Professional Documents
Culture Documents
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012
Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
Śmieszek Z. ,Misiołek Z., Woch M., 237 55-lecie Instytutu Metali Nieżelaznych — historia i teraźniejszość
Skotnicka A.: 55 years of the Institute of Non-Ferrous Metals — the past and the present
Kubacz N., Skorupska B., Rudnicka B.: 246 Ocena podatności na rozdrabnianie żużli zawiesinowych po wstępnej redukcji
w piecu elektrycznym
Evaluation of grindability of flash slag after partial reduction in electric furnace
Krawiec G., Prajsnar R.: 251 Charakterystyki energetyczne procesu wytopu ołowiu w piecach
obrotowo-wahadłowych
Energy balance for the process of lead smelting in rotary-rocking furnaces
Ciura L., Cwolek B., Malec W., 254 Analiza możliwości eliminacji ołowiu w odlewniczych stopach miedzi
Marchewka Ł.: Analysis of a possibility of lead elimination from the casting copper alloys
Ciura L., Cwolek B., Malec W., 263 Badania właściwości odlewniczych, mechanicznych i struktury nowych
Marchewka Ł.: ekologicznych mosiądzów armaturowych. Badania wstępne
Examination of castability, mechanical properties and structure of new
ecological brasses for fittings. Preliminary study
Wesołowska K., Chmielarz A., 270 Dwa lata uczestnictwa IMN w projekcie europejskim BioMinE: Biotechnologie
Czaplicka M., Fijałkowska A.: w zastosowaniu do europejskich zasobów surowców metalonośnych
Two years of IMN’s participation in the european project BioMinE:
Biotechnologies for metals bearing materials in Europe
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
ALUMINIUM PROCESSING
Kwapisz M., Svetlichnyy D., Milenin A.: 272 Badania doświadczalne wpływu temperatury walcowania na własności
mechaniczne taśm aluminiowych w procesie walcowania pakietowego ARB
Experimental study of influence of the temperature on mechanical properties of
aluminum strips in accumulative roll-bonding process ARB
METALURGIA PROSZKÓW
POWDER METALLURGY
Leżański J., Madej M.: 276 Kształtowanie właściwości porowatych spieków ze stali szybkotnącej pod
wpływem miedzi i grafitu oraz parametrów formowania
Shaping of the porous properties of sinters from high-speed steel by means
of copper and graphite and suitable forming parameters
KRONIKA 298
CHRONICLE
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2007 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
zw. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel, prof. dr Wojciech Z. Misiołek,
Lehigh University USA.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl, sekretariat@sigma-not.pl. Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12,
00-950 Warszawa, skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,25 ark. druk. Druk ukończono w maju 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 5, s. 235÷304, maj 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
ZBIGNIEW ŚMIESZEK Rudy Metale R52 2007 nr 5
UKD 669.2/.8(091)(437):
ZBIGNIEW MISIOŁEK :061.6(437)(091)
MIECZYSŁAW WOCH
ALICJA SKOTNICKA
55-LECIE
INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH
HISTORIA I TERAŹNIEJSZOŚĆ
55 YEARS
OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek, prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek , dr Mieczysław Woch, mgr inż. Alicja Skotnicka — Instytut
Metali Nieżelaznych, Gliwice.
237
W kolejnych latach Instytutem kierowali: 4. Mgr A. Rausz — 1965÷1974,
5. Mgr J. Suchoń — 1974÷1976,
Dyrektorzy Naczelni:
6. Mgr F. Łęgowski — 1976÷1986,
Prof. W. Babiński — 1964÷1975, 7. Dr S. Księżarek — 1986÷1991,
Prof. Z. Śmieszek — 1975÷1991, 8. Mgr Z. Myczkowski — od 1991 do nadal.
Prof. J. Botor — 1991÷1995, Pracami Rady Naukowej Instytutu Metali Nieżelaznych,
Prof. Z. Śmieszek — od 1996 ponownie. ważnego organu Instytutu w zakresie kształtowania polityki
Zastępcy Dyrektora ds. Naukowych: naukowej, kierowali kolejno wybitni naukowcy cieszący się
1. Doc. dr W. Rutkowski — 1952÷1958, uznaniem nie tylko w kraju, ale również znani i cenieni za
2. Doc. mgr inż. S. Balicki — 1958÷1962, granicą:
3. Doc. W. Babiński — 1962÷1964, 1. Prof. A. Krupkowski (AGH) — 1952÷1974,
4. Prof. J. Golonka — 1964÷1979, 2. Prof. B. Ney (AGH) — 1974÷1976,
5. Prof. Z. Misiołek — 1987÷1991, 3. Prof. J. Nawrocki (Pol. Śląska) — 1974÷1976,
6. Dr P. Kapias — 1991÷1996, 4. Prof. J. Sędzimir (AGH) — 1981÷1990,
7. Doc. J. Zakrzewski —1996÷1999, 5. Prof. W. Missol (IMN) — 1991÷1995,
8. Dr inż. A. Chmielarz — od 2002 do nadal. 6. Prof. H. Morawiec (UŚ) — 1995÷1999,
7. Prof. J. Zasadziński (AGH) — od 1999 do nadal.
Dyrektorzy ds. Przeróbki Rud i Metalurgii Metali Nie-
żelaznych:
1. Doc. K. Rzyman — 1964÷1973,
2. Doc. Z. Śmieszek — 1973÷1974,
3. Doc. S. Sobierajski — 1985÷1991, 1999÷2006.
Dyrektorzy ds. Przetwórstwa:
1. Dr W. Babiński — 1963÷1964,
2. Dr H. Orzechowski — 1979÷1983,
3. Prof. Z. Misiołek — 1983÷1987,
4. Doc. K. Joszt — 1987÷1991,
5. Dr M. Woch — od 2001 do nadal.
Zastępcy Dyrektora ds. Technicznych:
1. Doc. dr E. Kamienski — 1954÷1960,
2. Doc. W. Babiński — 1960÷1961, Przedstawiciele kadry Instytutu w latach 1960÷1970
3. Mgr W. Krupka — 1961÷1965, Representatives of the Institute staff in the years 1960÷1970
238
W jubileuszowym artykule warto przypomnieć ważniej-
sze osiągnięcia Instytutu w historii jego kompleksowej
działalności, a także wspomnieć twórców tych osiągnięć.
W dziedzinie wzbogacania surowców mineralnych,
zwłaszcza rud metali nieżelaznych, węgla, surowców odpa-
dowych i wtórnych, opracowano szereg technologii wzbo-
gacania tych surowców wprowadzonych do budowy i mo-
dernizacji istniejących zakładów.
Zasłużeni dla rozwoju tej dziedziny naukowcy, którzy
pracowali w IMN, to: doc. Władysław Madej, Henryk
Czarkowski, doc. Renata Bortel, doc. Anna Molicka, mgr
inż. Mirosław Ślusarek, doc. Mirosław Oktawiec, mgr inż.
Henryk Ogaza.
Obecnie pracują: dr Andrzej Wieniewski — kierownik Za- Stanowisko badawcze do badania aeratorów maszyn flotacyjnych
kładu Przeróbki Surowców Mineralnych i Utylizacji Odpa-
Research installation for testing aerators of flotation machines
dów, mgr inż. Zbigniew Myczkowski, mgr inż. Jan Gramała.
Zakład Przeróbki Surowców Mineralnych i Utylizacji
Odpadów opracowuje konstrukcje nowych maszyn i urządzeń — KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. nowej konstrukcji urzą-
przeróbczych, a od 2001 r. jest już dostawcą tych urządzeń dzenia do rozmywania rudy wpływa na poprawę efektyw-
dla przemysłu metali nieżelaznych. ności procesów wzbogacania oraz pozwala osiągnąć bardzo
Wśród osiągnięć z zakresu technologii wzbogacania istotne oszczędności energetyczne. Działania te promują
wymienić można: polską myśl techniczną oraz poprzez szeroką kooperację
⎯ opracowanie, wdrożenie i doskonalenie technologii wzbo- uruchamiają nowe miejsca pracy.
gacania rud miedzi dla zakładów przeróbczych KGHM W zakresie hutnictwa metali ciężkich punktem wyjścia
PM S.A. — Lubin, do prowadzonych prac były badania o charakterze podsta-
⎯ technologię wzbogacania rud Zn-Pb i opracowanie zało- wowym, obejmujące określenie wybranych właściwości fi-
żeń projektowych dla ZGH Bolesław i ZG Trzebionka, zykochemicznych materiałów i układów metalurgicznych
⎯ technologię wzbogacania rud ze złóż perspektywicz- oraz badania kinetyki procesów.
nych (Cu — Małomice, Zn-Pb — Zawiercie, polimeta- Zasłużeni w zakresie hutnictwa naukowcy, którzy pracowali
liczne — Myszków), w IMN: doc. Wilibald Pająk, doc. Jan Sosin, doc. Jan Cebu-
⎯ wprowadzenie do praktyki przemysłowej nowych od- la, doc. Stanisław Zaczkowski, dr inż. Piotr Kapias, dr inż.
czynników flotacyjnych (ksantogenianów, alkoholi cięż- Józef Warczok, mgr inż. Janusz Lisowski, mgr inż. Julian
kich, ADTM, poliglikoli, mieszanki ksantogenianów, Bystroń.
dwutiofosforanów), Obecnie pracują: doc Józef Czernecki — kierownik Zakła-
⎯ opracowanie technologii przerobu surowców wtórnych du Hutnictwa, mgr inż. Stefan Gizicki, mgr inż. Ryszard
dla odzysku srebra i miedzi z wymurówki pieców oraz Prajsnar, prof. Jan Botor, dr inż. Andrzej Zajączkowski, dr
aluminium i miedzi z zużytych kabli, inż. Zdzisław Miczkowski, dr inż. Jerzy Kozłowski.
⎯ opracowanie technologii i założeń projektowych zakła- Do ważniejszych osiągnięć technologicznych z tego za-
du wzbogacania rud Ti-Zr w Wietnamie oraz wzboga- kresu należy:
cania brazylijskich rud miedzi i greckich rud mangano- ⎯ modernizacja technologii stapiania koncentratów w pie-
wych, cach szybowych i konwertorowania kamienia miedzio-
⎯ uruchomienie flotacji węgla z zastosowaniem flotowni- wego — zastosowanie dmuchu powietrza procesowego
ków IZ-12 wraz z automatyczną regulacją poziomu ilo- wzbogaconego w tlen (HM LEGNICA),
ści powietrza kopalni BAJ-LUN — Chiny. ⎯ udoskonalenie procesu rafinacji ołowiu i odzysku srebra
W zakresie konstrukcji maszyn i urządzeń na uwagę w postaci metalu Dore'a wdrożone w HC MIASTECZ-
w szczególności zasługują: KO Śl.,
⎯ pneumo-mechaniczne maszyny flotacyjne typu IZ wraz ⎯ technologia rafinacji ołowiu surowego pochodzącego
z układami automatycznej regulacji, a od końca lat z przerobu złomu akumulatorowego — jako podstawa
dziewięćdziesiątych maszyny flotacyjne nowej genera- budowy nowej rafinerii w Zakładzie ORZEŁ BIAŁY S.A.,
cji oraz hydrocyklony. ⎯ technologia przerobu złomu akumulatorowego w pie-
Ważnym osiągnięciem końca lat dziewięćdziesiątych
cach obrotowo-wahadłowych z zastosowaniem palni-
jest opracowanie nowych konstrukcji maszyn flotacyjnych
ków tlenowych (ORZEŁ BIAŁY S.A.),
dla flotacji rud metali nieżelaznych i węgla wraz z układa-
mi automatycznej regulacji. Rozwiązania te są przedmio- ⎯ technologie przerobu pyłów stalowniczych w piecach
tem zgłoszeń do UP RP. obrotowych z zastosowaniem topników (BOLESŁAW
Rozwiązanie konstrukcji aeratorów maszyn flotacyjnych RECYCLING),
zostało nagrodzone złotym medalem na 50. jubileuszowych ⎯ modernizacja technologii celem produkcji bieli cynkowej
Światowych Targach Wynalazczości Badań Naukowych o podwyższonej powierzchni właściwej w Hucie OŁA-
i Nowych Technik BRUSSELS EUREKA. WA i w Hucie BĘDZIN.
Innym ważnym kierunkiem badań w ostatnich latach Znaczące miejsce w działalności Instytutu zajmują hy-
jest opracowanie nowych urządzeń i technologii procesów dro- i elektrometalurgiczne technologie otrzymywania meta-
przygotowania rud do flotacji. Zastosowanie w ZWR Lubin li, w tym metali szlachetnych, przez ługowanie, ekstrakcję,
239
sorpcję jonowymienną, elektrolizę i elektrorafinację — Tematyka prac n-b prowadzonych z zakresu analityki che-
rozwijane w Zakładzie Hydro-Elektrometalurgii. micznej związana jest ze światowym rozwojem technik
Do specjalistów, którzy wnieśli znaczący wkład dla rozwo- analitycznych, dla nowych procesów technologicznych w za-
ju tego kierunku zaliczają się: doc. Irena Pająk, doc. Jerzy kładach przemysłu metali nieżelaznych.
Krynicki, doc. Janusz Wójtowicz, doc. Jerzy Zakrzewski. Wymienić tu należy takie, jak:
Obecnie pomnażają ten wkład między innymi: mgr inż. K. ⎯ technologia pieca zawiesinowego w HM GŁOGÓW,
Anyszkiewicz — kierownik Zakładu Hydrometalurgii, mgr ⎯ technologia procesu Imperial Smelting (IS) w HC MIA-
inż. W. Baranek, dr inż. G. Benke, mgr inż. Z. Szołomicki, STECZKO Śl.,
dr inż. L. Gotfryd, P. Grzechca, G. Machelska, U. Raszka. ⎯ technologia odzysku metali szlachetnych ze szlamów
Główne osiągnięcia w zakresie hydro-elektrometalurgii: anodowych w HM GŁOGÓW,
⎯ intensyfikacja procesu elektrorafinacji miedzi w HM ⎯ technologia wzbogacania rud w KGHM POLSKA MIEDŹ
LEGNICA i HM GŁOGÓW, S.A.
⎯ wdrożenie technologii odzysku renu z kwasu płuczko- Zakład Chemii Analitycznej IMN posiada System Jakości
wego w HM GŁOGÓW II, zgodny z normą PN/EN 45001 i Przewodnictwem ISO/IEC
⎯ modernizacja technologii elektrorafinacji w HM GŁO- nr 25, potwierdzony certyfikatem akredytacji Polskiego
GÓW I, Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC).
⎯ badania nowych inhibitorów dla poprawy jakości katod Zasłużeni naukowcy, którzy pracowali w Zakładzie Chemii
miedzianych (HM LEGNICA). Analitycznej: doc. dr Stanisława Witkowska, dr inż. Izabela
Ochrona środowiska jest rozwijana od początków dzia- Adamiec, mgr inż. Maria Małusecka, mgr inż. Helena Ję-
łalności Instytutu. drzejewska, dr inż. Andrzej Fudal.
Do zasłużonych pracowników tego kierunku należeli: prof. I obecnie pracują: dr inż. Ewa Szmyd — kierownik Zakła-
Zbigniew Śmieszek, mgr H. Gogoliński, mgr inż. St. Dziu- du Chemii Analitycznej, dr inż. Ewa Muller, dr inż. Zofia
ra, W. Gutowski, inż. L. Markiewicz, mgr inż. Z. Lisławski, Mzyk, doc. dr hab. inż. Marianna Czaplicka, dr inż. Jan
P. Weiss, L. Pierewicz, R. Szeliga, mgr inż. J. Trawczyński, Mzyk, mgr inż. Andrzej Hryniszyn, mgr inż. Łucja Buzek,
mgr inż. Z. Dalewski, mgr inż. E. Johnasowa, mgr inż. Z. Anna Piskorz, Małgorzata Celewicz, Alicja Sobońska.
Koryciński, mgr inż. S. Peszat, mgr inż. T. Wlazińska, dr Specjalistyczną działalnością Zakładu jest od szeregu
inż. W. Strączak, mgr inż. Ozóg, dr M. Chojnowski. już lat opracowywanie i wytwarzanie certyfikowanych ma-
Aktualnie pracują: dr inż. Andrzej Chmielarz, dr J. Mro- teriałów odniesienia. Aktualny Katalog Wzorców IMN za-
zowski, mgr inż. K. Kamiński, mgr inż. A. Kowalski, mgr wiera ponad 90 serii spektrometrycznych materiałów od-
inż. W. Traczewski, mgr inż. W. Wasilewski. niesienia oraz 46 pojedynczych chemicznych materiałów
Jeszcze w latach pięćdziesiątych opracowano, skon- odniesienia dla rud, koncentratów, metali i ich stopów.
struowano i wytwarzano pierwsze zestawy aparatury do po- Wzorce te od wielu lat mają licznych odbiorców tak w kra-
miaru emisji pyłowej i gazowej. W tym czasie Instytut ju jak i zagranicą.
współuczestniczył w tworzeniu przemysłowych służb ochro- Działalność badawczo-rozwojowa dotycząca przetwór-
ny środowiska, przede wszystkim poprzez intensywną akcję stwa metali i stopów oraz nowych materiałów metalicznych
szkoleniową i pomiary właściwości emitowanych pyłów. skupia się w Zakładzie Technologii Przetwórstwa Metali
Od lat osiemdziesiątych IMN prowadzi badania procesu i Stopów, w Zakładzie Inżynierii Materiałowej i Metalurgii
odsiarczania gazów. W ich wyniku opracowany został wa- Proszków, natomiast problematyka dotycząca metali lek-
riant technologii mokrej, który wdrożono w trzech zakła- kich — w Oddziale Metali Lekkich IMN w Skawinie.
dach przemysłowych, ważnym osiągnięciem było opraco- Zasłużeni naukowcy specjaliści, którzy pracowali w wy-
wanie, we współpracy z Instytutem Inżynierii Chemicznej mienionych Zakładach: prof. Jan Golonka, prof. Zbigniew
PAN, technologii i założeń technicznych dla instalacji od- Misiołek, prof. Stanisław Stolarz, prof. Henryk Morawiec,
siarczania spalin w Elektrowni RYBNIK. doc. Janusz Pacałowski, doc. Stanisław Socha, doc. Tadeusz
Spośród prac poświęconych problematyce oczyszczania Kozubowski, doc. Gustaw Zaborowski, doc. Wacław Ce-
wód i ścieków wyróżnić należy wdrożone prace umożliwia- gielski, doc. Jan Rusz, doc. Jerzy Bukowiecki, mgr inż. Jó-
jące zamykanie obiegów wodnych, w szczególności w za- zef Bigaj, mgr inż. Maria Rażniewska, mgr inż. Tadeusz
kładach flotacji oraz wykonanie projektu i uruchomienie Narbutt, mgr inż. Wit Zółkowski;
oczyszczalni ścieków kwaśnych w ZGH BOLESŁAW. OML Skawina: prof. Marian Orman, prof. Zofia Orman,
Z ostatnich osiągnięć Zakładu Ochrony Środowiska wy- doc. Adam Galanty, doc. Leszek Gablankowski, doc. Jerzy
mienić trzeba: Studencki, doc. Jacek Szymański, doc. Zenobia Kozielska,
⎯ wdrożenie technologii oczyszczania gazów anodowych doc. Mieczysław Wożniak, mgr Alina Golian, mgr inż.
we wszystkich hutach miedzi, Zygmunt Pogan, mgr inż. Leszek Pałasiński, mgr inż. Ste-
⎯ opracowanie technologii produkcji gipsu syntetycznego fan Miłoś, Benedykt Skałka.
z materiałów odpadowych hutnictwa miedzi, Obecnie pracują: doc. Ludwik Ciura — kierownik Zakładu
⎯ wykonanie dla Ministerstwa Środowiska opracowania Technologii Przetwórstwa Metali i Stopów, prof. Zbigniew
„Najlepsze Dostępne Techniki (BAT) — wytyczne dla Rdzawski, doc. Jerzy Stobrawa, dr inż. Jan Wesołowski,
branży metali nieżelaznych — produkcja z surowców mgr inż. Witold Malec, prof. Witold Missol, dr Roman Ko-
pierwotnych”. lano, mgr inż. Lucjan Kubica, dr Mariusz Staszewski. mgr
Ważnym elementem działalności Zakładu są usługi po- inż. Marian Czepelak, mgr Norbert Wójcik, dr Aleksandra
miarowe, a potwierdzeniem kompetencji w tej dziedzinie Kolano-Burian.
jest akredytacja laboratorium w zakresie pomiarów emisji OML Skawina: dr inż. Władysław Wężyk — dyrektor Od-
zanieczyszczeń. działu, dr inż. Andrzej Kłyszewski, dr inż. Juliusz Sender-
240
wie żelaza i zastosowanie ich w rozdzielczych transfor-
matorach energetycznych, które poddano eksperymen-
talnej eksploatacji w Polskich Sieciach Energetycznych.
⎯ Technologie wytwarzania rdzeni nanokrystalicznych na
osnowie żelaza dla zastosowań w elektronice i energo-
elektronice.
⎯ Zrealizowanie kompleksowych badań zjawiska anizo-
tropii magnetycznej w stopach amorficznych na osno-
wie kobaltu.
⎯ Technologie wytwarzania lutowi amorficznych na osno-
wie niklu lub miedzi.
Laboratorium Materiałów Szybkoschładzanych stało się
czołowym zespołem w kraju w dziedzinie materiałów
szybkoschładzanych, a w szczególności w zakresie techno-
logii ich wytwarzania oraz zastosowania tych materiałów
Stanowisko odlewu ciągłego w ZPM INMET w praktyce. Wysoka jakość tych prac potwierdzona na licz-
nych konferencjach międzynarodowych, przyczyniła się do
Continuous casting line at ZPM INMET nawiązania współpracy międzynarodowej.
241
dzenia i systemem sterowania wdrożona w Grupie KĘ- twarzane w kraju stopy miedzi i srebra typu: AgCuNi,
TY S.A. — zgłoszona do opatentowania. AgCuSn, AgCuZnSn i AgCuZnNi, o rosnącym eksporcie
⎯ Technologia produkcji taśm ze stopu AlMn platerowa- do USA, spoiwa twarde, srebrowe i bezsrebrowe, bezkad-
nych stopami Al-Si przeznaczonych na chłodnice i kli- mowe, ekologiczne materiały stykowe.
matyzatory samochodowe. Nowym asortymentem produkcji o szybko rosnącym zapo-
Technologia ta została wdrożona i zastosowana w Hucie trzebowaniu są tzw. druty płaszczowe. Są to druty bimeta-
Aluminium KONIN S.A. dla zabezpieczenia dostaw dla lowe o rdzeniu z żelaza armco lub stopu FeNi42 w płaszczu
firm Delphi i VALEO. miedzianym o średnicach 0,2÷0,7mm stosowane jako złą-
⎯ Technologia wyciskania prętów ze stopów AlSiNi (Fe) cza próżnioszczelne szkło-metal, a w rozszerzonym zakre-
wytwarzanych metodą proszkową. Technologia ta zosta- sie wymiarowym ∅ 1,2÷3,0 mm jako druty przeznaczone
ła opracowana i finansowana przez Unię Europejską na kable elektryczne.
w ramach V Ramowego Programu.
⎯ Technologia produkcji blach i taśm głębokotłoczonych Dzień dzisiejszy Instytutu i spojrzenie w przyszłość
dla przemysłu opakowań, wdrożona w ramach moderni-
Instytut Metali Nieżelaznych jest dzisiaj dużym instytu-
zacji Walcowni w Hucie Aluminium KONIN S.A.
tem badawczym, którego działalność ukierunkowana jest na
⎯ W zakresie stopów lekkich na bazie aluminium opracowa-
rozwój technologii i innowacyjność, głównie w przemyśle
no technologię odlewania wlewków systemem thixotro-
metali nieżelaznych. Cechy charakterystyczne IMN:
powym oraz technologie wytwarzania wyrobów metodą
thixoformingu. Uzyskane wyniki dają podstawę do opra- ⎯ Czołowy instytut badawczy w Polsce, o uznanej pozycji
cowania i uruchomienia produkcji wlewków o struktu- w Europie i świecie.
rze rheocast na skalę przemysłową. ⎯ Duży instytut, zatrudniający ponad 420 pracowników
Zaplecze technologiczne Instytutu stanowią Zakłady o przychodach rocznych ponad 100 mln zł/rok.
doświadczalne Instytutu: Oddział IMN w Legnicy oraz Za- ⎯ Prowadzi badania kompleksowe w 9 zakładach badaw-
kład Przetwórstwa Metali INMET-IMN. czych w zakresie wszystkich metali nieżelaznych, szcze-
Zakłady te wdrażają nowe technologie i prowadzą specjali- gólnie Cu, Al, Zn, Pb, Ag, w odniesieniu do takich spe-
styczną produkcję małotonażową. cjalności, jak:
Czołowi pracownicy Oddziału IMN w Legnicy: doc. dr Ry- ⎯ przeróbka rud i innych surowców mineralnych, a także
szard Chamer — Dyrektor Oddziału, mgr inż. Zygmunt surowców wtórnych,
Kurek, mgr inż. Jan Kopeć, inż. Jacek Orski, mgr inż. Fran- ⎯ pirometalurgia,
ciszek Czechowski. ⎯ hydrometalurgia,
Czołowi przetwórcy Zakładu INMET z lat ubiegłych: mgr ⎯ przerób złomów i odpadów,
inż. Feliks Łęgowski, mgr inż. J. Dziemianko, mgr inż. Ma- ⎯ ochrona środowiska,
rian Sadowski, mgr inż. Jan Grzegorczyk, mgr inż. Wło- ⎯ chemia analityczna,
dzimierz Kozera, Wili Jonda, Bronisław Rutkowski. ⎯ przetwórstwo metali,
Obecnie pracują: dr inż. St. Księżarek — dyrektor Zakładu, ⎯ inżynieria materiałowa — nowe materiały.
mgr inż. B. Besztak, K. Kwapień, A. Modrzejewski, mgr ⎯ Instytut I kategorii w ocenie parametrycznej Komitetu
inż. K. Durst, K. Kałużny, W. Odziomek, J. Grabowski, mgr Badań Naukowych.
inż. T. Ciura, A. Łukaszewski. ⎯ Dobra sytuacja ekonomiczno-finansowa.
W Oddziale IMN w Legnicy zagospodarowywane są su-
⎯ Wysokie wskaźniki efektywności badań:
rowce odpadowe z hutnictwa i przetwórstwa metali nieże-
efekty ekonomiczne wdrożeń 2÷3 zł efektów na 1 zł na-
laznych. Podstawowa działalność Oddziału obejmuje:
kładów,
⎯ Produkcję czarnego tlenku miedziowego jako mikro-
okres zwrotu nakładów na nowe technologie 1÷3 lata.
elementu miedzi do pasz i nawozów sztucznych, sprze-
dawanego w całości do państw Unii Europejskiej. ⎯ Centralny ośrodek badawczy przemysłu metali nieże-
⎯ Produkcję mineralnych uzdatniaczy wody pitnej Hydro- laznych — narodowego przemysłu Polski.
cleanit i Aquacleanit wytwarzanych z krajowych kopalin ⎯ Szeroka, dobra współpraca z przedsiębiorstwami metali
dolomitowych i magnezytowych, które znajdują zasto- nieżelaznych.
sowanie do oczyszczania wody pitnej. ⎯ Dobre wyposażenie w aparaturę naukowo-badawczą i in-
⎯ Produkcję materiałów ściernych z odpadowych żużli stalacje do badań pilotowych.
z hutnictwa miedzi. ⎯ Szeroka współpraca międzynarodowa, szczególnie w ra-
IMN Oddział Legnica jako pierwszy w kraju podjął mach Programów Ramowych Unii Europejskiej.
produkcję na skalę przemysłową materiałów ściernych ⎯ Szeroka współpraca z ośrodkami naukowymi i projek-
z żużli pomiedziowych. Ścierniwa te stosowane są do towymi szczególnie:
oczyszczania powierzchni metalowych metodą strumie- ⎯ Akademią Górniczo-Hutniczą — Wydział Metali Nie-
niowo-ścierną dla zabezpieczenia antykorozyjnego. żelaznych,
⎯ Produkcję chlorku cynku, którego odbiorcą są produ- ⎯ Politechniką Śląską,
cenci bateryjek. ⎯ Politechniką Wrocławską,
⎯ Zagospodarowanie odpadowych surowców ołowiono- ⎯ Instytutem Metalurgii i Inżynierii Materiałowej PAN,
śnych. ⎯ Biprometem S.A.,
Zakład Przetwórstwa Metali INMET rozwinął w ostat- ⎯ AMK S.A.
nich latach produkcję szeregu nowych asortymentów high Kluczowe kierunki działań IMN w najbliższych latach:
technology. Wymienić tu należy nowe, dotychczas nie wy- ⎯ Innowacyjność opracowań.
242
Baza badawcza Instytutu
Od lewej: skaningowy mikroskop elektronowy LEO GEMINI 1525 z mikroanalizatorem rentgenowskim ROENTEC,
komputerowo sterowany system do obróbki cieplnej i cieplno-magnetycznej, na dole — spektrometr absorpcji atomowej
Research infrastructure of the IMN
From the left: LEO GEMINI 1525 scanning electron microscope with the ROENTEC X-ray micro-analyser,
computer-controlled system for heat treatment and thermo-magnetic treatment, at the bottom – atomic absorption spectrometer
⎯ Wdrożenia i wysokie efekty ekonomiczne wdrożeń. ⎯ Znaczące zwiększenie specjalistycznej produkcji mało-
⎯ Patenty i licencje. tonażowej Oddziałów i Zakładów Instytutu wraz z wpro-
⎯ Pełne wykorzystanie możliwości wynikających z nowych wadzeniem zmian w strukturze własnościowej — utwo-
ustaw i programów rządowych. rzenie spółek z udziałem IMN.
⎯ Tworzenie konsorcjów o współpracy naukowej i nauko- Najważniejszymi zadaniami dla Instytutu w najbliż-
wo-technicznej z przedsiębiorstwami, wyższymi uczel- szych latach będzie opracowywanie nowych technologii
niami, placówkami PAN, biurami projektowymi i za- i wyrobów na poziomie światowym, wzrost efektywności
kładami budowy maszyn. wdrożeń, dalsze rozszerzanie współpracy z przemysłem
⎯ Znaczące rozszerzenie współpracy z zagranicą i ekspor- metali nieżelaznych i innymi branżami, także rozwój spe-
tu rozwiązań IMN. cjalistycznej produkcji małotonażowej, rozwój potencjału
⎯ Dalsze rozszerzenie potencjału badawczego Instytutu, badawczego Instytutu, w tym nabór nowej kadry badaw-
szczególnie kadrowego poprzez nabór nowych, zdol- czej, wprowadzenie zmian w strategii Instytutu odpowied-
nych pracowników badawczych z kraju i zagranicy. nio do wyzwań współczesnej nauki o globalnej gospodarki.
243
Szanowni Państwo
Drodzy Czytelnicy
Z dniem 12 marca 2007 r., Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych w Polsce objęło
prawnie patronatem czasopismo naukowo-techniczne RUDY I METALE NIEŻELAZNE. Majowy 5 numer
edycji czasopisma ukazuje się w zmienionej oprawie i z logo SITMN. Stało się to dzięki życzliwości Zarządu
SITPH, z którym podpisano stosowne porozumienie. Przytoczę istotne dwa punkty tego porozumienia, a mia-
nowicie:
1. SITPH oświadcza, że na mocy Uchwały Nr 41 Walnego Zgromadzenia Delegatów SNT z dnia 12 czerwca
i Uchwały nr 35 Zarządu SNT z dnia 23 czerwca 1992 r. uzyskało prawo własności czasopisma RUDY
I METALE NIEŻELAZNE.
2. Wobec wyodrębnienia się ze struktur SITPH nowego Stowarzyszenia — SITMN, dotychczasowy właściciel
czasopisma RUDY I METALE NIEŻELAZNE przekazuje prawo własności tego tytułu nowo powstałemu
Stowarzyszeniu.
Oddzielną umowę o współpracy SITMN zawarło z dotychczasowym wydawcą czasopisma — Wydawnic-
twem Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o. w Warszawie.
Po spełnieniu wymienionych formalności — SITMN, pośrednio cała Branża Przemysłu Metali Nieżelaznych
— stała się ponownie pełnoprawnym właścicielem czasopisma RUDY I METALE NIEŻELAZNE.
Czasopismo to istnieje od 1955 r., powołane z inicjatywy Przemysłu Metali Nieżelaznych w Polsce. Było
i jest nośnikiem najnowszych informacji naukowo-technicznych z dziedziny górnictwa, metalurgii i przetwór-
stwa metali nieżelaznych. Stanowiło wsparcie dla rozwoju innowacyjności i kreatywności kadry inżynieryjno-
-technicznej i ekonomicznej, naukowej, jak też studentów. Przyczyniało się tym samym do wyboru właściwych
strategii rozwoju Przedsiębiorstw Branży Metali Nieżelaznych.
W latach 1970÷1980 prenumerata czasopisma przekraczała 2000 egzemplarzy. Potwierdzało to uznanie i mocne
powiązanie tego czasopisma z poszczególnymi Przedsiębiorstwami Metali Nieżelaznych. Obecnie, czasopismo
należy do elity liczących się w kraju w swojej dziedzinie i według obowiązującej w Ministerstwie Nauki
244
i Szkolnictwa Wyższego kategoryzacji (walory naukowe) posiada bardzo wysoką 6-punktową ocenę.
Pomimo tak wysokich walorów użytkowych i ocen, czasopismo napotyka trudności finansowe, głównie ze
względu na niską prenumeratę Przedsiębiorstw Metali Nieżelaznych. Łączna prenumerata na 2007 r. wynosi
tylko 320 egzemplarzy (wobec 2000 egz. w latach siedemdziesiątych), w tym 40 egzemplarzy prenumeruje
IMN Gliwice. Jako pełnoprawni właściciele czasopisma mamy wspólny i solidarny obowiązek zapewnić ko-
rzystne warunki istnienia czasopisma na długie lata. Również dla przyszłych pokoleń. Jest to bowiem jedyne
czasopismo tematycznie związane z naszą Branżą. Dobrze służy promocji Firm Metali Nieżelaznych w kraju
i zagranicą. Dlatego czasopismo powinno docierać do wszystkich ogniw organizacyjnych w Przedsiębiorstwach
Metali Nieżelaznych, jak też Firm współpracujących. Należy dążyć do trzykrotnego zwiększenia prenumeraty
od II półrocza 2007 r. W najbliższym czasie Zarząd SITMN zwróci się do Prezesów Zarządów (Dyrektorów)
z propozycją zawarcia umowy — porozumienia o zamieszczaniu płatnych reklam promujących działalność po-
szczególnych Przedsiębiorstw. Oczekujemy wzrostu liczby artykułów z dziedziny górnictwa, hutnictwa i prze-
twórstwa metali nieżelaznych, jak też uwarunkowań prawno-ekonomicznych.
Do działu „Kronika” powinny trafiać informacje z poszczególnych Kół SITMN o organizowanych impre-
zach, obchodzonych jubileuszach, naradach, sympozjach czy konferencjach. Jako czytelnicy mamy możliwość
wpływania na treść merytoryczną i atrakcyjność naszego czasopisma. Miarą naszego zaangażowania będzie sa-
tysfakcja, że jesteśmy właścicielami dobrego i pożytecznego czasopisma.
4 maja to tradycyjne Święto również Hutniczej Braci naszej Branży Metali Nieżelaznych. Z tej okazji
wszystkim pracownikom Przedsiębiorstw, a szczególnie koleżankom i kolegom z Kół SITMN, składam w imie-
niu Zarządu SITMN i swoim własnym gorące hutnicze życzenia: Życzę, aby dzień ten był radosny, spędzony
w gronie Rodziny, Przyjaciół i był powodem do dumy z przynależności do wspaniałej Hutniczej Rodziny Bran-
ży Metali Nieżelaznych w Polsce.
Prezes SITMN
Dr inż. JÓZEF ZB. SZYMAŃSKI
245
NORBERT KUBACZ Rudy Metale R52 2007 nr 5
BOŻENA SKORUPSKA UKD 669.187.2:622.73:
BARBARA RUDNICKA :669.3:553.43:621-926
OCENA PODATNOŚCI
NA ROZDRABNIANIE ŻUŻLI ZAWIESINOWYCH
PO WSTĘPNEJ REDUKCJI W PIECU ELEKTRYCZNYM
Przedstawiono wyniki procesu kruszenia i mielenia dwóch rodzajów żużli zawiesinowych po częściowej redukcji w piecu
elektrycznym. Wykonano próby kruszenia i mielenia żużli oraz w celach porównawczych —- rudy pochodzącej z rejonu
Polkowice. Wyznaczono podatność obu materiałów na kruszenie i mielenie zgodnie z normą PN-G-04401-1. Stwierdzono,
że w celu osiągnięcia zmielenia żużli, gwarantującego uzyskanie wysokich wskaźników flotacji, wymagane jest prawie dwu-
krotnie wyższe zużycie energii niż dla zmielenia twardej rudy dolomitycznej przerabianej w rejonie Polkowice.
Słowa kluczowe: kruszenie, mielenie, indeks Bonda
In the article the results of grinding and milling process of two types of flash slag after partial reduction in electric furnace
are presented. The tests of grinding and milling of slag and for comparison reason of ore processed in Polkowice plant are
carried out. The grindability of two materials according to PN-G-04401-1 is determined. It was confirmed that in order to
achieve a proper grain size of slag which could guarantee obtaining the good flotation results, nearly twice higher con-
sumption of energy for milling is needed than for milling of hard dolomite ore processed in Polkowice plant.
Keywords: crushing, milling, Bond’s index
Mgr inż. Norbert Kubacz, dr inż. Bożena Skorupska, mgr inż. Barbara Rudnicka — Instytut Metali Nieżelaznych, Zakład Wzbogacania
Surowców Mineralnych i Utylizacji Odpadów, Gliwice.
246
Tablica 1 brze podatne na kruszenie charakteryzują się współczynni-
Podatność żużli i rudy polkowickiej na kruszenie kiem r > 4; średnio podatne r = 3÷4 oraz mało podatne r < 3.
Obliczone współczynniki skruszenia r, będące miarą podat-
Table 1
ności na kruszenie, ujęto w tablicy 1.
Grindability of slags and Polkowice ore Przy zastosowaniu metody uproszczonej, miarą oceny po-
datności na kruszenie jest wychód klasy powyżej 6,3 mm
Podatność w pokruszonym produkcie. Przy wychodzie tej klasy, wy-
Wychód, %
Klasa na kruszenie noszącym poniżej 15 %, ruda jest dobrze podatna na kru-
Materiał ziarnowa według metody
szenie, przy wychodzie od 15 do 30 % — średnio podatna
mm
klasy sumaryczny dokładna uproszczona oraz mało podatna na kruszenie przy wychodzie klasy po-
γg γ + 6,3 mm wyżej 6,3 mm wynoszącym ponad 30 %. Wychody klas
+10,00 3,31 3,31 powyżej 6,3 mm dla poszczególnych żużli i rudy polkowic-
kiej zostały zamieszczone w tablicy 1.
+6,30 22,78 26,09
Podatność na kruszenie badanych żużli chłodzonych
+3,15 21,39 47,48 w kadzi i w dole określona współczynnikiem pokruszenia r
Żużel +2,00 8,94 56,42 i wychodem klasy +6,3 mm jest stosunkowo mało zróżni-
chłodzony 3,05 26,09 cowana. Podkreślić należy, że współczynnik pokruszenia r
w kadzi +1,00 20,67 77,09
dla rudy polkowickiej wynosi 3,35 i jest zbliżony do
+0,50 7,14 84,23 współczynnika r badanych żużli, natomiast wychód klasy
–0,50 15,77 — +6,3 mm wynosi tylko 20,11 %. Na podstawie wykonanej
Σ 100,00 294,62 oceny podatności na kruszenie badane żużle zaliczyć moż-
na do materiałów średnio podatnych na kruszenie.
+10,00 4,40 4,40
+6,30 23,21 27,61 Ocena podatności na mielenie metodą Bonda
+3,15 20,99 48,6
Żużel Znajomość zdolności przemiałowej jest istotnym para-
+2,00 8,59 57,19 metrem, pozwalającym na właściwe zaprojektowanie i ste-
chłodzony 2,99 27,61
w dole +1,00 21,03 78,22 rowanie procesem mielenia. Istnieje wiele metod określenia
+0,50 6,28 84,50 zdolności przemiałowej rud, jednak najbardziej znaną jest
metoda określona przez F. C. Bonda, oparta na trzeciej teorii
–0,50 15,50 —
rozdrabniania. Uogólnieniem parametru zdolności przemia-
Σ 100,00 300,52 łowej jest pojęcie energetycznego wskaźnika pracy. Po
+10,00 1,13 1,13 przeprowadzeniu szeregu doświadczeń w różnych młynach
+6,30 18,98 20,11 przemysłowych, Bond wykazał, że indeks pracy Wi określa
pracę, potrzebną do rozdrobnienia jednej tony materiału do
+3,15 24,94 45,05 wymaganego uziarnienia. Wyniki doświadczeń przemysło-
Ruda +2,00 8,56 53,61 wych pozwoliły Bondowi na opracowanie laboratoryjnej
3,35 20,11
polkowicka +1,00 15,98 69,59 metody wyznaczania indeksu pracy Wi. Dla wyliczenia in-
deksu pracy Bond zaproponował początkowo wzór
+0,50 5,43 75,02
–0,50 24,98 — 16 Pc
Wi = 1,1 ⋅ (3)
Σ 100,00 264,51 G 0,82 100
247
Podany powyżej wzór pozwalający na wyznaczenie Tablica 3
energii niezbędnej dla przeprowadzenia procesu mielenia Wyniki mielenia wstępnie odmiedziowanego żużla
dotyczy młyna o średnicy wewnętrznej 2,44 m. zawiesinowego chłodzonego w kadzi (masa nadawy = 1290 g)
Dla młynów o innych średnicach należy wprowadzić nastę- Table 3
pujące poprawki
Results of milling of partial reduced flash slag cooled
0, 2
in a ladle (mass of feed = 1290 g)
⎛ 2,44 ⎞
Wid = Wi × ⎜ ⎟ , gdy D ≤ 3,81 m (5)
⎝ D ⎠ Ilość frakcji poniżej, g
Współ-
Sito Liczba
Wid = Wi × 0,914, gdy D ≥ 3,81 m (6) wprowa- czynnik
Lp. kontrolne obro- po
dzone mielności
mm tów prze- uzyskane
gdzie w na- G, g/obr.
miale
dawie
Wi — indeks Bonda dla młyna o średnicy wewnętrznej
2,44 m, 1 0,100 100 123,40 71,00 52,40 0,524
D — średnica wewnętrzna młyna, m. 2 690 619,60 6,80 612,80 0,888
Badania podatności na mielenie metodą Bonda wyko-
nano w młynku kulowym o wymiarach wewnętrznych: 3 377 396,30 34,40 362,20 0,960
o średnicy — 305 mm, długości — 305 mm, wypełnionego 4 361 377,00 21,80 355,20 0,984
mielnikami (kulami) o łącznej masie wynoszącej 20,3 kg 5 354 377,30 20,70 356,60 1,007
(∅ 38 mm — 27 szt., ∅ 29 mm — 81 szt., ∅ 19 mm — 201
6 345 362,90 20,80 342,10 0,992
szt.). Opis młynka i sposób przeprowadzenia testu jest
podany w normie PN-G-04404-1. Liczba obrotów młynka 7 351 371,60 20,00 351,60 1,002
jest ustalona i wynosi 70 ±2 obrotów na minutę. Próbkę ba- 1 0,075 100 100,80 52,40 48,40 0,484
daną stanowi 700 cm3 materiału o uziarnieniu poniżej 2 753 532,30 4,10 528,20 0,701
3,15 mm. Po załadowaniu materiału młynek wykonuje
w pierwszym cyklu 100 obrotów, a po zatrzymaniu materiał 3 495 391,50 21,60 369,90 0,747
rozdrobniony jest przesiewany na sicie kontrolnym. Pro- 4 472 381,70 15,90 365,80 0,775
dukt górny (nadsitowy), po uzupełnieniu świeżą nadawą do 5 456 371,30 15,50 355,80 0,780
ilości 700 cm3 kieruje się do młynka, który wykonuje tyle
6 453 369,90 15,10 354,80 0,783
obrotów, aby uzyskać zawrót 250 %. Powtarzanie prób jest
kontynuowane aż do momentu, gdy masa produktu dolnego 7 452 368,10 15,00 353,10 0,781
(podsitowego) liczona na jeden obrót młyna pozostaje 1 0,045 100 69,30 33,40 35,90 0,359
wielkością stałą. Metoda Bonda zakłada przemiał w pozo- 2 1022 475,30 1,80 473,50 0,463
rowanym cyklu zamkniętym, przy czym rolę separatora
3 770 407,10 12,30 394,80 0,513
Tablica 2 4 698 379,20 10,50 368,70 0,528
Analiza ziarnowa wstępnie odmiedziowanych żużli zawiesino- 5 680 362,70 9,80 352,90 0,519
wych i rudy polkowickiej, stanowiących nadawy do mielenia 6 692 362,80 9,40 353,40 0,511
w celu określenia indeksu Bonda
7 703 367,90 9,40 358,50 0,509
Table 2
Grain analysis of partial reduced flash slags and Polkowice
ore providing a feed for milling to determine Bond index spełnia sito kontrolne. Zawrót obiegu 250 % oznacza, że do
młynka należy zawracać 2,5 g nadawy na 1 g produktu. Na-
Żużel
Klasa Ruda stępnie oblicza się masę materiału w gramach dla frakcji
ziarnowa chłodzony chłodzony polkowicka poniżej wielkości oczka sita kontrolnego, którą należy
mm w kadzi w dole
osiągnąć w czasie testu. Powinna ona wynosić 28,6 % (wa-
γ, % Σγ, % γ, % Σγ, % γ, % Σγ, %
ga 700 cm3 wsadu do młynka dzielona przez 3,5, tj. 1 g pro-
3,15÷2,0 18,54 100,00 25,00 100,00 15,96 100,00 duktu + 2,5 g nadziarna) w stosunku do masy nadawy młynka.
2,0÷1,6 7,75 81,46 10,86 75,00 2,04 84,04 Po każdym cyklu przemiału oznacza się współczynnik
1,6÷1,0 25,68 73,71 22,42 64,14 18,03 82,00 mielności G ze wzoru
1,0÷0,5 21,25 48,03 15,66 41,72 13,61 63,97
A
0,5÷0,3 10,27 26,78 8,09 26,06 6,64 50,36 G= (7)
n1
0,3÷0,2 5,47 16,51 4,76 17,97 6,55 43,72
0,2÷0,1 5,54 11,04 5,51 13,21 15,20 37,17 gdzie
0,1÷0,075 1,44 5,50 1,72 7,70 1,72 21,97 G — współczynnik mielności (podatność na mielenie), g/obr.,
0,075÷0,045 1,47 4,06 1,88 5,98 1,79 20,25 A — ilość frakcji poniżej oczka wielkości sita kontrolnego
0,045÷0,035 0,30 2,59 0,48 4,10 3,69 18,46 otrzymana w pierwszym cyklu mielenia, g,
n — liczba obrotów wykonanych przez młynek w pierw-
÷0,035 2,29 2,29 3,62 3,62 14,77 14,77
szym cyklu przemiału.
Σ 100,00 100,00 100,00 Następnie uzupełnia się wsad młynka pierwotną nadawą
248
do początkowej masy odpowiadającej 700 cm3 i kolejno ob- Tablica 5
licza się liczbę obrotów młynka dla następnych cykli prze- Wyniki mielenia rudy polkowickiej (masa nadawy = 1200 g)
miału wg wzoru
Table 5
D−K Results of milling of Polkowice ore (mass of feed = 1200 g)
n2 = (8)
G Ilość frakcji poniżej, g Współ-
Sito Liczba wprowa-
po czynnik
gdzie Lp. kontrolne obro- dzone
prze- uzyskane mielności
n2 — liczba obrotów młynka, mm tów w nada-
miale G, g/obr.
D — ilość materiału, którą ma się uzyskać (28,6 % nada- wie
wy), g, 1 0,100 100 442,0 263,6 178,4 1,784
K — ilość frakcji poniżej wielkości oczka sita kontrolnego, 2 138 245,6 97,1 248,5 1,801
która zostaje wprowadzona do młynka z pierwotną nadawą, g.
Próbę mielności prowadzi się według wyżej podanego 3 148 348,0 75,9 272,1 1,839
schematu, aż do momentu osiągnięcia zbliżonych wartości 4 145 334,9 76,5 258,4 1,782
G. Końcowa wartość współczynnika mielności stanowi pod- 5 151 343,4 73,6 269,8 1,787
stawę do obliczenia indeksu pracy Bonda — Wi.
6 150 344,2 75,4 268,8 1,792
Badania nad oceną podatności na mielenie metodą Bon-
da wykonano dla żużli zawiesinowych wstępnie odmie- 7 149 342,0 75,6 266,4 1,788
dziowanych w piecu elektrycznym, chłodzonych w kadzi 1 0,075 100 380,6 243,0 137,6 1,376
(ok. 4,6 % Cu) i w dole (ok. 5,2 % Cu) oraz dla porównania 2 193 355,5 77,1 278,4 1,442
dla rudy polkowickiej. Składy ziarnowe żużli chłodzonych
w kadzi i w dole oraz rudy polkowickiej o uziarnieniu po- 3 188 343,6 72,0 271,6 1,445
niżej 3,15 mm, stanowiących nadawy do badań według me- 4 189 355,2 69,6 285,6 1,511
tody Bonda, przedstawiono w tablicy 2. Jako sita kontrolne 5 179 348,7 71,9 276,8 1,546
249
Tablica 6
Analiza ziarnowa produktów dolnych przesiewania wstępnie odmiedziowanych żużli zawiesinowych i rudy polkowickiej
dla przemiału poniżej 0,1, 0,075, 0,045 mm
Table 6
Grain analysis of under products of partial reduced flash slags and Polkowice ore, for the fractions below 0,1, 0,075, 0,045
Tablica 7 Podsumowanie
Określenie wskaźnika Bonda
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdza się, że
Table 7 badane żużle charakteryzuje nieco gorsza podatność na kru-
Determination of Bond index szenie w stosunku do rudy dolomitycznej rejonu Polkowi-
Uziarnie- Wielkość Uziarnie- Współ- Wskaźnik ce, natomiast znacznie gorsza na mielenie.
nie sita nie czynnik Bonda Wyliczone wartości współczynników pokruszenia w przy-
Materiał nadawy kontrolnego produktów mielności Wi, padku żużli wynoszą 3,03 i ok. 3, natomiast w przypadku
mielenia G,
N
rudy polkowickiej współczynnik ten wynosi 3,35.
d 80 , μm Pc, μm d 80p , μm g/obr. kWh/Mg
Wyliczone wartości współczynników pokruszenia pozwala-
Żużel 100 89 1,000 20,44 ją na sklasyfikowanie badanych materiałów jako średnio
chłodzony podatnych na kruszenie.
1899 75 63 0,781 21,55
w kadzi
(tabl. 3) 45 40,3 0,510 26,32 W przypadku badań nad podatnością na mielenie
stwierdzono znacznie gorszą podatność żużli aniżeli rudy
Żużel 100 87 1,070 18,60
chłodzony polkowickiej.
2288 75 63 0,847 19,77
w dole Najtwardszym materiałem okazał się żużel chłodzony
(tabl. 4) 45 41 0,549 24,65
w kadzi, dla którego wskaźniki Bonda w zależności od wiel-
Ruda 100 69 1,790 11,12 kości oczka sita kontrolnego wyniosły od 20 do ponad 26
polkowicka 1515 75 55 1,546 11,62 kWh/Mg. Nieco lepszą podatnością na mielenie charaktery-
(tabl. 5) 45 32,5 1,105 12,55 zuje się żużel chłodzony w dole, dla którego wyliczone
wskaźniki Bonda wyniosły od ponad 18 do ok. 25 kWh/Mg.
Wyliczona natomiast podatność na mielenie rudy polkowic-
kiej wynosi w zależności od stopnia zmielenia od 11 do
W tablicy 6 przedstawiono analizę ziarnową produktów 12,6 kWh/Mg.
dolnych ostatniego cyklu mielenia w młynku Bonda wstęp- Zapotrzebowanie na energię potrzebną do zmielenia
nie odmiedziowanych żużli chłodzonych w kadzi i w dole 1 Mg żużla rośnie gwałtownie przy intensyfikacji przemiału
oraz rudy polkowickiej. Na podstawie krzywych składu z uziarnienia poniżej 0,075 mm do uziarnienia poniżej
ziarnowego nadaw do mielenia oraz produktów dolnych 0,045 mm o ok. 4,77÷4,88, natomiast w przypadku rudy
z ostatnich cykli mielenia określono odpowiednio wielkości
N
polkowickiej znacznie wolniej, tj. o ok. 0,93 kWh/Mg.
d 80 i d 80p . Opierając się na tych wielkościach oraz uzyska- Na podstawie wyników badań stwierdza się, że przy
nych współczynnikach mielności G dla badanych żużli i rudy wprowadzaniu metody flotacji do zubożenia żużli zawiesi-
polkowickiej wyliczono według wcześniej podanego wzoru nowych w procesie projektowania układów mielących na-
(4) indeksy pracy Bonda — Wi dla poszczególnych wielko- leży założyć co najmniej dwukrotnie wyższe zużycie ener-
ści sit kontrolnych, co zostało przedstawione w tablicy 7. gii aniżeli dla układów mielenia rudy polkowickiej.
250
Literatura 5. Sprawozdanie IMN nr 5468/II/97, Gliwice 1997.
1. Bond F. C.: Trans. Am. Inst. Min. Eng., 1949, nr 183. 6. Sprawozdanie IMN nr 6254/05, Gliwice 2005.
2. Bond F. C.: Trans. Am. Inst. Min. Eng. 1952, nr 193. 7. Sprawozdanie IMN nr 6216/05, Gliwice 2005.
3. The Theory of Grindability and the Comminution of Binary 8. Tora B.: Wybrane metody badania podatności na mielenie.
Mixtures. Akademia Kiado Budapest 1974. Inżynieria Mineralna 2003, nr 10, s. 3.
4. Chycki A., Skorupska B.: Określenie indeksu pracy Bonda 9. PN-G-04401-1 (2002) Przeróbka rud metali nieżelaznych.
krajowych rud cynkowo-ołowiowych. Rudy Metale, 1993, t. 38, Metody oceny właściwości technologicznych rud. Część 1: Ocena
nr 9. podatności na rozdrabnianie.
CHARAKTERYSTYKI ENERGETYCZNE
PROCESU WYTOPU OŁOWIU
W PIECACH OBROTOWO-WAHADŁOWYCH
Stworzono algorytm określania bilansu cieplnego pieca obrotowo-wahadłowego w dowolnej chwili wytopu oparty na cią-
głej analizie gazów technologicznych, bilansie węgla, tlenu, wodoru oraz stałych równowagi reakcji zachodzących w ga-
zach. Opracowano metodę wprowadzania poprawek w schematach opalania tych pieców opartą na digitalizacji tworzo-
nych charakterystyk.
Słowa kluczowe: piec obrotowo-wahadłowy, opalanie, bilans cieplny, ołów, tlen
An algorithm for the determination of thermal balance in a rotary-rocking furnace during lead smelting, which is based on
continuous analysis of technological gases, the balances for carbon, oxygen and hydrogen and on the analysis of equilib-
rium constants for the reactions occurring in the gases, has been created. Moreover, a method for introducing corrections
to the heating scheme based on digitalisation of the created characteristics has been developed.
Keywords: rotary-rocking furnace, heating, heat balance, lead, oxygen
Mgr inż. Grzegorz Krawiec, dr inż. Ryszard Prajsnar — Instytut Metali Nieżelaznych, Gliwice.
251
leżności od przyjętego podziału czasu. Z uwagi na możli- nH′ 2 pal k
+ Δn′H 2 wsad k = n′H′ 2 spalin k (5)
wość dokładnego ważenia, mierzenia strumieni, pomiaru
parametrów cieplnych (temperatury) substratów i produk-
tów procesu, największą dokładnością charakteryzują się nO′ 2 pal k
+ ΔnO′ 2 wsad k = nO′′ 2 spalin k (6)
bilanse obejmujące cały proces.
Wyodrębnienie w całym procesie technologicznym faz Ze względu na większą liczbę niewiadomych aniżeli
o stałych parametrach ułatwia rozdzielenie poszczególnych równań, do obliczeń chwilowych bilansów dołączono stałą
składników w bilansie cieplnym. Bilans taki obarczony za- równowagi reakcji chemicznej przebiegającej w fazie ga-
łożeniami, chociaż charakteryzuje się mniejszą dokładno-
zowej
ścią w stosunku do bilansu całego procesu, to jednak tylko
w tej formie jest przydatny do sterowania procesem.
(CO) + (H2O) = (H2) + (CO2) (7)
Tworzenie bilansów chwilowych nastręcza najwięcej
problemów. Wymaga zastosowania dodatkowych równań,
np. związanych z równowagą reakcji chemicznych oraz wie- Dla określenia temperatury w osi strugi gazów opusz-
lu założeń, które wymagają weryfikacji. Weryfikacja takich czających piec, potrzebnej do obliczeń stałej równowagi dla
bilansów przebiega na podstawie bilansów fazowych lub powyższej reakcji, algorytm rozszerzono o iteracyjną pro-
bilansu całości procesu. cedurę polegającą na obliczaniu bilansów cieplnych pieca
Proces realizowany w piecach obrotowo-wahadłowych w dowolnej chwili wytopu w całym przedziale czasowym
do przerobu materiałów ołowionośnych zawierających sub- wytopu, sumowaniu tych cząstkowych bilansów i porów-
stancje bitumiczne charakteryzuje się zmieniającym się nywano je z bilansem całego wytopu. Następnie zakładano,
w sposób ciągły zapotrzebowaniem na ciepło oraz tlen. Na- że określony nadmiar ciepła w piecu to dodatkowa entalpia
tomiast sterowanie palnikiem realizowane jest w skończo- spalin. Tę różnicę entalpii przeliczano na różnicę tempera-
nej liczbie nastaw. Do sterowania opalaniem pieców obro- tury gazów technologicznych pomiędzy osią przepływu
towo-wahadłowych niezbędnym jest nie tylko bilansowanie a ścianką, gdzie termopara była umieszczona.
procesu w sposób ciągły, ale też podział na fazy opalania — Podobnie jak w przypadku bilansów węgla, tlenu i wo-
nastawy palnika. doru ogólne równanie bilansu energii przyjmuje postać
252
Charakterystyki energetyczne procesu
(
VO 2 pal (t ) = λ VO 2 min −WSAD (t ) + VO 2 min −GZ (t ) ) (11)
253
uzyskano zmniejszenie zużycia gazu ziemnego o 25 %, zu ziemnego.
a w dwóch następnych poddanych wcześniej optymalizacji Określone poprawki do schematów opalania pieców po-
z użyciem analizatora gazów o 12 %. zwoliły ocenić możliwości zmniejszenia zużycia gazu
ziemnego. W wytopach opalanych procedurą nie modyfi-
Wnioski kowaną zmniejszenie to może osiągnąć 25 %, a w wyto-
Przy zmienności składu chemicznego i wilgotności pach opalanych procedurą zmodyfikowaną (wcześniejsza
wsadu do pieców obrotowo-wahadłowych tworzenie cha- optymalizacja z użyciem analizatora gazów) o 12 %.
rakterystyk energetycznych powinno ułatwić konstruowanie
receptur opalania oraz zmniejszyć jednostkowe zużycie ga Praca wykonana z środków statutowych IMN Gliwice.
Opierając się na doniesieniach literaturowych dokonano analizy możliwości eliminacji dodatku ołowiu w odlewniczych
stopach miedzi przeznaczonych głównie na elementy armatury. Przedstawiono rolę, jaką pełni dodatek ołowiu w stopach
odlewniczych oraz przyczyny konieczności ograniczenia lub eliminacji jego zawartości w tych materiałach. Na podstawie
publikowanych wyników badań i patentów zaprezentowano możliwe sposoby rozwiązania tego problemu oraz scharaktery-
zowano opracowane i wprowadzone do praktyki przemysłowej nowe stopy ekologiczne. Przedstawiono pogląd autorów na
stan zagadnienia i scenariusz jego rozwoju oraz określono potrzeby i kierunki prowadzenia prac badawczo-rozwojowych
w tym obszarze.
Słowa kluczowe: odlewnicze stopy miedzi, mosiądze, brązy, ołów, bizmut, stopy ekologiczne, armatura
Based on literature reports an analysis was made of a possibility of lead elimination from the casting copper alloys de-
signed mainly for fittings. The role played by an addition of lead in the casting alloys and the reasons why its content
should be reduced or fully eliminated from these materials have been presented. Based on the published results and patents
the alternative methods for solving this problem have been described, and new ecological alloys, which have been devel-
oped and implemented into industrial practice, have been characterised. The views of the authors on this question and the
possible scenarios of its future development are presented. The needs and directions of further R&D works, which should
be conducted in this field, have been outlined.
Keywords: casting copper alloys, brasses, bronzes, lead, bismuth, ecological alloys, fittings
Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Beata Cwolek, mgr inż. Witold Malec, mgr inż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych,
Gliwice.
254
Wstęp cujących w warunkach tarcia. Cząstki ołowiu pełnią tu rolę
„awaryjnego” smaru stałego, który w przypadku tarcia su-
Postępujące ograniczenia stosowania szkodliwych dla chego przeciwdziała zatarciu elementów ślizgowych.
zdrowia i środowiska substancji stwarzają konieczność Bardzo istotny jest wpływ ołowiu na własności odlew-
ograniczania zawartości lub całkowitej eliminacji dodatku nicze. Zwiększa on płynność ciekłego metalu i poprawia
ołowiu stopach, w tym także w odlewniczych stopach mie- lejność co pozawala na odlewanie bardziej skomplikowa-
dzi. Aktualnie w Polsce nie wytwarza się odlewniczych nych elementów. Unikatową właściwością jest wypełnianie
stopów miedzi zastępujących stosowane dotąd stopy z do- tworzących się podczas krzepnięcia mikroporów przez cie-
datkiem ołowiu. Wynika to głównie z braku takich potrzeb kły jeszcze ołów, dzięki czemu odlewy charakteryzują się
na krajowym rynku stopów odlewniczych, który jednak, jak znacznie lepszą szczelnością. Dlatego w wielu stopach od-
wskazują liczne przesłanki, będzie zmuszony w nieodległej lewniczych dodatek ołowiu sięga 8 %.
przyszłości stosować, przynajmniej na niektóre wyroby Istotne znaczenie ma także stosunkowo niska cena oło-
stopy bez dodatku ołowiu. wiu i jego duża podaż.
Istniejące w tym obszarze rozwiązania nie są satysfak-
cjonujące, stąd też celowość prowadzenia dalszych prac Przyczyny konieczności eliminacji ołowiu
zmierzających do opracowania nowych materiałów, o lep-
szych zespołach właściwości technicznych, technologicz- Potrzeba eliminacji stopów miedzi zawierającej ołów
nych i użytkowych. Prace takie podjęto także w Instytucie wynika z dwu zasadniczych przesłanek, związanych z emi-
Metali Nieżelaznych w Gliwicach, a niniejsza publikacja sją tego pierwiastka do środowiska. Pierwsza i najważniej-
stanowi ich część. Przedstawiona analiza możliwości elimi- sza wynika z powszechnego stosowania tych materiałów na
nacji ołowiu w odlewniczych stopach miedzi miała na celu elementy instalacji wodnych, w tym także do wody prze-
określenie potrzeb i kierunków prowadzenia prac badaw- znaczonej do spożycia. Druga wiąże się z emisją, głównie
czo-rozwojowych w tym zakresie. par i pyłów, podczas procesu wytwarzania i dalszej obróbki
wyrobów ze stopów zawierających dodatek ołowiu.
Rola ołowiu w odlewniczych stopach miedzi Postępujące ograniczenia w zakresie czystości wody
przeznaczonej do spożycia przez ludzi spowodowały przyję-
Dodatek ołowiu w odlewniczych stopach miedzi stoso- cie coraz ostrzejszych wymagań jakościowych i co za tym
wany jest powszechnie od wielu lat. Obecnie duża liczba idzie zwróciły uwagę na elementy instalacji wykonane ze
normowanych gatunków stopów odlewniczych [1] zawiera stopów miedzi, zawierających dodatek ołowiu. W efekcie
ten dodatek (16 gatunków z 40 ujętych w aktualnej normie) w 1986 r. Kongres USA wprowadził zmiany w obowiązują-
w ilości sięgającej, w skrajnym przypadku niektórych sto- cym w zakresie wody pitnej ustawodawstwie (tzw. Safe
pów łożyskowych, do 23 % Pb. Długoletnia tradycja i prak- Drinking Water Act — SWDA), które łącznie z kolejną
tyka stosowania tych stopów obejmuje także elementy insta- zmianą z 1996 r., ograniczyły rodzaje materiałów stosowanych
lacyjne, ponieważ charakteryzują się one bardzo korzyst- na elementy instalacji wodociągowych wody przeznaczonej
nym zespołem własności. Należą do nich przede wszyst- do spożycia do materiałów bezołowiowych (lead-free).
kim: Znaczenie tego terminu (lead-free) w rozumieniu SWDA
⎯ dobra odporność korozyjna w środowisku wodnym, zdefiniowano następująco:
⎯ odpowiednio wysokie własności wytrzymałościowe dla ⎯ luty i topniki stosowane w połączeniach nie mogą za-
pracy przy normalnie stosowanych ciśnieniach, wierać więcej niż 0,2 % Pb,
⎯ łatwość odlewania, ⎯ rury, łączniki i inne elementy armatury nie mogą zawie-
⎯ dobra obrabialność mechaniczna. rać więcej niż 8 % Pb.
Pozwala to na wytwarzanie armatury domowych wod- Dodatkowo wprowadzono wymaganie opracowania normy
nych sieci instalacyjnych przy relatywnie niskich kosztach wprowadzającej postanowienia SWDA, a dotyczącej łącz-
ich wytwarzania. Należy przy tym pokreślić, że stopy mie- ników i innego osprzętu armaturowego.
dzi charakteryzują się unikalnymi właściwościami bakterio- Efektem tych zmian było opracowanie i wprowadzenie
statycznymi w stosunku do szeregu mikroorganizmów, co przez National Sanitation Foundation (NFS) w 1994 r.
szczególnie predysponuje je do zastosowań w obiektach normy NSF Standard 61. Norma ta przyjęła jako kryterium
użyteczności publicznej. „bezołowiowości” ilość ołowiu wypłukiwanego do wody
Jak powszechnie wiadomo, ołów praktycznie nie roz- z danego elementu oraz określiła sposoby oceny i certyfi-
puszcza się w miedzi ani jej stopach, tworząc w stanie sta- kacji wyrobów w tym zakresie. Określa to rozdział 9, który
łym wydzielenia. Ta morfologia mikrostruktury stopów Cu opisuje sposoby badań i kryteria oceny wyrobów spełniają-
zawierających ołów jest w konsekwencji przyczyną dobrej cych warunek „bezołowiowości” (lead-free). Stąd też od
łamliwości wiórów przy obróbce skrawaniem, co jest szcze- 6 sierpnia 1998 r. nielegalne jest wprowadzanie do obrotu
gólnie ważne przy dużych prędkościach skrawania. Równie handlowego w USA elementów armatury, które nie są zgod-
istotne jest działanie cząsteczek ołowiu jako swoistego ne z NSF Standard 61.
smaru stałego, co ułatwia obróbkę mechaniczną i powoduje Należy podkreślić, że obowiązujące w USA akty prawne
zmniejszenie sił skrawania i zużycia narzędzi. Dlatego wraz nie określają gatunków odlewniczych stopów miedzi do-
ze wzrostem zawartości ołowiu w stopach polepsza się ich puszczonych do stosowania do produkcji elementów arma-
skrawalność. Efekt ten jest widoczny do zawartości ok. 3 % tury (poza ogólnym kryterium podanym powyżej). Wyma-
Pb. Większe dodatki nie powodują już dalszego polepszenia gają jedynie, aby gotowe wyroby posiadały certyfikat, że są
skrawalności, natomiast obniżają własności mechaniczne. zgodne z NSF Standard 61, rozdział 9. W praktyce oznacza
Drugą istotną cechą stopów zawierających ołów są do- to, że nie wprowadzają one, w warunkach określonych w
bre własności ślizgowe wykorzystywane w elementach pra- procedurze badania, do wody ołowiu w ilości większej niż
255
15 ppb. Podane powyżej ograniczenia są dość restrykcyjne, ⎯ wprowadzenia innych odlewniczych stopów miedzi, któ-
lecz pomimo różnych oporów zostały przyjęte przez re zastąpiłyby stosowane obecnie stopy zawierające ołów,
wszystkie stany USA, przy czym Kalifornia wprowadziła ⎯ zastosowania dodatkowych zabiegów technologicznych
jeszcze ostrzejsze wymagania. w trakcie wytwarzania wyrobów, które ograniczyłyby
Obowiązujące w USA ograniczenia w handlu nie zabra- emisję ołowiu.
niają używania dotąd powszechnie stosowanych materia- Analiza doniesień literaturowych wskazuje, że prace ba-
łów. Dlatego według informacji podawanych np. przez dawczo-rozwojowe prowadzone są we wszystkich wymie-
CDA [2], w dalszym ciągu na elementy armatury stosowane nionych powyżej obszarach.
są stopy C34000 (dop. zaw. Pb — 1,5 %), C34500 (dop. zaw.
Pb — 2,5 %), C35300 (dop. zaw. Pb — 2,5 %), C36000 Zastąpienie dodatku ołowiu
(dop. zaw. Pb — 3,5 %), C37700 (dop. zaw. Pb — 3,5 %), innym pierwiastkiem stopowym
C83800 (dop. zaw. Pb — 7,0 %), C85200 (dop. zaw. Pb —
3,8 %) pod warunkiem, że wykonane z nich wyroby speł- Prace poświęcone zastosowaniu w miejsce dodatku
niają wymagania NFS Standard 61. ołowiu innego pierwiastka były szeroko prowadzone w wielu
Pomimo że omówione ograniczenia dotyczą USA, to krajach, począwszy od końca lat osiemdziesiątych ubiegłe-
jednak mają one zasadnicze znaczenie również dla produ- go wieku. Poszukiwania te zostały skupione w głównej
centów armatury jak i wytwórców stopów odlewniczych mierze na bizmucie. Wynika to z następujących wstępnych
w postaci gąsek w Europie. Wynika to z zarówno z bardzo kryteriów, które potencjalny zamiennik ołowiu powinien
intensywnej wymiany handlowej z USA, jak i coraz po- spełnić, aby jego zastosowanie było efektywne:
wszechniejszym przyjmowaniem tych standardów przez in- ⎯ dobra rozpuszczalność w miedzi w stanie ciekłym,
ne kraje. ⎯ mała rozpuszczalność w miedzi w stanie stałym,
Również w Europie wprowadzono ograniczenia w zakre- ⎯ niższa temperatura topnienia od miedzi,
sie dopuszczalnej ilości ołowiu w wodzie pitnej. Obecnie ⎯ występowanie niskotopliwej eutektyki (monotektyki),
w Unii Europejskiej obowiązuje dyrektywa 98/83/EC [3], ⎯ brak tworzenia w układzie z miedzią związków mię-
która od 1 stycznia 2006 r. ogranicza dopuszczalną zawar- dzymetalicznych,
tość ołowiu w wodzie przeznaczonej do spożycia do 25 μg/l. ⎯ dostępność i relatywnie niska cena.
Jednocześnie dopuszczalna zawartość selenu wynosi 10 μg/l, W świetle powyższych ograniczeń analiza możliwości
a zawartość miedzi 2 mg/l. Dyrektywa ta przewiduje wpro- zastosowania innych niż Pb pierwiastków wskazuje [5], że
wadzenie od 2013 r. dalszych ograniczeń zawartości ołowiu kryteria te są spełnione przez ołów, rtęć, bizmut oraz
do 10 μg/l. Postanowienia te zostały wdrożone w zakres re- w mniejszym stopniu siarkę, selen oraz tellur. Ze względu
gulacji Ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbio- na silną toksyczność rtęć nie może być zastosowana na te
rowym odprowadzeniu ścieków [4]. Zatem obowiązujące cele, natomiast selen, tellur jak i siarka są stosowane jako
dodatki polepszające skrawalność.
u nas ograniczenia są na razie znacznie mniej restrykcyjne.
Bizmut nie był stosowany w stopach miedzi jako dodatek
Jak wspomniano wcześniej, ograniczenie zawartości
stopowy ze względu na powodowanie kruchości. W więk-
ołowiu przechodzącego do wody w trakcie eksploatacji in-
szości stopów był traktowany jako zanieczyszczenie szcze-
stalacji jest tylko jedną z przeszkód stosowania stopów za- gólnie szkodliwe i jego zawartość była ograniczana do bar-
wierających ołów. Należy pamiętać, że podczas procesu to- dzo niskiego poziomu. Podjęte badania możliwości zasto-
pienia i odlewania występuje silna emisja ołowiu do powie- sowania dodatku bizmutu wykazały, że w niektórych sto-
trza, co również jest przedmiotem dość restrykcyjnych pach możliwe jest częściowe lub całkowite zastąpienie
ograniczeń, jak również tworzą się zanieczyszczone oło- dodatku Pb przez Bi (brąz CuZn7Sn3,5Bi2) [6] uzyskując
wiem odpady (np. masy formierskie). Podobnie wszystkie materiał o dobrej skrawalności i jednocześnie wystarczają-
złomy zawierające dodatek ołowiu mogą być w przyszłości co wysokich własnościach plastycznych po odlewaniu.
traktowane jako odpady niebezpieczne i podlegać specjal- Dodatek bizmutu w miedzi wskutek segregacji do gra-
nym rygorom składowania i przerobu. nic ziarn prowadzi do utworzenia bardzo cienkiej warstew-
Przedstawione powyżej względy były przyczyną podję- ki Bi na ich powierzchni i w efekcie powoduje ich znaczące
cia zarówno w USA, jak i w wielu innych krajach inten- osłabienie i kruchość materiału, co jest szczególnie istotne
sywnych badań zmierzających do rozwiązania problemu podczas przeróbki plastycznej na gorąco. Obniżenie pla-
wytwarzania elementów armatury z materiałów nie zawie- styczności miedzi może występować już przy bardzo małej
rających ołowiu. zawartości bizmutu (ok. 0,001 %). Występowanie segrega-
cji i tworzenie bardzo cienkiej warstewki Bi zostało po-
Możliwości rozwiązania problemu twierdzone metodą spektroskopii Augera, a ostatnio także
wykonanymi pomiarami ilościowymi [7].
Rozwiązanie problemu drastycznego ograniczenia emi- Dalsze badania prowadzone na stopach miedzi, zawiera-
sji ołowiu do środowiska (w odniesieniu do wody pitnej jak jących dodatek bizmutu wykazały, że zastosowanie niektó-
i do atmosfery podczas produkcji wyrobów) może być zreali- rych pierwiastków sprawia, że bizmut zamiast tworzyć
zowane na drodze zróżnicowanych działań, a mianowicie: cienką warstewkę na granicach ziarn występuje w postaci
⎯ opracowania stopów miedzi, w których dodatek ołowiu sferoidalnych cząstek równomiernie rozłożonych w osno-
zostałby zastąpiony dodatkiem innego pierwiastka, o dzia- wie, podobnie jak ołów. Stwierdzono, że taka morfologia
łaniu analogicznym jak Pb, wydzieleń Bi jest obecna w stopach zawierających większe
⎯ znaczącego obniżenia zawartości ołowiu w stosowa- ilości cynku, cyny, fosforu, indu. Dlatego stop opracowany
nych stopach miedzi zawierających ołów, przy zacho- przez Rushtona [6] nie wykazywał nadmiernej kruchości,
waniu wymaganych charakterystyk użytkowych, a korzystna dyspersja cząstek Bi ułatwiała obróbkę mecha-
256
niczną materiału. ści odlewniczych.
Wyniki badań brązu CuSn3Zn8 z dodatkiem Bi i Pb Prowadzone w wielu ośrodkach naukowo-badawczych
zamieszczone w pracy [8] wskazują na duże podobieństwo badania możliwości zastąpienia dodatku ołowiu bizmutem
zarówno mikrostruktury, jak i własności obu tych materia- doprowadziły do opracowania szeregu komercyjnych od-
łów, a tym samym możliwość pełnego zastąpienia dodatku lewniczych stopów miedzi zawierających dodatek bizmutu.
ołowiu bizmutem. Stopy te, pod względem zawartości stosowanych dodatków
Również wyniki porównawczych badań wpływu dodat- modyfikujących rozłożenie Bi w mikrostrukturze, można
ków zastępujących ołów, a mianowicie Bi, Te, In, Sn, Sb podzielić na trzy grupy:
w mosiądzu odlewniczym typu MOA [9] wskazują, że wpływ ⎯ Bi + dodatki P, In, Sn,
dodatków Bi i Te na skrawalność tego mosiądzu jest po- ⎯ Bi + miszmetal,
równywalny z działaniem ołowiu. Także badania wpływu ⎯ Bi + Se.
bizmutu w mosiądzach CuZn10 i CuZn40, a także czystej
miedzi [10] wykazały, że problem dobrej zwilżalności gra-
Stopy miedzi z dodatkiem Bi
nic ziarn przez fazę bogatą w bizmut może zostać znacznie
o r a z P, I n , S n
ograniczony lub wyeliminowany dzięki zastosowaniu do-
datków modyfikujących, a w przypadku mosiądzów dzięki Badania poświęcone problemowi polepszenia własności
wyższym zawartościom cynku. plastycznych stopów miedzi, zawierających bizmut miały
Badania przeprowadzone dla stopów CuZn39Pb2 na celu głównie zmianę morfologii występowania wtrąceń
i CuZn39Bi2 [11] również potwierdziły możliwość zastoso- Bi w kierunku ich sferoidyzacji. Wykazały one, że przy za-
wania dodatku Bi w miejsce ołowiu przy czym stwierdzo-
stosowaniu niektórych dodatków stopowych możliwe jest
no, że powoduje on także polepszenie własności mecha-
uzyskanie znacznie wyższych własności plastycznych, za-
nicznych i skrawalności oraz umożliwia uzyskanie bardziej
równo w temperaturze otoczenia, jak i w temperaturach
drobnoziarnistych mikrostruktur odlewów. Jednocześnie
odnotowano znacząco gorszą lejność mosiądzu z bizmutem. podwyższonych. Najbardziej efektywne w tym zakresie
Podobne wyniki dotyczące pogorszenia lejności w mosią- okazały się dodatki fosforu, indu, cyny, cynku [13, 14].
dzach zawierających Bi, w porównaniu z mosiądzem oło- Wzrost plastyczności był na tyle znaczący, że opracowano
wiowym, odnotowano w pracy [12]. szereg stopów zawierających dodatek bizmutu przeznaczo-
Wyniki te wskazują, że dodatek bizmutu w mosiądzach nych do przeróbki plastycznej.
odlewniczych może zastąpić ołów przy zachowaniu dobrej W przypadku stopów odlewniczych tak duża podatność
skrawalności i własności mechanicznych ale jednocześnie do przeróbki plastycznej, w szczególności na gorąco, nie
należy liczyć się ze zdecydowanym pogorszeniem własno- jest konieczna. Dlatego w niniejszej publikacji nie omó-
Tablica 1
Skład chemiczny stopów z grupy FEDERALLOYS® , % m/m [19]
Table 1
®
Chemical composition of FEDERALLOYS , % m/m [19]
Stop Cu Sn Zn Bi Inne
FEDERALLOY I (Original) C89837 84,0÷88,0 3,0÷4,0 6,0÷10,0 0,70÷1,2 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (836 Version) C89833 87,0÷91,0 4,0÷6,0 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (836 Version) Zero Pb 87,0÷91,0 4,0÷6,0 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (833 Version) 92,0÷94,0 1,0÷2,0 2,0÷6,0 1,2÷1,7 —
FEDERALLOY I (844 Version) C89831 87,0÷91,0 2,7÷3,7 2,0÷4,0 2,7÷3,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY I (844 Modified) C89844 83,0÷86,0 3,0÷5,0 7,0÷10,0 2,0÷4,0 —
FEDERALLOY I (848-A Version) 77,0÷79,0 3,0÷4,0 15,5÷17,5 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (922 Version) reszta 5,75÷6,50 3,0÷5,0 1,0÷1,75 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (927 Version) reszta 9,0÷11,0 - 1,0÷2,0 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY II (255 Ingot Version) reszta 5,0÷6,0 3,5÷4,5 1,7÷2,7 P 0,010÷0,016
FEDERALLOY III (932 Version) 85,0÷89,0 6,0÷7,5 2,0÷4,0 1,7÷2,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (937 Version) 84,0÷88,0 9,0÷11,0 — 2,7÷3,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (938 Version) reszta 6,0÷8,0 — 3,7÷4,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY III (945 Version) 86,0÷90,0 6,0÷8,0 — 3,7÷4,7 Ni 0,50÷1,0
FEDERALLOY IV (B1 Sand Cast Version) 60,0÷63,0 0,50÷1,50 reszta 0,75÷1,5 Al 0,50÷0,75
FEDERALLOY IV (B2 Perm. Mold Version) 59,5÷60,5 — reszta 0,75÷1,5 Al 0,50÷0,75
FEDERALLOY V(973 Version) 63,0÷67,0 1,50÷3,0 13,0÷17,0 1,0÷2,0 Ni 11,0÷14,0
FEDERALLOY V (974 Version) 58,0÷61,0 2,50÷4,50 reszta 0,75÷1,0 Ni 16,0÷17,0
FEDERALLOY V (976 Version) reszta 3,50÷4,50 3,0÷9,0 0,75÷1,0 Ni 19,0÷21,5
257
wiono szerzej tych materiałów. — odpowiednikami zawierającymi dodatek ołowiu.
Według materiałów rozpowszechnianych przez produ-
Stopy miedzi z dodatkiem Bi centa tych stopów [19] zawierają one poniżej 0,10 % oło-
oraz miszmetalem — Federalloys wiu, mają charakterystyki techniczno-technologiczne zbli-
żone do stosowanych dotąd stopów zawierających ołów,
Grupa bezołowiowych stopów miedzi zawierająca do- odznaczają się lepszą niż stopy zawierające Pb jednorodno-
datek bizmutu oraz jako modyfikator dodatek miszmetalu ścią mikrostruktury, wykazują bardzo dobrą podatność przy
została opracowana i opatentowana w USA przez Singh’a zabiegach mechanicznego szlifowania, polerowania oraz
[15÷18] i wprowadzona na rynek pod handlową nazwą Fe- pokrywania galwanicznego powłokami. Dlatego też mogą
deralloy przez Federal Metal Company, USA. Grupa ta być, bez wprowadzania istotnych zmian, stosowane zamiast
obejmuje przeszło 15 stopów (zarówno brązów, jak i mosią- stopów zawierających ołów na tych samych liniach techno-
dzów), które obecnie są stosunkowo szeroko rozpowszech- logicznych.
nione zarówno w USA, jak i innych krajach. Odpowiednie
własności mechaniczne i skrawalność uzyskiwane są dzięki Stopy miedzi z dodatkiem Bi
dodatkowi bizmutu z jednoczesnym modyfikatorem w po- oraz selenu — SeBiLoys (EnviroBrasses)
staci miszmetalu lub ekwiwalentnej domieszki metali ziem
rzadkich. W tablicy 1 zestawiono składy chemiczne stopów Osobną grupę materiałów stanowią stopy miedzi, w któ-
z grupy Federalloys, natomiast w tablicy 2 podano typowe rych jednocześnie zastosowano dodatek bizmutu i selenu.
własności mechaniczne odlewów w porównaniu ze stopami Stopy te są owocem rozległego programu badawczego, zre-
alizowanego przez konsorcjum kierowane przez American
Tablica 2 Foundry Society, w reakcji na wprowadzenie w USA ogra-
Typowe własności mechaniczne odlewów (formy piaskowe) niczeń w zakresie zawartości ołowiu w wodzie [20]. Znala-
wybranych stopów z grupy FEDERALLOYS® i stopów — zły komercyjne zastosowanie w postaci grupy stopów okre-
odpowiedników zawierających ołów [19] i wg CDA Data
ślanych początkowo mianem SeBiLoy, a obecnie występu-
Table 2 jących pod nazwą handlową EnviroBrass. Jednoczesne za-
Typical mechanical properties of the casts (sand mould) stosowanie dodatków Bi i Se wynika z faktu, że ich
from selected Federalloys® and their lead-containing korzystny wpływ na skrawalność materiału jest silniejszy
substitutes, acc. to [19] and CDA Data niż suma oddziaływań bizmutu i selenu osobno [21, 22].
Skra Bizmut hamuje wymywanie selenu do wody, co jest szcze-
wal- Rm Rt0,5 A50 mm HB gólnie ważne ze względu na szkodliwość tego pierwiastka
Stop ność*) i ograniczenia jego zawartości w wodzie pitnej. Wykorzy-
% MPa MPa % stując korzystne oddziaływanie tych dodatków stopowych,
FEDERALLOY I C89837 66 258 119 32 60
opracowano również inne gatunki stopów odlewniczych
[23, 24].
FEDERALLOY I-836
81 258 119 28 60 Wprowadzanie selenu jako dodatku stopowego podczas
C89833
CDA C83600
produkcji stopów powoduje tworzenie toksycznych dymów.
84 255 117 30 60 Korzystniejsze okazało się wprowadzanie go do kąpieli
(Cu85Sn5Pb5Zn5)
FEDERALLOY I-844 w postaci selenku bizmutu [25, 26], który jest produkowany
85 237 105 20 55 przez firmę Asarco specjalnie jako dodatek do wytwarzania
C89831
FEDERALLOY I-844 stopów EnviroBrass.
70 234 103 30 55
Mod-C89844 Do grupy stopów EnviroBrass należą trzy stopy odlew-
CDA 844 (Cu81Sn3Pb7Zn9) 90 234 103 26 55 nicze (tabl. 3), z których dwa pierwsze to brązy zawierające
FEDERALLOY III-932 oprócz Bi i Se dodatkowo cynk i cynę, natomiast trzeci stop
70 244 126 20 65
C89835 to mosiądz zawierający dodatkowo cynę i aluminium. Wła-
CDA 932 (Cu83Sn7Pb7Zn3) 70 241 124 20 65 sności mechaniczne odlewów z tych materiałów przedsta-
FEDERALLOY III-937 wiono w tablicy 4.
80 244 126 20 73
C89325
Próby zastosowania dodatku grafitu
CDA 937 (Cu80Sn10Pb10) 80 241 124 20 60
*) skrawalność w odniesieniu do mosiądzu automatowego CDA 36000 Pierwiastkiem, który mógłby z powodzeniem zastąpić
Tablica 3
Skład chemiczny stopów z grupy EnviroBrass , % m/m [27]
Table 3
Chemical composition of the alloys from the EnviroBrass group, % m/m [27]
Stop Cu Sn Zn Bi Se Al
EnviroBrass I 86,0÷88,0 4,0÷6,0 4,0÷6,0 0,5÷1,5 0,35÷0,75 0,005
EnviroBrass II 85,0÷87,0 5,0÷6,0 4,0÷6,0 1,6÷2,2 0,8÷1,1 0,005
EnviroBrass III 58,0÷64,0 0,1÷1,2 32,0÷38,0 0,6÷1,2 0,01÷0,1 0,1÷0,6
258
Tablica 4 podatnością do powierzchniowej obróbki wykańczającej
Typowe własności mechaniczne odlewów (formy piaskowe) (szlifowanie, polerowanie, nieco słabsza adhezja nakładanych
stopów z grupy EnviroBrass [27] galwanicznie powłok). Wadą zamiennych stopów CuZnSi
Table 4 jest zdecydowanie wyższa cena, wynikająca głównie z bra-
ku tanich złomów możliwych do wykorzystania w ich pro-
Typical mechanical properties of the casts (sand mould)
dukcji.
from the EnviroBrass alloys [27]
Bardziej szczegółowa analiza uwzględniająca wpływ
dalszych dodatków (P, Al, As, Ni) na własności stopu
Skra-
wal- Rm Rt0,5 A50 mm HB CuZn15Si4 [35] wykazała możliwość istotnej poprawy lej-
Stop ność*) ności tego mosiądzu oraz potwierdziła gorszą skrawalność
w porównaniu do CuSn5Zn5Pb5. Na podkreślenie zasługu-
% MPa MPa % je fakt znacznie lepszej odporności na odcynkowanie sto-
EnviroBrass I (C89510) 75 210 135 10 37 pów zawierających krzem, w porównaniu do mosiądzów
EnviroBrass II (C89520) 85 210 140 10 54 ołowiowych, a także dobrej szczelności wykonanych odle-
EnviroBrass III (C89550) 75 330 200 8 –
wów.
Zastosowanie mosiądzów zawierających krzem, szcze-
C83600 (Cu85Sn5Pb5Zn5) 84 255 117 30 60
gólnie z przeznaczeniem na łożyska ślizgowe, dotyczy z re-
C84400 (Cu81Sn3Pb7Zn9) 90 234 103 26 55 guły materiałów o bardziej złożonym składzie chemicznym,
*) skrawalność w odniesieniu do mosiądzu automatowego CDA 36000 np. [36, 37] i nie jest ograniczone jedynie do stopów od-
lewniczych. Często na te cele stosuje się gatunki, które
ołów jest węgiel w postaci grafitu. Ponieważ węgiel nie jest również z powodzeniem można przerabiać plastycznie na
zwilżalny przez miedź, uzyskanie kompozytu miedź-grafit gorąco [38, 39], a zastosowanie obróbki cieplnej sprawia,
jest technologicznie trudne. Prowadzone w tym kierunku że istnieje możliwość regulacji w pewnym zakresie ich
prace [28÷30] jak dotąd nie dały pozytywnych wyników własności materiałowych i mikrostruktury [40].
mogących znaleźć szersze wykorzystanie w produkcji sto- Przykładem mosiądzu krzemowego opracowanego
pów odlewniczych. Węgiel nie jest toksyczny, nie rozpusz- (przez firmę Sambo Alloy Co. Ltd — Japonia) i wprowadzo-
cza się w wodzie, a jego cząstki podobnie jak ołów ko- nego do handlu w ostatnich latach jest mosiądz EcoBrass
rzystnie wpływają na skrawalność. Również własności ło- [41], który produkowany jest zarówno jako stop odlewniczy
żyskowe takich materiałów są interesujące [31] i wskazują w postaci gąsek, jak i w formie wyrobów przerobionych
na możliwość ich zastosowania na łożyska ślizgowe. plastycznie. Charakteryzuje się on bardzo dobrą lejnością
(zdecydowanie większą od lejności CuSn5Zn5Pb5), wyso-
Stopy o obniżonej zawartości ołowiu ką wytrzymałością, korzystną skrawalnością (dzięki obec-
ności w mikrostrukturze faz Cu8Zn2Si oraz Cu4ZnSi wy-
Wykonane przez Staleya i Daviesa badania [32] wyka- stępujących w osnowie fazy α), bardzo dobrą odpornością
zały, że w przypadku odlewów piaskowych i kokilowych na odcynkowanie oraz na korozję naprężeniową, a ponadto
wykonanych z brązów typu CuPb5Sn5Zn5 można obniżyć dobrą podatnością do przeróbki plastycznej na gorąco
zawartość Pb do 2 %. Dalsze obniżanie zawartości ołowiu i związaną z nią odpornością na tworzenie pęknięć w odle-
wymagałoby istotnych zmian technologicznych podczas wach podczas studzenia. Własności te umożliwiają stoso-
procesu odlewania.
Natomiast możliwe jest opłacalne wytwarzanie elementów Tablica 5
armatury z prasówki lub odkuwek mosiężnych wykonanych Skład chemiczny i podstawowe własności
z materiału zawierającego 0,5 % ołowiu pod warunkiem mosiądzu krzemowego EcoBrass [41, 42]
odpowiedniego doboru warunków skrawania, materiałów
stosowanych na narzędzia skrawające oraz geometrię sa- Table 5
mych narzędzi. Chemical composition and main properties
of the Ecobrass alloy with silicon [41, 42]
Stopy bezołowiowe i bez dodatku bizmutu
(mosiądze i brązy krzemowe) EcoBrass EcoBrass
(C87850) (C69300)
Własność
W wyniku poszukiwań stopów, które mogłyby zastąpić wyroby wyciskane
brązy i mosiądze zawierające ołów skierowano uwagę na odlewy
i ciągnione
stopy zawierające krzem. Na fakt, że mosiądz krzemowy
Skład chemiczny, % m/m:
CuZn14Si4 prawdopodobnie może być alternatywnym ma-
miedź 74,0÷78,0 73,0÷77,0
teriałem w stosunku do CuSn5Zn5Pb5 zwrócono uwagę już
w publikacji wyników pracy [32]. Bardziej kompleksowe krzem 2,7÷3,4 2,7÷3,4
badania [33, 34], zmierzające do określenia alternatywnych fosfor 0,05÷0,20 0,04÷0,15
stopów za brąz CuZn5Sn5Pb5 i CuZn9Sn3Pb7, wykazały cynk reszta reszta
również, że możliwe jest ich zastosowanie jako zamienni- Rm 414 MPa > 530 MPa
ków brązów krzemowych typu CuZn5,5Si4,5 i CuZn14Si4. Rp0,2 165 MPa > 300MPa
Jak stwierdzono, stopy te mają porównywalne wartości lej-
A50 mm 22 % 20 %
ności, wyższą twardość i wytrzymałość, nieco gorszą lecz
akceptowalną skrawalność, porównywalną odporność koro- Indeks skrawalności
70 % 80 %
zyjną, gorszą lutowność. Odznaczają się stosunkowo dobrą (CuZn39Pb3 = 100 %)
259
wanie tego stopu na elementy armatury do wody, w tym armaturowych Ford Meter Box Company, Inc.) i według
także pitnej, wykonywane zarówno z wsadu odlewanego zamieszczanych wyników badań [53] są wykorzystywane
jak i z wyrobów przerabianych plastycznie. w produkcji z dobrym skutkiem.
W tym miejscu należy także wspomnieć o interesują- Rozwiązanie takie jest szczególnie interesujące, bowiem
cych pracach wykonanych w ostatnich latach na Politechni- wiele źródeł wskazuje na fakt, że wymywanie ołowiu do
ce Śląskiej [43÷49] dotyczących badań wpływu i wzajem- wody ze stopów miedzi przebiega bardzo intensywnie na
nego oddziaływania dodatków Fe, Si, Al, P (praktycznie początku eksploatacji instalacji, a potem ustala się na niskim,
w granicach dopuszczalnych składem normowanym w mo- akceptowalnym poziomie. Badania wykonane na modelo-
siądzach armaturowych), na podstawie których można do- wej sieci [54] w układzie zamkniętym, symulującym rze-
konać pewnej optymalizacji składu pod kątem osiągnięcia czywiste warunki pracy instalacji wodnej, zawierającym
najkorzystniejszego połączenia własności użytkowych mo- baterię wykonaną z mosiądzu CuZn36Pb2 (która była jedy-
siądzu na odlewy. nym źródłem wprowadzającym do wody zanieczyszczenia
metaliczne) prowadzone przez 180 dni wykazały zadziwia-
Podsumowanie jąco małe stężenie ołowiu, nie przekraczające dopuszczal-
nego obowiązującą dyrektywą. Być może wyniki tych ba-
Przedstawiona skrótowo niniejsza analiza istniejących
możliwości eliminacji ołowiu z odlewniczych stopów mie- dań nie są wystarczająco reprezentatywne i wyciąganie na
dzi byłaby niepełna bez przedstawienia innych uwarunko- ich podstawie daleko idących wniosków jest ryzykowne.
wań związanych z tym problemem. Jednakże biorąc pod uwagę fakt, że w instalacjach wodnych
Całkowita eliminacja stopów zawierających ołów i wpro- udział powierzchni elementów armatury jest stosunkowo
wadzenie na ich miejsce do produkcji stopów bezołowio- nieduży, a ilość uwalnianego do wody ołowiu bardzo szyb-
wych spowodowałoby konieczność stosowania do ich pro- ko zmniejsza się i stabilizuje na stosunkowo niedużym po-
dukcji złomów nie zawierających ołowiu. Ze względu na ziomie może okazać się, że ilości te nie są tak niebezpiecz-
istniejący ogromny rynek mosiądzów ołowiowych oraz in- ne, jak przedstawiają to niektórzy autorzy.
nych stopów zawierających ołów, podaż złomów zawiera- Istnieją jednak poważne sygnały, że proces ograniczania
jących dodatek Pb jest bardzo duża i należy się spodziewać, zawartości ołowiu będzie kontynuowany, nawet jeśli prze-
że przez bardzo długi czas będzie dominująca na rynku su- słanki merytoryczne wprowadzania takich restrykcji nie są
rowców wtórnych. Całkowity zakaz stosowania stopów Cu wystarczająco przekonywujące. Przykładem może być
zawierających ołów uniemożliwiłby bezpośrednie wyko- ustawodawstwo stanu Kalifornia, wprowadzające odmien-
rzystanie tych złomów. Spowodowałby również koniecz- ne, ostrzejsze regulacje prawne. W ten sposób wprowadzo-
ność ich przerobu metalurgicznego dla usunięcia Pb, co no pewne zaostrzone wymagania, tzw. Proposition 65, która
wiąże się z wysokimi kosztami. Wydaje się jednak, że taka doprowadziła do sytuacji, w której producenci zostali zmu-
sytuacja jest mało prawdopodobna. szenie do stosowania innych zasad sprzedaży w Kalifornii,
Drugim istotnym aspektem wprowadzenia do produkcji a innych w pozostałych stanach USA. Ostatnio wprowa-
stopów bezołowiowych jest znacząco wyższa cena wyro- dzono dalsze zmiany prawne [55] przewidujące od 2010 r.
bów gotowych, wynikająca z konieczności stosowania za- wykluczenie stosowania elementów składowych instalacji
równo droższych gatunków złomów (nie zawierających Pb) wody przeznaczonej do spożycia, dla których średnia za-
jak i znacznie droższych dodatków stopowych. Wzrost za- wartość ołowiu na powierzchni zwilżanej wodą nie może
potrzebowania na bizmut prawdopodobnie spowoduje dal- przekraczać 0,25 % m/m (dla spoiw 0,2 %). Te rozwiązania
sze podwyższanie ceny tego metalu. prawne są bardzo mocno krytykowane jako nie mające na-
Opracowane stopy z dodatkiem bizmutu (i ewentualnym leżytego oparcia na naukowych podstawach [56, 57]. Kry-
dodatkiem selenu) są już produkowane i na rynku odbior- tycy wykazują, że samo ograniczenie zawartości Pb w ma-
ców w USA nie są zgłaszane zastrzeżenia, w tym również teriale stosowanym na elementy armatury nie zapewnia
w zakresie wymywania do wody szkodliwych zanieczysz- uzyskiwania możliwie niskich stężeń Pb w wodzie, która
czeń [50]. Należy jednak nadmienić, że pomimo braku za- jest przesyłana taką instalacją. Wielu autorów podkreśla, że
strzeżeń w przepisach regulujących dopuszczalne poziomy przyszłościowe dalsze ograniczenia dopuszczalnego po-
zawartości bizmutu w wodzie i w powietrzu oraz oficjal- ziomu ołowiu w wodzie (przewidywane w NSF Standard
nym uznawaniu tego pierwiastka jako nieszkodliwego, 61) do 5 ppb od 2012 r. jest bardziej racjonalne i, co więcej,
w wielu źródłach pojawiają się informacje, że jego wpływ możliwe do osiągnięcia przez producentów elementów ar-
na organizm jest co najmniej niekorzystny i podobny do matury.
działania ołowiu. Nie można zatem wykluczyć sytuacji, Wymienione przesłanki będą miały zasadniczy wpływ
w której stopy te będą traktowane w przyszłości podobnie na kształt przyszłościowych rozwiązań administracyjno-
do zawierających ołów. -technicznych, jakie będą obowiązywać również w Polsce.
Pewnym wyjściem może być usuwanie ołowiu z po- Przeprowadzona analiza skłania autorów do przyjęcia tezy,
wierzchni współpracującej z wodą. Wyniki badań przepro- że najbardziej prawdopodobnym scenariuszem rozwoju ogra-
wadzonych w celu określenia możliwości usuwania ołowiu niczeń stosowania ołowiu w gospodarce będzie stopniowe
obecnego na powierzchni wyrobów po skrawaniu [34], ograniczanie dopuszczalnej zawartości ołowiu w stopach,
w których wykorzystano dobrą rozpuszczalność ołowiu dostosowane do zamierzonego zastosowania. Dlatego też
w roztworach octanów, wykazały dużą skuteczność takiej stopy niskoołowiowe mogą stanowić jeden z najbardziej
obróbki chemicznej wyrobów. Rozwiązania technologiczne obiecujących kierunków badań. W tym kontekście zagad-
w zakresie powierzchniowej obróbki chemicznej wyrobów, nienie, jaka jest minimalna zawartość ołowiu, przy której
ukierunkowanej na usuwanie Pb, istnieją (np. tzw. proces można w sposób ekonomiczny wytwarzać elementy np.
Kunkela [51, 52] stosowany przez producenta wyrobów armatury, ma zasadnicze znaczenie.
260
Drugim zbliżonym kierunkiem poszukiwań są stopy ping of Bi segregation to grain boundaries in Cu. Acta Materialia
zawierające zarówno niewielki dodatek ołowiu, zbyt mały 1999, t. 47, nr 15, s. 3999÷4008.
aby zapewnić pożądane charakterystyki użytkowe, jak i pe- 8. Lassmann S., Reif W.: Substitution von Blei durch Wismut
wien dodatek bizmutu (z ewentualnym dodatkiem selenu), in Rotgusslegierungen. Metall1997, t. 51, nr 4, s. 186÷189.
które w połączonym działaniu będą gwarantować odpo- 9. Rzadkosz S., Masny K., Wawrowska-Tomaszewska M.:
wiednie własności odlewów i jednocześnie umożliwią sto- Aspekty ekologiczne w zakresie zastosowania mosiądzów armatu-
sowanie jako materiału wsadowego złomów zawierających rowych. Mat. Konf. Nauk. „Nowoczesne Tendencje w Odlewnic-
twie Metali Nieżelaznych”, Instytut Odlewnictwa, Kraków 19÷20
Pb. Dotyczy to oczywiście zarówno mosiądzów, jak i brą-
listopad 1997, s. 1÷9.
zów przeznaczonych na zróżnicowane zastosowania (głów-
10. Joszt K., Malec W.: Nowa generacja bezołowiowych, auto-
nie armatura, łożyska ślizgowe). matowych stopów miedzi. Mat. Konf. Nauk.-Techn. „Nowe Mate-
Ponieważ jednym z najważniejszych kryteriów ograni- riały — Nowe Technologie Materiałowe w Przemyśle Okrętowym
czających stosowanie stopów miedzi z dodatkiem Pb na i Maszynowym”, Szczecin-Świnoujście 10÷13.09.1998, s. 85÷90.
armaturę wody przeznaczonej do spożycia jest ilość wy- 11. Janus A., Ankudowicz B.: Określenie możliwości wyelimi-
mywanego do niej podczas eksploatacji ołowiu, zachodzi nowania ołowiu w mosiądzu CuZn39Pb2. Solidification of Metals
pytanie, czy naprawdę konieczne jest tak drastyczne ogra- and Alloys 2000, t. 43, s. 291÷296.
niczania zawartości Pb w materiale armatury. Wydaje się, 12. Kondracki M : Problem eliminacji ołowiu z mosiądzów
że w tym zakresie dużą rolę odgrywa również jakość wody armaturowych. Eksploatacja i Niezawodność 2004, nr 2, s. 28÷31.
przesyłanej instalacją. W przypadku wód agresywnych mo- 13. Patent EP 0457478.
że okazać się, że stosowanie stopów bezołowiowych jest 14. Patent US 5637160.
jedynym racjonalnym rozwiązaniem. Opracowane komer-
15. Patent EP 0695372.
cyjne stopy bezołowiowe, pomimo wielu zalet i bardzo za-
chęcających opisów charakterystyk dostarczanych przez ich 16. Patent US 5487867.
producentów, mają wiele wad. Problemem jest mniejsza 17. Patent US 5330712.
lejność co potwierdzają zarówno przytoczone doniesienia 18. Patent US 5942056.
literaturowe, jak i inne informacje [58], zdecydowanie gor- 19. http://www.federalmetal.com.
sza szczelność odlewów oraz wysoka cena (według różnych 20. Casting Copper-Base Alloys. Engineered Casting Solutions
źródeł od 25 do 50 % wyższa w porównaniu z stopami za- 2004, Winter, s. 49÷50.
wierającymi ołów). 21. Whiting L. V., Sahoo M., Newcombe P. D., Zavadil R., Pe-
W przypadku stopów z dodatkiem selenu problemem w ters D. T.: Detailed Analysis of Mechanical Properties of Se-
przyszłości może być ewidentna szkodliwość selenu. Wy- BiLOYs I and II. AFS Transactions1999, t. 107, s. 343÷351.
daje się zatem, że również w obszarze stopów bezołowio- 22. Sadayappan M., Whiting L. V., Sahoo M.: A review of En-
wych należy prowadzić dalsze poszukiwania przede viroBrasses (SeBiLOY) containing bismuth and selenium for
wszystkim doskonalące własności odlewnicze tych stopów. plumbing applications. Proceedings of the 65th World Foundry
Congress, Gyeongju, Korea, 2002, s. 1061÷1068.
W przypadku stopów zawierających krzem, stosowanych
na elementy armatury pokrywane galwanicznie chromem, 23. Patent US 5653827.
mogą pojawić się istotne problemy z twardymi wtrącenia- 24. Patent US 20040094243.
mi. Stopy te mogą być bardzo interesującą alternatywą 25. Patent US 5614038.
w przypadku innych zastosowań (np. stopy o dobrych wła- 26. http://www.asarco.com.
snościach ślizgowych) i również w tym zakresie badania 27. http://www.copper.org.
powinny być kontynuowane. 28. Rohatgi P. K.: Development of lead-free copper alloy-graphite
Reasumując, prawdopodobnie docelowo będzie trzeba castings. U.S. Department of Energy — Final Report DOE/ID/
stworzyć cały szereg materiałów o własnościach dostoso- /13236-4, 1999.
wanych do poszczególnych potrzeb – nie tylko uwzględnia- 29. Sobczak N., Sobczak J., Książek M., Radziwiłł W., Rohatgi
jąc ich charakterystyki użytkowe dostosowane do konkret- P. K.: Wpływ dodatków stopowych na oddziaływanie ciekłej mie-
nych warunków wytwarzania elementów i ich aplikacji, dzi z porowatym podłożem grafitowym. Mat. II Konf. „Stopy
lecz także potencjalne wymagania odnoście do zawartości Miedzi”, Wrocław 27÷29.11.1996, s. 191÷198.
Pb i zanieczyszczania środowiska. 30. Rohatgi P. K., Sobczak J., Sobczak N., Kim J. K.: Odlewa-
ne kompozyty o osnowie miedzi zbrojone cząsteczkami grafitu.
Rudy Metale 1997, t. 42, nr 9, s. 380÷383.
Literatura 31. Kim J. K., Kestursatya M., Rohatgi P. K.: Tribological
properties of centrifugally cast copper alloy-graphite particle
1. PN-EN 1982:2002 Miedź i stopy miedzi — Gąski i odlewy. composite. Metallurgical and Materials Trans. A 2000, t. 31A,
2. http://environment.copper.org. nr 4, s. 1283÷1293.
3. Dyrektywa 98/83/EC z dnia 3 listopada 1998 on the quality 32. Staley M. A., Davies D. W.: The machinability and struc-
of water intended for human consumption. ture of standard and low-lead copper-base alloy plumbing fittings.
4. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej z dnia Proc. of Conference COPPER'90 Refining, Fabrication, Markets,
12 czerwca 2006 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu usta- 12 Oct. 1990, Västerås, Sweden, s. 441÷447.
wy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadza- 33. Dresher W. H., Peters D. T.: Lead-free and reduced lead
niu ścieków. Dz. U. nr 123, poz. 858 z 2006 r. copper-base cast plumbing alloys. Evaluation of candidate U.S.
5. Joszt K. i in.: Bezołowiowe automatowe stopy miedzi. Spra- compositions, Part 1. Metall 1992, t. 46, nr 11, s. 1142÷1146.
wozdanie IMN nr 5715/2000 [niepublik.]. 34. Dresher W. H., Peters D. T.: Lead-free and reduced lead
6. Patent US 4879094. copper-base cast plumbing alloys. Evaluation of candidate U.S.
7. Keast V. J., Williams D. B.: Quantitative compositional map- compositions, Part 2. Metall 1993, t. 47, nr 1, s. 26÷33.
261
35. Mannheim R., Ortiz E., Bustos O.: An unleaded alternative intermetallic phases in technological process of fixture brasses.
to fittings and faucets. Metall 1997, t. 51, nr 4, s. 190÷196. Materials Processing Technology 2005, t. 162÷163, s. 332÷335.
36. Tałach-Dumańska M.: Mosiądze manganowo-krzemowe 49. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Evaluation of
jako zamienne mosiądzów ołowiowych. Mat. III Międzynarodo- possibilities for leaded brasses replacement. J. of Achievements in
wej Konf. Nauk. „Metale Nieżelazne’97”, Kraków 11÷12 wrze- Materials and Manufacturing Engineering 2006, t. 17, nr 1÷2,
śnia 1997, s. 298÷305. s. 81÷84.
37. Patent PL 165714. 50. Maas R. P., Patch S. C., Lagasse M.: Measurements of
38. Patent PL 168875. lead, bismuth and selenium discharge from water service valves
39. Patent PL 168872. and fittings manufactured from Sebiloy (EnviroBrass II) brass
alloy. UNC — Asherville Environmental Quality Institute Techni-
40. Ciura L., Malec W., Joszt K., Gil S.: Struktura a własności cal Report nr 02-105, December 2002.
mechaniczne wieloskładnikowych mosiądzów łożyskowych. Rudy
Metale 1994, t. 39, nr 6, s. 153÷158. 51. Patent US 6432210.
41. http://www.ecobrass.com. 52. Patent US 6447616.
42. http://www.wieland.de. 53. http://www.fordmeterbox.com.
43. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Rola wzajemnych 54. Vilarinho C., Soares D., Barbosa J., Castro F.: Leaching
oddziaływań pierwiastków w kształtowaniu właściwości odlewni- of brasses in long-term direct contact with water. Materials Sci-
czych armaturowych stopów miedzi. Przegląd Odlewnictwa 2005, ence Forum 2004, t. 455÷456, s. 839÷843.
nr 4, s. 242÷244. 55. Assembly Bill No 1953 — Lead Plumbing, (Chapter 853,
44. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Wzajemne od- Approve by Governor September 30, 2006; Amendment to Sec-
działywania pierwiastków w kształtowaniu właściwości odlewni- tion 116875 of the Health and Safety Code).
czych stopów miedzi z cynkiem stosowanych na elementy armatu- 56. Smith S.: California Lead Bill becomes law. Plumbing and
ry. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 5, s. 249÷252. Mechanical PM Engineer 2006, November 13 (www.pmmag.com/
45. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Hard inclusions /CDA/Articles).
in fixture brasses. 13-th Conference AMME, Wisła 16-19 maj
57. Ballanco J.: California legislators miss the boat on lead
2005, s. 319÷322.
reduction. PM Enginer 2007, January 1 (www.pmenginer.com/
46. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Intermetallic /CDA//Articles/Column).
phases influence on solidification process of fixture brasses. 13-th
58. Boisson J. P.: Odlewnia Boisson Fonderie — Francja (in-
Conference AMME, Wisła, 16÷19 maj 2005, s. 323÷326.
formacja prywatna).
47. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Identification of
some structural components in fixture brasses. 46-th Conference
On Foundry – Solidification and Crystallisation of Metals, Wisła, Prace wykonano w ramach realizacji Projektu Badawcze-
16÷18 maj 2005, s. 57÷60. go Zamawianego PBZ – KBN – 114/T08/2004 finansowa-
48. Kondracki M., Gawroński J., Szajnar J.: Role of the nego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
262
LUDWIK CIURA Rudy Metale R52 2007 nr 5
BEATA CWOLEK UKD 539.4:669+14:669+154:
WITOLD MALEC :620.17-.18:669.35’5:673.6
ŁUKASZ MARCHEWKA
Przeprowadzono analizę możliwości doboru ekologicznego zamiennika ołowiu w mosiądzach armaturowych przy założeniu, że
zastąpienie lub ograniczenie ołowiu w nowych stopach, nie może spowodować obniżenia wymagań eksploatacyjnych. Ba-
dano wpływ dobranych dodatków stopowych na własności odlewnicze, mechaniczne i skrawalność stopów. Wykonano ba-
dania makro- i mikrostruktur wytworzonych stopów z zastosowaniem mikroskopii świetlnej, określono własności odlewnicze
(lejność, skurcz) oraz własności mechaniczne i skrawalność uzyskanych stopów.
Słowa kluczowe: mosiądze ołowiowe, topienie, odlewanie, lejność, skurcz, własności mechaniczne, skrawalność
An analysis was made of a possibility of finding a substitute, which might eliminate lead from brasses used for fillings, with
an assumption that the decrease of lead content in the new alloys or its full elimination cannot worsen their functional
properties. An effect of selected alloy additives on castability, mechanical properties and machinability of the new alloys
was examined. The macro- and microstructures of fabricated alloys were also examined by optical microscopy, and their
casting properties (fluidity, shrinkage), mechanical properties and machinability have been determined.
Keywords: lead brasses, melting, casting, castability, shrinkage, mechanical properties, machinability
Doc. dr inż. Ludwik Ciura, mgr inż. Beata Cwolek, mgr inż. Witold Malec, mgr inż. Łukasz Marchewka — Instytut Metali Nieżelaznych,
Zakład Technologii Przetwórstwa Metali i Stopów, Gliwice.
263
restrykcjom niż na elementy ślizgowe. Konsekwencją tego Tablica 1
założenia było takie ukierunkowanie prowadzonych badań, Zestawienie porównawcze
aby było możliwe zaproponowanie stopów zamiennych za-
Table 1
równo bezołowiowych, jak i z niską zawartością ołowiu.
Stąd też zasadniczym celem prowadzonych prac jest stwo- Comparative list for lead and its substitutes
rzenie podstaw do opracowania, na podstawie przeprowadzo- Nazwa Ołów Bizmut Ind Antymon
nych badań i eksperymentów techniczno-technologicznych,
Symbol Pb Bi In Sb
założeń technologicznych wytwarzania nowych ekologicz-
nych stopów odlewniczych miedzi z częściową lub całkowitą Cena USD/kg*/ 2,0 26,4 750 5,6
eliminacją szkodliwego ołowiu z tych stopów, przy zachowa- Światowa produkcja × 103 t 3370 9,1 0,12 60
niu ich własności odlewniczych, mechanicznych i użytko- Najwyższe Dopuszczalne
0,03 brak 0,1 0,5
wych, co w efekcie pozwoli na rozszerzenie asortymentu Stężenie**/, mg/m3
wyrobów krajowych producentów o nowe, ekologiczne stopy Liczba atomowa 82 83 49 51
na osnowie miedzi, przeznaczone na odlewy. Masa atomowa 207,19 208,98 114,82 121,75
Zakres prac, które przewidziano do wykonania, ma na
Temperatura topnienia 327,5 °C 271,3 °C 156,6 °C 630,7 °C
celu określenie wpływu wybranych dodatków stopowych
Temperatura wrzenia 1740 C 1560 °C 2080 °C 1750 °C
na zasadnicze charakterystyki techniczne, technologiczne
i użytkowe wytypowanych stopów odlewniczych miedzi, 11,35 9,8 7,31 6,684
Gęstość
(20 °C) (25 °C) (20 °C) (25 °C)
co poprzez wykorzystanie synergicznego ich oddziaływania
umożliwi opracowanie nowych materiałów, lepiej dostoso- Stopnie utlenienia II,IV III,V III III,V
wanych do zamierzonych zastosowań niż obecnie oferowa- */ — ceny na dzień 15.03.2007
ne zamienniki. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki **/ — NDS — Najwyższe Dopuszczalne Stężenie — wartość średnia
badań dotyczących mosiądzów ołowiowych. ważona — stężenie lub natężenie, którego oddziaływanie na pracownika
w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru
czasu pracy określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności
Mosiądze ołowiowe zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie
zdrowia, oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
Stopy te charakteryzują się bardzo dobrą lejnością,
skrawalnością, odpornością na niewielkie obciążenia dy-
namiczne, korozję i ścieranie. Stosowane są na armaturę (MnBi) jest trwałym magnesem. Jest słabym przewodni-
wodną, gazową, cieplną i ciśnieniową (do 3 MPa), obudo- kiem ciepła i elektryczności. W związkach chemicznych
wy części maszyn oraz koszyki łożysk tocznych. występuje na +3 i +5 stopniu utlenienia. Niektóre związki
Ołów w mosiądzach ołowiowych występuje jako doda- bizmutu znajdują zastosowanie w medycynie. Właściwość
tek stopowy w ilości od 0,5 do 3,0 % w zależności od ga- bizmutu, jaką jest zwiększanie własnej objętości podczas
tunku (PN-EN 1982 Miedź i stopy miedzi. Gąski i odlewy). krzepnięcia, wykorzystuje się w technice odlewniczej. Me-
Nie rozpuszcza się w fazie α(Cu–Zn) i przy zawartości po- taliczny bizmut stosowany jest jako składnik łatwo topli-
nad 0,1 % wydziela się jako osobna faza, w postaci sfe- wych stopów wieloskładnikowych (niektóre ze stopów bi-
rycznych wtrąceń na granicach ziarn lub w przestrzeniach zmutu mają bardzo niskie temperatury topnienia). Podobnie
międzydendrytycznych. Wtrącenia ołowiu o większej dys- jak ołów, dobrze ekranuje promieniowanie gamma. Bizmut
persji występują również wewnątrz ziarn fazy β'. Wraz ze ma największą masę atomową z niepromieniotwórczych
wzrostem stężenia ołowiu zmniejsza się Rm. W stopach z za- pierwiastków.
kresu roztworu stałego α skłonność do segregowania i do- Ind nie tylko służy do pokrywania metali powłokami
strzegalne zmniejszenie własności mechanicznych wystę- antykorozyjnymi, ale znalazł też zastosowanie jako dodatek
puje w zakresie zawartości 2÷3 % ołowiu. Stopy z obszaru stopowy podwyższający twardość i odporność na korozję
β' ze względu na lepszą dyspersję ołowiu są mniej wrażliwe np. stali. Z niektórymi pierwiastkami tworzy stopy nad-
na obniżenie własności wytrzymałościowych. Dodatek oło- przewodzące. Drut wykonany z indu jest wykorzystywany
wiu obniża temperaturę topnienia, poprawia lejność, skra- w termometrach oporowych i w przyrządach optycznych.
walność i własności ślizgowe [8]. Metaliczny ind otrzymuje się przez redukcję tlenku indu
wodorem lub metodą elektrolizy roztworu jego soli. Ind jest
Kryteria doboru zamiennika ołowiu rzadko występującym pierwiastkiem w przyrodzie. Wystę-
Kryteria, jakimi kierowano się przy wyborze ewentual- puje głównie w postaci minerałów: rokezytu CuInS2, indytu
nego zamiennika ołowiu, były następujące: FeIn2S4 i gallindytu In(OH)3. Często towarzyszy rudom
⎯ toksyczność, cynku, żelaza, miedzi i cyny. Pod względem rozpowszech-
⎯ względy ekonomiczne, nienia w skorupie ziemskiej zajmuje 66 miejsce (procenty
wagowe). Zastosowanie indu ogranicza jego wysoka cena
⎯ własności fizykochemiczne.
(siedmiokrotnie droższy od srebra).
W tablicy 1 zestawiono właściwości, koszt, produkowa-
Antymon jest biało-niebieskim, kruchym półmetalicz-
ne ilości oraz względną toksyczność ewentualnych zamien-
nym pierwiastkiem. Jego związki znano już w starożytno-
ników ołowiu
ści. Często mylono go z innymi podobnymi pierwiastkami
Charakterystyka ewentualnych zamienników ołowiu (z bizmutem, cyną i ołowiem). Właściwość antymonu pole-
gająca na rozszerzania się przy zamarzaniu, znalazła zasto-
Bizmut jest różowobiałym, kruchym metalem o gęstości sowanie przy pokrywaniu szorstkich powierzchni. Zarówno
9,80 g/cm3 i temperaturze topnienia 271 °C. Charakteryzuje antymon, jak i jego związki, są toksyczne. Najczęściej wy-
się dużym diamagnetyzmem. Jego związek z manganem stępuje w związkach, a jako wolny pierwiastek można go
264
zwykle spotkać razem z rudami srebra, arsenu i bizmutu. korozję, jej dodatek razem z ołowiem zwiększa skłon-
Podstawową rudą jest jego siarczek, który wydobywa się ność do segregacji kruchych faz w stopie oraz pogarsza
głównie w Chinach, Francji, Włoszech i Japonii. Zawartość właściwości mechaniczne w podwyższonych temperatu-
w skorupie ziemskiej — 2 × 10–5 % wagowo. Antymon jest rach, ma duży wpływ na powstawanie mikroporowato-
składnikiem wielu stopów, jak również służy do produkcji ści skurczowej;
substancji ogniotrwałych. Związki antymonu wykorzysty- ⎯ żelazo — podwyższa temperaturę topnienia i odlewania
wane w są medycynie, jako składnik zapałek, przy wulka- oraz zakres temperatur krzepnięcia mosiądzów i prze-
nizowaniu gumy, produkcji masła i porcelany. suwa zakres faz α i α + β' ku mniejszym zawartościom
Jak wynika z przytoczonych danych liczba pierwiast- miedzi. Wydzielenia faz bogatych w żelazo polepszają
ków możliwych do zastosowania jest bardzo niewielka. własności mechaniczne;
Z rozpatrywanych pierwiastków wyeliminowano: ⎯ aluminium — znacznie zwiększa lejność oraz zakres
⎯ ind, ze względu na wysoką cenę i niskie światowe zaso- istnienia faz α + β', sprzyja powstawaniu kruchej fazy γ
by, układu Cu-Al. Wpływa na wzrost wytrzymałości faz α
⎯ antymon, ze względu na toksyczność. i β' i zmniejszenie wydłużenia i przewężenia. Ma korzyst-
Planując skład chemiczny nowych ekologicznych mo- ny wpływ na odporność na korozję i erozję wody mor-
siądzów, po przeprowadzonych porównaniach właściwości, skiej oraz pary, utrudniając jednocześnie lutowanie
cen jednostkowych, produkowanych ilości oraz względnej i spawanie. Duże powinowactwo do tlenu zmniejsza
toksyczności pierwiastków wytypowano bizmut jako głów- możliwość powstawania porowatości gazowej. Powsta-
ny zamiennik ołowiu. jący Al2O3 tworzy zwartą powłokę na ciekłym metalu,
izolując go od wpływu atmosfery, przez co nie ma potrze-
Analiza wpływu dodatków stopowych by stosowania pokryć ochronnych. Powłoka ta ograni-
na własności odlewnicze i użytkowe mosiądzów cza parowanie cynku w czasie topienia mosiądzów, co
przyczynia się do powstawania zażużleń, wpływając
Wieloskładnikowe mosiądze odlewnicze cechuje dobra niekorzystnie na jakość odlewów;
odporność na korozję i ścieranie oraz dobre własności wy- ⎯ mangan — podwyższa temperaturę topnienia i odlewania
trzymałościowe przy obciążeniach statycznych. Jednocze- oraz prężność par cynku. Ze względu na dużą skłonność
śnie charakteryzują się one dużą skłonnością do powstawa- manganu do utleniania, w zakresie temperatur odlewa-
nia wad odlewniczych w postaci porowatości skurczowej. nia tworzą się duże ilości lepkiego żużla powodującego
W celu ograniczenia tych wad oraz poprawy własności mo- wady wewnętrzne i zewnętrzne w postaci zażużleń
siądzów odlewniczych, należy optymalizować skład che- i niedolewów;
miczny stopu poprzez stosowanie dodatków stopowych. ⎯ nikiel — właściwościami jest zbliżony do miedzi, nie
Mając powyższe na uwadze, a także fakt, że tę grupę stopów wywołuje dużych zmian strukturalnych. Nikiel w mo-
produkuje się głównie ze złomów i odpadów zawierających siądzach powoduje trudności odlewnicze przez wysoką
różne składniki stopowe, poniżej przedstawiono analizę temperaturę topnienia oraz duże powinowactwo z tle-
wpływu różnych pierwiastków na własności mosiądzów nem, węglem, siarką i wodorem;
odlewniczych: ⎯ fosfor — dodany nawet w niewielkich ilościach zwiększa
⎯ cyna — stosowana w celu zwiększenia odporności na lejność w wyniku zmniejszenia napięcia powierzchnio
Tablica 2
Planowany skład chemiczny mosiądzów
Table 2
The planned chemical composition of the brasses
Oznaczenie
Bi Zn Al P Pb Fe B Cu
stopu
MO59*/ max. 0,05 reszta — — 1,0÷2,5 — — 57,0÷60,0
M-1 0,6 42 — — — — —
M-2 2,9 41 — — — — —
M-3 0,6 36 — — — — —
M-4 2,9 36 — — — — —
M-5 0,8 38 — — 0,8 — —
M-6 2,5 38 0,3 — — 0,2 — reszta
M-7 0,5 36 0,3 — — 0,2 —
M-8 0,8 38 0,3 — 0,8 0,2 —
M-9 2,5 38 0,4 0,05 — 0,1 —
M-10 2,0 37 0,3 0,05 — 0,2 —
M-11 2,5 38 0,4 0,05 — 0,1 0,005
*/ — dane według PN-91/H-87026, pod względem składu chemicznego i własności stop gatunku MO59 zbliżony jest do stopu CuZn39Pb1Al-B
według PN-EN 1982
265
wego ciekłego metalu, zawartość 0,02÷0,06 % w stopie chemiczny nowych stopów.
hamuje zjawisko odcynkowania, a w połączeniu z żelazem Próby topienia i odlewania przeprowadzono w indukcyj-
wpływa na zmniejszenie wielkości ziaren w mosiądzu. nym piecu tyglowym o pojemności 100 kg Cu. Jako skład-
Dodatkowo należy podkreślić oddziaływanie cynku w niki wsadowe stosowano metale technicznej czystości.
stopie. Wraz ze wzrostem ilości cynku stopniowo maleje Większość materiału odlewano w postaci gąsek, a próbki do
skurcz odlewniczy. Mosiądze o większej zawartości cynku badania własności mechanicznych i skrawalności odlewano
wykazują mniejszą skłonność do porowatości gazowej w postaci prętów o średnicy 40 mm. Wyniki badań składu
wskutek większej prężności par cynku, mają natomiast chemicznego wytworzonych stopów wykazały, że uzyskano
większą tendencję do porowatości skurczowej przez więk- materiał zgodny z zaplanowanym. Otrzymany materiał
szy udział fazy β' [8]. poddano badaniom wstępnym.
a b c
266
a b c
Rys. 3. Makrostruktura
a — stop MO59, b — stop M-4, c — stop M-11
a b c
Rys. 4 . Mikrostruktura
a — stop MO59, b — stop M-4, c — stop M-11
267
Tablica 4
Kształty wiórów badanych mosiądzów w zależności od prędkości obrotowej wrzeciona
Table 4
The shape of chips from studied brasses in dependence on spindle rotation speed
Rys. 5. Postać wiórów po skrawaniu — Rys. 6. Postać wiórów po skrawaniu — Rys. 7. Postać wiórów po skrawaniu —
stop MO59, obroty wrzeciona: stop M-4, obroty wrzeciona: stop M-11, obroty wrzeciona:
900 obr./min, kształt wióra: Ss-o 900 obr./min, kształt wióra: Ss-o 842 obr./min, kształt wióra: Ł-o
Fig. 5. A form of chips after machining — Fig. 6. A form of chips after machining — Fig. 7. A form of chips after machining —
MO50 alloy, spindle rotation speed: M-4 alloy, spindle rotation speed: M-11 alloy, spindle rotation speed:
900 rev/min, shape of a chip: Ss-o 900 rev/min, shape of a chip: Ss-o 842 rev/min, shape of a chip: Ł-o
268
sunkach 5÷7, przedstawiono postać wiórów. tale ciężkie a zdrowie (cz. 1), www.edussek.pl./artykuły/.
W wyniku przeprowadzonych prób skrawalności wy- 2. Joszt K., Heler J., Puchalik A., Andrzejaczek B., Cięciak J.:
różniono sześć rodzajów wiórów tzn.: śrubowe odcinkowe, Sprawozdanie IMN 4067/I/88. Nowy gatunek mosiądzu na arma-
spiralne płaskie, spiralne stożkowe odcinkowe, łukowe od- turę sieci domowej Etap I Opracowanie składu i badanie własno-
cinkowe, elementowe odpryskowe i elementowe (cztery ści nowego mosiądzu ołowiowego [niepublik.].
pierwsze rodzaje z punktu widzenia obróbki skrawaniem 3. Heler J., Joszt K., Cięciak J., Wróbel M., Kozik J.: Spra-
mają korzystny kształt, dwa ostatnie — odpowiedni). Nie wozdanie IMN 4067/III/89. Nowy gatunek mosiądzu na armaturę
stwierdzono znaczącego wpływu prędkości obrotowej sieci domowej Etap III Technologia odlewania elementów armatu-
wrzeciona na kształt otrzymanych wiórów. Widoczne jest ry z trzech nowych mosiądzów aluminiowych [niepublik.].
natomiast oddziaływanie bizmutu na ich wielkość. Przy du- 4. Lachowski M., Heler J.: Sprawozdanie IMN 2152/77, Pró-
żej zawartości bizmutu otrzymano bardzo drobny wiór, by przemysłowe wykonania nowego gatunku mosiądzu ołowio-
wego zastępującego stopy MO59 i MO60 [niepublik.].
przy małej ilości tego pierwiastka otrzymano wiór większy
i dłuższy. Powierzchnie wałków po toczeniu poddano bada- 5. Ciura L., Malec W., Joszt K., Gil S.: Struktura a własności
niom parametrów chropowatości. Nie stwierdzono wyraź- mechaniczne wieloskładnikowych mosiądzów łożyskowych. Rudy
Metale 1994, t. 39, nr 6, s. 153÷158.
nego wpływu składu chemicznego badanych stopów oraz
prędkości skrawania na parametry chropowatości Ra, Rz, 6. Cwolek B., Malec W., Ciura L., Marchewka Ł.: Sprawozda-
Rm. Parametry te mieściły się w szerokich granicach i tak: nie IMN 6155 /I /2004. Opracowanie nowych ekologicznych sto-
pów odlewniczych na bazie miedzi (mosiądze i brązy) z pełną lub
Ra od 4,5 7 μm, Rz od 20 do 35 μm, Rm od 20 do 40 μm. częściową eliminacją ołowiu Etap I Opracowanie założeń do wy-
twarzania nowych stopów odlewniczych na bazie miedzi (brązy
Podsumowanie i mosiądze) bezołowiowych lub o obniżonej zawartości ołowiu
oraz próby wstępne ich wytworzenie w warunkach laboratoryj-
1. Na obecnym etapie przeprowadzonych prac stwierdzono, nych [niepublik.].
że możliwe jest opracowanie nowych ekologicznych
7. Cwolek B., Malec W., Ciura L., Marchewka Ł.: Sprawozda-
stopów miedzi z ograniczoną lub całkowitą redukcją nie IMN 6155 /II/2005, Opracowanie nowych ekologicznych sto-
zawartości ołowiu, o własnościach porównywalnych pów odlewniczych na bazie miedzi (mosiądze i brązy) z pełną lub
do obecnie stosowanego stopu gatunku MO59. częściową eliminacją ołowiu Etap II Optymalizacja składu che-
2. W warunkach laboratoryjnych wytworzono nowe micznego poprzez dobór pierwiastków wpływających na polep-
mosiądze, w których w sposób znaczący ograniczono szenie własności użytkowych i eliminujących wady odlewnicze
zawartość ołowiu lub całkowicie go wyeliminowano nowych stopów oraz próby ich wytwarzania w warunkach labora-
poprzez zastosowanie jako głównego składnika stopo- toryjnych [niepublik].
wego bizmutu. 8. Górny Z.: Odlewnicze stopy metali nieżelaznych. WNT
3. Zastosowanie dodatków takich, jak aluminium i żelazo Warszawa 1992.
wpłynęło na poprawę właściwości odlewniczych (wzrost 9. Braszczyński J.: Krystalizacja odlewów. WNT Warszawa 1991.
lejności od 15 % do 55 %) i wytrzymałościowych 10. Kaczmarek J.: Podstawy obróbki wiórowej, ściernej i ero-
w stosunku do stopów zawierających tylko bizmut zyjnej. WNT, Warszawa 1971.
i ewentualnie ołów.
269
KLAUDIA WESOŁOWSKA Rudy Metale R52 2007 nr 5
ANDRZEJ CHMIELARZ UKD 669.2/.8.004.8:061.6(438):
MARIANNA CZAPLICKA :502.5:669.333.1.004.8
AGNIESZKA FIJAŁKOWSKA
W ZASTOSOWANIU
Dr inż. Klaudia Wesołowska, dr inż. Andrzej Chmielarz, dr hab. inż. Marianna Czaplicka, mgr inż. Agnieszka Fijałkowska — Instytut
Metali Nieżelaznych, Gliwice.
270
W badaniach izolacji i biodegradacji bezpośredniej za- wanych na hałdzie i wykazała obecność bakterii (głównie
stosowano bioreaktory zawiesinowe pracujące w stałej rodzaju Pseudomonans) i grzybów (głównie rodzaju Peni-
temperaturze 30 °C, w cyklu ciągłym. Kontrola mikrobio- cillium) oraz promieniowców. W szlamach z produkcji bie-
logiczna obejmowała oznaczenia liczebności mikroorganiz- żącej nie stwierdzono obecności mikroorganizmów.
mów metodą posiewu powierzchniowego na odpowiednich Biodegradacja związków organicznych zawartych w szla-
podłożach selektywnych i obserwacje mikroskopowe. mie, przy użyciu biopreparatów bakteryjnych, grzybowych
Efektywność usunięcia poszczególnych zanieczyszczeń i mieszanych kultur mikroorganizmów, sporządzonych na
określano na podstawie analizy ilościowo-jakościowej ma- bazie wyizolowanej mikroflory autochtonicznej przebiegała
teriału organicznego zaabsorbowanego na szlamie. z najlepszą efektywnością w próbkach poddanych działaniu
biopreparatu monokulturowego — Pseudomonans i mie-
Omówienie wyników badań szanej populacji grzybów.
Początkowe wyniki badań nad określeniem możliwości
Analiza chemiczna surowego szlamu ołowionośnego biodegradacji związków organicznych, zawartych w odcie-
wykazała: całkowitą zawartość związków organicznych na ku z etanolem, wskazują na słabszą odporność bakterii ro-
poziomie 87 g/kg, w tym frakcja aromatyczna stanowiła dzaju Pseudomonans, na zanieczyszczenia zawarte w od-
72,9 g/kg. Całkowita zawartość WWA kształtowała się na cieku etanolowym, w porównaniu z mikroflorą grzybową.
poziomie 1333 mg/kg, a najwyższy udział stanowił fenan- Obniżenie zawartości fenantrenu już w 25 dniu procesu
tren, oznaczony na poziomie 505 mg/kg i przyjęty jako wynosi ok. 13÷28 % dla próbek z biopreparatem bakteryj-
wskaźnik w dalszych badaniach efektywności biodegrada- nym oraz grzybowym. Zaobserwowano, iż wyższa biode-
cji. Dodatkowo określono procentową zawartość związków gradacja fenantrenu odpowiada próbkom charakteryzują-
nieorganicznych, wśród których najwyższy udział stanowił cym się wyższą liczebnością mikroorganizmów w zaapli-
ołów (41,2 % Pb). Określenie tak wysokich zawartości kowanym biopreparacie.
związków organicznych i metali ciężkich w szlamie stało Wykazano także możliwość stosowania biopreparatów ko-
się podstawą potrzeby sprawdzenia możliwości stosowania mercyjnych. Ze względu na obecność mikroflory autochto-
odpowiednich technologii oczyszczania w ramach bio- i/lub nicznej — zazwyczaj najkorzystniejszej w biodegradacji,
hydrometalurgii. w prowadzonej pracy skupiono się głównie nad realizacją
Na podstawie dotychczasowych wyników stwierdzono procesów z aplikacją biopreparatów autochtonicznych.
możliwość biodegradacji związków zawartych w szlamach
ołowionośnych oraz odciekach po ich unieszkodliwianiu. Wnioski
Istotny jest jednak dobór odpowiedniej mikroflory (jej ro-
dzaj i stężenie) oraz zapewnienie właściwych warunków Główne osiągnięcia, wynikające z dotychczasowych
procesowych. badań, to:
W doborze środków myjących najlepsze rezultaty (efek- ⎯ skuteczne odmycie związków organicznych etanolem
tywność ok. 90 %) odmycia związków organicznych uzy- oraz surfaktantem Nonoxynol-10 i wysoka efektywność
skano przy wykorzystaniu etanolu. Zastosowanie 7 % roz- oczyszczania eluatu metodą osadu czynnego,
tworu surfaktanta Nonoxynolu-10 umożliwiło usunięcie ⎯ wyizolowanie mikroflory autochtonicznej i skuteczna
związków organicznych na poziomie 70 %. Pozostałe testo- biodegradacja związków organicznych dzięki zastoso-
wane surfaktanty nie dały zadowalających efektów oczysz- waniu biopreparatów wykonanych na bazie wyizolowa-
czania szlamu. nych mikroorganizmów.
W badaniach biodegradacji osadem czynnym substancji
organicznych, zawartych w odciekach, najlepszą efektyw- Kontynuacja badań
ność procesu stwierdzono w unieszkodliwianiu odcieku
etanolowego. Wyniki badań wskazują na możliwość ponad Kontynuacja prac biotechnologicznych, z uwzględnie-
90 % usunięcia CHZT, BZT5, oraz 70 % usunięcia związ- niem powiększenia skali, stanie się podstawą analizy moż-
ków organicznych z oczyszczanego odcieku. Dodatkowym liwości aplikacyjnych prowadzonych procesów w praktyce
atutem w unieszkodliwianiu odcieku etanolowego jest brak przemysłowej.
pienienia, które utrudniało proces oczyszczania odcieków Wnikliwa analiza i końcowe opracowanie wszystkich uzy-
po użyciu surfaktantów. skanych wyników pozwolą na ostateczną ocenę efektywności
Izolacja mikroorganizmów autochtonicznych była moż- i wybór najkorzystniejszych metod biodegradacji związków
liwa jedynie dla próbek szlamów ołowionośnych składo organicznych zawartych w szlamach ołowionośnych.
271
ALUMINIUM PROCESSING
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.
W artykule przedstawiono wyniki badań doświadczalnych walcowania pakietowego aluminium, przeprowadzonych na wal-
carce laboratoryjnej Politechniki Częstochowskiej, oraz wpływu temperatury walcowania na własności mechaniczne alu-
minium o ultradrobnoziarnistej strukturze. W pracy przedstawiono wyniki badań umownej granicy plastyczności, wytrzy-
małości na rozciąganie, wydłużenia całkowitego, mikrotwardości oraz siły walcowania.
Słowa kluczowe: walcowanie pakietowe blach, własności mechaniczne aluminium, procesy z dużymi odkształceniami
Recently an interest in materials with ultra-fine structure arouses constantly. Among the several methods of severe defor-
mation that allows for obtaining such a structure accumulative roll-bonding (ARB) process is well placed. The ARB process
is a one that can be fitted for mass bulk production. The cycle of Accumulative Roll-Bonding process consists of several
stages: cutting of the strip, surfaces cleaning and degreasing, putting into a packet two or more strips, and rolling the
packet with reduction, which gives the same sizes of the strip as before the cutting. Repeating of the several cycles is car-
ried out in order to obtain severe deformation, which results on receiving of ultra-fine microstructure of aluminum and
unique mechanical properties. In the paper, results of experimental study of the accumulative roll-bending process of alu-
minum strips are presented. The general difference of the ARB process, which has been carried out on laboratorial stand in
Częstochowa University of Technology, is a rolling in bracket grooves. Such a modification make possible to realize more
passes and to study properties of aluminum under more severe deformation. For the better bonding during the rolling, the
metal before deformation is reheated. The rolling temperature effects on the microstructure development and mechanical
properties of aluminum, as well. Results of measurements of the yield strength, ultimate tensile strength, elongation, micro-
hardness and rolling force are shown in the paper. The yield strength, ultimate tensile, microhardness and rolling force arise in
the several first passes, and then after short stabilization, their values decrease slightly. Elongations demonstrate reverse
dependence: after decided drop and stabilization increasing come on. Basing on obtained results, a model that describes
a microstructure evolution and mechanical properties during the accumulative roll-bonding process will be developed.
Key words: accumulative roll-bonding, mechanical properties of aluminum, severe plastic deformation processes
Mgr inż. Marcin Kwapisz — Politechnika Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej Materiałowej i Fizyki Stosowanej, dr hab. inż.
Dmytro S. Svyetlichnyy, prof. nzw., prof. dr hab. inż. Andriy Milenin — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
272
Wstęp
273
po kolejnych przepustach procesu pakietowego walcowania
aluminium, dla poszczególnych temperatur nagrzewania
przedstawiono na rysunku 4. Na przedstawionym wykresie
widać wyraźny spadek wartości wydłużenia całkowitego po
pierwszym przepuście z początkowej wartości A, % = 32,34 %
do wartości ok. 1,5 %. Temperatura nagrzewania próbki
przed walcowaniem nie zmienia znacząco wartości wydłu-
żenia. W kolejnych przepustach, do przepustu ósmego, war-
tość wydłużenia pozostaje na stałym poziomie. Natomiast
po ósmym przepuście zaobserwowano nieznaczny trend
wzrostowy wydłużenia, co może świadczyć o małym wzro-
ście plastyczności taśm.
Rys. 2. Umowna granica plastyczności R0,2 aluminium Analiza uzyskanych wyników badań mikrotwardości
po kolejnych przepustach przy różnych temperaturach walcowania
materiału uzyskanego po kolejnych przepustach
Fig. 2. Yield strength R0,2 of aluminum after the rolling procesu walcowania pakietowego
at the different temperature
Przeprowadzono również badania mikrotwardości
próby oraz obliczono średnie wartości poszczególnych pa- HV 0,1 materiału uzyskanego po kolejnych przepustach
rametrów. Wykresy umownej granicy plastyczności R0,2 od- procesu pakietowego walcowania aluminium. Dla każdej
kształcanego materiału, wyznaczone po kolejnych przepu- próbki wykonano co najmniej 10 odcisków. Następnie wy-
stach procesu pakietowego walcowania przedstawiono na konano obliczenia. Uzyskane średnie wartości mikrotwar-
rysunku 2. dości HV 0,1 dla poszczególnych przepustów procesu wal-
Na przedstawionym wykresie, można zaobserwować wy- cowania pakietowego przedstawiono na rysunku 5.
raźny wzrost wartości R0,2 w pierwszych przepustach pro- Na podstawie przedstawionego rysunku zmian mikro-
cesu walcowania pakietowego aluminium. W wyższych twardości, można stwierdzić, że charakter wykresów wy-
temperaturach walcowania wzrost wartości umownej grani-
cy plastyczności jest szybszy. Dla temperatury walcowania
wynoszącej 200 °C wartość R0,2 wzrasta w trakcie czterech
pierwszych przepustów procesu, natomiast dla temperatury
nagrzewania równej 300 °C wzrost umownej granicy pla-
styczności następuje tylko w dwóch pierwszych przepu-
stach. W kolejnych przepustach procesu ARB wartość
umownej granicy plastyczności znacząco nie zmienia się.
Analizując wykresy R0,2 dla temperatury powyżej 275 °C,
można zauważyć tendencję spadkową wartości umownej
granicy plastyczności, co może wskazywać na wzrost pla-
styczności materiału po 3÷4 przepustach.
Wykresy wartości wytrzymałości na rozciąganie Rm otrzy-
manych po kolejnych przepustach procesu pakietowego
walcowania aluminium dla poszczególnych temperatur Rys. 3. Wytrzymałość na rozciąganie Rm aluminium po kolejnych
walcowania przedstawiono na rysunku 3. przepustach przy różnych temperaturach walcowania
Wykresy wytrzymałości na rozciąganie Rm po kolejnych Fig. 3. Ultimate tensile strength Rm of aluminum
przepustach procesu walcowania pakietowego aluminium after the rolling at the different temperature
przebiegają podobnie do wykresów umownej granicy pla-
styczności. W pierwszych przepustach następuje wzrost
wartości Rm. Dla temperatury walcowania wynoszącej
200 °C wzrost otrzymanych wartości wytrzymałości na
rozciąganie występuje w pierwszych czterech przepustach
procesu walcowania pakietowego. Dla temperatur walco-
wania wynoszących 275 i 300 °C ten wzrost obserwujemy
również tylko w dwóch pierwszych przepustach. Następnie
w kolejnych przepustach wartości wytrzymałości na roz-
ciąganie znacząco nie zmieniają się, z nieznaczną tendencją
spadkową. Należy jednak zwrócić uwagę, że zwiększenie
temperatury nagrzewania materiału przed każdym przepu-
stem procesu walcowania pakietowego powodowało
zmniejszenie uzyskanej wartości wytrzymałości na rozcią-
ganie. Można również zauważyć zmniejszenie różnicy po-
między wartościami umownej granicy plastyczności i wy- Rys. 4. Wydłużenie całkowite A, % aluminium po kolejnych
trzymałości na rozciąganie w pierwszych przepustach pro- przepustach przy różnych temperaturach walcowania
cesu ARB. Fig. 4. Elongation A % of aluminum after the rolling
Wykresy wartości wydłużenia całkowitego, otrzymanych at the different temperature
274
przedstawiono na rysunku 6.
Na przedstawionym na rysunku 6 wykresie zmian siły wal-
cowania obserwujemy jej wzrost w pierwszych przepustach
procesu pakietowego walcowania. Można również zauwa-
żyć, że istnieje niewielka zależność siły walcowania od
temperatury. Wraz ze wzrostem temperatury uzyskujemy
mniejsze wartości siły walcowania, co jest charakterystycz-
ne dla procesów odkształcania na ciepło. Siła walcowania
wzrasta w 2 i 3 przepuście, osiąga maksimum w przepu-
stach 4÷6, po czym od przepustu 7 następuje niewielki spa-
dek wartości siły walcowania.
Rys. 5. Mikrotwardość HV 0,1 aluminium po kolejnych
przepustach przy różnych temperaturach walcowania Podsumowanie i wnioski
Fig. 5. Microhardness HV 0.1 of aluminum
after the rolling at the different temperature Na podstawie przeprowadzonych badań można stwier-
dzić:
⎯ wartości umownej granicy plastyczności, jak również
wytrzymałości na rozciąganie, wzrastają w pierwszych
przepustach procesu pakietowego walcowania blach,
a następnie nieznacznie maleją,
⎯ zwiększenie temperatury walcowania powoduje zmniej-
szenie wartości umownej granicy plastyczności i wy-
trzymałości na rozciąganie oraz zmniejszenie się różni-
cy pomiędzy nimi,
⎯ plastyczność gwałtownie maleje w pierwszym przepu-
ście, następnie nie zmienia się znacząco z małym tren-
dem wzrostowym,
⎯ mikrotwardość wzrasta w pierwszych 3 przepustach
Rys. 6. Średnia siła walcowania w kolejnych przepustach procesu ARB, w kolejnych 3 maleje do poziomu z pierw-
procesu ARB przy różnych temperaturach walcowania szego przepustu
Fig. 6. Dependence of average rolling force during the rolling ⎯ średnia siła walcowania wzrasta do przepustu trzeciego,
at the different temperature od przepustu siódmego obserwujemy jej spadek.
Charakter zmian siły walcowania, jak również badania
raźnie wskazuje na małą zależność wielkości mikrotwardo- materiałowe, świadczą o zwiększeniu własności wy-
ści od temperatury. Natomiast twardość jest wysoce uzależ- trzymałościowych w początkowych przepustach proce-
niona od wielkości przeróbki plastycznej — uzyskanego su, a po 5÷6 przepuście następuje niewielki wzrost pla-
odkształcenia. W pierwszych trzech przepustach procesu styczności materiału poddanemu procesowi ARB.
ARB następuje prawie dwukrotny wzrost mikrotwardości
HV 0,1, później następuje zdecydowany spadek (przepusty
Literatura
od piątego do siódmego) i stabilizacja na poziomie wartości
mikrotwardości uzyskanej po pierwszym przepuście. 1. Krallics G., Lenard J. G.: An examination of the accumula-
Świadczy to o umacnianiu się materiału w początkowych tive roll-bonding process, journal of Materials Processing Tech-
przepustach procesu walcowania pakietowego, a po 5÷6 nology, 2004, t. 152, s. 154÷161.
przepuście procesu wzrasta plastyczność materiału. 2. Kwapisz M., Svyetlichnyy D., Milenin A., Michalczyk J.:
Badania zmian siły walcowania oraz własności mechanicznych
Analiza uzyskanych wyników pomiarów siły podczas walcowania pakietowego aluminium. Materiały VII Mię-
walcowania w kolejnych przepustach dzynarodowej Konf. Nauk., Częstochowa 2006. Wydaw. Polit.
procesu walcowania pakietowego Częstochowskiej, Konferencje nr 58, s. 337÷340.
3. Milenin A., Mróz S., Kwapisz M.: Matematyczne modelo-
Wyposażenie walcarki w tensometryczne czujniki siły wanie procesu walcowania pakietowego aluminium. Materiały
umożliwiło pomiar siły walcowania. Czujniki siły połączone XIII Konf. Informatyka w Technologii Metali, KomPlasTech2006,
były przez mostek pomiarowy z komputerem. Dla każdego s. 177÷183, Szczawnica 2006.
z przepustów procesu walcowania pakietowego aluminium 4. Milenin A., Svyetlichnyy D., Kwapisz M.: A study of
wykonano od trzech do ponad dwudziestu pomiarów i obli- changes of microstructure and mechanical properties during the
czono wartości średnie siły walcowania. Ponieważ w każ- accumulative roll-bonding process of aluminum. The 9th Interna-
tional ESAFORM Conference on Material Forming University of
dym przepuście walcowany materiał miał taką samą szero-
Strathclyde, Glasgow, UK 2006.
kość wynoszącą 40,0 mm, otrzymany nacisk jednostkowy
5. Saito Y., Tsuji N., Utsunomiya H., Sakai T., Hong R. G.:
był zależny tylko od siły walcowania. W analizowanym Ultra-fine grained bulk aluminum produced by accumulative roll-
procesie gniot w każdym przepuście wynosił 50 %. Od- bonding (ARB) process. Scripta Mater. 1998, t. 9, nr 39,
kształcenie uzyskane po kolejnych przepustach procesu s. 1221÷1227.
ARB można obliczyć ze wzoru: ε = 0,8n, gdzie n jest nu- 6. Tsuji N., Saito Y., Utsunomiya H., Tanigawa S.: Ultra-fine
merem przepustu. Wyniki średniej siły walcowania w ko- grained bulk steel produced by accumulative roll-bonding (ARB)
lejnych przepustach procesu walcowania pakietowego process, Scripta Mater. 1999, t. 7, nr 40, s 795÷800.
275
POWDER METALLURGY
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z
Przedstawiono wyniki badań dotyczące wpływu dodatku miedzi i grafitu oraz ciśnienia prasowania i procesu spiekania na
właściwości porowatych wyprasek i spieków z mieszanek proszków na osnowie stali szybkotnącej gatunku M3 klasy 2.
W badaniach uwzględniono gęstość i porowatość wyprasek i spieków oraz twardość i wytrzymałość na zginanie spieków.
Występuje szeroki zakres możliwości zmian porowatości i innych właściwości spieków pod wpływem badanych czynników.
Słowa kluczowe: proszek, stal szybkotnąca, miedź, grafit, mieszanka, wypraski, spieki, właściwości
Results from a study of an effect of an addition of copper and graphite, and of a pressing pressure and sintering process, on
the properties of porous compacts and sinters from the mixtures of M3 grade class 2 high-speed steel based powders have
been presented. During the studies, density and porosity of the compacts and sinters as well as hardness and bending
strength were taken into account. It was found that porosity and other properties of the sinters can be changed within
a wide range by means of these factors.
Keywords: powder, high-speed steel, copper, graphite, mixture, compacts, sinters, properties
Dr hab. inż. Jan Leżański, prof. nzw., mgr inż. Marcin Madej — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.
276
a) b)
40μm 40μm
c)
10 μm
Tablica 1 100,00
Własności proszków stosowanych do badań
Gęstość względna wyprasek, %
277
100,00
Gęstość względna spieków, %
60,00
40,00
400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa
250
Twardość HB
1107
1100
1017
893
900 859
735
672
700
532 539
500 418
370 361
300
400 600 800
Ciśnienie prasowania, MPa
278
kotnącej gatunku M3 klasy 2 proszków grafitu i miedzi po-
woduje zwiększenie zgęszczalności tych mieszanek wzglę-
dem zgęszczalności proszku M3. Przyrost gęstości wypra-
sek pod wpływem tych dodatków jest większy przy
niższych ciśnieniach prasowania. Wpływ miedzi na przy-
rost gęstości wyprasek jest tym większy im większa jej za-
wartość. Miedź jako materiał znacznie bardziej plastyczny
ułatwia zagęszczenie wyprasek. Grafit ułatwia zagęszcza-
nie, gdyż działa podczas prasowania jak środek poślizgowy.
Ze zwiększeniem ciśnienia prasowania gęstość wyprasek
zwiększa się. Pod wpływem dodatków grafitu i miedzi oraz
w wyniku zmian ciśnienia prasowania uzyskano szeroki za-
kres zmian porowatości wyprasek, od ok. 13 do 36 % (rys. 2).
Podczas spiekania w temperaturze 1150 °C grafit roz-
puszcza się w stali i powoduje powstanie fazy ciekłej.
Miedź także przechodzi w stan ciekły. Powoduje to akty-
wację procesu spiekania stali i wywołuje istotne zmiany
właściwości spieków.
W wyniku spiekania w temperaturze 1150 °C w czasie
60 min gęstość wszystkich grup spieków uległa zwiększe-
niu (rys. 3). Po spiekaniu porowatość zmienia się w zakre-
sie od ok. 10 do 34 %. Przyrost gęstości względnej po-
Rys. 8. Morfologia kapilar na przełomach porowatych kształtek szczególnych grup spieków wynosi ok. 1 do 3 %. Wynika
z mieszanki proszków M3+7,5 %Cu, SEM z tego, że dodatek grafitu lub miedzi w warunkach spieka-
a — wypraska, b — spiek nia nie powoduje dużej aktywacji procesów, prowadzących
do większego zagęszczenia spieków.
Fig. 8. Morphology of capillaries on the fractures Największy wpływ na twardość i wytrzymałość na zgi-
of porous profiles from the M3+7.5 %Cu powder mixture, SEM
nanie spieków wywiera ciśnienie prasowania (rys. 4 i 5). Ze
a — compact, b — sinter zwiększeniem ciśnienia prasowania zwiększa się gęstość
spieków, co powoduje zwiększenie ich twardości i wytrzy-
przy użyciu mikroskopu skaningowego Hitachi S-3500N. małości na zginanie. Istotny wpływ na twardość i wytrzy-
Morfologię kapilar przedstawiono na rysunkach 6÷8. małość na zginanie spieków ma także dodatek grafitu lub
Dodatek do proszku stali szybkotnącej M3 0,3 % grafitu miedzi. Zakres wpływu tych składników zależy od wielkości
nie wpływa istotnie na zmianę morfologii kapilar (rys. 6a ciśnienia prasowania. Wpływ tych składników należy za-
i 6b). Grafit powoduje jednak niewielkie zwiększenie gęsto- tem rozpatrywać dla poszczególnych grup spieków otrzy-
ści wyprasek, co może powodować zmniejszenie wielkości manych z wyprasek formowanych pod określonym ciśnie-
kapilar. Natomiast dodatek 7,5 % Cu lub 12 % miedzi niem. Największą twardość mają spieki z samej stali M3,
w większym stopniu niż grafit wpływa na zwiększenie gę- otrzymane z kształtek prasowanych pod ciśnieniem 800 MPa,
stości wyprasek, zwłaszcza prasowanych pod ciśnieniem a najmniejszą spieki też z tej samej stali ale prasowane pod
800 MPa. Podobnie jak w przypadku dodatku grafitu, przy- ciśnieniem 400 MPa.
czynia się to do zmniejszenia wielkości kapilar, a ponadto Ze względu na stosunkowo niską temperaturę spiekania,
cząstki proszku miedzi lokują się często w przestrzeniach wpływ dodatku 0,3 % grafitu na twardość spieków jest ma-
między cząstkami proszku stali, powodując dodatkowe ły. Wpływ grafitu na wytrzymałość na zginanie spieków
zmiany morfologii kapilar, od mniej złożonej w wypra- jest większy. Może to sugerować większe wzbogacenie stali
skach M3 i M3+0,3 %C do bardziej złożonej w wypraskach w węgiel w obszarach przy granicach cząstek. Największą
z mieszanek M3+7,5 %Cu i M3+12 %Cu (rys. 8a). twardość mają spieki z dodatkiem grafitu otrzymane z kształ-
Spiekanie wyprasek w temperaturze 1150 °C wywołuje tek prasowanych pod ciśnieniem 800 MPa. Wpływ miedzi na
bardzo istotne zmiany morfologii kapilar: w kształtkach ze twardość i na wytrzymałość na zginanie spieków jest mniej-
stali M3, na powierzchni cząstek proszku wydzieliły się szy od wpływu grafitu. Właściwości te na ogół zmniejszają
drobne węgliki, powodując chropowatość powierzchni ka- się ze wzrostem zawartości miedzi od 7,5 do 12 %. Te ilo-
pilar (rys. 6b), na przełomach kształtek z mieszanek prosz- ści miedzi przekraczają wynoszącą ok. 6 % [4] granicę roz-
ków M3+0,3 % grafitu widoczne są zerwane złącza pomię- puszczalności miedzi w stali w temperaturze spiekania.
dzy cząstkami proszku stali (rys. 7b), które powstały pod
wpływem aktywacji procesu spiekania za pomocą dodatku Wnioski
grafitu; w kształtkach z mieszanek proszków stali i miedzi
występują duże zmiany morfologii kapilar (rys. 8b) wywo- 1. Przez domieszanie do proszku stali szybkotnącej ga-
łane stopieniem się miedzi podczas spiekania i przebiegiem tunku M3 klasy 2 proszku grafitu i miedzi oraz przez
ewentualnego przegrupowania cząstek stali i procesu roz- zmianę parametrów wytwarzania można spowodować
puszczania i wydzielania [2]. szeroki zakres zmian gęstości i porowatości wyprasek
i spieków oraz własności wytrzymałościowych spieków.
Dyskusja wyników badań 2. Dodatek do proszku stali szybkotnącej 0,3 % grafitu
oraz 7,5 lub 12 %. miedzi powoduje wzrost zgęszczal-
Wprowadzenie metodą mieszania do proszku stali szyb- ności mieszanek, tym większy, im większa zawartość
279
miedzi. Literatura
3. Ze wzrostem ciśnienia prasowania gęstość wyprasek
zwiększa się a porowatość maleje, co po uwzględnieniu 1. Leżański J., Grobelny K.: Przegląd literatury z zakresu
spiekania i obróbki cieplnej materiałów Fe-Cu. Metalurgia Prosz-
wpływu grafitu i miedzi pozwala na regulację ich po-
ków 1986, nr 2, s. 35÷46.
rowatości w zakresie 13 do 36 %.
2. Leżański J.: Miedź jako pierwiastek stopowy w spiekach
4. Proces spiekania wyprasek w temperaturze 1150 °C
żelaza. Rudy Metale 1990, t. 35, nr 12, s. 304÷313.
powoduje zwiększenie gęstości kształtek i zmniejszenie
3. Leżański J.: Wpływ dodatku węgla, miedzi i boru na prze-
porowatości o około 1 do 3 %.
bieg spiekania stali szybkotnącej M2. Hutnik 1993, nr 12, s. 396.
5. Twardość i wytrzymałość na rozciąganie spieków w istot-
4. Igharo M., Wood J. V.: Effect of consolidation parameters
ny sposób zależy od zawartości dodatków grafitu i mie- on properties of sintered high-speed steels. Powder Metallurgy
dzi oraz od ciśnienia prasowania. 1990, Vol. 33, No. 1, s 70÷76.
6. Zwiększenie zawartości miedzi od 7,5 do 12 % powo-
duje wyraźne zwiększenie gęstości wyprasek i spieków Praca dotyczy tematu nr. 18.18.110.722 finansowanego
oraz zmniejszenie wytrzymałości spieków. przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
A pel
d o ś r o d o wis k a t e c h nic z ne g o
Mając na uwadze potrzebę dbałości o zachowanie dorobku wielu pokoleń inżynierów i techników tworzących
swymi działaniami historię zrzeszania się środowisk technicznych, Zarząd Warszawskiego Domu Technika NOT
podjął inicjatywę zgromadzenia wszelkich dokumentów i przedmiotów świadczących o bogatej historii i dorobku
tego ponad stuletniego Domu jako matecznika stowarzyszeń naukowo-technicznych. Zadanie zgromadzenia pod-
stawowej, istniejącej w pewnym rozproszeniu dokumentacji, powierzono profesjonalistom, zlecając im kwerendę
archiwalną w zbiorach archiwów państwowych, resortowych, hipotecznych i wszelkich innych. Oczekiwana jako
wynik tych działań analiza i interpretacja zebranych materiałów obejmie także kwerendę bibliograficzną literatury
Varsavianistycznej, fachowej i czasopiśmienniczej. Opracowanie zawierać będzie również zestawienie materiałów
źródłowych (projekty, rysunki, teksty, fotografie, przekazy ustne), a także bibliografię i ikonografię.
Opracowanie ma dostarczyć dzisiejszym gospodarzom obiektu materiałów umożliwiających przygotowanie cało-
ściowej, długofalowej strategii planowania i wykonawstwa, pozwalającego na pełną rehabilitację tej wspaniałej nie-
ruchomości i ochronę jej zabytkowych wartości.
Będzie ono stanowiło także podstawę dla projektantów i wykonawców przywracających dawną świetność w trakcie
następnych remontów i przebudów, jak również umożliwi aplikacje o dotacje ze środków publicznych i Unijnych.
Dlatego zwracamy się do całego środowiska technicznego (ale nie tylko) z ogromną, serdeczną prośbą i apelem
o przekazanie Zarządowi WDT NOT inicjującemu te działania, wszelkich dokumentów i pamiątek lub przedmiotów
świadczących o historii, dorobku i potencjale dziedzictwa Warszawskiego Domu Technika. Będziemy bardzo
wdzięczni za przekazanie wymienionych wcześniej dokumentów i pamiątek na adres:
Warszawski Dom Technika NOT Spółka z o.o.
ul. Tadeusza Czackiego 3/5
00-043 Warszawa
tel.: 0-22336-12-22 fax: 0-22336-12-15
e-mail: sekretariat@wdtnot.pl
Prezes Zarządu WDT NOT
JACEK KUBIELSKI
280
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
281
IRAŃSKI PRODUCENT CYNKU OSTRZEGA PRZED brak jakiegokolwiek zarządzania. Chiny dopiero od nie-
ZAMKNIĘCIEM W ZWIĄZKU Z PRZERWAMI W DO- dawna zaczęły zwracać uwagę na ten sektor, gdy po boomie
STAWACH KONCENTRATÓW z ostatnich lat wystąpiły utrudnienia w dostawach prawie
WALLOP C.: IRAN’S ZINC PRODUCER WARNS OF CLO- wszystkich surowców.
SURES DUE TO CONCENTRATES SHORTAGE. METAL BUL-
LETIN 2007, nr 8985, s. 12, BŁ HZL PLANUJE BUDOWĘ HUTY DO ODZYSKU
Iran Zinc Mines Development Company (IZMDC), 50 000 TON OŁOWIU ROCZNIE
największy irański producent cynku i ołowiu ostrzegł, że LOBO G.: HZL PLANS 50000 TPY SECONDARY LEAD
produkcja cynku zanika w związku z przerwami w dosta- SMELTER. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s.16, BŁ
wach koncentratów, z jakimi borykają się huty po zawale Hindustan Zinc Ltd. (HZL), własność notowanej na
sześć miesięcy temu w kopalni Angouran, położonej w londyńskiej giełdzie firmy Vedanta Resources, planuje bu-
prowincji Zanjan ok. 300 km na zachód od Teheranu. Wia- dowę huty przerabiającej złom ołowiu o wydajności 50 000
domość nadeszła w związku z wezwaniem skierowanym do t/r. przy kosztach rzędu 1,5 mld Rs (33,9 mln $). Jak po-
irańskiego rządu w sprawie prywatyzacji, która przyspie- wiedział rzecznik prasowy firmy, pozwoli to na wykorzy-
szyłaby odbudowę kopalni. stanie potencjału miejscowego rynku.
„Jeśli IZDMC będzie chciał podtrzymać produkcję, to musi Firma posiada dwie huty ołowiu w Chaderiya, w hinduskim
zaimportować ponad 500 tys. t rudy lub odpowiednią ilość stanie Rajasthan, pracujące z pełną wydajnością na pozio-
koncentratu. Inaczej wiele zakładów będzie musiało zmniej- mie 30 tys. t i 50 tys. t/r.
szyć lub zamknąć produkcję. W przyszłym roku produkcja Według pana L. Pugazhenthy, dyrektora Indian Lead Zinc
cynku w Iranie spadnie o 50 %” — oświadczył Ebrahim Development Assn (ILZDA), w latach 2007÷2012 popyt na
Jamili, członek rady nadzorczej firmy. ołów w Indiach będzie wzrastał w tempie 8 % rocznie.
„Ostatni zawał w kopalni Angouran spowodował niedobory HZL rozwija zarówno dział ołowiu, jak i cynku, dążąc do
w zaspokajaniu potrzeb przemysłu. Dostawy rudy kurczą osiągnięcia w 2010 r. produkcji na poziomie 1 mln t/r. No-
się i producenci cynku muszą sprostać brakowi surowca” wa huta zostanie wybudowana najprawdopodobniej w Vi-
— poinformował przedstawiciel IZMDC. zag, przy już istniejącej hucie cynku, a jej wydajność osią-
Do tej pory nie jest znany termin odbudowy i powrotu do gnie poziom 50 tys. t/r. Dostarczany do huty surowiec bę-
normalnej działalności kopalni Angouran, która przed za- dzie pochodził ze źródeł lokalnych oraz z importu.
wałem dostarczała ponad 80 % rudy do irańskich hut. ILZDA przewiduje, że popyt na ołów w ciągu następnych
Jamili uważa, że rząd powinien poszukać prywatnych in- trzech lat wyniesie — 302,5 tys. t w latach 2007÷2008,
westorów, zainteresowanych przejęciem kopalni i jej odbu- 332,75 tys. t w latach 2008÷2009 oraz 366,025 tys. t w la-
dową, co pozwoliło zabezpieczyć się przed przyszłymi kło- tach 2009÷2010 i jest dobrą prognozą do budowy większej
potami związanymi z przerwami w dostawach koncentratu liczba hut przerabiających wtórny surowiec.
dla przemysłu cynkowego.
„Jeśli nie zostaną szybko podjęte decyzje dotyczące prze-
kazania kopalni sektorowi prywatnemu, będzie to miało POMIMO POWOLNEGO WZROSTU RYNEK MIĘK-
bezpośredni negatywny skutek dla irańskiego przemysłu KICH OPAKOWAŃ ALUMINIOWYCH DO 2010 R.
cynkowego” — ostrzegł Jamili. OSIĄGNIE WARTOŚĆ 26,8 MLD DOLARÓW
Na światowym rynku już od kilku lat występują niedobory MEHTA M.: DESPITE SLOW GROWTH ALUMINIUM FLEXI-
w dostawach koncentratów, co powoduje wzrost cen. BLE PACKING MARKET INCH TO $26,8 BN BY 2010. ALUMI-
NIUM INTERNATIONAL TODAY 2006, t. 18, nr 6, s. 11, BŁ
Całkowita wartość rynku opakowań do 2010 r. osiągnie
CHINY URUCHAMIAJĄ NA TAJWANIE ZAKŁAD
poziom 26,8 mld $. Produkcja aluminium pochłania bardzo
ODZYSKU O WYDAJNOŚCI 15 000 TON ROCZNIE
wiele energii. Rosnące koszty surowca i energii powodują,
CHINA SETS UP 15 000 TPY RECYCLING PROJECT IN TIAN- że producenci szukają nowych rynków, możliwości zwięk-
JIN. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s. 16, BŁ
szenia wydajności produkcji oraz coraz nowocześniejszego
W oficjalnym komunikacie chińska spółka Tianjin He- wyposażenia, co pozwoliłoby na zwiększenie ich konku-
chang Investment Co. potwierdziła zatwierdzenie decyzji rencyjności na rynku.
o uruchomieniu młyna do rozdrabniania złomu o wydajno- Według amerykańskich ekspertów obawy związane z ro-
ści 10 000÷15 000 t/r. snącym importem, cenami ropy naftowej oraz niestabilnymi
W zakładzie będzie przetwarzany m.in. złom żelazny, mie- cenami aluminium, powodują, że wzrost gospodarczy jest
dziany i aluminiowy oraz masy plastyczne. Firma, utwo- ograniczany. Wysokie koszty paliwa zmuszają producentów
rzona przez lokalny rząd do uruchomienia projektu, zain- do skupienia się na poszukiwaniu alternatywnych źródeł
westowała 110 mln juanów (14,2 mln $). Dofinansowano energii. Wyzwania pojawiają się ze strony zmieniającej się
15 % kosztów inwestycji poprzez wypuszczenie obligacji. demografii konsumentów, wzrastającego udziału pracujących
Projekt Tianjin będzie koncentrował się głównie na odzy- kobiet, samotnych rodziców i obawiającego się o zdrowie
sku metali na rzecz lokalnych przedsiębiorstw i mieszkań- pokolenia babyboom.
ców. Jak potwierdziły oficjalne źródła, firma planuje pro- Firma Novelies Inc., specjalizująca się w dostawach alumi-
dukcję gotowych wyrobów miedzianych, w tym prętów niowych wyrobów walcowanych, blach i folii dla przemy-
i stopów. słu samochodowego, transportowego i konstrukcyjnego, za-
„Wielkość produkcji jest wciąż trudna do określenia, głów- inwestowała ostatnio 32 mln $ w nowe zakłady w Sierre,
nie ze względu na brak pewności dostaw oraz słabego w Szwajcarii, w tym m.in. w odlewnię pracującą z wyko-
funkcjonowania systemu zbiórki” — powiedział przedsta- rzystaniem technologii Novelis Fusion TM.
wiciel firmy. Recykling w Chinach cierpi na permanentny Przewidywany czas otwarcia zakładów w Sierre to począ-
282
tek 2008 r. Pozwoli to na uruchomienie na skalę techniczną jako pomost do 2011 r. i ma nadzieję przedłużyć go na dal-
produkcji blach aluminiowych o najwyższej jakości, dostar- sze lata.
czanych do odbiorców w całej Europie, głównie z przemysłu
samochodowego i innych kluczowych sektorów gospodar- BOLIWIA CHCE WPROWADZIĆ MONOPOL NA
ki. Nowa odlewnia zabezpieczy 30 nowych miejsc pracy DOSTAWY KONCENTRATÓW CYNY
i będzie miała początkową wydajność ok. 70 kt/r.
BOLIVIA WANTS MONOPOLY ON TIN CONCENTRATE
Zakład w Sierre będzie wyposażony w pełni zautomatyzo- PURCHASES. METAL BULLETIN 2007, nr 8985, s. 12, BŁ
wany system do szybkościowego cięcia laserowego, po-
zwalający na precyzyjne cięcie zgodnie z indywidualnymi Boliwia chce zmonopolizować dostawy koncentratów
wymaganiami klientów. System zostanie oddany do użytku cyny do huty Vinto w departamencie Oruro, którą znacjona-
na początku 2007 r. Opatentowana w firmie Novelis tech- lizowano w lutym br.
nologia Fusion TM pozwoli na produkcję walcowanych, Vinto wciąż produkuje cynę, ale w znacznie mniejszych
wielowarstwowych blach ze stopów aluminiowych, co ilościach. Nowa administracja próbuje poradzić sobie z za-
wcześniej nie było możliwe. rządzaniem firmą i oceną jej stanu technicznego. Jak poin-
Firma Alcan zbuduje w regionie Saquenay Lac Saint Jean, formował MB Edwin Guzzman, rzecznik ds. wydobycia
w Quebecu za 180 mln $ linię do topienia aluminium o wy- i metalurgii, zwiększenie produkcji powinno nastąpić w ciągu
dajności 80 kt/r. Technologię opracowano w należącym do miesiąca. Poinformował on również, że: „Pomysłem mini-
Alcan laboratorium Arvida Research and Development stra [wydobycia i metalurgii Guillermo Dalence], w związku
Center (ARCD), a produkcja rozpocznie się w drugim z tym, że Boliwia szuka możliwości zwiększenia profitów
kwartale w 2008 r. z wydobycia i produkcji cyny, jest kupno przez hutę Vinto
Z kolei Alcoa ogłosiła stworzenie sojuszu z chińskimi pro-
wszystkich koncentratów cyny produkowanych w Boliwii
ducentami odlewów samochodowych z SMW Automotive
i traktowanie jej jako monopolisty”.
z Hong Kongu, w celu produkcji elementów aluminiowych,
Może to oznaczać, że szwajcarska grupa Glencore Interna-
komponentów i modułów dla przemysłu samochodowego
w Chinach, Południowej Korei, Japonii i dla regionu Pacy- tional, która była właścicielem huty Vinto przed nacjonali-
fiku. zacją, może zostać pozbawiona kopalni Colquiri w La Paz,
Zgodnie z porozumieniem Alcoa udzieli licencji na techno- jeśli przerwie dostawy surowca do Vinto.
logię VRC/PRC oraz powiązane z nią zagadnienia produk- Kopalnia Colquiri, zarządzana przez Synchi Wayra, boli-
cyjne. Filia Alutech Automotive Parts Ltd, należąca w cało- wijską filię Glencore — dostarcza 50 % koncentratów prze-
ści do SMW Hong Kong, otworzy zakłady w Wuhan, twarzanych w hucie Vinto.
w prowincji Hubei, które będą zaopatrywać OEM w Azji, Glencore przejął hutę Vinto oraz kopalnię Colquiri na po-
w podzespoły wyprodukowane z wykorzystaniem techno- czątku 2005 r. kupując ją od Compania Minera del Sur
logii dostarczonej przez Alcoa. Zakłady zostaną urucho- (Comsur). Główny menedżer firmy Synchi Wayra odmówił
mione w 2008 r. na ten temat komentarza dla prasy.
Alcoa planuje otwarcie drugiej linii do topienia aluminium Powiązania biznesowe pomiędzy Vinto i Synchi Wayra są
w zakładach Intalco Works w Ferndale (Washington, USA). niejasne od 9 lutego br., gdy huta została znacjonalizowana.
Jej uruchomienie, w pierwszej połowie 2007 r., zwiększy Glencore stara się o odszkodowanie w związku z nacjonali-
miesięczną produkcję o 7,5 kt i pozwoli w efekcie zwięk- zacją huty pomimo tego, że prezydent Evo Morales odrzucił
szyć całkowitą produkcję zakładu do 180 kt/r. Huta nie ko- taką możliwość, twierdząc, że w 2004 r. Glencore nabyła
rzystała z dwóch linii produkcyjnych od kwietnia 2003 r. zakłady nielegalnie i w tym okresie w nie nie inwestowała.
„Ponowne uruchomienie jest możliwe ze względu na ko- Jak poinformował rzecznik prasowy, rząd do tej pory nie
rzystną sytuację na rynku i korzystne umowy na dostawy podjął debaty nad sprawą nacjonalizacji kopalni, choć było
energii z BPA przez następne pięć lat” — wyjaśnił Alan to możliwe w październiku 2006 r., gdy rozpatrywano zało-
Cransberg, prezes Alcoa. Firma traktuje kontrakt z BPA żenia dla nowej polityki wydobycia.
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
BADANIE KINETYKI CEMENTACJI MIEDZI Z ROZ- Zmiennymi procesu były: stężenie miedzi, temperatura,
TWORÓW WODNYCH ZAWIERAJĄCYCH CYNK prędkość mieszania, pH i zawartość cynku.
NIZAMETTIN DEMIRKIRAN, AHMET EKMEKYAPAR, ASIM Do doświadczeń użyto CuCl2 ⋅ 2H2O, ZnCl2 i granulki cyn-
KUNKUL, AHMET BAYSAR: A KINETIC STUDY OF COPPER ku o średnicy 5 ±0,5 mm. Roztwór zawierający jony Cu2+
CEMENTATION WITH ZINC IN AQUEOUS SOLUTIONS. IN- doprowadzano do temperatury reakcji i dodawano granulki
TERNATIONAL JOURNAL OF MINERAL PROCESSING 2007, cynku w ilości 1,5 raza większej od stechiometrycznej.
t. 82, nr 2, s. 80÷85, AG W zadanych czasach oznaczano stężenie jonów Cu2+ z pró-
Przedmiotem prowadzonych prac było wydzielanie bek i obliczano ilość wydzielonej miedzi. Stężenie jonów
miedzi z roztworów miedziowych zawierających cynk za miedzi wynosiło: 0,01; 0,025; 0,05 i 0,1 mol/l, temperatura
pomocą cynku i badanie kinetyki procesu cementacji. 313 K, a prędkość mieszania 500 rpm. Zaobserwowano, że
Doświadczenia prowadzono w kontrolowanej temperaturze, prędkość wydzielania metalicznej miedzi wzrasta ze wzro-
w reaktorze szklanym o pojemności 400 ml, w którym od- stem stężenia jonów miedzi.
bywało się mieszanie mechaniczne za pomocą łopatki te- Badano wpływ prędkości mieszania na cementację miedzi
flonowej o średnicy 45 mm. Monitorowano pH roztworu. dla prędkości: 200, 300, 400 i 500 rpm przy stężeniu miedzi
283
0,05 mol/l i w temperaturze 313 K. Cementowana frakcja nu zachodzi w dwu etapach, z których pierwszy jest szybki:
miedzi wzrasta ze wzrostem prędkości mieszania. Badano Cu2S + 1,6Fe3+ → 1,6Fe2+ + 0,8Cu2+ + Cu1,2S,
wpływ pH dla pH: 1; 2; 3 i 4,5. Do sterowania pH zastoso- a drugi wolny:
wano amoniak i kwas solny. Maksymalną prędkość cemen- Cu1,2S + 2,4Fe3+ → 2,4Fe2+ + 1,2Cu2+ + S0,
tacji osiąga się przy pH 3. z równoczesnym rozpuszczaniem pirytu:
Wpływ temperatury badano dla temperatur: 308, 313, 318, FeS2 + 8H2O + 14Fe3+ → 15Fe2+ + 2SO42– + 16H+.
323 i 328 K, przy stężeniu miedzi 0,05 mol/l i prędkości Jony żelazawe utleniają się do żelazowych w obecności
mieszania 500 rpm. Wykazano, że cementowana frakcja bakterii mezofilnych, np. A.Ferrooxidans lub MT, takich
miedzi wzrasta ze wzrostem temperatury. jak np. Sulfobacillus, według przedstawionej reakcji:
Badano również wpływ chlorku cynku. Przygotowywano Fe2+ + 0,25O2 + H+ bakterie→ Fe3+ + 0,5H2O
równomolarne mieszaniny Zn2+ i Cu2+ (0,01; 0,025; 0,05 Z kolei siarka utlenia się do sześciowartościowej według
i 0,1 mol/l). Eksperymenty prowadzono w temperaturze reakcji:
313 K przy prędkości mieszania 500 rpm. Wykazano, że S0 + 1,5O2 + H2O bakterie→ H2SO4
prędkość cementacji miedzi w roztworach zawierających z wytworzeniem kwasu siarkowego.
jony Zn2+ wzrasta ze wzrostem zawartości jonów Zn2+, jak- Różnice w każdym typie bakterii są mocno związane z wa-
kolwiek jest ona nieco niższa niż dla roztworów miedzio- runkami w stosie, takimi jak: temperatura, pH, ilość roz-
wych wolnych od jonów Zn2+. Cementacja miedzi przebie- puszczonego tlenu, zawartość wody i poziomy żelaza.
ga według następującej reakcji: Opracowane ostatnio modele ługowania w stosach pozwalały
Cu2+ + Zn → Zn2+ + Cu na ocenę działania tylko bakterii mezofilnych. W związku
Zaproponowano model opisujący proces. Przy niskich z powyższym rozbudowano wcześniej opracowane modele,
prędkościach mieszania prędkość reakcji kontrolowana jest tak aby możliwy był również opis działania bakterii MT.
przez dyfuzję. Przy prędkości mieszania 500 rpm w tempe- Rozszerzony model obejmuje 12 zmiennych, np. w zakresie
raturach poniżej 318 K, reakcja jest całkowicie kontrolowana fazy stałej są to: ługowana frakcja miedzi i pirytu, stężenie
przez reakcję powierzchniową. Przy tej samej prędkości bakterii (mezofilnych i MT); w zakresie powietrza: stężenie
mieszania w temperaturach powyżej 318 K mechanizm reak- tlenu; w zakresie fazy ciekłej: rozpuszczony tlen, jony żela-
cji zmienia się i jest ona kontrolowana przez dyfuzję. Pod- zawe i żelazowe, wolne bakterie (mezofilne i MT) oraz
czas procesu ługowania rud miedziowych zawierających w zakresie wszystkich faz: entalpia.
cynk, roztwór z ługowania zawiera znaczną ilość jonów W modelu założono, że oba typy bakterii podlegają tej samej
cynku. Tak więc, cementacja miedzi z roztworów zawiera- śmiertelności, tym samym procesom wiązania i odseparo-
jących jony cynku ułatwia odzysk cynku jako produktu wania, lecz charakteryzuje je różna zależność prędkości
ubocznego w późniejszych stadiach. wzrostu temperatury. Model pozwala na badanie różnic
w zachowaniu różnego rodzaju bakterii w przestrzeni i cza-
MODEL BIOŁUGOWANIA CHALKOZYNU W ZWA- sie, w zmieniających się warunkach w stosie, takich jak np.
ŁACH Z BILANSEM CIEPLNYM: DROBNOUSTROJE temperatura. Dla niskich temperatur otoczenia i wyjścio-
MEZOFILNE I UMIARKOWANIE CIEPŁOLUBNE wych (T0 = 15 °C), bakterie umiarkowanie ciepłolubne (MT)
LEAHY M. J., DAVIDSON M. R., SCHWARZ M. P.: A MODEL początkowo giną, podczas gdy mezofilne rozmnażają się
FOR HEAP BIOLEACHING OF CHALCOCITE WITH HEAT i następnie wytwarzają ciepło. Gdy temperatura wzrasta
BALANCE: MESOPHILES AND MODERATE THERMOPHILES. wystarczająco, bakterie MT odżywają i ich ilość znacząco
HYDROMETALLURGY 2007, t. 85, nr 1, s. 24÷41, AG wzrasta. Bakterie mezofilne giną, ewentualnie stos prze-
Proces hydrometalurgiczny, znany jako ługowanie w sto- grzewa się, i staje się zbyt ciepły, aby MT mogły przetrwać.
sach, ma miejsce w okresie od miesięcy do lat i stosowany W środku stosu bakterie MT nie giną. Całkowita populacja
jest dla rud niskogatunkowych, zwykle siarczkowych rud bakterii MT w dół wysokości stosu jest umiarkowanie wy-
miedzi, lub dla pirytu zawierającego złoto. soka, ale nie na tyle, aby wytworzyła się znacząca ilość jo-
Ruda jest ułożona w stosy, w dużych stertach i ługowana nów żelazowych do ługowania. Był to powód do rozwoju
roztworem kwasu. Bioługowanie w stosach zachodzi w obec- frontu ługowania zarówno od góry, jak i od dołu stosu.
ności bakterii, występujących zarówno w postaci naturalnej, Front ługowania od dołu porusza się szybciej, gdy działają
jak i wysiewanych w stosowanej cieczy. W rzeczywistych jedynie bakterie mezofilne. Z kolei front ługowania od góry
warunkach procesu ługowania w stosach wykorzystuje się jest wolniejszy, gdy działają bakterie MT. Front ługowania
różnego rodzaje bakterie, a niektóre z nich mogą utleniać od góry jest wolniejszy, ponieważ prędkość frontu ługowania
żelazo lub siarkę elementarną. Są one uzależnione od tempe- zależy od chłodzenia. Obydwa te zjawiska są spowodowane
ratury i tak bakterie mezofilne działają w zakresie tempera- wysokim gradientem temperatury w stosie (dzięki MT), wyż-
tur 20÷40 °C, umiarkowanie ciepłolubne (ang: MT) w za- szym parowaniem i kondensacją wody oraz związanym z tym
kresie 40÷60 °C, a ekstremalnie ciepłolubne (ang.: ET) uwolnieniem lub zużyciem ciepła utajonego w poprzek fron-
w zakresie 60÷80 °C. Istnieją też bakterie hiperciepłolubne, tów ługowania. Dodatek MT pozwala na uzyskanie dłuższe-
dzięki którym bioługowanie może być prowadzone nawet go okresu przed przegrzaniem. Podczas prowadzonych badań
w temperaturze powyżej 100 °C. Bakterie ciepłolubne cha- zmieniano temperaturę otoczenia i metody zaszczepiania bak-
rakteryzuje zdolność przetrwania i utleniania w wysokiej terii i określano ich wpływ na przebieg procesu ługowania.
temperaturze, a w niższych temperaturach są „uśpione”. Wykazano, że miedź jest szybko ługowana w ciągu 30÷35 dni.
Przedmiotem prowadzonych badań było ługowanie chalko- Proces ługowania przebiega dwuetapowo. W pierwszym
zynu Cu2S, lecz ze względu na to, że w praktyce jest z nim stadium temperatura nie rośnie tak wysoko, aby bakterie nie
często związany piryt FeS2, wzięto pod uwagę ługowanie były zdolne do przetrwania, a następnie w drugim stadium
obydwu minerałów. rozwijają się wyraźne fronty ługowania, postępujące przez
Według sugestii zawartych w literaturze, ługowanie chalkozy- stos. Wykazano, że całkowita wyekstrahowana ilość miedzi
284
przy działaniu bakterii mezofilnych i MT jest nieznacznie nia ich średniego promienia. Optymalną strukturę anod
wyższa niż ta, którą uzyskuje się przy działaniu tylko bak- można otrzymać zwiększając objętość porów i zmniejszając ich
terii mezofilnych. średni promień na drodze wprowadzenia czynnika tworzą-
cego pory, rozkładającego się z utworzeniem niobu, takiego
SZCZEGÓLNE CECHY SPIEKANIA ANOD NIOBO- jak np. trójchlorek niobu. Zastosowanie tego czynnika i
WYCH DLA KONDENSATORÓW ELEKTROLITY- wprowadzenie wstępnej obróbki cieplnej przed spiekaniem
CZNYCH pozwala znacznie zwiększyć ładunek jednostkowy anody.
LEVINSKIJ JU. V.; ZAJCEV A. B.: OSOBENNOSTI SPEKANIJA
NIOBEVYCH ANODOV ELEKTROLITICESKICH KONDEN- OCENA ZACHOWANIA ELEKTROCHEMICZNEGO
SATOROV. CVETNYE METALLY 2006, nr 11, s. 48÷49, AG NOWYCH, BOGATYCH W Mg STOPÓW NA BAZIE
Niob znalazł szerokie zastosowanie w produkcji kon- Mg-Al-RE (RE = Ce, Er)
densatorów elektrolitycznych. Warstwa tlenkowa na po- ROSALBINO F., ANGELINI E., De NEGRI S., SACCONE A.,
wierzchni niobu charakteryzuje się wysoką trwałością che- DELFINO S.: ELECTROCHEMICAL BEHAVIOUR ASSESS-
miczną i wysokimi własnościami dieelektrycznymi. Kon- MENT OF NOVEL Mg-RICH Mg-Al-RE ALLOYS (RE = Ce, Er).
densatory niobowe są tańsze i lżejsze niż tantalowe. Anody INTERMETALLICS 2006, t. 14, nr 12, s. 1487÷1492, AG
niobowe kondensatorów elektrolitycznych otrzymuje się Stopy magnezu stały się poszukiwanymi kandydatami
poprzez prasowanie i spiekanie proszków niobu i następnie dla zastosowań w mikroelektronice, przemyśle motoryza-
utlenianie porowatych półwyrobów. cyjnym i lotnictwie ze względu na niską gęstość, wysoką
Jedna z głównych charakterystyk kondensatorów — po- wytrzymałość i sztywność. Względna gęstość magnezu
jemność elektryczna właściwa — jest proporcjonalna do wynosi 1,74, jest więc ona o 35 % niższa niż gęstość alu-
powierzchni właściwej anody, która z kolei jest funkcją po- minium, a masa typowych stopów magnezu jest ok. 35 %
rowatości i rozmiaru porów. niższa niż ich odpowiedników aluminiowych przy tej samej
Objętość porów można zwiększyć, spiekając prasówki z mie- sztywności. Stopy magnezu posiadają dobrą lejność i zdol-
szaniny proszku metalu i czynnika tworzącego pory. Należy ność tłumienia. Układ magnez-aluminium jest podstawą sze-
wybrać taki czynnik, który nie zanieczyszcza kondensato- roko stosowanych odlewniczych stopów magnezu. Więk-
rów i rozkłada się w temperaturach bliskich temperaturom szość z nich zawiera 8÷9 % mas. aluminium z małym do-
spiekania kondensatorów. W prowadzonych wcześniej pra- datkiem cynku. Spośród nich szerokie zastosowanie w prze-
cach udowodniono, że temperatura wysokodyspersyjnych myśle samochodowym znalazły stopy z serii AZ91, których
proszków niobu obniża się z 1800÷2200 °C do 1200÷1400 °C. stosowanie jest ograniczone ze względu na ich podatność
W związku z tym perspektywiczne okazuje się stosowanie na korozję i dlatego tak ważnym zagadnieniem jest badanie
trójchlorku niobu, który dysproporcjonuje z utworzeniem odporności stopów magnezu na korozję.
niobu w temperaturach 700÷1000 °C. Przeprowadzono ocenę zachowania elektrochemicznego
Prowadzono pracę, która miała na celu badanie wpływu ilości nowych stopów Mg-Al-RE, gdzie RE = Ce, Er typu AE91
trójchlorku niobu na parametry struktury porowatej i ładu- i porównano ze stopem magnezu AZ91, stosowanym w prze-
nek jednostkowy anod niobowych. Jako materiał wyjścio- myśle samochodowym.
wy stosowano wysokodyspersyjny proszek niobu o średniej Cer i erb są reprezentantami lekkich i ciężkich pierwiast-
wielkości cząstek 21,0÷2,4 mikrom, powierzchni właściwej ków ziem rzadkich. Przygotowywano potrójne stopy po-
3350÷3500 cm2/g. przez topienie stechiometrycznych ilości czystych pier-
Proszek trójchlorku niobu otrzymywano przez redukcję wiastków (Al 99,99 % mas.; Mg 99,99 % mas.; Ce i Er
pięciochlorku niobu wodorem. Proszki mieszano, przy czym 99,9 % mas.) w piecu indukcyjnym, w przepływie argonu.
ilość proszku trójchlorku niobu w mieszaninie wynosiła 0, Aby uniknąć strat magnezu, z powodu jego wysokiej lotności,
5, 10 i 20 % mas. Pod ciśnieniem 25 MPa prasowano anody stosowano małe tygle z tantalu. Stopy badano, w warun-
o masie ok. 0,8 g. Anody poddawano wstępnej obróbce kach po odlaniu oraz przed pomiarami elektrochemicznymi,
cieplnej w argonie w temperaturze 850 °C w ciągu 2 h. z pomocą mikroskopii optycznej, skaningowej mikroskopii
Końcowe spiekanie prowadzono w próżni 0,00001·Pa w tem- elektronowej i ilościowej mikroanalizy elektronowej.
peraturze 1400 °C w ciągu 30 min. Spiekane anody formo- Stopy AE91 wykazywały bardzo podobne mikrostruktury,
wano w wodnym roztworze kwasu ortofosforowego przy charakteryzujące się pojawieniem się trzech faz: roztworu
napięciu 60 V przez 3 h. stałego na bazie Mg, zawierającego jedynie Al i dwoma faza-
Oznaczano powierzchnię właściwą spiekanych i utlenio- mi międzymetalicznymi gamma(Mg17Al12) i (Al1-xMgx)3Ce
nych anod oraz promień porów i ich sumaryczną objętość. lub (Al1-xMgx)2Er.
Stwierdzono, że zwiększenie ilości trójchlorku niobu do Wszystkie testy elektrochemiczne prowadzono w pojedyn-
20 % mas. prowadzi do wzrostu sumarycznej objętości po- czej komorze, stosując standardową konfigurację trójelek-
rów ok. 2 razy, zmniejszenia średniej wielkości porów trodową: nasycona elektroda kalomelowa, jako elektroda
1,6 razy, zwiększenia powierzchni właściwej i ładunku jed- wzorcowa, elektroda platynowa i próbka jako elektroda ro-
nostkowego 2 razy. Wzrost porowatości ogólnej przy za- bocza. Pole powierzchni wystawione na roztwór testowy
chowaniu średniej wielkości porów prowadzi do zwiększe- wynosiło 0,5 cm2.
nia powierzchni właściwej, a zwiększenie średniej wielko- Wszystkie eksperymenty prowadzono w temperaturze po-
ści porów przy stałej objętości porowatości — do jej kojowej (25 ±0,1 °C) w 0,01 M roztworze NaCl o pH = 12
zmniejszenia. Rozkład trójchlorku niobu z wydzieleniem uzyskanym z pomocą NaOH.
par wyższych tlenków warunkuje zwiększenie sumarycznej Przed każdym eksperymentem z roztworu usuwano tlen
objętości porów anody. Obecnie tworzenie drobnodysper- poprzez barbotowanie azotem. Mierzono wolny potencjał
syjnych cząstek metalicznego niobu i osadzenie niobu na korozyjny w odniesieniu do elektrody kalomelowej, co mi-
powierzchniach już mających pory prowadzi do zmniejsze- nutę przez okres 24 godzin. Wszystkie pomiary stacjonarne
285
prowadzono z zastosowaniem potencjostatu Amel System nia, gdzie wprowadzono zatyczkę do kontroli wyrzutów,
sterowanego komputerowo. Pomiary impedancji elektro- w wyniku czego przenoszenie kąpieli odbywało się bardziej
chemicznej prowadzono przy potencjale obwodu otwartego spokojnie oraz zredukowano do minimum spadek cieczy
z amplitudą prądu przemiennego 10 mV, w zakresie często- z rynny do wlewnic. Po tych zmianach próby powtórzono,
tliwości 10 kHz÷10 mHz w ośmiu punktach. ze znakomitymi wynikami.
Prowadzono również porównawcze testy elektrochemiczne Wzrosła jakość odlewów, a także bardzo znacznie wzrosła
dla stopu AZ91. Nowe stopy Mg-Al-ER, gdzie ER = Ce, Er gęstość próbek RPT. Nadzwyczajne zmiany nastąpiły we
wykazują zwiększone własności pasywujące w elektrolicie wskaźniku warstwy podwójnej — w warunkach spokojne-
0,01 M NaCl przy pH = 12 w porównaniu ze stopem AZ91. go przenoszenia kąpieli do 39 mm bez dyfuzora i do 35 mm
Badania elektrochemiczne ujawniły, że warstwa pasywująca, z dyfuzorami.
która tworzy się na powierzchni stopów AE91 ma lepsze Warte odnotowania jest to, że gdy odlewanie prowadzono
właściwości ochronne niż warstwa pasywująca na stopie spokojnie, średnie wartości wskaźnika warstwy podwójnej
AZ91. wynosiły poniżej 50 mm, nawet bez dyfuzorów. Dlatego
Okazuje się, że pierwiastki ziem rzadkich, a szczególnie Ce wydaje się, że wpływ dyfuzorów nie jest tak ważny jak
są efektywniejsze niż cynk przy udoskonalaniu stabilności kontrola turbulencji. Można spekulować, że przy uważnym
projektowaniu instalacji można będzie osiągnąć gęstość
warstwy pasywującej. Uważa się, że widoczna obecność
bliższą teoretycznej i zero długości warstwy podwójnej.
śladowych ilości tlenków Ce i Er w warstwie pasywującej
jest przyczyną zwiększonej odporności na korozję stopów
AE91. MODELOWANIE DEFEKTÓW I AMORFIZACJA
POPRZEZ MIELENIE KULOWE GAMMA-TiAl
JOHYM P. T., PARLIŃSKI K., MAZIARZ W., DUTKIEWICZ J.:
WPŁYW WARUNKÓW ODLEWANIA NA JAKOŚĆ
MODELLING OF DEFECTS AND AMORPHISATION BY BALL
METALICZNEGO ALUMINIUM MILLING OF GAMMA-TiAl. INTERMETALLICS 2006, t.14,
DISPINAR D., CAMPBELL J.: EFFECT OF CASTING CONDI- nr 12, s. 1397÷1402, AG
TIONS ON ALUMINIUM METAL QUALITY. JOURNAL OF
MATERIALS PROCESSING TECHNOLOGY 2007, t.182, nr 1÷3,
Uporządkowane stopy międzymetaliczne, takie jak NiAl
s. 405÷410, AG i TiAl z różnymi dodatkami stopowymi, są obecnie badane
jako lekkie materiały do zastosowań w wysokich tempera-
Koszt produkcji aluminium wtórnego jest bardzo atrak-
turach.
cyjny w porównaniu z kosztem produkcji aluminium pier-
wotnego, głównie ze względu na oszczędność energii, ko- Związek międzymetaliczny na bazie gamma-TiAl jest jed-
rzyści dla środowiska i dla zachowania zasobów natural- nym z najbardziej obiecujących, dzięki dobrej równowadze
nych. Ostatecznym celem procesu recyklingu jest produkcja między gęstością, wytrzymałością i odpornością na utlenia-
czystego aluminium przy minimalnych stratach metalu. nie, ale niestety w niskich temperaturach jest kruchy. Jed-
Prowadzono badania, których celem było obserwowanie nym z możliwych sposobów udoskonalenia ciągliwości
zmian jakości metalu w piecu do wygrzewania jako funkcji w niskiej temperaturze jest zmniejszenie wielkości ziarn
czasu podczas zalewania. Szczególną uwagę zwrócono na metodami metalurgii proszków, poczynając od mielenia ku-
wpływ dyfuzorów na jakość metalu. Proces rozpoczynał się lowego.
od topienia złomu w temperaturze 750 °C, w piecu elek- Próbki mielone w młynie kulowym wykazują rozdrobnienie
trycznym o objętości 2500 kg. Po nadaniu płynności i od- ziarn, które prowadzi nawet do powstania struktury amor-
gazowaniu metal kierowano do pieca do wygrzewania. Po- ficznej przy przedłużonych czasach mielenia. Małe dodatki
przez dwa ceramiczne dyfuzory, umieszczone w dnie pieca innych pierwiastków, takich jak wanad (V) lub niob (Nb),
do wygrzewania, przedmuchiwano gazowy azot przez ką- katalizują tworzenie struktury amorficznej przy składach
piel w ciągu minimum 20 minut. Próby prowadzono bez bliskich TiAl. Mielenie kulowe proszków o składach bli-
dyfuzora oraz z jednym lub dwoma dyfuzorami. skich NiAl nigdy nie przyczynia się do osiągnięcia struktu-
Badania prowadzono na stopie Al-8Si-3Cu typu LM24. ry amorficznej.
Z każdej fazy procesu odlewania pobierano trzy wlewki: Przedstawiono eksperymentalne badanie struktury TiAl
jeden na starcie; drugi w połowie, gdy połowa stopionego i NiAl po mieleniu kulowym oraz lepszą amorfizację TiAl
metalu była odlana i trzeci na końcu, gdy piec do wygrze- niż NiAl. Proszki tytanu (o wielkości ziarn 110 mikrom
wania jest pusty. Wlewki te były oddzielnie, powtórnie to- i czystości >99,5 %), aluminium (o wielkości ziarn 150 mi-
pione w piecu indukcyjnym w temperaturze 750 °C. Wyka- krom i czystości 99,5 %) i niklu (o wielkości ziarn 100 mi-
zano, że gdy użyto dyfuzory gęstość próbek RPT obniżała krom i czystości 99,5 %), stanowiące materiały wyjściowe,
się od początku do końca odlewania. W tym czasie skład mieszano do wymaganego składu 50Ti-50Al, 52Ti-48Al
chemiczny kąpieli pozostawał niezmieniony. Zawartość i 50Ni-50Al (w % at.) w atmosferze argonu, po czym sto-
wtrąceń obniżyła się znacznie i rozłożyły się one jednolicie powano mechanicznie w młynie planetarnym przez 60 h
zarówno w procesie topienia, jak i odlewania. Wskaźnik z prędkością 200 rpm.
podwójnej warstwy tych prób pozostawał w dobrej zgodno- Po 60 h w stopie 50Ni-50Al tworzyła się uporządkowana
ści z wynikami gęstości; wzrastał on od początku do końca nanostruktura B2. W stopie 50Ti-50Al powstał stan w pełni
i raz, gdy dyfuzory były aktywne, spadł bardzo znacznie. amorficzny. Podczas mielenia elementarnych proszków o skła-
Dla prób prowadzonych bez dyfuzora oraz z jednym i dwo- dzie 52Ti-48Al przez 80 h obserwowano kolejne przemiany
ma dyfuzorami średnie wartości wskaźnika podwójnej war- fazowe. Po 5 godzinach mielenia obserwowano tworzenie się
stwy wynosiły odpowiednio: 188, 110 i 102 mm. W drugiej roztworu stałego TiAl. Dalsze mielenie powoduje całkowite
fazie badań turbulencje podczas przenoszenia kąpieli zre- rozpuszczenie aluminium w tytanie (po 40 h), w wyniku
dukowano w dwu miejscach: u wylotu pieca do wygrzewa- którego powstaje nanokrystaliczny roztwór stały TiAl.
286
Przemiana supernasyconego nanokrystalicznego roztworu pamięci kształtu taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25, odlewanych na
stałego TiAl do fazy amorficznej zachodzi po 80 h mielenia. wirującym bębnie nie były szczegółowo wyjaśnione.
Przeprowadzono obliczenia ab initio konfiguracji defektów W opisanej pracy badano charakterystyki amorficzno-kry-
z zastosowaniem programu VASP w superkomórce zawie- stalicznych taśm z Ti50Ni25Cu25, odlewanych na wirującym
rającej 16 atomów. Pojedynczy defekt i pary defektów mo- bębnie, wyżarzanych w temperaturze 500 °C, w różnych
gą obniżać objętość superkomórki. Jedynie atom Ti o prze- przedziałach czasu.
ciwnym miejscu lub para atomów o przeciwnym miejscu W tym celu przygotowano wlewek z Ti50Ni25Cu25 metodą
mogłyby wymagać nieznacznego wzrostu objętości poje- próżniowego topienia łukowego, który przetapiano sześć
dynczej komórki. Posłużono się definicją energii tworzenia razy w atmosferze argonu dla ujednorodnienia. Następnie
jako różnicy pomiędzy odpowiednimi podstawowymi ener- cięto go do właściwego rozmiaru i poddawano topieniu
giami stanu związku i pierwiastków składowych w stanie w piecu indukcyjnym, w atmosferze argonu, w tyglu kwar-
stałym. cowym, w temperaturze 1150 °C, a potem wypychano za
Wybór energii tworzenia kryształów z defektami oszacowu- pomocą argonu pod ciśnieniem na walec miedziany z pręd-
je ilość energii potrzebnej do tworzenia stanu krystaliczne- kością powierzchniową 42 m/s.
go ze składników, które są w podstawowym stanie krysta- Otrzymano taśmy o grubości 20 mikrom i szerokości 1,1
licznym, niekoniecznie podobnym do struktury produktu. mm, które następnie cięto na próbki do badań umieszczane
Względnie łatwo jest zastąpić Ti przez atom V lub umieścić w szczelnej rurze kwarcowej celem wyżarzania w tempera-
atom Al w podsieci Ti. turze 500 °C, w kąpieli solnej, w różnych przedziałach cza-
Podczas prac prowadzonych nad modelem konfiguracji su. Dyskutowano przebieg krystalizacji i własności pamięci
amorficznych brano pod uwagę hipotetyczne stany amor- kształtu w wyżarzanych, odlewanych na bębnie taśmach
ficzne stopów NiAl i gamma-TiAl. Struktura stanów amor- stopu Ti50Ni25Cu25.
ficznych związków międzymetalicznych nie jest znana. Taśmy ze stopuTi50Ni25Cu25 po odlaniu taśmy są całkowicie
Badano model takiego stanu. Wykazano, że energie tworze- amorficzne, co wiąże się z wysoką zawartością Cu. Zarówno
nia i objętości superkomórek amorficznych są zawsze energia aktywacji krystalizacji, jak i temperatura dla taśm
większe niż te same wielkości dla komórek krystalicznych. ze stopu Ti50Ni25Cu25 wynosi 341 kJ/mol, a temperatura kry-
Najniższa energia konfiguracji amorficznej NiAl i TiAl jest stalizacji jest o ok. 40 °C niższa niż dla taśm ze stopu Ti50Ni50.
prawie taka sama. Zatem, prosta różnica w energii tworze- Taśmy ze stopu Ti50Ni25Cu25 posiadają niższą stabilność
nia nie jest prawdopodobnie odpowiedzialna za różny po- cieplną niż taśmy ze stopu Ti50Ni50. Stopień krystalizacji
ziom amorfizacji w TiAl i NiAl. taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25 może być kontrolowany przez
Rozważano zależność objętość–energia w ciele stałym właściwe wyżarzanie. Gdy taśmy ze stopu Ti50Ni25Cu25 są
krystalicznym, ciele stałym amorficznym i kryształach wyżarzane w temperaturze 500 °C przez mniej niż 1 min
z wymiennymi defektami, które są tworzone poprzez wy- nie zachodzi wyraźna przemiana fazowa i możliwe jest
mianę atomów Ti i Al lub atomów Ni i Al w doskonałej sieci uzyskanie wcześniej założonego kształtu. Gdy taśmy te są
krystalicznej. Jednocześnie były one wymieniane z jednej wyżarzane w temperaturze 500 °C przez 3 min, początkowo
do czterech par atomowych. W przypadku dwu lub trzech skrystalizowane ziarna zawierają mniej miedzi niż matryca
wymian wybierano kilka konfiguracji ze wszystkich moż- amorficzna, lecz wykazują zjawisko pamięci kształtu. Przez
liwych struktur. W tych punktach atomy były jeszcze wydłużanie czasu wyżarzania, więcej ziarn zarodkuje i za-
umieszczane w miejscach sieci konwencjonalnej. Taka kon- wartość Cu w krystalizujących ziarnach stopniowo wzrasta.
figuracja jest kolejno optymalizowana w odniesieniu do Im więcej ziarn jest skrystalizowanych, tym bardziej wyża-
wszystkich stopni swobody. rzone taśmy stają się kruche i w konsekwencji pogarsza się
Te same procedury są stosowane dla modelu roztworu sta- ich stan zdrowienia. Właściwości są zależne od wzrostu
łego tworzonego na sieci heksagonalnej czystego kryształu zawartości Cu w skrystalizowanych ziarnach, co może po-
Ti. Biorąc pod uwagę wyniki teoretyczne i eksperymental- wodować kruchość wyżarzanych taśm i wywierać wpływ
ne, można przewidzieć, że tor systemu prowadzi z sieci na parametry sieci faz i stan zdrowienia podczas przemiany
czystego tytanu heksagonalnego przez „heksagonalny roz- B2 ←→ B19. W konsekwencji taśmy stopu Ti50Ni25Cu25
twór stały” tworzony poprzez kolejne zastępowanie przy- wykazują dobrą pamięć kształtu jedynie przy odpowiednich
padkowych atomów Ti atomami Al do utworzenia stanu warunkach wyżarzania.
amorficznego. Różnice w zależności energia–objętość są
możliwym mechanizmem, różnicującym zachowanie pod- NOWY PROCES BEZPOŚREDNIEGO NAWĘGLANIA
czas amorfizacji TiAl i NiAl. NIEBIESKIEGO TLENKU WOLFRAMU DO WĘGLI-
KA WOLFRAMU
WPŁYWY WYŻARZANIA NA KRYSTALIZACJĘ I ZJA- LUIDOLD S., ANTREKOWITSCH H.: NEW PROCESS FOR DI-
WISKO PAMIĘCI KSZTAŁTU ODLEWANYCH NA RECT CARBURATION OF TUNGSTEN BLUE OXIDE TO
WIRUJĄCYM BĘBNIE TAŚM Z Ti50Ni25Cu25 TUNGSTEN CARBIDE. ERZMETALL 2006, t. 59, nr 6, s. 327÷332,
CHANG S. H., KIMURA H.: ANNEALING EFFECTS ON THE AG
CRYSTALLIZATION AND SHAPE MEMORY EFFECT OF W ciągu ostatnich dwudziestu lat znacząco wzrosło za-
Ti50Ni25Cu25 MELT-SPUN RIBBONS. INTERMETALLICS 2007, potrzebowanie na proszki węglika wolframu o wielkości
t. 15, nr 3, s. 233÷240, AG ziarn poniżej 1 mikrom i stąd ważne stały się procesy na-
Kontrola warunków wyżarzania, odpowiednich do kry- węglania w fazie gazowej.
stalizacji taśm ze stopu Ti50Ni25Cu25 odlewanych na wirują- W związku z niedogodnościami dotychczas stosowanych
cym bębnie, bez pogorszenia ich pamięci kształtu, jest procesów nawęglania, poszukiwano właściwego procesu
ważna z punktu widzenia zastosowań. Jednakże do chwili produkcji proszków węglika wolframu o wielkości ziarn
obecnej, wpływy wyżarzania na krystalizację i zjawisko poniżej 1 mikrom. Intencją prowadzonych badań było
287
otrzymanie takich proszków węglika wolframu w procesie idalną, do której włożona jest płyta rozdzielcza gazu, umo-
jednoetapowym, bez niedogodności występujących w do- cowana z rurą wewnętrzną i wkręcona do kołnierza. Rura
tychczas stosowanych procesach nawęglania. okładzinowa dla termopary umożliwia pomiar temperatury
Wstępne badanie nawęglania w fazie gazowej wykazało, że gazu przed jego wejściem do warstwy fluidalnej przez płytę
do bezpośredniego nawęglania niebieskiego tlenku wolfra- rozdzielczą. Obie końcówki rury z warstwą fluidalną za-
mu gazami odpowiedni jest reaktor z warstwą fluidalną. mykane są przez nasadkę górną i dolną, uszczelnione za
Najbardziej korzystne jest nawęglanie tlenkiem węgla pomocą uszczelek pierścieniowych.
w temperaturach od 800 do 900 °C. Do produkcji węglika wolframu poprzez bezpośrednie na-
Obliczenia termodynamiczne wykazały, że nawęglanie węglanie w reaktorze z warstwą fluidalną został użyty nie-
w fazie gazowej zachodzi nie tylko za pomocą czystego bieski tlenek wolframu o średniej wielkości ziarn 30 mi-
tlenku węgla, lecz również za pomocą mieszanin CO/H2, krom.
CO/Ar, CO/CO2 lub CH4/H2. Produkcja węglika wolframu W celu uzyskania informacji o prędkości przepływu gazu
bez wolnego węgla z niebieskiego tlenku wolframu jest dla otrzymania stabilnej warstwy fluidalnej podczas ekspe-
możliwa poprzez zastosowanie mieszanin CO/H2 o zawar- rymentu, określono minimum warunków fluidyzacji tego
tości CO od 20 do 70 % w temperaturach od 750 do 1000 °C. proszku w temperaturze pokojowej, z argonem jako gazem
W wyższych temperaturach stosowane są wyższe zawarto- do fluidyzacji. Mierzono spadek ciśnienia w zależności od
ści CO. Analiza termograwimetryczna wykazała, że nawę- prędkości przepływu gazu dla trzech różnych ilości niebie-
glanie za pomocą CO wymaga więcej czasu, niż za pomocą skiego tlenku wolframu. Minimum fluidyzacji w warun-
mieszanin CO/H2 i zawsze prowadzi do tworzenia niepożą- kach procesu (mieszanina CO/H2, temperatura procesu)
danego wolnego węgla. osiągnięto przy prędkości gazu ok. 0,003 m/s. Wykazano
Urządzenie do procesu nawęglania składa się z reaktora doświadczalnie, że w celu uzyskania stabilnej warstwy fluidal-
z warstwą fluidalną, nagrzewanego przez piec oporowy, nej, prędkość gazu musi być wyższa. W instalacji produk-
urządzenia do wstępnego nagrzewania gazu, systemu do- cyjnej zamiast argonu może być stosowany azot. Proszki
stawy gazu, systemu analizy gazu z rejestracją danych i sys- węglika wolframu wyprodukowane opisaną metodą mogą
temu próbobrania. być później poddawane obróbce do węglików spiekanych
Reaktor z warstwą fluidalną składa się z rury z warstwą flu- o doskonałych własnościach.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2006÷2008
16 maja÷18 maja 2007, Vina del Mar, Chile Materials and Process
IV International Copper Hydrometallurgy Work-shop- Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
HydroCopper 2007 e-mail: euromat@fems.org
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 www.euromat2007.fems.org
e-mail: info@hydrocopper.cl
17÷22 września 2007, Hannover, Niemcy
11÷14 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy
EMO
4th European Metallurgical Conference – EMC 2007
The World of Metalworking
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371
www.emc.gdmb.de Źródło: Metal Powder Report, 2007 nr 2 s.45
e-mail: emo@vdw.de
12÷16 czerwca 2007, Düsseldorf, Niemcy www.emo-hannover.de
GIFA, METEC, Thermprocess, NEWCAST
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 12÷16 października 2007, Kijów, Ukraina
Tel.0211/4560-01 HighMat Tech2007
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
Copper 2007/Cobre 2007 tel.: +38(044) 424-20-73
fax: +38(044) 424-21-31
Źródło: Erzmetall, 2006 t. 59 nr 6 s.371
e-mail: chern@joms.kiev.ua
www.ceramics.org
10÷13 września 2007, Norymbergia, Niemcy 15÷17 października 2007, Tuluza, Francja
Euromat 2007 EuroPM 2007
European Congress and Exhibition on Advanced European Powder Metallurgy Association
288
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45 22÷26 września 2008, Aachen, Niemcy
tel.: +44 1743248899 ICAA 11
www.epma.com International Conference on Aluminium Alloys
24÷28 lutego 2008, Cape Town (RPA) Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
Lead and Zinc 2020 tel.: +49 6975306747, fax: +49 69 75306 733
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 59, nr 6, s. 371 e-mail: icaa11@dgm.de
www.saimm.co.za www.dgm.de/icaa11May8-9 2007
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych
w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan —JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW
W dniu 27 marca 2007 r. na Wydziale Metali Nieżela- się kompleksowej analizy literaturowej. Konsolidacja pla-
znych AGH obronił pracę doktorską mgr inż. Paweł Kozak. styczna, w odróżnieniu od konsolidacji dyfuzyjnej, jest
Ważną grupę materiałów konstrukcyjnych stanowią ma- konieczna w przypadku pokrywających się nieredukowal-
teriały bazujące na aluminium, które ze względu na bardzo nymi powłokami tlenkowymi stopów Al. Przedmiotem ba-
dobre własności tego metalu, jak: niska gęstość właściwa, dań niniejszej pracy było poznanie mechanizmów konsoli-
wysoka odporność na korozję atmosferyczną, wysoka po- dacji plastycznej atomizowanych stopów typu AlSiNi.
datność na przeróbkę plastyczną, znalazły zastosowanie W pracy rozważano podatność do konsolidacji plastycznej
w wielu dziedzinach przemysłu. Jak wskazują dane literatu- cząstek o różnych kształtach i różnych rodzajach powłok
rowe otrzymanie aluminium w formie rozdrobnionej a na- w zróżnicowanych warunkach procesu wyciskania, który
stępnie jego konwersja do formy litej daje możliwość uzy- jest najczęściej stosowanym typem przeróbki plastycznej
skania materiału o wspomnianych wyżej cechach, z dodat- w rozważanych typach układów zdyspergowanych. Wyniki
kowym pozytywnym wpływem jaki wywiera na jego mi- badań przeprowadzonych na modelach, na czystym che-
krostrukturę szybka krystalizacja. O ile techniki uzyskania micznie aluminium, oraz na stopach AlSiNi wskazują jed-
aluminium w formie zdyspergowanej są dobrze opisane noznacznie na decydującą rolę odkształcenia plastycznego
w literaturze, o tyle proces łączenia kolektywnego cząstek indywidualnej cząstki w procesie konsolidacji plastycznej.
Al z wykorzystaniem deformacji plastycznej nie doczekał M.R.
289
Światowy rynek metali
nieżelaznych
WYDARZENIA GOSPODARCZE
WZROST PRODUKCJI KAZAKHMYS saniu z Anime Global Ltd (AGL) porozumienia jv dotyczą-
Kazakhmys copper climbs, Mining Journal, 2 February 2007, p. 8 cego wspólnej realizacji projektu miedzi i złota Miheev-
Kazakhmys plc w IV kwartale 2006 r. wyprodukowało skoye w Rosji. Wstępne studium wykonalności dla projektu
111 800 Mg miedzi katodowej, czyli o ponad 4 % więcej przewiduje odkrywkową eksploatację 24 mln Mg rudy/rok
niż w poprzednim kwartale. Łącznie w 2006 r. spółka wy- w 12-letnim okresie funkcjonowania zakładu. Zgodnie
tworzyła 407 tys. Mg tego produktu, o 3 % więcej w po- z zawartym porozumieniem AGL może nabyć 50 % udzia-
równaniu z rokiem 2005. Wzrost produkcji był możliwy łów w przedsięwzięciu poprzez płatność Celtic 10 mln $
dzięki uruchomieniu kopalń: Zhomart w środkowo-zacho- w gotówce oraz finansowanie projektu w kwocie 16 mln $.
dnim Kazachstanie, Kosmurun w środkowej części kraju
(region Karaganda) oraz Artemyevskoe we wschodnim Ka- ZASOBY ZŁOŻA KALKAROO
zachstanie. Kalkaroo study begins, Mining Journal, 2 February 2007, p. 10
Po otrzymaniu nowego oszacowania zasobów złoża rud
RIO TINTO ZWIĘKSZA UDZIAŁY W PROJEKCIE miedzi i złota Kalkaroo w Południowej Australii, Havilah
PEBBLE Resources NL rozpoczęło prace nad studium wykonalności
Rio increases Pebble interest, Mining Journal, 2 February 2007, p. 9,
dla projektu jego zagospodarowania. Zasoby zmierzone
23 February 2007, p. 3 i wskazane złoża wynoszą 108 mln Mg rudy, czyli o 28 %
więcej niż szacowano wcześniej (85 mln Mg). Średnie za-
Rio Tinto podjęło decyzję o zwiększeniu udziałów wartości metali wynoszą 0,51 g/Mg Au i 0,45 % Cu.
w Northern Dynasty Minerals Ltd do 19,79 % celem uzy-
skania większej kontroli nad porfirowym projektem miedzi,
WYNIKI WIERCEŃ NA ZŁOŻU KUISEB
złota i molibdenu Pebble na Alasce. Spółka nabędzie od
Galahad Gold plc 9,4 mln akcji Northern Dynasty po cenie Namibian activity, Mining Journal, 2 February 2007, p. 11
10 C$/każdą, co stanowi 10,3 % udziałów firmy. Na projekt Takoradi Ltd podczas realizacji programu wierceń na
Pebble składają się złoża: Pebble West i Pebble East. Zaso- złożu Kuiseb w Namibii natrafiło na nową, bogato okrusz-
by zmierzone i wskazane złoża Pebble West wynoszą 3026 cowaną strefę mineralizacji miedzi i złota. Zawartość meta-
mln Mg rudy o średniej zawartości 0,28 % Cu, 0,32 g/Mg li wynosi od 4,00 do 6,62 % Cu, od 0,53 do 3,35 g/Mg Au
Au i 0,015 % Mo, przy zawartości brzeżnej miedzi 0,3 %. i od 11,5 do 26,2 g/Mg Ag.
Tymczasem Northern Dynasty dokonało aktualizacji zaso-
bów Pebble East. Zasoby wnioskowane złoża wynoszą MINERALIZACJA PROJEKTU RELINCHO
obecnie 3 379 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,57 % Relincho update, Mining Journal, 2 February 2007, p. 11
Cu, 0,36 g/Mg Au i 0,036 % Mo, przy zawartości brzeżnej Global Copper Corp. podczas kolejnych wierceń na pro-
miedzi 0,6 %. jekcie miedzi i molibdenu Relincho w Chile natrafiło na
nową strefę mineralizacji tych metali. Zawartość miedzi
POROZUMIENIE JV W SPRAWIE PROJEKTU MI- waha się od 0,32 do 1,02 %, a molibdenu od 0,012 do
HEEVSKOYE 0,084 %.
Celtic agrees joint venture for Miheevskoye, Mining Journal, 2 Febru-
ary 2007, p. 9 REALIZACJA PROJEKTU BOLEO
Celtic Resources Holdings plc podjęło decyzję o podpi- Baja’s Boleo taking shape, Mining Journal, 9 February 2007, p. 9
290
Baja Mining Corp. otrzymało zaktualizowaną ocenę eko- ODROCZENIE PRZETARGU NA PROJEKT MI-
nomiczną dla projektu Boleo w Meksyku. Opracowanie CHIQUILLAY
przewiduje przeróbkę łącznie 58,8 mln Mg rudy o średniej Michiquillay postponed, Mining Journal, 16 February 2007, p. 12;
zawartości 2,2 % Cu, 0,1 % Co i 0,6 % Zn w okresie 20 lat. Metal Bulletin, 19 February 2007, p. 9
Produkcja z projektu ma zostać uruchomiona w 2009 r. Rząd Peru dokonał kolejnego przesunięcia terminu
i w pierwszych czterech latach funkcjonowania zakładu przetargu dotyczącego nabycia projektu miedzi Michiquil-
wyniesie ona 52 700 Mg miedzi, 2200 Mg kobaltu i 10 tys. lay na skutek dużego zainteresowania inwestorów. Minister
Mg cynku. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 540 mln $. Górnictwa i Energii ujawnił, że do przetargu stanęła więcej
niż jedna chińska spółka, a odroczenie procesu składania
WYNIKI Z PROJEKTU ASMARA ofert ma na celu umożliwienie kolejnym potencjalnym in-
Sunridge raises potential at Asmara, Mining Journal, 9 February 2007, westorom dokonania wizytacji obszaru projektu (560 km od
p. 10 Limy). Termin składania ofert został ustalony na koniec
Sunridge Gold Corp. podczas wierceń na projekcie kwietnia 2007 r. Zasoby geologiczne Michiquillay szaco-
Asmara w Erytrei natrafiło na polimetaliczną strefę minera- wane są na 544 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,69 %
lizacji w obrębie złoża Emba Derho. Zawartość metali wy- Cu, 0,1÷0,5 g/Mg Au i 0,5÷5,0 g/Mg Ag.
nosi od 0,06 do 2,42 % Cu, od 0,02 do 4,37 % Zn, od 5,24
do 69,48 g/Mg Ag i od 0,04 do 36,91 g/Mg Au. REALIZACJA PROJEKTU LUMWANA
Equinox signs offtake, financing for Lumwana, Mining Journal,
REALIZACJA PROJEKTU PARYS MOUNTAIN 23 February 2007, p. 14
Parys Mountain to open in two years, Mining Journal, 9 February Equinox Resources Ltd podpisało z China Nonferrous
2007, p. 12 Mining Co. Ltd i Yunnan Copper Group Co. Ltd porozu-
Anglesey Mining plc planuje w 2008 r. uruchomić pro- mienie dotyczące sprzedaży spółkom wstępnie 55 % pro-
dukcję z projektu metali podstawowych Parys Mountain dukcji z projektu Lumwana w Zambii (w okresie pierw-
w północnej Walii. Zasoby geologiczne projektu szacowane szych 5 lat funkcjonowania zakładu). Zakład ma produko-
są na 2,15 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,36 % Cu, wać ok. 169 tys. Mg koncentratu miedzi/r. w pierwszych
2,11 % Pb, 4,13 % Zn, 40 g/Mg Ag oraz 0,42 g/Mg Au sześciu latach lat funkcjonowania.
i zlokalizowane są głównie w strefie White Rock.
MINERALIZACJA PROJEKTU CERRO DE MAIMON
ZAGOSPODAROWANIE ZŁOŻA PUKAQAQA Maimon continuity confirmed, Mining Journal, 23 February 2007, p. 14
Open-pit route best for Pukaqaqa, Mining Journal, 9 February 2007, Globestar Mining Corp. podczas wierceń na polimeta-
p. 13 licznym projekcie Cerro de Maimon w Republice Domini-
Tiomin Resources Inc. podjęło decyzję o odkrywkowej kany natrafiło na bogato okruszcowaną strefę mineralizacji
eksploatacji złoża rud miedzi i złota Pukaqaqa w Peru, mi- miedzi. Zawartość metali w poszczególnych interwałach
mo że wstępna ocena ekonomiczna dla projektu zakładała waha się od 1,58 do 5,41 % Cu, od 0,08 do 1,96 % Zn, od
mieszane zagospodarowanie złoża (podziemne i odkryw- 12,96 do 84,80 g/Mg Ag i od 0,43 do 1,70 g/Mg Au.
kowe). Zasoby zmierzone i wskazane Pukaqaqa szacowane
są na 17,1 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,54 % Cu INWESTYCJA AFRICO RESOURCES
i 0,071 g/Mg Au, a wnioskowane na 114,6 mln Mg rudy Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 12
o średniej zawartości 0,60 % Cu i 0,096 g/Mg Au. Africo Resources planuje uzyskać 160 mln $ pożyczki
celem sfinansowania uruchomienia kopalni miedzi i kobal-
WZROST ZAMBIJSKICH OPŁAT EKSPLOATA- tu w Demokratycznej Republice Kongo. Zakład ma rozpo-
CYJNYCH cząć produkcję w 2008 r. i wytwarzać 16 400 Mg miedzi
Zambia ups royalty tax, Mining Journal, 16 February 2007, p. 5 oraz 3800 Mg kobaltu/r.
Rząd Zambii podjął decyzję o pięciokrotnym zwiększe-
niu opłat za eksploatację złóż rud miedzi celem uzyskania ANGLO AMERICAN INWESTUJE W MIEDŹ
większego dochodu ze strony sektora górniczego. Opłata Anglo American eyes new copper mine in Peru, Metal Bulletin,
eksploatacyjna wzrosła z 0,6 do 3 % dochodu netto z pro- 26 February 2007, p. 9
jektu i objęła wszystkie górnicze spółki miedzi w kraju. Anglo American rozpoczęło realizację porfirowego pro-
W 2006 r. Zambia wyprodukowała 492 016 Mg miedzi, jektu miedzi Quellaveca w regionie Moquegua w Peru, w któ-
o 7,9 % więcej niż w 2005 r. rym posiada 80 % udziałów. Zakład ma produkować 200
tys. Mg tego metalu rocznie, a nakłady inwestycyjne sza-
WZROST PRODUKCJI UMMC cowane są na 1,2 mld $. Spółka jest na końcowym etapie
More from UMMC, Mining Journal, 16 February 2007, p. 5 realizacji studium wykonalności dla rozbudowy kopalni
Urals Mining and Metals Co. (UMMC), drugi co do Los Bronces w pobliżu Santiago w Chile, której produkcja
wielkości producent miedzi w Rosji, planuje zwiększyć do w 2006 r. wyniosła 226 020 Mg miedzi i 2549 Mg molibde-
2010 r. produkcję miedzi katodowej o 37 % do poziomu nu. Anglo American wytworzyło w 2006 r. łącznie 640 393
500 tys. Mg/r. Na przestrzeni kilku następnych lat spółka Mg Cu.
chce przeznaczyć na ten cel 129 mln $. W 2006 r. UMMC
wyprodukowało 282 265 Mg miedzi katodowej i 89 914 ROZBUDOWA KOPALŃ YATELA I SADIOLA
Mg cynku. AngloGold extension, Mining Journal, 2 February 2007, p. 5
291
AngloGold Ashanti Ltd dzięki rozbudowie kopalń złota Peter Hambro Mining plc, trzeci co do wielkości produ-
Yatela i Sadiola w Mali wydłuży okres ich funkcjonowania cent złota w Rosji, oraz AngloGold Ashanti, drugi na świe-
o odpowiednio 4 i 10 lat. Odkrycie nowego ciała rudnego cie wytwórca tego kruszcu, rozpoczęły lobbing w kierunku
w rejonie kopalni Yatela zwiększyło jej zasoby złota do 740 nie nakładania na zagraniczne spółki ograniczeń dotyczą-
tys. oz i wydłużyło okres planowanego działania zakładu do cych inwestowania w zagospodarowanie rosyjskich złóż.
2023 r. Z kolei dzięki pogłębieniu odkrywkowej kopalni Prezydent Vladimir Putin zaakceptował 31 stycznia 2007 r.
Sadiola z 400 do 700 m, produkcja ze złoża będzie możliwa projekt ustawy ustanawiającej dla inwestorów zagranicz-
do 2011 r. Kopalnie w 2006 r. wyprodukowały odpowied- nych limity możliwych do posiadania udziałów w projek-
nio 546 tys. oz i 385 tys. oz złota. tach górniczych. Ustawa, poddana obecnie debacie w par-
lamencie, zakłada m.in. ograniczenie obcym spółkom inwe-
STRAJK W KOPALNI ROSEBEL stowania w złoża o zawartości powyżej 50 Mg złota oraz
Rosebel strike, Mining Journal, 2 February 2007, p. 7 posiadanie przez nie maksymalnie 50 % udziałów w zło-
Dnia 25 stycznia 2007 r. produkcja odkrywkowej ko- żach o zawartości miedzi przekraczającej 500 tys. Mg (za-
palni złota Rosebel w Republice Surinamu (Ameryka Połu- soby przemysłowe).
dniowa) została zawieszona z powodu strajku pracowni-
ków. Iamgold Corp., które nabyło zakład w listopadzie WZROST PRODUKCJI CHELYABINSK
2006 r. poprzez przejęcie Cambior Inc. za kwotę 1,17 mld Chelyabinsk output up, Mining Journal, 9 February 2007, p. 4
C$, planuje dzięki negocjacjom przerwać akcję protestacyj- OJSC Chelyabinsk Zinc Plant, największy producent
ną najszybciej jak to możliwe. Rosebel wyprodukowało cynku w Rosji, wytworzył w 2006 r. 148 384 Mg Zn w po-
w 2006 r. ok. 355 tys. oz złota. równaniu z 116 366 Mg w 2005 r. (wzrost o 28 %). Wzrost
produkcji był możliwy dzięki zapewnieniu stałych dostaw
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA TWAGIZA surowców do zakładów spółki. W 2007 r. Chelyabinsk pla-
Twagiza boost, Mining Journal, 2 February 2007, p. 9 nuje wytworzyć 165 tys. Mg tego metalu, a do 2010 r. jego
Banro Corp. dokonało nowego oszacowania zasobów zło- produkcja ma wzrosnąć do 200 tys. Mg.
ża rud złota Twagiza w Demokratycznej Republice Kongo.
Według nowych szacunków złoże zawiera 3 mln oz złota KONSUMPCJA CYNKU W 2007 ROKU
w kategorii zasobów zmierzonych i wskazanych, czyli o 49 % Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 11
więcej niż zakładano wcześniej. Zasoby zmierzone Twagiza
Według banku inwestycyjnego Numis Securities chiń-
szacowane są obecnie na 9,9 mln Mg rudy o średniej za-
ska konsumpcja cynku w 2007 r. wzrośnie o 7 % w porów-
wartości 2,99 g/Mg Au, wskazane na na 29,3 mln Mg rudy
naniu z 2006 r. i wyniesie 3,4 mln Mg. Światowe zużycie
o średniej zawartości 2,18 g/Mg Au, a wnioskowane na
tego metalu ma wzrosnąć o 2,6 % i szacowane jest na 11,35
43,1 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,90 g/Mg Au.
mln Mg.
ZASOBY PROJEKTU BURNSTONE
CVRD INWESTUJE W METALE NIEŻELAZNE
Burnstone receives estimate boost, Mining Journal, 2 February 2007,
p. 12 CVRD invests in non-ferrous metals, Mining Journal, 2 February
2007, p. 5
Great Basin Gold Ltd dokonało aktualizacji zasobów
projektu złota Burnstone w Południowej Afryce. Nowe Brazylijska firma górnicza, Cia Vale do Rio Doce
oszacowanie zawiera dane otworowe z programu wierceń (CVRD), planuje w 2007 r. zainwestować 36 % swojego
przeprowadzonego na złożu w 2006 r. Zasoby zmierzone budżetu wynoszącego 6,3 mld $, w aktywa metali nieżela-
Burnstone wynoszą 21,0 mln Mg rudy o średniej zawartości znych, czyli o 10 % więcej niż w 2006 r. Spółka chce prze-
9,69 g/Mg Au, wskazane 8,2 mln Mg rudy o średniej za- znaczyć m.in. 613 mln $ na rozwój laterytowego projektu
wartości 4,28 g/Mg Au, a wnioskowane 0,8 mln Mg rudy niklu Onça Puma w Pará State (wydajność 58 tys. Mg
o średniej zawartości 15,18 g/Mg Au. Ni/r.), 92 mln $ na rozwój laterytowego projektu niklu
Vermelho w tym samym rejonie (46 tys. Mg Ni i 2800 Mg
POLYUS PODWAJA ZASOBY ZŁOTA Co/r.) i 36 mln $ na rozwój projektu jv miedzi 118 również
w Pará State (36 tys. Mg Cu/r.).
Polyus doubles gold reserves, Mining Journal, 9 February 2007, p. 6,
23 February 2007, p. 12
PARTNERSTWO W PROJEKCIE NONOC
OJSC Polyus Gold, największy producent złota w Rosji,
Philnico reviews Nonoc partners, Mining Journal, 2 February 2007,
wraz z początkiem 2007 r. dokonał ponownego szacowania
p. 11
zasobów złota w klasyfikacji JORC, co dało podwojenie ich
wielkości do 50,8 mln oz. Wzrost zasobów był możliwy Philnico Industrial Corp. rozpoczęło rozmowy z czte-
dzięki rozległemu programowi eksploracji zrealizowanemu rema potencjalnymi partnerami laterytowego projektu niklu
w 2006 r., w wyniku którego odwiercono otwory o łącznej i kobaltu Nonoc na Filipinach. Studium wykonalności dla
długości 163 700 m. Spółka wyprodukowała w 2006 r. 1,2 przedsięwzięcia zakłada przeróbkę 3,5 mln Mg rudy/r.
mln oz złota, o 17 % więcej niż w 2005 r. Zysk EBITDA za w ponad 30-letnim okresie funkcjonowania zakładu i pro-
2006 r. szacowany jest na 300 mln $ (wzrost o 65 %). Polyus dukcję 36 tys. Mg niklu oraz 3600 Mg kobaltu/r.
planuje w 2007 r. przeznaczyć na eksplorację 150 mln $.
ZASOBY ZŁOŻA KALKAROO
ROSJA ZABEZPIECZA AKTYWA GÓRNICZE Kalkaroo study begins, Mining Journal, 2 February 2007, p. 10
Russia bill threatens mining investment, Mining Journal, 16 February Po otrzymaniu nowego oszacowania zasobów złoża rud
2007, p. 3 miedzi i złota Kalkaroo w Południowej Australii, Havilah
292
Resources NL rozpoczęło prace nad studium wykonalności China Metallurgical Group Corp. i Jinlin Nickel Indu-
dla projektu jego zagospodarowania. Zasoby zmierzone stry prowadzą rozmowy w sprawie warunków zatrudnienia,
i wskazane złoża wynoszą 108 mln Mg rudy, czyli o 28 % zdrowia i bezpieczeństwa w budowanej od listopada 2006 r.
więcej niż szacowano wcześniej (85 mln Mg). Średnie za- kopalni niklu i kobaltu Ramu w Papua Nowej Gwinei
wartości metali wynoszą 0,51 g/Mg Au i 0,45 % Cu. (prowincja Madang). Począwszy od 2009 r. kopalnia ma
stać się największym źródłem niklu dla chińskiej gospodar-
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA TURNAGAIN ki. Zakład ma produkować 32 tys. Mg niklu i 3200 Mg ko-
Turnagain turns in a resource boost for Hard Creek, Mining Journal, baltu/r. Nakłady inwestycyjne szacowane są na 800 mln $.
16 February 2007, p. 13
Hard Creek Nickel Corp. otrzymało nowe oszacowanie
SUMITOMO INWESTUJE W NIKIEL
zasobów złoża rud niklu i kobaltu Turnagain w północnej
części Kolumbii Brytyjskiej. Zasoby zmierzone i wskazane Sumitomo to up nickel, Mining Journal, 23 February 2007, p. 7; Metal
złoża wzrosły łącznie o 235 % w porównaniu z poprzednimi Bulletin, 12 February 2007, p. 17, 26 February 2007, p. 14
szacunkami. Zasoby zmierzone Turnagain wynoszą obecnie Sumitomo Metal Mining Co. Ltd (SMM) planuje do
37,6 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,17 % Ni i 0,011 % 2010 r. zainwestować 1,2 mld $ w podwojenie produkcji
Co, wskazane 390,9 mln Mg rudy o średniej zawartości niklu i rozwój wybranych aktywów miedziowych. Spółka
0,17 % Ni i 0,22 % Co, a wnioskowane 742,9 mln Mg rudy chce do 2013 r. zwiększyć produkcję niklu z obecnych 56
o średniej zawartości 0,17 % Ni o 0,011 % Co. do 100 tys. Mg/r. dzięki zwiększeniu produkcji huty
Niihama w Japonii, rozbudowie zakładu Coral Bay na Fili-
DEBATA NAD PROJEKTEM RAMU pinach, budowie nowego zakładu przeróbczego (w Indone-
China and PNG in nickel row, Mining Journal, 23 February 2007, zji, Nowej Kaledonii lub na Filipinach) oraz realizacji pro-
p. 1, Metal Bulletin, 12 February 2007, p. 17 jektu Goro w Nowej Kaledonii.
INFORMACJE GIEŁDOWE
RZĄD ROSJI NABYWA UDZIAŁY W NORILSK NIC- Łączne zasoby Agincourt 6,7 60,0 — —
KEL Po połączeniu spółek 13,8 144,6 3,7 0,9
Russian oligarch takes control at Norilsk Nickel, Mining Journal,
2 February 2007, p. 1
Rząd Rosji ma zamiar nabyć większościowe udziały WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI POLYME-
w największym producencie niklu na świecie, Norilsk Nic- TAL
kel, po przejęciu przez miliardera Vladimira Potanina akcji Polymetal sets IPO range, Mining Journal, 2 February 2007, p. 15,
spółki od jej dyrektora i swojego partnera, Mikaila Prokho- 9 February 2007, p. 17; Metal Bulletin, 5 February 2007, p. 11
rova. Potanin nabył od niego 54,8 % udziałów Norilsk
Rosyjski producent srebra i złota, OAO Polymetal,
o wartości szacowanej na 8 mld $ i rozważa możliwość ich dzięki wstępnej ofercie publicznej akcji (IPO) na giełdzie
sprzedaży rosyjskiemu rządowi. w Moskwie i Londynie, obejmującej 30 % kapitału akcyj-
nego spółki (88 mln akcji), planowało uzyskać dochód
OXIANA PRZEJMUJE AGINCOURT RESOURCES w kwocie 836 mln $. Spółka zarobiła jednak na tych opera-
Oxiana poised to double gold resource with Agincourt buy, Mining cjach 604 mln $. Kwota ta ma zostać przeznaczona na spła-
Journal, 2 February 2007, p. 13; Metal Bulletin, 5 February 2007, tę długów i finansowanie rosyjskich projektów, w tym jv
p. 11 złota z AngloGold Ashanti Ltd.
Oxiana Ltd zawarło z Agincourt Resources Ltd umowę
dotyczącą giełdowego przejęcia spółki za kwotę 415 mln EMISJA AKCJI GOLD FIELDS
A$ (0,65 akcji Oxiana za każdą akcję Agincourt). Dzięki Gold Fields placing, Mining Journal, 2 February 2007, p. 15
transakcji zasoby złota Oxiana wzrosną o 6,7 mln oz do po- Gold Fields Ltd dokonało emisji 79 mln nowych akcji
ziomu 13,8 mln oz, a zasoby srebra spółki zwiększą się po cenie 113,5 R/każdą celem uzyskania dochodu w kwocie
o 60 mln oz. Szczegóły dotyczące zasobów obu firm przed- 1,2 mld $. Fundusze te spółka planuje przeznaczyć na
stawia poniższa tabela: pokrycie długów po nabyciu kopalni South Deep. Emisja
obejmuje 14 % kapitału akcyjnego Gold Fields.
Złoto Srebro Miedź Cynk
Zasoby złoża
mln oz mln oz mln Mg mln Mg
ZIJIN NABYWA MONTERRICO
Sepon 3,9 43,1 1,9 —
Monterrico courted, Mining Journal, 9 February 2007, p. 3; Metal
Prominent Hill 2,6 12,4 1,5 — Bulletin, 12 February 2007, p. 11
Golden Grove 0,6 29,1 0,3 0,9 Drugi co do wielkości producent złota w Chinach (produk-
Łączne zasoby Oxiana 7,1 84,6 3,7 0,9 cja górnicza), Zijin Mining Group Co. Ltd, podpisał z Mon-
terrico Metals plc porozumienie dotyczące nabycia spółki
Martabe 5,8 60,0 — —
za kwotę 94,6 mln ₤. Zijin zaproponowało Monterrico 3,50 ₤
Wiluna 0,9 — — — w gotówce za każdą jej akcję. Czołowi producenci miedzi
293
na świecie, w tym Xstrata, Rio Tinto, KGHM Polska Miedź 2007, p. 15
S.A., BHP Billiton oraz lokalne peruwiańskie spółki złoży- Belvedere Resources dokonało znaczących inwestycji
ły Monterrico konkurencyjne oferty. w fińskie aktywa niklu poprzez nabycie od Outokumpu
Mining Oy kopalni Hitura za 7,4 mln akcji oraz od prywat-
PLANY GIEŁDOWE GÉCAMINES
nych inwestorów 55 % udziałów w eksploracyjnej spółce
Gécamines mulls NY, London offering, Mining Journal, 9 February
Finn Nickel wstępnie za 8,2 mln akcji. Po przeprowadzeniu
2007, p. 14; Metal Bulletin, 12 February 2007, p. 16
transakcji Belvedere z produkcją ok. 2200 Mg niklu rocznie
La Générale des Carrières et des Mines (Gécamines) stanie się trzecim co do wielkości wytwórcą tego metalu
rozważa wstępną ofertę publiczną swoich akcji (IPO) na w Europie, a w okresie realizacji projektów Finn Nickel (lata
giełdzie w Londynie lub Nowym Jorku. Spółka uzyskała od
2011÷2016) produkcja spółki wzrośnie do 5÷6 tys. Mg Ni.
chińskiego partnera 60 mln $ kredytu celem sfinansowania
wznowienia działalności górniczej w kopalniach Kambove
i Shitiru w regionie Katanga w Demokratycznej Republice OFERTA PRZEJĘCIA WOLFDEN PRZEZ ZINIFEX
Kongo. W 2006 r. produkcja sześciu kopalń, należących do
Zinifex bids for Wolfden, Mining Journal, 23 February 2007, p. 15
Gécamines, wyniosła 23 tys. Mg miedzi (wzrost o 29 %
w porównaniu z 2005 r.), a w 2007 r. planowana jest na Australijski producent cynku, Zinifex Ltd, złożył Wolf-
30 tys. Mg tego metalu. den Resources Inc. ofertę przejęcia za kwotę 358 mln C$.
Celem spółki jest przejęcie kontroli nad posiadanymi przez
INWESTYCJE BELVEDERE Wolfden złożami rud złota, miedzi i cynku w kanadyjskim
Belvedere expands Finnish interests, Mining Journal, 16 February Nunavut Territory.
WYNIKI FINANSOWE
294
fall, Mining Journal, 16 February 2007, p. 17 WYNIKI PRODUKCYJNE I FINANSOWE OXIANA
Aur Resources Inc., którego cena akcji wzrosła w 2006 r. Oxiana optimistic, Mining Journal, 23 February 2007, p. 15
o 100 %, z powodu spadających cen miedzi prognozuje W 2006 r. zysk netto Oxiana Resources Ltd wyniósł 550
zmniejszenie zysku w 2007 r. Spółka szacuje, że wyniesie mln A$ w porównaniu z 70,3 mln A$ w 2005 r. Dochód ze
on ok. 258 mln $ w porównaniu z 293 mln $ w 2006 r. sprzedaży produktów spółki wyniósł w tym okresie 1,5 mld
(3,02 $/akcję). Aur Resources zanotowało w 2006 r. rekor- A$, z czego 39 % pochodziło ze sprzedaży miedzi z kopalni
dowy wynik na działalności operacyjnej w wysokości 504,6 Sepon, 37 % — cynku z kopalni Golden Grove, 14 % —
mln $. Spółka planuje w latach 2007÷2008 skoncentrować innych produktów z Golden Grove, a 10 % — złota z ko-
się na działalności eksploracyjnej i w tym celu podwoiła palni Sepon. Oxiana planuje uzyskać w 2007 r. dalszy
budżet na ten cel na 2008 r. do wysokości 10 mln $ (5 mln $ wzrost produkcji i wyników finansowych.
w 2006 r.).
REKORDOWY DOCHÓD BARRICK GOLD
WZROST ZYSKU TECK COMINCO Barrick logs profits, Mining Journal, 23 February 2007, p. 16
Teck returns cash to shareholders as it seeks more buys, Mining Jour-
nal, 16 February 2007, p. 19 Barrick Gold Corp., największy światowy producent
złota, zanotował w 2006 r. rekordowy dochód netto na po-
Dzięki wysokim cenom metali, dobrej sprzedaży miedzi ziomie 1,5 mld $ dzięki sprzedaży 50 % udziałów w kopal-
rafinowanej przez hutę Trail w Kolumbii Brytyjskiej oraz ni Deep South w Południowej Afryce za kwotę 288 mln $.
odroczeniu wysyłki koncentratów z kopalni Red Dog na Zasoby złota spółki szacowane są obecnie na 123 mln oz.
Alasce w III kwartale, Teck Cominco w IV kwartale 2006 r. W 2007 r. Barrick Gold planuje wyprodukować 8,1÷8,4
zanotowało dochód w wysokości 2,1 mld C$ w porównaniu mln oz Au w porównaniu z 8,64 mln oz Au w 2006 r.
z 1,3 mld C$ w analogicznym okresie 2005 r. Zysk operacyj-
ny wyniósł 1,2 mld C$ (686 mln C$ w IV kwartale 2005 r.),
a zysk netto 866 mln C$ (510 mln C$ w IV kwartale 2005 r.).
CENY METALI
295
Średnie miesięczne ceny metali transakcje natychmiastowe 3047,50 4258,75 3308,59
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 3051,00 4179,50 3310,83
Nikiel ($/Mg)
Styczeń÷luty Luty
2007 r. 2007 r. transakcje natychmiastowe 32850,00 44497,50 41171,13
Metal transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 31455,00 41105,00 38152,00
cena cena cena Cena Cena
najniższa najwyższa średnia Kobalt ($/lb) najniższa najwyższa
luty 2007 luty 2007
Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie:
Jan Kudełko,
Malwina Kobylańska,
Aleksandra Mońka-Butra,
Stefan Karst,
Wojciech Korzekwa.
296
STANDARDIZATION
Szanowni Czytelnicy
ZAPRASZAMY DO ZAPRENUMEROWANIA NASZEGO CZASOPISMA,
w którym znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny
przemysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2007 r. znajdują się na II stronie okładki.
Redakcja
297
CHRONICLE
Jubileusz
30-lecia Koła SITMN
przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH
W dniach 29 i 30 marca br. Koło SITMN przy Wydziale tradycję z osiągnięciami w kształceniu kadr i badaniami
Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra- naukowymi, zajmująca we wszelkiego rodzaju rankingach
kowie zorganizowało 163. Kwartalną Konferencję Nauko- czołowe pozycje wśród najlepszych uczelni uniwersytec-
wo-Techniczną Stowarzyszenia Inżynierów i Techników kich. Następnie prezes przedstawił krótki rys historyczny
Metali Nieżelaznych (SITMN). W konferencji wzięło udział związany z Wydziałem Metali Nieżelaznych AGH, który od
105 uczestników. Pierwsza cześć poświęcona była jubile- 1962 r. podjął się pionierskiego zadania kształcenia kadry
uszowi 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieże- inżynierskiej dla budowanego od podstaw i dynamicznie
laznych AGH. Otwarcia konferencji tradycyjnie dokonał rozwijającego się w tym czasie przemysłu metali nieżela-
prezes zarządu SITMN — dr inż. Zbigniew Szymański. znych, a i obecnie jest dla niego kuźnią kadr. Po czternastu
W serdecznych słowach przywitał przybyłych na jubile- latach istnienia wydziału, powołane zostało do życia Koło
uszową uroczystość: prorektora AGH ds. kształcenia prof. Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutni-
Antoniego Cieślę, dyrektora Instytutu Metali Nieżelaznych czego, obecnie Koło SITMN. Prezes podkreślił, że koło jest
prof. Zbigniewa Śmieszka, gospodarzy konferencji w oso- bardzo silnym ogniwem w strukturze SITMN. Kończąc
bach dziekana Wydziału Metali Nieżelaznych prof. Krzysz- przekazał gratulacje za osiągnięcia w okresie minionego
tofa Mitznera i prezesa Koła SITMN dr inż. Stanisława 30-lecia oraz najlepsze życzenia działaczom zarządu i człon-
Pietrzyka, wszystkich gości — reprezentantów kół SITMN kom Koła.
oraz przedstawicieli przedsiębiorstw i organizacji z branży
przemysłu metali nieżelaznych.
Prezes przemawiając dalej podkreślił niezwykły stan
emocjonalny absolwentów, wywoływany każdorazowym
powrotem do Alma Mater, szczególnie po wielu latach
nieobecności w jej murach. Stwierdził, że jubileusz 30-lecia
działalności Koła SITMN to doskonała okazja, by w gronie
działaczy tej organizacji, pracowników i absolwentów
AGH, menedżerów przemysłu metali nieżelaznych i innych
zaproszonych gości, przypomnieć chlubne dzieje Akademii
Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica. Przypomniał,
że do utworzenia AGH w dużym stopniu przyczynił się
stowarzyszeniowy ruch inżynierski, którego jednym z kon-
tynuatorów jest nasze stowarzyszenie. Ruch, który począt-
kowo rozwijał się na obczyźnie i pod zaborami, jednak
niezależnie od formy organizacyjnej i zmieniających się Prezydium Konferencji (od prawej: prof. Śmieszek Dyrektor IMN,
nazw trwał przez dziesięciolecia przy tej idei. Szczytne dziekan WMN prof.. K. Fitzner, Prorektor AGH prof. Cieśla,
dążenia i starania stały się rzeczywistością dopiero w wol- Prezes Zarządu SITMN dr. Zb. Symański,
nej Polsce. W dniu 10 października 1919 r. w obecności prezes Koła SITMN przy WMN dr inż. S. Pietrzyk
Naczelnika Państwa Polskiego Marszałka Józefa Piłsud-
Conference Committee (from the left: Prof. Śmieszek — Managing
skiego w Akademii Górniczej zainaugurowane zostały Director of IMN, Faculty Dean — Prof. K. Mitzner, Deputy
zajęcia studentów. Prezes podkreślił, że obchodząca za dwa Rector of AGH — Prof. Cieśla, President of SITMN
lata 90-lecie uczelnia, jest jedną z najbardziej zasłużonych — dr Zb. Szymański, President of SITMN branch
dla polskiej nauki i przemysłu, potrafiącą łączyć wspaniałą at the Faculty of NFM — dr inż. S. Pietrzyk)
298
z najważniejszych zadań zapisanych w dokumentach orga-
nizacji jest wspieranie Wydziału Metali Nieżelaznych
w organizacji praktyk studenckich. Możliwości, jakie daje
ten statutowy zapis, powinny być właściwie spożytkowane
przez władze wydziału. Na pierwszy plan w obecnej dzia-
łalności Koła, w sposób naturalny z racji specyfiki środowi-
ska, wysuwa się organizacja seminariów i konferencji,
w tym wielu cyklicznych i z udziałem gości zagranicznych.
Kończąc swoje wystąpienie Prezes Koła podziękował też
kolejnym władzom Wydziału Metali Nieżelaznych, Zarzą-
dowi SITMN i członkom koła za współpracę.
Kolejnym istotnym punktem spotkania było wręczenie
nagród SITMN za rok akademicki 2005/2006 Najlepszym
Absolwentom Wydziału Metali Nieżelaznych AGH, do
Podczas obrad sesji jubileuszowej których kandydatów zgłasza dziekan wydziału, a które są
The jubilee session fundowane corocznie przez środowisko menedżerów zrze-
szonych w Izbie Gospodarczej Metali Nieżelaznych. Na-
Następnie głos zabrał dziekan Wydziału Metali Nieżela- groda została ustanowiona w 1955 r., aby zacieśniać więzy
znych, prof. Krzysztof Fitzner jako współ-gospodarz spo- między środowiskiem naukowym a przemysłem, oraz pro-
tkania. Serdecznie powitał wszystkich gości i uczestników mować najlepszych absolwentów w ich późniejszym śro-
konferencji, a szczególnie serdecznie seniorów kadry profe- dowisku zawodowym. Przyznano ją już po raz trzynasty.
sorskiej wydziału i zarazem dostojnych seniorów Koła Prodziekan dr inż. Wacław Muzykiewicz a zarazem wice-
SITMN w osobach: prof. Zofii Orman, prof. Jerzego Sę- prezes SITMN dokonał przedstawienia nagrodzonych.
dzimira i prof. Tadeusza Karwana. Nagrodę SITMN dla Najlepszego Absolwenta WMN AGH
Prorektor uczelni, prof. Antoni Cieśla przekazał dla Ko- otrzymał mgr inż. Witold Wroczewski, który ukończył studia
ła SITMN najlepsze gratulacje i życzenia w imieniu Jego na kierunku inżynieria materiałowa, dwa wyróżnienia
Magnificencji Rektora AGH, prof. Antoniego Tajdusia oraz SITMN otrzymali mgr inż. Grzegorz Brus, który ukończył
swoim własnym. Serdecznie podziękował obecnym człon- studia na kierunku inżynieria materiałowa, oraz mgr inż.
kom koła a także ich poprzednikom za lata pracy, za ak- Piotr Pokorny, który studia odbył na kierunku metalurgia.
tywne uczestnictwo w tworzeniu historii koła i uczelni. Dwaj pierwsi laureaci zaliczeni zostali w roku akademic-
Złożył życzenia dalszych sukcesów na wszystkich płasz- kim 2005/2006 do grona najlepszych absolwentów AGH.
czyznach społecznej aktywności. Traktujemy je z wdzięcz- Wręczenia nagród dokonał prezes Izby Gospodarczej Meta-
nością a zarazem jako zobowiązanie i oczekiwania pod li Nieżelaznych Roland Stasiak w towarzystwie prezesa
adresem naszego koła na przyszłość. SITMN Józefa Zbigniewa Szymańskiego i dziekana Wy-
Następnie głos zabrał prezes Koła, dr inż. Stanisław Pie- działu prof. Krzysztofa Fitznera.
trzyk, który wygłosił referat pt. „Historia i aktualny stan Koła Miłym akcentem spotkania było wręczenie Honorowych
SITMN”. Przedstawiając niektóre wydarzenia z 30-letniej Odznak SITMN. I tak Złotymi uhonorowano:, Stefana
historii Koła, przypomniał najważniejsze jego dokonania Kmiecika, Teofila Jamrozego, Stanisława Pietrzyka i Jerzego
w działalność począwszy od roku 1976, w ramach Oddziału Nowakowskiego, Srebrnymi: Joannę Karwan-Baczewską,
Metali Nieżelaznych SITPH, a następnie od roku 2005 Jana Richerta, Marcina Mroczkowskiego, Krzysztofa Żabę
w strukturze SITMN. Informacja o przeszłości i tradycji i Artura Rękasa. Poinformowano również, że Srebrną Ho-
koła ilustrowana była historycznymi zdjęciami działaczy,
ważnych spotkań i wydarzeń, co przywołując wspomnienia
z dawnych lat znacznie ożywiło atmosferę wśród uczestni-
ków jubileuszowego spotkania. Została podana informacja
o aktualnym stanie koła, liczącym obecnie 52 członków (20
pracowników WMN, 5 emerytów, 27 studentów a w tym
gronie 8 koleżanek). Prezes przedstawił pozycję i rolę Koła
i jego członków w inspirowaniu przeszłej i obecnej działal-
ności stowarzyszeniowej, w organizacji KNT, wypracowa-
niu stanowisk i opinii dotyczących branży przemysłu metali
nieżelaznych i kształcenia dla niej kadr. Wskazał też na
konkretne przykłady obecnej działalności i aktywności człon-
ków Koła. Prezes podkreślił, że członkowie koła działają
we władzach stowarzyszenia SITMN, Klubie Menedżera
Przemysłu Metali Nieżelaznych, Izbie Gospodarczej Metali
Nieżelaznych oraz NOT. Działalność wielu członków Koła
została doceniona poprzez przyznane im tytuły honorowych Odznaczeni Srebrnymi Honorowymi Odznakami SITMN:
członków, odznaczenia honorowe SITPH i SITMN, NOT, Joanna Karwan-Baczewska, Jan Richert,
Statuetki Hutnika, Medale im. Stanisława Staszica oraz Marcin Mroczkowski, Krzysztof Żaba i Artur Rękas
najwyższe odznaczeniami państwowymi. Działalność Koła Decorated with Silver Honorary Medals of SITMN were:
w sposób naturalny splata się z życiem Wydziału. Nawiązu- Joanna Karwan-Baczewska, Jan Richert, Marcin Mroczkowski,
jąc do działalności w ramach SITMN podkreślił, że jednym Krzysztof Żaba and Artur Rękas
299
norową Odznakę NOT otrzymali: Bernard Kucz i Stanisław dy w wykonaniu grupy Aquartet. Spotkanie przebiegało
Pawlicha, którzy niestety byli nieobecni na konferencji. w miłej, koleżeńskiej atmosferze, pełnej rozmów, wspo-
Kulminacyjnym punktem pierwszej jubileuszowej czę- mnień. Uatrakcyjnione muzyką taneczną zakończyło się po
ści konferencji były serdeczne gratulacje i życzenia, mnó- północy, a dyskusje trwały jeszcze przez wiele godzin
stwo pięknych kwiatów i sympatyczne upominki dla jubila- w pokojach hotelowych.
tów od Koleżanek i Kolegów z zaprzyjaźnionych kół W drugim natomiast dniu konferencji, tj. w piątek 30
SITMN, Zarządu SITMN oraz od Dyrektorów, Prezesów marca zarząd SITMN zajął się sprawami organizacyjnym.
i Zarządów firm. Padły zapewnienia, że możemy liczyć na Odbyło się robocze zebranie Zarządu i Prezesów Kół
życzliwość, przyjaźń i pomoc całej społeczności branży SITMN, poświęcone m.in. zatwierdzeniu budżetu. Przeana-
metali nieżelaznych, zrzeszonej w naszej organizacji. Póź- lizowano również działalność Kół w 2006 r. i przedstawio-
niej był serwowany jubileuszowy tort, ze słodkim logo no planowane przedsięwzięcia na rok bieżący.
naszego stowarzyszenia. W opinii degustujących uczestni- Po obiedzie, zakończono 163 Kwartalną Konferencję Na-
ków, jego smak był „dostojny” i adekwatny do jubileuszo- ukowo-Techniczną SITMN, jej uczestników a za ich po-
wych obchodów. średnictwem wszystkich absolwentów zaprosiliśmy na
Drugą część konferencji stanowiły obrady plenarne na uroczystości związane z Jubileuszem 45-lecia Wydziału.
temat „Kształcenie i badania aplikacyjne na Wydziale Me- Przewidziana z tej okazji konferencja oraz Zjazd Wycho-
tali Nieżelaznych AGH”. Przedstawiono następujące trzy wanków odbędą się we wrześniu tego roku w Krakowie.
referaty: „Współpraca naukowo-badawcza z zakładami meta- Kończąc to sprawozdanie jako prezes Koła pozwolę sobie
lurgicznymi przemysłu metali nieżelaznych” — przygoto- na kilka słów refleksji, ponieważ każdy jubileusz do nich
wany przez prof. Krzysztofa Fitznera, „Oferta współpracy nastraja i jest okazją do podziękowań, podsumowań oraz
w zakresie przetwórstwa metali nieżelaznych” — autorstwa zastanowienia nad przyszłością. Jubileusz 30-lecia naszego
prof. Józefa Zasadzińskiego, oraz „Kształcenie na Wydziale Koła daje możliwość, by jeszcze raz w sposób szczególny
Metali Nieżelaznych AGH” — zaprezentowany przez dr. i wyjątkowy, najserdeczniej podziękować wszystkim kole-
inż. Wacława Muzykiewicza. żankom i kolegom za lata pracy i mieć nadzieję, że piękne
Następnie odbyło się posiedzenie Klubu Menedżera, stowarzyszeniowe tradycje na Wydziale przejmą ludzie
który obchodził 15-lecie swojego istnienie a powstał wła- młodzi, których pośród nas nie brakuje. Patrząc w przy-
śnie w Krakowie w 1991 r. podczas 112 KNT SITPH. szłość spostrzegam, że przed zarządem stoi niezwykle trudne
Wieczorem w Sali Bankietowej Hotelu Cracovia odbyło się zadanie wypracowania nowych form działalności, dzięki
spotkanie koleżeńskie połączone z uroczystą kolacją. Na którym przynależność do Stowarzyszenia będzie nadal
początek w dobrą atmosferę wprowadził uczestników kieli- nobilitacją, a koło stanie się ponownie chlubą Wydziału
szek szampana oraz muzyka klasyczna i światowe standar- Metali Nieżelaznych.
300
WSPOMNIENIE
LUDZIE PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH
PEOPLE OF THE POLISH NON-FERROUS METALS INDUSTRY
W dniu 5 kwietnia 2007 roku upłynęło 25 lat od Armolińsk – Kartały. W lutym 1942 r. wraz z bratem
śmierci śp. dr inż. Eugeniusza Iwanowa, długoletnie- Marianem zgłosili się do Armii Polskiej w ZSRR pod
go pracownika Walcowni Metali DZIEDZICE w Cze- dowództwem gen. Andersa, stacjonującej w Uzbeki-
chowicach-Dziedzicach. stanie. Jako żołnierz 10 PAL dr Eugeniusz Iwanow
Dr inż. Eugeniusz Iwanow urodził się 2 lutego został przeniesiony do Iraku, a następnie Palestyny.
1910 r. w Brześciu n. Bugiem. Uczęszczał do gimna- Po awansie na podporucznika jako oficer ogniowy
zjum matematyczno-przyrodniczego w Równem, gdzie baterii przeszedł całą kampanię włoską, począwszy od
w roku 1929 zdał maturę. W tym samym roku rozpo- Sangro, przez Monte Cassino, aż do Bolonii — gdzie
czął studia na Wydziale Hutniczym Akademii Górni- został ranny. Za udział w kampanii i zasługi otrzymał
czo-Hutniczej w Krakowie, który ukończył w 1936 r. odznaczenia wojskowe polskie i angielskie, a to:
uzyskując absolutorium. Rozpoczął pisanie swojej Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, Medal Wojska
pracy dyplomowej, jednocześnie od dnia 15 lutego Polskiego, Medal Monte Cassino oraz angielskie Me-
1936 r. podejmując pracę w Walcowni Metali DZIE- dale Gwiazda z Wojną i Gwiazd Italii. Po wojnie
DZICE w Dziedzicach. W roku 1937 ożenił się z An- przeniesiony do Anglii, wraca do Polski w 1949 r.,
toniną Karpińską. Pracę dyplomową pt.: „Wpływ gdzie spotkał się z żoną, która wróciła z ZSRR.
dodatku manganu na własności mosiądzów pręto- Od 1 kwietnia 1949 r. rozpoczął pracę w Walcowni
wych” wykonywaną pod kierunkiem prof. dr inż. Metali DZIEDZICE w Czechowicach Dziedzicach.
Władysława Łoskiewicza ukończył w 1939 r., ale W maju tego samego roku zdał egzamin dyplomowy
wybuch wojny uniemożliwił Mu jej obrony i zdania w Akademii Górniczo-Hutniczej uzyskując tytuł inży-
egzaminu końcowego. niera metalurga i magistra nauk technicznych. Całą
W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany i prze- swoją działalność zawodową dr Eugeniusz Iwanow
szedł całą kampanię wrześniową z Armią „Poznań”, związał z Walcownią Metali DZIEDZICE pracując aż
biorąc udział w bitwach pod Kutnem i nad Bzurą. Pod do emerytury, tj. do 1975 r. Pracował na stanowiskach
Łęczycą dostał się do niewoli, z której podczas trans- Kierownika Działu Kontroli Jakości (do 1955), Głów-
portu do Niemiec uciekł do Krakowa, potem Lwowa nego Technologa (do 1973) i Głównego Specjalisty
i Równego. Tam odnalazł swoją rodzinę. W dniu 13 (do 1975). Przez długie lata — nawet jeszcze na eme-
kwietnia 1940 r. dr Iwanow wraz z całą rodziną — ale ryturze — był Przewodniczącym Komisji Normaliza-
bez ojca, którego los był im nieznany — zostali zesła- cyjnej Branżowego Ośrodka Normalizacyjnego przy
ni przez NKWD do Kazachstanu. Tam w miejscowo- Walcowni Metali DZIEDZICE. Był powszechnie
ści Atbasar pracowali fizycznie przy budowie kolei cenionym fachowcem i bardzo lubianym pracowni-
301
kiem. Szczególnie potrafił sobie zjednać sympatię wej ISO. Był współautorem monografii książkowej
i wzbudzić zainteresowanie problemami badawczymi pt.: „Wady wyrobów i półwyrobów z aluminium
młodych inżynierów, którym pomagał nie tylko zdo- i jego stopów”. Przez cały okres swojej pracy zawo-
bywać kolejne stopnie kariery zawodowej, czy podno- dowej dr E. Iwanow prowadził bardzo ożywioną
sić kwalifikacje ale także rozwiązywać problemy ży- współpracę naukowo-badawczą oraz dydaktyczną
ciowe i rodzinne. Uczył ich szacunku do pracy, rzetel- z Wydziałem Metalurgicznym, a potem Metali Nieże-
ności i odpowiedzialności, a kupując im fachowe laznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.
książki powtarzał, że „dobry inżynier uczy się całe Z Jego inicjatywy, a potem dużej aktywności w latach
życie”. Wielu Go posłuchało, dlatego zawsze potrafił 1964÷1976 rozwijała się współpraca naukowa pomię-
wokół siebie stworzyć przyjazny sobie zespół współ- dzy doradcami technicznymi z AGH w osobach prof.
pracowników. Przez cały okres swojej pracy w wal- dr inż. Jerzego Wantuchowskiego, prof. dr hab. inż.
cowni był „duchowym opiekunem” biblioteki zakła- Tadeusza Karwana, dr hab. inż. Jana Osiki i dr inż.
dowej, dbając o jej wysoki poziom merytoryczny. Jana Jarominka, a pracownikami dozoru technicznego
Dr inż. Eugeniusz Iwanow był bardzo cenionym Walcowni. Podjął się obowiązków opiekuna praktyk
specjalistą teoretykiem i praktykiem w zakresie tech- wakacyjnych i dyplomowych, odbywanych przez
nologii wytwarzania wyrobów z miedzi i aluminium studentów w Walcowni Metali DZIEDZICE. Był
oraz ich stopów. Był autorem (i współautorem) wielu promotorem i recenzentem wielu prac dyplomowych,
prac badawczo-wdrożeniowych zastosowanych nie a w latach 1963÷1969 prowadził wykłady z zakresu
tylko w macierzystym Zakładzie. Współpracował z Technologii Przygotowania Wsadu do Przeróbki Pla-
innymi krajowymi Przedsiębiorstwami m.in. Zakłady stycznej Metali Nieżelaznych. Przez wiele lat uczest-
Metali Lekkich KĘTY, HUTMEN, Walcownia Metali niczył także w pracach Komitetu Hutnictwa PAN
ŁABĘDY, Huta Metali Nieżelaznych SZOPIENICE (obecnie Komitet Metalurgii PAN) oraz brał udział
i in. Wielokrotnie wyjeżdżał służbowo zagranicę do w Konferencjach Naukowych organizowanych przez
NRD, Jugosławii, Anglii, Węgry, Rumunii i Bułgarii. PAN i Wydział Metali Nieżelaznych AGH. Ukorono-
Szczególnie duży, ważny i powszechnie ceniony był waniem tej współpracy naukowej było wykonanie
dorobek dr Iwanowa w zakresie normalizacji w prze- przez Niego pracy doktorskiej pt.: „Zagadnienie ani-
myśle metali nieżelaznych. Przez wiele lat brał udział zotropii blach aluminiowych otrzymanych w cyklu
w pracach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego produkcyjnym” pod kierunkiem prof. dr hab. inż. Woj-
jako Członek Komisji Metali Nieżelaznych przy Ko- ciecha Truszkowskiego, którą obronił z wyróżnieniem
mitecie Hutnictwa PKN, Członek Komisji Licencyjnej w dniu 23 stycznia 1973 r. na Wydziale Metali Nieżela-
przy Zespole Technologicznym PKN, Członek Komisji znych, uzyskując stopień naukowy doktora nauk tech-
Normalizacyjnej ds. RWPG i Członek Komisji Nor- nicznych. Ponadto dr Iwanow w 1977 r. został przez
malizacyjnej ds. międzynarodowych ISO. Był auto- Radę Wydziału Metali Nieżelaznych uhonorowany
rem opracowań ponad 20 norm, 12 tablic porównaw- medalem Przyjaciel Wydziału. W uznaniu zasług za
czych przejścia z GOST na PN dla produkcji licencyj- całokształt pracy zawodowej otrzymał w 1953 r. Na-
nej, opinii o wszystkich normach dotyczących metali grodę Państwową w dziedzinie Techniki i był odzna-
nieżelaznych oraz opinii i analiz porównawczych czony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1953) oraz w 1960 r.
norm w ramach RWPG i współpracy międzynarodo- Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
HENRYK GOLA
JAN OSIKA
302
UMOWA Z AUTOREM
§1.
1. Autor oświadcza, że na zlecenie Wydawcy napisał utwór/y:
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
którego/ych dotąd nie opublikował ani też nie rozporządził prawami majątkowymi do niego/nich.
2. Autor dostarczył całość utworu/ów w 2 egzemplarzach w postaci wydruku i/lub dyskietki.
3. Wydawca przyjął utwór/y napisany/e przez Autora.
§ 2.
1. Autor oświadcza, że służą mu prawa autorskie do utworu/ów określonego/ych w § 1 i że nie są one
ograniczone.
2. Z chwilą przyjęcia utworu/ów przez Wydawcę, Autor przenosi na Wydawcę — na zasadzie
wyłączności — na przewidziany prawem czas prawa autorskie do tego/ych utworu/ów, tj. prawo do:
⎯ utrwalania i zwielokrotniania utworu/ów — przez wytwarzanie jego egzemplarzy techniką
drukarską, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
⎯ obrotu egzemplarzami, na których utwór/y utrwalono — przez wprowadzanie do obrotu,
użyczenie lub najem egzemplarzy,
⎯ publiczne udostępnianie, w tym w Internecie.
3. Autor zezwala Wydawcy na wykonywanie praw zależnych, w tym do tłumaczenia utworu.
4. Wydawcy przysługuje prawo przeniesienia na osobę trzecią uprawnień i obowiązków wynikających
z niniejszej umowy bądź też udzielenia sublicencji.
§ 3.
Wydawca decyduje o sposobie i formie wydania utworu, w tym o jego szacie graficznej.
§ 4.
Jeżeli Wydawca włączy do utworu/ów dostarczone przez Autora ilustracje lub inne materiały
chronione prawem autorskim, Autor obowiązany jest do wcześniejszego uzyskania pisemnego
zezwolenia na ich wykorzystanie przez Wydawcę oraz poniesienia związanych z tym kosztów, jak
również oznaczenia włączanego/ych utworu/ów nazwiskiem i imieniem ich autora.
§ 5.
Autor oświadcza, że zachowuje kompletny/e duplikat/y utworu/ów, a dostarczony/e Wydawcy
oryginały w formie określonej w § 1 ust. 2 przechodzi/dzą na własność Wydawcy.
§ 6.
1. Wynagrodzenie Autora za przeniesienia praw w zakresie określonym w §§ 2.2 i 4 umowy Strony
ustalają na kwotę zł ........nieodpłatnie....................... (słownie: ...........................................................
..............................................................................................................).
2. Za ewentualne wykorzystanie praw zależnych, w tym wydanie utworu w wersji przetłumaczonej
ustala się wynagrodzenie w wysokości 25 % wynagrodzenia, o którym mowa w p. l.
3. Wynagrodzenie będzie wypłacone jednorazowo .............................—............................... w terminie
6 tygodni od daty opublikowania utworu/ów.
4. Autor oświadcza, że posiada konto w banku (nr konta) ..................—.................................................
na które Wydawca przekaże wynagrodzenie z tytułu niniejszej umowy.
§ 7.
Wynagrodzenie Autora ustalone w § 6 ust. l obejmuje należność za:
1) dostarczenie utworu/ów w umówionej postaci,
2) uzyskanie przez Wydawcę prawa do utworu/ów, wynikających z §§ 2.2. i 4 umowy,
3) wykonanie korekty autorskiej.
§ 8.
Oprócz wynagrodzenia, Autor otrzyma 1 nie przeznaczony do sprzedaży egzemplarz autorski
czasopisma, w którym zostanie/ną zamieszczony/ne napisany/e przez niego utwór/ry.
§ 9.
Wydawca ma prawo dokonywania w utworze zmian wynikających z opracowania redakcyjnego.
W przypadku zmian głębiej ingerujących w treść utworu/ów konieczne jest ich skonsultowanie
z Autorem.
§ 10.
1. Wydawca obowiązany jest wydać utwór i przystąpić do jego rozpowszechnienia w ciągu 2 lat,
licząc od dnia przyjęcia utworu, co najmniej w jednej z form określonych w § 2 umowy.
2. Jeżeli Wydawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu w określonym terminie, Autor może
wyznaczyć Wydawcy dodatkowy termin, nie krótszy niż sześć miesięcy, z zagrożeniem, że po tym
terminie odstąpi od umowy.
§ 11.
Wszystkie zmiany i uzupełnienia niniejszej umowy oraz odstąpienie od umowy wymagają formy
pisemnej. pod rygorem nieważności. Strony mogą dokonywać zmian lub uzupełnień dotyczących
warunków niniejszej umowy również w formie pism, jeżeli z ich treści wynika jednoznacznie, że
zgadzają się na takie zmiany i uzupełnienia.
§ 12.
W sprawach nie uregulowanych niniejszą umową mają zastosowanie przepisy ustawy z 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 Nr 90 poz. 631) z późniejszymi zmianami
oraz kodeks cywilny.
§ 13.
Wszystkie spory mogące wyniknąć z tytułu niniejszej umowy będą rozstrzygane przez sądy rzeczowo
właściwe w Warszawie.
§ 14
Umowa zostaje sporządzona w 2 jednobrzmiących egzemplarzach: 1 dla Wydawcy i 1 dla Autora.
AUTOR WYDAWCA
............................................ ............................................
INFORMACJ E DLA AUTORÓW