprocessedproducts, which have not been produced
in Polandyet. New groups ofconsumers and new needs will be initiated which will lead to development ofnew technologies
connected with further processing and used of the highest standard products.

Wprowadzenie
Uzyskanie gwarantowanego złącza w klasycznych technologiach
zgrzewania lub spawania zawsze stwarza problemy, tym większe,
im większa średnica i mniejsza ścianka rury. Nie wszystkie materiały
wykazują wystarczającą podatność do zgrzewania, pojawia się prob-
lem zanieczyszczeń i utleniania, zasięg strefy wpływu ciepła podczas
zgrzewania albo przetopienia (podczas spawania plazmowego) jest
stosunkowo duży, pojawiają się wypływki, jakość złącza jest nie-
pewna. Prędkość, a więc wydajność spawania plazmowego jest mała.
Radykalnym rozwiązaniem niektórych problemów jest wprowadze-
nie spawania laserowego. Duża gęstość mocy, rzędu 107-^10 W/mm2,
gwarantuje:
— spawanie materiałów trudnych do łączenia innymi technikami,
— wytwarzanie złożonych, zamkniętych kształtowników, niemo-
żliwych lub trudnych do uzyskania standardowymi technologia-

Dr inż. Stanistaw Nowak — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, dr inż. Waldemar Rączka, dr inż. Marek Sibielak — Akademia Górniczo-Hut-
nicza. Wydział Inżynierii Mechanicznej i Robotyki. Kraków, dr inż. Krzysztof Żaba, mgr ini Agata Lis — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kra-
ków, mgr inż. Sławomir Starzykowski— Technologie Buczek S.A.. Sosnowiec.

563
 mi przeróbki plastycznej, Schemat prowadzenia wiązki w laserach NdYAG i CO2 przedsta-
— małą szerokość spoiny i niewielką strefę wpływu ciepła, a w efe- wiono na rysunku l.
kcie niewielki, w porównaniu z innymi technologiami spawania Moc lasera dobiera się do materiału, grubości ścianki i prędkości
lub zgrzewania, obszar materiału, gdzie mogą powstawać naprę- liniowej spawania (wydajności). Korzysta się z gotowych diagra-
żenia termiczne i zmiany strukturalne, mów opracowanych przez producentów. Na rysunku 2 przedstawio-
— wysoką jakość spoiny, w tym małą ilość tlenków i zanieczysz- no przykładowy diagram doboru mocy lasera w zależności od gru-
czeń, brak porowatości, szczelność rury,
bości ścianki i prędkości przesuwu rury szczelinowej.
— małą wypływkę,
Linii spawania stawia się specjalne wymagania. Schemat procesu
— spawanie rur cienkościennych, precyzyjnych bez deformacji
z układem formowania rury szczelinowej i elementy linii przedsta-
kształtu i wprowadzania wad powierzchni,
wiono na rysunku 3.
— produkcję rur „na gotowo" bez obróbki związanej z wypływką
Przykładowe efekty procesu laserowego spawania z obrazem złącza
i obróbki powierzchniowej,
pokazano na rysunku 4.
— stosunkowo dużą wydajność,
Zasięg strefy zmiany makrostruktury złącza po spawaniu lasero-
— stosunkowo łatwą automatyzację procesów.
wym, TIG i zgrzewaniu prądami wielkich częstotliwości oraz przy-
W artykule podano wybrane informacje dotyczące techniki lase-
rowego spawania oraz uwarunkowania związane z wdrożeniem te- kład zasięgu zmian makrostruktury w rurach zgrzewanych, ziden-
chnologii laserowego spawania cienkościennych rur ze stali wyso-
kostopowych ferrytycznych i austenitycznych w firmie Technologie
Buczek S.A.
Przedsięwzięcie jest realizowane w oparciu o bazę techniczną i tech-
nologiczną firmy, uzupełnioną specjalnie zakupioną i przystosowa-
ną linią z układem formowania rury szczelinowej, gniazdem spawa-
nia lub zgrzewania i układem wykańczającym.
W ramach przygotowań do przedsięwzięcia dokonano rozpozna-
nia technicznego i technologicznego problemu. Zidentyfikowano
wymagania odbiorców dotyczące asortymentu, ilości i wymagań Rys. 1. Schemat prowadzenia wiązki w laserach CO2 i NdYAG
stawianych wyrobom. Określono oczekiwania i zakres możliwych
Fig. l. Beam transmission techniąues for CO2 i NdYAG
rozwiązań. Określono problemy i zagrożenia. Zaprojektowano linię
technologiczną, metody sterowania oraz kontroli jakości. Wyzna-
czono istotne punkty kontrolne.

Laser jako narzędzie spawania. Wyposażenie

Analizie poddano trzy typy laserów używanych do spawania:

CO2, NdYAG i diodowe. Wyniki zweryfikowano u producentów
aparatury laserowej i oprzyrządowania.
Sformułowano wymagania techniczno-technologiczne dotyczące jed-
nostki laserowej, układu śledzenia i prowadzenia wiązki laserowej.
Przykłady rozwiązania laserów oraz linii formowania i spawania
podano poniżej [1,2].
Ośrodkiem czynnym Lasera NdYAG —jest pręt z granatu itrowo-alu-
miniowego (Y3AL5O12). Lasery te pobudzane są za pomocą lamp
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0
ksenonowych, kryptonowych lub laserów diodowych. Do przesyła-
Weid Seam Depth (SheetThickness): mm
nia wiązki laserowej w tym przypadku używane są światłowody,
dzięki temu, lasery te, można stosować w przypadkach, gdy spoina
jest pewną krzywą w przestrzeni trójwymiarowej. Dzięki giętkości Rys. 2. Diagram doboru mocy lasera
światłowodu, głowicę spawającą można zamontować na manipula- Fig. 2. Welding performance of laser series
torze robota i realizować skomplikowane spoiny lub cięcia 3D. Moż-
na je stosować do spawania metali kolorowych.
Ośrodkiem czynnym Lasera CO2 —jest dwutlenek węgla. Lasery te
są pobudzane za pomocą wyładowań wysokiego napięcia stałego
lub zmiennego, wysokiej częstotliwości i napięcia rzędu kilkunastu
kV. Do transportu wiązki laserowej stosuje się zestaw rur z przegu-
bami, w których zamocowane są zwierciadła. Lasery te najlepiej
nadają się do prostoliniowego cięcia i spawania. Nadają się do
spawania stali. W przemyśle są bardzo popularne, dzięki niższym
kosztom inwestycyjnym w stosunku do laserów NdYAG. Niższe są
również koszty eksploatacyjne. Posiadają bardzo dobrą jakość wiązki.
W przypadku Laserów diodowych wiązka jest realizowana poprzez
skupienie światła kilkuset półprzewodnikowych diod laserowych.
Lasery te mają niską jakość wiązki i stosunkowo małą moc. Nadają
się jedynie do napawania, lutowania, spawania z jeziorkiem lub też
obróbki cieplnej wybranych fragmentów wyrobu, w szczególności Rys. 3. Elementy linii do formowania i laserowego spawania rur
powierzchniowej. Fig. 3. Laser welding in tubę welding lines. Typical installation

564

Rys. 4. Zasięg zmian struktury złącza po spawaniu laserowym
Fig. 4. Rangę of weld structure changes after laser welding
Laser:
* Narrow Weld Seam
« Minimum Linę Energy
- Minimum Heat Affected Żonę
• Minimum Segregation of Alloys
Rys. 5. Struktury obszarów zgrzewów po spawaniu laserowym,
TIG i zgrzewaniu prądami wielkich częstotliwości
Fig. 5. Rangę of weld structure changes after laser welding,
TIG and HF
tyfikowanych przez autorów, przedstawiono na rysunku 5.
Wymagania w odniesieniu
do wybranych elementów systemu produkcyjnego
Użycie precyzyjnego narzędzia spawania, jakim jest laser, daje
możliwość spełnienia szczególnych wymagań dotyczących jakości
wyrobu ale równocześnie narzuca szereg wymagań (ograniczeń)
w stosunku do wsadu, elementów linii technologicznej i parametrów
jednostkowych procesów.
1. Wymagania w odniesieniu do jakości taśmy wsadowej.
Taśma powinna gwarantować nie tylko oczekiwaną jakość powierz-
chni, małe zróżnicowanie grubości ścianki i własności mechanicz-
nych, ale z punktu widzenia procesu, przede wszystkim powinna
zapewnić dopasowanie krawędzi rury szczelinowej w strefie spawa-
nia i stabilność położenia szczeliny względem wiązki.
Wymagania dotyczą więc płaskości, sierpowatości, stabilności gru-
bości na szerokości i długości, stabilności własności mechanicz-
nych, jakości krawędzi cięcia. Wymagania w stosunku do krawędzi
cięcia przenoszą się na wymagania w stosunku do procesu rozcinania.
Problemy z zapewnieniem stabilności położenia szczeliny są tym
większe, im cieńsza jest ścianka i większa średnica rury oraz wyższe
własności wytrzymałościowe i większe zróżnicowanie jakościowych
cech taśmy.
2. Wymagania w odniesieniu do układu formowania rury szcze-
linowej.
Kalibrowanie układu formującego, a więc rozkład prędkości, średnic
walców, ich kształtu, w skutku odkształceń powinno zapewnić sta-
bilne dopasowanie krawędzi, bez nadmiernych poślizgów taśmy
między walcami formującymi. Poślizgi mogą wpłynąć na jakość
powierzchni pasma i z tego m.in. powodu wymagania dotyczą rów-
nież materiału narzędzi i systemu ich chłodzenia.
Należy tu podkreślić, że w linii laserowego spawania niedopuszczal-
ne jest stosowanie emulsji chłodząco-smarujących. Co prawda od-
kształcenia podczas formowania rury szczelinowej są niewielkie i w
przypadku materiału w stanie miękkim tylko część włożonej energii
mechanicznej zamieni się na ciepło, ale jest to proces ciągły.
3. Wymagania w odniesieniu do lasera.
Wymagania dotyczą kilku podstawowych parametrów:
— mocy, dopasowanej do wymiarów rury i oczekiwanej wydajności
linii,
— sprawności,
— skuteczności układu chłodzenia,
— jakości wiązki laserowej (np. mód, stabilność mocy),
— obsługiwalności,
— żywotności,
— dostępności elementów i mediów,
— kosztów eksploatacji,
— sterowalności,
— jakości i szybkości serwisu.
4. Wymagania w odniesieniu do układu sterowania wiązki lasera
i śledzenia położenia szczeliny.
Wymienione w punkcie 2 i 3 przyczyny niestabilności położenia
szczeliny względem wiązki wymuszają konieczność stosowania ukła-
dów pomiaru położenia szczeliny i regulacji położenia wiązki.
Wymagania w tym zakresie należy skojarzyć z rzeczywistymi wa-
runkami występującymi w linii i dopasować układu sterowania
wiązki do wydajności linii.
5. Wymagania w odniesieniu do procesów wykańczających.
Są to procesy cięcia, obróbki powierzchni, formowania wiązki.
Wymagania wynikają z faktu, że będą to rury cienkościenne o wy-
sokiej jakości powierzchni.
6. Wymagania w odniesieniu do kontroli i badań wyrobów.
Dotyczą dostawców i procesów przygotowania wsadu. Kontrola
wewnętrzna, wyrywkowa wsadu musi obejmować kształt, wymiary,
mikrogeometrię, własności, skład chemiczny — w sensie wartości
i stabilności. Kontrola wyrobu oprócz kształtu, wymiarów, jakości
powierzchni musi dotyczyć spoiny. W odniesieniu do stali austenity-
cznych, ze względu na niebezpieczeństwo korozji wżerowej szcze-
gólnie w obecności jonów chloru, konieczne będą badania odporno-
ści korozyjnej.
Zakres wdrożenia i ważniejsze prace
w ramach przedsięwzięcia
Przewiduje się produkcję rur o średnicach 12^60 mm i grubości
ścianki l-s-2 mm ze stali wysokostopowych austenitycznych i ferry-
tycznych oraz stopów niklu, chromu a w przyszłości i innych.
Rury spawane laserowo mogą znaleźć zastosowanie w różnych dzie-
dzinach.
Motoryzacja — elementy układów wydechowych, wyposażenie;
Techniki pomiarowe — elementy termopar, osłony ochronne; Prze-
mysł chemiczny—elementy armatury, reaktorów; Budownictwo —
wymienniki ciepła, grzejniki, podgrzewacze wody; Formy archi-
tektoniczne — elementy dekoracyjne, meble, wyposażenie lokali;
Wyposażenie medyczne — instalacje, aparatura; Przemysł stocznio-
wy — wyposażenie, armatura; Przemysł kablowy — rury osłonowe
(możliwość rozszerzenia zakresu produkcji).
Instalacja doświadczalna będzie się składała z układu przygoto-
wania taśmy, formującego rury szczelinowe, gwarantującego wy-
mianę kalibrowania walców i wprowadzania korekt, prowadzenia
krawędzi rury szczelinowej, spawania laserowego, sterowania wiąz-
ką lasera, chłodzenia i zadawania atmosfery ochronnej oraz układu
cięcia rur.
We wszystkich istotnych punktach kontrolnych procesów zostaną
umieszczone odpowiednie czujniki, w tym do pomiaru kształtu,
565
 Tablica l
Moduły i zadania warstwy nadrzędnej
Table l
Modules and statements of master layer
Moduł Zadania
'lanowanie iloduł pozwala na zdefiniowanie parametrów procesu
echnologii echnologicznego, związanego z konkretnym wyrobem.
Umożliwia podstawową weryfikacje poprawności
ikres'lonych przez użytkownika parametrów.
Zdefiniowane parametry procesu są zapisywane na
dysku szablonów procesu. Szablon procesu zapisany
v formie elektronicznej zapewnia powtarzalność nastaw
echnologicznych procesu dla wybranego wyrobu. Ze
względu na fakt. że szablon będzie przesyłany do
systemu sterowania bezpośredniego unika się błędów
operatora. Parametry te są wykorzystywane do
weryfikacji poprawności rzeczywistego przebiegu
wocesu technologicznego. Szablony te pozwalają
jrzyspieszyć operację przezbrajania linii
:echnologicznej.
Rozruch vloduł uruchamia i nadzoruje realizację procedur
zatrzyma- rozruchu i zatrzymania technologicznego oraz
nie procesu zatrzymania awaryjnego realizowanych w warstwie
technolo- sterowania bezpośredniego. Moduł dokonuje skróconej
gicznego autodiagnostyki systemu, sprawdza zgodność wymagań
technologicznych zapisanych w szablonie ze stanem
faktycznym, oraz warunki bezpiecznego uruchomienia
linii. Inicjuje uruchomienie sekwencji rozruchowej,
sekwencji zatrzymania technologicznego i awaryjnego.
Kontroluje poprawność wykonania sekwencji
rozruchowych, a następnie inicjuje rozpoczęcie procesu
technologicznego.
Sterowanie Moduł umożliwia wprowadzenie, przez uprawnionego
procesem operatora, korekt parametrów procesu technologicznego
technolo- wraz z ich raportowaniem. Weryfikuje poprawność
gicznym wprowadzanych korekt, zgodnie z zadanymi regułami.
Umożliwia inicjację procesu zatrzymania
i uruchamiania linii.
Monitoro- W module monitorowania realizuje się zadania
wanie zbierania danych pomiarowych, ich skalowania,
i wizualizacja wstępnej analizy i wizualizacji.
procesu
technolo-
gicznego
Archiwizacja Moduł umożliwia archiwizację danych zebranych
danych w trakcie monitorowania procesu technologicznego.
o procesie Dodatkowo możliwe jest także zarządzanie już
technolo- utworzonymi archiwami.
gicznym
Raportowani' Moduł raportowania umożliwia wygenerowanie
przebiegu wszystkich raportów koniecznych do udokumentowania
procesu przebiegu procesu. Raportowanie przebiegów procesów
technolo- jest wymogiem stawianym przed każdym systemem
gicznego nadzoru komputerowego. Raporty te są niezbędne
w systemach kontroli jakości, w procesach zarządzania.
produkcją etc. Dokumentacja.
Detekcja Moduł detekcji sytuacji alarmowych sprawdza zakresy
zmiennych procesowych i. w przypadku ich
i obsługa
sytuacji przekroczenia, generuje alarmy. Alarmy
alarmowych zaklasyfikowane są do kilku grup, którym przypisano
i awaryjnych różne stopnie wagowe określające krytyczność alarmu.
Każda grupa posiada odrębny zbiór reakcji alarmowych
dostosowany do stopnia wagowego alarmu np. alarmy
krytyczne wymagają potwierdzenia przez operatora.
Alarmy będą archiwizowane w dzienniku alarmów
historycznych.
566
Kontrola Moduł służy do oceny jakości procesu technologicznego
jakości poprzez porównanie zmiennych procesowych
z zadanymi warunkami technologicznymi określonymi
w szablonie. Moduł przygotowuje dane dla modułu
raportowania przebiegu procesu technologicznego.
W wyniku działania tego modułu technolog będzie
mógł zweryfikować poprawność procesu oraz
w przypadku niedotrzymania parametrów
technologicznych podjąć decyzję o dodatkowych
badaniach i/lub przeklasyfikować wyrób.
Testowanie Moduł umożliwia diagnostykę poprawności działania
systemu poszczególnych elementów systemu. Moduł ten zawiera
zestaw testów uruchamianych automatycznie po
włączeniu systemu oraz przed rozpoczęciem procesu
technologicznego jak również testów uruchamianych na
żądanie. Moduł umożliwia sprawne i szybkie
wykrywanie uszkodzeń systemu przed rozpoczęciem
procesu technologicznego.
Kalibracja Moduł zawiera zestaw procedur kalibracji podstawowej
systemu i międzypperacyjnej poszczególnych elementów
systemu np. systemu śledzenia szczeliny.
Komunikacja Moduł komunikacyjny służy do transmisji danych
z systemem zarówno z jak i do systemu sterowania bezpośredniego.
bezpośrednie- Moduł zawiera także procedury kontroli Błędów
go sterowania transmisji.
Ochrona preed Moduł zabezpiecza system przed nieautoryzowanym
nieautoryzo- dostępem przez osoby nieuprawnione. Ochrona ta
wanym została zrealizowana z użyciem systemu haseł oraz
dostępem poziomów dostępu do poszczególnych funkcji systemu.
Procedury Moduł zawiera wyodrębniony system testów i alarmów,
bezpie- które są wymagane ze względów bezpieczeństwa
czeństwa obsługi.
wymiarów, temperatury, prędkości i innych parametrów technologi-
cznych.
Projektowanie procesów technologicznych, metod nadzorowa-
nia ich realizacji, przygotowanie podstaw do działań korygujących
i zapobiegawczych wymaga opracowania i weryfikacji wielu modeli.
Jednym z ważniejszych jest model procesu formowania rur szczeli-
nowych. Praktycznie przydatna wiedza z tej dziedziny jest fragmen-
taryczna. Model będzie służył do wypracowywania optymalnych
rozkładów prędkości (przełożenia i średnice walców), kształtu ko-
lejnych profili a więc kształtu kolejnych walców.
W oparciu o model będzie można przewidzieć wartości odkształceń
na obwodzie rury i konsekwencje ich rozkładu.
W modelu zostaną wykorzystane wyniki badań dotyczące ewolucji
własności. Należy uwzględnić oddziaływanie tarcia w kolejnych
narzędziach oraz opisać ewolucję własności, niejednorodne płynię-
cie na obwodzie, z uwzględnieniem odkształceń sprężystych, któ-
rych udział w całkowitym odkształceniu jest znaczny. Udział od-
kształceń sprężystych wyraża się tzw. odsprężynowaniem, tym trud-
niejszym do matematycznego opisu, że pasmo jest odkształcane
niejednorodnie.
Odpowiednie stałe i charakterystyki są wyznaczane metodą odwra-
cania modelu i następnie wykorzystania procedur optymalizacyj-
nych. Parametrami weryfikującymi model są stopień wzdłużnego
i poprzecznego dopasowania krawędzi rury w strefie spawania, war-
tości poślizgów, obciążenia.
Kolejnym problemem jest zmiana struktury i własności w wyni-
ku oddziaływania wiązki laserowej w strefie wpływu ciepła (SWC).
Spawanie, bez względu na metodę, jest związane z oddziaływaniem
podwyższonej temperatury i przetopieniem pewnej objętości mate-
riału. W klasycznych procesach spawania (np. plazmowego) i zgrze-
wania (np. z nagrzewaniem indukcyjnym) przetapiana objętość jest
stosunkowo duża. Tym samym duży jest obszar wpływu strefy
ciepła. W strefie tej dochodzi, co oczywiste, do istotnych zmian
 Tablica 2
Struktura modułowa warstwy bezpośredniego sterowania
Table 2
Module structure of direct control layer
Moduł Zadanie
Siedzenie Zadaniem modułu jest wyznaczanie położenia
położenia szczeliny. Szczelina może się przemieszczać,
szczeliny ze względu na niedokładności jej prowadzenia przez
rolki oraz inne zakłócenia występujące w trakcie
procesu formowania rury. Ze względu na fakt,
że promień lasera ma średnicę ok. O.lmm, niedokładne
prowadzenie szczeliny powoduje niesymetryczność
spoiny, a w ekstremalnym przypadku jej brak.
Pozycjo- Ustawienie wiązki lasera w miejscu przewidywanego
nowanie położenia szczeliny. Położenie to jest prognozowane na
położenia podstawie informacji uzyskanych z modułu śledzenia
wiązki położenia szczeliny. Prognoza jest konieczna, gdyż
laserowej pomiar położenia szczeliny nie jest możliwy w miejscu
spawania. Jakość spoiny istotnie zależy od precyzji
prowadzenia wiązki. Graniczna prędkość
pozycjonowania jest jednym z najważniejszych
ograniczeń wydajności procesu spawania rury.
Sterowanie Moduł działa w dwóch fazach. Faza pierwsza obejmuje
mocą lasera rozruch lasera i kończy się po uzyskaniu przez promień
laserowy zadanej, w szablonie procesu
technologicznego, mocy. Faza druga obejmuje
realizację właściwego procesu spawania.
Komunikacja Moduł służy do transmisji danych zarówno z jak i do
z systemem systemu sterowania nadrzędnego. Moduł zawiera także
nadrzędnego procedury kontroli błędów transmisji.
sterowania
Detekcja Zadaniem modułu jest detekcja i obsługa alarmów
i obsługa krytycznych. Moduł ten sprawdza na bieżąco stan linii
stanów technologicznej w celu zabezpieczenia jej przed
alarmowych uszkodzeniem. Moduł ten podejmuje decyzję
krytycznych o zatrzymaniu linii oraz sposobie jej zatrzymania w celu
uniknięcia lub minimalizacji uszkodzeń.
Rozruch Moduł realizuje procedury rozruchu i zatrzymania
i zatrzymanie mające na celu ograniczenie strat oraz łagodne
procesu przeprowadzenie linii technologicznej ze stanu
spawania zatrzymania do pełnej prędkości zadanej w szablonie
procesu technologicznego. Procedura rozruchu jest
uruchamiana po weryfikacji poprawności działania
pozostałych modułów.
Bezpie- Moduł zawiera procedury mające na celu zapewnienie
czeństwo bezpieczeństwa operatora linii technologicznej.
W szczególności moduł ten ma za zadanie wyłączenie
lasera w przypadku naruszenia strefy ochronnej przez
człowieka.
własności w stosunku do pozostałej części rury. W przypadku stali
niestopowych problem ten może się sprowadzać do odpowiedniej
wytrzymałości złącza i ewentualnie plastyczności, jeśli rura jest
przetwarzana, np. podlega gięciu lub roztłaczane albo wywijane są
kołnierze.
W przypadku stali stopowych, przede wszystkim austenitycznych
pojawiają się jeszcze uwarunkowania związane z odpornością koro-
zyjną. Materiał ruryjest odkształcony, występująnaprężenia wewnę-
trzne a w spoinie materiał jest przetopiony. W pewnych zastosowa-
niach stan taki może być powodem osłabienia odporności na korozję
wżerową.
Prowadzenie tak precyzyjnego procesu jest możliwe tylko pod
warunkiem wdrożenia systemu sterowania. Na potrzeby tego syste-
mu budowane są odpowiednie modele i algorytmy.
System sterowania
System składa się z warstwy sterowania bezpośredniego, reali-
zującego zadania w czasie rzeczywistym (np. sterowanie wiązką
lasera, detekcja położenia szczeliny itd.) oraz sterowania nadrzędne-
go, realizującego zadania nie wymagające synchronizacji z czasem
rzeczywistym.
Zadania typu raportowanie, planowanie procesu technologicznego,
itd. realizowane są w warstwie sterowania nadrzędnego.
Warstwa sterowania nadrzędnego zostanie zaimplementowana na
komputerze klasy IBM PC, natomiast warstwa sterowania bezpo-
średniego zostanie zbudowana w oparciu o programowalne sterow-
niki logiczne (PLC). Takie rozwiązanie pozwala zwiększyć elasty-
czność, niezawodność i bezpieczeństwo działania systemu.
Moduły i zadania warstwy nadrzędnej przedstawiono w tablicy l.
Warstwa sterowania bezpośredniego realizuje sterowanie proce-
sem technologicznym w czasie rzeczywistym. Podstawowymi fun-
kcjami tej warstwy są śledzenie spawanej szczeliny, pozycjonowanie
laserowej głowicy spawającej, sterowanie mocą lasera, detekcja
sytuacji krytycznych.
Strukturę modułową warstwy bezpośredniego sterowania przedsta-
wiono w tablicy 2.
Podsumowanie
Wdrożenie technologii laserowego spawania rur będzie miało
jeszcze inne konsekwencje niż tylko bezpośrednie korzyści, związa-
ne z uruchomieniem produkcji nowych wyrobów.
Przede wszystkim należy oczekiwać ogólnego rozwoju firmy i jej
otoczenia.
Ponadto pojawią się nowe potrzeby techniczne i technologiczne oraz
potrzeby związane z przygotowaniem odpowiednich specjalistów.
Literatura
1. Laser Welding Applications in Profile and Tubę Production. Rofin-
Sinar.
2. TRUMPF TLF turbo High Power CO2 Lasers — Basic Aspects.
567
STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD669-462:621.793.5:669.718'782:669.718.85:621.774.001.5
KRZYSZTOF ŻABA
MARIAN BRONICKI
SŁAWOMIR KAC

ANALIZA PRZYCZYN PERFORACJI RUR ZE STOPU AI

Z LUTOWNICZĄ POWŁOKĄ Al-Si
W artykule zamieszczono analizę problemu i wyniki badań, zmierzających do wyjaśnienia przyczyn awarii (perforacji) rur
formowanych z taśmy ze stopu Al z powloką lutowniczą Al-Si. Do awarii dochodzi podczas lutowania elementów wymiennika
ciepła w temperaturze okolo 600 °C.

ANALYSIS OF REASONS OF PERFORATION OF TUBES MADĘ

OF Al ALLOY WITH Al-Si COATING

The paper includes methods and results oftests aiming at explanation ofthe cause offailure (perforation) of tubes formed
from Al alloy strip with smali content of M n, Fe, Cu with Al-Si coating soldered in temperaturę about 600 °C. A problem
occurred in production ofvehicle coolers madę ofAl alloy, where tubes for the exchanger were madę ofan Al-Si coated strip
soldered with elements ofthe radiator in temperaturę of about 600 °C. Initial analysis and microscopic observation excluded
mechanical damages, so we concentrated on material the tubę has been madę of and high temperaturę ofthe soldering process.
One cause of damage may be locally disturbed chemical content, which may always happen, that is increased content of
needle-shaped silicon may weaken the strip at certain points on next production stages. The observed perforation may take
place in the increased temperaturę, higher than eutectic temperaturę, especially in a local change of coat thickness. Local
disturbance ofchemical contentnot in the cat but in the base may be another reasonfordamage. We observed with an electronic
scanning microscope and madę micro-analysis of chemical content of characteristic points at the strip section near the
perforation. The observations confirmed influence of high temperaturę (melted edges ofthe hole). So it may be assumed that
perforation takes place during soldering. Analysis ofthe chemical content indicates what a probable cause of perforation is.
It is locally excessive copper content. Perforation mechanism may be morę complex. Existence ofAl^Cu phase may result in
earlier disturbance of material cohesion, as early as in, for instance, rolling phase. Flux agent operation is also possible.

Wprowadzenie Mangan w temperaturze otoczenia jest praktycznie nierozpuszczal-

ny, wydziela się w postaci fazy A16Mn. Żelazo rozpuszcza się w tej
Problem wystąpił w linii produkcji chłodnic samochodowych, fazie, tworząc roztwór stały wtórny. Żelazo, będące znaczącym
w której rurki wymiennika wykonane z taśmy z powłoką lutowniczą dodatkiem wydziela się w postaci faz Al-Fe.
(Al-Si) są lutowane z elementami tworzącymi radiator (lamelami)
w temperaturze około 600 °C.
Okresowo pojawia się wada w postaci perforacji rurki poza złączem,
co objawia się nieszczelnością chłodnicy.
Na rysunku l przedstawiono przekrój poprzeczny lutowanych ele-
mentów.
Po wstępnej analizie, oraz wykonaniu obserwacji mikroskopo-
wych (rys. 2) wykluczono możliwość uszkodzeń mechanicznych
(nie zaobserwowano ostrych krawędzi).
W tej sytuacji należało się skupić na poszukiwaniu przyczyn, Rys. 1. Przekrój poprzeczny taśmy i rury
związanych z materiałem rury lub powłoki oraz wysoką temperaturą z widocznym złączem lutowniczym
procesu lutowania.
Pierwszą z nich, można związać z powłoką w sensie lokalnego, Fig. l. Cross section of a strip with visible solder coating a joint
zawsze możliwego, zaburzenia składu chemicznego. Lokalne zwię-
kszenie zawartości krzemu może w kolejnych etapach produkcji
taśmy (walcowanie) doprowadzić do jej mechanicznego, punktowe-
go osłabienia i następnie do perforacji w podwyższonej temperatu-
rze lutowania, powyżej temperatury eutektycznej.
Niestety, fakt wystąpienia perforacji eliminuje z pola obserwacji
tego typu stany. Poszukiwania podobnych zaburzeń poprzez badania
mikroskopowe lub analizy składu chemicznego taśmy byłyby bar-
dzo pracochłonne, choćby ze względu na małe prawdopodobieństwo
ich wystąpienia.
Drugą przyczyną, odnoszącą się do materiału rury, jest lokalne
zaburzenie składu chemicznego podłoża. Rys. 2. Fotografie krawędzi wady
Jest to stop z niewielkimi zawartościami manganu, żelaza i miedzi. Fig. 2. Photos of defect edges

Dr inż. Stanisław Nowak, dr inż. Krzysztof Żaba, dr inż. Marian Bronicki — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, dr inż. Stawomir Kac — Aka-
demia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków.

568
 Zarówno mangan, jak i żelazo, mogą być rozpatrywane, jako przy-
czyna mechanicznego oddziaływania skupisk faz żelazowo-manga-
nowo-aluminiowych.
Zwraca uwagę miedź, tworząca z aluminium eutektykę Ał-CuAl 2
o zawartości ok. 33 % Cu i temperaturze przemiany 821 K (548 °C),
czyli zdecydowanie poniżej temperatury lutowania.

Wyniki obserwacji i analizy składu chemicznego

Ostatecznie zdecydowano się na obserwacje mikroskopowe i mi-

kroanalizy obszarów w pobliżu perforacji. Obserwacje wykonano za
pomocą elektronowego mikroskopu skaningowego Hitachi 3500 N;
Rys. 3. Pole obserwacji przy brzegu otworu mikroanalizy składu chemicznego wykonano za pomocą analizatora
Fig. 3. A part of the tubę at the edge of the hole firmy NORAN. Średnica wiązki elektronowej — ok. 0,01 |im.

P1

P2

Al

;
: ..•.:!::"
v
y." • li
•I •
l • m 'i
f"

^
P3

: BB '
C ifi : ii ' K! ' " " . '
' ' "

Rys. 4. Wyniki analizy składu chemicznego przy brzegu otworu

Fig. 4. Results of analysis chemical content at the edge of the hole

Wyniki obserwacji i analiz przedstawiono na fotografiach i odpo-

wiednich diagramach.
Obserwacja i wyniki analizy składu chemicznego w okolicy
otworu (brzeg) pokazuje rysunek 3 i diagramy na rysunku 4. Ozna-
czenia Pl, P2, P3 informują o miejscu analizy składu chemicznego.
Zwraca uwagę podwyższona zawartość krzemu w stosunku do de-
klarowanej. Jeśli wyniki analizy są poprawne, to jest to problem
dyfuzji krzemu z powłoki do rdzenia.
Na powierzchni brak jest powłoki. Praktycznie cała powłoka lokali-
zuje się w punktach połączeń taśmy z rurką (w mostkach).
Obserwację i wyniki analizy składu chemicznego w dużej odległości
od otworu przedstawiono na rysunkach 5 i 6. W punkcie Pl stwier-
dzono podwyższoną zawartość krzemu.
Obserwację i wyniki analizy składu chemicznego w okolicy
Rys. 5. Pole obserwacji w dużej odległości od otworu
otworu — przy samym brzegu pokazano na rysunkach 7 i 8.
Fig. 5. A part of the tubę at the large distance from the hole W obszarze z punktami Pl i P2 widoczna jest porowata struktu-

569
P1

'
;•'-- C-.5r.r-
/•''M-,.:*!!.

l . : R .~»s."i

P2

17000. ,
ft

1 f
C ;

Rys. 6. Wyniki analizy składu

chemicznego w dużej
odległości od otworu
ni. 3 J i nt.! Fig. 6. Results of analysis
0.000 keV 10.240 of the chemical content at the
large distance from the hole

ra. Zawiera aluminium i składniki charakterystyczne dla topnika.

Rys. 7. Pole obserwacji w okolicy otworu
— przy samym brzegu
Fig. 7. A part of the tubę near the hole —
at tbe very edge of the hole
Zwraca uwagę stosunkowo duża zawartość Cu, szczególnie w pun-
kcie Pl. Ponadto widoczna jest zasadnicza różnica w zawartości Mg
w pkt. Pl i P2 i znikoma w pkt. P3. Tak zróżnicowana zawartość Mg
jest wynikiem dyfuzji w kierunku powierzchni Mg w trakcie wy-
grzewania komponentów do temperatury lutowania, jak i w trakcie
samego lutowania. Przedyfundowany Mg wchodzi w reakcje z tlen-
kiem Al. Powstają MgO i Al2MgO4. Powyższe reakcje obniżają
zdolność topnika do rozpuszczania tlenku aluminium.
Wyniki obserwacji innego miejsca w pobliżu otworu oraz wyniki
analizy pokazano na rysunku 9. Widoczna porowata struktura z alu-

t,Kiis
a.Łfia:-.i;'':''!z:.s2
.
:
:
i : llf.i

P2

P3

li
. "
" : .;...
IK:*,:r:
iii &
:*«<::
:.. • •'"•'
J: ! :: i f. .,.'-•' Isli .
11 ; 1 1 1
' ••""":':•...'i : .*!':.:. ,,.:... .

•'i.,.,. mt
Rys. 8. Wyniki analizy
''•^^^''-'^^"^•^i^m^ składu chemicznego
:,..«:, '""SlK:...: '•»:.»> w okolicy otworu — przy
4*1** '::>:,::?J;SS;5 ^' . • 0.3? • ; ;.;-•;'':>S; samym brzegu
l 3 . %j$jl ' *Q •';"; . : ii :"/ 0":".:'::i::iii::::' •:< •. ••- yvi"; ',•::: Fig. 8. Results of analysis
l ?•'-/;,• A:i" 't:i?E£":,t5K': .•:•,m^mM of the chemica! content near
:;Aj"'Ss:i the hole — at the very edge
KTJf* " of the hole

570
minium i składnikami topnika ale bez miedzi.
Obserwację powierzchni oraz wyniki analizy składu chemicznego
w okolicach mostka z przylutowaną taśmą przedstawiono na rysun-
ku 10. Na powierzchni próbki widoczna jest porowata struktura jak
wyżej ale bez miedzi.
Obszar blisko otworu, w środkowej części przekroju próbki
(rdzeń — okolice środka grubości) oraz wyniki analizy składu
chemicznego pokazano na rysunkach 11 i 12.
Widoczna na rysunku 11 faza zawiera ok. 34 % miedzi. W pun-
kcie 2 oddalonym od fazy bogatej w miedź zawartość miedzi jest
o rząd mniejsza, ale mimo wszystko i tak większa niż to wynika to
ze specyfikacji.
Podsumowanie
1. Zrozumiałe, że w sytuacji gdy fragment materiału, wypełnia-
jący otwór jest niedostępny, wszystkie wnioski na temat przyczyn
perforacji są hipotezami. Obserwacje wykonane za pomocą mikro-
skopu optycznego wskazują na oddziaływanie wysokiej temperatury
(nadtopione granice otworu). Można więc przyjąć, że do perforacji
dochodzi podczas lutowania.
2. Fotografia na rysunku 11 i analiza składu chemicznego wska-
zuje na prawdopodobną przyczynę powstania perforacji. Jest nią
lokalne zaburzenie składu chemicznego — nadmierna zawartość
miedzi. Temperatura topnienia eutektyki Al-Al 2 Cu o zawartości ok.

Rys. 9. Wyniki obserwacji

i analiza składu chemicznego
w pobliżu otworu
Fig. 9. Results of observation
:ind analysis of the chemical
. nntent at another place near
hę hole

Rys. 10. Wyniki obserwacji

i analiza składu chemicznego
\v okolicach mostka z
'
przylutowaną taśmą
Fig. 10. Results of
observation and analysis
• >t the chemical content near
a bridge with a soldered strip

33 % Cu wynosi 821 K (548 °C), czyli poniżej temperatury lutowa-

nia a zawartość Cu w punkcie Pl ostatniej fotografii wynosi właśnie
około 33 %. We wcześniejszych tabelach z wynikami analiz pojawia-
ją się również informacje o lokalnie zwiększonej zawartości miedzi.
Miedź w takiej postaci i ilości jak na rysunku 11 może pochodzić
z zaprawy Al-Cu, która lokalnie nie uległa rozpuszczeniu podczas
przygotowania stopu.
3. Jest prawdopodobne, że do perforacji dochodzi już w etapie
Rys. 11. Pole obserwacji blisko otworu
w środkowej części przekroju próbki nagrzewania do lutowania. W procesach lutowania wg aktualnie
_ stosowanych technologii, koniecznym jest rozpuszczenie warstewki
Fig. H. Area near the hole in the middle
part of a sample section tlenku aluminium za pomocą topników, będących najczęściej mie-

571
 P1
9000-
di

C
D
U
n
t
s Cu
1

oiJ U> r
;,u Ca
aSSSSSWW.. 11

0.000 keV 10.240 • l ,

P2

K ' Sj:

• l •--.
..-'
• •**(•••
":'.,,:,::£:-• S,i»U$ '

Rys. 12. Wyniki analiza składu chemicznego obszaru blisko otworu w środkowej części przekroju próbki
Fig. 12. Analysis of chemical content in the area near the middle part of a sample section

szaniną fluoroglininów potasu KA1F4 i K2A1F5 K2A1F5(20*30 %). rozsadza materiał od środka prowadząc do perforacji.
Zakres temperatury topnienia topników wynosi 565 do 572 °C, 4. Mechanizm perforacji może być bardziej złożony. Obecność
a więc jest wyższy od temperatury topnienia zaprawy Al-Cu. Zatem fazy Al 2 Cu mogła skutkować wcześniejszym naruszeniem spójności
nie można wykluczyć, iż zmiana stanu skupienia zaprawy Al-Cu materiału, jeszcze w fazie, np. walcowania.

STANISŁAW NOWAK Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

TADEUSZ KNYCH UKD 65.01:007:669.008:62.008
ADAM SURY
BOGUSŁAW ŚWIATEK
ANDRZEJ MACIOŁ
MAREK SIBIELAK
KRZYSZTOF ŻABA
AGATA LIS

BAZA DANYCH TECHNOLOGICZNYCH I PLANISTYCZNYCH

JAKO PODSTAWA ZARZĄDZANIA SYSTEMEM PRODUKCYJNYM
Autorzy podkreślają potrzebę systemowego podejścia do zarządzania produkcją. Prezentują rozwiązanie w postaci kom-
puterowego systemu, obejmującego projektowanie technologii, planowanie produkcji, monitorowanie, pomiar procesu i wy-
robu, weryfikację planów, analizę danych dla potrzeb podejmowania decyzji. Komentowana jest metodyka planowania oraz
struktura i tabele baz danych.

DATABASE FOR TECHNOLOGY AND PLANNING AS A CRUCIAL TOOL

FOR PRODUCTION SYSTEM MANAGEMENT

The paper presents computer aided production process management system in metal processing business developed by
a team oftechnologies, computer scientists, automatics, and specialists in management working in Mechanical Working and

Dr inż. Stanisław Nowak. dr hab. inż. Tadeusz Knych — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, mgr inż. Adam Sury — Akademia Górniczo-Hut-
nicza, Międzynarodowa Szkoła Inżynierska, Kraków, dr inż. Bogusław Świątek — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Elektrotechniki, Automatyki i Informatyki i Elektroni-
ki, Kraków, dr inż. Andrzej Macioł— Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Zarządzania, Kraków, dr inż. Marek Sibielak — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Inżynierii
Mechanicznej i Robotyki. Kraków, dr inż, Krzysztof Żaba — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, dr inż. Agata Lis — Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

572
Theory of Metals Department. The most important conditions of construction, implementation and maintenance ofthe System
have been described. Itishighlightedthatthe System:—provides coherent, transparent, complex, standard basedmanagement
of production, which reduces probability of erroneous operational and strategie decisions, — allows reliable appraisal of
processes and their results, — based on relevant models and available operational data implements a process control loop:
production preparation —planning ofmaterialflow and resources — supervision ofperformance (monitoring andmeasuring
of processes andproducts) — evaluation of results and verification ofplans, — integrates the existing local solutions, ifneeded,
— is especially useful in compound production systems in metal processing business, — ensures optimization of internal
solutions, upgrades effectiveness and rationalises the use of resources and increases production abilities. Planning related
problems in compound production systems have been identified. The need of description of quasi-continuous system has been
mentioned. Production campaigns in particular elements ofthe linę are organized in this system, and seąuence of production
units is imposed. A design of System database has been described. Constant and variable data have been mentioned. Principles
of collection and verification of constant technological, planning related data including limitations and parameters of the
models have been given. Yariable data ofthe System are included in tables oforders (e.g. requirements) and in monitoring
results. Ań example of implementation in a car body sheet rolling mili with extremely complex production system. Conditions
for implementation of tubę production and processing have been described.

Wprowadzenie fikacji danych, generacji raportów oraz interfejs użytkownika. Sy-

stem w razie potrzeby integruje już istniejące rozwiązania lokalne.
Systemowe i procesowe podejście do projektowania, planowa- W tablicy l przedstawiono strukturę systemu i podano najważ-
nia i analiz, w powiązaniu z zadowalającą infrastrukturą informaty- niejsze działania w ramach procesów realizowanych przez System.
czną może być jednym z ważniejszych czynników rozwoju firmy, Podstawowymi elementami Systemu są bazy danych stałych
poprawy jej efektywności i wykorzystania zasobów, szczególnie i zmiennych systemu. Tabele danych stałych zawierają dane tech-
w złożonych systemach produkcyjnych, charakterystycznych
nologiczne, planistyczne, ograniczenia, kryteria, standardy, dotyczą-
w przetwórstwie metali.
Warunkiem jest zagwarantowanie operacyjnego dostępu do aktualnych, ce kosztów, dane o klientach itp.
wiarygodnych danych, wdrożenie skutecznych narzędzi, umożliwia- Dane zmienne są dostarczane z modułu przyjmowania zamówień,
jących syntezę informacji, optymalizację działań, procesów i decyzji, podsystemu monitorowania produkcji oraz z innych elementów sy-
oraz zapewnienie monitorowania i pomiaru procesów i wyrobów. stemu.
Zespół technologów, informatyków, automatyków oraz spe- Dla potrzeb Bazy danych stałych wykorzystuje się istniejące zasoby
cjalistów z dziedziny zarządzania, działający w Katedrze Przeróbki
Plastycznej i Metaloznawstwa AGH opracował i wdraża komputerowy Tablica l
System zarządzania procesami produkcyjnymi w firmach technolo- Najważniejsze działania w ramach procesów
gicznych, przede wszystkim przetwórstwa metali. realizowanych przez System
System zapewnia spójne, przejrzyste i kompleksowe zarządzanie
produkcją. Poprzez oparcie na standardach, zmniejsza prawdopodo- Table l
bieństwo błędnych decyzji. Umożliwia wiarygodną ocenę procesów The most important activities within the processes carried
oraz ich optymalizację. Zapewnia skrócenie czasu podejmowania out by the System
decyzji, zmniejsza ryzyko podejmowania decyzji nieoptymalnych.
Uwzględnia zmienność procesów produkcyjnych. Podsystem Działania
Z operacyjnego punktu widzenia największą zaletą jest możliwości
bieżącego prowadzenia procesów i podejmowania decyzji. Przygoto- - analiza wymagań i innych danych zawartych
Zmniejsza się koszty nieoptymalnego planowania produkcji, posto- wanie w zamówieniach,
jów i remontów, źle zaplanowanych dostaw, magazynowania. produkcji - projektowanie lub wybór technologii,
System jest tak pomyślany, budowany i wdrażany, że poprzez od- - opracowanie zapotrzebowania na wsad,
powiednią strukturę, bazy danych i programy zapewnia: optymali- - ocena możliwości wykonania w oparciu o kryterium
zowanie działań i decyzji technologicznych, planistycznych i logi- przepustowości agregatów i Hnii,
- ocena możliwości wykonania w oparciu o kryterium
stycznych w skali zakładów i firmy; nadzorowanie procesów reali-
zasobów,
zacji produkcji, zakupów i sprzedaży; operacyjny dostęp do danych; - zagospodarowanie materiałów nadmiarowych
wdrożenie programów rozwiązujących zadania (problemy) tech- i niezgodnych,
nologiczne, planistyczne i logistyczne odpowiadające potrzebom - analiza składów,
firmy; minimalizowanie kosztów w skali procesów, zakładów i fir- - nadawanie priorytetów,
my; optymalizowanie planu remontów; utrzymanie i zwiększanie - wybór zamówień i wewnętrznych zleceń do produkcji.
zdolności produkcyjnych; nadzorowanie warunków eksploatacji
urządzeń, narzędzi i wyposażenia. Planowanie - planowanie wstępne - asortymentowe,
Sterowanie procesami produkcyjnymi odbywa się wg schematu: zasobów - planowanie długoterminowe, symulacje,
i realizacji - harmonogramowanie,
techniczne, logistyczne i technologiczne przygotowanie produ-
produkcji - planowanie zapotrzebowania na narzędzia i materiały,
kcji — planowanie przepływu strumienia materiału oraz plano- - planowanie i optymalizacja postojów i remontów.
wanie zasobów — monitorowanie i pomiar procesów i wyrobów
— ocena realizacji i weryfikacja planów. Nadzoro- - monitorowanie przepływającego strumienia
System jest otwarty i może być włączony w dowolną strukturę oraz wanie materiałów, pod kątem ilości, jakości, stopnia
rozbudowany. Posiada budowę modułową. Użytkownik może uru- wykonania wykorzystania produkcji,
chomić moduł w zależności od przydzielonych uprawnień. Moduły - monitorowanie stanu urządzeń i innych zasobów.
wdrażane są etapami, w miarę rozwiązywania kolejnych problemów.
Budowa modułowa zapewnia otwartość, niezawodność, łatwość Ocena - ocena jakości, ilości i terminu wykonania,
modyfikacji i serwisowania. Po stronie serwera systemu znajduje się i weryfikacja - ocena kosztów,
- weryfikacja planów długoterminowych
Baza Danych oraz aplikacje i procedury do jej obsługi. Po strome i harmonogramów.
klienta systemu znajdują się aplikacje wizualizacji, definicji i mody-

573
 Histogram dwu zmiennych (Tabelal Kwerenda Iisto2002 20v*634c)

Rys. 1. Rozkład asortymentu

zamówień wykres 3D i Pareto
Fig. l. Schedule of orders for
gatunki wsadowe
assortment — 3D and Pareto diagram

Tablica 2
Zawartość bazy danych stałych i zmiennych System

Table 2
Content of constant and variable databases of the System

Baza
danych Zawartość
Systemu

Tablica 1. Identyfikatory cech półwyrobów i wyrobów.

zamówień 2. Dane o zamówieniu.
3. Dane o odbiorcy.

Tablice 1. Charakterystyki agregatów i ograniczeń.

danych tech- 2. Parametry modeli opisujących zmianę kształtu.
nologicznych 3. Parametry modeli opisujących zmianę wymiarów.
4. Parametry modeli opisujących zmianę własności.
5. Parametry modeli opisujących zmianę ilości (uzyski
cząstkowe w poszczególnych operacjach w funkcji
Rys. 2. Przykładowa struktura bazy danych asortymentu).
Fig. 2. Exemplary structure of database Tablice 1. Wskaźniki opisujące przepustowość poszczególnych
danych pla- agragatów. Wskaźniki awaryjności.
nistycznych 2. Ograniczenia technologiczne (np. wytyczne
danych i wiedzy zgromadzone w firmach pod różnymi postaciami. dotyczące organizowania kampanii).
Dostęp do zintegrowanych danych umożliwia ich wszechstronną 3. Wskaźniki zużycia narzędzi i osprzętu. Wskaźniki
analizę i przygotowanie informacji do podejmowania decyzji na awaryjności.
różnym szczeblu zarządzania. 4. Wskaźniki zużycia materiałów technologicznych.
W pierwszym etapie prac rozwiązywane są podstawowe proble- Wskaźniki awaryjności.
my dotyczące struktury informatycznej i funkcjonalnej oraz meryto- 5. kalendarz.
rycznej poprawności rozwiązywanych zadań.
Tablice 1. Tablice porównawcze poszczególnych cech
danych jakościowych opisywanych w normach (własności,
Planowanie i weryfikacja — sterowanie parametrów wymiary, tolerancje itp.).
procesem produkcyjnym jakościowych 2. Tablice porównawcze opisujące zasady tworzenia
wsadu, zamienników.
półwyrobu 3. Parametry modeli.
Warunkiem rozpoczęcia działania Systemu w zakresie sterowa-
i wyrobu
niaprocesami produkcyjnymi jest dostęp do danych. Pierwszorzędne
znaczenie ma tu baza zamówień (wymagania jakościowe, ilość, czas Tablice 1. Wskaźniki kosztów
realizacji, dane o kliencie itd.), następnie wyniki monitorowania danych 2. Ceny
i pomiarów procesów i wyrobów z podsystemu śledzenie, zasoby, dotyczących 3. Wskaźniki zużycia mediów i materiałów
priorytety, kryteria oraz wszystkie ograniczenia i dane technologicz- kosztów pomocniczych.
ne i planistyczne, w tym parametry modeli, kryteria optymalizacji,
stan urządzeń, plany remontów i postojów, wskaźniki awaryjności, Tablice l. Wprowadzenie i weryfikacja danych o materiałach
wyniki analizy zmienności procesów. protokołów niezgodnych w postaci protokołów niezgodności.
Następuje analiza zamówień i wewnętrznych zleceń produkcyj- niezgodności
nych (w tym nadawanie priorytetów, usuwanie, ocena stopnia reali-
Tablice 1. Historia i parametry zdarzeń — procesy technologiczne
zacji, analiza stanu magazynów), dobór ścieżki technologicznej, wyników 2. Historia i parametry zdarzeń — procesy zarządzania
dobór wsadu, ocena możliwości wykonania w oparciu o różne kry- śledzenia
teria (np. stopień wykorzystania czasu dysponowanego, dostępne

574
 Rys. 3. Przykładowe
dane technologiczne
i wydajności
agregatów wg grup
materiałowych
Fig. 3. Exemplary
technological data and
productiyityofunits
according to materiał
-•':•'"• -:• B groups

M ';-••;.••

Rys. 4.Grupy
materiałowe dla
potrzeb definiowania
uzysków. Dane do
zagospodarowania
materiału
nadmiarowego
Fig. 4. Materiał groups
for purposes of
defming the yield.
Data for management
of excessive materiał

Rys. 5. Weryfikacja
oraz analiza uzysków
Fig. 5. Yerification
and analysis of the
yield

Rys. 6. Ekran główny

przeglądarki
zamówień. Podgląd
pojedynczego
zamówienia
Fig. 6. Main menu of
order browser. View
of a single order

zasoby), plan długofalowy i harmonogramowanie, ocena i weryfika- Etap I obejmuje planowanie wstępne, np. asortymentowe, okre-
cja wykonania, bieżące planowanie zasobów. ślające możliwość realizacji pewnej porcji rzeczywistych albo wir-
Planowanie produkcji może być realizowane w kilku etapach. tualnych zamówień.

575
 Rys.7. Ekran do wprowadzania wartości priorytetu. Filtrowanie danych wg klientów
Fig. 7. Menu for introduction of value priority. Filtering data accordine to customers

Rys. 8. Ekrany
do wprowadzania
/iimówień wewnętrznych
Fig. 8. Menus
lor introduction
of internal orders

Rys. 9. Wyniki
śledzenia — skład
kręgów gorąco
walcowanych
oraz wyniki śledzenia
materiału w obiegu
Fig. 9. Results of
tracing — storę of hot
rolled coils and results
of tracing materiał cycle

Rys. 10. Planowanie

i rozliczanie postojów.
\nalizaczasu
vl\sponowanego
:
l ig. 10. Planning and
accounting standstills.
\nalysis of disposed

576
 ........ l".-"' . .. .3 - rfS»
a—s 1
gAff^H^^^OH-J

as-

Rys. 11. Ekran do

3 wira
określenia ścieżki
if W11K
technologicznej.
ywiw
Zapotrzebowanie
na wsad
Fig. 11. Menu for
determining
a technological path.
JSsft.«^BOgaJ Inputdemand

Rys. 12. Ekrany do

identyfikacji
i zagospodarowania
materiału
nadmiarowego
i niezgodnego
Fig. 32. Menus
foridentification
and management
of excessive and non
compliant materiał

. :fi :• i ?:-.-;..;,;,- ;•_:.;-. K- -,

;3C,^ •:;;;."= ;LT-X; ". <
= M t , • r r - v , ..:--- --

dH H^y Fwa.

;^;7S":~-'^
c^Ja J blachy fl-''w trawiona Rys. 13. Bilansowanie
W
;S-cczn
••,-> -
możliwości wykonania
produkcji. Plany
Blacha z/w ocimK^ej-ć aci "•;' ;;«;-;=; w asortymentowe
Fig. 13. Balancing
production completion
capabilities.
Assortment plans

.: ..". '. Rys. 14. Plan

' l » ,.,.— - ffl^S ..••••-, NCI "'~ symulacyjny walcarki
oraz przejście do planu
bieżącego
Fig. 14. Simulation
plan for a roller and
passing to a current plan

Etap II planowania długofalowego polega na symulacji pracy cy poszczególnych agregatów.

linii technologicznych i całego systemu produkcyjnego z uwzględ- W planowaniu wykorzystywane są metody optymalizacyjne, w tym
nieniem rzeczywistego stanu realizacji produkcji i stanu składów. programowania liniowego.
Etap III, to planowanie operacyjne — harmonogramowanie pra- Planowanie asortymentowe i długofalowe umożliwiają potwierdze-

577
Kys. 14(180

^.-.-^I^:^.-''vU-łt:^;rv

;;';: B -s i
„._„„.._

«} •
,HJ^FU.

ano S 1 S Si:'S HJ-AfU

1
£n: 151' ii i ! S- '?;-;; HWFtEI"

:
- E.. 8.3 . ;i;,Cirv:K, , -S5^2<R;
p S. 557.10

nsi'r4
~-€2 ^5

mr-ir
iii DŚLF: PJEWF.K;

Rys. 15. Plan

-trio; :±łUMK-COS
.j^t
11"5;C 183C'.">»: ; i 51 ^'-^r7!=;
wytrawialni
015

:?.
ł^iUI-CS 1(3aj( 1SS Cii"

r.:.?nc:o" •—.T^n;^-'- •:"pr ii II :

! -^••^ i!i-s
EŁ^ i wygladzarki
Fig. 15. Plan for
pickling and
smoothing machines

Rys. 16. Plan linii

elektrolitycznego
cynkowania oraz
Raport z planu
Fig. 16. Plan of
electrolytic
galvanisation and plan
report

Rys. 17. Ekrany

modułu Wysyłka
Fig. 17. Menus of
Shipment module

nie terminu realizacji. zwykłe sumowanie czasów w poszczególnych agregatach. Jest on

W każdym etapie planowania produkcji ocenia się zapotrzebowanie
na narzędzia, oprzyrządowanie i materiały.
Planowanie może być realizowane wg dwóch modeli:
1 — Planowanie centralne — model tłoczący, w którym źródłem
informacji dla tworzenia planów produkcji jest opracowany w opar-
ciu o informację statystyczną i tzw. zamówienia blankietowe plan
sprzedaży.
2 — Planowanie zdecentralizowane — model ssący. Prowadzą go
jednostki (wydziały) finalne, w oparciu o przyjęte do realizacji za-
mówienia, a plany produkcji wydziałów wytwarzających półprodu-
kty są wynikową zamówień wewnętrznych.
Opracowane są również warianty pośrednie.
Szczególnego podejścia do planowania wymagają systemy pro-
dukcyjne, w których zachodzi konieczność organizowania tzw. kam-
panii i ustalania specyficznej kolejności jednostek produkcyjnych
w ramach kampanii, wg zasad określonych przez poszczególne agre-
gaty (procesy). Nie można przewidzieć terminu wykonania przez
zależny od założonej kolejności jednostek produkcyjnych w ramach
kampanii.
Na przykład walcowanie musi się odbywać według zasady od naj-
szerszego do najwęższego pasma w ramach jednej kampanii, okre-
ślonej żywotnością walców.
Sytuację komplikuje oczywisty fakt, że jeden odbiorca może zamó-
wić na jeden termin wiele asortymentów, które zostaną wykonane
w czasie wynikającym z kampanii i kolejki.
W efekcie nie ma możliwości określenia przepustowości linii produ-
kcyjnych w oparciu tylko o przepustowość poszczególnych agrega-
tów. Czas przepływu materiału przez linię, a więc i wydajność i ko-
szty mogą być oszacowane dopiero po zaplanowaniu produkcji i co
oczywiste po uwzględnieniu wszystkich informacji z monitorowa-
nia produkcji w toku.
Z analizy wynika wniosek, że utrzymywanie składów międzyopera-
cyjnych jest praktykowane nie tylko w celu synchronizowania pręd-
kości przepływu, ale również ze względu na konieczność formowa-

578
nią kampanii. Zadaniem Systemu jest ich wypełnienie zarówno
w sensie ilości, jak i rozkładu asortymentów.
W procesie wielooperacyjnym musi zachodzić zgodność przesunię-
tego w czasie rozkładu asortymentu w strumieniu materiału, prze-
pływającym przez agregaty z rozkładem wyrobów gotowych w wy-
branym odcinku czasu. Tak więc planowanie musi zagwarantować
wymagane przesunięcie faz kampanii w kolejnych wydziałach (za-
kładach) i agregatach.
Zadanie jest tym trudniejsze, że ze względu na oczekiwane
efekty w skali makro nie chodzi tu o optymalną wielkość kampanii
i kolejność w skali agregatu, ale o kompleksowe rozwiązanie pro-
blemu całej linii, wydziałów i firmy.
Organizowanie przepływu musi być prowadzone ze świadomością,
że nie jest możliwe dostarczenie dowolnego półwyrobu do następnej
operacji w dowolnym terminie i tym samym nie można rozpatrywać
konkretnego zamówienia w oderwaniu od innych.
Zmiana kolejności realizacji zamówień na jednym agregacie z regu-
ły wywoła zmianę dysponowanych terminów na następnym agrega-
cie i stworzy niebezpieczeństwo niedotrzymania terminu.
Dodatkowe komplikacje tworzy fakt, że w obiegu z różnych wzglę-
dów pojawia się materiał nadmiarowy i niezgodny, który musi być
właściwie zagospodarowany.
Materiał nadmiarowy, może się pojawić skutkiem zmienności pro-
cesu, przejawiającej się w tym przypadku zmiennością uzysków.
Szczególne wymagania jakościowe mogą potęgować ten efekt.
Warto zaznaczyć, że dotychczas nie udało się zbudować uniwersal-
nego, zintegrowanego modelu planowania produkcji wielofazowej
z różnymi ograniczeniami występującymi w każdej z nich. Prezen-
towany System nie jest także rozwiązaniem, które można byłoby
uznać za optymalne. Nie mniej jednak udało się stworzyć zestaw
narzędzi wspomaganych metodami programowania matematyczne-
go i symulacji komputerowej, które stwarzają możliwości poszuki-
wania rozwiązań najkorzystniejszych z punktu widzenia interesów
firmy.
Jedną z metod planowania, wdrożoną w Systemie, jest planowa-
nie w oparciu o analizę statystyczną. Analizowane są historyczne
i bieżące dane z bazy zamówień i wyników monitorowania, w tym
rozkłady asortymentów, klientów i zamawianej ilości, uzysków
i wydajności, częstości pojawiania się wad i niezgodności w odnie-
sieniu do asortymentów i ilości, częstości reklamacji w rozbiciu na
asortymenty i klientów, rozkłady czasu dysponowanego w poszcze-
gólnych agregatach z uwzględnieniem awaryjności, dostępności za-
sobów.
Przykładowe wyniki analizy przedstawiono na rysunku l.
Bazy danych
Przykładową strukturę bazy danych przedstawiono na schema-
cie — rysunek 2, a opis w tablicy 2.
Budowa tablic danych stałych (TDS) jest możliwa po zidentyfi-
kowaniu modeli technologicznych i planistycznych i metod wyzna-
czania ich parametrów. Wykorzystuje się wszystkie przydatne dane
gromadzone w firmie.
Tablice danych stałych (TDS) spełniają funkcje elementu integrują-
cego System. Dane w nich zawarte (słowniki, normatywy, struktury)
obsługiwane są (odpowiednio utrzymywane i weryfikowane) zgod-
nie z prawami dostępu. Dzięki TDS utrzymuje się elektroniczną
wersję dokumentacji organizacyjnej, technicznej i kosztowej.
Oparcie konstrukcji Systemu na tablicach danych stałych powoduje,
że jest on bardzo elastyczny i łatwy do modyfikacji bez konieczności
przebudowy procedur przetwarzania danych. Dzięki temu użytkownicy
mogą dokonywać daleko idących zmian związanych na przykład
z wprowadzaniem nowych produktów czy technologii bez udziału
twórców Systemu.
TDS są budowane zgodnie z wymaganiami użytkowników i będą
gwarantowały zróżnicowane prawa dostępu, możliwość zmian stru-
ktury danych, pełną kontrolę integralności danych, rozwój sposobu
prezentacji, otwartość modułu, komunikację z innymi programami.
Tablice są utrzymywane według specjalnie wprowadzonych za-
sad. Weryfikowanie danych odbywa się zgodnie ze specjalnie opra-
cowanymi procedurami.
Niektóre dane są weryfikowane w oparciu o wyniki analizy da-
nych zbieranych w podsystemie monitorowania. Tak jest np. w przy-
padku wydajności i uzysków.
Przykład realizacji
Opisano przykładowe wdrożenie, zrealizowane w walcowni blach
karoseryjnych. Linia technologiczna obejmuje wytrawialnię, wal-
carkę, piece kołpakowe, walcarkę wygładzającą, linię elektrolity-
cznego cynkowania, agregaty cięcia wzdłużnego i poprzecznego.
Wsadem jest blacha po gorącym walcowaniu. Wyrobem są blachy
i taśmy bez powłok i z powłokami cynkowymi w kręgach i arku-
szach. Jednostką produkcyjną jest krąg, który może podlegać łącze-
niu lub dzieleniu.
System produkcyjny jest wyjątkowo złożony. Charakteryzuje go:
— różnorodny rynek i duża liczba klientów, zróżnicowana ilość
asortymentów i masa w ramach zamówienia,
— duża liczba asortymentów z przewagą nietypowych, dedykowa-
nych konkretnemu odbiorcy,
— różnorodne technologie,
— zróżnicowane zdolności produkcyjne poszczególnych procesów,
wydziałów i agregatów,
— długi, nawet miesięczny cykl produkcyjny, chociaż czas przej-
ścia pojedynczego kręgu wynosiłby 3^4 doby,
— duża ilość materiału w obiegu,
— różni dostawcy wsadu,
— potrzeba uwzględniania zmienności własnej procesów i awaryjności,
— zróżnicowane koszty wykonania,
— złożone powiązania między poszczególnymi elementami Systemu.
Po zaprojektowaniu zakresu i struktury informatycznej i fun-
kcjonalnej zidentyfikowano niezbędne modele i ich parametry.
Wyznaczono funkcje wydajności i uzysków dla poszczególnych
agregatów i procesów. Zmienną niezależną był asortyment wyrobu
a więc jego gatunek i wymiary.
System zbudowano z ponad dwudziestu programów. Przykłado-
we funkcje przedstawiono na kolejnych ekranach.
Podsumowanie
1. Dostępne na rynku rozwiązania, wchodzące w skład syste-
mów klasy ERP oparte są na założeniu, iż każdy proces wytwórczy
można opisać modelem sterowania, polegającym na zaopatrywaniu
w materiały zgodnie z koncepcją MRP. W warunkach procesów
technologicznych, których organizacja uzależniona jest od sekwen-
cji wykonywania operacji, model ten nie zdaje egzaminu. Ograni-
czeniem jego stosowania jest również konieczność wytwarzania
półproduktów w ilościach odbiegających od aktualnych potrzeb i ich
późniejszego zagospodarowania w ramach planów produkcji na dal-
sze okresy.
Ponadto, standardy dostępne na rynku nie pozwalają na pełną integrację
z programami rozwiązującymi problemy organizacyjne i technolo-
giczne. Dostosowywanie takich systemów do lokalnych potrzeb
konkretnych przedsiębiorstw jest często trudniejsze, niż opracowa-
nie rozwiązań dedykowanych.
2. Efekty wdrożenia Systemu dowodzą, że koncepcja dedyko-
wanego rozwiązania ma znaczną przewagę nad standardowymi roz-
wiązaniami klasy ERP. Szczególnie widoczne jest to w odniesieniu
do modułów planistycznych, w których zastosowanie kalkulatora
MRP w jego standardowej postaci nie jest możliwe. Bardzo istotne
jest też powiązanie Systemu z wyspecjalizowanymi programami
śledzenia przebiegu procesów wytwórczych i nadzorowania techno-
logii, co nie zawsze jest możliwe w standardach ERP.
Literatura
i. Raport z realizacji Projektu Celowego nr 10 TOS 017 2000 C/5228
realizowanego przez KPPiMMN AGH.
579
JERZY KOZŁOWSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD669.054.8:669.21/.23
HENRYK CZYŻYK

ODZYSK MATERIAŁÓW Z ODPADÓW SPRZĘTU ELEKTRYCZNEGO

l ELEKTRONICZNEGO Z UWZGLĘDNIENIEM METALI SZLACHETNYCH

Omówiono odzysk metali na przykładzie wybranych grup odpadów elektrycznych i elektronicznych. Przedstawiono wyniki
prób przerobu omawianej grupy zlomu ze szczególnym uwzględnieniem odzysku metali szlachetnych. Przedstawiono skład
materiałowy otrzymanych produktów z przerobu wybranej grupy odpadów komputerów z wyszczególnieniem odzysku metali
użytecznych takich jak: Fe, Cu i jego stopy, Al i jego stopy. Badania prowadzono poprzez uzyskanie granulatu polimetalicznego
na urządzeniach strzępiących, granulujących i separujących. Otrzymany granulat poddano procesowi hydrometalurgicznemu
w celu odzysku metali szlachetnych. Przedstawiono ogólny schemat technologiczny przerobu odpadów oraz fotografie
przykladowych elementów wchodzących w skład odpadów sprzętu komputerowego, zawierających metale szlachetne oraz
fotografie odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego przed ich przerobem. Omówiono również problem „zrównoważo-
nego rozwoju" w przemyśle elektrycznym i elektronicznym w kraju.

RECOYERY OF MATERIALS FROM ELECTRIC AND ELECTRONIC WASTE

WITH REGARD TO PRECIOUS METALS

The paper presents types and characteristics ofelectric and electronic waste generated in Poland. Estimated volumes of
collection ofelectric and electronic waste in the years 2004-^-2005 are presented, taking under consideration estimatedperiods
of eąuipment life. Problems of sustainable development in electric and electronic industry in Poland are also addressed. The
paper describes recovery ofmetalsfrom electronic and electric scrap. Results of trials for processing of the discussed group
of scrap are presented with special attention paid to recovery ofprecious metals. The balance of processing is shown with
individualpresentationfor usable metals, especially Fe, Cu and its alloys, Al and its alloys. The investigations were conducted
by obtaining polymetallic granulate with a use ofshredding, granulating and separating equipment. The obtained granulated
material was subjected to hydrometallurgical process for recovery ofprecious metals. The paper presents the flowsheet of
investigations andphotographs of the examples ofcomponents of the computer scrap which contained precious metals. The
paper presents the basie problems with utilisation ofelectric and electronic eąuipment wastes in country, also in the light of
EU legislation. In father part of article there was presented methods of preparation of the waste material and its recycling
process. The treatment ofelectric and electronic eąuipment wastes its sorting, mechanical treatment separation by magnetic,
air, screening, heavy medium and eddy current separator, and re-melting andfire and electrolytic refining ofmetallicfractions.

Wprowadzenie — dyrektywę ekologicznego zarządzania odpadami po urządze-

Niniejszy artykuł przybliża problem recyklingu odpadów ele-
ktrycznych i elektronicznych w Polsce zwracając szczególną uwagę
na odzysk z nich materiałów użytecznych (metali — w tym metali
szlachetnych) nowoczesnymi metodami stosowanymi również w kra-
jach Unii Europejskiej.
Na świecie powstaje średnio rocznie ok. 20 mld t odpadów
przemysłowych oraz ok. l ,5 mld t odpadów komunalnych pocho-
dzących z gospodarstw domowych. Dla każdego kraju prawidłowe
zagospodarowanie lub unieszkodliwianie odpadów ma zasadnicze
znaczenie. Prawidłowe postępowanie z odpadami opiera się na na-
stępujących zasadach [1]:
— wprowadzenie w maksymalnym stopniu gospodarki bezodpado-
wej,
— wprowadzenie nowych technologii utylizacji odpadów już ist-
niejących i nowo produkowanych,
— wdrażanie technologii recyklingu odpadów ponownie do produkcji
wyrobów,
— eliminowanie z produkcji materiałów mających negatywny wpływ
na środowisko naturalne.
Biorąc powyższe zasady pod uwagę, Kraje Unii Europejskiej wpro-
wadziły dwie dyrektywy związane z odpadami elektrycznymi i ele-
ktronicznymi.:
niach elektrycznych i elektronicznych (Waste from Elektrical
and Elektronie Eąuipment WEEE),
— dyrektywę o wykorzystaniu niebezpiecznych substancji w pro-
dukcji sprzętu elektrycznego i elektronicznego (Restriction of
the Use of Certain Hazardous Substances in Electrical and Elec-
tronic Equipment ROHS).
Wprowadzone zasady regulują sposób postępowania z odpadami,
które w znacznym stopniu zanieczyszczają środowisko naturalne.
Produkcja urządzeń elektronicznych i elektrycznych jest naj-
szybciej rozwijającą się dziedziną na świecie. Zaliczyć do tego
należy również przemysł informatyczny. Rozwojowi temu towarzy-
szy unowocześnienie technologii, czyli postęp technologiczny i te-
chniczny. Każdy sprzęt po okresie używalności stanowi surowiec
wtórny składający się z metali i niemetali, posiadający często zanie-
czyszczenia niebezpieczne dla środowiska naturalnego.
Odpady sprzętu elektrycznego i elektronicznego obejmują
wszelkiego rodzaju zużyte lub wycofane z eksploatacji urządzenia
elektryczne lub elektroniczne i ich podzespoły i zgodnie z dyrekty-
wą WEEE (Waste from Elektrical and Elektronie Eąuipment) dzielą
się na następujące grupy:
— duży i drobny sprzęt gospodarstwa domowego,
— sprzęt komputerowy i telekomunikacyjny,
— urządzenia służące do odbioru dźwięku i obrazu,

Dr inż. Jerzy Kodowski. inż, Henryk Czyżyk — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

580
— sprzęt oświetleniowy, naruszający praw i możliwości przyszłych pokoleń" fl] — koncep-
— narzędzia elektryczne i elektroniczne z wyjątkiem stacjonarnych cja zrównoważonego rozwoju polega na minimalizacji strumieni
narzędzi o dużej skali, używanych w przemyśle, surowców pochodzących ze środowiska oraz strumieni odpadów
— zabawki, sprzęt sportowy i służący do rozrywki, ze zużytego sprzętu i wyrobów, nie nadających się do powtórnego
— sprzęt medyczny, z wyjątkiem wszelkich produktów wszczepio- wykorzystania, trafiającego na wysypiska.
nych i zakażonych,
— sprzęt do monitoringu i kontroli, Ilość sprzętu komputerowego w Polsce w latach 1995*2002
— dystrybutory automatyczne.
Recykling odpadów urządzeń elektrycznych i elektronicznych W Polsce przypada ok. 13 komputerów na 100 mieszkańców,
zależy od okresu ich używalności. Najliczniejszą grupą odpadów natomiast w krajach UE 36 komputerów na 100 mieszkańców.
elektrycznych i elektronicznych stanowi sprzęt użytkowany przez Z roku na rok ilość zakupionych komputerów Polsce rośnie i tak
społeczeństwo, taki jak: sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt w 2003 r. zakupiono l min 600 tyś. szt. komputerów tj. o 14,1 %
RTV oraz sprzęt komputerowy. Ze względu na postęp techniczny więcej niż w 2000 r. [3].
w dziedzinie elektroniki okres używalności sprzętu elektrycznego Pomimo że wskaźnik ten w Polsce jest ponad 2,7-krotnie mniejszy
i elektronicznego uległ wydłużeniu i jest różny w zależności od spo- niż w UE, to jednak widać tendencję zwyżkową. Ilość sprzętu kom-
sobu użytkowania. Przyjmuje się następujące okresy użytkowania: puterowego w kraju na przełomie lat 1995*2002 zwiększyła się
— sprzęt gospodarstwa domowego ponad 3-krotnie. Przedstawiają to rysunki l i 2.
— duży (lodówki, zamrażalki, kuchenki) 18*20 lat, Analiza przeciętnego użytkowania komputerów przez przecięt-
— drobny (miksery, żelazka., roboty itp.) 10*12 lat, nego angielskiego użytkownika wykonana przez Londyńską firmę
— sprzęt radiowo-telewizyjny 12*15 lat, Livingstone Renal wykazała, że średni okres użytkowania kompu-
— sprzęt komputerowy 5*8 lat, terów z roku na rok skraca się przeciętnie o 2*3 miesiące [4]. W la-
— sprzęt telekomunikacyjny (telefony, centrale telefoniczne itp.) tach 1995*1996 w użytkowaniu były komputery z procesorami In-
10-15 lat, tel 486, których okres użytkowania wynosił średnio 17 miesięcy.
— sprzęt elektryczny (przekaźniki, łącznice, transformatory, wyłą- Następne komputery z procesorami o wyższym parametrze jak Pen-
czniki itp.) 10*15 lat, tium 133 MHz powszechnie użytkowane od 1996 r. miały już krót-
— sprzęt narzędziowy (wiertarki, szlifierki, piły elektryczne itp.) szy średni okres użytkowania 14 miesięcy. Szybsza wymiana kom-
8*10 lat. puterów z coraz lepszymi procesorami PC był skutkiem postępu
Jak widać z powyższych danych, w latach 2004*2005 do złomo- w światowej mikroelektronice. Okres użytkowania sprzętu kom-
wania trafią urządzenia wyprodukowane w latach osiemdziesiątych puterowego w Polsce jest trudny do określenia, gdyż zależy to od
i dziewięćdziesiątych. W przypadku odpadów sprzętu komputero- wielu czynników, takich jak: zasobność portfeli obywateli, kondycja
wego okres zwrotu jest szybszy i sprzęt ten wyprodukowany w la-
tach 1995*2000 trafia już obecnie do utylizacji. Na wyposażeniu
gospodarstw domowych w 1996 r. było ok. 83 801 000 szt. sprzętu 3500 i
elektrycznego i elektronicznego [4], co w przeliczeniu na masę, daje
średnio wartość l 014 581 Mg. W przeliczeniu na l mieszkańca Pol-
ski stanowi to wielkość ok. 26 kg.
Zgodnie z dyrektywą Unii Europejskiej, Polska zobowiązana
będzie w najbliższym czasie do ściągnięcia z rynku, 4 kg/1 miesz-
kańca odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego, co stanowi
ponad 15% sprzętu, znajdującego się w posiadaniu gospodarstw
domowych.
Ogromna dynamika wzrostu produkcji sprzętu i oprzyrządowa-
nia elektronicznego i elektrycznego jest równocześnie przyczyną
1995 1998 1999 2000 2001 2002
powstawania ogromnej ilości odpadów. Średnio szacuje się, że od-
pady sprzętu elektronicznego i elektrycznego stanowią w krajach Lata
Unii Europejskiej ok. 4 % całości odpadów komunalnych.
Rys. 1. Ilość sprzętu komputerowego w kraju w latach 1996*2003
Dyrektywy WEE i ROHS Fig. 1. Quantity of electronic eąuipment in Poland
intheyears 1996*2003
Celem dyrektywy WEEE (Waste from Elektrical and Elektronie
Eąuipment) [2] jest ochrona środowiska przed zanieczyszczeniami
pochodzącymi z odpadów sprzętu elektrycznego elektronicznego.
Dyrektywa ma ograniczyć wytwarzanie tego rodzajów odpadów
w krajach Unii Europejskiej, oraz zwiększyć stopień ponownego ich
recyklingu. W ustawie określony został sposób postępowania z od-
padami oraz ich utylizacji. W momencie dostarczenia produktu przez
producentów, dystrybutorzy są zobowiązani do zapewnienia odbioru
od nabywcy zużytego urządzenia tego samego typu, które pełniło te
same funkcje jak nowy produkt.
Celem dyrektywy ROHS (Restriction of the Use of Certain
Hazardous Substances in Elektrical and Electronic Eąuipment) [2]
jest ograniczenie zastosowania ołowiu, rtęci, sześciowartościowego 1995 1998 1999 2000 2001 2002
chromu i kadmu, szkodliwych środków zmniejszających palność
w produkcji sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Lata
Problem zagospodarowania odpadów elektrycznych i elektroni-
cznych w krajach UE znalazł odzwierciedlenie w tzw. koncepcji Rys. 2. Procentowy udział sprzętu komputerowego
zrównoważonego rozwoju, tj. „zrównoważonej produkcji i konsum- w gospodarstwach domowych w latach 1995*2002
pcji zapewniającej każdemu człowiekowi prawo i możliwość użyt- Fig. 2. The percentage of computer-eąuipped households
kowania takiej samej ilości odnawialnych surowców w sposób nie intheyears 1995*2002

581
finansowa firm i przedsiębiorstw, stan gospodarki narodowej (two- i jej stopów oraz składników niemetalicznych tj. masy plastycznej,
rzenie nowych firm) itp. Obecnie z dużym przybliżeniem można ceramiki, szkła, gumy, papieru, ebonitu, drewna. Składniki w tej
przyjąć, że okres użytkowania komputerów w Polsce wynosi 4-^5 lat. grupie odpadów urządzeń tzn. metale i niemetale połączone są spo-
sobami mechanicznymi (śruby, nity) lub termicznymi (lutowanie,
Charakterystyka najczęściej występujących grup odpadów spawanie, klejenie). Wśród metali dominującą pozycję zajmuje stal
sprzętu elektrycznego i elektronicznego w Polsce — ok. 50 %, aluminium 10-^30 %, miedź i mosiądz 5+15 % [2].
Pewna grupa odpadów zawiera również metale szlachetne.
W odpadach sprzętu elektrycznego i elektronicznego najwię-
kszy problem stanowią niemetale, które praktycznie po przerobie nie Przerób złomu elektrycznego i elektronicznego
znajdują zastosowania. Przybliżone zawartości niemetali w wybra- w wybranych firmach na świecie
nych najczęściej występujących grupach odpadów sprzętu elektry-
cznego i elektronicznego są następujące:
We Francji wiodącą rolę w przerobie złomu elektronicznego
— odpad sprzętu komputerowego i RTV: 36,5-^-76,0 %,
odgrywa grupa Yalmet S.A. (60 % udziału w przerobie krajowym)
— odpad telekomunikacyjny (centrale telefoniczne) 19,0-^25,0 %, [5, 6]. W jej skład wchodzą trzy firmy:
— odpad drobnego sprzętu gospodarstwa domowego: 22,5^54,0 %. — Yalmet, posiadająca dwa przedsiębiorstwa przerabiające złom,
W skład niemetali wchodzą głównie tworzywa sztuczne, ceramika, zlokalizowane w Falaise (Normandia),
guma, drewno. Przykładowy skład materiałowy wybranych grup — Laysa Engineering — firma inżynierska, posiadająca własne
odpadów przedstawia tablica 1. technologie i licencje, głównie w zakresie hydrometalurgii me-
Odpady sprzętu elektrycznego i elektronicznego stanowią mie- tali szlachetnych,
szaninę różnych metali i stopów, głównie stali, aluminium i miedzi
— Faredec, zajmująca się odzyskiem stali i metali podstawowych
z produktów demontażu urządzeń elektronicznych.
Tablica l
Podstawowym surowcem są zużyte komputery. Przerób złomu obej-
Średni skład materiałowy wybranych grup sprzętu muje następujące etapy:
elektrycznego i elektronicznego — demontaż i rozdrobnienie,
— otrzymanie koncentratów metali szlachetnych drogą hydrometa-
Table l
lurgiczną,
Average materiał composition of the selected groups — rafinacja metali szlachetnych.
of electrical and electronic eąuipment Do schematu technologicznego są włączone dodatkowe procesy:
spopielania fragmentów płytek ze ścieżkami po usunięciu złota, tzw.
Fe Metale nieżelazne piroliza rozdrobnionych płytek w celu oddzielenia cyny i przetop
Nieme-
półproduktów zawierających srebro i złoto w anody kierowane do
Wyszczególnienie stopy metale w tym tale
rafinacji.
nieżelazne metale
i stopy szlachetne
W Stanach Zjednoczonych istnieje kilkanaście dużych zakładów
% % g/Mg % przerabiających złom elektroniczny, najczęściej w połączeniu z wy-
brakami produkcyjnymi oraz innymi odpadami zawierającymi me-
Drobny sprzęt gospodarstwa domowego tale szlachetne (odpady fotograficzne, katalizatory i in.).
Jednym z nich jest Zakład Przerobu Złomu firmy SIPI METALS
Odkurzacz Zelmer 54,6 17,7 13,0 27,7 CORPORATION w Chicago [5, 6]. Surowcami są wybraki produ-
Suszarki do włosów 45,7 17,5 125,0 36,8 kcyjne od szeregu dostawców (m.in. Motorola, IBM Corp., Konica,
Czajniki elektryczny 5,9 18,1 76,0 Texas Instruments), stanowiące 70-f-SO % wsadu; pozostałość stano-
Młynek do kawy 51,4 9,9 38,5 38,7 wią elementy wydzielone (zdemontowane) ręcznie przez dostawców
Ekspres do kawy 6,9 1,5 91,6
złomu. Dostawy są realizowane w beczkach lub kartonach, przy
czym w każdym pojemniku znajdują się elementy o podobnej stru-
Narzędzia elektryczne i elektroniczne
kturze (płytki obwodów drukowanych, złącza, styczniki). Poza zło-
Wiertarka Celma-Bosch 60,0 17,5 22,5
mem elektrycznym zakład przerabia:
Szlifierka kątowa „Diwalt" 61,7 15,6 — 22,7 — odpady fotograficzne,
— zużyte katalizatory, pochodzące z rafinerii ropy naftowej, pro-
Sprzęt RTV dukcji nawozów sztucznych (główne źródło Pt i Pd),
— zdemontowany osprzęt wojskowy (systemy naprowadzania ra-
Telewizor Neptun 14,2 7,6 3465,0 78,2 kiet, elektronika podwodna, lotnictwo); najcenniejszym meta-
Telewizor Beryl 18,2 9,2 2000,0 72,6 lem odzyskiwanym z tego złomu jest srebro z baterii napędzają-
Radio-magnetofon-adapter 17,2 13,5 69,3 cych torpedy (składowisko złomu wojskowego było niedostępne
„Orion" dla zwiedzających).
Radio „Diora" 4,8 10,6 84,6
Firma przerabia miesięcznie 300^-4001 surowców z udziałem metali
szlachetnych, z czego odzyskuje się w skali rocznej 4 t złota, 60 t
Sprzęt komputerowy
srebra, 2 t palladu i 150 kg platyny.
Komputer przemysłowy 56,1 32,0 2600,0 11,9 Firma ECS Rafining zlokalizowana w Santa Clara [8] zajmuje się
Płytki PCB z elektroniką 3,5 64,2 3500,0 32,2 przygotowaniem ze złomu elektronicznego i elektrotechnicznego
Komputer PC 30,2 23 2 3503,0 46,6 koncentratów w postaci granulatów polimetalicznych i frakcji meta-
lonośnych dla procesów ogniowych, gdzie prowadzi się odzysk
Sprzęt telekomunikacyjny metali szlachetnych. Złom zespolony przed przerobem mechanicz-
nym jest poddawany rozbiórce ręcznej; w trakcie demontażu usuwa
Centrala telefoniczna 8000,0 16,0 się również podzespoły zawierające substancje niebezpieczne (rtęć,
50,0 34,0
Penta-Conta kadm, organiczne związki chlorowcowe).
W skład podstawowych agregatów produkcyjnych wchodzą:
Sprzęt energetyczny 1 — linia strzępiarki młotkowej z rusztem o oczku 24 mm, wypo-
sażona w system przesiewaj ąco-separujący,
Liczniki energii elektrycznej —
60.4 27,6 — 12,0 2 — 4 piece tyglowe do przetopu próbek frakcji użytecznych z pro-
różne
cesu strzępienia i ewentualnego przetopu z miedzią bogatych w me-

582
tale szlachetne półproduktów (przetapia się zaledwie l % surowca),
3 — 3 kotły do topienia złomu i zgarów metali łatwotopliwych RTV KOMPUTERY
4 — węzeł elektrorafinacji stopu PbSn. frakcja inne 2% frakcje
inne 4% miedzionośna i metali-
Firma Sabin w Nowym Jorku przerabia wyłącznie surowce frakcja do do procesu
zawierające złoto w ilości min. 400 g/t. Głównym surowcem, który procesu hydrometa-
ich interesuje są płytki obwodów scalonych i elementy komputerów. hydrometalur lurgicznego)
frakcje 17%
gicznego) 22%
Firma importowała bogate odpady elektroniczne z krajów postra- niemetaliczne 56%
frakcje
dzieckich. Materiały zawierające złoto wtapia się do kąpieli miedzio- niemetaliczne
wej przy zapewnieniu — ponoć — bardzo dobrej ochrony środowi- 51%
frakcja miedzionośna do procesu
ska. Zawartość aluminium w materiałach do przetopu nie może hydrometalurgicznego) 0%
przekraczać 2 %.
Już z przedstawionego opisu wynika, że powszechnie stosowa- frakcje metaliczne 46%
ną w Stanach Zjednoczonych metodą odzysku metali szlachetnych niemetaliczne
54%
ze złomu elektronicznego jest jego wstępne przygotowanie, rozdrab-
nianie, wtapianie wzbogaconych w te metale koncentratów do mie- Rys. 4. Zawartość materiałów otrzymanych po przerobie
dzi, rafinacja elektrolityczna miedzi i przerób szlamów anodowych, wybranych grup odpadów elektrycznych i elektronicznych
z których selektywnie odzyskuje się srebro, złoto, pallad i platynę. Fig. 4. Composition of materials obtained from processing of
Odmienną technologię pirometalurgiczną koncentracji metali selected groups of electrical and electronic scrap
szlachetnych ze złomu elektronicznego i odpadów zastosowano
w uruchomionym pod koniec lat siedemdziesiątych zakładzie
szlachetne odlewane jest w anody, kierowane do procesu rafinacji
w Brimsdown firmy Johnson Matthey, Wielka Brytania [9].
elektrolitycznej do innego zakładu tej firmy w Rojstanie. Kamień
Surowiec w celu usunięcia części organicznych jest opalany,
miedziowy po rozdrobnieniu i wyprażeniu w piecu wielopokłado-
a następnie po rozdrobnieniu i klasyfikacji granulowany na granula- wym jest kierowany do pieca płomiennego. Wsadem do tego pieca
torze talerzowym. Granulki po wysuszeniu są przetapiane w piecu są również szlamy anodowe z elektrorafinacji miedzi po uprzednim
szybowym. Produktami procesu szybowego są: żużel odpadowy, usunięciu z nich, poprzez ługowanie, miedzi i selenu. Półprodukta-
kamień miedziowy ze znaczną zawartością metali szlachetnych oraz mi przetopu w piecu płomiennym jest żużel kierowany do pieca
stop ołowiu zawierający ich podstawową część. Stop ołowiu podda- szybowego oraz stop ołowiu, poddawany procesowi kupelacji.
wany jest kupelacji; srebro surowe zawierające pozostałe metale

Odzysk metali ze złomu elektrycznego i elektronicznego

elementy do
• ewentualnego Dla prawidłowego postępowania z odpadami sprzętu elektrycz-
DEMONTAŻ
wykorzystania nego i elektronicznego niezbędna jest znajomość składu materiało-
wego sprzętu oraz jego postać. Wiedza ta jest konieczna dla opraco-
obudowa + płyty montażowe
l kineskopy, wania odpowiedniego sposobu postępowania przy ich przerobie,
j Odpady sprzętu kable z elementami
elektrycznego t monitory, elektronicznymi, zapewniającego maksymalne wykorzystanie materiałów, w szcze-
recykling elementy elementy gólności metali oraz zminimalizowanie szkodliwego oddziaływania
l i elektronicznego tworzyw lub niebezpieczne elektroniczne
składowanie i na środowisko naturalne. Recykling odpadów polega na ich pomniej-
metale jednorodne
(Fe, Al, Cu) do oddzielnego przerobu lub szaniu metodami mechanicznymi poprzez kruszenie i granulację
dezpiecznsgo składowania oraz odseparowanie niemetali. Separacja niemetali odbywa się na
materiały handlowe lub PRZERÓB MECHANICZNY specjalnych urządzeniach uwzględniających różnice własności gę-
do przetopu NA URZĄDZENIACH stości, granulacji lub własności elektromagnetycznych poszczegól-
STRZĘPIĄCYCH nych rodzajów materiałów wchodzących w skład elementów. Na
PRZERÓB
MECHANICZNY NA granulat Fe ~ , odpad
T świecie, stosowany jest ogólny schemat technologiczny przerobu
tego typu odpadów należących do tzw. odpadów zespolonych, pole-
LINn KABLOWEJ granulat gający na jego pomniejszaniu metodami mechanicznymi oraz odse-
polimetaliczny
parowaniu niemetali. W zależności od rodzaju odpadu schemat jest
SEPARACJA METODAMI uzupełniany dodatkowymi operacjami technologicznymi, koniecz-
SUCHYMI nymi do wydzielenia metali z danego rodzaju odpadów. Ogólny
- separacja elektrodynamiczna schemat technologiczny przerobu odpadów sprzętu elektrycznego
PRZETOP - separacja sitowa
- separacja powietrzna i elektronicznego przedstawia rysunek 3.
[lub sprzedaż w postać
Po procesie rozdrabniania odpadów sprzętu elektrycznego i ele-

r
granulatu) - separacja opto-selekcja
ktronicznego otrzymuje się granulat polimetaliczny zawierający
granulat polimetaliczny mieszaninę metali i niemetali. Otrzymany granulat poddaje się sepa-
zawierający metale racji magnetycznej na separatorze magnetycznym, następnie wy-
* * sranulat Ci
granulat Cu +stopy szlachetne odpad
stopy Al stopy Cu 41 + St0py < dzieleniu frakcji aluminiowej i jego stopów, frakcji miedziowej i jej
PRZERÓB HYDRO- stopów na separatorach powietrznych, elektrodynamicznych, sito-
METALURGICZNY wych i in. Frakcja polimetaliczna zawiera metale nieżelazne w po-
PRZETOP - ługowanie staci drobnego granulatu, w których również są metale szlachetne
- wytrącenia Au, Ag, Pd
- inne i niemetale. Frakcję tę poddaje się procesowi hydrometalurgicznemu
~ ~ celem otrzymania koncentratów metali szlachetnych lub ich związ-
stopy Cu, Al
ków. Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach od lat zajmujący się
metale szlachetne lub inne metale szlam
związki (Ag, Au, Pd) lub związki (odpad) badaniami nad przerobem różnych rodzajów odpadów, przeprowa-
dził próby przerobu wybranych grup złomów zespolonych na urzą-
dzeniach zarówno przemysłowych jak i laboratoryjnych. Otrzymano
Rys. 3. Ogólny schemat przerobu odpadów
jednorodne metale lub ich stopy oraz niemetale stanowiące odpad.
sprzętu elektrycznego i elektronicznego
Wyniki badań w postaci wykresów kołowych otrzymanych materia-
Fig. 3. General flow-sheet of processing electrical and electronic scrap łów po przerobie wybranej grupy odpadów przedstawia rysunek 4.

583
 Tablica 2 styków ze sprzętu RTV oraz central telefonicznych musi odbywać
Zawartość Au w wybranych elementach elektronicznych się w sposób ręczny. Mechaniczny przerób tych odpadów na urzą-
dzeniach strzępiących i granulujących razem ze stykami powoduje
Table 2 ich zatracenie, gdyż przechodzą do pyłów oraz drobnych frakcji
The content of Au in selected electronic components niemetalicznych. Metale szlachetne w odpadach sprzętu komputero-
wego i RTV występują w postaci elementów powlekanych. Elemen-
Oznaczenie Zawrtość ty lub podzespoły z metalami szlachetnymi należy przed przerobem
Wyszczególnienie
próbki Au% wymontować i poddać oddzielnej przeróbce. Przedstawia to również
ogólny schemat technologiczny na rysunku 3.
PR-2/Ni 0,0063 Elementy z Ni i styki z klawiatury komputerowej Odpady komputerowe są odpadami zawierającymi największą
Zł/MAK 0,67 Wtyki, złącza Eltra Camon
ilość metali szlachetnych w porównaniu z pozostałymi grupami od-
K/Wcz 0,18 Metal z tzw. z worów
K/TM 0,66 Tranzystory z nóżkami i bez nóżek — padów elektrycznych i elektronicznych.
0,71 uśrednione Odzysk metali szlachetnych (Ag, u, Pd i inne) z odpadów sprzętu
K/2B 0,011 Metal z wtyków i gniazd pamięci komputerowego odbywa na drodze hydrometalurgicznej bezpośred-
K/2cz 0,0039 Metal z gniazd kart graficznych i in. nio wydzielonych elementów powlekanych lub granulatu polimeta-

Tablica 3
Analiza spektralna wybranych elementów elektronicznych zawierających metale szlachetne

Table 3
Spectral analysis of selected electronic components containing precious metals

Rodzaj elementu elektronicznego Ca Co Ag Zn Cu Al Si Mg Sn Pb Fe Cd Ni P Ti

Układy scalone z AG (bez AU) [(+)] [(+)] +(+) (+)> ++ zśl (+) [(+)] [(+)] śl +(+) śl — — —
Wtyki, gniazda kart i kostek pamięci [(+)] [(+)] [(+)] śl +++ zśl śl z ś l ++(+) +< zśl — +(+) [(+)) —
Elementy mocowania gniazd chipów — — — zśl P śl [(+)] śl +(+) (+)< śl — [(+)] [(+)] —
Kondensatory (w kształcie dysków — brązowe) +(+) — >+ — +++ [(+)] (+) (+) ++ ++ [(+)] (+) [(+)] — (+)>

Legenda: kolejność znaków wg wzrostu ilościowego pierwiastków z. śl; śl; [(+)]; (+); +; +(+); ++; ++(+); +++; P — podstawa —> kierunek wzrostu
zawartości pierwiastka

Rys. 5. Wybrane elementy odpadów sprzętu komputerowego Rys. 6. Shredder firmy Satrind
elektroniczne zawierające metale szlachetne (Au) Fig. 6. Satrind-manufactured shredder
Figs 5. Selected elements of the computer and ełectronic scrap
containing precious metals (Au)

Metale szlachetne licznego otrzymanego ze strzępienia i granulacji zdemontowanych

w złomie elektrycznym i elektronicznym
Firmy zajmujące się przerobem odpadów zespolonych traktują
odpady sprzętu elektrycznego i elektronicznego również jako źródło
metali szlachetnych. Dlatego też główny wysiłek przy przerobie takiego
złomu ukierunkowany jest na maksymalny odzysk tych metali.
Głównym surowcem metali szlachetnych są zużyte komputery,
sprzęt RTV (telewizory, radiomagnetofony, radioodbiorniki), centrale
telefoniczne (styki Ag) oraz w niewielkim stopniu drobny sprzęt
gospodarstwa domowego (styki Ag). Wydzielenie srebra w postaci
podzespołów. Przykładowe zawartości metali szlachetnych (Au)
w wybranych elementach elektronicznych pochodzących z odpa-
dów komputerowych przedstawia tablica 2, natomiast analizę jako-
ściową tablica 3.
Wyniki analizy chemicznej umieszczone w tablicy 2 wykazują
bardzo duże zróżnicowanie zawartości Au w poszczególnych rodza-
jach badanych elementów, dlatego bardzo trudne jest wstępne okre-
ślenie zawartości metali szlachetnych w tego rodzajach odpadów
przed ich przerobem. Z przedstawionych danych w tablicy 2 wynika,
że dla zwiększenia koncentracji metali szlachetnych, głównie złota

584
Rys. 7. Wymontowane elementy z odpadów sprzętu TV
Fig. 7. Comportents dismounted from TV scrap
Rys. 8. Separator elektrodynamiczny
Fig. 8. Electrodynamic separator
Rys. 9. Wymontowane kineskopy telewizyjne
Fig. 9. Dismounted TV picture tubes
Rys. 10. Płyta główna telewizora po demontażu
Fig. 10. Mother board of a TV set after disassembly
Rys. 11. Odpady sprzętu TV
Fig. 11. TV set scrap
Rys.12. Wymontowane kineskopy z monitorów
Fig. 12. TV picture tubes dismounted from TV monitors
Rys.13. Zdemontowane obudowy monitorów
i obudów komputerów z tworzywa
Fig. 13. Disassembled monitor and computer casings
from plastic materials
i uniknięcia ich strat w dalszym przerobie celowym jest wydzielenie
elementów o wysokiej zawartości Au. Uzyskuje się przez to znaczne
wzbogacenie (nawet kilkakrotne) przerabianego materiału w metale
szlachetne.
Przykładowe elementy elektroniczne zawierające metale szla-
chetne przedstawiają rysunki 5, oraz 10-5-17 przedstawiają odpady
sprzętu elektrycznego i elektronicznego przed przerobem. Natomiast
rysunki 6-^9 przedstawiają urządzenia mechaniczne stosowane do
przerobu odpadów elektronicznych i elektrotechnicznych.
585
 Rys. 14. Wymontowane płytki PCB z komputerów
Fig. 14. Printed circuit boards disassembled from computers
Rys. 15. Stalowe obudowy z komputerów
Fig. 15. Steel casings from computers
Podsumowanie
Przewiduje się, że w najbliższych latach do utylizacji w kraju
trafią odpady urządzeń elektrycznych i elektronicznych wyproduko-
wane w latach 1990*1995. Zgodnie z rocznikiem statystycznym
[10], przykładowo w 1996 r. na wyposażeniu gospodarstw domo-
wych było ok. 41 min szt. różnego rodzaju sprzętu gospodarstwa
domowego, ok.41,5 min szt. sprzętu radiowo-telewizyjnego oraz ok.
l ,0 min szt. sprzętu komputerowego. Biorąc pod uwagę statystyczną
ilość wycofywanego z eksploatacji tych trzech grup sprzętu oraz ich
masy, będącego na wyposażeniu gospodarstw domowych w 1996 r.,
średnio można przyjąć, że ich ilość wyniesie w ciągu roku ok. 1015
tyś. t. Taka ilość zużytego sprzętu jest źródłem ok. 510 tyś. t żelaza,
ok. 46 tyś. t metali nieżelaznych, ok. 80 t metali szlachetnych i ok.
457 tyś. t niemetali. Odpady sprzętu elektrycznego i elektronicznego
zawierają 5*76 % niemetali w zależności od rodzaju złomu. Odpad
zawierający dużą ilość niemetali jest odpadem, którym nie interesują
się zakłady przetwórcze i dlatego trafiają najczęściej na wysypiska.
Jednym z przedsięwzięć mających wyeliminować tego rodzaju od-
pady z wysypisk, jest wprowadzenie tzw. „opłaty produktowej".
Opłaty te od producentów i importerów sprzętu elektronicznego
i elektrycznego, kierowane mają być do centralnego funduszu eko-
logicznego, skąd przekazane zostaną do zakładów zajmujących się
utylizacją odpadów. Powodzenie tego przedsięwzięcia, zależy rów-
nież od powstania odpowiedniej ilości profesjonalnych zakładów
przetwórczych w kraju, zajmujących się recyklingiem odpadów,
dysponujących odpowiednimi urządzeniami i technologiami, speł-
niającymi wymagania ochrony środowiska naturalnego [l 1].
586
Rys. 16. Styki Ag z odpadów sprzętu gospodarstwa domowego
Fig. 16. Ag contacts from scrapped household eąuipment
Rys. 17. Przekaźnik z odpadu centrali telefonicznej
Fig. 17. Rełays from scrapped telephone exchanges
Literatura
1. Materiały konferencyjne „Ekologia w elektronice" II Krajowa Kon-
ferencja Naukowo-Techniczna, Warszawa 5*6 XII 2002, Wyd. PIE Warsza-
wa.
2. Koilowski J., Czyżyk H.: Odzysk metali ze złomu elektronicznego
i elektrotechnicznego na urządzeniach strzępiących i separujących. Między-
narodowa Konferencja Naukowa „Teoretyczne i Praktyczne Problemy Zago-
spodarowania Odpadów Hutniczych" AGH, Zakopane 20-i-22.06.2002.
3. Rocznik statystyczny 1995, 1999, 2000, 2001, 2002.
4. Rzeczpospolita nr 227 01.10.98.
5. Kozłowski J., Czyżyk H.: Odzysk materiałów użytecznych ze złomo-
wanych urządzeń elektronicznych na przykładzie komputerów. Konf. Eko-
logia w elektronice. Warszawa 2002.
6. Dirk Boghe. Electronic Scrap: a growing resource. MBM, June 2001,
21*24.
7. Oferta współpracy z polskim przedsiębiorstwem firmy Laysa, 1985,
[niepublik.].
8. GluszczykE., Pers A.: Sprawozdanie z wyjazdu do zakładów przerobu
złomu metali nieżelaznych i partnerów handlowych na terenie Stanów Zjed-
noczonych Am. Pin. Bytom, grudzień 1991.
9. New UK precious metals rafmery „Mining Mag.", 1979, 141, No 6,
pp. 570*572, 574*575.
10. Rocznik statystyczny 1997.
11. Kozlowski J., Czyżyk H.: Zagospodarowanie złomu zespolonego
metali pochodzących z odpadów urządzeń elektrycznych i elektronicznych.
Ochrona powietrza i problemy odpadów. 2004, nr 3.
 R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

ZBIGNIEW SIWKIEWICZ Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

UKD 621.762.5.001:620.183:534-
TADEUSZ KULESZA

ZASTOSOWANIE ENERGII FALI ULTRADŹWIĘKOWEJ

DO NIENISZCZĄCYCH BADAŃ STRUKTURALNYCH SPIEKÓW

Przedstawiono opracowaną metodę nieniszczących badań spieków, opartą na zjawisku rozchodzenia się ultradźwiękowej
fali podłużnej i jej tłumienia w ośrodku. Na przykładzie badań strukturalnych węglika spiekanego B2D (91,5 % węglika
wolframu, 8,5 % kobaltu) stosowanego do produkcji matryc, niezbędnych przy wytwarzaniu diamentu syntetycznego, zapre-
zentowano sposób określania jakości strukturalnej tych materiałów.

APPLICATION OF ULTRASONIC WARE ENERGY

FOR NON-DESTRUCTIVE STRUCTURAL SINTERS

The methodfor non-destructive sintered metal studies, based on propagation of longitudinal wave of ultrasound and its
attenuation was presented. On the example of the structural studies of sintered carbides B2D, are applied to rnatrix
manufacturing needed during synthetic diamond production was described the method ofąuality material determination.

Wstęp nego do produkcji matryc jako niezbędnego oprzyrządowania przy

Ultradźwięki znajdują szerokie zastosowanie w różnych dzie-
dzinach życia gospodarczego. Przyjmuje się, że ultradźwięki są to
drgania mechaniczne cząstek ośrodka wokół położenia równowagi,
0 częstotliwościach powyżej 16 kHz [1]. W ośrodku sprężystym
drgające cząstki przekazują część energii sąsiednim cząstkom, powodu-
jąc ich przemieszczanie w ośrodku, tworząc fale ultradźwiękową.
Rozróżnia się ultradźwięki czynne, w których fale o znanym
natężeniu powodują określone zmiany fizyczne lub chemiczne
ośrodka oraz ultradźwięki bierne, o bardzo małym natężeniu fal.
Ultradźwięki czynne znalazły zastosowanie w medycynie, obróbce
1 czyszczeniu materiałów oraz części maszyn, procesach zgrzewa-
nia, zagęszczania proszków, produkcji emulsji, itp. Ultradźwięki
bierne wykorzystywane są natomiast w nauce i technice pomiaro-
wej, w badaniach nieniszczących materiałów i wyrobów w budow-
nictwie, przemyśle maszynowym, w hutnictwie, itp. [2, 3].
Przedmiotem zainteresowania autorów są badania struktur spie-
ków porowatych i ocena ich jakości. Warunki tych badań są jako-
ściowo inne w porównaniu z analogicznymi badaniami dotyczącymi
materiałów litych (prędkość fali ultradźwiękowej i jej tłumienie).
Dlatego na przykładzie badań węglika spiekanego B2D (zastosowa-
wytwarzaniu diamentu syntetycznego) wykazano, że istnieje możli-
wość oceny jakości struktury tych materiałów.
Założenia do badań strukturalnych spieków
Badania strukturalne spieków z wykorzystaniem energii fali ultra-
dźwiękowej oparto na zjawiskach rozchodzenia się fali podłużnej
oraz jej tłumienia. W metalowych materiałach litych fale podłużne
rozchodzą się z określoną prędkością, zależną od rodzaju materiału.
Spieki wykonane z proszków tych metali metodą prasowania swo-
bodnego, zawierają określone porowatości i wielkości ziarna, uza-
leżnione od parametrów spiekania. Wielkość ziarna oraz porowatość
mają decydujący wpływ na proces rozpraszania fali ultradźwiękowej
w materiałach polikrystalicznych, jakimi są metale. Prędkość roz-
chodzenia się fali w spiekach zależna jest od ich struktur (wielkości
ziarna, porowatości i ewentualnych wtrąceń) i może być wykorzy-
stana do kontroli prawidłowości przebiegu procesu produkcji spie-
ków, a nawet automatycznej eliminacji wyrobów wadliwych. Podo-
bnie, zjawisko tłumienia fali ultradźwiękowej na granicach ziaren,
wtrąceniach i porowatościach, może być jednym z czynników okre-
ślających właściwości i jakość wytwarzanych spieków. Wynika to

Dr inż. Zbigniew Siwkiewicz, mgr inż. Tadeusz Kulesza — Politechnika Warszawska, Wydziai Mechatroniki, Warszawa.

587
z faktu, że ciśnienie fali ultradźwiękowej, rozchodzącej się w ośrod-
ku, maleje ze wzrostem przebytej drogi. Przyczyny tego spadku
wynikają z:
— rozbieżności wiązki fal,
— procesu pochłanianiaenergii (tarcie wewnętrzne—energiadrgań
zamienia się na ciepło),
— procesu rozpraszania, tzn. odbicia, załamania i dyfrakcji fal na
granicach ziaren, wtrąceniach, porach, itp.
Tłumienie fali to spadek jej ciśnienia na skutek procesów pochłania-
nia i rozpraszania. Osłabienie fali to spadek ciśnienia fali uwzglę-
dniający tłumienie i rozbieżność wiązki. A więc współczynnik tłu-
mienia można wyrazić jako stosunek względnego spadku ciśnienia
fali wyrażonego dB do przebytej drogi. Spadek ten odpowiada
różnicy poziomów ech na ekranie defektoskopu wyrażony dB (po
uwzględnieniu strat rozbieżności). Można więc założyć, że pomiar
tłumienia fali ultradźwiękowej w badanym spieku, dostarczy okre-
ślonych informacji odnośnie jego struktury. Poprzez takie badania
możliwy jest więc pomiar i kontrola wybranych właściwości fizycz-
nych spieków, do których należą:
— wielkość ziarna,
— porowatość wewnętrzna (otwarta, zamknięta),
— wtrącenia niemetaliczne w strukturze,
— anizotropia,
— moduł sprężystości,
— jakość obróbki cieplnej.
Znajomość tych parametrów stwarza również możliwość wpływania
na przebieg procesu technologicznego wytwarzania spieków, a więc
również na optymalizację otrzymywanych właściwości.
Rys. l. Stanowisko do badań
a — widok stanowiska,
b — zobrazowanie na ekranie impulsów powrotnych
Fig. l. Test facility
a — view of the facility, b — return pulses obseryed on a screen
588
Stanowisko badawcze do pomiaru
prędkości rozchodzenia się fali oraz tłumienia jej w spiekach
Dostępne na rynku defektoskopy są analogowymi defektosko-
pami ultradźwiękowymi o przestarzałej konstrukcji, nie posiadają-
cymi możliwości rejestrowania wyników i ich analizy.
Opracowano założenia i zaprojektowano stanowisko badawcze
spełniające wymogi nowoczesności w nieniszczących badaniach
materiałów, opierając się również o doświadczenia firm zajmują-
cych się tego typu zagadnieniami [4, 5]. Wytypowano niezbędne
wyposażenie i wykonano stanowisko, przedstawione na rysunku l.
Dokonano jego kalibracji oraz kontroli prawidłowości działania,
pod kątem pomiarów prędkości rozchodzenia się fali i jej tłumienia
w ośrodkach sprężystych. Do tego celu wykonano i wykorzystano
odpowiednie wzorce.
Stanowisko składa się z następujących podstawowych zespołów:
— monitora do zobrazowania impulsów powrotnych,
— głowic na fale podłużne o częstotliwościach od 2 do 10 MHz,
— próbek i wzorców (wzorzec schodkowy, próbki materiałowe do
pomiarów prędkości rozchodzenia i tłumienia fali, klin specjal-
ny, wzorzec do pomiaru współczynnika odbicia fal KOSTKA),
— obudowy komputera ATX wraz z kartą defektoskopu ultra-
dźwiękowego UMT-12, oprogramowaniem i zestawem kabli do
głowic.
Badania strukturalne spieków stosowanych
do produkcji matryc, niezbędnych
przy wytwarzaniu diamentów syntetycznych
Stanowisko przedstawione na rysunku l wykorzystano do prze-
mysłowych badań nieniszczących węglików spiekanych w Zakła-
dach CEMAT-70 (Centrum Naukowo Produkcyjne Materiałów Ele-
ktronicznych) w Warszawie.
Badaniom poddawano materiał matryc wykonanych ze specjal-
nego gatunku węglika spiekanego B2D (91,5 % węglika wolframu
i 8,5 % kobaltu). Matryce to część niezbędnego oprzyrządowania do
wytwarzania diamentu syntetycznego. Elementy te mają znaczący
ciężar (od kilku do kilkunastu kilogramów) i skomplikowaną tech-
nologię wykonania. Ich obróbka mechaniczna wymaga zastosowa-
nia specjalistycznych szlifierek i diamentowych ściernic. Jest to więc
proces pracochłonny i kosztowny. Duże koszty wykonania matryc
wynikają również z faktu, że nieciągłości struktury w postaci porów
wewnętrznych, ujawniają się z reguły dopiero pod koniec operacji
szlifowania. Eliminuje to wykonany prawie całkowicie detal z mo-
żliwości użytkowania, ze względu na duże ciśnienia (rzędu kilku
tysięcy MPa) panujące wewnątrz matrycy, podczas syntezy diamen-
tu. Dlatego wszystkie matryce poddawane obróbce mechanicznej
kontrolowano prezentowaną metodą, zarówno na występowanie po-
rowatości wewnętrznej, jak również na zjawisko tłumienia fali
ultradźwiękowej przez materiał matryc (rys. 2). Badanie porowatości
wewnętrznej doprowadzało do powstawania tzw. „mapy" porów
w materiale każdej z nich, na podstawie której decydowano o sen-
sowności przeprowadzani a obróbki mechanicznej. Niekiedy jednak,
celem dokładniejszej identyfikacji porów, wykonywano tzw. wstę-
pną operację szlifowania, co zwiększało dokładność badań.
Niestety, w ten sposób niewykrywalna była drobna porowatość.
Należy zwrócić tu uwagę, że wykrywalność wad w kierunku prze-
puszczania fal jest, obok innych warunków, przede wszystkim za-
leżna od stosowanej długości fali ultradźwiękowej. Aby uzyskać
dużą zdolność rozdzielczą, która jest mniej więcej równa długości
fali, należy dobrać wysoką częstotliwość. Przy stosowaniu głowic
o częstotliwości 10 MHz, zdolność rozdzielcza, wynosi ok. 0,5 mm.
Na potrzeby przemysłowych prób, sprawdzających jakość stru-
kturalną węglika B2D, posiłkowano się uzupełniającymi badaniami
tłumienia fali ultradźwiękowej w wymienionym materiale. Realizo-
wano to wykorzystując fakt, że większa ilość bardzo drobnych
porów (nie obserwowanych na ekranie monitora) powodowała roz-
proszenie fali ultradźwiękowej, a więc zwiększała jej tłumienie. Na
zjawisko tłumienia fali wpływ ma również wielkość ziarna badanego
węglika spiekanego.
W ramach założonego programu technologicznego wytwarzania
i kontroli matryc przyjęto, że dostarczone do obróbki matryce pod-
legały surowym ocenom produkcji wielkoseryjnej, gdzie wykony-
wano i analizowano zgłady metalograficzne (rys. 3) oraz przełomy
celem ich obserwacji na mikroskopie scaningowym (rys. 4). Na tej
:
0
o obserwowana na mikroskopie skaningowym, pow. 6000x
x. t T
5.000
Rys. 2. Widok i wymiary matryc do syntezy diamentu
wykonanych z węglika spiekanego gatunku B2D
Fig. 2. View and dimensions of the matrixes for diamond synthesis
madę from the B2D sintered carbide
Rys. 3. Mikrostruktura węglika spiekanego gatunku B2D, pow. 800x
Fig. 3. Microstructure of the B2D-grade sintered carbide, 800x
Rys. 4. Powierzchnia przełomu węglika spiekanego gatunku B2D
Fig. 4. Surface of a fracture of the B2D-grade sintered carbide
observed under the scanning microscope, 6000x
podstawie oceniano jakościowy i ilościowy wpływ porowatości oraz
wielkości ziarna węglika spiekanego na efekt tłumienia fali
ultradźwiękowej. W wyniku tak kompleksowo przeprowadzonych
prac badawczych, opracowano warunki techniczne odbioru matryc,
przyczyniając się do obniżenia kosztów ich wytwarzania, a tym
samym także kosztów wyrobu finalnego, jakim jest diament synte-
tyczny.
W przypadku stwierdzenia istnienia porów wewnętrznych
w materiale matrycy, kierowano ją na dodatkową operację dogęsz-
czania, realizowaną poprzez proces prasowania izostatycznego na
gorąco. W ten sposób podejmowano z powodzeniem próby elimina-
cji porowatości struktury materiału matrycy, potwierdzone (w ok.
90 %) wynikami powtórnych badań.
Podsumowanie
Przedstawiony oryginalny sposób wykorzystania energii fali
ultradźwiękowej w badaniach strukturalnych spieków do celów
przemysłowych, jest wynikiem długotrwałych prac prowadzonych
w tej dziedzinie. Zaprojektowane i wykonane stanowisko do nieni-
szczących badań materiałów, umożliwia zebranie informacji o ich
strukturze oraz prawidłowości założonego procesu technologiczne-
go wykonania z nich określonego detalu. Jest to więc element kon-
troli jakości.
Potwierdzeniem tego faktu jest zaprezentowane wykorzystanie
tej metody kontroli do badań materiałowych przy produkcji diamen-
tu syntetycznego. Kontrola spieków B2D pozwalała eliminować
matryce wybrakowane, z określonymi wadami strukturalnymi.
W niektórych przypadkach przez zastosowanie dodatkowego proce-
su dogęszczania, eliminowano takie wady, a tym samym przywra-
cano możliwość ich wykorzystania w procesie produkcji diamentu.
Przyjęta metodologia postępowania przyczyniła się do optymalizacji
kosztów wytwarzania diamentu na możliwie najniższym poziomie.
Literatura
1. Matauschek J.: Technika Ultradźwięków. Wydawnictwo Nauko-
wo-Techniczne, Warszawa.
2. Filipczyński L. Pawlowski Z, Wehr J.: Ultradźwiękowe metody
badań materiałów. Państwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa.
3. Deputat J.: Badania ultradźwiękowe. Ośrodek Doskonalenia Kadr
Kierowniczych i Specjalistycznych.
4. Siwkiewicz Z., Kulesza T.: Sprawozdanie z pracy naukowo-badaw-
czej, nt. „Opracowanie metody nieniszczących badań spieków techniką
ultradźwiękową". Opracowanie wewnętrzne Instytutu Inżynierii Precyzyjnej
i Biomedycznej. Wydział Mechatroniki, Politechnika Warszawska.
5. Materiały informacyjne firmy ULTRAMETR.
589
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
INNOWACYJNA TECHNOLOGIA PIECA Z ŁUKIEM ZAKRYTYM
DLA PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH
KUNZE J., DEGEL R., INNOYATIYE SUBMERGED ARC FURNACE
TECHNOLOGY FOR NON-FERROUS METAL INDUSTRIES. ERZME-
TALL 2004, t. 57, nr 3, s. 129-137, póz. 75889 — AG
Artykuł stanowi krótki przegląd historii pieca i ostatnich osiąg-
nięć szczególnie w metalurgii metali nieżelaznych, zastosowań spe-
cjalnych i technologii recyklingu. Firma SMS Demag (Niemcy)
projektuje i dostarcza piece dla przemysłu miedziowego, cynkowe-
go i ołowiowego. Najbardziej interesujące projekty i opracowania
obejmują m.in.:
— Oczyszczanie żużla. Firma SMS Demag w ciągu czterech ostat-
nich dekad dostarczyła ponad 20 jednostek do oczyszczania
żużla, zaprojektowanych do indywidualnych potrzeb klienta.
Piece znajdują zastosowanie dla miedzi, niklu, kobaltu, ołowiu
i ołowiu wtórnego, cyny i cyny wtórnej, platyny, palladu.
— Przemysł miedziowy. Piece do oczyszczania żużla są zwykle
przyłączane do jednostek do wytapiania miedzi takich jak kon-
wertor El Teniente, piec zawiesinowy Outokumpu, konwertor
Norandaitd. Główną funkcją piecajestredukcjapoziomu miedzi
w żużlu. Piece firmy SMS Demag są zaprojektowane tak, aby
obniżyć poziom miedzi w żużlu z l-nt % do 0,7*0,9 %. Prze-
mysł miedziowy stale pracuje nad projektami zastosowania kon-
wertorów pracujących w sposób ciągły, co wymusza konieczność
półciągłego oczyszczania żużla. Pierwsze tego rodzaju rozwiąza-
nie zastosowano w Codelco, w Chile. W najbliższym czasie bę-
dą znane pierwsze wyniki pracy pieca (14 MV A). Ciekawe
rozwiązania zastosowano dla pieca do oczyszczania żużla, pra-
cującego w Enami Yentanas, w Chile. Szczególną uwagę zwró-
cono na poprawę odporności na zużycie materiałów ogniotrwa-
łych poprzez instalację chłodzącą ścian miedzianych.
— Przemysł niklowy. Piec do oczyszczania żużla niklowego ma
porównywalne rozwiązania konstrukcyjne z urządzeniem do
oczyszczania żużla miedziowego.
— Przemysł ołowiowo-cynkowy. Piec z łukiem zakrytym w prze-
myśle ołowiowym wykorzystywany jest do oczyszczania żużla
w jednostkach do wytapiania takich jak np. Outokumpu, Kivcet,
QSL, TBRC, BBU lub proces Mezica lub też jako jednostka
niezależna do przetopu materiałów wtórnych lub złomu. Podczas
oczyszczania żużla pozwalają one zwykle na redukcję poziomu
ołowiu z 2*4 % do 0,5*0,7 %. Poziom cynku może być zredu-
kowany z 8*12 % do 3*4 %.
590
Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
— Zastosowania specjalne. Piece z łukiem zakrytym mogą być
zastosowane przy różnorodnych zastosowaniach specjalnych,
w tym m.in. do produkcji stopów specjalnych, TiC>2, CaC2/CaSi
i w wielu innych dziedzinach.
— Recykling. Piec z łukiem zakrytym może służyć teżjako jedno-
stka do recyklingu odpadów żelazostopów, żelaza, stali i metali
nieżelaznych.
NOWE RURY ALUMINIOWE PRZEZNACZONE SPECJALNIE NA
PODZESPOŁY SILNIKÓW POJAZDÓW
NEUES ALUMINIUMROHR SPEZIELL FUR KFZ-KONSTRUKTIONEN.
ALUMINIUM 2004, t. 80, nr 6, s. 528*529, póz. 75885 — AG
Niezależne badania rynku wykazują, że rozwój technologiczny,
który nastąpił w ciągu ostatniej dekady pozwala na zastosowanie
w samochodach podzespołów z aluminium i jego stopów, m.in. w nad-
woziu nawet do 25 % oraz do 20 % w podwoziu. Aluminium i jego
stopy mogą być wykorzystane np. na pomocnicze ramy, podzespoły
do montażu silnika, w układzie zawieszenia kół i innych. Firma
Corus opracowała zgrzewane oporowo rury z aluminium odpowied-
nie do hydrokształtowania, szczególnie korzystne dla producentów
pojazdów, ze względu na ich lekkość i wysokie osiągi. Firma wyko-
rzystując swoje know-how w sektorze aluminiowym oferuje produ-
centom samochodów pełny zakres wzajemnie uzupełniających się
produktów wykonanych z aluminium i ze stali. W połączeniu z naj-
nowszymi osiągnięciami w technologiach przetwórstwa pomoże to
producentom pojazdów w opracowaniu najbardziej dogodnych roz-
wiązań pozwalających na redukcję ciężaru nadwozia i podwozia.
Firma Corus opracowała nowy gatunek aluminium zwany „Templi-
te", stosowany na elementy nośne i części podwozia, który jest
stopem o wysokiej zawartości magnezu (> 4 %) i posiada dobrą
odporność na korozję w wysokich temperaturach. Stop „Templite"
z powodzeniem może być stosowany na podzespoły wykonane
przez hydroksztaltowanie, które są wystawione na działanie pod-
wyższonych temperatur. Stop może być dostarczany zarówno w po-
staci blach jak i rur zgrzewanych.
PRZEWIDYWANIE MAKRO I MIKROSTRUKTUR KRZEPNIĘCIA
W PROCESIE CIĄGŁEGO KIERUNKOWEGO ODLEWANIA ALU-
MINIUM
COMBEAU H., APPOLAIRE B., DUSSOUBS B., HOUTI N., CEDEX N.:
PREDICTION OF THE MACRO AND MICROSTRUCTURES OF SOLI-
DIFICATION IN DC CASTING OF ALUMINIUM. ALUMINIUM 2004.
t. 80, nr 6, s. 614*619, póz. 75886 — AG
 Przewidywanie makro- i mikrostruktur powstających przy koń-
cu procesu krzepnięcia cieszy się dużym zainteresowaniem wśród
producentów aluminium, ze względu na silne zależności między
własnościami mechanicznymi, a strukturą otrzymywanych stopów
aluminium.
W przypadku procesu ciągłego kierunkowego odlewania alumi-
nium, zjawiska zachodzące w różnych skalach mające wpływ na
tworzenie makro- i mikrostruktur to m.in.: zarodkowanie, fragmen-
tacja ramion dendrytów i wzrost ziarn w skali mikroskopowej; ruch
ziarn i ich historia termiczna w skali makroskopowej. W procesie
kierunkowego odlewania ciągłego zjawiska wymiany ciepła i masy
mogą być opisane za pomocą modelu 3D. Złożoność zjawisk ogra-
nicza możliwość rozwoju modelu. Pozwala jednak na skojarzenie
modeli mikroskopowego wzrostu ziarn z modelem makroskopo-
wym. Uproszczony model wzrostu i ruchu grup ziarn opracowano
w ramach projektu YIRCAST, w którym uczestniczyli partnerzy
z Europy Zachodniej. Z pomocą opracowanego modelu można prze-
widywać rozkład wielkości ziarn, odległość ramion dendrytów wtór-
nych i odpływ substancji odlewanej. Model uwzględnia również
zjawiska zaszczepiania jak i fragmentacji. Wyniki badań trajektorii
ziarn umożliwiają przeprowadzenie analizy przepływu cieczy w pro-
cesie i uzyskanie informacji nt. historii ziarn podczas ich tworzenia.
Wyniki teoretyczne i możliwości modelu zostały odniesione do rze-
czywistych warunków odlewania ciągłego bezpośredniego 3D na
przykładzie dwóch wlewków na blachy ze stopu aluminium gatunku
5182, które zostały odlane w tych samych warunkach z zastosowa-
niem dodatku rozdrabniacza ziarn typu AlTi3%Bl% w ilości l kg/t
oraz bez niego.
POMIAR TEMPERATURY W STOPIONYCH METALACH LEK-
KICH
TEMPERATURMESSUNG IN LEICHTMETALLSCHMELZEN. ALUMI-
NIUM 2004. t. 80, nr 6. s. 529. póz. 75887 — AG
W centrum Laser Zentrum Hannower (RFN) opracowano piro-
metryczną metodę pomiaru procesów gwałtownego krzepnięcia róż-
nych stopów aluminium. Jej dokładność zabezpiecza odpowiedni
wybór parametrów procesu laserowego, czasów chłodzenia rzędu
kilku milisekund i przemian fazowych wyraźnie wykrywanych jako
temperatura przemiany na krzywych chłodzenia. W badaniach
wykorzystano odlewany ciśnieniowo stop aluminium typu GD-A1-
-SilOMg i techniki mikroskopowe (mikroskop optyczny, elektrono-
wy mikroskop skaningowy i elektronowy mikroskop transmisyjny,
dyfrakcję rentgenowską) do oznaczenia wpływu prędkości chłodze-
nia na wytwarzaną strukturę stopu. System pomiarowy charaktery-
zowała rozdzielczość czasowa rzędu 250 ns, średnica miej sca pomia-
ru 300 p;m i granica detekcji termicznej wynosząca 150 °C z pełną
rozdzielczością czasową. System jest bardzo dogodny w zastosowa-
niu do badań procesów metalurgicznych o dużej prędkości. Możliwe
zastosowania to m.in. kontrola i regulacja termiczna podczas zgrze-
wania materiałów metalicznych o niskiej temperaturze topnienia, np.
w procesach zgrzewania magnezu. W układzie istnieje możliwość
wykorzystania konwencjonalnych pirometrów podczerwieni.
KONTROLOWANE AZOTOWANIE: ROZWIĄZANIE TECHNOLO-
GICZNE I EKONOMICZNE DLA PROCESU WYCISKANIA
CONTROLLED NITRIDING: A TECHNOLOGICAL AND ECONOMI-
CAL SOLUTION FOR EXTRUSION. LIGHT MET. AGĘ 2004, t. 62,
nr 5-6. s. 78+79, póz. 75888 — AG
Azotowanie to obróbka cieplno-chemiczna stosowana do matryc
do wyciskania w celu poprawy ich własności powierzchniowych.
Jest to metoda bardzo praktyczna i ekonomiczna i może być z łatwo-
ścią zintegrowana z instalacją do wyciskania. Zapewnia ona pole-
pszenie osiągów matrycy. Przedstawiono kilka metod azotowania,
w tym m.in. proces azotowania matryc do wyciskania aluminium,
gdzie głównym zadaniem jest poprawa własności powierzchnio-
wych poprzez zwiększenie ich odporności na zużycie, możliwe do
osiągnięcia przez nakładanie twardych powłok. Azotowanie to ob-
róbka powierzchniowa, ściślej obróbka cieplno-chemiczna, która
jest doskonałą alternatywą dla powłok twardych. Oferuje ona kom-
promis pomiędzy uzyskaniem lepszych własności powierzchnio-
wych a kosztami i praktycznością procesu. Azotowanie jest obróbką
cieplno-chemiczna prowadzoną we względnie niskich temperatu-
rach, typowo 500^-580 °C.
Inną metodą azotowania jest proces w kąpieli solnej, w którym
części zanurzane są w kąpieli soli stopionych, zawierających azot
oraz cyjanki lub cyjaniany. Głównym problemem jest tu agresyw-
ność soli. Z kolei azotowanie plazmowe to metoda wykorzystująca
wyładowanie jarzenie we w próżni przy wysokim napięciu pomiędzy
anodą i katodą.
Kontrolowane azotowanie gazowe (technologia Nitreg), wprowa-
dzona przez firmę Nitrex Metal Inc. (Kanada), to zaawansowana
metoda azotowania oparta na kontroli potencjału azotowania. Poten-
cjał azotowaniajest parametrem termodynamicznym zarządzającym
chemicznym i fizycznym składem obrabianej powierzchni. Kontrola
atmosfery azotowaniajest kluczowym czynnikiem zapewniającym
uzyskanie spójnych i optymalnych własności azotowania. Proces
Nitreg jest nowoczesną, dobrze sprawdzoną technologią azotowania
gazowego, w której wykorzystywany jest nowoczesny hardware
i software do kontroli potencjału azotowania, wyrażającego się na-
/ pH
stępującym wzorem: KN = PNH3 ( 2) > §
3/2 dzie P P S
NH3 ' H2 3 ciś-
nieniami cząstkowymi amoniaku i wodoru w atmosferze piecowej.
Potencjał azotowania odgrywa ważną rolę w oznaczaniu składu
chemicznego i fazowego azotowanej powierzchni. Fazy azotkowe
tworzone w zdefiniowanych zakresach temperatur i stężenia azotu
charakteryzują się różnymi własnościami, np. takimi jak: twardość,
kruchość czy odporność na korozję. Prowadzenie udanego procesu
azotowania wymaga optymalnego wyboru dużej liczby wzajemnie
zależnych parametrów, takich jak: czas, temperatura, skład atmosfe-
ry, potencjał azotowania itd., wymagających szczegółowych eksper-
tyz technicznych i metalurgicznych. Ciągła, samosprawdzająca się
i w pełni automatyczna kontrola potencjału azotowania wymaga
bardzo skomplikowanych pakietów oprogramowania, jak również
urządzeń kontrolnych i sygnalizacyjnych. Opracowany proces kontroli
jest sprawdzony w wielu zastosowaniach przemysłowych. Eliminuje
błędy ludzkie oraz błędy wypadkowe związane z niedostateczną
kontrolą. Wykorzystanie kontrolowanego potencjału azotowania
w metodzie Nitreg przyczynia się do wytwarzania optymalnych
mikrostruktur o bardzo ujednoliconej grubości nawet na rogach
i krawędziach obrabianych powierzchni.
PRZYSZŁOŚĆ METALURGII PROSZKÓW ŻELAZAW EUROPIE
LINDSKOG P.: THE FUTURE OF FERROUS PM IN EUROPĘ. POWDER
METALL. 2004, t. 47, nr l, s. 6^9, póz. 75884 — AG
Omówiono sytuację przemysłu metalurgii proszków żelaza w Euro-
pie i na świecie. Przedstawiono cztery stadia rozwoju metalurgii
proszków żelaza w przedziałach czasowych: 1937-5-1960, 1960-^1980,
od roku 1980 do stanu obecnego oraz prognozy na przyszłość.
Istnieją wyraźne różnice pomiędzy rynkami spiekanych części ma-
szyn w różnych częściach świata. Dla przykładu Ameryka Północna
z jej tanią ropą i dużymi samochodami o niskich prędkościach bę-
dzie przywiązywać mniejszą wagę do wysokich osiągów, a większą
do komfortu i ekonomii. Produkowane w Ameryce części spiekane
sprzedawane są za połowę ceny, jaką trzeba płacić w Europie. Z ko-
lei samochody europejskie poruszają się z prędkością dwa razy
większą niż w USA. Wymusza to projektowanie części o wysokich
osiągach, niskim ciężarze i wysokiej dokładności. W związku z po-
wyższym najważniejszymi zagadnieniami, które przemysł europejski
będzie musiał rozwiązać są m.in.: zapewnienie dokładności składu,
precyzja wykonania i uzyskanie coraz lepszych własności fizycz-
nych i mechanicznych, a także zabezpieczenie dogodnych warun-
ków rozwoju dla przemysłu.
Globalne przewidywania rozwoju obejmują m.in.:
— zwiększenie dokładności procesów metalurgii proszków, co
otworzy drogę dla wielu nowych zastosowań, ze względu na
możliwość wyeliminowania defektów, osiągnięcie gęstości teo-
retycznej, zniesienie segregacji i uzyskanie lepszych własności
mechanicznych;
— obniżenie kosztów żelaza i proszku stali do poziomu, przy któ-
rym metalurgia proszków będzie zdolna konkurować w wię-
kszym stopniu z alternatywnymi procesami kształtowania;
— wzrost konkurencji pomiędzy wiodącymi producentami proszku
591
 żelaza., który przyniesie korzyści całej branży i wpłynie na roz-
wój przemysłu.
Z kolei dla Europy przewiduje się, że będzie ona kontynuować swą
wiodącą rolę w rozwoju procesów metalurgii proszków i materiałów
uzyskiwanych na jej drodze. Prognozuje się, że w Europie Zachod-
niej przemysł metalurgii proszków będzie się koncentrować na pro-
duktach „high-tech" (o wysokiej jakości i cenie); a z kolei Europa
Wschodnia dostarczy dużej ilości tanich produktów oraz udostępni
swoje rezerwy i potencjał kwalifikowanych pracowników. Uważa
się, że Europa Wschodnia będzie najlepszym miejscem dla inwesty-
cji, w którym może nastąpić największy wzrost i rozwój. Europej-
skie Stowarzyszenie Metalurgii Proszków zadeklarowało chęć pro-
mocji nowych technologii, jednak przy zdecydowanej potrzebie
i konieczności wsparcia ze strony producentów proszków w Europie.
OD ATOMÓW DO DENDRYTÓW
HOYT J. J., KARMA A.. SUN D.Y.: FROM ATOMS TO DENDRITES. J.
MINER. MET. MATER. SOC. 2004. t. 56. nr 4, s. 49-54, póz. 75883 — AG
W wielu stopach komercyjnych właściwości mikrostrukturalne,
które określają mechaniczną integralność odlanego wlewka, takie
jak: segregacja substancji rozpuszczonej, wielkość ziarn, porowa-
tość, zależą od morfologii i szybkości wzrostu indywidualnych den-
drytów lub ich zespołów. Proces tworzenia dendrytów kontrolowany
jest przez dwa czynniki: transport dyfuzyjno-konwekcyjny ciepła
lub składników stopu w skali makroskopowej i sił kapilarnych, które
działają w skali mikroskopowej. Dokładne numeryczne modelowa-
nie wzrostu dendrytów pozostaje dużym wyzwaniem nawet dla
mocnych, dzisiejszych komputerów. Pomyślne modelowanie tego
procesu wymaga zarówno rozwiązania skomplikowanych proble-
mów wolnych obszarów granicznych i dokładnego obliczenia napię-
cia powierzchniowego i/lub kinetyki anizotropii. Powyższe zadania
przedstawia się jako bardzo trudne. Wiele lat temu opracowano
metodę pola fazowego, którą najpierw stosowano do modelowania
procesu krystalizacji czystych faz stopionych — kolejno rozszerza-
j ąc na układy stopów. Równolegle opracowywane metody symulacji
atomowej, zarówno dynamiki molekularnej i metoda Monte Carlo,
udowodniły, że również są efektywne przy oznaczaniu niezbędnych
parametrów i powiązanych z nimi anizotropii. W artykule opisano
możliwości zastosowania modelowania atomistycznego i pola fazo-
wego do opisu zagadnienia wzrostu dendrytów. Teoretyczne rozwa-
żania poparto doświadczeniami przeprowadzonymi dla dwu ukła-
dów stopów: Al-Cu i Al-Si.
ZASTOSOWANIE PROGNOZY MATERIAŁOWEJ DO UZYSKA-
NIA MAKSYMALNEGO POTENCJAŁU UŻYTKOWEGO ZŁOŻO-
NYCH UKŁADÓW MECHANICZNYCH
CHRISTODOUDOU L., LARSEN J. M.: USING MATERIALS PROGNO-
SIS TO MAXIMIZE THE UTILIZATION POTENTIAL OF COMPLEX
MECHANICAL SYSTEMS. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56,
nr 3, s. 15-19, póz. 75881 —AG
Nową inicjatywą Agencji Zaawansowanych Projektów Badaw-
czych Departamentu Obrony USA (DARPA) jest rozwinięcie i przed-
stawienie podstaw naukowych i technologii dla prognozowania zni-
szczenia materiałów. Jej celem jest umożliwienie sterowania właści-
wościami materiałów w oparciu o wiedzę o ewoluowaniu zniszczenia
w czasie rzeczywistym. Prognozowanie zniszczenia materiałów in-
tegruje wprowadzane udoskonalenia w różnorodnych naukach i te-
chnologiach uzupełniających, obejmujących następujące obszary:
— modele fizyczne mechanizmów zniszczenia i defektów w mate-
riałach i strukturach poddanych kompleksowym i różnorodnym
warunkom użycia;
— ilościowe i przewidywalne pojmowanie efektów stochastycz-
nych i probabilistycznych w materiałach, z uwypukleniem za-
chowań ograniczających żywotność lub zdolności;
— innowacyjne technologie wykorzystujące czujniki pomiarowe
do wykrywania i charakteryzowania zniszczenia w stanie po-
czątkowym i zniszczenia zaawansowanego;
— techniki wyjaśniające stan dużych urządzeń i skomplikowanych
struktur oraz do wykrywania, śledzenia i przewidywania ewolu-
cji zniszczenia z zastosowaniem wszystkich dostępnych technik;
592
— wysoko zintegrowane bazy danych, systemy sterowania danymi
i syntezy danych w celu otrzymania wszelkich informacji;
— ocena i ilościowe przedstawianie niewiadomych oraz oszacowy-
wanie błędów danych prognozowanych i wskazanych przez czuj-
niki;
— metodologie rozumowania dla przyszłego przewidywania zdol-
ności;
— architektura systemu „silnego" prognozowania, ograniczająca
przewidywanie pozytywnych i negatywnych błędów i przedsta-
wiająca właściwe dane odpowiedzialnym osobom (np. operato-
rom systemu, zarządzającym na różnych poziomach, inżynierom
utrzymania ruchu).
Opracowana metoda prognozowania zniszczenia materiałów została
praktycznie zastosowana do przewidywania zniszczenia w turbinach
silników lotniczych.
ROZWÓJ METOD BADAŃ UDARNOŚCI I ZNISZCZENIA ZMĘ-
CZENIOWEGO DLA KOMPOZYTÓW
FARRAR CH., HEMEZ F., PARK G., ROBERTSON A.. SOHN H., WIL-
LIAMS T.: DEYELOPPING IMPACT AND FATIGUE DAMAGE PRO-
GNOSIS SOLUTIONS FOR COMPOSITES. J. MINER. MET. MATER.
SOC. 2004. t. 56. nr 3, s. 40-42. póz. 75882 — AG
Prognozowanie zniszczenia (DP), czyli oszacowanie pozostają-
cego jeszcze systemowi czasu użytkowania, próbuje przewidzieć
osiągi systemu poprzez pomiar obecnego stanu systemu, oszacować
przyszłe obciążenia systemu i przewidzieć poprzez symulację oraz
doświadczenie z przeszłości pozostający użyteczny czas jego użyt-
kowania. Istnieje zauważalna ilość danych literaturowych na temat
identyfikacji zniszczenia w systemach technicznych. Najbardziej
zaawansowane są systemy wykrywania zniszczenia w przekład-
niach helikopterów, a także stosowane przez marynarkę USA.
Jednakże potrzeby przemysłu wskazują na potrzebę rozwoju procesu
prognozowania zniszczenia. Proces DP odpowiada na trzy pytania.
Po pierwsze, co jest przyczyną zniszczenia. Po drugie, jaka powinna
być ocena i obliczanie ilościowe zniszczenia. I po trzecie, jeżeli
zniszczenie zostanie ocenione, co jest celem prognozy.
Źródła zniszczenia dzielą się na trzy generalne kategorie: stopniowe
zużycie (np. pod wpływem korozji), przewidywalne nieciągłe przy-
padki (np. lądowanie samolotu) i nieprzewidywalne nieciągłe przy-
padki (np. trzęsienia ziemi).
Następnie ważne jest określenie jaka technika powinna być zastoso-
wana do oceny zniszczenia. Czy ocena powinna być prowadzona
on-line w czasie bliskim rzeczywistemu, czy off-line w nieciągłych
przedziałach. Należy również odpowiedzieć na pytanie, jak silnie te
okoliczności będą oddziaływać na gromadzenie i przetwarzanie da-
nych oraz na wymagania obliczeniowe dla potencjalnych technik
prognozowania.
Techniki oceny w praktyce działają w oparciu o różnorodne bazy
danych. Już w momencie oceny bieżącego stanu zniszczenia, rozpo-
czyna się problem określenia celu prognozy.
Wydaje się, że najbardziej oczywistą i pożądaną prognozą jest okre-
ślenie ile czasu pozostaje jeszcze do wymaganej konserwacji, mo-
żliwości wystąpienia błędów systemu lub odpowiedzi na pytanie czy
system może być dłużej użytkowany. Proces DP rozpoczyna się od
zebrania wyjściowej informacji o systemie, która jest wykorzystana
do budowy numerycznych, fizycznych modeli systemu oraz do
zdefiniowania systemu rejestrowania parametrów przez czujniki,
monitorujące warunki operacyjne i środowiskowe. Modele fizyczne
będą również wykorzystane do zdefiniowania niezbędnych właści-
wości systemu, takich jak np. położenie, czułość itd. Otrzymane dane
zostaną wykorzystane do uprawomocnienia i aktualizacji modeli
fizycznych, a także do oceny bieżącego stanu zniszczenia struktury.
Dane z czujników operacyjnych i środowiskowych zostaną wyko-
rzystane do rozwoju modeli danych, pozwalających na prognozowa-
nie przyszłego obciążenia systemu. Model obciążenia, model stanu
świadomości i model fizyczny będą danymi wejściowymi do opar-
tego na niezawodności narzędzia prognozującego, które oceni pozo-
stający czas użytkowania systemu. W artykule przedstawiono wyni-
ki prowadzonych doświadczeń nad opracowaniem technologii oce-
ny w p ł y w u z n i s z c z e n i a i p r z e w i d y w a n i a z n i s z c z e n i a
zmęczeniowego na przykładzie płytki kompozytowej.
LUTOWIA BEZOŁOWIOWE I ZAGADNIENIA UTYLIZACJI OD-
PADÓW W MIKROELEKTRONICE
FOURNELLE R. A.: LEAD-FREE SOLDERS AND PROCESSING ISSU-
ES RELEYANT TO MICROELECTRONICS PACKAGING. J. MINER.
MET. MATER. SOC. 2004, t. 56, nr 6, s. 33, póz. 75880 — AG
Dyrektywy Unii Europejskiej dotyczące utylizacji zużytych
urządzeń elektrycznych i elektronicznych (ang.: Waste Electrical
and Electronic Eąuipment — WEEE) oraz ustawa w sprawie zakazu
stosowania w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych pewnych
substancji niebezpiecznych (ang.: Restriction of the use of certain
Hazardous Substances in Electrical and Electronic Eąuipment —
RoHS) stały się obowiązującym prawem europejskim z dniem 13
lutego 2003 r., a kraje członkowskie muszą je wprowadzić w życie
do 13 sierpnia 2004 r.
Dyrektywa WEEE wymaga wzrostu odzysku i recyklingu odpadów
z urządzeń, zaś RoHS zakazuje używania m.in. ołowiu, rtęci, kadmu,
chromu(VI) do l lipca 2006 r. Poza pewnymi wyjątkami, większość
urządzeń elektronicznych zawiera ołów, obecnie zakazany przez
RoHS. Wychodząc naprzeciw wzrastającym wymaganiom organi-
zuje się szereg sympozjów na temat np. lutowi bezołowiowych.
W marcu 2004 r. w Charlotte (USA) odbyło się sympozjum na temat
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
ZWIĘKSZONY POPYT WPŁYNĄŁ NA WZROST CEN ALUMI-
NIUM WTÓRNEGO W WIELKIEJ BRYTANII
UK SECONDARY Al PRICES UP AS DEMAND SURGES. MET. BULL.
2004, nr 8849, s. 16, póz. 75827 — BŁ
W czerwcu 2004 r. odnotowano wzrost cen wlewków wtórnego
aluminium w Wielkiej Brytanii. Przyczyną wzrostu cen jest gwał-
towny wzrost zapotrzebowania ze strony przemysłu samochodowego,
który nie planuje zmniejszenia lub ograniczenia produkcji w okresie
letnim.
Wzrost zapotrzebowania na rynku spowodował ustalenie ceny dla
wlewków odlewanych ciśnieniowe ze stopu LM24 na poziomie od
1005 do 1040 funtów/t, a dla wlewków odlewanych grawitacyjnie
ze stopu LM6 od 1135 do 1160 funtów/t.
W tym roku odnotowano nietypowo dużą liczbę zamówień w okresie
letnim, który zwykle jest czasem zastoju w branży. Ceny stopów
spełniających normy DIN226, po spadku obserwowanym przez
dłuższy okres, wróciły do poziomu od 1500 do 1550 euro/t.
Przedstawiciel jednej z hut aluminium w Wielkiej Brytanii tłuma-
czy: „Wyprzedaliśmy się ze wszystkiego i po prostu nie jesteśmy
w stanie podjąć żadnych nowych zobowiązań. Pomimo tego, że dla
produktów klasy LM6 ustaliliśmy cenę na poziomie 1180 funtów/t
wciąż napływają nowe zamówienia. Główną przyczyną tego stanu
rzeczy jest to, że przemysł samochodowy w tym roku nie zamierza
ograniczać produkcji w okresie letnim. Powoduje to duży deficyt
surowca na rynku, a w związku z tym także wzrost cen."
CENA NIKLU NA POZIOMIE 15 000 $ TO EFEKT POPYTU W OKRE-
SIE LETNIM
MAGNOWSKI D.: SUMMER DEMAND KEEPING NICKEL AT MORĘ
THAN $ 15 000. MET. BULL. 2004, nr 8850, s. 14. póz. 75832 — BŁ
Według oficjalnych notowań giełdy londyńskiej cena niklu
osiągnęła poziom 15 tyś. $/t, co w okresie letnim jest zjawiskiem
zaskakującym. Analitycy uważają, że zaistniałą sytuację można in-
terpretować jako nadchodzący okres ograniczeń w dostawach
ze względu na rosnące ceny i jako wynik zdecydowanie większego
niż zwykle popytu ze strony walcowni stali nierdzewnej.
Jak twierdzi jeden z dostawców niklu: „Popyt ze strony walcowni
stali nierdzewnych zdecydowanie zwiększył się w lecie. Zwykle
w tym okresie zakłady te mają przestój i produkcja jest ograniczona,
ale w tym roku popyt wywindował cenę do poziomu 16 tyś. $/t, co
lutowi bezołowiowych i zagadnień utylizacji w mikroelektronice.
Zgromadziło ono dużą liczbę uczestników z USA, Kanady, Europy
i Dalekiego Wschodu. Wygłoszono ponad 50 referatów na temat
teorii i praktyki lutowania, reakcji lutowie-podłoże, mikrostruktury
połączeń lutowanych, wytrzymałości i niezawodności połączeń lu-
towanych dla lutowi bezołowiowych. Wiele z referatów dotyczyło
lutowi bezołowiowych Sn-Ag-Cu (SAC), które ze względu na swój
skład chemiczny i właściwości w pełni realizują zadanie jego zasto-
sowania w układach elektronicznych.
Artykuł jest wprowadzeniem do czterech następnych w tym samym
numerze czasopisma. W pierwszym artykule opisano wyniki badań
wpływu małych dodatków cynku do lutowia SAC na płytki Ag3Sn
w procesie chłodzenia od temperatury lutowania. W drugim refe-
racie przedstawiono badania eksperymentalne insitu procesu krze-
pnięcia kuleczek lutowia SAC w obwodzie drukowanym FR-4. Ba-
danie uzupełniono o komputerową symulację procesu krzepnięcia.
W trzecim referacie przedstawiono reakcje międzyfazowe lutowi
SAC i Sn-Cu z platyną podczas lutowania, a w ostatnim omówiono
zjawisko pełzania połączenia lutowia Sn-Ag z miedzią i wskazano
na niezbędne badania, które są konieczne do wyjaśnienia zagadnień
mechanicznych występujących w procesie projektowania połączeń
lutowanych.
stanowi niebywały wyjątek".
W czerwcu cena za tonę niklu ustaliła się na poziomie 15 750 $/t, co
spowodowało, że w związku z tym w lipcu oficjalna cena za ostatnie
trzy miesiące była na poziomie 15 275*15 300 $/t.
„Wszyscy są bardzo zaskoczeni tymi ruchami cenowymi" stwierdził
inny dostawca niklu, który przewidywał, że zapotrzebowanie na
nikiel w okresie letnim utrzyma się na niskim poziomie, a jego cena
nie przekroczy 8 tyś. $/t, ponieważ od czterech lat w okresie letnim
cena niklu nie przekraczała tego pułapu.
Uczestnicy giełdy LME zinterpretowali to jako zapowiedź deficytu
dostaw na rynku niklu i nadchodzących ograniczeń w dostawach
ze względu na rosnące ceny. Uważa się jednak, że na rynku wciąż
jest surowiec. Sytuacjajest napięta, bo nikt nie zrezygnował ze swo-
jego zapotrzebowania, więc w konsekwencji wszyscy muszą płacić
wyższą cenę. Część uczestników, która wycofała się z rynku, może
powrócić do gry w sierpniu. Rynek jednak nie dysponuje dużymi
zapasami niklu.
Na giełdzie LME obserwowane są bardzo agresywne zachowania
i występują oferty sprzedaży niklu w brykietach bez premii, która
zwykle wynosi 300 $. Sprzedający mogą sobie na to pozwolić, gdyż
zrobili zapasy wówczas gdy cena niklu była poniżej 15 tyś. $/t.
Jednak takie działania oceniane są jako tymczasowe i nie potrwają
długo. Generalnie premie za nieforemne katody niklowe pozostają
na stałym poziomie 100 $/t, 250 $/t — dla katod o wymiarach 4x4
cale i 300 $ za nikiel w brykietach.
PONOWNE PROGNOZY WZROSTU CEN ZŁOMU ALUMINIUM
BARRY S.: ALUMINIUM SCRAP PRICES READY TO BOUNCE BACK.
MET. BULL. 2004, nr 8851, s. 18. póz. 75836 — BŁ
W Europie nastąpił wzrost cen złomu aluminium zaobserwowa-
ny po okresie letniej bessy spowodowanej nieobecnością chińskich
zakupów. Analitycy z Metal Bulletin wskazują na pierwsze oznaki
wschodnio-azjatyckiej aktywności na tym rynku, która oddziałuje
pozytywnie na wzrost cen i może znów ustalić je na wysokim
poziomie pod koniec sierpnia.
Gwałtowny spadek eksportu złomu aluminium z USA, zaobserwo-
wany w ostatnim czasie, spowoduje zwiększenie zapotrzebowania
na rynkach europejskich.
Występujące w Chinach załamanie jest chwilowe. Ponownie obser-
593
wowany jest wzrost zainteresowania złomem aluminium i oczekiwa-
ny wzrost popytu. Wpłynie to korzystnie na ceny i wyciągnie je
z letniej bessy.
Po 12-miesięcznym okresie gwałtownego spadku zakupów na rynku
złomu aluminium, analitycy oczekują gwałtownego ich wzrostu pod
koniec drugiego kwartału. W związku z tym pojawiają się obawy
dotyczące możliwości zaspokojenia tak gwałtownie zwiększonego
popytu i niebezpieczeństwo niedoborów dostaw.
Niektórzy brytyjscy przedsiębiorcy uważają, że: „Zapasy są tak
niskie jak niska jest produkcja, a taka sytuacja jest rzeczą zupełnie
normalną w okresie letnim. Jeżeli popyt zagraniczny zdecydowanie
zwiększy się, to może to skomplikować sytuację na rynku złomu".
Z kolei jeden z francuskich przedsiębiorców z branży stwierdza:
„Nie występuje zjawisko nadmiernej ilości złomu. W ciągu ostatnich
12 miesięcy na rynek została wypuszczona zdecydowanie mniejsza
ilość złomu i niestety w tym czasie nie uzupełniono jego zapasów."
W maju tego roku odnotowano chwilowe załamanie cen złomu
aluminium, spowodowane wycofaniem się chińskich odbiorców
z wcześniej zawartych kontraktów. Zmusiło to dostawców do zna-
cznej obniżki cen i zachowania produkcji. Jednak jak twierdzą pro-
ducenci nie wpłynęło to na rynek w tak znaczący sposób jak spo-
dziewano się w pierwszym momencie.
„Ceny lekko spadły w maju, ale zmieniły się od tego czasu i jeśli nic
gwałtownego się nie wydarzy to widać już pierwsze oznaki ich
wzrostu."
Gracze giełdowi wierzą, że chińscy nabywcy złomu aluminium po
powrocie na rynek będą mniej agresywni. Powszechnie uważa się
jednak, że ich powrót na rynek będzie miał znaczący wpływ na
sytuację w branży.
JAPOŃSKIE HUTY MIEDZI WCIĄŻ WYWIERAJĄ PRESJĘ NA
PODWYŻSZENIE STAWEK ZA PRZERÓBKĘ I RAFINACJĘ
JAPANESE COPPER SMELTERS STILL PUSHING FOR HIGHER
TC/RCs. MET. BULL. 2004, nr 8852. s. 12, póz. 75839 — BŁ
Japońskie huty miedzi wywierają silną presję na podwyższenie
stawek za przeróbkę i rafinację miedzi w stosunku do poziomu uz-
godnionego na drugą połowę 2004 r. przez PASAR z producentem
Papua New Guinea i z Ok Tedi Mining. Na drugie półrocze ustalono
stawkę za przeróbkę na poziomie 53 $/t, a stawkę za rafinację na
poziomie 5,3 centa/funt. Dla porównania na pierwsze półrocze stawki
te wynosiły odpowiednio — 47 $/t i 4,7 centa/funt.
Japończycy kontynuują działania mające na celu utrzymanie jak
najwyższych stawek za przeróbkę i rafinację licząc na to, że pozwoli
im to zachować przewagę w negocjacjach przy dodatkowych dosta-
wach na rynek koncentratu z indonezyjskiej kopalni miedzi Free-
port.
Tokio potwierdza, że Japończycy nie spieszą się do zakończenia
rozmów na temat ostatecznych warunków i twardo upierają się przy
stawce za przeróbkę na poziomie 60 $/t oraz za raf inacj ę na poziomie
6 centów/funt.
NAGŁA PANIKA NA RYNKU WINDUJE CENY MIEDZI
STRIKE THREATS GIVE BOOST TO COPPER PRICES. MIN. J. 2004,
nr 2 July, s. 4, póz. 75843 — BŁ
W ciągu ostatnich trzech miesięcy cena miedzi na giełdzie
w Londynie (LME) wzrosła do poziomu 2677 $/t. Wzrost ten był
napędzany obawą, że dostawy z Chile i Stanów Zjednoczonych mo-
gą się załamać.
W Chilijskiej kopalni w Collahuasi przegłosowano nową ofertę pła-
cową, jeżeli jednak nie dojdzie do porozumienia, w ciągu umownego
czasu pięciu dni negocjacji, robotnicy mogą opuścić zakład. Pomimo
tego, że zarząd kopalni postanowił przedstawić nową propozycję
porozumienia, to informacja o zagrożeniu wstrzymania wydobycia
przedostała się na zewnątrz.
Współwłaścicielami kopalni w Collahuasi są m.in.: firmy Falcon-
bridge Ltd oraz Angło American Plc. Każda z nich posiada po 44 %
udziałów, a pozostałe udziały znajdują się w rękach japońskiego
konsorcjum. Właściciele planowali rozbudowę kopalni, tak aby
osiągnęła wydobycie na poziomie 465 tyś. t/r. W 2003 r. kopalnia
w Collahuasi wyprodukowała 330 tyś. t miedzi w koncentracie i 65
594
tyś. t katod miedziowych.
W międzyczasie członkowie związku Grupo Mexico SA de CV s
US zdecydowali się na strajk. Związkowcy zagrozili rozpoczęciem
strajku l lipca br., ponieważ uważają, że nowe kontrakty oferują
niższe wynagrodzenia. Terry Bonds, przedstawiciel United Steel-
workers of America oświadczył, że w chwili obecnej robotnicy
powstrzymają się od strajku. Zaznaczył jednak, że nie oznacza to
wcale, że tak będzie w przyszłości, a zwłaszcza gdy nie zostaną
spełnione przedstawione przez związek postulaty. W 2003 r. Grupo
Mexico wyprodukowała prawie 169 tyś. t miedzi.
Panikę na rynku rozpoczęli Chińczycy zwiększając zakupy co sku-
piło uwagę funduszy inwestycyjnych i wywindowało ceny miedzi
na poziom 2677 $/t. Eksperci handlowi twierdzą, że taka cena będzie
dryfować jeszcze przez pewien czas, ponieważ wciąż nie jest wyjaś-
niona sytuacja w związku z zagrożeniem strajkami w Chile i Sta-
nach Zjednoczonych.
Ingrid Sternby, analityk z Barclays Capital, uważa że strajk w Chile
jest mniej prawdopodobny niż w Stanach Zjednoczonych, ponieważ
gdyby potrwał dwa tygodnie spowodowałby załamanie możliwości
spełnienia już podjętych zobowiązań. Należy również zwrócić uwa-
gę na to, że bardzo mało prawdopodobnym jest to, że jakikolwiek
strajk mógłby potrwać dłużej niż miesiąc, ponieważ po tym czasie
zarząd miałby prawo zwolnić wszystkich strajkujących i zastąpić ich
nowymi pracownikami.
Analitycy twierdzą jednak, że jakikolwiek strajk, który miałby miej-
sce w kopalni w Collahuasi, będzie miał wpływ na rynek koncentra-
tów. W ciągu ostatnich miesięcy zwiększenie wydobycia miało duży
wpływ na umocnienie się stawek za przeróbkę i rafinację miedzi.
Cały czas kopalnie szukają hut na kontrakty średnioterminowe,
a huty poszukają możliwości podpisania kontraktów ze stawkami za
przeróbkę na poziomie 60 $/t oraz za rafinację na poziomie 6 cen-
tów/funt przy podstawowej cenie 90 centów/funt z pozytywnym lub
negatywny udziałem w kosztach po obu stronach.
W ostatnich dniach chińscy hutnicy podejrzewani są o zabezpiecza-
nie stawek za przeróbkę na poziomie 67 $ USA/t oraz 6,7 cen-
tów/funt za rafinację.
CHALCO OBNIŻA CENY TLENKU GLINU
CHALCO CUTS ALUMINA PRICES. MIN. J. 2004, nr 6 August, s. 7, póz.
75858 —BŁ
Aluminium Corp. of China (Chalco), chińskie przedsiębiorstwo
o statusie prawie że monopolisty, obniżyło ceny tlenku glinu
o 12,8 %. Konsekwencją tej decyzji będzie sprzedaż tlenku glinu od
sierpnia 2004 r. po 3750 yuanów/t czyli za 453 $/t. Dla porównania
cena importowanego tlenku glinu wynosi 320 $/t (bez podatku cif).
Cena tlenku glinu w Chinach gwałtownie wzrosła w kwietniu.
Osiągnęła ona wtedy poziom 540 $/t, chociaż wzrost kontroli kredy-
tów i ciecia w energetyce zdecydowanie obniżyły popyt, a trudności
transportowe spowodowały wzrost zapasów w portach. Sytuacja ta
nasiliła się w czerwcu i lipcu br. W związku z tym wielu chińskich
producentów opóźnia zakupy od Chalco, a to zmusiło firmę do
obniżenia cen, tak by z poziomem konkurencyjności zbliżyć się do
cen tlenku glinu sprowadzanego bezpośrednio z zagranicy.
China Minmetals, główny chiński importer tlenku glinu, pokrywa-
jący ok. 16 % zapotrzebowania rynku, obniżył swoje ceny do pozio-
mu 3700-3800 yuanów/t.
Tak znaczące zmniejszanie się rynku tlenku glinu w Chinach spo-
wodowało bessę na światowym rynku tego surowca. Szef Rio Tinto,
Leight Clifford, oceniaj ąc sytuację stwierdził, że kroki podjęte przez
chiński rząd celem schłodzenia gospodarki to główna przyczyna
spadku cen tlenku glinu z 500 $/t tylko do 350 $. Uważa on jednak,
że spadek cen będzie miał niewielkie znaczenie dla kondycji finan-
sowej grupy, ponieważ zdecydowana większość tlenku glinu pro-
dukowanego przez Rio Tinto jest sprzedawana na zasadzie kontra-
któw długoterminowych. Uważa się jednak, że obecne wychładza-
nie gospodarki, będzie miało znaczenie dla jej przyszłego poziomu
rozwoju i pozwoli w przyszłości zachować zyski.
CHINY BĘDĄ NAJWIĘKSZYM IMPORTEREM ALUMINIUM DO
KOŃCA 2005 ROKU
CHINA TO BE NET PRIMARY ALUMINIUM IMPORTER BY END OF
2005. MET. BULL. 2004, nr 8849, s. 12, póz. 75826 — BŁ
Chiny pod koniec 2005 roku zostaną największym importerem
aluminium. Sytuacja ta będzie wynikiem złożonego wpływu cięć
energetycznych, wysokiej ceny tlenku glinu, wzrostu kosztów kre-
dytów i zaowocuje spadkiem nowych inwestycji w tej gałęzi prze-
mysłu.
Australijską agencja Urandałine szacuje, że w krajach wschodniej
Azji zapotrzebowanie na import pierwotnego aluminium do 2009 r.
wyniesie 3,12 min t.
Chiny zamierzają zamknąć wszystkie mniejsze huty aluminium
o wydajności poniżej 30 tyś. t/r. W planie jest również zamknięcie,
w najbliższych dwóch latach, zakładów pracujących w oparciu
o przestarzałą technologię Soderberga. Po zakończeniu tych proce-
sów restrukturyzacyjnych całkowita wielkość produkcji aluminium
w Chinach osiągnie poziom 8,83 min t/r. Oznacza to niewielki
wzrost w porównaniu z rokiem 2003, kiedy to wielkość produkcji
wynosiła 8,3 min t/r oraz dramatyczny spadek, bo aż o 20 % w po-
równaniu do lat dziewięćdziesiątych.
Specjaliści twierdzą, że przerwy w dostawach energii, które obecnie
dotykają Chiny, będą istotnym czynnikiem hamującym rozwój prze-
mysłowy prawdopodobnie do 2007 r. Ostatnio ceny tlenku glinu
wciąż utrzymują się na poziomie dużo wyższym niż średni. Progno-
zuje się, że taka sytuacja potrwa najprawdopodobniej aż do końca
2006 r.
RIO TINTOINORSK HYDRO SPRZEDAJĄ UDZIAŁY BOKE
RIO TINTO AND NORSK HYDRO SELL BOKE STAKES. MIN. J. 2004,
nr 2 July, s. 3, póz. 75842 — BŁ
Grupa Rio Tinto oraz Norsk Hydro ASA sprzedały swoje udziały
w Halco Mining Inc., przedsięwzięciu joint-venture, które ma 51 %
udziałów w Compagnie des Bauxites de Guinee (CBG). Rio Tinto
sprzedało swoje 4 % udziałów za 11,75 min $ USA firmom Alcoa
Inc. i Alcan Inc., co w konsekwencji pozwoliło im zwiększyć udziały
w tym przedsięwzięciu do 45 %. Compagnie des Boxites de Guinee
(CBG) będzie miała szczególnie prawa do zarządzania złożami
boksytów na terenie ok. 25 900 km , aż do końca 2038 r.
Ostatnio firmy Alcoa i Alcan poinformowały o możliwości zawarcia
porozumienia nt. zbadania możliwości rozwoju rafinerii tlenku glinu
w Gwinei w celu uzyskania wydajności, aż do 1,5 M t/r.
Firma Norsk Hydro sprzedała swoje 10 % udziałów Dadco Group.
Sprzedała również swoje 50 % udziałów, za równowartość 750 min
koron norweskich, w rafinerii Aluminium Oxid Stade (Hamburg,
RFN). Koszty operacji wzięła na siebie grupa Dadco. Norsk poin-
formowała, że transakcja ta nie będzie odznaczała się dla nich żad-
nym szczególnym zyskiem. Rafineria Alumina Oxid Stade, zgodnie
z treścią porozumienia, będzie dalej realizować zobowiązania Norsk
Hydro w hucie pierwotnego aluminium w Stade.
DEFICYT MIEDZI POWIĘKSZA SIĘ
COPPER DEFICIT CONTINUES TO WIDEN. MIN. J. 2004, nr 16 July,
s. 5, póz. 75856 — BŁ
Według najnowszego raportu International Copper Study Group
od kwietnia 2004 r. różnica pomiędzy światowym wydobyciem
miedzi, a popytem na rynku powiększa się systematycznie. Proces
ten trwa pomimo zwiększonego wydobycia w kopalniach miedzi na
całym świecie.
W kwietniu br. produkcja była niższa o 132 tyś. t od poziomu
konsumpcji. Całkowity deficyt w pierwszych czterech miesiącach
2004 r. wyniósł 513 tyś. t. Jest to olbrzymia różnica, szczególnie po
porównaniu ww. wskaźnika w dwóch poprzednich latach, gdy wy-
nosił on odpowiednio 85 i 207 tyś. t.
Według International Copper Study Group deficyt w ciągu pier-
wszych czterech miesięcy br., dobrze skorelowany z rosnącym defi-
cytem zapasów rafinowanej miedzi w tym samym okresie, wynosił
538 tyś. t. Oznacza to, że całkowity deficyt wynosił l ,4 M t.
International Copper Study Group prognozuje wzrost światowej
konsumpcji miedzi rafinowanej na okres czterech miesięcy o 8,7 %
do poziomu 5,61 M t.
Wydobycie spadło nieznacznie w porównaniu z analogicznym okre-
sem 2003 r., tj. o 0,4 % do poziomu 4,46 M t. Zaobserwowano
wzrost produkcji miedzi rafinowanej o 0,8 % czyli do poziomu
4,46 M t i 20 % skok produkcji miedzi z surowców wtórnych. Cał-
kowita produkcja miedzi osiągnęła poziom 5,10 M t czyli wzrosła
0 2,9 %. Sytuacja ta ściśle związana była z wyższym poziomem cen
miedzi.
PRZEGLĄD RYNKU OŁOWIU
MAC MILLIAN A.: FUNDAMENTAL OUTLOOK FOR LEAD. MIN. J.
2004, nr 23 July, s. 4, póz. 75857 — BŁ
„Zastąpienie akumulatorów kwasowo-ołowiowych nastąpi naj-
dalej za pięć lat... i jest to pewne"—było to stwierdzenie, które kilka
lat temu w Paryżu na konferencji na temat ołowiu poruszyło słuchaczy.
W każdym razie stwierdzenie to jest tak samo prawdziwe jak było
parę lat temu, pomimo że programy badań nad alternatywnymi
rozwiązaniami bardzo się rozwinęły. Sytuacja na rynku ołowiu jak
do tej pory jest dobra. Wyniki badań International Lead and Zinc
Study Group (ILZSG) wskazują, że w 1980 r. baterie stanowiły 48 %
zapotrzebowania na ołów, a obecnie ten współczynnik wynosi pra-
wie 80 %. Tego rodzaju akumulatory w większości są używane
w przemyśle motoryzacyjnym m.in. do uruchamiania, oświetlania
1 obsługi zapłonu.
W ostatnich latach wielkość produkcji samochodów kształtowała się
różnie w zależności od warunków ekonomicznych, ale cały czas
obserwowano trend zdecydowanie rosnący, mający od kilku lat duży
pozytywny wpływ na rozwój przemysłu ołowiowego. Bardzo duży
wpływ na rozwój sytuacji miał zdecydowany wzrost produkcji sa-
mochodów w Chinach. W dalszym ciągu uważa się, że rozwój prze-
mysłu motoryzacyjnego będzie głównym czynnikiem wzrostu
w branży ołowiowej.
Jednak j ak zauważaj ą analitycy — produkcj a ołowiu spada. Według
danych opublikowanych przez ILZSG poziom produkcji na Zacho-
dzie w 2003 r., w porównaniu do 2000 r., zmniejszył się o 6 %, a to
oznacza spadek z 5,6 do 5,3 M t.
Słabsze wyniki gospodarcze w poszczególnych państwach wpłynęły
na nieznaczny spadek konsumpcji ołowiu w Europie w 2003 r. Nie
wzrósł import z Chin i dość gwałtownie wzrosły zapasy w Stanach
Zjednoczonych, gdzie na rynku panował raczej permanentny deficyt
niż stabilność.
Jednak w pierwszej połowie 2004 r. powstała zupełnie inna sytuacja.
Zapasy LME spadły o 63 8501 i analizy ILZSG pokazują, że tenden-
cje w produkcji w świecie zachodnim w dalszym ciągu utrzymują
się na poziomie spadkowym. Przez pierwsze 5 miesięcy zaobserwo-
wano spadek o 2,6 % do 1,9 M t, podczas gdy w tym samym okresie
konsumpcja pozostała na stałym poziomie.
Chiny wyeksportowały 224,4 tyś. t rafinowanego ołowiu w pier-
wszej połowie roku, czyli o 2,7 % więcej niż w analogicznym okre-
sie 2003 r. Import wzrósł o 114,7 % do 22,8 tyś. t. Chiński import
koncentratu ołowiu, wynoszący 339,7 t w pierwszym półroczu
2004 r. był o 43,5 % wyższy niż w analogicznym okresie 2003 r.
Chiny w dalszym ciągu absorbują zwiększoną światową produkcję
koncentratów, konsumując wyższą produkcję, co ogranicza zdol-
ność do wzrostu eksportu, który uzupełniłby występujący deficyt na
Zachodzie. W wyniku tej sytuacji, w 2004 r., na Zachodzie wystąpi
znaczący deficyt na rynku ołowiu.
XSTRATA ZATWIERDZA PLAN ROZWOJU KOPALNI MOUNT
ISA W AUSTRALII
XSTRATA APPROYES MOUNT ISA COPPER MINĘ EXPANSION IN
AUSTRALIA. MET. BULL. 2004, nr 8848, s. 11, póz. 75824 — BŁ
Szwajcarska grupa górnicza Xstrata wyda około 43 min $ austra-
lijskich (ok. 29.8 min $ USA) na rozbudowę kopalni miedzi, cynku
i ołowiu Mount Isa w północno-zachodniej Australii, w prowincji
Queensland.
Grupa, notowana na giełdach w Londynie i Szwajcarii, przeznaczy
36 min $ australijskich z całkowitej kwoty inwestycji, na projekt
rozwoju kopalni Enterprise. Jest to najgłębsza kopalnia w Australii,
a jej wydobycie powinno osiągnąć poziom 240 tyś. t/r. miedzi przez
następne 11 lat.
Zakończenie prac nad projektem planowane jest na drugą połowę
595
2004 r., a rozpoczęcie produkcji w 2006 r. Projektowana zdolność
kopalni miedzi Enterprise wyniesie 3,5 min t/r. Xstrata ogłosiła
również, że zamierza wydać 7,2 min $ australijskich na odzysk 2500
t/r. miedzi z odpadów pochodzących z hut należących do firmy.
Rozpoczęto również wstępne rozpoznanie nad możliwością zastoso-
wania technologii elektrycznego wytapiania, co miałoby zabezpie-
czyć wzrost produkcji o kolejne 2 %. Projekt, jeżeli uzyska akcepta-
cję, będzie wart 29 min $ australijskich. Decyzja o rozpoczęciu
projektu Mount Isa była konsekwencją wysokich cen miedzi, które
w ciągu roku wzrosły o 50 %.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006

17-5-21 października 2004, Wiedeń, Austria e-mail: mtgserv@tms.org

PM 2004 Powder Metallurgy 14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43
Pyrometallurgy 05
www.epma.com
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
26-30 października 2004, Hannover, RFN e-mail: bwills@min-eng.com
Euro Blech 2004 www.min-eng.com
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80
16-18 marca, 2005, Cape Town, RPA
www.euroblech.com
Bio-& Hydrometallurgy 05
27-30 października 2004, Las Vegas, USA Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
MINExpo International 2004 e-mail: bwills@min-eng.com
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704 www.min-eng.com
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA 7-9 czerwca 2005, Nicea, Francja
Solid-Liąuid Separation 04
ECCC 2005, 5th European Continuous Casting Conference
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
e-mail: bwills@min-eng.com
fax: +33 l 41255858
www.min-eng.com
4-8 września 2005, Lizbona, Portugalia
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Eurocor 2005
Precious Metals 04
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
e-mail: mgferreira@cv.ua.pt
e-mail: bwills@min-eng.com
www.min-eng.com 17+19 października 2005, Kyoto, Japonia
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie International Lead-Zinc Processing Symposium
International Conference on Recent Advances in Composites Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Materials e-mail: akiofuwa@waseda.jp
Źródło: Z. Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942 12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
13-17 luty, 2005, San Francisco, USA TMSMeeting & Exhibition
TMS Meeting@Exhibition Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887 e-mail: mgtserv@tms.org

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

596
 Światowy%? rynek
flpf
nieżelaznych

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A

Rudy Metale R 49 2004 nr 10-11

UKD 669.2/.8( 100):338.5( 100).339.4( 100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE
POROZUMIENIE JOINT-YENTURE W SPRAWIE KOPALNI GI-
BRALTAR
GIBRALTAR JV. Mining Journal, 4 June 2004, p. 7
Taseko Mines Ltd i Ledcor CMI Ltd podpisali umowę dotyczącą
kopalni miedzi Gibraltar w Kolumbii Brytyjskiej. Zgodnie z warun-
kami umowy Ledcor (przedsiębiorstwo inżynieryjne i budowlane)
zajmie się eksploatacją rudy, zapewni własny sprzęt górniczy oraz
zakupi lub wydzierżawi wyposażenie. Z kolei Taseko zapewnia
koncesję na eksploatację oraz pozwolenie na korzystanie z istniejącego
zakładu przemysłowego i wyposażenia. W ramach modernizacji ko-
palni podpisano długoterminowy, tj. 40 miesięczny kontrakt na
sprzedaż koncentratów miedzi firmie Glencore International AG.
Zgodnie z warunkami kontraktu Glencore przejmie 100 % produkcji
górniczej. Uruchomienie kopalni zaplanowano na l października 2004 r.
RUCH FIRST QUANTUM W KIERUNKU MAURETANII
MAURITANIAN MOVE FOR FIRST QUANTUM. Mining Journal, 4 June
2004, p. 11
First Quantum Minerals Ltd podpisał umowę z Guelb Moghrein
Mines D'Akjouit S.A. (Gemak) i Wadi Al Rawda Industrial Invest-
ment LLC dotyczącą nabycia 80 % udziałów w złożu miedzi i złota
Guelb Moghrein w Mauretanii. Złoże znajduje się 250 km na pół-
nocny-wschód od Nouakchott w pobliżu Akjouit i zawiera zasoby
o wielkości 23,7 min t i średniej zawartości 1,88 % Cu, 1,41 g/t Au.
Przedsiębiorstwo przewiduje, że produkcja rozpocznie się pod koniec
2005 r. i osiągnie rocznie poziom 30 tyś. t miedzi oraz 50 tyś. oz złota
POPYT NA ZŁOTO WRACA DO NORMALNEGO POZIOMU
GOLD DEMAND RECOYERS. Mining Journal, 4 June 2004, p. 7
Według Światowej Rady Złota (WGC) ogólnoświatowy popyt
na złoto w pierwszym kwartale 2004 r. wzrósł o 12% do poziomu
681 t/r. Zapotrzebowanie sektora jubilerskiego w Indiach wzrosło
o 21 %, w Wietnamie o 36 %, a w Turcji o 38 %. Według WGC
wpłynęły na to korzystne ceny metalu w rupiach oraz silna gospo-
darka w Indiach. Także w Chinach zanotowano 6 % wzrost popytu.
Pomimo ożywienia chińskiej gospodarki popyt na wyroby jubiler-
skie jest niewielki ze względu na wcześniejsze restrykcje i nadzór
państwowy. Największym zainteresowaniem cieszyło się złoto 18
et, w szczególności złoto białe stanowiące 60-^70 % ogólnego zapo-
trzebowania. Z kolei w Japonii popyt wzrósł o 48 %. WGC szacuje,
że w pierwszym kwartale 2004 r. zapasy złota spadły o 7 %, gdyż
bank centralny sprzedał o 961 metalu mniej w stosunku do odpowia-
dającego okresu w 2003 r.
TANZANIA — SZEŚĆ NOWYCH KOPALŃ W SZEŚĆ LAT
TANZANIA: SIX NEW MINES IN SIX YEARS. Mining Journal 4 June
2004, p. 18
Tanzania kontynuuje ubiegłoroczny wzrost aktywności górni-
czej, głównie dzięki inwestowaniu w poszukiwania oraz eksploata-
cję złota i kamieni szlachetnych. Olbrzymie tempo rozwoju przemy-
słu górniczego złota to efekt realizacji większej liczby programów
poszukiwawczych i podpisania przez rząd Tanzanii kontraktu z Pan-
gea Minerals Ltd odnośnie eksploatacji złota w Tulawaka (okolice
Biharamulo w regionie Kagera) i na obszarach Lakę Yictoria.
W Tanzanii każdego roku (od 1998 r.) uruchamiana jest nowa ko-
palnia złota. Poniższa tabela przedstawia dane o kopalniach otwar-
tych w ciągu ostatnich sześciu lat:

Rozpo- Boga- Inwe- Okres

Roczna
Kopalnia/operator Metal/ Typ częcie ctwa Zapasy stycje eskploa-
Właściciel produkcja
(lokalizacja) Minerał kopalni pro- tacji
(oz)
dukcji (min oz) (min oz) (min $) (w latach)

Golden Prode (Nzega) Resolute Ltd złoto odkrywkowa listopad 1998 2,71 1,07 77 180 tyś. 9

Geita (Geita) AngloGold Ashanti Ltd złoto odkrywkowa sierpień 2000 14,0 7,0 450 600 tyś. 14

280+kosay
Kahama Mining Corp. (Kahama) Barrick Gold Corp. złoto podziemna lipiec 2001 14,5 10,0 400 tyś. 20
nabycia

74+nowa
Afrika Mashariki (Tarime) Placer Dome Inc. złoto odkrywkowa sierpień 2002 4,1 1,9 176 tyś. 10
inwestycja

Meremeta Ltd (50 %)

Buhemba (Musoma) złoto odkrywkowa luty 2003 0,75 0,20 65 80 tyś. 8
Tanzanian Govt (50 %)

Tulawaka — Pangea Minerals Barrick Gold Corp. złoto odkrywkowa planowo 2005 — — 50 500 tyś 25

597
Eksport kamieni szlachetnych w 2003 r. osiągnął wartość 29,1 min $ ROŚNIE ZAINTERESOWANIE SREBREM
w porównaniu do 22 min $ w 2002 r. Wzrost przypisuje się ekspansji SILYER UNDER THE SPOTLIGHT. Metal Bulletin Monthly, June 2004, p. 30
górnictwa oraz dużej aktywności handlowej. Według World Silver Survey 2004, wydawanego przez GFMS
(Gold Field Minerał Services), popyt na wyroby ze srebra osiągnął
ZAKOŃCZONO TRANSAKCJĘ KUPNA KOPALNI ZINKGRUYAN
w 2003 r. poziom 859,2 min oz, a ceny wzrosły średnio o 6 %.
ZINKGRUYAN COMPLETED. Mining Journal, 4 June 2004. p. 3
Wykorzystanie srebra w przemyśle wzrosło o prawie 3 % do 351,2
South Atlantic Yentures Ltd zakończyła transakcję kupna od Rio
min oz, głównie dzięki sektorowi elektronicznemu. Chiny zanoto-
Tinto Group kopalni cynku i ołowiu Zinkgruvan w Szwecji. Spółka
wały 8 % wzrost popytu na wyroby ze srebra, a krajowa konsumpcja
zapłaci za kopalnię 105,3 min $, a przez kolejne dwa lata wpłaci Rio
srebra w sektorze przemysłowym osiągnęła poziom 27,6 min oz.
Tinto dodatkowe 5 min $ zgodnie z zawartym porozumieniem. Ko-
Popyt na srebrną biżuterię wzrósł na świecie o 4,1 % do 276,7 min
palnia wyprodukowała w 2003 r. 65,83 tyś. t cynku, 31,78 tyś. t
ołowiu i 1,8 min oz srebra. oz, przede wszystkim dzięki Chinom (22 %) i Tajlandii (13 %).
Największym konsumentem w sektorze jubilerskim są Indie — 77,7
ANGLO WYSTAWIA NA SPRZEDAŻ KOPALNIĘ MIEDZI I CYN- min oz. Według GFMS światowe wykorzystanie srebra w produkcji
KU HUDSON BAY monet i medali wzrosło w ubiegłym roku z 32,6 do 35,3 min oz.
ANGLO PUTS HUDSON BAY COPPER AND ZINC UNIT UP FOR Natomiast w sektorze fotograficznym zanotowano spadek popytu
SALE. Metal Bulletin, 7 June 2004, No. 8845. p. 12 z uwagi na wojnę w Iraku i epidemię SARS, które negatywnie odbi-
Anglo wystawił na sprzedaż amerykańską kopalnię miedzi i cyn- ły się na turystyce. Ponadto coraz częściej tradycyjną fotografię
ku Hudson Bay (Manitoba). Zarząd zapewnił związki zawodowe zastępuje fotografia cyfrowa. Zdaniem GMFS wpłynie to znacząco
kopalni, że jeżeli nowy nabywca nie będzie w pełni wypłacalny na poziom zapasów złomu srebra odzyskiwanego głównie z odpa-
produkcja kopalni nie zostanie wstrzymana. Kopalnia zatrudnia 1378 dów fotograficznych. Jednak pomimo spadku sprzedaży filmów
pracowników, a roczna produkcja wynosi 85 tyś. t miedzi i 115 tyś. t w krajach rozwiniętych, sprzedaż w krajach rozwijających się osiąg-
cynku. Przewidywany okres funkcjonowania kopalni to 12 lat do 2016 r. nęła znakomity wzrost. Dla przykładu sprzedaż filmów Kodak
NISKI POZIOM TAJSKICH CEŁ IMPORTOWYCH w 2003 r. wzrosła o 12 % w Chinach, 17 % w Indiach i 26 % w Ro-
THAI IMPORT DUTY STAYS LOW FOR NOW, METAL BULLETIN. 7 sji. Poniższa tabela pokazuje wielkość światowych zapasów metalu
June 2004. No. 8845, p. 12 oraz popyt na srebro w poszczególnych sektorach:
Poziom tajskich ceł za importowaną miedź katodową plasuje się
obecnie na poziomie l %. Całkowite zniesienie ceł importowych jest Światowe zapasy srebra i popyt, w min oz
uzależnione od działań tajskiego Przemysłu Miedziowego (Thai
Copper Industries), który zamierza „wymusić" na rządzie podwyżkę 2001 r. 2002 r. 2003 r.
cła importowego za miedź katodową do poziomu 5 %. Rząd znalazł się
w bardzo trudnej sytuacji chcąc zadowolić TCI i krajowych konsu- Zapasy
mentów.
Produkcja górnicza 598,8 596,4 595,6
OUTOKUMPU WSTRZYMUJE PRODUKCJĘ RUR MIEDZIOWYCH Rządowa sprzedaż netto 86,1 61,2 82,6
W HOLANDII Złom srebra 182,4 186,8 191,6
OUTOKUMPU TO CLOSE COPPER TUBĘ PRODUCTION IN THE Transakcje hedgingowe 18,9 — —
NETHERLANDS. Metal Bulletin, 14 June 2004, No. 8846, p. 12 IND (Implied Net Disinvestment) — 26,2 10,4
Suma zapasów 886,1 870,7 880,2
Producent miedzi Outokumpu rozpoczął rozmowy z władzami
lokalnymi i związkami zawodowymi na temat zakończenia produ-
Popyt
kcji rur miedziowych. Outokumpu Copper HMB BV produkuje
rocznie 13 tyś. t sanitarnych rur miedziowych i zatrudnia 90 osób. — — —
Wyrób:
Całkowita produkcja przedsiębiorstwa pochodząca z Finlandii, — Przemysł 337,4 341,4 351,2
Szwecji, Belgii, Holandii i Hiszpanii wynosi około 120 tyś. t sani- — Fotografia 213,5 205,7 196,1
tarnych rur miedziowych. — Biżuteria i wyroby ze srebra 288,8 265,9 276,7
— Monety i medale 31,1 32,8 35,3
AVON ZWIĘKSZA ROCZNĄ PRODUKCJĘ MIEDZI DO POZIOMU Suma — wyroby 870,7 845,8 859,2
15 TYŚ. T Rządowy zakup netto — — —
AVON GEARS UP FOR 15,000 TPY CU MARK. Metal Bulletin, 21 June Transakcje dehedgingowe — 24,8 21,0
2004, No. 8847, p. 12 INI (Implied Net Investment) 15,4 — —
Australijska firma Avon Resources ogłosiła 17 czerwca 2004 r., Suma popytu 886,1 870,7 880.2
że do 2006 r. zamierza zwiększyć roczną produkcję miedzi katodo- Cena srebra (Londyn Soz) 4,370 4,599 4,879
wej do poziomu 15 tyś. t. Ostatnio firma kupiła od Robert Champion
Zródlo:GFMS
de Crespigny's Buka Minerals kopalnie miedzi Lady Anni (region
Mount Isa) za ponad 17 min $ w gotówce i udziałach.
Kolejna tablica przedstawia ranking dwudziestu producentów srebra
DOFINANSOWANIE PROJEKTU CEBU PRZEZ ATLAS w latach 2002-2003:
ATLAS $28M FUND REVIVES CEBU PROJECT. Metal Bulletin, 21 June
2004, No. 8847, p. 12 Przedsiębiorstwa produkujące srebro
Filipińska firma Atlas Consołidation Mining & Development
Ranking Ranking Produkcja Produkcja
Corp zamierza wznowić działalność kopalni miedzi Cebu, dzięki w 2002 r. w 2003 r. Na/wa przedsiębiorstwa Państwo w 2002 r. w 2003 r.
min oz min oz
umowie zawartej z Toledo Copper Corp. (TCC) odnośnie dofinan-
sowania w wysokości 28 min S. Pieniądze na sfinansowanie przed- 1 1 Industrias Penoles Meksyk 52.7 48,4
sięwzięcia będą spływały stopniowo do TCC z Toledo Copper Minę 2 3 KGHM Polska Miedź S A. Polska 38,3 43,7
(Cebu) i pokryją udziały TCC w całym projekcie, końcowe studium 3 2 BHP Minerals Australia 46,8 42.7
wykonalności oraz pozostałe koszty operacyjne. TCC otrzyma 40% 4 4 Kazakhmys Kazachstan 21,7 19,5
udziałów w projekcie firmy Atlas oraz pełną kontrolę nad pozosta- 5 5 Grupo Mexico Meksyk 19,6 19,0
łymi 60 % udziałów. TCC, która w ubiegłym roku weszła na Lon-
6 7 Rio Tinto Wlk. Brytania 17.2 18.3
7 6 Barrick Gold Kanada 17.8 17,0
dyńska Giełdę Metali, jest międzynarodową firmą zajmującą się 8 8 Coeur d'Alene Mines USA 14.8 14,2
rozwojem i inwestowaniem w operacje związane z eksploatacją złóż 9 — Polymetal Rosja 1,8 13,3
rud miedzi na całym świecie.

598
 10 9 Xstrata* Australia 13,2 12,0 gram eksploatacji złoża Nickel Rim South w Sudbury o wartości 368
11 10 Cia. De Minas Peru 11,7 11,8 min $. Przedsiębiorstwo przewiduje natychmiastowe rozpoczęcie
Buenaventura prac. Produkcję zaplanowano na 2008 r. Obecnie złoże zawiera
12 11 Noranda Inc, Kanada 11,3 10,7 zasoby o wielkości 13,2 min t i średniej zawartości 1,7 % Ni, 3,5 %
13 14 Newmont Mining USA 9,2 9,9 Cu, 0,04 % Co i 0,8 g/t Au. Produkcja będzie prowadzona przy
14 13 Pasminco Australia 9,9 9,9 wykorzystaniu pełnych zdolności huty i rafinerii znajdujących się
15 15 Hecla Mining Company USA 8,7 9,8 w danym regionie i należących do Falconbridge. Przedsiębiorstwo
16 12 Yolcan Cia. Minera SA Peru 10,9 9,5
posiada ponadto złoże Onaping Depth o wysokiej zawartości metalu,
17 16 Boliden AB Szwecja 8,5 8,7
18 18 Pan American Silver USA 7.8 8,6 gdzie roczna eksploatacja może osiągnąć poziom około 500 tyś. t, tj.
19 17 Codelco Chile 8,2 8,4 znacznie poniżej wcześniejszego oszacowania. W celu zwiększenia
20 19 Comsur Boliwia 7,6 7,5 posiadanych zasobów Fałconbridge prowadzi badania w Republice
Dominikany, Nowej Kaledonii i Tanzanii.
Źródto: GFMS: *przedsiębiorstwo zostało nabyte przez MIM Holdings
w czerwcu 2003 r. MOCNA POZYCJA NIKLU W TRZECIM KWARTALE BIEŻĄCEGO
ROKU
DUŻY POPYT NA ROSYJSKIE ZŁOTO NICKEL LOOKING FORWARD TO STRONGER THIRD QUARTER.
RUSSIA'S GOLD RUSH. Metal Bulletin Monthly, June 2004, p. 33 Metal Bulletin, 21 June 2004, No. 8847, p. 16
Rosyjski przemysł złota prosperuje bardzo dobrze głównie dzię- Producenci i handlowcy przewidują, że pozycja niklu w trzecim
ki zagranicznym inwestycjom. Od 1998 r., kiedy Kinross Gold z Ka- kwartale 2004 r. będzie mocniejsza dzięki popytowi, jakim cieszy
nady przejął udziały w Omolon Gold w Magadan, krajowa produ- się nikiel na rynku stali. Do tej pory w trzecim kwartale poprzednich
kcja wzrosła o 11 %, podczas gdy w Afryce Pd., USA i Australii — lat można było zauważyć spadek popytu na nikiel w związku z se-
produkcja pozostawała na niezmienionym poziomie lub spadała. zonowym wstrzymaniem prac w zakładach metalowych. W bieżą-
Sektor jest gotowy na konsolidację, a koncesja dla najbogatszej cym roku wysoki popyt na nikiel spowodował, że niemieckie Thys-
kopalni Sukhoi Log, położonej w środkowej Syberii, zostanie sprze- senKrupp Nirosta i TK Stainless nie planują wstrzymania produkcji
dana. Kopalnia posiada zasoby oszacowane na ponad l tyś. t złota. w okresie wakacyjnym, podobnie jak w innych krajach europejskich
Jedynym przedsiębiorstwem górniczym mogącym zdobyć koncesję (Francja, Belgia i Hiszpania). Przy tak wysokim popycie na nikiel
na Sukhoi Log jest producent niklu, palladu i miedzi Norylsk Nickel. — premie pozostają na tym samym poziomie.
W Rosji funkcjonuje ok. 600 lub więcej przedsiębiorstw górniczych,
które rocznie produkuj ą 5-^61 złota. W 2003 r. Rosj a wyprodukowa- ANTAM POSZUKUJE PARTNERA DO SPÓŁKI JOINT YENTURE
ła ok. 1801 złota, w tym 401 wyprodukował Norylsk Nickel. Według ZAJMUJĄCEJ SIĘ EKSPLOATACJĄ NIKLU
analityka Yasila Nikolayeva z banku inwestycyjnego Troika Dialog, ANTAM SEEKS JOINT YENTURE PARTNER FOR NICKEL PROJECT.
rzeczywisty wzrost zainteresowania nastąpił po kampanii interneto- Metal Bulletin, 14 June 2004, No. 8846, p. 18
wej i podniesieniu przez rząd rosyjski cła eksportowego (5 %) na Indonezyjska firma PT Aneka Tambang (Antam) prowadzi ne-
złoto, wprowadzonego w 1999 r., a wycofanego w 2001 r. Dodatko- gocjacje z japońskimi i kanadyjskimi producentami niklu, w celu
wo zmiany legislacyjne pozwoliły przedsiębiorstwom na eksport znalezienia międzynarodowych partnerów przy eksploatacji limoni-
i uzyskanie środków finansowych poprzez londyński Alternative towych złóż niklu w Północnym Maluku i południowo-zachodniej
Investment Market (AIM) i rosnące w siłę rosyjskie banki komercyj- Sulawesi. Antam poprzez eksploatację nowych złóż niklu, chce
ne. Nastąpił także nagły wzrost cen złota i spadek wartości $. Według podnieść wartość otwartej w 2001 r. kopalni. Firma posiada ponadto
raportu opublikowanego przez Gold Field Minerał Sendces (GFMS) rezerwy niklu o wielkości 103 min t w południowo-zachodniej Sul-
i NBL Gold, połączenie słabego rubla i wyższej ceny złota w $ waesi w nie eksploatowanych jeszcze złożach Bahubulu, Tapunopa-
sprawiło, że średnia rosyjska cena złota (w rublach) była o 23 % ka i Mandiodo. W chwili obecnej Antam posiada udziały w dwóch
wyższa w 2002 r. (cena złota w $ wzrosła o 14 %). To zachęciło spółkach joint venture, zajmujących się eksploatacją złóż niklu —
rosyjskie banki do uruchomienia większych środków na sfinansowa- 25 % udziałów w Geo Island (BHP Billiton) i 10 % w Weda Bay
nie projektów złota. Większość rosyjskich złóż złota to złoża alu- (Weda Bay Minerals Inc.)
wialne, w których zawartość metalu jest wyższa w stosunku do
PPC UTRZYMUJE NISKI POZIOM PRODUKCJI
innych złóż na świecie. Koszt wydobycia kruszcu jest mniejszy
PPC TO MAINTAIN LOWER OUTPUT. Metal Bulletin, 28 June 2004,
w stosunku do średniego kosztu na świecie (np. całkowity średni
No. 8848, p. 11
koszt w Rosji dla Peter Hambro Mining (PHM) wynosi 166 $/oz,
podczas gdy średni koszt na świecie to 224 $/oz). Japoński producent miedzi Pan Pacific Copper (PPC) w nadcho-
dzącym kwartale utrzyma niski poziom produkcji miedzi pomimo
ZGODA DLA ZŁOŻA NICKEL RIM SOUTH wznowienia dostaw koncentratów z kopalni Grasberg. PPC może
GO-AHEAD FOR NICKEL RM SOUTH. CIM Bulletin, June/July 2004, p. 11 produkować rocznie ok. 610 tyś. t miedzi przy pełnej wydajności
Falconbridge Ltd zamierza w ciągu kolejnych sześciu lat zwię- dwóch hut, których jest udziałowcem. Przedsiębiorstwo zamierza
kszyć produkcję o 65 % z 99 tyś. t prognozowanych na 2004 r. do w bieżącym roku finansowym, kończącym się w marcu 2005 r.,
164 tyś. t w 2010 r. W marcu 2004 r. zarząd zatwierdził 5-letni pro- osiągnąć całkowitą produkcję na poziomie 550 tyś. t.

INFORMACJE GIEŁDOWE

PLANY KAZAKHMYS DOTYCZĄCE GIEŁDY W LONDYNIE
KAZAKHMYS PLANS LONDON LISTING. Mining Journal, 4 June 2004, p. 13
Producent miedzi Kazakhmys Corp. (Kazachstan) planuje wy-
puszczenie w 2004 r. wstępnej oferty publicznej swoich akcji (IPO),
którą kieruje do inwestorów z Wielkiej Brytanii. Przedsiębiorstwo
udostępni w ofercie 25 % swoich akcji obracanych obecnie na gieł-
dzie w Kazachstanie. Dużym udziałowcem w Kazakhmys jest Sam-
sung Corp., który posiada 42,55 % akcji. Kazakhmys ma ponad 90 %
udział w rocznej krajowej produkcji miedzi. Przedsiębiorstwo znaj-
duje się w gronie dziesięciu największych światowych producentów
miedzi i jest czwartym największym producentem srebra na świecie.
Przedsiębiorstwo zamierza do końca 2004 r. zwiększyć produkcję
miedzi rafinowanej do 425 tyś. t (417 tyś. t w 2003 r.). Ponadto
Kazakhmys planuje wyprodukowanie 70 tyś. t rafinowanego cynku
do końca 2004 r. i 90 tyś. t w 2005 r.
INDONEZJA SPRZEDAJE UDZIAŁY
INDONESIAN SALE. Mining Journal, 4 June 2004, p. 16
Rząd Indonezji zamierza w 2004 r. zebrać około 800 mld Rp
(l $ = 9,350 Rp) w wyniku sprzedaży udziałów w państwowych

599
przedsiębiorstwach górniczych. Według rzecznika prasowego, rząd
zbierze 400 min Rp za sprzedaż 14 % akcji w przedsiębiorstwie
eksploatującym rudy niklu i złota PT Antam Tbk oraz 400 Rp
ze sprzedaży udziałów w przedsiębiorstwie węglowym PT Tambang
Batubara Bukit Asam i firmie PT Timah. Tymczasem PT Antam
planuje wypłacenie udziałowcom dywidend za ten rok w wysokości
38,60 Rp/akcję, co stanowi 32,5 % zysku netto za 2003 r. Przedsię-
biorstwo podało, że dochód netto za 2003 r. wynosi 226,6 mld Rp,
co stanowi 28 % wzrost w stosunku do zysku netto w 2002 r.
KAZACHSKIE ZŁOTO NA AIM
KAZAKH GOLD PLAY LISTS ON AIM. Mining Journal, 11 June 2004, p. 12
Hambledon Mining plc rozpoczął obrót akcjami na londyńskim
Alternative Investment Market (AIM) i w wyniku emisji 50 min
nowych akcji zwykłych po 0,05 £/akcję zebrał 2,5 min £. Uzyskany
dochód netto zostanie przeznaczony na zakończenie studium wyko-
nalności projektu złota Sekisovskoye położonego w okręgu Glubo-
kovsky na wschodzie Kazachstanu i dalsze poszukiwania na tym
obszarze. Projekt zawiera zasoby złota o wielkości l min oz oraz 1,1 min
oz w kategorii Pl według rosyjskiego systemu klasyfikacji.
FUZJA PRZEDSIĘBIORSTW ZŁOTA TYPU JUNIOR
JUNIOR GOLD MERGER. Mining Journal, 11 June 2004, p. 15
Akcjonariusze Radius Explorations Ltd i PilaGold Inc. zatwierdzili
plany połączenia i stworzenia większego przedsiębiorstwa o nazwie
Radius Gold Inc. Udziałowcy Radius Explorations otrzymają po
jednej akcji w Radius Gold za każdą posiadaną akcję Radius Explo-
rations. Natomiast akcjonariusze PilaGold otrzymają po jednej akcji
w Radius Gold za każde 2,25 posiadanych akcji PilaGold. Nowe
przedsiębiorstwo będzie posiadało 50,6 min akcji oraz kapitał obro-
towy w wysokości 20 min $C. Radius Gold spodziewa się, że obrót
akcjami na TSX Yenture Exchange rozpocznie się 2 lipca 2004 r.

WYNIKI FINANSOWE

NORYLSK KUPUJE UDZIAŁY W UES
NORILSK BUYS UES STAKE. Mining Journal, 4 June 2004, p. 4
MMC Norilsk Nickel oświadczył, iż nabywając udziały w RAO
Unified Energy Systems (UES), przedsiębiorstwie produkującym
ponad 70 % energii w Rosji, dołączył do grona przodujących rosyj-
skich producentów metali. Przedsiębiorstwo w 2003 r. wydało 142
min $ na akcje i inne aktywa finansowe, z czego 140 min $ wydano
na zakup 1,01 % udziałów w UES. Norylsk posiada także 25 %
udziałów w Krasnoyarskenergo i 10 % w Kolenergo (filie UES),
które zaopatrują w energię jego kopalnie na Syberii i półwyspie
Kola. Według raportu finansowego za 2003 r. dochody Norylska
ze sprzedaży metali wzrosły o 68 % do poziomu 5,2 mld $. Nato-
miast zysk netto wzrósł o 47 % do 584 min $. Sprzedaż niklu była
w stosunku do 2002 r. większa o 37 % i wyniosła 308 tyś. t. Z kolei
dochód z niklu wzrósł o 67 %. Średnia zrealizowana cena metalu
wynosiła średnio 8,991 $/t w porównaniu do 6,728 $/t w 2002 r.
Sprzedaż miedzi wzrosła o 6 % w 2003 r., a dochód o 15 % do 828
min $. Średnia zrealizowana cena miedzi osiągnęła poziom 1,764
$/t. Przedsiębiorstwo zanotowało, że w 2003 r. sprzedało 70 tyś. t
niklu i 17 tyś. t miedzi.

CENY METALI

STABILNY POZIOM CEN ZA MIEDZ DO ROKU 2005 Oiów ($/Mg)

PRICES LOOKING STRONG FOR 2005. Metal Bulletin, 21 June 2004, transakcje natychmiastowe 696,00 974,50 869,66
No. 8847, p. 12 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 698,50 933,00 816,18
Według konsultantów giełdowych w pierwszym kwartale 2005 r. ceny
miedzi osiągną poziom 3100 $/t. Na ostatnim posiedzeniu Copper Coun- Cynk ($/Mg)
cil, tj. w czerwcu 2004 r., rozmawiano o przyszłości miedzi i oczekiwa- transakcje natychmiastowe 966,50 1155,00 1021.08
nych poziomach cen. Założono, że średnia cena miedzi w 2004 r. osiąg- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 985,00 1168,50 1039,52
nie poziom 2656 $/t, natomiast prognoza na 2005 r. wynosi 2875 $/t, przy
czym w drugim kwartale ceny plasować się będą na poziomie 3 tyś. $/t. Nikiel (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 10 527,50 17 760,00 13 533,52
POWRÓT OŁOWIU NA GIEŁDĘ W SINGAPURZE; STAŁA POZY- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 10 495,00 17 660,00 13 362,05
CJA CYNKU cena cena
Kobalt (S/Mg) miesięczna
LEAD RETURNS TO SINGAPORE, ZINC STABLE. Metal Bulletin, 21 najniższa
miesięczna
najwyższa
June 2004, No. 8847. p. 14 czerwiec 2004 czerwiec 2004

Premie za ołów na giełdzie w Singapurze spadły z 80-^90 $ do min. 99,8 % 25 133 26 111
poziomu 30-5-35 $. W okresie od grudnia 2003 r. do lutego 2004 r., min. 99,3% 23872 24656
premie za ołów nie były notowane na giełdzie ze względu na słabą
Złoto ($/oz)
Średnie miesięczne ceny metali poranna 391,77955
popołudniowa 392,37273
Styczeń-czerwiec Czerwiec
2004 2004 Srebro (C/OT.)
Metal Spot 586,18182
cena cena cena June Averages, Metal Bulletin, July 2004, No. 8494. p. 27
najniższa najwyższa średnia
pozycję ołowiu na rodzimych rynkach. Skutkiem tego był spadek
Miedź Grade A (S/Mg)
zainteresowania chińskich producentów importem ołowiu do Singa-
transakcje natychmiastowe 2336,75 3165,00 2685.93
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3029.00 2644,98 puru. Pozycja cynku na giełdzie w Singapurze jest stała od przeszło
trzech miesięcy, a premie plasują się na poziomie 35-M-O $/t.

600
 ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU
71625

O
r

3532:
04*06/07 04/D7/D5 0*08/03 0*05/07 0*06/07 0*07/05 0*08/03
Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

757396} _

743392}

g 729388)
•e !
716383

701370
0*06/07 0*07/05 0*08/03
Data sesji 0*08*7 0*07/05 04/08/03
Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska-Buslik, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Nowe Polskie Normy:
PN-ISO 10049:2004 Odlewy ze stopów aluminium — Ocena
porowatości metodą wizualną
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uz-
nania:
— PN-EN 573-4 (U) Aluminium i stopy aluminium — Skład che-
miczny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie — Część
4: Rodzaje wyrobów
zastępuje: PN-EN 573-4:1997
— PN-EN 12258-3:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium —
Terminy i definicje — Złom
— PN-EN 13957:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Rury
okrągłe wyciskane ogólnego stosowania w kręgach — Specyfi-
kacja
— PN-EN 13958:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Rury
okrągłe ciągnione ogólnego stosowania w kręgach — Specyfi-
kacja
— PN-EN 13981:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Wy-
roby stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki tech-
niczne kontroli i dostawy — Część l: Wyroby wyciskane
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm:
— prPN-EN 485-3 Aluminium i stopy aluminium — Blachy, taśmy
i płyty — Część 3: Dopuszczalne odchyłki wymiarów i kształtu
wyrobów walcowanych na gorąco
zastępuje: PN-EN 485-3:2003 (U)
— prPN-EN 1981 Miedź i stopy miedzi — Stopy wstępne
zastępuje: PN-EN 1981:2003 (U)
— prPN-EN 12258-3 Aluminium i stopy aluminium — Terminy
i definicje — Złom
zastępuje: PN-EN 12258-3:2004 (U)
— prPN-EN 13349 Miedź i stopy miedzi — Rury miedziane pre-
izolowane trwałym pokryciem
zastępuje: PN-EN 13349:2003 (U)
— prPN-EN 14121 Aluminium i stopy aluminium — Blachy, ta-
śmy i płyty z aluminium do zastosowań elektrotechnicznych
zastępuje: PN-EN 14121:2003 (U)
Normy europejskie przewidziane do uznania za Polskie Normy:
— EN 485-2:2004 Aluminium and aluminium alloys — Sheet, strip
and piąte — Part 2: Mechanical properties
Aluminium i stopy aluminium — Blachy, taśmy i płyty — Część
2: Własności mechaniczne
PN sprzeczna: PN-EN 485-2:1998
— EN 13981-2:2004 Aluminium and aluminium alloys—Products
for structural railway appłications — Technical conditions for
inspection and delivery — Part 2: Plates and sheets

601
 Aluminium i stopy aluminium — Wyroby stosowane w konstru-
kcjach kolejowych — Warunki techniczne kontroli i dostawy —
Część 2: Płyty i blachy
— EN 14286:2004 Aluminium and aluminium alloys — Weldable
rolled products for tanks for the storage and transportation of
dangerous goods
Aluminium i stopy aluminium — Spawalne wyroby walcowane
stosowane w zbiornikach do magazynowania i transportowania
ladunków niebezpiecznych
— EN 14287:2004 Aluminium and aluminium alloys — Specific
reąuirements on the chemicał composition of products intended
to be used for the manufacture of packaging and packaging
components
Aluminium i stopy aluminium — Szczególne wymagania skladu
chemicznego wyrobów stosowanych do wytwarzania opakowań
i elementów opakowań
— EN 14290:2004 Zinc and zinc alloys — Secondary raw materiał
Cynk i stopy cynku — Wtórne materiały cynkonośne
Informacja o projektach norm europejskich
— prPN-prEN 1057 Cooper and cooper alloys — Seamless round
cooper tubes for water and gaś in sanitary and heating applications
— Miedź i stopy miedzi — Rury miedziane okrągłe bez szwu do
wody i gazu stosowane w instalacjach sanitarnych i ogrzewania
PN sprzeczna: PN-EN 1057:1999
— prPN-prEN 13981-3 Aluminium and aluminium alloys — Pro-
ducts for structural railway applications — Technical conditions
for inspection and delivery — Part 3: Castings — Aluminium
i stopy aluminium — Wyroby stosowane w konstrukcjach kolejo-
wych — Warunki techniczne kontroli i dostawy — Część 3: Odlewy
— prPN-prEN 13981-4 Aluminium and aluminium alloys — Pro-
ducts for structural railway applications — Technical conditions
for inspection and delivery — Part 4: Forgings — Aluminium
i stopy aluminium — Wyroby stosowane w konstrukcjach kole-
jowych — Warunki techniczne kontroli i dostawy — CZĘŚĆ 4:
Odkuwki
CHRONICLE
Informacja o odbytych sympozjach „POLACY RAZEM"
Sympozja „POLACY RAZEM" FSNT-NOT wspólnie z innymi
instytucjami organizuje od 1996 r. Są one miejscem spotkań, wymia-
ny doświadczeń i poglądów inżynierów polskiego pochodzenia roz-
sianych po całym świecie. Do tej pory odbyły się trzy sympozja:
1. 7 października 1996 r. w Warszawie; współorganizotorem obok
NOT byli: Fundacja Polonia, Stowarzyszenie Techników Polskich
w Wielkiej Brytanii, Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie
i Akademia Inżynierska w Polsce.
2. 18 października 1999 r. w Warszawie; jego organizatorem obok
NOT było Stowarzyszenie „Wspólna Polska", Stowarzyszenie Te-
chników Polskich w Wielkiej Brytanii, Polskie Towarzystwo Na-
ukowe na Obczyźnie.
602
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm euro-
pejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie jako
ankietę projektu przyszłej PN-EN.
PKN informuje, że po zatwierdzeniu norm europejskich będą one
wprowadzane do zbioru PN metodą uznania. Uznanie normy euro-
pejskiej będzie skutkowało wycofaniem krajowych norm sprzecz-
nych.
Uwagi dotyczące treści merytorycznej projektu EN należy zgłaszać
w języku angielskim na formularzu CEN commenting form.
Pozostałe uwagi, dotyczące tłumaczenia tytułu projektu normy euro-
pejskiej, wykazu PN sprzecznych, zgodności z przepisami prawny-
mi, a także deklarację finansowania i uczestnictwa we wprowadza-
niu norm europejskich metodą tłumaczenia, należy zgłaszać w języ-
ku polskim na formularzu Uwagi do części polskiej. Formularze oraz
Karty Krajowe zawierające: tytuł angielski, tytuł polski, abstrakt
w języku polskim oraz wykaz norm sprzecznych są dostępne na
stronie internetowej PKN www.pkn.pl, podstrona Działalność, za-
kładka Ankieta powszechna prPNprEN. Na stronie tej, w zakładce
Przegląd ankiety powszechnej prPN-prEN znajdują się aktualne
informacje dotyczące ankietowania projektów norm europejskich.
Projektami z zakresu metali nieżelaznych zajmują się: KT nr 219 ds.
Ciężkich Metali Nieżelaznych i KT nr 225 ds. Lekkich Metali Nie-
żelaznych.
Tekst projektu normy europejskiej można uzyskać zgłasza-
jąc zapotrzebowanie pod adresem: ewelina.reterska@pkn.pl lub
woisekr@pkn.pl. Projekt zostanie przesłany na wskazany adres ele-
ktroniczny.
Opinie prosimy przesłać na adres naszego Zespołu.
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
3.22-J-25 września 2000 r. w Londynie; organizatorzy to: Stowarzyszenie
Techników Polskich w Wielkiej Brytanii, FSNT-NOT, Stowarzyszenie
„Wspólna Polska" oraz Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie.
Dotychczasowe rezultaty Sympozjum „POLACY RAZEM"
utwierdzają nas w słuszności idei ich organizowania. Spełniają one
ogromną rolę w integracji inżynierów polskiego pochodzenia oraz
sprzyjają ich integracji z korzyścią dla Polski.
W tym roku FSNT-NOT przygotowało IV Sympozjum „POLACY
RAZEM" wspólnie ze Stowarzyszeniem Techników i Inżynierów
Polskich na Litwie, Zrzeszeniem Inżynierów Budowalnych i Sani-
tarnych w Wilnie oraz Domem Kultury Polskiej w Wilnie. Sympo-
zjum odbyło się na Litwie w dniach 21^-24 października 2004 r.
 Indywidualne
WĘGLIKI SPIEKANE

Spółka z o.o. rozwiązania

... jis^s^::Vfe3^^ : : : :
,' -.: "śFśi-r
i^;::^',:^:: s >-' 3 ; : r -''- ' '; •:•.••:••-•''r-'

:;;1J uu i są Z.PUZ.. -.;,;. ...•,.„•<£..' .....

^i^L \ K. wećcc rvś;.ńXćv. .t :3:ita

_: - ' ^_„ .. ... „ ' ' .

77:_..'. i " ", . . :.5pppiiii :

•_-._.<. :;:: r.E"zsc.z::S:"uc:£.rsk;c-~
! !
- :
• m '• ~ '• • " ' fis:.: ;

:
" ' l ff '::ł),
:
iAsJksS"'"^'"
iGSDtfe /X;,R/---- - :^--Z:.~.2:~2
'•''• '•••'•''/f •<*§
5SCi.=\;- ::z f.:s zz"~~'~ J:r ^JiH
. . • M;!i»1iC

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 15,75 ark. druk. Papier ilustracyjny Id. 11161x88/80. Druk ukończono w październiku 2004 r.
Rudy Metale: R 49. nr 10-11. s. 481+602. październik 2004 r.
Diuk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul Mikołowska lOOa
 w Zakład Kolportaż'
ul. Bartycka 2
00-950 Warszaw
skr. poczt. 100
tel. (0-22) 840 30 8
tel./fax (0-22) 840 59 4
tel./fax (0-22) 840 35 8

*:15t ś'

elektronika,
elektrotechnika, hutnictwo, przemysł czasopisma tematy
telekomunikacja górnictwo spożywczy budownictwo wielobranżowe , ogólnotechnicz
rocznie roc
brutt

przemysł lekki

Prenumeratą
of prenumeracie ciągły