WARUNKI PRENUMERATY NA 2007 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 17 zł / 17 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 204 zł / 204 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 224 zł / 228 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
R • 52
2007
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
METALI NIEŻELAZNYCH

M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

SPIS TREŚCI: Strona

CONTENTS: Page

Śmieszek Z. ,Misiołek Z., Woch M., 237 55-lecie Instytutu Metali Nieżelaznych — historia i teraźniejszość
Skotnicka A.: 55 years of the Institute of Non-Ferrous Metals — the past and the present

Szymański J. Zb.: 244 Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy

Ladies and Gentleman, Dear Readers

Kubacz N., Skorupska B., Rudnicka B.: 246 Ocena podatności na rozdrabnianie żużli zawiesinowych po wstępnej redukcji
w piecu elektrycznym
Evaluation of grindability of flash slag after partial reduction in electric furnace

Krawiec G., Prajsnar R.: 251 Charakterystyki energetyczne procesu wytopu ołowiu w piecach
obrotowo-wahadłowych
Energy balance for the process of lead smelting in rotary-rocking furnaces

Ciura L., Cwolek B., Malec W., 254 Analiza możliwości eliminacji ołowiu w odlewniczych stopach miedzi
Marchewka Ł.: Analysis of a possibility of lead elimination from the casting copper alloys

Ciura L., Cwolek B., Malec W., 263 Badania właściwości odlewniczych, mechanicznych i struktury nowych
Marchewka Ł.: ekologicznych mosiądzów armaturowych. Badania wstępne
Examination of castability, mechanical properties and structure of new
ecological brasses for fittings. Preliminary study

Wesołowska K., Chmielarz A., 270 Dwa lata uczestnictwa IMN w projekcie europejskim BioMinE: Biotechnologie
Czaplicka M., Fijałkowska A.: w zastosowaniu do europejskich zasobów surowców metalonośnych
Two years of IMN’s participation in the european project BioMinE:
Biotechnologies for metals bearing materials in Europe

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
ALUMINIUM PROCESSING

Kwapisz M., Svetlichnyy D., Milenin A.: 272 Badania doświadczalne wpływu temperatury walcowania na własności
mechaniczne taśm aluminiowych w procesie walcowania pakietowego ARB
Experimental study of influence of the temperature on mechanical properties of
aluminum strips in accumulative roll-bonding process ARB
METALURGIA PROSZKÓW
POWDER METALLURGY

Leżański J., Madej M.: 276 Kształtowanie właściwości porowatych spieków ze stali szybkotnącej pod
wpływem miedzi i grafitu oraz parametrów formowania
Shaping of the porous properties of sinters from high-speed steel by means
of copper and graphite and suitable forming parameters

BIULETYN INSTYTUTU METALI

NIEŻELAZNYCH
BULLETIN OF THE INSTITUTE
OF NON-FERROUS METALS

Woch M.: 281 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

Bulletin of the Institute Of Non-Ferrous Metals
PRACE DOKTORSKIE 289
I HABILITACYJNE
DOKTORS’ AND ASSISTANT
PROFESSORS’ THESES

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
GLOBAL NON-FERROUS METALS
MARKET

Butra J.: 290 Światowy rynek metali nieżelaznych

Global Non-Ferrous Metals Market
NORMALIZACJA 297
STANDARDIZATION

KRONIKA 298
CHRONICLE

LUDZIE PRZEMYSŁU METALI 301

NIEŻELAZNYCH
PEOPLE OF THE POLISH
NON-FERROUS METALS INDUSTRY

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2007 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
zw. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel, prof. dr Wojciech Z. Misiołek,
Lehigh University USA.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,25 ark. druk. Druk ukończono w maju 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 5, s. 235÷304, maj 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
ZBIGNIEW ŚMIESZEK Rudy Metale R52 2007 nr 5
UKD 669.2/.8(091)(437):
ZBIGNIEW MISIOŁEK :061.6(437)(091)
MIECZYSŁAW WOCH
ALICJA SKOTNICKA

55-LECIE
INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH

HISTORIA I TERAŹNIEJSZOŚĆ

55 YEARS
OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS

THE PAST AND THE PRESENT

Od momentu powołania w 1952 roku Instytut Metali

Nieżelaznych działa dla potrzeb przemysłu metali nieżela-
znych, stanowiąc zaplecze badawczo-rozwojowe tej, waż-
nej dla gospodarki narodowej, branży. W okresie minionych
55 lat zmieniały się kierunki rozwoju i potrzeby branży me-
tali nieżelaznych. Nie zmieniła się natomiast misja i rola In-
stytutu jako inspiratora postępu, a przede wszystkim partne-
ra istotnych przedsięwzięć w obszarze przemysłu metali
nieżelaznych, które były i są źródłem wielu sukcesów, decy-
dujących o obecnym potencjale i konkurencyjności branży. Pierwszy dyrektor Jerzy Adamiczka
55. rocznica działalności Instytutu stwarza okazję do spoj- The first director — Jerzy Adamiczka
rzenia na historię jego działalności przez pryzmat ważniej-
szych dokonań i wydarzeń mocno związanych z historią
polskiego przemysłu metali nieżelaznych, do spojrzenia
także na ludzi stanowiących kadrę Instytutu. Tych, którzy
odegrali główną rolę w jego historii, jak też tych, którzy
codzienną i rzetelną pracą tę historię współtworzyli.
W początkowym okresie działalności Instytutu w jego
skład wchodziły zakłady Przeróbki Rud, Metali Nieżelaznych
i Metalurgii Proszków oraz laboratoria badawcze w Byto-
miu i Trzebini. W 1953 roku uruchomiony został w Gliwi-
cach Zakład Produkcji Doświadczalnej, którego działalność
jest obecnie kontynuowana przez Zakład Przetwórstwa Me-
tali INMET-IMN. W 1959 roku włączono do Instytutu Od-
dział Metali Lekkich w Skawinie, a w 1974 r. powołany zo-
stał przy Instytucie Zakład Produkcji Doświadczalnej w
Legnicy, działający obecnie jako Oddział IMN.
Pierwszym dyrektorem Instytutu był doc. Jerzy Adamiczka
— absolwent Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
Kadrę Instytutu stanowili i stanowią głównie absolwenci Pierwsza siedziba IMN przy ul. Karola Miarki
Akademii Górniczo-Hutniczej oraz Politechniki Śląskiej. The first IMN building at Karola Miarki street

Prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek, prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek , dr Mieczysław Woch, mgr inż. Alicja Skotnicka — Instytut
Metali Nieżelaznych, Gliwice.

237
W kolejnych latach Instytutem kierowali: 4. Mgr A. Rausz — 1965÷1974,
5. Mgr J. Suchoń — 1974÷1976,
Dyrektorzy Naczelni:
6. Mgr F. Łęgowski — 1976÷1986,
Prof. W. Babiński — 1964÷1975, 7. Dr S. Księżarek — 1986÷1991,
Prof. Z. Śmieszek — 1975÷1991, 8. Mgr Z. Myczkowski — od 1991 do nadal.
Prof. J. Botor — 1991÷1995, Pracami Rady Naukowej Instytutu Metali Nieżelaznych,
Prof. Z. Śmieszek — od 1996 ponownie. ważnego organu Instytutu w zakresie kształtowania polityki
Zastępcy Dyrektora ds. Naukowych: naukowej, kierowali kolejno wybitni naukowcy cieszący się
1. Doc. dr W. Rutkowski — 1952÷1958, uznaniem nie tylko w kraju, ale również znani i cenieni za
2. Doc. mgr inż. S. Balicki — 1958÷1962, granicą:
3. Doc. W. Babiński — 1962÷1964, 1. Prof. A. Krupkowski (AGH) — 1952÷1974,
4. Prof. J. Golonka — 1964÷1979, 2. Prof. B. Ney (AGH) — 1974÷1976,
5. Prof. Z. Misiołek — 1987÷1991, 3. Prof. J. Nawrocki (Pol. Śląska) — 1974÷1976,
6. Dr P. Kapias — 1991÷1996, 4. Prof. J. Sędzimir (AGH) — 1981÷1990,
7. Doc. J. Zakrzewski —1996÷1999, 5. Prof. W. Missol (IMN) — 1991÷1995,
8. Dr inż. A. Chmielarz — od 2002 do nadal. 6. Prof. H. Morawiec (UŚ) — 1995÷1999,
7. Prof. J. Zasadziński (AGH) — od 1999 do nadal.
Dyrektorzy ds. Przeróbki Rud i Metalurgii Metali Nie-
żelaznych:
1. Doc. K. Rzyman — 1964÷1973,
2. Doc. Z. Śmieszek — 1973÷1974,
3. Doc. S. Sobierajski — 1985÷1991, 1999÷2006.
Dyrektorzy ds. Przetwórstwa:
1. Dr W. Babiński — 1963÷1964,
2. Dr H. Orzechowski — 1979÷1983,
3. Prof. Z. Misiołek — 1983÷1987,
4. Doc. K. Joszt — 1987÷1991,
5. Dr M. Woch — od 2001 do nadal.
Zastępcy Dyrektora ds. Technicznych:
1. Doc. dr E. Kamienski — 1954÷1960,
2. Doc. W. Babiński — 1960÷1961, Przedstawiciele kadry Instytutu w latach 1960÷1970
3. Mgr W. Krupka — 1961÷1965, Representatives of the Institute staff in the years 1960÷1970

Obecny dyrektor Instytutu Zbigniew Śmieszek w gronie kadry

Current director Zbigniew Śmieszek with key staff members

238
 W jubileuszowym artykule warto przypomnieć ważniej-
sze osiągnięcia Instytutu w historii jego kompleksowej
działalności, a także wspomnieć twórców tych osiągnięć.
W dziedzinie wzbogacania surowców mineralnych,
zwłaszcza rud metali nieżelaznych, węgla, surowców odpa-
dowych i wtórnych, opracowano szereg technologii wzbo-
gacania tych surowców wprowadzonych do budowy i mo-
dernizacji istniejących zakładów.
Zasłużeni dla rozwoju tej dziedziny naukowcy, którzy
pracowali w IMN, to: doc. Władysław Madej, Henryk
Czarkowski, doc. Renata Bortel, doc. Anna Molicka, mgr
inż. Mirosław Ślusarek, doc. Mirosław Oktawiec, mgr inż.
Henryk Ogaza.
Obecnie pracują: dr Andrzej Wieniewski — kierownik Za-
kładu Przeróbki Surowców Mineralnych i Utylizacji Odpa-
dów, mgr inż. Zbigniew Myczkowski, mgr inż. Jan Gramała.
Zakład Przeróbki Surowców Mineralnych i Utylizacji
Odpadów opracowuje konstrukcje nowych maszyn i urządzeń
przeróbczych, a od 2001 r. jest już dostawcą tych urządzeń
dla przemysłu metali nieżelaznych.
Wśród osiągnięć z zakresu technologii wzbogacania
wymienić można:
⎯ opracowanie, wdrożenie i doskonalenie technologii wzbo-
gacania rud miedzi dla zakładów przeróbczych KGHM
PM S.A. — Lubin,
⎯ technologię wzbogacania rud Zn-Pb i opracowanie zało-
żeń projektowych dla ZGH Bolesław i ZG Trzebionka,
⎯ technologię wzbogacania rud ze złóż perspektywicz-
nych (Cu — Małomice, Zn-Pb — Zawiercie, polimeta-
liczne — Myszków),
⎯ wprowadzenie do praktyki przemysłowej nowych od-
czynników flotacyjnych (ksantogenianów, alkoholi cięż-
kich, ADTM, poliglikoli, mieszanki ksantogenianów,
dwutiofosforanów),
⎯ opracowanie technologii przerobu surowców wtórnych
dla odzysku srebra i miedzi z wymurówki pieców oraz
aluminium i miedzi z zużytych kabli,
⎯ opracowanie technologii i założeń projektowych zakła-
du wzbogacania rud Ti-Zr w Wietnamie oraz wzboga-
cania brazylijskich rud miedzi i greckich rud mangano-
wych,
⎯ uruchomienie flotacji węgla z zastosowaniem flotowni-
ków IZ-12 wraz z automatyczną regulacją poziomu ilo-
ści powietrza kopalni BAJ-LUN — Chiny.
W zakresie konstrukcji maszyn i urządzeń na uwagę
w szczególności zasługują:
⎯ pneumo-mechaniczne maszyny flotacyjne typu IZ wraz
z układami automatycznej regulacji, a od końca lat
dziewięćdziesiątych maszyny flotacyjne nowej genera-
cji oraz hydrocyklony.
Ważnym osiągnięciem końca lat dziewięćdziesiątych
jest opracowanie nowych konstrukcji maszyn flotacyjnych
dla flotacji rud metali nieżelaznych i węgla wraz z układa-
mi automatycznej regulacji. Rozwiązania te są przedmio-
tem zgłoszeń do UP RP.
Rozwiązanie konstrukcji aeratorów maszyn flotacyjnych
zostało nagrodzone złotym medalem na 50. jubileuszowych
Światowych Targach Wynalazczości Badań Naukowych
i Nowych Technik BRUSSELS EUREKA.
Innym ważnym kierunkiem badań w ostatnich latach
jest opracowanie nowych urządzeń i technologii procesów
przygotowania rud do flotacji. Zastosowanie w ZWR Lubin
Stanowisko badawcze do badania aeratorów maszyn flotacyjnych
Research installation for testing aerators of flotation machines
— KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. nowej konstrukcji urzą-
dzenia do rozmywania rudy wpływa na poprawę efektyw-
ności procesów wzbogacania oraz pozwala osiągnąć bardzo
istotne oszczędności energetyczne. Działania te promują
polską myśl techniczną oraz poprzez szeroką kooperację
uruchamiają nowe miejsca pracy.
W zakresie hutnictwa metali ciężkich punktem wyjścia
do prowadzonych prac były badania o charakterze podsta-
wowym, obejmujące określenie wybranych właściwości fi-
zykochemicznych materiałów i układów metalurgicznych
oraz badania kinetyki procesów.
Zasłużeni w zakresie hutnictwa naukowcy, którzy pracowali
w IMN: doc. Wilibald Pająk, doc. Jan Sosin, doc. Jan Cebu-
la, doc. Stanisław Zaczkowski, dr inż. Piotr Kapias, dr inż.
Józef Warczok, mgr inż. Janusz Lisowski, mgr inż. Julian
Bystroń.
Obecnie pracują: doc Józef Czernecki — kierownik Zakła-
du Hutnictwa, mgr inż. Stefan Gizicki, mgr inż. Ryszard
Prajsnar, prof. Jan Botor, dr inż. Andrzej Zajączkowski, dr
inż. Zdzisław Miczkowski, dr inż. Jerzy Kozłowski.
Do ważniejszych osiągnięć technologicznych z tego za-
kresu należy:
⎯ modernizacja technologii stapiania koncentratów w pie-
cach szybowych i konwertorowania kamienia miedzio-
wego — zastosowanie dmuchu powietrza procesowego
wzbogaconego w tlen (HM LEGNICA),
⎯ udoskonalenie procesu rafinacji ołowiu i odzysku srebra
w postaci metalu Dore'a wdrożone w HC MIASTECZ-
KO Śl.,
⎯ technologia rafinacji ołowiu surowego pochodzącego
z przerobu złomu akumulatorowego — jako podstawa
budowy nowej rafinerii w Zakładzie ORZEŁ BIAŁY S.A.,
⎯ technologia przerobu złomu akumulatorowego w pie-
cach obrotowo-wahadłowych z zastosowaniem palni-
ków tlenowych (ORZEŁ BIAŁY S.A.),
⎯ technologie przerobu pyłów stalowniczych w piecach
obrotowych z zastosowaniem topników (BOLESŁAW
RECYCLING),
⎯ modernizacja technologii celem produkcji bieli cynkowej
o podwyższonej powierzchni właściwej w Hucie OŁA-
WA i w Hucie BĘDZIN.
Znaczące miejsce w działalności Instytutu zajmują hy-
dro- i elektrometalurgiczne technologie otrzymywania meta-
li, w tym metali szlachetnych, przez ługowanie, ekstrakcję,
239
sorpcję jonowymienną, elektrolizę i elektrorafinację —
rozwijane w Zakładzie Hydro-Elektrometalurgii.
Do specjalistów, którzy wnieśli znaczący wkład dla rozwo-
ju tego kierunku zaliczają się: doc. Irena Pająk, doc. Jerzy
Krynicki, doc. Janusz Wójtowicz, doc. Jerzy Zakrzewski.
Obecnie pomnażają ten wkład między innymi: mgr inż. K.
Anyszkiewicz — kierownik Zakładu Hydrometalurgii, mgr
inż. W. Baranek, dr inż. G. Benke, mgr inż. Z. Szołomicki,
dr inż. L. Gotfryd, P. Grzechca, G. Machelska, U. Raszka.
Główne osiągnięcia w zakresie hydro-elektrometalurgii:
⎯ intensyfikacja procesu elektrorafinacji miedzi w HM
LEGNICA i HM GŁOGÓW,
⎯ wdrożenie technologii odzysku renu z kwasu płuczko-
wego w HM GŁOGÓW II,
⎯ modernizacja technologii elektrorafinacji w HM GŁO-
GÓW I,
⎯ badania nowych inhibitorów dla poprawy jakości katod
miedzianych (HM LEGNICA).
Ochrona środowiska jest rozwijana od początków dzia-
łalności Instytutu.
Do zasłużonych pracowników tego kierunku należeli: prof.
Zbigniew Śmieszek, mgr H. Gogoliński, mgr inż. St. Dziu-
ra, W. Gutowski, inż. L. Markiewicz, mgr inż. Z. Lisławski,
P. Weiss, L. Pierewicz, R. Szeliga, mgr inż. J. Trawczyński,
mgr inż. Z. Dalewski, mgr inż. E. Johnasowa, mgr inż. Z.
Koryciński, mgr inż. S. Peszat, mgr inż. T. Wlazińska, dr
inż. W. Strączak, mgr inż. Ozóg, dr M. Chojnowski.
Aktualnie pracują: dr inż. Andrzej Chmielarz, dr J. Mro-
zowski, mgr inż. K. Kamiński, mgr inż. A. Kowalski, mgr
inż. W. Traczewski, mgr inż. W. Wasilewski.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych opracowano, skon-
struowano i wytwarzano pierwsze zestawy aparatury do po-
miaru emisji pyłowej i gazowej. W tym czasie Instytut
współuczestniczył w tworzeniu przemysłowych służb ochro-
ny środowiska, przede wszystkim poprzez intensywną akcję
szkoleniową i pomiary właściwości emitowanych pyłów.
Od lat osiemdziesiątych IMN prowadzi badania procesu
odsiarczania gazów. W ich wyniku opracowany został wa-
riant technologii mokrej, który wdrożono w trzech zakła-
dach przemysłowych, ważnym osiągnięciem było opraco-
wanie, we współpracy z Instytutem Inżynierii Chemicznej
PAN, technologii i założeń technicznych dla instalacji od-
siarczania spalin w Elektrowni RYBNIK.
Spośród prac poświęconych problematyce oczyszczania
wód i ścieków wyróżnić należy wdrożone prace umożliwia-
jące zamykanie obiegów wodnych, w szczególności w za-
kładach flotacji oraz wykonanie projektu i uruchomienie
oczyszczalni ścieków kwaśnych w ZGH BOLESŁAW.
Z ostatnich osiągnięć Zakładu Ochrony Środowiska wy-
mienić trzeba:
⎯ wdrożenie technologii oczyszczania gazów anodowych
we wszystkich hutach miedzi,
⎯ opracowanie technologii produkcji gipsu syntetycznego
z materiałów odpadowych hutnictwa miedzi,
⎯ wykonanie dla Ministerstwa Środowiska opracowania
„Najlepsze Dostępne Techniki (BAT) — wytyczne dla
branży metali nieżelaznych — produkcja z surowców
pierwotnych”.
Ważnym elementem działalności Zakładu są usługi po-
miarowe, a potwierdzeniem kompetencji w tej dziedzinie
jest akredytacja laboratorium w zakresie pomiarów emisji
zanieczyszczeń.
240
Tematyka prac n-b prowadzonych z zakresu analityki che-
micznej związana jest ze światowym rozwojem technik
analitycznych, dla nowych procesów technologicznych w za-
kładach przemysłu metali nieżelaznych.
Wymienić tu należy takie, jak:
⎯ technologia pieca zawiesinowego w HM GŁOGÓW,
⎯ technologia procesu Imperial Smelting (IS) w HC MIA-
STECZKO Śl.,
⎯ technologia odzysku metali szlachetnych ze szlamów
anodowych w HM GŁOGÓW,
⎯ technologia wzbogacania rud w KGHM POLSKA MIEDŹ
S.A.
Zakład Chemii Analitycznej IMN posiada System Jakości
zgodny z normą PN/EN 45001 i Przewodnictwem ISO/IEC
nr 25, potwierdzony certyfikatem akredytacji Polskiego
Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC).
Zasłużeni naukowcy, którzy pracowali w Zakładzie Chemii
Analitycznej: doc. dr Stanisława Witkowska, dr inż. Izabela
Adamiec, mgr inż. Maria Małusecka, mgr inż. Helena Ję-
drzejewska, dr inż. Andrzej Fudal.
I obecnie pracują: dr inż. Ewa Szmyd — kierownik Zakła-
du Chemii Analitycznej, dr inż. Ewa Muller, dr inż. Zofia
Mzyk, doc. dr hab. inż. Marianna Czaplicka, dr inż. Jan
Mzyk, mgr inż. Andrzej Hryniszyn, mgr inż. Łucja Buzek,
Anna Piskorz, Małgorzata Celewicz, Alicja Sobońska.
Specjalistyczną działalnością Zakładu jest od szeregu
już lat opracowywanie i wytwarzanie certyfikowanych ma-
teriałów odniesienia. Aktualny Katalog Wzorców IMN za-
wiera ponad 90 serii spektrometrycznych materiałów od-
niesienia oraz 46 pojedynczych chemicznych materiałów
odniesienia dla rud, koncentratów, metali i ich stopów.
Wzorce te od wielu lat mają licznych odbiorców tak w kra-
ju jak i zagranicą.
Działalność badawczo-rozwojowa dotycząca przetwór-
stwa metali i stopów oraz nowych materiałów metalicznych
skupia się w Zakładzie Technologii Przetwórstwa Metali
i Stopów, w Zakładzie Inżynierii Materiałowej i Metalurgii
Proszków, natomiast problematyka dotycząca metali lek-
kich — w Oddziale Metali Lekkich IMN w Skawinie.
Zasłużeni naukowcy specjaliści, którzy pracowali w wy-
mienionych Zakładach: prof. Jan Golonka, prof. Zbigniew
Misiołek, prof. Stanisław Stolarz, prof. Henryk Morawiec,
doc. Janusz Pacałowski, doc. Stanisław Socha, doc. Tadeusz
Kozubowski, doc. Gustaw Zaborowski, doc. Wacław Ce-
gielski, doc. Jan Rusz, doc. Jerzy Bukowiecki, mgr inż. Jó-
zef Bigaj, mgr inż. Maria Rażniewska, mgr inż. Tadeusz
Narbutt, mgr inż. Wit Zółkowski;
OML Skawina: prof. Marian Orman, prof. Zofia Orman,
doc. Adam Galanty, doc. Leszek Gablankowski, doc. Jerzy
Studencki, doc. Jacek Szymański, doc. Zenobia Kozielska,
doc. Mieczysław Wożniak, mgr Alina Golian, mgr inż.
Zygmunt Pogan, mgr inż. Leszek Pałasiński, mgr inż. Ste-
fan Miłoś, Benedykt Skałka.
Obecnie pracują: doc. Ludwik Ciura — kierownik Zakładu
Technologii Przetwórstwa Metali i Stopów, prof. Zbigniew
Rdzawski, doc. Jerzy Stobrawa, dr inż. Jan Wesołowski,
mgr inż. Witold Malec, prof. Witold Missol, dr Roman Ko-
lano, mgr inż. Lucjan Kubica, dr Mariusz Staszewski. mgr
inż. Marian Czepelak, mgr Norbert Wójcik, dr Aleksandra
Kolano-Burian.
OML Skawina: dr inż. Władysław Wężyk — dyrektor Od-
działu, dr inż. Andrzej Kłyszewski, dr inż. Juliusz Sender-

Stanowisko odlewu ciągłego w ZPM INMET
Continuous casting line at ZPM INMET
ski, dr inż. Mieczysław Opyrchał, dr inż. Marzena Lech-
-Grega, dr inż. Tomasz Stuczyński, dr inż. Janusz Żele-
chowski, dr inż. Wojciech Szymański, mgr inż. Aleksandra
Wrześniak.
Poniżej wymieniono ważniejsze osiągnięcia IMN w za-
kresie przetwórstwa i rozwoju nowych materiałów meta-
licznych.
⎯ Wdrożenie do produkcji przemysłowej drutów ze sto-
pów Pt/Pd.
Druty ze stopu platyny oraz palladu na te tzw. siatki ka-
talityczne produkuje Mennica S.A. w Warszawie i sku-
tecznie konkuruje z firmami światowymi, takimi jak:
JOHNSON-MATTHEY, DEGUSSA, HERAEUS oraz
ENGELHARD-CLAD.
⎯ Wdrożone w HMN Szopienice technologie moderniza-
cji topienia i półciągłego odlewania wlewków z miedzi
i mosiądzów oraz obróbki cieplnej taśm dla poprawy ich
jakości oraz zwiększenia produkcji.
⎯ W przetwórstwie cynku i ołowiu wdrożenie nowego,
wieloskładnikowego stopu cynku do cynkowania wyro-
bów stalowych.
⎯ Wprowadzenie produkcji taśm i blach z opracowanego
przez IMN stopu ZnCu0,1Ti0,1; w wyniku badań i prób
przemysłowych zastosowanie bezwlewkowej technolo-
gii walcowania taśm i blach z wymienionego stopu.
⎯ W grupie stopów ołowiu zaproponowano w ZGH Orzeł
Biały stopy z dodatkiem m.in. wapnia oraz zmniejszo-
nej ilości antymonu, umożliwiające produkcję nowej
generacji akumulatorów bezobsługowych, w tym hy-
brydowych.
⎯ Z zakresu nowych materiałów wymienić należy inten-
sywnie prowadzone w ostatnich latach badania nano-
krystalicznych i amorficznych materiałów magnetycznie
miękkich na osnowie kobaltu i żelaza.
W roku 1991 utworzono w IMN Laboratorium Materia-
łów Szybkoschładzanych, które podjęło badania technolo-
giczne oraz prace nad strukturą i własnościami tego typu
stopów.
Do najważniejszych dokonań w tej tematyce zaliczyć
należy:
⎯ Technologie wytwarzania amorficznych rdzeni na osno-
wie żelaza i zastosowanie ich w rozdzielczych transfor-
matorach energetycznych, które poddano eksperymen-
talnej eksploatacji w Polskich Sieciach Energetycznych.
⎯ Technologie wytwarzania rdzeni nanokrystalicznych na
osnowie żelaza dla zastosowań w elektronice i energo-
elektronice.
⎯ Zrealizowanie kompleksowych badań zjawiska anizo-
tropii magnetycznej w stopach amorficznych na osno-
wie kobaltu.
⎯ Technologie wytwarzania lutowi amorficznych na osno-
wie niklu lub miedzi.
Laboratorium Materiałów Szybkoschładzanych stało się
czołowym zespołem w kraju w dziedzinie materiałów
szybkoschładzanych, a w szczególności w zakresie techno-
logii ich wytwarzania oraz zastosowania tych materiałów
w praktyce. Wysoka jakość tych prac potwierdzona na licz-
nych konferencjach międzynarodowych, przyczyniła się do
nawiązania współpracy międzynarodowej.
Nowe stanowisko do odlewania taśm amorficznych
metodą ultraszybkiego schładzania
New casting machine for the production
of amorphous ribbons by rapid quenching
Obszar dotyczący przetwórstwa metali i stopów lekkich
stanowi podstawę działalności Oddziału Metali Lekkich
IMN w Skawinie.
Oddział w Skawinie działa jako Centrum Kompetencyjne
CentrAl, dla potrzeb VI Programu Ramowego stworzono
sieć naukowo-badawczą AluTrans, której Centrum jest ko-
ordynatorem.
Oddział jest współzałożycielem Polskiego Centrum Alumi-
nium, zrzeszającego zakłady przemysłu aluminiowego dzia-
łające na terenie Polski z siedzibą PCA na terenie Oddziału.
Oprócz prowadzenia badań naukowych, w Oddziale produ-
kowane są urządzenia i aparatura pomiarowo-kontrolna,
a także półprodukty ze stopów aluminium.
Oferta OML-Skawina dla przemysłu obejmuje:
⎯ Urządzenia do rafinacji aluminium i jego stopów.
⎯ Urządzenia do kontroli zagazowania stopów aluminium.
⎯ Krystalizatory do odlewania wlewków.
⎯ Stopy aluminium specjalnego przeznaczenia.
⎯ Modyfikatory i dodatki stopowe.
⎯ Powłoki tlenkowe dekoracyjne i ochronne.
Ważniejsze osiągnięcia badawczo- technologiczne:
⎯ Technologia przesycania prętów wyciskanych ze stopów
aluminium na wybiegu prasy wraz z konstrukcją urzą-
241
 dzenia i systemem sterowania wdrożona w Grupie KĘ-
TY S.A. — zgłoszona do opatentowania.
⎯ Technologia produkcji taśm ze stopu AlMn platerowa-
nych stopami Al-Si przeznaczonych na chłodnice i kli-
matyzatory samochodowe.
Technologia ta została wdrożona i zastosowana w Hucie
Aluminium KONIN S.A. dla zabezpieczenia dostaw dla
firm Delphi i VALEO.
⎯ Technologia wyciskania prętów ze stopów AlSiNi (Fe)
wytwarzanych metodą proszkową. Technologia ta zosta-
ła opracowana i finansowana przez Unię Europejską
w ramach V Ramowego Programu.
⎯ Technologia produkcji blach i taśm głębokotłoczonych
dla przemysłu opakowań, wdrożona w ramach moderni-
zacji Walcowni w Hucie Aluminium KONIN S.A.
⎯ W zakresie stopów lekkich na bazie aluminium opracowa-
no technologię odlewania wlewków systemem thixotro-
powym oraz technologie wytwarzania wyrobów metodą
thixoformingu. Uzyskane wyniki dają podstawę do opra-
cowania i uruchomienia produkcji wlewków o struktu-
rze rheocast na skalę przemysłową.
Zaplecze technologiczne Instytutu stanowią Zakłady
doświadczalne Instytutu: Oddział IMN w Legnicy oraz Za-
kład Przetwórstwa Metali INMET-IMN.
Zakłady te wdrażają nowe technologie i prowadzą specjali-
styczną produkcję małotonażową.
Czołowi pracownicy Oddziału IMN w Legnicy: doc. dr Ry-
szard Chamer — Dyrektor Oddziału, mgr inż. Zygmunt
Kurek, mgr inż. Jan Kopeć, inż. Jacek Orski, mgr inż. Fran-
ciszek Czechowski.
Czołowi przetwórcy Zakładu INMET z lat ubiegłych: mgr
inż. Feliks Łęgowski, mgr inż. J. Dziemianko, mgr inż. Ma-
rian Sadowski, mgr inż. Jan Grzegorczyk, mgr inż. Wło-
dzimierz Kozera, Wili Jonda, Bronisław Rutkowski.
Obecnie pracują: dr inż. St. Księżarek — dyrektor Zakładu,
mgr inż. B. Besztak, K. Kwapień, A. Modrzejewski, mgr
inż. K. Durst, K. Kałużny, W. Odziomek, J. Grabowski, mgr
inż. T. Ciura, A. Łukaszewski.
W Oddziale IMN w Legnicy zagospodarowywane są su-
rowce odpadowe z hutnictwa i przetwórstwa metali nieże-
laznych. Podstawowa działalność Oddziału obejmuje:
⎯ Produkcję czarnego tlenku miedziowego jako mikro-
elementu miedzi do pasz i nawozów sztucznych, sprze-
dawanego w całości do państw Unii Europejskiej.
⎯ Produkcję mineralnych uzdatniaczy wody pitnej Hydro-
cleanit i Aquacleanit wytwarzanych z krajowych kopalin
dolomitowych i magnezytowych, które znajdują zasto-
sowanie do oczyszczania wody pitnej.
⎯ Produkcję materiałów ściernych z odpadowych żużli
z hutnictwa miedzi.
IMN Oddział Legnica jako pierwszy w kraju podjął
produkcję na skalę przemysłową materiałów ściernych
z żużli pomiedziowych. Ścierniwa te stosowane są do
oczyszczania powierzchni metalowych metodą strumie-
niowo-ścierną dla zabezpieczenia antykorozyjnego.
⎯ Produkcję chlorku cynku, którego odbiorcą są produ-
cenci bateryjek.
⎯ Zagospodarowanie odpadowych surowców ołowiono-
śnych.
Zakład Przetwórstwa Metali INMET rozwinął w ostat-
nich latach produkcję szeregu nowych asortymentów high
technology. Wymienić tu należy nowe, dotychczas nie wy-
242
twarzane w kraju stopy miedzi i srebra typu: AgCuNi,
AgCuSn, AgCuZnSn i AgCuZnNi, o rosnącym eksporcie
do USA, spoiwa twarde, srebrowe i bezsrebrowe, bezkad-
mowe, ekologiczne materiały stykowe.
Nowym asortymentem produkcji o szybko rosnącym zapo-
trzebowaniu są tzw. druty płaszczowe. Są to druty bimeta-
lowe o rdzeniu z żelaza armco lub stopu FeNi42 w płaszczu
miedzianym o średnicach 0,2÷0,7mm stosowane jako złą-
cza próżnioszczelne szkło-metal, a w rozszerzonym zakre-
sie wymiarowym ∅ 1,2÷3,0 mm jako druty przeznaczone
na kable elektryczne.
Dzień dzisiejszy Instytutu i spojrzenie w przyszłość
Instytut Metali Nieżelaznych jest dzisiaj dużym instytu-
tem badawczym, którego działalność ukierunkowana jest na
rozwój technologii i innowacyjność, głównie w przemyśle
metali nieżelaznych. Cechy charakterystyczne IMN:
⎯ Czołowy instytut badawczy w Polsce, o uznanej pozycji
w Europie i świecie.
⎯ Duży instytut, zatrudniający ponad 420 pracowników
o przychodach rocznych ponad 100 mln zł/rok.
⎯ Prowadzi badania kompleksowe w 9 zakładach badaw-
czych w zakresie wszystkich metali nieżelaznych, szcze-
gólnie Cu, Al, Zn, Pb, Ag, w odniesieniu do takich spe-
cjalności, jak:
⎯ przeróbka rud i innych surowców mineralnych, a także
surowców wtórnych,
⎯ pirometalurgia,
⎯ hydrometalurgia,
⎯ przerób złomów i odpadów,
⎯ ochrona środowiska,
⎯ chemia analityczna,
⎯ przetwórstwo metali,
⎯ inżynieria materiałowa — nowe materiały.
⎯ Instytut I kategorii w ocenie parametrycznej Komitetu
Badań Naukowych.
⎯ Dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa.
⎯ Wysokie wskaźniki efektywności badań:
efekty ekonomiczne wdrożeń 2÷3 zł efektów na 1 zł na-
kładów,
okres zwrotu nakładów na nowe technologie 1÷3 lata.
⎯ Centralny ośrodek badawczy przemysłu metali nieże-
laznych — narodowego przemysłu Polski.
⎯ Szeroka, dobra współpraca z przedsiębiorstwami metali
nieżelaznych.
⎯ Dobre wyposażenie w aparaturę naukowo-badawczą i in-
stalacje do badań pilotowych.
⎯ Szeroka współpraca międzynarodowa, szczególnie w ra-
mach Programów Ramowych Unii Europejskiej.
⎯ Szeroka współpraca z ośrodkami naukowymi i projek-
towymi szczególnie:
⎯ Akademią Górniczo-Hutniczą — Wydział Metali Nie-
żelaznych,
⎯ Politechniką Śląską,
⎯ Politechniką Wrocławską,
⎯ Instytutem Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN,
⎯ Biprometem S.A.,
⎯ AMK S.A.
Kluczowe kierunki działań IMN w najbliższych latach:
⎯ Innowacyjność opracowań.
 Baza badawcza Instytutu
Od lewej: skaningowy mikroskop elektronowy LEO GEMINI 1525 z mikroanalizatorem rentgenowskim ROENTEC,
komputerowo sterowany system do obróbki cieplnej i cieplno-magnetycznej, na dole — spektrometr absorpcji atomowej
Research infrastructure of the IMN
From the left: LEO GEMINI 1525 scanning electron microscope with the ROENTEC X-ray micro-analyser,
computer-controlled system for heat treatment and thermo-magnetic treatment, at the bottom – atomic absorption spectrometer

⎯ Wdrożenia i wysokie efekty ekonomiczne wdrożeń.
⎯ Patenty i licencje.
⎯ Pełne wykorzystanie możliwości wynikających z nowych
ustaw i programów rządowych.
⎯ Tworzenie konsorcjów o współpracy naukowej i nauko-
wo-technicznej z przedsiębiorstwami, wyższymi uczel-
niami, placówkami PAN, biurami projektowymi i za-
kładami budowy maszyn.
⎯ Znaczące rozszerzenie współpracy z zagranicą i ekspor-
tu rozwiązań IMN.
⎯ Dalsze rozszerzenie potencjału badawczego Instytutu,
szczególnie kadrowego poprzez nabór nowych, zdol-
nych pracowników badawczych z kraju i zagranicy.
⎯ Znaczące zwiększenie specjalistycznej produkcji mało-
tonażowej Oddziałów i Zakładów Instytutu wraz z wpro-
wadzeniem zmian w strukturze własnościowej — utwo-
rzenie spółek z udziałem IMN.
Najważniejszymi zadaniami dla Instytutu w najbliż-
szych latach będzie opracowywanie nowych technologii
i wyrobów na poziomie światowym, wzrost efektywności
wdrożeń, dalsze rozszerzanie współpracy z przemysłem
metali nieżelaznych i innymi branżami, także rozwój spe-
cjalistycznej produkcji małotonażowej, rozwój potencjału
badawczego Instytutu, w tym nabór nowej kadry badaw-
czej, wprowadzenie zmian w strategii Instytutu odpowied-
nio do wyzwań współczesnej nauki o globalnej gospodarki.

243
Szanowni Państwo
Drodzy Czytelnicy

Ladies and Gentleman

Dear Readers

Z dniem 12 marca 2007 r., Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych w Polsce objęło
prawnie patronatem czasopismo naukowo-techniczne RUDY I METALE NIEŻELAZNE. Majowy 5 numer
edycji czasopisma ukazuje się w zmienionej oprawie i z logo SITMN. Stało się to dzięki życzliwości Zarządu
SITPH, z którym podpisano stosowne porozumienie. Przytoczę istotne dwa punkty tego porozumienia, a mia-
nowicie:
1. SITPH oświadcza, że na mocy Uchwały Nr 41 Walnego Zgromadzenia Delegatów SNT z dnia 12 czerwca
i Uchwały nr 35 Zarządu SNT z dnia 23 czerwca 1992 r. uzyskało prawo własności czasopisma RUDY
I METALE NIEŻELAZNE.
2. Wobec wyodrębnienia się ze struktur SITPH nowego Stowarzyszenia — SITMN, dotychczasowy właściciel
czasopisma RUDY I METALE NIEŻELAZNE przekazuje prawo własności tego tytułu nowo powstałemu
Stowarzyszeniu.
Oddzielną umowę o współpracy SITMN zawarło z dotychczasowym wydawcą czasopisma — Wydawnic-
twem Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o. w Warszawie.
Po spełnieniu wymienionych formalności — SITMN, pośrednio cała Branża Przemysłu Metali Nieżelaznych
— stała się ponownie pełnoprawnym właścicielem czasopisma RUDY I METALE NIEŻELAZNE.
Czasopismo to istnieje od 1955 r., powołane z inicjatywy Przemysłu Metali Nieżelaznych w Polsce. Było
i jest nośnikiem najnowszych informacji naukowo-technicznych z dziedziny górnictwa, metalurgii i przetwór-
stwa metali nieżelaznych. Stanowiło wsparcie dla rozwoju innowacyjności i kreatywności kadry inżynieryjno-
-technicznej i ekonomicznej, naukowej, jak też studentów. Przyczyniało się tym samym do wyboru właściwych
strategii rozwoju Przedsiębiorstw Branży Metali Nieżelaznych.
W latach 1970÷1980 prenumerata czasopisma przekraczała 2000 egzemplarzy. Potwierdzało to uznanie i mocne
powiązanie tego czasopisma z poszczególnymi Przedsiębiorstwami Metali Nieżelaznych. Obecnie, czasopismo
należy do elity liczących się w kraju w swojej dziedzinie i według obowiązującej w Ministerstwie Nauki

244
i Szkolnictwa Wyższego kategoryzacji (walory naukowe) posiada bardzo wysoką 6-punktową ocenę.
Pomimo tak wysokich walorów użytkowych i ocen, czasopismo napotyka trudności finansowe, głównie ze
względu na niską prenumeratę Przedsiębiorstw Metali Nieżelaznych. Łączna prenumerata na 2007 r. wynosi
tylko 320 egzemplarzy (wobec 2000 egz. w latach siedemdziesiątych), w tym 40 egzemplarzy prenumeruje
IMN Gliwice. Jako pełnoprawni właściciele czasopisma mamy wspólny i solidarny obowiązek zapewnić ko-
rzystne warunki istnienia czasopisma na długie lata. Również dla przyszłych pokoleń. Jest to bowiem jedyne
czasopismo tematycznie związane z naszą Branżą. Dobrze służy promocji Firm Metali Nieżelaznych w kraju
i zagranicą. Dlatego czasopismo powinno docierać do wszystkich ogniw organizacyjnych w Przedsiębiorstwach
Metali Nieżelaznych, jak też Firm współpracujących. Należy dążyć do trzykrotnego zwiększenia prenumeraty
od II półrocza 2007 r. W najbliższym czasie Zarząd SITMN zwróci się do Prezesów Zarządów (Dyrektorów)
z propozycją zawarcia umowy — porozumienia o zamieszczaniu płatnych reklam promujących działalność po-
szczególnych Przedsiębiorstw. Oczekujemy wzrostu liczby artykułów z dziedziny górnictwa, hutnictwa i prze-
twórstwa metali nieżelaznych, jak też uwarunkowań prawno-ekonomicznych.
Do działu „Kronika” powinny trafiać informacje z poszczególnych Kół SITMN o organizowanych impre-
zach, obchodzonych jubileuszach, naradach, sympozjach czy konferencjach. Jako czytelnicy mamy możliwość
wpływania na treść merytoryczną i atrakcyjność naszego czasopisma. Miarą naszego zaangażowania będzie sa-
tysfakcja, że jesteśmy właścicielami dobrego i pożytecznego czasopisma.
4 maja to tradycyjne Święto również Hutniczej Braci naszej Branży Metali Nieżelaznych. Z tej okazji
wszystkim pracownikom Przedsiębiorstw, a szczególnie koleżankom i kolegom z Kół SITMN, składam w imie-
niu Zarządu SITMN i swoim własnym gorące hutnicze życzenia: Życzę, aby dzień ten był radosny, spędzony
w gronie Rodziny, Przyjaciół i był powodem do dumy z przynależności do wspaniałej Hutniczej Rodziny Bran-
ży Metali Nieżelaznych w Polsce.

Prezes SITMN
Dr inż. JÓZEF ZB. SZYMAŃSKI

245
NORBERT KUBACZ Rudy Metale R52 2007 nr 5
BOŻENA SKORUPSKA UKD 669.187.2:622.73:
BARBARA RUDNICKA :669.3:553.43:621-926

OCENA PODATNOŚCI
NA ROZDRABNIANIE ŻUŻLI ZAWIESINOWYCH
PO WSTĘPNEJ REDUKCJI W PIECU ELEKTRYCZNYM

Przedstawiono wyniki procesu kruszenia i mielenia dwóch rodzajów żużli zawiesinowych po częściowej redukcji w piecu
elektrycznym. Wykonano próby kruszenia i mielenia żużli oraz w celach porównawczych —- rudy pochodzącej z rejonu
Polkowice. Wyznaczono podatność obu materiałów na kruszenie i mielenie zgodnie z normą PN-G-04401-1. Stwierdzono,
że w celu osiągnięcia zmielenia żużli, gwarantującego uzyskanie wysokich wskaźników flotacji, wymagane jest prawie dwu-
krotnie wyższe zużycie energii niż dla zmielenia twardej rudy dolomitycznej przerabianej w rejonie Polkowice.
Słowa kluczowe: kruszenie, mielenie, indeks Bonda

EVALUATION OF GRINDABILITY OF FLASH SLAG

AFTER PARTIAL REDUCTION IN ELECTRIC FURNACE

In the article the results of grinding and milling process of two types of flash slag after partial reduction in electric furnace
are presented. The tests of grinding and milling of slag and for comparison reason of ore processed in Polkowice plant are
carried out. The grindability of two materials according to PN-G-04401-1 is determined. It was confirmed that in order to
achieve a proper grain size of slag which could guarantee obtaining the good flotation results, nearly twice higher con-
sumption of energy for milling is needed than for milling of hard dolomite ore processed in Polkowice plant.
Keywords: crushing, milling, Bond’s index

Wstęp w zakresie kruszenia i mielenia, a więc podatności na kru-

Proces rozdrabniania (kruszenia i mielenia) jest proce-
sem niezwykle energochłonnym. Energochłonność tego
procesu uzależniona jest od właściwości rozdrabnianego
materiału, takich jak twardość, zwartość (spójność), tekstu-
ry i struktury materiału, typ siatki krystalograficznej, skład-
niki mineralne oraz innych własności fizycznych i che-
micznych. Proces rozdrabniania pochłania na ogół 50 %
i więcej całkowitej energii zużytej przy wzbogacaniu rud.
Osiągnięcie wysokich wskaźników wzbogacania wstęp-
nie odmiedziowanego żużla w procesie flotacji wymaga
oprócz właściwej krystalizacji składników miedzionośnych
i skałotwórczych w trakcie odpowiednio wolnego chłodze-
nia również dostatecznego lub całkowitego uwolnienia tych
składników w procesach kruszenia i mielenia. W przypadku
przyjęcia koncepcji dwuetapowego odmiedziowania żużla
zawiesinowego istnieje konieczność zaprojektowania i bu-
dowy zakładu wzbogacania żużla. Ze względu na koniecz-
ność wymaganego wysokiego stopnia przemiału warunku-
jącego uzyskanie korzystnych wskaźników wzbogacania
flotacyjnego istotnym czynnikiem jest właściwy dobór
układów rozdrabniania (kruszenia i mielenia) na etapie pro-
jektowania zakładu wzbogacania żużla.
W związku z tym należy określić parametry technologiczne
szenie i mielenie żużli, które mają być przedmiotem wzbo-
gacania flotacyjnego.
Ocena podatności żużli na kruszenie
Ocenę podatności na kruszenie wykonano dla żużli
o zbliżonym stopniu odmiedziowania chłodzonych w kadzi
i w dole. W celu porównania podatności żużli na kruszenie
wykonano również ocenę podatności rudy polkowickiej.
Żużle i rudę polkowicką przeznaczoną do badań podatności
na kruszenie skruszono do uziarnienia poniżej 20 mm a na-
stępnie wydzielono poprzez przesiewanie, klasy od 20 do 15
mm w ilości ok. 50 kg. Następnie w kruszarce laboratoryjnej
szczękowej o prostym ruchu szczęk, wyposażonej w szczęki
gładkie, wlocie materiału 100 × 100 mm, ustawiono wiel-
kość szczeliny wylotowej równą 6mm (najmniejsza odle-
głość pomiędzy krawędziami szczęki ruchomej i nierucho-
mej). Po uruchomieniu kruszarki wsypywano badany mate-
riał do pracującej kruszarki w ten sposób, aby przez cały
czas wypełniał on przestrzeń roboczą między szczękami.
Uzyskany produkt kruszenia poddawano analizie sitowej na
sitach o oczkach 10; 6,3; 3,15; 2,0; 1,0; i 0,5 mm. Uzyskane
wyniki analiz ziarnowych zamieszczono w tablicy 1. Na-
stępnie obliczono wartości współczynników pokruszenia r

Mgr inż. Norbert Kubacz, dr inż. Bożena Skorupska, mgr inż. Barbara Rudnicka — Instytut Metali Nieżelaznych, Zakład Wzbogacania
Surowców Mineralnych i Utylizacji Odpadów, Gliwice.

246
 Tablica 1 brze podatne na kruszenie charakteryzują się współczynni-
Podatność żużli i rudy polkowickiej na kruszenie kiem r > 4; średnio podatne r = 3÷4 oraz mało podatne r < 3.
Obliczone współczynniki skruszenia r, będące miarą podat-
Table 1
ności na kruszenie, ujęto w tablicy 1.
Grindability of slags and Polkowice ore Przy zastosowaniu metody uproszczonej, miarą oceny po-
datności na kruszenie jest wychód klasy powyżej 6,3 mm
Podatność w pokruszonym produkcie. Przy wychodzie tej klasy, wy-
Wychód, %
Klasa na kruszenie noszącym poniżej 15 %, ruda jest dobrze podatna na kru-
Materiał ziarnowa według metody
szenie, przy wychodzie od 15 do 30 % — średnio podatna
mm
klasy sumaryczny dokładna uproszczona oraz mało podatna na kruszenie przy wychodzie klasy po-
γg γ + 6,3 mm wyżej 6,3 mm wynoszącym ponad 30 %. Wychody klas
+10,00 3,31 3,31 powyżej 6,3 mm dla poszczególnych żużli i rudy polkowic-
kiej zostały zamieszczone w tablicy 1.
+6,30 22,78 26,09
Podatność na kruszenie badanych żużli chłodzonych
+3,15 21,39 47,48 w kadzi i w dole określona współczynnikiem pokruszenia r
Żużel +2,00 8,94 56,42 i wychodem klasy +6,3 mm jest stosunkowo mało zróżni-
chłodzony 3,05 26,09 cowana. Podkreślić należy, że współczynnik pokruszenia r
w kadzi +1,00 20,67 77,09
dla rudy polkowickiej wynosi 3,35 i jest zbliżony do
+0,50 7,14 84,23 współczynnika r badanych żużli, natomiast wychód klasy
–0,50 15,77 — +6,3 mm wynosi tylko 20,11 %. Na podstawie wykonanej
Σ 100,00 294,62 oceny podatności na kruszenie badane żużle zaliczyć moż-
na do materiałów średnio podatnych na kruszenie.
+10,00 4,40 4,40
+6,30 23,21 27,61 Ocena podatności na mielenie metodą Bonda
+3,15 20,99 48,6
Żużel Znajomość zdolności przemiałowej jest istotnym para-
+2,00 8,59 57,19 metrem, pozwalającym na właściwe zaprojektowanie i ste-
chłodzony 2,99 27,61
w dole +1,00 21,03 78,22 rowanie procesem mielenia. Istnieje wiele metod określenia
+0,50 6,28 84,50 zdolności przemiałowej rud, jednak najbardziej znaną jest
metoda określona przez F. C. Bonda, oparta na trzeciej teorii
–0,50 15,50 —
rozdrabniania. Uogólnieniem parametru zdolności przemia-
Σ 100,00 300,52 łowej jest pojęcie energetycznego wskaźnika pracy. Po
+10,00 1,13 1,13 przeprowadzeniu szeregu doświadczeń w różnych młynach
+6,30 18,98 20,11 przemysłowych, Bond wykazał, że indeks pracy Wi określa
pracę, potrzebną do rozdrobnienia jednej tony materiału do
+3,15 24,94 45,05 wymaganego uziarnienia. Wyniki doświadczeń przemysło-
Ruda +2,00 8,56 53,61 wych pozwoliły Bondowi na opracowanie laboratoryjnej
3,35 20,11
polkowicka +1,00 15,98 69,59 metody wyznaczania indeksu pracy Wi. Dla wyliczenia in-
deksu pracy Bond zaproponował początkowo wzór
+0,50 5,43 75,02
–0,50 24,98 — 16 Pc
Wi = 1,1 ⋅ (3)
Σ 100,00 264,51 G 0,82 100

wg wzoru Po dokonaniu weryfikacji i odpowiednich podstawień

obecnie wzór ma następującą postać
n
( n ⋅100) − n∑ mi
1,1⋅ 44,5
r= i =1
(1) Wi = (4)
100 ⎛ ⎞
⎜ 10 10 ⎟
Pc 0, 23 ⋅ G 0,82 ⎜ − ⎟
⎜ d 80p N
d 80 ⎟
W przypadku zastosowania sześciu sit wzór ten przyjmuje ⎝ ⎠
postać
gdzie
6 Wi — indeks Bonda, kWh/Mg,
(6 ⋅100) − ∑ mi Pc — wielkość oczek sita kontrolnego zastosowanego do
i =1
r= (2) odsiewania drobnej klasy z produktu mielenia, w mikrome-
100 trach,
G — współczynnik mielności (zdolność przemiałowa) wy-
gdzie rażony w gramach na jeden obrót młyna,
n — liczba sit, d 80p — wielkość 80 % ziarna produktu ostatniego cyklu
mi — wychód materiału pozostającego na sicie w procen-
tach. mielenia, w mikrometrach,
N
W przypadku użycia zestawu 6 sit, wartość współczyn- d 80 — wielkość 80 % ziarna nadawy do mielenia, w mi-
nika r waha się od 0 do 6. Przyjmuje się, że materiały do- krometrach.

247
 Podany powyżej wzór pozwalający na wyznaczenie Tablica 3
energii niezbędnej dla przeprowadzenia procesu mielenia Wyniki mielenia wstępnie odmiedziowanego żużla
dotyczy młyna o średnicy wewnętrznej 2,44 m. zawiesinowego chłodzonego w kadzi (masa nadawy = 1290 g)
Dla młynów o innych średnicach należy wprowadzić nastę- Table 3
pujące poprawki
Results of milling of partial reduced flash slag cooled
0, 2
in a ladle (mass of feed = 1290 g)
⎛ 2,44 ⎞
Wid = Wi × ⎜ ⎟ , gdy D ≤ 3,81 m (5)
⎝ D ⎠ Ilość frakcji poniżej, g
Współ-
Sito Liczba
Wid = Wi × 0,914, gdy D ≥ 3,81 m (6) wprowa- czynnik
Lp. kontrolne obro- po
dzone mielności
mm tów prze- uzyskane
gdzie w na- G, g/obr.
miale
dawie
Wi — indeks Bonda dla młyna o średnicy wewnętrznej
2,44 m, 1 0,100 100 123,40 71,00 52,40 0,524
D — średnica wewnętrzna młyna, m. 2 690 619,60 6,80 612,80 0,888
Badania podatności na mielenie metodą Bonda wyko-
nano w młynku kulowym o wymiarach wewnętrznych: 3 377 396,30 34,40 362,20 0,960
o średnicy — 305 mm, długości — 305 mm, wypełnionego 4 361 377,00 21,80 355,20 0,984
mielnikami (kulami) o łącznej masie wynoszącej 20,3 kg 5 354 377,30 20,70 356,60 1,007
(∅ 38 mm — 27 szt., ∅ 29 mm — 81 szt., ∅ 19 mm — 201
6 345 362,90 20,80 342,10 0,992
szt.). Opis młynka i sposób przeprowadzenia testu jest
podany w normie PN-G-04404-1. Liczba obrotów młynka 7 351 371,60 20,00 351,60 1,002
jest ustalona i wynosi 70 ±2 obrotów na minutę. Próbkę ba- 1 0,075 100 100,80 52,40 48,40 0,484
daną stanowi 700 cm3 materiału o uziarnieniu poniżej 2 753 532,30 4,10 528,20 0,701
3,15 mm. Po załadowaniu materiału młynek wykonuje
w pierwszym cyklu 100 obrotów, a po zatrzymaniu materiał 3 495 391,50 21,60 369,90 0,747
rozdrobniony jest przesiewany na sicie kontrolnym. Pro- 4 472 381,70 15,90 365,80 0,775
dukt górny (nadsitowy), po uzupełnieniu świeżą nadawą do 5 456 371,30 15,50 355,80 0,780
ilości 700 cm3 kieruje się do młynka, który wykonuje tyle
6 453 369,90 15,10 354,80 0,783
obrotów, aby uzyskać zawrót 250 %. Powtarzanie prób jest
kontynuowane aż do momentu, gdy masa produktu dolnego 7 452 368,10 15,00 353,10 0,781
(podsitowego) liczona na jeden obrót młyna pozostaje 1 0,045 100 69,30 33,40 35,90 0,359
wielkością stałą. Metoda Bonda zakłada przemiał w pozo- 2 1022 475,30 1,80 473,50 0,463
rowanym cyklu zamkniętym, przy czym rolę separatora
3 770 407,10 12,30 394,80 0,513
Tablica 2 4 698 379,20 10,50 368,70 0,528
Analiza ziarnowa wstępnie odmiedziowanych żużli zawiesino- 5 680 362,70 9,80 352,90 0,519
wych i rudy polkowickiej, stanowiących nadawy do mielenia 6 692 362,80 9,40 353,40 0,511
w celu określenia indeksu Bonda
7 703 367,90 9,40 358,50 0,509
Table 2
Grain analysis of partial reduced flash slags and Polkowice
ore providing a feed for milling to determine Bond index spełnia sito kontrolne. Zawrót obiegu 250 % oznacza, że do
młynka należy zawracać 2,5 g nadawy na 1 g produktu. Na-
Żużel
Klasa Ruda stępnie oblicza się masę materiału w gramach dla frakcji
ziarnowa chłodzony chłodzony polkowicka poniżej wielkości oczka sita kontrolnego, którą należy
mm w kadzi w dole
osiągnąć w czasie testu. Powinna ona wynosić 28,6 % (wa-
γ, % Σγ, % γ, % Σγ, % γ, % Σγ, %
ga 700 cm3 wsadu do młynka dzielona przez 3,5, tj. 1 g pro-
3,15÷2,0 18,54 100,00 25,00 100,00 15,96 100,00 duktu + 2,5 g nadziarna) w stosunku do masy nadawy młynka.
2,0÷1,6 7,75 81,46 10,86 75,00 2,04 84,04 Po każdym cyklu przemiału oznacza się współczynnik
1,6÷1,0 25,68 73,71 22,42 64,14 18,03 82,00 mielności G ze wzoru
1,0÷0,5 21,25 48,03 15,66 41,72 13,61 63,97
A
0,5÷0,3 10,27 26,78 8,09 26,06 6,64 50,36 G= (7)
n1
0,3÷0,2 5,47 16,51 4,76 17,97 6,55 43,72
0,2÷0,1 5,54 11,04 5,51 13,21 15,20 37,17 gdzie
0,1÷0,075 1,44 5,50 1,72 7,70 1,72 21,97 G — współczynnik mielności (podatność na mielenie), g/obr.,
0,075÷0,045 1,47 4,06 1,88 5,98 1,79 20,25 A — ilość frakcji poniżej oczka wielkości sita kontrolnego
0,045÷0,035 0,30 2,59 0,48 4,10 3,69 18,46 otrzymana w pierwszym cyklu mielenia, g,
n — liczba obrotów wykonanych przez młynek w pierw-
÷0,035 2,29 2,29 3,62 3,62 14,77 14,77
szym cyklu przemiału.
Σ 100,00 100,00 100,00 Następnie uzupełnia się wsad młynka pierwotną nadawą

248
do początkowej masy odpowiadającej 700 cm3 i kolejno ob- Tablica 5
licza się liczbę obrotów młynka dla następnych cykli prze- Wyniki mielenia rudy polkowickiej (masa nadawy = 1200 g)
miału wg wzoru
Table 5
D−K Results of milling of Polkowice ore (mass of feed = 1200 g)
n2 = (8)
G Ilość frakcji poniżej, g Współ-
Sito Liczba wprowa-
po czynnik
gdzie Lp. kontrolne obro- dzone
prze- uzyskane mielności
n2 — liczba obrotów młynka, mm tów w nada-
miale G, g/obr.
D — ilość materiału, którą ma się uzyskać (28,6 % nada- wie
wy), g, 1 0,100 100 442,0 263,6 178,4 1,784
K — ilość frakcji poniżej wielkości oczka sita kontrolnego, 2 138 245,6 97,1 248,5 1,801
która zostaje wprowadzona do młynka z pierwotną nadawą, g.
Próbę mielności prowadzi się według wyżej podanego 3 148 348,0 75,9 272,1 1,839
schematu, aż do momentu osiągnięcia zbliżonych wartości 4 145 334,9 76,5 258,4 1,782
G. Końcowa wartość współczynnika mielności stanowi pod- 5 151 343,4 73,6 269,8 1,787
stawę do obliczenia indeksu pracy Bonda — Wi.
6 150 344,2 75,4 268,8 1,792
Badania nad oceną podatności na mielenie metodą Bon-
da wykonano dla żużli zawiesinowych wstępnie odmie- 7 149 342,0 75,6 266,4 1,788
dziowanych w piecu elektrycznym, chłodzonych w kadzi 1 0,075 100 380,6 243,0 137,6 1,376
(ok. 4,6 % Cu) i w dole (ok. 5,2 % Cu) oraz dla porównania 2 193 355,5 77,1 278,4 1,442
dla rudy polkowickiej. Składy ziarnowe żużli chłodzonych
w kadzi i w dole oraz rudy polkowickiej o uziarnieniu po- 3 188 343,6 72,0 271,6 1,445
niżej 3,15 mm, stanowiących nadawy do badań według me- 4 189 355,2 69,6 285,6 1,511
tody Bonda, przedstawiono w tablicy 2. Jako sita kontrolne 5 179 348,7 71,9 276,8 1,546

Tablica 4 6 176 341,6 70,6 271,6 1,543

Wyniki mielenia wstępnie odmiedziowanego żużla 7 177 343,2 69,2 274,0 1,548
zawiesinowego chłodzonego w dole (masa nadawy = 1290 g) 1 0,045 100 319,9 221,5 98,4 0,984
Table 4 2 288 355,5 59,1 296,4 1,029
Results of milling of partial reduced flash slag cooled 3 269 359,1 65,6 293,5 1,091
in a pit (mass of feed = 1290 g)
4 254 347,0 66,3 280,7 1,105
Ilość frakcji poniżej, g 5 252 342,3 64,1 278,2 1,104
Współ
Sito Liczba
wprowa- czynnik 6 253 343,2 63,2 280,0 1,107
Lp. kontrolne, obro- po
dzone mielności
mm tów prze- uzyskane
w nada- G, g/obr.
miale
wie przy ocenie podatności żużli na mielenie zastosowano sita
o wielkości oczek wynoszących 0,100, 0,075 mm i 0,045 mm.
1 0,100 100 232,4 100,0 132,3 1,323
Zastosowanie sit o takich wielkościach oczek, szczególnie
2 267 273,6 17,9 255,7 0,958 0,045 mm, wynikało z konieczności głębokiego przemiału
3 366 387,1 21,1 366,1 1,000 żużli, wymaganego do osiągnięcia korzystnych wskaźni-
4 342 391,9 29,8 362,1 1,059 ków wzbogacania w procesie flotacji. Wyniki zmielenia
żużla chłodzonego w kadzi zamieszczono w tablicy 3.
5 322 374,8 30,2 344,9 1,071 Współczynnik mielności G tego żużla określony dla klasy
6 320 371,0 28,9 342,1 1,069 wynosi:
1 0,075 100 181,3 77,7 103,6 1,036 < 0,100 mm — 1,00 g/obr.,
< 0,075 mm — 0,78 g/obr.,
2 348 273,8 10,8 263,0 0,756
< 0,045 mm — 0,51 g/obr.
3 470 398,9 16,4 382,5 0,814 W tablicy 4 ujęto z kolei wyniki zmielenia żużla chło-
4 427 377,8 23,9 353,9 0,829 dzonego w dole. Uzyskane współczynniki mielności dla
5 421 377,6 22,6 355,6 0,845 poszczególnych klas są nieco wyższe w stosunku do współ-
czynników mielności otrzymanych dla żużla chłodzonego
6 413 373,6 22,6 351,0 0,850 w kadzi i wynoszą odpowiednio 1,07, 0,85 i 0,55 g/obr.
1 0,045 100 130,6 53,3 77,3 0,773 Wyniki mielenia rudy polkowickiej przedstawione zostały
2 474 243,9 5,4 238,5 0,503 w tablicy 5. Osiągnięte współczynniki mielności G są znacz-
nie wyższe aniżeli dla obu badanych żużli i wynoszą odpo-
3 719 404,6 10,0 394,6 0,549
wiednio 1,79, 1,55 i 1,10 g/obr. Otrzymane wyniki świad-
4 646 372,4 16,6 355,8 0,551 czą o znacznie trudniejszej mielności żużli w stosunku do
5 646 367,5 15,2 352,3 0,545 rudy polkowickiej i w przypadku klasy poniżej 0,045 mm
6 654 375,1 15,1 360,0 0,550
współczynniki mielności żużli są około dwukrotnie niższe
w stosunku do badanej dolomityczno-łupkowej rudy po-
7 647 371,0 15,4 354,6 0,548 lkowickiej.

249
 Tablica 6
Analiza ziarnowa produktów dolnych przesiewania wstępnie odmiedziowanych żużli zawiesinowych i rudy polkowickiej
dla przemiału poniżej 0,1, 0,075, 0,045 mm
Table 6
Grain analysis of under products of partial reduced flash slags and Polkowice ore, for the fractions below 0,1, 0,075, 0,045

Przemiał poniżej Klasa ziarnowa Żużel

Ruda polkowicka
chłodzony w kadzi chłodzony w dole
mm mm
γ, % Σγ, % γ, % Σγ, % γ, % Σγ, %
+0,075 42,00 100,00 35,75 100,00 15,76 100,00
+0,045 20,65 58,00 26,08 64,25 23,64 84,24
0,100 +0,035 3,46 37,35 5,37 38,17 4,18 60,60
–0,035 33,89 33,89 32,80 32,80 56,42 56,42
Σ= 100,00 100,00 100,00
+0,045 50,56 100,00 50,15 100,00 29,98 82,06
+0,035 5,85 49,44 6,64 49,85 8,87 52,08
0,075
–0,035 43,59 43,59 43,21 43,21 43,21 43,21
Σ= 100,00 100,00 82,06
+0,035 34,04 100,00 38,29 100,00 13,91 100,00
0,045 –0,035 65,96 65,96 61,71 61,71 86,09 86,09
Σ= 100,00 100,00 100,00

Tablica 7 Podsumowanie
Określenie wskaźnika Bonda
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdza się, że
Table 7 badane żużle charakteryzuje nieco gorsza podatność na kru-
Determination of Bond index szenie w stosunku do rudy dolomitycznej rejonu Polkowi-
Uziarnie- Wielkość Uziarnie- Współ- Wskaźnik ce, natomiast znacznie gorsza na mielenie.
nie sita nie czynnik Bonda Wyliczone wartości współczynników pokruszenia w przy-
Materiał nadawy kontrolnego produktów mielności Wi, padku żużli wynoszą 3,03 i ok. 3, natomiast w przypadku
mielenia G,
N
rudy polkowickiej współczynnik ten wynosi 3,35.
d 80 , μm Pc, μm d 80p , μm g/obr. kWh/Mg
Wyliczone wartości współczynników pokruszenia pozwala-
Żużel 100 89 1,000 20,44 ją na sklasyfikowanie badanych materiałów jako średnio
chłodzony podatnych na kruszenie.
1899 75 63 0,781 21,55
w kadzi
(tabl. 3) 45 40,3 0,510 26,32 W przypadku badań nad podatnością na mielenie
stwierdzono znacznie gorszą podatność żużli aniżeli rudy
Żużel 100 87 1,070 18,60
chłodzony polkowickiej.
2288 75 63 0,847 19,77
w dole Najtwardszym materiałem okazał się żużel chłodzony
(tabl. 4) 45 41 0,549 24,65
w kadzi, dla którego wskaźniki Bonda w zależności od wiel-
Ruda 100 69 1,790 11,12 kości oczka sita kontrolnego wyniosły od 20 do ponad 26
polkowicka 1515 75 55 1,546 11,62 kWh/Mg. Nieco lepszą podatnością na mielenie charaktery-
(tabl. 5) 45 32,5 1,105 12,55 zuje się żużel chłodzony w dole, dla którego wyliczone
wskaźniki Bonda wyniosły od ponad 18 do ok. 25 kWh/Mg.
Wyliczona natomiast podatność na mielenie rudy polkowic-
kiej wynosi w zależności od stopnia zmielenia od 11 do
W tablicy 6 przedstawiono analizę ziarnową produktów 12,6 kWh/Mg.
dolnych ostatniego cyklu mielenia w młynku Bonda wstęp- Zapotrzebowanie na energię potrzebną do zmielenia
nie odmiedziowanych żużli chłodzonych w kadzi i w dole 1 Mg żużla rośnie gwałtownie przy intensyfikacji przemiału
oraz rudy polkowickiej. Na podstawie krzywych składu z uziarnienia poniżej 0,075 mm do uziarnienia poniżej
ziarnowego nadaw do mielenia oraz produktów dolnych 0,045 mm o ok. 4,77÷4,88, natomiast w przypadku rudy
z ostatnich cykli mielenia określono odpowiednio wielkości
N
polkowickiej znacznie wolniej, tj. o ok. 0,93 kWh/Mg.
d 80 i d 80p . Opierając się na tych wielkościach oraz uzyska- Na podstawie wyników badań stwierdza się, że przy
nych współczynnikach mielności G dla badanych żużli i rudy wprowadzaniu metody flotacji do zubożenia żużli zawiesi-
polkowickiej wyliczono według wcześniej podanego wzoru nowych w procesie projektowania układów mielących na-
(4) indeksy pracy Bonda — Wi dla poszczególnych wielko- leży założyć co najmniej dwukrotnie wyższe zużycie ener-
ści sit kontrolnych, co zostało przedstawione w tablicy 7. gii aniżeli dla układów mielenia rudy polkowickiej.

250
 Literatura
1. Bond F. C.: Trans. Am. Inst. Min. Eng., 1949, nr 183.
2. Bond F. C.: Trans. Am. Inst. Min. Eng. 1952, nr 193.
3. The Theory of Grindability and the Comminution of Binary
Mixtures. Akademia Kiado Budapest 1974.
4. Chycki A., Skorupska B.: Określenie indeksu pracy Bonda
krajowych rud cynkowo-ołowiowych. Rudy Metale, 1993, t. 38,
nr 9.
5. Sprawozdanie IMN nr 5468/II/97, Gliwice 1997.
6. Sprawozdanie IMN nr 6254/05, Gliwice 2005.
7. Sprawozdanie IMN nr 6216/05, Gliwice 2005.
8. Tora B.: Wybrane metody badania podatności na mielenie.
Inżynieria Mineralna 2003, nr 10, s. 3.
9. PN-G-04401-1 (2002) Przeróbka rud metali nieżelaznych.
Metody oceny właściwości technologicznych rud. Część 1: Ocena
podatności na rozdrabnianie.

GRZEGORZ KRAWIEC Rudy Metale R52 2007 nr 5

RYSZARD PRAJSNAR UKD 669.43:66.041.57:
:552.578.3:536.7

CHARAKTERYSTYKI ENERGETYCZNE
PROCESU WYTOPU OŁOWIU
W PIECACH OBROTOWO-WAHADŁOWYCH

Stworzono algorytm określania bilansu cieplnego pieca obrotowo-wahadłowego w dowolnej chwili wytopu oparty na cią-
głej analizie gazów technologicznych, bilansie węgla, tlenu, wodoru oraz stałych równowagi reakcji zachodzących w ga-
zach. Opracowano metodę wprowadzania poprawek w schematach opalania tych pieców opartą na digitalizacji tworzo-
nych charakterystyk.
Słowa kluczowe: piec obrotowo-wahadłowy, opalanie, bilans cieplny, ołów, tlen

ENERGY BALANCE FOR THE PROCESS OF LEAD SMELTING

IN ROTARY-ROCKING FURNACES

An algorithm for the determination of thermal balance in a rotary-rocking furnace during lead smelting, which is based on
continuous analysis of technological gases, the balances for carbon, oxygen and hydrogen and on the analysis of equilib-
rium constants for the reactions occurring in the gases, has been created. Moreover, a method for introducing corrections
to the heating scheme based on digitalisation of the created characteristics has been developed.
Keywords: rotary-rocking furnace, heating, heat balance, lead, oxygen

Wprowadzenie laniem pieców obrotowo-wahadłowych jest dostarczenie

Od wielu lat prowadzone są przez IMN badania techno-
logii przerobu materiałów ołowionośnych zawierających sub-
stancje bitumiczne. Jak wynika z badań przeprowadzanych
w ostatnich latach, jednym z problemów związanych z opa-
większej ilości ciepła w drugiej części procesu (po wypale-
niu węgla i węglowodorów) oraz wykorzystanie tlenku wę-
gla i wodoru zawartych w gazach odlotowych z pieca.
Tworzenie bilansów masowych i cieplnych procesów
metalurgicznych można realizować na różne sposoby w za-

Mgr inż. Grzegorz Krawiec, dr inż. Ryszard Prajsnar — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.

251
leżności od przyjętego podziału czasu. Z uwagi na możli-
wość dokładnego ważenia, mierzenia strumieni, pomiaru
parametrów cieplnych (temperatury) substratów i produk-
tów procesu, największą dokładnością charakteryzują się
bilanse obejmujące cały proces.
Wyodrębnienie w całym procesie technologicznym faz
o stałych parametrach ułatwia rozdzielenie poszczególnych
składników w bilansie cieplnym. Bilans taki obarczony za-
łożeniami, chociaż charakteryzuje się mniejszą dokładno-
ścią w stosunku do bilansu całego procesu, to jednak tylko
w tej formie jest przydatny do sterowania procesem.
Tworzenie bilansów chwilowych nastręcza najwięcej
problemów. Wymaga zastosowania dodatkowych równań,
np. związanych z równowagą reakcji chemicznych oraz wie-
lu założeń, które wymagają weryfikacji. Weryfikacja takich
bilansów przebiega na podstawie bilansów fazowych lub
bilansu całości procesu.
Proces realizowany w piecach obrotowo-wahadłowych
do przerobu materiałów ołowionośnych zawierających sub-
stancje bitumiczne charakteryzuje się zmieniającym się
w sposób ciągły zapotrzebowaniem na ciepło oraz tlen. Na-
tomiast sterowanie palnikiem realizowane jest w skończo-
nej liczbie nastaw. Do sterowania opalaniem pieców obro-
towo-wahadłowych niezbędnym jest nie tylko bilansowanie
procesu w sposób ciągły, ale też podział na fazy opalania —
nastawy palnika.
nH′ 2 pal k
+ Δn′H 2 wsad k = n′H′ 2 spalin k (5)
nO′ 2 pal k
+ ΔnO′ 2 wsad k = nO′′ 2 spalin k (6)
Ze względu na większą liczbę niewiadomych aniżeli
równań, do obliczeń chwilowych bilansów dołączono stałą
równowagi reakcji chemicznej przebiegającej w fazie ga-
zowej
(CO) + (H2O) = (H2) + (CO2) (7)
Dla określenia temperatury w osi strugi gazów opusz-
czających piec, potrzebnej do obliczeń stałej równowagi dla
powyższej reakcji, algorytm rozszerzono o iteracyjną pro-
cedurę polegającą na obliczaniu bilansów cieplnych pieca
w dowolnej chwili wytopu w całym przedziale czasowym
wytopu, sumowaniu tych cząstkowych bilansów i porów-
nywano je z bilansem całego wytopu. Następnie zakładano,
że określony nadmiar ciepła w piecu to dodatkowa entalpia
spalin. Tę różnicę entalpii przeliczano na różnicę tempera-
tury gazów technologicznych pomiędzy osią przepływu
a ścianką, gdzie termopara była umieszczona.
Podobnie jak w przypadku bilansów węgla, tlenu i wo-
doru ogólne równanie bilansu energii przyjmuje postać

Algorytm określania bilansu cieplnego pieca

n m
w dowolnej chwili wytopu
∑ ΔI ik′ = ∑ ΔI ′jk′ + Q str k (8)
i =1 j =1
Podstawą algorytmu określania bilansu masy i ciepła
w dowolnej chwili wytopu są bilanse węgla, wodoru i tlenu gdzie
i — kolejny składnik entalpii z n substratów doprowadza-
n m
∑ ΔnC′ ik = ∑ ΔnC′′ jk (1) nych do pieca,
ΔI ′ — zmiana strumienia entalpii substratu w chwili k,
i =1 j =1
j — kolejny składnik entalpii m produktów wyprowadza-
n m nych z pieca,
∑ ΔnH′ 2 ik
= ∑ ΔnH′′ 2 jk (2) ΔI ′′ — zmiana strumienia entalpii produktu procesu w chwi-
i =1 j =1
li k,
Q str — strumień ciepła oddawany do otoczenia przez pan-
n m
∑ ΔnO′ = ∑ ΔnO′′ 2 jk (3) cerz pieca.
Pamiętając przyjęte założenie, że substratami procesu są
2 ik
i =1 j =1

media podawane przez palnik oraz strumień pierwiastków

gdzie wymienianych pomiędzy wsadem a fazą gazową w piecu,
i — kolejny składnik n substratów procesu, a produktem procesu jest strumień gazów opuszczających
Δn′ — zmiana ilości substancji danego pierwiastka w sub- piec, równanie bilansu ciepła przyjmuje postać
stracie w chwili k,
j — kolejny składnik m produktów procesu, I ′pal k + ΔI wsad
′ k = I spalin
′′ k + Q str k (9)
Δn′′ — zmiana ilości substancji danego pierwiastka w pro-
dukcie procesu w chwili k.
Dla uproszczenia obliczeń założono, że substratami pro- Każdy składnik entalpii składa się z entalpii chemicznej
cesu są: oraz fizycznej
⎯ media podawane przez palnik,
I k = I ch k + I f (10)
⎯ strumień pierwiastków wymienianych pomiędzy wsa- k

dem a fazą gazową w piecu,

a produktem procesu jest: Przyjęto, że strumień ciepła tracony do otoczenia Q str
⎯ strumień gazów opuszczających piec. nie zmienia się w czasie wytopu, czyli w każdym bilansie
Stąd równania bilansu węgla, wodoru i tlenu przyjmą po- cieplnym pieca w dowolnej chwili wytopu jest taki sam.
stać ′ k obejmuje różnicę po-
Zmiana entalpii wsadu ΔI wsad
między entalpią produktów stałych i ciekłych a entalpią
nC′ pal k
+ ΔnC′ wsad k = nC′′ spalin k (4) substratów.

252
 Charakterystyki energetyczne procesu

Na rysunku 1 przedstawiono obliczenia strumieni zapo-

trzebowania tlenu do reakcji technologicznych dla analizo-
wanych czterech przypadków. Mimo zmiennych procedur
opalania, charakter uzyskanych zależności, jak i wartości
strumieni tlenu jest podobny. W przedstawionych zależno-
ściach uwidoczniają się dwa maksima. Pierwsze maksimum
występuje w przedziale czasowym 15÷20 min od początku
wytopu, a drugie w przedziale 50 min÷1 godz. 40 min.
Rysunek 2 przedstawia obliczenia strumienia ciepła ge-
nerowanego we wsadzie. Charakter uzyskanych zależności
Rys. 3. Strumień O2 podawany przez palnik
jest podobny do przebiegu strumieni zapotrzebowania tlenu
i nowo określony — wytop pierwszy
do reakcji technologicznych. Generowanie ciepła we wsa-
dzie od początku wsadowania świadczy o tym, że piroliza Fig. 3. The O2 flux supplied through a burner
and a newly-determined flux — the first melt
bitumin i utlenianie produktów tego procesu rozpoczyna się
od samego początku wytopu i od razu przewyższa zapotrze-
bowanie ciepła na odparowanie wilgoci. Różnice pomiędzy
wytopami wynikają z różnic wilgotności wsadu i różnic
procedur opalania.

Poprawki w schematach opalania pieca

Określenie zmodyfikowanej ilości tlenu podawanego

przez palnik polega na zsumowaniu charakterystyki zapo-
trzebowania tlenu do reakcji technologicznych i zapotrze-
bowania tlenu do spalenia paliwa podawanego palnikiem
przy założonym współczynniku nadmiaru powietrza.
Proces sumowania charakterystyk można przedstawić
Rys. 4. Strumień gazu ziemnego podawany przez palnik
następująco i nowo określony — wytop 366
Fig. 4. Flux of a natural gas supplied through a burner
and a newly-determined flux — melt No. 366

(
VO 2 pal (t ) = λ VO 2 min −WSAD (t ) + VO 2 min −GZ (t ) ) (11)

Następnie sumaryczny wykres VO 2 pal

Rys. 1. Strumienie zapotrzebowania O2
do reakcji technologicznych (4 wytopy)
Fig. 1. Fluxes of O2 demanded for technological processes (4 melts)
Rys. 2. Strumienie ciepła generowanego we wsadzie (4 wytopy)
Fig. 2. Heat fluxes generated in a charge (4 melts)
(t ) poddaje się di-
gitalizacji. Ze względu na to, że w piecu musi być utrzy-
mywana atmosfera redukcyjna digitalizacja przeprowadza-
na jest po minimum wartości w analizowanych przedzia-
łach. Wyniki obliczeń przedstawiono na rysunku 3.
Biorąc pod uwagę bilans energetyczny procesu, zmniej-
szenie strumienia gazu ziemnego, które spowoduje dopale-
nie występujących w spalinach H2 i CO jest korzystniejsze
tylko wtedy, gdy nie możemy już podać większej ilości tle-
nu technicznego.
Określenie zmodyfikowanej ilości gazu ziemnego po-
dawanego przez palnik polega na odjęciu od podawanego
na palnik paliwa takiej ilości gazu ziemnego, by nowo uzy-
skana charakterystyka spełniała kryteria sumarycznego za-
potrzebowania tlenu przy założonym współczynniku nad-
miaru powietrza i przy maksymalnym wykorzystaniu tlenu
technicznego.
Następnie wykres Vgz pal (t ) poddaje się digitalizacji. Ze
względu na to, że w piecu musi być utrzymywana atmosfe-
ra redukcyjna, digitalizacja przeprowadzana jest po maksi-
mum wartości w analizowanych przedziałach. Wyniki obli-
czeń przedstawiono na rysunku 4.
Po scałkowaniu wykresów podawanych i nowo określo-
nych strumieni gazu ziemnego w dwóch pierwszych wytopach

253
uzyskano zmniejszenie zużycia gazu ziemnego o 25 %,
a w dwóch następnych poddanych wcześniej optymalizacji
z użyciem analizatora gazów o 12 %.
Wnioski
Przy zmienności składu chemicznego i wilgotności
wsadu do pieców obrotowo-wahadłowych tworzenie cha-
rakterystyk energetycznych powinno ułatwić konstruowanie
receptur opalania oraz zmniejszyć jednostkowe zużycie ga
zu ziemnego.
Określone poprawki do schematów opalania pieców po-
zwoliły ocenić możliwości zmniejszenia zużycia gazu
ziemnego. W wytopach opalanych procedurą nie modyfi-
kowaną zmniejszenie to może osiągnąć 25 %, a w wyto-
pach opalanych procedurą zmodyfikowaną (wcześniejsza
optymalizacja z użyciem analizatora gazów) o 12 %.
Praca wykonana z środków statutowych IMN Gliwice.

LUDWIK CIURA Rudy Metale R52 2007 nr 5

BEATA CWOLEK UKD 673.6:669.35’5’6:
WITOLD MALEC :621.746.53:66.067/.068
ŁUKASZ MARCHEWKA

ANALIZA MOŻLIWOŚCI ELIMINACJI OŁOWIU

W ODLEWNICZYCH STOPACH MIEDZI

Opierając się na doniesieniach literaturowych dokonano analizy możliwości eliminacji dodatku ołowiu w odlewniczych
stopach miedzi przeznaczonych głównie na elementy armatury. Przedstawiono rolę, jaką pełni dodatek ołowiu w stopach
odlewniczych oraz przyczyny konieczności ograniczenia lub eliminacji jego zawartości w tych materiałach. Na podstawie
publikowanych wyników badań i patentów zaprezentowano możliwe sposoby rozwiązania tego problemu oraz scharaktery-
zowano opracowane i wprowadzone do praktyki przemysłowej nowe stopy ekologiczne. Przedstawiono pogląd autorów na
stan zagadnienia i scenariusz jego rozwoju oraz określono potrzeby i kierunki prowadzenia prac badawczo-rozwojowych
w tym obszarze.
Słowa kluczowe: odlewnicze stopy miedzi, mosiądze, brązy, ołów, bizmut, stopy ekologiczne, armatura

ANALYSIS OF A POSSIBILITY OF LEAD ELIMINATION

FROM THE CASTING COPPER ALLOYS

Based on literature reports an analysis was made of a possibility of lead elimination from the casting copper alloys de-
signed mainly for fittings. The role played by an addition of lead in the casting alloys and the reasons why its content
should be reduced or fully eliminated from these materials have been presented. Based on the published results and patents
the alternative methods for solving this problem have been described, and new ecological alloys, which have been devel-
oped and implemented into industrial practice, have been characterised. The views of the authors on this question and the
possible scenarios of its future development are presented. The needs and directions of further R&D works, which should
be conducted in this field, have been outlined.
Keywords: casting copper alloys, brasses, bronzes, lead, bismuth, ecological alloys, fittings

Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Beata Cwolek, mgr inż. Witold Malec, mgr inż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych,
Gliwice.

254
 Wstęp
Postępujące ograniczenia stosowania szkodliwych dla
zdrowia i środowiska substancji stwarzają konieczność
ograniczania zawartości lub całkowitej eliminacji dodatku
ołowiu stopach, w tym także w odlewniczych stopach mie-
dzi. Aktualnie w Polsce nie wytwarza się odlewniczych
stopów miedzi zastępujących stosowane dotąd stopy z do-
datkiem ołowiu. Wynika to głównie z braku takich potrzeb
na krajowym rynku stopów odlewniczych, który jednak, jak
wskazują liczne przesłanki, będzie zmuszony w nieodległej
przyszłości stosować, przynajmniej na niektóre wyroby
stopy bez dodatku ołowiu.
Istniejące w tym obszarze rozwiązania nie są satysfak-
cjonujące, stąd też celowość prowadzenia dalszych prac
zmierzających do opracowania nowych materiałów, o lep-
szych zespołach właściwości technicznych, technologicz-
nych i użytkowych. Prace takie podjęto także w Instytucie
Metali Nieżelaznych w Gliwicach, a niniejsza publikacja
stanowi ich część. Przedstawiona analiza możliwości elimi-
nacji ołowiu w odlewniczych stopach miedzi miała na celu
określenie potrzeb i kierunków prowadzenia prac badaw-
czo-rozwojowych w tym zakresie.
Rola ołowiu w odlewniczych stopach miedzi
Dodatek ołowiu w odlewniczych stopach miedzi stoso-
wany jest powszechnie od wielu lat. Obecnie duża liczba
normowanych gatunków stopów odlewniczych [1] zawiera
ten dodatek (16 gatunków z 40 ujętych w aktualnej normie)
w ilości sięgającej, w skrajnym przypadku niektórych sto-
pów łożyskowych, do 23 % Pb. Długoletnia tradycja i prak-
tyka stosowania tych stopów obejmuje także elementy insta-
lacyjne, ponieważ charakteryzują się one bardzo korzyst-
nym zespołem własności. Należą do nich przede wszyst-
kim:
⎯ dobra odporność korozyjna w środowisku wodnym,
⎯ odpowiednio wysokie własności wytrzymałościowe dla
pracy przy normalnie stosowanych ciśnieniach,
⎯ łatwość odlewania,
⎯ dobra obrabialność mechaniczna.
Pozwala to na wytwarzanie armatury domowych wod-
nych sieci instalacyjnych przy relatywnie niskich kosztach
ich wytwarzania. Należy przy tym pokreślić, że stopy mie-
dzi charakteryzują się unikalnymi właściwościami bakterio-
statycznymi w stosunku do szeregu mikroorganizmów, co
szczególnie predysponuje je do zastosowań w obiektach
użyteczności publicznej.
Jak powszechnie wiadomo, ołów praktycznie nie roz-
puszcza się w miedzi ani jej stopach, tworząc w stanie sta-
łym wydzielenia. Ta morfologia mikrostruktury stopów Cu
zawierających ołów jest w konsekwencji przyczyną dobrej
łamliwości wiórów przy obróbce skrawaniem, co jest szcze-
gólnie ważne przy dużych prędkościach skrawania. Równie
istotne jest działanie cząsteczek ołowiu jako swoistego
smaru stałego, co ułatwia obróbkę mechaniczną i powoduje
zmniejszenie sił skrawania i zużycia narzędzi. Dlatego wraz
ze wzrostem zawartości ołowiu w stopach polepsza się ich
skrawalność. Efekt ten jest widoczny do zawartości ok. 3 %
Pb. Większe dodatki nie powodują już dalszego polepszenia
skrawalności, natomiast obniżają własności mechaniczne.
Drugą istotną cechą stopów zawierających ołów są do-
bre własności ślizgowe wykorzystywane w elementach pra-
cujących w warunkach tarcia. Cząstki ołowiu pełnią tu rolę
„awaryjnego” smaru stałego, który w przypadku tarcia su-
chego przeciwdziała zatarciu elementów ślizgowych.
Bardzo istotny jest wpływ ołowiu na własności odlew-
nicze. Zwiększa on płynność ciekłego metalu i poprawia
lejność co pozawala na odlewanie bardziej skomplikowa-
nych elementów. Unikatową właściwością jest wypełnianie
tworzących się podczas krzepnięcia mikroporów przez cie-
kły jeszcze ołów, dzięki czemu odlewy charakteryzują się
znacznie lepszą szczelnością. Dlatego w wielu stopach od-
lewniczych dodatek ołowiu sięga 8 %.
Istotne znaczenie ma także stosunkowo niska cena oło-
wiu i jego duża podaż.
Przyczyny konieczności eliminacji ołowiu
Potrzeba eliminacji stopów miedzi zawierającej ołów
wynika z dwu zasadniczych przesłanek, związanych z emi-
sją tego pierwiastka do środowiska. Pierwsza i najważniej-
sza wynika z powszechnego stosowania tych materiałów na
elementy instalacji wodnych, w tym także do wody prze-
znaczonej do spożycia. Druga wiąże się z emisją, głównie
par i pyłów, podczas procesu wytwarzania i dalszej obróbki
wyrobów ze stopów zawierających dodatek ołowiu.
Postępujące ograniczenia w zakresie czystości wody
przeznaczonej do spożycia przez ludzi spowodowały przyję-
cie coraz ostrzejszych wymagań jakościowych i co za tym
idzie zwróciły uwagę na elementy instalacji wykonane ze
stopów miedzi, zawierających dodatek ołowiu. W efekcie
w 1986 r. Kongres USA wprowadził zmiany w obowiązują-
cym w zakresie wody pitnej ustawodawstwie (tzw. Safe
Drinking Water Act — SWDA), które łącznie z kolejną
zmianą z 1996 r., ograniczyły rodzaje materiałów stosowanych
na elementy instalacji wodociągowych wody przeznaczonej
do spożycia do materiałów bezołowiowych (lead-free).
Znaczenie tego terminu (lead-free) w rozumieniu SWDA
zdefiniowano następująco:
⎯ luty i topniki stosowane w połączeniach nie mogą za-
wierać więcej niż 0,2 % Pb,
⎯ rury, łączniki i inne elementy armatury nie mogą zawie-
rać więcej niż 8 % Pb.
Dodatkowo wprowadzono wymaganie opracowania normy
wprowadzającej postanowienia SWDA, a dotyczącej łącz-
ników i innego osprzętu armaturowego.
Efektem tych zmian było opracowanie i wprowadzenie
przez National Sanitation Foundation (NFS) w 1994 r.
normy NSF Standard 61. Norma ta przyjęła jako kryterium
„bezołowiowości” ilość ołowiu wypłukiwanego do wody
z danego elementu oraz określiła sposoby oceny i certyfi-
kacji wyrobów w tym zakresie. Określa to rozdział 9, który
opisuje sposoby badań i kryteria oceny wyrobów spełniają-
cych warunek „bezołowiowości” (lead-free). Stąd też od
6 sierpnia 1998 r. nielegalne jest wprowadzanie do obrotu
handlowego w USA elementów armatury, które nie są zgod-
ne z NSF Standard 61.
Należy podkreślić, że obowiązujące w USA akty prawne
nie określają gatunków odlewniczych stopów miedzi do-
puszczonych do stosowania do produkcji elementów arma-
tury (poza ogólnym kryterium podanym powyżej). Wyma-
gają jedynie, aby gotowe wyroby posiadały certyfikat, że są
zgodne z NSF Standard 61, rozdział 9. W praktyce oznacza
to, że nie wprowadzają one, w warunkach określonych w
procedurze badania, do wody ołowiu w ilości większej niż
255
15 ppb. Podane powyżej ograniczenia są dość restrykcyjne,
lecz pomimo różnych oporów zostały przyjęte przez
wszystkie stany USA, przy czym Kalifornia wprowadziła
jeszcze ostrzejsze wymagania.
Obowiązujące w USA ograniczenia w handlu nie zabra-
niają używania dotąd powszechnie stosowanych materia-
łów. Dlatego według informacji podawanych np. przez
CDA [2], w dalszym ciągu na elementy armatury stosowane
są stopy C34000 (dop. zaw. Pb — 1,5 %), C34500 (dop. zaw.
Pb — 2,5 %), C35300 (dop. zaw. Pb — 2,5 %), C36000
(dop. zaw. Pb — 3,5 %), C37700 (dop. zaw. Pb — 3,5 %),
C83800 (dop. zaw. Pb — 7,0 %), C85200 (dop. zaw. Pb —
3,8 %) pod warunkiem, że wykonane z nich wyroby speł-
niają wymagania NFS Standard 61.
Pomimo że omówione ograniczenia dotyczą USA, to
jednak mają one zasadnicze znaczenie również dla produ-
centów armatury jak i wytwórców stopów odlewniczych
w postaci gąsek w Europie. Wynika to z zarówno z bardzo
intensywnej wymiany handlowej z USA, jak i coraz po-
wszechniejszym przyjmowaniem tych standardów przez in-
ne kraje.
Również w Europie wprowadzono ograniczenia w zakre-
sie dopuszczalnej ilości ołowiu w wodzie pitnej. Obecnie
w Unii Europejskiej obowiązuje dyrektywa 98/83/EC [3],
która od 1 stycznia 2006 r. ogranicza dopuszczalną zawar-
tość ołowiu w wodzie przeznaczonej do spożycia do 25 μg/l.
Jednocześnie dopuszczalna zawartość selenu wynosi 10 μg/l,
a zawartość miedzi 2 mg/l. Dyrektywa ta przewiduje wpro-
wadzenie od 2013 r. dalszych ograniczeń zawartości ołowiu
do 10 μg/l. Postanowienia te zostały wdrożone w zakres re-
gulacji Ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbio-
rowym odprowadzeniu ścieków [4]. Zatem obowiązujące
u nas ograniczenia są na razie znacznie mniej restrykcyjne.
Jak wspomniano wcześniej, ograniczenie zawartości
ołowiu przechodzącego do wody w trakcie eksploatacji in-
stalacji jest tylko jedną z przeszkód stosowania stopów za-
wierających ołów. Należy pamiętać, że podczas procesu to-
pienia i odlewania występuje silna emisja ołowiu do powie-
trza, co również jest przedmiotem dość restrykcyjnych
ograniczeń, jak również tworzą się zanieczyszczone oło-
wiem odpady (np. masy formierskie). Podobnie wszystkie
złomy zawierające dodatek ołowiu mogą być w przyszłości
traktowane jako odpady niebezpieczne i podlegać specjal-
nym rygorom składowania i przerobu.
Przedstawione powyżej względy były przyczyną podję-
cia zarówno w USA, jak i w wielu innych krajach inten-
sywnych badań zmierzających do rozwiązania problemu
wytwarzania elementów armatury z materiałów nie zawie-
rających ołowiu.
Możliwości rozwiązania problemu
Rozwiązanie problemu drastycznego ograniczenia emi-
sji ołowiu do środowiska (w odniesieniu do wody pitnej jak
i do atmosfery podczas produkcji wyrobów) może być zreali-
zowane na drodze zróżnicowanych działań, a mianowicie:
⎯ opracowania stopów miedzi, w których dodatek ołowiu
zostałby zastąpiony dodatkiem innego pierwiastka, o dzia-
łaniu analogicznym jak Pb,
⎯ znaczącego obniżenia zawartości ołowiu w stosowa-
nych stopach miedzi zawierających ołów, przy zacho-
waniu wymaganych charakterystyk użytkowych,
256
⎯ wprowadzenia innych odlewniczych stopów miedzi, któ-
re zastąpiłyby stosowane obecnie stopy zawierające ołów,
⎯ zastosowania dodatkowych zabiegów technologicznych
w trakcie wytwarzania wyrobów, które ograniczyłyby
emisję ołowiu.
Analiza doniesień literaturowych wskazuje, że prace ba-
dawczo-rozwojowe prowadzone są we wszystkich wymie-
nionych powyżej obszarach.
Zastąpienie dodatku ołowiu
innym pierwiastkiem stopowym
Prace poświęcone zastosowaniu w miejsce dodatku
ołowiu innego pierwiastka były szeroko prowadzone w wielu
krajach, począwszy od końca lat osiemdziesiątych ubiegłe-
go wieku. Poszukiwania te zostały skupione w głównej
mierze na bizmucie. Wynika to z następujących wstępnych
kryteriów, które potencjalny zamiennik ołowiu powinien
spełnić, aby jego zastosowanie było efektywne:
⎯ dobra rozpuszczalność w miedzi w stanie ciekłym,
⎯ mała rozpuszczalność w miedzi w stanie stałym,
⎯ niższa temperatura topnienia od miedzi,
⎯ występowanie niskotopliwej eutektyki (monotektyki),
⎯ brak tworzenia w układzie z miedzią związków mię-
dzymetalicznych,
⎯ dostępność i relatywnie niska cena.
W świetle powyższych ograniczeń analiza możliwości
zastosowania innych niż Pb pierwiastków wskazuje [5], że
kryteria te są spełnione przez ołów, rtęć, bizmut oraz
w mniejszym stopniu siarkę, selen oraz tellur. Ze względu
na silną toksyczność rtęć nie może być zastosowana na te
cele, natomiast selen, tellur jak i siarka są stosowane jako
dodatki polepszające skrawalność.
Bizmut nie był stosowany w stopach miedzi jako dodatek
stopowy ze względu na powodowanie kruchości. W więk-
szości stopów był traktowany jako zanieczyszczenie szcze-
gólnie szkodliwe i jego zawartość była ograniczana do bar-
dzo niskiego poziomu. Podjęte badania możliwości zasto-
sowania dodatku bizmutu wykazały, że w niektórych sto-
pach możliwe jest częściowe lub całkowite zastąpienie
dodatku Pb przez Bi (brąz CuZn7Sn3,5Bi2) [6] uzyskując
materiał o dobrej skrawalności i jednocześnie wystarczają-
co wysokich własnościach plastycznych po odlewaniu.
Dodatek bizmutu w miedzi wskutek segregacji do gra-
nic ziarn prowadzi do utworzenia bardzo cienkiej warstew-
ki Bi na ich powierzchni i w efekcie powoduje ich znaczące
osłabienie i kruchość materiału, co jest szczególnie istotne
podczas przeróbki plastycznej na gorąco. Obniżenie pla-
styczności miedzi może występować już przy bardzo małej
zawartości bizmutu (ok. 0,001 %). Występowanie segrega-
cji i tworzenie bardzo cienkiej warstewki Bi zostało po-
twierdzone metodą spektroskopii Augera, a ostatnio także
wykonanymi pomiarami ilościowymi [7].
Dalsze badania prowadzone na stopach miedzi, zawiera-
jących dodatek bizmutu wykazały, że zastosowanie niektó-
rych pierwiastków sprawia, że bizmut zamiast tworzyć
cienką warstewkę na granicach ziarn występuje w postaci
sferoidalnych cząstek równomiernie rozłożonych w osno-
wie, podobnie jak ołów. Stwierdzono, że taka morfologia
wydzieleń Bi jest obecna w stopach zawierających większe
ilości cynku, cyny, fosforu, indu. Dlatego stop opracowany
przez Rushtona [6] nie wykazywał nadmiernej kruchości,
a korzystna dyspersja cząstek Bi ułatwiała obróbkę mecha-
niczną materiału.
Wyniki badań brązu CuSn3Zn8 z dodatkiem Bi i Pb
zamieszczone w pracy [8] wskazują na duże podobieństwo
zarówno mikrostruktury, jak i własności obu tych materia-
łów, a tym samym możliwość pełnego zastąpienia dodatku
ołowiu bizmutem.
Również wyniki porównawczych badań wpływu dodat-
ków zastępujących ołów, a mianowicie Bi, Te, In, Sn, Sb
w mosiądzu odlewniczym typu MOA [9] wskazują, że wpływ
dodatków Bi i Te na skrawalność tego mosiądzu jest po-
równywalny z działaniem ołowiu. Także badania wpływu
bizmutu w mosiądzach CuZn10 i CuZn40, a także czystej
miedzi [10] wykazały, że problem dobrej zwilżalności gra-
nic ziarn przez fazę bogatą w bizmut może zostać znacznie
ograniczony lub wyeliminowany dzięki zastosowaniu do-
datków modyfikujących, a w przypadku mosiądzów dzięki
wyższym zawartościom cynku.
Badania przeprowadzone dla stopów CuZn39Pb2
i CuZn39Bi2 [11] również potwierdziły możliwość zastoso-
wania dodatku Bi w miejsce ołowiu przy czym stwierdzo-
no, że powoduje on także polepszenie własności mecha-
nicznych i skrawalności oraz umożliwia uzyskanie bardziej
drobnoziarnistych mikrostruktur odlewów. Jednocześnie
odnotowano znacząco gorszą lejność mosiądzu z bizmutem.
Podobne wyniki dotyczące pogorszenia lejności w mosią-
dzach zawierających Bi, w porównaniu z mosiądzem oło-
wiowym, odnotowano w pracy [12].
Wyniki te wskazują, że dodatek bizmutu w mosiądzach
odlewniczych może zastąpić ołów przy zachowaniu dobrej
skrawalności i własności mechanicznych ale jednocześnie
należy liczyć się ze zdecydowanym pogorszeniem własno-
ści odlewniczych.
Prowadzone w wielu ośrodkach naukowo-badawczych
badania możliwości zastąpienia dodatku ołowiu bizmutem
doprowadziły do opracowania szeregu komercyjnych od-
lewniczych stopów miedzi zawierających dodatek bizmutu.
Stopy te, pod względem zawartości stosowanych dodatków
modyfikujących rozłożenie Bi w mikrostrukturze, można
podzielić na trzy grupy:
⎯ Bi + dodatki P, In, Sn,
⎯ Bi + miszmetal,
⎯ Bi + Se.
Stopy miedzi z dodatkiem Bi
o r a z P, I n , S n
Badania poświęcone problemowi polepszenia własności
plastycznych stopów miedzi, zawierających bizmut miały
na celu głównie zmianę morfologii występowania wtrąceń
Bi w kierunku ich sferoidyzacji. Wykazały one, że przy za-
stosowaniu niektórych dodatków stopowych możliwe jest
uzyskanie znacznie wyższych własności plastycznych, za-
równo w temperaturze otoczenia, jak i w temperaturach
podwyższonych. Najbardziej efektywne w tym zakresie
okazały się dodatki fosforu, indu, cyny, cynku [13, 14].
Wzrost plastyczności był na tyle znaczący, że opracowano
szereg stopów zawierających dodatek bizmutu przeznaczo-
nych do przeróbki plastycznej.
W przypadku stopów odlewniczych tak duża podatność
do przeróbki plastycznej, w szczególności na gorąco, nie
jest konieczna. Dlatego w niniejszej publikacji nie omó-

Tablica 1
Skład chemiczny stopów z grupy FEDERALLOYS® , % m/m [19]
Table 1
®
Chemical composition of FEDERALLOYS , % m/m [19]

Stop Cu Sn Zn Bi Inne
FEDERALLOY I (Original) C89837 84,0÷88,0 3,0÷4,0 6,0÷10,0 0,70÷1,2 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (836 Version) C89833 87,0÷91,0 4,0÷6,0 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (836 Version) Zero Pb 87,0÷91,0 4,0÷6,0 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (833 Version) 92,0÷94,0 1,0÷2,0 2,0÷6,0 1,2÷1,7 —
FEDERALLOY I (844 Version) C89831 87,0÷91,0 2,7÷3,7 2,0÷4,0 2,7÷3,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (844 Modified) C89844 83,0÷86,0 3,0÷5,0 7,0÷10,0 2,0÷4,0 —
FEDERALLOY I (848-A Version) 77,0÷79,0 3,0÷4,0 15,5÷17,5 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (922 Version) reszta 5,75÷6,50 3,0÷5,0 1,0÷1,75 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (927 Version) reszta 9,0÷11,0 - 1,0÷2,0 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (255 Ingot Version) reszta 5,0÷6,0 3,5÷4,5 1,7÷2,7 P 0,010÷0,016
FEDERALLOY III (932 Version) 85,0÷89,0 6,0÷7,5 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (937 Version) 84,0÷88,0 9,0÷11,0 — 2,7÷3,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (938 Version) reszta 6,0÷8,0 — 3,7÷4,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (945 Version) 86,0÷90,0 6,0÷8,0 — 3,7÷4,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY IV (B1 Sand Cast Version) 60,0÷63,0 0,50÷1,50 reszta 0,75÷1,5 Al 0,50÷0,75
FEDERALLOY IV (B2 Perm. Mold Version) 59,5÷60,5 — reszta 0,75÷1,5 Al 0,50÷0,75
FEDERALLOY V(973 Version) 63,0÷67,0 1,50÷3,0 13,0÷17,0 1,0÷2,0 Ni 11,0÷14,0
FEDERALLOY V (974 Version) 58,0÷61,0 2,50÷4,50 reszta 0,75÷1,0 Ni 16,0÷17,0
FEDERALLOY V (976 Version) reszta 3,50÷4,50 3,0÷9,0 0,75÷1,0 Ni 19,0÷21,5

257
wiono szerzej tych materiałów. — odpowiednikami zawierającymi dodatek ołowiu.
Według materiałów rozpowszechnianych przez produ-
Stopy miedzi z dodatkiem Bi centa tych stopów [19] zawierają one poniżej 0,10 % oło-
oraz miszmetalem — Federalloys wiu, mają charakterystyki techniczno-technologiczne zbli-
żone do stosowanych dotąd stopów zawierających ołów,
Grupa bezołowiowych stopów miedzi zawierająca do- odznaczają się lepszą niż stopy zawierające Pb jednorodno-
datek bizmutu oraz jako modyfikator dodatek miszmetalu ścią mikrostruktury, wykazują bardzo dobrą podatność przy
została opracowana i opatentowana w USA przez Singh’a zabiegach mechanicznego szlifowania, polerowania oraz
[15÷18] i wprowadzona na rynek pod handlową nazwą Fe- pokrywania galwanicznego powłokami. Dlatego też mogą
deralloy przez Federal Metal Company, USA. Grupa ta być, bez wprowadzania istotnych zmian, stosowane zamiast
obejmuje przeszło 15 stopów (zarówno brązów, jak i mosią- stopów zawierających ołów na tych samych liniach techno-
dzów), które obecnie są stosunkowo szeroko rozpowszech- logicznych.
nione zarówno w USA, jak i innych krajach. Odpowiednie
własności mechaniczne i skrawalność uzyskiwane są dzięki Stopy miedzi z dodatkiem Bi
dodatkowi bizmutu z jednoczesnym modyfikatorem w po- oraz selenu — SeBiLoys (EnviroBrasses)
staci miszmetalu lub ekwiwalentnej domieszki metali ziem
rzadkich. W tablicy 1 zestawiono składy chemiczne stopów Osobną grupę materiałów stanowią stopy miedzi, w któ-
z grupy Federalloys, natomiast w tablicy 2 podano typowe rych jednocześnie zastosowano dodatek bizmutu i selenu.
własności mechaniczne odlewów w porównaniu ze stopami Stopy te są owocem rozległego programu badawczego, zre-
alizowanego przez konsorcjum kierowane przez American
Tablica 2 Foundry Society, w reakcji na wprowadzenie w USA ogra-
Typowe własności mechaniczne odlewów (formy piaskowe) niczeń w zakresie zawartości ołowiu w wodzie [20]. Znala-
wybranych stopów z grupy FEDERALLOYS® i stopów — zły komercyjne zastosowanie w postaci grupy stopów okre-
odpowiedników zawierających ołów [19] i wg CDA Data
ślanych początkowo mianem SeBiLoy, a obecnie występu-
Table 2 jących pod nazwą handlową EnviroBrass. Jednoczesne za-
Typical mechanical properties of the casts (sand mould) stosowanie dodatków Bi i Se wynika z faktu, że ich
from selected Federalloys® and their lead-containing korzystny wpływ na skrawalność materiału jest silniejszy
substitutes, acc. to [19] and CDA Data niż suma oddziaływań bizmutu i selenu osobno [21, 22].
Skra Bizmut hamuje wymywanie selenu do wody, co jest szcze-
wal- Rm Rt0,5 A50 mm HB gólnie ważne ze względu na szkodliwość tego pierwiastka
Stop ność*) i ograniczenia jego zawartości w wodzie pitnej. Wykorzy-
% MPa MPa % stując korzystne oddziaływanie tych dodatków stopowych,
FEDERALLOY I C89837 66 258 119 32 60
opracowano również inne gatunki stopów odlewniczych
[23, 24].
FEDERALLOY I-836
81 258 119 28 60 Wprowadzanie selenu jako dodatku stopowego podczas
C89833
CDA C83600
produkcji stopów powoduje tworzenie toksycznych dymów.
84 255 117 30 60 Korzystniejsze okazało się wprowadzanie go do kąpieli
(Cu85Sn5Pb5Zn5)
FEDERALLOY I-844 w postaci selenku bizmutu [25, 26], który jest produkowany
85 237 105 20 55 przez firmę Asarco specjalnie jako dodatek do wytwarzania
C89831
FEDERALLOY I-844 stopów EnviroBrass.
70 234 103 30 55
Mod-C89844 Do grupy stopów EnviroBrass należą trzy stopy odlew-
CDA 844 (Cu81Sn3Pb7Zn9) 90 234 103 26 55 nicze (tabl. 3), z których dwa pierwsze to brązy zawierające
FEDERALLOY III-932 oprócz Bi i Se dodatkowo cynk i cynę, natomiast trzeci stop
70 244 126 20 65
C89835 to mosiądz zawierający dodatkowo cynę i aluminium. Wła-
CDA 932 (Cu83Sn7Pb7Zn3) 70 241 124 20 65 sności mechaniczne odlewów z tych materiałów przedsta-
FEDERALLOY III-937 wiono w tablicy 4.
80 244 126 20 73
C89325
Próby zastosowania dodatku grafitu
CDA 937 (Cu80Sn10Pb10) 80 241 124 20 60
*) skrawalność w odniesieniu do mosiądzu automatowego CDA 36000 Pierwiastkiem, który mógłby z powodzeniem zastąpić

Tablica 3
Skład chemiczny stopów z grupy EnviroBrass , % m/m [27]
Table 3
Chemical composition of the alloys from the EnviroBrass group, % m/m [27]

Stop Cu Sn Zn Bi Se Al
EnviroBrass I 86,0÷88,0 4,0÷6,0 4,0÷6,0 0,5÷1,5 0,35÷0,75 0,005
EnviroBrass II 85,0÷87,0 5,0÷6,0 4,0÷6,0 1,6÷2,2 0,8÷1,1 0,005
EnviroBrass III 58,0÷64,0 0,1÷1,2 32,0÷38,0 0,6÷1,2 0,01÷0,1 0,1÷0,6

258
 Tablica 4 podatnością do powierzchniowej obróbki wykańczającej
Typowe własności mechaniczne odlewów (formy piaskowe) (szlifowanie, polerowanie, nieco słabsza adhezja nakładanych
stopów z grupy EnviroBrass [27] galwanicznie powłok). Wadą zamiennych stopów CuZnSi
Table 4 jest zdecydowanie wyższa cena, wynikająca głównie z bra-
ku tanich złomów możliwych do wykorzystania w ich pro-
Typical mechanical properties of the casts (sand mould)
dukcji.
from the EnviroBrass alloys [27]
Bardziej szczegółowa analiza uwzględniająca wpływ
dalszych dodatków (P, Al, As, Ni) na własności stopu
Skra-
wal- Rm Rt0,5 A50 mm HB CuZn15Si4 [35] wykazała możliwość istotnej poprawy lej-
Stop ność*) ności tego mosiądzu oraz potwierdziła gorszą skrawalność
w porównaniu do CuSn5Zn5Pb5. Na podkreślenie zasługu-
% MPa MPa % je fakt znacznie lepszej odporności na odcynkowanie sto-
EnviroBrass I (C89510) 75 210 135 10 37 pów zawierających krzem, w porównaniu do mosiądzów
EnviroBrass II (C89520) 85 210 140 10 54 ołowiowych, a także dobrej szczelności wykonanych odle-
EnviroBrass III (C89550) 75 330 200 8 –
wów.
Zastosowanie mosiądzów zawierających krzem, szcze-
C83600 (Cu85Sn5Pb5Zn5) 84 255 117 30 60
gólnie z przeznaczeniem na łożyska ślizgowe, dotyczy z re-
C84400 (Cu81Sn3Pb7Zn9) 90 234 103 26 55 guły materiałów o bardziej złożonym składzie chemicznym,
*) skrawalność w odniesieniu do mosiądzu automatowego CDA 36000 np. [36, 37] i nie jest ograniczone jedynie do stopów od-
lewniczych. Często na te cele stosuje się gatunki, które
ołów jest węgiel w postaci grafitu. Ponieważ węgiel nie jest również z powodzeniem można przerabiać plastycznie na
zwilżalny przez miedź, uzyskanie kompozytu miedź-grafit gorąco [38, 39], a zastosowanie obróbki cieplnej sprawia,
jest technologicznie trudne. Prowadzone w tym kierunku że istnieje możliwość regulacji w pewnym zakresie ich
prace [28÷30] jak dotąd nie dały pozytywnych wyników własności materiałowych i mikrostruktury [40].
mogących znaleźć szersze wykorzystanie w produkcji sto- Przykładem mosiądzu krzemowego opracowanego
pów odlewniczych. Węgiel nie jest toksyczny, nie rozpusz- (przez firmę Sambo Alloy Co. Ltd — Japonia) i wprowadzo-
cza się w wodzie, a jego cząstki podobnie jak ołów ko- nego do handlu w ostatnich latach jest mosiądz EcoBrass
rzystnie wpływają na skrawalność. Również własności ło- [41], który produkowany jest zarówno jako stop odlewniczy
żyskowe takich materiałów są interesujące [31] i wskazują w postaci gąsek, jak i w formie wyrobów przerobionych
na możliwość ich zastosowania na łożyska ślizgowe. plastycznie. Charakteryzuje się on bardzo dobrą lejnością
(zdecydowanie większą od lejności CuSn5Zn5Pb5), wyso-
Stopy o obniżonej zawartości ołowiu ką wytrzymałością, korzystną skrawalnością (dzięki obec-
ności w mikrostrukturze faz Cu8Zn2Si oraz Cu4ZnSi wy-
Wykonane przez Staleya i Daviesa badania [32] wyka- stępujących w osnowie fazy α), bardzo dobrą odpornością
zały, że w przypadku odlewów piaskowych i kokilowych na odcynkowanie oraz na korozję naprężeniową, a ponadto
wykonanych z brązów typu CuPb5Sn5Zn5 można obniżyć dobrą podatnością do przeróbki plastycznej na gorąco
zawartość Pb do 2 %. Dalsze obniżanie zawartości ołowiu i związaną z nią odpornością na tworzenie pęknięć w odle-
wymagałoby istotnych zmian technologicznych podczas wach podczas studzenia. Własności te umożliwiają stoso-
procesu odlewania.
Natomiast możliwe jest opłacalne wytwarzanie elementów Tablica 5
armatury z prasówki lub odkuwek mosiężnych wykonanych Skład chemiczny i podstawowe własności
z materiału zawierającego 0,5 % ołowiu pod warunkiem mosiądzu krzemowego EcoBrass [41, 42]
odpowiedniego doboru warunków skrawania, materiałów
stosowanych na narzędzia skrawające oraz geometrię sa- Table 5
mych narzędzi. Chemical composition and main properties
of the Ecobrass alloy with silicon [41, 42]
Stopy bezołowiowe i bez dodatku bizmutu
(mosiądze i brązy krzemowe) EcoBrass EcoBrass
(C87850) (C69300)
Własność
W wyniku poszukiwań stopów, które mogłyby zastąpić wyroby wyciskane
brązy i mosiądze zawierające ołów skierowano uwagę na odlewy
i ciągnione
stopy zawierające krzem. Na fakt, że mosiądz krzemowy
Skład chemiczny, % m/m:
CuZn14Si4 prawdopodobnie może być alternatywnym ma-
miedź 74,0÷78,0 73,0÷77,0
teriałem w stosunku do CuSn5Zn5Pb5 zwrócono uwagę już
w publikacji wyników pracy [32]. Bardziej kompleksowe krzem 2,7÷3,4 2,7÷3,4
badania [33, 34], zmierzające do określenia alternatywnych fosfor 0,05÷0,20 0,04÷0,15
stopów za brąz CuZn5Sn5Pb5 i CuZn9Sn3Pb7, wykazały cynk reszta reszta
również, że możliwe jest ich zastosowanie jako zamienni- Rm 414 MPa > 530 MPa
ków brązów krzemowych typu CuZn5,5Si4,5 i CuZn14Si4. Rp0,2 165 MPa > 300MPa
Jak stwierdzono, stopy te mają porównywalne wartości lej-
A50 mm 22 % 20 %
ności, wyższą twardość i wytrzymałość, nieco gorszą lecz
akceptowalną skrawalność, porównywalną odporność koro- Indeks skrawalności
70 % 80 %
zyjną, gorszą lutowność. Odznaczają się stosunkowo dobrą (CuZn39Pb3 = 100 %)

259
wanie tego stopu na elementy armatury do wody, w tym
także pitnej, wykonywane zarówno z wsadu odlewanego
jak i z wyrobów przerabianych plastycznie.
W tym miejscu należy także wspomnieć o interesują-
cych pracach wykonanych w ostatnich latach na Politechni-
ce Śląskiej [43÷49] dotyczących badań wpływu i wzajem-
nego oddziaływania dodatków Fe, Si, Al, P (praktycznie
w granicach dopuszczalnych składem normowanym w mo-
siądzach armaturowych), na podstawie których można do-
konać pewnej optymalizacji składu pod kątem osiągnięcia
najkorzystniejszego połączenia własności użytkowych mo-
siądzu na odlewy.
Podsumowanie
Przedstawiona skrótowo niniejsza analiza istniejących
możliwości eliminacji ołowiu z odlewniczych stopów mie-
dzi byłaby niepełna bez przedstawienia innych uwarunko-
wań związanych z tym problemem.
Całkowita eliminacja stopów zawierających ołów i wpro-
wadzenie na ich miejsce do produkcji stopów bezołowio-
wych spowodowałoby konieczność stosowania do ich pro-
dukcji złomów nie zawierających ołowiu. Ze względu na
istniejący ogromny rynek mosiądzów ołowiowych oraz in-
nych stopów zawierających ołów, podaż złomów zawiera-
jących dodatek Pb jest bardzo duża i należy się spodziewać,
że przez bardzo długi czas będzie dominująca na rynku su-
rowców wtórnych. Całkowity zakaz stosowania stopów Cu
zawierających ołów uniemożliwiłby bezpośrednie wyko-
rzystanie tych złomów. Spowodowałby również koniecz-
ność ich przerobu metalurgicznego dla usunięcia Pb, co
wiąże się z wysokimi kosztami. Wydaje się jednak, że taka
sytuacja jest mało prawdopodobna.
Drugim istotnym aspektem wprowadzenia do produkcji
stopów bezołowiowych jest znacząco wyższa cena wyro-
bów gotowych, wynikająca z konieczności stosowania za-
równo droższych gatunków złomów (nie zawierających Pb)
jak i znacznie droższych dodatków stopowych. Wzrost za-
potrzebowania na bizmut prawdopodobnie spowoduje dal-
sze podwyższanie ceny tego metalu.
Opracowane stopy z dodatkiem bizmutu (i ewentualnym
dodatkiem selenu) są już produkowane i na rynku odbior-
ców w USA nie są zgłaszane zastrzeżenia, w tym również
w zakresie wymywania do wody szkodliwych zanieczysz-
czeń [50]. Należy jednak nadmienić, że pomimo braku za-
strzeżeń w przepisach regulujących dopuszczalne poziomy
zawartości bizmutu w wodzie i w powietrzu oraz oficjal-
nym uznawaniu tego pierwiastka jako nieszkodliwego,
w wielu źródłach pojawiają się informacje, że jego wpływ
na organizm jest co najmniej niekorzystny i podobny do
działania ołowiu. Nie można zatem wykluczyć sytuacji,
w której stopy te będą traktowane w przyszłości podobnie
do zawierających ołów.
Pewnym wyjściem może być usuwanie ołowiu z po-
wierzchni współpracującej z wodą. Wyniki badań przepro-
wadzonych w celu określenia możliwości usuwania ołowiu
obecnego na powierzchni wyrobów po skrawaniu [34],
w których wykorzystano dobrą rozpuszczalność ołowiu
w roztworach octanów, wykazały dużą skuteczność takiej
obróbki chemicznej wyrobów. Rozwiązania technologiczne
w zakresie powierzchniowej obróbki chemicznej wyrobów,
ukierunkowanej na usuwanie Pb, istnieją (np. tzw. proces
Kunkela [51, 52] stosowany przez producenta wyrobów
260
armaturowych Ford Meter Box Company, Inc.) i według
zamieszczanych wyników badań [53] są wykorzystywane
w produkcji z dobrym skutkiem.
Rozwiązanie takie jest szczególnie interesujące, bowiem
wiele źródeł wskazuje na fakt, że wymywanie ołowiu do
wody ze stopów miedzi przebiega bardzo intensywnie na
początku eksploatacji instalacji, a potem ustala się na niskim,
akceptowalnym poziomie. Badania wykonane na modelo-
wej sieci [54] w układzie zamkniętym, symulującym rze-
czywiste warunki pracy instalacji wodnej, zawierającym
baterię wykonaną z mosiądzu CuZn36Pb2 (która była jedy-
nym źródłem wprowadzającym do wody zanieczyszczenia
metaliczne) prowadzone przez 180 dni wykazały zadziwia-
jąco małe stężenie ołowiu, nie przekraczające dopuszczal-
nego obowiązującą dyrektywą. Być może wyniki tych ba-
dań nie są wystarczająco reprezentatywne i wyciąganie na
ich podstawie daleko idących wniosków jest ryzykowne.
Jednakże biorąc pod uwagę fakt, że w instalacjach wodnych
udział powierzchni elementów armatury jest stosunkowo
nieduży, a ilość uwalnianego do wody ołowiu bardzo szyb-
ko zmniejsza się i stabilizuje na stosunkowo niedużym po-
ziomie może okazać się, że ilości te nie są tak niebezpiecz-
ne, jak przedstawiają to niektórzy autorzy.
Istnieją jednak poważne sygnały, że proces ograniczania
zawartości ołowiu będzie kontynuowany, nawet jeśli prze-
słanki merytoryczne wprowadzania takich restrykcji nie są
wystarczająco przekonywujące. Przykładem może być
ustawodawstwo stanu Kalifornia, wprowadzające odmien-
ne, ostrzejsze regulacje prawne. W ten sposób wprowadzo-
no pewne zaostrzone wymagania, tzw. Proposition 65, która
doprowadziła do sytuacji, w której producenci zostali zmu-
szenie do stosowania innych zasad sprzedaży w Kalifornii,
a innych w pozostałych stanach USA. Ostatnio wprowa-
dzono dalsze zmiany prawne [55] przewidujące od 2010 r.
wykluczenie stosowania elementów składowych instalacji
wody przeznaczonej do spożycia, dla których średnia za-
wartość ołowiu na powierzchni zwilżanej wodą nie może
przekraczać 0,25 % m/m (dla spoiw 0,2 %). Te rozwiązania
prawne są bardzo mocno krytykowane jako nie mające na-
leżytego oparcia na naukowych podstawach [56, 57]. Kry-
tycy wykazują, że samo ograniczenie zawartości Pb w ma-
teriale stosowanym na elementy armatury nie zapewnia
uzyskiwania możliwie niskich stężeń Pb w wodzie, która
jest przesyłana taką instalacją. Wielu autorów podkreśla, że
przyszłościowe dalsze ograniczenia dopuszczalnego po-
ziomu ołowiu w wodzie (przewidywane w NSF Standard
61) do 5 ppb od 2012 r. jest bardziej racjonalne i, co więcej,
możliwe do osiągnięcia przez producentów elementów ar-
matury.
Wymienione przesłanki będą miały zasadniczy wpływ
na kształt przyszłościowych rozwiązań administracyjno-
-technicznych, jakie będą obowiązywać również w Polsce.
Przeprowadzona analiza skłania autorów do przyjęcia tezy,
że najbardziej prawdopodobnym scenariuszem rozwoju ogra-
niczeń stosowania ołowiu w gospodarce będzie stopniowe
ograniczanie dopuszczalnej zawartości ołowiu w stopach,
dostosowane do zamierzonego zastosowania. Dlatego też
stopy niskoołowiowe mogą stanowić jeden z najbardziej
obiecujących kierunków badań. W tym kontekście zagad-
nienie, jaka jest minimalna zawartość ołowiu, przy której
można w sposób ekonomiczny wytwarzać elementy np.
armatury, ma zasadnicze znaczenie.
 Drugim zbliżonym kierunkiem poszukiwań są stopy
zawierające zarówno niewielki dodatek ołowiu, zbyt mały
aby zapewnić pożądane charakterystyki użytkowe, jak i pe-
wien dodatek bizmutu (z ewentualnym dodatkiem selenu),
które w połączonym działaniu będą gwarantować odpo-
wiednie własności odlewów i jednocześnie umożliwią sto-
sowanie jako materiału wsadowego złomów zawierających
Pb. Dotyczy to oczywiście zarówno mosiądzów, jak i brą-
zów przeznaczonych na zróżnicowane zastosowania (głów-
nie armatura, łożyska ślizgowe).
Ponieważ jednym z najważniejszych kryteriów ograni-
czających stosowanie stopów miedzi z dodatkiem Pb na
armaturę wody przeznaczonej do spożycia jest ilość wy-
mywanego do niej podczas eksploatacji ołowiu, zachodzi
pytanie, czy naprawdę konieczne jest tak drastyczne ogra-
niczania zawartości Pb w materiale armatury. Wydaje się,
że w tym zakresie dużą rolę odgrywa również jakość wody
przesyłanej instalacją. W przypadku wód agresywnych mo-
że okazać się, że stosowanie stopów bezołowiowych jest
jedynym racjonalnym rozwiązaniem. Opracowane komer-
cyjne stopy bezołowiowe, pomimo wielu zalet i bardzo za-
chęcających opisów charakterystyk dostarczanych przez ich
producentów, mają wiele wad. Problemem jest mniejsza
lejność co potwierdzają zarówno przytoczone doniesienia
literaturowe, jak i inne informacje [58], zdecydowanie gor-
sza szczelność odlewów oraz wysoka cena (według różnych
źródeł od 25 do 50 % wyższa w porównaniu z stopami za-
wierającymi ołów).
W przypadku stopów z dodatkiem selenu problemem w
przyszłości może być ewidentna szkodliwość selenu. Wy-
daje się zatem, że również w obszarze stopów bezołowio-
wych należy prowadzić dalsze poszukiwania przede
wszystkim doskonalące własności odlewnicze tych stopów.
W przypadku stopów zawierających krzem, stosowanych
na elementy armatury pokrywane galwanicznie chromem,
mogą pojawić się istotne problemy z twardymi wtrącenia-
mi. Stopy te mogą być bardzo interesującą alternatywą
w przypadku innych zastosowań (np. stopy o dobrych wła-
snościach ślizgowych) i również w tym zakresie badania
powinny być kontynuowane.
Reasumując, prawdopodobnie docelowo będzie trzeba
stworzyć cały szereg materiałów o własnościach dostoso-
wanych do poszczególnych potrzeb – nie tylko uwzględnia-
jąc ich charakterystyki użytkowe dostosowane do konkret-
nych warunków wytwarzania elementów i ich aplikacji,
lecz także potencjalne wymagania odnoście do zawartości
Pb i zanieczyszczania środowiska.
Literatura
1. PN-EN 1982:2002 Miedź i stopy miedzi — Gąski i odlewy.
2. http://environment.copper.org.
3. Dyrektywa 98/83/EC z dnia 3 listopada 1998 on the quality
of water intended for human consumption.
4. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej z dnia
12 czerwca 2006 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu usta-
wy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadza-
niu ścieków. Dz. U. nr 123, poz. 858 z 2006 r.
5. Joszt K. i in.: Bezołowiowe automatowe stopy miedzi. Spra-
wozdanie IMN nr 5715/2000 [niepublik.].
6. Patent US 4879094.
7. Keast V. J., Williams D. B.: Quantitative compositional map-
ping of Bi segregation to grain boundaries in Cu. Acta Materialia
1999, t. 47, nr 15, s. 3999÷4008.
8. Lassmann S., Reif W.: Substitution von Blei durch Wismut
in Rotgusslegierungen. Metall1997, t. 51, nr 4, s. 186÷189.
9. Rzadkosz S., Masny K., Wawrowska-Tomaszewska M.:
Aspekty ekologiczne w zakresie zastosowania mosiądzów armatu-
rowych. Mat. Konf. Nauk. „Nowoczesne Tendencje w Odlewnic-
twie Metali Nieżelaznych”, Instytut Odlewnictwa, Kraków 19÷20
listopad 1997, s. 1÷9.
10. Joszt K., Malec W.: Nowa generacja bezołowiowych, auto-
matowych stopów miedzi. Mat. Konf. Nauk.-Techn. „Nowe Mate-
riały — Nowe Technologie Materiałowe w Przemyśle Okrętowym
i Maszynowym”, Szczecin-Świnoujście 10÷13.09.1998, s. 85÷90.
11. Janus A., Ankudowicz B.: Określenie możliwości wyelimi-
nowania ołowiu w mosiądzu CuZn39Pb2. Solidification of Metals
and Alloys 2000, t. 43, s. 291÷296.
12. Kondracki M : Problem eliminacji ołowiu z mosiądzów
armaturowych. Eksploatacja i Niezawodność 2004, nr 2, s. 28÷31.
13. Patent EP 0457478.
14. Patent US 5637160.
15. Patent EP 0695372.
16. Patent US 5487867.
17. Patent US 5330712.
18. Patent US 5942056.
19. http://www.federalmetal.com.
20. Casting Copper-Base Alloys. Engineered Casting Solutions
2004, Winter, s. 49÷50.
21. Whiting L. V., Sahoo M., Newcombe P. D., Zavadil R., Pe-
ters D. T.: Detailed Analysis of Mechanical Properties of Se-
BiLOYs I and II. AFS Transactions1999, t. 107, s. 343÷351.
22. Sadayappan M., Whiting L. V., Sahoo M.: A review of En-
viroBrasses (SeBiLOY) containing bismuth and selenium for
plumbing applications. Proceedings of the 65th World Foundry
Congress, Gyeongju, Korea, 2002, s. 1061÷1068.
23. Patent US 5653827.
24. Patent US 20040094243.
25. Patent US 5614038.
26. http://www.asarco.com.
27. http://www.copper.org.
28. Rohatgi P. K.: Development of lead-free copper alloy-graphite
castings. U.S. Department of Energy — Final Report DOE/ID/
/13236-4, 1999.
29. Sobczak N., Sobczak J., Książek M., Radziwiłł W., Rohatgi
P. K.: Wpływ dodatków stopowych na oddziaływanie ciekłej mie-
dzi z porowatym podłożem grafitowym. Mat. II Konf. „Stopy
Miedzi”, Wrocław 27÷29.11.1996, s. 191÷198.
30. Rohatgi P. K., Sobczak J., Sobczak N., Kim J. K.: Odlewa-
ne kompozyty o osnowie miedzi zbrojone cząsteczkami grafitu.
Rudy Metale 1997, t. 42, nr 9, s. 380÷383.
31. Kim J. K., Kestursatya M., Rohatgi P. K.: Tribological
properties of centrifugally cast copper alloy-graphite particle
composite. Metallurgical and Materials Trans. A 2000, t. 31A,
nr 4, s. 1283÷1293.
32. Staley M. A., Davies D. W.: The machinability and struc-
ture of standard and low-lead copper-base alloy plumbing fittings.
Proc. of Conference COPPER'90 Refining, Fabrication, Markets,
12 Oct. 1990, Västerås, Sweden, s. 441÷447.
33. Dresher W. H., Peters D. T.: Lead-free and reduced lead
copper-base cast plumbing alloys. Evaluation of candidate U.S.
compositions, Part 1. Metall 1992, t. 46, nr 11, s. 1142÷1146.
34. Dresher W. H., Peters D. T.: Lead-free and reduced lead
copper-base cast plumbing alloys. Evaluation of candidate U.S.
compositions, Part 2. Metall 1993, t. 47, nr 1, s. 26÷33.
261
 35. Mannheim R., Ortiz E., Bustos O.: An unleaded alternative
to fittings and faucets. Metall 1997, t. 51, nr 4, s. 190÷196.
36. Tałach-Dumańska M.: Mosiądze manganowo-krzemowe
jako zamienne mosiądzów ołowiowych. Mat. III Międzynarodo-
wej Konf. Nauk. „Metale Nieżelazne’97”, Kraków 11÷12 wrze-
śnia 1997, s. 298÷305.
37. Patent PL 165714.
38. Patent PL 168875.
39. Patent PL 168872.
40. Ciura L., Malec W., Joszt K., Gil S.: Struktura a własności
mechaniczne wieloskładnikowych mosiądzów łożyskowych. Rudy
Metale 1994, t. 39, nr 6, s. 153÷158.
41. http://www.ecobrass.com.
42. http://www.wieland.de.
43. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Rola wzajemnych
oddziaływań pierwiastków w kształtowaniu właściwości odlewni-
czych armaturowych stopów miedzi. Przegląd Odlewnictwa 2005,
nr 4, s. 242÷244.
44. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Wzajemne od-
działywania pierwiastków w kształtowaniu właściwości odlewni-
czych stopów miedzi z cynkiem stosowanych na elementy armatu-
ry. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 5, s. 249÷252.
45. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Hard inclusions
in fixture brasses. 13-th Conference AMME, Wisła 16-19 maj
2005, s. 319÷322.
46. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Intermetallic
phases influence on solidification process of fixture brasses. 13-th
Conference AMME, Wisła, 16÷19 maj 2005, s. 323÷326.
47. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Identification of
some structural components in fixture brasses. 46-th Conference
On Foundry – Solidification and Crystallisation of Metals, Wisła,
16÷18 maj 2005, s. 57÷60.
48. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Role of the
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.
Podajemy nasz adres:
Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77
262
intermetallic phases in technological process of fixture brasses.
Materials Processing Technology 2005, t. 162÷163, s. 332÷335.
49. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Evaluation of
possibilities for leaded brasses replacement. J. of Achievements in
Materials and Manufacturing Engineering 2006, t. 17, nr 1÷2,
s. 81÷84.
50. Maas R. P., Patch S. C., Lagasse M.: Measurements of
lead, bismuth and selenium discharge from water service valves
and fittings manufactured from Sebiloy (EnviroBrass II) brass
alloy. UNC — Asherville Environmental Quality Institute Techni-
cal Report nr 02-105, December 2002.
51. Patent US 6432210.
52. Patent US 6447616.
53. http://www.fordmeterbox.com.
54. Vilarinho C., Soares D., Barbosa J., Castro F.: Leaching
of brasses in long-term direct contact with water. Materials Sci-
ence Forum 2004, t. 455÷456, s. 839÷843.
55. Assembly Bill No 1953 — Lead Plumbing, (Chapter 853,
Approve by Governor September 30, 2006; Amendment to Sec-
tion 116875 of the Health and Safety Code).
56. Smith S.: California Lead Bill becomes law. Plumbing and
Mechanical PM Engineer 2006, November 13 (www.pmmag.com/
/CDA/Articles).
57. Ballanco J.: California legislators miss the boat on lead
reduction. PM Enginer 2007, January 1 (www.pmenginer.com/
/CDA//Articles/Column).
58. Boisson J. P.: Odlewnia Boisson Fonderie — Francja (in-
formacja prywatna).
Prace wykonano w ramach realizacji Projektu Badawcze-
go Zamawianego PBZ – KBN – 114/T08/2004 finansowa-
nego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
LUDWIK CIURA Rudy Metale R52 2007 nr 5
BEATA CWOLEK UKD 539.4:669+14:669+154:
WITOLD MALEC :620.17-.18:669.35’5:673.6
ŁUKASZ MARCHEWKA

BADANIA WŁAŚCIWOŚCI ODLEWNICZYCH,

MECHANICZNYCH I STRUKTURY
NOWYCH EKOLOGICZNYCH MOSIĄDZÓW ARMATUROWYCH
BADANIA WSTĘPNE

Przeprowadzono analizę możliwości doboru ekologicznego zamiennika ołowiu w mosiądzach armaturowych przy założeniu, że
zastąpienie lub ograniczenie ołowiu w nowych stopach, nie może spowodować obniżenia wymagań eksploatacyjnych. Ba-
dano wpływ dobranych dodatków stopowych na własności odlewnicze, mechaniczne i skrawalność stopów. Wykonano ba-
dania makro- i mikrostruktur wytworzonych stopów z zastosowaniem mikroskopii świetlnej, określono własności odlewnicze
(lejność, skurcz) oraz własności mechaniczne i skrawalność uzyskanych stopów.
Słowa kluczowe: mosiądze ołowiowe, topienie, odlewanie, lejność, skurcz, własności mechaniczne, skrawalność

EXAMINATION OF CASTABILITY, MECHANICAL PROPERTIES

AND STRUCTURE OF NEW ECOLOGICAL BRASSES FOR FITTINGS
PRELIMINARY STUDY

An analysis was made of a possibility of finding a substitute, which might eliminate lead from brasses used for fillings, with
an assumption that the decrease of lead content in the new alloys or its full elimination cannot worsen their functional
properties. An effect of selected alloy additives on castability, mechanical properties and machinability of the new alloys
was examined. The macro- and microstructures of fabricated alloys were also examined by optical microscopy, and their
casting properties (fluidity, shrinkage), mechanical properties and machinability have been determined.
Keywords: lead brasses, melting, casting, castability, shrinkage, mechanical properties, machinability

Wstęp na uwadze od kilku lat w Instytucie Metali Nieżelaznych

W zależności od stężenia, ten sam pierwiastek może być
dla żywego organizmu niezbędny lub toksyczny. Do pier-
wiastków, które w istotnym stopniu mogą zakłócać równo-
wagę środowiska naturalnego człowieka należą: As — ar-
sen, Cr — chrom, Zn — cynk, Cd — kadm, Cu — miedź,
Ni — nikiel, Pb — ołów, Hg — rtęć. Z punktu widzenia
zdrowia człowieka bardzo groźne są: ołów, kadm, rtęć i ar-
sen [1]. Ołów ma obecnie bardzo szerokie zastosowanie.
Wykorzystywany jest między innymi do produkcji akumu-
latorów, amunicji i stopów armaturowych. Ma zastosowanie
w przemyśle szklarskim, pirotechnicznym, przy produkcji
tworzyw sztucznych, farb, lakierów i innych. Wzbogacenie
środowiska naturalnego w ołów następuje między innymi
w wyniku emisji pyłów pochodzących ze spalin samocho-
dowych, w wyniku spalania węgla, korodowania rur z za-
wartością ołowiu, składowania baterii. Innym ich źródłem
jest hutnictwo metali nieżelaznych oraz żelaza, a także osady
ściekowe oraz spalarnie odpadów i śmieci. Mając powyższe
prowadzone są w tym zakresie prace badawcze zmierzające
do ograniczenia lub eliminacji ołowiu w stopach miedzi,
głownie w mosiądzach i brązach ołowiowych [2÷7].
Cel i zakres badań
Jedną z podstawowych przesłanek, determinujących
kierunek podejmowanych w tym zakresie badań, jest przy-
szły stan uregulowań administracyjno-technicznych w za-
kresie dopuszczalnych stężeń ołowiu, zarówno w szeroko
pojętym środowisku, jak i w konsekwencji dopuszczalnych
zawartości w komercyjnych stopach miedzi. W chwili
obecnej trudno uzyskać konkretne dane dotyczące tego
problemu. Niemniej jednak na podstawie docierających in-
formacji należy przypuszczać, że w tych stopach będzie
dopuszczalna pewna zawartość ołowiu, a jej poziom będzie
zróżnicowany w zależności od zamierzonego zastosowania
materiału. Przykładowo stopy przeznaczone na elementy
instalacji wody pitnej będą podlegały znacznie ostrzejszym

Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Beata Cwolek, mgr inż. Witold Malec, mgr inż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych,
Zakład Technologii Przetwórstwa Metali i Stopów, Gliwice.

263
restrykcjom niż na elementy ślizgowe. Konsekwencją tego Tablica 1
założenia było takie ukierunkowanie prowadzonych badań, Zestawienie porównawcze
aby było możliwe zaproponowanie stopów zamiennych za-
Table 1
równo bezołowiowych, jak i z niską zawartością ołowiu.
Stąd też zasadniczym celem prowadzonych prac jest stwo- Comparative list for lead and its substitutes
rzenie podstaw do opracowania, na podstawie przeprowadzo- Nazwa Ołów Bizmut Ind Antymon
nych badań i eksperymentów techniczno-technologicznych,
Symbol Pb Bi In Sb
założeń technologicznych wytwarzania nowych ekologicz-
nych stopów odlewniczych miedzi z częściową lub całkowitą Cena USD/kg*/ 2,0 26,4 750 5,6
eliminacją szkodliwego ołowiu z tych stopów, przy zachowa- Światowa produkcja × 103 t 3370 9,1 0,12 60
niu ich własności odlewniczych, mechanicznych i użytko- Najwyższe Dopuszczalne
0,03 brak 0,1 0,5
wych, co w efekcie pozwoli na rozszerzenie asortymentu Stężenie**/, mg/m3
wyrobów krajowych producentów o nowe, ekologiczne stopy Liczba atomowa 82 83 49 51
na osnowie miedzi, przeznaczone na odlewy. Masa atomowa 207,19 208,98 114,82 121,75
Zakres prac, które przewidziano do wykonania, ma na
Temperatura topnienia 327,5 °C 271,3 °C 156,6 °C 630,7 °C
celu określenie wpływu wybranych dodatków stopowych
Temperatura wrzenia 1740 C 1560 °C 2080 °C 1750 °C
na zasadnicze charakterystyki techniczne, technologiczne
i użytkowe wytypowanych stopów odlewniczych miedzi, 11,35 9,8 7,31 6,684
Gęstość
(20 °C) (25 °C) (20 °C) (25 °C)
co poprzez wykorzystanie synergicznego ich oddziaływania
umożliwi opracowanie nowych materiałów, lepiej dostoso- Stopnie utlenienia II,IV III,V III III,V
wanych do zamierzonych zastosowań niż obecnie oferowa- */ — ceny na dzień 15.03.2007
ne zamienniki. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki **/ — NDS — Najwyższe Dopuszczalne Stężenie — wartość średnia
badań dotyczących mosiądzów ołowiowych. ważona — stężenie lub natężenie, którego oddziaływanie na pracownika
w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru
czasu pracy określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności
Mosiądze ołowiowe zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie
zdrowia, oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
Stopy te charakteryzują się bardzo dobrą lejnością,
skrawalnością, odpornością na niewielkie obciążenia dy-
namiczne, korozję i ścieranie. Stosowane są na armaturę (MnBi) jest trwałym magnesem. Jest słabym przewodni-
wodną, gazową, cieplną i ciśnieniową (do 3 MPa), obudo- kiem ciepła i elektryczności. W związkach chemicznych
wy części maszyn oraz koszyki łożysk tocznych. występuje na +3 i +5 stopniu utlenienia. Niektóre związki
Ołów w mosiądzach ołowiowych występuje jako doda- bizmutu znajdują zastosowanie w medycynie. Właściwość
tek stopowy w ilości od 0,5 do 3,0 % w zależności od ga- bizmutu, jaką jest zwiększanie własnej objętości podczas
tunku (PN-EN 1982 Miedź i stopy miedzi. Gąski i odlewy). krzepnięcia, wykorzystuje się w technice odlewniczej. Me-
Nie rozpuszcza się w fazie α(Cu–Zn) i przy zawartości po- taliczny bizmut stosowany jest jako składnik łatwo topli-
nad 0,1 % wydziela się jako osobna faza, w postaci sfe- wych stopów wieloskładnikowych (niektóre ze stopów bi-
rycznych wtrąceń na granicach ziarn lub w przestrzeniach zmutu mają bardzo niskie temperatury topnienia). Podobnie
międzydendrytycznych. Wtrącenia ołowiu o większej dys- jak ołów, dobrze ekranuje promieniowanie gamma. Bizmut
persji występują również wewnątrz ziarn fazy β'. Wraz ze ma największą masę atomową z niepromieniotwórczych
wzrostem stężenia ołowiu zmniejsza się Rm. W stopach z za- pierwiastków.
kresu roztworu stałego α skłonność do segregowania i do- Ind nie tylko służy do pokrywania metali powłokami
strzegalne zmniejszenie własności mechanicznych wystę- antykorozyjnymi, ale znalazł też zastosowanie jako dodatek
puje w zakresie zawartości 2÷3 % ołowiu. Stopy z obszaru stopowy podwyższający twardość i odporność na korozję
β' ze względu na lepszą dyspersję ołowiu są mniej wrażliwe np. stali. Z niektórymi pierwiastkami tworzy stopy nad-
na obniżenie własności wytrzymałościowych. Dodatek oło- przewodzące. Drut wykonany z indu jest wykorzystywany
wiu obniża temperaturę topnienia, poprawia lejność, skra- w termometrach oporowych i w przyrządach optycznych.
walność i własności ślizgowe [8]. Metaliczny ind otrzymuje się przez redukcję tlenku indu
wodorem lub metodą elektrolizy roztworu jego soli. Ind jest
Kryteria doboru zamiennika ołowiu rzadko występującym pierwiastkiem w przyrodzie. Wystę-
Kryteria, jakimi kierowano się przy wyborze ewentual- puje głównie w postaci minerałów: rokezytu CuInS2, indytu
nego zamiennika ołowiu, były następujące: FeIn2S4 i gallindytu In(OH)3. Często towarzyszy rudom
⎯ toksyczność, cynku, żelaza, miedzi i cyny. Pod względem rozpowszech-
⎯ względy ekonomiczne, nienia w skorupie ziemskiej zajmuje 66 miejsce (procenty
wagowe). Zastosowanie indu ogranicza jego wysoka cena
⎯ własności fizykochemiczne.
(siedmiokrotnie droższy od srebra).
W tablicy 1 zestawiono właściwości, koszt, produkowa-
Antymon jest biało-niebieskim, kruchym półmetalicz-
ne ilości oraz względną toksyczność ewentualnych zamien-
nym pierwiastkiem. Jego związki znano już w starożytno-
ników ołowiu
ści. Często mylono go z innymi podobnymi pierwiastkami
Charakterystyka ewentualnych zamienników ołowiu (z bizmutem, cyną i ołowiem). Właściwość antymonu pole-
gająca na rozszerzania się przy zamarzaniu, znalazła zasto-
Bizmut jest różowobiałym, kruchym metalem o gęstości sowanie przy pokrywaniu szorstkich powierzchni. Zarówno
9,80 g/cm3 i temperaturze topnienia 271 °C. Charakteryzuje antymon, jak i jego związki, są toksyczne. Najczęściej wy-
się dużym diamagnetyzmem. Jego związek z manganem stępuje w związkach, a jako wolny pierwiastek można go

264
zwykle spotkać razem z rudami srebra, arsenu i bizmutu.
Podstawową rudą jest jego siarczek, który wydobywa się
głównie w Chinach, Francji, Włoszech i Japonii. Zawartość
w skorupie ziemskiej — 2 × 10–5 % wagowo. Antymon jest
składnikiem wielu stopów, jak również służy do produkcji
substancji ogniotrwałych. Związki antymonu wykorzysty-
wane w są medycynie, jako składnik zapałek, przy wulka-
nizowaniu gumy, produkcji masła i porcelany.
Jak wynika z przytoczonych danych liczba pierwiast-
ków możliwych do zastosowania jest bardzo niewielka.
Z rozpatrywanych pierwiastków wyeliminowano:
⎯ ind, ze względu na wysoką cenę i niskie światowe zaso-
by,
⎯ antymon, ze względu na toksyczność.
Planując skład chemiczny nowych ekologicznych mo-
siądzów, po przeprowadzonych porównaniach właściwości,
cen jednostkowych, produkowanych ilości oraz względnej
toksyczności pierwiastków wytypowano bizmut jako głów-
ny zamiennik ołowiu.
Analiza wpływu dodatków stopowych
na własności odlewnicze i użytkowe mosiądzów
Wieloskładnikowe mosiądze odlewnicze cechuje dobra
odporność na korozję i ścieranie oraz dobre własności wy-
trzymałościowe przy obciążeniach statycznych. Jednocze-
śnie charakteryzują się one dużą skłonnością do powstawa-
nia wad odlewniczych w postaci porowatości skurczowej.
W celu ograniczenia tych wad oraz poprawy własności mo-
siądzów odlewniczych, należy optymalizować skład che-
miczny stopu poprzez stosowanie dodatków stopowych.
Mając powyższe na uwadze, a także fakt, że tę grupę stopów
produkuje się głównie ze złomów i odpadów zawierających
różne składniki stopowe, poniżej przedstawiono analizę
wpływu różnych pierwiastków na własności mosiądzów
odlewniczych:
⎯ cyna — stosowana w celu zwiększenia odporności na
korozję, jej dodatek razem z ołowiem zwiększa skłon-
ność do segregacji kruchych faz w stopie oraz pogarsza
właściwości mechaniczne w podwyższonych temperatu-
rach, ma duży wpływ na powstawanie mikroporowato-
ści skurczowej;
⎯ żelazo — podwyższa temperaturę topnienia i odlewania
oraz zakres temperatur krzepnięcia mosiądzów i prze-
suwa zakres faz α i α + β' ku mniejszym zawartościom
miedzi. Wydzielenia faz bogatych w żelazo polepszają
własności mechaniczne;
⎯ aluminium — znacznie zwiększa lejność oraz zakres
istnienia faz α + β', sprzyja powstawaniu kruchej fazy γ
układu Cu-Al. Wpływa na wzrost wytrzymałości faz α
i β' i zmniejszenie wydłużenia i przewężenia. Ma korzyst-
ny wpływ na odporność na korozję i erozję wody mor-
skiej oraz pary, utrudniając jednocześnie lutowanie
i spawanie. Duże powinowactwo do tlenu zmniejsza
możliwość powstawania porowatości gazowej. Powsta-
jący Al2O3 tworzy zwartą powłokę na ciekłym metalu,
izolując go od wpływu atmosfery, przez co nie ma potrze-
by stosowania pokryć ochronnych. Powłoka ta ograni-
cza parowanie cynku w czasie topienia mosiądzów, co
przyczynia się do powstawania zażużleń, wpływając
niekorzystnie na jakość odlewów;
⎯ mangan — podwyższa temperaturę topnienia i odlewania
oraz prężność par cynku. Ze względu na dużą skłonność
manganu do utleniania, w zakresie temperatur odlewa-
nia tworzą się duże ilości lepkiego żużla powodującego
wady wewnętrzne i zewnętrzne w postaci zażużleń
i niedolewów;
⎯ nikiel — właściwościami jest zbliżony do miedzi, nie
wywołuje dużych zmian strukturalnych. Nikiel w mo-
siądzach powoduje trudności odlewnicze przez wysoką
temperaturę topnienia oraz duże powinowactwo z tle-
nem, węglem, siarką i wodorem;
⎯ fosfor — dodany nawet w niewielkich ilościach zwiększa
lejność w wyniku zmniejszenia napięcia powierzchnio

Tablica 2
Planowany skład chemiczny mosiądzów
Table 2
The planned chemical composition of the brasses

Oznaczenie
Bi Zn Al P Pb Fe B Cu
stopu
MO59*/ max. 0,05 reszta — — 1,0÷2,5 — — 57,0÷60,0
M-1 0,6 42 — — — — —
M-2 2,9 41 — — — — —
M-3 0,6 36 — — — — —
M-4 2,9 36 — — — — —
M-5 0,8 38 — — 0,8 — —
M-6 2,5 38 0,3 — — 0,2 — reszta
M-7 0,5 36 0,3 — — 0,2 —
M-8 0,8 38 0,3 — 0,8 0,2 —
M-9 2,5 38 0,4 0,05 — 0,1 —
M-10 2,0 37 0,3 0,05 — 0,2 —
M-11 2,5 38 0,4 0,05 — 0,1 0,005
*/ — dane według PN-91/H-87026, pod względem składu chemicznego i własności stop gatunku MO59 zbliżony jest do stopu CuZn39Pb1Al-B
według PN-EN 1982

265
 wego ciekłego metalu, zawartość 0,02÷0,06 % w stopie
hamuje zjawisko odcynkowania, a w połączeniu z żelazem
wpływa na zmniejszenie wielkości ziaren w mosiądzu.
Dodatkowo należy podkreślić oddziaływanie cynku w
stopie. Wraz ze wzrostem ilości cynku stopniowo maleje
skurcz odlewniczy. Mosiądze o większej zawartości cynku
wykazują mniejszą skłonność do porowatości gazowej
wskutek większej prężności par cynku, mają natomiast
większą tendencję do porowatości skurczowej przez więk-
szy udział fazy β' [8].
Próby wytworzenia zamiennika mosiądzu ołowiowego
Dążąc do wyeliminowania lub częściowego ograniczenia
ołowiu w nowych stopach, zaplanowano składy chemiczne
tak, aby uzyskać dla mosiądzów zróżnicowanie zawartości
cynku, bizmutu i ołowiu, z udziałem Al, Fe i P przy zawar-
tości miedzi stanowiącej uzupełnienie wsadu do 100 %. Wy-
typowano następujący zakres składu chemicznego:
⎯ Zn 34,5÷42,0 %,
⎯ Bi 0,6÷2,9 %,
⎯ Pb 0÷1,5 %,
⎯ Cu — reszta.
Stosowano również bor jako modyfikator.
W tablicy 2 przedstawiono skład chemiczny mosiądzu
ołowiowego gatunku MO59 oraz zaplanowany skład
a b
Rys. 1. Spirala lejności
a — stop MO59 — SJ = 520 mm, b — stop M-4 — SJ = 293 mm, c — stop M-11 — SJ = 697 mm
Fig. 1. Fluidity spiral for the alloys
a — MO59 — SJ = 520 mm, b — M-4 — SJ = 293 mm, c — M-11 — SJ = 697 mm
Rys. 2. Wartość lejności dla poszczególnych stopów
Fig. 2. Fluidity values for particular alloys
266
chemiczny nowych stopów.
Próby topienia i odlewania przeprowadzono w indukcyj-
nym piecu tyglowym o pojemności 100 kg Cu. Jako skład-
niki wsadowe stosowano metale technicznej czystości.
Większość materiału odlewano w postaci gąsek, a próbki do
badania własności mechanicznych i skrawalności odlewano
w postaci prętów o średnicy 40 mm. Wyniki badań składu
chemicznego wytworzonych stopów wykazały, że uzyskano
materiał zgodny z zaplanowanym. Otrzymany materiał
poddano badaniom wstępnym.
Badania własności odlewniczych,
mechanicznych i struktury
Wytworzony materiał w postaci gąsek i prętów poddano
badaniom:
⎯ makro- i mikrostruktury wlewków przy zastosowaniu
mikroskopu optycznego Olympus GX71F,
⎯ twardości HB 62,5/2,5 wlewków przy zastosowaniu
twardościomierza firmy WOLPERT,
⎯ własności wytrzymałościowych w temperaturze otocze-
nia przy zastosowaniu maszyny wytrzymałościowej
INSTRON 4505,
⎯ właściwości odlewniczych,
⎯ skrawalności.
Proces wytwarzania odlewów i wlewków, w końcowym
c
cyklu odlewniczego procesu technologicznego obejmuje
dwa bardzo istotne etapy:
⎯ doprowadzenie ciekłego metalu do wlewnicy (formy,
krystalizatora),
⎯ krzepnięcie stopu (metalu).
Etapy te są ze sobą powiązane i współdecydują o otrzy-
maniu odlewu wolnego od wad. Dlatego istotne znaczenie
ma zespół własności metali i stopów zwany ogólnie wła-
ściwościami odlewniczymi.
Do oceny wpływu dodatków stopowych na właściwości
odlewnicze badanych mosiądzów przyjęto, że:
⎯ miarą lejności jest całkowita długość drogi, którą prze-
był metal w określonej formie do momentu zatrzymania
(SJ),
⎯ skurcz — ε — jest ilościową charakterystyką zmiany
wymiarów odlewu i podawany jest w procentach [9].
a b c

Rys. 3. Makrostruktura
a — stop MO59, b — stop M-4, c — stop M-11

Fig. 3. Macrostructure of the alloys

a — MO59, b — M-4, c — M-11

a b c

Rys. 4 . Mikrostruktura
a — stop MO59, b — stop M-4, c — stop M-11

Fig. 4. Microstructure of the alloys

a — MO59, b — M-4, c — M-11

Próbę lejności przeprowadzono poprzez zalanie formy Tablica 3

skorupowej w kształcie spirali z odpowiednio zaformowa- Własności mechaniczne i odlewnicze badanych stopów
nym układem wlewowym. Temperatura zalewania formy Table 3
wynosiła 1050 ±5 °C. Na rysunkach 1 i 2 przedstawiono
Mechanical properties and castability of the studied alloys
uzyskane wyniki badań lejności.
Przeprowadzone próby pozwoliły stwierdzić, że zasto- Materiał
Rm Rp0,2 A HB Lejność Skurcz
sowane dodatki Al, Fe i P wpłynęły w korzystny sposób na MPa MPa % 62,5/2,5 mm %
własności odlewnicze stopów, a zwłaszcza na lejność. MO59*) min. 270 min. 120 min. 15 min. 75 520 2,10
Wyznaczone wartości współczynnika całkowitego li- M-1 406 135 26,9 107 350 1,96
niowego skurczu odlewniczego przedstawiono w tablicy 3.
Badania makro- i mikrostruktury przeprowadzono na M-2 316 138 11,5 95 468 1,97
próbkach pobranych z dolnej części wlewków okrągłych, M-3 313 106 39,5 71 377 1,93
na zgładach prostopadłych do kierunku odlewania. Wyniki M-4 252 83 28,5 67 293 1,85
badań przedstawiono na rysunkach 3 i 4. M-5 220 152 22,0 76 365 1,85
W zależności od składu chemicznego mosiądzów udział
poszczególnych faz oraz wielkość kryształów jest różna M-6 212 147 4,0 98 536 1,91
przy tych samych warunkach chłodzenia. Zastosowanie ja- M-7 331 144 22,0 82 585 1,89
ko modyfikatora boru, spowodowało silne rozdrobnienie M-8 209 156 4,0 92 409 1,69
struktury. M-9 398 165 27,3 92 605 1,90
Makrostruktura stopu MO59 i M-4 były do siebie po-
dobne i charakteryzowały się występowaniem: M-10 362 143 31,0 80 651 2,10
⎯ strefy drobnych kryształów zamrożonych w części brze- M-11 402 158 28,3 96 697 2,01
gowej próbki, *) właściwości mechaniczne dla odlewów kokilowych wg PN-91/H-87026

267
 Tablica 4
Kształty wiórów badanych mosiądzów w zależności od prędkości obrotowej wrzeciona
Table 4
The shape of chips from studied brasses in dependence on spindle rotation speed

Kształt wióra przy prędkości Oznaczenie stopu

obrotowej wrzeciona MO59 M-1 M-2 M-3 M-4 M-5 M-6 M-9 M-10 M-11
n = 280 obr./min Ss-o H-o E H-o Ss-o Ss-o — — — —
n = 210 obr./min — — — — — — Ss-o i E E-o Ł-o w toku
n = 900 obr./min Ss-o H-o E H-o Ss-o Ss-o — — — —
n = 842 obr./min — — — — — — Ss-o i E Ł-o Ss-o w toku
n = 1800 obr./min Ss-o H-o E H-o Ss-o Ss-o — — — —
n = 1200 obr./min — — — — — — E Ł-o Ss-o w toku

⎯ strefy kryształów kolumnowych, Tablica 5

⎯ strefy kryształów równoosiowych w środkowej części Charakterystyka powstających wiórów
próbki. Table 5
W górnej części wlewków obserwowano większy udział
Characteristics of the chips obtained
strefy kryształów kolumnowych i większe niż w dolnej czę-
ści kryształy równoosiowe. Spowodowane jest to między Kształt
Oznaczenie wióra Ocena wióra
innymi warunkami odprowadzania ciepła w poszczególnych i charakterystyka wióra
częściach wlewka. S-p spiralny płaski korzystny
Stop MO59 charakteryzuje się mikrostrukturą dwufa-
Ss-o spiralne stożkowe odcinkowe korzystny
zową α + β' ze sferoidalnymi, równomiernie rozłożonymi
wydzieleniami ołowiu zarówno na granicy ziarn, w prze- E elementowe odpowiedni
strzeniach międzydendrytycznych fazy β', jak i wewnątrz H-o śrubowe odcinkowe korzystny
ziarn fazy β'. Ł-o łukowe odcinkowe korzystny
Badania mikrostruktury stopu M-4 wykazały, że bizmut
E-o elementowe odpryskowe odpowiedni
wydzielił się jako oddzielna faza na granicach ziarn oraz
wewnątrz fazy β', uzyskując równomierne rozłożenie w sto-
pie. lepsze niż dla stopu bazowego MO59.
Zabieg modyfikacji stopu M-11 borem spowodował Test skrawalności badanych stopów przeprowadzono
rozdrobnienie ziarn oraz zmianę struktury. Wpłynął korzyst- na tokarce uniwersalnej firmy Wafum TUD 40. Wałki testo-
nie na ukształtowanie składnika struktury, jakim są wydzie- we o średnicy 30 mm nakiełkowano oraz wyrównano wstęp-
lenia bizmutu, występujące w stopie ze względu na brak jego nie. Jako narzędzie stosowano nóż tokarski S10 NNZa 2020.
rozpuszczalności. Przyjęto następujące parametry obróbki skrawaniem: po-
Własności wytrzymałościowe mosiądzów w stanie po suw 0,130 mm/obr. i 0,125 mm/obr., głębokość skrawania
odlaniu wyznaczono na podstawie próby jednoosiowego aP = 0,5 mm, a zastosowane prędkości obrotowe wrzeciona
rozciągania. Wyniki tych badań przedstawiono w tablicy 3. zestawiono w tablicy 4.
Wyniki badań własności mechanicznych badanych mo- Kierując się danymi literaturowymi [10] — tablica 5, do-
siądzów wykazały, że dla czterech stopów uzyskano wyniki konano wizualnej oceny postaci uzyskanych wiórów. Na ry-

Rys. 5. Postać wiórów po skrawaniu —
stop MO59, obroty wrzeciona:
900 obr./min, kształt wióra: Ss-o
Fig. 5. A form of chips after machining —
MO50 alloy, spindle rotation speed:
900 rev/min, shape of a chip: Ss-o
Rys. 6. Postać wiórów po skrawaniu —
stop M-4, obroty wrzeciona:
900 obr./min, kształt wióra: Ss-o
Fig. 6. A form of chips after machining —
M-4 alloy, spindle rotation speed:
900 rev/min, shape of a chip: Ss-o
Rys. 7. Postać wiórów po skrawaniu —
stop M-11, obroty wrzeciona:
842 obr./min, kształt wióra: Ł-o
Fig. 7. A form of chips after machining —
M-11 alloy, spindle rotation speed:
842 rev/min, shape of a chip: Ł-o

268
sunkach 5÷7, przedstawiono postać wiórów.
W wyniku przeprowadzonych prób skrawalności wy-
różniono sześć rodzajów wiórów tzn.: śrubowe odcinkowe,
spiralne płaskie, spiralne stożkowe odcinkowe, łukowe od-
cinkowe, elementowe odpryskowe i elementowe (cztery
pierwsze rodzaje z punktu widzenia obróbki skrawaniem
mają korzystny kształt, dwa ostatnie — odpowiedni). Nie
stwierdzono znaczącego wpływu prędkości obrotowej
wrzeciona na kształt otrzymanych wiórów. Widoczne jest
natomiast oddziaływanie bizmutu na ich wielkość. Przy du-
żej zawartości bizmutu otrzymano bardzo drobny wiór,
przy małej ilości tego pierwiastka otrzymano wiór większy
i dłuższy. Powierzchnie wałków po toczeniu poddano bada-
niom parametrów chropowatości. Nie stwierdzono wyraź-
nego wpływu składu chemicznego badanych stopów oraz
prędkości skrawania na parametry chropowatości Ra, Rz,
Rm. Parametry te mieściły się w szerokich granicach i tak:
Ra od 4,5 7 μm, Rz od 20 do 35 μm, Rm od 20 do 40 μm.
Podsumowanie
1. Na obecnym etapie przeprowadzonych prac stwierdzono,
że możliwe jest opracowanie nowych ekologicznych
stopów miedzi z ograniczoną lub całkowitą redukcją
zawartości ołowiu, o własnościach porównywalnych
do obecnie stosowanego stopu gatunku MO59.
2. W warunkach laboratoryjnych wytworzono nowe
mosiądze, w których w sposób znaczący ograniczono
zawartość ołowiu lub całkowicie go wyeliminowano
poprzez zastosowanie jako głównego składnika stopo-
wego bizmutu.
3. Zastosowanie dodatków takich, jak aluminium i żelazo
wpłynęło na poprawę właściwości odlewniczych (wzrost
lejności od 15 % do 55 %) i wytrzymałościowych
w stosunku do stopów zawierających tylko bizmut
i ewentualnie ołów.
Literatura
1. Ostrowska B.: Pierwiastki szkodliwe w środowisku — Me-
tale ciężkie a zdrowie (cz. 1), www.edussek.pl./artykuły/.
2. Joszt K., Heler J., Puchalik A., Andrzejaczek B., Cięciak J.:
Sprawozdanie IMN 4067/I/88. Nowy gatunek mosiądzu na arma-
turę sieci domowej Etap I Opracowanie składu i badanie własno-
ści nowego mosiądzu ołowiowego [niepublik.].
3. Heler J., Joszt K., Cięciak J., Wróbel M., Kozik J.: Spra-
wozdanie IMN 4067/III/89. Nowy gatunek mosiądzu na armaturę
sieci domowej Etap III Technologia odlewania elementów armatu-
ry z trzech nowych mosiądzów aluminiowych [niepublik.].
4. Lachowski M., Heler J.: Sprawozdanie IMN 2152/77, Pró-
by przemysłowe wykonania nowego gatunku mosiądzu ołowio-
wego zastępującego stopy MO59 i MO60 [niepublik.].
5. Ciura L., Malec W., Joszt K., Gil S.: Struktura a własności
mechaniczne wieloskładnikowych mosiądzów łożyskowych. Rudy
Metale 1994, t. 39, nr 6, s. 153÷158.
6. Cwolek B., Malec W., Ciura L., Marchewka Ł.: Sprawozda-
nie IMN 6155 /I /2004. Opracowanie nowych ekologicznych sto-
pów odlewniczych na bazie miedzi (mosiądze i brązy) z pełną lub
częściową eliminacją ołowiu Etap I Opracowanie założeń do wy-
twarzania nowych stopów odlewniczych na bazie miedzi (brązy
i mosiądze) bezołowiowych lub o obniżonej zawartości ołowiu
oraz próby wstępne ich wytworzenie w warunkach laboratoryj-
nych [niepublik.].
7. Cwolek B., Malec W., Ciura L., Marchewka Ł.: Sprawozda-
nie IMN 6155 /II/2005, Opracowanie nowych ekologicznych sto-
pów odlewniczych na bazie miedzi (mosiądze i brązy) z pełną lub
częściową eliminacją ołowiu Etap II Optymalizacja składu che-
micznego poprzez dobór pierwiastków wpływających na polep-
szenie własności użytkowych i eliminujących wady odlewnicze
nowych stopów oraz próby ich wytwarzania w warunkach labora-
toryjnych [niepublik].
8. Górny Z.: Odlewnicze stopy metali nieżelaznych. WNT
Warszawa 1992.
9. Braszczyński J.: Krystalizacja odlewów. WNT Warszawa 1991.
10. Kaczmarek J.: Podstawy obróbki wiórowej, ściernej i ero-
zyjnej. WNT, Warszawa 1971.
Prace wykonano w ramach realizacji projektu badawczego
zamawianego PBZ/KBN/114/T08/2004 finansowanego
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
269
KLAUDIA WESOŁOWSKA
ANDRZEJ CHMIELARZ
MARIANNA CZAPLICKA
AGNIESZKA FIJAŁKOWSKA
DWA LATA UCZESTNICTWA INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH
W PROJEKCIE EUROPEJSKIM BioMinE BIOTECHNOLOGIE
W ZASTOSOWANIU
DO EUROPEJSKICH ZASOBÓW SUROWCÓW METALONOŚNYCH
TWO YEARS OF IMN’S PARTICIPATION IN THE EUROPEAN PROJECT BioMinE
BIOTECHNOLOGIES FOR METALS BEARING MATERIALS IN EUROPE
Wprowadzenie i cel badań
Głównym celem badań realizowanych przez IMN w ra-
mach projektu BioMinE jest opracowanie skutecznych bio-
technologii zagospodarowania odpadów powstających w hut-
nictwie metali nieżelaznych, na przykładzie procesu biolo-
gicznego usuwania węglowodorów z ołowionośnego szlamu
— produktu mokrego odpylania gazów z pieca szybowego
do przetopu koncentratów miedzi.
W dwuletnim okresie realizacji projektu przeprowadzono
próby doboru środków myjących, umożliwiających wysoki
stopień usunięcia związków organicznych zawartych w ba-
danym materiale. Zrealizowano prace dotyczące wykorzy-
stania mikroorganizmów osadu czynnego w usuwaniu ma-
terii organicznej, pochodzącej z eluatów z mycia szlamów
ołowionośnych. W równolegle prowadzonych badaniach
z powodzeniem dokonano wyizolowania mikroflory auto-
chtonicznej z materiału próbek pobranych z hałdy, na której
przechowywany jest materiał ołowionośny. Stała się ona
podstawą biopreparatów (bakteryjnych i grzybowych) sto-
sowanych w badaniach biodegradacji zanieczyszczeń za-
wartych w szlamach i odciekach powstających z wymywania
związków organicznych surfaktantami i etanolem. Spraw-
dzono również możliwość wykorzystywania w tym celu
biopreparatów komercyjnych.
Materiał i metodyka badań
Materiał przeznaczony do badań stanowią szlamy oło-
wiowe z produkcji bieżącej oraz składowane na hałdach
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Poszukiwania sposobu usunięcia węglowodorów ze szla-
mu szybowego prowadzono w dwu kierunkach badaw-
Dr inż. Klaudia Wesołowska, dr inż. Andrzej Chmielarz, dr hab. inż. Marianna Czaplicka, mgr inż. Agnieszka Fijałkowska — Instytut
Metali Nieżelaznych, Gliwice.
270
Rudy Metale R52 2007 nr 5
UKD 669.2/.8.004.8:061.6(438):
:502.5:669.333.1.004.8
czych: pośredniej i bezpośredniej biodegradacji. Metoda
pośrednia polegała na odmyciu węglowodorów z wykorzy-
staniem rozpuszczalników organicznych i/lub wodnych roz-
tworów surfaktantów, z następującym po tym biologicznym
oczyszczaniem eluatów, metoda bezpośrednia na działaniu
preparatów biologicznie aktywnych.
W bezpośredniej biodegradacji zanieczyszczeń zawar-
tych w szlamach zastosowano biopreparaty: komercyjne
oraz wykonane na bazie mikroflory autochtonicznej.
W badaniach metody pośredniej zastosowano — jako
środki myjące — różnorodne surfaktanty i etanol. W biode-
gradacji odcieków z wymywania związków organicznych
surfaktantami i etanolem wykorzystano mikroorganizmy osa-
du czynnego oraz mikroflorę autochtoniczną.
Dobór odpowiednich surfaktantów polegał na sprawdzeniu
możliwości usunięcia materii organicznej zawartej w szla-
mie, w procesie odmywania, przy użyciu dostępnych środ-
ków (na podstawie licznych testów wstępnych wybrano:
Nonoxynol (Rokafenol N10) i etanol).
Podczas badań uwzględniono wpływ parametrów istot-
nych dla efektywności procesu oczyszczania szlamu, tj.:
rodzaj i stężenie eluenta, temperaturę, krotność mycia, czas
dekantacji, rodzaj (mechaniczne z wykorzystaniem miesza-
dła lub wytrząsarki) i moc mieszania, czas ekstrakcji. Mo-
dyfikacja i optymalizacja biologicznych warunków proce-
sowych obejmowała dobór: odpowiedniego wzbogacenia
mineralnego (tj. niezbędne dawki azotu i fosforu), właści-
wego pH, temperatury i czasu prowadzenia biodegradacji.
W badaniach z użyciem osadu czynnego wykorzystano
klasyczny układ modelowy biologicznego oczyszczania
ścieków, o przepływie ciągłym, składający się z zespolonej
komory osadu czynnego z osadnikiem wtórnym. Przepro-
wadzono oznaczenia ChZT, BZT5, pH.
 W badaniach izolacji i biodegradacji bezpośredniej za-
stosowano bioreaktory zawiesinowe pracujące w stałej
temperaturze 30 °C, w cyklu ciągłym. Kontrola mikrobio-
logiczna obejmowała oznaczenia liczebności mikroorganiz-
mów metodą posiewu powierzchniowego na odpowiednich
podłożach selektywnych i obserwacje mikroskopowe.
Efektywność usunięcia poszczególnych zanieczyszczeń
określano na podstawie analizy ilościowo-jakościowej ma-
teriału organicznego zaabsorbowanego na szlamie.
Omówienie wyników badań
Analiza chemiczna surowego szlamu ołowionośnego
wykazała: całkowitą zawartość związków organicznych na
poziomie 87 g/kg, w tym frakcja aromatyczna stanowiła
72,9 g/kg. Całkowita zawartość WWA kształtowała się na
poziomie 1333 mg/kg, a najwyższy udział stanowił fenan-
tren, oznaczony na poziomie 505 mg/kg i przyjęty jako
wskaźnik w dalszych badaniach efektywności biodegrada-
cji. Dodatkowo określono procentową zawartość związków
nieorganicznych, wśród których najwyższy udział stanowił
ołów (41,2 % Pb). Określenie tak wysokich zawartości
związków organicznych i metali ciężkich w szlamie stało
się podstawą potrzeby sprawdzenia możliwości stosowania
odpowiednich technologii oczyszczania w ramach bio- i/lub
hydrometalurgii.
Na podstawie dotychczasowych wyników stwierdzono
możliwość biodegradacji związków zawartych w szlamach
ołowionośnych oraz odciekach po ich unieszkodliwianiu.
Istotny jest jednak dobór odpowiedniej mikroflory (jej ro-
dzaj i stężenie) oraz zapewnienie właściwych warunków
procesowych.
W doborze środków myjących najlepsze rezultaty (efek-
tywność ok. 90 %) odmycia związków organicznych uzy-
skano przy wykorzystaniu etanolu. Zastosowanie 7 % roz-
tworu surfaktanta Nonoxynolu-10 umożliwiło usunięcie
związków organicznych na poziomie 70 %. Pozostałe testo-
wane surfaktanty nie dały zadowalających efektów oczysz-
czania szlamu.
W badaniach biodegradacji osadem czynnym substancji
organicznych, zawartych w odciekach, najlepszą efektyw-
ność procesu stwierdzono w unieszkodliwianiu odcieku
etanolowego. Wyniki badań wskazują na możliwość ponad
90 % usunięcia CHZT, BZT5, oraz 70 % usunięcia związ-
ków organicznych z oczyszczanego odcieku. Dodatkowym
atutem w unieszkodliwianiu odcieku etanolowego jest brak
pienienia, które utrudniało proces oczyszczania odcieków
po użyciu surfaktantów.
Izolacja mikroorganizmów autochtonicznych była moż-
liwa jedynie dla próbek szlamów ołowionośnych składo
wanych na hałdzie i wykazała obecność bakterii (głównie
rodzaju Pseudomonans) i grzybów (głównie rodzaju Peni-
cillium) oraz promieniowców. W szlamach z produkcji bie-
żącej nie stwierdzono obecności mikroorganizmów.
Biodegradacja związków organicznych zawartych w szla-
mie, przy użyciu biopreparatów bakteryjnych, grzybowych
i mieszanych kultur mikroorganizmów, sporządzonych na
bazie wyizolowanej mikroflory autochtonicznej przebiegała
z najlepszą efektywnością w próbkach poddanych działaniu
biopreparatu monokulturowego — Pseudomonans i mie-
szanej populacji grzybów.
Początkowe wyniki badań nad określeniem możliwości
biodegradacji związków organicznych, zawartych w odcie-
ku z etanolem, wskazują na słabszą odporność bakterii ro-
dzaju Pseudomonans, na zanieczyszczenia zawarte w od-
cieku etanolowym, w porównaniu z mikroflorą grzybową.
Obniżenie zawartości fenantrenu już w 25 dniu procesu
wynosi ok. 13÷28 % dla próbek z biopreparatem bakteryj-
nym oraz grzybowym. Zaobserwowano, iż wyższa biode-
gradacja fenantrenu odpowiada próbkom charakteryzują-
cym się wyższą liczebnością mikroorganizmów w zaapli-
kowanym biopreparacie.
Wykazano także możliwość stosowania biopreparatów ko-
mercyjnych. Ze względu na obecność mikroflory autochto-
nicznej — zazwyczaj najkorzystniejszej w biodegradacji,
w prowadzonej pracy skupiono się głównie nad realizacją
procesów z aplikacją biopreparatów autochtonicznych.
Wnioski
Główne osiągnięcia, wynikające z dotychczasowych
badań, to:
⎯ skuteczne odmycie związków organicznych etanolem
oraz surfaktantem Nonoxynol-10 i wysoka efektywność
oczyszczania eluatu metodą osadu czynnego,
⎯ wyizolowanie mikroflory autochtonicznej i skuteczna
biodegradacja związków organicznych dzięki zastoso-
waniu biopreparatów wykonanych na bazie wyizolowa-
nych mikroorganizmów.
Kontynuacja badań
Kontynuacja prac biotechnologicznych, z uwzględnie-
niem powiększenia skali, stanie się podstawą analizy moż-
liwości aplikacyjnych prowadzonych procesów w praktyce
przemysłowej.
Wnikliwa analiza i końcowe opracowanie wszystkich uzy-
skanych wyników pozwolą na ostateczną ocenę efektywności
i wybór najkorzystniejszych metod biodegradacji związków
organicznych zawartych w szlamach ołowionośnych.
271
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

MARCIN KWAPISZ Rudy Metale R52 2007 nr 4

DMYTRO S. SVYETLICHNYY UKD 539-41:539.374:621.779.23:
ANDRIY MILENIN :669-418:669.716.001.5:669-97

BADANIA DOŚWIADCZALNE WPŁYWU TEMPERATURY WALCOWANIA

NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE TAŚM ALUMINIOWYCH
W PROCESIE WALCOWANIA PAKIETOWEGO ARB

W artykule przedstawiono wyniki badań doświadczalnych walcowania pakietowego aluminium, przeprowadzonych na wal-
carce laboratoryjnej Politechniki Częstochowskiej, oraz wpływu temperatury walcowania na własności mechaniczne alu-
minium o ultradrobnoziarnistej strukturze. W pracy przedstawiono wyniki badań umownej granicy plastyczności, wytrzy-
małości na rozciąganie, wydłużenia całkowitego, mikrotwardości oraz siły walcowania.
Słowa kluczowe: walcowanie pakietowe blach, własności mechaniczne aluminium, procesy z dużymi odkształceniami

EXPERIMENTAL STUDY OF INFLUENCE OF THE TEMPERATURE

ON MECHANICAL PROPERTIES OF ALUMINUM STRIPS
IN ACCUMULATIVE ROLL-BONDING PROCESS ARB

Recently an interest in materials with ultra-fine structure arouses constantly. Among the several methods of severe defor-
mation that allows for obtaining such a structure accumulative roll-bonding (ARB) process is well placed. The ARB process
is a one that can be fitted for mass bulk production. The cycle of Accumulative Roll-Bonding process consists of several
stages: cutting of the strip, surfaces cleaning and degreasing, putting into a packet two or more strips, and rolling the
packet with reduction, which gives the same sizes of the strip as before the cutting. Repeating of the several cycles is car-
ried out in order to obtain severe deformation, which results on receiving of ultra-fine microstructure of aluminum and
unique mechanical properties. In the paper, results of experimental study of the accumulative roll-bending process of alu-
minum strips are presented. The general difference of the ARB process, which has been carried out on laboratorial stand in
Częstochowa University of Technology, is a rolling in bracket grooves. Such a modification make possible to realize more
passes and to study properties of aluminum under more severe deformation. For the better bonding during the rolling, the
metal before deformation is reheated. The rolling temperature effects on the microstructure development and mechanical
properties of aluminum, as well. Results of measurements of the yield strength, ultimate tensile strength, elongation, micro-
hardness and rolling force are shown in the paper. The yield strength, ultimate tensile, microhardness and rolling force arise in
the several first passes, and then after short stabilization, their values decrease slightly. Elongations demonstrate reverse
dependence: after decided drop and stabilization increasing come on. Basing on obtained results, a model that describes
a microstructure evolution and mechanical properties during the accumulative roll-bonding process will be developed.
Key words: accumulative roll-bonding, mechanical properties of aluminum, severe plastic deformation processes

Mgr inż. Marcin Kwapisz — Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej Materiałowej i Fizyki Stosowanej, dr hab. inż.
Dmytro S. Svyetlichnyy, prof. nzw., prof. dr hab. inż. Andriy Milenin — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

272
 Wstęp
Dynamiczny rozwój nowoczesnych technologii stawia
coraz wyższe wymagania dotyczące własności użytkowych
stosowanych materiałów. Materiały o ultradrobnoziarnistej
strukturze charakteryzują się bardzo interesującymi, nie do
końca zbadanymi właściwościami mechanicznymi i fizyko-
chemicznymi, często przewyższającymi właściwości mate-
riałów posiadających struktury o grubszym ziarnie [1, 2].
W związku z tym w wielu ośrodkach naukowych prowadzo-
ne są badania nad opracowaniem technologii wytwarzania
materiałów o znacznie rozdrobnionej strukturze, powodującej
poprawę własności mechanicznych metali poprzez uzyska-
nie dużych odkształceń plastycznych. Jedną z takich metod
jest walcowanie pakietowe blach (ARB — Accumulative
Roll-Bonding). Metoda ARB została zaproponowana przez
japońskich naukowców z Uniwersytetu w Osace [5, 6].
Spośród metod uzyskiwania dużych odkształceń plastycz-
nych poza ARB można wyróżnić następujące: wyciskanie
przez kanał kątowy (Equal Channel Angular Pressing),
skręcanie pod ciśnieniem (High-Pressure Torsion), cyklicz-
ne wyciskanie ściskające (Cyclic Extrusion Compression),
wieloosiowe kucie (Multiaxial Forging), powtarzające się
fałdowanie i wyprostowywanie (Repetitive Corrugation and
Straightening). Wadą tych metod jest znaczny koszt urzą-
dzeń oraz niewielkie ilości uzyskanego materiału do dalszej
wykańczającej przeróbki, co nie pozwala zastosować ich do
produkcji masowej.
W procesie walcowania pakietowego ARB zmieniają się
własności mechaniczne materiału po kolejnych przepu-
stach. Na wielkość ziarna, własności mechaniczne i jakość
połączenia warstw duży wpływ mają temperatura oraz stan
naprężeń i odkształceń w paśmie podczas walcowania [5,
6]. Główną zaletą procesu ARB jest możliwość uzyskania
znacznej objętości materiału przydatnego do dalszych pro-
cesów przeróbki plastycznej. Ponadto proces walcowania
pakietowego można zastosować do ciągłego masowego
procesu produkcyjnego [3, 4].
Przeprowadzone badania miały na celu analizę zastoso-
wania procesu pakietowego walcowania blach ARB do uzy-
skania dużego odkształcenia oraz jego wpływ na własności
mechaniczne uzyskanych taśm. W pracy przedstawione są
wyniki badań umownej granicy plastyczności, wytrzymało-
ści na rozciąganie, wydłużenia całkowitego oraz mikro-
twardości materiału uzyskanego po kolejnych przepustach
procesu ARB dla różnych temperatur walcowania. Przed-
stawiono również wyniki pomiarów siły walcowania w ko-
lejnych przepustach procesu pakietowego walcowania. Wy-
niki badań własności mechanicznych niezbędne są do dalszych
badań procesu ARB, aż do opracowania odpowiedniej
technologii walcowania, która umożliwi praktyczne wyko-
rzystanie procesu pakietowego walcowania blach.
Metodyka badań
Konwencjonalny proces pakietowego walcowania blach
odbywa się w walcarce wyposażonej w gładkie walce. W pra-
cy zastosowano standardowy schemat procesu ARB. Kolej-
ność operacji przedstawiono na rysunku 1.
Proces pakietowego walcowania blach ARB składa się
z szeregu operacji. Proces rozpoczyna cięcie blachy na
dwie równe części. Przecięte blachy oczyszcza się z zanie-
czyszczeń i odtłuszcza. Następnie następuje ich składanie.
Rys. 1. Schemat kolejnych operacji
w procesie walcowania pakietowego blach
Fig. 1. Scheme of operations sequence
in the Accumulative Roll-Bonding process
Tak przygotowany pakiet jest nagrzewany w piecu. Po na-
grzaniu następuje jego odkształcanie w walcarce z gniotem
50 %. Po walcowaniu odkształcony materiał jest przygoto-
wywany w ten sam sposób do kolejnego przepustu. Walco-
wanie z gniotem 50 % umożliwia zachowanie wymiarów
odkształcanego materiału zbliżonych do wymiarów na po-
czątku cyklu. Na podstawie badań doświadczalnych proce-
su ARB oraz modelowania za pomocą programu Forge3®
wykonanych w Instytucie Modelowania i Automatyzacji
Procesów Przeróbki Plastycznej Politechniki Częstochow-
skiej walcowanie przeprowadzono nie na gładkiej beczce,
lecz w wykroju [3]. Zapewnia to lepsze połączenie warstw
metalu oraz zmniejszenie (lub zupełną eliminację) powsta-
nia pęknięć na krawędzi łączących się pasm. Taka modyfi-
kacja procesu pozwoliła przeprowadzić badania ze znacznie
zwiększoną liczbą przepustów. W pracy przedstawiono wy-
niki badań procesu, w którym przeprowadzono 12 przepu-
stów, podczas gdy w konwencjonalnym procesie ARB [5,
6] maksymalna liczba przepustów nie przewyższa 5÷8.
Wyniki badań przedstawione w niniejszym artykule doty-
czą walcowania czystego technicznie aluminium Al 99,6 %.
Wymiary wyjściowe próbek wynosiły 0,9 × 40 × 500 mm.
Walcowanie przeprowadzono w walcarce laboratoryjnej
duo o nominalnej średnicy walców roboczych D = 150 mm
i długości beczek walców 170 mm. W górnym walcu wy-
konano wykrój skrzynkowy o szerokości 40,0 mm i wyso-
kości 0,9 mm. Zastosowany wykrój umożliwił otrzymanie
równomiernego gniotu o wartości 50 % na całej szerokości
walcowanego materiału. Prędkość walcowania wynosiła
0,1 m/s. Temperatura nagrzewania próbek przed każdym
przepustem wynosiła 200, 240, 275 i 300 °C.
Analiza uzyskanych wyników własności mechanicznych
aluminium po procesie walcowania pakietowego blach
W celu wyznaczenia własności mechanicznych przepro-
wadzono próbę jednoosiowego rozciągania próbek przygo-
towanych z aluminium otrzymanego po kolejnych przepu-
stach procesu walcowania pakietowego. Do przeprowadzenia
badań mechanicznych wykorzystano maszynę wytrzymało-
ściową typu ZWICK Z100 znajdującą się w IMiAPPP Poli-
techniki Częstochowskiej. Użycie urządzenia ZWICK Z100
umożliwiło wyznaczenie umownej granicy plastyczności
R0,2, wytrzymałości na rozciąganie Rm, wydłużenia całkowi-
tego A, wielkości modułu Younga oraz wielkości siły znisz-
czenia. Dla każdego przepustu wykonano przynajmniej 3
273
 po kolejnych przepustach procesu pakietowego walcowania
aluminium, dla poszczególnych temperatur nagrzewania
przedstawiono na rysunku 4. Na przedstawionym wykresie
widać wyraźny spadek wartości wydłużenia całkowitego po
pierwszym przepuście z początkowej wartości A, % = 32,34 %
do wartości ok. 1,5 %. Temperatura nagrzewania próbki
przed walcowaniem nie zmienia znacząco wartości wydłu-
żenia. W kolejnych przepustach, do przepustu ósmego, war-
tość wydłużenia pozostaje na stałym poziomie. Natomiast
po ósmym przepuście zaobserwowano nieznaczny trend
wzrostowy wydłużenia, co może świadczyć o małym wzro-
ście plastyczności taśm.
Rys. 2. Umowna granica plastyczności R0,2 aluminium Analiza uzyskanych wyników badań mikrotwardości
po kolejnych przepustach przy różnych temperaturach walcowania
materiału uzyskanego po kolejnych przepustach
Fig. 2. Yield strength R0,2 of aluminum after the rolling procesu walcowania pakietowego
at the different temperature
Przeprowadzono również badania mikrotwardości
próby oraz obliczono średnie wartości poszczególnych pa- HV 0,1 materiału uzyskanego po kolejnych przepustach
rametrów. Wykresy umownej granicy plastyczności R0,2 od- procesu pakietowego walcowania aluminium. Dla każdej
kształcanego materiału, wyznaczone po kolejnych przepu- próbki wykonano co najmniej 10 odcisków. Następnie wy-
stach procesu pakietowego walcowania przedstawiono na konano obliczenia. Uzyskane średnie wartości mikrotwar-
rysunku 2. dości HV 0,1 dla poszczególnych przepustów procesu wal-
Na przedstawionym wykresie, można zaobserwować wy- cowania pakietowego przedstawiono na rysunku 5.
raźny wzrost wartości R0,2 w pierwszych przepustach pro- Na podstawie przedstawionego rysunku zmian mikro-
cesu walcowania pakietowego aluminium. W wyższych twardości, można stwierdzić, że charakter wykresów wy-
temperaturach walcowania wzrost wartości umownej grani-
cy plastyczności jest szybszy. Dla temperatury walcowania
wynoszącej 200 °C wartość R0,2 wzrasta w trakcie czterech
pierwszych przepustów procesu, natomiast dla temperatury
nagrzewania równej 300 °C wzrost umownej granicy pla-
styczności następuje tylko w dwóch pierwszych przepu-
stach. W kolejnych przepustach procesu ARB wartość
umownej granicy plastyczności znacząco nie zmienia się.
Analizując wykresy R0,2 dla temperatury powyżej 275 °C,
można zauważyć tendencję spadkową wartości umownej
granicy plastyczności, co może wskazywać na wzrost pla-
styczności materiału po 3÷4 przepustach.
Wykresy wartości wytrzymałości na rozciąganie Rm otrzy-
manych po kolejnych przepustach procesu pakietowego
walcowania aluminium dla poszczególnych temperatur Rys. 3. Wytrzymałość na rozciąganie Rm aluminium po kolejnych
walcowania przedstawiono na rysunku 3. przepustach przy różnych temperaturach walcowania
Wykresy wytrzymałości na rozciąganie Rm po kolejnych Fig. 3. Ultimate tensile strength Rm of aluminum
przepustach procesu walcowania pakietowego aluminium after the rolling at the different temperature
przebiegają podobnie do wykresów umownej granicy pla-
styczności. W pierwszych przepustach następuje wzrost
wartości Rm. Dla temperatury walcowania wynoszącej
200 °C wzrost otrzymanych wartości wytrzymałości na
rozciąganie występuje w pierwszych czterech przepustach
procesu walcowania pakietowego. Dla temperatur walco-
wania wynoszących 275 i 300 °C ten wzrost obserwujemy
również tylko w dwóch pierwszych przepustach. Następnie
w kolejnych przepustach wartości wytrzymałości na roz-
ciąganie znacząco nie zmieniają się, z nieznaczną tendencją
spadkową. Należy jednak zwrócić uwagę, że zwiększenie
temperatury nagrzewania materiału przed każdym przepu-
stem procesu walcowania pakietowego powodowało
zmniejszenie uzyskanej wartości wytrzymałości na rozcią-
ganie. Można również zauważyć zmniejszenie różnicy po-
między wartościami umownej granicy plastyczności i wy- Rys. 4. Wydłużenie całkowite A, % aluminium po kolejnych
trzymałości na rozciąganie w pierwszych przepustach pro- przepustach przy różnych temperaturach walcowania
cesu ARB. Fig. 4. Elongation A % of aluminum after the rolling
Wykresy wartości wydłużenia całkowitego, otrzymanych at the different temperature

274

Rys. 5. Mikrotwardość HV 0,1 aluminium po kolejnych
przepustach przy różnych temperaturach walcowania
Fig. 5. Microhardness HV 0.1 of aluminum
after the rolling at the different temperature
Rys. 6. Średnia siła walcowania w kolejnych przepustach
procesu ARB przy różnych temperaturach walcowania
Fig. 6. Dependence of average rolling force during the rolling
at the different temperature
raźnie wskazuje na małą zależność wielkości mikrotwardo-
ści od temperatury. Natomiast twardość jest wysoce uzależ-
niona od wielkości przeróbki plastycznej — uzyskanego
odkształcenia. W pierwszych trzech przepustach procesu
ARB następuje prawie dwukrotny wzrost mikrotwardości
HV 0,1, później następuje zdecydowany spadek (przepusty
od piątego do siódmego) i stabilizacja na poziomie wartości
mikrotwardości uzyskanej po pierwszym przepuście.
Świadczy to o umacnianiu się materiału w początkowych
przepustach procesu walcowania pakietowego, a po 5÷6
przepuście procesu wzrasta plastyczność materiału.
Analiza uzyskanych wyników pomiarów siły
walcowania w kolejnych przepustach
procesu walcowania pakietowego
Wyposażenie walcarki w tensometryczne czujniki siły
umożliwiło pomiar siły walcowania. Czujniki siły połączone
były przez mostek pomiarowy z komputerem. Dla każdego
z przepustów procesu walcowania pakietowego aluminium
wykonano od trzech do ponad dwudziestu pomiarów i obli-
czono wartości średnie siły walcowania. Ponieważ w każ-
dym przepuście walcowany materiał miał taką samą szero-
kość wynoszącą 40,0 mm, otrzymany nacisk jednostkowy
był zależny tylko od siły walcowania. W analizowanym
procesie gniot w każdym przepuście wynosił 50 %. Od-
kształcenie uzyskane po kolejnych przepustach procesu
ARB można obliczyć ze wzoru: ε = 0,8n, gdzie n jest nu-
merem przepustu. Wyniki średniej siły walcowania w ko-
lejnych przepustach procesu walcowania pakietowego
przedstawiono na rysunku 6.
Na przedstawionym na rysunku 6 wykresie zmian siły wal-
cowania obserwujemy jej wzrost w pierwszych przepustach
procesu pakietowego walcowania. Można również zauwa-
żyć, że istnieje niewielka zależność siły walcowania od
temperatury. Wraz ze wzrostem temperatury uzyskujemy
mniejsze wartości siły walcowania, co jest charakterystycz-
ne dla procesów odkształcania na ciepło. Siła walcowania
wzrasta w 2 i 3 przepuście, osiąga maksimum w przepu-
stach 4÷6, po czym od przepustu 7 następuje niewielki spa-
dek wartości siły walcowania.
Podsumowanie i wnioski
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwier-
dzić:
⎯ wartości umownej granicy plastyczności, jak również
wytrzymałości na rozciąganie, wzrastają w pierwszych
przepustach procesu pakietowego walcowania blach,
a następnie nieznacznie maleją,
⎯ zwiększenie temperatury walcowania powoduje zmniej-
szenie wartości umownej granicy plastyczności i wy-
trzymałości na rozciąganie oraz zmniejszenie się różni-
cy pomiędzy nimi,
⎯ plastyczność gwałtownie maleje w pierwszym przepu-
ście, następnie nie zmienia się znacząco z małym tren-
dem wzrostowym,
⎯ mikrotwardość wzrasta w pierwszych 3 przepustach
procesu ARB, w kolejnych 3 maleje do poziomu z pierw-
szego przepustu
⎯ średnia siła walcowania wzrasta do przepustu trzeciego,
od przepustu siódmego obserwujemy jej spadek.
Charakter zmian siły walcowania, jak również badania
materiałowe, świadczą o zwiększeniu własności wy-
trzymałościowych w początkowych przepustach proce-
su, a po 5÷6 przepuście następuje niewielki wzrost pla-
styczności materiału poddanemu procesowi ARB.
Literatura
1. Krallics G., Lenard J. G.: An examination of the accumula-
tive roll-bonding process, journal of Materials Processing Tech-
nology, 2004, t. 152, s. 154÷161.
2. Kwapisz M., Svyetlichnyy D., Milenin A., Michalczyk J.:
Badania zmian siły walcowania oraz własności mechanicznych
podczas walcowania pakietowego aluminium. Materiały VII Mię-
dzynarodowej Konf. Nauk., Częstochowa 2006. Wydaw. Polit.
Częstochowskiej, Konferencje nr 58, s. 337÷340.
3. Milenin A., Mróz S., Kwapisz M.: Matematyczne modelo-
wanie procesu walcowania pakietowego aluminium. Materiały
XIII Konf. Informatyka w Technologii Metali, KomPlasTech2006,
s. 177÷183, Szczawnica 2006.
4. Milenin A., Svyetlichnyy D., Kwapisz M.: A study of
changes of microstructure and mechanical properties during the
accumulative roll-bonding process of aluminum. The 9th Interna-
tional ESAFORM Conference on Material Forming University of
Strathclyde, Glasgow, UK 2006.
5. Saito Y., Tsuji N., Utsunomiya H., Sakai T., Hong R. G.:
Ultra-fine grained bulk aluminum produced by accumulative roll-
bonding (ARB) process. Scripta Mater. 1998, t. 9, nr 39,
s. 1221÷1227.
6. Tsuji N., Saito Y., Utsunomiya H., Tanigawa S.: Ultra-fine
grained bulk steel produced by accumulative roll-bonding (ARB)
process, Scripta Mater. 1999, t. 7, nr 40, s 795÷800.
275
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

JAN LEŻAŃSKI Rudy Metale R52 2007 nr 5

MARCIN MADEJ UKD 621.762.8:669.15-194.3:
:669.018.9:669.3:669.111.2

KSZTAŁTOWANIE WŁAŚCIWOŚCI POROWATYCH SPIEKÓW

ZE STALI SZYBKOTNĄCEJ POD WPŁYWEM MIEDZI I GRAFITU
ORAZ PARAMETRÓW FORMOWANIA

Przedstawiono wyniki badań dotyczące wpływu dodatku miedzi i grafitu oraz ciśnienia prasowania i procesu spiekania na
właściwości porowatych wyprasek i spieków z mieszanek proszków na osnowie stali szybkotnącej gatunku M3 klasy 2.
W badaniach uwzględniono gęstość i porowatość wyprasek i spieków oraz twardość i wytrzymałość na zginanie spieków.
Występuje szeroki zakres możliwości zmian porowatości i innych właściwości spieków pod wpływem badanych czynników.
Słowa kluczowe: proszek, stal szybkotnąca, miedź, grafit, mieszanka, wypraski, spieki, właściwości

SHAPING OF THE POROUS PROPERTIES OF SINTERS FROM HIGH-SPEED STEEL

BY MEANS OF COPPER AND GRAPHITE AND SUITABLE FORMING PARAMETERS

Results from a study of an effect of an addition of copper and graphite, and of a pressing pressure and sintering process, on
the properties of porous compacts and sinters from the mixtures of M3 grade class 2 high-speed steel based powders have
been presented. During the studies, density and porosity of the compacts and sinters as well as hardness and bending
strength were taken into account. It was found that porosity and other properties of the sinters can be changed within
a wide range by means of these factors.
Keywords: powder, high-speed steel, copper, graphite, mixture, compacts, sinters, properties

Wstęp ces i oddziałującej na charakterystykę porowatości i inne

Miedź, z uwagi na niższą od stali temperaturę topnienia,
może podczas spiekania stali szybkotnącej występować w sta-
nie ciekłym. Ciekła miedź powoduje podczas spiekania stali
przebieg szeregu zjawisk aktywujących proces spiekania [1]
i oddziałujących na charakterystykę porowatości, strukturę
i inne właściwości spieków [2].
Grafit jest często stosowanym dodatkiem do spiekanych
stali szybkotnących [3]. Powoduje on nie tylko zwiększenie
zawartości węgla w stali, ale może także powodować pod-
czas spiekania pojawienie się fazy ciekłej, aktywującej pro-
właściwości spieków.
Celem artykułu jest przedstawienie wyników badań w za-
kresie wpływu miedzi i grafitu oraz parametrów formowa-
nia na własności wyprasek i porowatych spieków uformo-
wanych z mieszanek na osnowie proszku stali szybkotnącej
gatunku M3 klasy 2.
Materiały stosowane do badań
Do badań stosowano rozpylany wodą proszek stali
szybkotnącej gatunku M3 klasy 2, elektrolityczny proszek
miedzi oraz cejloński proszek grafitu. Mikrofotografie

Dr hab. inż. Jan Leżański, prof. nzw., mgr inż. Marcin Madej — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

276
 a) b)

40μm 40μm

c)

10 μm

Rys. 1. Mikrofotografie ilustrujące kształt i morfologię proszków

a – stali gatunku M3, b – miedzi elektrolitycznej, c – grafitu, SEM

Fig. 1. Microphotographs illustrating the shape and morphology of powders from

a — M3-grade steel, b — electrolytic copper, c — graphite, SEM

Tablica 1 100,00
Własności proszków stosowanych do badań
Gęstość względna wyprasek, %

M3 M3+0,3%C M3+7,5%Cu M3+12%Cu

87,14
Table 1
77,94 77,50 78,44
80,00
Properties of the powders studied 70,99
73,83 74,06 73,91
69,26
67,51 66,64
Rodzaj Wielkość Gęstość Syp- Zgęszczalność Gęstość 64,34

proszku cząstek nasypowa kość przy 600 MPa teoretyczna 60,00

μm g/cm3 s g/cm3 g/cm3
Stal M3 0÷160 2,26 38 6,08 8,16
nie 40,00
Miedź 0÷40 1,60 sypie się
— 8,92 400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa
nie
Grafit 0÷80 0,25 sypie się
— 2,26
Rys. 2. Gęstość względna wyprasek z proszków: M3, M3+0,3 %C,
M3+7,5 %Cu, M3+12 %Cu w zależności od ciśnienia prasowania
poszczególnych proszków, ilustrujące kształt i morfologię
cząstek, przedstawiono na rysunku 1. Wybrane właściwości Fig. 2. Relative density of the compacts from the M3,
proszków przedstawiono w tablicy 1. M3+0.3 %C, M3+7.5 %Cu, M3+12 %Cu powders in dependence
Kształtki do badań formowano z samego proszku stali on a pressing pressure
szybkotnącej oraz z mieszanek tego proszku z miedzią i gra-
fitem. W ten sposób formowano cztery grupy materiałów: przedstawiono na rysunku 2. Porowatość (P) wyprasek
M3, M3+0,3 %C, M3+7,5 %Cu, M3+12 %Cu. można obliczyć na podstawie zależności: P = 100 – ρw, %.

Formowanie i wyniki badań wyprasek

Formowanie wyprasek z proszku M3 i z mieszanek
proszków prowadzono bez środka poślizgowego, metodą
jednostronnego prasowania w sztywnej matrycy pod ci-
śnieniem: 400, 600 lub 800 MPa. Formowano kształtki pro-
stopadłościenne o wielkości 40 × 5 × 4 mm. Wyniki badań
gęstości względnej wyprasek (ρw) z proszku stali szybko-
tnącej M3 oraz z mieszanek tego proszku z miedzią i grafitem
Spiekanie i wyniki badań spieków
Spiekanie wyprasek prowadzono w piecu próżniowym
w temperaturze 1150 °C w czasie 60 minut. Po spiekaniu
próbki chłodzono wraz z piecem z szybkością ok. 15 K/min.
Materiały spiekane poddano badaniom gęstości i poro-
watości oraz twardości i wytrzymałości na zginanie. Wyniki
badań przedstawiono na rysunkach 3, 4, 5.

277
 100,00
Gęstość względna spieków, %

M3 M3+0,3%C M3+7,5%Cu M3+12%Cu 90,08

79,35 78,52 78,65

80,00 74,47 74,34
76,24
72,61
68,64 67,82 69,89
66,12

60,00

40,00
400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa

Rys. 3. Gęstość względna spieków z proszków: M3, M3+0,3 %C,

M3+7,5 %Cu, M3+12 %Cu w zależności od ciśnienia prasowania
Fig. 3. Relative density of the sinters from the M3,
M3+0.3 %C, M3+7.5 %Cu, M3+12 %Cu powders in dependence
on a pressing pressure

M3 M3+0,3%C M3+7,5%Cu M3+12%Cu

300 288
271
263

250
Twardość HB

200 Rys. 6. Morfologia kapilar na przełomach porowatych kształtek

183 183
178 175 z proszku M3, SEM
152
a — wypraska, b — spiek
150 140 137 138

117 Fig. 6. Morphology of capillaries on the fractures

100
of porous profiles from the M3 powder, SEM
400 600 800 a — compact, b — sinter
Ciśnienie prasowania, MPa

Rys. 4. Twardość spieków z proszków: M3, M3+0,3 %C,

M3+7,5 %Cu, M3+12 %Cu w zależności od ciśnienia prasowania
Fig. 4. Hardness of sinters from the M3, M3+0.3 %C,
M3+7.5 %Cu, M3+12 %Cu powders in dependence
on a pressing pressure

M3 M3+0,3%C M3+7,5%Cu M3+12%Cu

1300
1188
Wytrzymałość na zginanie, MPa

1107
1100
1017

893
900 859

735
672
700
532 539

500 418
370 361

300
400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa

Rys. 5. Wytrzymałość na zginanie spieków z proszków: M3,

M3+0,3 %C, M3+7,5 %Cu, M3+12 %Cu
w zależności od ciśnienia prasowania
Fig. 5. Bending strength of sinters from the M3, M3+0.3 %C,
M3+7.5 %Cu, M3+12 %Cu powders in dependence
on a pressing pressure Rys. 7. Morfologia kapilar na przełomach porowatych kształtek
z mieszanki proszków M3+0,3 %C, SEM
a — wypraska, b — spiek
Morfologia kapilar w porowatych kształtkach
Fig. 7. Morphology of capillaries on the fractures
W celu określenia morfologii kapilar porowatych kształ- of porous profiles from the M3+0.3 %C powder mixture, SEM
tek wykonano obserwacje przełomów wyprasek i spieków a — compact, b — sinter

278

Rys. 8. Morfologia kapilar na przełomach porowatych kształtek
z mieszanki proszków M3+7,5 %Cu, SEM
a — wypraska, b — spiek
Fig. 8. Morphology of capillaries on the fractures
of porous profiles from the M3+7.5 %Cu powder mixture, SEM
a — compact, b — sinter
przy użyciu mikroskopu skaningowego Hitachi S-3500N.
Morfologię kapilar przedstawiono na rysunkach 6÷8.
Dodatek do proszku stali szybkotnącej M3 0,3 % grafitu
nie wpływa istotnie na zmianę morfologii kapilar (rys. 6a
i 6b). Grafit powoduje jednak niewielkie zwiększenie gęsto-
ści wyprasek, co może powodować zmniejszenie wielkości
kapilar. Natomiast dodatek 7,5 % Cu lub 12 % miedzi
w większym stopniu niż grafit wpływa na zwiększenie gę-
stości wyprasek, zwłaszcza prasowanych pod ciśnieniem
800 MPa. Podobnie jak w przypadku dodatku grafitu, przy-
czynia się to do zmniejszenia wielkości kapilar, a ponadto
cząstki proszku miedzi lokują się często w przestrzeniach
między cząstkami proszku stali, powodując dodatkowe
zmiany morfologii kapilar, od mniej złożonej w wypra-
skach M3 i M3+0,3 %C do bardziej złożonej w wypraskach
z mieszanek M3+7,5 %Cu i M3+12 %Cu (rys. 8a).
Spiekanie wyprasek w temperaturze 1150 °C wywołuje
bardzo istotne zmiany morfologii kapilar: w kształtkach ze
stali M3, na powierzchni cząstek proszku wydzieliły się
drobne węgliki, powodując chropowatość powierzchni ka-
pilar (rys. 6b), na przełomach kształtek z mieszanek prosz-
ków M3+0,3 % grafitu widoczne są zerwane złącza pomię-
dzy cząstkami proszku stali (rys. 7b), które powstały pod
wpływem aktywacji procesu spiekania za pomocą dodatku
grafitu; w kształtkach z mieszanek proszków stali i miedzi
występują duże zmiany morfologii kapilar (rys. 8b) wywo-
łane stopieniem się miedzi podczas spiekania i przebiegiem
ewentualnego przegrupowania cząstek stali i procesu roz-
puszczania i wydzielania [2].
Dyskusja wyników badań
Wprowadzenie metodą mieszania do proszku stali szyb-
kotnącej gatunku M3 klasy 2 proszków grafitu i miedzi po-
woduje zwiększenie zgęszczalności tych mieszanek wzglę-
dem zgęszczalności proszku M3. Przyrost gęstości wypra-
sek pod wpływem tych dodatków jest większy przy
niższych ciśnieniach prasowania. Wpływ miedzi na przy-
rost gęstości wyprasek jest tym większy im większa jej za-
wartość. Miedź jako materiał znacznie bardziej plastyczny
ułatwia zagęszczenie wyprasek. Grafit ułatwia zagęszcza-
nie, gdyż działa podczas prasowania jak środek poślizgowy.
Ze zwiększeniem ciśnienia prasowania gęstość wyprasek
zwiększa się. Pod wpływem dodatków grafitu i miedzi oraz
w wyniku zmian ciśnienia prasowania uzyskano szeroki za-
kres zmian porowatości wyprasek, od ok. 13 do 36 % (rys. 2).
Podczas spiekania w temperaturze 1150 °C grafit roz-
puszcza się w stali i powoduje powstanie fazy ciekłej.
Miedź także przechodzi w stan ciekły. Powoduje to akty-
wację procesu spiekania stali i wywołuje istotne zmiany
właściwości spieków.
W wyniku spiekania w temperaturze 1150 °C w czasie
60 min gęstość wszystkich grup spieków uległa zwiększe-
niu (rys. 3). Po spiekaniu porowatość zmienia się w zakre-
sie od ok. 10 do 34 %. Przyrost gęstości względnej po-
szczególnych grup spieków wynosi ok. 1 do 3 %. Wynika
z tego, że dodatek grafitu lub miedzi w warunkach spieka-
nia nie powoduje dużej aktywacji procesów, prowadzących
do większego zagęszczenia spieków.
Największy wpływ na twardość i wytrzymałość na zgi-
nanie spieków wywiera ciśnienie prasowania (rys. 4 i 5). Ze
zwiększeniem ciśnienia prasowania zwiększa się gęstość
spieków, co powoduje zwiększenie ich twardości i wytrzy-
małości na zginanie. Istotny wpływ na twardość i wytrzy-
małość na zginanie spieków ma także dodatek grafitu lub
miedzi. Zakres wpływu tych składników zależy od wielkości
ciśnienia prasowania. Wpływ tych składników należy za-
tem rozpatrywać dla poszczególnych grup spieków otrzy-
manych z wyprasek formowanych pod określonym ciśnie-
niem. Największą twardość mają spieki z samej stali M3,
otrzymane z kształtek prasowanych pod ciśnieniem 800 MPa,
a najmniejszą spieki też z tej samej stali ale prasowane pod
ciśnieniem 400 MPa.
Ze względu na stosunkowo niską temperaturę spiekania,
wpływ dodatku 0,3 % grafitu na twardość spieków jest ma-
ły. Wpływ grafitu na wytrzymałość na zginanie spieków
jest większy. Może to sugerować większe wzbogacenie stali
w węgiel w obszarach przy granicach cząstek. Największą
twardość mają spieki z dodatkiem grafitu otrzymane z kształ-
tek prasowanych pod ciśnieniem 800 MPa. Wpływ miedzi na
twardość i na wytrzymałość na zginanie spieków jest mniej-
szy od wpływu grafitu. Właściwości te na ogół zmniejszają
się ze wzrostem zawartości miedzi od 7,5 do 12 %. Te ilo-
ści miedzi przekraczają wynoszącą ok. 6 % [4] granicę roz-
puszczalności miedzi w stali w temperaturze spiekania.
Wnioski
1. Przez domieszanie do proszku stali szybkotnącej ga-
tunku M3 klasy 2 proszku grafitu i miedzi oraz przez
zmianę parametrów wytwarzania można spowodować
szeroki zakres zmian gęstości i porowatości wyprasek
i spieków oraz własności wytrzymałościowych spieków.
2. Dodatek do proszku stali szybkotnącej 0,3 % grafitu
oraz 7,5 lub 12 %. miedzi powoduje wzrost zgęszczal-
ności mieszanek, tym większy, im większa zawartość
279
 miedzi.
3. Ze wzrostem ciśnienia prasowania gęstość wyprasek
zwiększa się a porowatość maleje, co po uwzględnieniu
wpływu grafitu i miedzi pozwala na regulację ich po-
rowatości w zakresie 13 do 36 %.
4. Proces spiekania wyprasek w temperaturze 1150 °C
powoduje zwiększenie gęstości kształtek i zmniejszenie
porowatości o około 1 do 3 %.
5. Twardość i wytrzymałość na rozciąganie spieków w istot-
ny sposób zależy od zawartości dodatków grafitu i mie-
dzi oraz od ciśnienia prasowania.
6. Zwiększenie zawartości miedzi od 7,5 do 12 % powo-
duje wyraźne zwiększenie gęstości wyprasek i spieków
oraz zmniejszenie wytrzymałości spieków.
Literatura
1. Leżański J., Grobelny K.: Przegląd literatury z zakresu
spiekania i obróbki cieplnej materiałów Fe-Cu. Metalurgia Prosz-
ków 1986, nr 2, s. 35÷46.
2. Leżański J.: Miedź jako pierwiastek stopowy w spiekach
żelaza. Rudy Metale 1990, t. 35, nr 12, s. 304÷313.
3. Leżański J.: Wpływ dodatku węgla, miedzi i boru na prze-
bieg spiekania stali szybkotnącej M2. Hutnik 1993, nr 12, s. 396.
4. Igharo M., Wood J. V.: Effect of consolidation parameters
on properties of sintered high-speed steels. Powder Metallurgy
1990, Vol. 33, No. 1, s 70÷76.
Praca dotyczy tematu nr. 18.18.110.722 finansowanego
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

A pel
d o ś r o d o wis k a t e c h nic z ne g o

Mając na uwadze potrzebę dbałości o zachowanie dorobku wielu pokoleń inżynierów i techników tworzących
swymi działaniami historię zrzeszania się środowisk technicznych, Zarząd Warszawskiego Domu Technika NOT
podjął inicjatywę zgromadzenia wszelkich dokumentów i przedmiotów świadczących o bogatej historii i dorobku
tego ponad stuletniego Domu jako matecznika stowarzyszeń naukowo-technicznych. Zadanie zgromadzenia pod-
stawowej, istniejącej w pewnym rozproszeniu dokumentacji, powierzono profesjonalistom, zlecając im kwerendę
archiwalną w zbiorach archiwów państwowych, resortowych, hipotecznych i wszelkich innych. Oczekiwana jako
wynik tych działań analiza i interpretacja zebranych materiałów obejmie także kwerendę bibliograficzną literatury
Varsavianistycznej, fachowej i czasopiśmienniczej. Opracowanie zawierać będzie również zestawienie materiałów
źródłowych (projekty, rysunki, teksty, fotografie, przekazy ustne), a także bibliografię i ikonografię.
Opracowanie ma dostarczyć dzisiejszym gospodarzom obiektu materiałów umożliwiających przygotowanie cało-
ściowej, długofalowej strategii planowania i wykonawstwa, pozwalającego na pełną rehabilitację tej wspaniałej nie-
ruchomości i ochronę jej zabytkowych wartości.
Będzie ono stanowiło także podstawę dla projektantów i wykonawców przywracających dawną świetność w trakcie
następnych remontów i przebudów, jak również umożliwi aplikacje o dotacje ze środków publicznych i Unijnych.
Dlatego zwracamy się do całego środowiska technicznego (ale nie tylko) z ogromną, serdeczną prośbą i apelem
o przekazanie Zarządowi WDT NOT inicjującemu te działania, wszelkich dokumentów i pamiątek lub przedmiotów
świadczących o historii, dorobku i potencjale dziedzictwa Warszawskiego Domu Technika. Będziemy bardzo
wdzięczni za przekazanie wymienionych wcześniej dokumentów i pamiątek na adres:
Warszawski Dom Technika NOT Spółka z o.o.
ul. Tadeusza Czackiego 3/5
00-043 Warszawa
tel.: 0-22336-12-22 fax: 0-22336-12-15
e-mail: sekretariat@wdtnot.pl
Prezes Zarządu WDT NOT

JACEK KUBIELSKI

280
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
BHP WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
ROZSTRZYGNIĘTO PROBLEM OPŁAT ZA PRZERÓBKĘ
CYNKU. MC DONELL M.: ZINC CHARGES HANG IN BAL-
ANCE. METAL BULLETIN 2007, nr 8984, s. 15, BŁ
Porozumienie dotyczące tegorocznego wskaźnika opłat
za przeróbkę zostało osiągnięte po tym, jak przedstawiciele
przemysłu spotkali się na konferencji American Zinc Assn
w Kalifornii. Raport z konferencji przedstawił Meghann
McDonell.
Gdy górnicy i hutnicy walczyli o ustalenie opłat za prze-
róbkę cynku na 2007 r., nie można było przewidzieć, kto
wygra, a właściwa ocena sytuacji była trudna.
Hutnicy próbują odzyskać pozycję, którą stracili w zeszłym
roku, licząc na przewidywaną nadwyżkę koncentratów na ryn-
ku, a górnicy obawiają się utraty pozycji i uzyskanych stawek.
Jedną z pierwszych zawartych umów jest porozumienie
między Teck Cominco oraz MG Rohstoffhandel na kwotę
— 300 $/mt przy cenie podstawowej 3500 $/t. W zeszłym
roku powyższy wskaźnik wynosił 128 $/mt przy cenie pod-
stawowej 1400 $/t. W tym roku rynek cynku zwyżkował
i są nadzieje na zwiększenie ceny do 4078 $/t, w porówna-
niu do zeszłorocznej — 3263 $/t. Choć na pierwszy rzut
oka ostatnia umowa pomiędzy Teck i MG Rohstoffhandel
wydaje się być korzystna dla hutników, kontrakt pokazuje,
że nastąpił największy spadek opłat za przeróbkę w porów-
naniu do ceny cynku, która jest — jak wskazują analitycy
— tuż poniżej 3500 $/t.
„Jeśli przyjąć dynamikę cen cynku od momentu, w którym
podpisano kontrakt, okazuje się, że jest on jednak korzyst-
niejszy dla górników. Wydaje się, że górnicy odzyskują
grunt pod nogami i zorientowali się, że mogą być bardziej
agresywni” — powiedział analityk.
W dalszym ciągu nie ma odpowiedzi na pytanie czy na ryn-
ku wystąpi nadwyżka czy deficyt? Ustalenie wskaźnika
może być większym wyzwaniem niż w poprzednich latach,
ponieważ większa też jest niepewność co do ilości koncen-
tratu, który wejdzie na rynek.
„Jesteśmy w okresie przejściowym pomiędzy ustabilizowa-
nym poprzednim rokiem, kiedy to w drugiej połowie roku
Rudy Metale R52, 2007, nr 5
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
pojawiła na rynku nadwyżka, a obecnym — uzależnionym
od tego, która z kopalni wejdzie na rynek. W zeszłym roku
materiał był dostępny natychmiast — na żądanie, a teraz
jest duży deficyt, który prognozuje się, że powoli przejdzie
w 2008 r. w nadwyżkę” — powiedział analityk Robin Bhar
z UBS.
Hutnicy liczą na pojawienie się nadwyżki przed końcem
2007 r., co spowoduje wzrost opłat za przeróbkę. Nie ma
jednak żadnych gwarancji odnośnie do momentu wejścia na
rynek nowej produkcji. Górnicy wzbraniają się przed tym
i są bliscy obniżenia dostaw. Nie ma dodatkowego koncen-
tratu, ale przyznają, że pojawi się, gdy nastąpi uruchomie-
nie kilku projektów. Jednak jeden z analityków uważa, że:
„Takie dostawy mogłyby naruszyć równowagę na rynku”.
Wydobycie w kopalni San Cristobal w Boliwii, należącej
do Apex Silver Mines Ltd, osiągnie w br. poziom ok. 110
tys. t, a do 2008 r. — 215 tys. t. Jednak zmiany polityczne
jakie zaszły w ostatnim czasie w Boliwii, mogą mieć
wpływ na to czy produkcja rozpocznie się zgodnie z pla-
nem. Teoretycznie na rynku będzie więcej koncentratu, ale
są to prognozy bazujące na założeniach, że wszystko pój-
dzie właściwie.
Ale jak powiedział jeden z uczestników rynku: „Osobiście
nie widzę możliwości nadwyżki i nie spodziewam się żad-
nych zmian w tym kierunku. Rynek jest wąski i musiałoby
się zdarzyć bardzo wiele, aby się ona pojawiła”.
Problemy z załogą wstrzymały wydobycie w kopalni cynku
i ołowiu Galmoy, należącej do Lundin Mining, w której
roczna produkcja cynku wynosiła 70 tys. t (171 293 t cynku
w koncentracie). Robotnicy są zniechęceni od czasu roz-
mów prowadzonych w czerwcu 2006 r. W rezultacie pro-
dukcja spadła i firma zmuszona była opóźnić część dostaw
dla klientów.
Z powodu gwałtownego spadku dostaw na początku 2007 r.,
ceny cynku poszły w górę, osiągając 21 lutego br. na LME
wielkość indeksu trzymiesięcznego na poziomie 3480÷3481
$/t, a jak wiadomo obowiązuje zasada, że im wyższe są ce-
ny metalu, tym wyższe są opłaty za jego przeróbkę i więk-
sze możliwości podczas negocjacji kontraktów.
281
IRAŃSKI PRODUCENT CYNKU OSTRZEGA PRZED
ZAMKNIĘCIEM W ZWIĄZKU Z PRZERWAMI W DO-
STAWACH KONCENTRATÓW
WALLOP C.: IRAN’S ZINC PRODUCER WARNS OF CLO-
SURES DUE TO CONCENTRATES SHORTAGE. METAL BUL-
LETIN 2007, nr 8985, s. 12, BŁ
Iran Zinc Mines Development Company (IZMDC),
największy irański producent cynku i ołowiu ostrzegł, że
produkcja cynku zanika w związku z przerwami w dosta-
wach koncentratów, z jakimi borykają się huty po zawale
sześć miesięcy temu w kopalni Angouran, położonej w
prowincji Zanjan ok. 300 km na zachód od Teheranu. Wia-
domość nadeszła w związku z wezwaniem skierowanym do
irańskiego rządu w sprawie prywatyzacji, która przyspie-
szyłaby odbudowę kopalni.
„Jeśli IZDMC będzie chciał podtrzymać produkcję, to musi
zaimportować ponad 500 tys. t rudy lub odpowiednią ilość
koncentratu. Inaczej wiele zakładów będzie musiało zmniej-
szyć lub zamknąć produkcję. W przyszłym roku produkcja
cynku w Iranie spadnie o 50 %” — oświadczył Ebrahim
Jamili, członek rady nadzorczej firmy.
„Ostatni zawał w kopalni Angouran spowodował niedobory
w zaspokajaniu potrzeb przemysłu. Dostawy rudy kurczą
się i producenci cynku muszą sprostać brakowi surowca”
— poinformował przedstawiciel IZMDC.
Do tej pory nie jest znany termin odbudowy i powrotu do
normalnej działalności kopalni Angouran, która przed za-
wałem dostarczała ponad 80 % rudy do irańskich hut.
Jamili uważa, że rząd powinien poszukać prywatnych in-
westorów, zainteresowanych przejęciem kopalni i jej odbu-
dową, co pozwoliło zabezpieczyć się przed przyszłymi kło-
potami związanymi z przerwami w dostawach koncentratu
dla przemysłu cynkowego.
„Jeśli nie zostaną szybko podjęte decyzje dotyczące prze-
kazania kopalni sektorowi prywatnemu, będzie to miało
bezpośredni negatywny skutek dla irańskiego przemysłu
cynkowego” — ostrzegł Jamili.
Na światowym rynku już od kilku lat występują niedobory
w dostawach koncentratów, co powoduje wzrost cen.
CHINY URUCHAMIAJĄ NA TAJWANIE ZAKŁAD
ODZYSKU O WYDAJNOŚCI 15 000 TON ROCZNIE
CHINA SETS UP 15 000 TPY RECYCLING PROJECT IN TIAN-
JIN. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s. 16, BŁ
W oficjalnym komunikacie chińska spółka Tianjin He-
chang Investment Co. potwierdziła zatwierdzenie decyzji
o uruchomieniu młyna do rozdrabniania złomu o wydajno-
ści 10 000÷15 000 t/r.
W zakładzie będzie przetwarzany m.in. złom żelazny, mie-
dziany i aluminiowy oraz masy plastyczne. Firma, utwo-
rzona przez lokalny rząd do uruchomienia projektu, zain-
westowała 110 mln juanów (14,2 mln $). Dofinansowano
15 % kosztów inwestycji poprzez wypuszczenie obligacji.
Projekt Tianjin będzie koncentrował się głównie na odzy-
sku metali na rzecz lokalnych przedsiębiorstw i mieszkań-
ców. Jak potwierdziły oficjalne źródła, firma planuje pro-
dukcję gotowych wyrobów miedzianych, w tym prętów
i stopów.
„Wielkość produkcji jest wciąż trudna do określenia, głów-
nie ze względu na brak pewności dostaw oraz słabego
funkcjonowania systemu zbiórki” — powiedział przedsta-
wiciel firmy. Recykling w Chinach cierpi na permanentny
282
brak jakiegokolwiek zarządzania. Chiny dopiero od nie-
dawna zaczęły zwracać uwagę na ten sektor, gdy po boomie
z ostatnich lat wystąpiły utrudnienia w dostawach prawie
wszystkich surowców.
HZL PLANUJE BUDOWĘ HUTY DO ODZYSKU
50 000 TON OŁOWIU ROCZNIE
LOBO G.: HZL PLANS 50000 TPY SECONDARY LEAD
SMELTER. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s.16, BŁ
Hindustan Zinc Ltd. (HZL), własność notowanej na
londyńskiej giełdzie firmy Vedanta Resources, planuje bu-
dowę huty przerabiającej złom ołowiu o wydajności 50 000
t/r. przy kosztach rzędu 1,5 mld Rs (33,9 mln $). Jak po-
wiedział rzecznik prasowy firmy, pozwoli to na wykorzy-
stanie potencjału miejscowego rynku.
Firma posiada dwie huty ołowiu w Chaderiya, w hinduskim
stanie Rajasthan, pracujące z pełną wydajnością na pozio-
mie 30 tys. t i 50 tys. t/r.
Według pana L. Pugazhenthy, dyrektora Indian Lead Zinc
Development Assn (ILZDA), w latach 2007÷2012 popyt na
ołów w Indiach będzie wzrastał w tempie 8 % rocznie.
HZL rozwija zarówno dział ołowiu, jak i cynku, dążąc do
osiągnięcia w 2010 r. produkcji na poziomie 1 mln t/r. No-
wa huta zostanie wybudowana najprawdopodobniej w Vi-
zag, przy już istniejącej hucie cynku, a jej wydajność osią-
gnie poziom 50 tys. t/r. Dostarczany do huty surowiec bę-
dzie pochodził ze źródeł lokalnych oraz z importu.
ILZDA przewiduje, że popyt na ołów w ciągu następnych
trzech lat wyniesie — 302,5 tys. t w latach 2007÷2008,
332,75 tys. t w latach 2008÷2009 oraz 366,025 tys. t w la-
tach 2009÷2010 i jest dobrą prognozą do budowy większej
liczba hut przerabiających wtórny surowiec.
POMIMO POWOLNEGO WZROSTU RYNEK MIĘK-
KICH OPAKOWAŃ ALUMINIOWYCH DO 2010 R.
OSIĄGNIE WARTOŚĆ 26,8 MLD DOLARÓW
MEHTA M.: DESPITE SLOW GROWTH ALUMINIUM FLEXI-
BLE PACKING MARKET INCH TO $26,8 BN BY 2010. ALUMI-
NIUM INTERNATIONAL TODAY 2006, t. 18, nr 6, s. 11, BŁ
Całkowita wartość rynku opakowań do 2010 r. osiągnie
poziom 26,8 mld $. Produkcja aluminium pochłania bardzo
wiele energii. Rosnące koszty surowca i energii powodują,
że producenci szukają nowych rynków, możliwości zwięk-
szenia wydajności produkcji oraz coraz nowocześniejszego
wyposażenia, co pozwoliłoby na zwiększenie ich konku-
rencyjności na rynku.
Według amerykańskich ekspertów obawy związane z ro-
snącym importem, cenami ropy naftowej oraz niestabilnymi
cenami aluminium, powodują, że wzrost gospodarczy jest
ograniczany. Wysokie koszty paliwa zmuszają producentów
do skupienia się na poszukiwaniu alternatywnych źródeł
energii. Wyzwania pojawiają się ze strony zmieniającej się
demografii konsumentów, wzrastającego udziału pracujących
kobiet, samotnych rodziców i obawiającego się o zdrowie
pokolenia babyboom.
Firma Novelies Inc., specjalizująca się w dostawach alumi-
niowych wyrobów walcowanych, blach i folii dla przemy-
słu samochodowego, transportowego i konstrukcyjnego, za-
inwestowała ostatnio 32 mln $ w nowe zakłady w Sierre,
w Szwajcarii, w tym m.in. w odlewnię pracującą z wyko-
rzystaniem technologii Novelis Fusion TM.
Przewidywany czas otwarcia zakładów w Sierre to począ-
tek 2008 r. Pozwoli to na uruchomienie na skalę techniczną
produkcji blach aluminiowych o najwyższej jakości, dostar-
czanych do odbiorców w całej Europie, głównie z przemysłu
samochodowego i innych kluczowych sektorów gospodar-
ki. Nowa odlewnia zabezpieczy 30 nowych miejsc pracy
i będzie miała początkową wydajność ok. 70 kt/r.
Zakład w Sierre będzie wyposażony w pełni zautomatyzo-
wany system do szybkościowego cięcia laserowego, po-
zwalający na precyzyjne cięcie zgodnie z indywidualnymi
wymaganiami klientów. System zostanie oddany do użytku
na początku 2007 r. Opatentowana w firmie Novelis tech-
nologia Fusion TM pozwoli na produkcję walcowanych,
wielowarstwowych blach ze stopów aluminiowych, co
wcześniej nie było możliwe.
Firma Alcan zbuduje w regionie Saquenay Lac Saint Jean,
w Quebecu za 180 mln $ linię do topienia aluminium o wy-
dajności 80 kt/r. Technologię opracowano w należącym do
Alcan laboratorium Arvida Research and Development
Center (ARCD), a produkcja rozpocznie się w drugim
kwartale w 2008 r.
Z kolei Alcoa ogłosiła stworzenie sojuszu z chińskimi pro-
ducentami odlewów samochodowych z SMW Automotive
z Hong Kongu, w celu produkcji elementów aluminiowych,
komponentów i modułów dla przemysłu samochodowego
w Chinach, Południowej Korei, Japonii i dla regionu Pacy-
fiku.
Zgodnie z porozumieniem Alcoa udzieli licencji na techno-
logię VRC/PRC oraz powiązane z nią zagadnienia produk-
cyjne. Filia Alutech Automotive Parts Ltd, należąca w cało-
ści do SMW Hong Kong, otworzy zakłady w Wuhan,
w prowincji Hubei, które będą zaopatrywać OEM w Azji,
w podzespoły wyprodukowane z wykorzystaniem techno-
logii dostarczonej przez Alcoa. Zakłady zostaną urucho-
mione w 2008 r.
Alcoa planuje otwarcie drugiej linii do topienia aluminium
w zakładach Intalco Works w Ferndale (Washington, USA).
Jej uruchomienie, w pierwszej połowie 2007 r., zwiększy
miesięczną produkcję o 7,5 kt i pozwoli w efekcie zwięk-
szyć całkowitą produkcję zakładu do 180 kt/r. Huta nie ko-
rzystała z dwóch linii produkcyjnych od kwietnia 2003 r.
„Ponowne uruchomienie jest możliwe ze względu na ko-
rzystną sytuację na rynku i korzystne umowy na dostawy
energii z BPA przez następne pięć lat” — wyjaśnił Alan
Cransberg, prezes Alcoa. Firma traktuje kontrakt z BPA
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
BADANIE KINETYKI CEMENTACJI MIEDZI Z ROZ-
TWORÓW WODNYCH ZAWIERAJĄCYCH CYNK
NIZAMETTIN DEMIRKIRAN, AHMET EKMEKYAPAR, ASIM
KUNKUL, AHMET BAYSAR: A KINETIC STUDY OF COPPER
CEMENTATION WITH ZINC IN AQUEOUS SOLUTIONS. IN-
TERNATIONAL JOURNAL OF MINERAL PROCESSING 2007,
t. 82, nr 2, s. 80÷85, AG
Przedmiotem prowadzonych prac było wydzielanie
miedzi z roztworów miedziowych zawierających cynk za
pomocą cynku i badanie kinetyki procesu cementacji.
Doświadczenia prowadzono w kontrolowanej temperaturze,
w reaktorze szklanym o pojemności 400 ml, w którym od-
bywało się mieszanie mechaniczne za pomocą łopatki te-
flonowej o średnicy 45 mm. Monitorowano pH roztworu.
jako pomost do 2011 r. i ma nadzieję przedłużyć go na dal-
sze lata.
BOLIWIA CHCE WPROWADZIĆ MONOPOL NA
DOSTAWY KONCENTRATÓW CYNY
BOLIVIA WANTS MONOPOLY ON TIN CONCENTRATE
PURCHASES. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s. 12, BŁ
Boliwia chce zmonopolizować dostawy koncentratów
cyny do huty Vinto w departamencie Oruro, którą znacjona-
lizowano w lutym br.
Vinto wciąż produkuje cynę, ale w znacznie mniejszych
ilościach. Nowa administracja próbuje poradzić sobie z za-
rządzaniem firmą i oceną jej stanu technicznego. Jak poin-
formował MB Edwin Guzzman, rzecznik ds. wydobycia
i metalurgii, zwiększenie produkcji powinno nastąpić w ciągu
miesiąca. Poinformował on również, że: „Pomysłem mini-
stra [wydobycia i metalurgii Guillermo Dalence], w związku
z tym, że Boliwia szuka możliwości zwiększenia profitów
z wydobycia i produkcji cyny, jest kupno przez hutę Vinto
wszystkich koncentratów cyny produkowanych w Boliwii
i traktowanie jej jako monopolisty”.
Może to oznaczać, że szwajcarska grupa Glencore Interna-
tional, która była właścicielem huty Vinto przed nacjonali-
zacją, może zostać pozbawiona kopalni Colquiri w La Paz,
jeśli przerwie dostawy surowca do Vinto.
Kopalnia Colquiri, zarządzana przez Synchi Wayra, boli-
wijską filię Glencore — dostarcza 50 % koncentratów prze-
twarzanych w hucie Vinto.
Glencore przejął hutę Vinto oraz kopalnię Colquiri na po-
czątku 2005 r. kupując ją od Compania Minera del Sur
(Comsur). Główny menedżer firmy Synchi Wayra odmówił
na ten temat komentarza dla prasy.
Powiązania biznesowe pomiędzy Vinto i Synchi Wayra są
niejasne od 9 lutego br., gdy huta została znacjonalizowana.
Glencore stara się o odszkodowanie w związku z nacjonali-
zacją huty pomimo tego, że prezydent Evo Morales odrzucił
taką możliwość, twierdząc, że w 2004 r. Glencore nabyła
zakłady nielegalnie i w tym okresie w nie nie inwestowała.
Jak poinformował rzecznik prasowy, rząd do tej pory nie
podjął debaty nad sprawą nacjonalizacji kopalni, choć było
to możliwe w październiku 2006 r., gdy rozpatrywano zało-
żenia dla nowej polityki wydobycia.
Zmiennymi procesu były: stężenie miedzi, temperatura,
prędkość mieszania, pH i zawartość cynku.
Do doświadczeń użyto CuCl2 ⋅ 2H2O, ZnCl2 i granulki cyn-
ku o średnicy 5 ±0,5 mm. Roztwór zawierający jony Cu2+
doprowadzano do temperatury reakcji i dodawano granulki
cynku w ilości 1,5 raza większej od stechiometrycznej.
W zadanych czasach oznaczano stężenie jonów Cu2+ z pró-
bek i obliczano ilość wydzielonej miedzi. Stężenie jonów
miedzi wynosiło: 0,01; 0,025; 0,05 i 0,1 mol/l, temperatura
313 K, a prędkość mieszania 500 rpm. Zaobserwowano, że
prędkość wydzielania metalicznej miedzi wzrasta ze wzro-
stem stężenia jonów miedzi.
Badano wpływ prędkości mieszania na cementację miedzi
dla prędkości: 200, 300, 400 i 500 rpm przy stężeniu miedzi
283
0,05 mol/l i w temperaturze 313 K. Cementowana frakcja
miedzi wzrasta ze wzrostem prędkości mieszania. Badano
wpływ pH dla pH: 1; 2; 3 i 4,5. Do sterowania pH zastoso-
wano amoniak i kwas solny. Maksymalną prędkość cemen-
tacji osiąga się przy pH 3.
Wpływ temperatury badano dla temperatur: 308, 313, 318,
323 i 328 K, przy stężeniu miedzi 0,05 mol/l i prędkości
mieszania 500 rpm. Wykazano, że cementowana frakcja
miedzi wzrasta ze wzrostem temperatury.
Badano również wpływ chlorku cynku. Przygotowywano
równomolarne mieszaniny Zn2+ i Cu2+ (0,01; 0,025; 0,05
i 0,1 mol/l). Eksperymenty prowadzono w temperaturze
313 K przy prędkości mieszania 500 rpm. Wykazano, że
prędkość cementacji miedzi w roztworach zawierających
jony Zn2+ wzrasta ze wzrostem zawartości jonów Zn2+, jak-
kolwiek jest ona nieco niższa niż dla roztworów miedzio-
wych wolnych od jonów Zn2+. Cementacja miedzi przebie-
ga według następującej reakcji:
Cu2+ + Zn → Zn2+ + Cu
Zaproponowano model opisujący proces. Przy niskich
prędkościach mieszania prędkość reakcji kontrolowana jest
przez dyfuzję. Przy prędkości mieszania 500 rpm w tempe-
raturach poniżej 318 K, reakcja jest całkowicie kontrolowana
przez reakcję powierzchniową. Przy tej samej prędkości
mieszania w temperaturach powyżej 318 K mechanizm reak-
cji zmienia się i jest ona kontrolowana przez dyfuzję. Pod-
czas procesu ługowania rud miedziowych zawierających
cynk, roztwór z ługowania zawiera znaczną ilość jonów
cynku. Tak więc, cementacja miedzi z roztworów zawiera-
jących jony cynku ułatwia odzysk cynku jako produktu
ubocznego w późniejszych stadiach.
MODEL BIOŁUGOWANIA CHALKOZYNU W ZWA-
ŁACH Z BILANSEM CIEPLNYM: DROBNOUSTROJE
MEZOFILNE I UMIARKOWANIE CIEPŁOLUBNE
LEAHY M. J., DAVIDSON M. R., SCHWARZ M. P.: A MODEL
FOR HEAP BIOLEACHING OF CHALCOCITE WITH HEAT
BALANCE: MESOPHILES AND MODERATE THERMOPHILES.
HYDROMETALLURGY 2007, t. 85, nr 1, s. 24÷41, AG
Proces hydrometalurgiczny, znany jako ługowanie w sto-
sach, ma miejsce w okresie od miesięcy do lat i stosowany
jest dla rud niskogatunkowych, zwykle siarczkowych rud
miedzi, lub dla pirytu zawierającego złoto.
Ruda jest ułożona w stosy, w dużych stertach i ługowana
roztworem kwasu. Bioługowanie w stosach zachodzi w obec-
ności bakterii, występujących zarówno w postaci naturalnej,
jak i wysiewanych w stosowanej cieczy. W rzeczywistych
warunkach procesu ługowania w stosach wykorzystuje się
różnego rodzaje bakterie, a niektóre z nich mogą utleniać
żelazo lub siarkę elementarną. Są one uzależnione od tempe-
ratury i tak bakterie mezofilne działają w zakresie tempera-
tur 20÷40 °C, umiarkowanie ciepłolubne (ang: MT) w za-
kresie 40÷60 °C, a ekstremalnie ciepłolubne (ang.: ET)
w zakresie 60÷80 °C. Istnieją też bakterie hiperciepłolubne,
dzięki którym bioługowanie może być prowadzone nawet
w temperaturze powyżej 100 °C. Bakterie ciepłolubne cha-
rakteryzuje zdolność przetrwania i utleniania w wysokiej
temperaturze, a w niższych temperaturach są „uśpione”.
Przedmiotem prowadzonych badań było ługowanie chalko-
zynu Cu2S, lecz ze względu na to, że w praktyce jest z nim
często związany piryt FeS2, wzięto pod uwagę ługowanie
obydwu minerałów.
Według sugestii zawartych w literaturze, ługowanie chalkozy-
284
nu zachodzi w dwu etapach, z których pierwszy jest szybki:
Cu2S + 1,6Fe3+ → 1,6Fe2+ + 0,8Cu2+ + Cu1,2S,
a drugi wolny:
Cu1,2S + 2,4Fe3+ → 2,4Fe2+ + 1,2Cu2+ + S0,
z równoczesnym rozpuszczaniem pirytu:
FeS2 + 8H2O + 14Fe3+ → 15Fe2+ + 2SO42– + 16H+.
Jony żelazawe utleniają się do żelazowych w obecności
bakterii mezofilnych, np. A.Ferrooxidans lub MT, takich
jak np. Sulfobacillus, według przedstawionej reakcji:
Fe2+ + 0,25O2 + H+ bakterie→ Fe3+ + 0,5H2O
Z kolei siarka utlenia się do sześciowartościowej według
reakcji:
S0 + 1,5O2 + H2O bakterie→ H2SO4
z wytworzeniem kwasu siarkowego.
Różnice w każdym typie bakterii są mocno związane z wa-
runkami w stosie, takimi jak: temperatura, pH, ilość roz-
puszczonego tlenu, zawartość wody i poziomy żelaza.
Opracowane ostatnio modele ługowania w stosach pozwalały
na ocenę działania tylko bakterii mezofilnych. W związku
z powyższym rozbudowano wcześniej opracowane modele,
tak aby możliwy był również opis działania bakterii MT.
Rozszerzony model obejmuje 12 zmiennych, np. w zakresie
fazy stałej są to: ługowana frakcja miedzi i pirytu, stężenie
bakterii (mezofilnych i MT); w zakresie powietrza: stężenie
tlenu; w zakresie fazy ciekłej: rozpuszczony tlen, jony żela-
zawe i żelazowe, wolne bakterie (mezofilne i MT) oraz
w zakresie wszystkich faz: entalpia.
W modelu założono, że oba typy bakterii podlegają tej samej
śmiertelności, tym samym procesom wiązania i odseparo-
wania, lecz charakteryzuje je różna zależność prędkości
wzrostu temperatury. Model pozwala na badanie różnic
w zachowaniu różnego rodzaju bakterii w przestrzeni i cza-
sie, w zmieniających się warunkach w stosie, takich jak np.
temperatura. Dla niskich temperatur otoczenia i wyjścio-
wych (T0 = 15 °C), bakterie umiarkowanie ciepłolubne (MT)
początkowo giną, podczas gdy mezofilne rozmnażają się
i następnie wytwarzają ciepło. Gdy temperatura wzrasta
wystarczająco, bakterie MT odżywają i ich ilość znacząco
wzrasta. Bakterie mezofilne giną, ewentualnie stos prze-
grzewa się, i staje się zbyt ciepły, aby MT mogły przetrwać.
W środku stosu bakterie MT nie giną. Całkowita populacja
bakterii MT w dół wysokości stosu jest umiarkowanie wy-
soka, ale nie na tyle, aby wytworzyła się znacząca ilość jo-
nów żelazowych do ługowania. Był to powód do rozwoju
frontu ługowania zarówno od góry, jak i od dołu stosu.
Front ługowania od dołu porusza się szybciej, gdy działają
jedynie bakterie mezofilne. Z kolei front ługowania od góry
jest wolniejszy, gdy działają bakterie MT. Front ługowania
od góry jest wolniejszy, ponieważ prędkość frontu ługowania
zależy od chłodzenia. Obydwa te zjawiska są spowodowane
wysokim gradientem temperatury w stosie (dzięki MT), wyż-
szym parowaniem i kondensacją wody oraz związanym z tym
uwolnieniem lub zużyciem ciepła utajonego w poprzek fron-
tów ługowania. Dodatek MT pozwala na uzyskanie dłuższe-
go okresu przed przegrzaniem. Podczas prowadzonych badań
zmieniano temperaturę otoczenia i metody zaszczepiania bak-
terii i określano ich wpływ na przebieg procesu ługowania.
Wykazano, że miedź jest szybko ługowana w ciągu 30÷35 dni.
Proces ługowania przebiega dwuetapowo. W pierwszym
stadium temperatura nie rośnie tak wysoko, aby bakterie nie
były zdolne do przetrwania, a następnie w drugim stadium
rozwijają się wyraźne fronty ługowania, postępujące przez
stos. Wykazano, że całkowita wyekstrahowana ilość miedzi
przy działaniu bakterii mezofilnych i MT jest nieznacznie
wyższa niż ta, którą uzyskuje się przy działaniu tylko bak-
terii mezofilnych.
SZCZEGÓLNE CECHY SPIEKANIA ANOD NIOBO-
WYCH DLA KONDENSATORÓW ELEKTROLITY-
CZNYCH
LEVINSKIJ JU. V.; ZAJCEV A. B.: OSOBENNOSTI SPEKANIJA
NIOBEVYCH ANODOV ELEKTROLITICESKICH KONDEN-
SATOROV. CVETNYE METALLY 2006, nr 11, s. 48÷49, AG
Niob znalazł szerokie zastosowanie w produkcji kon-
densatorów elektrolitycznych. Warstwa tlenkowa na po-
wierzchni niobu charakteryzuje się wysoką trwałością che-
miczną i wysokimi własnościami dieelektrycznymi. Kon-
densatory niobowe są tańsze i lżejsze niż tantalowe. Anody
niobowe kondensatorów elektrolitycznych otrzymuje się
poprzez prasowanie i spiekanie proszków niobu i następnie
utlenianie porowatych półwyrobów.
Jedna z głównych charakterystyk kondensatorów — po-
jemność elektryczna właściwa — jest proporcjonalna do
powierzchni właściwej anody, która z kolei jest funkcją po-
rowatości i rozmiaru porów.
Objętość porów można zwiększyć, spiekając prasówki z mie-
szaniny proszku metalu i czynnika tworzącego pory. Należy
wybrać taki czynnik, który nie zanieczyszcza kondensato-
rów i rozkłada się w temperaturach bliskich temperaturom
spiekania kondensatorów. W prowadzonych wcześniej pra-
cach udowodniono, że temperatura wysokodyspersyjnych
proszków niobu obniża się z 1800÷2200 °C do 1200÷1400 °C.
W związku z tym perspektywiczne okazuje się stosowanie
trójchlorku niobu, który dysproporcjonuje z utworzeniem
niobu w temperaturach 700÷1000 °C.
Prowadzono pracę, która miała na celu badanie wpływu ilości
trójchlorku niobu na parametry struktury porowatej i ładu-
nek jednostkowy anod niobowych. Jako materiał wyjścio-
wy stosowano wysokodyspersyjny proszek niobu o średniej
wielkości cząstek 21,0÷2,4 mikrom, powierzchni właściwej
3350÷3500 cm2/g.
Proszek trójchlorku niobu otrzymywano przez redukcję
pięciochlorku niobu wodorem. Proszki mieszano, przy czym
ilość proszku trójchlorku niobu w mieszaninie wynosiła 0,
5, 10 i 20 % mas. Pod ciśnieniem 25 MPa prasowano anody
o masie ok. 0,8 g. Anody poddawano wstępnej obróbce
cieplnej w argonie w temperaturze 850 °C w ciągu 2 h.
Końcowe spiekanie prowadzono w próżni 0,00001·Pa w tem-
peraturze 1400 °C w ciągu 30 min. Spiekane anody formo-
wano w wodnym roztworze kwasu ortofosforowego przy
napięciu 60 V przez 3 h.
Oznaczano powierzchnię właściwą spiekanych i utlenio-
nych anod oraz promień porów i ich sumaryczną objętość.
Stwierdzono, że zwiększenie ilości trójchlorku niobu do
20 % mas. prowadzi do wzrostu sumarycznej objętości po-
rów ok. 2 razy, zmniejszenia średniej wielkości porów
1,6 razy, zwiększenia powierzchni właściwej i ładunku jed-
nostkowego 2 razy. Wzrost porowatości ogólnej przy za-
chowaniu średniej wielkości porów prowadzi do zwiększe-
nia powierzchni właściwej, a zwiększenie średniej wielko-
ści porów przy stałej objętości porowatości — do jej
zmniejszenia. Rozkład trójchlorku niobu z wydzieleniem
par wyższych tlenków warunkuje zwiększenie sumarycznej
objętości porów anody. Obecnie tworzenie drobnodysper-
syjnych cząstek metalicznego niobu i osadzenie niobu na
powierzchniach już mających pory prowadzi do zmniejsze-
nia ich średniego promienia. Optymalną strukturę anod
można otrzymać zwiększając objętość porów i zmniejszając ich
średni promień na drodze wprowadzenia czynnika tworzą-
cego pory, rozkładającego się z utworzeniem niobu, takiego
jak np. trójchlorek niobu. Zastosowanie tego czynnika i
wprowadzenie wstępnej obróbki cieplnej przed spiekaniem
pozwala znacznie zwiększyć ładunek jednostkowy anody.
OCENA ZACHOWANIA ELEKTROCHEMICZNEGO
NOWYCH, BOGATYCH W Mg STOPÓW NA BAZIE
Mg-Al-RE (RE = Ce, Er)
ROSALBINO F., ANGELINI E., De NEGRI S., SACCONE A.,
DELFINO S.: ELECTROCHEMICAL BEHAVIOUR ASSESS-
MENT OF NOVEL Mg-RICH Mg-Al-RE ALLOYS (RE = Ce, Er).
INTERMETALLICS 2006, t. 14, nr 12, s. 1487÷1492, AG
Stopy magnezu stały się poszukiwanymi kandydatami
dla zastosowań w mikroelektronice, przemyśle motoryza-
cyjnym i lotnictwie ze względu na niską gęstość, wysoką
wytrzymałość i sztywność. Względna gęstość magnezu
wynosi 1,74, jest więc ona o 35 % niższa niż gęstość alu-
minium, a masa typowych stopów magnezu jest ok. 35 %
niższa niż ich odpowiedników aluminiowych przy tej samej
sztywności. Stopy magnezu posiadają dobrą lejność i zdol-
ność tłumienia. Układ magnez-aluminium jest podstawą sze-
roko stosowanych odlewniczych stopów magnezu. Więk-
szość z nich zawiera 8÷9 % mas. aluminium z małym do-
datkiem cynku. Spośród nich szerokie zastosowanie w prze-
myśle samochodowym znalazły stopy z serii AZ91, których
stosowanie jest ograniczone ze względu na ich podatność
na korozję i dlatego tak ważnym zagadnieniem jest badanie
odporności stopów magnezu na korozję.
Przeprowadzono ocenę zachowania elektrochemicznego
nowych stopów Mg-Al-RE, gdzie RE = Ce, Er typu AE91
i porównano ze stopem magnezu AZ91, stosowanym w prze-
myśle samochodowym.
Cer i erb są reprezentantami lekkich i ciężkich pierwiast-
ków ziem rzadkich. Przygotowywano potrójne stopy po-
przez topienie stechiometrycznych ilości czystych pier-
wiastków (Al 99,99 % mas.; Mg 99,99 % mas.; Ce i Er
99,9 % mas.) w piecu indukcyjnym, w przepływie argonu.
Aby uniknąć strat magnezu, z powodu jego wysokiej lotności,
stosowano małe tygle z tantalu. Stopy badano, w warun-
kach po odlaniu oraz przed pomiarami elektrochemicznymi,
z pomocą mikroskopii optycznej, skaningowej mikroskopii
elektronowej i ilościowej mikroanalizy elektronowej.
Stopy AE91 wykazywały bardzo podobne mikrostruktury,
charakteryzujące się pojawieniem się trzech faz: roztworu
stałego na bazie Mg, zawierającego jedynie Al i dwoma faza-
mi międzymetalicznymi gamma(Mg17Al12) i (Al1-xMgx)3Ce
lub (Al1-xMgx)2Er.
Wszystkie testy elektrochemiczne prowadzono w pojedyn-
czej komorze, stosując standardową konfigurację trójelek-
trodową: nasycona elektroda kalomelowa, jako elektroda
wzorcowa, elektroda platynowa i próbka jako elektroda ro-
bocza. Pole powierzchni wystawione na roztwór testowy
wynosiło 0,5 cm2.
Wszystkie eksperymenty prowadzono w temperaturze po-
kojowej (25 ±0,1 °C) w 0,01 M roztworze NaCl o pH = 12
uzyskanym z pomocą NaOH.
Przed każdym eksperymentem z roztworu usuwano tlen
poprzez barbotowanie azotem. Mierzono wolny potencjał
korozyjny w odniesieniu do elektrody kalomelowej, co mi-
nutę przez okres 24 godzin. Wszystkie pomiary stacjonarne
285
prowadzono z zastosowaniem potencjostatu Amel System
sterowanego komputerowo. Pomiary impedancji elektro-
chemicznej prowadzono przy potencjale obwodu otwartego
z amplitudą prądu przemiennego 10 mV, w zakresie często-
tliwości 10 kHz÷10 mHz w ośmiu punktach.
Prowadzono również porównawcze testy elektrochemiczne
dla stopu AZ91. Nowe stopy Mg-Al-ER, gdzie ER = Ce, Er
wykazują zwiększone własności pasywujące w elektrolicie
0,01 M NaCl przy pH = 12 w porównaniu ze stopem AZ91.
Badania elektrochemiczne ujawniły, że warstwa pasywująca,
która tworzy się na powierzchni stopów AE91 ma lepsze
właściwości ochronne niż warstwa pasywująca na stopie
AZ91.
Okazuje się, że pierwiastki ziem rzadkich, a szczególnie Ce
są efektywniejsze niż cynk przy udoskonalaniu stabilności
warstwy pasywującej. Uważa się, że widoczna obecność
śladowych ilości tlenków Ce i Er w warstwie pasywującej
jest przyczyną zwiększonej odporności na korozję stopów
AE91.
WPŁYW WARUNKÓW ODLEWANIA NA JAKOŚĆ
METALICZNEGO ALUMINIUM
DISPINAR D., CAMPBELL J.: EFFECT OF CASTING CONDI-
TIONS ON ALUMINIUM METAL QUALITY. JOURNAL OF
MATERIALS PROCESSING TECHNOLOGY 2007, t.182, nr 1÷3,
s. 405÷410, AG
Koszt produkcji aluminium wtórnego jest bardzo atrak-
cyjny w porównaniu z kosztem produkcji aluminium pier-
wotnego, głównie ze względu na oszczędność energii, ko-
rzyści dla środowiska i dla zachowania zasobów natural-
nych. Ostatecznym celem procesu recyklingu jest produkcja
czystego aluminium przy minimalnych stratach metalu.
Prowadzono badania, których celem było obserwowanie
zmian jakości metalu w piecu do wygrzewania jako funkcji
czasu podczas zalewania. Szczególną uwagę zwrócono na
wpływ dyfuzorów na jakość metalu. Proces rozpoczynał się
od topienia złomu w temperaturze 750 °C, w piecu elek-
trycznym o objętości 2500 kg. Po nadaniu płynności i od-
gazowaniu metal kierowano do pieca do wygrzewania. Po-
przez dwa ceramiczne dyfuzory, umieszczone w dnie pieca
do wygrzewania, przedmuchiwano gazowy azot przez ką-
piel w ciągu minimum 20 minut. Próby prowadzono bez
dyfuzora oraz z jednym lub dwoma dyfuzorami.
Badania prowadzono na stopie Al-8Si-3Cu typu LM24.
Z każdej fazy procesu odlewania pobierano trzy wlewki:
jeden na starcie; drugi w połowie, gdy połowa stopionego
metalu była odlana i trzeci na końcu, gdy piec do wygrze-
wania jest pusty. Wlewki te były oddzielnie, powtórnie to-
pione w piecu indukcyjnym w temperaturze 750 °C. Wyka-
zano, że gdy użyto dyfuzory gęstość próbek RPT obniżała
się od początku do końca odlewania. W tym czasie skład
chemiczny kąpieli pozostawał niezmieniony. Zawartość
wtrąceń obniżyła się znacznie i rozłożyły się one jednolicie
zarówno w procesie topienia, jak i odlewania. Wskaźnik
podwójnej warstwy tych prób pozostawał w dobrej zgodno-
ści z wynikami gęstości; wzrastał on od początku do końca
i raz, gdy dyfuzory były aktywne, spadł bardzo znacznie.
Dla prób prowadzonych bez dyfuzora oraz z jednym i dwo-
ma dyfuzorami średnie wartości wskaźnika podwójnej war-
stwy wynosiły odpowiednio: 188, 110 i 102 mm. W drugiej
fazie badań turbulencje podczas przenoszenia kąpieli zre-
dukowano w dwu miejscach: u wylotu pieca do wygrzewa-
286
nia, gdzie wprowadzono zatyczkę do kontroli wyrzutów,
w wyniku czego przenoszenie kąpieli odbywało się bardziej
spokojnie oraz zredukowano do minimum spadek cieczy
z rynny do wlewnic. Po tych zmianach próby powtórzono,
ze znakomitymi wynikami.
Wzrosła jakość odlewów, a także bardzo znacznie wzrosła
gęstość próbek RPT. Nadzwyczajne zmiany nastąpiły we
wskaźniku warstwy podwójnej — w warunkach spokojne-
go przenoszenia kąpieli do 39 mm bez dyfuzora i do 35 mm
z dyfuzorami.
Warte odnotowania jest to, że gdy odlewanie prowadzono
spokojnie, średnie wartości wskaźnika warstwy podwójnej
wynosiły poniżej 50 mm, nawet bez dyfuzorów. Dlatego
wydaje się, że wpływ dyfuzorów nie jest tak ważny jak
kontrola turbulencji. Można spekulować, że przy uważnym
projektowaniu instalacji można będzie osiągnąć gęstość
bliższą teoretycznej i zero długości warstwy podwójnej.
MODELOWANIE DEFEKTÓW I AMORFIZACJA
POPRZEZ MIELENIE KULOWE GAMMA-TiAl
JOHYM P. T., PARLIŃSKI K., MAZIARZ W., DUTKIEWICZ J.:
MODELLING OF DEFECTS AND AMORPHISATION BY BALL
MILLING OF GAMMA-TiAl. INTERMETALLICS 2006, t.14,
nr 12, s. 1397÷1402, AG
Uporządkowane stopy międzymetaliczne, takie jak NiAl
i TiAl z różnymi dodatkami stopowymi, są obecnie badane
jako lekkie materiały do zastosowań w wysokich tempera-
turach.
Związek międzymetaliczny na bazie gamma-TiAl jest jed-
nym z najbardziej obiecujących, dzięki dobrej równowadze
między gęstością, wytrzymałością i odpornością na utlenia-
nie, ale niestety w niskich temperaturach jest kruchy. Jed-
nym z możliwych sposobów udoskonalenia ciągliwości
w niskiej temperaturze jest zmniejszenie wielkości ziarn
metodami metalurgii proszków, poczynając od mielenia ku-
lowego.
Próbki mielone w młynie kulowym wykazują rozdrobnienie
ziarn, które prowadzi nawet do powstania struktury amor-
ficznej przy przedłużonych czasach mielenia. Małe dodatki
innych pierwiastków, takich jak wanad (V) lub niob (Nb),
katalizują tworzenie struktury amorficznej przy składach
bliskich TiAl. Mielenie kulowe proszków o składach bli-
skich NiAl nigdy nie przyczynia się do osiągnięcia struktu-
ry amorficznej.
Przedstawiono eksperymentalne badanie struktury TiAl
i NiAl po mieleniu kulowym oraz lepszą amorfizację TiAl
niż NiAl. Proszki tytanu (o wielkości ziarn 110 mikrom
i czystości >99,5 %), aluminium (o wielkości ziarn 150 mi-
krom i czystości 99,5 %) i niklu (o wielkości ziarn 100 mi-
krom i czystości 99,5 %), stanowiące materiały wyjściowe,
mieszano do wymaganego składu 50Ti-50Al, 52Ti-48Al
i 50Ni-50Al (w % at.) w atmosferze argonu, po czym sto-
powano mechanicznie w młynie planetarnym przez 60 h
z prędkością 200 rpm.
Po 60 h w stopie 50Ni-50Al tworzyła się uporządkowana
nanostruktura B2. W stopie 50Ti-50Al powstał stan w pełni
amorficzny. Podczas mielenia elementarnych proszków o skła-
dzie 52Ti-48Al przez 80 h obserwowano kolejne przemiany
fazowe. Po 5 godzinach mielenia obserwowano tworzenie się
roztworu stałego TiAl. Dalsze mielenie powoduje całkowite
rozpuszczenie aluminium w tytanie (po 40 h), w wyniku
którego powstaje nanokrystaliczny roztwór stały TiAl.
Przemiana supernasyconego nanokrystalicznego roztworu
stałego TiAl do fazy amorficznej zachodzi po 80 h mielenia.
Przeprowadzono obliczenia ab initio konfiguracji defektów
z zastosowaniem programu VASP w superkomórce zawie-
rającej 16 atomów. Pojedynczy defekt i pary defektów mo-
gą obniżać objętość superkomórki. Jedynie atom Ti o prze-
ciwnym miejscu lub para atomów o przeciwnym miejscu
mogłyby wymagać nieznacznego wzrostu objętości poje-
dynczej komórki. Posłużono się definicją energii tworzenia
jako różnicy pomiędzy odpowiednimi podstawowymi ener-
giami stanu związku i pierwiastków składowych w stanie
stałym.
Wybór energii tworzenia kryształów z defektami oszacowu-
je ilość energii potrzebnej do tworzenia stanu krystaliczne-
go ze składników, które są w podstawowym stanie krysta-
licznym, niekoniecznie podobnym do struktury produktu.
Względnie łatwo jest zastąpić Ti przez atom V lub umieścić
atom Al w podsieci Ti.
Podczas prac prowadzonych nad modelem konfiguracji
amorficznych brano pod uwagę hipotetyczne stany amor-
ficzne stopów NiAl i gamma-TiAl. Struktura stanów amor-
ficznych związków międzymetalicznych nie jest znana.
Badano model takiego stanu. Wykazano, że energie tworze-
nia i objętości superkomórek amorficznych są zawsze
większe niż te same wielkości dla komórek krystalicznych.
Najniższa energia konfiguracji amorficznej NiAl i TiAl jest
prawie taka sama. Zatem, prosta różnica w energii tworze-
nia nie jest prawdopodobnie odpowiedzialna za różny po-
ziom amorfizacji w TiAl i NiAl.
Rozważano zależność objętość–energia w ciele stałym
krystalicznym, ciele stałym amorficznym i kryształach
z wymiennymi defektami, które są tworzone poprzez wy-
mianę atomów Ti i Al lub atomów Ni i Al w doskonałej sieci
krystalicznej. Jednocześnie były one wymieniane z jednej
do czterech par atomowych. W przypadku dwu lub trzech
wymian wybierano kilka konfiguracji ze wszystkich moż-
liwych struktur. W tych punktach atomy były jeszcze
umieszczane w miejscach sieci konwencjonalnej. Taka kon-
figuracja jest kolejno optymalizowana w odniesieniu do
wszystkich stopni swobody.
Te same procedury są stosowane dla modelu roztworu sta-
łego tworzonego na sieci heksagonalnej czystego kryształu
Ti. Biorąc pod uwagę wyniki teoretyczne i eksperymental-
ne, można przewidzieć, że tor systemu prowadzi z sieci
czystego tytanu heksagonalnego przez „heksagonalny roz-
twór stały” tworzony poprzez kolejne zastępowanie przy-
padkowych atomów Ti atomami Al do utworzenia stanu
amorficznego. Różnice w zależności energia–objętość są
możliwym mechanizmem, różnicującym zachowanie pod-
czas amorfizacji TiAl i NiAl.
WPŁYWY WYŻARZANIA NA KRYSTALIZACJĘ I ZJA-
WISKO PAMIĘCI KSZTAŁTU ODLEWANYCH NA
WIRUJĄCYM BĘBNIE TAŚM Z Ti50Ni25Cu25
CHANG S. H., KIMURA H.: ANNEALING EFFECTS ON THE
CRYSTALLIZATION AND SHAPE MEMORY EFFECT OF
Ti50Ni25Cu25 MELT-SPUN RIBBONS. INTERMETALLICS 2007,
t. 15, nr 3, s. 233÷240, AG
Kontrola warunków wyżarzania, odpowiednich do kry-
stalizacji taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25 odlewanych na wirują-
cym bębnie, bez pogorszenia ich pamięci kształtu, jest
ważna z punktu widzenia zastosowań. Jednakże do chwili
obecnej, wpływy wyżarzania na krystalizację i zjawisko
pamięci kształtu taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25, odlewanych na
wirującym bębnie nie były szczegółowo wyjaśnione.
W opisanej pracy badano charakterystyki amorficzno-kry-
stalicznych taśm z Ti50Ni25Cu25, odlewanych na wirującym
bębnie, wyżarzanych w temperaturze 500 °C, w różnych
przedziałach czasu.
W tym celu przygotowano wlewek z Ti50Ni25Cu25 metodą
próżniowego topienia łukowego, który przetapiano sześć
razy w atmosferze argonu dla ujednorodnienia. Następnie
cięto go do właściwego rozmiaru i poddawano topieniu
w piecu indukcyjnym, w atmosferze argonu, w tyglu kwar-
cowym, w temperaturze 1150 °C, a potem wypychano za
pomocą argonu pod ciśnieniem na walec miedziany z pręd-
kością powierzchniową 42 m/s.
Otrzymano taśmy o grubości 20 mikrom i szerokości 1,1
mm, które następnie cięto na próbki do badań umieszczane
w szczelnej rurze kwarcowej celem wyżarzania w tempera-
turze 500 °C, w kąpieli solnej, w różnych przedziałach cza-
su. Dyskutowano przebieg krystalizacji i własności pamięci
kształtu w wyżarzanych, odlewanych na bębnie taśmach
stopu Ti50Ni25Cu25.
Taśmy ze stopuTi50Ni25Cu25 po odlaniu taśmy są całkowicie
amorficzne, co wiąże się z wysoką zawartością Cu. Zarówno
energia aktywacji krystalizacji, jak i temperatura dla taśm
ze stopu Ti50Ni25Cu25 wynosi 341 kJ/mol, a temperatura kry-
stalizacji jest o ok. 40 °C niższa niż dla taśm ze stopu Ti50Ni50.
Taśmy ze stopu Ti50Ni25Cu25 posiadają niższą stabilność
cieplną niż taśmy ze stopu Ti50Ni50. Stopień krystalizacji
taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25 może być kontrolowany przez
właściwe wyżarzanie. Gdy taśmy ze stopu Ti50Ni25Cu25 są
wyżarzane w temperaturze 500 °C przez mniej niż 1 min
nie zachodzi wyraźna przemiana fazowa i możliwe jest
uzyskanie wcześniej założonego kształtu. Gdy taśmy te są
wyżarzane w temperaturze 500 °C przez 3 min, początkowo
skrystalizowane ziarna zawierają mniej miedzi niż matryca
amorficzna, lecz wykazują zjawisko pamięci kształtu. Przez
wydłużanie czasu wyżarzania, więcej ziarn zarodkuje i za-
wartość Cu w krystalizujących ziarnach stopniowo wzrasta.
Im więcej ziarn jest skrystalizowanych, tym bardziej wyża-
rzone taśmy stają się kruche i w konsekwencji pogarsza się
ich stan zdrowienia. Właściwości są zależne od wzrostu
zawartości Cu w skrystalizowanych ziarnach, co może po-
wodować kruchość wyżarzanych taśm i wywierać wpływ
na parametry sieci faz i stan zdrowienia podczas przemiany
B2 ←→ B19. W konsekwencji taśmy stopu Ti50Ni25Cu25
wykazują dobrą pamięć kształtu jedynie przy odpowiednich
warunkach wyżarzania.
NOWY PROCES BEZPOŚREDNIEGO NAWĘGLANIA
NIEBIESKIEGO TLENKU WOLFRAMU DO WĘGLI-
KA WOLFRAMU
LUIDOLD S., ANTREKOWITSCH H.: NEW PROCESS FOR DI-
RECT CARBURATION OF TUNGSTEN BLUE OXIDE TO
TUNGSTEN CARBIDE. ERZMETALL 2006, t. 59, nr 6, s. 327÷332,
AG
W ciągu ostatnich dwudziestu lat znacząco wzrosło za-
potrzebowanie na proszki węglika wolframu o wielkości
ziarn poniżej 1 mikrom i stąd ważne stały się procesy na-
węglania w fazie gazowej.
W związku z niedogodnościami dotychczas stosowanych
procesów nawęglania, poszukiwano właściwego procesu
produkcji proszków węglika wolframu o wielkości ziarn
poniżej 1 mikrom. Intencją prowadzonych badań było
287
otrzymanie takich proszków węglika wolframu w procesie
jednoetapowym, bez niedogodności występujących w do-
tychczas stosowanych procesach nawęglania.
Wstępne badanie nawęglania w fazie gazowej wykazało, że
do bezpośredniego nawęglania niebieskiego tlenku wolfra-
mu gazami odpowiedni jest reaktor z warstwą fluidalną.
Najbardziej korzystne jest nawęglanie tlenkiem węgla
w temperaturach od 800 do 900 °C.
Obliczenia termodynamiczne wykazały, że nawęglanie
w fazie gazowej zachodzi nie tylko za pomocą czystego
tlenku węgla, lecz również za pomocą mieszanin CO/H2,
CO/Ar, CO/CO2 lub CH4/H2. Produkcja węglika wolframu
bez wolnego węgla z niebieskiego tlenku wolframu jest
możliwa poprzez zastosowanie mieszanin CO/H2 o zawar-
tości CO od 20 do 70 % w temperaturach od 750 do 1000 °C.
W wyższych temperaturach stosowane są wyższe zawarto-
ści CO. Analiza termograwimetryczna wykazała, że nawę-
glanie za pomocą CO wymaga więcej czasu, niż za pomocą
mieszanin CO/H2 i zawsze prowadzi do tworzenia niepożą-
danego wolnego węgla.
Urządzenie do procesu nawęglania składa się z reaktora
z warstwą fluidalną, nagrzewanego przez piec oporowy,
urządzenia do wstępnego nagrzewania gazu, systemu do-
stawy gazu, systemu analizy gazu z rejestracją danych i sys-
temu próbobrania.
Reaktor z warstwą fluidalną składa się z rury z warstwą flu-
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008
16 maja÷18 maja 2007, Vina del Mar, Chile
IV International Copper Hydrometallurgy Work-shop-
HydroCopper 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
e-mail: info@hydrocopper.cl
11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
4th European Metallurgical Conference – EMC 2007
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.emc.gdmb.de
12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
Tel.0211/4560-01
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
Copper 2007/Cobre 2007
Źródło: Erzmetall, 2006 t. 59 nr 6 s.371
www.ceramics.org
10÷13 września 2007, Norymbergia, Niemcy
Euromat 2007
European Congress and Exhibition on Advanced
288
idalną, do której włożona jest płyta rozdzielcza gazu, umo-
cowana z rurą wewnętrzną i wkręcona do kołnierza. Rura
okładzinowa dla termopary umożliwia pomiar temperatury
gazu przed jego wejściem do warstwy fluidalnej przez płytę
rozdzielczą. Obie końcówki rury z warstwą fluidalną za-
mykane są przez nasadkę górną i dolną, uszczelnione za
pomocą uszczelek pierścieniowych.
Do produkcji węglika wolframu poprzez bezpośrednie na-
węglanie w reaktorze z warstwą fluidalną został użyty nie-
bieski tlenek wolframu o średniej wielkości ziarn 30 mi-
krom.
W celu uzyskania informacji o prędkości przepływu gazu
dla otrzymania stabilnej warstwy fluidalnej podczas ekspe-
rymentu, określono minimum warunków fluidyzacji tego
proszku w temperaturze pokojowej, z argonem jako gazem
do fluidyzacji. Mierzono spadek ciśnienia w zależności od
prędkości przepływu gazu dla trzech różnych ilości niebie-
skiego tlenku wolframu. Minimum fluidyzacji w warun-
kach procesu (mieszanina CO/H2, temperatura procesu)
osiągnięto przy prędkości gazu ok. 0,003 m/s. Wykazano
doświadczalnie, że w celu uzyskania stabilnej warstwy fluidal-
nej, prędkość gazu musi być wyższa. W instalacji produk-
cyjnej zamiast argonu może być stosowany azot. Proszki
węglika wolframu wyprodukowane opisaną metodą mogą
być później poddawane obróbce do węglików spiekanych
o doskonałych własnościach.
Materials and Process
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
e-mail: euromat@fems.org
www.euromat2007.fems.org
17÷22 września 2007, Hannover, Niemcy
EMO
The World of Metalworking
Źródło: Metal Powder Report, 2007 nr 2 s.45
e-mail: emo@vdw.de
www.emo-hannover.de
12÷16 października 2007, Kijów, Ukraina
HighMat Tech2007
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
tel.: +38(044) 424-20-73
fax: +38(044) 424-21-31
e-mail: chern@joms.kiev.ua
15÷17 października 2007, Tuluza, Francja
EuroPM 2007
European Powder Metallurgy Association
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45 22÷26 września 2008, Aachen, Niemcy
tel.: +44 1743248899 ICAA 11
www.epma.com International Conference on Aluminium Alloys
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA) Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
Lead and Zinc 2020 tel.: +49 6975306747, fax: +49 69 75306 733
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 e-mail: icaa11@dgm.de
www.saimm.co.za www.dgm.de/icaa11May8-9 2007
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych
w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan —JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

DOKTORS’ AND ASSISTANT PROFESSORS’ THESES

Mgr inż. PAWEŁ KOZAK

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków

Tytuł rozprawy doktorskiej:

Mechanizmy konsolidacji plastycznej rozdrobnionych stopów AlSiNi

Promotor: Dr hab. inż. Henryk Dybiec, prof. nzw. — AGH Kraków

Recenzenci : Prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — AGH Kraków
Dr hab. inż. Zbigniew Rdzawski, prof. nzw. — PŚ Gliwice

W dniu 27 marca 2007 r. na Wydziale Metali Nieżela-
znych AGH obronił pracę doktorską mgr inż. Paweł Kozak.
Ważną grupę materiałów konstrukcyjnych stanowią ma-
teriały bazujące na aluminium, które ze względu na bardzo
dobre własności tego metalu, jak: niska gęstość właściwa,
wysoka odporność na korozję atmosferyczną, wysoka po-
datność na przeróbkę plastyczną, znalazły zastosowanie
w wielu dziedzinach przemysłu. Jak wskazują dane literatu-
rowe otrzymanie aluminium w formie rozdrobnionej a na-
stępnie jego konwersja do formy litej daje możliwość uzy-
skania materiału o wspomnianych wyżej cechach, z dodat-
kowym pozytywnym wpływem jaki wywiera na jego mi-
krostrukturę szybka krystalizacja. O ile techniki uzyskania
aluminium w formie zdyspergowanej są dobrze opisane
w literaturze, o tyle proces łączenia kolektywnego cząstek
Al z wykorzystaniem deformacji plastycznej nie doczekał
się kompleksowej analizy literaturowej. Konsolidacja pla-
styczna, w odróżnieniu od konsolidacji dyfuzyjnej, jest
konieczna w przypadku pokrywających się nieredukowal-
nymi powłokami tlenkowymi stopów Al. Przedmiotem ba-
dań niniejszej pracy było poznanie mechanizmów konsoli-
dacji plastycznej atomizowanych stopów typu AlSiNi.
W pracy rozważano podatność do konsolidacji plastycznej
cząstek o różnych kształtach i różnych rodzajach powłok
w zróżnicowanych warunkach procesu wyciskania, który
jest najczęściej stosowanym typem przeróbki plastycznej
w rozważanych typach układów zdyspergowanych. Wyniki
badań przeprowadzonych na modelach, na czystym che-
micznie aluminium, oraz na stopach AlSiNi wskazują jed-
noznacznie na decydującą rolę odkształcenia plastycznego
indywidualnej cząstki w procesie konsolidacji plastycznej.
M.R.

289
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
WZROST PRODUKCJI KAZAKHMYS
Kazakhmys copper climbs, Mining Journal, 2 February 2007, p. 8
Kazakhmys plc w IV kwartale 2006 r. wyprodukowało
111 800 Mg miedzi katodowej, czyli o ponad 4 % więcej
niż w poprzednim kwartale. Łącznie w 2006 r. spółka wy-
tworzyła 407 tys. Mg tego produktu, o 3 % więcej w po-
równaniu z rokiem 2005. Wzrost produkcji był możliwy
dzięki uruchomieniu kopalń: Zhomart w środkowo-zacho-
dnim Kazachstanie, Kosmurun w środkowej części kraju
(region Karaganda) oraz Artemyevskoe we wschodnim Ka-
zachstanie.
RIO TINTO ZWIĘKSZA UDZIAŁY W PROJEKCIE
PEBBLE
Rio increases Pebble interest, Mining Journal, 2 February 2007, p. 9,
23 February 2007, p. 3
Rio Tinto podjęło decyzję o zwiększeniu udziałów
w Northern Dynasty Minerals Ltd do 19,79 % celem uzy-
skania większej kontroli nad porfirowym projektem miedzi,
złota i molibdenu Pebble na Alasce. Spółka nabędzie od
Galahad Gold plc 9,4 mln akcji Northern Dynasty po cenie
10 C$/każdą, co stanowi 10,3 % udziałów firmy. Na projekt
Pebble składają się złoża: Pebble West i Pebble East. Zaso-
by zmierzone i wskazane złoża Pebble West wynoszą 3026
mln Mg rudy o średniej zawartości 0,28 % Cu, 0,32 g/Mg
Au i 0,015 % Mo, przy zawartości brzeżnej miedzi 0,3 %.
Tymczasem Northern Dynasty dokonało aktualizacji zaso-
bów Pebble East. Zasoby wnioskowane złoża wynoszą
obecnie 3 379 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,57 %
Cu, 0,36 g/Mg Au i 0,036 % Mo, przy zawartości brzeżnej
miedzi 0,6 %.
POROZUMIENIE JV W SPRAWIE PROJEKTU MI-
HEEVSKOYE
Celtic agrees joint venture for Miheevskoye, Mining Journal, 2 Febru-
ary 2007, p. 9
Celtic Resources Holdings plc podjęło decyzję o podpi-
290
Rudy Metale R52, 2007, nr 5
UKD 669.3:661.6(051)(438)
saniu z Anime Global Ltd (AGL) porozumienia jv dotyczą-
cego wspólnej realizacji projektu miedzi i złota Miheev-
skoye w Rosji. Wstępne studium wykonalności dla projektu
przewiduje odkrywkową eksploatację 24 mln Mg rudy/rok
w 12-letnim okresie funkcjonowania zakładu. Zgodnie
z zawartym porozumieniem AGL może nabyć 50 % udzia-
łów w przedsięwzięciu poprzez płatność Celtic 10 mln $
w gotówce oraz finansowanie projektu w kwocie 16 mln $.
ZASOBY ZŁOŻA KALKAROO
Kalkaroo study begins, Mining Journal, 2 February 2007, p. 10
Po otrzymaniu nowego oszacowania zasobów złoża rud
miedzi i złota Kalkaroo w Południowej Australii, Havilah
Resources NL rozpoczęło prace nad studium wykonalności
dla projektu jego zagospodarowania. Zasoby zmierzone
i wskazane złoża wynoszą 108 mln Mg rudy, czyli o 28 %
więcej niż szacowano wcześniej (85 mln Mg). Średnie za-
wartości metali wynoszą 0,51 g/Mg Au i 0,45 % Cu.
WYNIKI WIERCEŃ NA ZŁOŻU KUISEB
Namibian activity, Mining Journal, 2 February 2007, p. 11
Takoradi Ltd podczas realizacji programu wierceń na
złożu Kuiseb w Namibii natrafiło na nową, bogato okrusz-
cowaną strefę mineralizacji miedzi i złota. Zawartość meta-
li wynosi od 4,00 do 6,62 % Cu, od 0,53 do 3,35 g/Mg Au
i od 11,5 do 26,2 g/Mg Ag.
MINERALIZACJA PROJEKTU RELINCHO
Relincho update, Mining Journal, 2 February 2007, p. 11
Global Copper Corp. podczas kolejnych wierceń na pro-
jekcie miedzi i molibdenu Relincho w Chile natrafiło na
nową strefę mineralizacji tych metali. Zawartość miedzi
waha się od 0,32 do 1,02 %, a molibdenu od 0,012 do
0,084 %.
REALIZACJA PROJEKTU BOLEO
Baja’s Boleo taking shape, Mining Journal, 9 February 2007, p. 9
 Baja Mining Corp. otrzymało zaktualizowaną ocenę eko-
nomiczną dla projektu Boleo w Meksyku. Opracowanie
przewiduje przeróbkę łącznie 58,8 mln Mg rudy o średniej
zawartości 2,2 % Cu, 0,1 % Co i 0,6 % Zn w okresie 20 lat.
Produkcja z projektu ma zostać uruchomiona w 2009 r.
i w pierwszych czterech latach funkcjonowania zakładu
wyniesie ona 52 700 Mg miedzi, 2200 Mg kobaltu i 10 tys.
Mg cynku. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 540 mln $.
WYNIKI Z PROJEKTU ASMARA
Sunridge raises potential at Asmara, Mining Journal, 9 February 2007,
p. 10
Sunridge Gold Corp. podczas wierceń na projekcie
Asmara w Erytrei natrafiło na polimetaliczną strefę minera-
lizacji w obrębie złoża Emba Derho. Zawartość metali wy-
nosi od 0,06 do 2,42 % Cu, od 0,02 do 4,37 % Zn, od 5,24
do 69,48 g/Mg Ag i od 0,04 do 36,91 g/Mg Au.
REALIZACJA PROJEKTU PARYS MOUNTAIN
Parys Mountain to open in two years, Mining Journal, 9 February
2007, p. 12
Anglesey Mining plc planuje w 2008 r. uruchomić pro-
dukcję z projektu metali podstawowych Parys Mountain
w północnej Walii. Zasoby geologiczne projektu szacowane
są na 2,15 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,36 % Cu,
2,11 % Pb, 4,13 % Zn, 40 g/Mg Ag oraz 0,42 g/Mg Au
i zlokalizowane są głównie w strefie White Rock.
ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA PUKAQAQA
Open-pit route best for Pukaqaqa, Mining Journal, 9 February 2007,
p. 13
Tiomin Resources Inc. podjęło decyzję o odkrywkowej
eksploatacji złoża rud miedzi i złota Pukaqaqa w Peru, mi-
mo że wstępna ocena ekonomiczna dla projektu zakładała
mieszane zagospodarowanie złoża (podziemne i odkryw-
kowe). Zasoby zmierzone i wskazane Pukaqaqa szacowane
są na 17,1 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,54 % Cu
i 0,071 g/Mg Au, a wnioskowane na 114,6 mln Mg rudy
o średniej zawartości 0,60 % Cu i 0,096 g/Mg Au.
WZROST ZAMBIJSKICH OPŁAT EKSPLOATA-
CYJNYCH
Zambia ups royalty tax, Mining Journal, 16 February 2007, p. 5
Rząd Zambii podjął decyzję o pięciokrotnym zwiększe-
niu opłat za eksploatację złóż rud miedzi celem uzyskania
większego dochodu ze strony sektora górniczego. Opłata
eksploatacyjna wzrosła z 0,6 do 3 % dochodu netto z pro-
jektu i objęła wszystkie górnicze spółki miedzi w kraju.
W 2006 r. Zambia wyprodukowała 492 016 Mg miedzi,
o 7,9 % więcej niż w 2005 r.
WZROST PRODUKCJI UMMC
More from UMMC, Mining Journal, 16 February 2007, p. 5
Urals Mining and Metals Co. (UMMC), drugi co do
wielkości producent miedzi w Rosji, planuje zwiększyć do
2010 r. produkcję miedzi katodowej o 37 % do poziomu
500 tys. Mg/r. Na przestrzeni kilku następnych lat spółka
chce przeznaczyć na ten cel 129 mln $. W 2006 r. UMMC
wyprodukowało 282 265 Mg miedzi katodowej i 89 914
Mg cynku.
ODROCZENIE PRZETARGU NA PROJEKT MI-
CHIQUILLAY
Michiquillay postponed, Mining Journal, 16 February 2007, p. 12;
Metal Bulletin, 19 February 2007, p. 9
Rząd Peru dokonał kolejnego przesunięcia terminu
przetargu dotyczącego nabycia projektu miedzi Michiquil-
lay na skutek dużego zainteresowania inwestorów. Minister
Górnictwa i Energii ujawnił, że do przetargu stanęła więcej
niż jedna chińska spółka, a odroczenie procesu składania
ofert ma na celu umożliwienie kolejnym potencjalnym in-
westorom dokonania wizytacji obszaru projektu (560 km od
Limy). Termin składania ofert został ustalony na koniec
kwietnia 2007 r. Zasoby geologiczne Michiquillay szaco-
wane są na 544 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,69 %
Cu, 0,1÷0,5 g/Mg Au i 0,5÷5,0 g/Mg Ag.
REALIZACJA PROJEKTU LUMWANA
Equinox signs offtake, financing for Lumwana, Mining Journal,
23 February 2007, p. 14
Equinox Resources Ltd podpisało z China Nonferrous
Mining Co. Ltd i Yunnan Copper Group Co. Ltd porozu-
mienie dotyczące sprzedaży spółkom wstępnie 55 % pro-
dukcji z projektu Lumwana w Zambii (w okresie pierw-
szych 5 lat funkcjonowania zakładu). Zakład ma produko-
wać ok. 169 tys. Mg koncentratu miedzi/r. w pierwszych
sześciu latach lat funkcjonowania.
MINERALIZACJA PROJEKTU CERRO DE MAIMON
Maimon continuity confirmed, Mining Journal, 23 February 2007, p. 14
Globestar Mining Corp. podczas wierceń na polimeta-
licznym projekcie Cerro de Maimon w Republice Domini-
kany natrafiło na bogato okruszcowaną strefę mineralizacji
miedzi. Zawartość metali w poszczególnych interwałach
waha się od 1,58 do 5,41 % Cu, od 0,08 do 1,96 % Zn, od
12,96 do 84,80 g/Mg Ag i od 0,43 do 1,70 g/Mg Au.
INWESTYCJA AFRICO RESOURCES
Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 12
Africo Resources planuje uzyskać 160 mln $ pożyczki
celem sfinansowania uruchomienia kopalni miedzi i kobal-
tu w Demokratycznej Republice Kongo. Zakład ma rozpo-
cząć produkcję w 2008 r. i wytwarzać 16 400 Mg miedzi
oraz 3800 Mg kobaltu/r.
ANGLO AMERICAN INWESTUJE W MIEDŹ
Anglo American eyes new copper mine in Peru, Metal Bulletin,
26 February 2007, p. 9
Anglo American rozpoczęło realizację porfirowego pro-
jektu miedzi Quellaveca w regionie Moquegua w Peru, w któ-
rym posiada 80 % udziałów. Zakład ma produkować 200
tys. Mg tego metalu rocznie, a nakłady inwestycyjne sza-
cowane są na 1,2 mld $. Spółka jest na końcowym etapie
realizacji studium wykonalności dla rozbudowy kopalni
Los Bronces w pobliżu Santiago w Chile, której produkcja
w 2006 r. wyniosła 226 020 Mg miedzi i 2549 Mg molibde-
nu. Anglo American wytworzyło w 2006 r. łącznie 640 393
Mg Cu.
ROZBUDOWA KOPALŃ YATELA I SADIOLA
AngloGold extension, Mining Journal, 2 February 2007, p. 5
291
 AngloGold Ashanti Ltd dzięki rozbudowie kopalń złota
Yatela i Sadiola w Mali wydłuży okres ich funkcjonowania
o odpowiednio 4 i 10 lat. Odkrycie nowego ciała rudnego
w rejonie kopalni Yatela zwiększyło jej zasoby złota do 740
tys. oz i wydłużyło okres planowanego działania zakładu do
2023 r. Z kolei dzięki pogłębieniu odkrywkowej kopalni
Sadiola z 400 do 700 m, produkcja ze złoża będzie możliwa
do 2011 r. Kopalnie w 2006 r. wyprodukowały odpowied-
nio 546 tys. oz i 385 tys. oz złota.
STRAJK W KOPALNI ROSEBEL
Rosebel strike, Mining Journal, 2 February 2007, p. 7
Dnia 25 stycznia 2007 r. produkcja odkrywkowej ko-
palni złota Rosebel w Republice Surinamu (Ameryka Połu-
dniowa) została zawieszona z powodu strajku pracowni-
ków. Iamgold Corp., które nabyło zakład w listopadzie
2006 r. poprzez przejęcie Cambior Inc. za kwotę 1,17 mld
C$, planuje dzięki negocjacjom przerwać akcję protestacyj-
ną najszybciej jak to możliwe. Rosebel wyprodukowało
w 2006 r. ok. 355 tys. oz złota.
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA TWAGIZA
Twagiza boost, Mining Journal, 2 February 2007, p. 9
Banro Corp. dokonało nowego oszacowania zasobów zło-
ża rud złota Twagiza w Demokratycznej Republice Kongo.
Według nowych szacunków złoże zawiera 3 mln oz złota
w kategorii zasobów zmierzonych i wskazanych, czyli o 49 %
więcej niż zakładano wcześniej. Zasoby zmierzone Twagiza
szacowane są obecnie na 9,9 mln Mg rudy o średniej za-
wartości 2,99 g/Mg Au, wskazane na na 29,3 mln Mg rudy
o średniej zawartości 2,18 g/Mg Au, a wnioskowane na
43,1 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,90 g/Mg Au.
ZASOBY PROJEKTU BURNSTONE
Burnstone receives estimate boost, Mining Journal, 2 February 2007,
p. 12
Great Basin Gold Ltd dokonało aktualizacji zasobów
projektu złota Burnstone w Południowej Afryce. Nowe
oszacowanie zawiera dane otworowe z programu wierceń
przeprowadzonego na złożu w 2006 r. Zasoby zmierzone
Burnstone wynoszą 21,0 mln Mg rudy o średniej zawartości
9,69 g/Mg Au, wskazane 8,2 mln Mg rudy o średniej za-
wartości 4,28 g/Mg Au, a wnioskowane 0,8 mln Mg rudy
o średniej zawartości 15,18 g/Mg Au.
POLYUS PODWAJA ZASOBY ZŁOTA
Polyus doubles gold reserves, Mining Journal, 9 February 2007, p. 6,
23 February 2007, p. 12
OJSC Polyus Gold, największy producent złota w Rosji,
wraz z początkiem 2007 r. dokonał ponownego szacowania
zasobów złota w klasyfikacji JORC, co dało podwojenie ich
wielkości do 50,8 mln oz. Wzrost zasobów był możliwy
dzięki rozległemu programowi eksploracji zrealizowanemu
w 2006 r., w wyniku którego odwiercono otwory o łącznej
długości 163 700 m. Spółka wyprodukowała w 2006 r. 1,2
mln oz złota, o 17 % więcej niż w 2005 r. Zysk EBITDA za
2006 r. szacowany jest na 300 mln $ (wzrost o 65 %). Polyus
planuje w 2007 r. przeznaczyć na eksplorację 150 mln $.
ROSJA ZABEZPIECZA AKTYWA GÓRNICZE
Russia bill threatens mining investment, Mining Journal, 16 February
2007, p. 3
292
Peter Hambro Mining plc, trzeci co do wielkości produ-
cent złota w Rosji, oraz AngloGold Ashanti, drugi na świe-
cie wytwórca tego kruszcu, rozpoczęły lobbing w kierunku
nie nakładania na zagraniczne spółki ograniczeń dotyczą-
cych inwestowania w zagospodarowanie rosyjskich złóż.
Prezydent Vladimir Putin zaakceptował 31 stycznia 2007 r.
projekt ustawy ustanawiającej dla inwestorów zagranicz-
nych limity możliwych do posiadania udziałów w projek-
tach górniczych. Ustawa, poddana obecnie debacie w par-
lamencie, zakłada m.in. ograniczenie obcym spółkom inwe-
stowania w złoża o zawartości powyżej 50 Mg złota oraz
posiadanie przez nie maksymalnie 50 % udziałów w zło-
żach o zawartości miedzi przekraczającej 500 tys. Mg (za-
soby przemysłowe).
WZROST PRODUKCJI CHELYABINSK
Chelyabinsk output up, Mining Journal, 9 February 2007, p. 4
OJSC Chelyabinsk Zinc Plant, największy producent
cynku w Rosji, wytworzył w 2006 r. 148 384 Mg Zn w po-
równaniu z 116 366 Mg w 2005 r. (wzrost o 28 %). Wzrost
produkcji był możliwy dzięki zapewnieniu stałych dostaw
surowców do zakładów spółki. W 2007 r. Chelyabinsk pla-
nuje wytworzyć 165 tys. Mg tego metalu, a do 2010 r. jego
produkcja ma wzrosnąć do 200 tys. Mg.
KONSUMPCJA CYNKU W 2007 ROKU
Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 11
Według banku inwestycyjnego Numis Securities chiń-
ska konsumpcja cynku w 2007 r. wzrośnie o 7 % w porów-
naniu z 2006 r. i wyniesie 3,4 mln Mg. Światowe zużycie
tego metalu ma wzrosnąć o 2,6 % i szacowane jest na 11,35
mln Mg.
CVRD INWESTUJE W METALE NIEŻELAZNE
CVRD invests in non-ferrous metals, Mining Journal, 2 February
2007, p. 5
Brazylijska firma górnicza, Cia Vale do Rio Doce
(CVRD), planuje w 2007 r. zainwestować 36 % swojego
budżetu wynoszącego 6,3 mld $, w aktywa metali nieżela-
znych, czyli o 10 % więcej niż w 2006 r. Spółka chce prze-
znaczyć m.in. 613 mln $ na rozwój laterytowego projektu
niklu Onça Puma w Pará State (wydajność 58 tys. Mg
Ni/r.), 92 mln $ na rozwój laterytowego projektu niklu
Vermelho w tym samym rejonie (46 tys. Mg Ni i 2800 Mg
Co/r.) i 36 mln $ na rozwój projektu jv miedzi 118 również
w Pará State (36 tys. Mg Cu/r.).
PARTNERSTWO W PROJEKCIE NONOC
Philnico reviews Nonoc partners, Mining Journal, 2 February 2007,
p. 11
Philnico Industrial Corp. rozpoczęło rozmowy z czte-
rema potencjalnymi partnerami laterytowego projektu niklu
i kobaltu Nonoc na Filipinach. Studium wykonalności dla
przedsięwzięcia zakłada przeróbkę 3,5 mln Mg rudy/r.
w ponad 30-letnim okresie funkcjonowania zakładu i pro-
dukcję 36 tys. Mg niklu oraz 3600 Mg kobaltu/r.
ZASOBY ZŁOŻA KALKAROO
Kalkaroo study begins, Mining Journal, 2 February 2007, p. 10
Po otrzymaniu nowego oszacowania zasobów złoża rud
miedzi i złota Kalkaroo w Południowej Australii, Havilah
Resources NL rozpoczęło prace nad studium wykonalności
dla projektu jego zagospodarowania. Zasoby zmierzone
i wskazane złoża wynoszą 108 mln Mg rudy, czyli o 28 %
więcej niż szacowano wcześniej (85 mln Mg). Średnie za-
wartości metali wynoszą 0,51 g/Mg Au i 0,45 % Cu.
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA TURNAGAIN
Turnagain turns in a resource boost for Hard Creek, Mining Journal,
16 February 2007, p. 13
Hard Creek Nickel Corp. otrzymało nowe oszacowanie
zasobów złoża rud niklu i kobaltu Turnagain w północnej
części Kolumbii Brytyjskiej. Zasoby zmierzone i wskazane
złoża wzrosły łącznie o 235 % w porównaniu z poprzednimi
szacunkami. Zasoby zmierzone Turnagain wynoszą obecnie
37,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,17 % Ni i 0,011 %
Co, wskazane 390,9 mln Mg rudy o średniej zawartości
0,17 % Ni i 0,22 % Co, a wnioskowane 742,9 mln Mg rudy
o średniej zawartości 0,17 % Ni o 0,011 % Co.
DEBATA NAD PROJEKTEM RAMU
China and PNG in nickel row, Mining Journal, 23 February 2007,
p. 1, Metal Bulletin, 12 February 2007, p. 17
China Metallurgical Group Corp. i Jinlin Nickel Indu-
stry prowadzą rozmowy w sprawie warunków zatrudnienia,
zdrowia i bezpieczeństwa w budowanej od listopada 2006 r.
kopalni niklu i kobaltu Ramu w Papua Nowej Gwinei
(prowincja Madang). Począwszy od 2009 r. kopalnia ma
stać się największym źródłem niklu dla chińskiej gospodar-
ki. Zakład ma produkować 32 tys. Mg niklu i 3200 Mg ko-
baltu/r. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 800 mln $.
SUMITOMO INWESTUJE W NIKIEL
Sumitomo to up nickel, Mining Journal, 23 February 2007, p. 7; Metal
Bulletin, 12 February 2007, p. 17, 26 February 2007, p. 14
Sumitomo Metal Mining Co. Ltd (SMM) planuje do
2010 r. zainwestować 1,2 mld $ w podwojenie produkcji
niklu i rozwój wybranych aktywów miedziowych. Spółka
chce do 2013 r. zwiększyć produkcję niklu z obecnych 56
do 100 tys. Mg/r. dzięki zwiększeniu produkcji huty
Niihama w Japonii, rozbudowie zakładu Coral Bay na Fili-
pinach, budowie nowego zakładu przeróbczego (w Indone-
zji, Nowej Kaledonii lub na Filipinach) oraz realizacji pro-
jektu Goro w Nowej Kaledonii.

INFORMACJE GIEŁDOWE

RZĄD ROSJI NABYWA UDZIAŁY W NORILSK NIC- Łączne zasoby Agincourt 6,7 60,0 — —
KEL Po połączeniu spółek 13,8 144,6 3,7 0,9
Russian oligarch takes control at Norilsk Nickel, Mining Journal,
2 February 2007, p. 1
Rząd Rosji ma zamiar nabyć większościowe udziały WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI POLYME-
w największym producencie niklu na świecie, Norilsk Nic- TAL
kel, po przejęciu przez miliardera Vladimira Potanina akcji Polymetal sets IPO range, Mining Journal, 2 February 2007, p. 15,
spółki od jej dyrektora i swojego partnera, Mikaila Prokho- 9 February 2007, p. 17; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 11
rova. Potanin nabył od niego 54,8 % udziałów Norilsk
Rosyjski producent srebra i złota, OAO Polymetal,
o wartości szacowanej na 8 mld $ i rozważa możliwość ich dzięki wstępnej ofercie publicznej akcji (IPO) na giełdzie
sprzedaży rosyjskiemu rządowi. w Moskwie i Londynie, obejmującej 30 % kapitału akcyj-
nego spółki (88 mln akcji), planowało uzyskać dochód
OXIANA PRZEJMUJE AGINCOURT RESOURCES w kwocie 836 mln $. Spółka zarobiła jednak na tych opera-
Oxiana poised to double gold resource with Agincourt buy, Mining cjach 604 mln $. Kwota ta ma zostać przeznaczona na spła-
Journal, 2 February 2007, p. 13; Metal Bulletin, 5 February 2007, tę długów i finansowanie rosyjskich projektów, w tym jv
p. 11 złota z AngloGold Ashanti Ltd.
Oxiana Ltd zawarło z Agincourt Resources Ltd umowę
dotyczącą giełdowego przejęcia spółki za kwotę 415 mln EMISJA AKCJI GOLD FIELDS
A$ (0,65 akcji Oxiana za każdą akcję Agincourt). Dzięki Gold Fields placing, Mining Journal, 2 February 2007, p. 15
transakcji zasoby złota Oxiana wzrosną o 6,7 mln oz do po- Gold Fields Ltd dokonało emisji 79 mln nowych akcji
ziomu 13,8 mln oz, a zasoby srebra spółki zwiększą się po cenie 113,5 R/każdą celem uzyskania dochodu w kwocie
o 60 mln oz. Szczegóły dotyczące zasobów obu firm przed- 1,2 mld $. Fundusze te spółka planuje przeznaczyć na
stawia poniższa tabela: pokrycie długów po nabyciu kopalni South Deep. Emisja
obejmuje 14 % kapitału akcyjnego Gold Fields.
Złoto Srebro Miedź Cynk
Zasoby złoża
mln oz mln oz mln Mg mln Mg
ZIJIN NABYWA MONTERRICO
Sepon 3,9 43,1 1,9 —
Monterrico courted, Mining Journal, 9 February 2007, p. 3; Metal
Prominent Hill 2,6 12,4 1,5 — Bulletin, 12 February 2007, p. 11
Golden Grove 0,6 29,1 0,3 0,9 Drugi co do wielkości producent złota w Chinach (produk-
Łączne zasoby Oxiana 7,1 84,6 3,7 0,9 cja górnicza), Zijin Mining Group Co. Ltd, podpisał z Mon-
terrico Metals plc porozumienie dotyczące nabycia spółki
Martabe 5,8 60,0 — —
za kwotę 94,6 mln ₤. Zijin zaproponowało Monterrico 3,50 ₤
Wiluna 0,9 — — — w gotówce za każdą jej akcję. Czołowi producenci miedzi

293
na świecie, w tym Xstrata, Rio Tinto, KGHM Polska Miedź
S.A., BHP Billiton oraz lokalne peruwiańskie spółki złoży-
ły Monterrico konkurencyjne oferty.
PLANY GIEŁDOWE GÉCAMINES
Gécamines mulls NY, London offering, Mining Journal, 9 February
2007, p. 14; Metal Bulletin, 12 February 2007, p. 16
La Générale des Carrières et des Mines (Gécamines)
rozważa wstępną ofertę publiczną swoich akcji (IPO) na
giełdzie w Londynie lub Nowym Jorku. Spółka uzyskała od
chińskiego partnera 60 mln $ kredytu celem sfinansowania
wznowienia działalności górniczej w kopalniach Kambove
i Shitiru w regionie Katanga w Demokratycznej Republice
Kongo. W 2006 r. produkcja sześciu kopalń, należących do
Gécamines, wyniosła 23 tys. Mg miedzi (wzrost o 29 %
w porównaniu z 2005 r.), a w 2007 r. planowana jest na
30 tys. Mg tego metalu.
INWESTYCJE BELVEDERE
Belvedere expands Finnish interests, Mining Journal, 16 February
WYNIKI FINANSOWE
WZROST ZYSKU GRUPO MÉXICO
Mexican jump, Mining Journal, 2 February 2007, p. 15
Grupo México SA de CV w IV kwartale 2006 r. zano-
towało 50 % wzrost zysku netto w porównaniu z analogicz-
nym okresem 2005 r. Zysk ten wyniósł 447 mln $ i był
możliwy do osiągnięcia dzięki wysokim cenom metali, po-
mimo zmniejszenia wolumenu produkcji dwóch meksykań-
skich kopalń spółki, Cananea i La Caridad, spowodowanego
akcją strajkową jej pracowników. Grupo México kontroluje
swoje kopalnie poprzez spółkę zależną, Southern Copper
Corp., której dochód w tym okresie również wzrósł o 50 %
i wyniósł 633,4 mln $.
WYNIKI FINANSOWE PHELPS DODGE
Phelps continues to break records, Mining Journal, 2 February 2007,
p. 15; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 9
Trzeci co do wielkości producent miedzi na świecie,
Phelps Dodge Corp., zanotował w IV kwartale 2006 r. re-
kordowe wyniki finansowe. Przychód netto spółki wyniósł
w tym okresie 1,32 mld $, a zysk 121,3 mln $. Sprzedaż
miedzi wyniosła 299 700 Mg w porównaniu z 311 300 Mg
w IV kwartale 2005 r., a molibdenu 17,5 mln lb (wzrost
o 19 %). Ceny tych metali na przestrzeni roku wzrosły
o 64 % w przypadku miedzi i spadły o 15 % w przypadku
molibdenu.
REKORDOWY ZYSK BHP BILLITON
BHPB: Exploration spend dips while profits, output soar, Mining
Journal, 9 February 2007, p. 1
Dzięki wysokim cenom metali i rekordowym wynikom
produkcyjnym zysk netto BHP Billiton (BHPB) w II poło-
wie 2006 r. wyniósł 6,2 mld $, o 41 % więcej niż w analo-
gicznym okresie 2005 r. Budżet eksploracyjny spółki na
2007 r. ustalono na 304 mln $ (spadek o 42 mln $ w po-
równaniu z 2006 r.), czyli poniżej 1,5 % dochodu o wielko-
ści 22,1 mld $ (wzrost o 23 %).
294
2007, p. 15
Belvedere Resources dokonało znaczących inwestycji
w fińskie aktywa niklu poprzez nabycie od Outokumpu
Mining Oy kopalni Hitura za 7,4 mln akcji oraz od prywat-
nych inwestorów 55 % udziałów w eksploracyjnej spółce
Finn Nickel wstępnie za 8,2 mln akcji. Po przeprowadzeniu
transakcji Belvedere z produkcją ok. 2200 Mg niklu rocznie
stanie się trzecim co do wielkości wytwórcą tego metalu
w Europie, a w okresie realizacji projektów Finn Nickel (lata
2011÷2016) produkcja spółki wzrośnie do 5÷6 tys. Mg Ni.
OFERTA PRZEJĘCIA WOLFDEN PRZEZ ZINIFEX
Zinifex bids for Wolfden, Mining Journal, 23 February 2007, p. 15
Australijski producent cynku, Zinifex Ltd, złożył Wolf-
den Resources Inc. ofertę przejęcia za kwotę 358 mln C$.
Celem spółki jest przejęcie kontroli nad posiadanymi przez
Wolfden złożami rud złota, miedzi i cynku w kanadyjskim
Nunavut Territory.
WYPŁATA DYWIDEND PRZEZ RANDGOLD
Randgold declares maiden dividend, Mining Journal, 9 February
2007, p. 14
Randgold Resources plc poinformowało, że po raz pierw-
szy od 10 lat wypłaci udziałowcom dywidendy. Zysk spółki
za 2006 r. wyniósł bez podatków 74 mln $ i był o 54 %
wyższy niż w 2005 r. Wzrost zysku nastąpił dzięki pełnym
12 miesiącom działalności kopalni złota Loulo w Mali,
w której spółka posiada 80 % udziałów.
WZROST ZYSKU PERLIYA
Perliya interim, Mining Journal, 16 February 2007, p. 17
Producent cynku i ołowiu, Perliya Ltd, w II połowie
2006 r. zanotował wzrost zysku do poziomu 76,1 mln A$
w porównaniu z 16,9 mln A$ w analogicznym okresie 2005 r.
Od początku 2007 r. cena akcji spółki spadła o 14 % z po-
wodu wstrzymania w styczniu pracy kopalni Broken Hill.
WYNIKI FINANSOWE KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
KGHM profits hit by strong zloty, Mining Journal, 16 February 2007,
p. 17; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 9
Na skutek umocnienia złotego i wysokich kosztów hed-
gingu miedzi, KGHM Polska Miedź S.A. zanotował w IV
kwartale 2006 r. spadek zysku o 3 % w porównaniu z po-
przednim kwartałem. Spółka wygenerowała jednak rekor-
dowy zysk na przestrzeni całego 2006 r. Wyniósł on 3,368
mld zł (1,135 mld $) i był wyższy niż szacowano, ale niż-
szy od prognoz analityków. Zysk spółki w 2007 r. ma być
niższy w wyniku spodziewanego spadku cen miedzi oraz
wielkości produkcji tego metalu. W 2006 r. KGHM POL-
SKA MIEDŹ S.A. wytworzył 556 624 Mg miedzi. Spółka
rozważa zainwestowanie do 500 mln $ w zagospodarowa-
nie złoża miedzi na Ukrainie.
PROGNOZY AUR RESOURCES
Aur Resources remains bullish on copper exploration despite price
fall, Mining Journal, 16 February 2007, p. 17
Aur Resources Inc., którego cena akcji wzrosła w 2006 r.
o 100 %, z powodu spadających cen miedzi prognozuje
zmniejszenie zysku w 2007 r. Spółka szacuje, że wyniesie
on ok. 258 mln $ w porównaniu z 293 mln $ w 2006 r.
(3,02 $/akcję). Aur Resources zanotowało w 2006 r. rekor-
dowy wynik na działalności operacyjnej w wysokości 504,6
mln $. Spółka planuje w latach 2007÷2008 skoncentrować
się na działalności eksploracyjnej i w tym celu podwoiła
budżet na ten cel na 2008 r. do wysokości 10 mln $ (5 mln $
w 2006 r.).
WZROST ZYSKU TECK COMINCO
Teck returns cash to shareholders as it seeks more buys, Mining Jour-
nal, 16 February 2007, p. 19
Dzięki wysokim cenom metali, dobrej sprzedaży miedzi
rafinowanej przez hutę Trail w Kolumbii Brytyjskiej oraz
odroczeniu wysyłki koncentratów z kopalni Red Dog na
Alasce w III kwartale, Teck Cominco w IV kwartale 2006 r.
zanotowało dochód w wysokości 2,1 mld C$ w porównaniu
z 1,3 mld C$ w analogicznym okresie 2005 r. Zysk operacyj-
ny wyniósł 1,2 mld C$ (686 mln C$ w IV kwartale 2005 r.),
a zysk netto 866 mln C$ (510 mln C$ w IV kwartale 2005 r.).
CENY METALI
SPADEK CENY NIKLU
Nickel slips on Sudbury wage settlement, Mining Journal, 2 February
2007, p. 3; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 8
Dnia 1 lutego 2007 r., na skutek informacji o osiągnię-
ciu przez zarząd Xstrata plc i związki zawodowe kopalni
Sudbury w Kanadzie porozumienia dotyczącego umów pra-
cowniczych, trzymiesięczna cena niklu na LME spadła
o 3 % w porównaniu z 31 stycznia i wyniosła 35 900 $/Mg.
Termin osiągnięcia porozumienia w Sudbury wygasał 31
stycznia, a zapowiedź strajku pracowników kopalni wpły-
nęła na wzrost ceny tego metalu w styczniu do rekordowe-
go poziomu 38 950 $/Mg (dnia 26 stycznia). Zakład wy-
twarza ok. 4 % światowej produkcji niklu.
SYTUACJA NA RYNKU KOBALTU
Slow restart for minor metals, Mining Journal, 2 February 2007, p. 4-
5; Metal Bulletin, 12 February 2007, p. 11
W styczniu 2007 r. sytuacja na rynku kobaltu była sta-
bilna. Metal wysokojakościowy (99,80 % Co) sprzedawano
po cenie 24,50÷25,00 $/lb, a metal niskojakościowy
(99,30 % Co) po cenie 21,50÷23,25 $/lb. Na skutek wybu-
chu w kopalni Chambishi w Zambii (własność Chambishi
Metals) pod koniec stycznia na rynku kobaltu, szczególnie
wysokojakościowego, nastąpiło ponowne ożywienie.
SPADEK CEN MIEDZI
Fund damages metals sentiment, Mining Journal, 9 February 2007,
p. 4; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 8
Na skutek informacji o ok. 30 % styczniowych stratach
funduszu hedgingowego Red Kite, prowadzonego przez RK
Capital Management, początek lutego 2007 r. przyniósł spa-
dek cen miedzi i cynku. Dnia 2 lutego trzymiesięczna cena
WYNIKI PRODUKCYJNE I FINANSOWE OXIANA
Oxiana optimistic, Mining Journal, 23 February 2007, p. 15
W 2006 r. zysk netto Oxiana Resources Ltd wyniósł 550
mln A$ w porównaniu z 70,3 mln A$ w 2005 r. Dochód ze
sprzedaży produktów spółki wyniósł w tym okresie 1,5 mld
A$, z czego 39 % pochodziło ze sprzedaży miedzi z kopalni
Sepon, 37 % — cynku z kopalni Golden Grove, 14 % —
innych produktów z Golden Grove, a 10 % — złota z ko-
palni Sepon. Oxiana planuje uzyskać w 2007 r. dalszy
wzrost produkcji i wyników finansowych.
REKORDOWY DOCHÓD BARRICK GOLD
Barrick logs profits, Mining Journal, 23 February 2007, p. 16
Barrick Gold Corp., największy światowy producent
złota, zanotował w 2006 r. rekordowy dochód netto na po-
ziomie 1,5 mld $ dzięki sprzedaży 50 % udziałów w kopal-
ni Deep South w Południowej Afryce za kwotę 288 mln $.
Zasoby złota spółki szacowane są obecnie na 123 mln oz.
W 2007 r. Barrick Gold planuje wyprodukować 8,1÷8,4
mln oz Au w porównaniu z 8,64 mln oz Au w 2006 r.
miedzi spadła w przeciągu dnia o 5 % i wyniosła 5330
$/Mg (cena zamknięcia). Od początku 2007 r. cena tego
metalu spadła o 15 %, a o 39 % w porównaniu z rekordową
wielkością 8800 $/Mg z dnia 12 maja 2006 r.
KOLEJNY WZROST CEN NIKLU
Nickel record — again, Mining Journal, 16 February 2007, p. 1,
23 February 2007, p. 9
W wyniku spadku giełdowych zapasów niklu do po-
ziomu 3990 Mg, trzymiesięczna cena tego metalu na LME
zanotowała 15 lutego 2007 r. wielkość 39 350 $/Mg, a gdy
jego zapasy 21 lutego obniżyły się do 3450 Mg, cena ta
osiągnęła rekordowy poziom 40 250 $/Mg. Według World
Bureau of Metal Statistics (WBMS) rynek niklu zanotował
w 2006 r. deficyt na poziomie 50 tys. Mg Ni.
UMOCNIENIE CENY OŁOWIU
Lead price strengthens on Xstrata declaration, Mining Journal,
16 February 2007, p. 4, 23 February 2007, p. 9; Metal Bulletin,
19 February 2007, p. 12
Na skutek ogłoszenia przez Xstrata plc force majeure na
dostawy rafinowanego ołowiu z zakładu Northfleet w Wiel-
kiej Brytanii (wydajność 156 tys. Mg Pb/r.), cena tego me-
talu przekroczyła dnia 15 lutego 2007 r. poziom 1700 $/Mg
w porównaniu z 1525 $/Mg w poprzednim tygodniu, a 22
lutego wzrosła do 1900 $/Mg. Giełdowe zapasy tego metalu
spadły 14 lutego do 34 200 Mg, a 21 lutego do 32 375 Mg,
poziomu nienotowanego od czerwca 2005 r. Przyczyną
wstrzymania dostaw są zakłócenia pracy huty ołowiu Mount
Isa w Queensland, której wydajność wynosi 160 tys. Mg Pb
rocznie. W 2006 roku rynek ołowiu zanotował deficyt na
poziomie 88 tys. Mg (51 tys. Mg w 2005 r.).
295
 Średnie miesięczne ceny metali transakcje natychmiastowe 3047,50 4258,75 3308,59
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 3051,00 4179,50 3310,83
Nikiel ($/Mg)
Styczeń÷luty Luty
2007 r. 2007 r. transakcje natychmiastowe 32850,00 44497,50 41171,13
Metal transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 31455,00 41105,00 38152,00
cena cena cena Cena Cena
najniższa najwyższa średnia Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
luty 2007 luty 2007

Miedź Grade A ($/Mg) min. 99,8% 26,138 27,194

transakcje natychmiastowe 5225,25 6250,50 5675,23 min. 99,3% 25,181 26,125

transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 5270,50 6300,00 5720,98 Złoto ($/oz)

poranna 665,10250
Ołów ($/Mg)
popołudniowa 664,74500
transakcje natychmiastowe 1574,50 1999,50 1778,56
Srebro (c/oz)
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1536,00 1950,00 1735,65
spot 1391,00000
Cynk ($/Mg)
February Averages, Metal Bulletin, 5 March 2007, No. 8985, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Aleksandra Mońka-Butra,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.

296
 STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieże-
laznych.
Nowe Polskie Normy:
⎯ PN-EN 10318:2007 Oznaczanie grubości i składu che-
micznego powłok metalicznych na bazie cynku i glinu
— Metoda rutynowa
Zastępuje: PN-EN 10318:2005 (U)
⎯ PN-EN 12020-2:2004/Ap1:2007 Aluminium i stopy alu-
minium — Kształtowniki wyciskane precyzyjne ze sto-
pów EN AW-6060 i EN AW-6063 — Część 2: Toleran-
cje wymiarów i kształtu
⎯ PN-EN 12441-9:2007 Cynk i stopy cynku — Analiza
chemiczna — Część 9: Oznaczanie niklu w stopach
cynku — Metoda płomieniowej absorpcyjnej spektro-
metrii atomowej
Zastępuje: PN-EN 12441-9:2005 (U)
⎯ PN-EN 12441-10:2007 Cynk i stopy cynku — Analiza
chemiczna — Część 10: Oznaczanie chromu i tytanu
w stopach cynku — Metoda spektrofotometryczna
Zastępuje: PN-EN 12441-10:2005 (U)
⎯ PN-EN 14726:2007 Aluminium i stopy aluminium —
Analiza chemiczna — Wytyczne do analizy metodą
optycznej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem
iskrowym
Zastępuje: PN-EN 14726:2005 (U)
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie me-
Szanowni Czytelnicy
ZAPRASZAMY DO ZAPRENUMEROWANIA NASZEGO CZASOPISMA,
w którym znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny
przemysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2007 r. znajdują się na II stronie okładki.
todą uznania:
⎯ PN-EN 570:2007 (U) Aluminium i stopy aluminium —
Półwyroby do wyciskania udarowego z wyrobów prze-
robionych plastycznie — Specyfikacja
Zastępuje: PN-EN 570:2000
⎯ PN-EN 1396:2007 (U) Aluminium i stopy aluminium
— Blachy i taśmy powlekane w rulonach do ogólnych
zastosowań — Specyfikacje
Zastępuje: PN-EN 1396:2002
Informacja o projektach norm europejskich
prPN-prEN 2002-005 Aerospace series — Test methods for
metallic materials — Part 005: Uninterrupted creep and
stress-rupture testing; Lotnictwo i kosmonautyka — Meto-
dy badań metali — Część 005: Próba pełzania nie powodu-
jąca zerwania i próba pełzania do zerwania
Z uwagi na obowiązek implementacji do PN wszystkich
norm europejskich, ankietę projektu EN należy traktować
jednocześnie jako ankietę projektu przyszłej PN-EN.
Uwagi do projektu PN można zgłaszać w terminie do 4 maja
2007 r. do:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 35 97 965
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
Redakcja
297
 CHRONICLE

Jubileusz
30-lecia Koła SITMN
przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH

JUBILEE OF 30 YEARS OF ACTIVITY

OF THE SITMN BRANCH AT THE FACULTY OF NON-FERROUS METALS
OF THE AGH UNIVERSITY OF SCIENCE AND TECHNOLOGY IN CRACOW

W dniach 29 i 30 marca br. Koło SITMN przy Wydziale
Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra-
kowie zorganizowało 163. Kwartalną Konferencję Nauko-
wo-Techniczną Stowarzyszenia Inżynierów i Techników
Metali Nieżelaznych (SITMN). W konferencji wzięło udział
105 uczestników. Pierwsza cześć poświęcona była jubile-
uszowi 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieże-
laznych AGH. Otwarcia konferencji tradycyjnie dokonał
prezes zarządu SITMN — dr inż. Zbigniew Szymański.
W serdecznych słowach przywitał przybyłych na jubile-
uszową uroczystość: prorektora AGH ds. kształcenia prof.
Antoniego Cieślę, dyrektora Instytutu Metali Nieżelaznych
prof. Zbigniewa Śmieszka, gospodarzy konferencji w oso-
bach dziekana Wydziału Metali Nieżelaznych prof. Krzysz-
tofa Mitznera i prezesa Koła SITMN dr inż. Stanisława
Pietrzyka, wszystkich gości — reprezentantów kół SITMN
oraz przedstawicieli przedsiębiorstw i organizacji z branży
przemysłu metali nieżelaznych.
Prezes przemawiając dalej podkreślił niezwykły stan
emocjonalny absolwentów, wywoływany każdorazowym
powrotem do Alma Mater, szczególnie po wielu latach
nieobecności w jej murach. Stwierdził, że jubileusz 30-lecia
działalności Koła SITMN to doskonała okazja, by w gronie
działaczy tej organizacji, pracowników i absolwentów
AGH, menedżerów przemysłu metali nieżelaznych i innych
zaproszonych gości, przypomnieć chlubne dzieje Akademii
Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica. Przypomniał,
że do utworzenia AGH w dużym stopniu przyczynił się
stowarzyszeniowy ruch inżynierski, którego jednym z kon-
tynuatorów jest nasze stowarzyszenie. Ruch, który począt-
kowo rozwijał się na obczyźnie i pod zaborami, jednak
niezależnie od formy organizacyjnej i zmieniających się
nazw trwał przez dziesięciolecia przy tej idei. Szczytne
dążenia i starania stały się rzeczywistością dopiero w wol-
nej Polsce. W dniu 10 października 1919 r. w obecności
Naczelnika Państwa Polskiego Marszałka Józefa Piłsud-
skiego w Akademii Górniczej zainaugurowane zostały
zajęcia studentów. Prezes podkreślił, że obchodząca za dwa
lata 90-lecie uczelnia, jest jedną z najbardziej zasłużonych
dla polskiej nauki i przemysłu, potrafiącą łączyć wspaniałą
tradycję z osiągnięciami w kształceniu kadr i badaniami
naukowymi, zajmująca we wszelkiego rodzaju rankingach
czołowe pozycje wśród najlepszych uczelni uniwersytec-
kich. Następnie prezes przedstawił krótki rys historyczny
związany z Wydziałem Metali Nieżelaznych AGH, który od
1962 r. podjął się pionierskiego zadania kształcenia kadry
inżynierskiej dla budowanego od podstaw i dynamicznie
rozwijającego się w tym czasie przemysłu metali nieżela-
znych, a i obecnie jest dla niego kuźnią kadr. Po czternastu
latach istnienia wydziału, powołane zostało do życia Koło
Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutni-
czego, obecnie Koło SITMN. Prezes podkreślił, że koło jest
bardzo silnym ogniwem w strukturze SITMN. Kończąc
przekazał gratulacje za osiągnięcia w okresie minionego
30-lecia oraz najlepsze życzenia działaczom zarządu i człon-
kom Koła.
Prezydium Konferencji (od prawej: prof. Śmieszek Dyrektor IMN,
dziekan WMN prof.. K. Fitzner, Prorektor AGH prof. Cieśla,
Prezes Zarządu SITMN dr. Zb. Symański,
prezes Koła SITMN przy WMN dr inż. S. Pietrzyk
Conference Committee (from the left: Prof. Śmieszek — Managing
Director of IMN, Faculty Dean — Prof. K. Mitzner, Deputy
Rector of AGH — Prof. Cieśla, President of SITMN
— dr Zb. Szymański, President of SITMN branch
at the Faculty of NFM — dr inż. S. Pietrzyk)

298

Podczas obrad sesji jubileuszowej
The jubilee session
Następnie głos zabrał dziekan Wydziału Metali Nieżela-
znych, prof. Krzysztof Fitzner jako współ-gospodarz spo-
tkania. Serdecznie powitał wszystkich gości i uczestników
konferencji, a szczególnie serdecznie seniorów kadry profe-
sorskiej wydziału i zarazem dostojnych seniorów Koła
SITMN w osobach: prof. Zofii Orman, prof. Jerzego Sę-
dzimira i prof. Tadeusza Karwana.
Prorektor uczelni, prof. Antoni Cieśla przekazał dla Ko-
ła SITMN najlepsze gratulacje i życzenia w imieniu Jego
Magnificencji Rektora AGH, prof. Antoniego Tajdusia oraz
swoim własnym. Serdecznie podziękował obecnym człon-
kom koła a także ich poprzednikom za lata pracy, za ak-
tywne uczestnictwo w tworzeniu historii koła i uczelni.
Złożył życzenia dalszych sukcesów na wszystkich płasz-
czyznach społecznej aktywności. Traktujemy je z wdzięcz-
nością a zarazem jako zobowiązanie i oczekiwania pod
adresem naszego koła na przyszłość.
Następnie głos zabrał prezes Koła, dr inż. Stanisław Pie-
trzyk, który wygłosił referat pt. „Historia i aktualny stan Koła
SITMN”. Przedstawiając niektóre wydarzenia z 30-letniej
historii Koła, przypomniał najważniejsze jego dokonania
w działalność począwszy od roku 1976, w ramach Oddziału
Metali Nieżelaznych SITPH, a następnie od roku 2005
w strukturze SITMN. Informacja o przeszłości i tradycji
koła ilustrowana była historycznymi zdjęciami działaczy,
ważnych spotkań i wydarzeń, co przywołując wspomnienia
z dawnych lat znacznie ożywiło atmosferę wśród uczestni-
ków jubileuszowego spotkania. Została podana informacja
o aktualnym stanie koła, liczącym obecnie 52 członków (20
pracowników WMN, 5 emerytów, 27 studentów a w tym
gronie 8 koleżanek). Prezes przedstawił pozycję i rolę Koła
i jego członków w inspirowaniu przeszłej i obecnej działal-
ności stowarzyszeniowej, w organizacji KNT, wypracowa-
niu stanowisk i opinii dotyczących branży przemysłu metali
nieżelaznych i kształcenia dla niej kadr. Wskazał też na
konkretne przykłady obecnej działalności i aktywności człon-
ków Koła. Prezes podkreślił, że członkowie koła działają
we władzach stowarzyszenia SITMN, Klubie Menedżera
Przemysłu Metali Nieżelaznych, Izbie Gospodarczej Metali
Nieżelaznych oraz NOT. Działalność wielu członków Koła
została doceniona poprzez przyznane im tytuły honorowych
członków, odznaczenia honorowe SITPH i SITMN, NOT,
Statuetki Hutnika, Medale im. Stanisława Staszica oraz
najwyższe odznaczeniami państwowymi. Działalność Koła
w sposób naturalny splata się z życiem Wydziału. Nawiązu-
jąc do działalności w ramach SITMN podkreślił, że jednym
z najważniejszych zadań zapisanych w dokumentach orga-
nizacji jest wspieranie Wydziału Metali Nieżelaznych
w organizacji praktyk studenckich. Możliwości, jakie daje
ten statutowy zapis, powinny być właściwie spożytkowane
przez władze wydziału. Na pierwszy plan w obecnej dzia-
łalności Koła, w sposób naturalny z racji specyfiki środowi-
ska, wysuwa się organizacja seminariów i konferencji,
w tym wielu cyklicznych i z udziałem gości zagranicznych.
Kończąc swoje wystąpienie Prezes Koła podziękował też
kolejnym władzom Wydziału Metali Nieżelaznych, Zarzą-
dowi SITMN i członkom koła za współpracę.
Kolejnym istotnym punktem spotkania było wręczenie
nagród SITMN za rok akademicki 2005/2006 Najlepszym
Absolwentom Wydziału Metali Nieżelaznych AGH, do
których kandydatów zgłasza dziekan wydziału, a które są
fundowane corocznie przez środowisko menedżerów zrze-
szonych w Izbie Gospodarczej Metali Nieżelaznych. Na-
groda została ustanowiona w 1955 r., aby zacieśniać więzy
między środowiskiem naukowym a przemysłem, oraz pro-
mować najlepszych absolwentów w ich późniejszym śro-
dowisku zawodowym. Przyznano ją już po raz trzynasty.
Prodziekan dr inż. Wacław Muzykiewicz a zarazem wice-
prezes SITMN dokonał przedstawienia nagrodzonych.
Nagrodę SITMN dla Najlepszego Absolwenta WMN AGH
otrzymał mgr inż. Witold Wroczewski, który ukończył studia
na kierunku inżynieria materiałowa, dwa wyróżnienia
SITMN otrzymali mgr inż. Grzegorz Brus, który ukończył
studia na kierunku inżynieria materiałowa, oraz mgr inż.
Piotr Pokorny, który studia odbył na kierunku metalurgia.
Dwaj pierwsi laureaci zaliczeni zostali w roku akademic-
kim 2005/2006 do grona najlepszych absolwentów AGH.
Wręczenia nagród dokonał prezes Izby Gospodarczej Meta-
li Nieżelaznych Roland Stasiak w towarzystwie prezesa
SITMN Józefa Zbigniewa Szymańskiego i dziekana Wy-
działu prof. Krzysztofa Fitznera.
Miłym akcentem spotkania było wręczenie Honorowych
Odznak SITMN. I tak Złotymi uhonorowano:, Stefana
Kmiecika, Teofila Jamrozego, Stanisława Pietrzyka i Jerzego
Nowakowskiego, Srebrnymi: Joannę Karwan-Baczewską,
Jana Richerta, Marcina Mroczkowskiego, Krzysztofa Żabę
i Artura Rękasa. Poinformowano również, że Srebrną Ho-
Odznaczeni Srebrnymi Honorowymi Odznakami SITMN:
Joanna Karwan-Baczewska, Jan Richert,
Marcin Mroczkowski, Krzysztof Żaba i Artur Rękas
Decorated with Silver Honorary Medals of SITMN were:
Joanna Karwan-Baczewska, Jan Richert, Marcin Mroczkowski,
Krzysztof Żaba and Artur Rękas
299
norową Odznakę NOT otrzymali: Bernard Kucz i Stanisław
Pawlicha, którzy niestety byli nieobecni na konferencji.
Kulminacyjnym punktem pierwszej jubileuszowej czę-
ści konferencji były serdeczne gratulacje i życzenia, mnó-
stwo pięknych kwiatów i sympatyczne upominki dla jubila-
tów od Koleżanek i Kolegów z zaprzyjaźnionych kół
SITMN, Zarządu SITMN oraz od Dyrektorów, Prezesów
i Zarządów firm. Padły zapewnienia, że możemy liczyć na
życzliwość, przyjaźń i pomoc całej społeczności branży
metali nieżelaznych, zrzeszonej w naszej organizacji. Póź-
niej był serwowany jubileuszowy tort, ze słodkim logo
naszego stowarzyszenia. W opinii degustujących uczestni-
ków, jego smak był „dostojny” i adekwatny do jubileuszo-
wych obchodów.
Drugą część konferencji stanowiły obrady plenarne na
temat „Kształcenie i badania aplikacyjne na Wydziale Me-
tali Nieżelaznych AGH”. Przedstawiono następujące trzy
referaty: „Współpraca naukowo-badawcza z zakładami meta-
lurgicznymi przemysłu metali nieżelaznych” — przygoto-
wany przez prof. Krzysztofa Fitznera, „Oferta współpracy
w zakresie przetwórstwa metali nieżelaznych” — autorstwa
prof. Józefa Zasadzińskiego, oraz „Kształcenie na Wydziale
Metali Nieżelaznych AGH” — zaprezentowany przez dr.
inż. Wacława Muzykiewicza.
Następnie odbyło się posiedzenie Klubu Menedżera,
który obchodził 15-lecie swojego istnienie a powstał wła-
śnie w Krakowie w 1991 r. podczas 112 KNT SITPH.
Wieczorem w Sali Bankietowej Hotelu Cracovia odbyło się
spotkanie koleżeńskie połączone z uroczystą kolacją. Na
początek w dobrą atmosferę wprowadził uczestników kieli-
szek szampana oraz muzyka klasyczna i światowe standar-
300
dy w wykonaniu grupy Aquartet. Spotkanie przebiegało
w miłej, koleżeńskiej atmosferze, pełnej rozmów, wspo-
mnień. Uatrakcyjnione muzyką taneczną zakończyło się po
północy, a dyskusje trwały jeszcze przez wiele godzin
w pokojach hotelowych.
W drugim natomiast dniu konferencji, tj. w piątek 30
marca zarząd SITMN zajął się sprawami organizacyjnym.
Odbyło się robocze zebranie Zarządu i Prezesów Kół
SITMN, poświęcone m.in. zatwierdzeniu budżetu. Przeana-
lizowano również działalność Kół w 2006 r. i przedstawio-
no planowane przedsięwzięcia na rok bieżący.
Po obiedzie, zakończono 163 Kwartalną Konferencję Na-
ukowo-Techniczną SITMN, jej uczestników a za ich po-
średnictwem wszystkich absolwentów zaprosiliśmy na
uroczystości związane z Jubileuszem 45-lecia Wydziału.
Przewidziana z tej okazji konferencja oraz Zjazd Wycho-
wanków odbędą się we wrześniu tego roku w Krakowie.
Kończąc to sprawozdanie jako prezes Koła pozwolę sobie
na kilka słów refleksji, ponieważ każdy jubileusz do nich
nastraja i jest okazją do podziękowań, podsumowań oraz
zastanowienia nad przyszłością. Jubileusz 30-lecia naszego
Koła daje możliwość, by jeszcze raz w sposób szczególny
i wyjątkowy, najserdeczniej podziękować wszystkim kole-
żankom i kolegom za lata pracy i mieć nadzieję, że piękne
stowarzyszeniowe tradycje na Wydziale przejmą ludzie
młodzi, których pośród nas nie brakuje. Patrząc w przy-
szłość spostrzegam, że przed zarządem stoi niezwykle trudne
zadanie wypracowania nowych form działalności, dzięki
którym przynależność do Stowarzyszenia będzie nadal
nobilitacją, a koło stanie się ponownie chlubą Wydziału
Metali Nieżelaznych.
Dr inż. STANISŁAW PIETRZYK
Prezes Koła SITMN
przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH
 WSPOMNIENIE
LUDZIE PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH
PEOPLE OF THE POLISH NON-FERROUS METALS INDUSTRY
Dr inż. EUGENIUSZ IWANOW
W dniu 5 kwietnia 2007 roku upłynęło 25 lat od
śmierci śp. dr inż. Eugeniusza Iwanowa, długoletnie-
go pracownika Walcowni Metali DZIEDZICE w Cze-
chowicach-Dziedzicach.
Dr inż. Eugeniusz Iwanow urodził się 2 lutego
1910 r. w Brześciu n. Bugiem. Uczęszczał do gimna-
zjum matematyczno-przyrodniczego w Równem, gdzie
w roku 1929 zdał maturę. W tym samym roku rozpo-
czął studia na Wydziale Hutniczym Akademii Górni-
czo-Hutniczej w Krakowie, który ukończył w 1936 r.
uzyskując absolutorium. Rozpoczął pisanie swojej
pracy dyplomowej, jednocześnie od dnia 15 lutego
1936 r. podejmując pracę w Walcowni Metali DZIE-
DZICE w Dziedzicach. W roku 1937 ożenił się z An-
toniną Karpińską. Pracę dyplomową pt.: „Wpływ
dodatku manganu na własności mosiądzów pręto-
wych” wykonywaną pod kierunkiem prof. dr inż.
Władysława Łoskiewicza ukończył w 1939 r., ale
wybuch wojny uniemożliwił Mu jej obrony i zdania
egzaminu końcowego.
W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany i prze-
szedł całą kampanię wrześniową z Armią „Poznań”,
biorąc udział w bitwach pod Kutnem i nad Bzurą. Pod
Łęczycą dostał się do niewoli, z której podczas trans-
portu do Niemiec uciekł do Krakowa, potem Lwowa
i Równego. Tam odnalazł swoją rodzinę. W dniu 13
kwietnia 1940 r. dr Iwanow wraz z całą rodziną — ale
bez ojca, którego los był im nieznany — zostali zesła-
ni przez NKWD do Kazachstanu. Tam w miejscowo-
ści Atbasar pracowali fizycznie przy budowie kolei
Armolińsk – Kartały. W lutym 1942 r. wraz z bratem
Marianem zgłosili się do Armii Polskiej w ZSRR pod
dowództwem gen. Andersa, stacjonującej w Uzbeki-
stanie. Jako żołnierz 10 PAL dr Eugeniusz Iwanow
został przeniesiony do Iraku, a następnie Palestyny.
Po awansie na podporucznika jako oficer ogniowy
baterii przeszedł całą kampanię włoską, począwszy od
Sangro, przez Monte Cassino, aż do Bolonii — gdzie
został ranny. Za udział w kampanii i zasługi otrzymał
odznaczenia wojskowe polskie i angielskie, a to:
Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, Medal Wojska
Polskiego, Medal Monte Cassino oraz angielskie Me-
dale Gwiazda z Wojną i Gwiazd Italii. Po wojnie
przeniesiony do Anglii, wraca do Polski w 1949 r.,
gdzie spotkał się z żoną, która wróciła z ZSRR.
Od 1 kwietnia 1949 r. rozpoczął pracę w Walcowni
Metali DZIEDZICE w Czechowicach Dziedzicach.
W maju tego samego roku zdał egzamin dyplomowy
w Akademii Górniczo-Hutniczej uzyskując tytuł inży-
niera metalurga i magistra nauk technicznych. Całą
swoją działalność zawodową dr Eugeniusz Iwanow
związał z Walcownią Metali DZIEDZICE pracując aż
do emerytury, tj. do 1975 r. Pracował na stanowiskach
Kierownika Działu Kontroli Jakości (do 1955), Głów-
nego Technologa (do 1973) i Głównego Specjalisty
(do 1975). Przez długie lata — nawet jeszcze na eme-
ryturze — był Przewodniczącym Komisji Normaliza-
cyjnej Branżowego Ośrodka Normalizacyjnego przy
Walcowni Metali DZIEDZICE. Był powszechnie
cenionym fachowcem i bardzo lubianym pracowni-
301
kiem. Szczególnie potrafił sobie zjednać sympatię
i wzbudzić zainteresowanie problemami badawczymi
młodych inżynierów, którym pomagał nie tylko zdo-
bywać kolejne stopnie kariery zawodowej, czy podno-
sić kwalifikacje ale także rozwiązywać problemy ży-
ciowe i rodzinne. Uczył ich szacunku do pracy, rzetel-
ności i odpowiedzialności, a kupując im fachowe
książki powtarzał, że „dobry inżynier uczy się całe
życie”. Wielu Go posłuchało, dlatego zawsze potrafił
wokół siebie stworzyć przyjazny sobie zespół współ-
pracowników. Przez cały okres swojej pracy w wal-
cowni był „duchowym opiekunem” biblioteki zakła-
dowej, dbając o jej wysoki poziom merytoryczny.
Dr inż. Eugeniusz Iwanow był bardzo cenionym
specjalistą teoretykiem i praktykiem w zakresie tech-
nologii wytwarzania wyrobów z miedzi i aluminium
oraz ich stopów. Był autorem (i współautorem) wielu
prac badawczo-wdrożeniowych zastosowanych nie
tylko w macierzystym Zakładzie. Współpracował z
innymi krajowymi Przedsiębiorstwami m.in. Zakłady
Metali Lekkich KĘTY, HUTMEN, Walcownia Metali
ŁABĘDY, Huta Metali Nieżelaznych SZOPIENICE
i in. Wielokrotnie wyjeżdżał służbowo zagranicę do
NRD, Jugosławii, Anglii, Węgry, Rumunii i Bułgarii.
Szczególnie duży, ważny i powszechnie ceniony był
dorobek dr Iwanowa w zakresie normalizacji w prze-
myśle metali nieżelaznych. Przez wiele lat brał udział
w pracach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego
jako Członek Komisji Metali Nieżelaznych przy Ko-
mitecie Hutnictwa PKN, Członek Komisji Licencyjnej
przy Zespole Technologicznym PKN, Członek Komisji
Normalizacyjnej ds. RWPG i Członek Komisji Nor-
malizacyjnej ds. międzynarodowych ISO. Był auto-
rem opracowań ponad 20 norm, 12 tablic porównaw-
czych przejścia z GOST na PN dla produkcji licencyj-
nej, opinii o wszystkich normach dotyczących metali
nieżelaznych oraz opinii i analiz porównawczych
norm w ramach RWPG i współpracy międzynarodo-
302
wej ISO. Był współautorem monografii książkowej
pt.: „Wady wyrobów i półwyrobów z aluminium
i jego stopów”. Przez cały okres swojej pracy zawo-
dowej dr E. Iwanow prowadził bardzo ożywioną
współpracę naukowo-badawczą oraz dydaktyczną
z Wydziałem Metalurgicznym, a potem Metali Nieże-
laznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
Z Jego inicjatywy, a potem dużej aktywności w latach
1964÷1976 rozwijała się współpraca naukowa pomię-
dzy doradcami technicznymi z AGH w osobach prof.
dr inż. Jerzego Wantuchowskiego, prof. dr hab. inż.
Tadeusza Karwana, dr hab. inż. Jana Osiki i dr inż.
Jana Jarominka, a pracownikami dozoru technicznego
Walcowni. Podjął się obowiązków opiekuna praktyk
wakacyjnych i dyplomowych, odbywanych przez
studentów w Walcowni Metali DZIEDZICE. Był
promotorem i recenzentem wielu prac dyplomowych,
a w latach 1963÷1969 prowadził wykłady z zakresu
Technologii Przygotowania Wsadu do Przeróbki Pla-
stycznej Metali Nieżelaznych. Przez wiele lat uczest-
niczył także w pracach Komitetu Hutnictwa PAN
(obecnie Komitet Metalurgii PAN) oraz brał udział
w Konferencjach Naukowych organizowanych przez
PAN i Wydział Metali Nieżelaznych AGH. Ukorono-
waniem tej współpracy naukowej było wykonanie
przez Niego pracy doktorskiej pt.: „Zagadnienie ani-
zotropii blach aluminiowych otrzymanych w cyklu
produkcyjnym” pod kierunkiem prof. dr hab. inż. Woj-
ciecha Truszkowskiego, którą obronił z wyróżnieniem
w dniu 23 stycznia 1973 r. na Wydziale Metali Nieżela-
znych, uzyskując stopień naukowy doktora nauk tech-
nicznych. Ponadto dr Iwanow w 1977 r. został przez
Radę Wydziału Metali Nieżelaznych uhonorowany
medalem Przyjaciel Wydziału. W uznaniu zasług za
całokształt pracy zawodowej otrzymał w 1953 r. Na-
grodę Państwową w dziedzinie Techniki i był odzna-
czony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1953) oraz w 1960 r.
Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
HENRYK GOLA
JAN OSIKA
 UMOWA Z AUTOREM

zawarta w dniu ............................... w Warszawie pomiędzy Wydawnictwem Czasopism i Książek

Technicznych SIGMA NOT Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie (00-950, skr. pocztowa 1004) ul.
Ratuszowa 11, wpisanym do Rejestru Przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego prowadzonego
przez XIII Wydział Gospodarczy dla m.st. Warszawy pod nr 0000069968, NIP 524-030-35-01, kapitał
zakładowy 752 361,80 zł, zwanym dalej Wydawcą, w którego imieniu działa:
.............................................................................................. — pełnomocnik Zarządu, działający na
mocy pełnomocnictwa, udzielonego przez Zarząd
a
............................................................................. — zam. .........................................................................
zwanym dalej Autorem.

§1.
1. Autor oświadcza, że na zlecenie Wydawcy napisał utwór/y:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
którego/ych dotąd nie opublikował ani też nie rozporządził prawami majątkowymi do niego/nich.
2. Autor dostarczył całość utworu/ów w 2 egzemplarzach w postaci wydruku i/lub dyskietki.
3. Wydawca przyjął utwór/y napisany/e przez Autora.

§ 2.
1. Autor oświadcza, że służą mu prawa autorskie do utworu/ów określonego/ych w § 1 i że nie są one
ograniczone.
2. Z chwilą przyjęcia utworu/ów przez Wydawcę, Autor przenosi na Wydawcę — na zasadzie
wyłączności — na przewidziany prawem czas prawa autorskie do tego/ych utworu/ów, tj. prawo do:
⎯ utrwalania i zwielokrotniania utworu/ów — przez wytwarzanie jego egzemplarzy techniką
drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
⎯ obrotu egzemplarzami, na których utwór/y utrwalono — przez wprowadzanie do obrotu,
użyczenie lub najem egzemplarzy,
⎯ publiczne udostępnianie, w tym w Internecie.
3. Autor zezwala Wydawcy na wykonywanie praw zależnych, w tym do tłumaczenia utworu.
4. Wydawcy przysługuje prawo przeniesienia na osobę trzecią uprawnień i obowiązków wynikających
z niniejszej umowy bądź też udzielenia sublicencji.

§ 3.
Wydawca decyduje o sposobie i formie wydania utworu, w tym o jego szacie graficznej.

§ 4.
Jeżeli Wydawca włączy do utworu/ów dostarczone przez Autora ilustracje lub inne materiały
chronione prawem autorskim, Autor obowiązany jest do wcześniejszego uzyskania pisemnego
zezwolenia na ich wykorzystanie przez Wydawcę oraz poniesienia związanych z tym kosztów, jak
również oznaczenia włączanego/ych utworu/ów nazwiskiem i imieniem ich autora.

§ 5.
Autor oświadcza, że zachowuje kompletny/e duplikat/y utworu/ów, a dostarczony/e Wydawcy
oryginały w formie określonej w § 1 ust. 2 przechodzi/dzą na własność Wydawcy.
 § 6.
1. Wynagrodzenie Autora za przeniesienia praw w zakresie określonym w §§ 2.2 i 4 umowy Strony
ustalają na kwotę zł ........nieodpłatnie....................... (słownie: ...........................................................
..............................................................................................................).
2. Za ewentualne wykorzystanie praw zależnych, w tym wydanie utworu w wersji przetłumaczonej
ustala się wynagrodzenie w wysokości 25 % wynagrodzenia, o którym mowa w p. l.
3. Wynagrodzenie będzie wypłacone jednorazowo .............................—............................... w terminie
6 tygodni od daty opublikowania utworu/ów.
4. Autor oświadcza, że posiada konto w banku (nr konta) ..................—.................................................
na które Wydawca przekaże wynagrodzenie z tytułu niniejszej umowy.
§ 7.
Wynagrodzenie Autora ustalone w § 6 ust. l obejmuje należność za:
1) dostarczenie utworu/ów w umówionej postaci,
2) uzyskanie przez Wydawcę prawa do utworu/ów, wynikających z §§ 2.2. i 4 umowy,
3) wykonanie korekty autorskiej.
§ 8.
Oprócz wynagrodzenia, Autor otrzyma 1 nie przeznaczony do sprzedaży egzemplarz autorski
czasopisma, w którym zostanie/ną zamieszczony/ne napisany/e przez niego utwór/ry.
§ 9.
Wydawca ma prawo dokonywania w utworze zmian wynikających z opracowania redakcyjnego.
W przypadku zmian głębiej ingerujących w treść utworu/ów konieczne jest ich skonsultowanie
z Autorem.
§ 10.
1. Wydawca obowiązany jest wydać utwór i przystąpić do jego rozpowszechnienia w ciągu 2 lat,
licząc od dnia przyjęcia utworu, co najmniej w jednej z form określonych w § 2 umowy.
2. Jeżeli Wydawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu w określonym terminie, Autor może
wyznaczyć Wydawcy dodatkowy termin, nie krótszy niż sześć miesięcy, z zagrożeniem, że po tym
terminie odstąpi od umowy.
§ 11.
Wszystkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy oraz odstąpienie od umowy wymagają formy
pisemnej. pod rygorem nieważności. Strony mogą dokonywać zmian lub uzupełnień dotyczących
warunków niniejszej umowy również w formie pism, jeżeli z ich treści wynika jednoznacznie, że
zgadzają się na takie zmiany i uzupełnienia.
§ 12.
W sprawach nie uregulowanych niniejszą umową mają zastosowanie przepisy ustawy z 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 Nr 90 poz. 631) z późniejszymi zmianami
oraz kodeks cywilny.
§ 13.
Wszystkie spory mogące wyniknąć z tytułu niniejszej umowy będą rozstrzygane przez sądy rzeczowo
właściwe w Warszawie.
§ 14
Umowa zostaje sporządzona w 2 jednobrzmiących egzemplarzach: 1 dla Wydawcy i 1 dla Autora.

AUTOR WYDAWCA

............................................ ............................................
 INFORMACJ E DLA AUTORÓW

Redakcja przyjmuje do publikacji tylko prace oryginalne, nie publikowane

wcześniej w innych czasopismach ani materiałach konferencyjnych (kongresy,
sympozja), chyba że publikacja jest zamawiana przez redakcję. Artykuł przeka-
zany do redakcji nie może być wcześniej opublikowany w całości lub części
w innym czasopiśmie, ani równocześnie przekazany do opublikowania w nim.
Fakt nadesłania pracy do redakcji uważa się za jednoznaczny z oświadczeniem
Autora, że warunek ten jest spełniony.

Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę z Wydaw-

nictwem SIGMA-NOT Sp. z o.o.: o przeniesieniu praw autorskich na wy-
łączność wydawcy, umowę licencyjną lub umowę o dzieło — do wyboru
Autora.

Autorzy materiałów nadsyłanych do publikacji w czasopiśmie są odpowie-

dzialni za przestrzeganie prawa autorskiego — zarówno treść pracy, jak
i wykorzystywane w niej ilustracje czy zestawienia powinny stanowić własny
dorobek Autora lub muszą być opisane zgodnie z zasadami cytowania,
z powołaniem się na źródło cytatu.

Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję następuje przeniesienie

praw autorskich na Wydawcę, który ma odtąd prawo do korzystania
z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotniania dowolną techniką, w tym
elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dystrybucyj-
nymi.

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie

praw redagowania i skracania tekstów i do dokonywania streszczeń. Redakcja
nie odpowiada za treść materiałów reklamowych.

Uwaga: wzór „Umowy z Autorami” zamieszczono na końcu numeru.