ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
n
R-50
2005

Sp. z o.o.
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.
#
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
s e k r e t a r i a t @ s i g m a - n o t . p l . Dział R e k l a m y i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.

Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24,00 zł 96,00 zł 48,00 zł 192.00 zł 96,00 zł

 rudy
i metale
SIGMA-NOT SP. z o.o.

R.50
nieżelazne
3
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
2005 PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M 1 E S I E C Z N 1 K
indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
SPIS TREŚCI:
Strona

Laskowski J. S.: 110 Testowanie flotacyjnych odczynników pianotwórczych

Mulak W., Miazga B., Szyniczycha A.. 114 Hydrometaiurgiczny odzysk niklu z materiałów odpadowych
Misiołek W. Z., Misiołek Z.: 120 Zmiany w kształceniu inżynierów XXI wieku na przykładzie Stanów Zjednoczo-
nych. Czego możemy się nauczyć na tym przykładzie?
Downorowicz S.: 126 Problemy hydrogeologiczne górnictwa rud miedzi. Wskaźniki zawodnienia kopalń
Misiołek Z.: 131 Wywiad z Dyrektorem Instytutu Metalurgii i Inżynierii Materiałowej im. Aleksan-
dra Krupkowskiego PAN w Krakowie Prof. dr. hab. inż. Bogusławem Majorem
RECENZJE 134
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Nowak S. : 135 Zmienność własności drutów Al do celów elektroenergetycznych. Ocena prawdopodo-
bieństwa akceptacji wyrobu
METALURGIA PROSZKÓW
Paszkowski L, Ślusarek B., Biało D.: 140 Wpływ zawartości proszku Nd-Fe-B na właściwości magnetyczne dielektromagne-
sów wtryskiwanych
Sulowski M. : 143 Warunki wytwarzania spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych. Część III:
Własności mechaniczne spiekanych stali manganowych
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 148 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 154 Światowy rynek metali nieżelaznych
KRONIKA 159

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2005 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymariski. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiriski,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax:619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, tel./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama @ sigma-not.pl.

Format A4 Objętość 7,0 ark druk Papier ilustracyjny kl 11161x88/80 Druk ukończono w marcu 2005 r
Rudy Metale R 50, nr 3, s 109-160, marzec 2005 r
Druk Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o o, Katowice ul Mikoiowska lOOa
JANUSZ S. LASKOWSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD 622.765.06:622.765.4.001

TESTOWANIE
FLOTACYJNYCH ODCZYNNIKÓW PIANOTWÓRCZYCH

Odczynniki pianotwórcze dobierane są w praktyce zgodnie z ogólnymi zasadami i sprawdzane w testach laboratoryjnych
oraz przemysłowych. Powszechnie stosowane w odniesieniu do nich terminy „silny" lub „selektywny" są raczej intuicyjne niż
ściśle naukowe. W związku z tym podjęty został program badawczy mający na celu zbadanie podstawowych właściwości
odczynników pianotwórczych stosowanych we flotacji oraz standaryzowanie testów pozwalających uzyskać dane potrzebne
do ich scharakteryzowania i klasyfikacji. Ponieważ odczynniki pianotwórcze służą do zmniejszenia wielkości pęcherzyków
oraz zwiększenia stabilności piany, to w procedurach przyjętych w niniejszym artykule były one charakteryzowane przez ich
zdolność do zmniejszania wielkości pęcherzyków oraz zwiększania stabilności piany. Wykazano, że opracowany system
klasyfikacji odczynników pianotwórczych oparty na tych dwóch parametrach pozwala na prawidłowe rozróżnienie odczynni-
ków uważanych za „selektywne" i tych, które uważa się za „silne".
Słowa kluczowe: flotacja, odczynniki pianotwórcze, dynamiczny wskaźnik pienienia.

TESTING FLOTATION FROTHERS

In practice, frothers are selected following generał guidelines and verification by laboratory and/or plant tests. The terms
„powerfid" or „selective", which are commonly used to characterise frothers, have intuitive rather than scientific meaning.
A research program has been set out to study fundamental properties of the flotationfrothers and to identify t hę tests, which
can provide Information needed to characterise and classify suchflotation agents. Sińce flotation frothers are used to reduce
bubble size and increase froth stability, in the procedures adopted in this paper they were characterised by their ability to
reduce bubble size in a flotation celi and to increase foam stability. It has been shown that the developedfrother classification
system basedon these two measurements is able to correctly distinguish thefrothers known as being selectivefrom those which
are known to be powerful.
Key words: flotation, frothers, dynamie foamability index.

Wstęp W badaniach podstawowych odczynników flotacyjnych istnieje

wiele niewiadomych i jeden znany fakt. Przyjmuje się powszechnie,
Proces flotacji pianowej wymaga wielu różnorodnych odczyn- że czyste ciecze nie posiadają żadnych własności pianotwórczych.
ników flotacyjnych. Chociaż sądzi się. że najważniejsze sąkolektory Piana może powstać w cieczy tylko wtedy, gdy wokół pęcherzyków
stosowane dlahydrofobizacji minerałów, które mają być flotowane, gazu tworzy się film stabilizujący takie pęcherzyki. W czystych
jak sama nazwa „flotacja pianowa" implikuje, piana jest nieodłącz- cieczach piana nie powstaje, ponieważ nie ma takiego mechanizmu,
nym elementem procesu. Wytwarzanie piany wymaga stosowania który mógłby zwiększyć stabilność błonek cieczy pomiędzy pęche-
odczynników pianotwórczych służących do ułatwienia dyspersji rzykami gazu [7]. W obecności związków powierzchniowo czyn-
powietrza na drobne pęcherzyki oraz do stabilizacji piany. Według nych adsorpcja takich cząsteczek na granicy faz gaz-ciecz opóźnia
teorii penetracji Leji-Schulmana [10, 11] odczynniki pianotwórcze wypływ cieczy z błonki między pęcherzykami i przyczynia się do
adsorbują się na granicy faz woda-gaz i oddziałują z cząsteczkami
kolektora adsorbowanymi na powierzchni ziarn mineralnych przy T a b l i ca l
zderzeniu cząstek mineralnych z pęcherzykami.
Trudności w pełnej analizie naukowej pianotwórczych odczyn- Charakterystyka odczynników flotacyjnych
ników flotacyjnych były dogłębnie analizowane przez Wróbla 50 lat w formie podawanej przez producentów
temu [17]. Na przestrzeni 50 lat sytuacja ta nie uległa zmianie Table l
i terminy „silny" i „selektywny" są w dalszym ciągu powszechnie Flotation frother characteristics as provided
stosowane do opisu właściwości tych odczynników. by manufacturers
Handlowo dostępne odczynniki dostarczane są zazwyczaj wraz
z informacją podaną przykładowo w tablicy l. Odczynnik Odczynnik Odczynnik
Wprawdzie informacja zawarta w tablicy l jest ważna z punktu Właściwość 1 2 3
obchodzenia się z tymi produktami, nie mówi ona jednak nic o ich
właściwościach flotacyjnych. Z tego względu niektórzy producenci Masa cząsteczkowa 200 250 400
zamieszcząjądodatkowe informacjejakościowe, charakteryzujące te Lepkość, cP 7 12 27
produkty jako „selektywne" lub „silne". Co więc mają robić użytkow- Gęstos'ć, g/cm 3
0,970 0,980 0,988
Temperatura krzepnięcia, °C poniżej —50 poniżej -50 poniżej -50
nicy tych produktów? Muszą ora opracować własny program badawczy
Temperatura zapłonu. °F 250 285 325
i przebadać zakupione produkty według ogólnych zasad, które jed-
nak mogą się znacznie różnić w zależności od przyjętych procedur. °F oznacza temperaturę w skali Fahrenheita

Prof. Janusz S. Lasków s ki— Department of Mining Engineering, University of British Columbia, Vancouver, B.C., Canada, JSL@apsc.ubc.ca,
Mgr inż. Jan Szynowski— tłumaczenie artykułu z języka angielskiego. Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

no
wytworzenia układu o większej stabilności mechanicznej. Prowadzi
to bezpośrednio do prostego wniosku wiążącego aktywność odczyn- (POJI
nika pianotwórczego z jego napięciem powierzchniowym. Jednakże E 2-2
przy tych zakresach stężeń, przy których odczynniki pianotwórcze E
mają wpływ na wytwarzanie piany i wielkość pęcherzyków, ich S"
0)15-1
wpływ na napięcie powierzchniowe wody jest znikomy [15]. Wyniki
ostatnich badań dowodzą niezbicie, że odczynniki pianotwórcze CO
W
kontrolują wielkość pęcherzyków poprzez zmniejszanie ich koale-
scencji [2, 3] oraz że koalescencji pęcherzyków można całkowicie
uniknąć przy stężeniach odczynników pianotwórczych przekracza- -o
£os-
jących krytyczne stężenie koalescencji (CCC—critical coalescence •co
concentration).
Procedura badawcza opisana w niniejszym artykule oparta jest T —i 1
na podstawowym, powszechnie uznanym fakcie, że odczynniki pia- 04 08
3
notwórcze stosowane do flotacj i zmniej szaj ą wielkość pęcherzyków. Stężenie mmol/dm
Wiadomo też, że zwiększają one stabilność piany. Obydwa te para-
Rys l Graficzna metoda wyznaczania parametru CCC
metry powinny być zatem stosowane do określania podstawowych
dla odczynników MIBC, (PO), i (PO)2
właściwości tych odczynników.
Fig l Graphical evaluation on the CCC values for MIBC,
Część doświadczalna (PO)! and (PO)2

Materiały
1 . 1 . 1 , 1
Ponieważ MIBC jest najczęściej stosowanym flotacyjnym od- * »m
- » DFZSB
czynnikiem pianotwórczym, pierwsza seria testów obejmowała róż- f » » DFSOtt
2—
ne izomery/pochodne heksanolu [2, 3]. W drugiej serii testów bada-
w
^
V
no mono-alkiłowe etery tlenku propylenu zawierające trzy ważne , \
handlowe odczynniki pianotwórcze (DF-200, DF-250 i DF-1012) E 1 5-
0) ''Js 1 1
[8]. Wykaz badanych odczynników zamieszczono w tablicy 2. •5
co jj|£ l ^
CO \ .
1-
Wielkość pęcherzyków co s~S
_ 1 '>•*. ir" * -4--_^ i5 ^™ ™ ^. ,.,_.

o >«-. *f™- *— ™"*

c CCr ^ U^JO
T3
Istnieje wiele eksperymentalnych metod służących do pomiaru 05 -

wielkości pęcherzyków [l, 6]. W naszych pomiarach [2, 3] stosowany tO CCC fot
C^Cfcr
Df1012
był przyrząd opracowany na uniwersytecie w Cape Town [14, 16], i
' • ^ l i l i i |
zwany dalej miernikiem UCT. Pęcherzyki wytwarzano w komorze 0 01 02 03 04
flotacyjnej (Open Top Leeds celi) przy 1000 obr./min i natężeniu
przepływu powietrza ok. 5 dm /min. Próbnik miernika UCT umie- Stężenie mmol/dm
szczony był 50 mm powyżej statora. Do sporządzania roztworów
badanych odczynników pianotwórczych stosowano wodę destylo- Rys. 2. Graficzna metoda wyznaczania wartości CCC
waną. dla odczynników Dowfroths
Fig. 2. Graphical evaluation on the CCC values for Dowfroths
Dynamiczny wskaźnik pienienia

Zastosowano procedurę opartą na metodologii opracowanej witej objętości gazu Vznajdującego się w układzie (roztwór i piana)
przez K. Mały sę i jej współpracowników [5,13]. Metoda ta wymaga od natężenia przepływu gazu Q
określenia czasu zatrzymania (z angielskiego retention time, rt) na
podstawie nachylenia liniowego odcinka wykresu zależności calko- rt-
A2
(1)
Tablica 2 Otrzymane wartości rt są następnie stosowane do wyznaczenia
Wykaz badanych odczynników pianotwórczych dynamicznego wskaźnika pienienia (z angielskiego Dynamie
Foamability Index, DFI) definiowanego jako nachylenie krzywej
Table 2 zależności czasu zatrzymania od stężenia przy c —> O
List of the tested frothers
(2)
Nazwa Masa
Wzór
stoso- Czystość cząste- HLB
chemiczny
wana czkowa Napiącie powierzchniowe

MIBC Techniczna CH3CHCH3CH(OH)CH3 102,2 6,1 Do pomiaru napięcia powierzchniowego roztworów wodnych
HEX Odczynnika C6H13OH 102,2 6,0
DEMPH Techniczna 248,4 w funkcji stężenia odczynnika pianotwórczego stosowano tensometr
C6HBOH(EO)2(PO) 6,6
DEX Techniczna C6H13OH(EO)2 190,3 6,7 Du Noy.
MPDEH Techniczna C6H13OH(PO)(EO)2 248,4 6,6
(P0)l Odczynnika CH3(PO)OH 90,12 8,3 Wyniki
(P0)2 Odczynnika CH,(PO)2OH 148,12 8,15
DF-200 Techniczna CH3(PO)3OH 206,29 8,0 Na rysunkach l i 2 pokazano krzywe zależności wielkości pę-
DF-250 Techniczna CH3(PO)4OH 264,37 7,8
DF-1012 Techniczna CH3(PO)6,3OH 397,95 7,5
cherzyków od stężeniaotrzymane dla odczynników poliglikolowych
oraz MIBC. Podano też krytyczne stężenie koalescencji (CCC)
EO oraz PO są odpowiednio skrótami —OC2H4— oraz —OC3H6— wyznaczone graficznie z wykresów. Przy stężeniach c > CCCkoale-

111
 T a b l i ca 3
Wartości parametru CCC
dla badanych odczynników pianotwórczych 300000 —

Table 3
CCC values for the inyestigated frothers
200000 —

CCC
Typ odczynnika
ppm -fe 100000
mmol/dm3

MIBC 0,11 11,2

(P0)l 0,52 46,8 l i
0.2 0.4
(PO)2 0,17 25,1 Stężenie znormalizowane c/ccc
DF-200 0,089 18,4
DF-250 0,033 8,7 Rys. 4. Zależność między wartościami parametrów DFl
DF-1012 0,015 6,0 oraz CCC dla badanych odczynników
Fig. 4. Relationship between DFI and CCC values
for the tested frothers
2.4

ca
i
•o

2 4 6
i
Stężenie znormalizowane c/ccc cc
o
Rys. 3. Wpływ stężenia znormalizowanego
_Q
na wielkość pęcherzyków O Hex

Fig. 3. Effect of the normalised concentration on bubble size

T j T | l j T j l | r- | l | N j .i j

scencja zanika, zaś wielkość pęcherzyków pozostaje stała i przestaje
być zależna od stężenia odczynnika pianotwórczego. W tablicy 3
podano wartości CCC dla badanych poliglikoli. Normalizując stęże-
nie odczynnika względem wartości CCC dla każdego z tych odczyn-
ników, można łatwo wykazać, że wszystkie punkty eksperymentalne
można przedstawić za pomocą jednej krzywej, co pokazano na
rysunku 3.
Otrzymane wyniki pokazują, że ze wzrostem ilości grup tlenków
propylenu w cząsteczce w homologicznym szeregu odczynników
poliglikolowych poprawia się ich zdolność do zmniejszania wielko-
ści pęcherzyków [8]. Odczynniki pianotwórcze wytwarzające mniej-
sze pęcherzyki daj ą również bardziej stabilne piany, na co wskazuje
korelacja pomiędzy wartościami DFI oraz CCC (rys. 4). Rysunek ten
potwierdza, że odczynniki pianotwórcze, które skuteczniej zmniej-
szają wielkość pęcherzyków wytwarzają też stabilniejszą pianę.
Wyższe wartości DFI świadczą o tym, że piana jest bardziej stabil-
na, to jest taka, w której pęcherzyki nie ulegają łatwo koalescencji.
Już we wcześniejszych pracach [9] wskazywano, że wykres
DFI-CCC (rys. 4) może być stosowany do klasyfikacji odczynników
pianotwórczych. Odczynniki znajdujące się w lewym górnym rogu
tego wykresu są bardzo silnymi spieniaczami, zaś te umieszczone
w prawym dolnym rogu są słabsze i bardziej selektywne.
Dotychczas dyskutowane wyniki otrzymano w doświadczeniach
z układami dwufazowymi (pianami). W dalszym ciągu nie jest jasne,
jaki to ma związek ze skutecznością odczynników pianotwórczych
we flotacji. W swoim artykule przedstawionym na 22 Międzynaro-
dowym Kongresie Wzbogacania Minerałów [9] porównałem rysun-
ki 4 i 5 w celu przeanalizowania tego zagadnienia.
Nary sunku 5 różne odczynniki zostały umieszczone na wykresie
HLB-masa cząsteczkowa (HLB oznacza równowagę hydro filowo-
lipofilową). Odczynniki wymienione po lewej stronie wykresu wy-
O 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
Masa cząsteczkowa
Rys. 5. Wykres zależności HLB od masy cząsteczkowej
dla odczynników flotacyjnych
Fig. 5. The HLB-Molecular Weight diagram for flotation frothers
kazują właściwości selektywne podczas flotacji, zaś te, które znaj-
dują się daleko naprawo znane są jako silne spieniacze. Te pierwsze
można stosować przy flotacji bardzo drobnych ziaren, zaś drugie
zapewniają wyższy uzysk i lepszą skuteczność przy flotacji wię-
kszych ziaren mineralnych. Porównanie z rysunkiem 4 pokazuje, że
odczynniki selektywne charakteryzują się małymi wartościami pa-
rametru DFI i dużymi wartościami CCC, zaś silne odczynniki cechu-
ją duże wartości parametru DFI i małe wartości parametru CCC.
Dyskusja
Wyniki przedstawione w mniejszym artykule pokazują, że od-
czynniki pianotwórcze przeznaczone do procesu flotacji można z po-
wodzeniem charakteryzować poprzez wartości parametrów CCC
oraz DFI. Można je łatwo wyznaczyć doświadczalnie i winny być
podawane przez producentów tych odczynników wraz z innymi
parametrami. Wykazano też, że wartości parametru CCC mogą być
stosowane przy sporządzaniu mieszanek odczynników pianotwór-
czych [9].
Wprawdzie parametry CCC oraz DFI są niewątpliwie cenne przy
opisie odczynników pianotwórczych przeznaczonych do procesu
flotacji, to jednak ich interpretacja w dalszym ciągu nie jest pełna.

112

1E-005 0.0001 0.01
75-1 . i ...ml 75
30
1E-005 0.0001
Stężenie mol/dm
Rys. 6. Izotermy napięcia powierzchniowego dla odczynników
DF-200, DF-250 oraz DF-1012
Fig. 6 Surface tension isotherms for DF-200,
DF-250 and DF-1012 frothers
Staje się to w pełni oczywiste przy porównaniu tych wyników z po-
miarami napięcia powierzchniowego. Na rysunku 6 pokazano izo-
termy napięcia powierzchniowego zmierzone w temperaturze poko-
jowej dla trzech odczynników typu Dowfrother.
Porównanie wielkości napięcia powierzchniowego z wartościa-
mi parametru CCC podanymi w tablicy 3 pokazuje, że podczas gdy
napięcie powierzchniowe dla DF-200 przy stężeniu CCC dla tego
odczynnika wynoszącym 8,9 x 10~5 M jest prawie takie same, jak
dla czystej wody, to napięcie powierzchniowe dla DF-250 przy jego
wartości CCC (3,3 x 10~5 M) sięga ok. 66 mN/m, natomiast dla
5
DF-1012 (CCC = 1,5 x 10~ M) wynosi ok. 61 mN/m. Ponieważ
istnieje wzajemna zależność wartości napięcia powierzchniowego
od adsorpcji (izoterma adsorpcji Gibbsa) oznacza to, że adsorpcja
odczynnika DF-1012 przy jego stężeniach równych CCC jest znacz-
nie większa od adsorpcji DF-250 przy stężeniach CCC dla tego
odczynnika, a z kolei adsorpcja odczynnika DF-250 jest znacznie
wyższa od absorpcji DF-200. Ponieważ cząsteczki odczynnika DF-
1012 są znacznie większe od cząsteczek DF-250 (które z kolei są
większe od cząsteczek DF-200), zatem adsorpcja dla większych
cząsteczek poliglikoli musi być znacznie wyższa, by nie dochodziło
do koalescencji pęcherzyków.
Jest to bardzo zaskakujący rezultat. Może on wskazywać na to, of Frothers on Bubble Size and Frothability of Aqueous Solutions. Processing
że równowagowe pomiary napięcia powierzchniowego nie mogą
być w sposób bezpośredni wykorzystywane przy analizie właściwo-
ści układów dynamicznych, takich jak piany. Piany te są bardzo
niestabilne, istnieją jedynie w czasie przepływu pęcherzyków gazu
i zanikają po odcięciu dopływu powietrza. Stabilność takich ukła-
dów jest, być może, uwarunkowana elastycznością powierzchniową
[12]. Zatem koalescencja w warunkach dynamicznych musi być
związana nie tyle z równowagową adsorpcją odczynnika pianotwór-
czego, ile z szybkością, z jaką może się on adsorbować [4].
Wnioski
1. Odczynniki pianotwórcze przeznaczone do procesu flotacji
mogą być charakteryzowane wartościami parametrów DFI oraz CCC.
2. Wykres przedstawiający wartości parametru DFI względem
wartości parametru CCC może być stosowany do klasyfikacji tych
odczynników. Odczynniki znajdujące się w górnym lewym rogu
wykresu są bardzo silnymi spieniaczami, podczas gdy odczynniki
umieszczone w prawym dolnym rogu są selektywne.
3. Wartości parametrów CCC oraz DFI każdego handlowego
odczynnika pianotwórczego winny być podawane przez jego produ-
centa.
Literatura
1. Chen F., Gomez CO.. Finch J. A.: Bubble Size Measurement in
Flotation Machines. Minerals Engineering 2001, Vol. 14, pp. 427+432.
2. C/io Y. S., Laskowski J. S.: Effect of Flotation Frothers on Bubble Size
and Foam Stability. Int. J. Min. Proc. Vol. 64. pp. 69+80.
3. Cho Y. S., Laskowski J. S.: Bubble Coalescence and Its Effect on
Bubble Size and Foam Stability. Canadian J. Chem. Eng. 2002b, Vol. 80.
pp. 299+305.
4. Comley B. A., Harris P. J., Bmdshaw D. J., Harris M. C.: Frother
Characterization Using Dynamie Surface Tension Measurements. Int. J. Min.
Proc. 2002, Vol 64. pp. 81+100.
5. Czamecki J., Malysa K., Pomianowski A.: Dynamie Frothability
Index. J. Coli. Interf. Sci. 1982, Vol. 86. pp. 570+572.
6. Grau R. A., Heiskanen K.: Yisual Technique for Measuring Bubblee
Size in Flotation Machines. Minerals Eng. 2002, Voł. 15, pp. 507+513.
7. Kitchener J. A., Cooper C. F.: Current Concepts in the Theory of
Foaming. Quarterly Reviews 1959, Vol. 123, pp. 71+95.
8. Laskowski J. S.: Fundamenta! Properties of Flotation Frothers. Proc. 22lld
Int. Minerał Processing Congress, Cape Town. 2003, Vol. 2, pp. 788+797.
9. Laskowski J. S., Tlhone T., Williams P., Ding K.: Fundamental Properties
of the Polyoxypropylene Alkyl Ether Flotation Frothers. Int. J. Min. Proc.
2003, Vol. 72. pp. 289+299.
10. Leja J., Schulman J. H.: Flotation Theory: Molecular Interactions
between Frothers and Collectors at SolidLiąuidAir Interfaces. Trans. AIME
1954, Vol. 199. pp. 221+228.
11. Leja J.: Mechanism of Collector Adsorption and Dynamie Atach-
ment of Particles to Air Bubbles as Derived from Surface Chemical Studies.
Trans. IMM 1956/1957, Vol. 66, pp. 425+437.
12. Malysa K.: Wet Foams: Formation Properties and Mechanizm of
Stability. Advances in Coli. Interf. Sci. 1992, Vol. 40, pp. 37+83.
13. Malysa K., CZubak-Pawlikowska J., Pomianowski A.: Fmtbiag Proper-
ties of Solutions and Their Influence on the Floatability. Proc. 7h Int. Congress
Surface Asctive Substances. Moscow 1978, Vof. 3, pp. 513+520.
14. 0'ConnorC. T., RandallE. W., GoodallC. M.: Measurement of the
Effects of Phisical and Chemical Yariables on Bubbles Size. Int. J. Min, Proc.
1989, Vol. 28. pp. 139+149.
15. Sweet C. Van Hoogstraten J., Harris M.. Laskowski J. S.: The Effect
lld
of Complex Ores — Proceedings of the 2 CBC-McGill Int. Symposium
(J. A. Finch. S. R. Rao and I. Houbec, eds.), Metallurgical Society of CIM.
Montreal 1997, pp. 235+245.
\6.TuckerJ. P., DeglonD.A., FranzidisJ. P., Harris M. C., O'Connor
C. T.: Evaluation of Direct Method of Bubble Size Distribution Measure-
ments in a Laboratory Batch Flotation Celi. Minerał Eng. 1994, Vol. 7,
pp. 667+680.
17. Wróbel S. A.: Flotation Frothers, Their Acuon, Properties and Structu-
res, Recent Developments in Minerał Dressing. IMM, London 1953, pp. 431+450.
Autor dziękuje Panu Francisco Melo za pomiary napięcia
powierzchniowego.
113
WŁADYSŁAWA MULAK Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD
BEATA MIAZGA 669.054.8:669.053.4:669.243
ANNASZYMCZYCHA

HYDROMETALURGICZNY ODZYSK NIKLU

Z MATERIAŁÓW ODPADOWYCH
Przedstawiono przegląd wyników badań nad hydrometalurgicznymi metodami odzysku niklu z zużytych katalizatorów,
baterii galwanicznych, popiołów z oleju opałowego oraz odpadów z przemysłu elektronicznego i galwanicznego. Do ługowa-
nia zużytych katalizatorów niklu (nikiel Raney a) oraz katalizatorów tlenkowych niklu zastosowano elektrolit po rafinacji miedzi
i niklu, kwas siarkowy (VI), azotowy (V) oraz solny. Zużyte baterie niklów o-kadmów e ługowano kwasem siarkowym (VI)
z dodatkiem H2O2. Stosowano również biolugowanie bakteriami „ Thiobacillus thiooxidans". Baterie niklowo-wodorkowe
(Ni-MH) ługowano roztworem kwasu solnego odzyskując 98 % niklu, 96 % kobaltu oraz 98 % metali ziem rzadkich. Całkowite
wyługowanie niklu z popiołów oleju opałowego uzyskano stosując ługowanie ciśnieniowe w obecności tlenu, roztworem kwasu
siarkowego (VI) w temperaturze 200 °C w czasie 15 min. Odpady z przemysłu elektronicznego i galwanicznego ługowano
rozcieńczonymi roztworami kwasu siarkowego (VI) z wydajnością 99 % Ni. Roztwory po ługowaniu odpowiednio oczyszczano
stosując wytrącanie wodorotlenków, ekstrakcją rozpuszczalnikową lub elektrolizę,. Jako końcowy produkt niklu otrzymywano:
siarczan (VI) niklu, tlenek niklu (II) lub nikiel metaliczny.
Słowa kluczowe: materiały odpadowe, nikiel, ługowanie.

HYDROMETALLURGICAL NICKEL RECOYERY FROM WASTE MATERIALS

Review of the results ofhydrometallurgical methods ofnickel recovery from spent catalysts, waste batteries, oil-fired ashes
as well as electronic and galvanic industrial waste is presented. For leaching ofspent catalysts ofnickel (Raney 's nickel) and
nickel oxide catalysts thefollowing solutions were applied: electrolyte after electrowinning ofcopper and nickel, sulphuric,
nitric and hydrochloric acids. Waste nickel-cadmium batteries were leached in sulphuric acids with H2O2 addition. Also
bioleaching process with „ Thiobacillus thiooxidans " was tested. Leaching ofspent nickel-metal hydride (Ni-MH) batteries in
hydrochloric acid was carried on recovery of 98 % Ni, 96 % Co and 98 % rare earth metals was respectively achieved.
Complete leaching of nickel from oil-fired ash in sulphuric acid under oxygen pressure at temperaturę 200 °C during 15 min
was obtained. Electronic and galvanic industrial wastes were leached in diłute sulphuric acid and 99 % Ni was recovered.
The solutions after the leaching was purified by precipitation of metal hydroxide, solvent extraction and electrowinning of
metals. The finał products ofnickel were: nickel sulphate, nickel (II) oxide and metallic nickel.
Key words: waste materials, nickel, leaching.

Wstęp lat dziewięćdziesiątych niektóre zużyte katalizatory przerabiane były

Wyczerpywanie się zasobów bogatych rud tlenkowych oraz
łatwo wzbogacalnych rud siarczkowych, z których nikiel otrzymuje
się sposobami pirometalurgicznymi i hydrometalurgicznymi skłania
do poszukiwania nowych źródeł niklu i nowych opłacalnych tech-
nologii [1]. W ostatnich latach obserwuje się duże zainteresowanie
badaniami nad hydrometalurgicznym odzyskiem niklu z surowców
odpadowych, takich jak: zużyte katalizatory, zużyte baterie gałwa-
niczne, pyły, popioły oraz odpady przemysłu elektronicznego i gal-
wanicznego.
Odzysk niklu z zużytych katalizatorów
Katalizatory niklowe odgrywają ważną rolę we współczesnym
przemyśle chemicznym. Najczęściej stosuje sieje w procesach uwo-
doraienia wielu związków chemicznych, oczyszczania gazów do
syntezy amoniaku, otrzymywania cykloheksanu z benzenu, cyklo-
heksanolu z fenolu oraz w przeróbce ciężkich frakcji ropy nafto-
wej". Odzysk niklu z zużytych katalizatorów jest istotny z punktu
widzenia ekonomii, jak również ochrony środowiska naturalnego.
Zużyte katalizatory niklowe zawierają nikiel w postaci metalicznej
lub tlenkowej, niekiedy również występują w nich siarczki niklu. Do
w Zakładach Górniczo-Hutnicznych w Szklarach k/Ząbkowic Śląskich
na żelazo-nikiel o zawartości od 7 do 18 % niklu. Niestety metoda
ta nie uwzględniała przerobu wszystkich zużytych katalizatorów,
a ponadto mało atrakcyjny ze względów technicznych i ekonomicz-
nych był jej produkt końcowy. Aktualnie odpowiedzialność za uty-
lizację zużytych katalizatorów ponosi każdy zakład przemysłowy,
który je wykorzystuje w swoich procesach technologicznych,
w procesie uwodornienia (utwardzania) tłuszczów stosuje się
katalizator w postaci metalicznego niklu (tzw. niklu Raneya) osa-
dzonego na glinokrzemianach.
W zależności od rodzaju uwodornianych olejów zawartość za-
nieczyszczeń oraz zawartość niklu i glinu jest różna dla różnych
typów katalizatorów.
ólnie badania nad
°g hydrometalurgicznym odzyskiem niklu
z l ch
y katalizatorów można podzielić na dwa sposoby. Pierwszy,
stosujący ługowanie niklu po usunięciu zawartego w mm tłuszczu
dm 1 to
i & bezpośrednie ługowanie katalizatora w warunkach utlema-
J ac y ch - W latach osiemdziesiątych w Politechnice Wrocławskiej
prowadzono badania nad odzyskiem niklu z zużytych katalizatorów
" Odzysk niklu z zużytych katalizatorów przemysłu rafineryjnego będzie
przedmiotem oddzielnej publikacji.

Prof. dr hab. inż. Władysława Mulak. mgr inż. Beata Miazga, mgr inż. Anna Szymczycha — Politechnika Wrocławska. Instytut Chemii Nieorganicznej i Metalurgii Pierwiastków
Rzadkich. Wrocław.

114
przemysłu tłuszczowego po usunięciu tłuszczu poprzez ekstrakcję
rozpuszczalnikami organicznymi lub wypalenie tłuszczu w odpo-
wiedniej temperaturze. Do ługowania katalizatora po uprzednim
usunięciu tłuszczu poprzez ekstrakcję stosowano anolit po przepo-
nowej elektrolizie niklu [2, 3]. Autorzy proponują ługowanie dwu-
stopniowe. W pierwszym stopniu ługowania stosowano roztwór ele-
3
ktrolitu zawierający od 40 do 70 g Ni/dm oraz od 20 do 40 g
3
H,SO4/dm w temperaturze 80*90 °C, czas ługowania od 6 do 10
godz., stosunek faz od 1:40 do 1:20. Do roztworu przechodziło od
60 do 80 % niklu zawartego w katalizatorze. Drugi stopień ługowa-
nia prowadzono roztworem zawierającym od 40 do 60 g Ni/dm i od
3
3
70 do 90 g H2SO4/dm również w temperaturze 80-90 °C, czas
ługowania od 8 do 14 godz., stosunek fazy stałej do ciekłej od 1:15
do 1:25. Sumaryczny stopień wyługowania niklu wynosił 97,5 %.
Roztwór po pierwszym stopniu ługowania oczyszczano od jonów
glinu i żelaza za pomocą CaCO3 w obecności O2 lub H2O2 w tem-
peraturze 70*80 °C do pH = 5, l, a następnie kierowano do elektro-
lizy przeponowej.
Badania nad ługowaniem niklu po usunięciu tłuszczu z zużytego
katalizatora przez wypalenie w 400 °C prowadzono elektrolitem
porafinacyjnym z HM LEGNICA, zawierającym 197 g/dm H2SO4,
3 wydzielono w temperaturze 80*90 °C zasadowy węglan niklu doda-
3 3
18,3 g/dm Ni oraz 0,16 g/dm Cu [4, 5]. Optymalne parametry
ługowania uzyskano w temperaturze 80 °C w czasie 2 godzin, sto-
sunek fazy stałej do ciekłej l :4. W powyższych warunkach wyługo-
wanie niklu wyniosło 88,3 %. Otrzymany roztwór po ługowaniu
poddawano procesowi hydrolitycznego oczyszczania od jonów gli-
nu i żelaza w obecności tlenu w temperaturze 70*80 °C za pomocą
CaCO3 do uzyskania pH = 5,1. Oczyszczony roztwór kierowano do
wyparki uzyskując NiSO4 - 7H2O. Schemat procesu odzysku niklu
z zużytych katalizatorów z wykorzystaniem odmiedziowanego ele-
ktrolitu porafinacyjnego przedstawiono na rysunku l. Jak widać na
rysunku l w proponowanej metodzie wykorzystano dwa surowce
wtórne niklu w celu wykorzystania jednego półproduktu maksymal-
nie wzbogaconego w nikiel, z którego końcowym produktem był
siarczan (VI) niklu.
Włodyka [6] proponuje odzysk niklu z zużytego katalizatora
z procesu uwodornienia olejów roślinnych poprzez ługowanie kwa-
sem siarkowym (VI) z dodatkiem azotanu (V) amonu jako utlenia-
cza. Autor podkreśla, że w czasie ługowania nie zachodzi wydziela-
313 kg elektrolitu
9.9 kg Ni 18.3 Ni, 1.15 Fe, 197 HjSOt g/dm1
3.3 kg Al (4.8 kg Nil
Ługowanie zasadnicze
97% Ni, 100% Al
odpad
(O 3 kg Ni)
l 250.0 kg katalizator
10.3 kg Ni, 2.4 kg Al odtłuszczony 105 kg
Rozdział faz 37.6 kg
r+ ~
H;SO 4
Ługowanie
26.2 kg Ni. 2.2 ko Al
90% Ni
katalizator 25 kg 4 1 kg Ni 100 kg
58% Ni 133%AI 1% Fe 09kgAI
15kgH,£
15kaH,SO.
T T
Ługowanie czyszczące
V
30% Ni
Rozdział faz
68 6 kg
31 3 kg suchej masy
_
i
_
Usuwanie Fe (IN)
_ odpad
Wyparka
siarczan
niklu
Rys. 1. Schemat ługowania niklu z zużytych katalizatorów
w roztworach elektrolitu po elektrorafinacji miedzi [5]
Fig. 1. Flowsheet of nickel leaching from spent catalyst with
electrolyte solution after ełektrorefining of copper [5]
nie trujących tlenków azotu, natomiast wydziela się azot według
następującej reakcji
Ni + NH4NO3 + H2SO4 = NiSO4 + N2 + 3 H2O (D
Wykonano serie ługowań w temperaturze 80*90 °C stosując od 100
do 175 % nadmiaru H2SO4 oraz NH4NO3 w stosunku do stechiome-
trii wyżej podanej reakcji. Analizując uzyskane wyniki jako opty-
malne parametry ługowania przyjęto zastosowanie 175 % ilości
stechiometrycznej H2SO4 oraz 150 % NH4NO3. Stopień wyługowa-
nia niklu przy wyżej podanych parametrach osiągał 98 %. Na 15 kg
3
odpadowego katalizatora zużyto 20 dm wody i 80 dm roztworu
zawróconego z poprzedniego ługowania oraz 15 kg stężonego kwa-
su siarkowego (VI). Pulpę ogrzewano do temperatury 80*90 °C i
dodawano 21 kg 50 % roztworu azotanu (V) amonu w czasie l godz.
Proces ługowania przedłużano jeszcze o 2 godziny dodając kolejno
do pulpy ok. 3 kg Na2CO3 do pH = 4*5 w celu oddzielenia jonów
żelaza (III) i glinu w postaci wodorotlenków. Po ochłodzeniu roz-
twór klarowano, suszono. Otrzymano roztwór NiSO4 o stężeniu ok.
3 3
36 g Ni/dm oraz 50 g/dm substancji organicznych. Z roztworu tego
3
jąc na 100 dm roztworu 6*7 kg Na2CO3 do osiągnięcia pH = 10.
Wytrącony osad zasadowego węglanu niklu po wysuszeniu w tem-
peraturze 110 °C prażono przez 3 godz. w 650 °C w celu uzyskania
tlenku niklu (NiO).
Aktualnie odzysk niklu z zużytych katalizatorów przemysłu tłu-
szczowego prowadzi się według patentu Instytutu Nawozów Sztu-
cznych w Puławach [7]. Patent ten znamienny jest tym, że zużyty
katalizator ługuje się 5 M roztworem HNO3 dozując go odpowiednio
do reaktora, aby temperatura pulpy wynosiła 80*85 °C, w trakcie
ługowania doprowadzane jest powietrze do mieszaniny reakcyjnej.
Roztwór po ługowaniu oczyszcza się od jonów siarczanowych do-
dając związki wapnia (tlenek, wodorotlenek lub węglan wapnia). Po
oddzieleniu warstwy tłuszczu roztwór azotanu (V) niklu jest filtro-
wany i stanowi pełnowartościowy produkt do wytwarzania wysoko
aktywnych katalizatorów niklowych.
Z przeglądu danych literaturowych wynika, że najczęściej sto-
sowanym czynnikiem ługującym zużytych katalizatorów tlenko-
wych niklu są roztwory kwasu siarkowego (VI) oraz kwasu solnego.
Ivascanu i Roman w roku 1975 [8] prezentują wyniki badań
ługowania zużytego katalizatora stosowanego do oczyszczania ga-
zów syntezowych amoniaku za pomocą roztworu kwasu siarkowe-
go (VI). Według tych autorów optymalnymi warunkami ługowania
są: 80 % roztwór H2SO4, temperatura 70 °C, wymiary ziaren katali-
zatora 0,09 mm i czas ługowania 50 min. W tych warunkach uzyska-
no 99 % wyługowanie niklu.
Al-Mansi i Abdel Monem [9] prowadzili badania nad zastoso-
waniem kwasu siarkowego (VI) do ługowania niklu z zużytego kata-
lizatora NiO/Al 2 O 3 , stosowanego do produkcji gazu wodnego.
W procesie tym nikiel odzyskiwany był w postaci NiSO4, który jest
jednym z najbardziej rozpowszechnionych związków niklu w gal-
wanizerniach. Optymalne wyniki ługowania niklu (99 %) uzyskano
w 50 % roztworze H2SO4, dla stosunku fazy stałej do ciekłej 1:12,
odpad w temperaturze 100 °C w czasie 5 godz., przy rozdrobnieniu ziaren
katalizatora do wymiarów poniżej 0,5 mm i przy szybkości miesza-
(2 6 kg Ni)
>
nia pulpy 800 obr./min.
(
12^!'>
Chaudhary i współautorzy [10] badali zastosowanie roztworu
kwasu solnego do ługowania zużytego katalizatora zawierającego
17.7 % Ni w postaci tlenku niklu. Ługowania prowadzono w roz-
tworach o stężeniach 7,2 oraz 28,8 % HC1 w temperaturach pokojo-
wej (21 °C) oraz w 80 °C. Nie stwierdzono wyraźnego wpływu
temperatury na stopień wyługowania niklu zarówno dla niższych jak
i wyższych stężeń HC1. Stosując do ługowania 7,2 % roztwór HC1
w temperaturze pokojowej wyługowanie niklu wyniosło 68,6 %
oraz 68,9 % w temperaturze 80 °C. Wzrost stężenia HC1 z 7,2 % do
28.8 % zwiększał wyługowanie niklu zaledwie do 73 %. W celu
zwiększenia wydajności ługowania prowadzono również badania
nad ługowaniem roztworami HC1 z barbotażem gazowego chloru,
nie uzyskano jednak zwiększenia wydajności procesu.
115
 Próbka katalizatora ciekłej (s/1) 1/10, średnica ziaren 3+8 mm (katalizator bez dodatko-
wego rozdrobnienia), czas ługowania 3 godziny oraz szybkość mie-
ł
ur . ^ Ługowanie szania 600 obr./min. Dla podanych wyżej parametrów wyługowanie
HUI f 60°c
niklu wynosiło również 99 %. Na rysunku 2 przedstawiono propo-
l nowany schemat odzysku niklu z zużytego katalizatora KUB-3 roz-
Filtracja ^- Pozostałość tworem kwasu solnego. Roztwór po ługowaniu zawiera niewielkie
ł T stężenie glinu, który usuwany jest w postaci A1(OH)3. Końcowym
Roztwór: Ni^.AI "
3
Przemvwa Lewod. produktem procesu odzysku może być siarczan (VI) niklu lub meta-
i suszenie w temo.12Q"C liczny nikiel wydzielony elektrolitycznie.
T X
NH,'H!0,NH4CI ^ Oczyszczanie ^
odAl
Odzysk niklu z zużytych baterii galwanicznych
ł
Sączenie Typowe baterie galwaniczne zawierające nikiel to: niklowo-kad-
mowe (Ni-Cd), niklowo-wodorkowe (Ni-MH) oraz litowo-jonowe
f™
ł (Li-jon).
!
Przesącz, Ni(NHs)s * AI(OH)a Baterie niklowo-kadmowe należą do najczęściej stosowanych
baterii, w Europie Zachodniej w roku 2000 zużycie ich wynosiło
Na/D2EHPA or,
ł
^Ekstrakcja ciecz/ciecz 1 1000 g na jedną osobę [14]. Hydrometalurgiczny recykling tych
Prażenie
Na/CYANEX 272 pH=6-7 1100-J200°C baterii posiada prze wagę nad metodami pirometalurgiczny mi. Zalety
metod hydrometalurgicznych to: niższe zużycie energii, mniejsza
ł T
Ekstrakt a-AIiOa emisja zanieczyszczeń do atmosfery (zwłaszcza związków kadmu)
oraz większa czystość i różnorodność otrzymywanych produktów
ł
końcowych.
Najczęściej stosowanym roztworem do ługowania metali z ba-
1 terii Ni-Cd jest roztwór kwasu siarkowego (VI). Nogueira i Marga-
lektroliza rido [15] badali ługowanie roztworem H2SO4 zużytych baterii sto-
sowanych w armii portugalskiej. Baterie te zawierały 51 % Ni, 25 %
1
Ni
Cd i 0,9 % Co w postaci metalicznej i wodorotlenków. Stwierdzono,
że wodorotlenki niklu, kadmu i kobaltu roztwarzały się całkowicie
w temperaturze pokojowej w czasie 30 minut przy niskim stężeniu
Rys. 2. Schemat hydrometalurgicznego procesu odzysku niklu
H2SO4 (pH ok. 1). Natomiast nikiel zawarty w postaci metalicznej
z zużytych katalizatorów tlenkowych niklu (KUB-3) [12]
wymagał do ługowania wyższych stężeń H2SO4 oraz wyższych
Fig. 2. Flowsheetof hydrometallurgical process fornickel
recovery from nickel oxide spent catalyst (KUB-3) [12] Sproszkowane baterie,
100 kg
Przedstawione powyżej wyniki badań nie dotyczyły kinetyki l
i mechanizmu ługowania niklu z zużytych katalizatorów. Aktualnie Ługowanie H2SO4 i H2O2
w Politechnice Wrocławskiej prowadzone są badania kinetyczne
nad ługowaniem niklu z dwóch zużytych katalizatorów zawierają-
cych nikiel w postaci tlenkowej. Katalizatory te były dostarczone Stała pozostałość Roztwór
z Instytutu Nawozów Sztucznych w Puławach. Jeden z nich
1.7 kg pH= 0,3
(RANG-19) był stosowany do procesu metanizacji w celu oczysz- i
czania gazów syntezowych do produkcji amoniaku oraz oczyszcza-
nia wodoru do procesów uwodornienia. Katalizator ten zawiera Alkalizowane
13,5 % Ni. Drugi katalizator (KUB-3) zawierający 30,1 % Ni uży- NaOHi NH 3 -H 2 0
wany był w procesie uwodornienia benzenu do cykloheksanu. , L
Do ługowania stosowano roztwory kwasu siarkowego (VI) oraz
r~ ~
Roztwór, pH= 5,0
Osad Fe(OH)3
kwasu solnego o stężeniach od l do 5 M. Określono wpływ: stężenia
czynnika ługującego, temperatury w zakresie 30+80 °C, stosunku
fazy stałej do ciekłej (s/1 od 1/5 do 1/40), intensywności mieszania
(od O do 1200 obr./min) oraz czasu ługowania na wydajność ekstra- Elektroliza
kcji niklu. Do badań stosowano katalizatory bez dodatkowego roz- l
drobnienia. Wymiary granulek obu katalizatorów wynosiły od 3 do
8 mm. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono różne me- Osad metali: Roztwór, pH= 1,3
chanizmy ługowania dla obu katalizatorów zarówno w kwasie siar- Cd 34,0 kg
kowym (VI) jak i kwasie solnym [11+13]. Najwolniejszym etapem Ni 0,4 kg
ługowania niklu z katalizatora RANG-19 jest proces dyfuzyjny po-
Alkalizowane
przez pory pozostałego po ługowaniu a-Al2O3. Natomiast dla dru-
giego katalizatora (KUB-3) o szybkości reakcji ługowania decyduje NaOH i Na2CO3
reakcja chemiczna zachodząca na powierzchni katalizatora. i
Ustalono następujące optymalne parametry ługowania niklu
z zużytych katalizatorów RANG-19: 2 M roztwór H2SO4, tempera- Roztwór pH- 8,5 Osad NiC03
tura 60 °C, stosunek fazy stałej do ciekłej (s/1) 1/5, średnica ziaren Ni 0,2 kg Ni 33,4 kg
3+8 mm (katalizator bez dodatkowego rozdrobnienia) oraz czas Cd2,0g Cd 0,3 kg
ługowania 4 godz., szybkość mieszania 600 obr./min. W powyższych
warunkach uzysk niklu w roztworze wynosił 99 %. Dla odzysku Rys. 3. Schemat odzysku niklu i kadmu z zużytych baterii Ni-Cd [14]
niklu z zużytych katalizatorów KUB-3 optymalne parametry wyno- Fig. 3. Flowsheet for the recovery of cadmium and nickel
szą: 3 M roztwór HC1, temperatura 60 °C, stosunek fazy stałej do from spent batteries [14]

116
temperatur. Całkowite wyługowanie niklu z tych baterii uzyskano
w 2,5 M roztworze H2SO4 w temperaturze 95 °C w czasie 4 godz.
ługowaniaprzy stosunku fazy stałej do ciekłej wynoszącej 17 dm /l kg.
Bartolozzi i in. [14] stosowali do ługowania zużytych baterii
niklowo-kadmowych kwas siarkowy (VI) z dodatkiem nadtlenku
wodoru. Po demontażu baterii mechanicznie oddzielano z nich papier
i plastyk (2 %), metaliczną obudowę (28 % Fe) oraz elektrody. Po
wysuszeniu w temperaturze 105 °C elektrody te zawierały 34,3 %
Cd i 34,0 % Ni. Do ługowania stosowano porcje ok. 20 g sproszko-
wanych elektrod, 30 cm stężonego H2SO4, 180 cm H2O oraz 15
cm 30 % H2O2. Ługowanie prowadzono w temperaturze 60 °C
w czasie l godz. Z roztworu po oddzieleniu fazy stałej wytrącano
jony żelaza (III) w temperaturze 70 °C dodając roztwór 10 M NaOH
do pH = 4 i dodatkiem 25 % NH3 • H2O do pH = 5. Po oddzieleniu
Fe(OH)3, z roztworu tego wydzielano elektrolitycznie kadm, a na-
stępnie alkalizując roztwór NaOH wytrącano węglan niklu za pomo-
cą Na9CO3. Odzysk niklu w postaci NiCO3 wynosił 98 %. Schemat
tego procesu przedstawiono na rysunku 3.
Zhu i in. [16] do ługowania niklu i kadmu z zużytych baterii
stosowali bioługowanie. Baterie do ługowania przygotowano w bio-
reaktorze dodając l % siarki elementarnej do szlamów kanalizacyj-
nych. Zawarte w szlamie bakterie „Thiobacillus thiooxidans" utleniały
siarkę do H2SO4. Tak przygotowany roztwór ługuj ący był dotleniany
barbotażem powietrza i przepompowany do reaktora ługującego.
Stwierdzono, że po 50-dniowym bioługowaniu do roztworu prze-
chodzi całkowicie kadm oraz 76 % niklu. Pozostałość po ługowaniu
przemywano, suszono i wykorzystywano w rolnictwie, bowiem nie
stanowiła ona zagrożenia dla środowiska naturalnego.
Bioługowanie stosowano również do usuwania metali (Cd, Cr,
Cu, Pb, Ni i Zn) z przemysłowych szlamów kanalizacyjnych. Sre-
ekrishnan i Tyagi [17] prowadzili badania nad porównaniem efe-
ktywności usuwania metali z szlamów trzema sposobami: ługowa-
niem kwasem siarkowym (VI), bioługowaniem bakteriami „Thiobacillus
ferrooxidans" oraz bakteriami „Thiobacillus thiooxidans". Stwier-
dzono, że spośród tych trzech sposobów najbardziej ekonomiczne
jest bioługowanie bakteriami „Thiobacillus thiooxidans".
Baterie niklowo-wodorkowe zawierają Ni, Co, Fe, Zn, Al, Mn
i metale ziem rzadkich. Badania nad hydrometalurgicznym sposo-
bem odzysku metali i ich selektywnym rozdziałem były prowadzone
przez Zhanga i in. [18]. Zużyte, rozdrobnione baterie ługowano
kwasem solnym. Określono efektywność ługowania w zależności od
stężenia kwasu solnego, temperatury, czasu ługowania i stosunku
fazy stałej do ciekłej (s/1). Na podstawie uzyskanych wyników
ustalono następujące optymalne parametry ługowania: 3 M roztwór
HCI, temperatura 95 °C, stosunek faz (s/1) = 1/9 i czas ługowania 3
godz. Dla powyższych parametrów uzysk niklu w roztworze wynosił
ok. 98 %. Opracowano również metody rozdziału poszczególnych
metali z roztworu po ługowaniu. Metale ziem rzadkich (RE) i inne
zanieczyszczenia oddzielano od niklu i kobaltu za pomocą ekstrakcji
kwasem dwu-(2-etyloheksylo) fosforowym (D2EHPA). Po reekstra-
kcji 2 M HCI pierwiastki ziem rzadkich wydzielano w postaci szcza-
wianów, które poddawano kalcynacji uzyskując tlenki. Tlenki te
zawierały: 53,3 % La2O3, 32,1 % Nd2O3, 10,5 % Pr6On, 3,4 %
CeO2 i 0,8 % Sm2O3. Kobalt rozdzielano od niklu za pomocą ekstra-
kcji trójoktyloaminą (TOA), a następnie metale te wytrącano w po-
staci szczawianów. Całkowity odzysk metali z zużytych baterii wy-
nosił: 98 % metali ziem rzadkich, 96 % kobaltu oraz 98 % niklu.
Rysunek 4 przedstawia schemat hydrometalurgicznego odzysku me-

T
Zużyte baterie Ni-MH

Usuwanie
3MHCI obudowy

_^. Ługowanie

Roztwór po ługowaniu, zawierający

Ni Co, RE, Zn Al, Fe, Mn
25 % obj D2EPHA
A
Oddzielenie RE, Zn Al Fe Mn
^ od Co, Ni przez ekstrakcję
rozpuszczalnikową
Zagęszczanie
O 3M HCI T
25% obi TOA
Odmycie A ,r
siadów Co
*•
y Oddzieleń e Co od Ni
Reekstrakcja H2C2O4
01MHCI (NH4)2C204
RE Zn Mn (Al) 1 1 ir
„ |
„, _.._ Reekstr;3kqs Co
6M HCI y Strącanie RE
T T T T
Reekstrakcja 1
Fe i Al
T
i Strącanie Co Strącanie Ni
Kalcynacja
1 Recykli ng TOA l l

Recykling
1 a D2EPHA ,. . . . CoC204 NiC2O4
Tlenki pierwistakow
zjem rzadkich

Rys. 4. Schemat hydrometalurgicznego procesu odzysku niklu z zużytych baterii nikiel-wodorki metali [18]
linia przerywana — obieg fazy organicznej, linia ciągła — obieg fazy wodnej

Fig. 4. Flowsheet of the hydrometallurgical process for the recovery of metals from spent nickel metal hydride batteries [18]
dashed lines — organie streams, solid lines — aqueous streams

117
tali z zużytych baterii Ni-MH.
Baterie litowo-jonowe. W ciągu ostatnich pięciu lat zastosowa-
Popioły z oleju
nie baterii litowych wzrosło z 7,3 % do 28 %, natomiast zastosowa-
nie baterii Ni-Cd spadło z 63,8 % do 44,4 %, podczas gdy zastoso- opałowego
wanie baterii Ni-MH praktycznie nie zmieniło się [19]. Aktualnie
katoda LiCoO2 jest najczęściej używaną, chociaż użycie katody l H2S04,
LiCoNi1_;cO2 (O < x <1) ciągle rośnie. Zawartość niklu w tych bate- ->• Ługowanie ^
riach może dochodzić do 70 %. Łupi i Pasąuali [19] prowadzili i 200°C, 60g/L H2SO4,
badania nad odzyskiem niklu i kobaltu z baterii LiCoNij^O^ Pierwszym
T s/l= 1,0, pO2=1,5MPa
etapem procesu było ługowanie roztworem kwasu siarkowego (VI)
z dodatkiem nadtlenku wodoru. Z roztworu po ługowaniu kobalt Filtracja
oddzielano od niklu za pomocą ekstrakcji 0,5 M CYANEX 272 w
nafcie. Po oddzieleniu kobaltu z roztworu wydzielano nikiel metodą l
galwanostatyczną lub potencjostatyczną. Przemywanie

Odzysk niklu z popiołów oleju opałowego Zawrócenie

roztworu myjącego
Popioły z oleju opałowego zawierają bardzo szkodliwe dla śro- Roztwór
dowiska metale, a w szczególności wanad, nikiel i chrom. Przed V2(S04)3 i NiS04
składowaniem ich konieczne jest usunięcie tych metali. Stosowane
metody pirometalurgiczne polegające na prażeniu tych popiołów Zasadowy
z Na2CO3 w temperaturze 800 °C, a następnie ługowanie wodą wa- siarczan żelaza
NH3-H2O
nadanu (V) sodu są zbyt kosztowne. Amer [20] prowadził badania
nad hydrometalurgicznym odzyskiem wanadu i niklu z popiołów
elektrociepłowni w Egipcie. Do badań stosowano popioły po uprzed-
l Oddzielanie
V od Ni -"
pH=2-3

Hydroliza
nim mieleniu ich do frakcji ziaren poniżej 250 ^m. Analiza chemi-
czna tych popiołów wykazała zawartości: 20,0 % V, 22,0 % Ni,
4,70 % Fe, 3,10 % CaO, 3,57 % A12O3, 1,50 % Cr2O3, 1,10 % MgO + i
Osad V2(S04)3 Roztwór NiSO4
oraz 0,90 % ZnO. Ługowanie prowadzono kwasem siarkowym (VI)
Fe2O3-nH2O H2SO4
w autoklawie pod ciśnieniem tlenu. Określono następujące optymal-
ne parametry ługowania: stężenie H2SO4 60 g/dm , temperatura l
200 °C, parcjalne ciśnienie tlenu 1,5 MPa i czas ługowania 15 minut. Elektroliza
Schemat ciśnieniowego ługowania popiołów przedstawiono na ry-
sunku 5.
NH3-H2O^ Neutralizacja
l
W czasie ługowania ciśnieniowego w obecności tlenu zawarte
w popiołach żelazo pozostaje w fazie stałej zgodnie z reakcjami:

2 FeSO H2SO4 1/2 O2 = Fe2(SO4)3 + H2O

Fe2(SO4)3 + 3 H2O = Fe2O3 3 H2SO4

(2)

(3)
r~
V(OH)3
Ni metal. siarczany

Z roztworu po ługowaniu oddziela się wanad od niklu poprzez
wytrącanie V2(SO4)4 przy pH = 2-5-3. Osad ten jest neutralizowany.
Wydzielony V(OH)3 jest następnie prażony do V2O3. Roztwór po
usunięciu wanadu poddawany jest elektrolizie w celu wy dzielenianiklu.
Chmielewski i in. [21] prowadzili badania nad hydrometalurgicznym
odzyskiem wanadu i niklu z popiołów zawierających od 1+20 %
wanadu oraz kilku procent niklu i żelaza. Autorzy wykazali, że łu-
gowanie kwasem siarkowym (VI) pozwoliło tylko na ok. 74 % uzysk
wanadu w roztworze. Dlatego zastosowano ługowanie alkaliczne
30 % roztworem NaOH uzyskując w roztworze 94 % wanadu. Z
pozostałości po ługowaniu alkalicznym odzyskiwano nikiel poprzez
ługowanie 30 % roztworem H2SO4 stosując ok. 6 kg H2SO4 na l kg
stałej pozostałości. Wyługowanie niklu wynosiło 96 %. Po filtra-
cji z roztworu wydzielano żelazo przez wytrącenie amoniakiem,
a następnie o t r z y m y w a n o siarczan (VI) niklowo-amonowy
NiSO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 • 6H2O, całkowity odzysk n i k l u według
tego procesu wynosił 86 %.
Tsai i in. [22] prowadzili badania nad odzyskiem niklu i wanadu
z lotnych popiołów powstających ze spalania oleju opałowego. Auto-
rzy podają, że na Tajwanie roczna produkcja tych popiołów wynosi
ok. 43 000 t, w tym ok. 13 000 t osadzane jest elektrostatycznie,
a reszta zbierana jest w odpylaczach cyklonowych. Lotne popioły
zawierały ok. 2 % wanadu oraz ok. l % niklu i żelaza. Do ługowania
stosowano roztwory: NaOH, amoniaku z dodatkiem siarczanu (VI)
amonu oraz kwas siarkowy (VI). Ługowanie 2 M roztworem NaOH
pozwala na wyługowanie 80 % wanadu, a nikiel praktycznie pozo-
staje w fazie stałej. Selektywne wyługowanie niklu wynoszące 60 %
uzyskano stosując mieszaninę roztworów 0,2 M NH3 • H2O oraz
H2O
l
kalcynacja
l
V,
Rys. 5. Schemat kwaśnego ługowania ciśnieniowego popiołów
z oleju opałowego [20]
Fig. 5. Flowsheet of sulphuric acid pressure leaching
ofboiler-ash[20]
2 M (NH4)2SO4. Po ługowaniu 0,5 M roztworem H2SO4 w roztwo-
rze uzyskano 65 % Ni, 60 % V oraz 42 % Fe. W celu selektywnego
wyługowania niklu i wanadu autorzy proponują ługowanie dwueta-
powe. W pierwszym etapie selektywne ługowanie niklu mieszaniną
roztworów amoniaku i siarczanu (VI) amonu. W drugim etapie z po-
zostałości po wyługowaniu niklu odzyskuje się wanad poprzez łu-
gowanie roztworem NaOH.
Odzysk niklu z odpadów przemysłu elektronicznego
i galwanicznego
Efektywna metoda odzysku metali, głównie Cu i Ni z odpadów
przemysłu elektronicznego (obwody drukowane) oraz galwaniczne-
go została zaproponowana przez Veglio i in. [23]. Jest to metoda

118
dwuetapowa. W pierwszym stopniu ługowania roztworem H2SO4
0 stężeniu 0,05+0,5 M w temperaturze 50 °C, do roztworu przecho-
dzą Cu i Ni i częściowo Mn, natomiast Pb, Sn i inne metale pozostają
w fazie stałej. W drugim etapie wykorzystując różnicę standardowych
potencjałów Cu i Ni wynoszącą 0,58 V wydziela się selektywnie Cu
a następnie Ni. W sumie, prawie całkowicie (94+99 %) odzyskuje
się Cu i Ni w dogodnej postaci litego metalu.
Wnioski
Odzysk metali z materiałów odpadowych jest istotny z punktu
widzenia ekonomii jak również ochrony środowiska naturalnego.
Metody hydrometalurgiczne posiadają przewagę nad pirometa-
lurgicznymi z uwagi na niższe zużycie energii, mniejszą emisję
szkodliwych zanieczyszczeń do atmosfery oraz większą czystość
1 różnorodność produktów końcowych.
Odzysk niklu z katalizatorów uwodornienia tłuszczów z wydaj-
nością ponad 90 % może być prowadzony bezpośrednio (bez usu-
nięcia tłuszczu) kwasem siarkowym (VI) z dodatkiem utleniacza
(H9O9 lub NH4NO3), kwasem azotowym (V) lub kwasem siarko-
wym (VI) bez dodatku utleniacza po uprzednim wypaleniu, względ-
nie wyekstrahowaniu tłuszczów z zużytego katalizatora.
Zastosowanie do ługowania niklu elektrolitu po elektrolizie mie-
dzi lub niklu daje możliwość równoczesnej utylizacji dwóch surow-
ców wtórnych.
Ługowanie 3 M roztworem kwasu solnego tlenkowego kataliza-
tora niklu KUB-3 pozwala na 99 % wyługowanie niklu w tempera-
turze 60 °C przy stosunku fazy stałej do ciekłej wynoszącej 1/10
w czasie 3 godz.
Ługowanie niklu z baterii niklowo-kadmowych 2,4 M roztworem
H2SO4 z dodatkiem 0,8 M H2O2 w temperaturze 60 °C po l godz.
ługowania pozwala na uzysk w roztworze 98 % niklu.
Bioługowanie baterii Ni-Cd w czasie pięćdziesięciu dni powo-
duje przejście do roztworu 76 % niklu.
Optymalne wyługowanie niklu z baterii niklowo-wodorkowych
(Ni-MH) wynoszące 98 % uzyskano w 3 M roztworze HC1, w tem-
peraturze 95 °C przy stosunku fazy stałej do ciekłej 1/9 w czasie
ługowania 3 godz.
Całkowite wyługowanie niklu z popiołu oleju opałowego osiąg-
nięto stosując ługowanie ciśnieniowe roztworem H2SO4 o stężeniu
60 g/dm w temperaturze 200 °C pod parcjalnym ciśnieniem tlenu
1,5 MPa w czasie 15 min.
Efektywną metodą odzysku niklu z odpadów przemysłu elektro-
nicznego i galwanicznego jest ługowanie rozcieńczonym roztworem
H2SO4 (0,05-0,5 M). W temperaturze 50 °C do roztworu przecho-
dzą selektywnie miedź i nikiel. Z roztworu po ługowaniu również
selektywnie wydziela się te metale metodą elektrolizy.
Do oddzielania i oczyszczania roztworów po ługowaniu stoso-
wano: wytrącanie wodorotlenków, ekstrakcję rozpuszczalnikową
oraz elektrolizę.
Jako końcowy produkt uzyskano siarczan (VI) niklu, tlenek
niklu (II) lub nikiel metaliczny.
Literatura
l.BurkinA. R.: ExtractiveMetallurgy of Nickel. Eds. Wiley J. and Sons,
Chichester 1987.
2. Adaimki Z, Chmielewski T., Łątowski F.: Odzysk niklu z zużytych
katalizatorów. Rudy Metale 1981, t. 26, nr 8, s. 252+254.
3. Chmielewski T., Adamski Z, Łątowski F.: Sposób odzyskiwania niklu
z zużytych katalizatorów. Patent PL 125 345, 1986.
4. Kołodziej B., Mulak W.: Badania nad kompleksowym wykorzysta-
niem elektrolitu porafinacyjnego do otrzymywania metalicznego niklu, ko-
baltu na drodze ługowania zużytych katalizatorów. Raport Instytutu Chemii
Nieorganicznej i Metalurgii Pierwiastków Rzadkich Pwr., 1983, nr S-023.
5. Kołodziej B., Mulak W.: Odzysk niklu ze zużytych katalizatorów
drogą hydrometalurgiczną. XVIII Krakowska Konferencja Naukowo-Tech-
niczna Przeróbki Kopalin, Kraków 1984. Mat. Konf. s. 163+175.
6. Wlodyka J.: Wykorzystanie niklu z odpadowego katalizatora utwar-
dzania tłuszczów. Rudy Metale 2004, t. 49, nr 5, s. 230+233.
7. GirynK., LewandowskiT., JesiołowskiJ., Górecki A., GoląbiowskiA.,
Górska A.: Sposób otrzymywania roztworu azotanu niklu, zwłaszcza jako
półproduktu do wytwarzania katalizatorów niklowych. Patent PL 166 670,
1995.
f>.IvascanuS., Ro/mwr O.: Nickel recoyery from spent catalyst. Bul. Inst.
Politeh. łasi 1975, Sect. 2, t. 21, s. 47+51.
9. Al-Mansi N. M., Abdel Monem N. M.: Recovery of nickel oxide from
spent catalyst. Waste Management 2002, t. 22, s. 85+90.
10. Chaudhary A. J., DonaldsonJ. D., Boddington S. C., Grimes S. M.:
Heavy metals in environment. Part II: a hydrochloric acid leaching process
fortherecoyery of nickel value from a spent catalyst. Hydrometallurgy 1993,
t. 34, s. 137+150.
11. Sulek B., Szymczycha A., Mulak W.: Preliminary study of nickel
leaching from a spent industrial catalyst. Proceedings of 8 ' Conference on
Environmental and Minerał Processing. Ed. P. Fećko, VSB-TU Ostrava,
Czech Republic 2004, Part I, s. 151 + 155.
12. Sutek B., Szymczycha A., Mulak W.: Sulphuric acid leaching of nickel
from spent catalysts. Proceedings of the Rewas'04: Global Symposium on
Recycling, Waste Teratment and Clean Technology. Eds. Gaballah I., Mishra
B., Solozabal R., Tanaka M., Madrid 2004, t. 3, s. 2081+2091.
13. Miazga B., Mulak W.: Hydrochloric acid leaching of spent nickel
oxide catalysts. Proceedings of XXX* International Conference „Chemistry
for Agriculture", Ed. Czech-Pol-Trade, 2005, t. 6 [w druku].
14. Bartolozzi M., Braccini G., Bonvini S., Marconi P. F.: Hydrometal-
lurgical recovery process for nickel-cadmium spent batteries. Journal of
Power Sources 1995, t. 55, s. 247+250.
15. Nogueira C. A., Margarido F.: Leaching behayiour of electrode
materials of spent nickel-cadmium batteries in sulphuric acid media. Hydro-
metallurgy 2004, t. 72, s. 111+118.
16. Zhu N., Zhang L, Li Cli, Cal Cli.: Recycling of spent nickel-cadmium
batteries based on bioleaching process. Waste Management 2003, t. 23,
s. 703+708.
17. Sreekrishnan T. R., Tyagi R. D.: A comparative study of the cost of
leaching out heavy metals from sewage sludges. Process Biochemistry 1996,
t. 31, nr l,s.31+41.
18. Zhang P., Yokoyama T., Habashi O., Wakui Y., Suzuki T. M., Inoue
K.: Hydrometallurgical process for recovery of metal values from spent
nickel-hydride secondary batteries. Hydrometallurgy 1998, t. 50, s. 61+75.
19. Łupi C., Pasąuali M.: Electrolytic nickel recovery from lithium-ion
batteries. Minerals Engineering 2003, t. 16, s. 537+542.
20. Amer A. M.: Processing of Egyptian boiler-ash for extraction of
yanadium and nickel. Waste Management 2002, t. 22, s. 515+520.
21. Chmielewski A. G., Urbański T. S., Migdał W.: Separation technolo-
gies for metals recovery from industrial wastes. Hydrometallurgy 1997, t. 45,
s. 333+344.
22. Tsai S.-L, Tsai M.-S.: A study of the extraction of yanadium and
nickel in oil-firedfly ash. Resources, Conceryation and Recycling 1998, t. 22,
s. 163+171.
23. Yeglio F., Quaresima R., Fornari P., Ubaldini S.: Recovery of
yaluable metals from electronic and galvanic industrial wastes by leaching
and electrowinning. Waste Management 2003, t. 13, s. 245+252.
119
WOJCIECH Z. MISIOLEK Rudy Metale R 50 2005 nr 3
ZBIGNIEW MISIOŁEK UKD669.(73)(438)"313":620.001:378(73)(438)

ZMIANY W KSZTAŁCENIU INŻYNIERÓW XXI WIEKU

NA PRZYKŁADZIE STANÓW ZJEDNOCZONYCH
CZEGO MOŻEMY SIĘ NAUCZYĆ NA TYM PRZYKŁADZIE?

Polskie uczelnie stoją przed koniecznością zmian w systemie kształcenia inżynierów i prowadzenia badań naukowych.
Konieczność zmian jest wymuszana zmianami w zewnętrznym świecie oraz jest podyktowana argumentami natury finansowej.
Ciągla optymalizacja metod kształcenia spowodowała wiele zmian w systemie nauczania akademickiego, podnosząc jedno-
cześnie ich poziom i wprowadzając oszczędności w wielu częściach świata. Od polskich uczelni zależy teraz, jaką drogę
rozwoju one wybiorą ijacy absolwenci bada opuszczać ich mury w najbliższej przyszłości. W artykule przeanalizowano zmiany
w dydaktyce wprowadzone ma wydziałach inżynierskich w Lehigh University w Bethlehem w stanie Pensylwania w Stanach
Zjednoczonych Ameryki. Wskazano również potencjalne możliwości rozwoju tak w kształceniu, jak i w badaniach naukowych
w zakresie metalurgii i inżynierii materiałowej.
Słowa kluczowe: kształcenie akademickie metalurgów w Polsce i USA, inżynieria materiałowa, inżynieria procesowa, inku-
batory badań, techniki eksperymentalne.

CHANGES IN EDUCATING ENGINEERS OF THE 21 ST CENTURY: THE U.S. EXAMPLE

WHAT CAN WE LEARN FROM THIS EXAMPLE?

The Polish technical universities face the necessity to change a system for educating engineers and conducting scientific
research. This necessity is extorted by the changes taking place in external world and by economic factors. In many parts of
the world, permanent optimisation of teaching methods resulted in many changes in academic education system leading to
higher level of education and considerable savings. It is now up to the Polish universities to mąkę a choice of a way offurther
development and to decide on what level will represent the future graduatesfrom these universities. In this paper analysis of
the changes implemented in a teaching system at the engineering departments of the Lehigh University in Bethlehem,
Pensylwania, USA, is presented. Potential possibilities of development with an account ofboth teaching and research aspects
in the rangę of metallurgy and materials science have been indicated.
Key words: education of engineers, metallurgical engineer, materials engineering, process engineering, research incubator,
experimental techniąues.

Wstęp lata były nawet bardziej typowe dla Irlandii. Wysoki poziom wy-
kształcenia pozwoli młodym ludziom na zajmowanie kluczowych
stanowisk w międzynarodowych firmach tak w kraju, jak i zagram-
Zmiany w ekonomi. Polski spowodowane globalizacją gospo- cą R6wnocześniemożeogranlczyćnapływ specjalistów z zagranicy
darki świata oraz faktem przystąpienia do Unii Europejskiej wyma- zatmdni h duże mledzynarodowe firmy w Polsce.
gają odpowiednich zmian w kształceniu absolwentów w tym rów- ^ ^^ .&& ninlejszego artykułu mają wle!o ietnie
nież inżynierów metalurgów. Jest bardzo istotne, aby zmiany te , , . , , ,. .. . . , ,
... , . , , , , , , . j- - doświadczenie dydaktyczne jako nauczyciele akademiccy w amery-
zapewmałyJ kształcenie młodych kadr przygotowanych do podjęcia , , , . , . , , . , „',• . , ,T , • , ^ , • , , ,
, . ., . ,, , ,, , , i kanskich i polskich Wyższych Uczelniach Technicznych, kształcą-
pracy w rodzimym i światowym przemyśle oraz ośrodkach badaw- , , . - , - „r „, . . i ^ »,•
czo-rozwojowych. Z jednej strony należy kształcić specjalistów na <*<* P^yszlych inżynierów metalurgów. Profesor Wojciech Z. Mi-
slołek
potrzeby własne, a z drugiej strony poziom wykształcenia mus, od- Pracowal w latach !988-1997 na Wydziale Inżymen, Mate-
nałowe
powiadać wymaganiom światowym, aby Polska była atrakcyjnym J Rensselaer Polytechmc Institut (RPI) w Troy, NY, a od roku
1997
miejscem dla zagranicznych inwestycji. Istotne jest, aby wybrać J est dyrektorem Instytutu Przeróbki Plastycznej Metali na
najlepszy model kształcenia dla warunków krajowych, który równo- Wydziale Nauki Inżynierii Materiałowej w Lehigh Umversity
w
cześnie musi koniecznie dorównać najlepszym na świecie. Obecnie Betlehem, PA. Zbigniew M1Siołek jest emerytowanym profeso-
najważniejsze jest, aby zapewnić wysoki poziom wykształcenia, rcm w Instytucie Metali Nieżelaznych w Gliwicach, gdzie przez 50
gdyż to łączy się bezpośrednio z możliwościami zatrudnienia absol- lat prowadził prace badawcze z zakresu transferu technologii prze-
wentów w firmach tak w kraju jak i na świecie. Trzeba się pogodzić twórstwa metali nieżelaznych i od 34 lat wykłada na Wydziale
z faktem, że wielu młodych ludzi opuści Polskę w poszukiwaniu Inżynierii Materiałowej i Metalurgii w Politechnice Śląskiej w Ka-
pracy w najbliższych latach. Należy ich tak przygotować, aby prą- towicach, a obecnie również na Wydziale Inżynierii Procesowej,
cowali w swoich zawodach na jak najwyższych stanowiskach. Takie Materiałowej i Fizyki Stosowanej w Politechnice Częstochowskiej,
zjawiska emigracji nie są obce w dzisiejszej Wielkiej Brytanii, a przez Ponadto ma wieloletnią, bliską współpracę z Wydziałem Metali

Prof. dr lnż. Wojciech Z. Misiotek — Lehigh University Bethlehem USA, prof. <w. dr hab inż. Zbigniew Misiotek — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

120
Nieżelaznych AGH w Krakowie. Autorzy są zdania, że działalność
naukowa i dydaktyczna pozwala im na sformułowanie postulatów
co do zmian w kształceniu inżynierów metalurgów, stosownie do
wymagań współczesnej, światowej nauki i techniki. Spośród róż-
nych tematów, które można wprowadzić do programu wykładów
lub poszerzyć ich zakres, można wymienić następujące:
1. rozszerzenie zakresu wykładów z matematyki i informatyki w za-
stosowaniu do technologii metali jako podstawy do numerycznego
i fizycznego modelowania wszelkich procesów,
2. rozważenie ewentualnego poszerzenia wykładów z przepływów
masy i ciepła w zastosowaniu w procesach metalurgii ekstrakcyjnej,
jak również kształtowania metali (przeróbka plastyczna, metalurgia
proszków, obróbka skrawaniem),
3. wprowadzenie encyklopedycznego wykładu na temat aktualnej
krajowej i zagranicznej normalizacji wyrobów hutniczych oraz ich
certyfikacji jako jednego z czynników warunkujących wprowadze-
nie do stosowania, tzw. inżynierii jakości,
4. ujęcie w programie wykładów krótkiego kursu statystyki i metod
planowania eksperymentów dla wiarygodnej i przyspieszonej meto-
dy oceny wyników badań i kontroli jakości.
Nie jest tajemnicą, że programy nauczania są przeładowane i nie
można w nich nauczać wszystkich przedmiotów, które powinny się
tam znaleźć. Proponujemy, aby dodatkowe wykłady pojawiły się
w formie wykładów wybieralnych. Wówczas atrakcyjność przed-
miotu i jakość wykładu będzie odpowiedzialna za jego popularność.
Element konkurencji pomiędzy wykładowcami zmusi ich do poszu-
kiwaniabardziej interesujących rozwiązań dydaktycznych, jak to ma
miejsce na wielu uczelniach zagranicznych.
Dlatego też jest istotne aby zaproponowane zmiany były poprze-
dzone analizą podobnych zmian wprowadzonych w różnych krajach
świata. Nie istnieje kraj, któty jest bliźniaczo podobny do Polski,
więc należy przeanalizować wiele przypadków i dopiero wówczas
wyciągać odpowiednie wnioski. Każdy kraj charakteryzuje się swoją
specyfiką przemysłową, ekonomiczną i kulturową. Dla czytelnika
polskiego przykłady europejskie są zbyt znane, więc autorzy przy-
taczaj ą przy kłady z bardziej egzotycznych stron świata, które mogą
wnieść nowe, a zarazem konstruktywne spojrzenie na dyskutowany
temat. Specyfiką gospodarki Australii, Brazylii i Kanady jest ich
powiązanie ze złożami surowców naturalnych. Australia koncentru-
je się na nowoczesnym górnictwie, które pozwala w sposób bezpie-
czny i ekonomiczny wydobywać, wzbogacać i eksportować węgiel
oraz rudy wielu metali. Kanada i Brazylia przetwarzają w dużym
stopniu wydobyte surowce, co spowodowało, że przemysł metalur-
giczny w tych krajach jest dobrze rozwinięty. Przemysł stalowy
w Brazylii, podobnie jak stalowy i metali lekkich w Kanadzie są
świetnymi przykładami przemysłów na poziomie światowym. Nato-
miast poziom nauczania, a na pewno badań naukowych, w tych
krajach jest jednak bardzo różny. Kanada, a także w dużym stopniu
Australia, prowadzą badania metalurgiczne na najwyższym świato-
wym poziomie. Jest to wynikiem narodowej polityki naukowej
dostosowanej do specyficznych warunków tych krajów, a także
dowodem współpracy pomiędzy przemysłem i uczelniami oraz faktem
„istnienia" naukowców tych krajów na światowej scenie naukowej.
Istnieje wiele podobieństw pomiędzy gospodarką polską, a gospo-
darkami Australii, Brazylii i Kanady. Jest rzeczą bardzo istotną, aby
uczelnie polskie brały przykład z najlepszych uniwersytetów, dosto-
sowały się do nowych warunków krajowych i światowych i odgry-
wały istotną rolę tak w nauce, jak i w dydaktyce nie tylko na arenie
krajowej.
Zupełnie odmienna sytuacja jest w Nowej Zelandii, gdzie ochro-
na środowiska dominuje wszystkie aspekty życia tego małego, ale
bardzo ciekawego kraju. Przemysły drzewny i spożywczy są tam
bardzo dobrze rozwinięte. Uczelnie prowadzą odpowiednie badania
na potrzeby tych właśnie przemysłów i kształcą inżynierów głównie
dla potrzeb tych specjalności. Zapotrzebowanie na metalurgów
w Nowej Zelandii jest znikome, ale też konsekwentnie kształci się
ich w mniejszych ilościach i prowadzi badania w tej dziedzinie
głównie na wydziałach inżynierii chemicznej i mechaniki.
Ze względu na wielkie zróżnicowanie przemysłu w Stanach
Zjednoczonych, wielkość tego kraju oraz stan rozwoju przemysło-
wego, jak również ilość innowacji technicznych tam powstających
i wprowadzanych w życie powoduje, że wymagania stawiane uczel-
niom amerykańskim są bardzo wygórowane. Warto więc prześle-
dzić, jakie zmiany nastąpiły w ostatnich latach na tamtejszych uni-
wersytetach w zakresie kształcenia inżynierów nie tylko kierunku
metalurgicznego. Na pytanie „Na ile można wykorzystać doświad-
czenia amerykańskie w Polsce" każdy musi odpowiedzieć sobie
indywidualnie, a potem zbiorowo w ramach istniejących struktur
zainteresowanych uczelni. Historia ostatniego wieku uczy, że wiele
zwyczajów i trendów tak kulturowych, naukowych, jak i gospodar-
czych przywędrowało z tego kraju o najbardziej dynamicznej eko-
nomii. Tak więc trzeba koniecznie przeanalizować wszelkie przykła-
dy, zanim zacznie się kopiować i tworzyć cokolwiek nowego. Zmia-
ny mające miejsce w Stanach Zjednoczonych wyprzedzają na ogół
zmiany w Australii, Brazylii, Kanadzie i w innych krajach, w tym
europejskich.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian zachodzących
na uczelniach w wybranych krajach i zainicjowanie dyskusji nad'
koniecznymi zmianami w uczelniach krajowych. Uczelnie krajowe
kształcące na kierunkach metalurgicznym i inżynierii materiałowej
mają ugruntowaną pozycję i pokaźny dorobek. Celem proponowa-
nej dyskusji jest konieczność dokonania zmian w celu pozyskania
studentów i opracowanie nowych programów nauczania konkurują-
cych z programami na świecie.
Uniwersytety Amerykańskie
Prezentowany artykuł jest oparty w dużej mierze na referacie
wygłoszonym na konferencji SITPH 26 kwietnia 2004 r. w Krako-
wie [1]. Prezentowane przykłady pochodzą głównie z danych z Le-
high Uniyersity w Bethlehem w Pensylwanii, który jest prywatnym
uniwersytetem założonym w 1865 r. przez Asa Packera, który wów-
czas jako potentat kolejowy był jednym z najbogatszych ludzi w Sta-
nach Zjednoczonych. Założenie szkoły wyższej, głównie o kierunku
inżynierskim, miało na celu kształcenie młodzieży, która mogłaby
zasilić rozbudowujący się w Pensylwani, przemysł ciężki. Wymaga-
nia dzisiejszego świata są bardzo różne i dlatego też wydaje się,
że zmiany dokonywane na Lehigh University są godne prześledze-
nia i przeanalizowania.
Jest kilka typów uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych i ma-
ją one różne zadania w kształceniu swoich studentów. „Community
Colleges" są w pewnym stopniu odpowiednikami polskich szkół
pomaturalnych, ale z tą istotną różnicą, że pozwalają po ich zakoń-
czeniu na kontynuowanie regularnych studiów uniwersyteckich na
trzecim roku. Typowe studia odbywa się na „College", czyli uczel-
niach nie mających na ogół praw doktoryzowania lub na „Uniyersi-
ty", które te prawa posiadają. Oczywiście ze względów czasami
historycznych niektóre uczelnie zachowały swoją pierwotną nazwę
nawet, gdy stały się według tej definicji uniwersytetami. Przykładem
takim jest Boston College, który jest liczącym się uniwersytetem
badawczym, ale zatrzymał swoją pierwotną nazwę.
Lehigh University nie jest dużym uniwersytetem, gdyż kształci
jedynie ok. 4500 studentów kursu podstawowego i ok. 2000 studen-
tów podyplomowych pracujących nad swoimi pracami magisterski-
mi lub doktorskimi. Nauczanie i badania naukowe odbywają się
w czterech pionach zwanych szkołami: nauk technicznych i stoso-
wanych, nauk podstawowych i sztuki, nauk ekonomicznych i nauk
pedagogicznych. Szkoła nauk technicznych formalnie nazywa się
P.C. Rossin College of Engineering and Applied Science i skupia
w sobie następujące wydziały:
— Wydział Nauki i Inżynierii Materiałowej,
— Wydział Inżynierii Mechanicznej i Mechaniki,
— Wydział Inżynierii Elektrycznej,
— Wydział Budowlany i Ochrony Środowiska,
— Wydział Inżynierii Chemicznej,
— Wydział Informatyki,
— Wydział Inżynierii i Systemów Produkcji.
121
 Wydział Nauki i Inżynierii Materiałowej (Materials Science and
Engineering) istnieje na Lehigh od ponad 100 lat jako spadkobierca
wydziału metalurgicznego i kształci studentów na poziomie inży-
nierskim, magisterskim i doktorskim. Statystyczna prezentacja na-
uczycieli akademickich jest bardzo ciekawa. Profesorowie tego wy-
działu są bardzo zróżnicowaną grupą i pochodzą z następujących
krajów: USA (7), Wielkiej Brytanii (5), Indii (1), Ukrainy (1)iPolski(1).
Dzisiejsza grupa profesorów (15) zdobyła stopień doktora w nastę-
pujących dziedzinach nauki: metalurgia (6), ceramika (1), materia-
łoznawstwo (4), chemia (1) i fizyka (3), na uczelniach amerykań-
skich (9), brytyjskich (5) lub polskich (1). Lehigh University jako
uniwersytet podobnie jak jego szkoła nauk technicznych, zostały
klasyfikowane na 37 pozycji wśród najlepszych uniwersytetów
i szkół nauk technicznych w Stanach Zjednoczonych w 2004 r., co
przy tej wielkości uczelni jest wynikiem bardzo dobrym [4].
Metalurgia praktycznie zniknęła z programów nauczania jako
samodzielna specjalizacja i została zastąpiona nauką o inżynierii
materiałowej i procesowej (materials science and engineering), która
obejmuje zagadnienia metali, materiałów ceramicznych, polimero-
wych i półprzewodników. Wszystkie materiały są charakteryzowane
w zbliżony sposób, choć ich własności tak fizyczne, jak i chemiczne
różnią się zdecydowanie. Takie naukowe podejście do badania materia-
łów ma więcej racji bytu niż podejście dotyczące poszczególnych
przemysłów. W dydaktyce umożliwia ono dodatkowo uproszczenie
programów nauczania poprzez łączenie wykładów z przedmiotów
podstawowych i tym samym bardzo istotne obniżenie kosztów ope-
racyjnych uczelni. Ponadto różne materiały konkurują między sobą
w wielu zastosowaniach praktycznych i szersza znajomość materia-
łoznawstwajest tu jak najbardziej pożądaną, aby dokonać poprawnej
selekcji materiału już na etapie projektowania wyrobów oraz w pro-
cesie ich wytwarzania. Studia podyplomowe na poziomie magister-
skim lub doktorskim spełniają rolę studiów specjalistycznych w wy-
branym kierunku materiałoznawstwa. Tak przygotowani absolwenci
myślą w szerszych kategoriach materiałoznawstwa i mogą podjąć
zatrudnienie w każdej jego dziedzinie.
W ostatnich latach w związku z zapotrzebowaniem na materiały
o podwyższonych własnościach nastąpił ogromny wzrost materiało-
znawczych badań naukowych. Ponieważ materiały są częścią nasze-
go życia, praktycznie w każdej dziedzinie badania te są prowadzone
przez metalurgów, chemików, fizyków, a także inżynierów budow-
lanych, mechaników, elektryków, a nawet górników, nie mówiąc
o materiałoznawcach. Stan ten spowodował utratę monopolu na
badania naukowe w zakresie materiałów, które do tej pory należały
do wydziałów nauki i inżynierii materiałowej. Wydziały materiało-
we kurczą się, a w wielu przypadkach są łączone z wydziałami in-
żynierii chemicznej lub mechaniki i powracamy do sytuacji, jaka
miała miejsce w XIX wieku. Czyżby era metalurgii, a nawet mate-
riałoznawstwa przeminęła?
Metody kształcenia
Dyskusja na temat zmian w sposobach kształcenia jest przepro-
wadzona na przykładach dotyczących generalnie inżynierów, a nie
wyłącznie metalurgów. W przeszłości jakość absolwenta była koja-
rzona z ilością wiedzy nabytej podczas studiów. Obecnie nacisk
kładzie się na przygotowanie absolwenta, który potrafi niezależnie
pracować, przeprowadzać badania i umieć odpowiednio przedstawić
ich wyniki tak w mowie, jak i na piśmie, gdyż prawdopodobnie będzie
pracował w zespole z ludźmi reprezentującymi różne zawody i spe-
cjalności. Konieczne będzie pełne wykorzystanie talentów każdego
członka takiego zespołu często reprezentującego inną część świata.
Coraz częściej mówi się o powoływaniu zespołów roboczych na czas
rozwiązywania poszczególnych projektów, a nie pracujących stale
ze sobą. Najlepszym przykładem takiego działania jest przemysł
filmowy, który jest wizytówką dynamiki i rentowności amerykań-
skiego biznesu. Oznacza to, że wychowankowie uczelni muszą bie-
gle władać językami obcymi, jeżeli nie chcą pozostać na marginesie
życia gospodarczego, politycznego czy też naukowego. Stąd konie-
122
czne są istotne zmiany w nauczaniu, dostosowane do życia i pracy
w dzisiejszym zglobalizowanym świecie. Nauki techniczne w Sta-
nach Zjednoczonych zacierają granice pomiędzy dyscyplinami, gdyż
skomplikowane wyroby i usługi wymagają nowego podejścia do
zagadnień projektowania wyrobów, a także procesów wytwarzania.
Kiedyś wymagana głęboka wiedza w jednej dziedzinie często jest
dzisiaj zastępowana wiedzą obejmującą styk wielu dziedzin, gdyż tam
istnieją największe możliwości na dokonanie istotnych zmian. Ja-
kość nowych rozwiązań technicznych jest bardzo często oceniana
w kategoriach finansowych. Oczekiwany sukces finansowy jest
bowiem warunkiem inwestycji w rozwój w każdej dziedzinie tak
gospodarki jak i nauki, sztuki, czy nawet sportu. Tym sposobem
badania podstawowe, kultura, sztuka, czy sport nie są bezpośrednio
związane z dochodem finansowym, ale często są elementem konie-
cznym, aby ten sukces finansowy osiągnąć, czyli są formą wstępnej
inwestycji.
Programy nauczania są wyłączną sprawą indywidualnych uni-
wersytetów, aczkolwiek istnieją agencje akredytujące poszczególne
wydziały i programy nauczania. Sytuacja taka powoduje, że uczel-
nie w bardzo szybki sposób odpowiadają na zapotrzebowania rynku
pracy. Rynek pracy jest siłą sterującą większością kierunków na-
uczania. Jedynie pewne strategiczne tematy badawcze są sterowane
centralnie poprzez przesunięcie finansów federalnych agencji rządo-
wych na konkretny nowy temat, j ak to teraz ma miej sce w przypadku
nanotechnologii.
Decentralizacja programów nauczania jest jednym z najwię-
kszych plusów życia akademickiego w USA, dzięki której zmiany
w nauczaniu następują szybko i w efekcie Amerykanie stale dyktują
tempo. Dodatkowo istnieje konieczność ciągłego dokształcania i prze-
kwalifikowania się na nowe zawody wśród absolwentów z wielolet-
nim doświadczeniem. Czasy, kiedy nasze uniwersyteckie wykształ-
cenie wystarczało do uzyskania i utrzymania kariery zawodowej
przez całe życie, minęły bezpowrotnie. Ta rzeczywistość powoduje,
że istnieje wiele programów uniwersyteckich adresowanych do ludzi
w „połowie ich kariery". Dużą popularnością cieszą się tzw. Certy-
fikaty, czyli zestawy specjalistycznych wykładów przygotowane
głównie z myślą o ludziach z wykształceniem wyższym, którzy
zmieniają karierę zawodową i nie są zainteresowani kolejnym tytu-
łem podyplomowym.
Studia są bardzo drogie, ale są świetną inwestycją na całe życie.
W Stanach Zjednoczonych wysokość czesnego zależy od uczelni
i od faktu, czy dana uczelnia jest stanowa czy też prywatna. W przy-
padku uczelni stanowych czesne jest średnio trzykrotnie niższe dla
studentów danego stanu w porównaniu z przybyszami z zewnątrz.
Lehigh University z racji statusu szkoły prywatnej, która nie jest
wspomagana z budżetu stanowego, należy do najdroższych uniwer-
sytetów w kraju. Opłaty w roku akademickim 2004/2005 przedsta-
wione są w tablicy l i są oparte na oficjalnych danych uniwersy-
teckich [2].
Studenci, którzy osiągają dobre wyniki w nauce oraz pochodzą-
Tablica l
Roczne opłaty studenckie na Lehigh University
w roku akademickim 2004/2005 [2]
Table l
Annual tuition fees at Lehigh University
in the academic year 2004/2005 [2]
Typ opłaty Wysokość opłaty, $
Czesne 29 640
Dom studencki na pierwszym roku 4 700
Stołówka codzienna 3 530
Książki (w przybliżeniu) 800
Wydatki osobiste 1 210
Razem 39 880
 Tablica 2
Średni dochód roczny dla osób z różnym stopniem
wykształcenia na początku kariery [3]
Table 2
Average annual income of people with different education
level at the beginning of their career [3]
Stopień wykształcenia Dochód roczny, $
Bez szkoły średniej 16053
Po szkole średniej 23594
Dyplom pomaturalny 32468
Dyplom uczelniany 43782
Magisterium 52794
Doktorat 74712
Wolne zawody 95488
cy z rodzin o niższych dochodach mogą ubiegać się o stypendia,
które w znaczny sposób obniżają wydatki na studia i wielkość długu,
z jakim młody absolwent kończy studia i zaczyna życie zawodowe.
Około 50 % studentów pierwszego roku na Lehigh Uniyersity otrzy-
muje jakąś formę pomocy finansowej.
Nasuwa się tu pytanie, dlaczego ludzie są skłonni płacić tak
wysokie sumy za wykształcenie. Odpowiedzi jest wiele, ale najważ-
niejsze są chyba przewidywane dochody. Według oficjalnych da-
nych [3], średni roczny dochód ludzi z różnym wykształceniem jest
zestawiony w tablicy 2. Przedstawione dane są uśrednione i me
dotyczą jedynie zawodów inżynierskich. Nie jest tak istotna dokład-
na wielkość dochodu, bo nie może ona być porównana bezpośrednio
z warunkami polskimi. Istotny jest wskaźnik wzrostu dochodów
oparty na podstawie uzyskanych kwalifikacji zawodowych.
Tak więc młodzi ludzie są poważnie zainteresowani studiowaniem,
a ich rodzice choćby częściowym finansowaniem takiego przedsię-
wzięcia. Poza atutami finansowymi istotne jest również, że uczelnie
oferują nie tylko wiedzę, oferują również przynależność do społecz-
ności, którą popiera się poprzez działalność stowarzyszenia wycho-
wanków i pomaga w utrzymaniu się w tej grupie społecznej. Uczel-
nie utrzymują kontakt z wychowankami po opuszczeniu przez nich
murów uniwersytetu. Najlepsze kariery sąpodawane jako przykłady,
jak dobrze dany uniwersytet przygotowuje do życia zawodowego.
Oczywiście jest bardzo istotne, co jest oferowane na studiach przez daną
uczelnię, gdyż konkurencja pomiędzy uniwersytetami jest ogromna.
Istnieje więc wiele możliwości na wymiany studenckie pomiędzy
uniwersytetami w innych krajach i praktyki letnie. Wyjazdy na se-
mestr lub dwa na inny kontynent są bardzo popularne. Studenci
Lehigh Uniyersity jeżdżą też do środkowej Europy w ramach takiej
wymiany i nasuwa się tu tylko pytanie, dlaczego można ich spotkać
w czeskiej Pradze, a nie w jednym z polskich miast? Istotna jest
atrakcyjność kierunków nauczania i jakość kadry akademickiej. Pro-
gramy nauczania są zdecentralizowane i uaktualniane na bieżąco,
a nauczyciel akademicki jest oceniany przez studentów na każdym
wykładzie oraz na końcu każdego semestru. Ocena ta jest bardzo
istotna, bo jest brana pod uwagę przy każdym awansie i podwyżce
płac. Po raz kolejny zwyciężył amerykański pragmatyzm, wprowa-
dzający mechanizmy samokontrolujące. Jest również istotne, aby
studenci uczestniczyli od początku w pracach grup badawczych, co
umożliwi im poznanie technik eksperymentalnych i metod analizy
wyników. Uczelnie czynią wiele, aby pozyskać jak najlepszych
wykładowców i naukowców oraz zapewnić im warunki rozwoju.
Profesorowie czołowych uczelni w dużej mierze reprezentują czo-
łówkę światową w swojej dziedzinie i gwarantują studentom, że bę-
dą oni uczeni nie tylko z podręczników, ale też z najnowszych
opracowań technicznych i naukowych. Jest bardzo istotne, aby się
uczyć od prawdziwych mistrzów, których prace są znane i cytowane
w literaturze. Wszystko to sprawia, że uczelnie nie są odpowiedzial-
ne jedynie za przekazanie wiedzy merytorycznej, ale przede wszy-
stkim za uczenie sposobu myślenia. Można tu zacytować Profesora
Józefa Zasadzińskiego, który powitał jednego z autorów tego arty-
kułu (W.Z.M) na studiach doktoranckich na AGH tymi słowami
„Panie kolego, tu trzeba myśleć, bo w życiu się pan jeszcze narobisz".
Uczelnie poprzez swój szeroki program nie tylko uczą wiedzy zawo-
dowej, ale też kultury i umiejętności poruszania się w dzisiejszym
świecie. Tym celom służą nowe programy uruchomione na Lehigh
University w ostatnich latach. Wszystkie one są interdyscyplinar-
ne, tak w sensie programu nauczania jak i kadry nauczycieli
akademickich prowadzących wykłady i przygotowują absolwentów
zgodnie z wymogami dzisiejszego rynku pracy. Są one tutaj przed-
stawione w ich oryginalnej angielskojęzycznej formie:
— Integrated Design Arts,
— Bio-Engineering,
— Integrated Business and Engineering,
— Computer Science and Business,
— Analytical Finances (tylko studia magisterskie).
Finansowanie kształcenia, a szczególnie w ramach nowych pro-
gramów wymaga dużych nakładów finansowych. W prywatnych
uczelniach jedynie ok. 60 % bieżącego budżetu pochodzi z opłat
studentów. Pozostaje więc bardzo ważne pytanie skąd wziąć pozo-
stałe 40 %? Dodatkowo istnieje obowiązek finansowania obok wy-
datków bieżących, koniecznych inwestycji uczelni w postaci laborato-
riów, sal wykładowych, domów studenckich i obiektów sportowych.
Pomoc wychowanków, a szczególnie zamożnych absolwentów jest
bardzo ważna. Bardzo popularne jest „fundowanie" elementów stru-
ktury uczelnianej w postaci tzw. „endowment". Fundowane są sty-
pendia doktoranckie (Loewy Graduate Fellowship), pojedyncze sta-
nowiska (Loewy Professor i Loewy Yisiting Professor), instytuty
(laccoca Institute) i całe szkoły (P.C. Rossin College of Engineering
and Applied Science). Endowment polega na zainwestowaniu pie-
niędzy na giełdzie i korzystaniu przez uniwersytet na bieżąco z od-
setek, które on generuje.
Badania Naukowe
Badania naukowe są integralną częścią liczącego się uniwersy-
tetu. Są też najlepszą wizytówką jakości badań i dydaktyki, jakie
dana jednostka akademicka prezentuje. Badania uczelniane są pro-
wadzone głównie przez magistrantów i doktorantów pod okiem
promotorów i stanowi to model popularny w wielu krajach zachod-
nich. Pouczające jest zestawienie zaprezentowane w tablicy 3, przed-
stawiające liczbę studentów przypadających na nauczyciela akade-
mickiego w 50 najlepszych uniwersytetach amerykańskich w wy-
miarze rocznym. Widać wyraźnie dynamikę życia naukowego tych
najlepszych uniwersytetów.
System finansowania pracowników naukowych oparty jest o gene-
ralnie prosty samoregulujący się mechanizm. Pracownicy naukowi są
wynagradzani jedynie przez dziewięć miesięcy w roku. Stanowi to
naturalny doping do szukania dodatkowych projektów i możliwość
zapłacenia sobie pensji w okresie pozostałych trzech miesięcy, po
upływie 9 miesięcy roku akademickiego. Projekty naukowe finansowa-
ne ze źródeł federalnych lub stanowych są doskonałym źródłem
takiego dodatkowego dochodu. Dodatkowymi źródłami są również
fundacje, organizacje techniczne oraz przemysł. Tradycyjnie w na-
Tablica 3
Obciążenie dydaktyczne kadry akademickiej
Table 3
Teaching load of the academic staff
Lokata Doktoranci/ Magistranci/ Studenci/
uczelni Profesora Profesora Profesora
1-25 4,0 3,9 13,9
26-50 2,9 2,6 13,3
1-50 3,5 3,3 13,6
123
ukach technicznych promotor opłaca czesne, stypendium i koszty T a b l i ca 4
badań dla swego doktoranta lub magistranta. Średnio koszt studenta Wykaz absolwentów wydziałów metalurgicznych
podyplomowego wynosi ok. 50 000 $ na rok. W ostatnich latach na kierowniczych stanowiskach w skali ogólnopolskiej [6]
bardzo się zmieniła struktura i filozofia badań naukowych. Do głosu
Table 4
w badaniach naukowych doszły wskaźniki ekonomiczny i społecz-
ny prowadzonych projektów. Nacisk kładziony jest na możliwość List of the graduates from uniyersity departments
wdrożenia wyników do praktyki. Zmniejszył się też udział rządu of metallurgy holding management position jobs in Poland [6]
.....
federalnego w finansowaniu badań naukowych. Przed rokiem 1980
rząd federalny finansował 50 % badań, podczas gdy obecnie jego Liczba
Liczba Stanowiska firm
udział spadł do jedynie 30 %. Jest rzeczą wiadomą, że jedynie bada- absol-
Uczelnia w których
nia podstawowe mogą zapewnić nowe odkrycia i prowadzić do wentów
pracują
nowych, często rewolucyjnych technologii. Jest więc bardzo istotne od 1995 razem dyre- kiero- specja- absolwenci
poszukiwanie równowagi i właściwych relacji pomiędzy badaniami ktorzy wnicy liści
podstawowymi i stosowanymi. Ocenia się, że wdrożenie wyników
Akademia
naukowych do przemysłu jest nadal na zbyt niskim poziomie. Bada- Górniczo- 19801 793 27 162 604 164
nia naukowe są często niezależne od zastosowań przemysłowych -Hutnicza
i nie zawsze mogą być wdrożone. Proponowanym rozwiązaniem jest
tworzenie dużych zespołów badawczych złożonych z przedstawicie- Politechnika
20248 635 25 146 464 129
li przemysłu, uniwersytetów i laboratoriów rządowych, licząc na Śląska
szybsze wprowadzenie wyników do praktyki przemysłowej. Najbar- Politechnika
dziej niewykorzystany jest potencjał uniwersytetów gdzie znaczna Często- 15807 204 6 38 160 81
część badań ma miejsce i kończy się jedynie w postaci publikacji chowska
naukowej. Istnieje konflikt pomiędzy tradycją uniwersytecką a nową
rzeczywistością finansową. Pracownicy naukowi nie są zawsze naj-
lepiej przygotowani do transferu technologii, a ponadto nie są oni wyrobów. W tej sytuacji nowoczesne wyroby są wytwarzane z wielu
przez uniwersytet wynagradzani za takie działanie, a wręcz widzi się różnych materiałów i stąd istotne jest zrozumienie własności oraz
to często jako odejście od „czystej" nauki. Powstaje konieczność metod wytwarzania różnych materiałów.
stworzenia nowych mechanizmów, zapewniających wdrażanie po- Można w tym miejscu wspomnieć, że celowe i uzasadnione wy-
mysłów powstałych w laboratoriach do praktyki. Dużą rolę mogą daje się rozszerzenie współpracy wydziałów Wyższych Uczelni
odegrać tu prowadzący badania doktoranci i magistranci, którzy z Krakowa, Katowic i Częstochowy, kształcących metalurgów, z za-
znają nowe odkrycia szczegółowo. Trzeba jednak stworzyć metody pleczem naukowo-badawczym przemysłu hutniczego i maszynowe-
pomocy, aby ci młodzi ludzie mogli tworzyć firmy i dalej rozwijać go oraz bezpośrednio z zakładami produkcyjnymi w ramach działal-
obiecujące pomysły. Istnieją programy federalne (SBIR i STTR), ności z tzw. transferu technologii oraz praktyk inżynierskich. Do-
które zapewniaj ą pewną pulę finansów, które są rozdzielane poprzez świadczenia uczelni amerykańskich wskazują, że jest to kierunek
agencje rządowe w oparciu o system zgłoszeń i wniosków na proje- i sposób, który przynosi efektywne rozwiązania, więc należałoby go
kty wdrożeniowe. Przy czołowych uczelniach badawczych powstaj ą szerzej stosować w Polsce.
tzw. „inkubatory" , które zapewniają dogodne warunki wynajmu Poszukując zmian w programie kształcenia w kraju można i na-
lokalu i dostęp do struktury laboratoryjnej uniwersytetu. Zakładanie leży się kierować interesującymi wynikami prowadzonych ostatnio
firm przez studentów i pracowników nie jest zjawiskiem nowym wielokierunkowo rankingów państwowych i prywatnych Wyższych
w Stanach Zjednoczonych. Znane firmy, jak Adina (programy kom- Uczelni w Polsce. Polskie wydziały metalurgiczne posiadają od
puterowe do obliczeń inżynierskich) czy Bose (sprzęt radiowy), szeregu lat według znanych autorom danych, najwyższą pierwszą
powstały właśnie w ten sposób. Należy pamiętać, że największym kategorię, co potwierdza ich wysoką pozycję w nauce i dydaktyce
wynalazkiem Amerykanów jest ich laboratorium w postaci garażu, wśród 127 państwowych i 257 prywatnych Wyższych Uczelni w kraju.
w których zaczynały takie firmy, jak Hewlet Packard, Head czy Bardziej szczegółowe dane na temat rankingów są opublikowane
Apple Computers będące dziś potęgami światowymi w swoich dzie- w „Rzeczpospolitej" [5] i innych czasopismach jak „Wprost" i „Polityka".
dzinach. Przykładem takim dzisiaj jest firma EMV Innovative Ma- W tablicy 4 przedstawiono z kolei pozycje omawianych Uczelni
teriał Technologies LLC [7], założona na Lehigh przez dwóch do- w skali ogólnopolskiej, przyjmując skuteczność przygotowania ab-
ktorantów i ich promotora w 2002 r., która mieści się na terenie solwentów do zdobycia dobrej pracy jako jedyne kryterium ich
Lehigh University w tzw. Ben Franklin Incubator. EMV Technolo- oceny. W sytuacji nie najlepszej kondycji techniczno-ekonomicznej
gies zajmuje się transferem technologii zaprojektowanych na Lehigh krajowego przemysłu metalurgicznego, znaczącego bezrobocia i re-
Uniyersity i innych uczelniach, prowadzi własne badania nad rozwi- alnej możliwości emigracji wykształconej młodzieży do krajów UE
nięciem nowych technologii i doradztwo inżynierskie. Jest ściśle i poza nią, przedstawione dane stanowią interesujący materiał dla
związana z Lehigh University finansując prace magisterskie na tej badań socjologicznych i prac planistycznych w zakresie gospodarki.
uczelni. Wyniki przedstawione w tablicy 4 dowodzą, że mamy do czy-
nienia z dobrym przygotowaniem absolwentów wydziałów metalur-
Czy to jest szansą dla polskich uczelni? gicznych do zawodowej kariery krajowej. Nie zmienia to faktu,
że można i należy podnieść poprzeczkę jeszcze wyżej, aby uzyskać
najwyższy poziom jakości tak w dydaktyce, jak i badaniach nauko-
Mając na uwadze tę sytuację w USA, należałoby dokładnie przeana- wych. Konieczne jest postawienie na jakość, a ilość będzie głównie
lizować problem ewentualnego pogłębienia niekwestionowanej zależała od aktualnego zapotrzebowania gospodarki krajowej i za-
współzależności inżynierii materiałowej oraz procesowej i nie tra- granicznej.
ktowania, co daje się zauważyć, obu tych kierunków jako w pełni Ponieważ nie żyjemy w odizolowanym świecie, należy patrzeć
samodzielnych. Nie należy bowiem zapominać, że współczesne na dydaktykę i badania naukowe jako produkt, który można sprzedać
spojrzenie na te dwa kierunki dowodzi, że nie ma badań materiało- na całym świecie, jest to usługa jak najbardziej eksportowa. Dobre
wych bez uwzględnienia skutków procesów technologicznych, jak uczelnie nie muszą być limitowane krajowymi planami i potrzebami
również trudno sobie wyobrazić rozwój technologii bez uwzględnia- jedynie krajowej gospodarki. W wielu rozwiniętych krajach dyda-
nia w niej roli struktury materiału i związanych z nią własności. ktyka na poziomie szkół średnich i wy ższych jest usługą eksportową.
Dodatkowo dzisiejsza gospodarka jest znacznie bardziej rentowna Nic nie stoi na przeszkodzie, aby tak rozwijać kadry na omawianych
dostarczając całościowych rozwiązań i gotowych wyrobów niż pół- wydziałach, aby w ciągu najbliższych lat prowadzić całe programy

124
dydaktyczne w języku angielskim. Wydaje się to wręcz konieczne
na poziomie studiów doktoranckich. Doktor nauk technicznych XXI
wieku nie władający językiem angielskim w mowie i piśmie jest
„produktem" uczelni, którym ona nie będzie się mogła chwalić zbyt
często. Przykładami takich międzynarodowych uczelni sąuniwersy-
tety w krajach angielskojęzycznych, a także w Skandynawii i Holan-
dii. Doktoraty pisane są tam w języku angielskim, a w przypadku
Australii wymagane jest, aby choć jeden członek komisji doktorskiej
pochodził spozakraju. Na uniwersytetach w Singapore bardzo często
recenzenci nawetprac magisterskich sąpowoływani spośród specja-
listów zagranicznych. Mechanizmy te spowodowały dużo więcej
pracy dla doktorantów, ale równocześnie zapewniły zupełnie inny
start w życiu zawodowym.
W przypadku wprowadzenia proponowanych zmian uczelnie
będą miały dostęp do wielu kandydatów gotowych przyjechać na
odpłatne studia w Polsce. Krajowa kadra naukowa zostanie zdopin-
gowana do wykładów w języku angielskim oraz będzie to powodem
do zapraszania wykładowców z językiem angielskim do ośrodków
prowadzących takie zajęcia. Jest to niespotykana okazja, aby pozy-
skać nowe środki finansowe z zagranicy, dać możliwość kształcenia
polskim studentom, jak również studentom z innych krajów. Tym
samym sposobem wszyscy absolwenci będą dużo lepiej przygoto-
wani do pracy w Polsce i poza nią. Jest to bardzo ważny argument
przy panującym wysokim bezrobociu w Polsce, po prostu nie stać
nas uczyć nienowocześnie. Kwestie reorganizacji uczelni w zakresie
nauczania i prac badawczych w szeroko pojętej inżynierii materia-
łowej autorzy tego artykułu pozostawiają Radom Wydziałów, Dzie-
kanom, Senatom i Rektorom wszystkich wyższych uczelni prowa-
dzącym nauczanie i badania w zakresie metalurgii i inżynierii ma-
teriałowej. Takie podejście do koniecznej reorganizacji zapewni
sukces najlepszym i tym samym polska metalurgia i inżynieria ma-
teriałowa oraz inne działy technologii i materiałoznawstwa nie tylko
nie ucierpią, ale będą się jeszcze dalej rozwijać. Istotne jest zapew-
nienie takiego poziomu kształcenia i poziomu badań, które zabez-
pieczą Polakom miejsce w czołówce światowej. Wszystkie inne
działania i plany, nie zmierzające do miejsca w czołówce europej-
skiej i światowej, powinny być odrzucone jako zbyt mało ambitne
i nie wystarczające na potrzeby XXI wieku.
W zakresie badań naukowych polskie uczelnie, dzięki niższym
kosztom i porównywalnemu poziomowi, będą mogły bardziej sku-
tecznie konkurować w staraniach o projekty praktycznie w każdej
części globu. Jest to kolejna możliwość na poprawienie finansów
uczelni i instytucji naukowo-badawczych oraz możliwość nawiąza-
nia lepszego kontaktu z naukową czołówką świata poprzez kierowa-
nie wyników prac do uznanych międzynarodowych czasopism na-
ukowych i prezentowanie ich na liczących się konferencjach na
świecie.
Bardzo pouczająca jest analiza wysiłków i wyników krajów,
które przystąpiły do UE w poprzednich latach. Irlandia jest przykła-
dem sukcesu, gdyż kraj ten w 30 lat praktycznie dogonił czołówkę
Europy, Portugalia reprezentuje kraje nadrabiające zaległości, a Gre-
cja ma mniej więcej taki sam dystans do czołówki, jaki miała przed
przystąpieniem do UE.
Podsumowanie
Na początku 2004 roku Alan Greenspan, Prezes Federal Reserve
Board powiedział „Brak odpowiedniej edukacji raczej niż «kontra-
ktowanie» prac poza granice USA stanowi największe zagrożenie
dla amerykańskiego dobrobytu w przyszłości". Wydaje się, że ta
prawda sięga daleko poza granice Ameryki. Przyszłość Polski zależy
od jej własnych pomysłów naukowych, inżynierskich i ekonomicz-
nych. W tej dziedzinie możemy liczyć tylko na siebie, ale zawsze
dobrze jest się uczyć od najlepszych. Dlatego też uczelnie polskie
muszą otworzyć się na świat i umożliwić szeroką wymianę naukową
i dydaktyczną, co sprowadza się do oferowania choćby części wy-
kładów w języku angielskim. Pisanie doktoratów w języku angiel-
skim jest rozwiązaniem koniecznym, jeżeli chcemy, aby prace ba-
dawcze były oceniane przez najlepszych specjalistów na świecie.
Centralizm wprowadzony po II wojnie światowej ma się stanowczo
za dobrze w Polsce w XXI wieku. Na całym świecie konieczne są
oszczędności i na uniwersytetach robi sieje głównie przez redukcje
administracji. Redukcja liczby pracowników administracji na uczel-
niach i w organach centralnych związanych z nauką, to dopiero
pierwszy krok w drodze do bardziej twórczej i efektywnej nauki
polskiej. Tak zaoszczędzone pieniądze powinny być zainwestowane
w podniesienie poziomu dydaktyki i badań, aby doprowadzić je do
czołówki europejskiej i światowej. Tylko śmiałe pomysły i plany
mogą przesunąć Polskę w rankingach Unii Europejskiej, tak w za-
kresie nauki i gospodarki jak również poziomu i jakości życia. Dy-
daktyka i badania naukowe są na pewno wartością na sprzedaż i z
powodzeniem mogą stanowić usługę eksportową przynoszącą do-
datkowe dochody, jeżeli tylko będą prowadzone na najwyższym
poziomie światowym [7, 8]. Wybór należy do nas.
Literatura
1. Misiolek W. Z.: Sylwetka inżyniera XXI wieku widziana z amerykań-
skiej perspektywy. Konferencja SITPH — Kierunki kształcenia metalurgów
w świetle aktualnych wymagań techniki i gospodarki. 26 kwietnia 2004,
Kraków.
2. Strona internetowa: www.lehigh.edu.
3. U.S. Census Bureau, 2001 U.S. Census Bureau, 2001.
4. Strona internetowa: www.usnews.com.
5. Rzeczpospolita, 2003,7.10.04
6. Lewandowski J. L: Przegląd Odlewnictwa 2004, nr 4, s. 342.
7. Wusatowski R.: Sprzedaż wyrobów, czy sprzedaż wartości. Hutnik-
-Wiadomości Hutnicze 2000, r. 67, nr 7, s. 268.
8. Stalony-Dobrzański F.: Obrót informacją jako źródło zysku. Rudy
Metale 2004, r. 49, nr l, s. 27.
9. Strona internetowa: www.emvtechnologies.com.
125
STANISŁAW DOWNOROWICZ Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD 622.343(438):622.5:556.3

PROBLEMY HYDROGEOLOGICZNE GÓRNICTWA RUD MIEDZI,

WSKAŹNIKI ZAWODNIENIA KOPALŃ

Przedstawiono zwięzłą charakterystyką hydrogeologiczną struktur geologicznych, w obrąbie których było lub jest prowa-
dzone wydobycie rud miedzi oraz podano parametry hydrogeologiczne kopalń starego i nowego zagłębia.
Słowa kluczowe: złoże rud miedzi, warunki hydrogeologiczne, górnictwo polskie.

HYDROGEOLOGICAL PROBLEMS OF COPPER ORE MINING,

INDICES OF WATER INFLOW IN MINES

Hydrogeological characteristic s ofgeological structures, within which copper are was or is being mined, has beenpresented
in brief. Hydrogeological parameters ofmines in the old and new basins are given.
Key words: copper ore deposit, hydrogeological conditions, mining in Poland.

Wstęp skich) od głębszych poziomów wodonośnych piętra trzeciorzędowe-

Rodzaj i skala problemów hydrogeologicznych występujących
w polskim górnictwie rud miedzi są pochodnymi:
1 —budowy strukturalno-geologicznej i hydrogeologicznej obszaru
złożowego,
2 — modelu przestrzennego kopalń,
3 — stosowanych technologii i faz udostępnienia złoża,
4 — infrastruktury technicznej zakładu górniczego,
5 — uwarunkowań przestrzennych, w tym zagospodarowania ko-
munalnego, przemysłowego i rolniczego terenów wokół zakładu
górniczego.
Kopalnie rud miedzi, zarówno na terenie starego, jak i nowego
zagłębia miedziowego, budowane były w obrębie podobnych skał
osadowych, występujących w profilu geologicznym synkliny złoto-
ryjskiej i grodzieckiej,będących subjednostkami niecki północnosu-
deckiej, oraz w obrębie środkowej części monokliny przedsudeckiej.
Złoża w tych strukturach geologicznych występują w spągo-
wych partiach skał cechsztyńskich, zalegających na bardzo słabo
wodonośnych piaskowcach czerwonego spągowca. O ile złoże na
monoklinie przedsudeckiej zalega bezpośrednio na utworach czer-
wonego spągowca, to na terenie synkliny grodzkiej złoże występuje
na ok. 30^-40-metrowym pakiecie warstw margli plamistych, roz- w użytkowym czwartorzędowym poziomie wodonośnym, spowo-
przestrzenionych na ok. 75 % powierzchni złoża. We wszystkich
obszarach miedzionośnych źródłem zagrożenia wodnego dla robót
udostępniających i przygotowawczych są przeważające wody pocho-
dzące z nieciągłości strukturalnych, występujących w obrębie osa- odpowiadała obowiązującym normom.
dowych skał pod- i nadzłożowych, takich jak spękania w obrębie
warstw, szczeliny w strefach przyuskokowych, szczeliny uskokowe,
systemy mikro- i makroporów o dynamicznym charakterze przestrzeni ZG LENA po uruchomieniu jego eksploatacji wykazywało poważne
porowej, mikrokawerny i kawerny diagenetyczne (procesy dolomi-
tyzacji), makrokawerny krasowe — rozwinięte głównie w obrębie
podkenozoicznych wychodni cechsztynu i w strefach mocno zdys-
lokowanych, często wypełnione materiałem rezidualnym.
Na terenie starego zagłębia wody te są zasilane bezpośrednio
wodami opadowymi infiltrującymi poprzez przepuszczalne osady
czwartorzędu.
Na obszarze złożowym monokliny przedsudeckiej wody opado-
we infiltrujące w podłoże czwartorzędowe są izolowane rozległym,
o charakterze regionalnym, pakietem iłów plioceńskich (poznań-
go, triasowego i permskiego i tym samym od wpływów hydrodyna-
micznych drenażu złoża.
Na terenie synkliny grodzieckiej głównym kolektorem wodo-
nośnym, stwarzającym zagrożenie dla robót górniczych jest zespół
warstw węglanowych środkowego cechsztynu. Wody tego kolektora
były źródłem wielu niekontrolowanych wypływów awaryjnych do
wyrobisk górniczych. Doświadczenia zdobyte przy zwalczaniu za-
grożenia wodnego w kopalniach synkliny grodzieckiej, były podstawą
do opracowania profilaktyki technicznej, ujętej w kolejno aktualizo-
wanych instrukcjach i przepisach prowadzenia robót górniczych
udostępniających i eksploatacyjnych w górnictwie rud.
Drugi zespół problemów doświadczonych na terenie starego
zagłębia miedziowego, tj. w obszarze synkliny grodzieckiej, jest
związany z rozwojem wpływów drenażu złoża na stosunki wodne
regionu. W wyniku odwadniania złoża i wodonośnego poziomu
czwartorzędowego, wytworzył się rozległy lej depresji, o powierz-
chni ponad 24 km , z główną osią tego leja przebiegającą wzdłuż
wychodni środkowego cechsztynu. Rozwojowi tego leja towarzy-
szyły zapadliska powierzchni terenu w miejscach intensywniejszego
występowania kawern krasowych. Towarzyszące zaniki wód
dowały konieczność dostawy wody pitnej dla regionu. Wodę tę
dostarczano z ujęć o niezbędnych wydajnościach wykonanych
w wyrobiskach górniczych. Ujmowana woda pod względem jakości
Innymi ważkimi problemami w starym zagłębiu miedziowym
były składowiska odpadów poflotacyjnych. Składowisko nr 2 przy
nieszczelności zapory, stwarzające poważne zagrożenie dla jej sta-
teczności . Po zastosowaniu namy wu marglistych odpadów na skarpę
odwodną zapory, infiltrację i wycieki wody ze skarpy odpowietrznej
zapory opanowano.
Najbardziej groźne i dotkliwe w skutkach doświadczenia wystą-
piły w ZG KONRAD, w których to w 1967 r. nastąpiło przerwanie
zapory ziemnej składowiska lwiny i przelanie się upłynnionych
odpadów poflotacyjnych do doliny rzeki Bobrzycy, a następnie do
rzeki Bóbr. Powodem awarii były błędy technologiczno-eksploata-
cyjne składowiska i tzw. czynnik ludzki.

Dr inż. Stanisław Downorowrcz — Przedsiębiorstwo Konsultingowe HYDROGEOMETAL. Lubin.

126
 W wyniku tej katastrofy zaostrzone zostały rygory inwestycyj- — głębokość eksploatacji złoża ZG LENA — do 320 m (l szyb),
no-eksploatacyjne dla realizowanego składowiska Gilów, a nastę- NOWY KOŚCIÓŁ — do 100 m (l szyb),
pnie Żelazny Most na terenie nowego zagłębia miedziowego. — wielkość wydobycia ZG LENA — średnio 700 000 t/r., NOWY
Innym dotkliwym błędem związanym z kopalnią KONRAD
było jej zatopienie bez wnikliwszego przygotowania projektowo- KOŚCIÓŁ — do 420 000 t/r.
-dokumentacyjnego, co doprowadziło do zanieczyszczenia ujmowa- Parametry hydrogeologiczne kopalni LENA:
3 3
nej wody i w konsekwencji do likwidacji zbudowanych ujęć na — dopływ wody: od 3,7 do 7,0 m /min, średnio 4,6 m /min, naj-
poziomie 830 metrów, zaopatrujących region i linię technologiczną większy odnotowany dopływ do kopalń —15,5 m /min (1962 r.)
butelkowania wody mineralnej w rejonie szybu K-l. — ilość odprowadzonych wód z kopalni 0,085 km ,
Porównanie niektórych parametrów hydrogeologicznych kopalń •— wskaźnik zawodnienia kopalni od 3,1 do 6,1 m /t rudy,
rud miedzi starego i nowego zagłębia przedstawiono na rysunkach 1+6. — wskaźnik zawodnienia kopalni w przeliczeniu na tonę metalu od
3
516 do 1016m /tCu.
Kopalnie synkliny złotoryjskiej Parametry hydrogeologiczne kopalni NOWY KOŚCIÓŁ:
3 3
— dopływ wody: od l ,4 do 5,2 m /min., — średnio 2,8 m /min,
3
Ogólna charakterystyka: — ilość odprowadzonej wody z kopalni ok. 0,020 km ,
3
2
— powierzchnia udokumentowanego złoża — 20,9 km , — wskaźnik zawodnienia kopalni od 1,75 do 6,5 m /t rudy,
— średnia zawartość Cu w złożu —• 0,6 %, — wskaźnik zawodnienia kopalni w przeliczeniu na l tonę metalu
3
— okres eksploatacji złoża 1950+1973 r., od291dol083m /tCu.

rrrtnin

42,5
40,0
36,0

30,0
27,0

20,0

15,5

10,0
8,0

4,0

0,0 Rys. 1. Maksymalne i uśrednione dopływy

Lena Nowy Kościół Konrad Lubichow
Upadowa
Grodziec Rudna Polkowice Sieroszowice wody do kopalń rud miedzi
Fig. 1. Maximal and averaged water inflows
Synklina złotoryjska Synklina grodziecka Monoklina przedsudecka
into copper ore mines

s
nx 10 m3

' B«:
800,0

400,0

350,8
329,5

300,0
?-ll

•"• ^.,-s^i-

200,0

100,0
85
,\ &

29,13 31,6
20
m •-,
13,14 .'," 11,7
•"•^'-^-"i*,.
0,0 Rys. 2. Sumaryczna ilość wody odprowadzonej
Upadowa
Lena Nowy Kościół Konrad Lubichow
Grodziec
Lubin Rudna Polkowice Sieroszowice z kopalń rud miedzi (stan 31.12.2003 r.)
Synklina złotoryjska Synklina grodziecka Monoklina przedsudecka
Fig. 2. Oyerall volume of water drained from
copper ore mines (figures for 31.12.2003)

127
nf/t rudy

16,0
16,0

12,0

8,0

6,1 6,5
n1
12,3

S .7,3.. :

.:. " '

4,0
jSil-,.
2,26 Rys. 3. Maksymalne i uśrednione wskaźniki
' "'' 1,284 dopływu wody do kopalń w przeliczeniu
0,103 0,227 na tonę wydobytej rudy
0,0
Upadowa
Lena Nowy Kościół Konrad Lubi chów Grodziec Lubin Rudna Polkowice Sieroszowice Fig. 3. Maximum and averaged indices
of water inflows to copper ore mines
Synklina złotoryjska Synklina grodziecka Monoklina przed sudecka
per l ton of ore output

Q/tCu
2000,0

1000,0

800,0

600,0

400,0

200,0

Rys. 4. Wskaźniki ilości odprowadzonej

wody z kopalń w przeliczeniu na tonę miedzi
zawartej w wydobytej rudzie
Upadowa
Konrad Lubichow Grodziec Fig. 4. Indices of the amount of water drained
from mines per l ton of copper contained
in the ore mined

Kopalnie synkliny grodzieckiej — wskaźnik zawodnienia kopalni

1953 r. — 16m 3 /trudy,
Ogólna charakterystyka: 1966 r. — 6,5 m3/t rudy,
powierzchniaOGGRODZIECiLUBICHÓW—łącznie 64,71 km2, — wskaźnik zawodnienia kopalni w przeliczeniu na tonę metalu do
udokumentowane zasoby rudy na powierzchni 34 km ,
1994 m3/t Cu,
miąższość złoża od 0,5 do 2,1 m, średnio 1,39 m — zawartość
metalu od 0,5 do 1,5 % Cu, średnio 0,8-1,0 % Cu, — ilość odprowadzonej wody z kopalni > 0,80 km3.
nie udostępnione złoże Wartowice zalega od 850 m do 1250 m, Parametry hydrogeologiczne kopalni LUBICHOW:
— dopływ wody —- do kilku m /min,
Kopalnia KONRAD (3 szyby), wydobycie 1,2-1,4 min t/r.,
— wskaźnik zawodnienia kopalni
eksploatacja złoża do głębokości 830 m,
1952-1966 r. — 12,3 m3/t rudy,
LUBICHOW (4 szyby), wydobycie do 220 tyś. t/r., eksploatacja 3
1962 r. — 7,8 m /t rudy,
złoża do głębokości 310 m,
— wskaźnik zawodnienia kopalni w przeliczeniu na tonę metalu —
UPADOWA GRODZIEC —podrzędne znaczenie.
Parametry hydrogeologiczne kopalni KONRAD: 709 m3/t Cu.
dopływ wody: średnio 31-32,5 m /min., maksymalnie 42,5 m /min, Parametry hydrogeologiczne kopalni UPADOWA GRODZIEC:
maksymalny dopływ roczny: 22 338 000 m /r., — średni dopływ wody — 2,5 m3/min.

128
kg M/t rudy
40,0
37,59
34,0

30,0
"^:
-ŚK£ ^

w. %•'"

20,0

:"?'
';\
H|

jy
10,0
7,76 Rys. 5. Uśredniony wskaźnik ilości
4,17 związków mineralnych (M) rozpuszczonych
'- .?~> .

:
w wodzie kopalnianej w przeliczeniu na
• .
0,0 :!
l tonę wydobytej rudy
Wody kopalniane o mineralizacji M<0,5g/dm Wody Kopalniane o mineralizacji 200>M>0,5g/dm'
Nowy Upadowa Fig. 5. Averaged index of the amount
Lena Konrad Lubichów Lubin Rudna Polkowice Sieroszowice
Kościół Grodziec
of minerał compounds (M) dissolved
Synkiina złotoryjska Synklina g radziecka Monoklina przedsudecka in a minę water per l ton of a mined ore

kg M/t Cu
2000,0
1824,74

1600,0
1452,20

•''yjjjl
VŻ

1200,0
*>;.«

800,0
.,,,;
""m
400,0 393,73
Rys. 6. Uśredniony wskaźnik ilości związków

'.;« : :Ą
320,53 mineralnych (M) rozpuszczonych w wodzie
y-yjp* kopalnianej w przeliczeniu na l tonę Cu
zawartej w wydobytej rudzie miedzi
0,0
Wody kopalniane o mineralizacji M<0,5g/drrf Wody kopalniane o mineralizacji 200>M>0,5g/dms Fig. 6. Averaged index of the amount
Lena Nowy
Kościół
Konrad Lubichów
Upadowa
Grodziec
Lubin Rudna Polkowice Sieroszowice of minerał compounds (M) dissolved
in a minę water per l ton of Cu contained
Synklina złotoryjska Synklina grodziecka Monoklina przedsudecka
in a mined ore

Kopalnie monokliny przedsudeckiej — budowa szybów w trudnych warunkach hydrogeologicznych

Ogólna charakterystyka obszarów górniczych:
1 — MAŁOMICE — 75,50 km — udostępniony, głębokość złoża
370+910 m,
2 — LUBIN — 82,70 km2 —• w końcowej fazie eksploatacji złoża,
głębokość występowania złoża 370+910 m,
3 — POLKOWICE — 75,65 km2 — w końcowej fazie eksploatacji
złoża, głębokość zalegania złoża 400+850 m,
4—RUDNA — 75,60 km2, udostępniony w całości, w eksploatacji,
głębokość eksploatacji 850+1270 m,
5 — SIEROSZOWICE — 96,99 km2, w trakcie rozcinania i w
eksploatacji, głębokość 700+1350 m,
6 — RADWANICE — 61,40 km2, częściowo rozcięty, głębokość
złoża 400+850 m (rozerwany),
7 — GAWORZYCE — 48,20 km2, brak rozcinki złoża Łączna,
powierzchnia obszarów górniczych ponad 516 km2.
Obszary rezerwowe o niskim stopniu zawodnienia złoża głębo- — wydobycie rudy — 6 491 065 t/r. (ruda sucha — r.s.),
kiego (> 1200 m): Ścinawa, Retków, Głogów, Bytom Odrzański.
Główna problematyka geologiczna:
z zastosowaniem głębokiego zamrażania skał (do 635 m) oraz
iniekcji uszczelniających,
udostępnianie złoża i zwalczanie zagrożenia wodnego w strefie
jego podtrzeciorzędowych wychodni,
wysoka mineralizacja wód kopalnianych i duże ładunki soli
odprowadzanych do układów technologicznych na powierzchni
i wód powierzchniowych (Odra),
osiadania powierzchni terenu w wyniku drenażu skał nadziożo-
wych i eksploatacji złoża oraz związane z tym zmiany stosun-
ków wodnych,
_ racjonalizacja ochrony i eksploatacji zasobów wód pitnych w obrę-
bie poziomów użytkowych,
_ inżynieria wodna związana z nadbudową składowiska odpadów
poflotacyjnych ŻELAZNY MOST, jego bezpieczną eksploata-
cją i minimalizacją wpływów na środowisko wodne.
Parametry hydrogeologiczne kopalni LUBIN (2003 r.):
— zawartość metalu w rudzie — 1,30 % Cu,
— dopływ średni — 15,856 m /min,

129
 3
— ilość odprowadzonych wód na powierzchnię — 8 337 500 m /r., SZOWICE — 11 733 723 m ,
3

— ilość wód odprowadzonych z kopalni narastająco od 1966 r. mineralizacja wody w kopalni POLKOWICE
3 3
329 520 183 m = 0,329 km , M — 3,43 g/dm ,
3

— średnia mineralizacja wody, Cl' — 0,616 g/dm ,

3

M — 3,882 g/dm ,
3

3
so. 2-
l,80g/dm
j

CF — 0,964 g/dm , mineralizacja wody w kopalni SIEROSZOWICE

2 3
S04 -— l,609 g/dm , M — 165,69 g/dm ,
3

— ładunki soli odprowadzone na powierzchnię w ciągu roku CI~ — 98,12 g/dm ,

3

M —27 047 t/r., 2

SO4 ~ — 2,00 g/dm ,
3

Cl~ — 4010 t/r., ładunek soli w 2003 r.

2
SO4 ~— 12 698 t/r.,
— uśredniony wskaźnik zawodnienia kopalni w przeliczeniu na
3
tonę Cu —98,80 m /tCu,
— uśredniony wskaźnik „zasolenia" rudy — 4,167 kgM/t rudy,
— uśredniony wskaźnik „zasolenia" Cu — 320,53 kgM/t Cu.
Parametry hydrogeologiczne kopalni RUDNA (2003 r.):
— wydobycie — 11 474 319 t/r.,
— zawartość Cu w rudzie — 2,36 % Cu,
3
— uśredniony dopływ wody z górotworu — 2,256 m /min,
— uśredniony dopływ łączny z wodą z górotworu i innych źródeł
— 6,623 m /min,
3
— ilość odprowadzonych wód z górotworu — l 185 949 m /r.,
— ilość wody z górotworu narastająco — 31 661 535 m ,
— ładunek soli mineralnych:
M — 393 239,3 t/r.,
CP— l 216 532,2 t/r.,
2 3
SO4" — 8442,0 t/r.,
— ładunek soli kopalnianych narastająco:
M —8010191,31,
Cl" — 4 450 659,61,
S042~ —239 920,3 t,
— wskaźnik zawodnienia kopalni — 0,303 m /t rudy,
— wskaźnik zawodnienia złoża w przeliczeniu na l tonę Cu —
4,379 m3/t Cu,
— wskaźnik jw. dla łącznych dopływów wody do kopalni —
7,16m 3 /tCu,
— wskaźnik „zasolenia" rudy — 34,27 kgM/t rudy,
— wskaźnik „zasolenia" Cu — 0,80 kgM/t Cu,
Parametry hydrogeologiczne kopalni POLKOWICE-SIE-
ROSZOWICE (2003 r.):
— wydobycie rudy — 10 549 576 t/r., w tym kopalnia POLKOWI-
CE 5 927 180 t/r. (1,97 % Cu) i kopalnia SIEROSZOWICE —
4 622 396 t/r. (2,06 % Cu),
— średnia zawartość metalu w rudzie — 2,01 % Cu,
— dopływ wody — 27,49 m3/min., w tym kopalnia POLKOWICE
— 25,49 m3/min, kopalnia SIEROSZOWICE — 2,00 m 3 /min.,
— ogólny dopływ wody w 2003 r. — 14 447 543 m /r., w tym
kopalnia POLKOWICE — 13 398 857 m3/r., kopalnia SIERO-
SZOWICE — l 048 687 m3/r.,
—- dopływ narastająco (1966-^2003) — 362 565 338 m3, w tym
kopalnia POLKOWICE — 350 831 615 m3, kopalnia SIERO-
MPOLKOWICE" -45
MSIEROSZOWICE —173 754,3 t/r.,
M
(POLKOWICE +SIEROSZOWICE) — 219 728 7 t/r
' ->
— ładunek soli narastająco
MPOLKOWICE-l 853 949,11,
M
SffiROSZOWICE — 2 237 214'4 '•
^(POLKOWICE + SIEROSZOWICE) — 3 091 163,5 t,
— wskaźnik zawodnienia złoża (POLKOWICE + SIEROSZOWICE)
3
— 1,369 m /t rudy,
— wskaźnik zawodnienia złoża w przeliczeniu na 11 Cu—68,13 m /t,
— wskaźnik „zasolenia" rudy — 20,8 kg/t rudy,
— wskaźnik „zasolenia" Cu — 0,418 kg/t Cu,
Uśrednione parametry hydrogeologiczne dla zespołu kopalni
monokliny przedsudeckiej (2003 r.):
— sumaryczny dopływ jednostkowy 45,602 m /min,
— ilość odprowadzonej wody z górotworu na powierzchnię —
23970993m /r„
•— ilość wody odprowadzonej na powierzchnię narastająco:
723 747 056 m3/r.,
— ładunek soli odprowadzony na powierzchnię w 2003 r. —
640 014 t substancji rozpuszczonej/r.,
— ładunek soli narastająco — 12 528 146,8 t substancji rozpusz-
czonej,
— wskaźnik zawodnienia kopalni — 0,841 m /t rudy.
Podsumowanie
Z dokonanego przeglądu wskaźników wynika, iż kopalnie sta-
rego zagłębia miały wybitnie niekorzystne wskaźniki zawodnienia,
wpływające negatywnie na efektywność wydobycia rudy.
Wskaźnik zawodnienia dla kopalni rud miedzi monokliny przed-
sudeckiej waha się w granicach od 0,103 do 1,369 m3/t rudy, a śre-
dnio wynosi 0,841 m /t rudy, co oznacza korzystną wielkość tego
parametru dla rachunku efektywności wydobycia.
Wyliczone wskaźniki zawodnienia kopalni w przeliczeniu na
l tonę metalu wynoszą odpowiednio dla kopalni LUBIN, RUDNA
i POLKOWICE-SIEROSZOWICE 98,8; 4,378; 68,13 m3/t Cu.
Oznacza, to, że najkorzystniejszy wskaźnik występuje w kopalni
RUDNA. Istotne są również wyliczenia wskaźników „zasolenia"
rudy i metalu, które określają relacje procesu wydobycia do warun-
ków hydrogeologicznych.

130
 Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD061.6(079.5):620(079.5):669(079.5)

Wywiad
z Dyrektorem Instytutu Metalurgii i Inżynierii Materiałowej
im. Aleksandra Krupkowskiego PAN w Krakowie

Prof. dr. hab. inż. Bogusławem Majorem

lnterview with Prof. dr hab. inż. Bogusław Major,

Director of the Institute of Metallurgy and Materials Science
of the Polish Academy of Sciences in Cracow

s ff«-!<

Profesor Bogusław MAJOR urodzony w roku 1945 jest absolwentem AGH w Krakowie, gdzie na Wydziale Metali Nieżelaznych
w roku 1970 uzyskał dyplom mgr inż. z zakresu metaloznawstwa i przeróbki plastycznej. Stopień doktora nauk technicznych
otrzymał w Instytucie Podstaw Metalurgii PAN w Krakowie w roku 1976, a doktora habilitowanego w roku 1989. Tytuł profesora
uzyskał w roku 2003.
W Instytucie Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN pracuje od roku 1970. W latach 1999-^2003 był z-ca dyrektora
Instytutu ds. Naukowych, a od roku 2003 jest dyrektorem naczelnym.
Specjalizuje się w fizyce metali i szeroko ujętych badaniach ich struktury i w tym zakresie posiada bogaty oraz
udokumentowany i uznany w kraju i zagranicą dorobek obejmujący 200 publikacji, głównie z badań poznawczych.
W okresie pracy zawodowej w macierzystym Instytucie odbył szereg praktyk w zagranicznych placówkach naukowych
w: Czechosłowacji, NRF, NRD, Danii i Austrii.
W uznaniu osiągnięć wynikających z prowadzonych wnikliwych i oryginalnych badań naukowych oraz prac rozwojowych
otrzymał nagrody i wyróżnieni a: Sekretarza Naukowego PAN zalata!973,1981il988, Zespołową Nagrodę Specjalną w Roku
Nauki Polskiej w roku 1973, nagrodę PAN oraz Akademii Nauk NRD w roku 1975 oraz Nagrodę Prezesa PAN w roku 2004.

Od kilku miesięcy kieruje Pan Profesor znanym w kraju i zagranicą Instytutem PAN (IMIM) o wysoko wykwalifikowanej
kadrze pracowników naukowych, wyposażonym w nowoczesną, specjalistyczną aparaturą i urządzenia do badań w zakresie
metalurgu i inżynierii materiałowej.
Wydaje sie_ celowe przedstawienie PT. Czytelnikom naszego czasopisma sylwetki IMIM, jako placówki o wieloletnim,
znaczącym i udokumentowanym dorobku naukowym oraz szeroko znanych na świecie i w kraju nazwiskach jego twórczych
pracowników.

131
Proszę o przedstawienie krótkiego zarysu historii powołania do
życia Instytutu oraz dotychczasowej jego działalności.
Instytut ustanowiony został w 1953 roku jako placówka Polskiej
Akademii Nauk z inicjatywy profesora Aleksandra Krupkowskiego
— wielkiego naukowca, ojca polskiej metalurgii metali nieżela-
znych. W okresie ponad 50-letniej działalności zmieniał swoją na-
zwę, od Zakładu Metali poprzez Instytut Podstaw Metalurgii do
obecnego Instytutu Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN. Po-
czątkowo realizował głównie badania podstawowe z zakresu teorii
procesów metalurgicznych i fizyki metali. Zawsze silną stroną
w działalności Instytutu były eksperymentalne metody pomiarowe
i diagnostyczne. Profesor Krupkowski skupił wokół siebie w okresie
powstania Instytutu, wielu wybitnych profesorów pracujących w tym
zakresie, gdzie wymienić można nazwiska profesorów: W. Truszko-
wskiego, W. Raka oraz Z. Mosera, Z. Jasieńskiego.
Jakie z najważniejszych, znaczących osiągnięć naukowych Insty-
tutu można wymienić opierając się na krajowych i zagranicznych
nagrodach i wyróżnieniach oraz na udokumentowanych publika-
cjach?
Instytut realizował zawsze aktywną krajową i zagraniczną współpra-
cę naukowa z wiodącymi placówkami naukowymi. Wiele osiągnięć
opublikowanych zostało w światowych renomowanych czasopis-
mach naukowych w Europie i USA. Wykształciły się dwa główne
nurty badawcze, a mianowicie: szeroko rozumiana termodynamika
układów fazowych oraz fizyka metali w zakresie analizy procesów
odkształcenia plastycznego i rekrystalizacji. W zakresie wymienio-
nej problematyki powstały szkoły naukowe, obejmujące ekspery-
mentalne pomiary właściwości termodynamicznych w stanie stałym
i ciekłym oraz wyliczanie wykresów fazowych oraz kompleksowa
analiza procesu deformacji i rekrystalizacji głównie w aspekcie two-
rzącej się tekstury krystalograficznej z jej ilościowym opisem.
Wysoka pozycja IMIM w świecie nauki wiąże się z nie często spo-
tykaną wśród tego typu placówek, kadrą 43 pracowników nauko-
wych, w tym 8 profesorów oraz 8 doktorów habilitowanych, co
zdecydowało o uzyskaniu uprawnień do nadawania stopnia doktora
i doktora habilitowanego w dziedzinie metalurgii i inżynierii mate-
riałowej. Proszę o przedstawienie sylwetek oraz oceny tej kadry.
Instytut aktualnie zatrudnia 86 osób, w tym 43 pracowników nauko-
wych; 8 profesorów tytularnych i 8 doktorów habilitowanych. We
władzach Instytutu działam od roku 1999. W okresie kadencji pro-
fesora Z. Mosera w latach 1999-^2003 byłem zastępcą dyrektora
Instytutu ds. naukowych. Jednym z naczelnych zadań jaki sobie
postawiliśmy, był rozwój kadry naukowej i promowanie wybijają-
cych się młodych pracowników na samodzielne stanowiska. Efe-
ktem tej polityki naukowej jest wypromowanie od roku 2001 przez
naszą Radę Naukowa 10 doktorów habilitowanych, wywodzących
się z młodego pokolenia, a legitymujących się doskonałym dorob-
kiem naukowym, opartym niejednokrotnie o wieloletni pobyt w zagra-
nicznych renomowanych ośrodkach naukowych. Jest to pokolenie
uczonych, w którym pokładamy nadzieję, że dotychczasowy doro-
bek Instytutu nie zostanie roztrwoniony. Wymienić tutaj można
przykładowo takie nazwiska naszych pracowników uznanych już
w środowisku naukowym jak: profesorowie P. Zięba, W. Wołczyń-
ski czy dr. habilitowani na stanowisku docenta jak: J. Bonarski,
J. Jura, H. Paul, J. Morgiel, A. Morawiec, K. Sztwiertnia, M. Fary-
na. Obserwujemy, że Instytut jest ciągle w swoim rozwoju.
Co można powiedzieć o strukturze organizacyjnej Instytutu, obej-
mującej laboratoria badawcze wyposażone w nowoczesną specja-
listyczną aparaturę i urządzenia?
W Instytucie utrzymujemy ciągle dotychczasową strukturę pracow-
nianą. Nastąpiła jedynie kosmetyka dostosowania nowych nazw
132
pracowni do aktualnie realizowanej problematyki. Na nią nałożona
jest obecnie struktura akredytowanego Zespołu Laboratoriów Ba-
dawczych (ZLB), w którym umiejscowiona jest najcenniejsza apa-
ratura diagnostyczna. Działalność ZLB podlega systemowi jakości.
Sądzimy, że w przyszłości, koniecznym będzie wprowadzenie reor-
ganizacji struktury prowadzenia badań i odejście od administra-
cyjnego podziału do podziału merytorycznego. W takim układzie
jednostki i zespoły aktywne będą preferowane, a polityka naukowa
będzie bardziej elastyczna.
W świetle takiej pozycji IMIM interesujące są kierunki prowadzo-
nych badań oraz ewentualna współpraca z zagranicznymi i krajo-
wymi instytucjami naukowymi, instytutami PAN, wyższymi uczel-
niami oraz jednostkami badawczo-rozwojowymi, zaplecza przemy-
słu. Proszę o kilka słów na temat prowadzonych badań ujętych
w wytycznych KBN, PAN oraz kolejnych Programów Ramowych
UE.
Czy prowadzone są w IMIM prace dla przemysłu i na jego zlecenie
oraz jakie są dotychczasowe wyniki i ocena tej działalności badaw-
czo-wdrożeniowej?
Wymogi czasowe narzucają nam pewną formę komercjalizacji ba-
dań. Poruszę tutaj bardzo delikatną sprawę. Musimy nadążać za
postępem światowym i wytycznymi Programów Ramowych UE,
priorytetami MNil oraz PAN, zatem realizować musimy nowoczes-
ną i aktualną problematykę badawczą. Musimy jednakże zapewnić
Instytutowi stabilną sytuację finansową. Nie są to jednakże sprzecz-
ne zagadnienia. Jeżeli posiadamy bardzo mocne badania podstawo-
we i dobry zespół badawczy, to nie jest trudno dostosować się do
wymogów zewnętrznych i pozyskiwać projekty badawcze krajowe
czy zagraniczne. Silny partner z dobrymi podstawami merytorycz-
nymi i wartościową aparaturą diagnostyczną znajdzie swoje miejsce
w każdym z zespołów badawczych, a także będzie potrzebny part-
nerom przemysłowym.
Ostatnie lata to szereg innowacji w programie naukowym Instytutu.
Zgodnie z wytycznymi władz PAN podjęliśmy problematykę kon-
solidacji badań naukowych. Obecnie zawarta jest ona w czterech
grupach tematycznych obejmujących:
— materiały i technologie przyjazne dla środowiska,
— materiały funkcjonalne oparte na wiedzy,
— materiały mikro- i nanokrystaliczne,
— rozwijanie narzędzi badawczych i metod diagnostycznych.
Można zauważyć, że mieszczą się tutaj wszelkie priorytety i nowo-
czesne kierunki badawcze. W Instytucie rozwijane są takie zagad-
nienia jak: materiały i technologie dla lutowania bezołowiowego;
krystaliczne krzemowe ogniwa słoneczne, powłoki biozgodne, stopy
lekkie nowej generacji; intermetałiki, materiały mikro- i nanokry-
stałiczne wytwarzane na drodze szybkiej krystalizacji lub mechani-
cznej syntezy bądź dużego odkształcenia w kanale kątowym. Za-
wsze bardzo mocną stroną działalności Instytutu była diagnostyka,
a własne rozwiązania w zakresie określania rozkładu orientacji w
skali mikro i nano czy przetwarzanie danych z pomiarów lokalnych
orientacji krystalograficznych, tomografia teksturowa i detekcja in-
formacji zawartej w materiałach w oparciu o pomiary uprzywilejo-
wanej orientacji krystalograficznej zaliczyć można do wiodących
naszych działań.
Obecnie w Instytucie realizujemy 17 indywidualnych projektów
badawczych oraz sześć projektów zamawianych, gdzie jesteśmy
koordynatorem jednego. Uczestniczymy w 6-ciu projektach europej-
skich, takich jak Eureka, COST, Centre of Excellence. Poszukujemy
partnerów przemysłowych i przyjmujemy zlecenia z przemysłu na
realizację badań certyfikowanych przez ZLB. Ta ostatnia działalność
jest jednakże trudna. Znane są problemy, z jakimi borykają się
polskie zakłady przemysłowe. Jesteśmy optymrstami i wierzymy, iż
zaawansowana diagnostyka strukturalna, nowe technologie i nowe
materiały będą potrzebne naszemu przemysłowi, aby był konkuren-
cyjny na rynkach zagranicznych.
Wiele wysiłku czynimy, aby pozyskiwać zaawansowaną aparaturę
diagnostyczną, a ostatnie sukcesy na tym polu są znaczące. Instytut
wzbogacił się o aparaturę mikrokalorymetryczną z modułami do
pomiarów w zakresie do 700 i 1500 °C, mikroskop skaningowy
o zmiennej próżni dedykowany głównie do analizy materiałów nie-
przewodzących i pomiarów pojedynczych orientacji. Ostatnią in-
westycjąjest instalowany transmisyjny mikroskop elektronowy mo-
gący pracować w zakresie dużej rozdzielczości wraz z unikatowym
systemem preparatyki FIB (Focused łon Beam), dotychczas niedo-
stępnym w kraju. Powstało Środowiskowe Laboratorium Optyki
Elektronowej j ako Laboratorium Referencyjne Tecnai oraz Centrum
Kompetencji w zakresie dyfrakcji rentgenowskiej. W najbliższym
okresie Instytut doposażony zostanie w system rentgenowskiej ana-
lizy dyfrakcyjne dla cienkich warstw przeznaczony do analizy fazo-
wej, pomiarów tekstury i naprężeń własnych. Wszystka aparatura
stanowiąca wyposażenie ZLB objęta jest systemem jakości, służąc
do realizacji programów naukowych i wykonywania badań certyfi-
kowanych.
Co mógłby Pan Profesor powiedzieć na temat pracy i osiągnięć
prowadzonego wspólnie z Politechniką Krakowską Środowiskowego
Studium Doktoranckiego? Pytanie to stawiam mile wspominając
moje studia aspiranckie (doktorskie), które jako pracownik In-
stytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach, odbytem w latach
1957-1-1960 w stanowiącym podwaliny obecnego IMIM, Zakładzie
Metali Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN w Kra-
kowie. Promotorem mojej pracy doktorskiej był obecny Patron
IMIM prof. A. Krupkowski. Pod Jego kierunkiem wykonałem w la-
tach 1965+1970 również moją pracę habilitacyjną przedstawioną
na Wydziale Metali Nieżelaznych A GH. Dzięki temu mam zaszczyt
i przyjemność zaliczać się do grona wychowanków Wielkiego Pol-
skiego Metalurga.
Jednym z zadań jest dbałość o kadrę naukową i jej odmłodzenie,
w celu zapewnienia ciągłości działalności Instytutu. Jesteśmy obec-
nie w okresie zmiany pokoleniowej. Wiemy, jak długą i złożoną
drogą jest wykształcenie dobrego pracownika naukowego i zapew-
nienie wartościowej kadry operatorów aparatury diagnostycznej. Cel
realizujemy poprzez prowadzenie wspólnie z PK Studium Dokto-
ranckiego. Aktualnie mamy w Instytucie 12 doktorantów na trzech
latach, a rokującą przyszłość połowę z tej liczby zatrudniliśmy w In-
stytucie w niepełnym wymiarze godzin. Będzie to nowa jego kadra
badawcza o doskonałych podstawach teoretycznych, doświadczeniu
w obsłudze aparatury, dobrej znajomości języków obcych, a ponad-
to zweryfikowana przez czteroletni pobyt w okresie wykonywania
pracy doktorskiej.
Czy i jakie nowe kierunki prac z dziedziny badań podstawowych
i stosowanych widzi Pan Profesor przed Instytutem na lata najbliż-
sze, mając na uwadze fakt, że obecnie metalurgia w cywilizowanym
świecie oraz w kraju jest niestety demode a ostatnio nawet w Sta-
nach Zjednoczonych daje się zauważyć spadek zainteresowania
studiami na kierunku inżynierii materiałowej?
Metalurgia to nie tylko procesy ekstrakcyjne, tradycyjna technolo-
gia, zanieczyszczenie środowiska. Pomimo postępu w nowych ma-
teriałach, tworzywo metaliczne jest nadal podstawowym materiałem
konstrukcyjnym. Posiada ono już nowoczesną drobnokrystaliczną
strukturę, często jest kompozytem z fazami niemetalicznymi, czy
charakteryzuje się budową gradientową. Metalurgia to także bardzo
aktualny problem lutów bezołowiowych i złączy dyfuzyjnych, któ-
rymi Instytut się zajmuje. Baza danych termodynamicznych jest
podstawą nowoczesnego projektowania materiałów konstrukcyj-
nych i wprowadzania zaawansowanych technologii. W tym aspe-
kcie należy zachować duże umiarkowanie i optymalne podejście.
Staramy się działać elastycznie i poszukiwać nowych kierunków,
wchodzić w konsorcja, współpracować z partnerami zagranicznymi.
Ostatnim sukcesem naszego Instytutu jest udział w grupie badawczej
złożonej z Fundacji Rozwoju Kardiochirurg!i z Zabrza oraz Cen-
trum Laserowego z Leoben w Austrii, który uzyskał w 2004 roku
Grand Prix na Światowej Wystawie Innowacyjność; w Brukseli za
prototyp implantowanej komory wspomagania serca. Wykorzystane
zostały tutaj możliwości poszczególnych ośrodków obejmujące roz-
wiązania konstrukcyjne, nowoczesną technologię laserową i diagno-
stykę materiałową w celu otrzymania elastycznych powłok cerami-
cznych na materiale polimerowym.
Proszę o krótką informację na temat certyfikacji i akredytacji sześciu
laboratoriów badawczych wg norm PN-ENISO/IEC i 1725-2001.
Zespół Laboratoriów Badawczych (ZLB) posiadający akredytację
PC A działa w Instytucie od 1997 roku. Byłem jednym z jego orga-
nizatorów i pierwszym kierownikiem. Bazę jego stanowią laborato-
ria badawcze, w których zlokalizowana jest najwartościowsza apa-
ratura diagnostyczna, obsługiwana przez zespół ekspertów spełnia-
jących rygorystyczne wymogi systemu jakości. Okres ważności
certyfikatu akredytacji po ostatnim audicie jest do roku 2007. Sześć
laboratoriów posiada w swojej ofercie, obok konwencjonalnych
badań wytrzymałościowych nisko- i wysokotemperaturowych, tak-
że wysokospecjalistyczne badania z wykorzystaniem: analitycznej
transmisyjnej mikroskopii elektronowej dyfrakcji rentgenowskiej,
skaningowej mikroskopii elektronowej, mikrokalorymetrii oraz spe-
ktralnej emisyjnej analizy chemicznej. Wszystkie badania realizo-
wane są na aparaturze wytworzonej przez renomowane firmy świa-
towe. Jesteśmy otwarci i elastyczni na wszelkie zamówienia, szcze-
gólnie, iż zespół operatorów to pracownicy głównie ze stopniem
doktora habilitowanego bądź doktora, którzy już wielokrotnie po-
mocni byli w merytorycznym rozwiązywaniu problemów.
Znane są bliskie kontakty kierowanego przez Pana Profesora In-
stytutu z AGH oraz innymi placówkami naukowymi w kraju. Mam
na myśli np. przejście ostatnio kilku pracowników naukowych
zarówno na Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej oraz
Wydział Metali Nieżelaznych AGH. Proszę o opinię na ten kadrowo
ważny temat rozwoju nauki w kraju, a szczególnie dla Wyższych
Uczelni.
W poprzednich moich wypowiedziach podkreślałem znaczenie roz-
woju kadry naukowej. Najlepszym dowodem na właściwie prowa-
dzoną politykę w tym zakresie jest fakt, iż przejście na emeryturę,
czy odejście z Instytutu samodzielnych pracowników naukowych
nie doprowadziło do utraty uprawnień do nadawania stopnia doktora
i doktora habilitowanego w dyscyplinie metalurgia i inżynieria ma-
teriałowa. Promujemy głównie rozwój kadry naukowej naszych
pracowników. Jesteśmy także otwarci na prowadzenie procedury
habilitacyjnej dla wybitnych pracowników z innych krajowych i za-
granicznych ośrodków naukowych. Aktualnie realizujemy taką pro-
cedurę habilitacyjną dla pracownika Instytutu Odlewnictwa z Kra-
kowa, zaś rozpoczynamy ten proces dla wybitnego zagranicznego
młodego naukowca z Centrum Laserowego z Leoben w Austrii,
z którym Instytut ma bardzo owocna współpracę. Wysoki merytory-
czny poziom naukowy naszej Rady Naukowej jest znany w kraju.
Jako placówka PAN posiadamy szeroką Radę Naukową, w skład
której wchodzą: samodzielni pracownicy naukowi z tytułem profe-
sora oraz ze stopniem doktora habilitowanego z Instytutu, a ponadto
członkowie PAN, którzy zdeklaruj ą chęć uczestniczenia oraz wybie-
ranych w tajnym głosowaniu 12 wybitnych samodzielnych pracowni-
ków naukowych z Polski z listy zgłoszonej przez własnych pracow-
ników naukowych. Taka procedura stwarza sytuację, iż w Radzie
uczestniczą najwybitniejsi przedstawiciele polskiej nauki w zakresie
metalurgii i inżynierii materiałowej.
Co można powiedzieć o nowych zamierzeniach, które ma w planie
IMIM w zakresie dalszego rozwoju kadry naukowej oraz jej naboru
i szkolenia?
W naszych zamierzeniach chcemy nadążać za wymogami czasowy-
133
mi. Staramy się być aktywni, uczestniczyć we wszystkich formach
działalności organizacyjnej w kraju. Tworzymy centra doskonałości,
integrujemy się z innymi ośrodkami badawczymi, przygotowujemy
wnioski o nowe projekty badawcze. Jesteśmy otwarci na współpra-
cę, tak z nauką jak i szczególnie chcemy być potrzebni polskiemu
przemysłowi. Wszyscy wiemy w jak trudnym okresie transforma-
cyjnym jest nasz kraj. Naczelnym celem jednakże naszego działania
jest dbałość o właściwy rozwój i zapewnienie stabilności naszej
macierzystej placówce. Wierzymy, że takie merytoryczne podejście
RECENZJI
Prof. dr hab. inż. V. V. Deviatov, prof. zw. dr hab. inż. H. S. Dyja,
prof. dr hab. inż. V. Y. Stolbov, prof. dr hab. P. V. Trusov, dr inż. E.
T. Łabuda: Matematyczne modelowanie i optymalizacja proce-
sów wyciskania (Monografia wydana przez Wydział Inżynierii Pro-
cesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej Politechniki Częstocho-
wskiej, 2004, s. 324, rys. 114, tabl. 11, póz. lit. 121).
Monografia stanowi ceny materiał dydaktyczny oraz źródło
interesujących danych dla inżynierów technologów zatrudnionych
w przemyśle metali nieżelaznych i konstruktorów oraz studentów
kierunku metalurgii.
W monografii przedstawiono w sposób wyczerpujący szeroko sto-
sowane w przemyśle procesy wyciskania prętów i rur oraz naświet-
lono ich parametry technologiczne.
Na szczególną uwagę zasługuj ą rozdziały poświęcone teoretycznym
podstawom analizy procesów przeróbki plastycznej metali oraz sze-
roko prowadzonych ostatnio na całym świecie metodom matematy-
cznego ich modelowania.
Godnym podkreślenia są jasno i przejrzyście przedstawione metody
rozwiązywania zadań mechaniki ciała stałego oraz teoria procesów
sprężysto-plastycznych, sformułowana przez A. A. Iljuszyna i ucz-
niów szeroko znanej Jego szkoły.
Dużą wartość przedstawianaświetłenie parametrów technologii procesu
wyciskania, a szczególnie roli temperatury oraz wzorów na określenie
ważnej dla technologów siły wyciskania z uwzględnieniem nie zawsze
docenionej geometrii narzędzi/matryc/.
Książka zawiera również interesujące naświetlenie kryteriów opty-
malizacji przedmiotowych procesów z punktu widzenia pożądanej
ich efektywności.
Książka wypełnia dotychczasową lukę w krajowym piśmiennictwie
i to zarówno w zakresie współczesnych teorii omawianych proce-
sów, jak też rozwiązaniach konstrukcyjno-technologicznych.
Zwrócić uwagę należy również na fakt, że pięcioosobowy zespół
autorski składa się z krajowych i zagranicznych specjalistów o zna-
cznym dorobku publikacyjnym.
134
do zarządzania placówką naukową szczególnie w dłuższym prze-
dziale czasowym będzie procentowało.
Kończąc interesującą rozmowę w imieniu redakcji składam Panu
Profesorowi, a na Jego ręce kadrze Pracowników Instytutu życze-
nia wielu lat twórczych i osiągania dalszych sukcesów.
Dziękuję za rozmowę.
Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK
Prof. zw. dr hab. inż. R. Grosman, dr hab. inż. E. Hadasik:
Technologiczna plastyczność metali. Badania plastometry-
czne (Monografia wydana przez Wydział Inżynierii Materiałowej
Politechniki Śląskiej, 2004, s. 182, tabl. 22, rys. 134, póz. lit. 189).
Monografia stanowi pierwsze w kraju syntetyczne opracowanie
naświetlające podstawy teoretyczne oraz sposoby przeprowadzenia
prób i interpretacji ich wyników przy ocenie technologicznej plasty-
czności metali w oparciu o znane od wielu lat i stosowane w kraju
i zagranicą badania plastometryczne.
Należy podkreślić, że w znacznej mierze przytoczone w tekście inte-
resujące i cenne dane oparte są na wynikach wieloletnich i metody-
cznych badań własnych Autorów.
W tekście omówiono istotę prób plastometrycznych oraz znaczenie
naukowe i technologiczne naprężenia uplastyczniającego oraz od-
kształcalności granicznej, podając równocześnie interesujące zesta-
wienie licznych formuł wyrażających w postaci matematycznej obie
te wielkości.
Na uwagę zasługuje interesujące i cenne zestawienie kilkunastu
formuł opisujących naprężenie uplastyczniające w funkcji wielkości
i prędkości odkształcenia oraz temperatury, wielkości ziarna oraz
intensywność umocnienia oraz osłabienia, wywołane przez zdrowie-
nie i rekrystalizację dynamiczną.
W tekście przedstawiono ponadto również charakterystykę próby
rozciągania, ściskania i skręcania na gorąco oraz udarowego zgina-
nia, oraz naświetlono metody porównania ich wyników, zilustrowa-
ne licznymi wykresami.
Jeden z rozdziałów monografii obejmuje obszerne omówienie tzw.
równania konstytutywnego, którego interpretacja, szczególnie w za-
kresie zależności plastyczności od struktury i temperatury, stanowi
cenne dane do wykorzystania w badaniach i technologicznej praktyce
inżynierskiej.
Książka może i powinna być wykorzystana przez studentów z kie-
runku metalurgii i inżynierii materiałowej.
Z.W.
 ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H L I B U R A , prof. nzw.

STANISŁAW NO W AK Rudy Metale R 50 2005 nr 3

UKD 621.315.1/2:621.788.6:669/436:669/9:669.716

ZMIENNOŚĆ WŁASNOŚCI DRUTÓW Al

DO CELÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH
OCENA PRAWDOPODOBIEŃSTWA AKCEPTACJI WYROBU
Dokonano analizy problemu zmienności własności drutów przeznaczonych do celów elektroenergetycznych. Zidentyfikowa-
no jej przyczyny. Oceniono prawdopodobieństwo przekroczenia granic tolerancji oraz ryzyko złej oceny wyrobu skutkiem
niepewności wyniku pomiaru.
Stówa kluczowe: własności, zmienność, systemy pomiarowe, druty.

YARIATION OF Al WIRE PROPERTIES FOR ELECTRICAL POWER ENGINEERING AIM

EYALUATION OF PROBABILITY PRODUCTS ACCEPTING

Analyzing of variation problem of Al wire properties for electrical power engineering aim was described. Causes of
variation was identifying. Probability of exceed of limit tolerance and risk ofproduct evaluation as an effect ofunreliable
measurement result was evaluated.
Key words: properties, variation, measurement systems, wires.

Wprowadzenie tacja, szczególnie w odniesieniu do prawdopodobieństwa wyjścia

Drutom z aluminium, przeznaczonym na przewody elektroe-
nergetyczne stawia się wymagania, odnoszące się przede wszystkim
do przewodności, własności mechanicznych i odporności korozyj-
nej. Opisuje się je poprzez oporność właściwą, Rm, wydłużenie
w próbie rozciągania, skład chemiczny.
Druty otrzymuje się w procesie ciągnienia na wielociągach z wsadu,
produkowanego metodą ciągłego odlewania i walcowania. O wyni-
ku ciągnienia, w tym o zmienności własności, zadecydują zarówno
wsad, jak i parametry procesu.
W artykule postawiono problemy opisu zmienności wsadu i wyrobu,
identyfikacji jej przyczyn, oceny prawdopodobieństwo przekrocze-
nia granic tolerancji wielkości opisujących wyroby oraz oceny ryzy-
ka akceptacji wyrobu nie spełniającego wymagań, skutkiem niepew-
ności wyniku pomiarów własności.
Zmienność i niepewność wyniku pomiaru
Wyniki pomiarów są obciążone zmiennością. Ich pełna interpre-
poza granice normy, określonej jako granice tolerancji, jedno-
lub dwustronnej, jest możliwa w przypadku, gdy znany jest model
tej zmienności, a więc i jego parametry, szacowane na podstawie
wyników z próby.
Jeśli rozkłady z próby dają się aproksymować rozkładem nor-
malnym f(x), wtedy S2 = /(n - 1) i x są najlepszymi
oszacowaniami parametrów tego rozkładu, odpowiednio odchylenia
standardowego (er) i wartości oczekiwanej (m). Prawdopodobień-
stwo wyjścia poza np. górną granicę tolerancji jest wtedy równe
Zmienność obserwowaną w wynikach pomiarów zawsze można
przedstawić jako sumę rzeczywistej zmienności, charakterystycznej
dla badanej cechy oraz zmienności, wynikającej z niedoskonałości
systemu pomiarowego, wyrażającej niepewność wyniku pomiaru.

Dr inż. Stanisław Nowak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

135
Jeśli przyjąć, że miarą zmienności, obserwowanej w próbie, jest rzana do postaci narzutonej przez zmianę kształtu i wymiarów.
wariancja z próby (S2), wtedy, ze względu na fakt, że składowe Wyraźne zmiany obserwuje się na poziomie charakterystycznej pod-
zmienności są niezależne można napisać: S2C = S2n + S2 , gdzie: S2C struktury (rys. 4).
— wariancja, będąca miarą zmienności całkowitej; S — ta skła- Ze względu na oczywistą potrzebę ograniczania zmienności
dowa wariancji, która jest miarą rzeczywistej zmienności cechy; S2 należy dążyć do stabilizacji, przede wszystkim składu chemicznego,
— składowa wariancji, wynikająca z niepewności pomiaru. co jest tylko częściowo możliwe oraz do stabilizacji temperatury
W efekcie otrzymuje się możliwość wyznaczenia zmienności rze- pasma, co również nie jest w pełni możliwe.
czywistej: S2^ = S2C - S2p. Temperatura wlewka może się bowiem zmieniać skutkiem natural-
Wyznaczenie niepewności [l, 2], charakteryzującej system po- nych zmian temperatury ciekłego metalu, parametrów chłodzenia,
miarowy, której miarą jest odchylenie standardowe (S ), wymaga prędkości odlewania. Mogą również wystąpić cyklicznie zmiany
poznania takich jej składowych, jak np. powtarzalność i odtwarzalność. temperatury, skutkiem wahań poziomu metalu w układzie zalewo-
Odchylenie standardowe Sp jest miarą niepewności średniej arytme- wym, co wywołane jest m.in. zmianą prędkości pasma, wynikającą,
tycznej, skutkiem oddziaływania czynników przypadkowych, ale z kolei, z synchronizacji prędkości w układzie walcowania i odle-
wartość błędu średniej arytmetycznej (różnicy między wartością wania. Zmieniają się warunki chłodzenia i smarowania.
rzeczywistą a średnią z nieskończonej liczby pomiaru) wywołanego
tymi czynnikami nie jest znana.
Źródłem niepewności jest w szczególności, sposób przekazania mie-
rzonego sygnału do układu pomiarowego (pierwszy etap przetwa-
rzania), niepełna znajomość oddziaływania otoczenia, niedokładne
wartości przypisane wzorcom, zmienność procedur, błędy rejestracji
i odczytu.
Oprócz zmienności o charakterze losowym należy uwzględnić od-
działywania systematyczne, identyfikowane jako odchylenie, linio-
wość (zależność odchylenia od wartości wielkości mierzonej) i sta-
bilność.
Oczekiwana wartość poprawki jest jednak nieznana. Jej niepewność 490 510 530 550
staje się dodatkową składową niepewności wyniku pomiaru. Temperatura wlewka, °C
Źródłami niepewności, wnoszącymi swoje składowe do niepewno-
ści wyniku pomiaru są wszystkie elementy toru pomiarowego. Jeśli Rys. 1. Zależność Rm i wydłużenia od temperatury wlewka —
je potraktować jako niezależne, wtedy niepewność standardowa walcówka § 12 i 9,5 mm — wartości średnie z l serii badań
wynosi: S = v^ S~, a względna niepewność: 3 = V^8^.
Fig. 1. Relationship Rm, A =/(Tin„ot) •— wire rod (f) 12mm
Rozkład (prawdopodobieństwa), opisujący niepewność wyniku po- and 9.5 mm — average value from first testing series
miaru, umożliwiający np. podanie jej przedziału (z określonym
prawdopodobieństwem) może być zadany lub przyjęty na podstawie
wyników doświadczeń (aproksymacja nieznanego rozkładu).
Często trzeba założyć, że niektóre składowe niepewności są opisane
przez symetryczny, prostokątny rozkład prawdopodobieństwa z dolną
i górną granicą podaną przez producenta, np. przez klasę przyrządu.
Wtedy m = (b + d)!2, wariancja o2 = [(b - a)2]/12. W przypadku, gdy
jakaś wielkość nie jest mierzona bezpośrednio, ale jest funkcją innych,
mierzonych (nieskorelowanych) wielkości (Xt), wtedy po jej apro-
ksymacji szeregiem Taylora o wyrazach pierwszego rzędu, otrzymuje

się wyrażenie na wariancję tej funkcji: a = VCT?--Vipr

^k
W odniesieniu do próby: 5 = S2^ Jest to wyrażenie na Rys. 2. Zakres zmian własności walcówki skutkiem
zmiany temperatury wlewka
złożoną niepewność standardową (prawo propagacji niepewności). Fig. 2. Rangę of change of wire rod properties
as an effect ingot temperaturę changes
Zmienność własności walcówki [3,4]
•

Wszystkie elementy linii ciągłego odlewania i walcowania (COiW):

topienie—uszlachetnianie metalu—odlewanie (metodąProperzi)
— walcowanie — schładzanie — zwijanie kręgów, w mniejszym
lub większym stopniu decydują o poziomie własności walcówki i ich
stabilności (rozrzucie), zarówno w ramach jednego kręgu, partii, jak
i między partiami.
Bezpośrednio, zmienność ta wynika przede wszystkim ze zmienno-
ści składu chemicznego, zawartości zanieczyszczeń, struktury pas-
ma po odlewaniu i temperatury pasma podczas walcowania.
Wpływ temperatury wlewka na własności mechaniczne, obserwo-
wane w wyrobie, przedstawiają przykładowe wyniki badań COiW
(rys. l i 2).
Taką reakcję materiału na zmiany temperatury wyjaśniają wyni-
ki badań ewolucji struktury w linii walcowania.
Bez względu na warunki realizacji procesu, pomimo Jemperatury Rys. 3. Ewolucja makrostruktury pasma w linii walcowania
sięgającej nawet 575 °C, struktura odlewnicza jest jedynie przetwa- Fig. 3. Eyolution of macrostructure of band in rolling linę

136
Ponadto, jeśli temperatura pasma ma być stabilizowana, to warun- a sygnałami wyjściowymi własności, to sieć w procesie uczenia
kiem powodzenia takich działań jest wystarczająco dokładny po- znajduje odwzorowanie:
miar. W tym przypadku zadanie jest wyjątkowo trudne. Pomiar
WŁASNOŚCI =/(zbiórparametrów procesu technologicznego)
bezstykowy. jedyny praktycznie możliwy, niesie w sobie obciążenie
wynikające z potrzeby ustalania współczynnika emisyjności. Poszukiwane rozwiązanie otrzymuje się w wyniku symulowania
Ze względu na fakt, że temperaturę pasma można zmieniać poprzez działania sieci.
prędkość obrotową krystalizatora i warunki chłodzenia, możliwe jest Kolejne rysunki prezentują działanie specjalnie zbudowanego pro-
sterowanie stanem struktury pasma, a w efekcie poziomem własno- gramu. Rysunek 5 przedstawia przykładowe zestawy danych, chara-
ści mechanicznych (z nałożoną na wynik zmiennością). kteryzujących jednostkowe procesy COiW.
W ramach prac nad doskonaleniem procesu COiW, zmierzają- Rysunek 6 przedstawia ekrany z przykładowymi wynikami obli-
cym m.in. do ograniczenia zmienności własności, zbudowano model czeń.
procesu oparty o aproksymację wyników badań za pomocą sieci Na rysunkach 7 i 8, przedstawiono przykładowe wyniki badań
neuronowych, umożliwiający prognozowanie własności lub dobie- zmienności cech walcówki.
ranie parametrów (punktów pracy) linii. Na rysunku 7 zobrazowano rozrzut zawartości aluminium, żelaza
Sztuczne sieci neuronowe są efektywnym narzędziem aproksymacji i krzemu w różnych partiach walcówki.
dowolnej wielowymiarowej, nieliniowej funkcji. Aproksymują po- Na rysunku 8 przedstawiono wyniki badań zmienności wytrzymało-
szukiwane zależności kombinacją funkcji aktywacji neuronów. Po- ści na rozciąganie, wydłużenia i oporności właściwej.
siadają zdolność uczenia. Algorytm uczenia dokonuje modyfikacji
wag synaptycznych neuronów, tak aby został zminimalizowany Zmienność własności drutów
zadany wskaźnik jakości.
Ponieważ wskaźnik jakości jest funkcją wag, możliwa jest minima- W procesie ciągnienia, zmienność własności walcówki przetwa-
lizacja według metody najszybszego spadku (metoda iteracyjna). rzana jest na zmienność własności drutów poprzez rozkład odkształ-
W efekcie sieć neuronowa znajduje najlepsze odwzorowanie, w sen- ceń jednostkowych i sumarycznych, wpływ zmian prędkości ciąg-
sie minimum sumy kwadratów różnic, zbioru sygnałów wejścio- nienia i temperatury.
wych w zbiór sygnałów wyjściowych. Prędkość ciągnienia zmienia się m.in. ze względów operacyjnych.
Jeżeli sygnałami wejściowymi do sieci będą parametry procesu. Stabilność temperatury w linii ciągnienia jest określona przez stabil-

Rys. 4.Mikrostruktura walcówki (wnętrza krystalitów) — różne warianty technologii

Fig. 4. Microstructure of wire rod — different alternatives realization of technology

«nnuhi«mfcjui - ' < -,-• &.NN rfB.

-
1
^s

- -»— : - ,' OM m,,™ ™«i «q«h|»««. «*™ «. K, d^^p™ . _ Wt«™»—. j

— 1
^
WINWind -m~rw 1 j*2^»~. «*.,—<
n 1 ^
, «™->~™-.«»- ^—' '1
°^r'f~'"
"""STuJTpS** '"^ .^""t-^- f

r . „^-_ : ±!2 r^; *

s
" -
-—
- '^ ~ —
li •-\ [-^
-
r ^
«1
1
1
, "- 1

• " "~ ' r^o

J
l BO) 6JO H «fl i) 3 J
~Ł3T[ ts j f ^1
°^£^£~t\

Ł rtr-
a n
"' ~ " 'i ™*™
OWA

L
Ja j^j. j 1 T Ł^"1 i -
i i \ "• T- -* / * ~S»

Rys. 5. Ekran wprowadzania danych i prezentacji danych

Fig. 5. Data input screen and data presentation

f
' ' ' "" " '-s .' '•' •- , _ . , „_„ ., . ** \ * „ V ^^C- S- -^
"wT coiWR,. cow | " "" ^^

~~ ™
(£r
"" ^ n
s ""^S" j p _ ^^^_^^=n T!^ "n^r- 1
"* ' * JTSKT j ™~« «. | *"* * yr f*S- ^*«.>*l
c ^^" ""* ±s! C -
!
x
" j=d
i S= :
^^ ? 1 ^Łd
r i.r ~~ ~"2T
— _.-
r~rj 1 =j -w-i
l- -rv\ „^ ", x -i ^ ' •
Rys. 6. Przykładowe wyniki obliczeń
Fig. 6. Computation result

137
 W/R/11 W/S/11 W/R/11 W/S/11 W/R/11 W/S/11

99,35 0.35
0,1 . s sus K x *
0.3
99,75
0,25
997 SIS SSSB SS&SS SWSSS !Si> 8 SS S 00
Ż 99.65 £ ' Ł 0.2
U) 0.07 ** ł *»++ * * * ***+ » SS S £
* 29,6 0.15
99,55 0,06 * f
^
0.1 ł*****^****^^****** **** *»
99.5
0.05 0,05 ^*%R SS^^^^j^t^^S^S /^SSfS^^
99.45
99.4 0.04 0

próba próba
'"""

Rys. 7. Zmienność zawartości Al, Fe i Si w różnych kręgach i partiach walcówki

Fig. 7. Yariation of contents of Al. Fe, Si in different circles and parts of wire rod

W/Mi W/S/11 !V/fU11 W/S/11 " W/R/11

105 -. 27,95 , s
28
] 27.B5
v « *'' *
<
^*»*. ^ /*.****"*
100 24 -
* * * * » » *» *« 4 * # *
27.75
* » , , %* * „S \ **» 22 -
£ 20 ^SSSSftUt * «
S * * » * 5 ^S S ^ * ,
... a ^a ^
s
«s % s <B ss ssą «
s
ąj*i^ srf^ 1 e £, 27.65 S
—
It »Y
B
ssss « s ^ a / "* 6
s 27.55
B

4
as 27,45
2

80 0 27.35
próba próba
"°"

Rys. 8. Wyniki pomiarów własności różnych kręgów i partii walcówki

Fig. 8. Results of measurement of different circles and parts of wire rod

Rys. 9. Przykładowe krzywe umocnienia z granicami tolerancji Rm wg różnych norm

Fig. 9. Examples of strain hardening graph with Rm limit tolerance (different standards)

5 175.
I .70

Rys. 10. Wyniki pomiarów własności drutów o średnicy 2,2 mm

Fig. 10. Results of measurement of wire properties — diameter: 2.2 mm

f(x)
f(xj

P{x>Tg}

i
m Tg Td Tg

Rys. 12. Prawdopodobieństwo akceptacji wyrobu

Rys. 11. Prawdopodobieństwo przekroczenia o własnościach wokół granic tolerancji
górnej granicy tolerancji Fig. 12. Probability of product accepting with properties
Fig. 11. Probability of exceed of upper limit tolerance around limit tolerances

138

f(x)
rókcepfacji=0,] l
Sp=0,03
X
Rys 13 Prawdopodobieństwo akceptacji wyrobu
w oparciu o pomiar rezystywności — przykład obliczeń
Fig 13 Probabihty of product accepting in support
of resistwity measurement — computmg example
0,5--
Td Tg
Rys. 14. Funkcje akceptacji
Fig. 14. Accepting functions
ność układu smarowania i chłodzenia, zmiany prędkości ciągnienia,
oporu plastycznego ciągnionego materiału i stanu ciągadeł.
Początkowy stan walcówki, zależnie od wymaganego poziomu
własności mechanicznych musi być dobierany na podstawie funkcji
umocnienia.
Na rysunku 9 [5] przedstawiono przykładowe krzywe umocnienia
materiału walcówki o różnym składzie chemicznym i wytworzonej
w różnych warunkach, w procesie COiW.
Na wyniki tej analizy należy nałożyć zmienność zidentyfikowaną
w odniesieniu do konkretnego przypadku.
Na rysunku 10 przedstawiono wyniki przykładowych badań włas-
ności drutów o średnicy 2,2 mm, otrzymywanych z różnych odcin-
ków dwóch kręgów walcówki, wytworzonej w różnych warunkach.
Mierzono własności próbek pobieranych z kolejnych szpul drutu po
ciągnieniu [5].
Ryzyko przekroczenia granic tolerancji i akceptacji wyrobu
Założono i sprawdzono, że rozkłady badanych cech mogą być
opisane rozkładem normalnym.
Po oszacowaniu parametrów rozkładu (odchylenia standardowego
i wartości oczekiwanej) można było wyznaczyć prawdopodobień-
stwo przekroczenia granicy tolerancji, zgodnie ze schematem na
rysunku 11.
W przypadku wytrzymałości na rozciąganie, w odniesieniu do jednej
z analizowanych kombinacji wymagań i wyników badań otrzymuje
się: wyniki próby
SR =5MPa,
P{Rm< 180} =0,023 (2,3%).
W przypadku rezystywności przykład dotyczy dwóch kombinacji
wymagań i wyników badań.
Wyniki próby l :
p = 27,957 nQm,
Sp = 0,2 nflm,
Tg = 28,264 nQm,
P{p > 28,264} = 0,062 (6,2 %),
P{p> 28,172} =0,14 (14%).
Wyniki próby 2:
p = 27,828 nflm,
Sp = 0,2 n£2m,
T = 28,264 nQm,
P{p> 28,264} = 0,015 (1,5%),
P{p > 28,172} = 0,043 (4,3 %)
Istotę ryzyka uznania wyrobu nie spełniającego wymagań, za wyrób
zgodny skutkiem niepewności wyniku pomiaru oddaje schemat na
rysunku 12
Pola zafcreskowane obrazują prawdopodobieństwo przyjęcia
Przykładowo, w analizowanym przypadku, jeżeli rzeczywista war-
tość rezystywności wynosi 28,3 n£lm i jeśli standardowa niepew-
ność wynosi Sp - 0,03 nQm, to istnieje 11 % ryzyko uznania tego
wyrobu za zgodny z wymaganiami (T = 28,264) Przykład został
zobrazowany na rysunku 13
Ryzyko to maleje ze wzrostem dokładności pomiaru (małe war-
tości niepewności standardowej) i można uznać za bliskie zeru jeśli
Sp < 0,01 nfim
Podsumowanie
Z pizeprowadzonej analizy wynikają dość oczywiste wnioski
ogólne, dotyczące potrzeby zmniejszania zmienności i niepewności
wyniku pomiaru
W praktyce, działania takie napotykają jednak poważne bariery
zarówno technologiczne jak i związane z technikami pomiarowymi
W odniesieniu do technik pomiarowych działania powinny zmierzać
do uzyskania możliwie stromej funkcji akceptacji, przedstawionej
na rysunku 14 w odniesieniu do dużej i małej niepewności pomiaru
Funkcja ta pokazuje prawdopodobieństwo akceptacji wyrobu zależ-
nie od poziomu wartości badanej cechy
Literatura
1 Wyrażenie niepewności pomiaru Przewodnik ISO Wydanie polskie
Główny Urząd Miar— 1999
2 Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów me-
trologu ISO Wydanie polskie Główny Urząd Miar—1996
3 Nowak S Materiały z badań w ramach Projektu Celowego nr 77 469 93C/
/1480 WMN AGH
4 Nowak S Materiały z badań w ramach Projektów Statutowych 2002-2003
WMN AGH
5 Tomczuk D, Śliwa M Prace magisterskie pod kierunkiem dr inż
Nowak S , dr inż Sierpmski Z WMN AGH
139
 •t
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

R d Me£
LECH PASZKO WS KI " y ale R 50 2005 nr 3
BARBARA ŚLUSAREK UKD 537.6.8:621.762:669/138:669.018.58:621.318.38:621.317.4
DIONIZY BIAŁO

WPŁYW ZAWARTOŚCI PROSZKU Nd-Fe-B

NA WŁAŚCIWOŚCI MAGNETYCZNE
DIELEKTROMAGNESÓW WTRYSKIWANYCH

Omówiono proces formowania wtryskowego dielektromagnesów zlatanych z proszku magnetycznego Nd-Fe-B i polistyre-
nowej osłony. Zastosowano proszek o kulistym i płatkowym kształcie cząstek w ilości 30, 40, 50 i 60 % obj. Wykazano,
że zasadniczy wpływ na parametry magnetyczne dielektromagnesów Bf HCB, (BH)m(K wywiera ilość proszku we wtryskiwanym
materiale. Przy określonej ilości proszku wyższe wartości właściwości magnetycznych uzyskano dla proszku o płatkowych
cząstkach.
Słowa kluczowe: proszki magnetyczne, dielektromagnesy, formowanie wtryskowe, wlaściwości magnetyczne.

INFLUENCE OF Nd-Fe-B POWDER CONTENT ON MAGNETIC PARAMETERS

OF INJECTED DIELECTROMAGNETS

Injection molding process of dielectromagnets consist of Nd-Fe-B magnetic powder and polystyrene matrix was described.
Magnetic powder having spherical andflaky shape particle with volume fraction of 30, 50, 50 and 60 % was used. It was
shown that volume fraction ofthe powder in the injected material strongly influence on magnetic parameters of dielectromag-
nets B^ HCB and (BH)max. At defined fraction of powder higher value of magnetic properties was obtainedfor theflaky shape
powder particles.
Key words: magnetic powders, dielectromagnets, injection molding, magnetic properties.

Wprowadzenie Pierwszym etapem procesu technologicznego jest wykonanie

granulatu, z którego następnie metodą wtryskiwania wytwarza się
Dielektromagnesy zaliczane są do tzw. magnesów wiązanych. kształtki
Mają one budowę kompozytową złożoną z proszkowej fazy magnety- w
[nstytucie Inżynierii Precyzyjnej i Biomedycznej na Wydzia-
cznej i polimerowej osnowy [1+4]. Wytwarzane sąnajczęściej przez: fe Mechatroniki
Politechniki Warszawskiej we współpracy z Insty-
- matrycowe prasowanie kompozytu proszek magnetyczny-żywi- ^^ T^_ .Radiotechnicz od kilku lat prowadzOne są prace
ca termoutwardzalna, . , , , , . ,. , ,. , , .
,. . , , , badawcze nad technologią wytwarzania wtryskiwanych dielektro-
— wtryskiwame granulatu kompozytu proszek magnetyczny-two- _ _
rzywo termoplastyczne. magnesów Nd-Fe-B [5]. Proces wtryskiwania jest procesem atrak-
c
Technologia wytwarzania magnesów wtryskiwanych jest podo- yJnym z ekonomicznego punktu widzenia, jest to technologia tańsza
bna do technologii stosowanej w przetwórstwie termoplastycznych od klasycznych metod stosowanych w metalurgii proszków. Stoso-
tworzyw sztucznych. Polega ona na wtryskiwaniu do formy upla- wany jest głównie do wytwarzania elementów drobnych i o skompliko-
stycznionego granulatu kompozytowego. wanych kształtach, głównie dla potrzeb urządzeń mechatronicznych.

Mgr inż. Lech Paszkawski — Politechnika Warszawska, Wydział Mechanotroniki, Warszawa, dr hab inż. Barbara Ślusarek — Instytut Tele- i Radiotechniczny, Warszawa,
dr hab inż. Dionizy Biało — Politechnika Warszawska, Wydział Mechanotroniki, Warszawa.

140
 Właściwości dielektromagnesów wtryskiwanych zależą od ro- wytypowano dwa rodzaje proszków: proszek o symbolu MQP-B i pro-
dzaju i ilości proszku magnetycznego, rodzaju tworzywa sztucznego szek o symbolu MQP-S. Ich charakterystyki zamieszczono w tablicy 1.
oraz parametrów procesu wtryskiwania. Proszek MQP-B otrzymywany jest techniką szybkiego studzenia
W prowadzonych badaniach stosowano dwa rodzaje proszku stopu metodą natryskiwania ciekłego stopu na miedziany, wirujący
magnetycznego ze stopu Nd-Fe-B: proszek płatkowy i proszek ku- bęben. W ten sposób uzyskuje się taśmę o grubości 20-40 urn
listy. Określono wpływ zawartości proszku magnetycznego w kom- i strukturze drobnokrystalicznej. Taśma jest następnie poddawana
pozycie na właściwości magnetyczne dielektromagnesów. Prowa- rozdrobnieniu (kruszenie, mielenie) do wielkości ziaren 150+250 um.
dzone badania pokazały też wpływ rodzaju zastosowanego proszku Proszek MQP-S jest otrzymywany techniką rozpylania ciekłego
na właściwości magnetyczne gotowych próbek dielektromagnesów. stopu sprężonym gazem. Metoda ta pozwala na uzyskanie proszku
o kształcie kulistym o wielkości ziarna 10+100 um.
Badania
Polimer
Materiały stosowane do badań
Jako osnowę dielektromagnesów zaproponowano polistyren fir-
Proszek magnetycznie twardy my BASF typu Połystyrol [7] będący termoplastycznym tworzywem
sztucznym.
Do badań stosowano proszki magnetyczne ze stopu Nd-Fe-B Ze względu na swoje właściwości polistyren jest tworzywem
produkowane przez amerykańską firmę Magneąuench International, łatwym w przetwórstwie. Jedną z jego zalet jest możliwość rozpusz-
Indiana [6], w których podstawowymi składnikami są: czania w różnego rodzaju rozpuszczalnikach, takich jak aceton czy
— neodym Nd 15+22 %, toluen. Umożliwia to wytwarzanie na zimno granulatu do wtrysku.
— żelazo Fe 70-82 %, Dodatkową zaletą polistyrenów jest ich niska cena.
— bór B 0,5-1,5%.
Firma Magneąuench wytwarza proszki o różnym składzie, różnej Proces technologiczny
postaci, a więc o różnych właściwościach magnetycznych. Do badań
Przygotowanie granulatu
Tablica l
Table l Granulat do wtryskiwania przygotowano według własnej orygi-
nalnej technologii [8], Proces składa się z następujących operacji:
Wartości — rozpuszczenie określonej porcji polistyrenu w ustalonej ilości
toluenu,
Właściwości — dodanie wymaganej ilości proszku i dokładne wymieszanie,
MQP-B MQP-S(11-9)
płatkowy kulisty — rozprowadzenie kompozytu do warstwy o grubości 2+3 mm,
— suszenie w temperaturze pokojowej przez ok. 24 h,
Remanencja, Br, T 0,86+0,89 0,73+0,76 — rozdrobnienie wysuszonej, elastycznej płytki do wielkości gra-
Koercja indukcji, HCB, kA/m 455+565 440 nulatu, tj. ok. 2,5 x 2,5 mm,
Koercja polaryzacji, HCJ, kA/m 640+800 670+750 — suszenie końcowe granulatu w suszarce próżniowej.
Maksymalny iloczyn energii W ten sposób wykonano partie granulatów z obu rodzajów pro-
magnetycznej (BH)lnax, kJ/m 111+126 80+92 szku MQP, zawierających proszek w ilości 30, 40, 50 i 60 % obję-
Przenikalność magnetyczna, jir 1,22 tościowych.
Gęstość stopu, d, Mg/m3 7,64 7,43 Daje to wypełnienie wagowe wynoszące odpowiednio:
Ziarnistość przeciętna, dso, um -200 35+55 — dla proszku MQP-B 75,5; 82,7; 87,8 i 91,5 %,
Gęstość nasypowa, Mg/m3 2,7 3,6+4,2 — dla proszku MQP-S 75,1; 82,5; 87,6 i 91,4 %.
Niewielkie różnice w wypełnieniu wagowym wynikają z różnych
l

Rys. l. Przekroje wzdłużne próbek walcowych wtryskiwanych z proszku

a — płatkowego MQP-B, b — kulistego MQP-S

Fig. 1. Longitudinal section of cylindrical samples injected from

a — flaky MQP-B powder, b — spherical MQP-S powder

141
wartości gęstości obu gatunków proszków. ta tworzywa.

Proces w t r y s k i w a n i a Wyniki badań

Do przeprowadzenia pomiarów właściwości magnetycznych Struktura dielektromagnesów

dielektromagnesów niezbędne były kształtki w postaci walca o wy-
miarach: (j) = 10 mm i h = 4 mm.
W tym celu zaprojektowano i wykonano specjalną formę wtry-
skową. Proces wtryskiwania przeprowadzono napionowej wtryskar-
ce tłokowej z napędem pneumatycznym firmy Arburg.
W prowadzonych badaniach przyjęto stałe parametry procesu
wtryskiwania:
— ciśnienie wtrysku p =100 MPa,
— temperatura wtrysku Tw = 200 °C,
— temperatura formy 7^=50 °C.
Wartości parametrów przyjęto zgodnie z zaleceniami producen-
Badania metalograficzne pozwoliły określić strukturę dielektro-
magnesów wykonanych z dwóch różnych gatunków proszków: pro-
szku MQP-B i MQP-S.
Na rysunku l przedstawiono fotografie zgładów dwóch próbek
walcowych wykonanych metodą wtryskiwania z obu rodzajów pro-
szku. Zgłady wykonano w płaszczyźnie położonej w osi każdej
kształtki. Fotografie przedstawiają fragmenty przekrojów. Zazna-
czono na nich miejsca wtrysku (strzałki) do gniazda formy. Zdjęcia
metalograficzne przedstawiają różnice w strukturze obu kompozy-
tów. Kształtki zawierające kulisty proszek magnetyczny wykazują

proszek kulisty
proszek kulisty
proszek płatkowy
proszek płatkowy

20 30 40 50 60 30 40 50 60

Udział obj. proszku Vp, % Udział obj. proszku Vp, %

Rys. 2. Zależność indukcji Brod udziału objętościowego Rys. 4. Zależność koercji indukcji HCB
proszku V w kompozycie od udziału objętościowego proszku V w kompozycie
Fig. 2. Dependence of remanence Br on powder volume Fig. 4. Dependence of coercivity HCB
fraction V in composite on powder volume fraction Vp in composite

1000 45

=; 30
Jt
i 25
o
(S
20
Ol 00
O 15
Q.
10
«• 200 • proszek kulisty
0) 5 • proszek kulisty
• proszek płatkowy
o • proszek płatkowy

20 30 40 50 60 70 20 30 40 50 60 70

Udział obj. proszku Vp, % Udział obj. proszku Vp, %

Rys. 5. Zależność energii (BH)max dielektromagnesów od udziału
Rys. 3. Zależność koercji polaryzacji HCJ od udziału objętościowego proszku magnetycznego V w kompozycie
objętościowego proszku Vp w kompozycie Fig. 5. Dependence of maximum energy product (BH)max
Fig. 3. Dependence of coercivity HCJ on powder volume of dielectromagnets on magnetic powder yolume
fraction Vp in composite fraction V in composite

142
jednorodną, izotropową budowę z równomiernie rozłożonymi ziar-
nami w osnowie. W próbkach bazujących na proszku płatkowym
cząstki proszku magnetycznego nie są jednakowo zorientowane
w stosunku do kierunku wtryskiwania. W wybranym obszarze prze-
kroju kształtki ułożenie cząstek jest uwarunkowane kierunkiem pły-
nięcia i zawirowaniami wtryskiwanej masy w komorze formy.
Z danych przedstawionych na rysunku wynika, że wartość ener-
gii magnetycznej silnie zależy od składu kompozytu. Zwiększanie
zawartości proszku w dielektromagnesie powoduje wzrost energii
magnesu. Jednocześnie można zauważyć, że dla analogicznych ilo-
ści proszku w kompozycie wyższe wartości energii osiąga się dla
dielektromagnesów zawierających proszek płatkowy.

Właściwości magnetyczne Podsumowanie

R e m a n e n c j a Br Przeprowadzone badania wykazują istotny wpływ objętościowe-

Na rysunku 2 przedstawiono wpływ objętościowego udziału
proszku w kompozycie na remanencję.
Charakter zmian remanencji dielektromagnesów wykonanych z obu
rodzajów proszku jest podobny, rośnie ona wraz ze wzrostem zawar-
tości proszku w kompozycie. Dla kształtek wykonanych z proszków
płatkowych remanencja przyjmuje wartości o ok. 20 % wyższe niż
dla kształtek wykonanych z proszków kulistych, przy tym samym
udziale procentowym proszku w kompozycie.
Koercj a
Na rysunkach 3 i 4 zaprezentowano zmianę koercji polaryzacji
HCJ i koercji indukcji HCB w zależności od udziału procentowego
proszku magnetycznego w kompozycie.
Opierając się na wykresach przedstawionych na rysunkach 3 i 4
można stwierdzić, że ze wzrostem zawartości proszku w kompozy-
cie koercja polaryzacji HCJ pozostaje na tym samym poziomie, zaś
koercja indukcji HCB rośnie. Można również zauważyć, że wartości
koercji dla proszku o ziarnie płatkowym, dla analogicznych udzia-
łów procentowych proszku, są wyższe niż wartości koercji dla
dielektromagnesów wykonanych z proszku płatkowego.
Maksymalny iloczyn energii
magnetycznej (BH)max
Rysunek 5 prezentuje zależność energii dielektromagnesów
w funkcji udziału procentowego proszku w kompozycie.
go udziału proszku magnetycznego w kompozycie na właściwości
magnetyczne dielektromagnesów. Należy podkreślić iż we wszy-
stkich przypadkach uzyskano wyższe wartości właściwości magne-
tycznych dia proszków płatkowych, niż dla kulistych przy jednakowych
udziałach objętościowych proszków w kompozytach. Niewątpliwie
związane jest to z faktem, iż właściwości magnetyczne proszku
płatkowego są wyższe niż dla proszku kulistego.
Literatura
J. ŚlusarekB.: Stan obecny i perspektywy rozwoju magnesów trwałych.
Zesz. Nauk. Poi. Wrocł., Oficyna Wydaw. Polit. Wrocławskiej, s. 111+116.
2. YangC.J., ChoiS.D.,LeeW. K .-Magnetic properties of nylon 6 based
Nd-Fe-B pellets for injection molding. Powder Technology, 1993, vol. 77,
pp. 89+95.
3. Ślusarek B.: Dielektromagnesy Nd-Fe-B. Prace Naukowe Inst. Ma-
szyn, Napędów i Pomiarów Elektrycznych Politechniki Wrocławskiej, seria
Monografie, Wrocław, 2001.
4. Nurthen P. D., Wells M. C.: The development of an injection mouldable
magnetic materiał using atomized powders. Advanced Powder Metallurgy
and Particulate Materials 1998, vol. 5, pp. 215+227.
5. ŚlusarekB., Biało D., GromekJ., Kulesza T.: Wtryskiwane magnesy
trwałe ze stopów Nd-Fe-B. Konf. Postępy w Elektrotechnologii, Szklarska
Poręba, wrzesień 1998, s. 69+74.
6. Katalog firmy Magneąuench.
7. Katalog firmy BASF — Polystyrol
8. Biało D., Paszkowski L., i in: Zgłoszenie patentowe P-358588.

MACIEJ SULOWSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 3

UKD 621.762.5:669.14.018.298:669.15'74.198:620.17

WARUNKI WYTWARZANIA SPIEKANYCH KONSTRUKCYJNYCH

STALI MANGANOWYCH
Część III: WŁASNOŚCI MECHANICZNE SPIEKANYCH STALI MANGANOWYCH
Artykuł jest trzecią częścią cyklu artykułów poświęconych produkcji konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-wągiel,
w którym autor opisuje wpływ warunków wytwarzania spiekanych stali manganowych na ich własności mechaniczne.
Słowa kluczowe: proces spiekania, stale konstrukcyjne, własności mechaniczne, stale manganowe spiekane.

CONDITIONS OF FABRICATION
OF THE SINTERED CONSTRUCTIONAL MANGANESE STEELS
Part III: MECHANICAL PROPERTIES OF THE SINTERED MANGANESE STEELS

The paper is part three of a series ofpapers on the production of constructional sinters iron-manganese-carbon. An effect
of the conditions offabrication of sintered manganese steels on their mechanical properties is discussed.
Key words: sintering process, constructional steels, mechanical properties, sintered manganese steels.

Dr inż. Maciej Sutowski — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków.

143
 Wstęp
Technologiczne procesy metalurgii proszków pozwalają na pro-
dukcję wyrobów oraz półwyrobów ze sproszkowanych metali, mie-
szanek metali, mieszanek metali z niemetalami oraz proszków czę-
ściowo lub całkowicie stopowych [1]. Z uwagi na swoją energo-
i materiałooszczędność, metalurgia proszków wyraźnie góruje nad
innymi, tradycyjnymi sposobami produkcji materiałów konstrukcyj-
nych. Dotyczy to zwłaszcza elementów o małych rozmiarach produ-
kowanych wielkoseryjnie. W przypadku wytwarzania spiekanych
materiałów narzędziowych technologia ta jest bezkonkurencyjna
w stosunku do innych metod otrzymywania.
Jednym z parametrów charakteryzujących materiały spiekane
jest ich porowatość. Wpływa ona w sposób bardziej znaczący na
własności mechaniczne spieku niż skład chemiczny, czy też struktura
[2, 3], w odróżnieniu od stali otrzymywanych metodami konwencjo-
nalnymi, gdzie decydującą rolę odgrywa ich skład chemiczny. Poro-
watość stosowanych w praktyce konstrukcyjnych materiałów spie-
kanych mieści się w granicach od 2 do 60 %. W przypadku materia-
łów z włókien metalowych można wytworzyć spieki o porowatości
większej niż 90% [1]. Tak więc określenie stopnia zagęszczenia
materiału, który wyrazić można poprzez gęstość lub porowatość,
czasami także przez objętość porów wypraski lub spieku, jest istot-
nym zagadnieniem z naukowego i praktycznego punktu widzenia.
Najważniejszymi czynnikami kształtującymi własności materiałów
spiekanych, poza strukturą, składem chemicznym oraz porowato-
ścią, są własności fizyczne stosowanych mieszanek proszków, za-
chowanie odpowiedniej wielkości cząstek przy tworzeniu mieszanek
proszków, a także kształt i wielkość wyprasek przeznaczonych do
spiekania oraz szeroko rozumiane parametry procesu spiekania,
ponadto szybkość i sposób chłodzenia po procesie spiekania, czy też
zastosowanie ewentualnej, końcowej obróbki cieplnej lub cieplno-
chemicznej.
Spiekane materiały konstrukcyjne o wytrzymałości na rozciąga-
nie mieszczącej się w zakresie od 600 do 1000 MPa i średniej
gęstości wynoszącej od 6,8 do 7,1 g/cm , stanowią ważną, wyodręb-
nioną w normach krajowych i międzynarodowych, grupę materiałów
konstrukcyjnych produkowanych techniką metalurgii proszków.
Materiały te umożliwiają wytwarzanie części maszyn, łączących
w sobie takie cechy jak: względnie duże własności wytrzymałościo-
we, znikome zanieczyszczenie środowiska naturalnego podczas ich
produkcji, stosunkowo mała masa oraz — co najważniejsze — niski
koszt wytwarzania. Sprawia to, iż stale spiekane o dużej wytrzyma-
łości stanowią bardzo konkurencyjny materiał w odniesieniu do
konwencjonalnych stali konstrukcyjnych i żeliw. Ze stali tych wy-
twarza się obecnie ostatecznie uformowane, odpowiedzialne, silnie
obciążone części maszyn. Typowym przykładem są przekładniowe
koła zębate. Obecnie stale te to głównie spiekane stopy żelaza
z niklem, miedzią, molibdenem i węglem [4]. Duże własności wy-
trzymałościowe tych stali osiągane są w wyniku obróbki cieplnej,
polegającej na hartowaniu i niskim odpuszczaniu. W celu obniżenia
kosztów produkcji wyrobów ze spiekanych stali konstrukcyjnych,
wprowadza się w ostatnich latach obróbkę cieplną, tzw. „sinter-hard-
ening", polegającą na ich hartowaniu bezpośrednio z temperatury
spiekania poprzez przyspieszone chłodzenie konwekcyjne. Tego
rodzaju obróbka cieplna możliwa jest dzięki zastosowaniu pieców
o specjalnej konstrukcji i jedynie w odniesieniu do niektórych ga-
tunków spiekanych stali stopowych, odznaczających się odpowie-
dnio dużą hartownością. Pierwiastkami zapewniającymi dużą har-
towność takich stali są z reguły nikiel i molibden. Jednakże, z powo-
du stwierdzenia silnie kancerogennego oddziaływania proszku niklu
na organizm człowieka [5], a także z przyczyn ekonomicznych, czy-
nione są próby zastąpienia niklu innymi pierwiastkami stopowymi,
głównie chromem — komercyjny proszek Hoganas CrM oraz man-
ganem. Teoretycznie, z czysto metaloznawczego punktu widzenia,
mangan może być doskonałym zamiennikiem niklu w stalach spie-
kanych. Pierwiastek ten najbardziej efektywnie zwiększa hartow-
ność stali, podnosi jej wytrzymałość mechaniczną; jest przy tym
144
nietoksyczny, tani i łatwo dostępny [6]. Stąd też mangan od dawna
ogniskuje zainteresowanie metalurgów. Niestety, wyniki wcześniej-
szych badań, przeprowadzonych już wiele lat temu, wykluczyły
możliwość wytwarzania konstrukcyjnych spiekanych stali manga-
nowych — podobnie jak i chromowych — w ówczesnych warun-
kach przemysłowych. Powodem jest bardzo duże powinowactwo
manganu do tlenu oraz wysoka prężność jego par w temperaturze
spiekania. Z tego powodu mangan wprowadza się do spieku nie
w postaci czystego pierwiastka, lecz zazwyczaj w postaci żelazosto-
pu. Pozwala to znacznie obniżyć koszt'produkowanego wyrobu,
jednak pojawiają się kłopoty związane z małą prasowalnością mie-
szanki proszków zawierających żelazomangan [7],
Warunki spiekania stali manganowych
a ich własności mechaniczne
Spiekane stale manganowe stanowią przedmiot zainteresowania
naukowców od wielu lat. W tym czasie badano różne możliwości
aplikacyjne tych materiałów. Główne kierunki badań dotyczyły:
— określenia wpływu zawartości manganu oraz innych pierwia-
stków stopowych na własności mechaniczne spiekanych stali
konstrukcyjnych [8, 9, l 1+34],
— aktywacji procesu spiekania i zwiększenia dyfuzji poprzez do-
datek pierwiastków stopowych tworzących w temperaturze spie-
kania fazę ciekłą oraz określenia wpływu innych pierwiastków
stopowych na strukturę i własności mechaniczne spiekanych
stali manganowych takich, jak chrom, molibden lub miedź [l l,
13, 33+46],
— ukazania możliwości zastąpienia niklu i miedzi w spiekanych
stalach konstrukcyjnych przez mangan i chrom [5, 12,13, 47+50],
— poprawy własności wytrzymałościowych spieków poprzez wpro-
wadzenie dodatkowej obróbki cieplnej [51+54].
Produkcj a spiekanych stali manganowych na skalę przemysłową
napotyka problemy związane z dużym powinowactwem manganu
do tlenu, narzucając tym samym zastosowanie w procesie wytwarza-
nia tych stali odpowiednich, kosztownych atmosfer ochronnych.
Wysoka prężność par w temperaturze spiekania oraz możliwość
odparowania manganu z powierzchni materiału wymusza realizację
procesu spiekania stali z dodatkiem manganu w zamkniętych łód-
kach lub w specjalnych zasypkach. Pary manganu gromadząc się nad
spiekanym materiałem w zamkniętej przestrzeni, nie zostają wymy-
wane przez przepływającą atmosferę, chroniąc tym samym spiekany
materiał przed utlenieniem. Zastosowanie żelazostopów pozwala
również zminimalizować problem utleniania oraz sublimacji man-
ganu, jednak wiąże się to obniżeniem prasowalności mieszanki
proszków oraz ze wzrostem zużycia matryc [11+14. 17, 20, 35, 53,
55,56,58+61,65].
Mieszanina eutektyczna układu trój składnikowego Fe-Mn-C to-
pi się w temperaturze 1095 °C przy zawartości węgla w żelazoman-
ganie wynoszącej 3,8 % masowych [8, 35]. Ze zwiększeniem zawar-
tości węgla w ciekłym manganie, węgliki typu (3(Mn3C) istnieją
w temperaturze niższej od temperatury, przy której pojawia się faza
ciekła. W takich warunkach przy zawartości od 4 % masowych do
6,5 % masowych węgla w żelazomanganie, faza ciekła tworzy się
w temperaturach nie niższych niż 1100 °C. Świadczy to o możliwo-
ści spiekania proszku żelaza z dodatkiem wysokowęglowego żela-
zomanganu już w temperaturze 1100 °C.
Wyżarzanie proszku żelazomanganu w azocie pozwala uzyskać
fazę ciekłą w temperaturze 1140 °C [35]. Podczas wyżarzania żela-
zomanganu w powietrzu, faza ciekła pojawia się w temperaturze
1230 °C. W niższych temperaturach, zgodnie z diagramem Elling-
hama-Richardsona [18, 19, 35], powierzchnia cząstek proszku żela-
zomanganu jest całkowicie utleniona. Podczas wyżarzania proszku
żelazomanganu w wodorze, faza ciekła pojawia się w temperaturze
1060 °C.
Również faza gazowa ma decydujący wpływ na proces spiekania
z uwagi na wysoką ruchliwość atomów fazy gazowej i ciekłej bio-
rących udział w dyfuzji powierzchniowej. W tym przypadku uwido-
czniają się różnice w kinetyce procesu sublimacji manganu złożone-
go z cząstek o nieregularnej budowie oraz parowania manganu z fa-
zy ciekłej o względnie mniejszej powierzchni.
Rodzaj atmosfery spiekania, np. próżnia lub zdysocjowany amo-
niak, nie wpływa w sposób znaczący na straty manganu spowodo-
wane odparowaniem ze spieku — w obu przypadkach ubytek jest
prawie jednakowy. Podczas spiekania przez 180 minut w tempera-
turze 1120 °C w atmosferze zdysocjowanego amoniaku, średni uby-
tek manganu wynosił od 2,4 % przy zawartości 2,8 % masowych
manganu w stopie do 5,2 % przy zawartości 5,8 % masowych man-
ganu w stopie. Podczas spiekania w próżni strata manganu wynosiła
od 2,6 % przy zawartości 3,8 % masowych manganu w spieku, do
5,1 % przy zawartości 5,8 % masowych manganu w spieku [59].
Badania wpływu różnego rodzaju proszku żelaza na własności
mechaniczne stali manganowych po krótkich czasach spiekania wy-
kazały, że lepszymi własnościami mechanicznymi charakteryzowa-
ły się spieki wykonane z proszku żelaza Hametag niż z proszku
żelaza RZ [56]. Wytrzymałość na rozciąganie tych spieków była
0 ok. 60 % większa od wytrzymałości spieków wykonanych z pro-
szku żelaza rozpylanego. Natomiast wyższą twardość zanotowano
w przypadku spieków wykonanych z proszku żelaza RZ. Stwierdzo-
no również zwiększenie własności wytrzymałościowych ze wzro-
stem temperatury i wydłużeniem czasu spiekania.
Różnice w wartościach twardości, jakie otrzymał Caminha [10],
sugerują istnienie różnych składników struktury w spiekanych sta-
lach manganowych [ 10,64], co potwierdzaj ą również rezultaty pracy
[14]. W tablicy l przedstawiono wyniki badań mikrotwardości spie-
ku Fe-6%Mn-0,52%C [10] oraz, w celach porównawczych, wyniki
pomiaru mikrotwardości spieków Fe-3%Mn-(0,5+0,8)%C [10].
Rozpiętość wartości mikrotwardości i wiążąca się tym różnorodność
składników strukturalnych związana jest z różnymi czasami spieka-
nia [7] oraz z istnieniem gradientu stężenia manganu i obecności
węgla [l l, 12].
Strukturę materiału można ukształtować również poprzez odpo-
wiednie chłodzenie od temperatury spiekania. W spiekach Fc-6%Mn-
-0,52%C chłodzonych z szybkością wynoszącą odpowiednio 50 °C/min
1 60 °C/min, w zakresie temperatur od 800 do 300 °C [12, 37, 57,
60], można oczekiwać istnienia w spiekanym materiale wszystkich
składników struktury wymienionych w tablicy l [10].
Czas spiekania oraz zawartość węgla w spieku wpływa na sto-
pień niejednorodności struktury [64]. Badania spieków Fe-6%Mn
wykonanych z mieszanki proszku żelaza Hoganas i dwóch rodzajów
proszku żelazomanganu, tj. wysokowęglowego o składzie: 18,5 %
Fe, 6,5 % C, 75 % Mn, oraz niskowęglowego o zawartości: 19,91 %
Fe, 0,09 % C, 80 % Mn, wykazały, że krótki czas spiekania i duża
zawartość węgla w spieku przyczyniają się do istnienia obszarów
o podwyższonej zawartości manganu, co jest wynikiem pojawienia
się podczas spiekania przejściowej fazy ciekłej. Porównanie grubo-
ści warstw wzbogaconych w mangan w spiekach nisko- i wysoko-
węglowych pozwoliło stwierdzić obecność struktury płytkowej
w materiałach zawierających dużą ilość węgla. W przypadku dłu-
gich czasów spiekania, niezależnie od zawartości węgla w spieku,
Tablica l
Składniki strukturalne spieków Fe-6%Mn-0,52%C
orazFe-3%Mn-(0,5+0,8)%C [10,12]
Tab l e l
Structural components of the Fe-6%Mn-0,52%C
andFe-3%Mn-(0,5+0,8)%C sinters [10,12]
Fe-6%Mn-0,52%C Fe-3%Mn-(0,5-0,6)%C
uHV 20 składnik struktury HHV M składnik struktury
90-193 ferryt 95+160 ferryt
217-297 perlit 210+260 perlit
309+441 perlit, bainit 280+440 bainit
528-780 bainit, martenzyt 580+690 martenzyt
nie zauważono obszarów o podwyższonej zawartości manganu. Wy-
nika z tego, że przy długich czasach spiekania rozmieszczenie man-
ganu w spieku kontrolowane jest w obu przypadkach, tzn. dla małej
i dużej zawartości węgla, poprzez dyfuzję manganu w stanie stałym.
W porównaniu z materiałami spiekanymi przez 60 minut, uzy-
skane w przypadku krótkiego spiekania indukcyjnego wartości wy-
trzymałości spieków wykonanych z rozpylanego proszku żelaza są
niskie z uwagi na zbyt krótki czas, nie wystarczający do zajścia
dyfuzji i uzyskania małego stopnia niejednorodności. Nawet po
spiekaniu w temperaturze 1300 °C i w ciągu 30 min, w mikrostru-
kturze spieków widoczne są obszary czystego ferrytu. W spiekach
wykonanych z proszku żelaza Hametag obserwuje się mniejszą nie-
jednorodność struktury, co pozwała na uzyskanie lepszych własno-
ści wytrzymałościowych [19, 35].
W pracy [10] wykazano, że w zakresie temperatur spiekania od
1000 do 1160 °C następuje skurcz spieku, wywołany przemianą
fazową cc —> Y- Konsekwencją istnienia fazy ciekłej jest duży skurcz
w okresie pierwszych 30 minut spiekania, co przyspiesza i aktywuje
proces zagęszczania w pierwszym etapie spiekania. Po dłuższych
czasach spiekania [64], dalszy skurcz nie jest znaczący, a jego war-
tość jest prawie jednakowa dla spieków o dużej i małej zawartości
węgla w żelazomanganie. Liniową rozszerzalność cieplną, zgodnie
z liniowym współczynnikiem rozszerzalności dla żelaza oraz przej-
ściowy skurcz materiału wywołany przemianą fazową a —> y w za-
kresie temperatur od 800 do 850 °C zaobserwowano w spiekanych
stalach manganowych z dodatkiem krzemu [65] oraz w spiekanych
stalach manganowych nie zawierających dodatków stopowych [66],
Z uwagi na obecność manganu jako pierwiastka stopowego, tempe-
ratura przemiany fazowej leży niżej od temperatury przemiany
w czystym żelazie [67]. Po zakończeniu przemiany, spiek rozszerza
się cieplnie z powodu ciągle zachodzącego procesu stopowania.
W celu obniżenia temperatury spiekania, a także celem aktywo-
wania procesu, do mieszanki proszków elementarnych dodaje się
niekiedy cynę [37+44]. Jej niska temperatura topnienia wynosząca
232 °C, mała prężność par w podwyższonych temperaturach oraz
duża rozpuszczalność w żelazie, pozwala na zastosowanie tego pier-
wiastka jako dodatku stopowego w celu poprawy własności spieków
nabazie żelaza, pozwalając na skrócenie czasu spiekania bez zmniej-
szenia własności wytrzymałościowych spiekanej stali, umożliwiając
jednocześnie zachowanie stałości wymiarów po spiekaniu. Niemniej
jednak występują ograniczenia w zastosowaniu cyny jako pierwia-
stka stopowego, gdyż oprócz wysokich kosztów, pojawiają się pro-
blemy podczas ponownego wykorzystania złomu stalowego zawie-
rającego cynę.
Cyna przyczynia się także do osłabienia tendencji do tworzenia
ciągłej siatki tlenków, która jest głównym powodem pogorszenia
własności wytrzymałościowych i plastycznych spiekanych stali
manganowych [38]. W niższych temperaturach ciekła cyna reaguje
z cząstkami manganu, tworząc różne związki międzymetaliczne [11,
17, 20, 58, 68]. Powyżej temperatury 900 °C związki te ulegają
stopieniu, a pojawienie się fazy ciekłej powoduje pęcznienie, lecz
mimo to przyspiesza ujednorodnienie struktury. W wyniku pojawie-
nia się fazy ciekłej przy względnie niskich temperaturach spiekania
rzędu od 1000 do 1100 °C [39], spieki żelazo-mangan-cyna uzyskały
porównywalne własności mechaniczne z własnościami spieków że-
lazo-mangan, spiekanych w temperaturze 1300 °C. Spiekanie wy-
prasek o składzie Fe-l%Sn-2%Mn oraz Fe-l%Sn-4%Mn w tem-
peraturze 1150 °C pozwoliło uzyskać większą wytrzymałość oraz
lepszą plastyczność.
Podsumowanie
Wzrastające potrzeby przemysłu maszynowego oraz dążenie do
obniżenia kosztów produkcji, zmuszają do poszukiwania coraz to
nowych technologii materiałowych, pozwalających otrzymać mate-
riał o wysokich własnościach wytrzymałościowych przy jednoczes-
nym niskim koszcie ich wytwarzania.
W celu zapewnienia wysokich własności wytrzymałościowych
oraz znacznej odporności na ścieranie spieków konstrukcyjnych,
145
stosuje się jako pierwiastki stopowe nikiel, miedź oraz molibden.
Bardzo dobrym zamiennikiem dla drogiego, a zarazem szkodliwego
dla zdrowia niklu jest mangan, którego obecność w stali powoduje
zwiększenie odporności na ścieranie oraz przyczynia się do wzrostu
hartowności stali. Zastosowaniejednakelementarnegoproszkuman-
ganu przy produkcji konstrukcyjnych spieków żelazo-mangan-wę-
giel jest ograniczone z uwagi na jego wysokie powinowactwo do
tlenu. Aby zapobiec łatwemu utlenianiu, mangan najczęściej doda-
wany jest do mieszanki proszków w postaci żelazostopu, co jednak
przyczynia się do pogorszenia zgęszczałności mieszanki. W celu
ochrony przed utlenieniem wyprasek zawierających mangan możliwe
jest również prowadzenie procesu spiekania w specjalnej zasypce.
W czasie spiekania stali manganowych należy kontrolować po-
tencjał węglowy atmosfery spiekania, w przeciwnym razie mogą
wystąpić kłopoty z utrzymaniem w spiekanych kształtkach założo-
nej zawartości węgla w ich warstwie zewnętrznej. Przygotowując
mieszankę proszków w oparciu o czysty proszek manganu należy
uważać, aby cząstki manganu nie były zbyt utlenione. Jeśli mangan
ma w sposób dodatni oddziaływać na własności spieku, to musi się
on rozpuścić w austenicie, a nie rozpuści się, jeżeli cząstki zawiera-
jące mangan będą pokryte warstwą tlenku.
Rozwój materiałów o dużej wytrzymałości, przeznaczonych np.
na koła zębate, narzuca rygorystyczne metody ich wytwarzania.
Z uwagi na niewielkie koszty produkcji spiekanych kół zębatych
ze stali manganowej, w Zakładzie Metaloznawstwa i Metalurgii
Proszków Akademii Górniczo-Hutniczej, podjęto próbę aplikacji
laboratoryjnych warunków ich wytwarzania na skalę przemysłową.
Pilotażową produkcję rozpoczęto już w Polsce i w Bułgarii.
Przydatność konstrukcyjnego materiału do produkcji spieka-
nych części maszyn wyznaczają: twardość, wytrzymałość, ciągli-
wość, stabilność wymiarów. Własności te zależą w znacznym sto-
pniu od sposobu chłodzenia materiału od temperatury spiekania.
Literatura
1. Ciaś A., Frydrych H., Pieczonka T.: Zarys metalurgii proszków.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa. 1992.
2. Shatt W., Wieters K-P.: Powder Metali urgy. Processing and Materials.
EPMA, 1997, first published in Germany by VDI-Verlag GmbH, Diissseldorf.
1994.
3. Lenel F. V.: Powder metallurgy. Principles and Applications. MPIF,
Princeton, New Jersey. 1980.
4. Kość E., Dudrova E.: Materiały konferencyjne International Confe-
rence on the „Deformation and Fracture in Structural PM Materials DF
PM'99". ed.: L. Parilak, H. Danninger, Pieśtany, Słowacja, wrzesień 1999,
t. 2, s. 34+37.
5. EU Cancerogenic Directiyes 90/394/EEC and 91/322/EEC.
6. Pacyna J.: Projektowanie składów chemicznych stali. Wydawnictwo
Wydziału Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, AGH, Kraków, 1997.
l.SulowskiM., Ciaś A., Wyrozumski J.: Materiały Konferencyjne XXIX
Szkoły Inżynierii Materiałowej. Kraków — Wisła, 2001, s. 251+258.
8. Romański A.: Optymalizacja składu chemicznego i parametrów wy-
twarzania spiekanych stali Fe-Mn-Mo-C. AGH, Kraków, 1996 [pr. magister-
ska].
9. Klein N., Oberacker R., Thummler F.: Powder Metallurgy Internatio-
nal, 1985, t. 17, nr l, s. 13+16.
10. CaminhaM. V., Assunęao F. C. R.: Materiały konferencyjne Conference
on the „Advanced in PM and Particulate Materials". MPIF, S. Francisco,
1992, t. 5 — P/M steels, s. 457+469.
11. Mitchell S. C., Wroński A. S., Ciaś A., Stoytchev M.: Materiały
konferencyjne PM2TEC on the „Advances in Powder Metallurgy and parti-
culate materials". Vancouver, New Jersey, MPIF, 1999, t. 3, 7-129+7-144.
12. Ciaś A., Sutowski M., Mitchell S. C.. Wroński A. S.: Materiały
konferencyjne PM2001 Powder Metallurgy Congress and Exhibitions. EP-
MA. Nicea, Francja, Październik 2001, t, 4, s. 246.
13. Mitchell S. C., Wroński A. S., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa, t. 5
(124) r. 22, wrzesień — październik 2001, s. 633+646.
14. Wroński A. S., Ciaś A., Barczy P., Stoytchev M. i in.: Tough, fatigue
and wear resistance sintered gear wheels. Finał Report on EU Copernicus
Contract no ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
15. Materiały reklamowe — „Kanibal", http://www.kanthal.se.
146
16. Sutowski M., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa, t. 4 (105), lipiec —
sierpień 1998, s. 1179+1182.
17. SułowskiM., Ciaś A.: Konferencja naukowo-techniczna nt: „Nowe
materiały — Nowe Technologie Materiałowe w Przemyśle Okrętowym i Ma-
szynowym". Szczecin — Świnoujście, wrzesień 1998, t. l, s. 235+240.
18. ŚalakA., LeitnerG., Hermel W.: Powder Metallurgy International,
1981, t. 13, nr l, s. 21+24.
19. Wyrozumski J.: Wpływ warunków wytwarzania na strukturę i włas-
ność spiekanych stali Fe-3%Mn-0,7%C. AGH, Kraków, 2000 [pr. magister-
ska].
20. Ciaś A., Sutowski M.: Materiały konferencyjne International Confe-
rence on the „Deformation and Fracture in Structural PM Materials DF
PM'99". ed.: L. Parilak, H. Danninger, Piestany, Słowacja, wrzesień 1999,
t. 2, s. 112+117.
21. ŚalakA.: Powder Metallurgy International, 1988,1.18, nr 4, s. 266+270.
22. ZapfG., Hoffinann G., Dalal K.: Powder Metallurgy, 1975, t. 18,
nr 35, s. 215+236.
23. ŚalakA.: Powder Metallurgy International, 1984, Ł 16, nr 6, s. 260+263.
24. Klein N., Oberacker R., Thummler F.: Powder Metallurgy Interna-
tional, 1985, t. 17, nr 2, s. 71+74.
25. Rosso M., Scavino G., de Rege A., UEsperance G., Hong B. D.:
Materiały konferencyjne PM'96. Washington, USA, 13-235+13-247.
26. Romański A., Ciaś A.: Materiały Konferencyjne XXV Szkoły Inży-
nierii Materiałowej. Kraków — Rabka, 1997, s. 185+192.
27. Romański A., Ciaś A.: Inżynieria Materiałowa, t. 4 (105), lipiec —
sierpień 1998, s. 1175+1178.
28. Keresti R., Seleckd M., Salak A.: Materiały konferencyjne Interna-
tional Conference on the „Deformation and Fracture in Structural PM Mate-
rials DFPM'99". ed.: L. Parilak, H. Danninger, Piestany, Słowacja, wrzesień
1999, t. 2, s. 108+111.
29. Mitchell S. C, Becker B. S.. Wroński A. S.: Materiały konferencyjne
2000 Powder Metallurgy World Congress, Kyoto, ed.: K. Kosuge, H. Nagai,
2001, The Japan Society of Powder and Powder Metallurgy, t. 2, s. 923+926.
30. Ciaś' A., Stoytchev M., Wroński A. S.: Materiały konferencyjne 2001
International Conference on Powder Metallurgy and Particulate Materials.
MPIF, ed.: W. B. Eisen, S. Kassam, New Orleans, USA, maj 2001, t. 10,
s. 131+140.
31. Berguist B.: Powder Metallurgy, 2000, t. 43, nr 2, s. 143+148.
32. Pawlak J.: Analiza porównawcza spiekanych stali Fe-Mn-C i Fe-Ni-
Mo-C przeznaczonych do wytwarzania kół zębatych techniką metalurgii
proszków. AGH, Kraków, 1996 [pr. magisterska].
33. Dudrwd E., Kabdtovd M., Parilak L, Kość E.: Metallurgija 2001,
t. 40, nr 4, s. 187+194.
34. Je_drzejewska-Strach A.: Wpływ manganu na kinetykę przemian
fazowych, strukturę i własności stopów modelowych stali konstrukcyjnych.
AGH, Kraków, 1995 [pr. doktorska].
35. ŚalakA.: The International Journal of Powder Metallurgy and Powder
Technology, 1980, t. 16, nr 4, s. 369+379.
36. SeleckdM., ŚalakA., ParildkL., Danninger H.: Materiały konferen-
cyjne EuroPM2001 Powder Metallurgy Congress and Exhibitions. EPMA,
Nicea, Francja, październik 2001.
37. ŚalakA., Seleckd M., Danninger H.: The International Journal of
Powder Metallurgy, 2000, t. 37, nr 4, s. 53+60.
38. Ciaś A., Sutowski M., Stoytchev M.: Materiały konferencyjne 7th
European Conference on Advanced Materials and Processes — EUROMAT
2001. Rimini, Wiochy, czerwiec 2001.
39. Sutowski M., Ciaś A.: Materiały Konferencyjne XXVIII Szkoły
Inżynierii Materiałowej. Kraków — Szczawnica, 2000, s. 275+280.
40. Chatterjee S. K., Mackay C. A.: Powder Metallurgy, 1980, t. 23, nr 4,
s. 183+188.
41. EsperF. J., Friese K.-H., ZellerR.: International Journal of Powder
Metallurgy, 1969, t. 5, nr 3, s. 19+32.
42. Chatterjee S. K., Castell-Evans J. V., Ainsworth P. A.: Powder
Metallurgy, 1972, t. 15, nr 30, s. 153+165.
43. Duckett R., Robins D. A.: Metallurgia — The International Journal
of Metals and Materials, 1966, t. 74, nr 444, s. 163+167.
44. Huppmann W. J., Kaysser W., EsperF. J.: Materiały konferencyjne
4th European Symposium for Powder Metallurgy. Maj 1975, Grenoble,
Preprint, t. l, paper no. 3.7.
45. Bania S. K., Ainsworth P. A., Robins D. A.: Metallurgia — The
International Journal of Metals and Materials, 1969, t. 80, nr 479, s. 87+91.
46. Catnbronero L. E. G., Fernandez C., Torralba J. M., Ruiz-Prieto J.
M.: Powder Metallurgy, 1994, t. 37, nr l, s. 53+56.
47. Danninger H.: Powder Metallurgy International, 1992, t. 24, nr 2,
s. 73*79.
48. Causton R. J., Cimino T. M.: Materiały konferencyjne International
Conference and Exhibiton on Powder Metallurgy and Particulate Materials.
Toronto, Kanada, maj 1994.
49. Salak A., Selecka M., Parildk L.: Materiały konferencyjne Eu-
roPM2001 Powder Metallurgy Congress and Exhibitions. EPMA, Nicea,
Francja, październik 2001.
50. Hull M.: Powder Metallurgy, 1998, t. 41, nr 4, s. 232*233.
51. Dylewski T.: Struktura i własności spieków wykonanych z proszku
Astaloy CrM. AGH, Kraków, 2000 [pr. magisterska].
52. Chagnon F., Barrow D.: Powder Metallurgy, 1998, t. 41, nr 2,
s.H5*117.
53. Dusza M.: Wpływ obróbki cieplnej na strukturę i własności mecha-
niczne spiekanej stali manganowej. AGH, Kraków, 2001 [pr. inżynierska].
54. Nowak K.: Wpływ parametrów procesu wytwarzania na własności
spiekanych stali manganowych. AGH, Kraków, 2001 [pr. magisterska].
55. Missol W.: Spiekane części maszyn. Wydaw. Śląsk, Katowice, 1978.
56. Bukat A., Rutkowski W.: Teoretyczne podstawy procesów spiekania.
Wydaw. Śląsk. Katowice. 1974.
57. SulowskiM., FrydrychJ.: Rudy Metale, 2001, t. 46, nr 7, s. 327+332.
58. CiaśA., Mitchell S. C., Watts A., Wroński A. S.: Powder Metallurgy,
1999, t. 42, nr 3, s. 227+233.
59. Navam E.: Materiały konferencyjne SINTERING'95. Uniyersity of
Lucea, Szwecja, 1995, s. 343+356.
60. SulowskiM.: Rudy Metale, 2000, t. 45, nr 9, s. 496+502.
61. Sulowski M., Ciaś A.: Materiały konferencyjne 3rd International
Powder Metallurgy Conference. Ankara, Turcja, wrzesień 2002.
62. Mosca E.: Sintering, Theory and Practice. Short intensive course.
EPMA, Turyn, Włochy, październik 1996, s. 29+56.
63. LawleyA.: Journal of Materials, 1990, t. 42, nr 4, s. 12+14.
64. TumaH., CiyierovdM.: Kovove Materiały, 1973, t. 5, nr 9, s. 589+592.
65. CaminhaV.,AssunfaoF. C. R.: Materiały konferencyjne „PM" 90 on
the PM into the 1990's". International Conference on Powder Metallurgy,
t. 3, London, UK, 1990, s. 94+98.
66. CiaśA., Mitchell S. C., Wroński A. S..- Materiały konferencyjne 1998
Powder Metallurgy World Congress. EPMA, Granada, Hiszpania, 1998, t. 3,
s. 179+184.
67. Pieczonka T., CiaśA., Youseffi M., Wroński A. S.: Materiały konfe-
rencyjne International Conference on Powder Metallurgy. Cluj-Napoca, Ru-
munia, 1996, ed. G. Arghir, s. 303-306.
68. Massalski T. B.: Binary alloy phase diagrams. Praca zbiorowa pod
red. T. B. Massalskiego, American Society for Metals, Ohio, 1986.
Praca finansowana była przez KBN w ramach umowy nr
11.11.110.491.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieżela-
znych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

147
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
MONSAG: NOWY SYSTEM MONITOROWANIA WYPEŁNIENIA
W PROCESIE SAMOMIELENIA
PONTT J., MONSAG: A NEW MONITORING SYSTEM FOR MEASUR-
ING THE LOAD FILLING OF A SAG MILL. MINER. ENG. 2004, i. 17,
nr 11+12, s. 1143+1148,poz. 77275 — AG
Przedstawiono nieinwazyjną metodę monitorowania on-line wy-
pełnienia młyna bębnowego w oparciu o cyfrowe przetwarzanie
sygnałów elektrycznych napędu silnika. Pozwala to na udoskonale-
nie operacyjnej kontroli zmiennych, takich jak prędkość i zasilanie
młyna celem optymalizacji ruchu wypełnienia w młynie bębnowym.
Metoda może być zastosowana do każdego typu silnika. MONSAG
jest systemem oceny wypełnienia młyna w procesie samomielenia
w młynie SAG, którego ładunek stanowią grudki rudy, kule stalowe
i szlam. Działa on w oparciu o solidne pomiary zmiennych elektry-
cznych silnika. Zastosowanie systemu MONSAG poprawia goto-
wość operacyjną i wydajność młyna SAG, zwiększając jego nieza-
wodność, stabilność i optymalizując warunki pracy. MONSAG daje
wartościową informację nt. możliwości uniknięcia niekorzystnych
warunków obciążenia. Pozwala również na lepsze zrozumienie pro-
cesu rozdrabniania wewnątrz młyna. Metodę w praktyce zastosowa-
no do mielenia rudy miedzi i złota. Uzyskane wyniki wykazały dobrą
korelację z wynikami pomiarów wypełnienia uzyskiwanymi po-
przez badanie wizualne. Zastosowanie nowego systemu zmniejsza
zużycie energii średnio do około 3,2 %. Prowadzone będą prace nad
zastosowaniem systemu MONSAG w dużych młynach kulowych
o zmiennej prędkości.
RAFINACJA ELEKTROLITYCZNA MIEDZI PRZY WYSOKICH
GĘSTOŚCIACH PRĄDU
GURMEN S., ARSLAN C., TIMUR S.: COPPER REFINING ELECTRO-
LYSIS AT HIGH CURRENT DENSITIES. BULL. TECH. UNIV. ISTAM-
BUŁ 2004, t. 54, nr 2, s. 40+44, póz. 77272 — AG
Instalacje przemysłowe do elektrorafinacji miedzi pracują przy
gęstościach prądu 160+400 A/m . W skali laboratoryjnej przeba-
dano możliwość zastosowania do tego procesu wysokich gęstości
prądu. Badano warunki optymalne do otrzymania zwartej, jednorod-
nej miedzi elektrolitycznej o gładkiej powierzchni w dwóch seriach
eksperymentów: z i bez dodatków do elektrolitu.
Skład anody miedziowej o wymiarach 78 x 74 x 4,5 mm był nastę-
pujący: Cu — 99,1-99,6 %; Ni — 0+0,5 %; Pb — 0,05+0,1 %; Ag
— 0,02+0,1 %; As —0,02+0,3 %;Sb —0+0,1 %; O — 0,1+0,3 %.
Podkładki katodowe wykonano z folii z miedzi elektrolitycznej
148
Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD061.6(082):669.2/.8(100)
o wymiarach 85 x 45 x 0,1 mm. Elektrolit posiadał skład: 45 g
Cu2+/l i 150 g H2SO4/1, a jego temperatura wynosiła 55 °C i była
utrzymywana na tym poziomie przez cały czas trwania eksperymentu,
tzn. przez 8 godzin. Elektrolizer o pojemności 5 l wyposażony był
w jedną katodę oraz dwie anody. Odległość pomiędzy anodąi katodą
wynosiła 25 mm. Zastosowano gęstość prądu 700 A/m". Obieg
elektrolitu uzyskiwano za pomocą pompy perystaltycznej, natomiast
środki aktywujące podawano do elektrolitu w sposób ciągły za po-
mocą pompy dozującej. Wymaganej energii dostarczał zasilacz prą-
du stałego.
Przeprowadzono pomiary polaryzacji anodowej i katodowej. Dodat-
kami do elektrolitu były: klej (guma arabska), tiomocznik i chlorki.
Osiągnięto wysoką wydajność prądową (99 %) dzięki zastosowaniu
pewnych zmian projektowych w systemie zasilania elektrolitu.
Elektrolit był podawany do elektrolizera przez otwory (o średnicy
wew. l mm) w rurze z Plexiglasu umieszczonej w dnie elektrolizera.
Jednolite, zwarte katody o gładkich powierzchniach otrzymywano
zarówno wtedy, gdy stosowano dodatki do elektrolitu, jak i bez nich.
Zużycie energii wymaganej w tych eksperymentach w skali labora-
toryjnej utrzymywało się pomiędzy 285+340 kWh/t Cu. Wyniki
eksperymentu wykazały, że jakość powierzchni katody obniża się
ze wzrostem liczby stosowanych dodatków do elektrolitu. Badania
jakości powierzchni katod w eksperymentach w skali półpilotażo-
wej i pilotażowej w okresie dłuższym niż 8 godzin w istniejących
warunkach hydrodynamicznych upewniają o dobrych osiągach no-
wo opracowanego systemu zasilania elektrolitu. Nie obserwowano
zanieczyszczenia powierzchni katody szlamem anodowym.
ŁUGOWANIE OSADÓW SIARCZKU SREBRA Z POMOCĄ KWA-
SU AZOTOWEGO
HOLLOWAY P. C., MERRIAM K. P., ETSELL T. H.: N1TRIC ACID
LEACHING OF SILYER SULPHIDE PRECIPITATES. HYDROMETAL-
LURGY 2004, t. 74, nr 3+4, s. 213+220, póz. 77271 — AG
Siarczek srebra Ag 2 S jest bardzo trwałym związkiem srebra,
który trudno ulega rozpuszczeniu w kwasach nieorganicznych
w warunkach atmosferycznych. Z powodu niskiej rozpuszczalności
zaproponowano kilka metod odzysku srebra z roztworów fotografi-
cznych z zastosowaniem m.in. takich związków, jak: siarczek sodu
(Na2S) lub wodorosiarczek sodu (NaHS).
Opisano również metody pirometalurgicznego otrzymywania srebra
z siarczku srebra. Jednak uzyskane srebro ma postać gąbki i powinno
być przetopione przed powtórnym użyciem. Większość prac na
temat ługowania materiałów siarczkowych za pomocą kwasu azoto-
wego dotyczy przeróbki rud trudno wzbogacalnych, np. pirytu,
arsenopirythu lub chalkopirytu, zawierających metale szlachetne.
W literaturze opisano procesy ługowania ww. rud kompleksowych
kwasem azotowym lub azotawym, lecz do dzisiaj nie udokumen-
towano procesu bezpośredniego ługowania siarczku srebra kwasem
azotowym.
Przedmiotem prowadzonych badań było ustalenie możliwości pro-
dukcji srebra metalicznego metodą hydrometalurgiczną z siarczku
srebra wytrąconego z roztworów fotograficznych poprzez zastoso-
wanie ługowania ciśnieniowego kwasem azotowym w celu rozpusz-
czenia srebra, a następnie redukcji wodorem celem otrzymania pro-
szku srebra o wysokiej czystości. Do badań użyto siarczek srebra
wytwarzany z roztworu przygotowanego z odczynnika AgNO 3 lub
z roztworów otrzymanych przez rozpuszczenie srebra o wysokiej
czystości (99,9999 %) w rozcieńczonym kwasie azotowym. Jako
odczynnik strącający zastosowano siarczek sodu o czystości techni-
cznej. Badania procesów ługowania i redukcji wodorem przeprowa-
dzono w autoklawie ze stali nierdzewnej wyłożonym teflonem i wy-
posażonym w mieszadło. Substancje stałe i roztwór ładowano do
autoklawu, nagrzewano przez 30+60 min do wymaganej temperatu-
ry, gdzie reagowały przez l h. Następnie autoklaw chłodzono do
temperatury 95 do 100 °C. W ciągu 15 min w szlamie z ługowania
ulegała krzepnięciu siarka elementarna. Następnie autoklaw chło-
dzono do temperatury 60 do 70 °C. Szlam odfiltrowywano, osad
przemywano gorącą wodą i suszono w piecu w temperaturze 80 °C
przez całą noc. Gromadzono roztwór ługujący i wodę z przemywania.
Podczas badania procesu redukcji wodorem, przy pH roztworu od
5,5 do 6,0, wykorzystano wodorotlenek amonu. Roztwór z dodat-
kiem stałych związków, które wytrąciły się z roztworu ługowania
dodawano do autoklawu. Przed nagrzaniem autoklaw kilkakrotnie
odpowietrzano celem usunięcia tlenu. Po nagrzaniu do wymaganej
temperatury i reakcji trwającej l h autoklaw chłodzono, a jego za-
wartość filtrowano. Roztwór gromadzono, celem analizy stężenia
pozostałości srebra.
Wykazano na podstawie uzyskanych wyników badań, że proces
ługowania za pomocą kwasu azotowego może być efektywny przy
ługowaniu osadów siarczku srebra w temperaturze 150 °C, przy
ciśnieniu 1100 kPa z maksymalnym uzyskiem 96,1 %. Proces wy-
maga dalszej optymalizacja warunków ługowania, celem poprawy
ekstrakcji srebra. Proces redukcji wodorem z roztworów ługujących
zachodzi w temperaturze 150 °C przy ciśnieniu 4000 kPa w ciągu
l h, otrzymany proszek srebra o csystości 99,8 % nadaje się do
zastosowań w metalurgii proszków.
TWARDOŚĆ I ZAGĘSZCZANIE PROSZKÓW PRASOWANYCH
IZOSTATYCZNIE NA ZIMNO
EKSI A. K., YAROL L., SARITAS S.: HARDNESS AND DENSIFICA-
TION BEHAYIOUR OFCOLD ISOSTATICALLY PRESSED POWDERS.
METALL 2004, t. 58, m 10, s. 633+636, póz. 77270 — AG
Prasowanie izostatyczne proszków metalicznych i ceramicz-
nych jest jednym z ważnych osiągnięć technologicznych w prze-
twórstwie materiałów. W przeciwieństwie do innych ciśnieniowych
metod zagęszczania, wielokierunkowe zastosowanie ciśnienia
w procesie prasowania izostatycznego na zimno (CIP) pozwala na
uzyskanie wyższych gęstości wyprasek proszku. Zaprojektowano
i skonstruowano urządzenie do izostatycznego prasowania na zim-
no, w którym uzyskano ciśnienie do 650 MPa. Podzespoły urządze-
nia, np. tłok i komora wykonano ze stali SAE 1040 i poddano obrób-
ce cieplnej do twardości 60 HRC. Przy utrzymaniu wysokiego
ciśnienia jako media zastosowano wodę i oleje mineralne. Rura
miedziana została wykorzystana jako pojemnik na proszek. Badano
zachowanie się podczas prasowania izostatycznego na zimno pro-
szków żelaza, aluminium i tlenku glinu o różnej twardości i w przy-
bliżeniu o jednakowych wielkościach cząstek. Uzyskane wyniki
wskazują, że:
— twardość proszków aluminium i żelaza wzrastała ze wzrostem
ciśnienia, pomimo że stosunki gęstości teoretycznych obu pro-
szków nie zmieniały się nawet powyżej 300 MPa,
— prawie pełne zagęszczenie uzyskano wykorzystując proces izo-
statycznego prasowania na zimno dla miękkich i łatwo odkształ-
calnych proszków aluminium, przy gęstości teoretycznej ok.
98 %,
— dla proszku żelaza uzyskano gęstość względną ok. 88 % po
prasowaniu przy 500 MPa,
— bardzo twarde proszki tlenku glinu osiągnęły 50% gęstości teo-
retycznej przy ciśnieniu 500 MPa.
KRZEPNIĘCIE EUTEKTYCZNE I JEGO ROLA W TWORZENIU
POROWATOŚCI PODCZAS ODLEWANIA
LU L., NOGITA K., MC DONALDS S. D., DAHLE A. K.: EUTECTIC
SOLIDIFICATION AND ITS ROLE IN CASTING POROSITY FORMA-
TION. J. MINER. MET. MATER. SOC. 2004, t. 56. nr 11, s. 52-58, póz.
77269 — AG
Stopy aluminium charakteryzują się wysoką wytrzymałością,
doskonałą odpornością na korozję, dobrą przewodnością cieplną
i elektryczną. Zastępują one tradycyjne materiały w takich dziedzi-
nach, jak transport, produkcja opakowań, budownictwo, przemysł
maszynowy, pozwalając na znaczną redukcję wagi. Powyższe wła-
ściwości spowodowały znaczny wzrost produkcji i zastosowań alu-
minium w ubiegłej dekadzie. Od 1991 roku producenci samochodów
podwoili ilość stosowanych podzespołów aluminiowych. Oczekuje
się kontynuacji tego trendu w związku z międzynarodowym naci-
skiem na redukcję zużycia energii i emisji szkodliwych substancji.
Zakłada się, że w latach 2001+2005 zastosowanie aluminium
w przemyśle motoryzacyjnym wzrośnie o 50 %.
W nowoczesnych zastosowaniach jakość i spójność odlewów sto-
pów aluminium mają coraz większe znaczenie. Wymaga to ścisłej
kontroli procesów krzepnięcia stopu, topienia i odlewania oraz po-
ziomu zanieczyszczeń. Krzepnięcie podeutektycznych zapraw Al-Si
rozpoczyna się ze wzrostem pierwotnej fazy aluminium. Fazy mię-
dzymetaliczne mogą tworzyć się w różnych etapach w zależności od
składu stopu. Dlatego też mikrostruktura podeutektycznych zapraw
Al-Si zwykle obejmuje dwie główne składowe: pierwotne alumi-
nium i eutektykę (Al + Si), a ich stosunek w dużej mierze zależny
jest od zawartości krzemu. Skład większości zapraw Al-Si znajduje
się w pobliżu punktu eutektycznego, wobec tego, aby wykorzystać
w pełni ich doskonałą lejność, (Al + Si) często obejmuje powyżej
50 % obj. struktury. Eutektyka (Al + Si) pełni ważną rolę przy
określeniu własności mechanicznych zapraw Al-Si. Ponadto, jej
powstawanie jest najczęściej końcowym etapem procesu krzepnię-
cia, wpływającym znacząco na przebieg odlewania i w rezultacie na
powstawanie wad odlewniczych, a szczególnie porowatości. Tak
więc istotne jest zrozumienie i kontrola procesu krzepnięcia eutekty-
cznego.
W artykule szczególną uwagę zwrócono na wyjaśnienie przebiegu
procesów zarodkowania eutektycznego i wzrostu w podeutektycz-
nych zaprawach Al-Si, dyskutując szczególnie wzajemne zależności
pomiędzy procesem krzepnięcia i porowatością. W zależności od
warunków krzepnięcia i składu stopu w podeutektycznych zapra-
wach Al-Si zidentyfikowano różne mechanizmy zarodkowania,
w tym: zarodkowanie w obszarze sąsiadującym z zakończeniami
dendrytów aluminium; niezależne zarodkowanie ziarn ęutektycz-
nych w przestrzeniach międzydendrytycznych oraz zarodkowanie
i wzrost przeciwny do gradientu cieplnego. Możliwa jest również
kombinacja ww. mechanizmów. Wyjaśniono również, że wprowa-
dzenie obcych wtrąceń do wzrastającej fazy krzemowej sprzyja
tworzeniu się bliźniaków, co prowadzi do modyfikacji struktury
i własności oraz analizowano przebieg procesów zarodkowania i ich
zależności z powstawaniem porowatości przy odlewaniu. Szeroko
prowadzono badania nad odkryciem alternatywnych metod badań
i/lub optymalizacji procesu, opracowanie nowych modyfikatorów
oraz dalsze doskonalenie jakości odlewów ze stopów aluminium.
GLARE — MATERIAŁ PRZYSZŁOŚCI
GLARE — WERKSTOFF DER ZUKUNFT. ALUMINIUM 2004, t. 80,
nr 10, s. 1091+1093, póz. 77274 —AG
Holenderska firma Stork Aerospace produkuje, stosowany w no-
wym samolocie Airbus 380, materiał kompozycyjny Glare na bazie
aluminium umocnionego włóknami szklanymi, na którego produ-
149
keję posiada prawa patentowe.
Największy na świecie samolot Airbus 380 jest typowym przykła-
dem współpracy firm europejskich. Jego podzespoły produkowane
są w siedmiu fabrykach w Niemczech, poza tym w ośmiu w Wiel-
kiej Brytanii, Francji i Hiszpanii. W Niemczech produkuje się części
kadłuba, skrzydeł i wyposażenia wewnętrznego. Montaż końcowy
wykonuje się w zakładach w Tuluzie we Francji. Na dwóch pokła-
dach samolotu Airbus 380 może podróżować 555 pasażerów non-
stop przez 14 800 km.
Po wielu latach badań opracowano nowy materiał kompozycyjny
Glare składający się z kilku warstw blachy aluminiowej o grubości
0,2 do 0,3 mm przekładanych folią i matami z włókna szklanego.
Warstwy aluminium są spiekane z warstwami włókna szklanego.
Laminat charakteryzują doskonałe własności mechaniczne, a niektó-
re z nich, jak na przykład wytrzymałość na rozciąganie lub odpo-
rność na uderzenia, mogą być optymalizowane poprzez kontrolę
orientacji mat z włókna szklanego.
Po 30 latach badań na Uniwersytecie Technicznym w Delft materiał
będzie po raz pierwszy wykorzystany przy budowie samolotu. Z no-
wego materiału wykonano ponad 400 m kadłuba samolotu Airbus
380 i niektóre z podzespoły w części ogona.
Do firmy Stork dostarczane są blachy aluminiowe w rolkach o sze-
rokości 1,5 m, następnie rozwijane i cięte na wymiar na specjalnie
skonstruowanym urządzeniu. Mogą one osiągnąć długość do 11 m.
Następnie blachy są anodowanie, poddane specjalistycznej obróbce
mającej na celu poprawę przyczepności i pakowane w pokrowce
plastikowe. Kolejne etapy to m.in.: cięcie, powtórne walcowanie
i oczyszczanie na sucho. Blachy są dopasowywane ręcznie, warstwa
po warstwie, w formach do wytwarzania elementów kadłuba.
Z blach aluminiowych, mat z włókna szklanego i folii przylepnej
montowane są całe segmenty (panele), a następnie „spiekane" w pod
ciśnieniem, w temperaturze 180 °C przez 4 godziny.
Grubość paneli może być zróżnicowana. Przykładowo najcieńsze
z nich o grubości jedynie 1,73 mm to 5 warstw: trzy z aluminium
i dwie z mat z włókna szklanego. Do zastosowań wymagających
szczególnej wytrzymałości panele mogą mieć grubość nawet 18 mm
i składać się z 15 warstw. Wysoką jakość zabezpieczono poprzez
kontrolę ultradźwiękową i skanowanie każdego milimetra powierz-
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PO NOWYM ROKU W EUROPIE PROGNOZOWANY JEST WZROST
PREMII DLA MIEDZI
BARRY S.: COPPER PREMIUMS IN EUROPĘ SET TO SOAR IN NEW
YEAR. MET. BULL. 2004, nr 8871, s. 14, póz. 77258 — BŁ
Prognozuje się, że premie dla miedzi w Europie ulegną zwię-
kszeniu na początku 2005 r. i osiągną poziom 120+130 $/t. Główną
przyczyną jest znaczny wzrost popytu napędzanego ogromnym
zapotrzebowaniem ze Wschodniej Azji. Przewiduje się pogłębienie
deficytu na rynku miedzi w pierwszej połowie 2005 r. Najprawdopo-
dobniej nastąpi wzrost cen w związku z brakiem nowych dostaw na
rynek europejski i kurczącymi się zapasami, które trzeba będzie
uzupełnić.
CENY KOBALTU ZACZYNAJĄ WZRASTAĆ W MIARĘ ZAINTERE-
SOWANIA NABYWCÓW
EYANS CH.: COBALTPRICES BEGIN ASCENT AS CUSTOMERINTER-
EST BUILDS. MET. BULL. 2004, nr 8871, s. 17, póz. 77260—- BŁ
Ceny kobaltu spadły, gdy klienci znów zainteresowali się ryn-
kiem bezpośrednim i zawarli kontrakty na 2005 r.
Producenci nie zalewają już rynku agresywnymi ofertami. Ceny
kobaltu niskiej jakości na początku grudnia 2004 r. wzrosły do
poziomu 15,90+16,90 $/funt, a kobaltu wysokiej jakości osiągnęły
poziom 16,25+17,25 S/funt. W międzyczasie niektórzy klienci za-
częli zawierać kontrakty na 2005 r. z ceną na poziomie 18 $/funt.
150
chni.
TYTAN — CZY TERAZ JEST CZAS?
FROES E. H.: TITANIUM — IS THE TIME NOW? J. MINER. MET.
MATER. SOC. 2004, t. 56, nr 11, s. 30, póz. 77268 — AG
Rośnie zainteresowanie tytanem i jego stopami do zastosowań
w dziedzinach stawiających wysokie wymagania jakościowe, takich
jak: przemysł zbrojeniowy i motoryzacyjny, lotnictwo, medycyna.
Jednak koszty otrzymywania tytanu i jego stopów są wysokie, a to
wiąże się z ich wysoką ceną. Wysiłki naukowców ukierunkowane są na
opracowanie niskokosztowych procesów otrzymywania materiałów
oraz opracowanie technologii wytwarzania podzespołów o kształcie
bliskim ostatecznemu (NNS), pozwalających na wyeliminowanie
operacji wykańczających i obróbki mechanicznej. W serii artykułów
poruszono powyższe zagadnienia, w tym m.in. dotyczące:
— zastosowania w przemyśle zbrojeniowym podzespołów tytano-
wych (NNS) w lekkiej haubicy, wytwarzanych w procesie odlewa-
nie metodą traconego wosku, odkształcenia plastycznego i kucia,
— wykorzystania blach ze stopów tytanu w systemach wydechowych
samochodów i motocykli, których zastosowanie redukuje masę
i umożliwia poprawę zarówno osiągów pojazdów jak i zmniej-
szenie zużycia paliwa,
— udoskonalenia właściwości i procesów wytwarzania oraz roz-
szerzenie zastosowania blach z gamma TiAl, atrakcyjnego ma-
teriału dla lotnictwa oraz do zastosowań w podwyższonych i wy-
sokich temperaturach,
— udoskonalenia własności i procesów wytwarzania stopów do
zastosowań w wysokich temperaturach na przykładzie stopu
Ti-Fe-Si-O,
— udoskonalenia właściwości i rozszerzenie możliwości zastosowań
części tytanowych wykonanych metodami metalurgii proszków,
— udoskonalenie technologii proszkowych, pozwalających na ob-
niżenie kosztów i zabezpieczenie wysokiej jakości,
— udoskonalenie własności i procesów wytwarzania oraz zastoso-
wań w medycynie m.in. stopu p-Ti-Nb-Zr-Ta, z którego wyko-
nuje się np. sztuczne stawy biodrowe, płytki i śruby.
Jednak kupujący oczekują ceny na poziomie 16 $/funt, co jednak
może okazać się nadmiernie optymistyczne.
Firma WMC Resources, zwiększyła swoje ceny o l $ do poziomu
18,50 $/funt. Ceny w transakcjach z dostawą w grudniu 2004 r. i sty-
czniu 2005 r. kształtowały się od 17,25 $ do 17,75 $/funt.
Analitycy odnoszą się sceptycznie do prognoz mówiących o wzro-
ście ceny kobaltu nawet do 20 $/funt i wyższej, szczególnie w związ-
ku ze spodziewanym napływem na rynek surowca z Konga.
WYSOKI POPYT NA BRYTYJSKIM RYNKU WTÓRNEGO ALUMI-
NIUM
SEAN B.: UK SECONDARY ALUMINIUM CLIMBS ON STRONG
DEMAND. MET. BULL. 2004, nr 8867, s. 28, póz. 77266 — BŁ
Ceny na rynku wtórnego aluminium wzrosły o l O $/t. Wzrost ten
jest wynikiem bardzo dużego zapotrzebowania ze strony przemysłu,
a także systematycznie rosnących cen złomu aluminium.
Wzrost cen złomu spowodował wzrost ceny stopów typu LM6/LM25
do 1200+1225 funtów/t, a stopów typu LM24 do 1040+1070 fun-
tów/t. W Wielkiej Brytanii sytuacja na rynku jest dość wyważona,
popyt jest równoważony przez podaż, choć pojawiają się pewne
tendencje wzrostu popytu.
Wynegocjowane ceny złomu są na zadowalającym poziomie, jednak
wszystko wskazuje na to, że nie utrzymają się one długo i rozpocznie
się proces ich spadku. Próba przybliżenia przyszłych ruchów na
rynku złomu jest bardzo trudna ze względu na sprzeczne opinie
ze strony przetwórców i kupców. Niektórzy kupcy poinformowali
0 obniżeniu cen po tym, jak na rynek dotarła informacja o bezpiecz-
nym stanie magazynów i zapasów. Na rynku pierwotnego alumi-
nium ceny umacniają się i trend ten wydaje się być niezachwiany,
w szczególności na LME.
Obecnie nie można jednoznacznie określić kierunku, w którym roz-
winie się sytuacja na rynku wtórnego aluminium. W każdym razie
prawdziwe jest stwierdzenie mówiące o tym, że za dobry materiał
trzeba zawsze zapłacić dobrą cenę. Wśród handlarzy złomem obser-
wowany jest wzrost zainteresowania handlemna skalę przemysłową.
CYNK
ZINK. MET. BULL. MON. 2004, nr 408, s. 54-55, póz. 77256 — BŁ
Zalety cynku znano w czasach starożytnych w Chinach i In-
diach. Ten srebrzysto-niebieski metal to dobry przewodnik ciepła
1 elektryczności. Czysty cynk w temperaturze pokojowej i powyżej
200 °C jest kruchy, ale już w temperaturze od 100+150 °C łatwo
poddaje się formowaniu, np. walcowaniu czy też wyciąganiu
w druty. Cynk w powietrzu ulega pasywacji, pokrywając się zwartą
powłoką, rozpuszcza się w kwasach i mocnych zasadach.
W przyrodzie występuje w niewielkich ilościach. Jego średnie wy-
stępowanie w środowisku naturalnym wynosi ok. 70 ppm. Występu-
je w postaci licznych minerałów, z których nąjważniejszajest blenda
cynkowa i jej odmiany, produkty wietrzenia siarczków cynku (smitso-
nit, hemimorfit, hydrocynkit, monheimit) oraz także: cynkit, franklinit,
willemit i inne. Światową produkcję górniczą cynku zdominowały
Azja i obydwie Ameryki. Największe kopalnie na świecie znajdują
się na Alasce, w Kanadzie oraz w Peru i Australii. W 2003 r. świa-
towa produkcja górnicza przekroczyła wielkość 9,5 min t. Metalicz-
ny cynk otrzymuje się z rud podczas operacji: wzbogacania rudy,
prażenia lub spiekania koncentratu cynkowego, elektrolitycznego
lub pirometalurgicznego przerobu tlenku cynku na cynk meta-
liczny oraz rafinacji cynku uzyskanego metodą pirometalurgicz-
ną. Światowa produkcja cynku w 2003 r. przekroczyła poziom
9,8 min t. W 2004 r. prognozuje się jej wzrost o 3,1 %, a w nastę-
pnym — o 4,9 %.
Cynk głównie stosowany jest do wytwarzania stopów odlewniczych
i do przeróbki plastycznej oraz do cynkowania wyrobów. Blachy
cynkowe i ocynkowane blachy stalowe, ze względu na swoje włas-
ności antykorozyjne, stosowane są np. w budownictwie, m.in. na
rynny, pokrycia dachowe itd. Cynk metaliczny wykorzystuje się
m.in. do produkcji ogniw i kubków bateryjnych, płyt chemigraficz-
nych, związków chemicznych stosowanych w przemyśle farbiar-
skim, do produkcji pyłu cynkowego i bieli cynkowej.
„Zaskakujący cynk" — to kampania promocyjna zorganizowana
przez ILZSG, która wyeksponowała zastosowania cynku w różnych
wyrobach codziennego użytku oraz gałęziach przemysłu, m.in. na
różnego rodzaju powłoki ochronne, do produkcji stopów, farb i róż-
nego rodzaju związków chemicznych.
Według prognoz ILZSG globalne zapotrzebowanie na cynk, wyno-
szące w 2003 r. 9,85 min t, wzrośnie o 4,8 % do końca 2004 r.,
a w roku następnym o 4,3 %. Głównym odbiorcą będą gwałtownie
rozwijające się Chiny. Poniżej przedstawiono dane ILZSG dotyczą-
ce produkcji i zużycia cynku w latach 2002+2003:
Produkcja górnicza (w tyś. t) 2002 2003
Europa 906 1017
Afryka 242 259
Ameryka 3759 3795
Azja 2549 3058
Oceania 1444 1447
Świat—ogółem 8900 9576
w tym Zachód 6459 6706
Produkcja cynku (w tyś. t)
Europa 2905 2742
Afryka 147 193
Ameryka 1904 1932
Azja 4189 4438
Oceania 567 563
Świat — ogoleni 9712 9858
w tym Zachód 6661 6663
Zużycie cynku (w tyś. t)
Europa 2766 2802
Afryka 187 174
Ameryka 2028 1953
Azja 4151 4651
266 267
Świat— ogółem 9398 9847
w tym Zachód 7127 7119
PRZEGLĄD RYNKU CYNY
MAC MILLAN A.: FUNDAMENTAL OUTLLOK FOR TIN. MIN. J. 2004,
nr 19, Nov., s. 4, póz. 77173 — BŁ
W drugiej połowie 2004 r. narynku cyny panowały raczej trudne
warunki sprzedaży, jednak cena cyny w kontraktach trzymiesięcz-
nych pod koniec października była o 40 % wyższa niż na początku
2004 r.
27 maja cena cyny gwałtownie spadła do poziomu 9500 $/t, po
gwałtownym wzroście w dniu poprzednim, gdy po raz pierwszy od
15 lat osiągnęła poziom powyżej 10 000 $/t. Na powyższą sytuację
mogły wpłynąć m.in. nieokiełznany skup w pierwszej połowie roku
dokonywany przez kontrahentów długoterminowych, przewidują-
cych możliwość braku regularnych dostaw a także postawa produ-
centów, szczególnie w Chinach.
W konsekwencji tej sytuacji przewiduje pojawienie się niewielkiego
deficytu na początku 2005 r.
W 2004 r. zaobserwowano znaczący wzrost produkcji cyny. Według
danych Chińskiego Narodowego Biura Statystycznego w ciągu pier-
wszych 9 miesięcy 2004 r. w Chinach wyprodukowano 82 600 t
rafinowanej cyny, czyli o 20,3 % więcej niż w tym samym okresie
w roku poprzednim.
W Indonezji, którajest drugim światowym producentem rafinowanej
cyny, produkcja będzie prawdopodobnie niższa niż poziom 64 800 t
osiągnięty w 2003 r. Z ostatnich raportów wynika, że PT Timag
przewiduje spadek swojej produkcji w 2004 r. do 36 000 1. Dla porów-
nania w roku poprzednim produkcja ww. firmy wynosiła 45 900 1.
W Malezji i Tajlandii zaobserwowano duży wzrost produkcji w Ma-
laysia Smelting Corp., której produkcja będzie wyższa o 10 000 1 niż
18 300 t osiągnięte w 2003 r.
W 2003 r. wzrost popytu szacowano na 7 %, głównie napędzanego
przez gwałtowny rozwój gospodarki w Chinach. Na 2004 r. progno-
zowany jest popyt na tym samym poziomie, a w 2005 r. — spadek
do ok. 3 %.
Popyt na Zachodzie napędza głównie silny rozwój przemysłu ele-
ktronicznego, szczególnie w Japonii i pozostałych krajach Azji. Na
wysokim poziomie utrzymuje się również popyt w Stanach Zjedno-
czonych, związany ze słabą kondycją lokalnych producentów cyny.
Jednak, pomimo prognozowanego wysokiego poziomu produkcji
w 2005 r., rynek będzie na najlepszej drodze do odnotowania rekor-
dowego deficytu. Ten fakt podkreśla przykład grupy Tin Technolo-
gy, która ostatnio ogłosiła, że stan zapasów cyny spadł w połowie
2004 r. do poziomu zaledwie 23 500 t, co jest równoważne 4 tygo-
dniom dostaw. W związku z powyższym przewiduje się, że w
2005 r. cena cyny na pewno wzrośnie.
SPEKULACYJNE ZACHOWANIE SIĘ FIRMY CHELABIŃSK
MAGNOWSKID.:CHELYABINSKBLASTS MARKET SPECULATION
OVER CLAIMS. MET. BULL. 2004, nr 8871, s. 18, póz. 77259 — BŁ
Rosyj ska firma Chelabinsk Electrometallurgical Integrated Plant
uderzyła spekulacyjnie w rywali i handlowców.
Firma zainwestowała w swoją kopalnię i twierdzi, że jest w stanie
wprowadzić na rynek 175 tyś. t w 2004 r. i 300 tyś. t w roku nastę-
pnym. Niektórzy analitycy rynku sugerowali, że w firmie wystąpiły
przypadki nie wypełnienia zobowiązań wobec klientów. W tej sytua-
cji biuro rzecznika prasowego firmy w Stanach Zjednoczonych poin-
formowało ojej dobrej sytuacji i stwierdziło, że konkurencja rozpu-
szcza nieprawdziwe pogłoski, ponieważ produkcja dostarczana jest
na bieżąco — bezpośrednio do klientów. Oprócz zamieszania wokół
Chelabinska duży wpływ na rynek miała sytuacja w indyjskim Nava
Habrat Ferro-Alloys i w zakładach Xstrata w RPA. Pożar w indyj-
151
skich zakładach Nava Habrat Ferro-Alloys zatrzymał produkcję.
Zakłady Nava Habrat, o wydajności 120 tyś. t/r., nie są w stanie
przewidzieć kiedy nastąpi wznowienie produkcji. Z kolei firma
Xstrata Alloys ogłosiła, że z dniem l grudnia 2004 r. zamyka dwa
zakłady w Wonderkop w RPA, które najprawdopodobniej nie zosta-
ną otworzone przed sierpniem 2005 r. Wonderkop to przedsięwzię-
cie joint yenture Xstrata i Samancor o wydajności około 180 tyś. t/r.
HYDRO ALUMINIUM PLANUJE BUDOWĘ ZAKŁADU W KATA-
RZE ZA 3 MLD $
KASSAKOYICH N.: HYDRO ALUMINIUM PLANS TO BUILD $3 BN
PLANT IN QATARMET. BULL. 2004, nr 8872, s. 12. póz. 77261 — BŁ
Firma Hydro Aluminium, jeden z trzech największych produ-
centów aluminium, ogłosiła plany budowy nowych zakładów w Ka-
tarze. Wartość planowanej inwestycji wynosi 3 mld $.
Hydro Aluminium, wybuduje zakład elektrolizy, odlewnię, a także
elektrownię razem z firmą partnerską — Qatar Petroleum. Spodzie-
wane możliwości produkcyjne pod koniec pierwszej fazy realizacji
projektu to 570 tyś. t pierwotnego aluminium rocznie. Osiągnięcie
pełnych możliwości produkcyjnych planowane jest na 2009 r.
Zakłady zostaną wzniesione w przemysłowym regionie Mesaieed,
na południe od Doha. Ich lokalizacja pozwała w przyszłości na
podwojenie produkcji. Produkcja pierwotnego aluminium w firmie
Hydro Aluminium wynosi 1,5 min t/r. oraz 1,8 min t/r. aluminium
wtórnego.
Według ministra energetyki i przemysłu w Katarze: „Realizacja po-
wyższego projektu będzie siłą napędową dla przemysłu w Katarze.
Katar ma strategiczną lokalizację do produkcji pierwotnego alumi-
nium ze względu na doskonałe możliwości dostosowania się do
potrzeb rynków Europy i Azji oraz duże potencjalne możliwości
ekspansji na rynek amerykański w związku z konkurencyjnymi ko-
sztami".
W tej inwestycji firma Quatar Petroleum będzie posiadała 51 %
udziałów, a Hydro Aluminium 49 %. Jednocześnie Hydro Alumi-
nium zobowiązała się do dystrybucji produkcji wszystkich odlewni
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2005 •*• 2006
14-15 marca, 2005, Cape Town, RPA
Pyrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
e-mail: bwills@min-eng.com
www.min-eng.com
16^18 marca, 2005, Cape Town, RPA
Bio-& Hydrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2004, t. 17, nr 3, s. 487
e-mail: bwills@min-eng.com
www.min-eng.com
26-28 kwietnia, 2005, Moskwa, Rosja
Aluminium in Transport
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: main@alusil.net
www.alusil.net
18-20 maja, 2005, Shanghai, Chiny
Aluminium China 2005
152
przez swoją światową sieć handlową.
PROBLEMY PRODUKCYJNE WCIĄŻ NĘKAJĄ HISZPAŃSKA
FIRMĘ ATLANTIC COPPER
BARRY S.: PRODUCT1ON PROBLEMS CONTINUETO AFFLICT AT-
LANTIC COPPER IN SPAIN. MET. BULL. 2004, nr 8872, s. 13, póz. 77262
— BŁ
Problemy z produkcją firmy Atlantic Copper, hiszpańskiego
producenta miedzi, które rozpoczęły się we wrześniu 2004 r. wciąż
nie zostały rozwiązane. Atlantic Copper produkuje rocznie ok. 263
tyś. t miedzi w postaci katod i 20 tyś. t drutu. Firma popadła w kło-
poty po strajkach pracowniczych na początku sierpnia, przeprowa-
dzonych w reakcji na zapowiedź redukcji 108 pracowników.
Firma Atlantic Copper podjęła decyzję o upłynnieniu zapasów na
rynku bieżącym, lecz pomimo tego ilość dostępnego surowca w Eu-
ropie spada. Cena za przeróbkę utrzymuje się na poziomie 65-5-85 $/t
i jest trochę wyższa niż w Wielkiej Brytanii i we Włoszech ze wzglę-
du na koszty dodatkowe. Jednak nic nie wskazuje, że do końca
2004 r. nastąpi jakaś zmiana.
Większość kontraktów na 2005 r. ustaliła się na poziomie 115 $/t,
szczególnie po informacji jednego z największych światowych pro-
ducentów firmy Codelco, która ogłosiła w listopadzie 2004 r., że ta-
ki poziom cen zostanie ustalony w przyszłym roku. Wciąż jeszcze
oferowana jest cena 130 $/t, ale zainteresowanie powyższą ofertąjest
nieduże.
Przewiduje się, że w styczniu 2005 r. rynek znów się ożywi, a cena
ustali się na poziomie 120-130 $/t. Wzrost ten będzie napędzany
głównie silnym popytem i małą podażą.
Duży wpływ na rynek mają konsumenci z Chin, zwiększając tonaż
zamówień na początku 2005 r. Chińczycy wciąż poszukują materia-
łu, ale nie zaakceptują ceny na poziomie 140-150 $/t, gdyż wię-
kszość ich potrzeb pokrywana jest kontraktami długo- i średmo-
terminowymi. Wszystko wskazuje na to, że na rynku w 2005 r. dalej
będzie deficyt, który utrzyma się pomimo wyższych cen motywują-
cych producentów do zwiększania swojej produkcji.
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: grace.shi@reedexpo.com.cn
www.reedexpo.com
7-9 czerwca 2005, Nicea, Francja
ECCC 2005, 5th European Continuous Casting Conference
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
fax: +33 l 41255858
13-15 czerwca 2005, Falmouth, Wielka Brytania
Processing&Disposal of Minerals Industry Waste 05
Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74, nr
1-4, s. 386
e-mal:bwills@min-eng.com
fax:+44(0) 1326318352
4-8 września 2005, Lizbona, Portugalia
Eurocor 2005
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
e-mail: mgferreira@cv.ua.pt
5*8 września, 2005, Praga, Czechy 10*12 listopada 2005, Cape Town, RPA
Euromat-2005 Process Systems 05
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72 Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74, nr
e*mail: euromat@fems.org 1*4, s. 386
www.euromet2005.fems.org e-mal:bwi lls@min-eng.com
fax: +44 (0)13263 i 8352
7*19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium 14*16 listopada, 2005, Neu-Ulm, RFN
Źródło: Minerals Engineering. 2003, v,16nr9, s.88: Continuous Casting
e-mail: akiofuwa@waseda.jp Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: concast@dgm.de
20*22 października, 2005, Modena, Italia
www.dgm.de/concast
AIumotove 2005
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72 12*16 marca, 2006, San Antonio, USA
e-mail: info@aluplanet.com TMSMeeting&Exhibition
www.alumotive.it Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
www.aluplanet.com e-mail: mgtserv@tms.org

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach

tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

• Baza Metale Nieżelazne (BMN)
Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

• Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

• Opracowania Własne (ÓW)

Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN, takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych, Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice, ul. Sowińskiego 5.
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263, fax (0-32) 2316933; 2380350, e-mail: AlicjaS@imn.gliwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — A W

153

E nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : d r hab. inż. J A N B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
OPŁATY TC/RC DLA MIEDZI
COPPER TC/RC SETTLEMENT, Mining .Journal, 5 November 2004, p. l
Firma LG Nikko Copper Inc. z Korei Pd. zwiększa dwukrotnie
opłaty za przeróbkę i rafinację miedzi w roku kalendarzowym 2005.
Opłaty ustalono na 85,5 $/dmt i 8,5 c/lb. Przedsiębiorstwo zastosuje
nowe ceny wobec BHP Biliton, który dostarczy 300 tyś. Mg koncen-
tratów miedzi z kopalni Escondida.
CHINA METALS ZMIENIA PROGNOZĘ DOTYCZĄCĄ POPYTU
NA MIEDŹ
CHINA MINMETALS CUTS COPPER FORECAST, Mining Journal, 12
November 2004, p. 3
China Minmetals Co. przewiduje na 2005 r. wzrost krajowego
popytu na miedź o 5,7 % do 3,7 min Mg. Wcześniej przedsiębior-
stwo prognozowało wzrost zapotrzebowania do poziomu 4 min Mg.
Według China Metals w 2005 r. produkcja miedzi wzrośnie do 2,2
min Mg, import miedzi rafinowanej osiągnie poziom 1,5 min Mg/r.,
a import koncentratów miedzi wyniesie 3,3 min Mg. Około 60 %
chińskiego popytu na miedź trafia obecnie do sektora energetyczne-
go w związku. Przedsiębiorstwo uważa, że od 2006 r. chińskie do-
stawy energii przewyższą zapotrzebowanie, co spowoduje wolniej-
szy wzrost konsumpcji miedzi.
SIPA RESOURCES ZACHĘCA CBH DO NABYCIA UDZIAŁÓW
W PROJEKCIE PANORAMA
SIPA RESOURCES INYITES CBH AT PANORAMA, Mining Journal, 12
November 2004, p. 9
Sipa Resources Ltd osiągnął porozumienie umożliwiające CBH
Resources Ltd nabycie udziałów w projekcie eksploracyjnym mie-
dzi i cynku Panorama w regionie Pilbara w Zachodniej Australii
oraz zakup zagospodarowanego projektu Sulphur Springs zlokali-
zowanego w obrębie projektu Panorama. Złoże Sulphur Springs
posiada zasoby prawdopodobne o wielkości 4,4 min Mg i średniej
zawartości 1,8 % Cu i 5,6 % Zn występujące w pobliżu dwóch są-
siednich złóż zawierających zasoby oszacowane odpowiednio na 3, l
min Mg o średniej zawartości 3,5 % Cu i 0,9 % Zn i na 3,3 min Mg
o średniej zawartości 0,6 % Cu i 10 % Zn. Feasibiłity study przewi-
duj e eksploatację rudy metodą odkrywkową w pierwszej fazie, a me-
todą podziemną w kolejnym etapie działalności. Koszt inwestycji
obliczono na 83 min $A. Za złoże Sulphur Springs CBH Resources
Ltd zapłaci w sumie 10 min $A. Ponadto przedsiębiorstwo może
nabyć około 60% udziałów w projekcie Panorama za 4 min $, które
przeznaczy na poszukiwania. W skład obszaru objętego jv wchodzi
złoże Kangaroo Caves o zasobach na poziomie l ,7 min Mg o śred-
niej zawartości 0,6 % Cu i 9,8 % Zn oraz złoże Bernts zawierające
154
Światowy rynek metali
Rudy Metale R 50 2005 nr 3
UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
zasoby o wielkości 0,6 min Mg i średniej zawartości 0,3 % Cu oraz
7,8 % Zn.
CHILE ZATWIERDZA SPRZEDAŻ
CHILE APPROYES SALE, Mining Journal, 19 November 2004, p. 3
Kongres chilijski zatwierdził sprzedaż huty i rafinerii miedzi
Yentanas o wydajności 330 tyś. Mg/r. (własność państwowej firmy
Enami) państwowemu przedsiębiorstwu Codelco za sumę 395 min $.
Umowa umożliwi Enami spłatę długu w wysokości 450 min $, a tak-
że modernizację huty Paipote i zagospodarowanie projektu miedzi
Delta zlokalizowanego w pobliżu miasta Ovalle.
PLANY ENAMI WOBEC KOPALNI
ENAMI PLANS MINĘ, Mining Journal, 19 November 2004, p. 8
Empresa Nacional de Minera (Enami) planuje budowę nowej
kopalni Delta zlokalizowanej na północy Chile w pobliżu miasta
Ovalle. Według projektu kopalnia będzie produkowała rocznie 50
tyś. Mg koncentratów miedzi. Uruchomienie produkcji nastąpi ok.
2007 r. przy wykorzystaniu huty Paipote, której zdolności produ-
kcyjne zostaną zwiększone o 65-^75 tyś. Mg w stosunku do obe-
cnych 300 tyś. Mg miedzi anodowej rocznie.
ANYIL NABYWA UDZIAŁY W PROJEKCIE MUTOSffl W DRC
ANYIL AGREES MUTOSHIACQUISITION IN DRC, Mining Journal, 19
November 2004, p. 9
Anvil Mining Ltd zgodził się nabyć od Gecamines i Emiko sprl
70 % udziałów w projekcie miedzi i kobaltu Mutoshi zlokalizowa-
nego w regionie Kolwezi w Demokratycznej Republice Kongo. Pro-
jekt obejmuje kopalnię Mutoshi, zbiornik odpadowy Kulumaziba,
złoża Mutoshi Northwest i Nioka, prospekt niklu Kamukonko
i grunty w regionie wydobywczym miedzi Kolwezi Klippe. Zgodnie
z warunkami umowy Anvil zapłaci za udziały w projekcie 12,5
min $ w gotówce i akcjach.
URUCHOMIENIE KOPALNI KANSANSHI
KANSANSHI COMMISSIONING, Mining Journal, 19 November 2004,
p. 9
First Quantum Minerals Ltd po wybudowaniu nowej linii ele-
ktroenergetycznej rozpoczął uruchamianie kopalni miedzi i złota
Kansanshi w Zambii, w której ma 80 % udziałów. Zakłady krusze-
nia, wzbogacania, ługowania, filtracji, ekstrakcji rozpuszczalniko-
wej i elektrorafinacji zostaną aktywowane w okresie od grudnia
2004 do marca 2005 r. Kopalnia rozpocznie produkcję rynkową
w marcu 2005 r. na poziomie 60 tyś. Mg/r. miedzi katodowej i 70
tyś. Mg/r. koncentratów miedzi.
AUKCJA PROJEKTU LIMAMAYO
LIMAMAYO AUCTION, Mining Journal, 19 November 2004, p. 9
Rząd Peru zamierza wystawić na aukcji projekt miedzi Lima-
mayo o powierzchni 17 600 ha, który znajduje się 1200 km na
południowy-wschód od Limy. Cena wywoławcza wynosi 70 tyś. $.
Według Instytutu Górnictwa, Geologii i Metalurgii (Ingemmet)
w obrębie Limamayo występują dwie strefy mineralizacji zawierające
odpowiednio 0,33 % Cu i 0,47 % Zn oraz 0,46 % Pb i 101 g/Mg Ag.
EUROPEJSKIE PREMIE ZA MIEDŹ SPADŁY DO POZIOMU 20 $
WSKUTEK NISKIEGO POPYTU
COPPER PREMIUMS IN EUROPĘ FALL $20 ON LOWER DEMAND,
Metal Bulletm, 8 Noyember 2004, No. 8867, p. 21
Europejskie premie za miedź spadły do poziomu 20 $/Mg wskutek
niskiego popytu. Europejscy konsumenci miedzi katodowej zmienili
również swoje zainteresowanie względem przyszłych kontraktów,
powodując tym samym załamanie popytu. W wyniku tego Corpora-
cion National del Cobre de Chile (Codelco) wydało oświadczenie,
że na 2005 r. ustalono premie za miedź katodową na poziomie 115
$/Mg. Spadek poziomu europejskich cen spowodował, że premie za
miedź katodową jakości A plasują się na poziomie 65-^85 S/Mg.
CHIŃCZYCY PROJEKTUJĄ HUTĘ W ZAMBII
CH1NESE GROUP TO START CONSTRUCTING ZAMB l AŃ SMELTER,
Metal Bulletin, 29 Noyember 2004, No. 8870, p. 14
China Nonferrous Metals International Mining Co. planuje jesz-
cze w bieżącym roku rozpoczęcie budowy huty miedzi w Zambii.
Nowa huta ma produkować rocznie 50 tyś. Mg miedzi. Huta będzie
zlokalizowana obok kopalni miedzi Chambishi, która prawdopodob-
nie będzie zaopatrywać hutę. Kopalnia jest własnością NFC Africa
Mining, w której 85 % należy do China Nonferrous Metals.
UMOWA ODNOŚNIE DO OBSZARU RED HILL
RED HILL DEAL, Mining Journal, 5 November 2004, p. 8
Placer Dome Inc. podpisał z Miranda Gold Corp. umowę doty-
czącą nabycia 60 % udziałów w obszarze złota Red Hill znajdującym
się w Eureka Co. (Newada). W zamian przedsiębiorstwo musi wy-
dać 2 min $ na eksplorację w przeciągu czterech lat, a kolejne 10 %
udziałów może nabyć poprzez zakończenie w ciągu pięciu lat ban-
kowego feasibility study.
RIO TINTO SPRZEDAJE UDZIAŁY W KOPALNI MORRO DO OURO
RIO TINTO TO SELL MORRO DO OURO STAKE, Mining Journal, 12
Noyember 2004, p. 7
Rio Tinto group i Kinross Gold Corp. podpisali umowę dotyczą-
cą sprzedaży 51 % udziałów w firmie Rio Paracatu Mineracao, która
jest właścicielem kopalni złota Morro do Ouro. Kinross zapłaci Rio
Tinto 260 min $ za udziały w kopalni, która wówczas stanie się jego
własnością. Wcześniej Kinross nabył 49 % udziałów w kopalni
w ramach przejęcia TVX Gold Inc.
EUROPEAN MINERALS OPTYMALIZUJE FEASIBILITY STUDY
DLA PROJEKTU VARVARINSKOYE
EUROPEAN MINERALS OPTIMISES YARYARINSKOYE FEASIBILI-
TY STUDY, Mining Journal, 12 November 2004, p. 8
European Minerals Corp. zoptymalizował feasibility study dla
projektu złota i miedzi Varvarinskoye w Kazachstanie, w którym ma
86% udziałów. Ponownie przeanalizowano wszystkie aspekty
wcześniejszego opracowania, które przewiduje działalność kopalni
odkrywkowej wydobywającej 4,2 min Mg rudy rocznie (oraz 17,8
min Mg nadkładu rocznie) i przerabiającej oddzielnie różne typy
rudy. Kopalnia będzie miała do dyspozycji zasoby pewne i prawdo-
podobne o wielkości 45,3 min Mg i średniej zawartości l ,06 g/Mg
Au i 0,06 % Cu, z których można produkować dore w procesie
ługowania. Ponadto posiada zasoby pewne i prawdopodobne szaco-
wane na 15 min Mg o średniej zawartości 1,66 g/Mg Au i 0,81 %
Cu. z których można produkować koncentraty miedzi i złota w pro-
cesie flotacji. W opracowaniu przyjęto cenę złota w wysokości 375
$/oz oraz cenę miedzi na poziomie l $/lb. Odzysk złota z procesu CIL
szacuje się na 87 %, a z koncentratów i procesu flotacji odpadów na
76 %. Dla miedzi odzysk w procesie flotacji obliczany jest na 84 %.
Koszt inwestycyjny oszacowano na 94 min $. Roczna produkcja
przez pierwsze dziesięć lat prognozowana jest na 145 tyś. oz złota
i ok. 8300 Mg miedzi. W kolejnych 4,5 roku kopalnia ma produko-
wać 107 tyś. oz złota i ok. 3200 Mg miedzi. Przedsiębiorstwo
zamierza rozpocząć budowę kopalni w drugim kwartale 2005 r.
Produkcja ruszy w trzecim kwartale 2006 r.
BOLIYAR FINALIZUJE PLAN DLA PROJEKTU CHOCO 10
BOLIYAR FINALISES CHOCO 10 PLAN, Mining Journal, 12 Noyember
2004, p. 9
Bolivar Gold Corp. otrzymał od Minę Development Associates
aktualizację bazy zasobowej i plan kopalni dla projektu Choco 10.
Według nowej oceny zasoby pewne i prawdopodobne wynoszą 21,4
min Mg i zawierają średnio 1,9 g/Mg Au. To wystarczy na 6,5 roku
działalności przy rocznej przeróbce ok. 5400 Mg rudy w pierwszym
roku i 10 tyś. Mg w późniejszym okresie. Uruchomienie zakładu
przeróbczego zaplanowano na koniec listopada 2004 r., a produkcja
ruszy w lutym 2005 r. na poziomie 180 tyś. oz/r.
PLAN ZAGOSPODAROWANIA DLA PROJEKTU OCAMPO
GAMMON LAKĘ' S OCAMPO PLAN, Mining Journal, 19 November 2004,
p. 10
Gammon Lakę Resources Inc. otrzymał od swojego konsultanta
Kappes, Cassidy and Associates feasibility study dla pierwszej fazy
zagospodarowania projektu złota i srebra Ocampo w Meksyku.
Opracowanie przewiduje siedmiolctniądziałalność, początkowo ko-
palni odkrywkowej, a w późniejszym okresie kopalni podziemnej.
Zasoby pewne i prawdopodobne oszacowano na 33,56 min Mg
o średniej zawartości 1,25 g/Mg Au i 52 g/Mg Ag przy zakładanej
cenie dla złota 400 $/oz i srebra 6,50 $/oz. Odzysk dla złota przy
rudzie o niskiej zawartości metalu prognozowany jest na 77 %,
podczas gdy dla rady o wysokiej zawartości złota na 87 %. Nato-
miast dla srebra odzysk dla rudy o niskiej zawartości metalu szacuje
się na 72 %, a dla rudy o wysokiej zwartości srebra na 46%. Poziom
wydobycia rudy dla kopalni odkrywkowej prognozowany jest na
11 400 Mg/dobę, a dla kopalni podziemnej na 1500 Mg/dobę. Z ko-
lei poziom produkcji oceniany jest na 270 tyś. oz złota rocznie.
SPRZEDAŻ KOPALNI DUKAT
DUKAT SALE, Mining Journal, 26 Noyember 2004. p. 7
Pan American Silver Corp. sprzedał 20 % udziałów w kopalni
srebra w Magadan Oblast na Dalekim Wschodzie Rosji firmie OAO
MNPO Polymetal, która w ten sposób posiada 100 % udziałów.
Przedsiębiorstwo otrzymało już sumę 20 min $C. Kolejne coroczne
wpłaty o łącznej sumie 22,5 min $C będą zależne od poziomu
średniej ceny srebra.
YAMANA BUDUJE KOPALNIE
YAMANA GIYES MINES GO-AHEAD, Mining Journal, 26 Noyember
2004, p. 8
Zarząd Yamana Gold Inc. podjął decyzję o przystąpieniu do
budowy kopalń na dwóch projektach w Brazylii. Przedsiębiorstwo
otrzymało pozytywne feasibility study dla projektu złota i miedzi
Chapada w stanie Goias na początku 2004 r. Według opracowania
produkcja w Chapada zostanie uruchomiona w 2007 r. na poziomie
134 tyś. oz złota rocznie i ok. 60 tyś. Mg miedzi rocznie przez
pierwsze pięć lat działalności. Kopalnia ma funkcjonować 19 lat.
Natomiast feasibility study dla złoża złota Sao Francisco przewiduje
roczne wydobycie na poziomie 25 min Mg rudy. Koszt inwestycyjny
obliczono na 46,1 min $, a średnią produkcję na 108 666 oz złota
rocznie przez 7,5 roku działalności.
SCOPING STUDY DLA PROJEKTU ALDISS
ALDISS SCOPING RESULT, Mining Journal, 26 Noyember 2004, p. 9
Firma ReLode Ltd zakończyła scoping study dla projektu złota
Aldiss w Zachodniej Australii. Opracowanie przewiduje działalność
kopalni odkrywkowej, która będzie eksploatowała cztery złoża za-
wierające 220 tyś. oz złota. W przeciągu czterech lat działalności
kopalnia będzie rocznie wydobywała 800 tyś. Mg rudy i produkowała
55 tyś. oz złota. Wstępny koszt inwestycji obliczono na 17 min $A.
155
FEASIBILITY STUDY DLA ZŁOŻA RED CHRIS
BCMETALS RECEIYES RED CHRIS STUDY, Mining Journal, 26 Novem-
ber 2004, p. 10
BCMetals Corp. otrzymał od Amec E&C Services wyniki feasi-
bility study dla zagospodarowania złoża miedzi i złota Red Chris
w Kolumbii Brytyjskiej. Opracowanie przewiduje działalność ko-
palni odkrywkowej, która przez pierwsze 17 lat działalności będzie
wydobywała około 10,95 min Mg rudy rocznie z zasobów o wielko-
ści 185,4 min Mg i średniej zawartości 0,414 % Cu oraz 0,325 g/Mg
Au. W przeciągu kolejnych ośmiu lat kopalnia będzie eksploatowała
zasoby oszacowane na 90,6 min Mg o średniej zawartości 0,216 %
Cu i 0,145 g/Mg Au. Koszt inwestycyjny wyniesie 228,5 min $C.
URUCHOMIENIE KOPALNI TELFER
TELFER START-UP, LOWER OUTPUT, Mining Journal, 26 November
2004, p. 11
Firma Newcrest Mining Ltd rozpoczęła produkcję w kopalni
złota Telfer w Zachodniej Australii. Uruchomienie kopalni miało
nastąpić w sierpniu 2004 r. jednak deszcz i spory z pracownikami
opóźniły plany przedsiębiorstwa. Średnia roczna produkcja progno-
zowana jest na 800 tyś. oz złota i 30 tyś. Mg miedzi. Tymczasem
analitycy z banku inwestycyjnego Credit Suisse First Boston spo-
dziewają się produkcji na poziomie 450 tyś. oz na koniec roku
budżetowego 2004/2005.
ZINIFEX — WZROST PRODUKCJI
ZINIFEX LIFTS OUTPUT, Mining Journal, 5 November 2004, p. 3
Produkcja cynku firmy Zinifex Ltd wzrosła do 153 999 Mg
w trzecim kwartale 2004 r. w porównaniu do 149 951 Mg w poprze-
dzającym kwartale. Tymczasem produkcja ołowiu w Century była
0 6 % wyższa w stosunku do prognozy. Przedsiębiorstwo przypisuje
ten wynik wyższej zawartości cynku w rudzie oraz większej wydaj-
ności produkcyjnej w zmodernizowanym zakładzie. Produkcja sre-
bra także przewyższyła prognozowany poziom. W czwartym kwar-
tale 2004 r. przedsiębiorstwo zamierza wyprodukować jedynie 10
tyś. Mg koncentratów ołowiu ze względu na niższą zawartość metalu
w rudzie.
CHINY ZMNIEJSZAJĄ KONTYNGENT
CHINA CUTS QUOTAS, Mining Journal, 5 November 2004, p. 6
Rząd Chin zmniejszył kontyngent eksportowy cynku i cyny na
2005 r. Według ministra handlu chińscy producenci nie będą w sta-
nie wyeksportować więcej niż 520 tyś. Mg cynku w porównaniu do
588 tyś. Mg w 2004 r. Ograniczenia ustalono także dla innych metali
1 pierwiastków, które wynoszą: dla cyny 57 tyś. Mg, dla srebra 3500
Mg, dla wolframu 16 300 Mg, dla antymonu 65 700 Mg, a dla
pierwiastków ziem rzadkich 50 tyś. Mg.
SPADEK OPŁAT TCS DLA CYNKU?
Z!NC TCS TO FALL?, Mining Journal, 12 November 2004, p. 5
Pomimo przewidywanej na 2005 r. szczelności rynku koncen-
tratów cynku prowadzone sąnegocj acje pomiędzy przedsiębiorstwa-
mi górniczymi i hutami w celu uzgodnienia opłaty TCs. Hutnicy
spodziewają się obniżenia o 10^-15 % opłaty za przeróbkę. Z kolei
przedsiębiorstwa górnicze z Ameryki Północnej i Europy uzgodniły
opłatę w wysokości 130 $/dmt, odpowiadającej obniżce o 16 $/dmt.
SPRZEDAŻ RAFINERII CYNKU CAJAMARQUILLA
CAJAMARQUILLA ZINC REFINERY SOLD, Mining Journal, 26 Novem-
ber 2004, p. 4
Teck Cominco Ltd i Marubeni Corp. zdecydowali się na sprze-
daż udziałów w rafinerii cynku Cajamarąuilla zlokalizowanej koło
Limy w Peru. Rafinerią o zdolnościach produkcyjnych na poziomie
INFORMACJE GIEŁDOWE
EUROPEAN GOLDFIELDS PRZEJMUJE KONTROLĘ NAD HELLAS
EUROPEAN GOLDFIELDS TO TAKE CONTROL OF HELLAS, Mining
156
210 tyś. Mg/rocznie zainteresowane jest brazylijskie przedsiębior-
stwo Cia Mineira de Metais, które chce zapłacić 210 min $ za 85 %
udziałów będących w posiadaniu Teck Comino i 14 % udziałów
należących do Marubeni. W 2003 r. Cajamarąuilla wyprodukowała
129 100 Mg rafinowanego cynku.
CHINY EKSPORTEREM NETTO CYNKU
CHINA BECOMING A NET EXPORTER OF ZINC, Mining Journal, 26
November 2004, p. 5
Przyczyną spadku ceny cynku w ostatnich latach jest eksport
netto cynku z Chin. Według pana Ma Zhongfei, dyrektora kopalni
ołowiu i cynku w China Minmetals Nonferrous Co Ltd, eksport netto
stopów metali uległ stopniowemu zmniejszeniu z ponad 500 tyś. Mg
w 2000 r. (ok. 6 % światowej konsumpcji) do około 200 tyś. Mg
w 2003 r. Pan Ma Zhongfei przewiduje także, że chiński import
netto w 2004 r. wyniesie ok. 100 tyś. Mg (ponad l % konsumpcji
globalnej). W latach 2000-^2004 produkcja chińskiego cynku wzros-
ła o ok. 25 % do poziomu 2,46 min Mg, a konsumpcja o 67 %.
Przyczyną tego jest duży popyt na stal galwanizowaną, a tym samym
większe ożywienie w budownictwie, infrastrukturze energetycznej
i produkcji przemysłowej. Ponadto niedobór energii elektrycznej
i niedostateczna podaż w infrastrukturze ograniczają produkcję hut,
a wysokie ceny cynku powodują deficyt koncentratów, co z kolei
obniża opłaty za rafinację.
POROZUMIENIE W SPRAWIE PROJEKTU MAGELLAN
MAGELLAN OFF-TAKE, Mining Journal. 26 November 2004, p. 8
Ivernia Inc. osiągnął porozumienie z producentem Metal Recla-
mation Bhd z Malezji odnośnie do dostaw 100 tyś. Mg koncentratów
ołowiu rocznie z projektu Magellan w Zachodniej Australii, w któ-
rym ma 51 % udziałów. Kontrakt podpisano na 2005 i 2006 r. Uru-
chomienie produkcji zaplanowano na pierwszy kwartał 2005 r. Ko-
palnia ma funkcjonować 12 lat.
SCOPING STUDY DLA ZŁOŻA BUCKO
BUCKO SCOPING STUDY COMPLETE. Mining Journal. 5 November
2004, p. 8
Crowflight Minerals Inc. otrzymał od Micon International Ltd
scoping study dla złoża niklu Bucko. Według oszacowania złoże
zawiera zasoby wskazane o wielkości l ,22 min Mg i średniej zawar-
tości 2,71 % Ni oraz zasoby wnioskowane określone na 455 tyś. Mg
o średniej zawartości 2,23 % Ni. Wstępne oszacowanie ekonomicz-
ne udostępnienia złoża Bucko wskazuje, że kopalnia podziemna
mogłaby eksploatować 750 Mg rudy na dobę produkując rocznie ok.
5 tyś. Mg niklu, 320 Mg miedzi i 36 Mg kobaltu. W opracowaniu
przyjęto następujące ceny metali: 4,50 $/lb dla niklu, l $/lb dla
miedzi, 20 $/lb dla kobaltu.
PLANY NORYLSKA
NORILSK TO ADD YALUE, Mining Journal, 12 November 2004, p. 3;
NORLISK NICKIEL COULD REFINE COB ALT IN KOLA AND HALYE
LOW-GRADE OUTPUT, Metal Bulletin, 8 November 2004, No. 8867, p. 18
MMC Norilsk Nickel rozważa możliwość budowy rafinerii ko-
baltu o zdolnościach produkcyjnych na poziomie 2500 Mg/r. na
Półwyspie Kola w północno-zachodniej Rosji. Przedsiębiorstwo
planuje rozpoczęcie budowy do końca 2004 r. Uruchomienie produ-
kcji nastąpi do końca 2007 r. Oddział przedsiębiorstwa na Półwyspie
Kola produkuje obecnie koncentraty kobaltu o niskiej jakości, które
poddaje rafinacji w Ufaleynickel na Uralu. Proponowane inwestycje
nie podniosą całkowitej produkcji, ale umożliwią firmie produkcję
metalu o wyższej jakości, tj. 99,8 %. W 2003 r. Norylsk wyprodu-
kował 4200 Mg kobaltu, a w kolejnym roku o 18 % więcej.
Journal, 5 November 2004, p. 13
European Goldfields Ltd warunkowo zgodził się na zakup ko-
lejnych 35 % udziałów w Hellas Gold S.A. za 166 min $ w wyniku
czego zwiększył swój pakiet akcji do 65 %. Pozostałe 35 % udziałów
w Hellas zachowa największe przedsiębiorstwo budowlane w Grecji
Aktor S.A. Aktywa Hellas stanowią dwa projekty metali podstawo-
wych, tj. Olympias i Stratoni.
AFRICAN COPPER ZEBRAŁ 15 MLN f NA PROJEKT W BOTSWA-
NIE
AFRICAN COPPER RAISES ?15 MILLION FOR BOTSWANAN OPERA -
TIONS, Mining Journal, 12 November 2004, p. 12
African Copper plc rozpoczął obrót swoimi akcjami na londyń-
skim rynku AIM. Wcześniej przedsiębiorstwo wyemitowało 19,74
min nowych akcji po 0,76 £ /akcję. Uzyskane pieniądze zostaną
wykorzystane na sfinansowanie rozwoju projektu miedzi Dukwe
w Botswanie. Około 3,1 min £ African przeznaczy na zakończenie
bankowego feasibility study, kolejne 5,2 min £ pokryje część wydat-
ków przy budowie zakładu ługowania, a 2,6 min £ zostanie wyko-
rzystane na inne wydatki w ciągu kolejnych 18 miesięcy. Przedsię-
biorstwo spodziewa się rozpoczęcia budowy zakładu ługowania
i kopalni odkrywkowej w pierwszym kwartale 2005 r. Według
feasibility na projekcie ma funkcjonować kopalnia odkrywkowa
a później podziemna, która przez 18 lat działalności wyprodukuje
1300 min Ib miedzi. Całkowity koszt operacyjny oszacowano na
0,61 $/lb, a nakłady inwestycyjne na 66 min $.
OXIANA NABĘDZIE PROJEKT PROMINENT HILL
OXIANA SET TO ACCjUIRE PROMINENT HILL, Mining Journal, 12
November 2004, p. 13
Oxiana Ltd złożyła ofertę przedsiębiorstwu eksploracyjnemu
Minotaur Resources Ltd dotyczącą zakupu wszystkich akcji za sumę
110 min $ A, dzięki której przejmie na własność projekt złota i miedzi
Prominent Hill w Południowej Australii. Obecnie Oxiana jest w tra-
kcie nabywania 65 % udziałów w projekcie za 34 min $A. Na
podstawie opracowywanego feasibility study na projekcie ma fun-
kcjonować wstępnie kopalnia odkrywkowa produkująca rocznie 100 tyś.
Mg miedzi i 100 tyś. oz koncentratów złota, która w późniejszym
okresie przejdzie na wydobycie podziemne. Uruchomienie produ-
kcji zaplanowano na 2008 r.
PRODUCENCI ZŁOTA ZBIERAJĄ FUNDUSZE NA ROZWÓJ PRO-
JEKTÓW
GOLD MAJORS LAUNCH DEYELOPMENT FINANCINGS, Mining
WYNIKI FINANSOWE
RANDI CENY PALIWA UDERZAJĄ W ANGLOGOLD ASHANTI
RAND AND OIL PRICES HIT ANGLOGOLD ASHANTI, Mining Journal,
5 November 2004, p. 10
Południowoafrykański producent złota AngloGold Ashanti Ltd
twierdzi, że do i 3 % spadku zysków za trzeci kwartał 2004 r. przy-
czyniły się niekorzystne wahania kursów walut oraz wyższa cena
paliwa. Dochód headline spadł do 280 min R w porównaniu z zano-
towanymi 322 min R w poprzedzającym kwartale. Całkowite koszty
operacyjne wzrosły o 5 % do 272 $/oz. Produkcja złota wzrosła
o 9 % do 1,63 min oz. Na czwarty kwartał 2004 r. przedsiębiorstwo
prognozuje produkcję na poziomie 1,7 min oz.
WYNIKI KGHM
KGHM RESULTS DISAP POINT, Mining Journal. 12 Noyember 2004,
p. 13
KGHM Polska Miedź zanotował zysk netto w wysokości 248
min zł (l $ = 3,62 zł) za trzeci kwartał 2004 r. w porównaniu do 138
min zł w odpowiadającym okresie 2003 r. Wyniki rozczarowały
analityków, którzy spodziewali się zysku netto na poziomie 400 min
zł. Sprzedaż osiągnęła wartość 1,37 mld zł w stosunku do 1,25 mld
zł w 2003 r. Jak podaje Reuters analitycy prognozowali sprzedaż na
poziomie l ,66 mld, a minimalnie na l ,52 mld zł. Jednakże analitycy
przewidują wzrost dochodów na skutek wyższych cen miedzi. Za
Journal, 12 November 2004, p. 15
Producenci złota Barrick Gold Corp. i Placer Dome Inc. rozpo-
częli swoje inicjatywy mające na celu zdobycie funduszy na rozwój
poszczególnych projektów. Barrick podpisał umowę dotyczącą zebra-
nia 750 min $ poprzez emisję 10- i 20-letnich obligacji o oprocento-
waniu 5,8 % z terminem płatności w 2034 r. i 4,875 % płatnych
w 2014 r. Przedsiębiorstwo zamierza zainwestować uzyskane środki
w następujące projekty: Alto Chicama w Peru, Pascua-Lama na
granicy Chile z Argentyną, Yeladero w Argentynie, Cowal w Nowej
Południowej Walii i Tulawaka w Tanzanii. Tymczasem Placer Do-
me planuje w ramach publicznej oferty 18,5 min nowych akcji, po
22,0 $/akcję zebranie sumy 407 min $. Przedsiębiorstwo planuje
rozbudowę projektów: Pueblo Yiejo na Dominikanie, Donlin Greek
na Alasce i Cerro Casale w Chile.
NOWE PRZEDSIĘBIORSTWO W RAMACH MPI
MPI SPIN-OFF, Mining Journal, 26 Noyember 2004, p. 12
Akcjonariusze MPI Mines Ltd zatwierdzili plany rozdzielenia
aktywów złota będących własnością firmy poprzez obniżenie kapi-
tału i przeniesienie akcji do oddzielnego przedsiębiorstwa o nazwie
Leviathan Resources Ltd. Podjęte działania są warunkiem propono-
wanej przez LionOre Mining International Ltd oferty przejęcia MPI
za sumę 285 min $A.
POŁĄCZENIE AUSTRALIJSKICH PRZEDSIĘBIORSTW EKSPLO-
RACYJNYCH
AUSTRALIAN GOLD EXPLORERS TO MERGE, Mining Journal, 26
Ncwember 2004, p. 13
Sedimentary Holdings Ltd (SHL) poinformował o złożeniu ofer-
ty przejęcia przedsiębiorstwu eksploracyjnemu złota NuStar Mining
Corp. Wartość transakcji oszacowano na 69 min $A. Obecnie SHL
posiada 4,2 % udziałów w NuStar. Oferta obejmuje dwie akcje SHL
za każde dziewięć akcji NuStar. Głównym aktywem SHL jest 30%
udziałów w projekcie złota Cracow w Queensland (70 % udziałów
stanowi własność Newcrest Mining Ltd), gdzie produkcja ma być
uruchomiona do końca 2004 r. osiągając rocznie poziom 120 tyś. oz
złota i 60 tyś. oz srebra. W przeciągu siedmiu lat kopalnia ma
wyprodukować 680 tyś. oz złota przy koszcie operacyjnym 220
$A/oz. Natomiast NuStar jest właścicielem projektu złota Paulsens
położonym w regionie Ashburton w Zachodniej Australii. Wstępna
produkcja ruszy na projekcie w połowie 2005 r.
cały 2004 r. przedsiębiorstwo spodziewa się rekordowego zysku
netto w wysokości 1,34 mld zł. Natomiast w 2005 r. zamierza osiąg-
nąć zysk netto na poziomie 2 mld zł.
WZROST ZYSKÓW LIONORE POMIMO ZAMKNIĘCIA HUTY
LIONORE PROFITS UP DESPITE SMELTER SHUTDOWN, Mining Jour-
nal, 19November2004, p. 12
Producent niklu i złota LionOre Mining International Ltd po-
dwoił zysk netto za trzeci kwartał 2004 r. wskutek wyższych cen
niklu i większej produkcji. Zysk netto wyniósł w sumie 13,9 min $
w stosunku do 7,9 min $ w odpowiadającym okresie 2003 r. Dochód
wzrósł o 58 % do 83,7 min $. LionOre wyprodukował w tym czasie
5253 Mg niklu przy koszcie operacyjnym 2,67 $/lb. Dla porównania
w odpowiadającym okresie 2003 r. produkcja wyniosła 4917 Mg
przy koszcie operacyjnym na poziomie 2,31 $/lb. Przyczyną wzrostu
kosztów operacyjnych są wyższe koszty w kopalni Tati w Botswa-
nie, gdzie zgromadzono zapasy koncentratów z zamkniętej huty
BCL. W rezultacie kopalnia Tati sprzedała mniej niklu w trzecim
kwartale 2004 r.
NORYLSK PODAJE WSTĘPNE WYNIKI IAS
NORILSK REPORTS INTERIM RESULTS TO IAS, Mining Journal, 26
November 2004, p. 13
MMC Norilsk Nickel zanotował znaczący wzrost zysku w pierw-
157
szej połowie 2004 r. wskutek wyższych cen metali oraz lepszych
wyników przedsiębiorstwa Stilwater Mining Co., w którym ma 56 %
udziałów. W raporcie do International Accouning Standards (IAS)
przedsiębiorstwo podało zysk netto w wysokości 698 min $ w po-
równaniu do 301 min $ w pierwszej połowie 2003 r. Dochód z me-
tali wzrósł o 43 % do 3,29 mld $. Sprzedaż w pierwszej połowie
2004 r. osiągnęła poziom 121 tyś. Mg niklu w stosunku do 161 tyś.
Mg w odpowiadającym okresie 2003 r. Natomiast sprzedaż miedzi
spadła ze 194 tyś. Mg w 2003 r. do 191 tyś. Mg w 2004 r. Sprzedaż
złota wzrosła o 10 % do 528 tyś. oz.

CENY METALI
CENA ZŁOTA PRZEŁAMAŁA POZIOM 450 $/OZ
GOLD BREAKS US $450/OZ, Mining Journal, 26 November 2004, p. l Średnie miesięczne ceny metali
W dniu 25 listopada 2004 r. zanotowano dalszy spadek wartości Styczeń—Listopad Listopad
dolara w stosunku do euro, co spowodowało wzrost ceny złota do 2004 r. 2004 r.
poziomu 452,75 $/oz. Dwudniowe zamknięcie giełdy amerykańskiej Metal
cena cena cena
i mniejsza płynność na rynku umożliwiły handlowcom na świecie najniższa najwyższa średnia
utrzymanie ceny na poziomie 450 $/oz.
Miedź Grade A ($/Mg)
CENY METALI STAWIAJĄ OPÓR NA RYNKU transakcje natychmiastowe 2336,75 3286,00 3122,19
MINOR METALS FACE UP TO MARKET REALITIES IN NOYEMBER, transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3133,00 3000,16
Mining Journal, 26 November 2004, p. 4 Oiów ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 696,00 1038,50 967,26
W listopadzie zanotowano stały spadek cen kobaltu, gdyż firma transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 698,50 978,00 941,75
WMC Resources Ltd konsekwentnie obniżała cenę metalu na swojej Cynk ($/Mg)
stronie internetowej do poziomu 15,75 $/lb. Tak niski poziom wpro- transakcje natychmiastowe 942,00 1167,50 1095,18
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 961,50 1184,50 1111,07
wadzał zamieszanie przy zakupie udziałów, co w konsekwencji po-
Nikiel (S/Mg)
wodowało wzrost ceny do 16,50 $/lb. Tymczasem US Defense transakcje natychmiastowe 10 527,50 17760,00 14 045,45
National Stockpile Center poinformowało, że w obecnym roku bu- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 10495,00 17 660,00 14 045,23
dżetowym ma jedynie 6 min Ib (2724 Mg) metalu na sprzedaż i być Kobalt ($/Mg) cena
miesięczna
cena
miesięczna
najniższa najwyższa
może nie będzie gotowe do przyjęcia żadnych konkurencyjnych listopad 2004 listopad 2004
ofert. Natomiast MMC NorilskNickel rozważa produkcję wysokoja- min. 99,8 % 16,494 17,519
kościowego kobaltu na Półwyspie Kola, co zmniejszyłoby o połowę min. 99,3% 16,369 17331
produkcję niskojakościowego kobaltu. Decyzja zostanie podjęta na Złoto (S/oz)
poranna 439,05909
początku 2005 r. Produkcja katod o zawartości metalu 99,80 % mo- popołudniowa 439,37500
że ruszyć w 2007 r. Przedsiębiorstwo planuje także uruchomienie Srebro (c/oz)
produkcji kobaltu w rafinerii Monchegorsk, której zdolności produ- Spot 749,26000
kcyjne szacowane są na 2500 Mg/r. November Averages, Metal Bulletin, 6 December 2004, No. 8871, p. 31

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

105226-

92157 48642

79088 42888

66018 37133

S2S4S 31379.
04/10/14 04/11/11 04/12/13 04/09/16 04/10/14 04/11/11 04/12/13

Data sesji Data sesji

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

Ą:

741359 19005

717936 17373

694513 15741

671089 14109

04/09/16 04/10/14 04/11/11 04/12/13 04/09/17 01/10/15 04/11/12 04/12/14

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska-Buslik, mgr Aleksandra Mońka-Butra, mgr Wojciech Korzekwa.

158
 11! f 11H111H •• l -;; i I f! 11! n I: H • l k::!: P:V |: »§ 11II
l: =:'; l; -,;• i i ;• j; i r ś;•;- = :; f/1 h • n n ; > r j < • H -! :• l f ill n : •• h' = H - ; j r ;: i •-•• \ •'•' l' l•'.; l
! ;
CHRONICLE
Nowy Redaktor czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
Profesor zw. dr hab. inż. ANDRZEJ PAULO
Zespół redakcyjny czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne uprzej-
mie informuje Szanownych Czytelników, że w lutym 2005 roku
został przyjęty do redakcji prof. zw. dr hab. inż. ANDRZEJ PAULO
na stanowisko kierownika działu geologii.
Profesor Andrzej Paulo, nauczyciel akademicki Akademii Górni-
czo-Hutniczej na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
jest kierownikiem Katedry Geologii Gospodarczej i Ochrony Złóż oraz
Studium Podyplomowego „Ochrona środowiska przyrodniczego i za-
sobów mineralnych".
Profesor był kierownikiem lub uczestnikiem wielu ekspedycji
naukowych i poszukiwawczych złóż za granicą i jest autorem lub współ-
50-lecie
działalności zawodowej dr. inż. STANISŁAWA DOWNOROWICZA
DOWNOROWICZ Stanisław, ur. 10.07.1934 r. w Kownie. Jest
absolwentem Oddziału Geologii Wydziału Budownictwa Wodnego
Politechniki Gdańskiej (1960), praca magisterska — „Warunki
hydrogeologiczne kopalń węgla kamiennego w rejonie Zabrza" pod
kierunkiem prof. Z. Pazdro. Doktorat nauk technicznych na Wydzia-
le Górnictwa Politechniki Wrocławskiej (1973) na temat: „Geoter-
mika złoża rud miedzi monokliny przedsudeckiej" — promotor prof.
E. Konstantynowicz. Staże za granicą. Specjalista w dziedzinie gór-
niczej hydrogeologii i wiertnictwa, hydrotechniki, zwalczania zagro-
żeń wodnych, gospodarki wodnej i ekologii środowiska wodnego.
Ponad 30 lat pracy w przemyśle miedziowym i górnictwie, w tym
jako główny inżynier hydrogeolog Kombinatu Górniczo-Hutnicze-
go Miedzi w Lubinie (1961-^2001) i główny inżynier geolog budo-
wy metra w Algierze. Udział w dokumentowaniu złoża rud miedzi
monokliny przedsudeckiej i w budowie kopalń rud miedzi LUBIN,
POLKOWICE, RUDNA, SIEROSZOWICE oraz jednego z najwię-
kszych na świecie składowisk odpadów poflotacyjnych ŻELAZNY
MOST (patent), a także wielu innych obiektów podziemnych
i powierzchniowych (szyby, tunele, kopalnie odkrywkowe, ujęcia
wody, systemy hydrotransportu, składowiska odpadów poflotacyj-
nych i in.). Przez ponad 25 lat pełnił funkcję sekretarza i wiceprze-
wodniczącego Zespołu ds. Zagrożenia Wodnego KGHM w Lubinie
oraz sekretarza międzyresortowego Zespołu ds. Zagrożenia Wodne-
go Komisji Koordynującej ds. Zagrożeń Górniczych WUG i PMC.
Twórca i współtwórca ponad 40 wdrożonych patentów i wnio-
.;
r ;
autorem ponad 260 publikacji naukowych oraz 16 podręczników
lub skryptów (w tym na temat rud metali nieżelaznych i szlachetnych).
Profesor Andrzej Paulo jest członkiem Rady Geologicznej przy
Ministrze Środowiska, Rady Naukowej w Instytucie Gospodarki
Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Komitetu Redakcyjnego
Przeglądu Geologicznego i in.
Zatrudnienie w redakcji Rudy i Metale Nieżelazne wybitnego
i cenionego specjalisty pozwoli kontynuować tematykę geologiczną
istotną dla przemysłu górniczo-hutniczego metali nieżelaznych oraz
ochrony środowiska.
Redakcja
sków racjonalizatorskich. Laureat trzech nagród Ministra Nauki,
Szkolnictwa Wyższego i Techniki za opracowanie i wdrożenie
w KGHM innowacyjnych technologii w zakresie: efektywnej budo-
wy i bezpiecznej eksploatacji składowisk odpadów poflotacyjnych,
fotogrametrii lotniczej dla rejestracji i dokumentowania procesu
deponowania odpadów poflotacyjnych oraz unikalnej w skali świa-
towej technologii zawałowej eksploatacji złoża rud miedzi w obrębie
filaru ochronnego zapory ziemnej w trakcie wypełniania składowi-
ska GILÓW.
W latach sześćdziesiątych określił wiek bezwzględny wód pod-
ziemnych obszaru złożowego metodami izotopowymi (metody: try-
towa, radiowęglowa, argonowo-helowa), odkrył obecność Ar i Hę
w wodach i gazach podziemnych monokliny przedsudeckiej, wdro-
żył do praktyki wiertniczej tzw. wgłębny karotaż gazowy oraz opra-
cował pierwszą w polskim górnictwie dokumentację geotermiczną,
istotne dla wentylacji i klimatyzacji kopalń w warunkach wysokich
temperatur skał. Jest twórcą koncepcji gospodarki skojarzonej gór-
nictwa rud miedzi z zagospodarowaniem największego w Polsce
złoża węgla brunatnego „Legnica" oraz technologii ekologicznego
zagospodarowania solanek kopalnianych w głębokich strukturach
pogazowych (patent), bezodpadowej gospodarki w zakładach górni-
czych (patent), koncepcji hermetyzacji obiegów wód technologicz-
nych i ściekowych w LGOM i in.
Jest współautorem wydanego w 2003 r. dwutomowego dzieła
„Hydrogeologia polskich złóż kopalin i problemy wodne górnictwa"
159
(AGH Kraków) pod redakcją prof. Zbigniewa Wilka i prof. Tatiany
Bocheńskiej. Współautor trzech monografii, autor trzech książek,
ponad 200 publikacji, współautor ponad siedmiuset opracowań pro-
jektowych i dokumentacyjnych, w tym w ramach Towarzystwa
Konsultantów Polskich i PK Hydrogeometal ze współudziałem
współpracowników — ok. 400 opracowań o charakterze innowacyj-
nym lub dla kontrahentów zagranicznych, np. „Raport na temat stanu
przemysłu miedziowego Albanii". Jest autorem lub współautorem
wielu instrukcji technicznych i technologicznych w zakresie zwal-
czania zagrożenia wodnego w górnictwie rud, a w szczególności
górnictwie miedzi.
„Srebrny Inżynier Polski 2002 r.", w ramach plebiscytu Przeglą-
du Technicznego w Warszawie. Liczne odznaczeni a państwo we i re-
sortowe, w tym za zasługi dla polskiej geologii, górnictwa, gospo-
darki wodnej, ekologii, przemysłu miedziowego oraz odznaczenia
stowarzyszeniowe.
Prezes Zarządu Głównego Towarzystwa Konsultantów Polskich
w Warszawie, członek Rady Krajowej Stowarzyszeń Naukowo Tech-
Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym
znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny prze-
mysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2005 r. znajdują się na II stronie okładki.
160
nicznych NOT w Warszawie, Wiceprezes RFSNT NOT Zagłębia
Miedziowego. Wieloletni przewodniczący Komisji ds. Ochrony Śro-
dowiska przy ZO SITO w Lubinie i KNT ds. Ochrony Środowiska
przy RW NOT w Legnicy, wieloletni członek Komisji Głównej ds.
Ochrony Środowiska ZG SITO w Katowicach i Komitetu Ekologi-
cznego przy RG NOT w Warszawie. Organizator wielu konferencji
naukowo-technicznych w KGHM o zasięgu regionalnym i ogólno-
polskim a także konferencji międzynarodowych, w ty m Forum Wschód-
-Zachód „Nowe technologie w górnictwie rud" organizowanym od
2001 r. na przemian w Lubinie i w St. Petersburgu przy współudziale
Instytutu „Mechanobr Inżiniring".
Od 1961 r. mieszka w Lubinie na Dolnym Śląsku i od dwunastu lat
prowadzi Przedsiębiorstwo Konsultingowe „Hydrogeometal" zaj-
mujące się wdrażaniem nowych technologii na rynku krajowym
i wschodnim.
W uznaniu osiągnięć naukowo-technicznych S. Downorowicza
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej nadał w dniu 29 stycznia 2004 r.
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
Redakcja
 Szanowni Autorzy
od l stycznia 2005 roku wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki
przygotowania artykułów do druku w naszym czasopiśmie
Wskazówki dla Autorów
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy ł Metale Nieże-
lazne publikują artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górni-
ctwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ognio-
wego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu
metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie-
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę-
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego
stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjaz-
dów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika,
sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające).
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności
intelektualnej i przemysłowej, a także, że nie był
wcześniej publikowany w innych czasopismach kra-
jowych i zagranicznych oraz w materiałach konfe-
rencyjnych posiadających sygnaturę ISBN.
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dła nich ścisłe
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora.
3. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto-
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe)
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
w języku polskim i angielskim.
4. Tablice należy zestawić na osobnych stronach
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy
należy podać również w języku angielskim.
5. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
cowania: ^.
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
podany w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim
powinno być obszerniejsze do l strony maszynopisu.
Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angiel-
skim (max. 6 wyrazów).
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
dzenie a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
woływanie sję w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
nien być ograniczony tyłko do pozycji najniezbędniej-
szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dła czasopisma-—NowakE.:
Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t 36, nr 3, s. 97-^99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
6. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
będą uzgadniane z autorem.
7. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
i nr telefonów, fax i e-mail.
8. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
rariów
9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice,
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja