You are on page 1of 68

WARUNKI PRENUMERATY NA 2007 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 17 zł / 17 zł


Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 204 zł / 204 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 224 zł / 228 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
R • 52
2007
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
SPIS TREŚCI:
Strona
Miczkowski Z., Czernecki J.: 172 Wpływ wielkości wanny odstojowej pieca zawiesinowego na ilość wynoszonych
pyłów
Kapias P., Paździorek M.: 176 Termodynamiczne i eksperymentalne podstawy procesu ekstrakcji talu z ciekłego
ołowiu
Jonović R., Avramović L.: 186 Metoda odzysku metali nieżelaznych i metali szlachetnych z koncentratu
siarczkowego
Kawecki A., Knych T., Mamala A.: 189 Przewody jezdne z miedzi srebrowej do wysokoobciążalnych mechanicznie
i prądowo sieci trakcyjnych
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Knych T., Mamamla A., Smyrak B., 199 Analiza zmian własności drutów gatunku 6101 przeznaczonych na samonośne
Tarasek A.: przewody w symulowanych warunkach ich eksploatacji
METALURGIA PROSZKÓW
Zawisza G., Sułowski M.: 206 Wpływ parametrów wytwarzania na własności i strukturę spiekanych
konstrukcyjnych stali manganowych z dodatkiem chromu i molibdenu.
Część I: własności mechaniczne
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
Woch M.: 215 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 222 Światowy rynek metali nieżelaznych
PRACE DOKTORSKIE 229
I HABILITACYJNE
NORMALIZACJA 230
KRONIKA 231

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2007 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
zw. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel, prof. dr Wojciech Z. Misiołek,
Lehigh University USA.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 8,5 ark. druk. Druk ukończono w kwietniu 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 4, s. 171÷234, kwiecień 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
ZDZISŁAW MICZKOWSKI Rudy Metale R52 2007 nr 4
UKD 66.042.8:669.046:519.6:
JÓZEF CZERNECKI
:669.333.6:669.341.1

WPŁYW WIELKOŚCI WANNY ODSTOJOWEJ PIECA ZAWIESINOWEGO

NA ILOŚĆ WYNOSZONYCH PYŁÓW

Wykonano obliczenia modelowe rozkładu prędkości gazów w szybie reakcyjnym i wannie odstojowej pieca zawiesinowego,
wyznaczono dystrybucję przereagowanych ziaren koncentratu pomiędzy kąpiel, ściany pieca i unoszonych z gazami.
Stwierdzono, że zmniejszenie odległości pomiędzy poziomem lustra kąpieli i sklepieniem wanny odstojowej powoduje ogra-
niczenie ilości pyłów wynoszonych z pieca zawiesinowego oraz w przypadku drobniejszych frakcji koncentratu skraca śred-
ni czas pobytu ziarna w przestrzeni reakcyjnej.
Słowa kluczowe: piec zawiesinowy, modelowanie matematyczne, koncentrat miedziowy

AN EFFECT OF A SETTLER SIZE OF ON THE AMOUNT OF DUSTS CARRIED OUT

The model-based simulations of a gas velocity distribution in a reaction shaft and in a settler of the flash furnace have been
carried out. The distribution of converted grains of a concentrate between the bath, furnace walls and those carried out by
the gases has been determined. It was found that the reduction in a distance between a bath surface and the roof of a settler
results in a reduction of an amount of dusts expelled from the flash furnace, and in the case of finer concentrate fractions,
an average stay time of a grain in the reaction space becomes shorter.
Keywords: flash furnace, mathematical modelling, copper concentrate

Wstęp
Rozkład prędkości gazów
Piec zawiesinowy, opracowany przez firmę Outokumpu, sto-
sowany jest w metalurgii miedzi i niklu do stapiania koncentratów Zagadnienie dystrybucji przereagowanych ziaren koncentratu
rud tych metali. W przypadku metalurgii miedzi, w zależności od w przestrzeni pieca zawiesinowego analizowane jest w dwóch eta-
stopnia utlenienia surowca, produktem pieca zawiesinowego może pach. W pierwszym wyznacza się rozkład prędkości gazów proce-
być kamień miedziowy lub miedź hutnicza. W procesie koncentrat sowych w szybie reakcyjnym, wannie odstojowej powyżej pozio-
wprowadzany jest do przestrzeni reakcyjnej wraz z powietrzem mu kąpieli oraz w szybie gazowym. W drugim etapie w oparciu
technologicznym za pośrednictwem palników koncentratu umiesz- o rozkład prędkości gazów określany jest ruch (trajektorie) ziaren
czonych w sklepieniu szybu reakcyjnego (rys. 1). Podczas przelotu reagującego koncentratu.
ziaren koncentratu przez szyb reakcyjny następuje ich stopienie Do analizy wybrano przykład nowoczesnego pieca zawiesino-
i utlenienie palnych składników. Roztopione produkty reakcji gro- wego zasilanego powietrzem procesowym wzbogaconym w tlen.
madzą się w wannie odstojowej pod szybem reakcyjnym, nato- Do pieca koncentrat podawany jest pojedynczym palnikiem kon-
miast produkty gazowe przepływają ponad kąpielą i są kierowane centratu umieszczonym centralnie w sklepieniu szybu reakcyjnego.
przez szyb gazowy do układu utylizującego spaliny. Taki stan rze- Palnik jest typu tulejowego, umożliwiający regulację prędkości
czy powoduje, że najdrobniejsze frakcje ziarnowe koncentratu nie wpływającego powietrza procesowego w granicach 80÷100 m/s.
osadzają się w kąpieli, a porywane przez gazy wynoszone są poza
piec. Jest to zjawisko niepożądane, celowe jest minimalizowanie
strumienia masy pyłów wyprowadzanych z pieca.
O ilości unoszonych pyłów decyduje szereg czynników, takich
jak: skład ziarnowy koncentratu, gęstość stopionego koncentratu,
warunki dynamiczne panujące w przestrzeni gazowej pieca. W pie-
cach zawiesinowych pracujących w różnych hutach strumienie
generowanych pyłów istotnie się różnią i zawierają się w grani-
cach od 5 do ponad 20 % ilości stapianego koncentratu.
Przeanalizowano wpływ postaci konstrukcyjnej wanny odsto-
jowej pieca, a w szczególności wielkości prześwitu pomiędzy po-
wierzchnią kąpieli a sklepieniem wanny na ilość wynoszonych
pyłów. W zależności od charakteru pracy pieca zawiesinowego
poziom kąpieli w wannie odstojowej może być stały (przy cią-
głym spuście żużla) lub zmieniać się cyklicznie (przy spuście Rys. 1. Schemat pieca zawiesinowego
okresowym). Fig. 1. Diagram of a flash furnace

Dr inż. Zdzisław Miczkowski, doc. dr inż. Józef Czernecki — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.

172
Analizę przeprowadzono dla różnych odległości pomiędzy
poziomem kąpieli a sklepieniem wanny odstojowej (wielkość H
na rys. 1) w zakresie 0,8÷2,0 m.
W oparciu o przyjęte założenia wyznaczono rozkład prędkości
gazów w szybie reakcyjnym i wannie odstojowej pieca. Na rysun-
ku 2 przedstawiono średnie prędkości gazów w pionowej płasz-
czyźnie symetrii pieca dla wysokości wanny odstojowej powyżej
poziomu kąpieli odpowiednio 2 i 0,8 m.

Rys. 4. Prędkości gazów w przekroju poziomym wanny


odstojowej (H = 2,0 i 0,8 m)
Fig. 4. Gas velocity over the horizontal section
of a settling tank (H = 2.0 and 0.8 m)

Rys. 2. Rozkład prędkości gazów w przekroju pionowym


pieca zawiesinowego (H = 2,0 i 0,8 m)
Fig. 2. Gas velocity distribution over a vertical section
of the flash furnace (H = 2.0 and 0.8 m)

Rys. 5. Rozkład energii kinetycznej turbulencji


w przekroju pionowym pieca zawiesinowego (H = 2,0 i 0,8 m)
Fig. 5. Kinetic energy distribution of the turbulences over
the vertical section of a flash furnace (H = 2.0 and 0.8 m)

Rys. 6. Tory ziaren różnych frakcji


Fig. 6. Trajectories of the grains of different fractions

W centrum szybu reakcyjnego struga gazów płynących od


palnika koncentratu ma bardzo dużą prędkość 40÷70 m/s. Po bo-
kach natomiast część gazów płynie w przeciwnym kierunku, two-
rząc bardzo duże wiry. Ruch wsteczny gazów w szybie reakcyj-
Rys. 3. Prędkości gazów w przejściu szyb reakcyjny-wanna nym jest inny w warunkach z dużą wysokością wanny odstojowej
odstojowa (H = 2,0 i 0,8 m) (H = 2,0 i 1,6 m). W tej sytuacji można go zaobserwować zarówno
Fig. 3. Gas velocity in a passage between reaction shaft po stronie szybu gazowego, jak i po stronie przeciwnej. Dla wa-
and a settling tank (H = 2.0 and 0.8 m) runków z mniejszą wysokością wanny odstojowej (H = 1,2 i 0,8 m)

173
ruch wsteczny występuje po stronie przeciwnej do szybu gazowego, sowano frakcję ziarnową (liczba losowań dla poszczególnych
natomiast od strony międzyszybia gazy przemieszczają się w kie- frakcji proporcjonalna do populacji danej frakcji w jednostce masy
runku zgodnym z ruchem centralnej strugi, ale ze znacznie mniej- koncentratu), a następnie lokalizację początku toru ziarna w ra-
szą prędkością. Jest to wyraźnie widoczne na wybranym fragmen- mach palnika koncentratu. Śledzono przemieszczanie się ziarna
cie przestrzeni gazowej w okolicy łączenia szybu reakcyjnego w polu prędkości do momentu zetknięcia się ziarna z kąpielą, ze
z wanną odstojową (rys. 3). ścianą lub osiągnięcia dolnego przekroju szybu gazowego. Wielo-
Tak samo bardzo wyraźne różnice widać przy porównaniu kie- krotne wykonanie tej procedury pozwoliło na wyliczenie poszu-
runków prędkości w poziomym przekroju w odległości 40 cm po- kiwanych rozkładów.
niżej sklepienia wanny odstojowej (rys. 4). W tablicy 2 przedstawiono rozdział ziaren koncentratu róż-
Przedstawione powyżej rozkłady obrazują prędkości średnie nych frakcji trafiających do kąpieli i unoszonych z gazami. Tylko
w poszczególnych miejscach przestrzeni gazowej. W rzeczywisto- ziarna drobniejszych frakcji mogą być wynoszone z gazem do
ści wskutek zjawiska turbulencji prędkość chwilowa gazu w da- układu schładzająco-odpylającego. Ziarna frakcji średnich i du-
nym miejscu wynosi żych w całości trafiają do kąpieli. W przypadku ziaren najdrob-
niejszych, w miarę zmniejszania wielkości prześwitu w wannie
v = vśr + v ′ (1) odstojowej wzrasta ich ilość trafiająca do żużla, a malejąca ilość
ziaren jest wynoszona z pieca.
W tablicy 3 przedstawione są średnie czasy pobytu ziaren
gdzie w przestrzeni reakcyjnej, dotyczy to ziaren, które trafiają do cie-
vśr — średnia prędkość gazów (w dostatecznie długim czasie) w da-
nym punkcie, m/s
v ′ — składowa prędkości w danym punkcie, wynikająca z ruchu Tablica 1
turbulentnego strugi, m/s. Skład ziarnowy koncentratu
Kierunek prędkości vśr jest określony przez ogólny ruch stru-
Table 1
gi gazów. Składowa v ′ może mieć natomiast kierunek dowolny.
Grain size distribution in a concentrate
W omawianych obliczeniach do opisu zjawisk turbulencji, po-
służono się metodą k-ε. W tej metodzie k jest energią kinetyczną
turbulencji (odniesioną do jednostki masy) i wyznacza ją zależ- Frakcja Udział Średnia masa
Ilość ziaren frakcji
ność ziarna
w 1 g koncentratu
mm % g

v′ 2 <0,07 40,0 6,73E-8 5 939 310


k= (2)
2 0,07÷0,08 7,7 6,63E-7 116 195
0,08÷0,16 35,3 2,71E-6 130 050
Wielkość ε to współczynnik dyssypacji energii, jest miarą roz-
praszania energii kinetycznej turbulencji w ośrodku. 0,16÷0,32 13,4 2,10E-5 6 368
Równania bilansowe umożliwiają wyznaczenie rozkładu ener- 0,32÷0,50 1,5 1,06E-4 141
gii kinetycznej turbulencji w przestrzeni gazowej pieca zawiesi-
0,50÷0,80 0,9 4,31E-4 20,9
nowego i w ten sposób określenie, oprócz lokalnych średnich
prędkości gazów, również fluktuacji wynikających z ruchu turbu- 0,80÷1,25 0,6 1,69E-3 3,55
lentnego. 1,25÷2,0 0,4 6,74E-3 0,593
Na rysunku 5 pokazano rozkłady energii kinetycznych turbu-
lencji dla rozpatrywanych przypadków konstrukcyjnych pieca za- >2,0 0,2 2,45E-2 0,081
wiesinowego.
Tablica 2
Modelowanie ruchu ziaren przereagowanego koncentratu
w przestrzeni gazowej pieca zawiesinowego Rozdział ziaren koncentratu różnych frakcji, %
Table 2
Wyznaczone z obliczeń modelowych rozkłady prędkości ga-
Grain size distribution of different concentrate fractions, %
zów i energii kinetycznej turbulencji można wykorzystać do okre-
ślenia torów i czasów przebywania ziaren koncentratu w piecu
zawiesinowym zanim dotrą do kąpieli, ścian pieca lub zostaną Frakcja
<0,07 0,07÷0,08 0,08÷0,16 >0,16
wyniesione z gazami do kotła odzyskowego. mm
Ruch ziaren koncentratu śledzony jest od momentu wlotu do
H = 2,0 m
przestrzeni reakcyjnej, następnie przejście przez kolejne elementy
różnicowe (umownego podziału geometrycznego badanej prze- do kąpieli 74,04 94,94 99,57 100
strzeni) do zetknięcia ziarna z kąpielą lub ścianą pieca. unos 25,96 5,06 0,43 0
Na rysunku 6 pokazano przykładowe uśrednione tory ziaren
koncentratu różnych frakcji w przestrzeni gazowej pieca zawiesi- H = 1,6 m
nowego. do kąpieli 75,29 95,74 99,71 100
unos 24,71 4,26 0,29 0
Wyniki analizy modelowej
H = 1,2 m
Celem wykonywanych obliczeń było określenie dystrybucji do kąpieli 77,09 95,74 99,76 100
fazy skondensowanej w piecu zawiesinowym, a w szczególności unos 22,91 4,26 0,24 0
określenie ilości wynoszonych z pieca pyłów, w zależności od wa-
runków dynamicznych w wannie odstojowej regulowanych wiel- H = 0,8 m
kością prześwitu między poziomem lustra kąpieli a sklepieniem. do kąpieli 80,78 96,64 99,52 100
Przyjęty skład ziarnowy koncentratu podany jest w tablicy 1.
W obliczeniach posłużono się metodą Monte Carlo, to jest lo- unos 19,22 3,36 0,48 0

174
Tablica 3
Średnie czasy przebywania ziaren w przestrzeni reakcyjnej, s
Table 3
Average stay times of the grains in the reaction space, s

Frakcja, mm < 0,07 0,07÷0,08 0,08÷0,16 0,16÷0,32 0,32÷0,50 0,50÷0,80 0,80÷1,25 1,25÷2,00 > 2,00
H = 2,0 m 3,79 1,55 1,33 1,24 0,54 0,46 0,54 0,51 0,54
H = 1,6 m 3,28 1,18 1,17 1,25 0,50 0,46 0,41 0,51 0,50
H = 1,2 m 3,37 1,09 0,97 1,13 0,49 0,48 0,46 0,50 0,49
H = 0,8 m 2,60 0,84 0,91 0,74 0,41 0,49 0,48 0,51 0,49

Tablica 4 Podsumowanie
Rozdział ziaren koncentratu w piecu zawiesinowym, %
Wykonano obliczenia modelowe rozkładu prędkości gazów
Table 4 w szybie reakcyjnym i wannie odstojowej pieca zawiesinowego,
Grain size distribution of a concentrate in a flash furnace, % uwzględniając turbulentny ruch strugi gazów. Następnie wyzna-
czono dystrybucję przereagowanych ziaren koncentratu pomiędzy
H, m 2,0 1,6 1,2 0,8 kąpiel, ściany pieca i unoszonych z gazami do kotła odzyskowego.
Analizę wykonano dla typowej postaci konstrukcyjnej i para-
Bezpośrednio do kąpieli 61,45 62,59 63,04 63,32 metrów technologicznych pieca zawiesinowego. W analizie zmie-
Do ścian 27,63 27,11 27,40 28,58 niano wysokość wanny odstojowej i badano jej wpływ na dystry-
Unos z gazami 10,92 10,31 9,57 8,11 bucję ziaren przereagowanego koncentratu.
Stwierdzono, że zmniejszenie odległości pomiędzy poziomem
lustra kąpieli a sklepieniem wanny odstojowej powoduje ograni-
czenie ilości pyłów wynoszonych z pieca zawiesinowego do ukła-
kłych produktów pieca. Dla frakcji ziarnowych poniżej 0,32 mm, du odpylająco-schładzającego gazy. Mimo wzrostu prędkości ga-
w miarę zmniejszania prześwitu w wannie odstojowej skraca się zów zmniejsza się ilość unoszonych pyłów.
średni czas przelotu ziarna. Dla ziaren większych od 0,32 mm Zmiana układu dynamicznego, wynikająca z różnych wysoko-
średnie czasy przelotu są podobne i niezależnie od wysokości ści prześwitu w wannie odstojowej, ma wpływ na dystrybucję
wanny odstojowej wynoszą około 0,5 s. i czas przebywania w przestrzeni gazowej ziaren drobniejszych
Łączny rozdział ziaren wszystkich frakcji zestawiony jest (poniżej 0,32 mm). W przypadku ziaren większych frakcji taka
w tablicy 4. Rozróżniono tu ziarna trafiające bezpośrednio do ką- zmiana nie ma znaczenia.
pieli i lądujące na ścianach szybu reakcyjnego lub wanny odsto-
jowej. Materiał ze ścian, z pewnym opóźnieniem, też w końcu Literatura
spływa do kąpieli.
1. Miczkowski Z., Czernecki J.: Modelowanie zawiesinowego stapiania
Z wyliczonych wartości wynika, że zmniejszenie odległości koncentratu chalkozynowo-bornitowego. Rudy Metale 2005, nr 2, s. 58÷63.
pomiędzy poziomem lustra kąpieli a sklepieniem wanny odstojo- 2. Miczkowski Z., Czernecki J.: Analiza wpływu konstrukcji wanny
wej powoduje ograniczenie ilości pyłów wynoszonych z pieca odstojowej pieca zawiesinowego na ilość wynoszonych pyłów. Sprawoz-
zawiesinowego do układu odpylająco-schładzającego gazy. Dla danie IMN Gliwice, 2006 [niepublik.].
założonych w obliczeniach warunków ilość wynoszonych pyłów
zmniejsza się z 10,9 % dla prześwitu 2,0 m do 8,1 % przy prze- Praca finansowana ze środków statutowych Instytutu Metali
świcie 0,8 m. Nieżelaznych w Gliwicach.

175
PIOTR KAPIAS Rudy Metale R52 2007 nr 4
UKD 519.6.536.7:669.873:
MICHAŁ PAŹDZIOREK
:669.4’.66:061.001.5:669-97

TERMODYNAMICZNE I EKSPERYMENTALNE PODSTAWY


PROCESU EKSTRAKCJI TALU Z CIEKŁEGO OŁOWIU

W części teoretycznej publikacji dokonano analizy termodynamicznej czteroskładnikowego, dwufazowego układu Pb-Tl|PbCl2-
-TlCl. Analiza obejmowała wyznaczenie zależności współczynników aktywności składników roztworów dwuskładnikowych
Pb-Tl i pseudo dwuskładnikowych roztworów PbCl2-TlCl od składu i temperatury. Ustalone związki pomiędzy współczynni-
kami aktywności składników roztworów a ich składem i temperaturą wykorzystano do wyznaczenia stanów równowagi
w układzie Pb-Tl|PbCl2-TlCl. Na tej podstawie obliczano następnie wartość współczynnika podziału (Nernsta) i jego zależ-
ność od składu faz oraz temperatury. W dalszej części artykułu opracowano modele matematyczne, na podstawie których
porównano dwie różne metody procesu ekstrakcji. W części eksperymentalnej artykułu przeprowadzono testy w skali labo-
ratoryjnej pozwalające na ocenę kinetyki procesu ekstrakcji Tl z Pb oraz weryfikację wyników obliczeń uzyskanych na dro-
dze analizy termodynamicznej.
Słowa kluczowe: modelowanie matematyczne, metody procesu ekstrakcji Tl z Pb, współczynniki aktywności składników
roztworów, analiza termodynamiczna

THERMODYNAMIC AND EXPERIMENTAL FUNDAMENTALS


OF THE PROCESS OF THALLIUM EXTRACTION FROM LIQUID LEAD

In the theoretical part of this paper, thermodynamic analysis of the four-component two-phase Pb-Tl|PbCl2-TlCl system has
been performed. The analysis included determination of the dependence of activity coefficients of the constituents of two-
component Pb-Tl solutions and of pseudo-two-component PbCl2-TlCl solutions on the composition and temperature. The
determined relationships between activity coefficients of the solution components and their composition and temperature
were used to determine the equilibrium states for the Pb-Tl|PbCl2-TlCl system. Based on that, the value of the Nernst parti-
tion coefficient was found and its dependence on the phase composition and temperature has been determined. In the fur-
ther part of the paper, mathematical models have been developed which were used to compare two different extraction
methods. In the experimental part, laboratory-scale tests were performed in order to assess the kinetics of the process of Tl
extraction from Pb and to verify results of calculations obtained by means of thermodynamic analysis.
Keywords: mathematical modelling, methods of Tl extraction from Pb, activity coefficients of solution components,
thermodynamic analysis

Oznaczenia stosowane w tekście: 0


X PbCl — ułamek molowy PbCl2 w roztworze nasyconym,
2
wTlm — Zawartość Tl w fazie metalicznej, % mas.,
0
X TlCl — ułamek molowy TlCl w roztworze nasyconym,
wTl s — Zawartość Tl w fazie chlorkowej, % mas.,
T — temperatura, K,
wTlp m — Zawartość Tl w fazie metalicznej w stanie R — stała gazowa, J/(mol K),
k — stała w równaniu kinetycznym, 1/(% · min),
początkowym, % mas.,
0
γi — współczynnik aktywności składnika roztworu,
wTl m
— Zawartość Tl w fazie metalicznej w warunkach λ — waga statystyczna,
równowagi, % mas., Δμ0is-c — zmiana potencjału termodynamicznego w procesie
mm0 — początkowa masa fazy metalicznej, topnienia składnika roztworu, J/mol
ε — stopień ekstrakcji, %
mm — masa fazy metalicznej,
mPbCl2 — masa chlorku ołowiu doprowadzona do układu, Wprowadzenie
mPbCl2 −TlCl — masa fazy chlorkowej,
Tal należy do domieszek występujących w ołowiu surowym,
M Pb — masa atomowa ołowiu, g/mol, których poziom zawartości w ołowiu rafinowanym nie jest okre-
M Tl — masa atomowa talu, g/mol, ślony bezpośrednio przez normy. W niektórych przypadkach nie-
wielkie stężenie Tl w Pb rafinowanym jest tolerowane, ponieważ
K (T , wTlm ) — współczynnik podziału Nernsta,
nie ma ono większego wpływu na własności większości wyrobów
Xi — ułamek molowy składnika roztworu, z ołowiu i jego stopów. Z drugiej zaś strony, obecność Tl w oło-

Dr inż. Piotr Kapias, mgr inż. Michał Paździorek — Politechnika Śląska, Wydział Inżynierii Materiałowej i Metalurgii, Katowice.

176
wiu traktuje się jako sposób bezpiecznej utylizacji tego niezwykle wiednio tlenu i siarki w najważniejszych układach termodyna-
toksycznego pierwiastka. micznych złożonych z ołowiu i talu oraz ich tlenków i siarczków.
Problem ekstrakcji talu z ołowiu powstaje wówczas, gdy po- Z przebiegu krzywych na rysunku 2 wynika, że w grupie rozwa-
ziom zawartości Tl w ołowiu surowym uniemożliwia produkcję żanych układów termodynamicznych w przypadku, gdy zawarte
ołowiu rafinowanego spełniającego określony przez normy sto- w nich metale i tlenki występują w stanie standardowym potencjał
pień czystości. termodynamiczny tlenu jest zdecydowanie najniższy dla układu
Dostępna wiedza dotycząca procesu ekstrakcji Tl z ołowiu jest Pb/PbO.
niewielka. Można stwierdzić, że aktualnie nie ma szerszej bazy
technologicznej ani eksperymentalnej, która mogłaby być podsta-
wą do optymalizacji procesu ekstrakcji talu z ołowiu w zakresie
rodzaju, ilości i sposobu użycia ekstrahenta, jak również metody
utylizacji półproduktów takiego procesu.

Cel i zakres pracy

Celem prezentowanego artykułu było rozpoznanie podstawo-


wych parametrów technologicznych procesu ekstrakcji talu z oło-
wiu.
Zakres pracy obejmował:
⎯ Analizę termodynamiczną układu Pb-Tl│PbCl2-TlCl pod ką-
tem ustalenia wpływu podstawowych parametrów technolo-
gicznych procesu ekstrakcji, tj. temperatury i masy ekstrahenta
na stopień ekstrakcji Tl z ołowiu.
⎯ Wykonanie w skali laboratoryjnej eksperymentów pozwalają-
cych na ocenę kinetyki procesu oraz weryfikację wyników ob-
liczeń uzyskanych na drodze analizy termodynamicznej.
Rys. 2. Powinowactwo chemiczne ołowiu i talu do tlenu
Fig. 2. Chemical affinity of lead and thallium to oxygen
Termodynamiczne podstawy procesu ekstrakcji Tl z ołowiu

Tal jest trudny do usunięcia z ołowiu ze względu na podobne


właściwości chemiczne. Stosowane rutynowo w procesie rafinacji
ołowiu technologie usuwania domieszek, w których wykorzystuje
się ograniczenie rozpuszczalności domieszki w ołowiu ze zmianą
temperatury, znaczną różnicę powinowactwa chemicznego do-
mieszki i ołowiu do siarki lub tlenu albo tworzenie nierozpusz-
czalnych faz międzymetalicznych ze specjalnie w tym celu wpro-
wadzanymi do ołowiu metalami, w przypadku ekstrakcji Tl nie są
przydatne. Zilustrowano to na rysunkach 1÷7.
Na rysunku 1, przedstawiającym układ równowag fazowych
Pb-Tl widoczne jest, że od strony ołowiu w szerokim zakresie za-
wartości Tl w Pb 0 do ok. 55 % mas. Tl istnieje roztwór stały gra-
niczny. Proces krzepnięcia roztworów Pb-Tl w tym zakresie stę-
żeń przebiega w sposób prawie kongruentny. Z praktycznego
punktu widzenia oznacza to, że wydzielenie Tl z ołowiu przez tzw.
wymrażanie lub wykorzystanie ograniczonej rozpuszczalności
(tak jak w przypadku Cu) jest niemożliwe.
Na rysunkach 2 i 3 przedstawiono potencjał chemiczny odpo- Rys. 3. Powinowactwo chemiczne ołowiu i talu do siarki
Fig. 3. Chemical affinity of lead and thallium to sulphur

Rys. 1. Układ równowag fazowych Pb-Tl Rys. 4. Powinowactwo chemiczne ołowiu i talu do chloru
Fig. 1. Phase equilibrium systems Pb-Tl Fig. 4. Chemical affinity of lead and thallium to chlorine

177
Tablica 1
Współczynniki aktywności w ciekłych roztworach Pb-Tl [1] w temperaturze T = 773 K
Table 1
Coefficients of activity in the liquid Pb-Tl [1] solutions at the temperature T = 773 K

XTl 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
aPb 1,000 0,900 0,801 0,695 0,582 0,465 0,351 0,244 0,146 0,069 0,000
aTl 0,000 0,079 0,157 0,241 0,336 0,441 0,555 0,675 0,792 0,900 1,000
γPb 1,000 1,000 1,001 0,993 0,970 0,931 0,878 0,813 0,752 0,714 0,714
γTl 0,796 0,789 0,785 0,802 0,839 0,882 0,926 0,964 0,990 1,000 1,000

Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku oddziaływa- Wartości stałych w równaniach (1) i (2) ustalono w wyniku
nia siarką na metaliczny stop Pb-Tl. Jak wynika z położenia krzy- minimalizacji wartości funkcji
wych na rysunku 3, w analizowanym zakresie temperatur powi-
nowactwo chemiczne Pb i Tl do siarki jest prawie identyczne.
Proces ekstrakcji Tl z ołowiu prowadzi się zazwyczaj przez
(
Φ Pb−Tl = ∑ ln γ i − ln γ i exp. )2
(3)
chlorowanie, czyli oddziaływanie gazowym chlorem lub niektó-
rymi chlorkami na roztwór Pb-Tl. Jest to możliwe dzięki temu, że Zależność współczynników aktywności w ciekłych roztwo-
Tl wykazuje znacznie większe niż Pb powinowactwo chemiczne rach Pb-Tl od składu roztworu przedstawiono na rysunku 5. Na
do chloru. Zilustrowano to na rysunku 4, na którym przedstawiono podstawie przebiegu krzywych reprezentujących współczynniki
potencjał chemiczny chloru w układach termodynamicznych aktywności Tl i Pb można stwierdzić, że ciekle roztwory Pb-Tl
Pb│PbCl2 i Tl│TlCl. wykazują ujemne odchylenia od prawa Raoulta. Współczynnik
aktywności Tl w szerokim zakresie stężeń wynoszącym ok. 0÷30 %
Współczynniki aktywności w ciekłych roztworach Pb-Tl atm., obejmującym obszar ważny z punktu widzenia ekstrakcji Tl,
jest w przybliżeniu stały i kształtuje się na poziomie ok. 0,8.
Wyznaczenie warunków równowagi w dwufazowym układzie Współczynnik aktywności Pb w tym zakresie stężeń jest również
Pb-Tl│PbCl2-TlCl wymaga znajomości współczynników aktyw- w przybliżeniu stały i wynosi ok. 1. Biorąc to pod uwagę można
ności składników obydwu faz. stwierdzić, że roztwory Pb-Tl w zakresie stężeń 0÷30 % atm. Tl
Funkcje określające zależność współczynników aktywności w cie- wykazują własności zbliżone do roztworów doskonałych.
kłych roztworach Pb-Tl od składu i temperatury ustalono na pod-
stawie danych podanych przez Hultgrena [1] przedstawionych w ta- Współczynniki aktywności w ciekłych roztworach PbCl2-TlCl
blicy 1. Dane w tej tablicy opisano równaniami Krupkowskiego-
-Fitznera [2] Zależność współczynników aktywności składników w ciekłych
roztworach PbCl2-TlCl od składu i temperatury wyznaczono na
1154 podstawie równowag fazowych w układzie PbCl2-TlCl przedsta-
ln γ Tl = (1 − X Tl )2,86 + 987 (1 − X Tl )3,86 (1) wionym na rysunku 6. W tym celu wykorzystano obszary stężeń
T T
oznaczone dalej jako obszar I i obszar II, w których w stanie rów-
nowagi termodynamicznej współistnieje ciekły roztwór PbCl2-
ln γ Pb = −
1154
T
[
(1 − X Tl )2,86 − 1,537(1 − X Tl )1,86 + 0,5378 + ] -TlCl i kryształy TlCl (obszar I) lub PbCl2 (obszar II). W tych
obszarach zgodnie z warunkami równowagi termodynamicznej
(2)
+
987
T
[
(1 − X Tl )3,86 − 1,35(1 − X Tl )2,86 + 0,350 ] obowiązują zależności

1 ⎛ Δμ 0TlCl ⎞
γ TlCl = exp⎜ − s→c ⎟ (4)
0
X TlCl ⎜ RT ⎟
⎝ ⎠
1
oraz

0,9 1 ⎛ Δμ 0PbCl ⎞
γ PbCl 2 = exp⎜ − 2 s →c ⎟ (5)
⎜ ⎟
γ Tl, γ Pb

0
X PbCl RT
γ Tl γ Pb 2 ⎝ ⎠

0,8 Stężenie chlorków z roztworze PbCl2-TlCl w stanie nasycenia


w zależności od temperatury ustalono na podstawie przebiegu linii
likwidus, natomiast zmianę potencjału termodynamicznego w pro-
cesie topnienia chlorków obliczono na podstawie danych termo-
0,7 chemicznych przy wykorzystaniu programu komputerowego HSC
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Chemistry [3]. Wyniki obliczeń przedstawiono w tablicy 2. Na
XTl podstawie danych zamieszczonych w tej tablicy współczynniki
aktywności w roztworach PbCl2-TlCl przedstawiono w postaci
Rys. 5. Współczynniki aktywności składników równań Krupkowskiego [4]
w roztworach Pb-Tl. T = 773 K
⎛ 160,1 ⎞
Fig. 5. Activity coefficients for the components ln γ TlCl = −⎜ + 1,247 ⎟ (1 − X TlCl )1,709 (6)
of the Pb-Tl solutions. T = 773 K ⎝ T ⎠

178
Tablica 2 ⎛ 160,1 ⎞
ln γ PbCl2 = −⎜ + 1,247 ⎟ ×
Współczynniki aktywności w ciekłych roztworach PbCl2-TlCl ⎝ T ⎠ (7)
Table 2 [
× (1 − X TlCl )
1, 709
− 2,41(1 − X TlCl )
0, 709
+ 1,41 ]
Coefficients of activity in the liquid PbCl2-TlCl solutions
XTlCl Obszar T, K aTlCl γTlCl Stałe w równaniach (6) i (7) wyznaczono w wyniku minimali-
zacji funkcji wyrażonej przez równanie
1,0000 703 0,9967 0,9967
0,9692 695 0,9653 0,9960 (
Φ PbCl2 −TlCl = λ ∑ ln γ TlCl − ln γ TlClobl. )2
+

( )
0,9441 688 0,9396 0,9952 (8)
+ ∑ ln γ PbCl2 − ln γ PbCl2 obl.
2
0,9269 I 681 0,9156 0,9878
0,9075 673 0,8856 0,9758 w którym przez λ oznaczono wagę dla obszaru I. W obliczeniach
0,8796 661 0,8457 0,9615 przyjęto wartość λ = 4 dla zrównoważenia mniejszej liczby da-
0,8581 651 0,8095 0,9434 nych dla obszaru I w stosunku do liczby danych dla obszaru II.

XTlCl Obszar T, K aPbCl 2 γ PbCl 2 Równowaga termodynamiczna w układzie Pb-Tl│PbCl2-TlCl


0,2550 693 0,6847 0,9190
Przedmiotem dalszych rozważań był czteroskładnikowy układ
0,2439 698 0,7018 0,9282 termodynamiczny złożony z dwóch faz: ciekłego roztworu meta-
0,2284 704 0,7212 0,9347 licznego oraz ciekłego roztworu chlorków. Zakładano, że fazę me-
taliczną stanowi ołów z domieszką talu, natomiast roztwór chlorków
0,2195 706 0,7309 0,9365 składa się z chlorku ołowiu i chlorku talu. Przyjęto, że opisany
0,2062 712 0,7505 0,9455 układ termodynamiczny znajduje się w warunkach izobaryczno-
-izotermicznych, a stan równowagi chemicznej zdeterminowany
0,1929 717 0,7707 0,9549 jest przez równowagę reakcji
0,1796 721 0,7857 0,9577
2[Tl] + PbCl 2 = [Pb] + 2(TlCl ) (9)
0,1707 725 0,7979 0,9622
0,1641 727 0,8066 0,9649 przy czym w nawiasach okrągłych zaznaczono substancje tworzące
0,1486 733 0,8295 0,9742 roztwór chlorków, natomiast w nawiasach kwadratowych składni-
ki fazy metalicznej.
0,1375 736 0,8416 0,9757
II Z reguły faz Gibasa wynika, że tak zdefiniowany układ ter-
0,1197 741 0,8635 0,9810 modynamiczny ma jeden stopień swobody, co oznacza, że aby
0,1042 745 0,8800 0,9824 w sposób jednoznaczny ustalić jego stan, konieczne jest określenie
jeszcze jednego niezależnego parametru lub równania więzów.
0,0909 749 0,8946 0,9841 W tym opracowaniu, ze względów praktycznych, jako parametr
0,0776 753 0,9095 0,9860 niezależny przyjęto masę ekstrahenta (PbCl2) przypadającą na
jednostkę masy fazy metalicznej (roztworu Pb-Tl) w stanie wyj-
0,0687 755 0,9207 0,9887 ściowym.
0,0554 758 0,9320 0,9867 Stan równowagi układu w procesie ekstrakcji charakteryzuje
się zazwyczaj przez tzw. współczynnik podziału Nernsta
0,0443 760 0,9417 0,9854
0,0310 763 0,9527 0,9832
0,0200 765 0,9608 0,9804
wTl s
wTl m
(
= K T , wTlm ) (10)

0,0111 768 0,9729 0,9838


Współczynnik podziału — na podstawie prawa podziału Nern-
0,0000 771 0,9863 0,9863
sta — traktowany jest czasem jako wielkość zależna wyłącznie od

Rys. 6. Układ równowag fazowych PbCl2-TlCl


Fig. 6. Phase equilibrium system for PbCl2–TlC

179
tyczną, relacje pomiędzy stężeniem Tl w roztworze Pb-Tl w wa-
runkach równowagi a masą ekstrahenta można uzyskać na pod-
stawie równania bilansu masy Tl w analizowanym układzie oraz
współczynnika podziału. Przyjmując dla uproszczenia, że w wa-
runkach równowagi masa fazy chlorkowej jest zbliżona do masy
początkowej ekstrahenta

mPbCl2 −TlCl ≅ mPbCl2 (13)

a masa roztworu Pb-Tl po procesie ekstrakcji Tl do jego masy po-


czątkowej

mm ≅ mm0 (14)

Rys. 7. Współczynnik podziału Tl w układzie Pb-Tl│PbCl2-TlCl równania te można zapisać w postaci


w zależności od składu roztworu metalicznego i temperatury
Fig. 7. Partition coefficient for Tl in the Pb-Tl│PbCl2-TlCl
mPbCl2 ⎤ ⎡ wTlm ⎤ ⎡ mm w Tlm ⎤
0
⎡mm0
system in dependence on the composition of a metallic solution ⎢ ⎥⋅⎢ ⎥=⎢ ⎥ (15)
and on temperature ⎢⎣ K - 1 ⎥⎦ ⎢⎣ wTl s ⎥⎦ ⎢⎣ 0 ⎥⎦

temperatury. W rzeczywistości prawo podziału Nernsta jest słusz- Rozwiązaniem tego równania jest zależność
ne jedynie dla niektórych układów i dla niewielkich stężeń do-
mieszki w obydwu fazach. Najczęściej współczynnik podziału
zależy również od składu roztworów. 0 1
wTlm = wTl (16)
Wartości współczynnika podziału wyznaczane są na drodze m
mPbCl2
eksperymentalnej. Jeśli jednak znane są własności termodyna- 1+ K
mm0
miczne roztworów oraz reakcja chemiczna determinująca stan
równowagi w układzie, to wówczas współczynnik podziału można
obliczyć z równania (10) na podstawie składu faz w stanie rów- określająca stężenie Tl w Pb po procesie ekstrakcji w zależności
nowagi. od masy ekstrahenta.
Wyniki takich obliczeń dla układu Pb-Tl | PbCl2-TlCl przed-
stawiono na rysunku 7. Obliczenia wykonano zakładając, że stan
Metoda iniekcji
równowagi chemicznej w analizowanym układzie reprezentuje
równowaga reakcji (9), natomiast współczynniki aktywności skład-
ników faz określone są przez równania (4÷7). Wyniki obliczeń W przypadku, gdy proces ekstrakcji prowadzony jest metodą
opisano następnie wykorzystując metody analizy statystycznej iniekcji, zmianę składu roztworu Pb-Tl w procesie elementarnym
wielomianami 3 stopnia wyrażającymi zależność współczynnika określa zależność
podziału w analizowanym układzie od zawartości Tl w fazie meta-
licznej ⎛ mTl m ⎞ 100
dwTlm = 100d ⎜⎜ ⎟= (
⎟ m dmTlm − wTlm dmm ) (17)
3 2
⎝ mm ⎠ m
K (773 K ) = −929819 wTl m
+ 125650 wTl m
− 7933,8wTlm + 482,37 (11)
a uwzględniając przybliżenie (14) równanie
3 2
K (823 K ) = −508349 wTl m
+ 73844wTl m
− 5295,5wTlm + 390,05 (12)
1
dwTl m = 100 dmTlm (18)
Modelowanie procesu ekstrakcji Talu z ołowiu mm0

Biorąc pod uwagę aspekty techniczne zagadnienia założono, Zmianę masy talu w roztworze metalicznym w procesie ele-
że proces ekstrakcji Tl z ołowiu w praktyce można realizować mentarnym wyraża równanie
dwoma metodami:
⎯ statyczną,
⎯ iniekcji. 1
dwTlm = − wTl s dmPbCl2 (19)
Przez metodę statyczną rozumiano metodę polegającą na do- 100
prowadzeniu dwufazowego układu, złożonego z ciekłego roztwo-
ru Pb-Tl i określonej masy PbCl2, do stanu równowagi. Przyjmując, że proces ekstrakcji prowadzony jest w warunkach
Przez metodę iniekcji rozumiano metodę polegającą na iniek- równowagi kwasi statycznej to wówczas uwzględniając w powyż-
cji PbCl2 (lub gazowego chloru) do ciekłego roztworu Pb-Tl. Pro- szym równaniu związek (10) uzyskuje się zależność
ces iniekcji taktowano jako sumę nieskończenie dużej liczby ko-
lejno po sobie następujących etapów przeprowadzonych metodą
1
statyczną z udziałem nieskończenie małej masy ekstrahenta. Za- dmTlm = − KwTlm dmPbCl2 (20)
kładano przy tym, że stan początkowy układu każdego etapu ele- 100
mentarnego odpowiada stanowi końcowemu układu etapu bezpo-
średnio poprzedzającego. a po podstawieniu do równania (18) i uporządkowaniu

Metoda statyczna 1 dwTl m dmPbCl2


=− (21)
W przypadku procesu ekstrakcji, prowadzonego metodą sta- K wTlm mm0

180
Całkując równanie (21) uzyskuje się związek odlewania próbek wykonano ze stali stopowej chromowo-niklowej.
W celu odprowadzenia gazów powstających podczas wytopów
wTl m mPbCl 2 nad stanowiskiem badawczym zainstalowano odciąg wentylacyjny.
1 dw Tlm 1 mPbCl2 Wszystkie materiały wsadowe — odczynniki, a także tygle

0 K wTlm
=− 0
mm ∫ dmPbCl 2
=−
mm0
(22)
przed i po wytopie ważono przy użyciu wagi laboratoryjnej. Błąd
wTl 0
m
bezwzględny pomiaru wynosił Δ = 0,5 g.

Równanie różniczkowe (21) określa w sposób ogólny zależność Odczynniki


pomiędzy zawartością Tl w roztworze Pb-Tl a masą ekstrahenta
doprowadzonego w warunkach iniekcji. Do badań wykorzystano ołów surowy po procesie odmiedzio-
Jeśli w analizowanym zakresie stężeń współczynnik podziału wania, odsrebrzania i rafinacji utleniającej o podwyższonej zawar-
K może być uważany za stały, niezależny od składu roztworu me- tości talu, odlany w sztabki o masie ok. 0,5 kg. Zawartość domie-
talicznego, to wówczas po scałkowaniu lewej strony równania i upo-
rządkowaniu uzyskuje się zależność

⎛ mPbCl2 ⎞
0
wTlm = wTl exp⎜⎜ K ⎟

(23)
m
⎝ mm0 ⎠

W niniejszym opracowaniu równanie różniczkowe (21) roz-


wiązano uwzględniając zależność współczynnika podziału od
składu fazy metalicznej. Zastosowano metodą numeryczną Run-
ge’go-Kutty [5]. Obliczenia wykonano dla dwóch różnych tempera-
tur procesu ekstrakcji uwzględniając równania (11) i (12) określa-
jące zależność współczynnika podziału od składu fazy metalicznej.
Wyniki obliczeń przedstawiono na rysunku 13. Na rysunku tym
dla porównania przedstawiono również przebieg funkcji (16) okre-
ślającej relację pomiędzy równowagowym stężeniem Tl w fazie
metalicznej a masą doprowadzonego PbCl2 przy wykorzystaniu
metody statycznej.

Część eksperymentalna pracy

Aparatura

Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rysunku 8.


Proces ekstrakcji Tl z Pb prowadzono w tyglach alundowych Rys. 8. Schemat aparatury
o wymiarach ∅ 100 × 140 mm, natomiast przerób żużla otrzyma-
nego w procesie ekstrakcji wykonano w tyglu stalowym ze zwy- 1 — piec z układem sterowania, 2 — tygiel alundowy z próbką,
3 — mieszadło, 4 — termopara Ni/Ni-Cr, 5 — okap wentylacyjny
kłej stali konstrukcyjnej St3 o wymiarach ∅ 120 × 160 mm.
W celu zapewnienia mieszania kąpieli podczas wytopu stoso- Fig. 8. Diagram of an equipment
wano mieszadło o płynnej regulacji prędkości obrotowej. Trzpień 1 — furnace with a control system, 2 — alundum crucible with a sample,
oraz łopatkę mieszadła, a także łyżkę do pobierania oraz kokilkę do 3 — stirrer, 4 — Ni/Ni-Cr thermocouple, 5 — fume hood

Tablica 3
Skład chemiczny ołowiu surowego
Table 3
Chemical composition of a lead bullion

Pb Sb As Bi Sn Cu Ag Zn Fe Ni Cd Tl
99,6529 0,0106 0,0004 0,2489 0,0008 0,0347 0,0028 0,0003 0,0007 0,0004 0,0002 0,0473

Tablica 4
Charakterystyka substancji stosowanych w procesie ekstrakcji Tl z Pb
oraz przetopu żużla chlorkowego (ekstrahenta) po procesie ekstrakcji
Table 4
Characteristics of the substances used in the process of Tl extraction from Pb
and of a chloride slag (extractant) smelting after the extraction process

Odczynnik Producent Stopień czystości Stan fizyczny Przeznaczenie


Chlorek ołowiu POCh, Gliwice cz.d.a. proszek ekstrahent
NaOH POCh, Gliwice cz.d.a. granulki topnik
Koksik Koksownia PRZYJAŹŃ proszek reduktor

181
szek w ołowiu podano zamieszczono w tablicy 3. Eksperyment przeprowadzono przy wykorzystaniu 625 g żuż-
Jako odczynniki chemiczne stosowano chlorek ołowiu, wodo- la (który traktowano jako czysty PbCl2), 180,2 g sody kaustycznej
rotlenek sodowy i koksik. Charakterystykę stosowanych substan- oraz 15,2 g koksiku. Substraty umieszczono w tyglu, a następnie
cji przedstawiono w tablicy 4. w nagrzanym piecu. Proces redukcji prowadzono przez 15 minut
w temperaturze 850 °C, tj. temperaturze o ok. 50 deg wyższej od
Procedura badawcza temperatury topnienia NaCl wynoszącej 801 °C. Po zakończeniu
procesu tygiel wyjęto z pieca i produkty procesu odlano. Ołów
W ramach prowadzonych badań wykonano cztery ekspery- oraz pozostałe produkty wraz z tyglem zważono i opróbowano.
menty procesu ekstrakcji Tl z próbek ołowiu o masie od 5 do 7 kg. Próbki zostały poddane analizie składu chemicznego przy
W eksperymentach stosowano następującą procedurę: użyciu kwantometru w laboratorium w BATERPOL Sp. z o.o.
⎯ Ołów wraz z określoną porcją PbCl2 umieszczano w tyglu
alundowym w piecu grzewczym elektrycznym oporowym. Wyniki badań
⎯ Próbkę nagrzewano do wymaganej temperatury.
⎯ Po osiągnięciu wymaganej temperatury włączano mieszadło. Wyniki otrzymane w poszczególnych eksperymentach przed-
Prędkość obrotowa mieszadła wynosiła ok. 120 obr./min. stawiono w tablicy 5 i 6 oraz zilustrowano na rysunkach 9÷12.
Eksperyment nr 1 prowadzono w temperaturze 580 °C. Masa Na rysunkach 9 i 10 przedstawiono zależność pomiędzy czasem
PbCl2 stanowiła 10 % masy rafinowanego ołowiu. procesu rafinacji a zawartością talu w ołowiu dla poszczególnych
Eksperyment nr 2 prowadzono w temperaturze 540 °C. Masa proporcji masy wprowadzanego chlorku ołowiu PbCl2 do ołowiu.
PbCl2 stanowiła 5 % masy ołowiu. Na rysunkach 11 i 12 przedstawiono zależność pomiędzy cza-
Eksperyment nr 3 i 4 przeprowadzono w temperaturze 520 °C, sem procesu rafinacji a stopniem ekstrakcji talu z ołowiu odpo-
w ten sposób, że porcje chlorku ołowiu podzielono na dwie części wiednio w przypadku procesu jedno- oraz dwuetapowego.
i wprowadzono do ciekłego ołowiu w dwóch etapach. Masa wprowa- Stopień ekstrakcji talu z ołowiu zdefiniowano jako wyrażony
dzonego PbCl2 stanowiła odpowiednio 2 × 2,5 % oraz 2 × 0,5 % w procentach iloraz różnicy pomiędzy początkową i końcową za-
masy rafinowanego ołowiu. W obydwu eksperymentach drugą wartością talu w ołowiu i początkowej zawartości Tl w Pb
porcję ekstrahenta wprowadzano po 30 min procesu rafinacji
i całkowitym ściągnięciu fazy chlorkowej z powierzchni ołowiu p
wTl − wTlm
powstałego w pierwszym etapie rafinacji. ε = 100 ⋅ m
(25)
W trakcie procesu ekstrakcji Tl w ustalonych dla każdej próby wTlp m
odstępach czasu pobierano specjalną łyżką próbki metalu, które
odlewano do specjalnie przygotowanej do tego celu kokilki. Prób- Wyniki eksperymentu polegającego na redukcji żużla chlor-
ki metalu były ważone, a następnie kierowane do analizy che- kowego węglem w obecności NaOH podano w tablicy 6.
micznej.
Po zakończeniu wytopu tygiel z ołowiem pozostawiano w pie- Omówienie wyników badań.
cu. Po wystygnięciu pieca tygiel wyciągano i całość ważono na
wadze laboratoryjnej. Następnie tygiel rozbijano, produkty procesu W części teoretycznej artykułu dokonano analizy termodynamicz-
rozdzielano, ważono, pobierano próbki i umieszczano je w szczel- nej czteroskładnikowego, dwufazowego układu Pb-Tl│PbCl2-TlCl.
nych pojemnikach. Analiza obejmowała wyznaczenie zależności współczynników
Po zakończeniu testów ekstrakcji Tl z ołowiu przeprowadzono aktywności składników roztworów dwuskładnikowych Pb-Tl i pseudo-
eksperyment mający na celu zbadanie możliwości odzysku ołowiu dwuskładnikowych roztworów PbCl2-TlCl od składu i temperatu-
z żużla chlorkowego (fazy chlorkowej) powstającego w procesie ry. Zależności te przedstawiono w postaci równań odpowiednio
ekstrakcji. W tym celu żużel otrzymany w eksperymentach nr 2, 3 Krupkowskiego-Fitznera oraz Krupkowskiego.
i 4 poddano procesowi redukcji węglem w obecności wodorotlen- Ustalone związki pomiędzy współczynnikami aktywności
ku sodowego. Eksperyment przeprowadzono umieszczając żużel składników roztworów a ich składem i temperaturą wykorzystano
i topniki w tyglu stalowym w piecu grzewczym przedstawionym do wyznaczenia stanów równowagi w układzie Pb-Tl│PbCl2-TlCl
na rysunku 8. Naważkę NaOH oraz koksiku ustalono na podstawie w zależności od temperatury oraz stosunku masy PbCl2 do masy
stechiometrii reakcji fazy metalicznej. Na tej podstawie obliczano następnie wartość
współczynnika podziału i jego zależność od składu faz oraz tem-
1 1 peratury. Stwierdzono, że współczynnik podziału maleje ze wzro-
PbCl 2 + 2NaOH + C = Pb + 2NaCl + H 2 O + CO 2 (24)
2 2 stem zawartości Tl w Pb i dla przykładu w temperaturze 773 K,

Tablica 5
Ekstrakcja Tl z Pb — wyniki badań
Table 5
Tl extraction from Pb — results of the studies

Eksperyment I Próbki

Czas Masa Temperatura Zawartość Tl, Data


Nr 21.11.2005
mPbCl2 = 10 % mPb min g °C ppm
0 0 — — 494
Dane początkowe: 1 25 226,4 575 24 Dane końcowe:
Masa Pb,g 5350 2 60 205 580 16 Masa Pb, g 4530
Masa PbCl2, g 538 3 120 214,2 575 16 Masa żużla, g 479,4
Masa tygla, g 874 4 180 170,2 580 16 Masa z tyglem, g 5932
Suma, g 6762 Suma: 815,8 Ubytek masy, g 14,2

182
cd Tablica 5

Eksperyment II Próbki

Czas Masa Temperatura Zawartość Tl, Data


Nr 12.12.2005
mPbCl2 = 5 % mPb min g °C ppm
0 0 - - 476
1 5 222 540 85
Dane początkowe: Dane końcowe:
2 10 213,2 540 63
Masa Pb, g 5674 3 15 188,2 540 45 Masa Pb, g 3845
Masa PbCl2, g 284 4 20 187,6 540 34 Masa żużla, g 187
Masa tygla, g 936 5 25 217,2 540 29 Masa z tyglem, g 5812
Suma, g 6894 Suma: 1028,2 Ubytek masy, g 53,8

Eksperyment III Próbki

Czas Masa Temperatura Zawartość Tl, Data


Nr 13.12.2005
mPbCl2 = 2 × 2,5 % mPb min g °C ppm
0 0 - — 476
Dane początkowe: 1 5 202,4 520 102
Dane końcowe:
2 10 193,6 520 82
Masa Pb I, g 6758
3 20 200 520 57
4 30 195,4 520 47 Masa Pb, g 5370
Masa PbCl2 I, g 169
Suma: 791,4
Po ściągnięciu żużla zawsadowano drugą porcję PbCl2
Masa tygla, g 811 Masa żużla, g 286,4
o masie 140 g i po stopieniu powtórzono procedurę
4 0 - 520 47
Suma, g 7878
5 5 229,8 520 24 Masa z tyglem, g 6189,4
6 10 196,6 520 13
Masa Pb II, g 5966,6
7 20 198,4 520 4
8 30 214,4 520 0 Ubytek masy, g 58
Masa PbCl2 II, g 140
Suma: 1630,6

Ekstrakcja Tl z Pb — wyniki eksperymentów


Tl extraction from Pb – results of the experiments

Eksperyment IV Próbki

Czas Masa Temperatura Zawartość Tl Data


Nr 21.12.2005
mPbCl2 = 2 × 0,5 % mPb min g °C ppm
0 0 — — 473
Dane początkowe: 1 5 202,8 520 335
Dane końcowe:
2 10 159 520 300
Masa Pb I, g 6176
3 20 179,4 520 259
Masa Pb, g 4650
4 30 184,6 520 242
Masa PbCl2 I, g 32
suma 725,8
Po ściągnięciu żużla zawsadowano drugą porcję PbCl2 o Masa żużla, g 286,4
Masa tygla, g 473
masie 28 g i po stopieniu powtórzono procedurę
4 0 — 520 242
Suma, g 6709 Masa z tyglem, g 5198,6
5 5 191 520 156
6 10 161 520 127
Masa Pb II, g 5450,2
7 20 205,4 520 101
Ubytek masy, g 30,4
8 30 196,8 520 111
Masa PbCl2 II, g 28
suma 1480

183
przy stężeniu Tl w Pb wynoszącym 50 ppm wynosi ok. 460, na- cego w stanie początkowym 500 ppm Tl w przypadku metody sta-
tomiast przy stężeniu Tl w Pb na poziomie 500 ppm jest w przy- tycznej masa niezbędnego ekstrahenta (PbCl2) do osiągnięcia za-
bliżeniu dwukrotnie mniejszy i wynosi ok. 280. Ze wzrostem tem- wartości końcowej na poziomie 100 ppm jest w porównaniu
peratury wartość współczynnika podziału maleje. Biorąc to pod z metodą iniekcji w przybliżeniu dwukrotnie większa, natomiast
uwagę można stwierdzić, że w procesie ekstrakcji Tl z ołowiu pre-
ferowana jest możliwie niska temperatura.
Zależność współczynnika podziału od składu fazy metalicznej
przybliżono wielomianem stopnia trzeciego wykorzystując do te-
go celu metody statystyki. Wyznaczone funkcje wykorzystano do
ustalenia zależności pomiędzy masą wprowadzonego PbCl2 a za-
wartością Tl w Pb w warunkach równowagi.
Przyjęto dwie alternatywne metody wprowadzenia PbCl2 (lub
innego nośnika chloru, np. Cl2(g)) do układu. Przez pierwszą, na-
zwaną metodą statyczną, rozumiano sposób polegający na dopro-
wadzeniu układu złożonego z określonej masy fazy metalicznej
i porcji PbCl2, a następnie całego do stanu równowagi. Przez drugą,
nazwaną metodą iniekcji, sposób polegający na wprowadzeniu tej
samej masy PbCl2 do fazy metalicznej metodą iniekcji. Opraco-
wano modele matematyczne dla obydwu metod. Testowanie mo-
deli doprowadziło do wniosku, że sposób wprowadzenia ekstra-
henta do układu może mieć znaczny wpływ na stopień ekstrakcji.
Krzywe reprezentujące obydwie metody przedstawione na rysun-
ku 13 wskazują na to, że w procesie ekstrakcji Tl z Pb zawierają-
Rys. 11. Wpływ masy PbCl2 i czasu na stopień ekstrakcji Tl z Pb
w procesie jednoetapowym
Fig. 11. An effect of PbCl2 mass and time on the Tl extraction
degree from Pb in a single-stage process

Rys. 9. Wpływ masy PbCl2 na kinetykę ekstrakcji Tl z Pb


Fig. 9. An effect of PbCl2 mass on the kinetics
of Tl extraction from Pb

Rys. 12. Wpływ masy PbCl2 i czasu na stopień ekstrakcji Tl


w procesie dwuetapowym
Fig. 12. An effect of PbCl2 mass and time
on the Tl extraction degree in a two-stage process

Tablica 6
Redukcja żużla chlorkowego. Wyniki badań
Table 6
Chloride slag reduction. Results of tests
Temperatura procesu 850 °C
Czas procesu 15 min
Substraty Produkty
Rys. 10. Wpływ masy PbCl2 na kinetykę ekstrakcji Tl z Pb Masa PbCl2, g 625 Masa metalu, g 400
w procesie dwuetapowym
Masa NaOH, g 180,2 Masa żużla, g 195
Fig. 10. An effect of PbCl2 mass on the kinetics
of Tl extraction from Pb in a two-stage process Masa koksiku, g 15,2

184
Widoczne na rysunkach 9 i 10 charakterystyki przedstawiające
zależność pomiędzy zawartością Tl w Pb a czasem procesu eks-
trakcji i masą zużytego ekstrahenta mają przebieg charakteryzują-
cy się tym, że w początkowej fazie procesu zawartość Tl w Pb
spada gwałtownie, natomiast w końcowej fazie zbliża się asympto-
tycznie do wartości równowagowej, zależnej od masy wprowa-
dzonego PbCl2. Uzyskane wyniki wskazują na to, że w przypadku
ołowiu zawierającego w stanie początkowym ok. 500 ppm, dla
osiągnięcia końcowej zawartości Tl w Pb na poziomie 50 ppm,
niezbędne jest zastosowanie masy PbCl2 wynoszącej ok. 2,5 %
masy ołowiu. W przypadku zmniejszenia masy ekstrahenta do
0,5 % masy ołowiu końcowa zawartość Tl w Pb kształtuje się na
poziomie ok. 200 ppm. Dalsze obniżenie osiągniętej zawartości Tl
w Pb można uzyskać przez wprowadzenie kolejnej (kolejnych)
porcji PbCl2. Efekt takiego postępowania zilustrowano na rysunku
10 przedstawiającym charakterystykę zmian zawartości Tl w Pb
Rys. 13. Wpływ metody procesu ekstrakcji w zależności od masy PbCl2 i czasu w procesie dwuetapowym
na końcową zawartość Tl w Pb natomiast na rysunku 12 stopień ekstrakcji w takim procesie. Z da-
Fig. 13. An effect of an extraction process method nych widocznych na tych rysunkach wynika, że stopień ekstrakcji
on a final content of Tl in Pb Tl z Pb uzyskany w wyniku wprowadzenia drugiej porcji PbCl2
jest tym większy, im mniejsze były wprowadzone porcje PbCl2.
Warto zwrócić uwagę na to, że w wyniku wprowadzenia pięcio-
Tablica 7
krotnie mniejszej ilości PbCl2 osiągnięty stopień ekstrakcji był
Wartości stałych w równaniu kinetycznym (27) niewiele mniejszy. Stanowi to pośrednio potwierdzenie sformuło-
Table 7 wanego na podstawie testowania modeli procesu ekstrakcji wnio-
sku, że proces iniekcji (który można traktować jako sumę nie-
The values of constants in the kinetic equation (27) skończenie dużej liczby nieskończenie małych porcji ekstrahenta)
Masa PbCl2 jest bardziej efektywny od procesu statycznego (jednoetapowego).
w stosunku 0 k Na rysunku 13 widoczne jest, że uzyskane wyniki ekspery-
wTl mentów są w dobrej zgodności z wynikami obliczeń przeprowa-
do masy ołowiu, m

% 1/(% min) dzonych na drodze analizy termodynamicznej procesu iniekcji


% mas. metodą statyczną. W związku z tym może być wykorzystany
w praktyce do ustalania masy PbCl2 niezbędnej do obniżenia za-
0,5 247,3 33,6
wartości Tl w Pb do określonego poziomu. Model dotyczący pro-
2,5 58,9 17,4 cesu ekstrakcji metodą iniekcji wymaga weryfikacji na drodze
5,0 40,3 8,7 eksperymentalnej. Zakłada się, że zagadnienie to będzie jednym
z elementów realizowanego projektu badawczego własnego.
10,0 18,0 3,8 Przedstawione w tablicy 6 wyniki uzyskane w zakresie reduk-
cji fazy chlorkowej węglem w obecności NaOH dały wynik za-
aby osiągnąć końcową zawartość Tl w Pb na poziomie 50 ppm, aż dowalający. Uzysk ołowiu kształtował się na poziomie ok. 86 %.
trzykrotnie większa. Przebieg krzywych na omawianym rysunku Badania w tym zakresie będą kontynuowane w celu optymalizacji
wskazuje również na słaby wpływ temperatury na proces ekstrak- procesu i rozpoznania możliwych kierunków zagospodarowania
cji w analizowanym zakresie. ołowiu o podwyższonej zawartości Tl powstającego w tym procesie.
W części eksperymentalnej artykułu wykonano IV ekspery-
menty, w których stosowano próbki ołowiu surowego o masie po- Wnioski końcowe
czątkowej wynoszącej ok. 5 kg zawierające ok. 500 ppm Tl. Eks-
perymenty prowadzono w stałej temperaturze wynoszącej 793, Roztwory Pb-Tl w szerokim zakresie stężeń Tl w Pb wynoszącym
813 i 853 K metodą statyczną. Badano wpływ czasu procesu eks- ok. 0÷30 % atm. wykazują własności termodynamiczne zbliżone do
trakcji oraz stosunku masy PbCl2 do ołowiu na kinetykę procesu roztworów doskonałych. Współczynniki aktywności składników
ekstrakcji. roztworu w tym zakresie stężeń są zbliżone do jedności.
Kinetykę procesu ekstrakcji opisano równaniem różniczko- Współczynnik podziału Tl w układzie Pb-Tl│PbCl2-TlCl maleje ze
wym wzrostem zawartości Tl w Pb. Dla przykładu w temperaturze 773
K, przy stężeniu Tl w Pb wynoszącym 50 ppm współczynnik po-
( 0
dmTlm = − kmPbCl 2 wTlm − wTl )
dt (26) działu Tl wynosi ok. 460, natomiast przy stężeniu Tl w Pb na po-
m
ziomie 500 ppm jest w przybliżeniu znacznie mniejszy i wynosi
ok. 280.
przyjmując, że masa Tl przechodząca w jednostce czasu z fazy Wartość współczynnika podziału ze wzrostem temperatury maleje.
metalicznej do ekstrahenta jest proporcjonalna do masy ekstrahen- Biorąc to pod uwagę można stwierdzić, że w przypadku procesu
ta oraz odległości układu od stanu równowagi. ekstrakcji Tl z ołowiu preferowana jest możliwie niska temperatu-
Wprowadzając zależność (26) do równania (18) po odpowied- ra procesu.
nich przekształceniach i wykonaniu całkowania otrzymuje się Sposób wprowadzenia ekstrahenta do układu może mieć znaczny
ostatecznie równanie wpływ na stopień ekstrakcji. Wniosek taki wynika z analizy opra-
cowanych modeli matematycznych procesu ekstrakcji. Stwierdzo-

( ) ⎛ mPbCl2 ⎞ no mianowicie, że w przypadku metody statycznej, polegającej na


0
wTlm = wTl + wTlp m − wTl
0
exp⎜⎜ − 100 ⋅ k t ⎟⎟ (27) doprowadzeniu układu złożonego z fazy metalicznej i określonej
m m
⎝ mm0 ⎠ masy PbCl2 do stanu równowagi, masa niezbędnego ekstrahenta
(PbCl2) do osiągnięcia pożądanej zawartości końcowej Tl jest kil-
Wartości stałych występujących w równaniu (27) ustalono na kakrotnie większa w porównaniu z masą PbCl2 wprowadzonego
podstawie wyników pomiarów i przedstawiono w tablicy 7, nato- metodą iniekcji.
miast funkcję (27) w postaci odpowiednich krzywych na rysunku 9. Wyniki eksperymentów wskazują, że w przypadku ołowiu zawie-

185
rającego w stanie początkowym ok. 500 ppm Tl dla osiągnięcia kresie będą kontynuowane w kierunku optymalizacji parametrów
końcowej zawartości Tl w Pb na poziomie 50 ppm niezbędne jest procesu i rozpoznania możliwych sposobów zagospodarowania
zastosowanie masy PbCl2 wynoszącej ok. 2,5 % masy ołowiu. W ołowiu o podwyższonej zawartości Tl.
przypadku zmniejszenia masy ekstrahenta do 0,5 % masy ołowiu,
końcowa zawartość Tl w Pb kształtuje się na poziomie ok. 200 Literatura
ppm.
Stwierdzono dobrą zgodność wyników eksperymentów z wyni- 1. Hultgren R.: Selected Values of the Thermodynamic Properties of
kami obliczeń przeprowadzonych na drodze analizy termodynamicz- Binary Alloys. American Society for Metals, Metals Park, Ohio, (1973).
nej procesu ekstrakcji metodą statyczną. W związku z tym ocenia 2. Fitzner K.: Arch. Hutn. 1983, nr 28.
się, że opracowany model matematyczny procesu może być wyko- 3. Roine A.: HSC CHEMISTRY v. 4.1 Outokumpu Research Oy, Pori,
rzystany w praktyce do ustalania masy PbCl2 niezbędnej do osią- Finland.
gnięcia założonego stopnia ekstrakcji Tl z ołowiu. 4. Krupkowski A.: Zasady termodynamiki i ich zastosowanie w meta-
Wyniki eksperymentu polegającego na redukcji fazy chlorkowej lurgii i metaloznawstwie. PWN, Kraków 1958.
węglem w obecności NaOH były zadowalające. Osiągnięty uzysk 5. Collatz L.: Metody numeryczne rozwiązywania równań różniczko-
ołowiu kształtował się na poziomie ok. 86 %. Badania w tym za- wych. PWN, Warszawa 1960, s. 72, 81.

RADOJKA JONOVIĆ Rudy Metale R52 2007 nr 4


UKD 66.082.3:669.054:
LJILJANA AVRAMOVIĆ :669.53.4:669.21/.29

METHOD OF NON-FERROUS AND PRECIOUS METALS RECOVERY


FROM SULPHIDE CONCENTRATE

This work gives the laboratory investigations of hydrometallurgical method for non-ferrous and precious metals recovery
from sulphide concentrates of LECE. The unconventional method, developed in Copper Institute Bor — low temperature
sulphidation for degradation of sulphide forms of metals and transfer ionto oxidation forms easy disoluble in water, was
used for treatment the LECE concentrate. This method has shown good results regarding to the basic requirement — total
degradation of present sulphides, and also the important savings regarding to widely used oxidation roasting of sulphide
concentrates.
Keywords: hydrometallurgical methods of metals recovery, sulphide concentrates, sulphidation processes, degradation
of sulphides

METODA ODZYSKU METALI NIEŻELAZNYCH I METALI SZLACHETNYCH


Z KONCENTRATU SIARCZKOWEGO

W artykule przedstawiono badania laboratoryjne dotyczące hydrometalurgicznej metody odzysku metali nieżelaznych i szla-
chetnych z koncentratów siarczkowych z zakładu w LECE (Serbia). Do przeróbki koncentratów z LECE zastosowano nie-
konwencjonalną metodę opracowaną w Instytucie Miedzi Bor, opartą na niskotemperaturowym siarkowaniu mającym na
celu rozkład siarczków metali do postaci tlenkowej, łatwo rozpuszczalnej w wodzie. Metoda ta dała dobre wyniki w odnie-
sieniu do podstawowego wymagania, jakim była całkowita degradacja siarczków (zawartych w koncentracie), jak też
znaczne oszczędności w powszechnie stosowanym procesie prażenia utleniającego koncentratów siarczkowych.
Słowa kluczowe: metoda hydrometalurgiczna odzysku metali, koncentraty siarkowe procesów sulfityzacji, degradacja
siarczków

Introduction In the first category ores, gold particle size is such that pro-
vides, by ore communition (crushing and griding) discovering of
Gold bearing polymetallic ores are divided into two categories: gold particles and, by this way, hydrometallurgical treatment.
the ores with associated gold in quartz and the ores with associated Preparation of those ores means triple grinding that results into
gold in sulphides. very fine fraction (90÷95 % class of 0.04 mm).

Radojka Jonović, B. Sc. Eng., Ljiljana Avramović, B. Sc. Eng. — Copper Institute Bor. Zeleni bulevar 35, 19210 Bor, Serbia.

186
The second category ores are characteristic by gold particles Table 2
inserted into sulphides, more often in pyrite. Those ores, by rule, Chemical analyses of LECE concentrate
are undergone to the process of flotation concentration where sul-
phides with gold and native gold particles are transfered into con- Tablica 2
centrate. The obtained concentrates are treated by various methods. Analizy chemiczne koncentratu z LECE
Very often, the polymetallic ore concentrates are sent to smelting
together with copper concentrate where gold is concentrated in Element Content, %
copper matte in smelting process. After following technological
operations: flame refining and converting and electrolytical refining Cu 0.22
of anode copper, gold is concentrated in anode slime where it is
obtained as commercial product by further treatment. Fe 7.00
Treatment of polymetallic gold concentrates is also posible to Pb 0.77
be carried out in the sited for lead concentrate treatment. In this
Yn 44.61
case, the goldbearing concentrates go into charge of agglomerative
roasting and the precious metals are concentrated in raw lead in S 24.20
the process of lead aggromerate roasting. As 0.31
In lead refining, gold and silver are transfered into silver foam,
that is treated into silver-gold alloy (Dore metal) and sent to the Si 5.49
site for precious metals recovery. Ca 0.37
Disadvantage of this way of treatment the polymetallic gold
concentrates are high transport costs as well as relatively high Sb 0.01
loses of precious metals (7÷10 %) conditioned by large number of Cd 0.13
technological operations in copper and lead production.
Al 0.26
Trend towards higher recovery of precious metals, first of all
gold, has contributed to development of many processes for treat- Ag ( g/t) 14.8
ment the sulphide gold concentrates. Au ( g/t) 3.0
First stage in complex treatment of sulphide concentrates is sul-
phide destruction for the aim of release the inserted gold particled Hg ( g/t) 7.0
and, by this way, preparation for hydrometallurgical separation of Mn 0.072
gold and other non-ferrous metals. The following processes are
used as the first technological stage in treatment of sulphide gold Sn 0.001
concentrates. Cr 0.04
⎯ Oxidation roasting.
Ni < 0.01
⎯ Autoclave leaching.
⎯ Oxidation — chlorination method. Bi < 0.003
⎯ High temperature chlorination. Ti 0.05
Co 0.006
Table 1 Mg 0.24
Reagents and conditions for gold dissolution V < 0.003
Tablica 1
Odczynniki i warunki rozpuszczania złota ⎯ Nitrox method.
⎯ Bacterial leaching.
Oxidazing Gold complex General Second technological stage is gold recovery by leaching. Se-
Reagent
agent in solution conditions lection of dissolvants depends on gold content in ore as well as the
other economical and ecological requirements. Table 1 presents the
Alkaline systems available gold dissolvants.

Cyanide O2 Au (CN)2– pH > 10 Characterization of raw materials and treatment methods


Ammonium cyanide O2 Au (CN)2– pH > 10
Organic nitrile O2 Au[CH(CN)2]22– pH > 7 Investigations were carried out on zinc concentrate samples.
α-hydroxinitrile O2 Au(CN)22– pH > 10 Chemical analysis of concentrate is given in Table 2.
Calcium cyanamide O2 Au(NCN)23– pH > 10 According to the carried out x-ray — structural analysis, the
Alkaline cyanofori O2 Au[C(CN)3]2– pH > 10 stage content of concentrate is the following: ZnS, FeS2, SiO2.
For separation of non-ferrous and precious metals from con-
Neutral systems centrate, the following technological methods were used:
1. Low temperature sulphatization for the aim of transfer the sul-
Thiosulphate O2 Au(S2O3)23– pH > 7; 60°C phide forms of metal into oxidation forms:
Bromine cyanide BrCN Au (CN)2– pH 7 ⎯ Leaching of sulphatization products with water for the aim
Bromine Br2 AuBr4– pH 7 of copper, silver and zinc transfer into solution;
⎯ Recovery of copper and silver in a form of cement slime
Acid systems and zinc valorization as a commercial product;
Chlorine Cl2 AuCl4– pH < 2, Cl–
⎯ Gold leaching by the use of acid method.
2. Direct leaching with thiourea from concentrate.
FeCl3 Fe3+ AuCl4– pH < 2, Cl–
Investigations were carried out with 500 g of concentrate per experi-
Hydrochloric acid HNO3 AuCl4– pH 0, Cl–
ment. Glass flask with heating lining was used in investigation as
Thiocyanate Fe3+, H2O2 Au(SCN)4– pH 3 well as tube furnace for annealing and the other necessary labora-
Thiocarbamide(thiourea) Fe3+, H2O2 Au(NH2CSNH2)2+ pH 1÷2 tory equipment.

187
Results and discussion Table 4
Leaching degree in acid leaching
Low temperature sulphatization roasting
Tablica 4
Low temperature sulphatization rosting was carried out with Stopień ługowania przy ługowaniu kwasem
concentrated sulphuric acid. By leaching with water, after sulphati-
zation, the following leaching degree was realized in Table 3. Element Leaching degree, %
In first phase of leching, zinc, copper and partly silver and iron are Cu 2.88
removed from concentrate. Second phase is presented by leaching
for the aim of gold transfer into solution. Acid leaching was car- Fe 13.52
ried out. Ag 8.29
Au 97.5
Acid leaching
Zn 0.07
Acid leaching with addition of oxidants was carried out at
temperature of 95÷100 °C with mechanical mixing of pulp. The
realized leaching degree is given in Table 4. Table 5
After gold leaching according to the results of x-ray — structural
Degree of metal leaching in leaching with thiourea
analysis, the solid residue is mainly PbSO4 that could be trans-
ferred into lead chloride, by leaching with NaCl, and such as this it Tablica 5
could be commercialized or transfer into lead acetate, by leaching Stopień ługowania metalu przy ługowaniu tiomocznikiem
with ammonium acetate. It is necessary to discuss also the possi-
bility of pyrometallurgical treatment of lead sulphate. Element Leaching degree, %
Au 38.7
Leaching with thiourea directly from concentrate
Ag 45.9
An experiment of direct leaching of concentrate with thiourea Zn 2.66
was carried out with the main advantage of elimination the pre-
treatment of roasting and concentrate leaching processes as well as Fe 13.95
economic effect due to a fact that leaching is developed with low Pb 0.008
energy consumption (at temperature of 40 °C).
Cu 1.98
Sample of 500 g lead concentrate was treated by thiourea solution
with addition of oxidant at temperature of 40 °C. The realized
leaching degree is given in Table 5. Conclusion
Based on the previous experimental investigations of direct con-
centrate leaching from Blagojev kamen mine (that has similar Based on the obtained experimental investigations of gold
mineralogical content), much more higher degree of gold and silver leaching from lead concentrate, it could be concluded that the
leaching directly from concentrate was realized, so it is necessary process would be developed by the following order:
to investigate in detail the leaching parameters of lead concentrate 1. low temperature sulphatization for the aim of destruction the
from LECE for the aim of realization higher degree of precious sulphides of present metals,
metals leaching and higher selectivity. 2. leaching of sulphatization products with water where copper,
Detailed investigation has to be aimed to a possibility of gold va- zinc and a part of iron are transfered into solution,
lorization from the obtained solution after leaching and lead va- 3. gold leaching with mineral acids with addition of oxidants
lorization from the obtained solid residue. where higher degree of gold leaching of 97 % is realized.
Direct leaching with thiourea from concentrate requires the
Table 3 additional experimental work for the aim of defining the leaching
Degree of metal leaching with water from lead concentrate parameters with effect on increased leaching degree of precious
after sulphatization metals. This method is especially important because it does not
require any pre-treatment of concentrate.
Tablica 3
Stopień ługowania metalu wodą z koncentratu ołowiu References
po siarkowaniu
1. Sandberg R. G., Hniatt J. L.: JOM, June 1986.
Element Leaching degree, % 2. Schulze R. G.: Erzmetall, 1986, vol. 39, No. 2.
Cu 96.7 3. Metallurgija Blagorodnih metalov. Moskva 1987.
4. Đurković B., Đurković D.: Metallurgy of Rare Metals, TMF, Bel-
Fe 78.3 grade, 1991.
Ag 79.5
Zn 98.1 The authors are grateful to the Ministry of Science and Envi-
ronmental Protection for financial support (Project TR : 6714B).

188
ARTUR KAWECKI Rudy Metale R52 2007 nr 4
UKD 621.332.3:539.385:620.17:
TADEUSZ KNYCH
:537.312:621.315:669.37
ANDRZEJ MAMALA

PRZEWODY JEZDNE Z MIEDZI SREBROWEJ


DO WYSOKOOBCIĄŻALNYCH MECHANICZNIE I PRĄDOWO
SIECI TRAKCYJNYCH

Artykuł poświęcony jest badaniom odporności cieplnej przewodów jezdnych przeznaczonych do zastosowania w nowocze-
snych sieciach trakcyjnych o wysokiej obciążalności mechanicznej oraz prądowej. Eksploatowany obecnie system sieci
trakcyjnych w Polsce wykorzystuje elementy nośne i przewodzące wykonane z miedzi elektrolitycznej. Chociaż posiada to
swoje uzasadnienie z uwagi na własności elektryczne miedzi, to takie rozwiązanie jest niewystarczające ze względu na zbyt
niską odporność cieplną w przypadku nowo projektowanych traktów kolejowych wchodzących w skład europejskich koryta-
rzy transportowych. Nowoczesne sieci trakcyjne dużej prędkości jazdy oraz zwiększonych mas towarowych wymagają za-
stosowania materiałów na elementy przewodzące o podwyższonych parametrach wytrzymałościowych przy jednoczesnym
zapewnieniu możliwie najwyższej przewodności elektrycznej, co wynika z konieczności zapewnienia bezzakłóceniowego od-
bioru prądu przez odbierak prądu z sieci w warunkach dużej prędkości oraz z faktu, że krajowy system zasilania trakcji
wynosi 3 kV DC. Jednym z materiałów zapewniających korzystną relację całego zespołu własności — mechanicznych, elek-
trycznych, reologicznych i tribologicznych — przewodu jezdnego jest miedź srebrowa gat. CuAg0,10. Badania prowadzone
były na przewodach jezdnych nowej generacji wykonanych z miedzi srebrowej o przekroju 100 mm2, przeznaczonych do
stosowania w warunkach podwyższonej temperatury ich eksploatacji oraz dla porównania na tradycyjnych przewodach
jezdnych wykonanych z miedzi elektrolitycznej. W pracy przedstawiono charakterystyki zmian własności mechanicznych
przewodów poddanych działaniu temperatury i czasu ekspozycji, a także po testach miejscowego nagrzewania prądowego
przewodu jezdnego przez nakładkę stykową ślizgacza odbieraka prądu symulujących warunki odbioru prądu z sieci. Na
podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że dodatek srebra do miedzi w ilości 1000 ppm podwyższa temperaturę
rekrystalizacji przewodów jezdnych o ok. 150 °C w stosunku do przewodów jezdnych z miedzi elektrolitycznej. Przekłada
się to na możliwość zwiększenia obciążalności prądowej sieci trakcyjnej wykorzystującej elementy przewodzące wykonane
z miedzi srebrowej gat. CuAg0,10 o ponad 30 %, przy jednoczesnym zapewnieniu stabilności wysokich własności mecha-
nicznych pozwalających na spełnienie założeń konstrukcyjnych sieci dla szybkich pojazdów szynowych.
Słowa kluczowe: własności mechaniczne przewodów, odporność cieplna, sieci trakcyjne, przewody jezdne, miedź srebrowa

COPPER-SILVER TROLLEY WIRES FOR HIGH MECHANICAL


AND CURRENT-CARRYING CAPACITY TRACTION LINES

The paper is dedicated to researches of trolley wires heat resistance devoted for modern traction lines with a high mechani-
cal and current-carrying capacity. System of traction lines operates nowadays in Poland used mechanical and conductive
elements made from electrolytic copper. Although it’s well grounded by electrical properties of cooper, but this solution is
not efficient because of low heat resistance in a case of new-design traction lines which constitutes part of the European
transport corridors. Modern high-speed railroads and increasing commodity mass demands application of materials for
conductive elements with higher performance properties with simultaneously assurance the highest possible electrical
conduction. It is the result of necessity not-disturbed current transfer by pantograph contact tip from grid in conditions of
high-speed and power consumption conditions approximate 3 kV DC. One of the materials that assures advantageous rela-
tion of whole prosperity group — mechanical, electrical, rheological and tribological of trolley wire is copper-silver
CuAg0.10. Researches were conducted on new-generation trolley wires made from copper-silver with area 100 mm2, dedi-
cated to use in conditions of higher temperature their exploitation and in comparison to traditional trolley wires made from
electrolytic copper. In a paper the characteristics of temperature subjected trolley wires mechanical properties changes and
exposition time were shown, as well as test of local electrical heating trolley wire by pantograph contact tip current collec-
tors simulating conditions of current transfer from the power grid. Based on carried research it is possible to state that sil-
ver addition to the copper in a quantity of 1000 ppm increase the recrystallization temperature of trolley wire by about
150 °C in relation to trolley wire from electrolytic copper. It is corresponded to the increasing possibility the current capac-
ity of traction lines which uses the conductive elements made from copper-silver CuAg0.10 for more than 30 % with simul-
taneous assurance stability of high mechanical properties allowing to fulfill traction construction assumptions for high-
speed railroad vehicles.
Keywords: mechanical properties of conductors, heat stability, contact lines, contact wires, silver copper

Mgr inż. Artur Kawecki, dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa
Metali Nieżelaznych, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

189
Wprowadzenie nych własności wytrzymałościowych, zwiększonej odporności na
narażenia cieplne, większej odporności na ścieranie oraz pełzanie.
Nowoczesny system wysokoobciążalnych mechanicznie i ciepl-
nie sieci trakcyjnych w Polsce musi charakteryzować się zwięk-
Charakterystyka współpracy przewodów jezdnych
szoną obciążalnością prądową. Związane jest to z budową i mo-
z odbierakiem prądu
dernizacją traktów kolejowych na duże prędkości jazdy pociągów
oraz planowanym przewozem zwiększonych mas towarowych.
Przewody jezdne, zwane także trolejami, są ostatnim nieru-
Tworzony obecnie europejski system transportu kolejowego,
chomym elementem sieci trakcyjnej zasilającym elektrowozy —
zawiera w sobie 10 korytarzy transportowych, z których 4 prze-
pierwszym ruchomym elementem jest nakładka stykowa ślizgacza
biegają przez terytorium Polski (rys. 1). Są to: korytarz I łączący
odbieraka prądu, zwanego pantografem, umocowanego na lokomo-
kraje bałtyckie z północnymi rejonami Polski, korytarz II — łą-
tywie. Przewody jezdne stosowane są przede wszystkim w trans-
czący Berlin, Warszawę i Moskwę, korytarz III — biegnący z Berli-
porcie torowym — kolejowym lub miejskim (tramwaje i trolejbu-
na przez Wrocław, Kraków, Lwów do Kijowa oraz korytarz VI —
sy) oraz w sieciach jezdnych w kopalniach [1, 2].
łączący północne terytorium Polski z Czechami, Słowacją i Austrią.
W skład sieci trakcyjnej wchodzą przewody jezdne, liny nośne
Strategia rozwoju krajowej sieci kolejowej narzuca koniecz-
oraz konstrukcje wsporcze i sieć powrotna, czyli szyny kolejowe
ność prędkości jazdy pociągów na głównych liniach, sięgającej
i ich połączenia przewodzące prąd elektryczny w trakcji (rys. 2).
200÷250 km/h. W rzeczywistości wynosi ona obecnie maksymal-
Analiza zagadnienia wpływu prędkości jazdy pojazdów szy-
nie 160 km/h na niewielu odcinkach i jest limitowana między in-
nowych (również na dynamikę pracy układu pantograf–przewód
nymi poprzez przestarzałą i nie modernizowaną od lat infrastruk-
jezdny) oraz wpływu przewożonych mas towarowych na obcią-
turę kolejową.
żalność prądową sieci trakcyjnej, pozwala na sformułowanie sze-
Zwiększanie prędkości pociągów pasażerskich, mas i prędko-
regu wymagań, jakie powinien spełniać materiał na przewody
ści pociągów towarowych oraz gęstości ich kursowania stwarzają
jezdne przeznaczone do tych sieci.
konieczność zwiększania mocy przesyłanej przez sieć trakcyjną.
Uzyskanie całego zespołu wymaganych własności (mechanicznych,
Krajowy system kolejowy, niezmiennie od początków elektryfika-
cieplnych, użytkowych) przewodu jezdnego, umożliwiających
cji na terytorium Polski, zasilany jest napięciem 3 kV DC.
jego stosowanie w sieciach trakcyjnych przeznaczonych do dużych
Aktualnie stosowana sieć trakcyjna na terytorium Polski po-
prędkości jazdy pociągów o wysokiej obciążalności prądowej oraz
siada obciążalność prądową max. 1,7 kA. Wzrost poboru mocy do
mechanicznej, musi, w realiach polskiego systemu zasilania trak-
6 MW, planowany dla wysokoobciążalnych cieplnie i mechanicz-
cji prądem stałym (3 kV), uwzględniać bardzo wysoką przewod-
nie linii kolejowych, stwarza konieczność podwyższenia obciążal-
ność elektryczną takiego materiału.
ności prądowej trakcji. Obecnie stosowany materiał na przewo-
Wymagania eksploatacyjne stawiane przewodom jezdnym de-
dzące elementy górnej sieci trakcyjnej (zwłaszcza na przewody
finiowane są:
jezdne), jakim jest miedź elektrolityczna gat. ETP, nie spełnia za-
ostrzonych wymagań dotyczących odporności cieplnej. ⎯ wysoką wytrzymałością na rozciąganie,
W związku z tym, od materiałów przeznaczonych na elementy ⎯ odpowiednią plastycznością wykazywaną w próbie rozciągania
górnej, wysokoobciążalnej mechanicznie oraz prądowo sieci trak- i w testach technologicznych na skręcanie, przeginanie i nawijanie,
cyjnej, oprócz wysokiej przewodności elektrycznej ze względu na ⎯ wyjątkową odpornością na ścieranie,
minimalizację strat energii pobieranej przez lokomotywę z sieci ⎯ podwyższoną wartością temperatury rekrystalizacji,
oraz mniejsze nagrzewanie się elementów przewodzących i no- ⎯ podwyższoną odpornością reologiczną,
śno-przewodzących trakcji, wymaga się dodatkowo: podwyższo ⎯ wysoką przewodnością elektryczną.

Rys. 1. Mapa kolejowych korytarzy transportowych przebiegających przez terytorium Polski;


źródło: http://www.unece.org
Fig. 1. Railway map of transport corridors crossing through polish territory

190
zasilania silników lokomotyw o dużej mocy, bez znacznego przy-
rostu temperatury trących powierzchni. Nie bez znaczenia pozo-
staje fakt niskich kosztów eksploatacyjnych, łatwości mocowania,
wymiany nakładek oraz powszechność materiału.
Zdecydowanie negatywną cechą nakładek miedzianych jest,
za ich sprawą, przyspieszone zużywanie się przewodów jezdnych.

Rys. 2. Krajowa linia kolejowa, sposób rozwieszenia


(zukosowanie) górnej sieci trakcyjnej nad torem
Fig. 2. Polish railway line, method of hanging
the upper traction net over the track (zig-zag)

Obecnie powszechnie stosowane w Polsce przewody jezdne


z miedzi elektrolitycznej gatunku ETP typu Djp100, czyli prze- Rys. 3. Ogólny widok na układ: odbierak prądu-sieć jezdna
wody profilowe, wykonane z walcówki miedzianej o średnicy Fig. 3. General view on arragement: current collector-overhead
18,00÷20,00 mm cechuje żywotność ok. 10÷15 lat, przy obecnym traction contact line
światowym standardzie sięgającym 25÷30 lat pracy. Ponadto,
przewody te posiadają zespół własności materiałowych nie po-
zwalający na zastosowanie ich w sieciach trakcyjnych do dużych
prędkości jazdy pociągów.
Wymagane własności wytrzymałościowe przewodu jezdnego za-
wieszonego w przęśle sieci jezdnej są funkcją jego odporności
cieplnej, odporności na zużycie, odporności reologicznej, warun-
ków atmosferycznych, jakości osprzętu, montażu, połączeń itp.
Wymóg wysokiej odporności cieplnej przewodów jezdnych
wynika wprost z ich współpracy z odbierakiem prądu. Przepływ
prądu o dużym natężeniu, rozruch lokomotywy, zwiększony pobór
mocy z sieci na skutek grzania w okresie zimowym, dużej prędkości
jazdy, znacznych przewożonych mas towarowych, powstawanie
łuku elektrycznego na kontakcie trących powierzchni powoduje
lokalny wzrost temperatury w przewodzie jezdnym, mogący
w dłuższym okresie powodować spadek jego własności wytrzyma-
łościowych.
Dla przewodu jezdnego maksymalne temperatury, występujące
w punkcie styku przewodu z nakładką odbieraka nie powinny
przekroczyć tych, dla których może nastąpić zmiana struktury
krystalicznej materiału przewodu. Materiał w warstwie przysty- Rys. 4. Zbliżenie na kontakt pary:
kowej o zrekrystalizowanej strukturze ulegać będzie łatwo proce- przewód jezdny-nakładka stykowa ślizgacza odbieraka prądu
som niszczenia, polegającym na ścieraniu i wyrywaniu cząstek Fig. 4. Closeup on contact pair:
materiału z powierzchni przewodu w warunkach tarcia podczas trolley wire-pantograph contact tip current collectors
ślizgania się po przewodzie nakładki odbieraka prądu. Ciepło wy-
dzielane skutkiem rezystancji zestyku zależy silnie od czynników
mogących zwiększać opór na drodze prądu, takich jak tlenki mie- a b
dzi, żelaza, naloty popiołu, węgla, krzemionka, pyły z hut, cemen-
towni, siarki w powietrzu, a w temperaturach ujemnych również
lód i sadź (rys. 5b) [1, 2].
Stosowane na lokomotywach pantografy posiadają zazwyczaj
trzy lub cztery nakładki stykowe, ślizgające się po przewodach
jezdnych i pobierające z nich prąd elektryczny (rys. 3, 4). W trak-
cji tramwajowej w przeważającym stopniu spotyka się rozwiąza-
nia konstrukcyjne pantografów, w których mocowane są dwie na- Rys. 5.
kładki stykowe. Dotychczasowy system budowy pantografów
a — sposób zużycia przewodu jezdnego, b — chemiczny
w Polsce opiera się na nakładkach miedzianych. Podyktowane jest
charakter środowiska miejsca rozwieszenia przewodów
to obowiązującym systemem zasilania, który wymusza zastoso-
wanie elementów przewodzących prąd o jak najwyższej przewod- Fig. 5.
ności elektrycznej. Ze względu na niską rezystancję zestyku, moż- a — the method of wear the trolley wire, b — the chemical
liwe jest przewodzenie prądu o dużym natężeniu, koniecznego do character of environment the place of hanging the wire

191
Ścierane wzajemnie miedziane powierzchnie (przewodu jezdnego byłby materiał łączący w sobie najlepsze cechy użytkowe, takie
oraz nakładki stykowej) charakteryzują się chropowatością, wy- jak niska gęstość, wysoka wytrzymałość na rozciąganie i jak naj-
stępowaniem rys, dziur powodowanych wypalaniem przez łuk elek- wyższa przewodność elektryczna.
tryczny, a także nierównomiernym stopniem zużycia mechanicz- W przeszłości w Polsce prowadzono badania nad miedzią kad-
nego, między innymi na skutek nierzadko niedostatecznej ilości mową, o zawartości kadmu ok. 0,7 %, który podwyższał własności
środka smarnego (rys. 5a). Środkiem smarującym współpracujące mechaniczne przewodów jezdnych, jednakże zarzucono ten mate-
elementy (przewód jezdny oraz nakładki stykowe odbieraka prą- riał z oczywistych względów szkodliwości kadmu na zdrowie.
du) stosowanym w polskich kolejach jest smar grafitowy, wyko- Próbowano także wprowadzić na rynek trolejów przewody z miedzi
nany wg PN-59/C-96153. modyfikowanej gat. M1M, gdzie dodatek tytanu, cyny i niklu
Dalsze stosowanie w polskich odbierakach prądu nakładek podwyższał temperaturę rekrystalizacji, zapewniał znacznie lepsze
miedzianych jest nie do przyjęcia ze względu umowy międzyna- własności mechaniczne, jednakże zdecydowanie, podobnie jak
rodowe, w myśl których wyposażenie taboru PKP musi być dosto- kadm, obniżał przewodność elektryczną. Istniały także poważne
sowane do standardów europejskich, zgodnie z którymi nakładki problemy z uzyskaniem jednolitego składu chemicznego i prze-
stykowe wykonuje się ze samosmarujących się kompozytów wę- wody te nie uzyskały szerokiego zastosowania praktycznego. W kole-
glowo-metalicznych. jach japońskich stosuje się od lat przewody bimetalowe, stalowo-
Dlatego też, alternatywnym rozwiązaniem, jest wprowadzenie -aluminiowe, stalowo-miedziane, umożliwiające podwyższenie
w niedługim czasie na polski rynek kolei, pantografów z nakład- stosunku naprężenia naciągu do gęstości (stosunek ten decyduje
kami stykowymi wykonanymi z węgla metalizowanego. Taki ma- o możliwościach kinematycznych sieci). Także w Polsce produ-
teriał, złożony z osnowy grafitowej, impregnowanej metalem lub kowano przewody jezdne bimetalowe, stalowo-aluminiowe, sta-
stopem metali jest samosmarowny, przez co nie wymaga żadnego lowo-miedziane, dla sieci trolejbusowej oraz kolejowej w czasie,
dodatkowego smarowania. Obecność metalu w kompozycie nie kiedy miedź była materiałem strategicznym [3].
tylko polepsza przewodność elektryczną nakładki, ale również W krajach o bogatych tradycjach i doświadczeniach w dzie-
zapewnia odpowiednią odporność na ścieranie takich nakładek, dzinie transportu szynowego, takich jak Niemcy, Francja, Stany
natomiast grafit sprawia, że powierzchnia robocza przewodu jezdnego Zjednoczone, Japonia, nieustannie trwają badania nad nowymi
jest gładka, pozbawiona bruzd oraz zszczepień. Takie rozwiązanie materiałami z mikrododatkami, tworzącymi stopy miedzi utwar-
pociąga jednak za sobą wzrost temperatury zestyku: przewód dzalne i nieutwardzalne wydzieleniowo, na bazie srebra, magnezu,
jezdny-nakładka ze względu na wyższą rezystancję. Z tego wzglę- cynku, cyrkonu czy chromu, które z jednej strony powodują
du korzystny jest wybór przewodów jezdnych z miedzi srebrowej znaczny wzrost własności wytrzymałościowych, odporności na
o znacznie podwyższonej odporności cieplnej. ścieranie, podwyższenie odporności na działanie podwyższonych
temperatur, z drugiej zaś gwarantują wystarczający poziom prze-
Modernizacja przewodów jezdnych wodności elektrycznej [6].
Odpowiednie normy zawierają szereg propozycji stopów mie-
Od wielu lat trwają badania nad nowymi materiałami o znacz- dzi, z których produkować można przewody jezdne. Wśród pier-
nie lepszych parametrach eksploatacyjnych, mogącymi z powo- wiastków stopowych dodawanych do miedzi o przeznaczeniu elek-
dzeniem zastąpić obecnie używane. Najlepszym rozwiązaniem trycznym wymienić należy m.in. srebro, magnez, cynę, kadm,

Tablica 1
Skład chemiczny materiałów na przewody jezdne typu Djp100 [7]
Table 1
Material chemical composition of trolley wires Djp100 type

Oznaczenie materiału Skład chemiczny, %


inne pierwiastki3)
symbol numer Cu1) Pb Bi O P
razem z wyłączeniem
min 99,90 — — — — — Ag, O
CuETP CWO04A 2)
max — 0,005 0,0005 0,040 — 0,03
1)
— Łącznie ze srebrem, nie więcej niż do 0,015 % Ag
2)
— Po uzgodnieniu między zamawiającymi a dostawcą dopuszcza się zawartość tlenu do 0,060 %
3)
— Uwaga: zawartość innych pierwiastków razem (innych niż miedź) określono jako sumę: Ag, As, Bi, Cd, Co, Cr, Fe, Mn, Ni, O, P, Pb, S, Sb, Se, Si, Sn, Te oraz Zn,
o ile nie wskazano wyłączenia któregoś z pierwiastków

Tablica 2
Skład chemiczny materiałów na przewody jezdne typu DjpS 100 [7]
Table 2
Material chemical composition of trolley wires DjpS100 type

Oznaczenie materiału Skład chemiczny, %


inne pierwiastki1)
symbol numer Cu Ag Bi O P
razem z wyłączeniem
min reszta 0,08 — — — — Ag, O
CuAg0,10 CWO13A
max — 0,12 0,0005 0,040 — 0,03
1)
— Uwaga: zawartość innych pierwiastków razem (innych niż miedź) określono jako sumę: Ag, As, Bi, Cd, Co, Cr, Fe, Mn, Ni, O, P, Pb, S, Sb, Se, Si, Sn, Te oraz Zn,
o ile nie wskazano wyłączenia któregoś z pierwiastków

192
cyrkon, tellur, fosfor, żelazo, cynk, ołów, beryl, kobalt, nikiel, Tablica 3
krzem. Jednakże nie wszystkie z wymienionych gatunków stopów Własności mechaniczne i elektryczne badanych
nadają się do każdego typu sieci trakcyjnej. Specyfika lokalnych przewodów jezdnych
rozwiązań konstrukcyjnych w zakresie systemu zasilania trakcji,
projektowanej dopuszczalnej prędkości jazdy, charakteru obciąże- Table 3
nia, ilości pobieranej mocy z sieci oraz rangi danej linii, sprawia, Mechanical and electrical properties of subjected trolley wires
że wybór materiału na elementy przewodzące sieci trakcyjnej nie
jest łatwy. Własności mechaniczno-elektryczne
W wyniku prowadzonych od kilku lat badań na Wydziale Metali Materiał HB ρ
Rm R0,2 A100
Nieżelaznych AGH nad nowymi materiałami na przewody jezdne MPa MPa % nΩm
wytypowany został stop miedzi srebrowej o zawartości 1000 ppm PW PP
Ag stanowiący konkurencję dla miedzi elektrolitycznej [4, 5]. CuETP 365 350 5,8 106,1 110 17,388
CuAg0,10 384 359 5,2 112,7 116,2 17,656
Materiał do badań, zakres badań

Badania odporności cieplnej przewodów jezdnych o przekroju Tablica 4


poprzecznym 100 mm2 prowadzono dla dwóch gatunków materia- Parametry ekspozycji przewodów jezdnych
łów, a mianowicie: z miedzi elektrolitycznej gat. ETP (typ w różnej temperaturze i czasie
Djp100), obecnie powszechnie stosowanej na polskim rynku kole-
jowym, oraz z miedzi srebrowej gat. CuAg0,10 (typ DjpS100), Table 4
stanowiącej atrakcyjną ofertę do produkcji przewodzących ele- Exposition parameters of trolley wires
mentów dla wysokoobciążalnych cieplnie oraz mechanicznie sieci in different temperatures and time periods
trakcyjnych [8, 9]. W tablicach 1 i 2 zamieszczono skład chemicz-
ny materiałów na przewody jezdne, natomiast w tablicy 3 przed- Materiał. Parametry badań
stawiono zestawienie własności mechanicznych (Rm, R0,2, A100, temperatura wygrzewania T, °C czas t, h materiał
HB) i elektrycznych (ρ) przewodów jezdnych, przy czym symbol 100; 130; 150; 170; 180; 200; 210; 220; 230;
PP oznacza przekrój poprzeczny, a symbol PW przekrój wzdłużny 1
250; 260; 280; 300; 320; 340
próbki.
100; 120; 140; 150; 170; 180; 200; 250 10 CuETP
Badania prowadzono w dwóch etapach.
Pierwszy dotyczył wygrzewania przewodów jezdnych w piecu 50; 70; 100; 120; 140; 150; 200 100
z atmosferą ochronną w zakresie temperatury możliwej do uzy- 80; 100; 120; 150; 200 1000
skania w warunkach eksploatacyjnych, co pozwoliło na dokonanie
250; 280; 300; 320; 340; 350; 360; 370; 380;
oceny stabilności ich własności mechanicznych. W tablicy 4 390; 400; 410; 420; 440
1
przedstawiono parametry testu wygrzewania przewodów jezdnych
w zakresie temperatur od 50 do 440 °C w czasie od 1 do 1000 h. 160; 200; 250; 280; 300; 320; 340; 360; 380 10 CuAg0,10
Drugi etap badań miał na celu uzyskanie charakterystyk wpływu 100; 150; 200; 250; 280; 300; 320; 340 100
wielkości natężenia prądu elektrycznego odbieranego przez przewód 150; 200; 250 1000
jezdny w zadanym czasie przez nakładkę stykową odbieraka prądu
na zmianę własności mechanicznych przewodów jezdnych.
W tablicy 5 zamieszczono zestawienie wartości natężenia prądu Tablica 5
i czasu jego przepływu przez zestyk: przewód jezdny-nakładka Parametry badań odporności przewodów jezdnych z miedzi
stykowa. gat. ETP oraz CuAg0,10 na krótkotrwały przepływ prądu
Aby odwzorować prądowe warunki eksploatacyjne panujące o dużym natężeniu
w sieciach trakcyjnych zastosowano metodę badawczą, symulującą
Table 5
rzeczywiste warunki współpracy przewodu jezdnego z nakładką
stykową odbieraka prądu. Eksperyment został tak zaprojektowany, Researches parameters of resistance trolley wires made from
aby mógł symulować nagrzewanie przewodów jezdnych przez electrolytic copper ETP grade and copper-silver CuAg0,10
nakładkę stykową odbieraka prądu zwiększonego (w skrajnych grade on short-terms electrical current flows of high amperage
warunkach eksploatacyjnych) poboru mocy z sieci przez pojazd
szynowy. Sytuacja taka może mieć miejsce podczas postoju lokomo- Siła docisku Czas Natężenie
tywy (długi czas punktowego nagrzewania), szczególnie w okresie nakładki stykowej przepływu prądu
zimowym, a także przy jej rozruchu. do powierzchni prądu t elektrycznego I
W tym celu przeprowadzono testy polegające na miejscowym, przewodu jezdnego F,
krótkotrwałym nagrzewaniu prądowym przewodów jezdnych na N s A
skutek przepływu prądu przez zestyk: pojedynczy AC-100 — na- 100
15; 20; 30; 40; 0; 100; 200; 300; 400; 500;
kładka stykowa z kompozytu węglowo-metalicznego (zawartość 60; 80; 100 600; 700; 800; 900; 1000
miedzi ok. 20 % wag., reszta grafit, oporność elektryczna 6 μΩm).
Rodzaj nakładki stykowej wykorzystanej do badań, wykonanej
z kompozytu węglowo-metalicznego, stosowany jest w eksploata- rejestrowano przyrosty temperatury w przewodzie jezdnym w
cji w europejskich liniach kolejowych. bezpośrednim kontakcie z nakładką stykową. Przyjęty w testach
Zastosowanie nakładki stykowej z kompozytu węglowo-meta- przedział wartości natężenia prądu (dla jednej nakładki oraz jed-
licznego umożliwiło, z uwagi na wysoką rezystancję materiału nego przewodu), szczególnie powyżej 200 A, odbiega od warunków
nakładki, osiąganie temperatur, przy których możliwe będzie po- normalnego poboru prądu przez lokomotywę z sieci jezdnej, jed-
równanie odporności cieplnej badanych gatunków przewodów nak został on przyjęty w celu uzyskania pełnej informacji o dyna-
jezdnych. W celu pełnego opisu zmian własności mechanicznych mice spadku własności wytrzymałościowych przewodów jezdnych
przewodów jezdnych, konieczne było zastosowanie takich warto- podanych miejscowemu nagrzewaniu prądowemu.
ści natężenia prądu i czasu jego działania, które były niezbędne do
wywołania rekrystalizacji w materiale. Wyniki badań, analiza
Badania prowadzono dla natężenia prądu od 100 do 1000 A
i czasu nagrzewania od 15 do 100 s. W czasie przepływu prądu Na rysunku 6a i b przedstawiono wykresy zbiorcze zależności

193
a b

Rys. 6. Zbiorcze zależności odporności cieplnej przewodów jezdnych, poddanych ekspozycji w temperaturach 50÷440 °C
w czasie 1÷1000 h: a — CuETP, b — CuAg0,10
Fig. 6. Overall relation heat resistance of trolley wire, submitted on temperature exposition 50÷440 °C for 1÷1000 h:
a — CuETP, b — CuAg0,10

a b

Rys. 7. Zbiorcze charakterystyki zmian twardości przewodów jezdnych, poddanych ekspozycji w temperaturach 50÷440 °C
w czasie 1÷1000 h: a — CuETP, b — CuAg0,10
Fig. 7. Overall relation hardness HB trolley wire, submitted on temperature exposition 50÷440 °C for 1÷1000 h:
a — CuETP, b — CuAg0,10

zmian wytrzymałości na rozciąganie oraz granicy plastyczności Analizując uzyskane wyniki badań stwierdzono podobną, co
przewodów z miedzi elektrolitycznej oraz srebrowej wygrzewanych oczywiste, tendencję w ewolucji zmian twardości jak w przypadku
w temperaturze od 50 do 440 °C w czasie od 1 do 1000 h. Anali- zmian własności wytrzymałościowych. W szczególności, z wykresu
zując uzyskane charakterystyki zauważyć można wyraźne, zarówno przestawionego na rysunku 7b dotyczącego przewodów z miedzi
w przypadku Rm jak i R0,2, w porównaniu do przewodów wykona- srebrowej wynika przesunięcie ich charakterystyk o ok. 140÷150 °C
nych z miedzi elektrolitycznej, przesunięcie zakresu stabilnych, (w porównaniu do przewodów gat. ETP) w stronę wyższych
wysokich własności wytrzymałościowych przewodów jezdnych temperatur. DjpS100 zachowuje twardość uzyskaną w procesie
z miedzi srebrowej w kierunku wyższych temperatur pracy o ok. ciągnienia dla temperatury 150 °C w czasie ekspozycji t = 1000 h;
150÷160 °C niezależnie od czasu wygrzewania. Wydłużanie czasu dla temperatury 250 °C i czasu ekspozycji t = 100 h; dla temperatu-
ekspozycji przewodów jezdnych w danej temperaturze obniża rzecz ry 280 °C i czasu ekspozycji t = 10 h oraz dla temperatury 320 °C
jasna, temperaturę rekrystalizacji badanych materiałów, jednakże i czasu ekspozycji 1 h.
konfiguracja: temperatura-czas, powodująca całkowitą utratę Z podobnej analizy przeprowadzonej dla przewodów Djp100
umocnienia przewodów gat. ETP, jest dla przewodów gat. CuAg0,10 wynika, że już temperatura 80 °C w czasie t = 1000 h powoduje
konfiguracją jeszcze nie powodującą wyraźnego spadku pierwot- początek spadku jego twardości. Utrzymanie twardości przewo-
nych własności mechanicznych nabytych w procesie ciągnienia. dów miedzianych na poziomie uzyskanym w procesie ciągnienia
Analizując przedstawione na wykresach dane można stwier- jest możliwe dla następujących konfiguracji temperatury i czasu
dzić, że bardzo długi czas wygrzewania przewodów sprawia, że ekspozycji: 120 °C dla t = 100 h, 150 °C dla t = 10 h oraz 180 °C
bezpieczna temperatura z punktu widzenia zachowania wysokich dla t = 1 h (rys. 7a).
własności wytrzymałościowych dla miedzi elektrolitycznej spada Obrazy struktur (rys. 8÷10) przewodów jezdnych poddanych
poniżej 80 °C, natomiast dla miedzi srebrowej wynosi ona blisko obróbce cieplnej, w pełni odzwierciedlają różnice we własno-
200 °C. Ma to istotne znaczenie praktyczne, świadczy bowiem ściach mechanicznych badanych gatunków przewodów. Struktura
o stabilności własności mechanicznych przewodów z miedzi sre- przewodu z miedzi elektrolitycznej po wygrzewaniu w temperaturze
browej, poddawanych narażeniom cieplnym w czasie eksploatacji. 250 °C w czasie 1 h o ziarnach wielkości ok. 40 μm przedstawia

194
a b

Rys. 8. Mikrostruktura przewodu jezdnego w stanie po ciągnieniu, a — gat. CuETP, b — gat. CuAg0,10; przekrój wzdłużny

Fig. 8. Microstructure of trolley wire after drawing; a — CuETP, b — CuAg0,10; longitudinal section

a b

Rys. 9. Mikrostruktura przewodu jezdnego po obróbce cieplnej: 250 °C/1 h,


a — gat. CuETP, b — gat. CuAg0,10, przekrój wzdłużny

Fig. 9. Microstructure of trolley wire after heat treatment; 250 °C/1 h; a — CuETP, b — CuAg0,10; longitudinal section

a b

Rys. 10. Mikrostruktura przewodu jezdnego po obróbce cieplej: 340 °C/1 h: a — gat. CuETP, b — gat. CuAg0,10, przekrój wzdłużny

Fig. 10. Microstructure of trolley wire after heat treatment; 340 °C/1 h; a — CuETP, b — CuAg0,10; longitudinal section

195
obraz materiału wyrażonego, natomiast wyższa temperatura wy- skutek działania temperatury może wykazywać odmienne, niższe
grzewania, 340 °C w czasie 1 h powoduje silne rozrośnięcie ziaren własności mechaniczne od reszty przewodu. W warstwie przy-
do wielkości 50÷60 μm. Nie zauważa się natomiast praktycznie powierzchniowej tarcie generuje znaczne ilości ciepła, a wzrost
żadnych zmian w obrazie struktury przewodu z miedzi srebrowej temperatury prowadzi do lokalnej rekrystalizacji umocnionego
poddanemu ekspozycji w tej samej temperaturze i czasie. materiału. W przypadku miedzi gat. CuAg0,10 atomy srebra nie
Przewody jezdne z miedzi gat. CuAg0,10 ze względu na wyż- dopuszczają do rozrostu ziaren, hamują proces zdrowienia i odbu-
szą temperaturę rekrystalizacji, a przede wszystkim stabilną war- dowy silnie zdeformowanej struktury w temperaturach, w których
tość granicy plastyczności w czasie, charakteryzują się znacznie przewody gat. ETP już wykazują cechy materiału wyżarzonego.
niższym zużyciem mechanicznym na drodze ścierania do przewo- Na gruncie teorii tarcia, polegającej na ścinaniu mikronierów-
dów z miedzi elektrolitycznej. ności, bardziej będzie ścierał się ten metal, który będzie miał niż-
Takie zachowanie się tych materiałów można tłumaczyć mię- szą granicę plastyczności.
dzy innymi poprzez zjawisko lokalnego mięknięcia przewodów Ponadto, przewód z miedzi gat. ETP, posiadający wytrzyma-
jezdnych z miedzi ETP na powierzchni styku z nakładką ślizga- łość na rozciąganie metalu miękkiego oraz znaczne wydłużenie,
cza. Warstwa wierzchnia części roboczej przewodu jezdnego na nie nadaje się już w tym momencie jako materiał na przewody

a b

Rys. 11.
a — widok na elementy tworzące zestyk: przewód jezdny-nakładka stykowa z węgla metalizowanego, a także sposób pomiaru temperatury w przewodzie jezdnym;
b — zbiorczy wykres nagrzewania przewodów jezdnych pod wpływem prądu elektrycznego o różnym natężeniu przepływającego przez nakładkę stykową
z węgla metalizowanego

Fig. 11.
a — view on creating electric contact elements: trolley wire – contact trip from metal-carbon composite and also method of temperature control in trolley wire;
b — Overall figure heated up trolley wire under the influence of electricity in different current capacity flowing through contact trip from metal-carbon composite

a b

Rys. 12 Krzywe rozciągania przewodów jezdnych z miedzi poddanych miejscowemu nagrzewaniu prądowemu dla różnego czasu
przepływu prądu elektrycznego o natężeniu 400 A, a — AC-100 gat. ETP, b — AC-100 gat. CuAg0,10

Fig. 12. Characteristic of extension trolley wires made from copper submitted to electrical heat treatment locally for
different flowing electric current time periods in amperage 400 A, a — CuETP, b — CuAg0,10

196
a b

Rys. 13. Zmiana wytrzymałości na rozciąganie przewodów jezdnych poddanych krótkotrwałemu miejscowemu nagrzewaniu prądem
o różnym natężeniu przepływającym przez nakładkę stykową z węgla metalizowanego,
a — AC-100 gat. ETP, b — AC-100 gat. CuAg0,10

Fig. 13. Changes of endurance of extension trolley wires submitted to short-term local heat treatment by electrical current with
different intensity through contact trip from metal-carbon composite

jezdne do zawieszenia w trakcji, gdyż ulegnie on zerwaniu pod przesunięcie dopuszczalnych wartości natężenia prądu i czasu je-
przyłożonym naciągiem. go działania w stronę wyższych wartości dla przewodów z miedzi
Aby zweryfikować zróżnicowanie odporności cieplnej między srebrowej (rys. 13a i b). Jak wynika z przedstawionych charakte-
badanymi gatunkami przewodów jezdnych, przeprowadzono eks- rystyk, możliwy jest chwilowy, bo 15-sekundowy odbiór prądu
peryment polegający na krótkotrwałym, miejscowym nagrzewaniu o natężeniu 800 A przez nakładkę węglową bez zauważalnego ob-
prądowym przewodu jezdnego w miejscu kontaktu z nakładką niżenia Rm dla przewodów z miedzi gat. CuAg0,10 (w tym czasie
stykową odbieraka prądu. przewód nagrzewa się do temperatury ok. 300 °C). W przypadku
Jak wykazały pomiary, przepływający prąd elektryczny spowo- przewodów z miedzi gat. ETP w tym samym czasie może być
dował znaczny przyrost temperatury w przewodzie jezdnym w miej- bezpiecznie, tzn. bez pogorszenia własności wytrzymałościowych,
scu styku z nakładką. Analizując krzywe nagrzewania pokazane na odbierany prąd o natężeniu co najwyżej 600 A. Podobnie, dla cza-
rysunku 11b można zauważyć, że prąd o natężeniu 100 A, nawet su przepływu prądu równego 40 s, możliwy jest przepływ prądu
po czasie 100 s nie spowodował przekroczenia temperatury 100 °C o wartości 500 A oraz 400 A przez 60 s bez uszczerbku dla Rm
w przewodzie jezdnym. Jednakże wzrost natężenia prądu ujawnia (CuAg0,10), podczas gdy dla przewodów gat. ETP prąd o natę-
zdecydowany wpływ czasu jego przepływu na wzrost temperatury żeniu 400÷500 A może płynąć jedynie w czasie do 30 s bez nie-
zestyku. I tak, dla natężenia prądu od 200 do 600 A, po czasie 15 s bezpieczeństwa zmian jego własności wytrzymałościowych.
przewód nagrzewał się do temperatury ok. 100 °C, natomiast po W czasie do 80 s przewody miedziane mogą bezpiecznie przeka-
czasie 100 s temperatura przewodu osiągała już wartość ponad zywać prąd o natężeniu jedynie do 300 A. Przez pojedynczy
350 °C. Dalsze zwiększanie natężenia prądu spowodowało gwał- przewód jezdny z miedzi srebrowej może bezpiecznie przepływać
towny wzrost temperatury w przewodzie zależny od czasu na- prąd o natężeniu 600 A przez okres 30 s, zaś w przypadku miedzi
grzewania. Prąd o dużym natężeniu, 900÷1000 A, po czasie 15 s, elektrolitycznej wartość maksymalnego prądu musi być ograni-
nagrzewał lokalnie przewód do temperatury ok. 350 °C, natomiast czona do 500 A.
wydłużenie czasu jego przepływu do 100 s doprowadziło do osią- Zauważyć przy tym należy, że dopiero przepływ prądu o natę-
gnięcia w przewodzie (w miejscu styku z nakładką, rys. 11a) tem- żeniu 900 A w czasie 15 s, powoduje całkowitą utratę umocnienia
peratury ponad 900 °C. przewodów DjpS100, co jest związane z faktem, że w tym czasie
Na rysunku 12 zamieszczono krzywe rozciągania przewodów osiąga on lokalnie temperaturę ok. 650 °C. Dla porównania,
jezdnych po miejscowym nagrzewaniu wywołanym płynącym Djp100 traci pierwotne własności mechaniczne już przy natężeniu
prądem elektrycznym o natężeniu 400 A w czasie od 15 do 100 s. prądu 700 A i podobnym czasie jego przepływu.
Jak widać, w przypadku przewodów gat. ETP dla przepływu prądu Należy mieć na uwadze, że przedstawione zależności dopusz-
o natężeniu 400 A już po upływie 40 s (temperatura miejsca styku czalnych wartości natężenia prądu i czasu ich przepływu na zmianę
ok. 200 °C) pojawia się początek spadku własności wytrzymało- własności mechanicznych przewodów jezdnych zostały uzyskane
ściowych, a po ok. 80 s następuje całkowita utrata własności wy- dla konfiguracji zestyku: jeden przewód jezdny-pojedyncza na-
trzymałościowych. Dla porównania, ta sama wartość natężenia kładka stykowa z kompozytu węglowo-metalicznego. Ekspery-
prądu płynącego przez zestyk: przewód gat. CuAg0,10-nakładka ment miał na celu jedynie wykazanie różnic w odporności cieplnej
stykowa z węgla metalizowanego, aż do 80 s praktycznie w ogóle badanych gatunków przewodów jezdnych podczas nagrzewania
nie degraduje własności wytrzymałościowych przewodu, dopiero prądowego. W warunkach rzeczywistych, odbiór prądu przez lo-
prąd płynący przez 100 s powoduje ok. 50-procentowy spadek komotywę z sieci jezdnej, z zazwyczaj dwóch przewodów jezd-
własności wytrzymałościowych. nych, odbywa się za pomocą większej liczby miedzianych nakła-
Jak wynika z analizy danych doświadczalnych, zwiększanie za- dek stykowych, tak więc obciążenie prądowe przypadające na po-
równo natężenia prądu, jak i czasu jego przepływu przez zestyk: jedynczy zestyk jest znacznie mniejsze od występującego w ekspe-
przewód jezdny-nakładka stykowa może doprowadzić do degra- rymencie laboratoryjnym.
dacji pierwotnego poziomu wytrzymałości na rozciąganie prze- Skutki krótkotrwałych wielokrotnych narażeń termicznych wy-
wodów jezdnych. wołanych przez przepływ prądu o dużym natężeniu oraz wyła-
Analizując uzyskane charakterystyki zmian wytrzymałości na dowania łukowe, mogą ujawnić się w postaci zmian własno-
rozciąganie badanych przewodów jezdnych, zauważa się wyraźne ści mechanicznych warstwy wierzchniej, a nawet znacznej części

197
w odległości 20 mm od źródła ciepła przewody gat. CuAg0,10
charakteryzują się pierwotnymi własnościami mechanicznymi
(stan po ciągnieniu).
Przedstawione wyniki badań twardości pozostają w logicznym
związku z prezentowanymi wcześniejszymi wynikami badań do-
świadczalnych dotyczących zmian własności wytrzymałościo-
wych przewodów jezdnych. Znajduje to swoje wyraźne przełoże-
nie w zróżnicowaniu odporności na ścieranie obydwu gatunków
Rys. 14. Widok przewodu jezdnego poddanego miejscowemu przewodów jezdnych. Mając na uwadze, że zużywanie przewo-
nagrzewaniu prądowemu, miejsca pomiaru twardości przewodu dów jezdnych odbywa się na drodze ścierania warstwy przypo-
Fig. 14. View on trolley wire submitted heat up treatment locally, wierzchniowej, przewody jezdne z miedzi elektrolitycznej ścierają
places of hardness measurement się znacznie intensywniej w porównaniu do przewodów wykona-
nych z miedzi srebrowej. Bardziej miękka warstwa przewodów
z miedzi gat. ETP ściera się szybciej, równocześnie na skutek bie-
żących narażeń cieplnych pojawia się kolejna strefa metalu
o obniżonych własnościach, i tak w sposób ciągły, aż do utraty
walorów eksploatacyjnych przewodów.
Ważnym wnioskiem praktycznym płynącym z przedstawio-
nych wyników jest spostrzeżenie, że silne nagrzewanie prądowe
może wpłynąć lokalnie na obniżenie własności wytrzymałościo-
wych przewodu jezdnego. Dlatego w szybkich sieciach trakcyj-
nych, które charakteryzują się znacznym poborem mocy, wyma-
gane są znaczne siły naciągu przewodów jezdnych i lin nośnych,
co przekłada się na wymagania wysokich własności mechanicz-
nych oraz wysokiej odporności cieplnej wobec materiałów, z któ-
rych są one wykonane.

Podsumowanie

Rys.15. Przebieg zmian twardości HB przewodów jezdnych 1. Przewody jezdne gat. CuAg0,10 charakteryzują się wyższą
poddanych nagrzewaniu prądowemu, w zależności od odległości o ok. 160 °C temperaturą rekrystalizacji w stosunku do prze-
obszarów pomiarowych od źródła ciepła wodów z miedzi elektrolitycznej niezależnie od czasu wy-
grzewania.
Fig. 15. Course of changes in hardness HB trolley wires submitted 2. Zastosowanie przewodów jezdnych gat. CuAg0,10 umożli-
to electrical heat up in relation to distance between measurement wia, w porównaniu do przewodów jezdnych z miedzi gat.
area and heat source ETP, przesłanie przez zestyk: przewód jezdny-nakładka sty-
kowa prądu o ok. 25÷30 % większym natężeniu bez obniże-
nia własności mechanicznych przewodów jezdnych.
przewodu jezdnego. Dane literaturowe wskazują, że powierzchnia 3. Stwierdzona wysoka odporność cieplna przewodów gat.
przewodu jezdnego, lokalnie, może osiągać temperaturę z prze- CuAg0,10 pozwala na większą obciążalność prądową sieci
działu 100÷200 °C, mającą swoje źródło w prędkości tarcia z na- trakcyjnej, co przekłada się na możliwość zastosowania lo-
kładką ślizgową odbieraka prądu, oraz wielkości natężenia prze- komotyw o większej mocy.
wodzonego prądu elektrycznego. Efekt ten może być przyczyną 4. Stabilność wysokich własności mechanicznych przewodów
utraty wymaganych własności użytkowych przewodu jezdnego, jezdnych gat. CuAg0,10 w podwyższonych temperaturach
bowiem zmięknięcie warstwy umocnionego w procesie ciągnienia poprawia bezpieczeństwo eksploatacji wysokoobciążalnych
materiału, mającej kontakt z nakładką stykową, prowadzić może mechanicznie i prądowo sieciach trakcyjnych dużej prędkości
do przyspieszonego jej zużycia. Dlatego przeprowadzono badania jazdy.
mające na celu obserwację zmian twardości przewodów jezdnych
na ich przekroju poprzecznym w zależności od odległości punktu
Literatura
pomiarowego od źródła ciepła, jakim było miejsce kontaktu z na-
kładką stykową odbieraka prądu.
1. Głowacki K., Onderka E.: Sieci trakcyjne, Emtrak Kraków, 2002.
Pomiar twardości odbywał się na przekroju wzdłużnym w okre-
ślonej odległości od miejsca kontaktu z nakładką. Rysunek 14 2. Siemiński T., Jarosz T.: Odbieraki prądu i ich współpraca z siecią
jezdną, WKiŁ Warszawa 1993.
przedstawia fotografię przewodu jezdnego poddanego miejsco-
3. Podoski J. (red.): Historia elektryki polskiej, Trakcja elektryczna,
wemu nagrzewaniu prądowemu; pokazane zostały również miej-
t. V, WNT Warszawa, 1971.
sca i sposób pomiaru twardości przewodu. W celu oszacowania
4. Kawecki A., Knych T., Mamala A.: Badania porównawcze odporno-
obszaru objętego wpływem temperatury na zmianę własności
ści cieplnej przewodów jezdnych Djp100 i DjpS100, SEMTRAK 2004. XI
przewodów jezdnych na ich długości (odległości od źródła ciepła) Ogólnopolska Konf. Nauk. Trakcji Elektrycznej i III Szkoła Kompatybil-
sporządzono wykresy zmian twardości na ich przekroju wzdłuż- ności Elektromagnetycznej w Transporcie, Kraków-Zakopane, 2004. Mat.
nym w zależności od natężenia prądu płynącego w różnym czasie konf., t. 1, s. 65÷76.
przez zestyk. 5. Kawecki A., Knych T., Mamala A.: Wpływ temperatury i czasu na
Na podstawie analizy charakterystyk przedstawionych na ry- własności wytrzymałościowe przewodów jezdnych wykonanych z miedzi
sunku 15 stwierdzono, że w przypadku konfiguracji zarówno w gat. ETP i CuAg0,10. XXXII Szkoła Inżynierii Materiałowej, Kraków-
300A/60s, jak i 300A/120s, przewody z miedzi elektrolitycznej -Krynica, 2004. Mat. konf., s. 69÷76.
w miejscu styku z nakładką, a więc w obszarze największej gęsto- 6. DIN 17666:1983 Niedriglegierte Kupfer-Knetlegierungen. Zusam-
ści prądu, charakteryzują się całkowitą utratą umocnienia. Tym- mensetzung.
czasem twardość przewodów z miedzi srebrowej dla konfiguracji 7. PN-EN 50149:2002 Zastosowania kolejowe. Urządzenia stacjonar-
300 A/60 s w miejscu styku z nakładką praktycznie nie ulega zmia- ne-Trakcja elektryczna-Profilowane druty jezdne z miedzi i jej stopów.
nie (3 % spadek HB). Jedynie dla układu 300A/120s obserwuje się 8. PN-64 E-90090:1964 Przewody jezdne miedziane.
ok. dwudziestotrzyprocentowe obniżenie ich twardości, ale już 9. ZN-KFK-019: 2000 Przewody jezdne z miedzi srebrowej.

198
ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R52 2007 nr 4


UKD 669.715’721’782:519.6:
ANDRZEJ MAMALA :621.315.1:621.332.3:621.3.011:
BEATA SMYRAK :621.3.016:620.172:539.412
ANNA TARASEK

ANALIZA ZMIAN WŁASNOŚCI DRUTÓW GATUNKU 6101


PRZEZNACZONYCH NA SAMONOŚNE PRZEWODY
W SYMULOWANYCH WARUNKACH ICH EKSPLOATACJI

Rosnąca konsumpcja energii elektrycznej skutkuje systematycznym zwiększaniem obciążenia prądowego elektroenergetycz-
nego systemu przesyłowego, co z uwagi na trudności techniczne, ekonomiczne i prawne jego rozbudowy zmusza do pod-
wyższenia temperatury roboczej przewodów. W większości nowoczesnych rozwiązań technicznych linii wprowadza się po-
wszechnie jednorodne samonośne przewody elektroenergetyczne wykonane z utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi,
tzw. przewody stopowe. Przewody takie, dzięki niższej masie i konkurencyjnym w odniesieniu do tradycyjnych rozwiązań
własnościom mechanicznym, elektrycznym i użytkowym, pozwalają na istotne podwyższenie obciążalności prądowej linii.
Równocześnie jednak skumulowane wieloletnie działanie podwyższonych temperatur przekłada się, skutkiem procesów
strukturalnych, na ryzyko degradacji własności wytrzymałościowych materiałów przewodzących. W szczególności zagad-
nienie to nabiera wielkiej wagi w systemach szacowania dynamicznej obciążalności DTCR (Dynamic Conductor Thermal
Rating), gdzie często dochodzi do przegrzewania przewodów. W artykule przedstawiono empiryczny model matematyczny
makroskopowych charakterystyk materiałowych reprezentujących ewolucję wytrzymałości na rozciąganie, pełzania i rezy-
stywności drutów stopowych poddawanych seriom narażeń cieplnych. Na tej podstawie, wykorzystując rzeczywiste histo-
gramy temperatura-czas jej występowania, zdjęte z monitorowania stanu cieplnego przewodu, przeprowadzono symulację
zmian własności wytrzymałościowych i pełzania na przestrzeni dziesięciu lat.
Słowa kluczowe: przewody stopowe, obciążalność prądowa, wytężenie, wytrzymałość na rozciąganie, oporność właściwa,
pełzanie

AAAC CONDUCTOR MECHANICAL AND ELECTRICAL PROPERTIES ANALYSIS


IN SIMULATED WORKING CONDITIONS

Rising of electrical energy consumption causes systematic increase current carrying of energetic grid due to technical, eco-
nomical and legal problems with enlarge of system. Increase of current carrying is connected with increase of maximum
working temperature of conductor. In modern technical designing heat treatable AlMgSi AAAC (All Aluminium Alloys Con-
ductors) are introduced. These conductors have lower mass and concurrent concern to traditional conductor’s properties
and can improve current capacity of line about 30 % without changes in designed sags. Cumulated long time activity of
temperature causes in degradation of mechanical properties of conductor material risk. This problem is very important in

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw. AGH, dr inż. Andrzej Mamala, dr inż. Beata Smyrak, mgr inż. Anna Tarasek — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali
Nieżelaznych, Kraków.

199
DTCR (Dynamic Thermal Conductor Rating) systems where overheating of conductor is general. This paper presents
experimental analysis of UTS and resistivity evolution of AlMgSi alloy wires tested with series of temperature exposed and
empirical mathematical model is proposed. These analyses make possible simulating of working conditions effect on mate-
rial properties.
Keywords: alloy conductors, current-carrying capacity, effort, tensile strength, specific resistance, creep

Wprowadzenie ry i czasu ekspozycji prowadzić będzie do spadku własności wy-


trzymałościowych, natomiast w odniesieniu do utwardzalnych
W celu przybliżenia problematyki pracy przewodów linii wydzieleniowo stopów AlMgSi wpływ temperatury i czasu może
przesyłowych przeanalizowano w [1] warunki pracy przewodu generować zarówno spadki, jak i wzrost własności. Wynika to ze
z punktu widzenia czynnika czasu i temperatury. Najważniejszymi specyfiki tej grupy stopów, które podlegają procesom starzenia.
wielkościami charakteryzującymi przewód zależnymi od tempera- Przykład własności drutów ze stopu AlMgSi, z których zbudowa-
tury i czasu ekspozycji są wytrzymałość na rozciąganie, pełzanie ne są jednorodne przewody stopowe zamieszczono w tablicy 1.
oraz oporność właściwa. Schematyczne przedstawienie najważ- Na rysunku 3 przedstawiono charakterystykę wytrzymałości
niejszych relacji wynikających ze zmiany własności wytrzymało- na rozciąganie drutu stopowego o własnościach zamieszczonych
ściowych i elektrycznych przedstawiono na rysunku 1. w tablicy 1 oraz dla porównania drutu aluminiowego gatunku 1350.
Zatem z uwagi na niebezpieczeństwo utraty wymaganego ze- Atrakcyjność drutów stopowych dla elektroenergetyki polega
społu własności mechaniczno-elektryczno-reologicznych przewodu na wysokiej wytrzymałości na rozciąganie przy jednocześnie
istotne jest zapewnienie odpowiedniej odporności cieplnej, zmę- znacznej plastyczności materiału osiągającej wartość wydłużenia
czeniowej i reologicznej materiału, z którego jest on wykonany. A250 na poziomie 6 %. Zakres odkształceń sprężystych jest wyso-
Wśród wielu prób opisu wpływu czasu i temperatury ekspozy- ki, co czyni materiał bezpiecznym z punktu widzenia obciążeń
cji na własności drutów aluminiowych bądź stopowych dominują zewnętrznych. Jednocześnie przy tak wysokiej wytrzymałości na
metody oparte na hipotezie kumulacji mechanicznych skutków
rozciąganie uzyskana rezystancja jest zadowalająca i spełnia wy-
działania temperatury niezależnie od sekwencji i czasu jej wystę-
magania norm, których przykład przedstawiono tablicy 2.
powania [2÷4]. Przykład metody zaproponowanej przez Beersa
[3] i rozwiniętej przez Morgana [4] i Harveya [5] przedstawiono O własnościach eksploatacyjnych przewodów decyduje rów-
na rysunku 2. nież stabilność własności wytrzymałościowych drutów, której
Stopień spadku wytrzymałości na rozciąganie zależy od war- miarą jest ich odporność na działanie podwyższonych temperatur,
tości temperatury oraz czasu ekspozycji; przy czym zgodnie z hi- własności reologiczne materiału, dla których jako miarę przyjmuje
potezą Morgana, sekwencja ekspozycji temperatury nie ma w tym się pełzanie 10-letnie oraz wytrzymałość zmęczeniowa. Na rysun-
przypadku wpływu na określenie efektu końcowego. ku 4 przedstawiono wyniki badań zmian wytrzymałości na rozcią-
W przypadku drutów aluminiowych zawsze wzrost temperatu- ganie i wydłużenia A250 drutów wygrzewanych w temperaturze

Wytrzymalosc na rozciaganie Opornosc wlasciwa

Rm=f(T,τ) ρ=f(T,τ)

Czynnik statyczny Czynnik dynamiczny Czynnik reologiczny Czynnik elektryczny


1, 24
⎛σ ⎞ ΔT ⎛I⎞ ρE
2

σ ε p = 0,172⎜⎜ ⎟⎟ e 0, 02T τ 0, 206 ≈⎜ ⎟ ⋅


Rm ⎝ Rm ⎠ τ ⎝ A ⎠ ρm ⋅ cp
1 0,08 ρE ΔT
niedopuszczalny zakres ⎛ σ ⎞
1,2413 ↓⇒ ↓
wytezenia przewodu -
0,06
α = 0,2576⎜⎜ ⎟⎟
⎝ Rm ⎠
ρm ⋅ c p τ
alfa

0,04
NZWP
0, 4 0,02 Rm – wytrzymalosc na
dopuszczalny zakres 0 rozciaganie
wytezenia przewodu - DZWP 0 0,1 0,2 0,3 0,4

τ σ/Rm
σ/Rm – wytezenie przewodu
εp – odksztalcenie pelzania
0,180 0,25 T – temperatura
0,2 α = 0,417 e 0,0199T
0,160
0,15
τ – czas
σ/Rm

alfa

0,1
0,140 A – powierzchnia przekroju
0,05
drutu
0,120 0

ρm – gestosc materialu
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 -20 0 20 40 60 80 100

ilosc peknietych drutów temperatura [oC]


cp – cieplo wlasciwe materialu
σ σ I – natezenie pradu
↑⇒ NZWP ↓⇒ DZWP
Rm Rm ρE – opornosc wlasciwa drutu

Rys. 1. Schematyczne przedstawienie czynników wpływających na odporność cieplną przewodów


napowietrznych linii elektroenergetycznych [1]
Fig. 1. Schematic performance of factors influencing on thermal resistance of the overhead power lines

200
Tablica 2
Własności wytrzymałościowe i elektryczne drutu
ze stopu AlMgSi wg IEC 104
Table 2
Mechanical and electrical properties of AlMgSi
wires according to IEC 104
Aluminium-magnesium-silicon alloy wire
for overhead line conductors[7]

Średnica Rm min A250 min ρmax Konduktywność Typ


drutu wg. IACS drutu
mm MPa % nΩm %

≤ 3,5 325 3,0 32,840 52,50 Typ A


> 3,5 315 3,0 32,840 52,50 Typ A
≤ 3,5 295 3,5 32,530 53,00 Typ B
> 3,5 295 3,5 32,530 53,00 Typ B

Rys. 2. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie


w funkcji czasu ekspozycji.
Liczby na wykresie oznaczają temperatury starzenia wtórnego
Fig. 2. Percentage strength change on the function of time.
The figures of plot stand for secondary ageing temperature

Tablica 1
Własności mechaniczne i elektryczne drutów ze stopu AlMgSi
Table 1
Mechanical and electrical properties AlMgSi wires

Średnica drutu Rm R0,2 A250 ρ


mm MPa MPa % nΩm
2,90 340 300 6 31,23
Rys. 4. Własności mechaniczne drutu w funkcji czasu
wygrzewania w temperaturze +80 °C [8]
Fig. 4. Mechanical properties of AlMgSi wire
as a function of treatment time in 80 °C

ściowych dana jest równaniem (1) postaci [9÷11]

⎧⎪ 0 ≤ t ≤ t gr WRm = − x1a sinh t


WRm ⎨ (1)
⎪⎩ t gr < t ≤ ∞ WRm x2 a sinh t + ( x3 − x4 ln λ )T − ( x5 − x6 ln λ )

przy czym

( x3 − x4 ln λ )T − ( x5 − x6 ln λ )
Rys. 3. Charakterystyka wytrzymałościowa drutu ze stopu AlMgSi t gr = sinh (1a)
x1 − x2
gat. 6201 o średnicy 2,90 mm
oraz drutu aluminiowego gat. 1350 [6]
Fig. 3. Stress-strain characteristic of AlMgSi and Al 1350 wires Występujące w (1) i (1a) wielkości posiadają następujące znacze-
(diameter of wires — 2.90 mm) nia
WRm — procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie drutów,
80 °C w czasie do 4000 h. Nie stwierdzono obniżenia wytrzyma- tgr — czas graniczny, do którego w danej temperaturze następuje
łości na rozciąganie. Norma IEC 61597 dopuszcza maksymalnie wzrost wytrzymałości na rozciąganie drutu,
3 % spadku wytrzymałości na rozciąganie w temperaturze 80 °C λ — odkształcenie logarytmiczne zadane podczas procesu ciągnie-
w czasie 1000 h. nia,
Na podstawie badań doświadczalnych własności wytrzymało- x1 – x6 — stałe doświadczalne (x1 = –0,73, x2 = 7,3, x3 = 1,73, x4 =
ściowych i elektrycznych drutów ze stopu AlMgSi wygrzewanych = 0,105, x5 = 180, x6 = 18).
w różnych temperaturach w szerokim zakresie czasu opracowano Ilustrację graficzną modelu dla temperatur z zakresu 70÷150 °C
matematyczny model pozwalający określić zmianę Rm i rezystyw- symulującą zmienność wytrzymałości na rozciąganie w okresie 30
ności drutów stopowych w funkcji temperatury i czasu ekspozycji. lat przedstawiono na rysunku 5.
Postać modelu reprezentującego zmianę własności wytrzymało- Zauważamy, iż w zakresie niższych temperatur i krótkich czasów

201
dzinne przypadające na jednostkę naprężenia w temperaturze 0 °C
[6]. Analizując dokładnie ogólną postać funkcji pełzania reprezen-
towaną równaniem (3), zauważamy, iż odkształcenie pełzania εp
jest monotonicznie rosnącą funkcją naprężenia, temperatury i cza-
su [6]. Przykład ilustracji graficznej funkcji pełzania wyznaczonej
na podstawie badań doświadczalnych przedstawiono na rysunku
6. Parametry funkcji

α0 = 0,0000119, n = 1,85 φ = 0,021 β = 0,209

Symulacja odporności cieplnej i reologicznej przewodów


stopowych w rzeczywistych warunków temperaturowych

Na podstawie wyznaczonego rozkładu temperatury przewo-


dów AAL400S wykonanych z drutów stopowych o własnościach
Rys. 5. Charakterystyki zmian własności wytrzymałościowych przedstawionych w tablicy 1 i opisanych w poprzednim rozdziale
drutów ze stopu AlMgSi na podstawie modelu (1), podjęto próbę wyznaczenia zmiany ich własności wytrzymałościo-
skala czasu w postaci jawnej [9] wych i reologicznych. Przy czym w obliczeniach nie uwzględniono
Fig. 5. Change of strength of AlMgSi wires in the function wpływu zmienności parametrów naprężeniowo-temperaturowych.
of treatment time [9] Rzeczywisty roczny rozkład temperatury przewodu wyznaczono
wykorzystując model statycznej (wariant I i II) oraz dynamicznej
obciążalności prądowej (wariant II i IV). Wyznaczony rozkład
temperatury przyjęto jako jednostkę reprezentatywną do obliczeń
symulujących stan przewodu na przestrzeni 30 lat.
Symulację przeprowadzono na przewodzie AAL400S. W ta-
blicy 3 zamieszczono parametry konstrukcyjne przewodu, będą-

Tablica 3
Parametry konstrukcyjne przewodu AAL 400, AAL460 [12]
Table 3
Constructional parameters of AAL400S , AAL460S conductors

Ilość Średnica
drutów drutów
Rys. 6. Funkcja pełzania drutu ze stopu AlMgSi pod naprężeniem Warstwa w warstwie mm
136 MPa (40 % Rm) dla różnych wartości temperatury [6] szt. AAL400S
Fig. 6. The overall creep function of AlMgSi wire
(136 % MPa — 40 %UTS, T = 20 °C) rdzeń 1 2,90
I 6 2,90
następuje wzrost własności wytrzymałościowych drutów stopo-
II 12 2,90
wych (charakterystyki dla temperatury 70÷80 °C). Natomiast wraz
ze wzrostem temperatury oraz czasu jej trwania trend się zmienia III 18 2,90
na malejący. I tak, np. temperatura 150 °C bez względu na długość
IV 24 2,90
jej trwania prowadzi do spadku własności wytrzymałościowych.
Procentowy spadek oporności właściwej drutów dany jest równa- Liczba warstw 4
niem (2) postaci Liczba drutów 61

⎧⎪ 0 < t ≤ t gr Wρ = 0
Wρ ⎨ (2) Tablica 4
⎪⎩ t gr < t ≤ ∞ Wρ = ( y1T − y 2 ) ln t − y3T − y 4 ln λ + y5
Parametry techniczne oraz podstawowe własności przewodu

przy czym Table 4


Technical parameters and properties of the conductor
y3T + y4 ln λ − y5
y1T − y2 Parametry Symbol AAL400S
t gr = e (2a)
Średnica przewodu, mm Dp 26,10
Parametry y1 = 0,028, y2 = 1,88, y3 = 0,0153, y4 = 0,12, y5 = 0,7 są Przekrój obliczeniowy, mm 2
Sp 402,90
stałymi otrzymanymi doświadczalnie.
Analizując własności reologiczne przewodów stopowych, za Obliczeniowa siła zrywająca min, kN FZ 137,0
powszechnie uznany model niskotemperaturowego pełzania dru- Moduł Younga, MPa EK_min 60000
tów ze stopu AlMgSi można przyjąć czterowymiarową charakte- Współczynnik wydłużenia
rystykę liczbową Bayleya-Nortona postaci: α 23 × 10–6
cieplnego, K–1

ε p = α 0 σ n e ϕT τβ (3) Temperaturowy współczynnik


αR 0,0036
rezystancji, K–1
w której σ, T, τ to odpowiednio naprężenie, temperatura i czas Rezystancja obliczeniowa 1km
ρ 0,0818
ekspozycji, n, φ, β — stałe materiałowe, a α0 to pełzanie jednogo- w 20 °C max, Ωkm–1

202
cego czterowarstwową konstrukcją, składającą się z 61 drutów ze
stopu AlMgSi. Z kolei w tablicy 4 zamieszczono własności prze-
wodu AAL400S .
Na podstawie powyższego modelu, dla przyjętego rozkładu
temperatury przewodu obliczono wartości zmiany wytrzymałości
na rozciąganie, jakie zachodzą w przewodach AAL400S w rze-
czywistych warunkach eksploatacji. Obliczenia przeprowadzono
przy użyciu modelu danego równaniem (1). Wyniki obliczonych
zmian wytrzymałości na rozciąganie dla wszystkich wartości tem-
peratury i czasu jej trwania przedstawiono na rysunkach 7÷10.
Na podstawie obliczeń procentowej zmiany wytrzymałości,
stwierdza się we wszystkich przypadkach w zakresie temperatury
0÷80 °C ich wzrost, który dla temperatury najczęściej występują-
cej wynosi ok. 8 %. Wyznaczone wartości zmiany wytrzymałości
na zrywanie przewodów w założonych warunkach temperaturo-
wo-czasowych zamieszczono w tablicy 5. Rys. 9. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie
Zgodnie z danymi przedstawionymi w tablicy 5 można stwierdzić, przewodu AAL400S — wariant III
iż warunki temperaturowo-czasowe najczęściej występujące dla Fig. 9. Percentage change of AAL400S conductor UTS
badanych przewodów prowadzą do podobnych zmian własności in the function of treatment time — III
wytrzymałościowych, tzn. do wzrostu o 7 %.
Z kolei w wyższych temperaturach dominuje tendencja spadkowa,
która jest uzależniona od czasu ekspozycji w danej temperaturze.
Przy czym zauważamy, iż w przypadku wariantów obliczeń na pod-
stawie obciążalności statystycznej uzyskuje się największe spadki
własności wytrzymałościowych, natomiast dla wariantów uwzględ-
niających dynamiczną obciążalność, spadki wynoszą max. 5 %.
Analiza wyników obliczeń własności reologicznych przewo-
dów prowadzona była ze szczególnym uwzględnieniem wartości
odkształcenia pełzania po 10 i 30 latach eksploatacji. Przy czym

Rys. 10. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie


przewodu AAL400S — wariant IV
Fig. 10 Percentage change of AAL400S conductor UTS
in the function of treatment time — IV

Tablica 5
Wartości temperatur, czasów ich występowania
oraz procentowych zmian własności wytrzymałościowych
Rys.7. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie Table 5
przewodu AAL400S — wariant I The value of temperature, time and percentage change of UTS
Fig. 7. Percentage change of AAL400S conductor UTS
in the function of treatment time — I Wariant I II III IV
Przewód AAL400S
Temperatura, °C 55 40 55 20
Czas ekspozycji, h 7370 7911 8298 11 246
Zmiana Rm, % 7 6,9 7 7

w obliczeniach nie uwzględniono sekwencji występowania wa-


runków naprężeniowo-temperaturowych, lecz przyjęto średnie
wartości temperatury oraz założone odcinki czasu. Do obliczeń
przyjęto wyznaczoną eksperymentalnie funkcję pełzania dla prze-
wodu AAL400S następującej postaci

ε p = 0,0000119σ1,85e 0,021T τ 0,209 (5)

gdzie
Rys. 8. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie σ — naprężenie w przewodzie,
przewodu AAL400S — wariant II T — temperatura przewodu,
Fig. 8. Percentage change of AAL400S conductor UTS τ — czas.
in the function of treatment time — II Wyniki wyznaczonych wartości odkształcenia pełzania obliczono

203
dla danych warunków naprężeniowo-temperaturowo-czasowych,
a ich ilustrację graficzną przedstawiono na rysunkach 11÷14.
Na podstawie analizy powyższych wykresów zauważamy, iż
wartość odkształcenia pełzania dla warunków temperaturowo-
-czasowych najczęściej występujących, wynosi średnio 0,6 ‰. Przy
czym powyższa wartość została wyznaczona dla odcinka czasu
właściwego dla danej temperatury. Jeśliby założyć, iż takie wa-
runki temperaturowe (a tym samym i naprężeniowe) panują w ca-
łym okresie eksploatacji, tzn. w ciągu 30 lat, wówczas uzyska się
wartości odkształcenia pełzania zgodnie z danymi zamieszczony-
mi w tablicy 6. Na podstawie ich szczegółowej analizy zauważa-
my, iż uzyskane wartości przekraczają znacznie kryterium pełza-
nia 10-letniego, które dla przewodów stopowych zgodnie z normą
”Overhead electrical conductors — Calculation methods for stranded
bare conductors”, przyjmuje się na poziomie 0,5 ‰ 1/ .
Na podstawie danych zamieszczonych w tablicy 6 zauważa- Rys. 13. Wartość odkształcenia pełzania przewodu AAL400S —
my, iż największą wartość pełzania trzydziestoletniego εp_30lat = wariant III
1,135 ‰ osiąga się w przypadku przewodu AAL400, dla którego Fig. 13. Creep strain of AAL400S conductor — III
temperatura została wyznaczona na podstawie bilansu statystycz-
nego, natomiast najniższą wartość εp_30lat = 0,896 ‰ uzyskuje się
w przypadku, w którym warunki temperaturowe wyznaczono na
podstawie dynamicznej obciążalności termicznej.
Ponadto z analizy wykresów przedstawionych na rysunkach
11÷14 wynika, iż w miarę wzrostu temperatury przewodu, pomi-
mo krótszych czasów ekspozycji wyznaczone wartości odkształ-

Rys. 14. Wartość odkształcenia pełzania przewodu AAL400S —


wariant IV
Fig. 14. Creep strain of AAL400S conductor — IV

Tablica 6
Wartości odkształcenia pełzania przewodów
Rys. 11. Wartość odkształcenia pełzania przewodu AAL400S — dla różnych czasów eksploatacji
wariant I
Table 6
Fig. 11. Creep strain of AAL400S conductor — I
Creep strain of conductors in various time conditions
Wariant I II III IV
Przewód AAL400S
Czas εp εp εp εp
h ‰ ‰ ‰ ‰

8760 (1 rok) 0,558 0,498 0,558 0,440


87 600 (10 lat) 0,902 0,805 0,902 0,712
262 800 (30 lat) 1,135 1,013 1,135 0,896

cenia pełzania przyjmują coraz większe wartości. Powyższa ob-


serwacja świadczy o silniejszym wpływie wzrostu temperatury na
wartość odkształcenia pełzania niż czasu. Jedynie w przypadku
Rys. 12. Wartość odkształcenia pełzania przewodu AAL400S — wariantu IV, dla którego temperatura została wyznaczona na podsta-
wariant II wie dynamicznej obciążalności termicznej, występuje tendencja
Fig. 12. Creep strain of AAL400S conductor — II odwrotna, tzn. wartość odkształcenia pełzania maleją. Zatem w przy-
padku szacowania wartości odkształcenia pełzania istotne jest
uwzględnienie sekwencji występowania temperatury i naprężenia.
1/
W maju 1995 ukazało się uzupełnienie do IEC-1089 o numerze IEC-1597 pt. Inaczej mówiąc, fakt występowania wyższej temperatury przewo-
“Overhead electrical conductors — Calculation methods for stranded bare con- du w początkowym okresie jego eksploatacji prowadzić będzie
ductors”, w którym podano dopuszczalną wartość odkształcenia przy pełzaniu dla
przewodowych stopów AlMgSi. Metodę badań opisano w publikacji IEC 1395, w efekcie do większych trwałych przyrostów długości przewodu
której projekt opublikowano w czerwcu 1995. skutkiem pełzania. Wynika to z efektu wyczerpywania się poten-

204
cjału reologicznego w czasie (rys. 6). Stąd też istotne wydaje się Literatura
być uwzględnienie warunków montażowych oraz sekwencji wy-
stępowania zmiennej temperatury, a ponadto procesu wstępnego 1. Tarasek A., Knych T., Mamala A.: Badania zmian elektro-me-
przeprężania, który doprowadzi do czasowej nieaktywności reolo- chanicznych własności przewodowych drutów ze stopu AlMgSi jako efektu
gicznej wiszącego przewodu. długotrwałego działania podwyższonych temperatur. Rudy Metale 2005,
t. 50, nr 5.
Wnioski 2. PN-E 5100:1998, Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projek-
towanie i budowa.
Na podstawie symulacji zmian własności wytrzymałościowych 3. Beers G. M., Gilligan S. R., Lis H. W., Schamberger J. M.: Trans-
i reologicznych przewodów typu AAL400 wykonanych z drutów mission conductor ratings, IEEE Trans. on Power Apparatus and Systems,
typu S ze stopu AlMgSi można sformułować następujące wnioski: vol. PAS-82, October 1963.
1. Z analizy rzeczywistego rocznego rozkładu temperatury prze- 4. Morgan V. T.: The loss of tensile strenght of hard drawn conductors
wodu AAL400S przeprowadzonej na podstawie statycznego by annealing in service, IEEE Trans. on PWRD., vol. PAS-98, nr 3,
i dynamicznego bilansu cieplnego wynika, iż najczęściej wystę- may/june 1979.
pującą w cyklu rocznym jest temperatura z zakresu 20÷55 °C. 5. Harvey J. R.: Effect of elevated temperature operation on the
2. W zależności od temperatury i czasu jej działania wystąpić strength of aluminium conductors, IEEE T. on PAS, vol. PAS-91,
może zarówno wzrost, jak i spadek własności wytrzymałościo- sept./oct. 1972.
wych przewodu. I tak w zakresie 0÷80 °C stwierdzono ok. 7 % 6. Smyrak B.: Analiza charakterystyk naprężeniowo-temperaturowych
wzrost wytrzymałości na rozciąganie. Natomiast w za- kresie napowietrznych przewodów elektroenergetycznych ze stopów AlMgSi.
80÷130 °C dominuje tendencja spadkowa, pomimo krótszych Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica; Wydział Metali Nieżela-
znych, 2006 [pr. dokt.].
czasów ekspozycji w wymienionym zakresie temperatury.
3. Największy spadek wytrzymałości na rozciąganie wynoszący 7. IEC 104 Aluminium-magnesium-silicon alloy wire for overhead li-
ok. 10 % zanotowano w przypadku wariantów, dla których ne conductors.
rozkład temperatury wyznaczono na podstawie statycznego bi- 8. Mamala A.: Analiza zmian naprężeń w samonośnych elektroener-
lansu cieplnego. getycznych przewodach ze stopów AlMgSi jako efektu reologicznej natury
materiału. Wydział Metalli Nieżelaznych, Akademia Górniczo-Hutnicza,
4. Z punktu widzenia stabilności własności wytrzymałościowych
Kraków, 2000 [pr. dokt.].
najbardziej korzystny jest wariant IV wykorzystujący dyna-
miczną obciążalność termiczną. W tym przypadku nie stwier- 9. Tarasek A.: Analiza obciążalności mechanicznej i prądowej napo-
wietrznych przewodów elektroenergetycznych ze stopów AlMgSi. Aka-
dzono na przestrzeni 30 lat spadku własności wytrzymało-
demia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica; Wydział Metali Nieżelaznych,
ściowych. 2006 [pr. dokt.].
5. Na podstawie przeprowadzonej symulacji stwierdzono, iż
10. Tarasek A., Knych T., Mamala A.: Ewolucja własności drutów gat.
funkcja pełzania przewodu jest silniejszą funkcją temperatury 6201 poddawanych ekspozycji czasu i temperatury, Rudy Metale, 2005,
niż czasu jej działania. t. 50, nr 10÷11.
6. Z przeprowadzonej analizy wynika, że o stabilności własności
11. Tarasek A., Knych T., Mamala A.: Badania zmian elektro-
wytrzymałościowych oraz o odporności reologicznej przewo- mechanicznych własności drutów ze stopu AlMgSi jako efektu długotrwa-
dów stopowych w istotny sposób decyduje konfiguracja rze- łego działania podwyższonych temperatur, Rudy Metale, 2005, t. 50, nr 5.
czywistych warunków temperaturowo-czasowych, w których 12. Żmuda K., Siwy E., Knych T., Smyrak B., Tarasek A.: Symulacja
pracuje przewód. Z tego powodu obliczenia oparte na prostej pracy przewodów stopowych AAL 400S i 460S w linii 220kV w oparciu o
hipotezie kumulacji mechanicznych skutków działania tempe- rzeczywiste dane klimatyczne. XIV Konferencja Szkoleniowo-Techniczna
ratury i czasu stanowią tylko zgrubne oszacowanie zmian wła- Elektroenergetyczne Linie Kablowe i Napowietrzne Kabel 2007 Zakopa-
sności materiału. ne, 14÷17 marca 2007.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia


i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:


Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

205
POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

GRZEGORZ ZAWISZA Rudy Metale R52 2007 nr 4


MACIEJ SUŁOWSKI UKD 621.762.5:669-97.620.17:
:620.183:669.15’74’26’28

WPŁYW PARAMETRÓW WYTWARZANIA NA WŁASNOŚCI I STRUKTURĘ


SPIEKANYCH KONSTRUKCYJNYCH STALI MANGANOWYCH
Z DODATKIEM CHROMU I MOLIBDENU.
CZĘŚĆ I: WŁASNOŚCI MECHANICZNE

W artykule główny nacisk położono na określenie wpływu parametrów wytwarzania, a w szczególności składu chemicznego
mieszanki proszków, temperatury spiekania, szybkości chłodzenia oraz dodatkowej obróbki cieplnej na własności mecha-
niczne spiekanych konstrukcyjnych stali manganowo-chromowo-molibdenowych, wykonanych na bazie proszku Astaloy
CrL i Astaloy CrM. Przeprowadzone badania polegały na określeniu własności fizycznych oraz mechanicznych konstruk-
cyjnych spieków Fe-Mn-Cr-Mo-C zawierających 3 % mas. manganu oraz 0,3 % mas. węgla. Zakres zrealizowanych prac
obejmował przygotowanie mieszanek proszków, wykonanie metodą prasowania w sztywnej matrycy, wyprasek przeznaczo-
nych do badań wytrzymałościowych, oznaczenie gęstości wyprasek, spiekanie, wyznaczanie gęstości spieków oraz badania
własności wytrzymałościowych. Z uwagi na wiele zmiennych parametrów wytwarzania, podjęto dodatkową próbę wyzna-
czenia związków pomiędzy temperaturą spiekania i składem chemicznym atmosfery spiekania a własnościami mechanicz-
nymi spieków Fe-Mn-Cr-Mo-C.
Słowa kluczowe: pierwiastki stopowe, spiekane stale manganowe, temperatura spiekania, skład chemiczny atmosfery
spiekania, Astaloy CrL i Astaloy CrM, odpuszczanie

THE EFFECT OF PROCESSING VARIABLES ON THE STRUCTURE


AND MECHANICAL PROPERTIES OF PM MANGANESE STEELS
WITH CHROMIUM AND MOLYBDENUM ADDITIONS.
PART I: MECHANICAL PROPERTIES

The present work was focused on the effect of processing variables on the mechanical properties of structural PM steels
based on pre-alloyed Astaloy CrL and Astaloy CrM powders. Following pressing in rigid dies, sintering was carried out at
1120 °C and 1250 °C in atmosphere of hydrogen/nitrogen mixture with a dew point below –60 °C. The main object of this
work was to define the effect of chemical composition, sintering temperature, cooling rate and post-sintering heat treatment

Mgr inż. Grzegorz Zawisza, dr inż. Maciej Sułowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Zakład Metaloznawstwa
i Metalurgii Proszków, Kraków.

206
on the mechanical properties of PM Fe-Mn-Cr-Mo-C steels. Because of lots of processing variables, the authors tried also
to find the relationship between sintering temperature and chemical composition of sintering atmosphere and mechanical
properties of sintered Fe-Mn-Cr-Mo-C steels.
Keywords: carbon content, alloying elements, sintered manganese steels, sintering temperature, chemical composition
of sintering atmosphere, Astaloy CrL, Astaloy CrM, post-sintering heat treatment

Wstęp Tablica 1
Własności technologiczne proszku stopowego Astaloy CrL,
Wyroby współcześnie otrzymywane metodami metalurgii Astaloy CrM i żelazomanganu Elkem
proszków znajdują duże zastosowanie w wielu dziedzinach życia.
Głównymi konsumentami wyrobów spiekanych jest przemysł Table 1
motoryzacyjny, maszynowy, budowlany, elektrotechniczny oraz Technological properties of Astaloy CrL, Astaloy CrM
zbrojeniowy [1]. W technologii metalurgii proszków można obec- and Elkem ferromanganese powders
nie zaobserwować dwa kierunki rozwoju. Są nimi produkcja wy-
robów masowych oraz wytwarzanie wyrobów o szczególnych Wartości zmierzone
Własność
właściwościach fizycznych, chemicznych oraz mechanicznych. Astaloy CrL Astaloy CrM Elkem
Pierwszy przypadek dotyczy wytwarzania masowo gotowych wy-
sypkość, s 22,5 24 nie przesypuje się
robów z pominięciem procesów topienia, odlewania, obróbki pla-
stycznej i obróbki ubytkowej. Tę grupę materiałów stanowią spie- gęstość nasypowa, g/cm3 3,14 2,88 2,08
ki wytwarzane głównie na bazie żelaza, miedzi oraz ich stopów. gęstość nasypowa
3,79 3,42 3,09
Opanowanie produkcji materiałów spiekanych na bazie żelaza z usadem, g/cm3
o gęstości mieszczącej się w zakresie od 7 do 7,6 g/cm3 przy wy-
trzymałości na rozciąganie Rm wynoszącej ponad 800 MPa oraz
rozszerzenie produkcji elementów maszyn o wytrzymałości na Tablica 2
rozciąganie Rm wyższej niż 1000 MPa, a także produkcja wyro-
Wyniki badania rozkładu wielkości cząstek
bów spiekanych ze stali nierdzewnej, żaroodpornej, elementów
proszku stopowego Astaloy CrL oraz Astaloy CrM
łożysk bimetalowych i spieków nieporowatych, umożliwiło ma-
sowe użycie ich na elementy konstrukcyjne maszyn i pojazdów. Table 2
Drugi kierunek rozwoju metalurgii proszków, tj. wytwarzanie wy-
Sieve analysis of pre-alloyed Astaloy CrL
robów o szczególnych właściwościach fizycznych, chemicznych
and Astaloy CrM powders
czy mechanicznych, jest możliwy dzięki takim cechom tej techno-
logii, jak dowolny dobór składu chemicznego materiału, wytwa- Astaloy CrL Astaloy CrM
rzanie elementów maszyn o różnej gęstości przy tym samych Klasa
składzie chemicznym, nasycanie spieków porowatych metalami ziarnowa sumaryczny sumaryczny
udział udział
μm udział udział
o niskiej temperaturze topnienia, polimerami lub też olejami, jak frakcji, % frakcji, %
frakcji, % frakcji, %
również wytwarzanie wyrobów z materiałów wysokotopliwych [2].
Własności mechaniczne spiekanych stali konstrukcyjnych są Powyżej 200 0,53 0,53 0,46 0,46
zależne od wielu czynników, wśród których wyróżnić można m. 160 6,13 6,66 5,63 6,09
in.: skład chemiczny mieszanki proszków, parametry procesu pra- 100 27 33,67 27,49 33,57
sowania, temperaturę spiekania, skład chemiczny atmosfery spie-
71 25,97 59,64 26,43 60
kania czy też szybkość chłodzenia od temperatury spiekania, a także
zastosowaną, końcową, obróbkę cieplną spieków. Zagadnienia te 63 9,28 68,92 10,98 70,98
zostały opisane w licznych publikacjach [3÷12], dotyczących 40 20,44 89,35 21,13 92,11
głównie spiekanych stali manganowych nie zawierających innych Poniżej 40 10,63 100 7,78 99,98
dodatków stopowych.
Zjawiskiem charakterystycznym dla spiekanych stali manga-
nowych i manganowo-chromowo-molibdenowych jest efekt „sin-
Tablica 3
ter-hardeningu”, polegający na ich hartowaniu już podczas chło-
dzenia od temperatury spiekania [4÷6, 11]. Dlatego też koniecz- Gęstości spieków prostopadłościennych, chłodzonych z piecem
nym jest zastosowanie w procesie wytwarzania tych stali zabiegu i nie poddanych zabiegowi odpuszczania, wykonanych
odpuszczania z uwagi na uzyskaną przez te spieki bezpośrednio z mieszanki na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
w procesie spiekania niekorzystną kombinację własności wytrzy- Table 3
małościowych i plastycznych [6].
As-sintered density of rectangular, furnace cooled and not
Celem niniejszego artykułu była próba odpowiedzi na pytanie,
tempered Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens
w jaki sposób parametry procesu wytwarzania wpływają na wła-
sności mechaniczne spiekanych stali manganowych Fe-3%Mn- Tempe- Astaloy Astaloy Tempe- Astaloy Astaloy
-0,3%C z dodatkiem 1,5 % mas. i 3 % mas. chromu oraz 0,25 % Atmo- ratura CrL CrM ratura CrL CrM
mas. i 0,5 % mas. molibdenu. sfera spieka- spieka-
gęstość ρ gęstość ρ
nia, °C g/cm3 nia, °C g/cm3
Wpływ węgla i dodatków stopowych na własności stali A0 7,05 6,92 7,16 7,05

Węgiel A1 6,99 6,89 7,05 6,91


A2 1120 7,01 6,92 1250 7,04 6,89
Wpływ zawartości węgla w spiekanych stalach manganowych
A3 6,98 6,88 7,06 6,86
badali m.in.: Zapf, Hoffman i Dalal [3]. Prowadzone przez nich
prace pozwoliły wyznaczyć optymalną zawartość węgla w spiekach A4 6,98 6,86 7,15 6,97

207
Tablica 4
Gęstości spieków prostopadłościennych, poddanych zabiegowi odpuszczania,
wykonanych z mieszanki na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
Table 4
As-tempered density of rectangular Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens

Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera odpuszczania, spiekania, spiekania,
min °C gęstość ρ, g/cm3 °C gęstość ρ, g/cm3

b.o. 7,25 6,95 7,22 7,06


A0 60 7,04 7,02 7,20 7,08
240 7,08 7,02 7,19 7,07
b.o. 7,05 7,02 7,14 7,05
A1 60 7,06 6,96 7,31 7,06
240 7,11 7,00 7,11 7,03
b.o. 7,08 7,03 7,15 7,06
A2 60 1120 7,04 7,02 1250 7,15 7,07
240 7,09 6,98 7,18 7,10
b.o. 7,10 6,99 7,16 7,14
A3 60 7,08 6,99 7,17 7,09
240 7,06 7,00 7,15 7,09
b.o. 7,04 6,99 7,19 7,15
A4 60 7,11 6,98 7,22 7,16
240 7,08 6,98 7,20 7,08

Fe-2%Mn, otrzymywanych metodą jednokrotnego prasowania, na Tablica 5


poziomie od 0,6 % mas. do 0,8 % mas. węgla. Najkorzystniejszy, Gęstości spieków wytrzymałościowych, chłodzonych z piecem
pod względem uzyskanych przez opisywaną stal własności me- i nie poddanych zabiegowi odpuszczania, wykonanych
chanicznych, dodatek manganu zawierał się w przedziale od 3 % z mieszanki na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
mas. do 4 % mas. Wzrost zawartości węgla do 0,7 % mas. powo-
dował wzrost granicy plastyczności i wytrzymałości na rozciąga- Table 5
nie ok. 40 MPa na każde 0,1 % mas. dodanego węgla. Przy zawar- As-sintered density of ISO 2740 furnace cooled and not
tości węgla mieszczącej się w granicach 0,7 % mas. do 0,8 % tempered Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens
mas., wartości Re oraz Rm wynosiły odpowiednio 450 i 600 MPa.
Jak wynika z późniejszych badań [13, 14] przy niższej zawartości Tempe- Astaloy Astaloy Tempe- Astaloy Astaloy
węgla możliwe jest uzyskanie wyższych wartości Rm i Re przy za- Atmo- ratura CrL CrM ratura CrL CrM
pewnieniu podczas spiekania stali z dodatkiem Mn lub Mn, Cr i Mo sfera spieka- gęstość ρ, spieka- gęstość ρ,
specjalnego „mikroklimatu”. nia, °C g/cm3 nia, °C g/cm3
A0 6,88 6,83 6,95 6,85
Mangan
A1 6,90 6,82 6,89 6,81
Jako czysty pierwiastek, mangan jest niechętnie stosowany ja- A2 1120 6,89 6,80 1250 6,88 6,79
ko dodatek stopowy w spiekanych stalach [15]. Wynika to z jego
wysokiego powinowactwa do tlenu i dużej prężności jego par A3 6,86 6,80 6,88 6,77
w temperaturze spiekania [15]. Jest więc wprowadzany do spie- A4 6,85 6,79 6,93 6,87
ków najczęściej w postaci żelazostopu [17]. Wpływa to jednak
niekorzystnie na proces prasowania. Jego optymalna zawartość proszkiem stopowym produkowanym na bazie żelaza przez tę
w spiekanej stali nie powinna przekraczać zawartości 3 % mas. firmę jest proszek Astaloy CrL, zawierający 1,5 % mas. chromu
[3÷8, 10, 11,13÷17]. oraz 0,25 % mas. molibdenu. Znalazł on szerokie zastosowanie
m.in. w przemyśle motoryzacyjnym, np. do wytwarzania spieka-
Chrom nych kół zębatych.
Wprowadzenie chromu jako dodatku stopowego do stali po-
W 1998 roku szwedzka firma Höganäs po raz pierwszy wpro- woduje zmianę własności — przyczynia się do wzrostu hartowno-
wadziła do produkcji spieków rozpylany stopowy proszek Astaloy ści, zapewnia stalom dużą wytrzymałość i ciągliwość, wpływa
CrM na bazie żelaza, zawierający 3% mas. chromu oraz 0,5 % korzystnie na własności mechaniczne (np. twardość, wytrzyma-
mas. molibdenu. Dwukrotne prasowanie wyprasek wykonanych łość na wysokie temperatury) i chemiczne, poprawia sprężystość
z tego proszku do gęstości 7,3 g/cm3 i ich spiekanie w temperatu- oraz żarowytrzymałość stali, zmniejsza natomiast wydłużenie,
rze 1120 °C w atmosferze będącej mieszaniną 10 % obj. wodoru przewężenie i udarność [15, 19]. W stalach konstrukcyjnych prze-
i 90 % obj. azotu pozwoliło uzyskać stal o wytrzymałości na znaczonych do nawęglania, chrom dzięki pozytywnemu wpływowi
rozciąganie 900 MPa i twardości równej 350 HV30 [18]. Drugim na hartowność stali, pozwala uzyskiwać większą wytrzymałość

208
i ciągliwość rdzenia materiału, a ponadto lepszą odporność na strukcyjnych oraz w konwencjonalnie wytwarzanych stalach kon-
ścieranie warstwy nawęglonej. Jednak przy większych zawarto- strukcyjnych. Pierwiastki te silnie zwiększają hartowność spieka-
ściach w stali, pierwiastek ten opóźnia dyfuzję węgla, a wskutek nych stali (zmniejszając przy tym udarność stali ferrytycznych)
zmniejszenia aktywności węgla w austenicie i w cementycie może oraz ich twardość i odporność na ścieranie, jak również wpływają
być przyczyną zbyt wysokiej zawartości węgla w warstwie nawę- na zmniejszenie wielkości ziarna, przeciwdziałają kruchości od-
glonej. puszczania oraz pogarszają skrawalność i podwyższają temperatu-
rę przemiany eutektoidalnej [0, 0].
Molibden
Proszki stosowane podczas badań i ich własności
Jest on, obok chromu, węglikowórczym pierwiastkiem stopo-
wym dość często występującym w spiekanych materiałach kon- Próbki do badań wytworzone zostały w oparciu o proszki sto-

Tablica 6
Gęstości spieków wytrzymałościowych, poddanych zabiegowi odpuszczania, wykonanych z mieszanki
na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
Table 6
As-tempered density of ISO 2740 on Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens

Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera odpuszczania, spiekania, spiekania,
min °C gęstość ρ, g/cm3
°C gęstość ρ, g/cm3
b.o. 6,93 6,78 6,88 6,88
A0 60 6,93 6,81 6,85 6,86
240 6,92 6,85 6,91 6,89
b.o. 6,92 6,79 6,91 6,88
A1 60 6,88 6,80 6,87 6,87
240 6,92 6,85 6,85 6,90
b.o. 6,91 6,85 6,88 6,87
A2 60 1120 6,91 6,82 1250 6,91 6,88
240 6,92 6,88 6,94 6,90
b.o. 6,90 6,86 6,95 6,87
A3 60 6,91 6,85 6,94 6,88
240 6,89 6,85 6,94 6,89
b.o. 6,90 6,88 6,93 6,86
A4 60 6,89 6,88 6,90 6,90
240 6,92 6,88 6,92 6,93

Tablica 7
Własności wytrzymałościowe i plastyczne spieków nieodpuszczanych, chłodzonych z piecem,
wykonanych na bazie proszków Astaloy CrL i Astaloy CrM
Table 7
The strength and plastic properties of furnace cooled and not tempered Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens

Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM


Atmosfera
spiekania, °C Rm, MPa A, % R0,2, MPa Rm, MPa A, % R0,2, MPa
A0 662 1,78 408 598 0,94 541
A1 512 1,34 455 584 1,12 498
A2 1120 438 0,94 361 532 1,10 451
A3 400 0,80 342 515 1,06 386
A4 374 0,72 285 495 0,97 473
A0 629 1,48 453 774 1,84 546
A1 602 1,58 440 816 2,45 587
A2 1250 510 1,09 462 672 1,46 569
A3 456 0,84 484 585 1,09 526
A4 466 1,25 440 670 1,52 583

209
powe Astaloy CrL i Astaloy CrM dostarczone przez szwedzką z dodatkiem chromu i molibdenu, podczas mieszania w mieszal-
firmę Höganäs [18] oraz niskowęglowy proszek żelazomanganu niku „Turbula” w czasie 30 minut, na bazie proszków Astaloy CrL
Elkem produkowany przez norweską firmę Eramet Comilog Man- i Astaloy CrM, sporządzone zostały mieszanki o stałej zawartości
ganese, o zawartości 77 % mas. Mn i 1,3 % mas. C. Nośnikiem 3 % manganu i 0,3 % węgla. Z przygotowanych mieszanek proszków,
węgla był proszek grafitu C-UF dostarczony przez firmę Höganäs. metodą prasowania jednostronnego w sztywnej matrycy przy użyciu
W tablicy 1 zestawiono niektóre własności technologiczne prosz- prasy hydraulicznej ZIM 581, wykonano dwie grupy wyprasek:
ków stopowych Astaloy CrL i CrM oraz proszku żelazomanganu. ⎯ prostopadłościenne, o wymiarach 5 × 10 × 55 mm, przeznaczo-
Tablica 2 przedstawia wyniki badania rozkładu wielkości cząstek ne do badań wytrzymałości na zginanie, udarności oraz twar-
proszków Astaloy CrL i Astaloy CrM. dości na powierzchni,
⎯ wytrzymałościowe, zgodne z normą PN-EN ISO 2740, prze-
Przygotowanie próbek do badań znaczone do badań wytrzymałości na rozciąganie oraz wła-
sności plastycznych.
W celu zbadania wpływu parametrów wytwarzania na własno- Aby uzyskać zbliżoną gęstość wyprasek, zastosowano dwa ci-
ści mechaniczne spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych śnienia prasowania: 820 i 660 MPa, odpowiednio dla wytworzenia

Tablica 8
Własności wytrzymałościowe i plastyczne spieków wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
w zależności od czasu odpuszczania
Table 8
The strength and plastic properties of Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens vs. tempering time

Temperatura Czas Astaloy CrL Astaloy CrM


Atmosfera spiekania, odpuszczania,
°C min Rm, MPa A, % R0,2, MPa Rm, MPa A, % R0,2, MPa

b.o 569 1,02 420 300 0,4 250


A0 60 566 0,80 481 462 0,58 357
240 640 0,55 552 700 1,15 635
b.o 529 0,81 507 455 0,68 380
A1 60 467 0,58 359 388 0,83 340
240 675 1,10 457 548 0,78 473
b.o 641 1,16 517 658 1,12 537
A2 1120 60 670 1,03 608 658 1,08 559
240 622 0,90 554 589 0,85 517
b.o 664 1,07 498 428 0,49 350
A3 60 556 0,78 481 665 1,68 537
240 515 0,64 405 632 1,95 577
b.o 513 0,78 450 604 1,93 492
A4 60 556 0,82 481 716 2,53 535
240 559 0,80 508 715 2,49 587
b.o 580 1,08 410 866 2,35 563
A0 60 608 1,16 474 818 1,80 594
240 638 1,23 543 819 1,70 597
b.o 602 1,27 447 785 1,62 521
A1 60 688 1,45 475 757 1,30 632
240 645 1,35 506 813 1,74 601
b.o 632 1,18 505 895 2,31 573
A2 1250 60 757 1,61 537 909 2,25 613
240 799 1,71 557 818 1,71 576
b.o 807 1,77 472 908 2,24 604
A3 60 792 1,69 535 878 2,16 615
240 674 1,20 565 931 2,78 595
b.o 826 2,19 554 806 1,70 583
A4 60 832 1,98 554 957 2,75 562
240 817 1,68 596 971 2,84 584

210
wyprasek prostopadłościennych i wytrzymałościowych. MTS 810. Prędkość rozciągania wynosiła 5 mm/min. Podczas
Własności wytrzymałościowe w dużym stopniu zależą od gę- próby rejestrowana była zmiana wydłużenia na podstawie prze-
stości spiekanego materiału. Pomiary gęstości wyprasek przepro- mieszczających się uchwytów maszyny dla bazy pomiarowej
wadzono wykorzystując metodę geometryczną. Średnie gęstości próbki l0 równej 32 mm. Wyniki badania wytrzymałości na roz-
wyprasek wynosiły: 7,13 oraz 7,01 g/cm3, odpowiednio dla wy- ciąganie spieków przedstawiono w tablicach 7 oraz 8.
prasek prostopadłościennych wykonanych na bazie proszku Asta- Badanie wytrzymałości na zginanie wykonano zgodnie z nor-
loy CrL i Astaloy CrM, oraz 6,90 i 6,82 g/cm3, odpowiednio dla mą [22]. Podczas próby spieczona kształtka spoczywała na wal-
wyprasek wytrzymałościowych wykonanych na bazie proszku cowych podporach odległych od siebie o 28,6 mm. Między pod-
Astaloy CrL i Astaloy CrM. porami w połowie ich odległości, na badaną próbkę działała siła
skierowana prostopadle do osi próbki. Wyniki średnich wartości
wytrzymałości na zginanie przedstawiają tablice 9 i 10.
Spiekanie próbek
Badanie udarności wykonano na podstawie normy [23]. Ude-
Spiekanie próbek przeprowadzono w zamkniętej łódce w tem- rzenie młota w badaną próbkę następowało na powierzchnię, na
peraturze 1120 oraz 1250 °C, w atmosferze będącej mieszaniną którą podczas prasowania działał stempel prasujący. Wyniki próby
wodoru i azotu o zmieniającej się zawartości tych pierwiastków. udarności zestawiono w tablicach 11 oraz 12.
Przyjęto następujące oznaczenia składów atmosfery spiekania Do pomiaru twardości zastosowano sposób Vickersa [24]
(% objętościowy): A0 — 100 % H2, A1 — 75 % H2-25 % N2, A2 —
25 % H2-75 % N2, A3 — 5 % H2-95 % N2 oraz A4 — 100 % N2. Tablica 9
Spiekanie izotermiczne trwało 60 minut, a chłodzenie spieków Wytrzymałość na zginanie spieków nieodpuszczanych,
odbywało się z dwoma szybkościami chłodzenia: z piecem (szyb- chłodzonych z piecem, wykonanych
kość chłodzenia 1,4 °C/min) oraz w chłodnicy (szybkość chłodze- na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
nia 65 °C/min). Po spiekaniu część spieków poddano zabiegowi
Table 9
odpuszczania w powietrzu w temperaturze 200 °C w czasie 60
i 240 min. W tablicach od 3 do 6 przedstawiono średnie wyniki Transverse rupture strength of furnace cooled and not
pomiarów gęstości spiekanych stali konstrukcyjnych manganowo- tempered Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens
-chromowo-molibdenowych. Gęstości spieków, tak jak w przypadku
wyprasek, wyznaczono przy zastosowaniu metody geometrycznej. Tempe- Astaloy Astaloy Tempe- Astaloy Astaloy
Atmo- ratura CrL CrM ratura CrL CrM
sfera spieka- spieka-
Badania własności mechanicznych nia, °C Rg, MPa nia, °C Rg, MPa

Aby porównać własności mechaniczne badanych spieków, A0 1460 1104 1514 1425
przeprowadzone zostały następujące badania własności mecha- A1 872 969 1226 1469
nicznych: wytrzymałości na rozciąganie z uwzględnieniem umow-
nej granicy plastyczności R0,2 oraz wydłużenia całkowitego A, wy- A2 1120 1024 1048 1250 743 1145
trzymałości na zginanie, udarności oraz twardości na powierzchni. A3 814 972 1208 1026
Badania wytrzymałości na rozciąganie przeprowadzono zgod-
A4 909 975 970 1056
nie z normą [21] przy wykorzystaniu maszyny wytrzymałościowej
.

Tablica 10
Wytrzymałość na zginanie spieków wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM w zależności od czasu odpuszczania
Table 10
Transverse rupture strength of Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens vs. tempering time
Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera odpuszczania, spiekania, spiekania,
min °C Rg, MPa °C Rg, MPa
b.o. 1171 1041 1354 1349
A0 60 1216 1195 1613 1543
240 1163 1096 1412 1463
b.o. 825 702 1214 1501
A1 60 1017 1030 1549 1665
240 1045 1229 1358 1428
b.o. 1003 689 1530 1610
A2 60 1120 1049 1105 1250 1348 1695
240 1018 1035 1530 1598
b.o. 805 828 1519 1572
A3 60 1020 982 1169 1610
240 912 941 1407 1705
b.o. 765 399 1428 1675
A4 60 1191 855 1702 1658
240 1082 1131 1469 1527

211
Podczas badania obciążenie wynosiło 30 kG (294 N) i działało na mowo-molibdenowych przeprowadzono przy użyciu analizatorów
próbkę 10 s. Wyniki badań twardości na powierzchni spieków zo- Leco CS-125 oraz TS-336, po spiekaniu w następujących atmosfe-
stały przedstawione w tablicach 13÷14. rach (% objętościowy): A0 — 100 % H2, A1 — 75 % H2-25 % N2,
A3 — 5 % H2-95 % N2 oraz A4 — 100 % N2. W tablicy 15 przed-
Badania składu chemicznego spiekanych stawiono wyniki analizy na zawartość tlenu i węgla w badanych
stali manganowo-chromowo-molibdenowych stalach (% objętościowy).

Tlen występuje w proszkach metali nie tylko pod postacią Analiza wpływu parametrów wytwarzania
tlenków, lecz również w warstwie gazów zaadsorbowanych na na własności fizyczne i mechaniczne spieków
powierzchni cząstek. Pewna zawartość tlenu w proszku jest często
pożądana ze względu na pasywujące działanie warstwy tlenkowej; Gęstość spieków
przy zbyt wysokiej zawartości tlenu wpływa on ujemnie na for-
mowalność i zgęszczalność mieszanki, a w konsekwencji powo-
Gęstość wywiera znaczący wpływ na własności mechaniczne
duje obniżenie wytrzymałości wyprasek i spieków.
materiałów spiekanych. O dokładności i staranności wytworzenia
Badanie składu chemicznego spiekanych stali manganowo-chro-
spieków stanowił fakt, że uzyskano niewielkie różnice w ich gę-
stości, zawierające się w przedziale od 6,98 do 7,25 g/cm3 oraz od
Tablica 11
6,86 do 7,16 g/cm3, odpowiednio dla kształtek sporządzonych
Udarność próbek nieodpuszczonych, chłodzonych z piecem, z mieszanki proszków na bazie proszku stopowego Astaloy CrL
wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM i Astaloy CrM. W przypadku spieczonych kształtek wytrzymało-
Table 11 ściowych, w zależności od proszku bazowego, wartości te mieści-
ły się w zakresie odpowiednio od 6,85 do 6,94 g/cm3 oraz od 6,77
Impact strength of furnace cooled and not tempered Astaloy do 6,93 g/cm3.
CrL and Astaloy CrM based specimens Wraz z obniżaniem zawartości wodoru w atmosferze spieka-
nia, zaobserwowano spadek gęstości kształtek prostopadłościen-
Tempe- Astaloy Astaloy Tempe- Astaloy Astaloy
nych wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL oraz Astaloy
ratura CrL CrM ratura CrL CrM
Atmo+ CrM, które spiekano w temperaturze 1120 °C i chłodzono od tem-
spieka- spieka-
sfera peratury spiekania wraz z piecem. Po spiekaniu tych stali w wyż-
nia, średnia udarność, nia, średnia udarność, szej temperaturze stwierdzono, że najwyższy wzrost wartości gę-
°C J/cm2 °C J/cm2
stości uzyskały próbki spiekane w atmosferze wodoru lub azotu.
A0 5,61 5,11 11,22 7,68 W przypadku kształtek prostopadłościennych wykonanych na
A1 4,05 3,97 5,73 7,17 bazie proszku Astaloy CrL, spiekanych w temperaturze 1120 °C
oraz podanych odpuszczaniu przez 60 min, najwyższą gęstością
A2 1120 2,66 3,90 1250 5,80 4,68 charakteryzowały się stale spiekane w azocie; gdy wydłużono czas
A3 2,83 3,45 3,92 4,77 odpuszczania do 240 min najkorzystniejszą, pod względem uzyska-
nych gęstości, była atmosfera o składzie 75 % H2-25 % N2. Po
A4 2,61 3,88 3,92 3,72 spiekaniu w temperaturze 1250 °C, najwyższą gęstością charakte

Tablica 12
Udarność próbek wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM w zależności od czasu odpuszczania

Table 12
Impact strength of Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens vs. tempering time

Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera odpuszczania, spiekania, spiekania,
min °C 2
średnia udarność, J/cm °C średnia udarność, J/cm2
b.o. 6,04 4,59 13,97 7,85
A0 60 3,37 5,82 15,18 6,55
240 5,15 5,47 14,06 5,82
b.o. 4,09 3,00 11,35 8,23
A1 60 3,04 3,33 10,93 8,12
240 3,58 3,51 10,66 6,35
b.o. 4,11 5,48 7,72 7,85
A2 60 1120 3,55 4,95 1250 6,47 6,88
240 6,99 4,03 9,19 10,09
b.o. 4,84 4,05 5,23 13,00
A3 60 3,04 3,34 6,31 8,92
240 2,51 3,16 5,96 8,43
b.o. 4,26 2,47 10,35 14,07
A4 60 3,40 4,05 15,25 10,71
240 3,39 4,07 5,78 7,98

212
ryzowały się stale wytworzone w atmosferze będącej mieszaniną Większa szybkość chłodzenia, powoduje wyższe wartości gęstości
75 % H2-25 % N2, po odpuszczaniu w czasie 60 min. spieków. Dłuższy czas odpuszczania w większości przypadków
Po spiekaniu w temperaturze 1120 °C oraz po odpuszczeniu przyczynia się do wzrostu gęstości.
kształtek wykonanych na bazie proszku stopowego Astaloy CrM,
najwyższą gęstością charakteryzowały się kształtki spiekane Wytrzymałość na rozciąganie
w wodorze, niezależnie od czasu odpuszczania. Najniższą gęstość
uzyskały stale spiekane w atmosferze o składzie 75 % H2-25 % N2 Jak wykazały przeprowadzone badania, próbki spiekane w tem-
i odpuszczane w czasie 60 min. peraturze 1250 °C i chłodzone z piecem, uzyskały wyższe wartości
W przypadku kształtek wytrzymałościowych wykonanych na wytrzymałości na rozciąganie w stosunku do spieków wytwarzanych
bazie proszku Astaloy CrL oraz Astaloy CrM, chłodzonych z pie- w niższej temperaturze. Warto podkreślić, że dla próbek wykonanych
cem można zauważyć tę samą zależność, co w przypadku spieków na bazie proszku Astaloy CrL oraz Astaloy CrM, spiekanych w tem-
prostopadłościennych tj. gęstość spieków spada wraz ze spadkiem peraturach 1120 oraz 1250 °C, chłodzonych z piecem i nie poddanych
zawartości wodoru w atmosferze. Na gęstość spieków pośrednio odpuszczaniu, wraz ze spadkiem zawartości wodoru w atmosferze
wpływa również szybkość chłodzenia oraz czas odpuszczania. spiekania, maleje również wartość wytrzymałości na rozciąganie.
Czas odpuszczania nie miał dużego znaczenia na wytrzyma-
Tablica 13 łość na rozciąganie — spieki charakteryzują się zbliżoną wytrzy-
Twardość na powierzchni spieków nieodpuszczonych, chło- małością na rozciąganie.
dzonych z piecem, wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL
i Astaloy CrM Wytrzymałość na zginanie
Table 13
Na podstawie badań stwierdzono, że dla spieków prostopadło-
Surface hardness of furnace cooled and not tempered Astaloy ściennych oraz wytrzymałościowych, chłodzonych z piecem, wy-
CrL and Astaloy CrM based specimens trzymałość na zginanie malała wraz ze spadkiem zawartości wo-
doru w atmosferze spiekania.
Tempe- Astaloy Astaloy Tempe- Astaloy Astaloy
W przypadku spieków prostopadłościennych wykonanych na
ratura CrL CrM ratura CrL CrM
Atmo- bazie proszków Astaloy CrL oraz Astaloy CrM, krótszy czas od-
spieka- spieka-
sfera puszczania spowodował, że w większości przypadków zanotowa-
nia, średnia udarność, nia, średnia udarność, no wyższe wartości wytrzymałości na zginanie.
°C J/cm2 °C J/cm2
Z przeprowadzonych badań wynika, że temperatura spiekania
A0 231 322 222 254 w dużo większym stopniu wpływa na wartości wytrzymałości niż
A1 190 255 260 326 skład chemiczny atmosfery — wraz ze wzrostem temperatury
spiekania rośnie wytrzymałość na zginanie.
A2 1120 207 302 1250 249 345
A3 247 341 235 351 Udarność spieków
A4 229 353 nie wyznaczono Dla kształtek wykonanych na bazie proszków Astaloy CrL

Tablica 14
Twardość na powierzchni spieków wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM w zależności od czasu odpuszczania
Table 14
Surface hardness of Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens vs. tempering time

Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera odpuszczania, spiekania, spiekania,
min °C średnia twardość na powierzchni, °C średnia twardość na powierzchni,
HV30 HV30
b.o. 198 389 252 314
A0 60 244 305 222 302
240 263 291 239 282
b.o. 222 206 253 306
A1 60 262 268 244 313
240 210 310 251 296
b.o. 342 400 220 331
A2 60 1120 318 316 1250 278 303
240 280 309 281 329
b.o. 317 372 296 334
A3 60 284 323 268 318
240 278 307 273 338
b.o. 315 395 281 328
A4 60 274 320 262 315
240 298 319 271 327

213
Tablica 15 -molibdenowych.
Zawartość tlenu i węgla w stali wykonanych z mieszanki 4. Wzrost temperatury spiekania przyczynił się do wzrostu wła-
na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM sności wytrzymałościowych badanych stali.
5. Wyższa zawartość chromu i molibdenu w spiekanej stali przy-
Table 15 czynia się do wzrostu własności mechanicznych.
The oxygen and carbon content of Astaloy CrL 6. Zawartość węgla w spiekach, bez względu na zastosowany
and Astaloy CrM based specimens wariant atmosfery spiekania, jest zbliżona do wartości 0,3 %
mas. i zmniejsza się ze wzrostem temperatury spiekania, co
Tempe- Astaloy CrL Astaloy CrM spowodowane jest odwęgleniem spiekanej stali.
Wariant
atmo- ratura średnia średnia średnia średnia 7. Stale spiekane w azocie cechują się dobrymi własnościami
sfery °C zawartość zawartość zawartość zawartość mechanicznymi, porównywalnymi z własnościami spieków
tlenu, % węgla, % tlenu, % węgla, % wytwarzanych w atmosferach bogatych w wodór, co oznacza,
A0 0,378 0,287 0,507 0,303 że drogi i niebezpieczny wodór można zastąpić tańszą i bez-
pieczniejszą atmosferą azotu.
A1 0,331 0,266 0,310 0,277
1120
A3 0,460 0,289 0,390 0,304 Literatura
A4 0,338 0,274 0,333 0,276
1. Missol W.: Spiekane części maszyn. Wyd. Śląsk, Katowice, 1978.
A0 0,252 0,221 0,343 0,218 2. Ciaś A., Frydrych H., Pieczonka T.: Zarys metalurgii proszków.
Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1992.
A1 0,140 0,208 0,161 0,221
1250 3. Zapf G., Hoffman G., Dalal K.: Powder Metall., 1975, t. 18, nr 35,
A3 0,157 0,190 0,290 0,228 s. 215.
A4 0,165 0,191 0,280 0,214 4. Pilch K.: Wpływ składu atmosfery spiekania na własności spieka-
nych stali manganowych. AGH, Kraków, 2002 [pr. magisterska].
5. Wyrozumski J.: Wpływ warunków wytwarzania na strukturę i wła-
oraz Astaloy CrM, spiekanych temperaturach 1120 i 1250 °C sności spiekanych stali Fe-3%Mn-0,7%C. AGH, Kraków, 2000 [pr. magi-
w atmosferze czystego wodoru i chłodzonych z piecem uzyskano sterska].
najwyższe wartości udarności, która spada wraz ze spadkiem za- 6. Sułowski M.: Struktura i własności mechaniczne konstrukcyjnych
wartości wodoru w atmosferze. Na udarność ma również wpływ tem- spieków żelazo-mangan-węgiel. AGH, Kraków, 2003 [pr. doktorska].
peratura spiekania — wraz z jej wzrostem rośnie również udarność. 7. Sułowski M.: Analiza wpływu procesu wytwarzania oraz rodzaju
zastosowanych proszków elementarnych na strukturę spieków żelazo-
Twardość spieków mangan-węgiel. Rudy Metale 1999, t. 44, nr 1, s. 509.
8. Sułowski M., Ciaś A.: XVth Physical Metallurgy and Materials
Dla próbek spiekanych w obu temperaturach i chłodzonych Science Conference, Kraków — Krynica, Inżynieria Materiałowa, 1998,
z piecem twardość rosła wraz ze spadkiem zawartości wodoru t. 4, nr 105, s. 1179.
w atmosferze spiekania. 9. Mitchell S. C, Wronski A. S., Ciaś A., Stoytchev M.: Materiały kon-
W niektórych przypadkach spieki chłodzone w chłodnicy, nie ferencyjne Advances in Powder Metallurgy and particulate materials. Prin-
poddane odpuszczaniu, posiadały wyższą twardość niż spieki ceton, NJ, MPIF, 1999, nr 3, s. 129.
poddane obróbce cieplnej. 10. Ciaś A., Mitchell S. C., Pilch K., Ciaś H., Sułowski M., Wronski A.
Badania wykazały, że spieki wykonane na bazie proszku Asta- S.: Powder Metall. 2003, t. 46, nr 2, s. 165.
loy CrM, bez względu na skład chemiczny atmosfery spiekania, 11. Ciaś A., Sułowski M., Mitchell S. C., Wronski A. S.: Proc. Euro-
temperaturę spiekania czy sposób chłodzenia, posiadają wyższe pean Congress and Exhibition on Powder Metallurgy, Nice, France,
wartości twardości w porównaniu ze spiekami wykonanymi na 22÷24.10.2001, t. 4, s. 246.
bazie proszku Astaloy CrL. 12. Bowe D. J., Berger K. R., Marsden J. G., Garg D.: The Interna-
W większości przypadków twardości próbek odpuszczanych tional Journal of Powder Metallurgy, 1995, t. 31, nr 1, s. 29.
w czasie 60 min były bardzo zbliżone do twardości próbek od- 13. Igras Ł, Sułowski M.: Rudy Metale [w druku].
puszczanych przez 240 min; można więc domniemywać, że czas 14. Klamka P., Sułowski M.: Rudy Metale [w druku].
odpuszczania nie wpływa w sposób znaczący na zmianę twardości. 15. Malkiewicz M.: Metaloznawstwo stopów. Wyd. II, PWN, Łódź,
1978.
Wnioski końcowe 16. Przybyłowicz K.: Metaloznawstwo. Wydaw. Nauk.-Tech., War-
szawa, 1994.
Na podstawie przeprowadzonych badań własności mechanicz- 17. Wroński A. S., Ciaś A., Barczy P., Stoytchev M. i in.: Tough, fa-
nych spiekanych stali konstrukcyjnych z dodatkiem chromu i mo- tigue and wear resistance sintered gear wheels. Final Report on EU Coper-
libdenu można sformułować następujące wnioski: nicus Contract no ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
1. Pary manganu reagujące z tlenem i parą wodną zawartą w at- 18. Höganäs iron and steel powders for sintered components. Wydaw.
mosferze spiekania wytwarzają w zamkniętej łódce „swoisty Höganäs AB, 1998.
mikroklimat ochronny”, zapobiegający utlenieniu spiekanych 19. Blicharski M.: Wstęp do inżynierii materiałowej. Wyd. II, Wy-
stali, a przez to obniżeniu ich własności mechanicznych. Po- daw. Nauk.-Tech., Warszawa, 2001.
zwala to na spiekanie stali zawierających pierwiastki stopowe 20. Dobrzański L. A.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materia-
o wysokim powinowactwie do tlenu również w atmosferze łach. Wydaw. Nauk.-Tech. Warszawa, 1996.
azotowej lub o niskiej zawartości wodoru bez wyraźnego 21. Próba statyczna rozciągania metali — PN-91/H-04310.
spadku ich własności. 22. Spiekane materiały metaliczne z wyjątkiem węglików spiekanych.
2. Wytrzymałość na rozciąganie, wytrzymałość na zginanie oraz Oznaczenie wytrzymałości na zginanie — PN-EN ISO 3325.
udarność stali wykonanych na bazie proszków stopowych 23. Spiekane materiały metaliczne z wyjątkiem węglików spiekanych.
Astaloy CrL i Astaloy CrM chłodzonych od temperatury spie- Próba bez karbu do próby udarności — PN-EN- ISO 5754.
kania wraz z piecem i nie odpuszczanych maleje wraz z obni- 24. Spiekane materiały metaliczne z wyjątkiem węglików spiekanych.
żaniem zawartości wodoru w atmosferze spiekania. Twardość Pomiar twardości pozornej materiałów o zasadniczo jednorodnej twardości
spieków wytwarzanych w tych samych warunkach wzrasta ze przekroju — PN-ISO 4498-1.
zmniejszaniem się zawartości wodoru w atmosferze spiekania.
3. Wydłużenie czasu odpuszczania z 60 do 240 minut nie wpływa Praca finansowana była w ramach działalności statutowej —
w sposób znaczący na gęstość stali manganowo-chromowo- umowa nr 11.11.110.491

214
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H

Rudy Metale R52, 2007, nr 4


UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

BHP BILLITON PODNOSI POPRZECZKĘ Spadło także wydobycie uranu w południowo australijskiej kopal-
FIRMAN C.: BHP BILLITON RAISES THE BAR. MINING JOURNAL, ni Olympic Dam, należącej w 100 % do BHPB, w związku z nie-
JANUARY 26, 2007, s. 3, BŁ planowymi pracami remontowymi oraz ograniczonym dostępem
do rudy.
Firma BHP Billiton (BHPB) ustanowiła rekordy produkcji ru-
dy żelaza, katod miedzianych, tlenku glinu i aluminium w ciągu
trzech i sześciu miesięcy do 31 grudnia 2006 r. RUSAL RUSZA DO PAPUI NOWEJ GWINEI
Jednakże wysokie koszty surowców, wyposażenia, wykwalifiko- RUSAL MOVES INTO PAPUA NEW GUINEA. MINING JOURNAL
wanej siły roboczej oraz spadające ceny miedzi spowodowały JANUARY 26, 2007, s. 5, BŁ
spadek zysku w ciągu ostatnich sześciu miesięcy o 220 mln $. Rosyjski gigant w produkcji aluminium firma OAO Rusal
W czwartym kwartale wydobycie żelaza wyniosło 25,4 Mt i zwięk- podpisała porozumienie z Papuą Nową Gwineą (PNG) o wspólnej
szyło się o 5 % w porównaniu do trzeciego kwartału oraz o 11 %
eksploatacji huty aluminium, która będzie korzystać z dotychczas
w porównaniu do analogicznego okresu w roku poprzednim, na-
nie eksploatowanych złóż gazu.
wet pomimo spadku produkcji w związku ze wstrzymaniem wy-
dobycia w Goldworthy (Zachodnia Australia) w 85 % należącej do Rusal poinformował, że porozumienie jest częścią strategii prze-
BHP, w 8 % do Itochu Corp. oraz w 7 % do Mitsui & Co Ltd. kształcania się „w korporację energetyczno-wydobywczą zajmu-
Goldworthy, w której wydobycie wstrzymano w połowie 2006 r., jącą się zarówno produkcją aluminium, jak i produkcją energii”.
wyprodukowała w ostatnim kwartale 2006 r. 84 tys. t rudy żelaza. Firma Rusal uzyskała pozwolenie krajowego biura antymonopo-
Wiązało się to z uruchamianiem projektu RPG3, którego efekty lowego Federacji Rosyjskiej na trójstronne połączenie z OAO
powinny być widoczne na rynku w 2007 r. Illtud Harri, rzecznik Sual Holding i szwajcarskim Glencore International AG na pro-
prasowy firmy BHPB, w wywiadzie dla Mining Journal powiedział, wadzenie konkurencyjnej działalności hutniczej na światowym
że: „po zakończeniu projektu RPG3 firma spodziewa się osiągnąć rynku.
w ciągu 18 miesięcy pełną wydajność na poziomie 129 Mt/r.” W zeszłym roku Rusal podpisał podobne porozumienie z rządem
W czwartym kwartale produkcja miedzi w firmie BHPB osiągnę- Queensland (Australia) na eksploatację złóż gazu ziemnego. Nowa
ła, w grudniu 2006 r., poziom 301 tys. t, czyli o 20 % więcej w po- Gwinea ma naturalne złoża gazu, ale brak tam przemysłu, któ-
równaniu do poprzedniego kwartału, w którym 25-dniowy strajk, ry wykorzystywałby te zasoby. I jak powiedział rzecznik firmy
w należącej do grupy chilijskiej (57,5 % udziałów) kopalni od- Rusal:
krywkowej Escondida, uniemożliwił prowadzenie wydobycia. „Papua Nowa Gwinea ma olbrzymi potencjał energetyczny i może
Niestety, nic nie wskazuje na to, że straty zostaną odrobione, choć być bazą dla przemysłu przetwórczego minerałów np. dla hutnic-
produkcja miedzi idzie pełną parą. Przewiduje się, że straty spo- twa aluminium”.
wodowane strajkiem wyniosą około 200 mln $. Według ustaleń porozumienia, podpisanego pomiędzy Minister-
W czwartym kwartale i w ciągu sześciu miesięcy 2006 r. znacząco stwem Energii Nowej Gwinei i prezesem firmy Rusal Australia,
wzrosła produkcja tlenku glinu, która osiągnęła poziom prawie obie strony zobowiązują się do rozważenia możliwości współpra-
1,1 Mt i była o 7 % wyższa niż w poprzednim kwartale oraz o 14 % cy i przeanalizowania propozycji zgłoszonych przez Rusal.
wyższa niż w tym samym okresie w roku ubiegłym. Półroczna Najwięksi światowi producenci aluminium poszukują konkuren-
produkcja osiągnęła poziom ponad 2,2 Mt i była o 9 % wyższa niż cyjnych pod względem energetycznym lokalizacji pod budowę
w roku poprzednim. W zakładach Suriname, należących w 45 % nowych hut. Firmy Alcoa Inc. i Alcan Inc. już zbudowały huty
do BHPB, ustanowiono rekord wielkości półrocznej produkcji. w regionach, gdzie dostęp do zasobów energetycznych jest tańszy
Zamknięcie w czwartym kwartale 2006 r. kopalni srebra, cynku i pewniejszy. Norsk Hydro ASA, norweski producent aluminium,
i ołowiu Cannington (Queensland, Australia), należącej do BHP podpisał niewiążące porozumienie z samorządem Grenlandii
Billiton, w znaczący sposób odbiło się na rynku. Odnotowano o rozpoczęciu badań nad możliwościami wykorzystania hydro-
również zmniejszenie produkcji cynku w kopalni Antamina (Chile), elektrowni do zasilania huty aluminium. Tak więc prowadzone
w 33,8 % należącej do BHPB, ze względu na niższą jego zawar- przez firmę Rusal działania wpisują się doskonale w obowiązują-
tość w rudach. cy obecnie w świecie kierunek rozwoju.

215
CVRD INWESTUJE W METALE NIEŻELAZNE na świecie z produkcją na poziomie ok. 600 tys. t miedzi/r. we
CVRD INVESTS IN NON-FERROUS METALS. MINING JOURNAL FE- własnych zakładach oraz w tych, których jest współwłaścicielem
BRUARY 2, 2007, s. 5, BŁ jako udziałowiec Xstrata.
Brazylijski potentat górniczy firma Cia Vale do Rio Doce Dodatkowe 200 tys. t z Asarco przesunęłoby Glencore na wysoką
(CVRD) ulokował prawie 36 % ze swojego kapitału inwestycyj- pozycję na liście producentów, za Rio Tinto, Grupo Mexico, An-
nego, wynoszącego blisko 6,3 mld $, w przedsięwzięcia związane glo American oraz Freeport-McMoRan lub o miejsce niżej, jeśli
z metalami nieżelaznymi. Jest to ponad 10 % więcej niż w roku Freeport kupi amerykańską kopalnię Phelps Dodge.
poprzednim. Glencore przekształcił się z pośrednika i firmy handlowej w zna-
W sierpniu 2006 r. dodatkowe 1,8 mld $ przeznaczono na przeję- czącego producenta, co idealnie wpasowuje się do jej strategii
cie Inco Ltd. oraz pokrycie rosnących kosztów związanych ze większego zaangażowania się w produkcję. Główne aktywa w Sta-
spadkiem wartości brazylijskiego reala i dolara kanadyjskiego nach Zjednoczonych to kopalnie Silver Bell, Ray oraz Mission
względem dolara amerykańskiego. w Arizonie oraz rafineria miedzi w Amarillo, w Teksasie.
Prawie 75 % zostało przeznaczone na rozbudowę istniejących i na Glencore jest również właścicielem kopalni Cobar w Australii
nowe przedsięwzięcia, w tym 406 mln $ na poszukiwania i roz- oraz ma 99 % udziałów w zakładach Kazzinc, w Kazahstanie
wój. Poinformowano, że: „Budżet wraz z 1,65 mld $ dywidendy w związku z udziałami w Xstrata. Jest także w 73 % właścicielem
na 2007 r. jest spójny z polityką finansową CVRD, której jednym kopalni Mopani w Zambii oraz podobnego pakietu udziałów
z celów jest zachowanie płynności oraz bezpiecznego poziomu w filipińskiej Philippine Associated Smelting and Refining Corp.
zadłużenia.” (PASAR).
CVRD zainwestuje 2,6 mld $ w metale nieżelazne; w tym 613 „Dla firmy, która swoją działalność rozpoczęła jako pośrednik
mln $ w projekt niklowy Onca Puma w brazylijskiej prowincji w handlu, nie jest to mały zestaw” — powiedział przedstawiciel
Para o wydajności 58 tys. t/r., 92 mln $ w projekt Vermelho o wy- konkurencji. Dodatkowo w portfelu spółek miedziowych, które ta
dajności 46 tys. t/r. niklu i 2,8 tys. t/r. kobaltu oraz 36 mln $ na szwajcarska firma zgromadziła od 1990 r., należy uwzględnić do-
projekt miedziowy joint-venture „118” o wydajności 36 tys. t/r. stęp do koncentratu miedziowego w szeregu innych miejsc, do
także w prowincji Para. którym ma dostęp dzięki serii przejęć w zamian za finansowanie.
Onca Puma ma udokumentowane złoża na poziomie 110,3 Mt 22 stycznia 2007 r. Glencore ogłosił, że podpisał umowę z austra-
o zawartości 1,72 % Ni. Rozpoczęcie produkcji planowane jest na lijskim producentem miedzi firmą CopperCo na realizację projek-
drugą połowę 2008 r. Planowany poziom produkcji niklu szaco- tu Annie, który powinien rozpocząć się w drugim kwartale 2007 r.
wany jest na 58 tys. t/r. Jest to jedna z ostatnich operacji przejęcia dokonana przez Glen-
Na dział aluminium przeznaczono 811 mln $, w tym 656 mln $ na core wśród wielu podobnych przeprowadzonych wcześniej, w tym
rozwój projektów. Pierwszy etap rozbudowy kopalni boksytów m.in. z australijskim Matrix Metals oraz Equinox Minerals, a tak-
Paragominas w prowincji Para pochłonie 35 mln $, kolejny etap że Capstone Mining z Vancouver.
105 mln $, a kolejne VI i VII etapy rozbudowy rafinerii Alunorte, „Gdziekolwiek spojrzeć można zobaczyć Glencore. Ich udział
w której CVRD ma 57,03 % udziałów, pochłoną 473 mln $ zwięk- w fizycznym rynku miedzi wzrasta z przejęcia na przejęcie.
szając jej możliwości produkcyjne z 4,3 do 6,26 Mt/r. Wpływ Glencore na rynek miedzi zwiększa się — powiększają
Inwestycje CVRD w przedsięwzięcia związane z żelazem spadną produkcję i przejmują nową. Z pewnością warto to obserwować.
o 18 % do poziomu 1,6 mld $. Firma ulokowała 385 mln $ w za- Należy spodziewać się, że każda z firm o podobnej wielkości bę-
kładach produkcji koncentratów i granulatów w prowincji Minas dzie zaniepokojona tym, że stają się więksi od nich i dlatego moż-
Gerias oraz 101 mln $ w projekt Fazendao o wydajności 15,8 Mt/r., na przypuszczać, że wezmą one udział w przetargu o Asarco.” —
dotyczący wydobycia rudy żelaza. powiedział jeden z analityków.
Oba projekty rozpoczną się na początku przyszłego roku. Uru- „Inne firmy są także brane pod uwagę” — powiedziano w wywia-
chomienie Fazendao pozwoli Samarco (50:50 joint-venture z BHP dzie dla MB, wskazując na takie firmy jak Anglo American, BHP
Billiton) na rozpoczęcie produkcji granulatów w trzecim z zakła- Billiton oraz Rio Tinto. „... jednak firma taka jak Glencore będzie
dów w Ubu, w prowincji Espirito Sano oraz zwiększenie o 54 % tą, której się to uda, ponieważ jest w stanie podjąć większe ryzy-
całkowitej produkcji granulatu w Samarco do poziomu 21,6 Mt. ko.” Dodatkowym atutem jest jej wieloletnia współpraca z Asarco.
Dodatkowe kwoty: odpowiednio 87 mln $ i 14 mln $ zainwesto- W maju 2006 r. firma Glencore wygrała przetarg na zawieszoną
wane w kompleks górniczy rudy żelaza Carajas pozwolą zwięk- w działalności kopalnię Tenessee, oferując 65 mln $, a teraz wró-
szyć produkcję do poziomu odpowiednio 100 Mt i 130 Mt. Za- ciła po więcej.
kończenie prac planowane jest na 2009 r. Firma zainwestuje rów- Asarco, warte ponad 21,6 mld $, stanęło w obliczu bankructwa
nież 402 mln $ na rozbudowę portów i transportu. Szacuje się, że w związku z koniecznością wypłaty odszkodowań dla ponad 75 tys.
spodziewana produkcja rudy żelaza osiągnie poziom 302 Mt poszkodowanych związanych z produkcją azbestu. W rezultacie
w 2007 r., w porównaniu do 264 Mt w 2006 r. w 2006 r. była jedną z niewielu firm w przemyśle miedziowym,
która zanotowała straty w czasie trwającego boomu cenowego.
Jak potwierdził rzecznik, joint-venture z udziałem Glencore bę-
GLENCORE PRZYGLĄDA SIĘ ASARCO, PONIEWAŻ
dzie musiało, w każdym nabytym złożu, rozwiązać kwestie zwią-
CHCE OSIĄGNĄĆ WYŻSZĄ POZYCJĘ W PRZEMYŚLE
zane z ochroną środowiska. Na rynku jest jednak wielu, którzy
MIEDZIOWYM
uważają, że firma przejmie złoża Asarco bardzo tanio.
KASSAKOVICH N.: GLENCORE EYES ASARCO AS IT LOOKS TO BE
RING MASTER AT COPPER CARNAVAL. METAL BULLETIN 2007,
nr 8980, s. 10, BŁ PRZEGLĄD METALI RZADKICH — ROK 2007 ZAPO-
Obserwatorzy rynku uważają, że oferta Glencore dotycząca WIADA SIĘ DRAMATYCZNIE
przejęcia, będącego w tarapatach, Asarco LLC może pomóc temu SHAW M.: MINOR METALS LOOK SET FOR A DRAMATIC 2007. ME-
szwajcarskiemu domowi handlowemu zacieśnić kontrolę nad ryn- TAL BULLETIN 2007, nr 8981, s. 12, BŁ
kiem miedzi i płynnie przejść na pozycję jednego z pięciu naj- Nowy rok na rynku metali rzadkich rozpoczął się z cenami na
większych producentów na świecie. wysokim poziomie. Systematyczny wzrost cen kadmu, kobaltu
Glencore jest podstawowym kredytodawcą Asarco i stworzył i bizmutu, w ostatnich tygodniach minionego roku zaskoczył ana-
w celu jego nabycia razem z Washington Corp. joint-venture Acre lityków, gdyż zwykle w okresie poświątecznym i przed chińskim
Acquisition Company. Po dołączeniu Asarco — Glencore stałby nowym rokiem na rynku panuje spokój.
się jednym z liderów na rynku miedzi. Od września zeszłego roku cena bizmutu podwoiła się i obecnie
Według raportu Calyon obecnie ta szwajcarska firma plasuje się jest na poziomie, na jakim nie była od 30 lat. Pod koniec stycznia
na ósmym miejscu w rankingu największych producentów miedzi 2007 r. cena bizmutu w domach handlowych Rotterdamu osiągnę-

216
ła poziom 8,80÷9,20 $/funt. Część uczestników rynku wątpi, że nowy ich poziom.
wzrost ten utrzyma się dłużej. Są jednak i tacy którzy uważają, że Jednak w ostatnim okresie największym fenomenem jest rynek
w ciągu najbliższych tygodni cena ta może osiągnąć poziom na- selenu, który doświadczył paniki na przełomie 2004 i 2005 r., po
wet 10 $/funt. niespodziewanym i dramatycznym ustaleniu się ceny na poziomie
„Cena bizmutu musi spaść. W 2007 r. takie ceny nie mogą się 48÷52 $/funt, podczas gdy przez wiele lat jej poziom wahał się od
utrzymać. Jeśli jednak osiągnęła poziom 9 $, to nic jej nie po- 1,44 do 4 $/funt, aż do piku cenowego w 2002 r. Jednak po korek-
wstrzyma by wzrosnąć do 10 $.” — powiedział jeden z brytyj- cie ustaliły się nowe warunki handlu i przez ostatnie sześć miesię-
skich pośredników. cy cena w magazynach Rotterdamu utrzymywała się na poziomie
Chińscy dostawcy, którzy skutecznie kontrolują światowy rynek 20÷26 $/funt.
twierdzą, że muszą sprzedawać bizmut w cenie wyższej niż 9,80 Sytuacja na rynku selenu uległa dużym zmianom. Potwierdzono,
$/funt. Z drugiej jednak strony cena oferty wynosi 9 $/funt. Chiń- że popyt jest średni, a użytkownicy m.in. z przemysłu szklarskiego
czycy żądają grubo ponad 9 $/funt, jednak, jak powiedział przed- i produkcji pigmentów stopniowo zwiększają wielkość zakupów.
stawiciel jednej z rafinerii, właściwie jeszcze nikt nie kupuje po Tak jak w przypadku indu i antymonu, od początku 2007 r., ceny
tych cenach. Oznacza to, że rynek jeszcze nie osiągnął takiego selenu pozostają stabilne, ale według spekulantów, wyciszenie
poziomu. w przeszłości oraz nieobecność wielu dostawców może sugero-
Wygląda na to, że kadm w najbliższym czasie podobnie jak bi- wać, że część z nich lub nawet wszystkie będą od marca 2007 r.
zmut, osiągnie najwyższą od ośmiu lat cenę. bić rekordy wysokości.
Cena kadmu o czystości 99,99 % (4N) osiągnęła poziom 2,15÷2,30 „Nastąpi to dopiero wtedy, gdy na rynek powrócą Chińczycy po
$/funt, a o czystości 99,5 % (3N5) — wzrosła do 2,05÷2,20$/funt. zakończeniu uroczystości związanych ze świętowaniem chińskie-
„W przeszłości cena kadmu już kilkakrotnie osiągnęła 2$/funt, ale go nowego roku.” — powiedział przedstawiciel jednej z europej-
za każdym razem wkrótce potem spadała poniżej tego poziomu. skich rafinerii.
Teraz jednak wydaje się, że utrzyma się nawet powyżej tego po- I tak na przykład ceny antymonu spadały, gdy chińscy dostawcy
ziomu.” — powiedział kolejny brytyjski handlowiec. Cena kadmu dla bezpieczeństwa zmniejszali swoją ofertę. Jednak w Rotterda-
o czystości 4N wzrosła do 2,15÷2,30, głównie na wskutek braku mie metal o maksymalnej zawartości bizmutu wciąż sprzedawany
możliwości natychmiastowych dostaw. jest po 5400÷5500 $/t, a w drugim gatunku po 5300÷5400 $/t. Su-
Na umacniającym się rynku zyskuje także kobalt, osiągając naj- geruje się, że na rynku bardziej prawdopodobne jest zwiększenie
wyższe notowania od siedmiu lat. cen niż ich obniżenie.
Duży wpływ na ceny miała decyzja Norilsk Nickiel o wstrzyma- W domach handlowych Rotterdamu cena indu spadła do 690÷750
niu sprzedaży kobaltu, w związku ze sprzedażą działu produkcji $/kg, czyli do poziomu porównywalnego do cen we wrześniu
niklu OMG. Dodatkowo „oliwy do ognia dolały” kłopoty w zam- 2006 r. Rynek rozczarował tych, którzy oczekiwali ceny na po-
bijskim Chambishi Metals oraz Compagnie Miniere du Sud Ka- ziomie 1000 $/kg, ale też nie spadły one do swojego najniższego
tanga (CMSK) powodując wzrost cen do poziomu 25,5 $/funt. poziomu 70÷100 $/kg z 2002 r.
Na rynku metali powszechnym było przekonanie, że ceny kadmu Oczekiwanie wzmożonego popytu w drugim kwartale 2007 r.,
i bizmutu wzrosły ze względu na sytuację, na rynku innych strate- głównie ze strony przemysłu produkującego wyświetlacze LCD,
gicznych surowców, których ceny znacząco wzrosły — w wielu może napędzić ceny. Wielu handlowców uważa, że w połowie ro-
przypadkach przewyższając ceny z poprzedniej dekady i ustalając ku, cena indu osiągnie poziom 1000 $/kg.

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

DOROCZNA NAGRODA DLA INNOWACYJNEJ TECH- nie zredukowana.” — poinformował Jeff Trogolo, prezes firmy.
NOLOGII ANTYBAKTERYJNEJ AgION Podczas filtracji wody integralną częścią procesu jest usuwanie
INNOVATION OF THE YEAR AWARD FOR AgION’s ANTIMICRO- bakterii. Zaproponowana metoda kontrolowanego uwalniania jest
BIAL TECHNOLOGY. FILTRATION AND SEPARATION 2006, nr 11, szczególnie istotna w odniesieniu do filtrów wody miejskiej. Sto-
s. 10, AG sowane do wyłapywania związków organicznych filtry węglowe
Firma AgION Technologies, Inc. (USA) została uhonorowana mają tendencję do tworzenia idealnej powierzchni dla rozwoju
doroczną nagrodą w 2006 r., w konkursie organizowanym przez bakterii, zarówno zwykłych bakterii heterotroficznych jak i ich
Frost & Sullivan, która wyróżnia firmy za wybitne dokonania bardziej szkodliwych odmian. Wzrost ilości (mnożenie się) bakte-
i osiągnięcia w takich obszarach jak zarządzanie, innowacje tech- rii może być przyczyną zatykania się filtrów, zmniejszenia ich
nologiczne, obsługa klienta i rozwój strategicznych produktów. osiągów, a także wpływa na smak wody.
Firma została wyróżniona za innowacyjną technologię AgION, AgION Technologies Inc. jest pierwszą firmą, która w tak szero-
która zabezpiecza kontrolowane uwalnianie jonów srebra. kim zakresie wykorzystuje procesy wymiany jonowej srebra. I jak
Antybakteryjna technologia AgION wykorzystuje naturalnie wy- powiedział jej prezes: „Jest to możliwe, ponieważ główną strate-
stępujące jony srebra i zeolity, które hamują wzrost bakterii, pleśni gią naszej firmy jest kontynuowanie prac nad rozwojem produktu,
i grzybów. Opracowany związek antybakteryjny jest szeroko wy- wykorzystywanego w coraz szerszym zakresie zastosowań m.in.
korzystywany m.in. na rynku artykułów spożywczych i wody, w przemyśle spożywczym, tekstylnym, farmaceutycznym i in-
konstrukcji, tekstyliów i w szeroko pojętej ochronie zdrowia. nych. Opracowano na przykład czternaście rodzajów antybakte-
Nagrodzona technologia gwarantuje i potwierdza długotrwałe uwol- ryjnego srebra. Prowadzone prace obejmują trzy główne obszary:
nienie aktywnego składnika — srebra, jak również możliwość jego precyzyjny dobór produktów, wprowadzanie różnorodnych metod
wykorzystania w wyższych temperaturach. przeróbki polimerów i mieszanek oraz opracowanie metod badań,
„Srebro jest dobrze znane jako efektywny środek antybakteryjny, ze szczególnym uwzględnieniem tych prowadzonych w czasie
ale nasza technologia zabezpiecza jego najefektywniejsze wyko- rzeczywistym.”
rzystane i bardzo dokładne dozowanie. Do uwolnienia antybakte-
ryjnego srebra wykorzystuje się procesy wymiany jonowej, co ZASTOSOWANIA POPIOŁÓW LOTNYCH W SYNTEZO-
pozwala na ścisłą kontrolę dozowania i mniejszy wpływ pH, prze- WANIU TAŃSZYCH KOMPOZYTÓW Z MATRYCĄ ME-
pływu i innych czynników. W praktyce oznacza to, że ilość bakte- TALOWĄ DO ZASTOSOWAŃ W PRZEMYŚLE MOTO-
rii, które mogą zatykać filtr i zmniejszać osiągi, może być spraw- RYZACYJNYM I INNYCH

217
ROHATGI P. K., GUPTA N.: APPLICATIONS OF FLY ASH IN SYNTHE- domowego, a po udoskonaleniu technologii i uzyskaniu pełnych
SIZING LOW-COST MMCs FOR AUTOMOTIVE AND OTHER APPLI- danych na temat własności także dla innych gałęzi przemysłu.
CATIONS. JOM 2006, t. 58, nr 11, s. 71÷76, AG
W związku ze wzrostem kosztów energii i cen metali pierwot- STOPY OŁOWIU NA ANODY TRWAŁE DLA PRZEMY-
nych, w tym aluminium, włączenie tańszych materiałów wzmac- SŁU METALI NIEŻELAZNYCH
niających i wypełniaczy do metali staje się coraz bardziej pożądane.
FELDER A., PRENGAMAN R. D.: LEAD ALLOYS FOR PERMANENT
Szacuje się, że zastąpienie wypełniaczem tylko 1 % aluminium, ANODES IN THE NONFERROUS METALS INDUSTRY. JOM 2006, t. 58,
pozwoliłoby na całkowitą oszczędność energii na poziomie 5 × 1011 nr 10, s. 28÷31, AG
kWh i przyczyniłoby się do wzrostu konkurencyjności odlewni
Stopy ołowiu są stosowane jako anody trwałe w procesach
aluminium.
elektrolitycznego otrzymywania lub powlekania metali, takich jak
Popiół lotny, półprodukt odpadowy, który tworzy się przy spalaniu
miedź, cynk, nikiel, kobalt, chrom i mangan. Wymagane własno-
węgla w elektrowniach cieplnych jest z powodzeniem dyspergo-
ści anody pomagają w osiągnięciu niższego zanieczyszczenia ka-
wany do aluminium odlewanego i poddanego przeróbce plastycz-
tody, dłuższej żywotności anody i w konsekwencji zredukowane-
nej. Otrzymane kompozyty stop aluminium-popiół lotny (ang.:
go nadpotencjału tlenu.
ALFA) charakteryzują się niską gęstością i odpowiednimi własno-
Podstawowym celem praktyki elektrolitycznego otrzymywania
ściami do stosowań w przemyśle motoryzacyjnym.
lub powlekania jest produkcja katody lub osadu metalu o wysokiej
Co roku elektrownie cieplne wytwarzają ponad 90 mln t popiołu,
czystości, o dobrym wyglądzie fizycznym przy możliwie najniż-
w większości kierowanego na składowiska, który jest łatwo do-
szym zużyciu energii.
stępny i wymaga nakładów energetycznych tylko na procesy
Walcowane stopy Pb-Ca-Sn są preferowanym materiałem anodo-
wzbogacania i transport.
wym podczas otrzymywania miedzi w procesie SX-EW. Anody
Badania prowadzone na uniwersytecie Wisconsin-Milwaukee wy-
walcowane zastępują anody odlewane, które charakteryzują się
kazały, że popiół lotny może być wprowadzony do różnych stopów
niższą wytrzymałością. Anody Pb-Ca redukują korozję i prędkości
aluminium z zastosowaniem technik mieszania i infiltracji ciśnie-
odpryskiwania produktu korozji PbO2. Wapń umacnia ołów w pro-
niowej. Wykazano, że dodatek popiołu obniża gęstość i współczynnik
cesie utwardzania wydzieleniowego. Podczas elektrolizy wapń
rozszerzalności aluminium oraz zwiększa jego odporność na zu-
reaguje z kwasem siarkowym, tworząc CaSO4, który wzmacnia
życie.
warstwy PbO2 i tworzy duże płatki zamiast wielu bardzo małych.
W ciągu ostatnich pięciu lat prowadzono próby laboratoryjne
W stopach Pb-Ca-Sn, podczas odlewania, wysoce reaktywny
i przemysłowe nad syntezą kompozytów ALFA, technologią od-
wapń utlenia się i może tworzyć zgary. Produkt korozji penetruje
lewania i wyciskania. Opisano możliwości oszczędności energii
wzdłuż granic do wnętrza zgaru i jam, powodując pękanie lub in-
i materiałów. Wprowadzenie popiołu lotnego do aluminium lub
nego rodzaju zniszczenia.
jego stopów prowadzi do redukcji kosztów odlewów. Uzyskano
Podczas walcowania odlewnicza struktura ziarn zostaje odkształ-
pozytywne wyniki po wprowadzeniu popiołu lotnego do walco-
cona i wytwarza się ujednolicona struktura drobnoziarnista, elimi-
wanych i wyciskanych stopów aluminium oraz do odlewanych
nując pęknięcia, defekty i pory. Drobniejsza i laminarna struktura
stopów miedzi, ołowiu, magnezu i cynku. Koncepcja ta może być
ziarn w walcowanych blachach utrudnia penetrację czynników
rozszerzona również na różne inne materiały.
korozyjnych i anody korodują równomiernie.
Analiza rentgenowska wykazała, że głównymi składnikami popio-
Dodatek cyny powoduje dalszy wzrost wytrzymałości i zmniej-
łu lotnego są: Al2O3, SiO2 i mullit o różnym kształcie cząstek, czę-
szenie prędkości pełzania. Cyna reaguje ze stopami wapnia two-
sto tworzących duże agregaty drobnego popiołu lotnego.
rząc wydzielenia Sn3Ca, które umacniają matrycę ołowiową. Pod-
Szczegółowe badania przeprowadzono dodając popiół lotny do
czas korozji cyna utlenia się do SnO2. Stopy do przeróbki pla-
stopionych stopów aluminium typu A356 lub A319. W celu zapo-
stycznej na bazie Pb-Ca-Sn, w porównaniu z odlewniczymi sto-
bieżenia przedostawaniu się tlenków do kąpieli stosowano argon.
pami Pb-Ca lub Pb-Sr, są doskonałym materiałem na anody,
Z kompozytów typu ALFA odlewano podzespoły dla przemysłu
szczególnie ze względu na większą sztywność i ciągliwość oraz
samochodowego, w tym m.in. elementy zawieszenia, różnego ro-
mechanizm inhibitujący pasywację. Ich trwałość, przewidywana
dzaju wsporniki, dyferencjały itd., wykorzystując metody odlewa-
na co najmniej 7 lat, w dużym stopniu zależy od gęstości prądu
nia kokilowego, ciśnieniowego, precyzyjnego i do form piasko-
i temperatury procesu.
wych.
W przemyśle cynkowym standardowym materiałem na anody jest
Uzyskane wyniki wskazują na udane próby produkcji wyselekcjo-
odlewniczy stop Pb-Ag. Ostatnio panuje tendencja do przecho-
nowanych prototypowych odlewów z kompozytów ALFA. Zastę-
dzenia z anod odlewanych na walcowane lub ewentualnie na stopy
pując 20 % aluminium popiołem lotnym uzyskano potencjalną
Pb-Ag-Ca, co poprawia własności mechaniczne i zwiększa spraw-
możliwość redukcji kosztów i energii, jak również oszczędność
ność energetyczną. Dodatek wapnia zwiększa wytrzymałość i od-
materiałów, a w konsekwencji redukcję zużycia energii i poprawę
porność na pełzanie. Z kolei dodatek srebra wpływa na tworzenie
warunków ochrony środowiska.
bardzo cienkiej warstwy PbO2, redukcję nadpotencjału tlenu i re-
Wykazano, że wraz ze wzrostem zawartości popiołu lotnego we
dukcję prędkości korozji anod. Typowe zawartości srebra i wapnia
wlewkach obniża się ich gęstość i współczynnik rozszerzalności
w stopie wynoszą odpowiednio 0,3÷0,4 % i 0,03÷0,08 %. Walco-
cieplnej, a wzrasta twardość i odporność na zużycie. Z kolei wy-
wane anody Pb-Ca-Ag, poddane przeróbce w podwyższonej tem-
trzymałość na rozciąganie wlewków, zawierających mniej niż 8 %
peraturze, tworzą rekrystalizowaną, jednolitą mikrostrukturę
obj. popiołu lotnego, jest porównywalna do wytrzymałości stopu
z większą powierzchnią granicach ziarn, na której gwałtownie
podstawowego.
tworzą się warstwy korozyjne. Wapń aktywuje anodę elektroche-
Produkcja podzespołów z kompozytów ALFA odbywa się przy
micznie, zwiększa wytrzymałość i trwałość. Anody walcowane
niższych kosztach materiałowych i energetycznych. Szacuje się,
oferują kontrolowaną strukturę o małej zawartości wapnia, co
że oszczędność kosztów wytwarzania będzie mniej więcej propor-
skutkuje niższą korozją i realną trwałością szacowaną na ponad
cjonalna do objętości popiołu lotnego zastępującego aluminium.
5 lat.
Dodatek popiołu lotnego do aluminium generuje również
Stopy ołów-antymon są głównym materiałem na anody w procesach
oszczędności i korzyści dla środowiska, wynikające z mniejszej
masy samochodów, bowiem redukcja 1 % masy zmniejsza zużycie otrzymywania zarówno kobaltu jak i niklu. W procesie elektrolizy
paliwa o 0,6 %. Szacuje się, że stosowanie nowych kompozytów niklu obserwuje się tendencję do stosowania na anody stopów
ALFA umożliwi redukcję masy pojedynczego samochodu o 70 kg. Pb-Ca-Sn, zaś przy otrzymywaniu kobaltu — stopów Pb-Sb-Ag.
Prowadzone badania wykazały, że kompozyty ALFA można z po- Dodatek srebra do stopu Pb-Sn powoduje zwiększenie odporności
wodzeniem stosować do produkcji wybranych odlewanych podze- anody na korozję. Typowe anody są odlewane ze stopu ołowiu
społów dla przemysłu samochodowego i artykułów gospodarstwa o zawartości 6÷10 % antymonu. Stopy charakteryzują się wysoką

218
wytrzymałością po odlaniu oraz odpornością na pełzanie i paczenie procentowe, redukcja powierzchni) materiałów bezpośrednio po
się. Dodatek małej ilości siarki lub miedzi stosowany jest w celu natryskiwaniu, po obróbce cieplnej i po procesie HIP. Uzyskane
rozdrobnienia struktury krystalicznej i zapobieżenia pęknięciom wyniki wskazują, że tuż po natryskiwaniu powłoka jest krucha
dużych dendrytów tworzonych podczas krzepnięcia. Stopy ołów- i posiada bardzo małą wytrzymałość. Dzięki obróbce cieplnej
-antymon nie powinny być stosowane, gdy w osadach katodowych zwiększa się ciągliwość, a po HIP znacząco poprawiają się wła-
wymagane są bardzo niskie poziomy zawartości ołowiu. sności mechaniczne natryskiwanego materiału. Najlepsze wyniki
Do wytwarzania twardych powłok chromowych z elektrolitu, któ- uzyskano dla proszków rozpylanych gazowo i plazmowo.
rym jest kwas chromowy, służą anody Pb-Sn (7 %). Wysoka za- Metoda Cold Spray może być wykorzystana do szybkiego wytwarza-
wartość cyny (6÷10 % mas.) redukuje prędkość korozji i zwiększa nia prototypów i produkcji różnego rodzaju podzespołów. Spraw-
przewodność. Anody mogą mieć postać drutu, co ułatwia dopaso- ność osadzania uzyskana w I etapie grantu wynosiła 80 %, pręd-
wanie się do katody o skomplikowanych kształtach. kość zasilania proszku 5 kg/h, wielkość wiązki podczas natryski-
Odlewane anody Pb-Ag są wykorzystywane w elektrolizerach wania — 7 mm, a czas natryskiwania od 15 do 30 min.
z siarczanem magnezu. Dodatek srebra zwiększa odporność na Przedmiotem badań II etapu grantu były optymalizacja procesu
korozję, a arsenu powoduje rozdrobnienie ziarna, znacznie popra- natryskiwania i procesów po natryskiwaniu, w celu udoskonalenia
wia własności mechaniczne i stabilizuje kształt anody. Dodatek własności mechanicznych i gęstości materiału natryskiwanego
arsenu może być korzystny ze względu na redukcję warstwy w procesie Cold Spray oraz redukcja kosztów produkcyjnych dla
MnO2, tworzącej się na anodzie. Węższe i mniejsze anody sprzy- zastosowań w lotnictwie. Wymaga to udoskonalenia urządzeń do
jają wyższym gęstościom prądu. Przy oczyszczaniu miękkiego natryskiwania i badań efektywności ekonomicznej procesów ob-
materiału, jakim jest stop Pb-Ag, należy uwzględnić możliwość róbki cieplnej i HIP, w tym m.in. rozwoju urządzenia grzewczego,
wyginania się anody przy usuwaniu MnO2 i dlatego przed uży- które umożliwi natryskiwanie proszku tytanu w wyższych tempe-
ciem powinny być ponownie spłaszczane. raturach, co pozwoli na uzyskanie wyższych gęstości natryskiwa-
Idealny stop na anody powinien charakteryzować się dobrą od- nego materiału, wyeliminowanie zanieczyszczenia dyszy i zwięk-
pornością na korozję, wysoką przewodnością, odpornością na szenie jej trwałości.
tworzenie warstw pasywacyjnych oraz plastycznością i stateczno- Zaprojektowano nową grzałkę w kształcie cewki, która może na-
ścią kształtu. W dalszym ciągu kontynuowane będą badania nad grzewać gaz wylotowy do temperatury 700 °C. Na cewkę/grzałkę
nowymi dodatkami stopowymi i udoskonalaniem właściwości wybrano wysokotemperaturowy, odporny na utlenianie i pełzanie
stopów ołowiu w celu wytworzenia idealnej anody, a w elektroli- superstop niklu o odpowiedniej rezystywności. Na obudowę cew-
zerniach prowadzone próby z różnego rodzaju stopami w poszu- ki/grzałki wykorzystano lekki materiał i całość zamontowano na
kiwaniu materiału, który spełniłby wymagania stawiane trwałym ramieniu sześcioosiowego robota. Mała odległość pomiędzy wylo-
anodom ołowiowym. tem nagrzewnicy i wstępną komorą dyszy zabezpiecza minimalne
straty ciepła i uzyskanie maksymalnej trwałości nagrzewnicy.
Przeprowadzono analizę nagrzewania proszku, w wyniku której
NOWE MOŻLIWOŚCI PROCESU NATRYSKIWANIA NA stwierdzono, że wymiana ciepła posiada najpierw charakter pro-
ZIMNO WYKORZYSTYWANEGO DO NADAWANIA NO- mieniowania, a potem konwekcji. Przy założeniu, że współczyn-
WYCH CECH STOPOM TYTANU niki konwekcyjnej wymiany ciepła wyniosą 20 000 W/m2 K,
BLOSE E. E., WALKER B. H., WALKER R. M., FROES S. H.: NEW cząstki mogą osiągnąć temperaturę od 800 do 900 °C.
OPPORTUNITIES TO USE COLD SPRAY PROCESS FOR APPLYING Proszek Ti-6Al-4V wstępnie nagrzewano do temperatury od 300
ADDITIVE FEATURES TO TITANIUM ALLOYS. METAL POWDER do 700 °C za pomocą drugiej nagrzewnicy zamontowanej pomię-
REPORT 2006, nr 9, s. 30÷36, AG dzy dozownikiem proszku, a dyszą. Na I etapie grantu zastosowa-
Rozwój nowych niskokosztowych metod kształtowania sto- no dwuelementową dyszę, która nie zanieczyszczała się stopem
pów tytanu przez natryskiwanie jest bardzo istotny dla wielu gałę- Ti-6Al-4V natryskiwanym w temperaturze 500 °C i niższej.
zi przemysłu, w tym dla lotnictwa. Technologie bezpośredniego Dla temperatury gazu 700 °C i wyższych przebadano różnego ro-
wytwarzania mogą być wprowadzane w wielu gałęziach przemy- dzaju materiały na dysze, m.in. pięć materiałów ceramicznych,
słu i oferują unikatową możliwość szybkiego wykonywania pod- w tym: Al2O3; AlN; SiN, SiC i ZrO2 oraz stopy kobaltu i różne
zespołów lub dodatkowych właściwości przy minimalnej ilości gatunki stali z powłokami, np. z teflonu lub borku niklu. We
odpadów. Obserwuje się rozwój zaawansowanych metod wytwa- wszystkich przebadanych materiałach zaobserwowano gwałtowne
rzania podzespołów o kształtach bliskich końcowym w procesie tworzenie się stalagmitów. Było to bardzo niekorzystne i świad-
osadzania stopów tytanu poprzez natryskiwanie na zimno. W arty- czyło, że wykonane z nich dysze będą w krótkim czasie zanie-
kule podsumowano wyniki badań prowadzonych w ramach grantu czyszczały się.
National Science Foundation (USA) dotyczącego kształtowania Dysza użyta na I etapie grantu nie zanieczyszczała się, ale jej tem-
stopów tytanu z zastosowaniem procesu natryskiwania na zimno peratura pracy była ograniczona. Wobec tego w II etapie zmienio-
(ang.: Cold Spray) Opisano również metody zastosowane do za- no konstrukcję dyszy, redukując jej gardło i zwiększając długość
gęszczania i regeneracji natryskiwanego materiału, w tym techniki sekcji rozpraszającej. Uzyskano wzrost prędkości teoretycznej
wykorzystywane do zmniejszenia porowatości natryskiwanych cząstek o 20 % i zmniejszenie zużycia helu o 28 %. W celu okre-
powłok. ślenia trwałości eksploatacyjnej wyznaczono górną temperaturę
Na I etapie realizowanego grantu zbadano możliwość zastosowa- pracy dla dyszy i erozji gardła oraz wylotu dyszy w funkcji czasu
nia procesu natryskiwania na zimno do bezpośredniego wytwa- natryskiwania stopu Ti-6Al-4V.
rzania podzespołów ze stopów tytanu o kształtach bliskim końco- Przeprowadzone testy temperaturowe wykazały, że w temperatu-
wym na przykładzie stopu Ti-6Al-4V. Opracowano technologię rze 700 °C i wyższej dysza ulega bardzo szybko zniszczeniu i dla-
natryskiwania i określono optymalne parametry. tego wymagane jest jej aktywne chłodzenie. Nie obserwowano
Wykazano, że różne rodzaje proszków tego stopu w zakresie –45 μm natomiast zniszczenia dyszy w temperaturze 500 °C i niższej.
mogą być z powodzeniem natryskiwane przez dyszę z helem przy Z kolei przeprowadzone testy erozji wykazały, że najszybsza ero-
ciśnieniu 300÷400 psi w temperaturze 300÷400 °C. Sprawność zja elementów dyszy ma miejsce w czasie pierwszych sześciu mi-
osadzania wynosi 70÷80 %. Na tym etapie uzyskana najniższa nut natryskiwania. Uzyskane wyniki są obiecujące i sugerują, że
porowatość po natryskiwaniu proszku rozpylanego plazmowo dysze mogłyby być używane przynajmniej przez cztery godziny
o średniej wielkości cząstek 27 μm wynosiła 18 %. Natryskiwane z możliwością przedłużenia eksploatacji nawet do ośmiu godzin.
powłoki poddano obróbce cieplnej i prasowaniu izostatycznemu Wykazano, że porowatość osadu zmniejsza się wraz ze wzrostem
na gorąco (ang.: HIP). temperatury i ciśnienia i tak np. w temperaturze 300 °C wynosi od
Prowadzono badania porowatości i własności mechanicznych 7 do 9 %, a w temperaturze 700 °C — obniża się do 1÷2 %.
(wytrzymałość na rozciąganie, moduł sprężystości, wydłużenie W celu udoskonalenia mikrostruktury natryskiwanych powłok

219
prowadzono próżniową obróbkę cieplną w temperaturze 1750F Węgliki spiekane, ceramika i polikrystaliczny, azotek boru o sieci
(ok. 954,4 °C) przez 8 godz podczas, której zachodzą procesy dy- regularnej to najważniejsze materiały do cięcia stopów żelaza.
fuzji granic ziarn pomiędzy powłoką a podłożem. Składają się one z fazy twardej i wiążącej, będącej materiałem
Aby zakończyć II etap grantu, prowadzone będą badania własno- ceramicznym i spoiwem metalu (zwykle kobaltu i/lub niklu) lub
ści materiału po procesach obróbki cieplnej i HIP. Powłoki o róż- ceramiki. Wytwarzane są różnymi metodami metalurgii proszków.
nej porowatości poddawane będą obróbce cieplnej w temperaturze Proszki miesza się, suszy, a następnie poddaje procesom prasowa-
powyżej przemiany beta (1950÷2100 F, tj. ok.1065,5÷1148,9 °C) nia i spiekania. Proces zagęszczania prowadzony jest w wysokiej
ze szczególnym uwzględnieniem badań wytrzymałości oraz wiąz- temperaturze głównie w oparciu o spiekanie w fazie stałej, a pod
kości powłoki. koniec — w fazie ciekłej. Po całkowitym zagęszczeniu (99 % gę-
Przeprowadzone dotychczas badania otwierają nowe możliwości stości teoretycznej) spieki mogą być gruntowane i powlekane.
wykorzystania procesu natryskiwania na zimno do nadania dodat- Główną różnicą pomiędzy tymi materiałami jest to, że azotek boru
kowych właściwości stopom tytanu i ich szerszego stosowania do o sieci regularnej (ang.: cBN) jest stabilny termodynamicznie je-
wytwarzania podzespołów dla różnych gałęzi przemysłu, a szcze- dynie przy wysokim ciśnieniu. Może on być syntezowany tylko
gólnie dla lotnictwa i przemysłu motoryzacyjnego. przy wysokim ciśnieniu (5÷9 GPa) i w wysokiej temperaturze
(1600÷2100 °C). Po zmieszaniu proszku cBN ze stopem kobaltu
lub związkiem tytan-aluminium np. TiC-TiN-Al2O3, jako lepisz-
ODPORNA NA ZUŻYCIE POWŁOKA NA POWIERZCHNI
czem, spiekanie musi być przeprowadzone w warunkach ekstre-
KATOD
malnych, tzn. w temperaturze 1200÷1400 °C, pod ciśnieniem 4÷6
WEAR — RESISTANT COATING OF CATHODE SURFACES. ALUMI- GPa, co zwiększa cenę materiału i ogranicza kształty narzędzi do
NIUM 2006, t.82, nr 11, s. 1086÷1087, AG
prostych, które mogą składać się ze stałego polikrystalicznego
Dwuborek tytanu (TiB2) stosowany jest jako powłoka ochron- cBN (ang.: PcBN) lub podłoża węglikowego, powlekanego war-
na katod grafitowych w elektrolizerach Hall-Heroulta. Jest on stwą PcBN.
jednym z najtwardszych materiałów. Posiada wysoką wytrzymałość Z tych nieobrobionych części, produkowanych jedynie przez parę
i wiązkość, a także doskonałą odporność na wysokie temperatury. firm na świecie, wycinane są za pomocą wiązki laserowej lub
Charakteryzuje go również wysoka przewodność cieplna i elektrycz- w procesie obróbki mechanicznej z wyładowaniami elektryczny-
na, odporność na działanie większości substancji chemicznych mi, elementy o wymaganej geometrii, które (po oszlifowaniu) ma-
oraz bardzo dobra zwilżalność przez stopione metale, takie jak ją postać narzędzia końcowego lub mogą być lutowane do/na koń-
aluminium i cynk. cówce z węglika spiekanego, a następnie na podłożu. Końcowym
Przeprowadzone badania wykazały, że w temperaturze ok. 1000 °C etapem wytwarzania narzędzia może być powlekanie metodą PVD
kriolit atakuje granicę fazy tlenkowej TiB2. Od struktury spiekanej
B
(fizycznego osadzania z pary).
odłączają się poszczególne ziarna i następuje gwałtowna korozja Dąży się do tego, aby wybrać optymalny skład materiału, wiel-
materiału. kość ziarn cBN i lepiszcza, optymalne procedury lutowania twar-
Firma Kemptener ESK Ceramics opracowała nowy proces wytwa- dego i szlifowania, mikrogeometrię krawędzi skrawającej i para-
rzania TiB2 pod nazwą EKathemis. Prędkość korozji tego „nowe-
B
metry procesu powlekania, a na końcu systemu mocowania i opra-
go TiB2” w temperaturze 1000 °C, w stopionym kriolicie wynosi
B
wy narzędzia.
jedynie 40 μm na dzień. Węgliki spiekane i ceramika nie wymagają wysokiego ciśnienia
Głównym składnikiem kosztów, w procesie produkcji pierwotne- do stabilizacji twardej fazy ceramicznej podczas obróbki cieplnej.
go aluminium, jest koszt energii zużytej w procesie elektrolizy. Zwykle są one spiekane w próżni lub atmosferze gazowej w tem-
Stanowi to 30 do 40 % kosztów całkowitych. Zastosowanie wyso-
peraturach od 1300 do 1900 °C. Zagęszczanie może być prowa-
kiej czystości grafitu jako materiału elektrodowego, charakteryzu-
dzone przy ciśnieniu gazu wyższym niż 100 MPa, co pozwala
jącego się szczególnie wysoką przewodnością elektryczną, stwa-
rza możliwość redukcji zużycia energii. Jednakże wysokiej czy- na bezpośrednie formowanie złożonych geometrii, np. wkładek,
stości grafit jest bardzo miękki i musi być chroniony przed zuży- wierteł itp.
ciem — co uzyskano poprzez nałożenie odpornej na ścieranie Obecnie tylko kilka firm rozpoczęło produkcję bardziej złożonych
warstwy TiB2. B
ceramicznych narzędzi do cięcia. Podjęto próbę wyjaśnienia dla-
W elektrolizerach Hall-Heroulta opór elektryczny systemu jako czego PcBN, który jest drogi i trudny w kształtowaniu złożonych
całości, może być zredukowany poprzez zmniejszenie odległości geometrii, jest w ogóle stosowany. PcBN posiada dwie wybitne
pomiędzy katodą i anodą. Dzięki dobrej zwilżalności TiB2 przez
B
własności: jest drugim najtwardszym materiałem po diamencie
aluminium, szacuje się, że typowa odległość 4,5 do 6 cm, po za- i nadzwyczaj dobrze przewodzi ciepło. Rosnące zainteresowanie
stosowaniu procesu EKathemis, będzie mogła być obniżona do PcBN sprawia, że produkuje się różne jego gatunki. Własności
połowy. narzędzi z PcBN można zmieniać, wychodząc naprzeciw oczeki-
Zgodnie z obliczeniami mogłoby to prowadzić do znacznej reduk- waniom rynku narzędzi skrawających, m.in. poprzez zmianę wiel-
cji zużytej energii — i stanowi wyjątkowo atrakcyjną perspektywę kości ziarn lub stosowanie różnego rodzaju i różnych ilości lepiszcza.
w czasach rosnących kosztów energii oraz konieczności ograni- Według szacunków niemieckiego stowarzyszenia producentów
czeń emisji CO2. narzędzi tnących (VDMA) 44 % narzędzi w Niemczech wytwarza
Dodatkową zaletą procesu EKathemis, szczególnie ważną dla
się ze stali szybkotnącej, 50 % z węglików spiekanych i ceramiki
przyszłych klientów, jest możliwość uzyskania zróżnicowanych
oraz 6 % z PcBN i diamentu. Jeżeli wziąć pod uwagę tylko cera-
kształtów, począwszy od płyt i rur aż do bardziej złożonych. Moż-
na na przykład wyobrazić sobie wykonanie ochronnej osłony ter- mikę i PcBN, wtedy udział PcBN wynosi 29 %. Osiągi narzędzi
moelementu, co pozwoliłoby na ciągły pomiar temperatury kąpieli z PcBN podnoszą powłoki osadzane fizycznie lub chemicznie z pary.
oraz innych podzespołów, które mogłyby pozostawać w elektroli- Ulepszenie powłok może być połączone z optymalizacją geometrii
zerze przez dłuższy czas bez niebezpieczeństwa ich uszkodzenia krawędzi skrawającej oraz nałożonej na niej powłoki.
i konieczności wymiany. Prowadzone są prace nad opracowaniem nowych stopów o drob-
niejszym ziarnie cBN lub fazy wiążącej. Do obniżenia kosztów
ZAPOTRZEBOWANIE NA WIĘKSZĄ SPRAWNOŚĆ JEST narzędzi i do zwiększenia zastosowań PcBN mogą przyczynić się
DOBRĄ NOWINĄ DLA POLIKRYSTALICZNEGO AZOT- nowe technologie, takie jak np. niskociśnieniowe spiekanie, a osa-
KU BORU O SIECI REGULARNEJ dzanie powłok cBN na węglikach spiekanych stanowi interesującą
RICHTER V., FRIPAN M.: DEMAND FOR GREATER EFFICIENCY IS
możliwość sporządzania złożonych „narzędzi cBN” i wzrostu wy-
GOOD NEWS FOR PcBN. METAL POWDER REPORT 2006, nr 12, s. 9÷12, dajności procesów obróbki mechanicznej np. wiercenia, frezowa-
AG nia itd.

220
ZINTEGROWANA OBLICZENIOWA TECHNIKA MATE- twarzania i projektowania technicznego. Taki zestaw narzędzi
RIAŁOWA: NOWY PARADYGMAT w solidnym, przyjaznym dla użytkownika środowisku oblicze-
ALLISON J., BACKAMN D., CHRISTODOULOU L.: INTEGRATED niowym, umożliwi równoczesną optymalizację procesu wytwa-
COMPUTATIONAL MATERIALS ENGINEERING: A NEW PARADIGM rzania i projektowania części, selekcję materiałów lub gwałtowny
FOR THE GLOBAL MATERIALS PROFESSION. JOM 2006, t.58, nr 11, rozwój materiałów z obliczeniem niewiadomych metrycznych.
s. 25÷27, AG Ścisłe połączenie modeli obliczeniowych procesów wytwarzania
Zintegrowana obliczeniowa technika materiałowa (ang.: Inte- i projektowania technicznego daje wiele korzyści, w tym m.in.
grated Computational Materials Engineering — ICME) jest no- redukcję czasu i kosztów wymaganych do rozwoju nowego pro-
wym polem badań. Pociąga ona za sobą integrację informacji dla duktu, redukcję kosztów wytwarzania i wzrost osiągów. Realiza-
wszystkich relewantnych zjawisk materiałowych i umożliwia cja pełnych możliwości ICME jest wielkim i wartym podjęcia wy-
równoczesną analizę wytwarzania, projektowania procesów i ma- siłków wyzwaniem, wymagającym rozwoju globalnej infrastruk-
teriałów w systemie holistycznym. ICME obejmuje analizę tech- tury lub protokołu dla wymiany informacji i interfejsu modeli,
niczną systemów w celu rozwiązywania złożonych zagadnień pro- obejmujące interfejsy dla oprogramowania symulacji procesów
jektowych i materiałowych. Oferuje dla potrzeb przemysłowych wytwarzania z modelami materiałowymi i narzędziami do analizy
szybki rozwój wytrzymałych części przy najniższych kosztach. projektowania. Wymagane będzie opracowanie protokołów inte-
Ma to istotne znaczenie dla przyspieszenia rozwoju nowych ma- gracji modelowania hierachicznego i powiązania modeli ewolucji
teriałów. ICME obejmuje rozwój modeli materiałowych, które mikrostruktury z modelami własności.
ilościowo opisują zależności przeróbka—struktura—własności. Infrastruktury muszą umożliwić geograficzne rozprzestrzenienie
Rozwój tych zależności stanowi ujednolicający paradygmat na działań modelujących oraz pozwolić na naturalny i swobodny
polu materiałoznawstwa i techniki materiałowej. rozwój sieci przy zachowaniu interesów własności i bezpieczeństwa,
Jednakże, ten ważny paradygmat nie wytworzył jeszcze efektywne- a wszystko po to, by efektywnie wykorzystać globalną bazę wiedzy.
go narzędzia obliczeniowego porównywalnego do narzędzi uży- Innymi ważnymi wymaganiami dla ICME są m.in.: identyfikacja
wanych przez inżynierów mechaników do analizy procesów wy- luk w bazie wiedzy; rozwój modeli i teorii służących do ich uzu-
miany ciepła, płynięcia cieczy i mechaniki struktury. ICME skupia pełnienia; zwiększony rozwój informatycznych systemów mate-
się na budowie modeli ilościowych i baz danych, które napełniają riałowych, które zapewnią eksperymentalne bazy danych hi-fi
bazę wiedzy oraz na wykorzystaniu systemu wynikowego do roz- z modelami procesów fizycznych; ciągłe akcentowanie sprawno-
wiązywania zagadnień rozwoju i zastosowań materiałów, a nowo- ści obliczeniowej i eksperymentalne zatwierdzenie modeli.
czesne metody obliczeniowe umożliwiają przewidywanie mikro- ICME przedstawia duże wyzwanie, które będzie wymagało koor-
struktury i własności. dynacji wysiłków wielu organizacji ze wsparciem ze strony rzą-
Wizją ICME jest wszechstronny, zintegrowany zestaw zatwier- dów, związków zawodowych, fundacji i konsorcjów. W artykule
dzonych obliczeniowych modeli materiałowych do procesów wy- podano przykłady stosowania ICME w Stanach Zjednoczonych.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008

16 kwietnia÷20 kwietnia 2007, Hannover, RFN 12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
HANNOVER MESSE 2007 GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.messe.de Tel.0211/4560-01
16 maja÷18 maja 2007, Vina del Mar, Chile 25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
IV International Copper Hydrometallurgy
Copper 2007/Cobre 2007
Work-shop-HydroCopper 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
e-mail: info@hydrocopper.cl www.ceramics.org

11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy 24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA)
4th European Metallurgical Conference — EMC 2007 Lead and Zinc 2020
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.emc.gdmb.de www.saimm.co.za

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan, JK
mgr inż. Beata Łaszewska, BŁ
mgr inż. Anna Gorol, AG
Alicja Wójcik, AW

221
Światowy rynek metali
nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET

Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA

Rudy Metale R52, 2007, nr 4


UKD 669.3:661.6(051)(438)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

ROZWÓJ GIEŁDY LME Basen Bor (RTB Bor), będącego operatorem górniczo-przeróbczego
LME expansion, Mining Journal, 5 January 2007, p. 1 kombinatu miedzi w mieście Yugoslav w Serbii. Kwota nabycia
RTB Bor przez spółkę wyniosła 400 mln $, przy cenie wywoław-
Zarząd londyńskiej giełdy LME podjął decyzję o jej rozwoju
czej 266 mln $. Przetarg dotyczył odkrywkowych i podziemnych
i otwarciu dla sektora metali żelaznych i spółek handlowych. Gieł-
kopalni wokół BOR, kopalni odkrywkowej i zakładu flotacyjnego
da LME jest od 130 lat światowym liderem w handlu metalami
w mieście Majdanpek oraz kompleksu hutniczego.
nieżelaznymi. Liczba transakcji zawieranych za jej pośrednictwem
ma zostać podwojona do 2012 r. Szczegółowy plan dla rozwoju
giełdy zostanie opublikowany w kwietniu 2007 r. XSTRATA NABYWA UDZIAŁY W TAMPAKAN
Xstrata takes up Tampakan option, Mining Journal, 5 January 2007, p. 8

HEDGING BOLIDEN Xstrata plc podjęło decyzję o realizacji opcji na nabycie


62,5 % udziałów w projekcie miedzi i złota Tampakan na Filipi-
Boliden hedge, Mining Journal, 5 January 2007, p. 3; Metal Bulletin, 8 January
2007, p. 9; Mining Magazine, January 2007, p. 4 nach. Spółka nabędzie udziały od Indophil Resources NL za kwo-
tę 50 mln A$. Decyzja Xstrata jest następstwem dobrych wyników
Boliden AB podjęło decyzję o hedgingowym zabezpieczeniu wstępnego studium wykonalności dla przedsięwzięcia.
70 % swojej produkcji miedzi, złota i srebra do 2010 r. celem za-
bezpieczenia finansowania planowanej rozbudowy odkrywkowej
kopalni miedzi Aitik w Szwecji. Wydajność zakładu ma wzrosnąć REALIZACJA PROJEKTU DUKWE
z 18 tys. do 36 tys. Mg rudy/r., a jego okres funkcjonowania zo- Dukwe mining licence, Mining Journal, 5 January 2007, p. 8
stanie wydłużony o 9 lat do 2025 r. W 2007 r. spółka zabezpieczy- African Copper plc otrzymało koncesję górniczą na realizację
ła ceny miedzi, złota, srebra i ołowiu na poziomie odpowiednio projektu miedzi Dukwe w Botswanie. Produkcja z projektu ma
3966 $/Mg, 578 $/oz, 9,26 $/oz i 1191 $/Mg, w częściach odpo- zostać uruchomiona na początku 2008 r. i wyniesie ok. 20 tys. Mg
wiednio 71, 72, 51 i 49 %. Ceny miedzi zostały zabezpieczone na koncentratu miedziowego/r.
poziomie 6394 $/Mg w 2008 r., a na 5920 $/Mg w 2009 r., ceny
złota — na 665 $/oz w 2008 r., a na 702 $/oz w 2009 r., natomiast
KOREKTA STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU
ceny srebra — na 13,15 $/oz w 2008 r., a na 14,59 $/oz w 2009 r.
RIO BLANCO
Monterrico reviewing draft Rio Blanco study, Mining Journal, 5 January 2007,
PLANY INWESTYCYJNE CODELCO p. 9
Codelco investment, Mining Journal, 5 January 2007, p. 3; Metal Bulletin, 15 Monterrico Metals plc rozpoczęło wprowadzanie zmian do pierw-
January 2007, p. 10
szej wersji studium wykonalności dla projektu miedzi Rio Blanco
Chilijski producent miedzi Codelco planuje w 2007 r. zainwe- w północnym Peru. Korekta obejmie w szczególności problem
stować rekordową kwotę 2 mld $ w rozwój realizowanych obecnie składowania odpadów i budowy rurociągu do przesyłu koncentra-
projektów i budowę nowej kopalni. Spółka chce przeznaczyć 580 tu miedziowego do portu. Nowe studium wykonalności ma zostać
mln $ na rozbudowę kopalni Andina w rejonie Santiago, a 400 mln ukończone do końca I kwartału 2007 r. Termin ten zbiegnie się
$ na budowę nowej kopalni miedzi Gaby w północnym Chile. Za- z planowym otrzymaniem ocen oddziaływania tego przedsięwzięcia
kład ten ma produkować 150 tys. Mg metalu/r. Codelco planuje na środowisko i społeczeństwo. Obecne studium wykonalności
w 2007 r. wytworzyć łącznie 1,8 mln Mg miedzi. opiera się na wydobyciu o wielkości 25 mln Mg rudy/r., ale według
nowych informacji wielkość ta może sięgnąć 50 mln Mg rudy/r.
CUPROM WYGRYWA PRZETARG NA RTB BOR
Cuprom wins RTB tender, Mining Journal, 5 January 2007, p. 7 MINERALIZACJA PROJEKTU TOROMOCHO
Rumuński producent miedzi, Cuprom SA, wygrał przetarg do- New Toromocho zones, Mining Journal, 5 January 2007, p. 10
tyczącego prywatyzacji przedsiębiorstwa Rudarsko Topionicarski Peru Copper Inc. podczas wierceń na porfirowym złożu rud

222
miedzi Toromocho w Peru natrafiło na dwie nowe strefy minerali- składzie znajduje się m.in. Phelps Dodge Corp. (53,6 % udziałów)
zacji polimetalicznej typu skarnowego. Zawartość metali w po- i Sumitomo Corp. (21 % udziałów), dokonała wysyłki drogą mor-
szczególnych interwałach waha się od 0,28 do 0,51 % Cu, od 0,39 ską pierwszej partii koncentratu miedzi (9500 Mg) do zakładu
do 4,16 % Zn, od 5,65 do 20,09 g/Mg Ag i od 0,03 do 0,70 g/Mg Au. Sumitomo Metal Mining. Nakłady na realizację projektu rozbu-
dowy zakładu szacowane są na 850 mln $.
WSTĘPNE STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU
GALENO WZROST PRODUKCJI MIEDZI W CHILE
Galeno economically robust, Mining Journal, 12 January 2007, p. 8 Metal Bulletin, 15 January 2007, p. 10
Northern Peru Copper Corp. otrzymało wstępne studium wy- Produkcja miedzi w Chile w 2007 r. ma wzrosnąć o 300 tys.
konalności dla polimetalicznego projektu Galeno w peruwiańskim Mg do poziomu 5,65 mln Mg. Wzrost produkcji ma nastąpić dzię-
rejonie Yanacocha. Opracowanie przewiduje przeróbkę 32,4 mln ki uruchomieniu nowych projektów — Spence i Escondida.
Mg rudy/r. i produkcję 144 tys. Mg miedzi w koncentracie, 82 300 W 2006 r. krajowa produkcja tego metalu wyniosła 5,35 mln Mg.
oz złota i 2300 Mg molibdenu w koncentracie rocznie. Zasoby
prawdopodobne projektu wynoszą 661 mln Mg rudy o średniej UMOWA KGHM I TELEFONIKA KABLE
zawartości 0,5 % Cu, 0,12 g/Mg Au, 0,013 % Mo i 2,51 g/Mg Ag. Metal Bulletin, 15 January 2007, p. 10
Nakłady inwestycyjne szacowane są na 976 mln $.
KGHM Polska Miedź S.A. zawarło z Telefoniką Kable, naj-
większym producentem kabli w Europie Środkowej i Wschodniej,
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU KINSEVERE
porozumienie dotyczące dostawy spółce w 2007 r. drutów miedzio-
Kinsevere resource boost, Mining Journal, 12 January 2007, p. 8 wych o średnicy 8 mm o łącznej wartości ok. 600 mln $ (556÷656
Anvil Mining Ltd dokonało aktualizacji zasobów projektu mln $). Telefonika Kable jest czwartym co do wielkości wytwórcą
Kinsevere w Demokratycznej Republice Kongo. Zawartość mie- przewodów w Europie.
dzi w zasobach wzrosła o 450 % do wielkości 1,6 mln Mg w po-
równaniu z poprzednimi szacunkami. Zasoby zmierzone projektu INWESTYCJA SHANDONG GUODA GOLD
szacowane są obecnie na 6,0 mln Mg rudy o średniej zawartości Metal Bulletin, 22 January 2007, p. 14
miedzi 4,4 %, zasoby wskazane na 14,1 mln Mg rudy o średniej
zawartości miedzi 4,3 %, a zasoby wnioskowane na 20,9 mln Mg Shandong Guoda Gold Group planuje rozpocząć w marcu
rudy o średniej zawartości tego metalu 3,4 %. 2007 r. budowę kopalni miedzi Hyesan Youth w Korei Północnej.
Zakład będzie eksploatował największe złoże rud miedzi w tym
kraju. Zasoby złoża szacowane są na 1,5 mln Mg Cu, 60 Mg Au
WYNIKI PRODUKCYJNE RIO TINTO
i 16 tys. Mg Ag. Projekt jest przedsięwzięciem jv z rządem Korei
Mined copper up at Rio Tinto, Mining Journal, 19 January 2007, p. 4; Metal Północnej.
Bulletin, 22 January 2007, p. 14
Dzięki wysokiej zawartości metalu w rudzie i wzrostowi mocy WSTRZYMANIE PROJEKTU BENDIGO
przeróbczych, a mimo spadku wolumenu produkcji, odkrywkowa
Bendigo goes into reserve, Mining Journal, 12 January 2007, p. 1
kopalnia miedzi Bingham Canyon w Utah, należąca do Rio Tinto,
wytworzyła w 2006 r. 803,5 tys. Mg tego metalu, czyli o 2 % wię- Po uzyskaniu niższej, niż zakładano, produkcji w I kwartale od
cej niż w 2005 r. Z kolei produkcja złota zakładu wyniosła w tym wznowienia pracy w kopalni Bendigo w rejonie Wiktorii w Australii,
okresie 1030 tys. oz (spadek aż o 42 %), produkcja ołowiu 11,9 Bendigo Mining Ltd, jej właściciel, podjął decyzję o wstrzymaniu
tys. Mg (bez zmian), produkcja srebra 13 969 tys. oz (spadek projektu. Spółka planuje skupić się na nowym programie eksplo-
o 6 %), a produkcja cynku 33,4 tys. Mg (spadek o 10 %). racji obszarów w rejonie zakładu. Poza stratą finansową rzędu 13
mln A$, wskutek informacji o niższych zasobach projektu (pier-
wotnie 11 mln oz Au) i spekulacji z tym związanych, akcje Bendigo
SPADEK IMPORTU CHIŃSKICH HUT
Mining spadły o 30 %, a notowania projektów zlokalizowanych
Chinese smelters to cut back, Mining Journal, 19 January 2007, p. 7 w rejonie Bendigo znacznie osłabły.
Wskutek przyjęcia niższych opłat za przeróbkę i rafinację
miedzi (TC/RC) w 2007 r., chińskie huty miedzi mogą zreduko-
wać import koncentratu tego metalu. Opłaty te, ustalone przez PRODUKCJA KOPALNI OCAMPO
BHP Billiton z chińskimi i japońskimi hutami na odpowiednio 60 Ocampo commercial, Mining Journal, 12 January 2007, p. 1
$/Mg i 6 c$/lb, mogą również wpłynąć na opóźnienie uruchomie- Gammon Lake Resources Inc. poinformowało o rozpoczęciu
nia komercyjnej produkcji 200 tys. Mg miedzi/r. przez nową hutę komercyjnej produkcji przez kopalnię złota i srebra Ocampo w mek-
należącą do Xiangguang Copper Co Ltd. sykańskim Chihuahua. W pierwszych dziesięciu dniach stycznia
2007 r. zakład wytworzył 5706 oz złota i 244 217 oz srebra.
XSTRATA NABYWA UDZIAŁY W FRIEDA RIVER
Xstrata exercises Frieda River option, Mining Journal, 26 January 2007, p. 11 WZROST PRODUKCJI HOCHSCHILD
Highlands Pacific Ltd poinformowało, że Xstrata plc podjęło Hochschild silver up, Mining Journal, 19 January 2007, p. 4
decyzję o realizacji opcji na nabycie od spółki 81,82 % posiada- Peruwiański producent srebra, Hochschild Mining plc, w okre-
nych przez nią udziałów w projekcie miedzi i złota Frieda River sie lipiec÷grudzień 2006 r. wyprodukował 6,1 mln oz tego krusz-
w Papua Nowej Gwinei. Po przeprowadzeniu transakcji Xstrata cu, o 12 % więcej niż w poprzednim półroczu. Z kolei produkcja
będzie posiadaczem 73 % udziałów w tym projekcie, Highland złota wyniosła w tym okresie 93 tys. oz i była niższa o 10 %
Pacific 16,22 % udziałów, a japońskie konsorcjum OMRD Frieda (w porównaniu z poprzednim półroczem). Celem spółki jest uzy-
Co. Ltd będzie posiadaczem pozostałych 10,78 % udziałów. Łącz- skanie do 2011 r. średniorocznej produkcji na poziomie 50 mln oz
ne zasoby wnioskowane i wskazane Frieda River szacowane są na srebra i 830 tys. oz złota.
1280 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,48 % Cu i 0,30 g/Mg
Au. WZNOWIENIE PRACY SOUTH DEEP
South Deep repaired, Mining Journal, 19 January 2007, p. 7
ROZBUDOWA KOPALNI CERRO VERDE
W związku z zakończeniem prac remontowych w kopalni zło-
Metal Bulletin, 8 January 2007, p. 9 ta South Deep w Południowej Afryce, należącej do Gold Fields
Kopalnia Cerro Verde w Peru, należąca do konsorcjum, w którego Ltd, zakład powróci do normalnego poziomu produkcji w lutym

223
2007 r. Spółka planuje zwiększyć produkcję kopalni do 800 tys. Wnioskowane 16,6 1,03 0,41
oz złota/r. do 2011 r., po planowanym przejęciu Western Areas
Zasoby przemysłowe
Ltd, właściciela 50 % udziałów South Deep.
Pewne 50,6 1,15 0,70
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU NICO Prawdopodobne 10,1 1,15 0,52
Fortune’s NICO study ”attractive”, Mining Journal, 19 January 2007, p. 8
Fortune Minerals Ltd otrzymało od niezależnych konsultan- INWESTYCJE ROYAL GOLD
tów studium wykonalności dla projektu złota, kobaltu i bizmutu Royal Gold to acquire NSRs, Mining Journal, 19 January 2007, p. 11
NICO w kanadyjskim Northwest Territories, w którym posiada Royal Gold Inc. podjęło decyzję o nabyciu praw do opłat eks-
90 % udziałów. Opracowanie przewiduje odkrywkowo-podziemną ploatacyjnych z dochodów generowanych przez projekt Pascua
eksploatację i produkcję złota na poziomie 69 tys. oz/r. w pierw- Lama na granicy Argentyny i Chile (własność Barrick Gold Corp.)
szych 2 latach pracy zakładu, a 24 tys. oz/r. w pozostałych 13 la- oraz Peñasquito w Meksyku (własność Goldcorp Inc.). Spółka
tach jego funkcjonowania oraz produkcję 3,25 mln lb kobaltu nabędzie za 20,5 mln $ prawa do 0,16÷1,08 % dochodu netto
i 3,23 mln lb bizmutu w koncentracie rocznie (w okresie 15 lat). z projektu Pascua Lama (w zależności od ceny złota), a za 100
Uruchomienie produkcji ma nastąpić w 2010 r., a nakłady inwe- mln $ prawa do 2 % dochodu netto z projektu Peñasquito.
stycyjne zostały oszacowane na 215,2 mln C$.
WZROST PRODUKCJI CELTIC
OSZACOWANIE ZASOBÓW ZŁOŻA WHITE MOUNTAIN
More from Celtic, Mining Journal, 26 January 2007, p. 4
White Mountain resource estimate, Mining Journal, 19 January 2007, p. 9
Po przeprowadzeniu transakcji ponownego wcielenia Eureka
Sino Gold Ltd dokonało oszacowania zasobów złoża rud złota Mining plc do swojej struktury, Celtic Resources Holdings plc
White Mountain w chińskiej prowincji Jilin. Zasoby zmierzone planuje do 2009 r. zwiększyć produkcję złota do 300 tys. oz/r.
złoża wynoszą 2,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 3,6 g/Mg W 2007 r. spółka ma wytworzyć planowo 90 tys. oz Au, a w 2008 r.,
Au, wskazane 2,3 mln Mg rudy o średniej zawartości 3,5 g/Mg dzięki rozbudowie kopalń Suzdal i Zherek w Kazachstanie, 130
Au, a wnioskowane 2,9 mln Mg rudy o średniej zawartości 3,1 tys. oz tego kruszcu.
g/Mg Au. Produkcja ze złoża ma zostać uruchomiona w II połowie
2008 r.
AKTUALIZACJA ZASOBÓW KOPALNI TELFER
Telfer reserves decline, Mining Journal, 26 January 2007, p. 4
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA ZAGOSPODAROWA-
NIA ZŁOŻA CRUCITAS Newcrest Mining Ltd dokonało aktualizacji zasobów kopalni
Vanessa receives Crucitas feasibility, Mining Journal, 19 January 2007, p. 9
złota i miedzi Telfer w Zachodniej Australii. Zasoby złota (ruda
supergeniczna) wynoszą 0,5 mln oz, czyli o 12 % mniej niż sza-
Micon International Ltd dostarczyło Vanessa Ventures Ltd stu- cowano w połowie 2006 r., a zasoby miedzi 19 tys. Mg (spadek
dium wykonalności dla zagospodarowania złoża rud złota i srebra o 11 %). W związku z tą informacją dnia 25 stycznia akcje spółki
Crucitas na Kostaryce. Opracowanie przewiduje odkrywkową na australijskiej giełdzie spadły aż o 11 % do poziomu 21,30
eksploatację złoża, przeróbkę 5 tys. Mg rudy/dobę i odzysk złota A$/akcję.
na poziomie 92,6 %, a srebra na poziomie 50 %. Nakłady inwe-
stycyjne mają wynieść 47 mln $, a koszty operacyjne szacowane
ZASOBY ZŁOŻA NATALKA
są na 13,15 $/Mg rudy.
Natalka estimate, Mining Journal, 26 January 2007, p. 8
ZASOBY ZŁOŻA PROSPERITY OJSC Polyus Gold otrzymało od rosyjskiego Ministerstwa Za-
Taseko’s study outlines reserves, Mining Journal, 19 January 2007, p. 9
sobów Naturalnych studium możliwości dla zagospodarowania
złoża rud złota Natalka w rejonie Magadanu. Oszacowano w nim
Taseko Mines Ltd otrzymało wstępne studium wykonalności dla zasoby złota w złożu, które w rosyjskiej kategorii zasobów
zagospodarowania złoża rud złota i miedzi Prosperity w Kolumbii B+C1+C2 wynoszą 48 mln oz o średniej zawartości kruszcu 1,7
Brytyjskiej. Opracowanie przewiduje odkrywkową eksploatację g/Mg. Spółka planuje uruchomić produkcję ze złoża w 2012 r. Ma
złoża, przeróbkę do 70 tys. Mg rudy/dobę i produkcję ok. 50 tys. Mg ona wynieść około 1 mln oz Au/r.
miedzi oraz 235 tys. oz złota/r. w 16-letnim okresie funkcjonowania
zakładu. Łączne zasoby pewne i prawdopodobne Prosperity sza-
REALIZACJA PROJEKTU PEÑASQUITO
cowane są na 480 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,43 g/Mg
Au i 0,22% Cu. Nakłady inwestycyjne wyniosą ok. 756 mln C$. Peñasquito permits grant, Mining Journal, 26 January 2007, p. 8
Goldcorp Inc. otrzymało wszystkie niezbędne pozwolenia na
AKTUALIZACJA ZASOBÓW PROJEKTU VARVARIN- realizację projektu złota, srebra i cynku Peñasquito w Zacatecas
SKOYE w Meksyku. Produkcja metali z rudy tlenkowej złoża ma rozpo-
EMC’s updated Varvarinskoye estimates, Mining Journal, 19 January 2007, p. 10
cząć się w połowie 2008 r., natomiast przeróbka metodą flotacji
rozpocznie się pod koniec 2009 r.
European Minerals Corp. (EMC) otrzymało aktualizację zasobów
geologicznych i przemysłowych projektu złota i miedzi Varvarin-
skoye w Kazachstanie. Spółka planuje oddać zakład do eksploatacji OSZACOWANIE ZASOBÓW ZŁOŻA CLONTIBRET
w październiku 2007 roku. Produkcja złota ma wynieść 149 tys. Inaugural resource for Conroy, Mining Journal, 26 January 2007, p. 8
oz w pierwszych trzech latach funkcjonowania kopalni, a 120 tys. Conroy Diamonds and Gold plc otrzymało oszacowanie zasobów
oz w pozostałych 14 latach. Szczegóły dotyczące zasobów projek- złoża rud złota Clontibret w Irlandii. Zasoby wnioskowane złoża
tu przedstawia poniższa tabela: wynoszą 12 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,3 g/Mg Au, a wska-
zane 1,3 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,4 g/Mg Au. Złoże
Wielkość Zawartość Zawartość jest jednym z kilku aktywów złota w tym regionie, zlokalizowa-
Kategoria
zasobów Au Cu nych na obszarze 1550 km2.
zasobów
mln Mg g/Mg %
Zasoby geologiczne
WZNOWIENIE PRACY HUTY NORDENHAM
Zmierzone 84,2 1,02 0,57 Metaleurop restart, Mining Journal, 5 January 2007, p. 7
Wskazane 38,9 0,93 0,44 Przetwórca cynku i ołowiu, Metaleurop S.A., wznowił pracę

224
trzeciej co do wielkości huty ołowiu w Europie, Nordenham w Niem- Mg cynku, 21 tys. Mg ołowiu i 2 tys. Mg miedzi, generując zysk
czech, po trzech tygodniach przerwy w produkcji. Powodem wstrzy- EBITDA w kwocie 13 mln $. Produkcja ze złoża Gamsberg ma
mania działalności zakładu pod koniec listopada 2006 r. była awaria wynieść planowo 300 tys. Mg cynku/r. w 30-letnim okresie funk-
pieca. Huta ma planowo wyprodukować w 2007 r. 120 tys. Mg cjonowania zakładu.
ołowiu.
ROZBUDOWA KOPALNI MCARTHUR RIVER
WSTĘPNE STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU Xstrata faces challenge to zinc mine expansion plans, Metal Bulletin, 8 January
DUGALD RIVER 2007, p. 9; Mining Environmental Management, January 2007, p. 6
Zinifex moves Dugald River on, Mining Journal, 5 January 2007, p. 9 Xstrata plc spodziewa się napotkać więcej problemów z reali-
Zinifex Ltd ukończyło wstępne studium wykonalności dla pro- zacją projektu rozbudowy kopalni cynku i ołowiu McArthur River
jektu zagospodarowania siarczkowego złoża rud cynku Dugald w australijskim Northern Territory, niż szacowano wcześniej. Ra-
River w Queensland. Opracowanie przewiduje wydobycie 2 mln da Northern Land Council, zrzeszająca Aborygenów, uważa pobli-
Mg rudy/r. i produkcję 200 tys. Mg cynku, 40 tys. Mg ołowiu oraz ską rzekę McArthur River za świętą i zapowiedziała otwarty pro-
1,5 mln oz srebra w koncentracie rocznie w 16-letnim okresie test przeciwko realizacji projektu. Drugim problemem są uwarun-
funkcjonowania zakładu. Zasoby geologiczne złoża szacowane są kowania środowiskowe. Spółka planuje zwiększenie wydajności
na 47,9 mln Mg rudy o średniej zawartości 12,1 % Zn, 2,1 % Pb zakładu z 1,4 mln Mg do 1,6 mln Mg rudy/rok i produkcję około
i 44 g/Mg Ag. 120 tys. Mg cynku w koncentracie oraz 26 tys. Mg ołowiu w kon-
centracie/r.
WZROST PRODUKCJI KAGARA ZINC
Kagara output up, Mining Journal, 26 January 2007, p. 5 HUTNICZA INWESTYCJA YUGUANG
Kagara Zinc Ltd wyprodukowało w IV kwartale 2006 r. 10 770 Metal Bulletin, 8 January 2007, p. 9
Mg cynku, 4076 Mg miedzi i 3459 Mg ołowiu (koncentraty), czyli Chińska spółka Yuguang Gold & Lead Group rozpoczęła bu-
o odpowiednio 70, 7 i 13 % więcej niż w III kwartale. Spółka sza- dowę huty cynku o wydajności 100 tys. Mg Zn/r. w środkowej
cuje, że z powodu opóźnienia w uruchomieniu zakładu prze- prowincji Henan, mającą podwoić jej produkcję tego metalu. Pro-
róbczego Thalanga zysk za rok bilansowy lipiec 2006÷czerwiec jekt jest częścią planu spółki, zakładającego zwiększenie produk-
2007 wyniesie 175 mln A$ i będzie o 25 mln A$ niższy niż sza- cji cynku do poziomu 300 tys. Mg/r.
cowano wcześniej.
RYNEK CYNKU W 2007 ROKU
STUDIUM WYKONALNOŚCI DLA PROJEKTU WOL- Metal Bulletin, 15 January 2007, p. 12
VERINE Według ostatnich szacunków International Lead & Zinc Study
Yukon’s revised Wolverine is ‘viable’, Mining Journal, 26 January 2007, p. 8 Group, popyt i podaż cynku na świecie utrzyma w 2007 r. tenden-
Yukon Zinc Corp. otrzymało od Wardrop Engineering nowe cję wzrostową. Popyt na ten metal ma wzrosnąć o 2,6 % w skali
studium wykonalności dla polimetalicznego projektu Wolverine roku i wynieść 11,35 mln Mg, a w 2006 r. wzrósł o 3,9 % do po-
w kanadyjskim Yukon Territory. Opracowanie wskazuje na tech- ziomu 11,06 mln Mg. Popyt Chin na cynk wzrośnie w 2007 r. o ok.
niczną i ekonomiczną opłacalność przedsięwzięcia. Planuje się 6,9 % (4,7 % w 2006 r.).
w nim przeróbkę 1700 Mg rudy/dobę i produkcję w pierwszych
trzech latach funkcjonowania zakładu 53 400 Mg cynku, 4860 Mg BUDOWA KOLEJNEJ CHIŃSKIEJ HUTY CYNKU
miedzi, 6010 Mg ołowiu, 4,9 mln oz srebra i 20 200 oz złota/r. Metal Bulletin, 15 January 2007, p. 12
Zasoby pewne Wolverine wynoszą 0,56 mln Mg rudy o średniej
Hunan Zhuye Torch Metal, jeden z największych producentów
zawartości 10,31% Zn, 246,9 g/Mg Ag, 0,96% Cu, 1,24 g/Mg Au
cynku w Chinach, planuje wybudować hutę tego metalu o wydaj-
i 1,24 % Pb, a prawdopodobne 4,59 mln Mg rudy o średniej za-
ności 130 tys. Mg Zn/r. Pierwsza, próbna produkcja zakładu ma
wartości 9,59 % Zn, 286,2 g/Mg Ag, 0,91 % Cu, 1,37 g/Mg Au
zostać uzyskana na przełomie maja i czerwca 2008 r. Nakłady in-
i 1,26 % Pb. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 207,5 mln C$.
westycyjne szacowane są na 165 mln $.
REALIZACJA PROJEKTU SELWYN
CHIHONG ZWIĘKSZA BAZĘ ZASOBOWĄ
Selwyn study suggests robust economics, Mining Journal, 26 January 2007,
p. 11 Metal Bulletin, 15 January 2007, p. 12

Pacifica Resources Ltd otrzymało wstępną ocenę projektu Yunnan Chihong Zinc & Germanium Co. podjęło decyzję o na-
cynku i ołowiu Selwyn w kanadyjskim Yukon Territory. Opraco- byciu producenta ołowiu i cynku, Ningnan Sanxin Mining Deve-
wanie przewiduje odkrywkową eksploatację 20 tys. Mg rudy/dobę lopment Co., celem zwiększenia bazy zasobowej i produkcji tych
w okresie 13 lat funkcjonowania zakładu. Odzysk metali ma wy- metali. Spółka nabędzie od Sanhe Fuli Zinc Co. 90 % udziałów
nieść 83 % dla cynku (zawartość 52,5 % Zn w koncentracie) i 70 % w Ningnan Sanxin Mining za kwotę 6 mln $.
dla ołowiu (zawartość 60 % Pb w koncentracie). Zasoby wskazane
projektu szacowane są na 33,5 mln Mg rudy o średniej zawartości SPADEK PRODUKCJI HUTY CHAMBISHI
5,52 % Zn i 2,10 % Pb, a wnioskowane na 112,9 mln Mg rudy Chambishi blast cuts output, Mining Journal, 26 January 2007, p. 5; Metal Bul-
o średniej zawartości 5,40 % Zn i 2,14 % Pb. letin, 29 January 2007, p. 8
Z powodu wybuchu, jaki miał miejsce w ostatnim tygodniu
INWESTYCJE EXXARO stycznia 2007 r. w hucie kobaltu Chambishi w Zambii, należącej
Exxaro options, Mining Journal, 26 January 2007, p. 13 do Chambishi Metals plc, straty produkcyjne wyniosą 150 Mg Co
miesięcznie. Powrót do normalnej wydajności zakładu potrwa mi-
Zarząd Exxaro Resources Ltd podjął decyzję o realizacji opcji
nimum 1,5 miesiąca. Huta ma 6 % udział w światowej produkcji
na nabycie od Anglo American plc po 26 % udziałów w kopalni
kobaltu.
cynku i ołowiu Black Mountain, złożu cynku Gamsberg oraz pro-
jekcie piasków mineralnych Namakwa w Południowej Afryce.
Wartości transakcji mają wynieść odpowiednio 180 mln R, 450 WZROST PRODUKCJI ANTAM
mln R i od 2,02 do 3,35 mld R (w zależności od wydatków kapita- More from Antam, Mining Journal, 26 January 2007, p. 7; Metal Bulletin, 29
łowych, podatków i zmiany kapitału pracującego spółki). W I po- January 2007, p. 14
łowie 2006 r. kopalnia Black Mountain wyprodukowała 15 tys. PT Antam Tbk planuje do 2008 r. zwiększyć produkcję żela-

225
zoniklu o 57 % do poziomu 20÷22 tys. Mg/r. dzięki osiągnięciu WZROST PRODUKCJI JINCHUAN
przez hutę FeNi III maksymalnej wydajności. Nakłady na budowę Jinchuan’s nickel output rises 12.1 % in 2006, Metal Bulletin, 8 January 2007,
i uruchomienie nowego zakładu szacowane są na 320 mln $. Spół- p. 12
ka wytworzyła w IV kwartale 2006 r. 4551 Mg niklu (w stopie żela- Największy producent niklu w Chinach, Jinchuan Group, wy-
zoniklu), o 35 % więcej niż w analogicznym okresie 2005 r. tworzył w 2006 r. 101 tys. Mg tego metalu, o 12,1 % więcej niż
w 2005 r.. Produkcja miedzi przez spółkę wyniosła 205 tys. Mg
REALIZACJA PROJEKTU MASKWA (wzrost o 28,6 %), a kobaltu 6300 Mg (wzrost o 39,8 %). Jinchuan
Maskwa: ‘robust’, Mining Journal, 26 January 2007, p. 8 planuje zwiększyć produkcję niklu do wielkości 150 tys. Mg/r. do
2010 r.
Zarząd Mustang Minerals Corp. zaakceptował wstępną ocenę
ekonomiczną dla projektu zagospodarowania polimetalicznego
złoża Maskwa w Manitoba. Opracowanie przewiduje jego odkryw- INWESTYCJA YUANJIANG NICKEL
kową, 9-letnią eksploatację i przeróbkę około 1 mln Mg rudy/r. Metal Bulletin, 29 January 2007, p. 14
Średnioroczna produkcja z projektu ma wynieść 47 200 Mg niklu Yuanjiang Nickel, właściciel drugiej co do wielkości kopalni
i 1100 Mg miedzi. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 64,5 niklu w Chinach, rozpoczął w prowincji Yunnan budowę rafinerii
mln C$, a koszty operacyjne na 2,62 $/lb Ni. o wydajności 5 tys. Mg metalu w koncentracie rocznie. Produkcja
ta ma zostać osiągnięta do 2008 r.
PROJEKT PONOWNEGO URUCHOMIENIA KOPALNI RA-
DIO HILL EKSPLORACJA NIKLU W LATACH 2004÷2005
Fox outlines reopening for Radio Hill mine, Mining Journal, 26 January 2007, Exploring works for nickel: the review 2004÷2005, Cwietnyje mietałły, 12.
p. 10 2006, p. 7
Fox Resources Ltd ukończyło studium wykonalności dla pro- Na całym świecie obserwuje się wzrost zainteresowania zło-
jektu ponownego uruchomienia kopalni Radio Hill. Opracowanie żami rud niklu, spowodowany zwiększonym zapotrzebowaniem
przewiduje podziemną eksploatację 360 tys. Mg rudy/r. i odzysk i gwałtownym wzrostem cen. W szeroko zakrojonych pracach eks-
metali na poziomie 70 % dla niklu oraz 68 % dla miedzi, przy ploracyjnych przodują firmy z Kanady i Australii, które są aktyw-
średniej zawartości 7 % Ni i 23 % Cu w koncentratach. Zasoby ne nie tylko na obszarze swoich państw, ale również na wszyst-
przemysłowe kopalni wynoszą 0,87 mln Mg rudy o średniej za- kich kontynentach. Zainteresowanie firm eksploracyjnych skupia
wartości 0,7 % Ni, 0,9 % Cu i 0,04 % Co, natomiast zasoby geolo- się nie tylko na najbardziej rozpowszechnionych rudach niklowo-
giczne w kategorii wskazane 1,29 mln Mg rudy o średniej zawartości -miedziowych, do kręgu poszukiwań dołączyły rudy laterytowo-
0,8 % Ni, 1,1 % Cu i 0,04 % Co, a w kategorii wnioskowane 0,09 mln -kobaltowe oraz rzadko występujące nisko-siarczkowe złoża pla-
Mg rudy o średniej zawartości 0,7 % Ni, 0,9 % Cu i 0,03 % Co. tyny, zawierające również rudę niklu i miedzi.

INFORMACJE GIEŁDOWE

FINANSOWANIE PROJEKTU NAUTILUS w swojej spółce zależnej, Barberton Mines Ltd. Transakcja ta po-
Nautilus to raise more funds, Mining Journal, 5 January 2007, p. 11 zwoli Metorex na rozwój posiadanych przez Pan African eksplo-
racyjnych aktywów złota. Barberton Mines jest operatorem trzech
Nautilus Minerals, spółka zajmująca się eksploracją dna mórz
kopalń złota w południowo-afrykańskiej prowincji Mpumalanga.
celem odkrycia złóż rud cynku, złota, miedzi i srebra (złoża
Średnioroczna produkcja tej spółki sięga 100 tys. oz złota, przy
siarczkowe), w wyniku drugiej emisji akcji na londyńskim rynku
kosztach operacyjnych na poziomie 355 $/oz Au.
AIM planuje uzyskać dochód w kwocie 160 mln $ (120 mln $
w pierwszej emisji) oraz 60 mln $ w wyniku emisji akcji prywat-
nym inwestorom w Kanadzie. Głównymi udziałowcami w spółce TAJEMNICZA OFERTA PRZEJĘCIA MONTERRICO
są Anglo American, Teck Cominco, Epion Holdings i Barrick Monterrico offer, Mining Journal, 5 January 2007, p. 13
Golc Corp. Łączny obszar morskiej eksploracji Nautilus Minerals Monterrico Metals plc poinformowało o uzyskaniu od nieznanej
obejmuje powierzchnię 186 343 km2. firmy oferty przejęcia. Tajemnicza spółka oferuje 2,575 ₤/akcję
Monterrico, co przekłada się na wycenę spółki na 67,7 mln ₤.
OFERTA PRZEJĘCIA WESTERN AREAS PRZEZ GOLD Strategicznym projektem Monterrico jest zagospodarowanie złoża
FIELDS rud miedzi Rio Blanco w Peru.
Western Areas bid extended, Mining Journal, 5 January 2007, p. 11, 19 January
2007, p. 1, 26 January 2007, p. 1 ST BARBARA MINES NABYWA UDZIAŁY W BENDIGO
Gold Fields Ltd przedłużyło termin oferty akcyjnego przejęcia Bendigo stake acquired, Mining Journal, 19 January 2007, p. 11
Western Areas Ltd. do 26 stycznia 2006 r. Spółka zaoferowała 35 St Barbara Mines Ltd nabyło 10 % udziałów w Bendigo Mi-
swoich akcji za każde 100 akcji Western Areas. Transakcja jest ning Ltd za kwotę 17,2 mln A$ w gotówce. Spółka dokonała za-
częścią strategii Gold Fields, dotyczącej nabycia 100 % udziałów kupu 49,53 mln akcji Bendigo po cenie 0,348 A$/każdą. Transak-
w kopalni złota South Deep w Południowej Afryce. Dodatkowo cja jest związana ze strategią St Barbara dotyczącą nabywania
zarząd spółki podjął decyzję o emisji nowych akcji celem uzyska- udziałów w australijskich aktywach złota o niskich kosztach ope-
nia dochodu w kwocie 1,2 mld $ i przeznaczenia go na spłatę dłu- racyjnych i możliwościach długoterminowego rozwoju.
gów zaciągniętych w związku z nabyciem South Deep.
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI GV GOLD
TRANSAKCJA WYMIENNA METOREX GV Gold IPO, Mining Journal, 26 January 2007, p. 13
Metorex switches gold assets, Mining Journal, 5 January 2007, p. 13 Rosyjski producent złota, OJSC GV Gold, podjął decyzję o wej-
Metorex Ltd podjęło decyzję o nabyciu 55 % udziałów w Pan ściu na giełdy w Londynie i Moskwie z wstępną ofertą publiczną
African Resources plc w zamian za wszystkie 74 % udziały akcji (IPO). Spółka wyemituje 209 tys. akcji wycenionych od 85,5 $

226
do 103,0 $ (za akcję). Na giełdzie londyńskiej akcje zostaną wy- Investment Holdings Ltd 13,3 % udziałów w Avoca Resources Ltd
emitowane w postaci kwitów depozytowych, reprezentujących po za kwotę 26,2 mln A$. Fundusz dokonał zakupu 19,8 mln akcji
10 akcji. IPO dokonała wyceny spółki na 428-515 mln $. Avoca Resources po cenie 1,32 A$/każdą i stał się największym
udziałowcem spółki. Jej głównym aktywem jest złoże złota Tri-
GOLD FIELDS SPRZEDAJE AKCJE AVOCA dent w Zachodniej Australii, z którego produkcja ma wynieść
Avoca stake sale, Mining Journal, 26 January 2007, p. 15 160÷180 tys. oz złota/r. w pierwszych czterech latach funkcjono-
Gold Fields Ltd sprzedało funduszowi inwestycyjnemu Pala wania zakładu.

WYNIKI FINANSOWE

SPADEK ZYSKÓW FREEPORT Bulletin, 22 January 2007, p. 14


Lower profits for Freeport, Mining Journal, 19 January 2007, p. 11 Dzięki wzrostowi cen metali i wysokiemu wolumenowi sprze-
Mimo wysokich cen metali równoważących spadek produkcji, daży produktów, Vedanta Resources plc zanotowała w IV kwartale
wzrost kosztów operacyjnych Freeport McMoRan Copper & Gold 2006 r. rekordowy zysk EBITDA. Wyniósł on 724,3 mln $ i był
Inc. wpłynął na zmniejszenie zysku netto spółki w IV kwartale o 174 % wyższy niż w analogicznym okresie 2005 r. Dochód ze
2006 r. Zysk ten wyniósł 426 mln $ i był o 8 % niższy w porów- sprzedaży miedzi przez spółkę wyniósł 717,5 mln $ (wzrost
naniu z analogicznym okresem 2005 r. Dochody spółki wyniosły o 60 %) dzięki rekordowej produkcji 86 tys. Mg miedzi katodo-
w tym okresie 1,64 mld $ (wzrost o 10 %), a łączne koszty i wy- wej, wysokim cenom tego metalu oraz zwiększeniu wydajności
datki zanotowały wielkość 779,9 mln % (wzrost o 39 %). Sprze- huty Tuticorin w Indiach z 300 tys. Mg do 400 tys. Mg Cu. Spółka
daż miedzi przez Freeport spadła o 7,5 % i wyniosła 433 mln lb, planuje przeznaczyć wypracowany zysk m.in na zwiększenie wy-
a złota o ponad 50 % i wyniosła 507,5 tys. oz. dajności zakładu ługowania Konkola Copper Mines w Zambii.
Z powodu nieprzewidzianych problemów środowiskowych w IV
REKORDOWY ZYSK EBITDA VEDANTA kwartale 2006 r. wyprodukował on 35 tys. Mg miedzi katodowej,
Vedanta posts higher records, Mining Journal, 19 January 2007, p. 13; Metal o 11 tys. Mg mniej niż w poprzednim kwartale.

CENY METALI

SPADEK CEN MIEDZI wznowieniu produkcji koncentratów tych metali w Kolwezi sy-
Copper receives a battering, Mining Journal, 5 January 2007, p. 1; Metal Bulle- tuacja na rynku zaczęła się stabilizować.
tin, 15 January 2007, p. 10
W pierwszym tygodniu stycznia 2007 r. giełdowa cena miedzi WZROST CEN NIKLU
spadła po raz pierwszy od dziewięciu miesięcy poniżej poziomu Nickel brushes new high, supporting rumoured index deal, Metal Bulletin, 15
6000 $/Mg. Dnia 4 stycznia trzymiesięczna cena tego metalu za- January 2007, p. 15, 22 January 2007, p. 8, 29 January 2007, p. 14
notowała wielkość 5625 $/Mg i była o 36 % niższa niż 8 miesięcy Giełdowe zapasy niklu spadły dnia 11 stycznia 2007 r. do po-
wcześniej (11 maja 2006 r. wyniosła 8800 $/Mg), a na ostatnim ziomu 4398 Mg w porównaniu z 5334 Mg dnia 9 stycznia, na sku-
notowaniu w 2006 r. wyniosła 6330 $/Mg. Na spadek ceny miedzi tek czego trzymiesięczna cena tego metalu zanotowała tego dnia
wpłynęło załamanie popytu i spadek giełdowych zapasów tego wielkość 34 900 $/Mg. W kolejnym tygodniu na wieść o głosowa-
metalu, które dnia 3 stycznia wyniosły 193 175 Mg i były o 10 375 niu za strajkiem pracowników kopalni Sudbury w Ontario (wła-
Mg niższe w porównaniu z dniem 29 grudnia. Sytuacja ta pocią- sność Xstrata plc) trzymiesięczna cena niklu wzrosła 18 stycznia
gnęła za sobą spadek notowań głównych producentów tego metalu do poziomu 35 305 $/Mg, a 25 stycznia aż do 38 798 $/Mg. Zapa-
na świecie. Cena akcji Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc. sy tego metalu wyniosły tego dnia 2700 Mg w porównaniu z 4200
wyniosła 3 stycznia 50,49 $/akcję i była niższa o 9 % w porówna- dnia 15 stycznia.
niu z ostatnim notowaniem 2006 r., Phelps Dodge Corp. — 115,99
$/akcję (spadek o 3,1 %), BHP Billiton — 24,37 A$/akcję (spadek PROGNOZY CEN METALI NA 2007 ROKU
prawie o 4 %), Xstrata plc — 22,88 ₤/akcję (spadek o 10 %),
a Kazakhmys plc — 10,34 ₤/akcję (spadek o prawie 7 %). Dnia Mixed message for metals, Mining Journal, 19 January 2007, p. 3; Metal Bulle-
tin, 8 January 2007, p. 6-7
11 stycznia cena miedzi wzrosła i wyniosła 5950 $/Mg.
W połowie stycznia 2007 roku trzymiesięczna cena miedzi na
LME zanotowała spadek i dnia 16 stycznia wyniosła 5470 $/Mg
SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU w porównaniu z 5650 $/Mg dnia poprzedniego i 8800 $/Mg w ma-
Seasonal cheer for minor metals, Mining Journal, 5 January 2007, p. 4÷5; Metal ju 2006 r. (spadek o 35 %). Giełdowe zapasy tego metalu zanoto-
Bulletin, 29 January 2007, p. 8 wały 17 stycznia poziom 198 250 Mg. Według analityków Reuters
Po wzroście ceny kobaltu o ok. 70 % w niecały miesiąc, ko- średnia cena miedzi wyniesie w 2007 r. 6100 $/Mg, a w 2008 r.
niec 2006 r. przyniósł spadek notowań tego metalu. Pod koniec 5181 $/Mg, czyli będzie niższa o odpowiednio 14 i 27 % w po-
listopada BHP Billiton obniżyło cenę wysokojakościowego kobal- równaniu z średnią ceną w 2006 r. Cena niklu w 2007 r. ma pozo-
tu z 32 do 28 $/lb, a metal niskojakościowy sprzedawało po cenie stać wysoka i szacuje się, że wyniesie średnio 26 448 $/Mg, czyli
23÷25 $/lb. Dnia 22 stycznia 2007 r. spółka sprzedała 50 Mg me- wzrośnie o 11 % w porównaniu z 2006 r. Tymczasem trzymie-
talu po cenie 24÷25 $/Mg (pierwsza internetowa transakcja od 27 sięczna cena tego metalu zanotowała 18 stycznia rekordową wiel-
listopada 2006 r.). Po uruchomieniu przez Nikanor plc dwóch ko- kość 36 050 $/Mg, kiedy jego zapasy spadły do poziomu 5330
palń miedzi i kobaltu w Demokratycznej Republice Kongo oraz Mg. Cynk również pozostanie silny — jego średnia cena w 2007 r.

227
jest prognozowana na 3748 $/Mg, a wskutek wzrostu podaży na Średnie miesięczne ceny metali
2949 $/Mg w 2008 r. Szczegóły dotyczące różnych prognoz cen
metali na 2007 r. przedstawia poniższa tablica: Styczeń Styczeń
2007 r. 2007 r.
Średnia trzymiesięczna cena metalu na LME w 2007 r. Metal
cena cena cena
prognoza ($/Mg) najniższa najwyższa średnia
Organizacja Cena miedzi Cena ołowiu Cena niklu Cena cynku Miedź Grade A ($/Mg)
MBR 6950 1350 26 000 4250 transakcje natychmiastowe 5445,00 6200,00 5668,69
Man Financial 6913 1650 34 250 4688 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 5520,00 6201,00 5707,77
RBC 6614 — 27 558 4409 Ołów ($/Mg)
UBS 7165 1257 23 700 4079 transakcje natychmiastowe 1574,50 1748,50 1665,34
Calyon 6100 1050 23 500 3450 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1546,00 1707,00 1632,77
Goldman Sachs 5875 — 24 000 3600 Cynk ($/Mg)
Sucden 7350 1850 38 500 5120
transakcje natychmiastowe 3437,50 4258,75 3786,20
Naterix 5500 1200 24 000 3500
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 3450,00 4179,50 3737,75
Mitsui 6250 1200 21 000 2940
Nikiel ($/Mg)
Bear Stearns 5292 — 20 948 —
transakcje natychmiastowe 32850,00 41302,50 36795,23
Barclays Capital 7550 1586 31 294 4200
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 31455,00 38050,00 34848,86
Macquarie Bank 5732 1345 22 333 4189 Cena Cena
Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
styczeń 2006 r. styczeń 2006 r.
WZROST CEN METALI min. 99,8% 24,167 25,167
Metals hit new highs, Mining Journal, 26 January 2007, p. 3
min. 99,3% 21,639 23,611
W ostatnim tygodniu stycznia 2007 r. ceny niklu, cyny i złota
Złoto ($/oz)
zanotowały kolejne rekordy. Dnia 25 stycznia trzymiesięczna cena
niklu na LME wyniosła 38 798 $/Mg wskutek spadku giełdowych poranna 630,35227
zapasów tego metalu do poziomu 4950 Mg i informacji o poten- popołudniowa 631,16591
cjalnym strajku w kopalni Sudbury w Kanadzie. Z kolei w następ- Srebro (c/oz)
stwie spodziewanego spadku notowań dolara i wzrostu cen ropy
naftowej, 25 stycznia cena złota wyniosła 650 $/oz, wielkość nie- spot 1283,86364
notowaną od 5,5 miesiąca. January Averages, Metal Bulletin, 5 February 2007, No. 8981, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Stefan Karst, Wojciech Korzekwa.

228
DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. JACEK ŁATKOWSKI


Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej

Minimalizacja źródeł entropii w stacjonarnych procesach dyfuzyjnego przepływu masy i energii

Promotor: Prof. dr hab. inż. Zygmunt Kolenda — AGH, Kraków


Recenzenci: Prof. dr hab. inż. Janusz Szmyd — AGH, Kraków
Prof. dr hab. inż. Jarosław Mikielewicz — IMP PAN, Gdańsk

W dniu 20 lutego 2007 r. na Wydziale Metali Nieżelaznych niowej postaci równań Eulera-Lagrangea. Pokazano, ze nieli-
AGH obronił pracę doktorską mgr inż. Jacek Łatkowski. niowe, dla dowolnych zależności współczynnika przewodzenia
W rozprawie przedstawiono zastosowania zasady minimali- ciepła z wewnętrznymi źródłami ciepła, problemy brzegowe
zacji generowania entropii w ustalonych w czasie procesach sprowadzają się do równania różniczkowego przewodzenia
przewodzenia ciepła w ciałach stałych oraz w dyfuzyjnym prze- ciepła, które można przekształcić do postaci równania różnicz-
pływie masy. Istota metody minimalizacji generowania entropii kowego Bernoulliego. Umożliwia to, pomimo nieliniowości
polega na poszukiwaniu takiego sposobu realizacji procesu, aby uzyskanie rozwiązania analitycznego, niekiedy w formie uwi-
przy narzuconych warunkach brzegowych, źródło entropii było kłanej. Możliwości zaproponowanych metod rozwiązywania
najmniejsze. Zasada minimalizacji entropii została zastosowana pokazano na wielu przykładach obliczeniowych. W skazano też
w rozprawie do minimalizacji produkcji entropii w procesach sposób obliczenia dodatkowych źródeł ciepła oraz źródeł entro-
dyfuzyjnego przepływu masy i ciepła. Wyprowadzono nową pii w przypadkach niejawnych. Wykazano wreszcie, że zasada
postać równań różniczkowych opisujących procesy przewodze- Prigogina minimum generowania entropii w procesach ustalo-
nia ciepła w ciałach stałych oraz równanie dyfuzji masy. Rozwa- nych w czasie nie łączy się bezpośrednio z metodyką minimali-
żania były poświęcone metodzie rozwiązywania ogólnej nieli- zacji generowania entropii.

***

Mgr inż. RAFAŁ PASTUSZEK


Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej

Deformacja plastyczna siluminów o silnie rozdrobnionych ziarnach

Promotor: Dr hab. inż. Henryk Dybiec, prof. nzw. — AGH Kraków


Recenzenci: Dr hab. inż. Maria Richert, prof. nzw. — AGH Kraków
Prof. dr hab. Jarozław Mizera — PW, Warszawa

W dniu 27 lutego 2007 r. obronił pracę doktorską na Wydziale dotyczących deformacji plastycznej materiałów o strukturze
Metali Nieżelaznych AGH mgr inż. Rafał Pastuszek nanometrycznej, nie uwzględniają materiałów, które można
Liczne opracowania literaturowe skupione wokół zjawisk charakteryzować jako materiały o strukturze hybrydowej (struk-

229
turze składającej się z różnych frakcji wymiarowych). Przykła- rokim zakresie temperatur i prędkości odkształcenia, konieczne
dem materiału hybrydowego jest analizowany w rozprawie stop były obserwacje powierzchniowych skutków deformacji pla-
AISi26Ni8, którego struktura składa się z 2÷3 mikronowych stycznej przeprowadzonej w różnych temperaturach, z różnym
kryształów pierwotnego krzemu umieszczonych w submikrono- stopniem odkształcenia oraz przy różnej prędkości odkształcenia
wej eutektyce Al-Si (200÷300 nm), stabilizowanej znaczną z użyciem techniki mikroskopii optycznej, elektronowej skanin-
ilością nanometrycznych (~30 nm) cząstek faz międzymetalicz- gowej, również w obecności referencyjnych markerów na po-
nych. Przedmiotem badań rozprawy doktorskiej był mechanizm wierzchni deformowanej. Rezultaty obserwacji zostały skon-
deformacji plastycznej nadeutektycznego siluminu AISi26Ni8, frontowane z badaniami przeprowadzonymi za pomocą mikro-
poznanie natury, którego stanowi ważny element wiedzy o tej skopu transmisyjnego oraz wynikami badań odkształcenia
klasie materiałów i daje podstawy do bardziej świadomego w funkcji siły i prędkości. W efekcie przeprowadzonych badań
wykorzystania możliwości, jakie niosą ze sobą specyfika struk- oraz poszukiwań literaturowych zaproponowano unikalny me-
tury hybrydowej i wysokie rozdrobnienie ziaren. Dla realizacji chanizm deformacji plastycznej siluminów o silnie rozdrobnio-
tych celów, oprócz specjalistycznych badań mechanicznych w sze- nej strukturze ziaren.

STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. ⎯ PN-EN 4383:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
Nowe Polskie Normy: żaroodporny NI-CH2601 (NiCr19Fe19Nb5Mo3) — Nieobro-
⎯ PN-EN ISO 3815-1:2007 Cynk i stopy cynku — Część 1: Ana- biony cieplnie — Materiał wyjściowy do przetopienia
liza próbek stałych metodą optycznej spektrometrii emisyjnej ⎯ PN-EN ISO 7500-2:2007 (U) Metale — Sprawdzanie statycz-
Zastępuje: PN-EN ISO 3815-1:2005 (U) nych jednoosiowych maszyn wytrzymałościowych – Część 2:
⎯ PN-EN ISO 3815-2:2007 Cynk i stopy cynku — Część 2: Ana- Pełzarki — Sprawdzanie siły czynnej
liza metodą optycznej spektrometrii emisyjnej z plazmą in- Zastępuje: PN-EN ISO 7500-2:2002
dukcyjnie sprzężoną Informacja o projektach norm europejskich
Zastępuje: PN-EN ISO 3815-2:2005 (U) ⎯ prPN-prEN 573-3 Aluminium i stopy aluminium — Skład
⎯ PN-EN 12441-7:2007 Cynk i stopy cynku — Analiza che- chemiczny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie —
miczna — Część 7: Oznaczanie cyny — Metoda płomienio- Część 3: Skład chemiczny i rodzaje wyrobów
wej absorpcyjnej spektrometrii atomowej po ekstrakcji Zastępuje: PN-EN 573-3:2005, PN-EN 573-4:2005
Zastępuje: PN-EN 12441-7:2005 (U) ⎯ prPN-prEN 1301-1 Aluminium i stopy aluminium — Drut
⎯ PN-EN 12441-8:2007 Cynk i stopy cynku — Analiza che- ciągniony — Część 1: Warunki techniczne kontroli i dostawy
miczna — Część 8: Oznaczanie cyny w cynku wtórnym — Zastępuje: PN-EN 1301-1:2001
Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektrometrii atomowej ⎯ prPN-prEN 1301-2 Aluminium i stopy aluminium — Drut
Zastępuje: PN-EN 12441-8:2005 (U) ciągniony — Część 2: Własności mechaniczne
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą Zastępuje: PN-EN 1301-2:2001
uznania: ⎯ prPN-prEN 1301-3 Aluminium i stopy aluminium — Drut
⎯ PN-EN 541:2007 (U) Aluminium i stopy aluminium — Wyroby ciągniony — Część 3: Dopuszczalne odchyłki wymiarów
walcowane na puszki, zamknięcia i wieczka — Specyfikacje Zastępuje: PN-EN 1301-3:2001
Zastępuje: PN-EN 541:1998 Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich norm
⎯ PN-EN 3668:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop europejskich, ankietę projektu EN należy traktować jednocześnie
żaroodporny NI-PH2301 (NiCr21Fe18Mo9) — Nieobrobiony jako ankietę projektu przyszłej PN-EN.
cieplnie — Materiał wyjściowy do kucia — a lub D ≤ 250 mm Uwagi do projektu PN można zgłaszać w terminie do 16 kwiet-
⎯ PN-EN 3976:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Tytan nia 2007 r. do:
i stopy tytanu — Metody badań — Analiza chemiczna ozna- Polski Komitet Normalizacyjny
czenia zawartości wodoru Zespół Hutnictwa i Górnictwa
⎯ PN-EN 4382:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop ul. Dąbrowskiego 22
żaroodporny NI-PH3601 (NiCr22Mo9Nb) — Przesycony — 40-032 Katowice
Rury bez szwu — Do zastosowań hydraulicznych — D ≤ 50 mm, tel/fax: (032) 35 97 965
a ≤ 3 mm e-mail: zhgsekr@pkn.pl

230
CHRONICLE

Katowice, 23.02.2007 r.

Prof. dr inż. ZBIGNIEW ŚMIESZEK

Szanowny Kolega
Prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek
Dyrektor IMN Gliwice

Z okazji przyznania Koledze w ramach XIII edycji plebiscytu Czytelników „Przeglą-


du Technicznego” wielce zaszczytnego tytułu „Złotego Inżyniera 2001÷2006” — skła-
dam w Imieniu hutniczej Braci SITMN i swoim własnym serdeczne gratulacje. Twoje
dokonania na rzecz poszczególnych Przedsiębiorstw oraz całej Branży Metali Nieże-
laznych są przeogromne. Stanowią niedościgniony wzór dla kadry inżynierów jak też
Menedżerów i Pracowników Naukowych. Jesteśmy dumni i zaszczyceni Twoją przyna-
leżnością do naszej Rodziny SITMN. Bardzo cenimy Twój aktywny i przywódczy udział
w naszej Społeczności. Oprócz gratulacji przyjmij od szerokiego grona Koleżanek i Ko-
legów z SITMN oraz Klubu Menedżera najserdeczniejsze życzenia: dalszych zaszczyt-
nych wyróżnień, długich lat dobrego zdrowia, szczęścia, radości życia i satysfakcji z tak
ogromnych dokonań.
Z przyjacielskim pozdrowieniem
Prezes Zarządu SITMN

Dr inż. Józef Zbigniew Szymański

231
Katowice, 23.02.2007 r.

Prezes Zarządu JÓZEF SIWIEC

Szanowny Kolega
Józef Siwiec
Prezes Zarządu
ZM ROPCZYCE S.A.

Z okazji przyznania Koledze w ramach XIII edycji plebiscytu Czytelników „Prze-


glądu Technicznego” zaszczytnego tytułu „Złotego Inżyniera 2006”, składam w Imie-
niu Zarządu SITMN oraz moje osobiste przyjacielskie serdeczne gratulacje. Tytuł ten
stanowi zasłużone uhonorowanie Twoich liczących się dokonań w dziedzinie efektywne-
go zarządzania ZM ROPCZYCE S.A., jak też na rzecz inżynierskich Stowarzyszeń
Naukowo-Technicznych. Życzenia te składam też w Imieniu Klubu Menedżera oraz hut-
niczej Społeczności Branży Metali Nieżelaznych. Od wielu lat łączą nas więzy współ-
pracy i przyjaźni. Życzę też dalszych zaszczytnych wyróżnień, długich lat dobrego
zdrowia, radości życia i satysfakcji z tak licznych dokonań.

Z przyjacielskim pozdrowieniem
Prezes Zarządu SITMN

Dr inż. Józef Zbigniew Szymański

232
UMOWA Z AUTOREM

zawarta w dniu ............................... w Warszawie pomiędzy Wydawnictwem Czasopism i Książek


Technicznych SIGMA NOT Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie (00-950, skr. pocztowa 1004) ul.
Ratuszowa 11, wpisanym do Rejestru Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego prowadzonego
przez XIII Wydział Gospodarczy dla m.st. Warszawy pod nr 0000069968, NIP 524-030-35-01, kapitał
zakładowy 752 361,80 zł, zwanym dalej Wydawcą, w którego imieniu działa:
.............................................................................................. — pełnomocnik Zarządu, działający na
mocy pełnomocnictwa, udzielonego przez Zarząd
a
............................................................................. — zam. .........................................................................
zwanym dalej Autorem.

§1.
1. Autor oświadcza, że na zlecenie Wydawcy napisał utwór/y:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
którego/ych dotąd nie opublikował ani też nie rozporządził prawami majątkowymi do niego/nich.
2. Autor dostarczył całość utworu/ów w 2 egzemplarzach w postaci wydruku i/lub dyskietki.
3. Wydawca przyjął utwór/y napisany/e przez Autora.

§ 2.
1. Autor oświadcza, że służą mu prawa autorskie do utworu/ów określonego/ych w § 1 i że nie są one
ograniczone.
2. Z chwilą przyjęcia utworu/ów przez Wydawcę, Autor przenosi na Wydawcę — na zasadzie
wyłączności — na przewidziany prawem czas prawa autorskie do tego/ych utworu/ów, tj. prawo do:
⎯ utrwalania i zwielokrotniania utworu/ów — przez wytwarzanie jego egzemplarzy techniką
drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
⎯ obrotu egzemplarzami, na których utwór/y utrwalono — przez wprowadzanie do obrotu,
użyczenie lub najem egzemplarzy,
⎯ publiczne udostępnianie, w tym w Internecie.
3. Autor zezwala Wydawcy na wykonywanie praw zależnych, w tym do tłumaczenia utworu.
4. Wydawcy przysługuje prawo przeniesienia na osobę trzecią uprawnień i obowiązków wynikających
z niniejszej umowy bądź też udzielenia sublicencji.

§ 3.
Wydawca decyduje o sposobie i formie wydania utworu, w tym o jego szacie graficznej.

§ 4.
Jeżeli Wydawca włączy do utworu/ów dostarczone przez Autora ilustracje lub inne materiały
chronione prawem autorskim, Autor obowiązany jest do wcześniejszego uzyskania pisemnego
zezwolenia na ich wykorzystanie przez Wydawcę oraz poniesienia związanych z tym kosztów, jak
również oznaczenia włączanego/ych utworu/ów nazwiskiem i imieniem ich autora.

§ 5.
Autor oświadcza, że zachowuje kompletny/e duplikat/y utworu/ów, a dostarczony/e Wydawcy
oryginały w formie określonej w § 1 ust. 2 przechodzi/dzą na własność Wydawcy.
§ 6.
1. Wynagrodzenie Autora za przeniesienia praw w zakresie określonym w §§ 2.2 i 4 umowy Strony
ustalają na kwotę zł ........nieodpłatnie....................... (słownie: ...........................................................
..............................................................................................................).
2. Za ewentualne wykorzystanie praw zależnych, w tym wydanie utworu w wersji przetłumaczonej
ustala się wynagrodzenie w wysokości 25 % wynagrodzenia, o którym mowa w p. l.
3. Wynagrodzenie będzie wypłacone jednorazowo .............................—............................... w terminie
6 tygodni od daty opublikowania utworu/ów.
4. Autor oświadcza, że posiada konto w banku (nr konta) ..................—.................................................
na które Wydawca przekaże wynagrodzenie z tytułu niniejszej umowy.
§ 7.
Wynagrodzenie Autora ustalone w § 6 ust. l obejmuje należność za:
1) dostarczenie utworu/ów w umówionej postaci,
2) uzyskanie przez Wydawcę prawa do utworu/ów, wynikających z §§ 2.2. i 4 umowy,
3) wykonanie korekty autorskiej.
§ 8.
Oprócz wynagrodzenia, Autor otrzyma 1 nie przeznaczony do sprzedaży egzemplarz autorski
czasopisma, w którym zostanie/ną zamieszczony/ne napisany/e przez niego utwór/ry.
§ 9.
Wydawca ma prawo dokonywania w utworze zmian wynikających. z opracowania redakcyjnego.
W przypadku zmian głębiej ingerujących w treść utworu/ów konieczne jest ich skonsultowanie
z Autorem.
§ 10.
1. Wydawca obowiązany jest wydać utwór i przystąpić do jego rozpowszechnienia w ciągu 2 lat,
licząc od dnia przyjęcia utworu, co najmniej w jednej z form określonych w § 2 umowy.
2. Jeżeli Wydawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu w określonym terminie, Autor może
wyznaczyć Wydawcy dodatkowy termin, nie krótszy niż sześć miesięcy, z zagrożeniem, że po tym
terminie odstąpi od umowy.
§ 11.
Wszystkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy oraz odstąpienie od umowy wymagają formy
pisemnej. pod rygorem nieważności. Strony mogą dokonywać zmian lub uzupełnień dotyczących
warunków niniejszej umowy również w formie pism, jeżeli z ich treści. wynika jednoznacznie, że
zgadzają się na takie zmiany i uzupełnienia.
§ 12.
W sprawach nie uregulowanych niniejszą umową mają zastosowanie przepisy ustawy z 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 Nr 90 poz. 631) z późniejszymi zmianami
oraz kodeks cywilny.
§ 13.
Wszystkie spory mogące wyniknąć z tytułu niniejszej umowy będą rozstrzygane przez sądy rzeczowo
właściwe w Warszawie.
§ 14
Umowa zostaje sporządzona w 2 jednobrzmiących egzemplarzach: 1 dla Wydawcy i 1 dla Autora.

AUTOR WYDAWCA

............................................ ............................................
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz- Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry-
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe- (8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji, i kontrastowe,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy- ⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na: 3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom- nia:
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne), a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa- tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki, rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów), b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy, poda-
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo- ny w języku polskim i języku angielskim;
wiedzi wyjaśniające). c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte- być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra- (max. 6 wyrazów).
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają- d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
cych sygnaturę ISBN. a na końcu wnioski;
Warunkiem przyjęcia artykułu do druku w naszym e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
czasopiśmie, oprócz uzyskania pozytywnej opinii recenzen- dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
ta, jest podpisanie „Umowy z Autorem”, której wzór został się w bibliografii);
opublikowany w Rudach Metalach nr 3/2007 r. f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
wymaganiom: powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego, kwadratowych np.: [10].
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini- Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu. 1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po- 4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
daniem brzmienia fonetycznego, np. α = alfa; gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
międzynarodowym SI. z autorem.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne 5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone- stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszka-
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki nia i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą i e-mail.
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać:
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel- 6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów.
skim, 7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim, redakcji: Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o., Redakcja
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskie-
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry go 13, skr. poczt. 221, tel. (032) 256-17-77. Nadsyłanych mate-
arabskie) tablic, riałów redakcja nie zwraca. We wszystkich innych sprawach
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg, nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy się bezpo-
*.tif, *.bmp, itp.). średnio porozumieć z redakcją czasopisma.

Redakcja
IN FO R MA C J E D LA A U TO R Ó W

Redakcja przyjmuje do publikacji tylko prace oryginalne, nie publikowane


wcześniej w innych czasopismach ani materiałach konferencyjnych (kongresy,
sympozja), chyba że publikacja jest zamawiana przez redakcję. Artykuł przeka-
zany do redakcji nie może być wcześniej opublikowany w całości lub części
w innym czasopiśmie, ani równocześnie przekazany do opublikowania w nim.
Fakt nadesłania pracy do redakcji uważa się za jednoznaczny z oświadczeniem
Autora, że warunek ten jest spełniony.

Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę z Wydaw-


nictwem SIGMA-NOT Sp. z o.o.: o przeniesieniu praw autorskich na wy-
łączność wydawcy, umowę licencyjną lub umowę o dzieło — do wyboru
Autora.

Autorzy materiałów nadsyłanych do publikacji w czasopiśmie są odpowie-


dzialni z przestrzeganie prawa autorskiego — zarówno treść pracy, jak
i wykorzystywane w niej ilustracje czy zestawienia powinny stanowić własny
dorobek Autora lub muszą być opisane zgodnie z zasadami cytowania,
z powołaniem się na źródło cytatu.

Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję następuje przeniesienie


praw autorskich na Wydawcę, który ma odtąd prawo do korzystania
z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotniania dowolną techniką, w tym
elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dystrybucyj-
nymi.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie


praw redagowania i skracania tekstów i do dokonywania streszczeń. Redakcja
nie odpowiada z treść materiałów reklamowych.

Uwaga: wzór „Umowy z Autorami” zamieszczono na końcu numeru.

You might also like

  • 1
    1
    Document60 pages
    1
    zeb3905
    100% (1)
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document58 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6
    6
    Document70 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 9
    9
    Document66 pages
    9
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2
    2
    Document68 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 3
    3
    Document54 pages
    3
    zeb3905
    No ratings yet
  • 3
    3
    Document58 pages
    3
    zeb3905
    100% (1)
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document60 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4 (IV) C
    4 (IV) C
    Document56 pages
    4 (IV) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 1 (I) C
    1 (I) C
    Document52 pages
    1 (I) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 3 (III) C
    3 (III) C
    Document56 pages
    3 (III) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 2 (II) C
    2 (II) C
    Document56 pages
    2 (II) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 2
    2
    Document66 pages
    2
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • Zdonek
    Zdonek
    Document7 pages
    Zdonek
    Jozef Kowalski
    No ratings yet
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • Termografia 215-218
    Termografia 215-218
    Document4 pages
    Termografia 215-218
    Maciek Mackowski Mackowski
    No ratings yet
  • Odzysk Metali Towarzyszących
    Odzysk Metali Towarzyszących
    Document20 pages
    Odzysk Metali Towarzyszących
    AndrzejR
    No ratings yet
  • Systemyinstalacyjne Z Miedzi
    Systemyinstalacyjne Z Miedzi
    Document17 pages
    Systemyinstalacyjne Z Miedzi
    Zellan --
    No ratings yet
  • S T Bis 2006
    S T Bis 2006
    Document3 pages
    S T Bis 2006
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • S T Bis 2004
    S T Bis 2004
    Document3 pages
    S T Bis 2004
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • Metalurgia Metali Nieżelaznych
    Metalurgia Metali Nieżelaznych
    Document24 pages
    Metalurgia Metali Nieżelaznych
    vell1234
    No ratings yet
  • Optymalizacja Procesów Spawania
    Optymalizacja Procesów Spawania
    Document10 pages
    Optymalizacja Procesów Spawania
    Agnieszka Kurc-Lisiecka
    No ratings yet
  • ODLEWNICTWO Mikolajczak 09 MCH ZIP 01 PDF
    ODLEWNICTWO Mikolajczak 09 MCH ZIP 01 PDF
    Document78 pages
    ODLEWNICTWO Mikolajczak 09 MCH ZIP 01 PDF
    Александр Буша
    100% (1)
  • 01 - Odlewnictwo - Wprowadzenie
    01 - Odlewnictwo - Wprowadzenie
    Document112 pages
    01 - Odlewnictwo - Wprowadzenie
    janek.piasecki.2002
    No ratings yet
  • Stalownictwo
    Stalownictwo
    Document27 pages
    Stalownictwo
    Mikołaj Setlak
    No ratings yet
  • S Metalurgia MiBM
    S Metalurgia MiBM
    Document113 pages
    S Metalurgia MiBM
    Emilka Pinna
    No ratings yet
  • Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Document40 pages
    Spawanie Nierdzewek I Kwasowek
    Krystian
    100% (1)
  • Kontakt Stali Nierdzewnej Z Innymi Materiałami Metalowymi
    Kontakt Stali Nierdzewnej Z Innymi Materiałami Metalowymi
    Document27 pages
    Kontakt Stali Nierdzewnej Z Innymi Materiałami Metalowymi
    Kuba Gudzikowski
    No ratings yet
  • Metalurgia Surowki
    Metalurgia Surowki
    Document17 pages
    Metalurgia Surowki
    Łukasz
    No ratings yet
  • Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    Document2 pages
    Laboratorium - Metaloznawstwo I Obróbka Cieplna
    mechatronika2010pp
    No ratings yet
  • Gatunki Stali WYDRUKOWANE
    Gatunki Stali WYDRUKOWANE
    Document12 pages
    Gatunki Stali WYDRUKOWANE
    Kasia Mazur
    No ratings yet
  • 11 Stopy CuAlMgLiTi
    11 Stopy CuAlMgLiTi
    Document35 pages
    11 Stopy CuAlMgLiTi
    Alojzy Mogarycz
    No ratings yet
  • ODLEWNICTWO
    ODLEWNICTWO
    Document101 pages
    ODLEWNICTWO
    Bartosz
    No ratings yet
  • Korozja Mosiądzów
    Korozja Mosiądzów
    Document9 pages
    Korozja Mosiądzów
    Olga Kędzia
    No ratings yet
  • Spawalnictwo Mig Mag Tig
    Spawalnictwo Mig Mag Tig
    Document71 pages
    Spawalnictwo Mig Mag Tig
    lukaszxd765
    No ratings yet
  • 10 11 (X) C
    10 11 (X) C
    Document124 pages
    10 11 (X) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document78 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 12 (XII) C
    12 (XII) C
    Document72 pages
    12 (XII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 12
    12
    Document94 pages
    12
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9
    9
    Document64 pages
    9
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document52 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document234 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 11
    11
    Document92 pages
    11
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10
    10
    Document60 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document64 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 10
    10
    Document54 pages
    10
    zeb3905
    No ratings yet
  • 10 11 (X XI) C
    10 11 (X XI) C
    Document126 pages
    10 11 (X XI) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 9 (IX) C
    9 (IX) C
    Document54 pages
    9 (IX) C
    zeb3905
    100% (1)
  • 6
    6
    Document88 pages
    6
    zeb3905
    100% (1)
  • 8
    8
    Document66 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document74 pages
    7
    zeb3905
    100% (2)
  • 8 (VIII) C
    8 (VIII) C
    Document58 pages
    8 (VIII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 8
    8
    Document78 pages
    8
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document64 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7 (VII) C
    7 (VII) C
    Document56 pages
    7 (VII) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • 5
    5
    Document72 pages
    5
    zeb3905
    No ratings yet
  • 7
    7
    Document72 pages
    7
    zeb3905
    No ratings yet
  • 6 (VI) C
    6 (VI) C
    Document78 pages
    6 (VI) C
    zeb3905
    100% (2)
  • 4
    4
    Document70 pages
    4
    zeb3905
    100% (1)
  • 5
    5
    Document74 pages
    5
    zeb3905
    100% (1)
  • 5 (V) C
    5 (V) C
    Document86 pages
    5 (V) C
    zeb3905
    No ratings yet
  • Normowanie Czasu Pracy Na Obrabiarkach Do Obróbki Skrawaniem Romuald Wołk-PART 2
    Normowanie Czasu Pracy Na Obrabiarkach Do Obróbki Skrawaniem Romuald Wołk-PART 2
    Document200 pages
    Normowanie Czasu Pracy Na Obrabiarkach Do Obróbki Skrawaniem Romuald Wołk-PART 2
    Василь Петрович
    No ratings yet
  • Działania Na Liczbach Dodatnich I Ujemnych
    Działania Na Liczbach Dodatnich I Ujemnych
    Document10 pages
    Działania Na Liczbach Dodatnich I Ujemnych
    Aga S
    No ratings yet
  • 25 2598 90 00 01 PL 0214
    25 2598 90 00 01 PL 0214
    Document48 pages
    25 2598 90 00 01 PL 0214
    jeeva
    No ratings yet
  • Ksiązki Gramatyka
    Ksiązki Gramatyka
    Document8 pages
    Ksiązki Gramatyka
    Kuba
    No ratings yet