ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

m tal
n IO« lazn
R-50
2005
SIGMA-NOT Sp. z o. o.

piału
ll
- 10
 rudy
i metale
'. Z 0.0.

R.50
nieżelazne
2005 5 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M I E S I Ę C l N K
Rudy Metale
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii)

Strona
Dobrzański L. A.: 214 Słowo wstępne w 60-lecie działalności Wydziału Mechanicznego Technologicznego
Politechniki Śląskiej w Gliwicach
Dobrzański L. A., Drak M.: 221 Znaczenie dodatków proszków aluminium i odlewniczego stopu miedzi CuSnlO
w materiałach kompozytowych magnetycznie twardych Nd-Fe-B
Dobrzański L A., Krupiński M., Ma- 229 Komputerowe wspomaganie klasyfikacji wad identyfikowanych metodami radio-
niaraR., Kasprzak W., SokołowskiJ,: graficznymi w odlewach ze stopów aluminium
KlimpelA., Dobrzański L. A., Luksa K., 237 Technologia spawania GTA i plazmowego GTA złączy cienkich blach ze stopu
JanickiD,, LisieckiA., KlimpelA. S.: tytanu TiA16V4
KondrackiM., GawrońskiJ., SzajnarJ.: 249 Wzajemne oddziaływania pierwiastków w kształtowaniu własności odlewniczych
stopów miedzi z cynkiem stosowanych na elementy armatury
Nowosielski R., Sakiewicz P., Grama- 252 Zjawisko temperatury minimalnej plastyczności w stopach CuZn4 oraz CuNi25
tyka P.:
Konieczny J., Dobrzański L. A., Nowo- 259 Struktura i własności magnetycznie miękkich materiałów kompozytowych z nano-
sielski K.: krystalicznymi proszkami stopów kobaltu
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
TarasekA., Knych T., MamalaA.: 268 Badania zmian elektro-mechanicznych własności przewodowych drutów ze stopu
AlMgSi jako efektu długotrwałego działania podwyższonych temperatur
METALURGIA PROSZKÓW
Madę j M., LeżańskiJ.: 278 Struktura i własności infiltrowanych kompozytów stal szybkotnąca-żelazo-miedź
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 283 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J. : 290 Światowy rynek metali nieżelaznych

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2005 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: inforniacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 06-950 Waszawa, skr. 1004, te!./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama @ sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 10,75 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w maju 2005 r.
Rudy Metale: R 50, nr 5, s.213+294, maj 2005 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spotka z o.o., Katowice ui. Mikołowska l OOa
LESZEK A. DOBRZAŃSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 5
UKD378.662(438/.23)(061.75):061.75(438.23)

SŁOWO WSTĘPNE

W 60-LECIE DZIAŁALNOŚCI

WYDZIAŁU MECHANICZNEGO TECHNOLOGICZNEGO

POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ W GLIWICACH

W artykule przedstawiono rys historyczny Wydziału Mechanicznego Technologicznego jako jednego z czterech najstarszych
i obecnie największych Wydziałów Politechniki Śląskiej w Gliwicach. Przedstawiono strukturę organizacyjną Wydziału oraz
zakres aktywności naukowej i dydaktycznej, a takie współpracę zagraniczną. Zaprezentowano cele Światowego Kongresu
„COMMENT2005" organizowanego z okazji 60-lecia Wydziału.

PREFACE ON THE OCCASION OF THE 60th ANNIYERSARY

OF THE FACULTY OF MECHANICAL ENGINEERING
OF THE SILESIAN UNIYERSITY OF TECHNOLOGY IN GLIWICE

In thepaper the historical profile ofthe Faculty ofMechanical Engineering as one ofthe oldest and atpresent the biggest
Faculties ofthe Silesian University oftechnology in Gliwice has beenpresented. The organisational structure and the scientific
and didactic scope ofthe Faculty and the international cooperation have been described. The aims ofthe COMMENT 2005
Worldwide Congress organised on the occasion ofthe 60th anniversary ofthe Faculty has been written.

W dniu 24 maja 1945 roku ukazał się dokument, w którym
postanowiono: „Tworzy się Politechnikę Śląską (...) Politechnika
Śląska dzieli się na cztery wydziały: mechaniczny, elektryczny,
hutniczy, inżynieryjno-budowlany".
l czerwca 1945 roku w Krakowie rozpoczęto wykłady dla stu-
dentów czterech Wydziałów Politechniki Śląskiej, a 5 czerwca 1945
roku zorganizowano w auli Akademii Górniczej w Krakowie pier-
wszą uroczystą inaugurację dla około 1200 studentów Politechniki
Śląskiej. Plany i programy studiów były oparte na wzorach zaczerp-
niętych z Politechniki Lwowskiej. W czerwcu 1945 roku przeniesio-
no na Śląsk cztery wydziały politechniczne (w miejsce Wydziału
Hutniczego utworzono Wydział Chemiczny), które do czasu przy-
gotowania pomieszczeń na Śląsku pracowały w Akademii Górniczej
w Krakowie. 29 października 1945 roku odbyła się druga już, lecz
pierwsza w Gliwicach, inauguracja roku akademickiego Politechni-
ki Śląskiej z 519 słuchaczami Wydziału. Pierwszy rok studiów roz-
poczęło 186 słuchaczy. Zajęcia dydaktyczne rozpoczęły się w gma-
chu przy ul. M. Strzody. Pierwszym Dziekanem Wydziału Mecha-
nicznego był prof. dr inż. Zygmunt Ciechanowski.
W pierwszym roku istnienia Wydziału zorganizowano 9 katedr,
a już w 1946 roku pracowało 20 katedr. Ówczesne plany i programy
studiów 4-letnich, w większości oparte na metodach kształcenia
w okresie przedwojennym w Politechnice Lwowskiej, obejmowały
5150 godzin zajęć i zapewniały gruntowne opanowanie przedmio-
tów objętych obraną specjalizacją oraz encyklopedyczne poznanie
niemal wszystkich przedmiotów pokrewnych, związanych z kierun-
kiem kształcenia w zakresie mechaniki.
Studia prowadzone były równoległe na kilku semestrach: na
pierwszym, na który przyjęto studentów w październiku 1945 roku,
na drugim, na którym kontynuowali studia studenci, którzy rozpoczęli
naukę w maju 1945 roku jeszcze w Krakowie, oraz na semestrach
trzecim, piątym i siódmym, na których wznowili naukę studenci,
którzy zmuszeni byli przerwać ją na innych uczelniach ze względu
na II wojnę światową.
Podstawową kadrę profesorską w 1945 roku stanowili profeso-
rowie Politechniki Lwowskiej, którzy zmuszeni byli wyemigrować
ze Lwowa. Z Politechniką Lwowskąbyli też związani liczni jej asystenci
i studenci, którzy przybyli do Politechniki Śląskiej. W przyszłości
wielu z nich zostało profesorami Politechniki Śląskiej. Ta znakomita
kadra profesorska, kontynuująca świetne tradycje Politechniki Lwo-
wskiej, od początku była jednym z najsilniejszych atutów Politech-
niki Śląskiej i pozytywnie wyróżniała naszą Uczelnię spośród pozo-
stałych Politechnik.
Do 1948 roku Wydział Mechaniczny kształcił magistrów inży-
nierów na jednolitych studiach 4-letnich. W roku 1949 Wydział
Mechaniczny opuściło 214 absolwentów, wśród ogólnej liczby 683,
którzy kształcili się w Politechnice Śląskiej od pierwszego semestru.
Ze względu na olbrzymie zapotrzebowanie przemysłu i nauki na
kadrę inżynierów i magistrów inżynierów Senat Politechniki
Śląskiej podjął decyzję kształcenia dwustopniowego: inżynierów na
3-letnim kursie inżynierskim oraz magistrów inżynierówna2-letnim
kursie magisterskim. Od roku 1955/1956rozpoczynasięnaWydzia-

Dr h. c. prof. zw. dr hab. inż. Leszek A. Dobrmński — Politechnika Śląska. Wydział Mechaniczny Technologiczny, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych,
Zakład Technologii Procesów Materiałowych i Technik Komputerowych w Materiałoznawstwie, Gliwice.
Prof. L. A. Dobrzańskijest Dziekanem Wydziału Mechanicznego Technologicznego Politechniki Śląskiej wGliwicachw latach 1990+1993 oraz nadal od 1999 roku,
Przewodniczącym Stałej Konferencji Dziekanów Wydziałów Mechanicznych Uczelni Technicznych kolejno w latach 1999+2002 i ponownie od 2002 r., członkiem
Prezydium Komitetu Nauki o Materiałach PAN i Przewodniczącym Sekcji Tworzyw Metalicznych tego Komitetu oraz Przewodniczącym Komisji Nauki o Materiałach
i Inżynierii Materiałowej Oddziału PAN w Katowicach.

214
le Mechanicznym kształcenie magistrów inżynierów wg 5-letnich
planów studiów magisterskich. Równocześnie z kształceniem na
studiach dziennych, w roku akademickim 1949/1950 podjęto kształ-
cenie na studiach wieczorowych, a w roku akademickim 1954/1955
uruchomiono inżynierskie studia zaoczne.
Wydział Mechaniczny, jako jeden z czterech pierwszych wy-
działów Uczelni, stał się kuźnią dla innych nowopowstających jed-
nostek. 12 lipca 1950 roku powstał Wydział Górniczy, na który
przeszło wielu dotychczasowych pracowników Wydziału Mecha-
nicznego. 24 grudnia 1953 roku z Katedr wyłączonych z Wydziału
Mechanicznego, powołano Wydział Mechaniczny Energetyczny,
później przekształcony w obecny Wydział Inżynierii Środowiska
i Energetyki. W 1954 roku Katedra Metalurgii, której twórcą był
prof. dr inż. Władysław Kuczewski, pierwszy Rektor Politechniki
Śląskiej, przeniesiona została do Wyższej Szkoły Inżynierskiej
w Częstochowie.
Katedra Metalurgii na Wydziale Mechanicznym, która powstała
ponownie w roku 1966, była zalążkiem Wydziału Metalurgicznego,
utworzonego 15 czerwca 1969 roku, a następnie przekształconego
w dwa wydziały: Wydział Inżynierii Materiałowej i Metalurgii oraz
Wydział Transportu, wciąż zatrudniające wielubyłychpracowników
i licznych absolwentów naszego Wydziału.
W dniu 7 maja 1966 roku Wydział Mechaniczny został przemia-
nowany na Wydział Mechaniczny Technologiczny, którą to nazwę
nosi do dzisiaj. W lutym 1978 roku Wydział otrzymał część nowego
gmachu dydaktycznego przy ul. Konarskiego 18a i mógł zorganizo-
wać większość laboratoriów typu lekkiego, pomieszczeń dydaktycz-
nych i pomieszczeń do pracy naukowej. Budowę hali technologicz-
nej wchodzącej w skład kompleksu dydaktyczno-laboratoryjnego,
odłożono jednak na termin późniejszy. Parterowa kondygnacja bu-
dynku Wydziału w połowie została przeznaczona na hali, którego
część w latach 1989/1990 adaptowano na salę posiedzeń Rady Wy-
działu. W 1985 roku Władze Wydziału podjęły starania o rozpoczę-
cie budowy hali technologicznej Wydziału w bezpośrednim sąsie-
dztwie budynku głównego, która to inwestycja po licznych prze-
projektowaniach jest planowana do oddania do użytku w 60-lecie
Wydziału i Uczelni jako Centrum Edukacyjno-Kongresowe zawie-
rające m.in. salę wykładową audytoryjną na ok. 500 osób, salę
wykładową na ok. 250 osób oraz kilka sal wykładowych na ok. 100
lub 50 osób każda, a także bufet.
Razem 190 208
90
79
e4 -:: 67
17-;-
fe
19E 9
ii 2000 2001
-s profesorowie zwyczajni tytularni m profesorowie nadzwyczajni tytularni
>; adiunkci ze st. dr hab. ii adiunkci
a wykładowcy », asystenci
Rys. 1. Liczba pracowników naukowo-dydaktycznych Wydziału Mechanicznego Technologicznego w łatach 1999-5-2004
Fig. l. Number of scientific and didactic staff of the Faculty of Mechanical Engineering in 1999^-2004
W latach 2000-^2004 przy sporym wsparciu finansowym ze stro-
ny Komitetu Badań Naukowych, przeprowadzono natomiast dalszą
modernizację bazy dydaktyczno-laboratoryjnej budynku głównego
przy ul. Konarskiego 18a, czego efektem była m.in. modernizacja
licznych laboratoriów oraz wybudowanie ok. 20 studenckich pra-
cowni komputerowych i pomieszczeń dziekanatu. Ponadto wygo-
spodarowano salę wykładową dla ok. 200 osób, 3 sale wykładowe
mieszczące po ok. 120 osób każda oraz w wynajętym budynku dużą
salę wykładową dla ok. 300 osób, umożliwiło to normalne funkcjo-
nowanie Wydziału, który przez ostatnich 25 lat nie dysponował
żadnymi salami wykładowymi. W pełni wyremontowano salę posie-
dzeń Rady Wydziału i wyposażono w komplet nowoczesnych środ-
ków audiowizualnych z rzutnikami mułtimediałnymi, podobnie jak
wszystkie sale wykładowe oraz większość sal laboratoryjnych. Jed-
nocześnie odnowiono posadzki, oświetlenie i wystrój korytarzy na
wszystkich piętrach budynku oraz wyremontowano i wyposażono
w meble większość pomieszczeń do zajęć dydaktycznych oraz do
pracy dla kadry naukowej Wydziału. W 2004 roku Prezydent
Rzeczpospolitej Polskiej, w wyniku rozstrzygnięcia ogólnopolskie-
go konkursu, ufundował wyposażenie 2 pracowni komputerowych
(spośród 6 przyznanych w całym kraju), odpowiednio w Instytucie
Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych oraz w Katedrze Me-
chaniki Stosowanej. Wydział jest zatem bardzo dobrze wyposażony.
Wydział Mechaniczny Technologiczny Politechniki Śląskiej
w Gliwicach jest prężnym, nowoczesnym centrum naukowo-dyda-
ktycznym. W 17 kadencji dziekańskiej, w skład kierownictwa Wy-
działu Mechanicznego Technologicznego wchodzą:
— Dziekan
dr h.c. prof. zw. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański,
— Prodziekan ds. Ogólnych
dr hab. inż. Arkadiusz Mężyk, prof. Poi. Śl.,
— Prodziekan ds. Nauki
dr hab. inż. Bożena Skołud, prof. Poi. ŚL,
— Prodziekan ds. Studenckich
dr hab. inż. Danuta Szewieczek, prof. Poi. Śl.
Na Wydziale pracuje 340 osób, w tym jako:
— nauczyciele akademiccy:
— z tytułem profesora — 20,
— na stanowisku profesora uczelni (bez tytułu) — 8,
— ze stopniem doktora habilitowanego — 3,
118
230 242 241 257
102 101
94
89 89
86
2003 2004
x profesorowie nadzwyczajni ze st.dr hab
'/, starsi wykładowcy z dr
_- słuchacze studiów doktoranckich
215
 — ze stopniem doktora—136
(w tym po kolokwium habilitacyjnym — 3),
— doktoranci (w tym asystenci) — 90,
— pracownicy:
— inżynieryjno-techniczni—12,
— administracyjni — 39,
— obsługi — 32.
Zajęcia dydaktyczne na Wydziale prowadzi ponadto ok. 50 nauczy-
cieli akademickich z innych Wydziałów i Jednostek organizacyj-
nych Uczelni, w tym ok. 15 profesorów i doktorów habilitowanych.
Wydział posiada uprawnienia do nadawania stopni naukowych
doktora w dyscyplinach Inżynieria materiałowa, Budowa i eks-
ploatacja maszyn, Mechanika oraz doktora habilitowanego w dys-
cyplinach Inżynieria materiałowa i Budowa i eksploatacja ma-
szyn.
Około 35 % stanu osobowego nauczycieli akademickich stano-
wią doktoranci, ok. 100 osób ma otwarte przewody doktorskie,
a rocznie otwieranych jest około 3+5 przewodów habilitacyjnych.
Na Wydziale w ciągu 60-lecia nadano ponad 500 stopni nauko-
wych, w tym w latach 1999+2004 wypromowano:
— liczba wypromowanych (w latach 1999-8-2004):
— doktorów — 109 (ogółem 456),
— doktorów habilitowanych — 13 (ogółem 77),
— liczba tytułów profesora nadanych pracownikom Wydziału (w la-
tach 1999+2004): 8 (ogółem 34)
Wydział uczestniczy w Śląskim Centrum Zaawansowanych Te-
chnologii oraz utworzono na nim Centrum Doskonałości. Uczestni-
czy w licznych projektach europejskich oraz realizuje znaczą liczbę
projektów naukowo-badawczych i projektów celowych KBN.
Corocznie kilku absolwentów uzyskuje dyplomy ukończenia
studiów z wyróżnieniem, a kilku studentów — stypendium Ministra
Edukacji Narodowej za bardzo dobre wyniki w nauce. Prace dyplo-
mowe studentów Wydziału Mechanicznego Technologicznego są
często wyróżniane prestiżowymi nagrodami (np. zwykle co roku 2+3
studentów uzyskuje nagrody Koncernu FIAT).
Wydział Mechaniczny Technologiczny Politechniki Śląskiej na-
leży do czołowych jednostek naukowych w kraju w zakresie inży-
nierii materiałowej, budowy i eksploatacji maszyn oraz mechaniki,
o uznanej wysokiej pozycji światowej, potwierdzonej m.in. przyzna-
niem przez KBN od początku najwyższej możliwej kategorii.
W bardzo obszernym dorobku publikacyjnym pracowników
Wydziału znajdują się liczne oryginalne prace opublikowane w uzna-
nych periodykach międzynarodowych oraz w materiałach kongre-
Razem 420 608 587
437
• •»
»*
245
1999 2000 2001
,,• Liczba pozycji książkowych
=
Liczba publikacji krajowych o zasięgu międzynarodowym
Rys. 2. Liczba publikacji pracowników Wydziału Mechanicznego Technologicznego w latach 1999+2004
Fig. 2. Number of publications of the staff of the Faculty of Mechanical Engineering in 1999+2004
216
sów naukowych o światowym i kontynentalnym zasięgu. Dorobek
naukowy Wydziału obejmuje średnio corocznie ok. 600 publikacji,
w tym ok. 30 książek.
Ugruntowana od wielu lat pozycja naukowa i dydaktyczna do-
prowadziła do wykształcenia się szkół naukowych o znaczeniu
krajowym m.in. w zakresie materiałów narzędziowych, warstw
powierzchniowych, materiałów amorficznych i nanokrystalicznych,
materiałów metalowych dla chirurgii kostnej, komputerowej nauki
0 materiałach, zarządzania jakością i czystszej technologii, odlew-
nictwa, krystalizacji i krzepnięcia metali, spawalnictwa, przetwór-
stwa materiałów polimerowych, podstaw konstrukcji i diagnostyki
maszyn, obróbki skrawaniem i obrabiarek, zintegrowanych syste-
mów wytwarzania i automatyzacji produkcji, grafów w mechanice,
mechaniki komputerowej, biomechaniki. Tematyka badawcza jest
spójna, a realizowane badania mają charakter ciągły z przewagą
badań podstawowych i badań stosowanych adresowanych do szero-
kiego kręgu odbiorców, o dużym znaczeniu dla techniki i dla gospo-
darki krajowej. Dyscypliny naukowe uprawiane na Wydziale, to:
inżynieria materiałowa, budowa i eksploatacja maszyn, mecha-
nika, automatyka i robotyka, organizacja i zarządzanie, infor-
matyka, pedagogika, inżynieria biomedyczna oraz metalurgia.
W latach 1999+2004 pracownicy Wydziału zorganizowali 40
naukowych sympozjów, konferencji i seminariów ogólnopolskich
oraz 40 międzynarodowych.
W dwóch dyscyplinach Wydział prowadzi dzienne i zaoczne
studia doktoranckie z zakresu inżynierii materiałowej oraz budowy
1 eksploatacji maszyn, głównie na podstawie indywidualnych pla-
nów studiów. Wydział prowadzi również 20 różnych studiów pody-
plomowych dla osób z tytułem zawodowym magistra iub magistra
inżyniera.
Wydział pielęgnuje tradycje akademickie. Przyznawane są na-
grody i statuetki „Złotej Sowy" dla wybitnych uczonych oraz dla
najlepszych studentów i absolwentów, a także „Srebrne Spinki" dla
wybitnych absolwentów.
Na Wydziale funkcjonuje 7 wewnętrznych Jednostek organiza-
cyjnych.
Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych kierowany
przez dr. h.c. prof. zw. dr. hab. inż. Leszka A. Dobrzańskiego, jest
podzielony na 7 zakładów naukowych i jedną samodzielną sekcję.
Zatrudnia łącznie 121 osób, w tym 107 nauczycieli akademickich.
W Instytucie uprawiane są następujące dyscypliny naukowe: inży-
nieria materiałowa, budowa i eksploatacja maszyn, metalurgia,
inżynieria biomedyczna, automatyka i robotyka, informatyka,
597 639 591
326
2002 2003
Liczba publikacji zagranicznych
, Liczba publikacji krajowych
organizacja i zarządzanie oraz pedagogika. Główne kierunki dzia-
łalności naukowo-badawcze] prowadzone w Instytucie obejmują
materiałoznawstwo stali oraz stopów konstrukcyjnych i specjalnych,
materiałoznawstwo stali narzędziowych i spiekanych materiałów
narzędziowych, materiały krystaliczne i amorficzne, technologie proce-
sów materiałowych i wytwarzania elementów maszyn, inżynierię
biomedyczną, biomateriały i materiały biomimetyczne, inżynierię
warstw powierzchniowych uzyskiwanych w procesach cieplnych,
cieplno-chemicznych i fizycznych (także PVD i CVD), odporność
na pękanie korozyjne stali i stopów, technologie energooszczędne,
zarządzanie jakością, jej ocenę i zapewnienie, technologie czystszej
produkcji, komputerowe wspomaganie badań naukowych oraz prac
inżynierskich w zakresie inżynierii materiałowej, komputerową na-
ukę o materiałach i projektowanie materiałowe, zastosowanie infor-
matyki w dydaktyce, systemy podejmowania decyzji oraz metody
sztucznej inteligencji w inżynierii materiałowej, automatyzację i ro-
botyzację procesów odlewniczych i przetwórstwa materiałów, krze-
pnięcie i krystalizację stopów metali i odlewanych materiałów kom-
pozytowych, metody fizycznego oddziaływania na procesy krze-
pnięcia i krystalizację, analizę termiczną i derywacyjną procesów
krystalizacji, teorię zużycia elementów maszyn oraz dobór materia-
łów inżynierskich odpornych na zużycie, wpływ struktury materia-
łów inżynierskich na trwałość i niezawodność elementów maszyn,
transport pneumatyczny i fluidalny i ich zastosowanie w przemyśle,
przetwórstwo i stosowanie materiałów polimerowych, procesy i te-
chnologie obróbki plastycznej metali. Baza laboratoryjna Instytutu
zawiera 5 laboratoriów z ok. 45 pracowniami naukowo-badawczymi
i dydaktycznymi.
W Katedrze Automatyzacji Procesów Technologicznych i Zin-
tegrowanych Systemów Wytwarzania kierowanej przez prof. zw. dr.
hab. inż. Jerzego Świdra uprawiane są następujące dyscypliny na-
ukowe: automatyka i robotyka, budowa i eksploatacja maszyn,
mechanika, informatyka, organizacja i zarządzanie, pedagogi-
ka. W Katedrze wydzielono 3 zakłady naukowe, w których pracuje
łącznie 49 osób, w tym 46 nauczycieli akademickich. Główne
kierunki działalności naukowo-badawczej prowadzone w Katedrze
obejmują automatyzację i robotyzację procesów technologicznych,
drgania mechaniczne, dynamikę i wibroizolację maszyn, informaty-
czne systemy zarządzania produkcją, komputerowe wspomaganie
projektowania i wytwarzania maszyn, maszyny robocze, mechanikę,
mechatronikę, podstawy automatyki, robotykę, sterowanie procesa-
mi technologicznymi, sterowanie w układach dynamicznych, syste-
my wspomagające podejmowanie decyzji, teorię i zastosowanie gra-
fów w mechanice i dynamice maszyn, teorię mechanizmów i ma-
szyn, układy napędowe, urządzenia transportowe i ustroje nośne,
wirtualne modele w projektowaniu i eksploatacji maszyn, zastoso-
wania metody elementów skończonych, zintegrowane systemy pro-
dukcyjne, napędy i sterowanie hydrauliczne i pneumatyczne. Kate-
dra dysponuje 2 laboratoriami z 10 pracowniami naukowymi i dy-
daktycznymi.
Katedrą Mechaniki Stosowanej z dwoma zakładami naukowy-
mi i 27 pracownikami, w tym 25 nauczycielami akademickimi kie-
ruje prof. zw. dr hab. inż. Eugeniusz Świtoński. W Katedrze uprawia
się mechanikę, budowę i eksploatację maszyn, inżynierię biome-
dyczną, automatykę i robotykę. Do głównych kierunków działal-
ności naukowo-badawczej prowadzonych w Katedrze należą: dyna-
mika maszyn i elektromechanicznych układów napędowych, dyna-
mika układów wieloczłonowych, sterowanie drganiami, teoria
i zastosowania metody elementów skończonych, analiza wrażliwo-
ści i optymalizacja konstrukcji, dynamika układów wyciągowych,
biomcchanika inżynierska, modelowanie układu ruchu, lokomo-
cja, modele statyczne i dynamiczne kręgosłupa, inżynieria reha-
bilitacji, mechanika płynów, mechanika ośrodków ciągłych i dy-
namika prętów cienkościennych, klasyczna i operacyjna analiza
modalna. Laboratorium Katedry obejmuje 4 pracownie dydakty-
czne i badawcze.
Katedra Wytrzymałości Materiałów i Metod Komputerowych
Mechaniki jest kierowana przez prof. zw. dr. hab. inż. Tadeusza
Burczyńskiego i w 2 zakładach naukowych zatrudnia 26 osób,
w tym 24 nauczycieli akademickich. Do dyscyplin naukowych upra-
wianych w Katedrze należą mechanika, budowa i eksploatacja
maszyn oraz inżynieria biomedyczna i informatyka. Główne kie-
runki działalności naukowo-badawczej w Katedrze stanowią: me-
chanika ciała stałego i ośrodków ciągłych, biomechanika i termome-
chanika, metody komputerowe w mechanice, termomechanice i bu-
dowie maszyn, optymalizacja układów i procesów oraz analiza
wrażliwości, wytrzymałość elementów konstrukcyjnych, termody-
namika procesów odlewniczych, metoda elementów brzegowych,
metoda elementów skończonych, techniki informatyczne, metody
sztucznej inteligencji, zagadnienia odwrotne.
Laboratorium Katedry obejmuje 2 pracownie dydaktyczne.
W Katedrze Spawalnictwa pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. inż.
Andrzeja Klimplapracuje 14 osób, w tym 11 nauczycieli akademickich,
który uprawiają inżynierię materiałową, automatykę i robotykę
oraz organizację i zarządzanie. Do głównych kierunków działal-
ności naukowo-badawczej prowadzonych w Katedrze należy zali-
czyć: badanie spawalności nowoczesnych tworzyw konstrukcyj-
nych, materiały dodatkowe do spawania i napawania, kontrolę jako-
ści procesów spawalniczych, monitorowanie i sterowanie jakością
procesów spawalniczych, modelowanie procesów spawalniczych,
zrobotyzowane technologie spawalnicze, laserowe technologie spa-
wania, napawania i stopowania. Laboratorium Katedry obejmuje 6
pracowni.
Katedra Podstaw Konstrukcji Maszyn kierowana przez prof.
zw. dr. hab. inż. Wojciecha Cholewę zatrudnia 26 osób, w tym 24
nauczycieli akademickich w 2 zakładach naukowych, uprawiają-
cych budowę i eksploatację maszyn oraz informatykę. Kompute-
rowe wspomaganie procesów projektowania, konstruowania i eks-
ploatacji maszyn oraz zapewnieniajakości, diagnostyka techniczna,
problemy bezpieczeństwa i ryzyka technicznego, metody i techniki
ograniczania hałasu oraz drgań maszyn, analiza modalna obiektów
mechanicznych, rozwój i zastosowanie metod i technik sztucznej
inteligencji należą do głównych kierunków działalności nauko-
wo-badawczej prowadzonej w Katedrze. Laboratorium Katedry obej-
muje 4 pracownie.
Katedra Budowy Maszyn kierowana przez prof. zw. dr. hab. inż.
Jana Kosmola, zatrudniająca 24 osoby, w tym 20 nauczycieli akade-
mickich, uprawia budowę i eksploatację maszyn, informatykę
oraz automatykę i robotykę. Do głównych kierunków działalności
naukowo-badawczej Katedry należą: projektowanie obrabiarek i ze-
społów obrabiarkowych oraz procesów obróbki skrawaniem wspo-
magane komputerowo, programowanie obrabiarek sterowanych nu-
merycznie i wspomaganie doboru serwonapędów, sterowanie nume-
ryczne obrabiarek i systemów wytwórczych, e l a s t y c z n a
automatyzacja, diagnostyka i automatyczny nadzór oraz sztuczna
inteligencja w procesach wytwarzania, optymalizacja procesów
skrawania, modelowanie procesów obróbki ubytkowej metodą ele-
mentów skończonych, niekonwencjonalne metody obróbki ubytko-
wej, obróbka strumieniem wodnościernym, pomiary wielkości geo-
metrycznych, laserowe metody pomiarowe. Katedra posiada 2 labo-
ratoria z pięcioma pracowniami.
Programy studiów na Wydziale Mechanicznym Technologicz-
nym zostały gruntownie przebudowane wiatach 1999-5-2000 i dosto-
sowane w pełni do wymogów tzw. „Karty Bolońskiej" i zasad euro-
pejskiego elastycznego trójstopniowego systemu studiów uniwersy-
teckich E"TS2. Wdrożono w pełni wydziałowy system punktów
kredytowych ECTS. W roku 2000 wydano „Pakiet informacyjny"
zawierający wszystkie plany studiów. Są one skonstruowane w taki
sposób, aby zapewnić studentom jak najszerszy zakres kształcenia
i umożliwić najlepszą możliwą adaptację zawodową absolwentom
Wydziału. Studenci podejmują studia dzienne zawodowe inżynier-
skie 3,5-letnie, a następnie po uzyskaniu tytułu zawodowego inży-
niera, mogą podjąć dwuletnie dzienne studia uzupełniające magister-
skie, umożliwiające uzyskanie tytułu zawodowego magistra inżynie-
ra. Dla studentów osiągających najlepsze wyniki w nauce w trybie
wyjątkowym przewidziano możliwość kontynuacji studiów po VI
semestrze jako jednolitych magisterskich, bez konieczności wyko-
nania pracy dyplomowej inżynierskiej.
217
 Ogólna struktura programów studiów obejmuje moduły progra-
mowe związane z realizacją przedmiotów niespecjalistycznych,
w tym moduły podstawowe, oprócz wyjątków, realizowane na
wszystkich kierunkach studiów oraz tzw. „nadwyżki", właściwe dla
każdego z kierunków studiów. Zasadą jest zrealizowanie dla każde-
go kierunku „uogólnionego minimum programowego" ustalonego
dla całego Wydziału, obejmującego do VI semestru włącznie 1350
godzin, jak również standardów edukacyjnych dla poszczególnych
kierunków studiów realizowanych na Wydziale, wyznaczonych
przez połączenie tych standardów, najczęściej dla dwóch kierunków,
spośród ustalonych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego.
Każdy z kierunków studiów realizowanych na Wydziale zachowuje
przy tym swą tożsamość, poprzez właściwe dla niego przedmioty
występujące wyłącznie na tym kierunku lub ujęte na nim w zwię-
kszonym zakresie, w porównaniu do pozostałych kierunków, obej-
mujące w każdym przypadku do VI semestru włącznie 900 godzin.
Na semestrach VII-^-X jednolitych studiów magisterskich i uzu-
pełniających studiów II stopnia magisterskich występuje bardzo
wyraźne zróżnicowanie treści programowych określone przez zakres
studiów specjalizacyjnych, gdzie wyłącznie do 120 godzin (w zależ-
ności od kierunku) związanych jest z realizacją „uogólnionego mi-
nimum programowego dla Wydziału".
Ponadto studia I stopnia inżynierskie wyraźnie odróżniają się od
studiów na pierwszych siedmiu semestrach studiów jednolitych ma-
gisterskich, pomimo że zakres obydwu tych rodzajów studiów na
pierwszych sześciu semestrach jest niemal identyczny. Jedyna róż-
nica do semestru VI włącznie polega na wprowadzeniu na semestrze
VI90 godz. pracy dyplomowej inżynierskiej, wyłącznie dla studen-
tów kończących studia I stopnia inżynierskie. Praca tajest kontynuo-
wana na semestrze VII. Całkowicie odmienne są natomiast studia na
semestrze VII. O ile studenci studiów jednolitych magisterskich
realizują przewidziany dla nich program, odpowiednio z pracą przej-
ściową I (90 godz.), a studenci studiów uzupełniających II stopnia
magisterskich ten sam program z wyjątkiem bloku przedmiotów
wyrównawczych (90 godz.), realizowanego zamiastpracy przejścio-
wej I, o tyle studenci kończący studia I stopnia inżynierskie realizują
blok wybieralnych przedmiotów zawodowych (90 godz. — na każ-
dym kierunku zwykle 2 alternatywne bloki, a na kierunku Zarządza-
nie i Inżynieria Produkcji 3 bloki), seminarium dyplomowe inżynier-
skie (cykl wykładów monograficznych) (30 godz.) oraz kontynuują
pracę dyplomową inżynierską (240 godz., w tym 150 godz. pracy
domowej, a łącznie z semestrem VI — 330 godz.). Łącznie progra-
my studiów jednolitych magisterskich oraz studiów I stopnia inży-
nierskich różnią się o 450 godz. przedmiotów zawodowych realizo-
wanych na studiach I stopnia inżynierskich, co stanowi właśnie
o tożsamości tych studiów w porównaniu do studiów jednolitych
magisterskich.
Począwszy od VII semestru dziennych jednolitych studiów ma-
gisterskich i uzupełniających studiów II stopnia magisterskich są
realizowane również moduły kierunkowe uzupełniające i tematycz-
ne bloki specjalizacyjne. Tematyczne bloki specjalizacyjne dają
szerokie możliwości wyboru specjalności na poszczególnych kie-
runkach studiów.
W ogólnych planach studiów I stopnia inżynierskich dla po-
szczególnych kierunków studiów przyjęto jednolite założenie,
że każdy zatwierdzony moduł programowy z odpowiednią liczbą
godzin złożony jest z serii przedmiotów, z zasady o takim samym
przydziale godzin na poszczególnych kierunkach, przy czym przed-
mioty objęte modułami podstawowymi, wyznaczonymi przez „uo-
gólnione minimum programowe", występują jako kanon niezależny
od kierunku studiów w tym samym wymiarze i na tych samych
semestrach. Pozostałe przedmioty objęte tzw. „nadwyżkami" wła-
ściwymi dla każdego z kierunków studiów są odpowiednio rozłożo-
ne w planie studiów, z tym, że w razie występowania na więcej niż
jednym kierunku studiów w miarę możliwości przewidziano je na
tych samych semestrach.
Wydział Mechaniczny Technologiczny kształci inżynierów i magi-
strów inżynierów w kilkudziesięciu atrakcyjnych specjalnościach,
tworzonych na studiach dziennych uzupełniających magisterskich
218
na czterech kierunkach studiów
Na kierunku Automatyka i Robotyka realizowane są następu-
jące specjalności: Biomechanika i sprzęt medyczny; Mechatronika
robotów i maszyn; Modelowanie komputerowe układów i proce-
sów; Projektowanie i automatyzacja maszyn i procesów technologi-
cznych; Projektowanie i eksploatacja maszyn; Automatyzacja i ro-
botyzacja procesów przetwórstwa metali; Automatyzacja i robo-
tyzacja procesów odlewniczych; Automatyzacja i robotyzacja
procesów spawalniczych; Komputerowo zintegrowane systemy wy-
twarzania; Zarządzanie jakością i procesami materiałowymi. Absol-
wenci tego wyjątkowo nowoczesnego, technicznego kierunku stu-
diów są wszechstronnie przygotowani do prac inżynierskich oraz
naukowo-badawczych w zakresie projektowania i eksploatacji ma-
szyn i urządzeń, w tym robotów i manipulatorów stosowanych
w zautomatyzowanych systemach wytwarzania oraz sprzętu medy-
cznego i rehabilitacyjnego, a także w zakresie projektowania zauto-
matyzowanych i zrobotyzowanych procesów technologicznych wy-
twarzania, przetwórstwa i łączenia materiałów inżynierskich oraz
wytwarzania maszyn i urządzeń. Uzyskują oni również szeroką wie-
dzę w zakresie informatyki, komputerowego wspomagania CAx
(projektowania, zarządzaniajakością, wytwarzania, doboru materia-
łów) oraz systemów doradczych i zastosowania metod sztucznej
inteligencji w projektowaniu, wytwarzaniu i eksploatacji maszyn.
Absolwenci są chętnie zatrudniani w zakładach wielu gałęzi prze-
mysłu oraz w firmach zajmujących się komputeryzacją i automa-
tyzacją procesów technologicznych, a także firmach konsultingowo-
-projektowych i zapleczu naukowo-badawczym.
Do specjalności na kierunku Edukacja Techniczno-Infor-
matyczna należą: Materiały biomedyczne i przetwórstwo materia-
łów; Materiały inżynierskie; Technologie procesów materiałowych
i systemy zarządzania jakością; Mechanika; Technologia budowy
maszyn. Absolwenci tego na wskroś nowoczesnego, nowo utworzo-
nego przed rokiem, techniczno-informatycznego kierunku studiów,
łączą kompleksowe przygotowanie w zakresie informatyki z grun-
towną wiedzą z dziedziny inżynierii wytwarzania i inżynierii ma-
teriałowej, a także z zakresu psychologii, socjologii i pedagogiki.
Uzyskują rozległą wiedzę z obszaru informatyki, metod sztucznej
inteligencji oraz komputerowego wspomagania prac inżynierskich
i procesu dydaktycznego, a także zarządzania systemami informaty-
cznymi w technice. Posiadają obszerną znajomość metodyki badaw-
czej, a na niektórych specjalnościach także szeroki zakres wiedzy,
dotyczącej zarządzania i technologii proekologicznych oraz zarzą-
dzania zespołami ludzkimi w środowiskach przemysłowych, a także
daje pełne uprawnienia do pracy dydaktycznej w szkolnictwie
ponadpodstawowym i wyższym. Absolwenci znajdują zatrudnienie
w firmach tworzących i eksploatujących systemy informatyczne
w wielu gałęziach gospodarki, w tym w małych i dużych przedsię-
biorstwach przemysłowych, szkolnictwie i w jednostkach naukowo-
-badawczych.
Wśród specjalności na kierunku Mechanika i Budowa Maszyn
można wyróżnić Biomechanikę i inżynierię produkcji sprzętu re-
habilitacyjnego; Komputerowe wspomaganie projektowania i eks-
ploatacji maszyn; Mechanikę komputerową; Obrabiarki, narzędzia
i technologię budowy maszyn; Projektowanie, automatyzację i ro-
botyzację procesów technologicznych; Inżynierię materiałów meta-
lowych; Komputerowe wspomaganie w inżynierii materiałów meta-
lowych; Przetwórstwo metali i tworzyw sztucznych; Technologię
i zarządzanie w odlewnictwie; Technologie spawalnicze; Zarządza-
nie jakością i komputerowe wspomaganie procesów przetwórstwa
metali. Absolwenci tego bardzo nowoczesnego, technicznego kie-
runku studiów łączą gruntowną wiedzę z zakresu mechaniki, proje-
ktowania, wytwarzania i eksploatacji maszyn z szerokim przygoto-
waniem z zakresu zastosowania i doboru materiałów inżynierskich
oraz informatyki. Są specj alistami w zakresie technologii nowoczes-
nych procesów, kształtujących własności materiałów, metod ich
badania i metod informatycznych CAx, czyli wspomagających pro-
jektowanie, wytwarzanie i eksploatację maszyn oraz dobór materia-
łów, w tym również biomateriałów. Mogą prowadzić badania oraz
inne prace inżynierskie w tym zakresie, jak również w zakresie
technologii proekologicznych i systemów zintegrowanego zarzą-
dzania środowiskiem, bezpieczeństwem i jakością. Absolwenci tego
kierunku są poszukiwanymi specjalistami, bardzo chętnie zatrudnia-
nymi niemal we wszystkich sektorach przemysłowych, niezależnie
od profilu produkcyjnego, jak również w firmach projektowych,
jednostkach naukowo-badawczych, w szkolnictwie oraz małych,
średnich i dużych przedsiębiorstwach.
Na kierunku Zarządzanie i Inżynieria Produkcji utworzono
trzy bloki tematyczne (A, B, C) z dwoma o tematyce technicznej (A,
B) i jeden (C) o tematyce związanej z zarządzaniem, z 5 blokami
przedmiotowymi w każdym z nich. Student wybierając z każdego
bloku tematycznego jeden blok przedmiotów sam kreuje profil i na-
zwę specjalności, utworzoną przez podanie w kolejności trzech nazw
bloków przedmiotowych.
Blok A obejmuje: Komputerowe wspomaganie w inżynierii mate-
riałowej; Materiały inżynierskie; Spawalnictwo; Technologie od-
lewnicze; Technologie procesów materiałowych;
W skład bloku B wchodzą: Maszyny i urządzenia technologiczne;
Mechanika stosowana; Projektowanie i eksploatacja maszyn; Tech-
nologia maszyn; Techniki informatyczne w inżynierii produkcji;
Blok C tworzą: Systemy zarządzania środowiskiem i jakością; Za-
rządzanie i marketing; Zarządzanie kadrami; Zarządzanie produ-
kcją; Zarządzanie przedsiębiorstwem przemysłowym.
Utworzone w ten sposób specjalności są całkowicie niepowtarzalne,
co czyni studia specjalistyczne w pełni zindywidualizowanymi. Ab-
solwenci tego w pełni nowoczesnego, interdyscyplinarnego, techni-
czno-ekonomicznego kierunku studiów, łączą gruntowną wiedzę
z zakresu zarządzania, przedsiębiorstwem, produkcją, kadrami, śro-
dowiskiem, jakością i marketingiem, z kompleksowym przygoto-
waniem z zakresu inżynierii mechanicznej i materiałowej, związa-
nym z indywidualnie ukształtowaną specjalnością, oraz z szeroką
wiedzą z zakresu komputerowego wspomagania prac inżynierskich,
procesów zarządzania oraz systemów ekonomicznych. Uzyskują
również bardzo dobre przygotowanie z zakresu informatyki i kom-
puterowego wspomagania w technice. Absolwenci znajdują zatrud-
nienie w zarządzaniu małymi, średnimi i dużymi przedsiębiorstwa-
mi przemysłowymi, w handlu i usługach oraz w zarządzaniu proce-
Razem 80 128 156 189 292 329
\ (dzienne) mgr inż. - (dzienne) inż. « (wieczorowe) inż.
Rys. 3. Liczba absolwentów Wydziału Mechanicznego Technologicznego w latach 1994+2004 oraz planowana na 2005
Fig. 3. Number of graduates of the Faculty of Mechanical Engineering in 1999-5-2004 and planned for 2005
sami technologicznymi i opracowywaniu informatycznych progra-
mów użytkowych, dotyczących zagadnień technicznych, ekonomi-
cznych i zarządzania.
Na studiach zawodowych nie przewiduje się podziału na specjal-
ności.
Poszczególne kierunki studiów realizowane na Wydziale Me-
chanicznym Technologicznym spełniają następujące wymagania
dotyczące standardów edukacyjnych:
— Automatyka i Robotyka dla kierunków Automatyka i Roboty-
ka oraz Mechanika i Budowa Maszyn,
— Edukacja Techniczno-Informatyczna dla kierunków Eduka-
cja Techniczno-Informatyczna oraz Inżynieria Materiałowa,
— Mechanika i Budowa Maszyn dla kierunków Mechanika i Bu-
dowa Maszyn oraz Inżynieria Materiałowa,
— Zarządzanie i Inżynieria Produkcji dla kierunków Zarządza-
nie i Inżynieria Produkcji, Mechanika i Budowa Maszyn oraz
Inżynieria Materiałowa.
Konsekwentnie zrealizowano zasadę zgodną z regułami obowią-
zującymi w Unii Europejskiej, że wymiar obowiązkowych zajęć
studenckich obejmuje 24 „kontaktowe" godziny lekcyjne tygodnio-
wo. Liczba godzin objętych programem studiów (I-s-X sem.) wynosi
3600, a semestralnie — 360.
Na Wydziale Mechanicznym Technologicznym realizowane są
także studia wieczorowe dwustopniowe na wszystkich czterech kie-
runkach, jako studia zawodowe inżynierskie oraz uzupełniające
magisterskie. Plany studiów wieczorowych w pełni odpowiadają
odpowiednim planom studiów dziennych. Studia wieczorowe zawo-
dowe inżynierskie trwają 9 semestrów, natomiast uzupełniające ma-
gisterskie — 5 semestrów.
W roku akademickim 2003/2004 na Wydziale Mechanicznym
Technologicznym uruchomiono studia zaoczne. System kształcenia
na studiach zaocznych jest również zgodny z europejskim elastycz-
nym trójstopniowym systemem studiów uniwersyteckich. Studia
realizowane są w trybie spotkań piątkowo-sobotnio-niedzielnych.
W trybie zaocznym Wydział prowadzi:
l. studia zawodowe inżynierskie — ośmiosemestralne, na kierun-
kach: Zarządzanie i Inżynieria Produkcji oraz Edukacja Techni-
600
361 361 456 386 576 1076
(eksternistyczne)
219
czno-Informatyczna,
2. studia magisterskie uzupełniające — pięciosemestralne, na
kierunku Edukacja Techniczno-Informatyczna.
Wydziałowy System Punktowy ECTS (European Credit Trans-
fer System) został przygotowany zgodnie ze standardami wypra-
cowanymi w uczelniach zagranicznych, co umożliwia prowadzenie
wymiany międzynarodowej studentów i realizację części procesu
dydaktycznego w trakcie kilkumiesięcznych pobytów w uczelniach
partnerskich. Założono, że całościowe, efektywne tygodniowe ob-
ciążenie studenta wszystkimi obowiązkami związanymi ze studiami
wynosi ok. 35-^45 godz. (w tym tylko 24 godz. obowiązkowych zajęć
„kontaktowych" w Uczelni). Semestralnie student studiów dzien-
nych jest zobowiązany uzyskać 30 punktów ECTS. Zgodnie z obo-
wiązującymi zasadami dotyczącymi ECTS, wyznaczonymi przez
Komisję Europejską, punkty zostały przydzielone łącznie na po-
szczególne przedmioty bez względu na rodzaje realizowanych zajęć
obowiązujących studenta w Uczelni.
Zgodnie z Regulaminem Studiów obowiązującym w Politechni-
ce Śląskiej, zgromadzenie wymaganej łącznej liczby punktów
ECTS, związanej z zaliczeniem przedmiotów a uzyskanej przez stu-
denta, stanowi podstawę jego rejestracji na kolejny okres rozlicze-
niowy, którym w zależności od uchwał Rady Wydziału, może być
semestr (najczęściej) lub rok akademicki. Średnia ważona ocen koń-
cowych z poszczególnych przedmiotów, z uwzględnieniem przypi-
sanych im punktów ECTS, jako wag, jest podstawą oceny wyników
studenta w nauce.
W ciągu 60 lat aktywności Wydział wykształcił ok. 15 000
absolwentów, z tego ok. 7500 magistrów inżynierów oraz ok. 7500
inżynierów. Obecnie na Wydziale studiuje na wszystkich kierunkach
i rodzajach studiów ok. 4500 studentów. Wydział prowadzi rozległą
współpracę naukowo-dydaktyczną z ponad 150 Uniwersytetami na
wszystkich kontynentach, przy czym posiada jedną z największych
wymian zagranicznych studentów (ok. 100 studentów i doktorantów
rocznie wyjeżdża na zwykle jednosemestralne studia do prawie
wszystkich krajów Europy, głównie w ramach programów CEEPUS
i SOCRATES-ERASMUS). Ponadto uczestniczy w najważniej-
szych europejskich programach badawczych i dydaktycznych. Wy-
dział zawarł długoletnie porozumienia o współpracy oraz wymianie
Razem 2186 2900
1115
1999 2000 2001
v AiR • ETK MiBM>;ZilP
Rys. 4. Liczba studentów Wydziału Mechanicznego Technologicznego
na wszystkich kierunkach i rodzajach studiów w latach 1999-^2004
Fig. 4. Number of students of the Faculty of Mechanical Engineering at all braches and kinds of studies in 1999-*-2004
220
pracowników i studentów z licznymi ośrodkami zagranicznymi
m.in. z Uniwersytetami w Brukseli (Belgia), Brasilii, Campinas, Sao
Paulo (Brazylia), Rousse, Sofii (Bułgaria), Hong Kongu (Chiny),
Rijece, Zagrzebiu (Chorwacja), Brnie, Libercu, Ostrawie, Pilźnie,
Pradze (Czechy), Horsens, Odense (Dania), Tallinie (Estonia), Hel-
sinkach (Finlandia), Betune, Compiegne, Grenoble, Metzu (Fran-
cja), Atenach, Patras (Grecja), Madrycie, Vigo (Hiszpania), Deift
(Holandia), Corku, Dublinie (Irlandia), Gifu (Japonia), Windsor
(Kanada), Taejeon (Korea Południowa), Wilnie (Litwa), Rydze (Ło-
twa), Sełangor (Malezja), Aalen, Cottbus, Deggendorfie, Dreźnie,
Kilonii, Schweinfurcie (Niemcy), Oslo (Norwegia), Bradze, Covil-
ha, Lizbonie (Portugalia), Nowosybirsku (Rosja), Bukareszcie, Cluj-
Napoca (Rumunia), Singapurze (Singapur), Bratysławie, Koszy-
cach, Żylinie (Słowacja), Ljubljanie, Mariborze (Słowenia), Sztok-
holmie (Szwecja), Lwowie (Ukraina), Oxfordzie (USA), Glasgow,
Manchesterze (Wielka Brytania), Dunaujvaros, Miskolcu (Węgry),
Bolonii, Mediolanie, Neapolu, Pizie, Rzymie, Turynie (Włochy).
Z okazji 60 rocznicy utworzenia Wydziału Mechanicznego
Technologicznego Politechniki Śląskiej, w dniach 16*19 maja 2005
roku w Gliwicach-Wiśle organizowany jest Światowy Kongres
Inżynierii i Technologii Materiałowej i Wytwarzania COMMENT 2005.
Spodziewany jest udział kilkuset uczestników z ok. 50 krajów świata.
Kongres jest federacją 7 niezależnych Konferencji Naukowych o świa-
towym, międzynarodowym lub krajowym zasięgu.
Podstawowe materiały kongresowe zawierające ok. 250 wybra-
nych artykułów zostaną wydane w maju 2005 roku w formie 2
specjalnych zeszytów Journal of Materials Processing Technology
Wydawnictwa Elseyier B.V. w Amsterdamie. W wydawnictwie tym są
publikowane w języku angielskim materiały Konferencji Achieve-
ments in Mechanical and Materials Engineering AMME 2005 oraz
Advances in Materials and Processing Technologies AMPT 2005.
Pozostałe materiały są wydawane w formie zwartych opracowań
książkowych.
Jedną z Konferencji organizowanych w ramach Kongresu
COMMENT 2005 jest Konferencja M3E (MMME), do której zapro-
szono wyłącznie pracowników Wydziału Mechanicznego Technolo-
gicznego Politechniki Śląskiej w Gliwicach, którzy zamierzają ucz-
cić jubileusz swego Wydziału oraz udokumentować jego osiągnięcia
4500 4558
1355
2002 2003 2004
z ostatniego 5-lecia. Zebrano w ten sposób ok. 120 artykułów przy-
gotowanych do publikacji w materiałach tej konferencji. Dzięki
uprzejmości i życzliwości Redaktorów Naczelnych kilku czasopism
naukowo-technicznych niezależnie od tego, na przełomie kwietnia
i maja 2005 roku wydane zostaną zeszyty specjalne, zawierające
zbiory artykułów, odpowiadające profilowi tematycznemu każdego
z czasopism. W imieniu Autorów serdecznie dziękuję za stworzenie
takiej możliwości. Równocześnie pozostaję w przekonaniu, że dzię-
ki wysokiemu poziomowi prezentowanych prac, będą one interesu-
jące dla Czytelników tych czasopism, wzbogacając ich ofertę tema-
tyczną. Życzę zatem przyjemnej lektury oraz pozyskania cennych
informacji, wskazówek i skojarzeń, które mogą być przydatne każ-
demu Czytelnikowi w Jego codziennej pracy. Sądzę, że przyczyni
się to też do rozpropagowania wiadomości o zainteresowaniach
naukowych i działalności dydaktycznej Wydziału w szerokich krę-
gach Czytelników. Autorom składam podziękowania za trud włożo-
ny w przygotowanie artykułów, które mogły być opublikowane z tej
okazji
Z okazji 60 rocznicy kreowania Wydziału Mechanicznego Tech-
nologicznego Politechniki Śląskiej pozwalam sobie również złożyć
gratulacje Profesurze, Pracownikom naukowo-dydaktycznym i Do-
ktorantom Wydziału za dotychczasowy imponuj ący dorobek nauko-
wo-badawczy, dydaktyczny i organizacyjny oraz serdeczne życze-
niu dalszych co najmniej równie owocnych dokonań w kolejnych
latach i dziesięcioleciach działalności Wydziału. Życzenia sukcesów
w nauce oraz następnie pomyślnych karier zawodowych, bogatych
w sukcesy naukowe, projektowe, technologiczne i gospodarcze,
zbudowanych na fundamencie wiedzy zaczerpniętej w czasie stu-
diów, kieruję do ponad 4,5-tysięcznej rzeszy Studentów Wydziału.
Życzenia sukcesów w pracy zawodowej składam także Pracowni-
kom inżynieryjno-technicznym, administracyjno-ekonomicznym
i obsługi Wydziału. Absolwentom, Sympatykom i Współpracowni-
kom Wydziału składam gorące podziękowania za wszelkie dowody
sympatii i pomocy adresowane do Wydziału i Jego Pracowników,
jak również za wszelkie pozytywne efekty wspólnych dokonań.
Żywię nadzieję, że zarówno Wydział Mechaniczny Technologiczny
Politechniki Śląskiej, jak i jego Pracownicy i Studenci w dalszym
ciągu będą mogli liczyć na swoich wypróbowanych Przyjaciół.
W dniu tego Jubileuszu chylę również czoła przed dokonaniami
Tych, którzy budowali przed nami wielkość tego Wydziału, przed
dorobkiem kolejnych Dziekanów i Prodziekanów Wydziału. Dyre-
ktorów Instytutów i Kierowników Katedr, Doktorów Honoris Cau-
sa, Wielkich Profesorów i innych Nauczycieli akademickich, jak
również szeregowych Pracowników administracji, Laborantów i
Pracowników obsługi. Emerytowanym Pracownikom Wydziału
składam podziękowania za ich trud. Cześć Pamięci Tych, którzy już
przeszli do Wieczności.
Gościom Wydziału i uczestnikom konferencji wchodzących
w skład Kongresu COMMENT 2005, a także osobom, które wezmą
udział w uroczystościach organizowanych z okazji 60-lecia Wydziału
składam serdeczne podziękowania za przyjęcie zaproszenia oraz życzę
miłych wrażeń z pobytu w Polsce, Wiśle Gliwicach oraz owocnych
obrad.

LESZEK A. DOBRZANSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 5

MAŁGORZATA DRAK UKD 621.762:669.018.9:669.35'6

ZNACZENIE DODATKÓW PROSZKÓW ALUMINIUM

l ODLEWNICZEGO STOPU MIEDZI CuSnIO
W MATERIAŁACH KOMPOZYTOWYCH MAGNETYCZNIE TWARDYCH Nd-Fe-B

Zaprezentowano wyniki badań materiałów kompozytowych magnetycznie twardych Nd-Fe-B o osnowie polimerowej
wzmacnianych cząstkami Nd-Fe-B z dodatkami proszku aluminium lub odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnIO. Stwierdzono
równomierne rozłożenie proszków Nd-Fe-B oraz proszku odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnIO w osnowie, natomiast
ziarna proszku aluminium tworzą skupiska. Materiały kompozytowe bez dodatków charakteryzują się dobrymi własnościami
magnetycznymi. Wprowadzenie dodatków proszków metalowych powoduje wprawdzie obniżenie własności magnetycznych,
jednak poprawia własności mechaniczne magnesów oraz podnosi odporność korozyjną materiałów kompozytowych. W pracy
przedstawiono także charakterystykę ochronnych powłok polimerowych, lakierowych i metalowych naniesionych na podłoże
z materiału kompozytowego magnetycznie twardego z dodatkami proszków aluminium lub CuSnIO. Powloki ochronne na bazie
żywic polimerowych są równomiernie nałożone, charakteryzują się zwartą budową bez rozwarstwień i defektów, szczelnie
przylegają do podłoża oraz cechują się dobrymi własnościami mechanicznymi, tj. twardością w zakresie 292+350s (wartość
dla szkła — 4505) oraz dobrą przyczepnością do podłoża — 6,4+8,4 MPa. Powłoki lakierowe wykazują mniejszą szczelność,
niższątwardość(168+300s) oraz przyczepność do podłoża (5,0+7,3 MPa). Powłoki metalowe charakteryzują się przyczepno-
ścią w zakresie 5,2+8,4 MPa oraz zwartą budową.
Słowa kluczowe: aluminium, stop miedzi CuSnIO, materiał kompozytowy, magnes trwały Nd-Fe-B, powłoka ochronna.

Dr h.c. prof. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański. dr inż. Małgorzata Drak — Politechnika Śląska. Wydział Mechaniczny Technologiczny. Instytut Materiałów Inżynierskich i Bio-
medycznych, Zakład Technologii Procesów Materiałowych i Technik Komputerowych w Materiałoznawstwie, Gliwice.

221
 SIGNIFICANCE OF ADDITION OF ALUMINUM OR CuSnIO CASTING ALLOY
OF COOPER WITH TIN IN HARD MAGNETIC COMPOSITE MATERIALS Nd-Fe-B
WITH POLYMER MATRIX COYERED BY PROTECTIVE COATINGS

lnvestigation results of the polymer matrix hard magnetic composite materials with nanostructured particles of the
powdered rapid ąuenched Nd-Fe-B strip with addition ofpowder ofaluminum or CuSnIO casting alloy ofcooper with tin are
presented at this paper. Metallographic examination of the structure reveals uniform distribution of Nd-Fe-B and CuSnIO
casting alloy ofcooper with tin, however some agglomeration ofaluminum powder are observed. The composite material
without addition is characteristic of good magnetic properties. Addition of metallic powders decreases magnetic properties of
magnets but improves mechanical properties and corrosion resistance of composite materials. The paper presents also the
characteristic of the protective polymer, lacąuer and metal coatings put down onto the hard magnetic composite materials
with addition ofpowder ofaluminum or CuSnIO casting alloy ofcopper with tin. P rotective polymer coating are characteristic
of uniform deposition on the entire surface with no visible delamination and defects. Polymer coatings have good mechanical
properties: hardness in the rangę 292+350s (value for glass 450s) and adhesion 6,4+8,4 MPa. Lacąuer coating are
characteristic oflower tightness, lower hardness (168+300s) and adhesion to the substrate (5,0+7,3 MPa). Metallic coatings
show adhesion ofabout 5,2+8,4 MPa and compacted structure.
Keywords: aluminum, CuSnIO casting alloy ofcooper with tin, composite material, permanent magnet Nd-Fe-B, protective
coating.

Wstęp zmiejszenie strat mocy od prądów wirowych [15].

Materiały magnetycznie twarde oparte na związkach metali ziem
rzadkich i metali przejściowych typu RE-TM, a w szczególności na
fazie Nd2Fe14B, mają duże możliwości aplikacyjne. Zastosowanie
tych materiałów pozwala na uzyskanie dobrych własności magnety-
cznych oraz umożliwia zmniejszenie masy i prostszą konstrukcję
urządzeń [l, 2].
Metoda wytwarzania magnesów przez wiązanie proszku magne-
tycznie twardego z materiałami polimerowymi, umożliwia wytwo-
rzenie elementów o skomplikowanych kształtach i o dużej dokład-
ności wymiarowej, co pozwala minimalizować straty materiałowe
w procesie wytwarzania. Eliminuje się obróbkę wykończającą, ko-
nieczną w przypadku magnesów spiekanych, która znacznie podnosi
koszty. Technologia magnesów metodą wiązania materiałami poli-
merowymi jest korzystna również ze względów ekologicznych,
gdyż wytwarza się od razu gotowe elementy, a produkty niepełno-
wartościowe mogą być ponownie przetworzone [3-^-5]. Magnesy
wykonane tą metodą wykazują także większą odporność na korozję,
w porównaniu z magnesami spiekanymi, wynikającą z obecności
polimeru izolującego od siebie poszczególne ziarna proszku [6-5-8].
Podczas pracy magnesy narażone są na działanie naprężeń me-
chanicznych, które mogą być przyczyną ich uszkodzenia. Metodą
po wodującą podniesienie własności mechanicznych magnesów jest
stosowanie materiałów kompozytowych z wzmocnieniami wewnę-
trznymi, zewnętrznymi lub mieszanymi [9, 11].
W celu zwiększenia własności mechanicznych magnesów oraz
podniesienia odporności na działanie środowiska korozyjnego, pro-
szek magnetycznie twardy można mieszać z proszkami metali i ich
stopów. Własności eksploatacyjne takich materiałów rosną w po-
równaniu z magnesami wiązanymi bez dodatków. Ich technologia
jest taka, jak w przypadku magnesów wiązanych bez dodatków, lecz
dodatkowo uzyskuje się obniżenie kosztów magnesów ze względu
na niższą cenę dodatków w porównaniu z proszkiem Nd-Fe-B
[12*14].
Zaletą magnesów wiązanych jest prosta technologia, możliwość
kształtowania ich własności, obniżenie kosztów produkcji ze wzglę-
du na brak kosztownej obróbki wykończającej, stosowanej w przy-
padku magnesów spiekanych oraz zmniejszenie strat materiałowych
wynikających z możliwości formowania dowolnego kształtu. Mag-
nesy wiązane o osnowie polimerowej charakteryzują się własnościa-
mi dielektrycznymi i mogą być stosowane w bezpośrednim sąsie-
dztwie szybkozmiennych pól magnetycznych oraz występuje w nich
Magnesy neodymowe pokrywa się powłokami ochronnymi, któ-
rych zadaniem jest niedopuszczenie do szybkiego zużycia, się w wy-
niku działania środowiska korozyjnego. Podstawowymi wymaga-
niami stawianymi powłokom ochronnym jest niepogarszanie włas-
ności magnetycznych, poprawa własności antykorozyjnych oraz
dobra adhezja powłoki do podłoża. Zwiększenie liczby warstw w po-
włokach powoduje poprawę własności antykorozyjnych ze względu
na mniejszą możliwość wnikania przez powłokę czynnika korozyj-
nego. Bezpośrednio narażona na kontakt z obcym materiałem po-
wierzchnia powłoki powinna charakteryzować się małą reaktywno-
ścią chemiczną [16, 17].
Stosowane są powłoki metalowe jednoskładnikowe niklowe,
chrom, aluminium, cynk, cyna, srebro złoto oraz powłoki wielo-
składnikowe wielowarstwowe Ni-Cr lub Ni-Cu. Funkcja ochronna
powłok może polegać na odizolowaniu pokrytego przedmiotu od
środowiska lub na wzajemnym oddziaływaniu elektrochemicznym
powłoki z podłożem. Powłoki spełniają swoją funkcję tylko wów-
czas, gdy szczelnie przylegają do podłoża i nie występują pory
i odwarstwienia [18, 19].
Nanoszenie na magnesy neodymowe farb i lakierów ochronnych
oraz żywic odpornych na działanie wilgoci, kwasów i alkaliów jest
prostą metodą umożliwiającą ochronę ich przed korozją. Powłoki te
nanoszone są różnymi technikami: tradycyjne malowanie pędzlem,
malowanie zanurzeniowe, malowanie natryskowe, napylanie ele-
ktrostatyczne.
Słaba odporność na korozję magnesów typu Nd-Fe-B przyczy-
nia się do dużych strat ekonomicznych. Badania nad materiałami
magnetycznie twardymi skupiają się na uzyskaniu magnesów o wy-
sokich własnościach magnetycznych, mechanicznych oraz odpor-
nych na korozję w warunkach ich pracy. Jedną z możliwości jest
wytwarzanie magnesów kompozytowych z nanokrystalicznego pro-
szku Nd-Fe-B o osnowie polimerowej z dodatkami proszków metali
zwiększających ich własności mechaniczne oraz pokrywanych po-
włokami lakierowymi, polimerowymi i metalowymi, które dodatko-
wo zwiększają ich odporność na działanie środowiska korozyjnego
[20,21].
Celem niniejszej pracy jest zbadanie struktury i własności mate-
riałów kompozytowych magnetycznie twardych o osnowie polime-
rowej wzmacnianej cząstkami Nd-Fe-B z dodatkami proszków alu-
minium lub odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnIO oraz chara-
kterystyka powłok ochronnych naniesionych na te materiały.

222
 Materiał do badań

Badania wykonano na materiałach kompozytowych magnetycz-

nie twardych o osnowie polimerowej (żywica epoksydowa — 2,5 %
masowo) wzmacnianych nanokrystalicznymi cząstkami proszku
Nd-Fe-B z szybko chłodzonej taśmy z dodatkiem proszku alumi-
nium lub odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO pokrytych po-
włokami ochronnymi polimerowymi, lakierowymi i metalowymi.
Materiały kompozytowe wykonano metodą prasowania jednostron-
nego jednoosiowego pod ciśnieniem 80CH-900 MPa w temperaturze
pokojowej. Powłoki lakierowe nałożono metodą natryskiwania pod
ciśnieniem. Polimery napylono elektrostatycznie, a następnie wy-
grzewano w temperaturze 160 °C przez 20 minut. Powłoki metalowe
nałożono galwanicznie (tabl. 1).
W celu ustalenia zależności między składem chemicznym, stru-
kturą a własnościami wytworzonych materiałów kompozytowych
wykonano następujące badania: własności magnetycznych, struktury
materiałów kompozytowych z wykorzystaniem mikroskopii świetl-
nej oraz skaningowej mikroskopii elektronowej, własności mecha-
nicznych: wytrzymałości na ściskanie, twardości, własności elektry-
cznych, własności eksploatacyjnych w testach korozyjnych; oraz
następujące badania naniesionych powłok: struktury oraz topografii
powierzchni powłok z wykorzystaniem skaningowej mikroskopii
elektronowej i świetlnej, własności mechanicznych powłok, w tym
grubości, twardości, przyczepności.
Strukturę i topografię powierzchni materiałów kompozytowych
i powłok zbadano w skaningowym mikroskopie elektronowym
DSM 940 OPTON. Do uzyskania obrazów wykorzystano detekcję
jonów wtórnych o napięciu przyspieszającym w zakresie 15+20 kV
i maksymalnym powiększeniu 1000x.
Badania metalograficzne wykonano na mikroskopie świetlnym
LEICA MEF4A wyposażonym z komputerowy system analizy ob-
razu. Pomiar wielkości ziarna proszków wykonano z wykorzysta-
niem programu Leica-Qwin.
B adania wytrzymałości na ściskanie, wykonano na uniwersalnej
maszynie wytrzymałościowej INSTRON 1150, natomiast pomiary
twardości — sposobem Brinella.
Własności magnetyczne zbadano w urządzeniu typu MCS, gdzie
podstawą badania jest pomiar indukcji magnetycznej w szczelinie
między biegunem elektromagnesu powierzchnią czołową próbki za
pomocą hallotronu oraz pomiarze natężenia zewnętrznego pola mag-
nesującego wytworzonego przez elektromagnes. Na podstawie po-
miarów tych wielkości wyznacza się parametry magnetyczne mate-
riału.
Odporność korozyjną materiałów określono w komorach klima-
Rys. 1. Schemat nacięcia klinowego do pomiaru grubości powłok
Fig. l. Scheme of wedge-shaped cut for the hardness measurement
tycznych w testach korozyjnych: test l — temperatura 40 °C, wil-
gotność 93 %, czas 96 h oraz test 2 — temperatura 35 °C, 5 %
roztwór NaCl, czas 6 h. Przed umieszczeniem w komorze klimaty-
cznej oczyszczano powierzchnię próbek materiałów kompozyto-
wych przez szlifowanie i odtłuszczanie w alkoholu etylowym. Cha-
rakter uszkodzenia powierzchni oceniono na podstawie obserwacji
w mikroskopie świetlnym LEICA MEF4A. Za pomocą kompute-
rowego systemu analizy obrazu oceniono stopień uszkodzenia po-
wierzchni w czasie trwania testu korozyjnego i po jego zakończeniu.
Następnie wykonano komputerową obróbkę zdjęć i na podsta-
wie odcieni kolorów wyznaczono pole skorodowanej powierzchni
odnosząc je do całkowitego pola obserwacji. Wyniki badań opraco-
wano statystycznie. Zdefiniowano wskaźniki stopnia skorodowania
powierzchni jako
sk
7 =— (D
""pow p
całk
gdzie
Zpow — zużycie korozyjne, %,
Psk — powierzchnia skorodowana, mm2,
f'całk — powierzchnia całkowita, mm2.
Ocenę przyczepności powłok wykonano próbą odrywania stem-
pla. Badania twardości powłok lakierowych i polimerowych wyko-
nano wykorzystując próbę tłumienia wahadła Persoza, w której pod-
stawą pomiaru jest zliczenie czasu (w sekundach) tłumienia wahadła
z wychylenia 12° na wychylenie 4°.
Badania grubości powłok metalowych wyznaczono metodą „ka-
lotestu" polegającą na pomiarze charakterystycznych wielkości kra-
teru powstałego w wyniku wytarcia na powierzchni badanej próbki
przez stalową kulkę. Badania grubości powłok lakierowych i meta-
lowych wykonano metodą nacięcia klinowego (rys. 1), w której
wykorzystuje się rzut szerokości nacięcia obserwowany przy pomo-
cy mikroskopu świetlnego, a grubość powłoki wyznacza ze wzoru

t = b • tga (2)
Tablica l
gdzie
Charakterystyka powłok ochronnych naniesionych
t — grubość powłoki, (im,
na materiały kompozytowe
b — rzut szerokości nacięcia zmierzonego za pomocą mikroskopu,
Table l jim,
a — kąt u podstawy noża, °.
Characteristic of protective coatings deposited
onto composite materials
Wyniki badań

Oznaczenie Powłoka Rodzaj procesu Na rysunku 2 zaprezentowano obserwowaną w skaningowym

mikroskopie elektronowym morfologię, rozkład oraz porównanie
LP Lakier poliuretanowy natryskiwanie
LFP Lakier ftalowo-ureatanowy natryskiwanie
wielkości ziarn proszku Nd-Fe-B, aluminium i odlewniczego stopu
LEI Lakier epoksydowy 1 natryskiwanie miedzi z cyną CuSnlO. Proszek Nd-Fe-B występuje w postaci nie-
LE2 Lakier epoksydowy 2 natryskiwanie regularnych płatków o wielkości od 75,3 do 281,4 ^m. Największe
ŻEP Żywica epoksydowa napylanie elektrostatyczne ziarna o wielkości od 123,2 do 338, |j,m wykazuje proszek alumi-
ŻPE Żywica poliestrowa napylanie elektrostatyczne nium natomiast najmniejsze — proszek odlewniczego stopu miedzi
ŻPEE Żywica poliestrowo-epo- napylanie elektrostatyczne
ksydowa
z cyną CuSnlO — w zakresie od 13,5 do 148,3 j^m. Proszki te
Zn Powloką cynkowa galwanicznie charakteryzują się nieregularnym kształtem.
Ni Powłoka niklowa galwanicznie Struktura materiałów kompozytowych z dodatkami proszków
Ni/Cu Powloką miedziana galwanicznie metalowych (rys. 3) charakteryzuje się równomiernym rozłożeniem
na podłożu z niklu w osnowie polimerowej proszku Nd-Fe-B oraz CuSnlO. Proszek
Ni/Cr Powloką chromowa galwanicznie
na podłożu z niklu
aluminium tworzy skupiska oraz zaobserwowano częstsze występo-
wanie skupisk wraz ze zwiększeniem udziału proszku aluminium.

223
Stwierdzono, że w materiałach kompozytowych występuje niewielki
udział porów, co świadczy o ich dobrym sprasowaniu.
Materiały kompozytowe bez dodatków proszków metalowych
mają własności magnetyczne porównywalne z komercyjnymi mag-
Proszek aluminium (tabl. 2) powoduje obniżenie remanencji do
wartości 0,527 T, duże zmiany koercji indukcji do 349,6 kA/m
i polaryzacji 688,6 kA/m i maksymalnego iloczynu energii magne-
tycznej do — 46,7 kJ/m .
3

nesami wiązanymi. Zastosowanie dodatku proszku materiału meta- Wytrzymałość na ściskanie magnesów z dodatkiem proszku alu-
lowego powoduje wprawdzie obniżenie własności magnetycznych minium jest mniejsza niż magnesów z dodatkiem proszku CuSnlO
materiału kompozytowego, ale podnosi jego własności mechaniczne i dla 15 % udziału dodatku proszku aluminium wynosi — 127,2 MPa.
oraz zwiększa odporność na korozję. Ponadto twardość tych magnesów jest najniższa i wynosi 29,7 HBW

50 100 150 200 250 300 150 200 250 300 350
Wielkość ziarna proszku, |am Wielkość ziarna proszku, jam
Maksimum Minimum Średnia Maksimum Minimum Średnia
281.4 75.3 178.6 338.9 123.2 225.9

Rys. 2. Morfologia, rozkład i porównanie wielkości ziarn proszku

a — z szybko chłodzonej taśmy Nd-Fe-B. b — aluminium,
c — odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO
O 20 40 60 80 100 120 140 160
Fig. 2. Morphology. distribution and comparison of powders
Wielkość ziarna proszku, |am
particles' sizes of powders particles of
Maksimum Minimum Średnia a — of rapid quenched Nd-Fe-B powder particles, b — aluminum,
148.2 13.5 70.3 c — CuSn l O casting alloy of cooper with tin

224
 100 urn

Rys.3. Struktura materiału kompozytowego z dodatkiem proszku

a — aluminium, b — odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO

Fig.3. Structure of composite materiał with addition of powder

a — aluminum, b — CuSnlO casting alloy of cooper with tin

Tablica 2
Porównanie własności magnetycznych i mechanicznych kompozytów z dodatkami proszków metalowych
Table 2
Comparison of magnetic and mechanical properties of composite materials with addition of metal

Brak Masowy udział proszku aluminium Masowy udział proszku CuSnlO

Własność dodatku % %

0 5 10 15 5 10 15

RemanencjaB r , T 0,724 0,615 0,580 0,527 0,690 0,662 0,632

KoercjaHcB, k A/m 448,5 401,9 379,6 349,6 426,5 402,1 379,6
KoercjaH CJ) kA/m 743,5 709,0 694,8 688,6 692,3 684,7 680,4
Iloczyn energii BHmax, kJ/m3 84,6 59,5 56,3 46,7 74,9 68,2 61,4
Przenikalniość rewersyjna p,rev 1,19 1,20 1,19 1,16 1,22 1,21 1,21
Wytrzymałość na ściskanie Rc, MPa 112,1 115,3 124,1 127,2 114,2 122,1 125,5
Twardość, HBW 35,0 34,5 33,3 29,7 35,8 37,1 38,3
Rezystywność R, \JtQm 329 243 235 206 316 309 296

80 n

20 40 80 100 1 2 3 4

Czas, h Czas, h
•— 5%AI —*r- 10% Al —•— 5% Al —Ł— 10%Al -15% A!
-0% -0%
3— 5%CuSn10 —&— 10%CuSn10 -15%CuSn10 -B— 5%CuSn10 -A—10%CuSn10 -15%CuSn10

Rys. 4. Zużycie korozyjne powierzchni materiału kompozytowego
z dodatkiem proszku aluminium lub odlewniczego stopu miedzi
z cyną CuSnlO; test w ośrodku wodnym
Fig. 4. The relation between the corrosive wear of composite
materials with addition of powder of aluminum or CuSnlO casting
alloy of cooper with tin during test in water
Rys. 5. Zużycie korozyjne powierzchni materiału kompozytowego
z dodatkiem proszku aluminium lub odlewniczego stopu miedzi
z cyną CuSnlO; test w 5 % roztworze NaCl
Fig. 5. The relation between the corrosive wear of composite
materials with addition of powder of aluminum or CuSnlO casting
alloy of copper with tin during test in 5 % NaCl solution

225
oraz wykazują one najmniejszą rezystywność — 206 pl2m. Wprowa-
dzenie tego proszku jest jednak korzystne ze względu na zwiększe-
nie odporności korozyjnej magnesów.
Materiały kompozytowe z dodatkiem proszku odlewniczego
stopu miedzi z cyną CuSnlO (tabl. 2) charakteryzują się remanencją
0,632 T, koercją indukcji 379,6 kA/m koercją polaryzacji 680,4 kA/m
3
i maksymalnym iloczynem energii magnetycznej 61,4 kJ/m — dla
udziału 15 % proszku dodatku.
Wytrzymałość na ściskanie, dla 15 % udziału proszku odlewni-
czego stopu miedzi z cyną, wynosi 125,5 MPa, natomiast twardość
38,3 HBW. Proszek stali wysokostopowej zmniejsza rezystywność
materiałów kompozytowych do 296 |i£2m.
Na podstawie przeprowadzonych testów korozyjnych, stwier-
dzono, że zużycie korozyjne powierzchni magnesów szybko wzrasta
w początkowym etapie, a później obserwuje się zmniejszenie szyb-
kości jego wzrostu wraz z upływem czasu.
Zużycie korozyjne powierzchni materiału kompozytowego bez
dodatku po teście w ośrodku wodnym wynosi 72 % natomiast po
teście w ośrodku NaCl — 95 % (rys. 4 i 5).
Zastosowanie dodatków proszków metalowych powoduje
zmniejszenie szybkości korozji materiałów kompozytowych. Po
teście w ośrodku wodnym najlepszą odporność na działanie środo-
wiska korozyjnego wykazują materiały kompozytowe z dodatkiem
proszku aluminium — zużycie korozyjne powier/chni po teście dla

I : Ij
: i J*.-"
l l UJ • ] s l
' 9 '
;
'~" j . "" " '"'"

111 II • l ...• l m S

Rys. 6. Powierzchnia przełomu wy bi jnych powłok ochronnych

a — lakieru epoksydowego 2, b — żywicy epoksydowej, r — cynkowej, d — niklowej, e — miedzianej,/— chromowej

Fig. 6. SEM micrograph of fracture protective coating

a — epoxy lacquer, b — polymer polyester-epoxy, c — zinc, d — nickel. e — copper,/— chromium

226
15 % udziału proszku dodatku wynosi 15 %. Proszek odlewniczego
stopu miedzi z cyną także podnosi odporność korozyjną materiału
kompozytowego. Zużycie korozyjne powierzchni materiału kom-
pozytowego z dodatkiem 15 % tego proszku po teście wynosi 35 %.
W ośrodku 5 % roztworu NaCl najlepszą odpornością korozyjną
charakteryzują się materiały kompozytowe z dodatkiem proszku
aluminium, mniejszą z dodatkiem proszku odlewniczego stopu mie-
dzi z cyną CuSnlO, natomiast najniższą odporność wykazują mate-
riały kompozytowe Nd-Fe-B bez dodatku proszku metalowego.
Zwiększenie udziału proszku aluminium lub odlewniczego stopu
miedzi z cyną powoduje zmniejszenie stopnia skorodowania po-
wierzchni materiałów kompozytowych, zarówno w teście w ośrodku
wodnym, jak i w ośrodku NaCl.
Badania fraktograficzne, wykonane w elektronowym mikrosko-
pie skaningowym, pokryć lakierowych i polimerowych ujawniają,
że poszczególne powłoki są nałożone równomiernie i charakteryzu-
ją się szczelnym przyleganiem do podłoża (rys. 6). Powłoki te
wykazuj ą zwartą budowę, bez widocznych rozwarstwień i defektów.
Powłoka cynkowa wykazuje strukturę drobnoziarnistą, natomiast
powłoka chromowa charakteryzuje się dobrą szczelnością i przyle-
ganiem warstwy chromowej do podpowłoki niklowej, powłoka mie-
d?i ana ma zwartą budowę i charakteryzuje się dobrym przyleganiem

-,, 20|im

Rys. 7. Topografia powierzchni wybranych powłok ochronnych

i — lakieru epoksydowego 2, b — żywicy poliestrowo-epoksydowej, c — cynkowej, d — niklowej, e — miedzianej,/— chromowej

Fig. 7. Surface topography of protective coating

a — epoxy lacąuer, b — polymer polyester-epoxy, c — zinc, d — nickel, e — copper,/—chromium

227
 do podpowloki niklu, a powłoka niklowa ma strukturę kolumnową
i zwartą budowę.
Obserwacje topografii powierzchni (175. 7) badanych powłok
lakierowych wykazują niejednorodność powierzchni powłoki zwią-
zaną z procesem ich nanoszenia, podczas którego odparowujący
rozpuszczalnik powoduje powstanie pęcherzy gazowych w powło-
ce. Na powierzchni powłok polimerowych obserwuje się występo-
wanie niejednorodność;, co związane jest z procesem napylania
elektrostatycznego i wygrzewania powłoki.
Powierzchnia powłok cynkowej i niklowej charakteryzuje się
występowaniem drobnych cząstek w kształcie kropli lub zbliżonym
do kulistego. Na powierzchni powłoki chromowej występują „kra-
tery" — jako pozostałości pęcherzy gazowych, natomiast powierz-
chnia powłoki miedzianej ma nieregularną strukturę. Związane jest 0 1 2 3 4 5
to z istotą procesu galwanicznego osadzania powłoki, w czasie któ-
rego uwalniane są gazy. Szybkość osadzania powłoki chromowej Czas, h
jest większa niż pozostałych powłok ze względu na większą gęstość —•— 5% Al —A— 10% Al —•— 1 5%AI
prądu. | -«~°* —B— 5%CuSn10
A 10%CuSn10 —S— 15%CuSn1C
Pomiaru grubości powłok dokonano metodą „kalotestu" — dla iLJ
powłok metalowych oraz metodą nacięcia klinowego — dla powłok
polimerowych i lakierowych. Wyniki pomiarów zaprezentowano Rys. 9. Przyczepność powłok naniesionych na materiały
kompozytowe (oznaczenia podano w tablicy 1)
Tablica 3 Fig. 9. Adhession of lacquer and polymer coatings deposited
Grubość powłok ochronnych naniesionych onto the composite materials (denotation as in tabl. 1)
na materiały kompozytowe
Table 3 w tablicy 3. Największą grubością charakteryzują się powłoki poli-
Thickness of protective coating deposited onto merowe (60+80 nm), mniejszą powłoki lakierowe — w zakresie od
the composite materials 45+60 |j.m, natomiast najmniejszą — powłoki metalowe (15+44 |^m).
W wyniku wykonanych pomiarów twardości powłok lakiero-
Powłoka Grubość powłoki wych i polimerowych (rys. 8) stwierdzono, że najwyższą twardością
(350 s) charakteryzuje się powłoka polimerowa poliestrowa. Wyso-
Lakier poliuretanowy 45 ką twardość stwierdzono także w przypadku powłoki polimerowej
Lakier ftalowo-uretanowy 60 epoksydowej, dla której twardość wynosi 310 s, lakieru poliureta-
Lakier epoksydowy l 45 nowego — 300 s i powłoki poliestrowo-epoksydowej — 292 s. Po-
Lakier epoksydowy 2 55 włoki lakierowe wykazuj ą niższą twardość niż powłoki polimerowe.
Żywica epoksydowa 80 Najmniejszą twardością wyróżniają się powłoki lakierowe epoksy-
Żywica poliestrowa 80 dowe LEI — 168 s i LE2 — 175 s.
Żywica poliestro wo-epoksydowa 80 Metodą odrywania stempla ustalono przyczepność powłok.
Powłoka cynkowa 44 Wyniki badań przedstawiono na rysunku 9. W przypadku powłok
Powłoka niklowa 38 lakierowych stwierdzono, że największą przyczepność 7,3 MPa ma
Powłoka miedziana na podłożu z niklu 20 powłoka poliuretanowa, natomiast najmniejszą wykazuje powłoka
Powłoka chromowa na podłożu z niklu 15 ftalowo-uretanowa 5,0 MPa. Większąprzyczepnością charakteryzu-
ją się powłoki polimerowe poliestrowo-epoksydowe, poliestrowe
i epoksydowe, dla których wynosi ona odpowiednio 8,4, 7,9, i 6,4
MPa. Największą przyczepnością spośród powłok metalowych cha-
g \ Ę • -,,--, rakteryzuje się powłoka cynkowa—8,4 MPa. Przyczepność powłok
LP P -:•'••••• .. • . . ;
. ,,., I • ,: . . ; :, || chromowej i niklowej wynosi odpowiednio 7,4 i 6,8 MPa. Najniższą
przyczepność wykazuje powłoka miedziana — 5,2 MPa.
LFP • B . S Y t :. : jll! i lii • • iły Odporność korozyjna materiałów kompozytowych z dodatkiem
I . :,«— i iii ".".:;
LE1 • Uj u ni ii - proszku aluminium lub odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO
wzrasta w przypadku pokrycia ich powłokami ochronnymi [21].
; < . ' • • . . I I I | | 1 I J I

LE2 • • :
115 lilii)
;>; • ' .. ' ' . ; • .•' " .

ŻEP ••;•;„• ; : ... • || | . j| Podsumowanie

.• .'.' : • : '•

ŻPE H1
•j •' ' '?:'.-"$ Badaniami objęto materiały kompozytowe magnetycznie twarde
ZPEE 1 ' . .,: o osnowie polimerowej wzmacniane nanokrystalicznymi cząstkami
i '. ; V
. •
; Nd-Fe-B z szybko chłodzonej taśmy. Materiały te charakteryzują się
SZKŁO S ' :i>r:;'. • U
wystarczającymi własnościami magnetycznymi, lecz niezadowa-
C 100 200 300 400 500 lającymi własnościami mechanicznymi i odpornością na korozję.
Stąd zbadano znaczenie proszków metali nieżelaznych w tej grupie
Twardość, HBW
materiałów kompozytowych.
Materiały kompozytowe z dodatkiem proszku aluminium i od-
Rys 8. Zestawienie twardości powłok lakierowych
lewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO charakteryzują się niższymi
i polimerowych naniesionych na materiały kompozytowe (szkło
własnościami magnetycznymi w porównaniu z materiałami kom-
przedstawiono dla porównania, oznaczenia podano w tablicy 1)
pozytowymi Nd-Fe-B. Materiały kompozytowe z dodatkami pro-
Fig 8. Hardness of lacąuer and polymer coatings deposited onto szku aluminium i odlewniczego stopu miedzi z cyną CuSnlO, w po-
the composite materials (hardness of glass is for comparison, równaniu z materiałem kompozytowym bez dodatków, wykazują
denotation as in tabl. 1) większą wytrzymałość na ściskanie oraz mniejszą rezystywność.

228
Odmienny jest natomiast wpływ dodatków na twardość. Proszek
CuSnlO zwiększa twardość materiałów kompozytowych, natomiast
proszek aluminium ją obniża. Zastosowanie proszków dodatków
metalowych wpływa jednak na zwiększenie odporności korozyjnej
tych materiałów kompozytowych w porównaniu z materiałem kom-
pozytowym Nd-Fe-B.
Powłoki ochronne na bazie żywic polimerowych są równomier-
nie nałożone, charakteryzują się zwartą budową bez rozwarstwień
i defektów, szczelnie przylegają do materiałów podłoża oraz cechują
się dobrymi własnościami mechanicznymi — twardości w zakresie
292+350s (wartość dla szkła — 450s) oraz dobrą przyczepnością do
podłoża — 6,4+8,4 MPa. Powłoki lakierowe wykazują przy tym
mniejszą szczelność, niższą twardość (168+300s) oraz mniejszą
przyczepność do podłoża (5,0-5-7,3 MPa). Powłoki metalowe chara-
kteryzują się przyczepnością w zakresie 5,2*8,4 MPa oraz zwartą
budową. W przypadku powłok dwuwarstwowych warstwa wierzch-
nia szczelnie przylega do podpowłoki niklu. Powłoki ochronne
wpływają zatem na zwiększenie odporności badanych materiałów
kompozytowych na korozję.
Literatura
1. LeonowiczM.: Nanokrystaliczne materiały magnetyczne. WNT, War-
szawa, 1998.
2. Kaszuwara W.: Rola składu chemicznego w procesie wytwarzania
w kształtowaniu nanokrystalicznych magnesów. Wydaw. Politechniki War-
szawskiej, Warszawa, 2003.
3. LeonowiczM.: Przegląd Elektrotechniczny, 2002, nr 9, s. 261.
4. Jiles D. C.: Acta Materialia, 2003, nr 51, s. 5907.
5. Ślusarek B.: Dielektromagnesy NdFeB. Wrocław, 2001.
6. El-Moneim A. A., GebertA., Schneider F., Gutfleisch O., Schultz F.:
Corrosion Science, 2002, nr 44, s. 1097.
7. El-Moneim A.. A., Gutfleisch O., Plotnikov A., GebertA.: Journal of
Magnetism and Magnetic Materials. 2002, nr 248, s. 121.
8. Gaona-Tiburcio C., Alnwraya-Carderon F., C/iacon-Nava J. G., Matu-
tes-Aąulno J. A., Martinez-Villafane A.: Journal of Alloys and Compounds,
2004, nr 369, s. 78.
9. Dobrzański L.. A.: Metalowe materiały inżynierskie. WNT, Warszawa, 2004.
10. Boczkowska A., Kapuściński J., Pucilowski K., Wojciechowski S.:
Kompozyty. Wydaw. Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 2000.
11. JurczykM.: Nanomaterialy. Wydaw. Politechniki Poznańskiej, Po-
znań, 2001.
12. Ślusarek B.: Elektronika, 2002, nr 11, s. 40.
13. Ślusarek B., GromekJ., Kordecki A., NowakowsiA.: Advanced In
Powder Metallurgy and Particulate Materials AMPI, USA, 1999, s. 49+57.
14. Dobrzański L. A., Drak M.: Kompozyty 2005 [w druku].
15. Glinka T.: Maszyny elektryczne wzbudzane magnesami trwałymi.
Wydaw. Politechniki Śląskiej Gliwice, 2002.
16. Burakowski T., Wierzchoń T.: Inżynieria powierzchni metali. WNT,
Warszawa, 1995.
17. Encyklopedia techniki, Chemia. WNT, Warszawa, 1993.
18. BlackwoodD. J., Balakrisnan B., Huang Y. Z., Tan C. K.: Journal of
Magnetism and Magnetic Materials, 2001, nr 223, s. 103.
19. Costa L, Oliveira M. C. L, Takiishi H., Saiki M., Faria R. N.: Key
Engineering Materials, 2001, nr 189+191, s. 340.
20. Drak M.: Struktura i własności użytkowe materiałów kompozyto-
wych magnetycznie twardych o osnowie polimerowej wzmacnianych nano-
krystalicznymi cząstkami Nd-Fe-B z dodatkami metali. Biblioteka Główna
Politechniki Śląskiej 2004 [Pr. dokt.].
21. Dobrzański L. A., DrakM.: Ochrona przed korozją, 2005 [w druku].
Badania zostały częściowo wykonane w ramach projektu badaw-
czego 3T08C04926 kierowanego przez prof. L. A. Dobrzańskiego.

Rudy Metale R 50 2005 nr 5

LESZEK A. DOBRZAŃSKI UKD 681.322:669.715:669.19:669-14:620.183.6
MARIUSZ KRUPIŃSKI
RAFAŁ MANIARA
WOJCIECH KASPRZAK
JERZY SOKOŁOWSKI

KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE KLASYFIKACJI

WAD IDENTYFIKOWANYCH METODAMI RADIOGRAFICZNYMI
W ODLEWACH ZE STOPÓW ALUMINIUM
W artykule przedstawiono komputerową metodyką klasyfikacji wad (tabl. 2), powstałych w stopach Al w trakcie wykony-
wania z nich elementów silników samochodowych produkowanych metodą niskociśnieniowego odlewania. Identyfikacji wad
dokonano na podstawie danych uzyskanych z cyfrowych obrazów rejestrowanych metodami rentgenowskiej analizy defekto-
skopowej (rys. ]). Do rozwiązania tego zagadnienia wykorzystano opracowaną metodyką i związane z nią programy kompu-
terowe do analizy obrazów rentgenowskich (rys. 2+3), przygotowania danych wejściowych do sieci neuronowych oraz samą
kontrolę jakości odlewów. Z zastosowanych w badaniach sieci neuronowych, w pracy przedstawiono wyniki klasyfikacji wad
dla najlepszej sieci każdego typu. Parametry sieci o najlepszych wynikach klasyfikacji przedstawiono w tablicy 3. Zagadnienia
klasyfikacyjne oceniano analizując, wyznaczoną dla danych testowych, liczbą poprawnych klasyfikacji (rys. 6+7).
Slowa kluczowe: stopy aluminium, wady odlewnicze, analiza obrazu, sieci neuronowe.

Drh.c. prof. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański, mgr inż. Mariusz Krupiński. mgr inż. Rafał Maniara. dr inż. Wojciech Kasprzak — Politechnika Śląska Wydział Mechaniczny
Technologiczny, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych, Zakład Technologii Procesów Materiałowych i Technik Komputerowych w Materiałoznawstwie. Gliwice,
prof. dr inż. Jerzy Sokotowski — NSERC /Ford - NEMAK/ University of Windsor Industrial Research Chair in Light Metals Casting Technology, 401 Sunset Ave., N9B 3P4,
Windsor. Ontario. Kanada.

229
 COMPUTER AIDED CLASSIFICATION OF DEFECTS IDENTIFIED
WITH RADIOGRAPHIC METHODS IN ALUMINUM CAST ALLOYS

In the paper a computer aided methodology of classification of defects (tabl. 2), which are formed in aluminium alloys
during production of elements for car engines with the low-pressure casting method is presented. The defect Identification was
performed on the basis ofdigital recorded data registered by the use ofX-ray image analysis method (fig. 1). In order to solve
this problem an elaborated methodology and related computer programmes for X-ray images analysis (fig. 2+3), as well as
the preparation ofentrance data for neuronal networks and also the ąuality cast control were used. The classification results
of the best type ofevery network investigated are presented. The network parameters with the best classification results are
showed in table 3. Analysing a number of correct classifications ofpointed out test data (fig. 6+7), the classifying problems
are evaluated.
Keywords: aluminium alloys, cast defects, images analysis, neuronal networks.

Wprowadzenie Przedstawione zagadnienia mogą mieć znaczenie m.in. dla wy-

twórców podzespołów samochodowych ze stopów metali lekkich,
Obecne tendencje światowe wykazują znaczny wzrost zapotrze- gdzie spełnienie wysokich wymagań dotyczących jakości gwarantu-
bowania na odlewy ze stopów aluminium. Tendencje te związane są je wymaganą trwałość wytwarzanych produktów. Stąd celem niniej-
głównie z rozwojem przemysłu środków transportu samochodowe- szej pracy jest przedstawienie ogólnych założeń zastosowania wy-
go i lotniczego, gdzie wymaga się stosowania coraz lżejszych, ale branych metod sztucznej inteligencji do klasyfikacji wad identyfiko-
i bezpiecznych konstrukcji. Stosowane aktualnie i przyszłościowe wanych metodami radiograficznymi w odlewach podzespołów
technologie stopów aluminium to przede wszystkim odlewanie do samochodowych ze stopów aluminium oraz opisano założeni a opra-
form metalowych. Jednakże w ostatnim czasie w produkcji seryjnej cowanego systemu komputerowego wspomagania tej klasyfikacji.
pojawiły się tendencje do powrotu do odlewania tych stopów także
w formach piaskowych, wykonywanych na wysoko wydajnych li- Przebieg badań
niach automatycznych. Wspomaganie wypełniania tego typu form
podwyższonym ciśnieniem okazało się efektywnym sposobem wy-
konywania odlewów [l-*-3]. Badania opisane w pracy przedstawiają metodykę klasyfikacji
wad identyfikowanych w stopach aluminium metodą radiograficzną
Szczególne miejsce w inżynierii materiałowej, zajmują zagad-
opartą na analizie obrazu oraz sztucznych sieciach neuronowych
nienia dotyczące obrazów cyfrowych jako cennego nośnika wielu
[15].
informacji, które można łatwo pozyskiwać, przechowywać oraz
dowolnie przetwarzać w zależności od charakteru zadania. Szeroko
rozumiana analiza obrazów ma za zadanie wyposażenie maszyn
w takie możliwości, jakie ma ludzki system wzrokowy, związanych
z postrzeganiem otoczenia, analizą tego, co postrzegają i umiejętno-
ścią poodejmowania stosownych (zaprogramowanych) akcji. Do
korzyści wykorzystania metod analizy obrazu należy zaliczyć po-
wtarzalność oraz odtwarzalność wyników analizy, jej obiektywiza-
cję, przyśpieszenie pracochłonnych badań a także rozszerzenie mo-
żliwości badawczych. Pełne wykorzystanie możliwości, jakie daje
ocena struktury, stwarza zastosowanie komputerowej analizy obra-
zów [4*7].
Obrazy stanowią źródło informacji o materiałach i ich własno-
ściach. Można je pozyskiwać za pomocą różnych metod, w tym jako
obrazy struktur metalograficznych za pomocą mikroskopii świetlnej
lub elektronowej mikroskopii skaningowej. Obrazy te są źródłem
informacji o strukturze materiału, procesach w nim zachodzących
oraz jego własnościach. Obrazy uzyskiwane metodami defekto-
skopowymi, np. radiologicznymi lub ultradźwiękowymi, służą do
wykrywania wad materiału powstałych w różnych etapach procesu
technologicznego.
Do narzędzi wspomagających prace inżynierskie zaliczane są
metody sztucznej inteligencji, do których należą m.in. algorytmy
genetyczne, systemy doradcze i sztuczne sieci neuronowe. Sztuczne
sieci neuronowe są stosowane coraz powszechniej w realizacji wielu
zadań, gdyż ich zaletą jest zdolność uczenia i adaptacji do zmienia-
jących się warunków oraz zdolność uogólnienia nabytej wiedzy.
Dzięki tym własnościom mogą być one wykorzystywane wszędzie
tam, gdzie zastosowanie tradycyjnych metod napotyka duże trudności,
rozwiązania analityczne są niemożliwe lub bardzo trudne do realizacji
oraz w zagadnieniach wymagających kój arzenia i przetwarzania nie- Rys. 1. Fragment zdjęcia przedstawiającego
pełnej lub niedokładnej informacji. Sieci neuronowe często wspo- przekrój bloku silnika samochodowego
magają więc człowieka w procesie podejmowania trudnych, a cza- Fig. l The fragment of a picture showing a section
sem złożonych decyzji [8-^11 ]. of car engine błock

230
 Tablica l w celu wykrycia interesujących oraz w dalszej kolejności prze-
Skład chemiczny stopu EN AC-AlSi7Cu3Mg twarzanych fragmentów obrazu,
[12] PN-EN 1706:2001 obliczenie podstawowych parametrów geometrycznych wyko-
Table l rzystane do ilościowej analizy obrazu, których następnie użyto
na wejściu sieci neuronowej do klasyfikacji wad powstałych
Chemical composition of EN AC-AISi7Cu3Mg
w trakcie odlewania bloków silnika; parametry geometryczne
[12] PN-EN 1706:2001 aluminium alloy
obliczono na podstawie obrazów 8-bitowych po przetworzeniu
na obraz czarno biały, gdzie wartość O odpowiada czerni, a 255
Stężenie pierwiastków, %
bieli; do parametrów tych należą [4^-6, 10]:
Si Cu Mg Mn Fe Ti — obwód obiektu,
Zn Ni
— pole obiektu,
7,3 3,5 0,45 0,43 <0,8 <0,25 <0,65 <0,3 — średnica Fereta (pionowa oraz pozioma),
— współczynnik Fereta opisany stosunkiem boku a do boku b,
— bezwymiarowy współczynnik kształtu opisany zależnością
Materiałem do badań są zdjęcia przekrojów bloków silników
L
samochodowych (rys. 1) odlewanych ze stopów aluminium Rz = (2)
AlSi7Cu3Mg o składzie chemicznym pokazanym w tablicy l, wy-
konanych metodą defektoskopii rentgenowskiej. gdzie
W celu rozwiązania przyjętego zadania w pierwszej kolejności L — obwód obiektu,
opracowano metodykę analizy zdjęć rentgenowskich, która obejmuje: S — pole powierzchni obiektu,
— przetwarzanie wstępne, polegające na zapisie obrazów w postaci współczynniki cyrkularności opisane wzorami
8-bitowej mapy oraz unifikacja rozdzielczości obrazów (256
dpi), w celu ujednolicenia analizowanych obrazów,
Wl= 2 A / - (3)
— filtrację, którą zastosowano w celu wzmocnienia krawędzi prze- n
twarzanego obrazu. W tym celu zastosowano liczne filtry dolno-
oraz górnoprzepustowe; spośród zastosowanych wielu filtrów
W2 = ~ (4)
wybrano jeden, przy użyciu którego otrzymano najlepsze wyni- n
ki; filtr w postaci macierzy współczynników o rozmiarze 3x3
przedstawia zależność (1) [7, 15, 16]. Na rysunku 2 pokazano współczynnik Malinowskiej opisany zależnością
okno programu do filtracji obrazów poddawanych analizie L
(5)
0-10
-l 9 -l (1) momenty opisane zależnościami:
0-10
M N

detekcję krawędzi; na rysunku 3 pokazano okno programu, na

którym widoczna jest wada po zastosowaniu detekcji krawędzi,
=S E '(-w,)
;=!/=]
(6)

. . i ' '"' r.--:,:'B ;•••: i

:
.

/" ŁS

Rys. 2. Okno programu do filtracji obrazów poddanych analizie

Fig. 2 The programme window used for the filtration of the analysed images

231
 Widok
O! jfifa'1 Piotwi •Mrowatiz Wartosf \ i Obstar ^/cs^ąj 'i; r_j
tdyior

===» Obliczenia ogólne ---==««===-

[ Powierzchnia: jB
Zaznaczonego fragmentu. 22201 i -,-.•"
Średnia: 23.6875 Suma : 379 Min 1 Max- 22D •"."*..::::'
Obwód.
Średnia. 17,531 Suma: 280.496 Min O Max: 103.936
W/znacznik 1
Średnia: 3.89916505085732 Suma 62.3866408137171 Min 1.12837317871955 Max 16.7365678866155
'Wyznacznik 2:
Średnia. 5,58029070387753 Surna: 83.281651 3580405 Min: O Max: 349937162444297
Wyznacznik 3:
Średnia:-0.15310504543 Suma -2.44368072688 Min:-l Max 1.09085378087724
=====--^======= Poszczególne =-"—==—"====

Numer grupy: 1
Powierzchnia- 26 2 Obwód 27.07
W1: 5.75362744082474 W2 8.B1 66-:o7B5E7;39 f/3 0 4 9 7 6 0 2 8 3 4 8 3 7 7 4 8
^: :"^:s;:;;:q iv:z r
'^umer grupy: 2
Powierzchnia: 37 2 Obwód: 35.838
W1: 6.86366257611843 W2:11.426688189144 W3: 0.66480318349B617 F Zakres cierni od 18 Do j;"
Numer grupy: 3
Powierzchnia: 34 2 Obwód: 32.726
Wl: 6,57352469859684 f/2.10.4170095129453 W3: 0.583246509457342

Numer grupy: 4
Powierzchnia: 10 2 Obwód: 19.656
Wl: 3.58824626273942 W2 v 53;E:S22355637 W3 0.753437196310151

Numer grupy: 5
Powierzchnia. 24 2 Obwód: 24.14
W1: 5.52790643863933 W2 7 68400073355163 W3 0.39003313989542

Numer grupy: 6
Powierzchnia: 2 2 Obwód: O
Wl: 1.59576913521617 VV2: O W3:-1

Numer grupy l
JPowierzchma 1 2 Obwód: O
W l . l 1:337917671955 WŁ(M '3: -l

INumer grupy: 8
Powierzchnia 220 2 Obwód' 109.5

Rys. 3. Okno programu do detekcji krawędzi oraz obliczeń parametrów geometrycznych obrazów
Fig. 3. The programme window for the edge detection and the calculations of parameters of geometrical images

M N określania klasy wad powstałych w stopie aluminium w trakcie od-

(7) lewania. W tablicy 2 pokazano rodzaje wad uwzględnionych w kla-
syfikacji.
Do określenia klasy wad powstałych w materiale zastosowano
M N program Statistica Neural Networks. Zbiór danych, wykorzystywa-
nych w procesie budowy modelu przy użyciu sieci neuronowej,
(8)
dzielono na trzy podzbiory: uczący, walidacyjny oraz testowy.
W większości rozpatrywanych zagadnień połowę przypadków użyto
M N
do modyfikacji wag sieci w procesie uczenia (zbiór uczący), 25 %
dla oceny błędów predykcji w czasie procesu uczenia (zbiór walida-
(9) cyjny). Pozostałą część danych przeznaczono do niezależnego okre-
ślenia sprawności sieci po całkowitym zakończeniu procedury jej
tworzenia (zbiór testowy). Podziału na poszczególne zbiory doko-
M N
nywano w sposób losowy.
vu ^ E (y;-: (10) Dane wykorzystywane w procesie uczenia i testowania sieci
° t=i j=i poddano normalizacji. Zastosowano skalowanie względem odchy-
lenia od wartości minimalnej według zależności [14]
M N
\ V (r -TU( (11)
Zj Zj **i *> -
;=i>=i (12)

gdzie
M, N— wymiary obrazu, gdzie
I(Xj, y;) — funkcja obiektu: x
nom — wal"tość zmiennej po normalizacji,
I(X[, y t) =1 — dla punktów obiektu, x— wartość zmiennej przed normalizacją,
x
I(Xj, yj) = 0 — gdy nie należą do obiektu, min> xmax — odpowiednio: najmniejsza i największa wartość zmien-
Xj, yj — współrzędne punktów obiektu, nej w zbiorze danych.
~x, "y — współrzędne środka ciężkości. Dla kolejnych zadań dobrano optymalny typ sieci spośród wy-
Na rysunku 4 pokazano schemat blokowy, ilustrujący sposób stępujących:

232
 Tablica 2
Rodzaje wad uwzględnionych w klasyfikacji
Table 2
Określenie cech
charakterystycznych wad Types of the defects taken into consideration in classification
widocznych na obrazach
rentgenowskich Symbol Rodzaj wady Liczba klas

Przetwarzanie wstępne GH Jama gazowa 1-8

(format, rozdzielczość) PR Porowatość 1-8
SC Jama skurczowa 1-8
SP Rzadzizna 1-8
Filtracja oraz detekcja
krawędzi

— perceptron wielowarstwowy MLP,

Wyekstrahowanie wad — sieć liniowa,
— sieć o radialnych funkcjach bazowych RBF,
Obliczenie cech — sieć realizująca regresję uogólnioną GRNN,
geometrycznych wad — probabilistyczna sieć neuronowa PNN (tylko do zagadnień
kl asy fikacyjnych).
Liczbę neuronów w warstwie (warstwach) ukrytej oraz metodę
Test na obiektach o wiadomych uczenia przyjmowano w zależności od typu sieci, oraz wpływu tych
wartościach geometrycznych
Tablica 3
Zmiana Parametry sieci klasyfikujących
algorytmu Table 3
obliczeniowego
The parameters of classifying networks

Typ Liczba Neurony Liczba

Nr sieci
Czy wartości sieci wejść ukryte wyjść
geometryczne
są obliczane 1 Liniowa 9 1
2 RBF 6 6 1
3 PNN 9 33 1
4 MLP 9 71 1

Przygotowanie ciągu
uczącego sieć neuronową Zbudowanie bazy
testującej sieć

Wybór typu sieci neuronowej

Trening sieci neuronowych

Test sieci neuronowych

Czy siec
poprawnie
klasyfikuje wadv?

-o
Czy siec G
poprawnie
klasyfikuje wady''

Rys. 5. Architektura sieci

Rys. 4. Uogólniony schemat blokowy przyjętego
a — Liniowej, b — RBF, c — PNN, d— MLP
sposobu rozwiązania problemu
Fig. 4. Generalized błock pattern of a taken way Fig. 5. The architecture of the network
of problem solution a — Linear, b — RBF, c — PNN, d — MLP

233
 Tablica 4
Wskaźniki jakości rozpatrywanych sieci
Table 4
The ąuality coefficients of considered networks

Rodzą wadv
Klasa wady
GH PR SC SP

234
wielkości na wskaźniki oceny jakości sieci neuronowej. odpowiedzi sieci neuronowych dla zbiorów walidacyjnych oraz
Zagadnienia klasyfikacyjne oceniano analizując wielkości, wy- testowych.
znaczone dla danych testowych: Z zamieszczonych w tablicy 4 wartości można określić, która
— liczbę poprawnych klasyfikacji, z zastosowanych sieci neuronowych pozwala uzyskać najlepsze wy-
— wykresy skupień. niki klasyfikacji wad. Najmniej poprawnie zaklasyfikowanychprzy-
Na podstawie omówionych zestawień opracowano odpowiedni
system komputerowy.

Omówienie wyników badań

Do rozwiązania zadania zastosowano sieci liniowe, sieci pro-

babilistyczne (boyesowskie) zawierające liniową warstwę klasyfiku-
jącą o liczbie neuronów równej liczbie klas, sieci o radialnych fun-
kcjach bazowych oraz perceptrony wielowarstwowe.
Z zastosowanych w badaniach sieci neuronowych w pracy
przedstawiono wyniki klasyfikacji wad dla najlepszej sieci każdego
typu. Parametry sieci o najlepszych wynikach klasyfikacji przedsta-
wiono w tablicy 3.
Na rysunku 5 pokazano schemat każdej z zamieszczonych
w tablicy 3 sieci neuronowych. Na podstawie schematu można okre-
ślić stopień aktywacji neuronów — w tym również w warstwie
ukrytej — dla każdego z przypadków przedstawianych sieci na
wejściu. Im wyższa wartość aktywacji neuronu, tym większe natę- MLP
PNN
żenie koloru widocznego na schemacie. Można w ten sposób obser- RBF
Liniowa
wować również stopień aktywacji neuronów wejściowych i tą me- Typ sieci
todą określić, jakie znaczenie w trakcie trenowania sieci neuronowej
B Liniowa HRBF Q PNN Q MLP
ma poszczególne wejście wektora.
Za podstawowy parametr oceny jakości sieci dla zagadnień
klasyfikacyjnych przyjęto wskaźnik poprawnych odpowiedzi sieci Rys. 6. Wykres błędów oraz poprawnych odpowiedzi sieci
dla zbioru testowego, zdefiniowany jako stosunek poprawnych kla- neuronowych dla zbioru walidacyjnego oraz testowego
syfikacji do ogólnej liczby klasyfikowanych przypadków. Fig. 6. The diagram of errors and correct answers of neural
W tablicy 4 przedstawiono wartości błędów oraz poprawnych networks for validation and test sets

S 15 S 15

10 15 20 25 10 15 20 25

Klasa wady, rzeczywista Klasa wady, rzeczywista

S 15

10 15 20 25 10 15 20 25
Klasa wady, rzeczywista Klasa wady, rzeczywista

Rys. 7. Wykres skupień dla zbioru uczącego, walidacyjnego oraz testowego dla sieci
a — Liniowej, b — RBF, c — PNN, d — MLP

Fig. 7. The diagram of concentration for teaching, validation and test sets for the following networks
a — Linear, b — RBF, c — PNN, d — MLP

235
padków uzyskano przy zastosowaniu sieci liniowych (co może być
spowodowane zbyt dużą złożonością zadania) oraz sieci RBF. Po-
prawnie zostało przez te sieci zaklasyfikowane tylko odpowiednio
34 % oraz 22 % przypadków testowych. Najlepsze wyniki uzyskano
przy zastosowaniu sieci PNN oraz MLP, ponieważ poprawność
klasyfikacji wektorów testowych wynosi odpowiednio 90 i 81 %
oraz 85 i 94,5 % dla wektorów walidacyjnych.
Wykres błędów oraz jakości odpowiedzi sieci neuronowych dla
zbioru walidacyjnego oraz testowego zamieszczono na rysunku 6.
Rozkład zdarzeń dla procesu rozpoznawania obrazu przez sieci
neuronowe przedstawiono na wykresie skupień (rys. 7) przypadków
uczenia, walidacji oraz testowania dla poszczególnych sieci neuro-
nowych. Na rysunku tym widoczne jest, jaki rozkład mają dane
walidacyjne i testowe w poszczególnych sieciach neuronowych
w stosunku do danych, na których nastąpił trening sieci neurono-
wych. Widoczne jest w tym przypadku, że im lepsza jest jakość
klasyfikacji sieci, tym lepsze jest dopasowanie danych walidacyj-
nych i testowych do danych uczących.
W wyniku przeprowadzenia analizy wrażliwości wejść sieci
neuronowych, można stwierdzić, które z wejść mają duże znaczenie
w procesie treningu sieci neuronowych, a które można odrzucić,
ze względu na to, że niewiele wnoszą w procesie nauki poprawnego
klasyfikowania obrazów. W tablicy 3 występują sytuacje, w których
liczba wejść różni się w zależności od rodzaju sieci neuronowej.
Jednak w tym przypadku należy uwzględnić fakt, że poszczególne
zmienne wejściowe (wartości cech geometrycznych) są ze sobą po-
wiązane. W tej koincydencji zmienne wejściowe nie są niezależne.
Analiza wrażliwości wykazuje stratę, jaką można ponieść odrzucając
konkretną zmienną. Jednak wobec zależności pomiędzy zmiennymi,
taki wskaźnik obliczany niezależnie, dla każdej zmiennej może nie
odzwierciedlać rzeczywistej sytuacji.
Najakość poprawnej klasyfikacji wad przez sieci neuronowe ma
również duży wpływ poprawna analiza obrazów, w tym także dobór
odpowiedniego filtra, ponieważ wady są wydzielone z obrazu po-
przez filtrację oraz następnie poprzez wykrycie krawędzi obszarów
o jasności większej od zadanego progu wypełnienia powierzchni
zamkniętych przez krawędzie. W wyniku przeprowadzonych badań
zastosowano do filtracji maskę (1), która dawała najlepsze wyniki
poprawnej klasyfikacji wad przez sieci neuronowe. W tablicy 5
zamieszczono poszczególne klasy wad po analizie obrazu.
Podsumowanie
W pracy przedstawiono metodykę, umożliwiającą określenie
rodzaju oraz klasy wad powstałych w trakcie odlewania elementów
ze stopów aluminium, wykorzystującą zdjęcia uzyskane metodą
defektoskopową z użyciem promieniowania rentgenowskiego.
Wstępnie wykonane badania wskazująnaprzydatność zastosowania
do tego celu sieci neuronowych. Bardzo istotne jest przy tym odpo-
wiednie przygotowanie danych wejściowych sieci neuronowych,
w tym ujednolicenie danych, poprawne wykonanie analizy obrazów
oraz właściwe dobranie oraz wyliczenie wskaźników geometrycz-
nych wad na obrazach rentgenowskich. W tym celu opracowano
system oprogramowania komputerowego.
W dalszym ciągu prowadzone są prace nad poprawą skuteczno-
ści działania opracowanego programu. Powiązanie wszystkich me-
tod, wykorzystujących analizę obrazów, współczynników geome-
trycznych kształtu oraz sieci neuronowych, pozwoli na uzyskiwanie
większej efektywności rozpoznawania klasy wad powstałych w ma-
teriale. W celu zapewnienia automatycznej kontroli jakości odle-
wów ze stopów aluminium w czasie rzeczywistym bezpośrednio na
linii produkcyjnej.
236
Literatura
1. BiczykF.: Konstrukcyjne stopy odlewnicze. Wydaw. Polit. ŚL, Gli-
wice 2003.
2. Dudek P., Fajkiel A., Sąk-Sas G.: Odlewnictwo XXI w. Kierunki
rozwoju metalurgu i odlewnictwa stopów metali lekkich. Stopy aluminium.
Stopy magnezu. Instytut Odlewnictwa, Kraków 2002.
3. Saternus M., Botor J.: Metody usuwania zanieczyszczeń z ciekłego
aluminium i jego stopów. Wydaw. Czasopism i Książek Technicznych SIG-
MA-NOT, Warszawa, 2004.
4. TadeusiewiczR.,KorohodaP.: Komputerowa analiza i przetwarzanie
obrazów. Wydaw. Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków 1997.
5. Szala J.: Zastosowanie metod komputerowej analizy obrazu do ilo-
ściowej oceny struktury materiałów. Zesz. Nauk. Polit. ŚL, Hutnictwo,
Gliwice 2001.
6. Wojnar L, Kurzydlowski K. J., Szala J.: Praktyka analizy obrazu.
Polskie Towarzystwo Stereologiczne, Kraków 2002.
7. Dobrzański L. A., Sitek W., Krupiński M., Dobrzański J.: Journal of
Materials Processing Technology, 2004, nr 157+158, s. 102.
8. Dobrzański L. A., Dobrzański J., Madejski J., Zadana J.: Journal of
Materials Processing Technology, 1995, nr 48, s. 551.
9. Dobrzański L. A., Dobrzański J., Madejski J., Zaclona J.: Journal of
Materials Processing Technology, 1996, nr 56, s. 718.
10. Dobrzański L. A., Sitek W., Krupimki M.: Zastosowanie sieci neuro-
nowych do analizy obrazów metalograficznych, Achievements in Mechani-
cal and Materials Engineering, AMME'2001.
11. Dobrzański LA., Trzaska J., Pozimska K.: Zastosowanie sztucznych
sieci neuronowych do wyznaczania temperatur Aci i Ac2 stali konstruk-
cyjnych, Achievements in Mechanical and Materials Engineering,
AMME'2001.
12. Dobrzański L. A.: Podstawy nauki o materiałach i metaloznawstwo
— materiały inżynierskie z podstawami projektowania materiałowego. Wy-
daw. Nauk.-Techn., Gliwice — Warszawa 2002.
13.DolanK. W.:DesignandProduktOptimizationforCastLigotMetals,
Livermore, 2000.
14. Praca zbiorowa pod red. Nalącza M.: Sieci neuronowe. Akademicka
Oficyna Wydaw. EXIT, Warszawa 2000.
15. Krupiński M.: Wykorzystanie narzędzi sztucznej inteligencji dla
opracowania metodyki zautomatyzowanej oceny jakości i wad struktural-
nych w stopach Al i Mg [pr. doktor, w toku].
16. SuchomskiP.: Wybrane cyfrowe filtry liniowe w zastosowaniach do
poprawy jakości obrazów. Zesz. Nauk. Politech. Gdańskiej, Wydział Elektro-
techniki i Automatyki, Gdańsk 2000.
17. Kielczyk J.: Niepewność pomiaru wad przy badaniach radiograficz-
nych złączy spawanych, Materiały V Sympozjum Klubu Polskie Forum ISO
9000, Metrologia w Systemach Jakości, Mikołajki 1997.
18. Sheleg V. K., KapustinA. E., Bardusoval /., Kolosov V. V., Volokov
D. V.: Computer analysis of radiographic images of Welds, Second Interna-
tional Congress, Mechanical Engineering and Technologies, Jan. VI, Yolume
7, Sptember 1999, Sofia, Bułgaria.
19. Zheng H., Kong L. X., NaliavandS.: Journal of Materials Processing
Technology, 2002, nr 125*126, s. 427.
20. Smith L. N., German R. M., Smith M. L: A neural network approach
for solution of the inverse problem for selection of powder metallurgy
materials. Journal of Materials Processing Technology Yolume: 120, Issue:
1+3, January 15, 2002, s. 419+425
21. Mai M., Erach R., Novotny D.: Neural network approach in image
analysis of complex systems. Yacuum Yolume: 61, Issue: 2+4, May 14,2001,
s. 223+227.
Pracę częściowo sfinansowano w ramach projektu badawcze-
go Komitetu Badań Naukowych 3T08A 02227 realizowanego pod
kierunkiem prof. L. A. Dobrzańskiego.
ANDRZF T KLTMPFT Rudy Metale R 50 2005 nr 5
UKD
LESZEK A. DOBRZAŃSKI 669-415:621.791.755:669.295.5>292
KRZYSZTOF LUKS A
DAMIAN JANICKI
ALEKSANDER LISIECKI
ANDRZEJ S. KLIMPEL

TECHNOLOGIA SPAWANIA GTA I PLAZMOWEGO GTA

ZŁĄCZY CIENKICH BLACH ZE STOPU TYTANU TiAI6V4

W artykule opisano wyniki badań przeprowadzonych w celu opracowania i weryfikacji kryteriów doboru gazu formującego
grań spoiny oraz przygotowania powierzchni króćca i rurki, przewodów paliwowych silników lotniczych ze stopu tytanu
TiAl6V4 (AMS 4928Q), do spawania metodą TIG i plazmowego TIG. Wstępne próby spawania przeprowadzono na złączach
doczołowych i zakładkowych blach o grubości odpowiadającej grubości ścianki złączy króciec-rurka 0,71 mm, symulując
warunki technologiczne spawania złącza króciec-rurka z zakładką kielichową. Próby spawania TIG i plazmowego TIG złączy
doczołowych i zakładkowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm wykazały, że istnieje stosunkowo wąski
zakres parametrów optymalnych, zapewniających wysoką jakość złączy, natomiast sposób przygotowania złączy doczołowych
i zakładkowych oraz dokładność dopasowania obszaru złącza, wywierają znaczny wpływ na jakość złączy spawanych TIG
i plazmowo TIG.
Słowa kluczowe: spawanie; TIG, plazma, AMS 4928Q; TiAl6V4, stopy tytanu.

GTA AND PLASMA GTA WELDING TECHNOLOGY

OF THIN SHEETS OF TITANIUM ALLOY TiAI6V4

This paper describes the study on TIG and plasma TIG welding offuel pipes and inlets for j et engines madę oftitanium
alloy TiAl6V4 (AMS 4928Q). Influence ofsurface preparation method ofthe pipes and inletsfor welding and the influence of
shielding gaś for root protection was investigated. Initially butt and overlap joints oftitanium alloy of 0.71 mm thick sheets
were welded. It wasfound that the rang ofoptimal parameters, that ensures high guality joints, is very narrow, and the surface
preparation method ofedges to be welded and also the gap between the edges has distinct influence on thejoint guality.
Keywords : TIG, plasma, welding, titanium alloy, TiAl6V4.

Wprowadzenie złączy o małej grubości, mniejsze są też zmiany napięcia łuku przy
zmianach długości łuku. Osłona helu nie jest zalecana do spawania
Gazy ochronne stosowane w procesach spawania TIG ręcznego TIG, gdyż nawet niewielkie zmiany długości łuku powo-
i plazmowego TIG stopów tytanu dują znaczne zmiany napięcia łuku i w efekcie ilości wprowadzane-
go ciepła do złącza spawanego.
Gazy ochronne w procesie spawania TIG mają za zadanie nie " Wyższaenergiajonizacjiheluzwiększaznacznieenergięcieplną
tylko osłaniać elektrodę metophwa i obszar spawania przed dostę- }uku Jesttoszczególnie korzystne przy spawamu metodą TIG złączy
pem atmosfery, ale decydują również o energii liniowe] spawania , , ,, , , , . ,
. . . , , , , ... ., , . , grubych blach z e stopów tytanu l u b spawania zmechanizowanego
(napięciu łuku), kształcie spoiny i nawet składzie chemicznym sto- , . . , . , . . _ . . , , . - , _ , •
„ L j • T-T^ - z dużymi prędkościami.
r Ponieważ napięcie łuku w osłonie helu jest
piwa. Gazy ochronne stosowane do spawania TIG stopów tytanu, to , , ... „ . . ,,. ,, , ., , ,
,. A • TT i u • u i• i j j i• bardzo „wrażliwe na nawet niewielkie zmiany długości łuku, do
gazy obojętne Ar i Hę mb ich mieszanki z ewentualnym dodatkiem s awama
H2 - tablice l do 3, rysunki l i 2. Podstawowymi własnościami P automatycznego TIG stosowana jest praw.e wyłącznie
fizycznymi gazów ochronnych, decydującymi o ich wpływie na osłonahelu lub ™eszanek h^ z argonem, a napięcie łuku jest pod-
proces spawania TIG, są (tabl. 2) [l, 4, 5]: stawowym parametrem wykorzystywanym do sterowania procesem
— energiajonizacji, spawania.
przewodnictwo cieplne Przewodnictwo cieplne gazu ochronnego decyduje o kształcie
ciężar właściwy ściegu spoiny. Hel charakteryzujący się doskonałym przewodnic-
— punkt rosy, twem cieplnym, powoduje, że słup łuku TIG jest szeroki, na wię-
— energia dysocjacji i rekombinacji gazu. kszym obszarze wprowadzane jest ciepło, spoina jest szeroka i dość
Potencjał jonizacji gazu ochronnego decyduje o łatwości zaja- płytka, o gładkim, płaskim licu. Argon jest gazem o bardzo niskim
rżenia łuku, przewodzeniu prądu przez łuk (oporności łuku) i o przewodnictwie cieplnym, co sprawia, że łuk w osłonie argonu ma
napięciu łuku. I tak zajarzenie łuku jest znacznie łatwiejsze i łuk gorący i wąski rdzeń oraz znacznie chłodniejszą strefę zewnętrzną,
jarzy się stabilniej w osłonie argonu niż helu. Niższe napięcie łuku Spoina ma większą głębokość wtopienia i węższe lico niż przy
jarzącego się w osłonie argonu korzystne jest przy spawaniu TIG spawaniu w osłonie helu.

Prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Klimpel, dr inż. Krzysztof Luksa, dr inż. Damian Janicki, dr inż. Aleksander Lisiecki. mgr inż. Andrzej S. Klimpel — Politechnika Śląska, Wydział
Mechaniczny Technologiczny. Katedra Spawalnictwa, Gliwice, dr h.c. prof. zw. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański — Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny,
Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych. Zakład technologii Procesów Materiałowych i Technik Komputerowych w Materiałoznawstwie. Gliwice.

237
 Tablica l Tablica 3
Zalecane rodzaje gazów ochronnych Zalecane gazy plazmowe i ochronne do spawania plazmowego
do spawania TIG stopów tytanu TIG, techniką z oczkiem spoiny i techniką z jeziorkiem spoiny,
Table l tytanu i stopów tytanu
Shelding gases for TIG welding od titanium alloys Table 3
Shielding and plasma gases for keyhole plasma TIG
Rodzaj Rodzaj welding of titanium ałloys
procesu gazu Opis podstawowych właściwości
spawania ochronnego Grubość złącza Technika z oczkiem Technika z jeziorkiem
mm spoiny spoiny
Ręczne Ar duża czystość spoiny
Poniżej 1,6 Arlub75%He+25%Ar Ar
większa głębokość przetopienia
Automatyczne Hę
przy spawaniu grubych blach
Ciężar właściwy gazu decyduje o stopniu ochrony jeziorka spoi-
ny. Argon jest ok. 10 razy cięższy od helu i 1,5 razy od powietrza.
Aby ochronić obszar spawania przed dostępem powietrza wymagane
Tablica 2 jest znacznie większe natężenie przepływu helu niż argonu. W zależ-
Podstawowe własności fizyczne gazów ochronnych, ności od zastosowanej techniki spawania, kształtu złącza i rodzaju
oddziałujące na przebieg procesów spawania TIG spawanego metalu zalecane jest natężenie przepływu helu 14^-30 l/min,
i plazmowego TIG a argonu rzędu 6-5-16 l/min.
Table 2 Podsumowując, argon w stosunku do helu wykazuje następujące
Physical properties of shielding gases and influence zalety:
on TIG welding process — łatwiejsze jest zajarzenie luku,
— łuk jarzy się stabilniej i jest cichszy,
Własności fizyczne Ar Hę H2 H N2 — zapewnia dokładną regulację warunków cieplnych spawania,
— usuwa z powierzchni złącza warstwę tlenków przy spawaniu
Gęstość w normalnych prądem stałym z biegunowością dodatnią oraz prądem prze-
warunkach, kg/m
1,78 0,178 0,098 — 1,25
miennym,
— wymagamniejszegonatężeniaprzepływu wcelu właściwej osło-
Energia jonizacji. eV 15,7 24,9 15,4 13,6 14,5
ny łuku.
Energia dysocjacji, Punkt rosy gazu ochronnego określa koncentrację wody w gazie.
— — 9,4x105 — 9,4x105 Im niższy jest punkt rosy, tym niższa jest zawartość wody, a przez
J/mol
to mniejsze zagrożenie tworzenia się pęcherzy gazowych w spoinie.
Pojemność cieplna, Gazy obojętne argon i hel o odpowiednio wysokiej czystości, mają
21 21 35 — —
J/mol x °C bardzo niski punkt rosy. Gazy dwuatomowe: wodór i azot, stosowa-
Współczynnik ne jako dodatki do osłony argonu, nagrzane w łuku elektrycznym
przewodności cieplnej 0,17 1,5 2,0 3,8 — najpierw dysocjują tworząc oddzielne atomy, które potem ulegają
przy6000K,W/mxK jonizacji w mniejszym lub większym stopniu, w zależności od ener-
gii łuku. Azot musi być nagrzany do wystarczająco wysokiej tempe-
Temperatura wrzenia
-185,5 -268,9 -259 — -196 ratury, w której następuje jego jonizacja, aby mógł przewodzić prąd
°C
spawania, wymaga znacznie większej energii od argonu. Przy okre-

ELEKTRODA NIETOPLIWA
Styk prądowy
GAZ PLAZMOWY

DYSZA PLAZMOWA
Gaz osłonowy " '" '

PRUT LITY LUB PROSZKOWY,

JEZIORKO SPOINY

KIERUNEK SPAWANIA

Rys. 1. Schematy procesów spawania TIG i plazmowego TIG

Fig, 1. Principle of TIG and plasma TIG welding processes

238
 wydmuchaniu powietrza należy zmniejszyć natężenie przepływu
gazu ochronnego do poziomu, przy którym występuje tylko niewiel-
kie nadciśnienie w ochranianym obszarze złącza. Po wykonaniu
ściegu graniowego i pierwszych ściegów wypełniających, w przy-
padku spawania wielowarstwowego, należy wyłączyć przepływ ga-
zu ochrony grani.
W przypadku spawania złączy doczołowych rur i rurek ważne
jest zastosowanie przegród z zaworami wlotowymi i wylotowymi
osłaniających tylko jedno złącze (rys. 4), w celu zapobieżenia nad-
miernemu wzrostowi ciśnienia wewnątrz rury w czasie procesu
spawania, tak by nie nastąpiło wydmuchanie jeziorka spoiny w
końcowym odcinku ściegu graniowego lub by pojawiło się wklęś-
nięcie grani.
Stopy tytanu są szczególnie wrażliwe na działanie tlenu, azotu
Rys. 2. Wpływ helu i argonu w procesie spawania TIG
i wodoru, gdyż dopiero w temperaturach poniżej 650 °C maleje
na kształt ściegu spoiny
skłonność tych stopów do utleniania, a w temperaturze ok. 400 °C
Fig. 2. Influence of helium and argon during TIG zapewniona jest całkowita odporność złącza spawanego na szkodli-
and plasma TIG welding on the shape of the welds we działanie tych gazów. Stąd w przypadku spawania TIG stopów
tytanu, oprócz dokładnej osłony łuku i obszaru grani, konieczne jest
zastosowanie dodatkowej wleczonej osłony gazowej przed dostę-
słonym poziomie energii łuku krzywa entalpii azotu przecięta jest pem powietrza. Osłona ta musi obejmować obszar złącza sięgający
w punkcie odpowiadającym temperaturze ok. 6000 K, a krzywa ar- poza izotermę o temperaturze poniżej 400 °C, chroniąc w ten sposób
gonu w temperaturze ok. 17 000 K, lecz w obu przypadkach zawar- złącze spawane na tym odcinku, który nie jest jeszcze odporny na
tość ciepła w gazie jest ta sama. Gdy dysocjowany azot zetknie się szkodliwe oddziaływanie tlenu, azotu i wodoru (rys. 5, 6).
z zimnym przedmiotem spawanym, ulega rekombinacji oddając cie- W procesie spawania plazmowego TIG stosowane są podobne
pło w tym obszarze i złącze jest intensywniej nagrzewane niż przez gazy, jak przy spawaniu TIG, jednakże dobór gazu plazmowego
zjonizowany czysty argon. Podobnie przebiega dysocjacja i rekom- i ochronnego jest uzależniony głównie od jego entalpii i przewodno-
binacja wodoru w łuku TIG. ści cieplnej oraz oddziaływania chemicznego na spawany metal
Mieszanki argonu i helu wykorzystywane są do zastosowań (tabl. 2). Gaz plazmowy musi być obojętny chemicznie względem
pośrednich spawania TIG w osłonach tych gazów oddzielnie. Wodór elektrody nietopliwej z uwagi na jej trwałość, lecz może być aktyw-
w mieszance z argonem zmienia charakterystykę łuku i zwiększa
oporność łuku i ten sposób zwiększa energię liniową spawania TIG,
umożliwiając zwiększenie głębokości przetopienia nawet o 50 %
w stosunku do spawania TIG w osłonie czystego argonu. Mieszanki
helu z wodorem, zawierające zwykle od 5 do 30 % wodoru, zapew-
niają jeszcze wyższe napięcie łuku i wyższe energie liniowe spawa-
nia niż w osłonie czystego hel. Duży wpływ na jakość spoin i pręd-
kość spawania TIG wywiera czystość gazu ochronnego. Szczególnie
wrażliwe na zanieczyszczenia są stopy tytanu, które należy spawać
w osłonie gazów o czystości od 99,95 do 99,995 %.
W celu uniknięcia zanieczyszczenia powietrzem silnie nagrza-
nego metalu spoiny od strony grani złącza, należy zapewnić dodat-
kową osłonę gazową tego obszaru. Ochrona gazowa grani zapewnia
również możliwość formowania lica ściegu graniowego spoiny gaz ochronny
i zwiększenia jej jakości. W przypadku spawania TIG złączy ze sto- kanały wody chłodzącej^
pu tytanu, do osłony grani wystarczy zastosować czysty argon
lub hel. Zalecane natężenie przepływu gazu ochronnego od strony
grani wynosi wtedy od 0,5 do 30 l/min, w zależności od kształtu Rys. 3. Konstrukcja podkładki złącza doczołowego blach
złącza i rodzaju spawanej konstrukcji oraz rozwiązania konstrukcji spawanych TIG i plazmowo TIG, zapewniającej
komór lub kanałów osłonowych, jak i objętości komory, z której ochronę gazową i formowanie ściegu graniowego
musi być usuwane powietrze (rys. 3). Z reguły zaleca się czterokrot- Fig. 3. Backing bar for shielding gaś flow for protection
ne przedmuchanie gazem osłonowym całej objętości komory. Po and forming of root weld during TIG and plasma TIG welding

PRZEGRODA WYLOT

PAPIEROWA
TAŚMA
ROZPRĘŻNA USZCZELNIAJĄCA • PRZEGRODA
USZCZELKA GUMOWA

Rys. 4. Konstrukcja przyrządu zalecanego do ochrony gazowej i formowania ściegu graniowego

złączy doczołowych rur spawanych TIG i plazmowo TIG
Fig. 4. Device for protection and forming of root weld during TIG and plasma TIG welding of pipę butt joints

239

Rys. 5. Konstrukcja osłony gazowej wleczonej stosowanej
przy spawaniu TIG i plazmowym TIG tytanu i jego stopów
Fig. 5. Additional nozzle for weld shielding during TIG
and plasma TIG welding of titanium alloys
osłona gazowa wleczona
blacha
gaz ochronny
kanały wody chłodzącej blacha
Rys. 6. Konstrukcja osłony gazowej wleczonej zamocowana
na palniku do spawania plazmowego TIG oraz podkładki
zapewniającej osłonę złącza od strony grani
i formowanie lica ściegu gramowego
Fig. 6. Additional nozzle for weld shielding mounted
on the torch for plasma TIG welding and backing bar
for shielding and forming of the root weld
ny chemicznie w stosunku do spawanego materiału, pod warunkiem,
że nie obniża własności złącza. Podstawowym gazem plazmowym
stosowanym do spawania stopów tytanu jest argon, którego niska
przewodność cieplna, wspomagana oddziaływaniem siły Lorentza,
powoduje, że na zewnątrz łuku plazmowego tworzy się powłoka
gazu chłodnego, chroniącego dyszę plazmową przed nadmiernym
obciążeniem cieplnym spowodowanym bardzo wysoką temperaturą
łuku. Przy spawaniu plazmowym TIG z łukiem zależnym, stosunko-
wo długi łuk jest otoczony wewnątrz dyszy palnika przez warstwę
argonu, który nie uległ jonizacji i ma bardzo duży gradient cieplny.
Ta warstwa stosunkowo chłodnego, nieprzewodzącego gazu przy
ściance dyszy zapewnia izolację cieplną i elektryczną, chroniącą
powierzchnię wewnętrzną zwężającej dyszy plazmowej.
Zastosowanie czystego helu jako gazu plazmowego zwiększa
obciążenie cieplne dyszy plazmowej i skraca jej żywotność oraz
zmniejsza dopuszczalne natężenia prądu spawania. Również w wy-
niku mniejszej masy helu trudne jest otrzymanie oczka spoiny,
w przypadku spawania techniką z oczkiem spoiny (key-hole), nawet
przy dużych natężeniach przepływu helu i stąd gaz ten jest stosowa-
ny tylko do wykonywania spoin techniką z jeziorkiem spoiny. Do-
datek helu do argonu zwiększa temperaturę łuku przy dużych natę-
żeniach prądu, ale aby zmiana była zauważalna, mieszanka musi
zawierać co najmniej 40 % helu. Przeważnie są stosowane mieszanki
240
zawierające 50^-75 % helu, szczególnie zalecane do spawania gru-
bych złączy z tytanu i stopów tytanu techniką z oczkiem spoiny i do
układania ściegów wypełniających wszystkich metali, gdy koniecz-
ne jest uzyskanie dodatkowej energii łuku i większa powierzchnia
wprowadzania ciepła spawania.
Dodanie wodoru w ilości 3+15 % do argonu lub mieszanki Ar +
Hę, sprawia, że w temperaturze ok. 4000 K, a więc tuż przy wyjściu
łuku plazmowego z dyszy zwężającej, wodór wytwarza „przegrodę"
podobną do mechanicznego zwężenia łuku. Cząsteczki wodoru,
dysocjujące intensywnie w tej temperaturze, w kontakcie z łukiem
pobierają z niego energię i przenoszą ją na zimny przedmiot spawa-
ny i w wyniku rekombinacji, następuje uwolnienie energii dysocja-
cji. Dzięki temu wodór działa nie tylko jako gaz zwężający łuk, ale
bierze również znaczny udział w przenoszeniu ciepła łuku. Wodór
obniża też napięcie powierzchniowe jeziorka spoiny i przez to zwię-
ksza się zwilżalność metalu spoiny i eliminowane jest zagrożenie
wystąpienia podtopień. Wodór łączy się również z tlenem z powie-
trza zasysanego przez osłonę gazową, dzięki czemu ograniczone jest
utlenienie metalu spoiny.
Tak korzystne cechy wodom w mieszance gazu ochronnego nie
mogą być jednak wykorzystane przy spawaniu plazmowym stopów
tytanu, gdyż nawet niewielka zawartość wodoru w spoinie znacznie
obniża własności mechaniczne złączy.
Gdy jako gaz plazmowy i ochronny jest stosowany wyłącznie
argon, kolumna łuku po wyjściu z dyszy plazmowej powiększa się
w wyniku łatwej jonizacji gazu ochronnego i znacznie zmniejsza się moc
jednostkowa strumienia plazmy. Zastosowanie jako gazu ochronne-
go mieszanki Ar + Hę lub helu zapewnia, że jonizacja przebiega
w znacznie mniejszym stopniu, a jednocześnie dzięki dużej prze-
wodności cieplnej tych gazów występuje efekt zwężania łuku pla-
zmowego, podobny do pojawiającego się przy spawaniu w osnowie
Ar + H9. Zwężające oddziaływanie gazu ochronnego na łuk plazmo-
wy, a przez to możliwość regulacji w szerokim zakresie kształtu
łuku, wymaga dokładnego doboru natężenia przepływu gazu pla-
zmowego i ochronnego.
Natężenie przepływu gazu plazmowego wynosi zwykle 0,1*15,0
l/min, w zależności od zastosowanej techniki spawania i konstrukcji
palnika. Przy spawaniu plazmowym TIG techniką z oczkiem spoiny,
natężenie przepływu gazu plazmowego musi być dokładnie sterowa-
ne i utrzymywane na poziomie poniżej natężenia, przy którym na-
stępuje wydmuchiwanie ciekłego metalu jeziorka spoiny i rozpoczy-
na się proces cięcia. Nadmierne natężenie przepływu gazu plazmo-
wego prowadzi również do pojawienia się wad typu podtopienia lica
oraz porowatości spoiny. Gdy natężenie przepływu gazu plazmowe-
go jest zbyt małe, a więc jego działanie ochronne dyszy i elektrody
nietopliwej nie jest właściwe lub, gdy przy danych wymiarach dyszy
zwężającej, nadmierne jest natężenie prądu przy danym natężeniu
przepływu gazu plazmowego, może wystąpić zjawisko podwójnego
łuku, tzn. łuku między elektrodą wolframową i dyszą oraz łuku
między dyszą i przedmiotem spawanym. Następuje wtedy szybkie
uszkodzenia dyszy i elektrody oraz mogą pojawić się wady braku
przetopu.
Natężenie przepływu gazu ochronnego przy spawaniu plazmo-
wym TIG powinno wynosić 10-^15 l/min. Wzrost natężenia przepły-
wu gazu ochronnego sprawia, że maleje szerokość obszaru stopienia
i SWC w wyniku intensywnego odprowadzenia ciepła przez konwe-
kcję między gazem ochronnym i spawanym obszarem oraz wzrostu
przewodzenia ciepła między łukiem plazmowym i gazem ochron-
nym. Nadmierne natężenie przepływu gazu ochronnego może pro-
wadzić też do wzrostu utlenienia i naazotowania metalu spoiny oraz
podtopień od strony lica złącza.
Wybór gazu do spawania plazmowego TIG zależy od rodzaju
i grubości łączonego materiału oraz zastosowanej techniki spawania
(tabl. 3). Prawie we wszystkich przypadkach zaleca się dobór gazu
plazmowego tego samego rodzaju jak gaz osłaniający, gdyż uprasz-
cza to organizację procesu spawania i unika się zmian w składzie
łuku plazmowego na jego długości oraz zmniejsza wrażliwość pro-
cesu na zmianę długości łuku. Do spawania plazmowego TIG sto-
pów tytanu, jako gaz plazmowy jest zalecany argon. Przy spawaniu
plazmowym TIG złączy ze stopów tytanu konieczna jest ochrona
grani przed dostępem powietrza, podobnie jak przy spawaniu TIG
(rys. 3). Zalecany jest jako gaz ochronny grani taki sam gaz, jak gaz
ochronny podawany przez palnik plazmowy. W przypadku spawa-
nia stopów tytanu, musi być zapewniona dodatkowa osłona gazowa
metalu złącza nagrzanego do temperatury powyżej temperatury utle-
niania, ok. 400 °C. W praktyce, w przypadku spawania stopów tyta-
nu, zaleca się ochronę obszaru złącza nagrzanego do temperatury
powyżej 250 °C. W tym celu mocowana jest na uchwycie palnika
plazmowego TIG dodatkowa dysza wleczona gazu ochronnego
i jednocześnie musi być zapewniona bardzo dokładna ochrona ga-
zowa od strony grani złącza (rys. 6). Często, w celu zapewnienia
bardzo dokładnej ochrony gazowej złącza spawanego, złącza ze sto-
pów tytanu spawane są plazmowo TIG w specjalnych komorach
wypełnionych gazem ochronnym.
cesów spawania. Stanowisko wyposażono w stół sterowany nume-
rycznie firmy ISEL AUTOMATION, urządzenie do spawania TIG
prądem ciągłym lub pulsującym CastoTIG 2002 AC/DC oraz urzą-
dzenie do spawania plazmowego TIG prądem ciągłym ToolTec
Multi Plazma Moduł (rys. 7).
W specjalnym uchwycie kolumny stołu mocowano odpowiednio
palnik do spawania TIG lub plazmowego TIG. Z uwagi na małą
średnicę badanych złączy króciec-rurka ze stopu tytanu AMS 4928Q
(tabl. 4), ustalenie warunków technologicznych spawania TIG i pla-
zmowego TIG wymaga przeprowadzenia wstępnych prób spawania
złączy doczołowych i zakładkowych blach z tego samego materiału,

Przygotowanie powierzchni przedmiotów

ze stopów tytanu do spawania TIG i plazmowego TIG

Przygotowanie powierzchni spawanych przedmiotów i ich wza-

jemne dopasowanie wywiera duży wpływ na przebieg procesu spa-
wania TIG i plazmowego TIG oraz związaną z tym jakość złączy.
Wymagania dotyczące sposobu przygotowania powierzchni przed-
miotów ze stopów tytanu, muszą być dokładnie opisane w warun-
kach technologicznych spawania złączy. Podobnie jak gaz ochronny
może być źródłem zanieczyszczeń prowadzących do znacznego
spadku wytrzymałości złączy, zanieczyszczenia na powierzchni spa-
wanych przedmiotów, takie jak tlenki, smary, wilgoć itp., podobnie
mogą prowadzić do znacznego spadku jakości. Z kolei stan powie-
rzchni, jej chropowatość oraz grubość warstwy tlenków oddziałują
na siły napięcia powierzchniowego ciekłego metalu jeziorka spoiny Rys. 7. Widok stanowiska badawczego do automatycznego
i głębokość przetopienia. Przedmioty ze stopów tytanu zaleca się spawania TIG i plazmowego TIG złączy doczołowych
zazwyczaj przygotowywać do spawania TIG lub plazmowego TIG i zakładkowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q
przez trawienie w roztworze 76 % H2O + 20 % HNO3 + 4 % HF i tuż
Fig. 7. A view of the experimental setup for automated TIG
przed spawaniem odtłuszczenie acetonem. Podsumowując, przed
and plasma TIG welding of butt and overlap joints
przystąpieniem do procesu spawaniem TIG lub plazmowego TIG
of titanium alloy TiA16V4 sheets 0.71 mm thick
złączy ze stopu tytanu, w celu zapewnienia wysokiej jakości złączy,
powierzchnia czołowa króćca i rurki oraz ich powierzchnie zewnę-
trzne i wewnętrzne, w odległości min. 10 mm od powierzchni czo-
łowej, muszą być suche i metaliczne czyste, bez śladów tlenków czy Tablica 4
innych zanieczyszczeń. Wymiary badanych złączy króciec-rurka przewodów
Dokładność dopasowania złącza doczołowego króciec-rurka de- paliwowych ze stopu tytanu AMS 4928Q
cyduje o kształcie spoiny i zagrożeniu pojawienia się takich wad, jak Table 4
brak przetopu, nadmierny nadlew, wklęśnięcia lica i grani, czy prze-
Dimensions of the tests joints of fuel pipes and inlets
palenie. Siły napięcia powierzchniowego ciekłego metalu zapewnia-
for jet engines madę of titanium alloy TiA16V4
ją w pewnym stopniu wypełnienie szczeliny złącza i wyrównanie
niedopasowania ścianek króćca i rurki. Rurki jak i króćce ze stopów Średnica Grubość Obwód
tytanu produkowane są w bardzo dokładnych granicach tolerancji złącza ścianki złącza
wymiarowej, o jednakowej grubości ścianki na całym obwodzie Rodzaj złącza złącza
i stałej średnicy. Jednakże, gdy szerokość szczeliny złącza jest nad- mm mm mm
mierna lub nadmierne są różnice w grubości ścianki rurki i króćca
lub też ścianki są przesunięte względem siebie poza dopuszczalne Złącze z zakładką kielichową spa-
9,525 0,71 29,90
granice, tworzą się niedopuszczalne wady złącza, a zwłaszcza wada wane bez materiału dodatkowego
braku przetopu czy przetopienia. Dodatkowo owalizacj a króćca i/lub
rurki powoduje, że zmienia się napięcie łuku i energia liniowa spa-
wania. Zwykle zalecane jest zastosowanie specjalnego oprzyrządo- Tablica 5
wania służącego do odpowiedniego przygotowania spawanych czę- Skład chemiczny oraz grubości blach złączy doczołowych
ści. Po takiej obróbce powierzchnie czołowe nie mogą być ukoso- o grubości 0,71 mm symulujących złącze typu króciec-rurka
wane i zawierać zadziory krawędzi wewnętrznej i zewnętrznej. przewodów paliwowych ze stopu tytanu AMS 4928Q

Próby spawania Table 5

Chemical composition of the sheets 0,71 mm thick
Badania warunków technologicznych spawania TIG for butt joints welding
i plazmowego TIG
Skład chemiczny, % wag.
W celu opracowania i weryfikacji kryteriów doboru gazu formu-
jącego grań spoiny oraz przygotowania powierzchni króćca i rurki C Cr Ni Ti Al V Si Fe 0
przewodów paliwowych silników lotniczych do spawania metodą
TIG i plazmowego TIG, zbudowano stanowisko do badań obu pro-
— — — 90,0 6,0 4,0 — max 0,25 max 0,2

241
o grubości odpowiadającej grubości ścianki złączy króciec-rurka go TIG techniką z jeziorkiem złączy doczołowych blach, zbudowa-
0,71 mm (tabl. 5). Złącza zakładkowe symulują warunki technolo- no specjalny przyrząd mocujący spawane blachy (rys. 8). Blachy
giczne spawania złącza króciec-rurka z zakładką kielichową. Jedno- złącza dociskane są w przyrządzie do krawędzi kanału gazowego
cześnie zapewnienie wymaganej osłony gazowej grani złączy doczo- podkładki miedzianej za pomocą specjalnych zacisków mechanicz-
łowych płaskich jest znacznie trudniejsze, niż w przypadku złączy nych (rys. 8).
typu króciec-rurka, co pozwała na dokładniejszą analizę wpływu Do badań wpływu rodzaju gazu osłonowego grani oraz parame-
gazu ochronnego na jakość złącza i kształt ściegu graniowego. trów jego przepływu, wytypowano złącza próbne blach ze stopu
W celu zapewnienia zbliżonych warunków ochrony i formowa- tytanu ASM 4928Q o grubości 0,71 mm i powierzchni 100 x 150
nia grani gazem ochronnym, w procesie spawania TIG i plazmowe- mm (tabl. 5 i 6). Takie wymiary złącza doczołowego i zakładkowe-
go blach, zapewniają stabilne warunki cieplne spawania TIG i pla-
Tablica 6 zmowego TIG, nie wymagające kompensacji narastania temperatury
Właściwości stopu tytanu AMS 4928Q w stanie surowym złącza, jak ma to miejsce w przypadku spawania złączy króciec-rur-
po walcowaniu (rys. 9) ka (zjawisko nagrzewania złącza ciepłem spawania w czasie prze-
Table 6 mieszczania się łuku spawalniczego TIG lub plazmowego TIG po
obwodzie złącza). Zaproponowany w badaniach układ symulacji
Properties of the titanium alloy TiA16V4 (Fig. 9)
procesów spawania TIG i plazmowego TIG pozwala na dokładne
określenie wpływu energii liniowej spawania i rodzaju gazu ochron-
R Re02 A
Gięcie Współczynnik przewodnictwa nego oraz formującego grań na jakość złączy.
cieplnego, W/m x K
Wyniki badań wpływu podstawowych parametrów spawania
MPa MPa % 0 TIG i plazmowego TIG, na jakość złączy doczołowych i zakładko-
w temp. 20 °C w temp. 500 °C
wych badanych blach ocenianą na podstawie badań wizualnych
i badań mechanicznych, przedstawiono w tablicach 7 do 9 oraz na
1095 942 = 7,5 75-85 6,0 9,8
rysunkach 11 do 13, a optymalne parametry spawania TIG i plazmo-
wego TIG zestawiono w tablicach 10 do 13.

Badania wpływu rodzaju i natężenia przepływu gazu formującego

grań spoiny na jakość złączy spawanych TIG i plazmowo TIG

Badania prowadzono na stanowisku zautomatyzowanym, jak do

Rys. 8. Widok zacisków mechanicznych dokładnie
mocujących spawane blachy w oprzyrządowaniu
Fig. 8. A view of clamping devices forbutt
and overlap joints welding
prób spawania TIG i plazmowego TIG, wyposażonym w stół stero-
wany numerycznie firmy ISEL AUTOMATION oraz urządzenie do
spawania TIG prądem ciągłym lub pulsującym CastoTIG 2002
AC/DC i urządzenie do spawania plazmowego TIG prądem ciągłym
ToolTec Multi Plazma Moduł (rys. 8). Do badań procesu wpływu
rodzaju gazu ochronnego i plazmowego oraz formującego grań złą-
czy doczołowych blach ze stopu tytanu ASM 4928Q wytypowano
argon.
Wstępne próby spawania TIG oraz plazmowego TIG wykazały,
że zmiana natężenia przepływu gazu formującego grań złączy do-
czołowych wywiera identyczny wpływ jak w przypadku spawania
złączy zakładkowych, stąd dalsze badania prowadzono wyłącznie na
złączach doczołowych.
Badania prowadzono nadmuchując gaz ochronny na dolną po-
wierzchnię złączy doczołowych blach ze stopu tytanu przetapianych
TIG i plazmowo TIG (tabl. 14 do 15). Jakość grani złączy doczoło-
wych blach oceniano na podstawie badań wizualnych i mechanicz-
nych (rys. 10 do 13). Badania wykazały, że najwyższąjakość złączy

Wydłużenie w %

Rys. 9. Wykresy statycznego rozciągania blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm oraz widok złączy badanych blach
spawanych przy parametrach optymalnych (tabl. 11 do 14), po próbie statycznego rozciągania
Fig. 9. A graph of tensile test of titanium alloy TiA16V4 sheet 0.71 mm thick, and a view of joints welded at optimal parameters
after tensile tests (tabl. 11 to 14)

242
doczołowych ze stopu tytanu AMS 4928Q spawanych TIG zapew-
nia nadmuch argonu o natężeniu przepływu 2,0-5-3,0 l/min (tabl. 14,
rys. 10).
Identyczny jest zakres optymalnego natężenia przepływu argonu
formującego grań dla obu badanych procesów spawania TIG i pla-
zmowego TIG (tabl. 14, 15, rys. 10 i 13).
Badania wpływu sposobu przygotowania powierzchni blach
do spawania TIG i plazmowego TIG na jakość złączy
W przypadku spawania złączy przewodów paliwowych typu
króciec-rurka ze stopu tytanu wymaga się bardzo wysokiej metali-
cznej czystości obszaru spawania.
W celu dokładnej oceny wpływu sposobu przygotowania złączy
do spawania TIG i plazmowego TIG na jakość złączy, badania
przeprowadzono na złączach doczołowych przygotowanych do
spawania na l oraz złączach zakładkowych z zakładką 0,5 mm,
symulujących złącza doczołowe kielichowe króciec-rurka. Na pod-
stawie danych literaturowych oraz doświadczenia własnego i firmy
PRATT&WHITNEY Kalisz, do badań wytypowane sposoby przy-
gotowania powierzchni złączy doczołowych i zakładkowych, zesta-
wione w tablicy 16. Ponieważ zmiana grubości złącza w zakresie

ZŁĄCZE DOCZOŁOWE ZŁĄCZE ZAKŁADKOWE

widok lica

widok grani

makrostruktura

Rys. 10. Widok lica i grani oraz makrostruktura złącza doczołowego i zakładkowego blach ze stopu tytanu AMS 4928Q
o grubości 0,71 mm, spawanego metodą TIG przy parametrach optymalnych (tabl. 10 i 11)
Fig. 10. A view of weld face androot andalso macrostructure of butt andoverlapjoints of titanium alloy TiA16V4 sheet
0.71 mm thick, TIG welded at optima! parameters (tabł. 10 and 11)

Tablica 7
Wpływ podstawowych parametrów spawania TIG na jakość złączy zakładkowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm
Table 7
Influence of the TIG welding parameters on quality of the overlap joints of titanium alloy TiAI6V4 sheets 0,71 mm thick

Prędkość Miejsce
Rodzaj lp Ii fi w spawania
Ocena jakości Gięcie *„ zerwania
metalu A A Hz % złącza 0 MPa
m/min złącza

17,5 35 10 35 0,2 brak przetopu

20 40 10 35 0,2 poprawna, wąska grań 45* 1086 spoina
AMS 4928Q 21 42 10 35 0,2 wysoka 50* 1030 spoina
23,5 45 10 35 0,2 wysoka 50* 1004 spoina
25 50 10 35 0,2 przepalenie — — —
Uwagi: Zakładka blach 0,5 mm. Spawanie prądem stałym pulsującym DC(-). Palnik TIG ustawiony prostopadle do powierzchni złącza, oś palnika pokrywa się
z krawędzią górnej blachy złącza. Ip — natężenie prądu podstawowego, Ii — należenie prądu impulsu, fi — częstotliwość impulsów natężenia prądu, W — wypełnie-
nie impulsu natężenia prądu. Elektroda nietopliwa W-2%Th o średnicy ł ,0 mm. Odległość elektrody nietopliwej od spawanego przedmiotu — 0,8+1,0 mm.
Gaz ochronny — argon o natężeniu przepływu 10,0 l/min, gaz formujący grań — argonu, o natężeniu przepływu 2+3 l/min. Zastosowano dodatkową osłonę wleczoną
z nadmuchem argonu o natężeniu przepływu 8,0 l/min. MR — materiał rodzimy. * — pęknięcia zainicjowane w materiale rodzimym z uwagi na niską plastycz-
ność stopu AMS 4928Q (tabl. 6).

243
 Tablica Tablica 9
Wpływ podstawowych parametrów spawania plazmowego Wpływ podstawowych parametrów spawania plazmowego
TIG na jakość złączy zakładkowych blach ze stopu tytanu TIG na jakość złączy zakładkowych blach ze stopu tytanu
AMS 4928Q o grubości 0,71 mm AMS 4928Q o grubości 0,71 mm
Table Table 9
Influence of the plasma TIG welding parameters Influence of the plasma TIG welding parameters
on ąuality of the overlap joints of titanium alloy TiA16V4 on ąuality of the butt joints
sheets 0,71 mm thick of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm thick

Natężenie Prędkość Ocena Miejsce Natężenie Prędkość Ocena Miejsce

Rodzaj Gięcie Rm Rodzaj Gięcie *«
prądu spawania jakości zerwania prądu spawania jakości zerwania
metalu 0 MPa metalu 0 MPa
A m/min złącza złącza A m/min złącza złącza

AMS brak AMS brak

25 0,3 — — — 25 0,3 — — —
4928Q przetopu 4928Q przetopu

30 0,3 wysoka 50* 1024 spoina 30 0,3 wysoka 50* 1024 spoina

32 0,3 wysok 50* 1040 spoina 32 0,3 wysok 50* 1040 spoina

przepa- przepa-
35 0,3 — — — 35 0,3 — — —
lenie lenie

Uwagi: Zakładka blach 0,5 mm. Spawanie prądem stałym DC(-). Pochylenie
boczne palnika pod kątem 30° od pionu, łuk skierowany na dolną krawędź
górnej blachy przy spawaniu stopu tytanu AMS 4928Q. natężenie prądu luku
pilotującego 7,0 A. Odległość dyszy zwężającej łuk plazmowy od spawa-
nego przedmiotu — 2,0+2,5 mm. Dysza zwężająca o średnicy 1,7 mm. Ele-
ktroda nietopliwa W-2%Th o średnicy 1,6 mm. natężenie przepływu gazu
plazmowego—argonu — 0,7 l/min, gazu ocjhronnego — argonu —10 l/min,
natężenie przepływu argonu osłony od strony grani ściegu — 5,0 l/min, natężenie
przepływu argonu osłony wleczonej (spawanie stopu tytanu) — 8,0 l/min, MR —
materiał rodzimy. * — pęknięcia zainicjowane w materiale rodzimym
z uwagi na niską plastyczność stopu AMS 4928Q (tabl. 7).
Uwagi: Zakładka blach 0,5 mm. Spawanie prądem stałym DC(-). Pochylenie
boczne palnika pod kątem 30° od pionu, łuk skierowany na dolną krawędź
górnej blachy przy spawaniu stopu tytanu AMS 4928Q. Natężenie prądu łuku
pilotującego 7,0 A. Odległość dyszy zwężającej łuk plazmowy od spawa-
nego przedmiotu — 2,0+2,5 mm. Dysza zwężająca o średnicy 1,7 mm. Ele-
ktroda nietopliwa W-2%Th o średnicy l ,6 mm. Natężenie przepływu gazu
plazmowego — argonu — 0,7 l/min, gazu ochronnego — argonu —10 l/min,
natężenie przepływu argonu osłony od strony grani ściegu — 5,0 l/min, natężenie
przepływu argonu osłony wleczonej (spawanie stopu tytanu) — 8,0 l/min, MR —
materia! rodzimy. * — pęknięcia zainicjowane w materiale rodzimym
z uwagi na niską plastyczność stopu AMS 4928Q (tabl. 6).

ZŁĄCZE DOCZOŁOWE ZŁĄCZE ZAKŁADKOWE

widok lica

widok grani

makrostruktura

Rys. 11. Widok lica i grani oraz makrostruktura złącza doczołowego i zakładkowego blach ze stopu tytanu AMS 4928Q
o grubości 0,71 mm spawanego plazmowo TIG przy parametrach optymalnych (tabl. 12 i 13)
Fig. 11. A view of weld face and root and also macrostructure of butt and overlap joints of titanium alloy TiA16V4
sheet 0.71 mm thick, plasma TIG wełded at optimał parameters (tabl. 12 and 13)

244
 Optymalne natężenie przepływu gazu Nadmierne natężenie przepływu gazu

Rys. 12. Widok lica grani złącza doczołowego blach ze stopu tytanu AMS 4929Q o grubości 0,71 mm spawanego TIG z osłoną gazową
grani argonem przy optymalnym natężeniu przepływu, jak i nadmiernym, powodującym wklęśnięcie grani (tabl. 14)
Fig. 12. A view of weld face and root of butt joint of titanium alloy TiA16V4 sheet 0.71 mm thick, TIG welded with argon protection
of the root at optimal gaś ratę and also at too high gaś ratę leading to collapsing the weld metal (tabl. 14)

Optymalne natężenie przepływu gazu Nadmierne natężenie przepływu gazu

widok lica

makrostruktura

Rys. 13. Widok lica i grani złącza doczołowego blach ze stopu tytanu AMS 4929Q o grubości 0,71 mm spawanego plazmowo TIG
z osłoną gazową grani argonem przy optymalnym natężeniu przepływu, jak i nadmiernym, powodującym wklęśnięcie grani (tabl. 15)
Fig. 13. A view of weld face and root of butt joint of litanium alloy TiA16V4 sheet 0.71 mm thick. plasma TIG welded with argon
protection of the root at optimal gaś ratę and also at too high gaś ratę leading to collapsing the weld metal (tabl. 15)

245
0,71 i 0,89 mm nie wywiera żadnego wpływu na sposób przygoto- T a b l i c a 10
wania złączy do spawania TIG i plazmowego TIG oraz ich jakość, Optymalne parametry spawania TIG złączy doczołowych
badaniom poddano złącza ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm
0,71 mm.
T a b l e 10
Złącza doczołowe i zakładkowe, przygotowane do spawania
TIG i plazmowego TIG zgodnie z procedurami podanymi w tablicy Influence of the TIG welding parameters on ąuality of the butt
16, spawano automatycznie TIG i plazmowo TIG przy parametrach joints of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm thick
optymalnych (tabl. 10 do 13), na stanowisku przedstawionym na
Pręd- Natężenie przepływu
rysunku 8. Złącza próbne poddano ocenie jakości na podstawie
badań wizualnych oraz badań RTG, a wyniki badań przedstawiono
lp Ii ft W kość gazu ochronnego
argonu — osłona, l/min
spa-
w tablicy 17 oraz rysunku 14.
lica gram osłona
Podstawowe wymagania obowiązujące w firmie PRATT&WHIT- A A Hz % m/min wleczona
NEY Kalisz przy dopasowywaniu złączy typu króciec-rurka są na-
stępujące (rys. 15): 17,5+20 35-40 8*10 35 0,25 10,0 2*3 5,0
— szczelina między powierzchniami czołowymi króćca i rurki mu-
Uwagi: Spawanie prądem stałym pulsującym (DC-). Palnik TIG ustawiony
si być mniejsza niż 5 % grubości ścianki złącza, czyli dla złączy prostopadle do powierzchni złącza, oś palnika pokrywa się z osią złącza.
o grubości 0,71 mm = 0,0355 mm, a złączy o grubości 0,89 mm Ip — natężenie prądu podstawowego, Ii — natężenie prądu impulsu,/? —
= 0,0445 mm. Należy dążyć, aby szerokość szczeliny była częstotliwość impulsów natężenia prądu, W — wypełnienie impulsu natę-
poniżej 1% grubości ścianki, gdyż każda większa szczelina żenia prądu. Elektroda nietopliwa W-2%Th o średnicy 1,0 mm. Odległość
wywiera ujemny wpływ na jakość złącza i powtarzalność wyni- elektrody nietopliwej od spawanego przedmiotu — 0,8+1,0 mm.
ków,
— zmiany grubości ścianki w obszarze złącza, tak króćca jak i rur-
ki, powinny mieścić się w granicach ± 5 % nominalnej grubości
ścianki czyli odpowiednio dla złączy o grubości 0,71 mm = Tablica l l
± 0,0355 mm, a złączy o grubości 0,89 mm = ± 0,0445 mm, Optymalne parametry spawania TIG złączy zakładkowych
— niedopasowanie między łączonymi ściankami króćca i rurki blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm
(przesunięcie wzajemne ścianek) jest niedopuszczalne i musi
być regulowane za pomocą odpowiednich układów centrują- T a b l e 11
cych, wewnętrznych lub zewnętrznych. Optimal parameters of TIG welding of overlap joints
W celu oceny dokładności przygotowania złączy doczołowych of titanium alloy TiAI6V4 sheets 0,71 mm thick
do spawania TIG i plazmowego TIG, przeprowadzono próby spawa-
Pręd- Natężenie przepływu
nia złączy przygotowanych do spawania na I o szczelnie w zakresie
0,0 do 0,1 mm. Procesy spawania złączy prowadzono w zakresie IP Ii fi W kość gazu ochronnego
argonu — osłona, l/min
spa-
parametrów optymalnych zestawionych w tablicach 10 do 13. Wy-
niki badań przedstawione w tablicy 16 i 17 wskazują, że w przypad- lica gram osłona
A A Hz % m/min wleczona
ku obu metod spawania TIG i plazmowego TIG szerokość szczeliny
nie może być większa niż 0,05 mm, zgodnie z zaleceniami technolo- 20+22,5 40+45 10 35 0,2 10,0 2+3 8,0
gicznymi PRATT&WHITNEY Kalisz (rys. 15).
Uwagi: Zakładka blach 0,5 mm. Spawanie prądem stałym pulsującym (DC-).
Palnik TIG ustawiony prostopadle do powierzchni złącza, oś palnika pokry-
Podsumowanie wa się z krawędzią górnej blachy złącza. Ip — natężenie prądu podstawo-
wego, /;' — natężenie prądu impulsu./! — częstotliwość impulsów natężenia
prądu, W — wypełnienie impulsu natężenia prądu. Elektroda nietopliwa
Próby spawania TIG i plazmowego TIG złączy doczołowych W-2%Th o średnicy 1,0 mm. Odległość elektrody nietopliwej od spawanego
przedmiotu — 0,8+1,0 mm.
i zakładkowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71
mm (tabl. 6 i rys. 8 do 10), wykazały, że istnieje stosunkowo wąski
zakres parametrów optymalnych, zapewniających wysoką jakość
złączy (tabl. 10 do 13, rys. 10 do 14). Spawanie TIG złączy doczo-
łowych i zakładkowych wymaga, aby palnik TIG był ustawiony T a b l i c a 12
prostopadle do powierzchni złącza, a oś palnika pokrywała się z kra-
Optymalne parametry spawania plazmowego TIG
wędzią górnej blachy złącza zakładkowego (tabl. 8 i 9). W przypad-
złączy doczołowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q
ku procesu spawania plazmowego TIG złączy doczołowych, palnik
o grubości 0,71 mm
plazmowy TIG musi być ustawiony prostopadle do powierzchni
złącza, a oś palnika pokrywać się z krawędzią górnej blachy (tabl. T a b l e 12
9). Natomiast złącza zakładkowe wymagają pochylenia bocznego
Optimal parameters of plasma TIG welding of butt joints
palnika plazmowego TIG pod kątem 30° od pionu, a łuk skierowany
of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm thick
musi być na dolną krawędź górnej blachy przy spawaniu stopu tytanu
AMS 4928Q (tabl. 12). Nowoczesne spawanie plazmowe TIG za-
Natężenie Natężenie Natężenie przepływu
pewnia możliwość wykonania złączy doczołowych i zakładkowych gazu ochronnego
prądu prądu Prędkość
przy znacznie niższej energii liniowej spawania w stosunku do spa- argonu — osłona, l/min
łuku pla- łuku pilo- spa-wania
wania TIG (tabl. 10 do 14). W efekcie, spoiny złączy spawanych zmowego tującego
plazmowo TIG są węższe i węższa jest ich SWC (rys. 10 do 13). lica grani osłona
A A m/min wleczona
Złącza doczołowe i zakładkowe blach ze stopu tytanu AMS
4929Q, spawane TIG i plazmowo TIG, wykazały wysoką jakość na 25+30 7,0 0,4+0,5 10,0 2,0+4,0 5.0
podstawie badań metalograficznych, mechanicznych i RTG (tabl. 7
do 10 oraz 8 i 11, rys. 10). W próbie statycznego rozciągania złącza Uwagi: Spawanie prądem stałym (DC-). Palnik plazmowy ustawiony prostopad-
uległy zerwaniu w obszarze spoiny (tylko dwa w materiale rodzimym), le do powierzchni złącza, oś palnika pokrywa się z krawędzią górnej blachy
złącza. Natężenie prądu łuku pilotującego 7,0 A. Odległość dyszy zwężają-
wykazując wytrzymałość na rozciąganie w zakresie 1009*1090 MPa, cej łuk plazmowy od spawanego przedmiotu — 2,0+2,5 mm. Dysza zwęża-
nie niższą od materiału rodzimego w stanie surowym po walcowaniu jąca o średnicy l ,7 mm. Elektroda nietopliwa W-2%Th o średnicy l ,6 mm.
(tabl. 7). Natężenie przepływu gazu plazmowego — argonu — 0,5 l/min.

246
 T a b l i c a 13 T a b l i c a 16
Optymalne parametry spawania plazmowego TIG Sposoby przygotowania powierzchni złącza doczołowego
złączy zakładkowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q blach ze stopu tytanu AMS 4928Q do spawania TIG
o grubości 0,71 mm oraz plazmowego TIG
T a b l e 13 T a b l e 16
Optimal parameters of plasma TIG welding of overlap joints Surface preparation methods of edges to be welded
of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm thick for TIG and plasma TIG welding of butt joints
of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm thick
Natężenie Natężenie Natężenie przepływu
prądu prądu Prędkość gazu ochronnego Oznaczenie
Sposób przygotowania złącza do spawania
łuku pla- łuku pilo- spa-wania argonu — osłona, l/min procedury
zmowego tującego
lica grani osłona 1T Doczołowe na I oraz zakładkowe bez odstępu, szlifowanie
A A m/min wleczona
papierem ściernym, trawienie w roztworze 76%H2O+20%
HNO3+4%HF o temperaturze otoczenie przez 3 min i tuż
30*32 7,0 0,30 10,0 5,0 8,0 przed spawaniem przemycie acetonem
Uwagi: Zakładka blach 0,5 mm. Spawanie prądem stałym (DC-). Pochylenie bo-
2T Doczołowe na I oraz zakładkowe bez odstępu, czyszczenie
czne palnika plazmowego pod kątem 30° od pionu, łuk skierowany na dolną
mechaniczne szcztką drucianą z drutu austenitycznego AISI
krawędź górnej blachy przy spawaniu stopu tytanu AMS 4928Q. Odległość dy-
302, a następnie tuż przed spawaniem przemycie acetonem
szy zwężającej łuk plazmowy od spawanego przedmiotu — 2,0*2,5 mm. Dy-
sza zwężająca o średnicy l ,7 mm. Elektroda nietopliwa W-2%Th o średni-
cy l ,6 mm. Natężenie przepływu gazu plazmowego — argonu — 0,7 l/min.
T a b l i c a 17
Wpływ sposobu przygotowania powierzchni złącza blach
T a b l i c a 14 ze stopu tytanu AMS 4928Q o grubości 0,71 mm
na jakość złączy spawanych plazmowo TIG
Wpływ przepływu argonu formującego grań na jakość
złączy doczołowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q T a b l e 17
o grubości 0,71 mm, spawanych TIG Influence of surface preparation method of the edges
T a b l e 14 of titanium alloy TiA16V4 sheets on ąuality
of plasma TIG welded joints
Influence of shielding gaś ratę for root protection on quality
of butt joints of titanium alloy TiA16V4 sheets 0,71 mm
Oznaczenie Wyniki oceny jakości złączy
thick during TIG welding
procedury
Rodzaj złącza
według
tablicy 18 badania wizualne badania RTG
Natę- Wyniki oceny jakości

prze- badania wizualne

gięcie* R miejsce Doczołowe na I wysoka jakość złączy brak wad
0 MPa zerwania 1T
pływu Zakładkowe wysoka jakość złączy brak wad

Doczołowe na I wysoka jakość złączy brak wad

0,0 powierzchnia pokryta azotkiem tytanu 50 1094 spoina 2T
Zakładkowe wysoka jakość złączy brak wad
1,0 wysoka jakość 65 1009 spoina
3,0 wysoka jakość 60 1060 spoina
5,0 płaskie lico grani 60 1012 spoina
7,0 wklęśnięcie grani 55 1046 spoina

Uwagi: * — pęknięcia zainicjowane w materiale rodzimym z uwagi na niską

plastyczność stopu AMS 4928Q (tabl. 6).

Procedura przygotowania: 1T
T a b l i c a 15
Wpływ natężenia przepływu argonu na jakość złączy
doczołowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q
o grubości 0,71 mm, spawanych plazmowo TIG
T a b l e 15
Influence of shielding gaś ratę for root protection on ąuality
of butt joints of titanium alloy TiAI6V4 sheets 0,71 mm
thick during plasma TIG welding
Procedura przygotowania: 2T

Natę- Wyniki oceny jakości

prze- badania wizualne gięcie* «g miejsce

pływu 0 MPa zerwania

0,0 powierzchnia pokryta azotkiem tytanu 50 1047 spoina

Rys. 14. Przykładowe radiogramy złączy zakładkowych blach
1,0 wysoka jakość 65 1090 spoina
3,0 wysoka jakość 60 1056 spoina ze stopu tytanu AMS 4928Q spawanych plazmowo TIG,
5,0 płaskie lico grani 65 1012 spoina przygotowanych do spawania wg procedury 1T i 2T (tabl. 19 i 23)
7,0 wklęśnięcie grani 60 1020 spoina
Fig. 14. Result of X-ray tests of overlap joints of titanium alloy
Uwagi: * — pęknięcia zainicjowane w materiale rodzimym z uwagi na niską TiA16V4 sheet plasma TIG welded, edges preparation procedurę
plastyczność stopu AMS 4928Q (tabl. 6). !Ti2T(tabl. 19 i 23)

247

Rys. 15. Wymiary złącza doczołowego z zakładką kielichową,
spawanego automatycznie TIG lub plazmowo TIG
bez materiału dodatkowego
Fig. 15. Dimensions of the overlap joint for automated TIG
or plasma TIG welding without additional materiał
Natężenie przepływu gazu formującego wywiera bardzo duży
wpływ na kształt i jakość grani złączy, tak doczołowych jak i zakład-
kowych (rys. 12 do 13). Jednakże złącza doczołowe badanych blach
są bardziej „wrażliwe" od złączy zakładkowych na zmiany kształtu
lica grani przy wzroście natężenia przepływu gazu ochronnego.
Badania wykazały, że w przypadku spawania TIG i plazmowego
TIG złączy doczołowych blach ze stopu tytanu AMS 4928Q, argon
0 natężeniu przepływu 2,0+3,0 l/min, zapewnia dokładną ochronę
obszaru grani złączy przed dostępem tlenu i azotu z powietrza i po-
prawny kształt lica grani i brak podtopień (tabl. 14115 oraz rys. 12
1 13). W przypadku obu badanych metod spawania złączy blach
ze stopu tytanu AMS 4928Q, zwiększenie natężenia przepływu gazu
ochronnego od strony grani poza zakres optymalny sprawia, że po-
jawia się zjawisko wypychania ciekłego metalu spoiny i wklęśnięcie
grani (rys. 14 i 15).
Sposób przygotowania złączy doczołowych i zakładkowych
blach ze stopu tytanu AMS 4928Q oraz dokładność dopasowania
obszaru złącza, wywierają znaczny wpływ na jakość złączy spawa-
nych TIG i plazmowo TIG.
W przypadku złączy blach ze stopu tytanu AMS 4928Q nawet
niewielkaniedokładnośćdopasowaniakrawędzi blach złączy doczo-
łowych i zakładkowych, bez względu na procedurę czyszczenia
blach, powoduje wystąpienie pojedynczych pęcherzy kulistych
248
lub łańcucha pęcherzy kulistych na całej długości złącza (rys. 14).
Dopiero bardzo dokładne oczyszczenie blach ze stopu tytanu i ich
dokładne dopasowanie oraz dociśnięcie na całej długości złącza,
zapewnia, że złącza są o wysokiej jakości, bez jakichkolwiek wad
wewnętrznych i zewnętrznych (tabl. 16 i 17 oraz rys. 15). Tak, więc
oprócz czyszczenia chemicznego i/lub mechanicznego, spawane
blachy złącza zakładkowego muszą by ć bardzo dokładnie dociśnięte
do siebie, bez jakiejkolwiek szczeliny, a blachy złącza doczołowego
muszą być ułożone w jednej płaszczyźnie bez odstępu między nimi.
Dodatkowe badania wpływu szerokości szczeliny złączy doczo-
łowych, spawanych tak metodą TIG jak i plazmowo TIG, wykazały,
że szerokość szczeliny nie może być większa niż 0,05 mm (tabl. 16i 17),
zgodnie z zaleceniami technologicznymi PRATT&WHITNEY Ka-
lisz (rys. 14). Zwiększenie szczeliny złącza doczołowego powodo-
wało początkowe punktowe wady typu przepalenie, a następnie
całkowite przepalenie złącza z dużymi kroplami stopionego metalu
układającymi się na jednej z krawędzi spawanych blach (rys. 15).
Literatura
\.KlimpelA., LisieckiA., JanickiD., CurcioF., MemolaCapeceMinutolo
F., Kruczek T.: Study of titanium sheets HPDL welding phenomenon. Pro-
ceedings of the 23rd International Congress on Applications of Lasers &
Electro-Optics 2004.
2. Curcio F., Memola Capece Minutolo F., Klimpel A., Lisiecki A.:
A basie study on the high power diodę laser welding of a titanium alloy.
Proceedings of the 23rd International Congress on Applications of Lasers &
Electro-Optics 2004.
3. Springer G. S.: Erosion by Liąuid Impact. John Wiley & Sons Inc.
1976. ISBN 0470151080.
4. Hano O.: Nayaranie rozvlaknovacich kotucov po tavivom. Zaranie,
1979, t. 28, nr 8, s. 238*242.
5. Yunlia Qi, DEng Ju, Quan Hong, Liying Zeng: Electron beam welding,
laser beam wełding and gaś tungsten are welding of titanium sheet, Materials
Science and Engineering A280, 2000. s. 177+181.
6. U Ju, Guan Qiao, Shi Yaowu, Guo Delun, Du Yuxiao, Sun Yongchun:
Studies on characteristic of temperaturę field during GTAW with a trialing
heat sink for titanium sheet. Journal of Materials Processing Technology
2004, nr 147, t. 328+335.
7. Yung W., Ralph B., Lee W., Fenn R.: Ań investigations into welding
parameters affecting the tensile properties of titanium welds. Journal of
Materials Processing Technology 1997, nr 63, s. 759+764.
8. Duley W. W.: Laser welding, John Wiley & Sons Inc., New York.
9. Titanium: The Ultimate Choice, Titanium Information Group, 1999.
10. Smith L. S., Gittos M., Threadgill P.: High quality and productiyity
joining processes and procedures for titanium risers and flowlines. Titanium
Risers and Flowlines Seminar, Norway, 1999 Sintef Editor.
11. Caiazzo F., Curcio F., Daurelio G., Memola Capece Minutolo F.:
Ti6A14V sheets łap and butt joints carried out by CCh laser: mechanical and
morphological characterization, Journal of Materiał Processing Technology,
2004, t. 149, s. 542+548.
Pracą wykonano częściowo w ramach projektu 4 T08C 05125
oraz PBZ-KBM-100 TOS/2003 finansowanego przez Komitet Ba-
dań Naukowych.
MARCIN KONDRACKI Rudy Metale R 50 2005 nr 5
UKD
JÓZEF GAWROŃSKI 669.018.28/29:669,31'5
JAN SZAJNAR

WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIA PIERWIASTKÓW

W KSZTAŁTOWANIU WŁASNOŚCI ODLEWNICZYCH
STOPÓW MIEDZI Z CYNKIEM
STOSOWANYCH NA ELEMENTY ARMATURY

Niniejszy artykuł pokazuje wybrane wyniki uzyskane w badaniach nad zależnościami pomiędzy składem chemicznym
a pojawiającymi się w mikrostrukturze stopów miedzi z cynkiem wydzieleń międzymetalicznych. Wydzielenia te, zwane też
twardymi, oddziałują silnie na własności stopu, przede wszystkim na jego plastyczność, twardość i skrawalność. Autorzy
wskazują, najbardziej aktywne pierwiastki tworzące owe fazy oraz ukazująpewne wzajemne oddziaływania pomiędzy dodat-
kami stopowymi. Ponadto, podają wybrane wyniki uzyskane przy pomocy analizy termicznej i derywacyjnej. Wskazano
zależności położenia punktów charakterystycznych krzywych ATD od ilości i rodzaju pojawiających się składników osnowy.
Słowa kluczowe: odlewnictwo, stopy Cu, armaturowe stopy miedzi z cynkiem, wydzielenia twarde, krystalizacja.

INTERACTIONS BETWEEN THE ALLOY ADDITIONS

AND THEIR ROLE IN PROPERTIES MODELLING OF FIXTURE BRASSES

This aniele shows some of the results obtained in the studies on relatipns between chemical composition and the hard
inclusions occurrence infixture brass structure. These inclusions have strong influence on alloy properties such as plasticity,
hardness and machinability. Authors indicate the most active elements in creating such phases andpresent some interactions
between the alloy components. Additionally a selection of results obtained in thermal and derivative analysis are presented.
Possible relations between characteristic points ofTDA curves and the hard inclusions ąuantity were showed.
Keywords: casting, Cu alloy s, fixture brass, hard inclusions, crystallization.

Wprowadzenie jęto próbę określenia ścisłych zależności pomiędzy składem chemi-

cznym stopu a rodzajem i ilością pojawiających się w mikrostruktu-
Odlewnicze stopy miedzi z cynkiem stosowane na armaturę pod rze wydzieleń twardych,
względem wielkości produkcji stanowią drugą grupę stopów miedzi
(po miedzi przewodowej). Wykorzystuje sieje do produkcji arma- Badania
tury domowej i przemysłowej, zamków i innych elementów, przy
wytwarzaniu których wymagane są wysokie własności technologi-
Na
czne materiału (jak skrawalność czy lejność). Głównym przedstawi- Podstawie badań własnych i przeglądu bibliografii określono
cielem tej grupy stopów jest stop o składzie CuZn39Pb2. ™ P™tkow wchodzących w skład wydzieleń twardych. Ko-
,,, , j , , .: . ,, , , rzystając z układów podwo mych tych pierwiastków określono spo-
Wykorzy stanie do produkcji tego stopu materiałów wsadowych ,",,., . , ,.
, . , . . . , . , . śród nich najbardziej aktywne w tworzeniu faz międzymetalicznych,
zawierających pewne określone pierwiastki powoduje znaczne po- „. , j • • j • t , -, u
, . , , . , . Biorąc t o p o d uwagę oraz dominujący udział określonych pierwia-
gorszeme własności technologicznych stopu. Znacznie spada skra- ,., , J , . , , tl , l „. ., .,,
stkow ograniczono badania do czterech pierwiastków: Fe, Si, Ali P.
walnosc i odporność korozyjna, utrudnione jest również dokładne Zaprojektowano eksperyment aktywny, w którym zmienną był
wykończenie powierzchni, niezwykle ważne przy nakładaniu po- udzia}wymienionych pie
rwiastków, specjalnie dostosowany do zba-
włok (elementy armatury, klucze etc.). Dzieje się tak, ponieważ dania synergicznego wpływu
dodatków na strukturę i własności
w mikrostrukturze pojawiają się nowe składniki określane współ- stopu Całkowjty eksperyment składał się z 14 wytopów o zmien-

nym mianem twardych wydzieleń. Są to fazy międzymetaliczne nym

0 twardości znacznie przekraczającej twardość osnowy, oparte głównie
na związkach Fe, Si i Al, a także Mn, Cr, Ni i P [1-3]. Pierwiastki te
są wprowadzane jako dodatki technologiczne ułatwiające odlewanie
1 jako zanieczyszczenia ze wsadem.
W bibliografii można łatwo odnaleźć pozycje zajmujące się
określeniem składu twardych wydzieleń, ich identyfikacją i analizą
niektórych ich własności [1*4]. W przedstawionych badaniach pod-
składzie chemicznym, w których zawartość wprowadzonych
dodatków nie przekraczała ich ilości przewidzianych normą PN.
stop przygotowywany był ze składników czystych (Cu, Zn)
i stopów wstępnych (CuFe, CuSi, CuAl i CuP) w piecu indukcyjnym
zgodnie ze sztuką odlewniczą. Warunki termofizyczne dla wszy-
stkich wytopów utrzymywane były na stałym poziomie. Stop odle-
wano do form metalowych podgrzanych do temperatury 300 °C.
Metodę odlewania dobrano tak ze względu na warunki przemysłowe

Mgr inż. Marcin Kondracki. prof. dr inż. Józef Gawroński. dr hab. inż. Jan Szajnar prof. Polit. Śl. — Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny, Instytut
Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych. Zakład Odlewnictwa, Gliwice.

249

Rys. 1. Mikrostruktura armaturowego stopu CuZn zawierającego
liczne wydzielenia twarde (wskazane strzałkami); na tle jasnej
fazy P' ciemniejsze wydzielenia fazy a i wydzielenia twarde,
trawiono HNO3
Fig. l. Brass microstructure containing numerous hard inclusions
(pointed by arrows); on the light P' background the darker a phase
and the hard inclusions, HNO3 etched
i derywacyjnej. Metoda ATD była początkowo wprowadzana do
kontroli procesu krzepnięcia i krystalizacji żeliw, obecnie jest stoso-
wana do większości stopów odlewniczych.
Jak podano powyżej, wszystkie pojawiające się fazy powodują
powstanie efektów cieplnych na krzywych stygnięcia. Krystalizacja
armaturo wy ch stopów CuZnPb zawierających około 40 % Zn i 2 %
Pb obejmuje cztery główne efekty cieplne powiązane z następujący-
mi zmianami: krzepnięcie, przemiana P —> a + P, przemiana P —> P'
i krzepnięcie Pb. Wszystkie wymienione efekty cieplne mogą być
zarejestrowane przy pomocy analizy termicznej i derywacyjnej,
a parametry punktów charakterystycznych (temperatura, czas i war-
tość pochodnej po czasie w punktach charakterystycznych krzywych
stygnięcia i krystalizacji zarejestrowanych w ATD) mogą być użyte
do kontroli jakości stopu. Próby takie zostały wcześniej przeprowa-
dzone z powodzeniem przez autorów [1] i innych badaczy [7]. Po-
jawienie się w strukturze stopu nowej fazy (wydzieleń międzyme-
talicznych) wpływa z pewnością na proces krystalizacji i spowoduje
zakłócenie krzywych stygnięcia i krystalizacji. Parametry punktów
charakterystycznych powinny zatem być powiązane z ilością i ro-
dzajem pojawiających się faz.
Na rysunku 4 pokazano krzywe stygnięcia i krystalizacji dla
armaturowego stopu miedzi z cynkiem. Punkty charakterystyczne
w początkowym stadium krystalizacji oznaczono kolejnymi literami.
Fizyczna interpretacja poszczególnych punktów jest następują-
ca: A — początek krzepnięcia odlewu, B — maksymalny efekt
cieplny krzepnięcia odlewu (utożsamiany ze stabilnym punktem

stosowania armaturowych stopów CuZn (stos. na odlewy kokilowe).

Po wykonaniu odlewów pobierano próbkę do analizy mikrostru-
ktury obejmującej analizę ilościową i jakościową składników stru-
ktury oraz badanie składu chemicznego. Wyniki badań posłużyły
następnie do kompleksowej analizy statystycznej.

Wyniki

Mikrostruktura

Na rysunku l pokazano mikrostrukturę stopu CuZn a + P'

zawierającego dużą ilość wydzieleń twardych.
Występowanie wydzieleń twardych zaobserwowano we wszy-
stkich przeprowadzonych wytopach. Osnowa stopu zmieniała się
ze zmianą składu chemicznego z dwufazowej a + P' (typowej dla
tego stopu) na jednofazową P'. Główny wpływ miały tu krzem
i aluminium przy niskiej zawartości żelaza. Ich działanie w tym
zakresie było zgodne ze współczynnikami Guilleta [5]. Wprowadze-
nie fosforu zmieniło morfologię pojawiających się faz międzyme-
talicznych.

Analiza rentgenograficzna

W celu określenia składu wydzieleń twardych przeprowadzono

ich analizę rentgenograficzna dla wybranych wytopów. Analiza ta
wykazała, że wydzielenia te to głównie fazy międzymetaliczne Fe^Si,
oraz CuZny. Wyniki analizy dla takich wydzieleń przedstawiają
rysunki 2 i 3.
Wprowadzenie fosforu spowodowało powstanie, oprócz wy-
mienionych wydzieleń faz twardych o bardziej złożonym składzie
ZnKa
i morfologii. Wydzielenia te zawierały związki A1P, FeSi oraz tlenki FeLI CuKb
Al, P i Si. Występowanie takich faz stwierdzono również w odpo- FeLa

wiednich stopach (np. Al-P, Al-Si-P) [11]. 1.18 2.10 3-81 .88 8.88 9.88

Analiza termiczna i derywacyjna Rys. 2. Analiza rentgenograficzna wydzieleń twardych

Wszystkie powstające w trakcie krystalizacji fazy stanowią
źródła ciepła zakłócające proces oddawania ciepła. Poprzez rejestra-
cję zmian temperatury I jej pierwszej pochodnej po czasie w trakcie
stygnięcia stopu, można ocenić niektóre własności stopu oraz rodzaj
powstającej mikrostruktury. Jest to podstawa analizy termicznej
a — pole pomiarowe, b — analiza punktowa wydzielenia wskazanego
strzałką (udział % mas.: 71,15 Fe, 25,35 Si, 1,72 Cu, 1,17 Zn, 0,60 Al)
Fig. 2. Roentgenographic analysis of hard inclusions
a — measuring field, b — point analysis of the inclusion pointed
by arrow (% mas. content: 71.15 Fe, 25.35 Si, 1.72 Cu, 1.17 Zn, 0.60 Al)

250
 dych wydzieleń od parametrów punktów charakterystycznych bada-
no również wpływ składu chemicznego na położenie tych punktów.
— Udział procentowy twardych wydzieleń w funkcji wartości tem-
peratury w punktach charakterystycznych krzywych ATD

HI= 33,28 + 0,014 [TD] - 0,0572 [TF] - 0,0255 [TA -TC] (1)

wsp. korelacji R = 0,9914

— Temperatura w punkcie charakterystycznym A w funkcji składu
chemicznego

TA = 877,66 -29,698 [Si] + 81,821 [Fe] (2)

wsp. korelacji R = 0,822

Podsumowanie

Przeprowadzone badania pozwoliły ustalić zależności pomiędzy

składem chemicznym a ilością wydzieleń twardych pojawiających
się w mikrostrukturze stopu. Należy podkreślić, że mimo wprowa-
dzania ilości dodatków dopuszczalnych przez normę udział ilościo-
wy wydzieleń twardych znacznie przekraczał dopuszczalne warto-
ści. Wydzielenia międzymetaliczne zaobserwowano we wszystkich
przeprowadzonych wytopach. Zależności uzyskane dzięki analizie
statystycznej wyników wykazały wiodącą rolę żelaza w procesie

Fell
FeLa

t-88 ?_»»

Rys. 3. Analiza rentgenograficzna wydzieleń twardych

a — pole pomiarowe, b — analiza punktowa wydzielenia wskazanego
strzałką (udział % mas.: 59,61 Fe, 18,22 Si, 11,54 Cu, 10,23 Zn, 0,40 Al)
Czas, s
Fig. 3. Roentgenographic analysis of hard inclusions
a — measuring field, b — point analysis of the inclusion pointed Rys. 4. Krzywe ATD dla armaturowego stopu CuZn
by arrow (% mas. content: 59.61 Fe, 18.22 Si, 11.54 Cu, 10.23 Zn, 0.40 Al)
o osnowie dwufazowej, litery wyznaczają położenie punktów
charakterystycznych na krzywej krystalizacji
Fig. 4. Thermal and derivative analysis curves (cooling T(t)
likwidus dla danego stopu), C — koniec krzepnięcia odlewu, D — and crystallization dT/dt(t) curve) for fixture brass,
początek przemiany P —» a + (3, E — maksymalny efekt cieplny letters indicate the characteristic points
przemiany (3 —» a + P (stabilna temperatura przemiany (3 -ł a + P),
F — koniec przemiany P —> a + P. Kiedy skład chemiczny stopu
oraz warunki termofizyczne, w jakich zachodzi krystalizacja stopu
są odpowiednie dla jednofazowej osnowy stopu, krzywe ATD nieco
zmieniają swój kształt (brak punktów charakterystycznych D, E, F,
rysunek 5). Jak widać, analizę termiczną i derywacyjną można z po- o
wodzeniem wykorzystywać do kontroli rodzaju osnowy stopów
armaturowych [1] Dzieje się tak dlatego, że efekty cieplne pocho-
dzące od przemian fazowych osnowy są na tyle duże, że błąd spo-
wodowany przez układ pomiarowy ma niewielki wpływ na uzyski-
wane wyniki.

Statystyczna analiza wyników

Zarejestrowane przy pomocy analizy termicznej i derywacyjnej Czas, s

krzywe posłużyły do stworzenia zbioru danych obejmującego war-
tości parametrów punktów charakterystycznych. W celu określenia
ilości i morfologii twardych wydzieleń międzymetalicznych prze-
prowadzono dla każdego wytopu odpowiednią analizę ilościową.
Następnie metodą regresji krokowej określono zależności po-
między podanymi powyżej parametrami. Poniżej przedstawiono
niektóre z uzyskanych zależności. Oprócz zależności ilości twar-
Rys. 5. Krzywe ATD dla armaturowego stopu CuZn
o osnowie jednofazowej, litery wyznaczaj ą położenie punktów
charakterystycznych na krzywej krystalizacji
Fig. 5. Thermal and derivative analysis curves (cooling T(t)
and crystallization dT/dt(t) curve) for fixture brass with matrix
containing only p' phase, letters indicate the characteristic points

251
tworzenia wydzieleń twardych. Bardzo duży wpływ ujawnił również
fosfor. Udział wydzieleń twardych w funkcji zawartości fosforu
wykazał zależność liniową.
Opracowano zestaw współczynników wzajemnych oddziały-
wań pierwiastków w układach wieloskładnikowych (na bazie CuZn)
oraz ich aktywność w tworzeniu faz międzymetalicznych. Pozwolą
one tak opracować skład chemiczny stopu, by uzyskać jak najlepsze
własności odlewnicze przy odpowiedniej strukturze stopu (dopusz-
czalnej zawartości wydzieleń twardych). Badania w tym zakresie są
obecnie prowadzone w ramach pracy doktorskiej jednego z autorów.
Szczegółowy opis zależności pomiędzy określonymi pierwiastkami
zostanie zamieszczony w kolejnych publikacjach autorów.
Badania potwierdziły również poprawność opracowanej pod-
czas planowania eksperymentu tabeli aktywności wymienionych
dodatków.
Przedstawione wyniki pokazały, że fazy międzymetaliczne mają
znaczący wpływ na kształt krzywych ATD. Jak widać z równania
(1) udział wydzieleń twardych można wyrazić w funkcji temperatur
w punktach charakterystycznych D i F, które wyznaczają początek
i koniec przemiany P —> a + P. Może to oznaczać, że rodzaj osnowy
wpływa na ilość pojawiających się wydzieleń twardych. Jest to zgodne
z innymi wynikami w tym zakresie, które pokazują, że faza a ma
mniejszą zdolność do rozpuszczania zanieczyszczeń niż faza P.
Równanie (1) pokazuje również zależność udziału twardych wydzieleń
od temperatur zakresu krzepnięcia TA—TC. Wiążąc to z równaniem (2),
które pokazuje zależność temperatury początku krzepnięcia od składu
chemicznego można wnioskować, że fazy międzymetaliczne zawiera-
jące głównie Fe i Si mogą stanowić heterogeniczne zarodki krystalizacji.
Literatura
1. KondrackiM., GawrońskiJ., SzajnarJ., GrzelczakR., Podsiadlo K.:
Badanie procesu krystalizacji mosiądzu ołowiowego MO59 przy pomocy
ATD. Archiwum Odlewnictwa, PAN Katowice 2002.
2. Romankiewi.cz F., ReifW.: Badanie faz międzymetalicnych w mosią-
dzach ołowiowych. ATMiA 2001, vol. 21, nr l, KBM PAN, Poznań.
3. Kondracki M., Szajnar J.: Improvement of modification process of
some copper alloys. Slevarenstvi 2004, nr 9, Brno.
4. Multiauthor work. Development of lead free copper alloy castings:
mechanical properties, castability and machinability, World Foundry Con-
gress, 2004.
5. Adamski C., BonderekZ., Piwowarczyk T.: Mikrostruktury odlewni-
czych stopów miedzi i cynku. Wydaw. Śląsk, Katowice 1972.
6. Kondracki M., GawrońskiJ., SzajnarJ.: The alloy additions influence
on technological properties of fixture brasses. AMME 2003, Gliwice-Zako-
pane 2003.
I. Romankiewicz F.: Krzepnięcie miedzi i jej stopów. KNM PAN Po-
znań, Zielona Góra 1995.
8. Kondracki M., SzajnarJ.: Przydatność żelaza w procesie modyfikacji
czystej miedzi. Archiwum Odlewnictwa, Katowice 2004. t. 4, nr 14.
9. Kucharski M., Rzadkosz S.: Intensywność oddziaływania modyfika-
torów dla mosiądzu ołowiowego MO59. X Sympozjum Naukowe z Okazji
Dnia Odlewnika, ITiMO, AGH Kraków 1984.
10. Manheim R., ReifW., WeberG.: Untersuchung der Kornfeinung von
Kupfer-Zinn-Legierungen mit Zirconium und/oder Eisen. sowie ihres Ein-
flusses auf die mechanischen Eigenschaften, Giessereiforschung 40,1988.
I1. Hansen M., Anderko K.: Cstitution of binary alloys. McGraw-
-HillBook Co, New York 1958.

Rudy Metale R 50 2005 nr 5

UKD669.35'5:669.35'24:539.5:669-97:669-131
RYSZARD NOWOSIELSKI
PIOTR SAKIEWICZ
PAWEŁ GRAMATYKA

ZJAWISKO TEMPERATURY MINIMALNEJ PLASTYCZNOŚCI

W STOPACH CuZn4 ORAZ CuNi25

Szereg badań przeprowadzanych od wielu dziesięcioleci na wielu metalach i stopach w wielu ośrodkach badawczych na
całym świecie nie dał jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o przyczyną zjawiska spadku plastyczności metali podczas
przeróbki plastycznej w zakresie 0,3+0,6 Th, znanego m.in. jako efekt temperatury minimum plastyczności (TMP). Badania
nad wpływem heterogenicznych czynników na skalą tego zjawiska stały się jednym z kierunków prac prowadzonych na
Wydziale Mechanicznym Technologicznym Politechniki Śląskiej. Szeroki zakres dokonanych oraz wciąż realizowanych badań,
m.in. nad stopami miedzi; R. Nowosielski — mosiądze, P. Sakiewicz — miedzionikiel, W. Ozgowicz — brązy cynowe, a także
badania nad stalami R. Oleksiak, ma na celu określenie wpływu różnych czynników na zakres i poziom efektu TMP.
W niniejszym artykule autorzy ze względu na obszerność przeprowadzonych prac przedstawili tylko wybrane aspekty badań
przeprowadzonych na mosiądzu oraz miedzioniklu.
Słowa kluczowe: minimum plastyczności, miedzionikiel, mosiądz, niejednorodne odkształcenie, temperatura minimalnej
plastyczności.

Drhab. inż. Ryszard Nowosielski, prof. Polit. ŚL. mgrinż. Piotr Sakiewicz, drinż. Pawet Gramatyka— Politechnika Śląska. Wydział Mechaniczny Technologiczny. Instytut
Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych, Zakład Materiałów Nanokrystalicznych i Funkcjonalnych oraz Zrównoważonych Technologii Proekologicznych, Gliwice.

252
 THE PHENOMENA OF DUCTILITY MINIMUM TEMPERATURĘ
IN CuZn4 AND CuNi25

The phenomena of ductility minimum temperaturę (DMT), is one of the unexplained features ofmetals and their alloys,
observed as the effect ofmiddle temperaturę ductility decrease during high-temperature plastic deformation in the rangę of
0,3+0,6 Tm. Effect of Ductility Minimum Temperaturę is a common attribute ofmanypolycrystal metals and alloys, for example
copper and its alloys. This paper contain analyses of the Ductility Minimum Temperaturę effect in CuNi25 and CuZn4 alloys.
On the basis of high temperaturę ductility tests in CuZn4 and CuNi25 sample has beenfound a relation between microstructure,
grain size and effect of ductility minimum temperaturę (DMT). The non-homogeneous character of chemical composition
concentrating in areas of grain joints and cracks at high temperaturę has been investigated by linear and point Cu and Ni
analysis (EDS). Thisfact can be accepted as one of the reasons of non-homogeneous deformation and its location at DMT.
The deformation in temperatures approximating to beginning oftherrnal activated processes provoke superimpose ofrnany
„ inhomogeneities " causes local changes ofphysical and chemical material proprieties. It can be mąkę an assumption that in
micro scalę we have to deal with two materials with different properties and the process of deformation locates in smali space
on theirs joints. The stress level increasing andprovoke cracking between „hard" and „soft" places. The critical levels of
stress concentration in whole volume of sample cause decrease of ductility and destruction of material
Keywords: hot ductility, non-uniform deformation, brass, cupronickel, ductility minimum temperaturę (DMT).

Wprowadzenie wpływ na plastyczność materiałów. Z analizy literaturowej wynika,

że efekt TMP został wielokrotnie odnotowany zarówno dla mosią-
Jednym z niewyjaśnionych zjawisk obserwowanych podczas dzów [15-21] jak i miedzioniklu [22-^25].
wysokotemperaturowej przeróbki plastycznej metali jest wielokrot- W niniejszym artykule, tak jak w opracowaniach dotyczących
nie stwierdzone w literaturze obniżenie plastyczności w przejścio- innych metali, zbadano wpływ prędkości odkształcenia [26-^29] na
wym zakresie temperatury podwyższonej [l, 2]. Szereg badań wy- poziom i zakres efektu TMP, oraz jak w badaniach [30^-31] struktury
kazał, że efekt ten jest wspólną cechą wielu metali i stopów m.in. i wielkości ziarna na obniżoną plastyczność w podwyższonych tem-
stopów aluminium [3], miedzi [4-^-10], oraz stali [l l-s-14]. peraturach.
Efekt temperatury minimum plastyczności jest w literaturze spo- „Ząbkowanie" granic ziaren odnotowane w wielu metalach i sto-
tykany także pod nazwami; ciągliwość na gorąco, kruchość na pach, m.in. stopach miedzi [32-^-33], a tłumaczone jako lokalne
gorąco, pośredniotemperaturowy spadek plastyczności itp. dążenie do absorpcji dyslokacji podczas odkształcenia w podwyż-
Przebieg procesu odkształcenia plastycznego w zakresie 0,3-K),6 szonych temperaturach. Skłoniło to autorów do przyjrzenia się ewen-
temperatury homologicznej jest ściśle związany z mnogością czyn- tualnemu zachodzeniu powyższego zjawiska i jego wpływu na efekt
ników mających wpływ na zachodzenie i przebieg zjawiska obniżo- TMP podczas wysokotemperaturowej próby rozciągania.
nej plastyczności, dlatego też w swej istocie oraz ze względu na Zaobserwowane w badaniach nad wieloma stopami zmiany
złożoność i niejednorodność występujących procesów wyjaśnienie składu chemicznego [34-^35] w obszarach przygranicznych podczas
przyczyn efektu TMP jest tak skomplikowane. wygrzewania w podwyższonych temperaturach stały się inspiracją
Zależnie od warunków oraz sposobu odkształcania (walcowanie, do odnotowania podobnych procesów podczas przeprowadzonych
rozciąganie, kucie, wyciskanie skręcanie, ściskanie, prasowanie itp.) próbach wysokotemperaturowego rozciągania.
można zauważyć różny poziom plastyczności oraz różny zakres Dla porównania z wynikami prac [22, 23, 36] przeprowadzono
temperaturowy występowania tego zjawiska. W różnych metalach także analizę porównawczą przełomów próbek zerwanych w róż-
można zidentyfikować różne mechanizmy odpowiedzialne za obni- nych temperaturach.
żenie plastyczności w temperaturach podwyższonych, wśród czyn-
ników wpływających na zakres i poziom występowania efektu TMP Przebieg badań
zidentyfikowano m.in.: prędkość odkształcenia, niejednorodny prze-
Prezentowane badania przeprowadzono na mosiądzu CuZn4
bieg samego procesu odkształcenia, niejednorodność składu chemi-
oraz miedzioniklu CuNi25 o składzie chemicznym przedstawionym
cznego, występowanie i segregację zanieczyszczeń na granicach
w tablicy 1.
ziaren, aktywowane cieplnie dynamiczne przemiany wewnątrzmate-
Mosiądz wytapiano w indukcyjnym piecu tyglowym w tyglach
riałowe, przemiany fazowe, poślizg po granicach ziaren, wielkość
ceramicznych zawierających powyżej 50 % SiC, a następnie odle-
ziarna, niejednorodność geometryczna, różnice w gęstości występo-
wania wad budowy krystalicznej, temperatura odkształcenia i jej Tablica l
lokalne zmiany, rodzaj środowiska, w jakim zachodzi proces od-
kształcenia. Skład chemiczny badanych stopów w % mas.
Różnorodność składu chemicznego badanych materiałów oraz Table l
historii technologicznej, różne procedury oraz warunki eksperymen-
Chemical composition of the investigated cupronickel (mas. %)
tu, uniemożliwiają odtworzenia każdorazowo warunków identycz-
nego eksperymentu, co stanowi jedną z przyczyn utrudniających
wyjaśnienie natury efektu TMP. Stop Zn Si Fe Pb Sn S p
Cu
Autorzy ze względu na szerokie zastosowanie w przemyśle wy- CuZn4 4,2 0,014 0,010 0,005 0,001 0,006 0,002 reszta
brali do przeprowadzonych badań stopy miedzi z cynkiem; CuZn4
oraz miedzi z niklem CuNi25. Dodatkową własnością analizowa- Cu Ni Mn Fe Co reszta — —
nych stopów, na którą zwrócona uwagę, jest brak przemian fazowych
CuNi25 74.1 25,5 0,247 0,089 0,003 0,006 — —
w pełnym zakresie temperaturowym mających w innych stopach

253
wano w zakresie 1000+1 100 °C do wlewnic, z których otrzymano Wyniki badań i ich omówienie
wlewki o wymiarach 0 125+350 mm. Przez wyciskanie na prasach
hydraulicznych w temperaturze od 800+900 °C uzyskano pręty o śred- Wyniki przeprowadzonych prób rozciągania zarówno dla mo-
nicy 20 mm, które następnie przeciągano na zimno na wymiar 015 mm. siądzów jak i miedzioniklu potwierdzają występowanie zjawiska
Dla zróżnicowania wielkości ziarna w próbkach część prętów wyża- temperatury minimalnej plastyczności.
rzano w temperaturze 800 °C przez 2+3 godziny uzyskując materiał Próby rozciągania mosiądzu CuZn4 przeprowadzone w tempe-
gruboziarnisty o średniej średnicy ziarna 229 urn. Drugą część prętów raturze podwyższonej wykazują, że TMP występuje we wszystkich
wyżarzano w temperaturze 400 °C przez 0,5 do l godz. otrzymując analizowanych przypadkach niezależnie od wyjściowej wielkości
1/
stop drobnoziarnisty o średniej średnicy ziarna 22 mn (tabl. 2). ziarna i zastosowanej szybkości odkształcania (rys. 1+4). Dla więk-
Badany stop CuNi25 otrzymano w formie 600 kg wlewka odle- szej wyjściowej wielkości ziarna (229 |^m) zakres TMP mieści się
wanego grawitacyjnie, który poddano procesowi wstępnego walco- w zakresie 450+600 °C, a dla mniejszej wielkości ziarna (22 \juri)
wania, następnie wycięto z niego prostopadłościan o wymiarach w zakresie 450+700 °C. Zależność TMP od szybkości odkształcania
250 x 400 x 600 mm. Za pomocą manipulatora przemysłowego kilka- dla większej wielkości ziarna wykazuje tendencję wzrostową wraz
krotnie przekuto fragmenty wlewka w temperaturze 900+1 100 °C, ze wzrostem szybkości odkształcania I wynosi 480+540 °C dla szybko-
3 1 2 1
na pręty o średnicy o 17-5-19 mm, które przeciągnięto na zimno na ści^ • 10~ s' ido ok. 620 °C dla szybkości l ,65 x 10 s" (rys. 1-3).
pręty o średnicy o 15 mm. W celu zróżnicowania wielkości ziarna Natomiast dlamniejszej wyjściowej wielkości ziarnanajniższąTMP
1 1
materiał podzielono na trzy serie, które poddano obróbce cieplnej stwierdzono dla szybkości odkształcania 4,2 • 10" s" — 500 °C
w 800 °C przez 0,5 oraz 8 godz. i 1000 °C przez 8 godz. W wyniku (rys. 2+4).
1
czego uzyskano dwie serie z regularną wielkością ' i strukturą ziarna Przebieg krzywych przeważenia i wydłużenia stopu CuNi25
o rozmiarze wynoszącym odpowiednio 50 i 150 ^m. Natomiast stru- (rys. 5+8) wykazuje zachodzenie zjawiska TMP w zakresie
ktura ziarna w serii próbek wygrzewanych w wyższej temperaturze 400+650 °C. Minimum plastyczności w zakresie zachodzenia efektu
charakteryzuje się nieregularnymi ziarnami o wielkości wahającej
się od 200 |im do nawet 1500 |J,m, przy czym średnia wielkość1'
ziarna wynosiła 400 jxm (tabl. 2).
Próbki o kształcie i wymiarach zgodnych z [21] poddano wysoko-
temperaturowej próbie rozciągania na maszynie wytrzymałościowej
INSTRON 1195, prędkości odkształcenia podano w tablicy 3, po
odkształceniu część próbek dla zachowania struktury była chłodzona
w wodzie.
Zakres temperatury statycznej próby rozciągania zawierał się
w przedziale: 20+1000 °C dla miedzioniklu oraz 300+900 °C dla
mosiądzu. W badaniach na każdy punkt pomiarowy przypadało 5
próbek, wstępnie przyjęty interwał temperatury wynosił 50 °C, po
ustaleniu zakresu temperaturowego efektu dla uściślenia przebiegu
krzywych przewężenia i wydłużenia w zakresie TMP przedział
200 4OO 60O 80O
zmniejszono do 25 °C. Temperatura próby,"C
Obserwację struktury zgladów metalograficznych badanych próbek
przeprowadzono na mikroskopie świetlnym oraz skaningowym w za- Rys. 1. Zależność przewężenia od temperatury rozciągania stopu
kresie powiększeń 5+3000x, badania fraktograficzne przełomów po CuZn4 o wielkości ziarna 22 ^im rozciąganego z szybkością
zerwaniu przeprowadzono na mikroskopie skaningowym. Dokona- odkształcania
no także ilościową punktową oraz liniową analizę składu chemicz-
1—4,2- l O"3 s"1, 2— 4,2- l O"1 s"1, 3 — 0,85 • 101 s"1, 4 — 1,65- If^s' 1
nego za pomocą mikroanałizatora rentgenowskiego JCXA 733 firmy
JEOL.
Fig. 1. Reduction of area versus test temperaturę for CuZn4 alloy,
Tablica 2 with grain size 22 |^m, after deformation with strain rates
Średnia wielkości ziarna badanych stopów 4.2- ICTs , 2 — 4.2- 10"' s , 3 — 0.85 • 101 s',4— 1.65 • l(rs

Table 2
Average grain size in CuNi25

Stop CuNi25 CuZn4

Średni a wielkość 50|im 22 |im

ziarna 150 urn 229 pim
400 ^m —

Tablica 3
Prędkości odkształcania badanych stopów 200 40O 600 800 1000
Table 3 Temperatura próby,°C
The strain rates of deformation
Rys. 2. Zależność przewężenia od temperatury rozciągania stopu
Stop Prędkości odkształcenia CuZn4 o wielkości ziarna 229 jxm rozciąganego z szybkością
odkształcania
1 1
CuZn4 4,2 • 10~4 s"1 4,2 • KT1 3 s~' 0,85 • 10 s"1 1,65- 102s~'
3 1
1 — 4,2' l (T* s , 2 — 4,2- 10~'s , 3 — 0,85 • 10's'1,4— 1,65- 1(T s'1
CuNi25 2,7 • KT s' 4,2 • 1CT s~' 2,7 • 10 ' s"
Fig. 2. Reduction of area versus test temperaturę for CuZn4 alloy,
with grain size 229 |^m, after deformation with strain rates
średnia średnica 1 — 4.2- l O'3 s'1, 2 — 4.2. lO~lś-l,3 — 0,S5'lO\srl,4—l.65' l O2 s'1

254
 50

400 425 450 475 500 525 550 575 600

Temperatura, °C
200 4OO SOO 8OO 1OOO
Temperatura próby,'C
Rys. 6. Wpływ różnych prędkości rozciągania na zależność
wydłużenia od temperatury rozciągania dla stopu CuNi25'
Rys. 3. Zależność wydłużenia od temperatury rozciągania stopu o wielkości ziarna 50 u.m
CuZn4 o wielkości ziarna 22 um rozciąganego z szybkością
Fig. 6. Elongation versus test temperaturę for CuNi25 alloy, with
odkształcania 4 !
1 l l l grain size 50 um, after deformation with strain rates 2.7 • 10"" s~
J —4,2 ]0^s- ,2—4,2-W~ s'\3 — 0.85-W s~ ,4—l,65- 3 1
4.2 -10- s's', 2.7-
Fig.3. Elongation versus test temperaturę for CuZn4 alloy, with
grain size 22 um, after deformation with strain rates 50
— 4.2- 10~3s~!,2 —4.2- 1CT1 s"1, 3 — 0.85- 101 s"1, 4— 1.65 • l O2 s"1

cu
'c
CU
St 30
X
CU

£ 20

10
400 425 450 475 500 525 550 575 600
Temperatura, °C

Rys. 7. Wpływ wielkości ziarna na zależność przewężenia

od temperatury rozciągania dla próbek ze stopu CuNi25
40O 6OO 8OO 1000 rozciąganych z prędkością 4,2 • 10~3 s"1
Temperatura próby, °C Fig. 7. Reduction of area versus test temperaturę for CuNi25 alloy,
with different grain size, deformation with strain rates: 4.2 • 1(T3 s"1
Rys.4. Zależność wydłużenia od temperatury rozciągania stopu
CuZn4 o wielkości ziarna 229 um rozciąganego z szybkością
odkształcania
1 — 4,2- W~3s~\2—4,2- KT1 s'1, 3 — 0,85- 101 s~',4—1,65 • 10V

Fig. 4. Elongation versus test temperaturę for CuZn4 alloy, with

grain size 229 um, after deformation with strain rates
1—4.2- 10~3s~',2— 4.2-Kr's' 1 , 3 — 0.85- 10! s"1, 4— 1.65 • l O2 s'1

Y S '—1 1 400 425 450 475 500 525 550 575 600
o"- \ \ //

(B
40
1k 1— H Temperatura, °C
ł V* ^ J

\
X
0)

Xi ^
J
Rys. 8. Wpływ wielkości ziarna na zależność wydłużenia
t v

k / od temperatury rozciągania dla próbek CuNi25

N 20 - *
Q_ ic - -f ^i
t j
k—i
^ rozciąganych z prędkością: 4,2 • 1CT3 s"1
* H •> ^
t
A

Fig. 8. Elongation yersus test temperaturę for CuNi25 alloy, with

3 1
400 425 450 475 500 525 550 575 6C different grain size, deformation with strain rates: 4.2 • icr s-

Temperatura, °C
Rys. 5. Wpływ różnych prędkości rozciągania na zależność
przewężenia od temperatury rozciągania dla stopu CuNi25
o wielkości ziarna 50 |J,m
Fig. 5. Reduction of area versus test temperaturę for CuNi25 alloy,
with grain size 50 u.m, after deformation with strain rates:
2.7 • 10~4 s"1, 4.2 • 10~3 s"1, 2.7 • 10"1 s"1
TMP przenosi się z 475 °C dla próbek o wielkości ziarna 50 ixm,
poprzez 500 °C dla 150 urn do 525 °C dla ziarna 400 um.
Statyczna próba rozciągania wykazała, że wraz ze wzrostem
wielkości ziarna poziom wydłużeniaprzyjmuje niższe wartości osią-
gając 27,2 % dla 50 um poprzez 23,45 % dla 150 (im oraz 15,24 %
dla próbek serii 400 |im.
Wpływ struktury badanego materiału nie ogranicza się tylko do

255
 „św ' .. •'
•H ' •
, 20Qum

Rys. 9. Struktura stopu CuNi25 o wielkości średniej ziarna Rys. 10. Struktura stopu CuNi25 o średniej wielkości ziarna
400 urn odkształconego w temperaturze 500 °C 150 (J.m odkształconego w temperaturze 650 °C
Fig. 9. The structure of CuNi25 alloy sample with grain size Fig. 10. The structure of CuNi25 alloy sample with grain size
400 jxm deformed in temperaturę 500 °C 150 |im deformed in temperaturę 650 °C

wielkości ziarna, musimy także zwrócić uwagę na przebieg procesu

odkształcenia w obszarach o niejednorodnym ziarnie. Dobrym przy-
kładem jest tu miedzionikiel, w próbkach serii o wielkości ziarna 400
jim zaobserwowano lokalizację pęknięć w obszarach styku obsza-
rów gruboziarnistych i drobnoziarnistych (rys. 9).
Obserwacje przeprowadzone na mosiądzu jak i miedzioniklu
za pomocą mikroskopu świetlnego we wszystkich seriach próbek
odkształconych w zakresie temperaturowym zachodzenia efektu TMP
wykazały lokalne występowanie zjawiska „ząbkowania". Zauważalne
jest tworzenie się całych ciągów ząbków na granicach niektórych
ziaren prowadzących do powstawania drobnych ziarenek (rys. 10+12).
Dostrzegalna jest obecność tych ziarenek na granicach ziaren
w miejscach występowania pęknięć. .10u r
Wytłumaczeniem tego zjawiska może być model McQueen-a
[32] związany z wyrównywaniem poziomu dyslokacji poprzez ab- Rys. 11. Struktura stopu CuZn4 o średniej wielkości ziarnu
sorpcję tychże po obu stronach granicy i wymuszoną tym miej scową 229 urn odkształconego w temperaturze 450 °C
mi gracją granic ziaren, co prowadzi do zmiany własności fizykoche-
Fig. 11. The structure of CuZn4 alloy sample with grain size
micznych obszarów granicznych.
229 |im deformed in temperaturę 450 °C
Za kolejną przy czynę wpływaj ącą na efekt temperatury minimal-
nej plastyczności można uznać niejednorodności składu chemicznego
materiału, szczególnie w strefach granicznych. W badaniach prze-
prowadzonych na miedzioniklu postanowiono więc dokładnie zbadać
skalę jej ewentualnego występowania. W artykule przedstawiono
wyniki analizy stężenia miedzi i niklu w obszarach przygranicznych
oraz w miejscach pęknięć umiejscowionych na granicach ziaren.
Przeprowadzona punktowa analiza składu chemicznego w próbkach
odkształcanych w zakresie TMP dokonana za pomocą mikroanali-
zatora rentgenowskiego dowiodła różnice w stężeniu miedzi i niklu
wahające się dla miedzi od 72,5 do 77 %, dla niklu 23 do 27,5 %.
Analiza kilkudziesięciu obszarów, na których występowały pęknię-
cia przy granicach ziaren wykazała, iż w 30 % przypadków można
zauważyć po dwóch stronach pęknięcia znaczące różnice zawartości
Cu i Ni (rys. 13). W obszarach granicznych różnice te wynosiły na
przestrzeni kilku mikrometrów nawet do 3 %. Wyniki badań punkto-
wych potwierdza liniowa analiza stężenia miedzi i niklu z widocz-
nym wzrostem po jednej ze stron granicy (rys. 14). Rys. 12. Struktura stopu CuZn4 o wielkości średniej ziarna
Za jedną z potencjalnych przyczyn występowania różnic w stężeniu
229 |im odkształconego w temperaturze 550 °C
pierwiastków można uznać procesy aktywowane cieplnie i procesy
Fig. 12. The structure of CuZn4 alloy sample with grain size
dyfuzyjne np. DIR2/, a w szczególności zjawisko DIGM-a3/, prowa-
229 jj,m deformed in temperaturę 550 °C
dzące do dyfuzyjnej migracji określonych segmentów granic i towa-
rzyszącej temu procesowi zmianie składu chemicznego obszarów
granicznych powodującej przy odpowiednim poziomie naprężenia nościach fizykochemicznych. Według [34, 38] przy zachowaniu
powstawanie pęknięć na granicy dwóch obszarów o różnych włas- odpowiednich warunków prowadzi także do powstawania nowych
ziarenek na granicach ziaren, co można interpretować podobnie jak
" DIR — Diffusion Induced Recrystallization przy zjawisku „ząbkowania".
DIGM — Diffusion Induced Grain Boundary Migration Przeprowadzona analiza przełomów zerwanych próbek wykaza-

256
 Cu-7410%
Cu-74.71% l ...10. urn..
Rys. 13. Punktowa analiza składu chemicznego stopu CuNi25
o średniej wielkości ziarna 50 j^m odkształconego
w temperaturze 500 °C
Fig. 13. The structure of CuNi25 alloy sample with grain size
50 |im deformed in temperaturę 500 °C, with yisible point
Cu analysis of concentration
Rys. 14. Liniowa analiza składu chemicznego stopu CuNi25
o średniej wielkości ziarna 50 (j,m odkształconego
w temperaturze 500 °C
Fig. 14. The structure of CuNi25 with grain size 50 |xm
deformed in temperaturę 500 °C, with visible linear Cu analysis
of concentration
ła, iż poniżej i powyżej zakresu zjawiska TMP przełomy mają cha-
rakter transkrystaliczny, natomiast w zakresie temperaturowym za-
chodzenia efektu widoczne jest pojawienie się przełomów między-
krystalicznych wykazujących obszary zarówno kruche jak i plastyczne
(rys. 15).
Równoczesna obecność takich obszarów może świadczyć
o występowaniu procesów odpowiedzialnych za wzrost kruchości
materiału z różnym natężeniem w różnych strefach materiału. Takie
zachowanie się materiału może być kolejną poszlaką mówiącą o słu-
szności hipotezy niejednorodnego odkształcenia.
Wnioski
Różnice wielkość ziarna oraz prędkość odkształcenia, różnice
geometryczne struktury materiału, różnice w stężenia pierwiastków,
heterogeniczność (co do lokalizacji i temperatury) dynamicznych
procesów wewnątrzmateriałowych są czynnikami odpowiedzialny-
Rys. 15. Struktura przełomu stopu CuNi25 o średniej wielkości
ziarna 50 |im rozciąganego w temperaturze 550 °C
Fig. 15. The fracture structure of CuNi25 with grain size 50 (im
deformed in temperaturę 550 °C, with yisible linear Cu
and point Cu and Ni analysis of concentration
mi za wymiar zachodzenia efektu Temperatury Minimalnej Plasty-
czności.
Odkształcanie w zakresie temperatury zbliżonej do temperatury
początku funkcjonowania procesów aktywowanych cieplnie powo-
duje nakładanie się na siebie wielu niejednorodność! prowokujących
powstawanie lokalnych zmian właściwości fizykochemicznych ma-
teriału. Można przyjąć, że mamy tu do czynienia w skali mikro
z dwoma materiałami o różnych właściwościach fizykochemicz-
nych. Prowadzi to do lokalizacji procesu odkształcenia w małej
objętości materii nagranicy tych obszarów, na skutek czego powstają
pęknięcia w strefach granicznych pomiędzy obszarami „miękkimi",
a obszarami „twardymi", które przy danym poziomie naprężenia nie
odkształcają się. Pewien krytyczny poziom koncentracji naprężeń
w całej objętości materiału prowadzi do zarodkowania oraz wzrostu
mikropęknięć i zniszczenia materiału. Podczas procesu odkształce-
nia w przejściowej temperaturze następuje wzrost poziomu niejedno-
rodności, generowany przez wyżej wymienione czynniki, prowa-
dząc do zwiększonej koncentracji naprężeń, powodując w efekcie
zmniejszenie plastyczności. Wraz ze wzrostem temperatury więcej
obszarów może podlegać działaniu procesów aktywowanych ciepl-
nie, co przy odpowiednio wysokiej temperaturze umożliwiarelaksa-
cję naprężeń w prawie całej objętości próbki prowadząc do zwię-
kszenia plastyczności materiału [37].
Przeprowadzane badania dotyczące ząbkowania oraz efektu
DIGM-a, dotyczyły materiałów wygrzewanych w stanie statycznym,
możemy więc wysunąć podejrzenie, iż podczas procesu odkształcenia
plastycznego mogą zachodzić w materiale każde z tych zjawisk
pojedynczo lub oba razem. Równoczesne połączenie tych mechani-
zmów prowadzi do nakładania się w różnych jego obszarach, m.in.
tych niejednorodność! prowadząc do makroskopowo obserwowane-
go spadku plastyczności.
Słuszne więc wydaje się zaproponowanie dla obu tych stopów,
jako wytłumaczenia efektu TMP, hipotezy niejednorodnego od-
kształcenia popartej modelem miejsc „miękkich" i „twardych" sym-
bolizującym w jednym jak i drugim przypadku obszarach o jako-
ściowo różnych właściwościach fizykochemicznych.
Na podstawie obserwacji oraz analizy wszystkich czynników
mających wpływ na proces odkształcenia plastycznego w zakresie
TMP, można przyjąć model tzw. miejsc „miękkich" i „twardych"
będący próbą wizualizacji hipotezy niejednorodnego odkształcenia.
Miarą niejednorodności odkształcenia może być stosunek objętości
obszarów, w których odkształcenie plastyczne przebiega (obszary
miękkie) przy określonym poziomie naprężenia, do całkowitej obję-
tości próbki. Pełna analiza tej hipotezy została przedstawiona w pra-
cach [21, 39].
257
 Literatura
1. MohamedZ.: Materials Science & Engineering, 2001.
2. TaleffE. M.: JoM January 1999, s. 33.
3. Porr W. C.: Dissertation Abstract International 1993, nr 8, s. 58.
4. Vpthegrove C., Burghoff H. L: ASTM Special Publication 181
Philadelphia 1956.
5. Wagh A. S., Ezegbunam L. N.: Scripta Met., 1984, t. 18, s. 933.
6. Yamagata H., humi O.: J. Japan Inst. Metals, 1978, t. 42, s. 1012.
7. humi O.: Buli. Japan Inst. Metal., 1979, t. 18, s. 15.
8. Ohmori M., Sakakibara Y., Kaneko K., Yoshinga Y.: J. Japan Inst.
Metals, 1976, t. 40, s. 802.
9. Igata N., Sato S., Monmoto T., Ogura T.: J. Japan Cooper Brass Res.
Assoc., 1978, t. 17, s. 156.
10. Igata N., Miyahara K., Tanaka K.: Trans. JIM, 1979, t. 20, s. 345.
\\.CepedaL. W.,Rodriguez-IbabeJ.M., UrcolaJ. J.:Zft.Metallkunde,
1992,1.83, nr 11, s. 801.
12. Georg E. P., Pope Sklenicka D. P.: V Conf. Proc. — Clean Steel
Technology, Illinois, 2+5 Nov 1992, s. 17.
13. Korni J. /., Kyrolainen A. J., Karjalainen L. P., Sutala N. J.: Conf.
Proc. Stainless Steels '91, Chiba, Japan 1991, t. 2, s. 807.
14. Piwek N., Kolan C., Lis A. K.: Szkoia Inżynierii Materiałowej (mat.
konfer.), Kraków - Krynica 2004, s. 125+129.
15. Nowosielski R.: Proc. of the 4th Inter. Conf. Advancedin Materials
and Processing Technologies KualaLumpur, Maleysja, 24+28 August 1998,
s. 113.
16. Ohmori M., Wakasa K., Yoshinga Y.: J. Japan Inst. Metals, 1973,
L 37, nr 11, s. 1188.
17. Yamagata H., humi O.: J. Japan Inst. Metals, 1978, t. 43, s. 209.
18. Muto A., Goto S., Tagami M., Aso S.: 1. Japan Inst. Metals, 1994,
t. 58, s. 146.
19. Muto A., Goto S., Tagami M., Aso S.: J. Japan Inst. Metals, 1995,
t. 59, s. 23.
258
20. Upthegrove C., Burghoff H. L: ASTM Special Technical Publica-
tion No. 181, Philadelphia 1956.
21. Nowosielski R.: Mechanika (135), Wydaw. Polit. Śl. Gliwice 2000.
22. Chubb J. P., BilinghamJ.: Metals Tech. 1978, s. 100.
23. Chubb J. P., BilinghamJ., Hancock P., Dimbylow C.: JOM, March
1978,s.21.
24. FelberbaumL, RossollA., MortensenA.: Materials from Swissmelal 2001.
25. Wierzbiński S.: Book of AGH Kraków, Metalurgia i Odlewnictwo
1997, nr 147.
26. Yamagata H., humi O.: J. Japan Inst. Metals, 1978, t. 42, s. 1012.
27. Muto A., Goto S., Tagami M., Aso S.: J. Japan Inst. Metals, 1994,
t. 58, s. 146.
28. Norstrom L., Johanson B.: Scan. J. Metallurgy, 1982, t. 11, nr 3,
s. 139.
29. Darsouni A., Bouzabata B., Moutlaillet F.: Journal de Phisique,
1995, t. 5, nr 7, s. 347.
30. AdamczykJ.: Metaloznawstwo teoretyczne. Cz. 3, Własności me-
chaniczne, Gliwice 1989.
3\.MuckerjeeA. K., BirdJ. E., Dom J. E.: Trans. ASM., 1969, t. 62, s. 155.
32. McQueen H. J., Ryan N. D., Konopleva E. D., Xia X.: Canadian
Metallurgical Quarterly, 1995, t. 34, nr 3, s. 219+229.
33. Ceni E., Evangelista E., McQueen H. J.: Materials Science Engineering,
A 234+236, 1997, s. 373+377.
34. King A. H., Harris K. E.: Canadian Metallurgical Quarterly 1995,
s. 155+163.
35. Butrymowicz D. B., Picconr T. J., Manning J. R., Newbury D. E.:
Metalography, 1983, t. 16, s. 349.
36. Ozgowicz W.: Zesz. Nauk. Wydaw. Polit. Śl. Gliwice 2004.
37. Briickner W., Weihnacht V.: Journal of Applied Physics 1999, nr 7,
s. 85.
38. Pann J. D., Balludi R. W.: Acta Metali. 1982, t. 30, s. 861.
39. Nowosielski R., Sakiewicz P., Gramatyka P.: Rudy Metale 2005,
t. 50, nr l, s. 16+20.
Redakcja
JAROSŁAW KONIECZNY Rudy Metale R 50 2005 nr 5
UKD 669.018.9:669.225:621.762:620.18:669.017
LESZEK A. DOBRZAŃSKI
RYSZARD NOWOSIELSKI
JERZY WYSŁOCKI
ANNA PRZYBYŁ

STRUKTURA l WŁASNOŚCI MAGNETYCZNIE

MIĘKKICH MATERIAŁÓW KOMPOZYTOWYCH
Z NANOKRYSTALICZNYMI PROSZKAMI STOPÓW KOBALTU

W artykule porównano własności magnetyczne oraz mechaniczne toroidalnych rdzeni magnetycznie miękkich o osnowie
polimerowej wzmacnianych nanokrystalicznymi proszkami stopów kobaltu. Proszki otrzymano w procesie wysokoenergetycz-
nego mielenia amorficznej taśmy na osnowie kobaltu Co6SFe4MojSij3 5B13 5 wyżarzonej izotermicznie w atmosferze argonu
przed mieleniem. Uzyskane wyniki porównano z własnościami magnetycznymi toroidalnych rdzeni wytworzonych z litych taśm.
Ponadto przedstawiono wpływ warunków procesu wysokoenergetycznego mielenia na własności magnetycznie miękkie
materiału proszkowego oraz wpływ udziału silikonowej osnowy na własności magnetyczne i mechaniczne rdzeni kompozyto-
wych.
Słowa kluczowe: szkła metaliczne, nanokrystalizacja, materiały proszkowe, nanokompozyty, proces wysokoenergetycznego
mielenia.

STRUCTURE AND PROPERTIES OF SOFT MAGNETIC COMPOSITES

WITH COBALT NANOCRYSTALLINE POWDERS

Magnetic and mechanical properties are compared in the paper ofthe toroidal magnetically soft cores with the polymer
matrix reinforced with the nanocrystalline powdersfrom cobalt alloys. The powders were obtained in the high energy milling
ofthe Co6SFe4MO]Sij3 5B13 5amorphous ribbon with the cobalt matrix isothermally annealed in the argon atmosphere before
milling. The results obtained were compared with the magnetic properties ofthe toroidal cores fabricated from the solid
ribbons. Moreover, the high energy milling process conditions effect on the soft magnetic properties ofthe powder materiał
is presented, as well as the influence ofthe silicon matrix fraction on magnetic and mechanical properties ofthe composite
cores.
The compressed Co77Sijj ^Bjj 5 powder compared to the loosely poured powder is characteristic of the higher saturation
induction BS = 0.94 T. The lowest value ofthe saturation induction is demonstrated by the compressed powder annealed at
the temperaturę of 560 °C. It is also characteristic ofthe highest value ofthe coercion field H^ = 31497.
Particles ofthe Co6SFe4MojSi]3 5B,3 5 powder are distributed evenly in the composite in the entire polymer matrix with the
higher fraction ofthe reinforcement materiał in the composite; whereas, with the reduction of the p ów der fraction, local clusters
ofthe metallic powder occur.
Composites with the silicone polymer matrix are characteristic ofthe increase of saturation induction BS and coercion field
HC along with the increase ofthe mass portion ofthe Co68Fe4MojSij3 =B1S 5 powder in the composite. Tensile strength MPa
and elongation E decrease with the mass portion increase ofthe metallic powder; whereas, the Young 's modulus and average
modulus E grow with the mass portion ofthe powder. The static compression test results confirm that along with the growing
Co68Fe4MojSi,j 5B]3 5 powder portion, the ultimate tensile strength UTS increases and elongation e decreases.
Keywords: metallic glasses, powder materials, nanocomposites, nanocrystallization, high-energy bali milling process.

Wstęp ścią odkształcenia plastycznego. Obserwowane w szkłach przejście

Pierwsze doniesienia o wytworzeniu amorficznych materiałów
metalicznych pojawiły się już w 1946 r. [1]. Obecnie szkła metali-
czne wytwarzane są powszechnie metodą odlewania ciekłej strugi
metalu na wirujący miedziany bęben (melt spining). Charakteryzują
się oprócz bardzo dobrych własności magnetycznie miękkich bardzo
dużą wytrzymałością na rozciąganie (do 3600 MPa) oraz możliwo-
ze stanu plastycznego w kruchy wynika z segregacji fazowej wystę-
pującej w podwyższonej temperaturze [2].
Materiały nanokrystaliczne charakteryzują się odmiennymi
własnościami magnetycznymi i mechanicznymi w porównaniu do
ich klasycznych odpowiedników. Zmniejszenie średnicy ziarn stopu
czystej miedzi do 50 nm powoduje dwukrotny wzrost twardości,
natomiast zmniejszenie średnicy ziarn do 6 nm powoduje pięciokrot-

Drini Jarostaw Konieczny, drh.c.prof. zw. dr hab. inż. Leszek A. Dobrzański, dr hab. inż. Ryszard Nowosielski, prof. Polit. Śl. —Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny
Technologiczny, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych, Gliwice, dr hab. inż- Jerzy Wysłocki prof. Polit. Częstochowskiej, dr inż. Anna Przybyl — Politechnika
Częstochowska, Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej, Instytut Fizyki, Zakład Teorii i Technologii Magnesów, Częstochowa.

259
ny wzrost twardości. Obserwacje na mikroskopie transmisyjnym
wykazują, że izolowane klastry i ziarna nanokrystalicznych materia-
łów nie zawierają dyslokacji. Materiały metalowe o strukturze nano-
krystalicznej pozbawione licznych dyslokacji zdolnych do przemie-
szczania się mają znacznie większą wytrzymałość, niż ich klasyczne
odpowiedniki [3].
Materiały nanokrystaliczne wykazują odmienne w porównaniu
do materiałów konwencjonalnych własności magnetycznie miękkie,
do których należą przede wszystkim: wysoka magnetyzacja nasyce-
nia Bs, niska wartość pola koercji Hc, wysoka przenikalność mag-
netyczna n, bardzo małe wartości magnetostrykcji Xs bliskie zeru i
wreszcie bardzo małe straty na przemagnesowanie. Część tych stopów
(HITPERM) charakteryzuje względnie duża rezystywność [4*11].
Własności te spowodowane są głównie wielkością wytworzonych
ziarn znacznie mniejszą od długości korelacji dla ferromagnetycz-
nych oddziaływań wymiennych [12].
Z tych powodów taśmy amorficzne i nanokrystaliczne są obie-
ktem wnikliwych badań naukowych na całym świecie od ponad 20
lat [13*19]. Jednak komercyjne zastosowanie tych materiałów ogra-
niczone jest ze względu na możliwość budowy rdzeni o kształcie
toroidalnym, wynikającym z metody otrzymywania amorficznych
i nanokrystalicznych taśm.
Alternatywę dl a tych materiałów stanowi materiał kompozytowy
o polimerowej osnowie wzmacniany amorficznymi lub nanokrystali-
cznymi cząstkami otrzymywanymi w procesie wysokoenergetycz-
nego mielenia taśm amorficznych lub w procesie mechanicznej syn-
tezy. Rozwiązanie takie spotyka się z trudnościami, ponieważ czą-
stki o stosunku długości / do średnicy d równym (bądź zbliżonym)
do jedności silnie narażone są na zjawisko odmagnesowania. Dodat-
kowo, w przypadku bardzo małych cząstek, poniżej l jim może
występować zjawisko superparamagnetyzmu. Oba te zjawiska obni-
żają własności magnetycznie miękkie uzyskiwanych kompozytów.
Niemniej, oprócz konwencjonalnych metod obróbki cieplnej i ob-
róbki cieplnej w polu magnetycznym, przez dobór i selekcję ziarn
proszku pod względem ich wielkości oraz przez dobór udziału
masowego polimerowej osnowy, możliwajest regulacja (w pewnym
zakresie) własności magnetycznych i mechanicznych materiałów
kompozytowych.
Ponadto materiały kompozytowe w zależności od stosowanego
lepiszcza charakteryzują się zdecydowanie różnymi własnościami
mechanicznymi niż taśmy amorficzne i nanokrystaliczne.
Celem niniejszego artykułu jest zbadanie wpływu parametrów
procesu wysokoenergetycznego mielenia oraz wygrzewania izoter-
micznego na strukturę i własności magnetyczne proszkowego mate-
riału nanokry stalicznego, otrzymanego ze szkła metalicznego w wy-
niku wysokoenergetycznego mielenia, oraz zbadanie wpływu udziału
polimerowej osnowy na własności wytworzony chnanokompozytów
z osnową silikonową zawierającą wybrany materiał proszkowy o wy-
maganych własnościach fizycznych.
Metodyka badań
Badania wykonano na próbkach ze szkła metalicznego
CojySijj^Bjj^ i Co 68 Fe 4 MojSi 135 B ]35 w postaci taśmy o grubości
0,026 mm i szerokości 10,2 mm. Obróbkę cieplną taśmy amorfi-
cznej przeprowadzono w oporowym piecu elektrycznym komoro-
wym firmy Thermolyne typu F6020C.
Mielenie taśm w stanie „as ąuenched" wykonano przy użyciu
wysokoenergetycznego młynka 8000 SPEX CertiPrep Mixer/Mill,
stosując czas operacji 5, 10, 15, 20, 25, 40, 60 i 80 godz. Stosunek
masowy mielników do rozdrabnianego materiału wynosi 15:1. Wy-
grzewanie izotermiczne proszków przeprowadzono w zakresie tem-
peratury 300*600 °C ze stopniowaniem co 100 °C w atmosferze
argonu.
Zmiany struktury towarzyszące nanokrystalizacji cieplnej oraz
mechanicznej przeprowadzono przez obserwację cienkich folii
w mikroskopie elektronowym prześwietleniowym JOEL 200CX,
przy napięciu przyspieszającym 200 kV, wyposażonym w spektro-
metr rozproszonego promieniowania rentgenowskiego EDS LINK
260
ISIS firmy Oxford oraz w transmisyjnym mikroskopie elektrono-
wym TESLA BS 540 przy napięciu przyspieszającym 120 kV.
Badania przeprowadzono w polu jasnym oraz ciemnym przy powię-
kszeniach w zakresie 30 000 do 150 000 razy.
Obserwacje mikroskopowe przeprowadzono w elektronowym
mikroskopie skaningowym OPTON DSM 940.
Badania własności magnetycznych toroidalnych rdzeni wykona-
nych z taśm przeprowadzono na urządzeniu FERROMETR-1 oraz
za pomocą programu komputerowego do obsługi tego urządzenia.
Badania własności magnetycznych nanokrystalicznych proszków
przeprowadzono na Yibrating Sample Magnetometer VSM model
7307 firmy Lakę Shore.
Wielkość krystalitów wyznaczono metodą Scherrera [20]
k-K
B= (D
d • cos6B
gdzie
d— średnica cząstki krystalicznej,
B — szerokość piku dyfrakcyjnego mierzona w połowie jego wyso-
kości (w radianach),
k—współczynnik przyjęty jako l [21],
A. — długość fali promieniowania rentgenowskiego,
2QB — kąt ugięcia wiązki promieniowania odpowiadający maksi-
mum braggowskiemu.
Stosując spektroskopię efektu Moessbauera, wykonano badania
taśm oraz proszków otrzymanych na bazie amorficznej taśmy kobal-
towej CoggFe^OjSijjjBjjj. Pomiary wykonano w temperaturze
pokojowej za pomocą standardowego spektrometru pracującego
w układzie ze stałym przyspieszeniem źródła. Źródłem był Co/Rh
o aktywności ok. 50 mCi. W związku z niskim stężeniem żelaza
w badanych próbkach, oraz dodatkowo małym prawdopodobień-
stwem rezonansowej absorpcji promieniowania y izotopu 57Fe dla
badanych materiałów, pomiaru każdego widma moessbauerowskie-
go dokonywano w okresie około jednego tygodnia. Każde zmierzo-
ne widmo moessbauerowskie poddano obróbce wygładzającej, po-
legającej na rozkładzie widm eksperymentalnych na skończony sze-
reg Fouriera i odrzuceniu składowych harmonicznych wnoszących
bardzo mały wkład w całkowitą dyspersję, stosując relację Parsevala
[22, 23]. Dla tak wygładzonych widm wyznaczono rozkłady mag-
netycznych pól nadsubtelnych P(H) za pomocą programu HFQS
[24], stosując metodę Hesse-Riibartscha [25]. Otrzymane rozkłady
P(H) charakteryzuje zestaw następujących parametrów:
-— <H> — średnia wartość magnetycznego pola nadsubtelnego,
— <IS> — średnia wartość przesunięcia izomerycznego,
— DH — dyspersja rozkładu pól nadsubtelnych P(H).
Obserwacje mikroskopowe struktury kompozytów przeprowadzono
w elektronowym mikroskopie skaningowym OPTON DSM 940.
Zabieg jednoosiowego ściskania proszku ze stopu Co77Si]] 5 B j j 5,
otrzymanego w procesie wysokoenergetycznego mielenia po 10 godz.,
przeprowadzono na prasie hydraulicznej o maksymalnym obciąże-
niu 7,5 t.
Statyczną próbę ściskania kompozytów polimerowych przepro-
wadzono na maszynie wytrzymałościowej Zwick/ZlOO.
Wyniki badań
W wyniku obserwacji cienkich folii, w transmisyjnym mikro-
skopie elektronowym, stwierdzono, że proszek otrzymany po 25
godz. wysokoenergetycznego mielenia amorficznej taśmy, chara-
kteryzuje się strukturą nanokrystaliczną (rys. 2). Na dyfrakcjach
elektronowych zidentyfikowano w strukturze amorficznej proszku
dodatkowo prążki od płaszczyzn (101), (103) fazy Co-P oraz prążki
od płaszczyzn (022), (212) borka kobaltu Co3B (rys. 1).
W początkowym etapie (krótki czas) mielenia amorficznego
stopu Co77Si]| jBu 5 uzyskane proszki charakteryzują się najwię-
kszym udziałem frakcji w zakresie 350*800 |im. Wielkość najbar-
dziej prawdopodobna w populacji ziarn proszku (moda) wynosi 739 |xm
dla materiału otrzymanego po 5 godz. W proszku uzyskanym po

Rys. 1. Struktura ziarna proszku otrzymanego po 25 godz.
wysokoenergetycznego mielenia amorficznej taśmy ze stopu
Co77Sin 5 B j j 5 ; elektronowy mikroskop transmisyjny,
powiększenie 100 000x
Fig. 1. Structure of powder grain obtained after 25 hours
of high energy milling of the Co77Siu 5Bn 5 amorphous ribbon
and diffraction pattern of the powder grain;
transmission electron microscope, 100 000x
indukcji magnetycznej proszku Co77Sin 5 B j j 5 wskazują, że wraz
ze wzrostem czasu mielenia maleje wartość przenikalności magne-
tycznej i osiąga najniższą wartość po 80 godz. mielenia. Analiza
charakterystyk strat mocy czynnej w funkcji indukcji maksymalnej, po-
zwala stwierdzić, że największe straty charakteryzuj ą proszek po 3 godz.
wysokoenergetycznego mielenia amorficznej taśmy Co77Si115Bn 5
P - 0,5 W/kg przy indukcji 0,11 T, zaś najniższe proszek po 20 godz.
wysokoenergetycznego mielenia P = 0,045 W/kg przy indukcji 0,04 T.
W wyniku obserwacji w mikroskopie prześwietleniowym (TEM)
stwierdzono, że proces wysokoenergetycznego mielenia przeprowa-
dzony nawet w krótkich czasach (10, 25 godz.) powoduje wytwo-
rzenie struktury nanokrystałicznej (rys. 5). Struktura ta różni się od
struktury uzyskanej przez wyżarzanie izotermiczne amorficznych
taśm, jest bardziej nieregularna, niejednorodna a znajdujące się
w niej ziarna są bardzo zróżnicowane pod względem kształtu i roz-
miarów. Na podstawie analizy dyfrakcji z mikroskopu transmisyjne-
go stwierdzono w strukturze proszku uzyskanego po 25 godz. mie-
lenia obecność fazy Co-|3 oraz borku kobaltu Co3B (rys. 5).
W początkowym etapie mielenia amorficznego stopu
Co68Fe4MojSi 13 5B13 5 uzyskane proszki charakteryzują się najwię-
kszym udziałem frakcji 400+800 |^m. Wielkość najbardziej prawdo-
podobna w populacji ziarn proszku (moda) wynosi 476 jim dla
materiału otrzymanego po 5 godz. mielenia, 95 jxm po 10 godz. oraz
12 |im po 15 godz. Mielenie materiału przez 20 godz. powoduje
dalsze rozdrobnienie cząstek. Największy udział = 15 % stwierdzo-

iSr

Rys. 3. Obraz ziarn proszku otrzymanego z amorficznej taśmy

Rys. 2. Obraz ziarn proszku otrzymanego z amorficznej taśmy Co77Sin 5BU 5 poddanej wysokoenergetycznemu mieleniu
Coy-ySijj 56^ 5 poddanej wysokoenergetycznemu mieleniu przez 25 i 60 godz., mikroskop skaningowy
przez 5 i 15 godz., mikroskop skaningowy Fig. 3. Image of powder grains obtained from the Co77Sin 5BU 5

Fig. 2. Image of powder grains obtained from the Co77Sin 5BH 5

amorphous ribbon subjected to the high energy milling for 25
amorphous ribbon subjected to the high energy milling for 5 and 60 hours, electron scanning microscope
and 15 hours, electron scanning microscope

"H; •' 0,880

20 godz. procesu największy udział ~ 19 % stwierdzono dla cząstek aproksymacja
650- c
z przedziałów 500+600 urn, a średnia średnica arytmetyczna pro- E • Bs J 0,8751-
szków wynosi 524,1 urn. Wydłużenie czasu mielenia do 60 godz. aproksymacja
CD"
prowadzi do istotnego zwiększenia udziału (14 %) drobnych cząstek o 600- • -' • 0,870 'C
- - '-
35+40 |im. a średnia średnica arytmetyczna całej populacji wynosi
I
^ f
f
_- "

11,9 urn. ''& 550-

0,865 C^
Obserwacje uzyskanego materiału proszkowego w mikroskopie 8
.2 O _--
- "Z^
-• 0,860.03,
skaningowym wskazują, że w początkowej fazie procesu mielenia 500- - " jjf
(krótki czas mielenia) ziarna mają ostre krawędzie i nieregularne 1 0,855-o
kształty (rys. la, b). W dalszym etapie procesu ziarna przybierają 450- _c
kształt sferyczny (rys. 3a, b). ,-'• 0,850
Wśród proszków otrzymanych ze zmielenia amorficznej taśm\ 4nn-
10 15 20 25
ze stopu Co 7 7 Sij j 5BH 5 największą wartością pola koercji w zakre-
sie czasów mielenia 3+25 godz. charakteryzuje się proszek otrzyma- Czas mielenia, h
ny po 25 godz. wysokoenergetycznego mielenia Hc = 652,4 A/m
(rys. 4). W przypadku stopu Co77Siu 5Bn 5 w trakcie procesu mie- Rys. 4. Wartość pola koercji Hc i indukcji nasycenia Bs w funkcji
lenia w zakresie 5+60 godz. nie zaobserwowano wyraźnej tendencji czasu mielenia amorficznej taśmy Co77Sij j 5Bn 5
do zmiany wartości indukcji nasycenia. Wszystkie wyniki mieszczą Fig. 4. Coercion field Hc and saturation induction Bs
się w zakresie 0,85+0,88 T. versus milling time of powders obtained from
Przeprowadzone badania przenikalności magnetycznej w funkcji the Co 77 Sij[ j B j j 5 amorphous ribbon

261

Rys. 5. Struktura ziarna proszku otrzymanego po 25 godz.
wysokoenergetycznego mielenia amorficznej taśmy
CoggFe^OjSi^ 5B13 5 oraz obraz dyfrakcyjny
od ziarna proszku; elektronowy mikroskop transmisyjny
Fig. 5. Structure of powder grain obtained after 25 hours
of high energy milling of theCo 6g Fe 4 MojSi 13 5B 135 amorphous
ribbon and diffraction pattern of the powder grain;
transmission electron microscope
no dla cząstek z przedziału 13-^18 |im, średnia średnica arytmetyczna
proszków wynosi 14,88 |j.m. Wydłużenie czasu mielenia do 80 godz.
prowadzi do istotnego zwiększenia udziału drobnych cząstek 0,1-^-5
l^m, a średnia średnica arytmetyczna całej populacji wynosi 172ixm.
Z przedstawionych krzywych sumarycznych udziału oraz krzywych
rozkładu wielkości cząstek proszku wynika, że największe rozdrob-
nienie materiału następuje w początkowym etapie mielenia, tj. do
25 godz.
Ziarna proszku uzyskanego przez zmielenie amorficznej taśmy
Co68Fe4MojSi]3 5B13 5po 5 godz. mająkształt „płatków" taśmy, dla
których dominującym wymiarem jest długość (rys. 6). Ziarna pro-
szku uzyskanego po 10 godz. mielenia zmniejszają się, jednak nadal
występują ziarna o charakterze „płatków" oraz pojawiają się mniej-
sze ziarna o kształcie zbliżonym do sferycznego.
Wśród ziarn proszku uzyskanego po 15 godz. mielenia dominuj e
sferyczny kształt ziarn, jednak przy dużych powiększeniach zauwa-
Rys. 6. Obraz ziarn proszku otrzymanego z amorficznej taśmy
Co68Fe4MojSi13 5B13 5 poddanej wysokoenergetycznemu
mieleniu przez 5 godz., mikroskop skaningowy
Fig. 6. Image of powder grains obtained from the
Co68Fe4Mo1Si13 5B13 5 amorphous ribbon subjected to the high
energy milling for 5 hours, electron scanning microscope
262
Rys. 7. Obraz ziarn proszku otrzymanego z amorficznej taśmy
CoggFeĄMojSi^ 5B13 5 poddanej wysokoenergetycznemu
mieleniu przez 25 godz., mikroskop skaningowy
Fig. 7. Image of powder grains obtained from the
CoggFe^o^ijj 5B13 5 amorphous ribbon subjected to the high
energy milling for 25 hours, electron scanning microscope
->••:••'> l
!:,;;" "SS:
h
, ".'v:. ':'::/..'.C. ":!5,>;. -^Ł ••:<„.; .; •'•,..!.,; ^ .j«^.~
i,oo : ss ; są >, <o 4 yn 5.00 s.so «.so 7.as 8.20
Rys. 8. Wykres natężenia w funkcji energii rozproszonego
promieniowania rentgenowskiego proszku otrzymanego
ze zmielenia amorficznej taśmy Co6gFe4MojSi13 5B13 5
przez 25 godz.
Fig. 8. Diagram of energy of dispersed roentgen radiation
from powder obtained from the amorphous ribbon from the
Co68Fe4MojSi13 5B13 5 alloy subjected
to the high-energy milling for 25 hours
żono również ziarna w kształcie „płatków". W proszku uzyskanym
po 25 godz. mielenia lub dłużej, dominują ziarna o kształcie sferycz-
nym oraz nieliczne o kształcie „płatków" (rys. 7). Ziarna, proszku
uzyskanego po 60 godz. mielenia charakteryzują się sferycznym
kształtem o bokach pozbawionych ostrych krawędzi.
Na podstawie analizy wykresów natężenia w funkcji energii
rozproszonego promieniowania rentgenowskiego proszków uzyska-
nych po 25 godz. (rys. 8) wysokoenergetycznego mielenia, nie
stwierdzono obecności faz tlenkowych na ziarnach proszku. Wyniki
ilościowej analizy chemicznej w mikroobszarach proszków z taśmy
Co58Fe4Mo1Si135B13j5 uzyskanych po 5, 15 i 25 godz. mielenia
przedstawiono w tablicy l.
Na podstawie badań magnetycznych materiału proszkowego
stwierdzono, że w trakcie całego procesu wysokoenergetycznego
mielenia zwiększa się wartość pola koercji i osiąga maksimum dla
proszku otrzymanego po 25 godz. mielenia Hc = 2610 A/m (rys. 9).
 Tablica l Wraz ze wzrostem czasu mielenia zwiększa się również wartość
Wyniki ilościowej analizy chemciznej w mikroobszarach indukcji nasycenia Bs. Dlaproszku otrzymanego po 5 godz. mielenia
proszków z taśmy Co68Fe4Mo1Si13i5B13 s uzyskanych wartość Bs wynosi 0,63 T. Proszek otrzymany po 20 godz. wyso-
po 5,15 i 25 godzinach mielenia koenergetycznego mielenia charakteryzuje się indukcją nasycenia
Table l Bs = 0,74 T.
Własności magnetyczne materiałów proszkowych można popra-
Results of quantitative chemical analysis in micro-areas
wić przez obróbkę cieplną. W wyniku przeprowadzonych badań
of powders obtained from the Co68Fe4Mo1Si13SB135
ustalono, że wyżarzanie izotermiczne powoduje obniżenie pola
strip after 5,15 and 25 hours of milling
koercji materiału proszkowego przy nie zmienionej indukcji nasyce-
nia. Jednak zbyt wysoka temperatura wyżarzania izotermicznego
Czas Stężenie pierwiastka, %
mielenia powoduje znaczny wzrost wartości pola koercji.
proszku Si Mo Fe Co Dla materiału proszkowego uzyskanego w procesie wysoko-
energetycznego mielenia amorficznej taśmy Co 77 Si lli5 B 11]5 przez
h maso- atomo- maso- atomo- maso- atomo- maso- atomo- 5 godz. przeprowadzono proces izotermicznego wyżarzania. Pro-
we we we we we we we we
szek wyżarzony w 300 °C przez l godz. charakteryzuje się wartością
5 7,9 15,2 16,2 15,6 75,8 69,1 pola koercji Hc = 158,1 A/m i indukcją nasycenia Bs = 0,87 T.
15 8,0 15,6 3,4 1,9 7,2 7,1 81,2 75,3 Natomiast proszek wygrzany w temperaturze 400 °C charakteryzuje się
25 9,3 17,9 3,8 2,1 8,3 8,0 78,5 71,8
polem koercji Hc = 152 A/m i indukcją nasycenia Bs = 0,83 T.
Zwiększenie temperatury wyżarzania proszku do 500 °C przez l godz.
powoduje wzrost pola koercji do wartości Hc = 17414,8 A/m, ale
3000 0,80 wartość indukcji nasycenia obniża się i wynosi Bs = 0,75 T. Nato-
miast po wygrzaniu proszku w 600 °C K przez l godz. wartość pola
2500- koercji wynosi Hc = 35120,2 A/m, a indukcja nasycenia wynosi Bs
aproksymacja
0,75 Of = 0,74 T (rys. 10).
2000- .CO
Dla materiału proszkowego uzyskanego w procesie wysokoener-
^ 0,70
getycznego mielenia amorficznej taśmy CoggFe^OjSi^B;^
przez 5 godz. optymalną temperaturą wyżarzania izotermicznego, po
CD
której wykazuje najlepsze własności magnetycznie miękkie, jest 300 °C
£ 1000-
CD
przez l godz. (Hc =111,7 A/m). Po wygrzaniu proszku w tempera-
0,65 turze 400 °C przez l godz. wartość pola koercji wzrasta osiągając
2 500-i |
Hc = 152,2 A/m, a indukcj a nasycenia Bs = 0,67 T. Dalsze zwiększa-
0- nie temperatury wyżarzania proszku do 500 °C powoduje dalszy
0,60 wzrost wartości pola koercji oraz indukcji nasycenia, które osiągają
10 15 20 25
wartości, odpowiednio Hc = 279,7 A/m oraz Bs = 0,69 T. Natomiast
Czas mielenia, h po wyżarzaniu proszku w 600 °C przez l godz. pole koercji wynosi
Hc = 16624 A/m, ale indukcja nasycenia obniża się i wynosi Bs =
Rys. 9. Pole koercji i indukcja nasycenia w funkcji czasu mielenia 0,65 T (rys. 10).
proszków uzyskanych z amorficznej taśmy Co68Fe4Mo1Si13 5B13 5 Wyznaczone widmo moessbauerowskie taśmy amorficznej
Fig. 9. Coercion field and saturation induction versus milling time CoggFe^OjSi^ 5B]3 5 otrzymanej w wyniku procesu melt spining
of powders obtained from the Co68Fe4MOjSi13 5B13 5 amorphous jest charakterystyczne dla stopów amorficznych i ma typową postać
widma zeemanowskiego, składającego się z 6 poszerzonych linii
absorpcyjnych. Średnia wartość pola magnetycznego <H> = 21,3 T,
1,0 znacznie niższa od odpowiedniej wartości dla żelaza metalicznego
CoFeMoSiB (33 T) wskazuje, że atomy żelaza mają w swoim najbliższym sąsie-
!~ 0,9-1 dztwie atomy silnie obniżające wewnętrzne pole magnetyczne, takie
jak Si i B. Jak wynika z badań [26], obecność atomów Co zwiększa
of wartość magnetycznego pola wewnętrznego dla atomów Fe.
ro 0,8-
'c W związku z tym, mały charakterystyczny pik występujący w ob-
szarze wartości pól magnetycznych ok. 35 T, można przypisać wy-
dzieleniom typu Fe-Co. Duża wartość stosunku natężeń linii nr (2
co i 4) do natężeń linii nr (3 i 4) równa 3,65 wskazuje, że wektor
03 0,6- namagnesowania M jest równoległy do płaszczyzny taśmy.
Rysunek l la przedstawia wyznaczone widmo moessbauero-
•J2 0,5- wskie próbki proszkowej otrzymanej z wyjściowej taśmy amorficz-
nej po 15 godz. mielenia, natomiast rys. \\b odpowiedni rozkład
magnetycznych pól nadsubtelnych P(H). Widmo moessbauerowskie
0,4
jest słabe jakościowo, co może być skutkiem zubożenia w żelazo
O 100 200 300 400 500 600
w wyniku procesu mielenia. Tym niemniej analiza wygładzonego
Temperatura wyżarzania, °C widma wskazuje, że w próbce zachodzi wyraźna separacja własności
magnetycznych, być może związana ze specyficznym rozkładem
Rys. 10. Wartość pola koercji Hc i indukcji nasycenia Bs ziarn nanokrystalicznych o diametralnie różnych średnicach. Na
w funkcji temperatury wyżarzania Ta proszku otrzymanego krzywej P(H) widać dwa piki, z których jeden odpowiada wartości
z taśmy CoggFe^OjSi^ 5Bj ; iCo 7 7 Si l l j 5 B ) U pola //j = 13 T, natomiast drugi wartości pola H2 = 22 T.
po 5 godz. mielenia Natomiast mała wartość pola Hl, może być związana z ziarnami
Fig. 10. Coercion field Hc and saturation induction Bs o bardzo małych średnicach, dla których udział niskożelazowych
yalues versus annealing temperaturę Ta of the powder konfiguracji otoczeń związanych z powierzchnią ziarn jest znaczą-
obtained from the the Co68Fe4Mo1Si13 5B13 5 and Co77Sin 5Bn 5 cy. Nie można również wykluczyć, iż wspomniane ziarna mają
ribbon after 5 hours of milling własności superparamagnetyczne.

263
 7060000-

7040000-

7020000-

7000000-

Rys. 12. Ziarna proszku uzyskanego ze zmielenia przez l godz.

6980000- taśmy CoyySijj 58^5 wyżarzonej w temperaturze w 300 °C
przez l godz., mikroskop skaningowy
Fig. 12. Image of powder grains obtained after holding
-8 -6 -4 -2 O the Co77Stn 5Bn 5 ribbon for l hour at 300 °C in the argon
v, mm/s atmosphere and by further grinding of the ribbon for l hour,
scaning microscope

0,07-

0,06-

0,05-
j j Ji
g 0,04-
o.
0,03-

0,02-
III
n !
rti n i1 if
n
L J
On n U n k
0,01 -j l J

nnnitlffl]
50 100 150 200 250 300 350 400 Rys. 13. Struktura spasowanego proszku Co77Si11;5Bllj5j
mikroskop skaningowy
H, kGs
Fig. 13. Structure of the compressed powder Co77Si]15B115
scaning microscope
Rys. 11.
a — widmo moessbauerowskie proszku otrzymanego z taśmy amorficznej
Co68Fe4MOjSi13 5B135 po 15 godz. mielenia,
b — rozkład pól nadsubtelnych P(H) scharakteryzowany
przez parametry: <//> = 17,7 T, </S> = 0,18 mm/s, D2H = 48,08 T2
«— proszek
Fig. 11. u sprasowany proszek
sprasowany proszek
a — Mossbauer spectrum of powder obtained from me po wyżarzaniu
Co68Fe4MO|Si13 5B135 amorphous after 15 hours of milling,
b — distribution of the tiyperfme fields P(H) characterized
by parameters: <H> = 17,7 T, = 0.1 8 mm/s, D2H = 48.08 T2

Kompozyty

W pierwszym etapie eksperymentu proszek uzyskany ze zmie-

lenia przez l godz. taśmy Co 77 Si lr>5 B llj5 wyżarzonej w temperatu-
rze w 300 °C przez l godz. (rys. 12) poddano jednoosiowemu ści-
skaniu, w prasie hydraulicznej o maksymalnym obciążeniu 7,5 t.
W wyniku sprasowania proszku otrzymano pastylkę o wymiarach (p
= 8,8 mm, h = 2,9 mm i masie m = 1,02 g i gęstości Pc0SiB = -900000-600000-300000 O 300000 600000 900000
5,7858 g/cm3 (rys. 13). Natężenie pola magnetycznego H, A/m
Otrzymany kompozyt poddano wyżarzaniu izotermicznemu
w temperaturze 560 °C przez l h. Po każdym etapie procesu zbadano
własności mechaniczne Następnie porównano własności magnety- Rys. 14. Pętle histerezy proszku otrzymanego ze zmielenia przez
czne otrzymanego proszku, proszku po sprasowaniu oraz sprasowa- l godz. taśmy wyżarzonej w temperaturze w 300 °C przez l godz.
nego proszku po wyżarzaniu i porównano przebieg pętli histerezy Fig. 14. Hysteresis loops of the powder obtained after holding
(rys. 14). the Co77Sin 5Bn 5 ribbon for l hour at 300 °C in the argon
Z przeprowadzonych badań wynika, że najlepsze własności atmosphere and by further grinding of the ribbon for l hour

264
 Tablica 2
Własności magnetyczne proszku otrzymanego ze zmielenia
przez l godzinę taśmy wyżarzonej w temperaturze w 300 °C
przez l godz.
Table 2
Magnetic properties of the powder obtained after holding
the Co77Sin 5Bn 5 ribbon for l hour at 300 °C in the argon
atmosphere and by further grinding of the ribbon for l hour

nH R R
Materiał c D
S
D
R
a/m T T
Proszek 652,5 0,88 0,0047
Sprasowany proszek 610,9 0,94 0,009
Sprasowany proszek po wyżarzaniu 31 497 0,83 0,24

Rys. 15. Struktura nanokrystalicznego materiału kompozytowego

Tablica 3 o osnowie silikonowej wzmacnianego proszkiem ze stopu
CoggFe^OjSijj 5B13 5, stosunek masowy nanokrystalicznego
Wyniki statycznej próby rozciągania kompozytów typu
SILAME proszku do silikonu w kompozycie 6: l; mikroskop skaningowy
Fig. 15. Structure of the nanocrystalline composite materiał with
Table 3
the silicone matrix reinforced with the Co68Fe4Mo1Si13 5B13 5
Static tensile test results of the SILAME type composite alloy powder, nanocrystalline powder to silicone in the composite
s ModulYoung'a
weight ratio 6:1; electron scanning microscope
Udział Eir
masowy ^
MPa % MP*a MPa
Silikonowy
0,38 370 0,056 0,023
polimer

3:1 1,18 212 0,25 0,27

4:1 1,07 127 0,299 0,34
5:1 1,1 64 0,33 0,4
6:1 0,82 44 0,35 0,54

magnetycznie miękkie charakteryzują sprasowany proszek, który

wykazuje najwyższą magnetyzację nasycenia Bs i nieco wyższą
wartość pola koercji, którego wzrost spowodowany jest prawdopo-
dobnie przez odkształcenie ziarn proszku i umocnienie materiału
wywołane spiętrzeniem naprężeń (tabl. 2).
Wzrost wartości pola koercji wyżarzonej próbki do Hc = 31 497
A/m spowodowany jest zbyt wysoką temperaturą wyżarzania i zbyt
długim czasem operacji. W efekcie zachodzi nadmierna krystaliza-
cja i rozrost nanoziarn stanowiących miejsca kotwiczenia ścian do-
menowych.
Do wytworzenia kompozytów polimerowych o osnowie silikono-
wej SILAME zastosowano jako wypełniacz materiał proszkowy
otrzymany przez wyżarzanie amorficznej taśmy Co6gFe4MOjSi13 5B13 5
przez l godz. w temperaturze 450 °C w atmosferze argonu, a nastę-
pnie przez mielenie taśmy w wysokoenergetycznym młynku przez
10 min. Proszek uzyskany po wyżarzeniu taśmy w 450 °C przez l
godz. i zmieleniu przez 10 min zmieszano z polimerem silikonowym
(silikon techniczny, uniwersalny Technicoll ) w stosunku maso-
wym proszku do żywicy 6:1, 5:1, 4:1, 3:1, i 2:1 i z otrzymanej
zawiesiny kompozytu uformowano toroidalne rdzenie, które utwar-
dzano w temperaturze pokojowej przez 2 doby.
Materiały kompozytowe wykonano w postaci toroidalnychrdze-
ni o średnicy zewnętrznej dz = 35 mm, wewnętrznej dw = 21 mm
i wysokości h = 5 mm. Do badań własności wytrzymałościowych
oraz własności magnetycznych na magnetometrze wibracyjnym (VSM)
wykonano próbki w kształcie prętów.
Rys. 16. Struktura nanokrystalicznego materiału kompozytowego
o osnowie silikonowej wzmacnianego proszkiem ze stopu
Co68Fe4Mo1Si13 5B13 5, stosunek masowy nanokrystalicznego
proszku do silikonu w kompozycie 3:1; mikroskop skaningowy
Fig. 16. Structure of the nanocrystalline composite materiał with
the silicone matrix reinforced with the Co68Fe4MOjSi13 5B13 5
alloy powder, nanocrystalline powder to silicone in the composite
weight ratio 3:1; electron scanning microscope
Tablica 4
Własności mechaniczne komposytów
typu SILAME poddanych ściskaniu
Table 4
Mechanical properties of the SILAME type composite
after pressure
Kompozyt Rc, MPa A %
se

Na podstawie obserwacji mikroskopowych stwierdzono, że przy Silame2:l 344,4 10,84

większym udziale proszku Co68Fe4MojSi135B135 cząstki rozmie- Silame3:l 192,5 9,67
szczone są równomiernie w całej osnowie polimeru silikonowego. Silame 4: 1 77,32 8,96
Wraz ze zmniejszeniem udziału proszku w kompozycie lokalnie Silame5:l 24,58 7,66
występują skupiska ziarn proszku (rys. 15 i 16). Silame 6:1 12,74 6,97
W wyniku przeprowadzonych badań własności magnetycznych j

265
 średniego E$r = 0,27 MPa spośród badanych kompozytów.
300
1,20- * E Wraz ze wzrostem udziału proszku Co68Fe4MojSi135Bj35
-aproksymacja 270 w kompozycie wzrasta wartość modułu Younga E i modułu śred-
1,15-
240 niego E<r a największą wartością modułu Younga (E = 0,33 MPa)
1,10- 210 charakteryzuje się kompozyt o stosunku masowym proszku metali-
1,05- 180 cznego do silikonu 6:1 (rys. 18).
1,00- 150
Podsumowanie
0,95- 120
0,90- 90 Po dokonaniu obserwacji w mikroskopie skaningowym stwier-
0,85-
60 dzono, że wraz ze wzrostem czasu mielenia wielkość cząstek pro-
O Rm
30 szku zmniejsza się oraz, że w trakcie procesu zmienia się również
0,80- aproksymacja
O ich kształt. W pierwszym etapie procesu ziarna proszku mają kształt
74 76 78 80 82 84 86 „płatków" i faktycznie są to kawałki taśm. Jednak w miarę wzrostu
czasu mielenia ziarna przybierają kształt sferyczny z wyraźną ten-
Udział masowy proszku CoFeMoSiB, X, %
dencją do zmniejszania się. Zmniejszanie się rozmiarów cząstek
proszku w pierwszych godzinach mielenia zachodzi bardzo inten-
Rys. 17. Wytrzymałość na rozciąganie i wydłużenie
sywnie, natomiast w późniejszym etapie procesu zmiany średniej
w funkcji udziału masowego proszku CoggFe
^ 5B13 5 wielkości ziarn osiągają kilka procent na godzinę mielenia. Otrzy-
w kompozycie SILAME
mane wyniki są porównywalne do wyników uzyskanych przez au-
Fig. 17. Ultimate tensile strength UTS and the relative torów innych prac [27-^29].
deformation e versus the Co68Fe4MojSi13 5B13 5 Na podstawie przeprowadzonych badań własności magnetycz-
powder portion in the SILAME type composite nych materiału proszkowego stwierdzono, że w porównaniu z włas-
nościami magnetycznymi taśm amorficznych jako prekursora, proces
wysokoenergetycznego mielenia pogarsza własności magnetycznie
\J,<J\J-
miękkie. Szczególne znaczenie ma rosnąca wartość pola koercji
E 0,55 w miarę wzrostu czasu mielenia. Aż do czasu 25 godz. mielenia
" P ,'S "
0.34- aproksymacja ^' x wartość pola koercji zwiększa się natomiast wartość magnetyzacji
• '''
0,50
,-' ""'
nasycenia nie zmienia się, bądź zmiany nie mają wyraźnego wpływu
x na własności magnetyczne. W trakcie dalszego mielenia wartość
0,32-
,x',- - 0,45 pola koercji maleje, by następnie wraz z dalszym wzrostem czasu
t£ 0,30- B' ^ /v 0,40 mielenia zwiększać wartość.
Materiał proszkowy uzyskany w procesie wysokoenergetycznego
0,35 •in mielenia poddany izotermicznemu wyżarzaniu w optymalnej tempe-
Uf 0,28- UJ
x ^"
raturze, która jest zdeterminowana składem chemicznym i długością
0.30
0,26- " -" czasu mielenia proszku, charakteryzuje się lepszymi własnościami
A/^ '' A E
0,25 magnetycznie miękkimi. Przede wszystkim obniża się wartość poła
, 'P aproksymacja"
ś:
n 74 ^ koercji Hc i zwiększa wartość magnetyzacji nasycenia Bs. Najpra-
74 76 78 80 82 84 86 wdopodobniej związane jest to z odprężeniem silnych odkształceń
Udział masowy proszku CoFeMoSiB, X, % indukowanych w procesie wysokoenergetycznego mielenia. Potwier-
dzono to w pracy [30].
Rys. 18. Moduł Younga Ep i moduł średni Eavg w funkcji Wyniki analizy za pomocą spektroskopii Moessbauera potwier-
udziału masowego proszku Co68Fe4Mo1Si13i5B13 5 dzają, że w stopie Co68Fe4MOjSi13 5B13 5 w uzyskanym materiale
w kompozycie SILAME proszkowym następuje wyraźna separacja własności magnetycz-
nych związana najprawdopodobniej ze specyficznym rozkładem
Fig. 18. Young's modulus Ep and the average modulus EaVl
ziarn nanokrystalicznych o diametralnie różnych średnicach. Nie
versus the Co68Fe4MojSi13 5B13 5 powder portion
można również wykluczyć, że ziarna proszku o bardzo małej śred-
in the SILAME type composite
nicy mają własności superparamagnetyczne.
Na podstawie obserwacji mikroskopowych stwierdzono, że przy
większym udziale proszku Co68Fe4MO]Si13 5B]3 5 w nanokompozycie
stwierdzono, że najwyższą wartością indukcji nasycenia Bs = 0,72 T
cząstki rozmieszczone są równomiernie w całej osnowie polimeru
i polem koercji Hc = 107,8 A/m charakteryzuje się kompozyt o sto-
silikonowego. Wraz ze zmniejszeniem objętości proszku w kompo-
sunku masowym proszku metalicznego do silikonu 5:1. Nieco niższa
zycie występują lokalne skupiska ziarn proszku. Przeprowadzone
wartość indukcji nasycenia Bs = 0,64 T oraz niższa wartość pola badania własności magnetycznych nanokrystalicznego materiału kom-
koercji Hc - 36,3 A/m charakteryzuje proszek, który jest wypełnia- pozytowego wykazują, że miękkie własności magnetyczne kompo-
czem w kompozycie. Kompozyt o największym udziale proszku zytu są uzależnione od udziału materiału proszkowego w kompozy-
Co68Fe4Mo1Si135B135 (6:1) cechuje się indukcją nasycenia S5 = cie. Najkorzystniejsze własności magnetyczne charakteryzuj ą mate-
0,68 T i polem koercji Hc = 134,5 A/m. Wraz ze zmniejszeniem się riał kompozytowy o udziale masowym proszku metalu do polimeru
udziału proszku metalicznego w kompozycie wartość indukcji nasyce- silikonowego 6:1. Najniższe własności wykazuje kompozyt u sto-
nia malej e i dla kompozytu o stosunku masowym proszku metalicznego sunku masowym 2:1.
do silikonu wynosi 2: l Bs = 0,537 T a pole koercji Hc = 69,4 A/m. Na podstawie przeprowadzonych prób wytrzymałościowych nano-
Wyniki badań własności mechanicznych pozwalają stwierdzić, krystalicznych materiałów kompozytowych stwierdzono, że udział
że wraz ze wzrostem udziału proszku metalicznego zwiększa się proszku metalicznego w kompozycie decyduje o jego własnościach
wytrzymałości na rozciąganie Rm i zmniejsza się wydłużenie e (rys. mechanicznych. Największą wartością wytrzymałości na rozciąganie
17). Największą wytrzymałość na rozciąganie Rm = 1,18 MPa wy- Rm charakteryzuje się kompozyt o stosunku masowym proszku me-
kazuje kompozyt o stosunku masowym proszku metalicznego do talowego do polimeru silikonowego 6:1. W miarę zmniejszania się
polimeru silikonowego 3:1. Kompozyt ten charakteryzuje się naj- tego stosunku masowego maleje wartość Rm. Podobnie kształtują się
większym wydłużeniem względnym e = 212 %, oraz najniższą war- relacje wydłużenia względnego e oraz modułu Younga Ep i modułu
tością modułu Younga Ep = 0,25 MPa i najniższą wartością modułu średniego Eir, które wykazują zależność liniową (proporcjonalną) od

266
udziału masowego proszku.
Dość niskie własności wytrzymałościowe mogą być spowodo-
wane zbyt niską adhezją polimeru silikonowego do cząstek proszku
Co68Fe4Mo1Si135B135 a łączenie szkieł metalicznych za pomocą
polimerów daje bardzo słabe połączenia adhezyjne. Zbliżone rezul-
taty osiągnięto w pracy [31].
Literatura
1. BrennerA., Riddell G.: J. Res. Natl. Bur. Stand. 1946, t. 37, s. 31.
2. Zieliński P. G., Matyja H.: Hutnik-Wiadomości Hutnicze 1978, nr 1.
3. Siegel R. W.: Świat Nauki, 1997, t. 2.
4. Skonianekl, DuhajP.. GrossingerR.: J. M. M. M. 2000, nr 215-216,
s. 431+433.
5. Hasiak M., Fukunaga H., Ciurzyńska W. H., Yamashiro Y.: Scripta
mater. 2001, t. 44, s. 1465-1469.
6. Kwapuliński P., Chrobak A., Haneczok G., Stoklosa Z, Rasek J.,
Lelątko J.: Materials Science and Engineering C23, 2003, s. 71-75.
7. Li-Jun Wang, You Pei, Liu-Yi Wang: Materials Science and Engine-
ering A304-306, 2001, s. 1075-1077
8. HolzerD., PerezdeAlbenizl, GrossingerR., SassikH.: J. M. M. M.
1999, nr 203, s. 82*84.
9. Allia P., Coisson M., Tiberto P., Vinai F., Lanotte L.: J. M. M. M.
2000, nr 215*216, s. 346-348.
10. Pirata K. R.. Kram L., Chiriac H., KnobelM.: 1. M. M. M. 2000,
nr221,s.L243+L247.
11. Franco V., Conde C. F., Conde A.: J. M. M. M. 1999, nr 203,
s. 60*62.
12. Kulik T.: Nanokrystaliczne materiały magnetycznie miękkie otrzy-
mywane przez krystalizację szkieł metalicznych. Wydaw. Polit. Warsza-
wskiej, Warszawa 1998.
13. Yoihizawa Y., Oguma S., Yamauchi K.: J. Appl. Phys. 1988, t. 64,
s. 6044.
ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH
Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia
i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieżela-
znych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.
Podajemy nasz adres:
Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221
tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77
14. Yoshizawa Y., Yamauchi K.: Mater. Trans. JIM 1991, t. 32. s. 551.
15. HernandoA., GonzalesA., SalcedoA., Palomares F. J., GonzalezJ.
M.: J. M. M. M. 2000, nr 221, s. 172*177.
\6.RoyB., GhatakS. K.: Journal of Alloys andCompounds 2001, nr 326,
s. 198*200.
17. McHenryM. E., WillardM. W., Laughlin D. E.: Progress In Materials
Science 1999, t. 44, s. 291*433.
18. Hu J., Qin H., Zhou S., Wang Y., Wang Z.: Materials Science and
Engineering B83, 2001, s. 24*28.
19. Zelenakova A., Kollar P., Yertesy Z, Kuzminski M., Ramin D.,
Rieheman W.: Scripta mater. 2001, t. 44, s. 613*617.
20. Cullity B. D.: Podstawy dyfrakcji promieni rentgenowskich. PWN,
Warszawa 1964.
21. PrzedmojskiJ.: Rentgenowskie metody badawcze w inżynierii ma-
teriałowej. Wydaw. WNT, Warszawa 1990.
22. Jenkins G. M., Watts D. G.: Spectral Analysis and its Applications.
HOLDEN-DAY, Cambridge, 1969.
23. Hamming R. W.: Numerical Methods for Scientists and Engineers.
Mc Graw-Hill Book Company, Inc, London, 196.
24. Bojarski Z, FrackowiakJ.: Proc. Conf. On Applied Cryst, Cieszyn,
Ed. Z. Bojarski, J. Paduch, H. Krztoń, 1990, s. 114*119.
25. Hesse J., RubartschA J.: Phys. E7, 1974, s. 526.
26. FrackowiakJ. E.: Hyperfme Interactions. 1990, t. 60, s. 757.
27. Suryanarayana C.: Progress in Materials Science 2001, t. 46.
28. Lu L, Lai M. O., Zhang S.: J. Mater. Proc. Technology 1997, t. 67,
s. 100.
29. SorescuM., Grabias A.: Intermetallics 2002, t. 10, s. 317.
30. Beak-HeeLee, Bong SuAhn, Dae-Gun Kim, Sung-Tag Oli, Hyeong-
tag Jeon, Jinho Alin, Young Do Kim: Materials Letters, 2003, t. 57, s. 1103.
31. Nowosielski R., Griner S.: Proc. 4th Intern. Scientific. AMT'95,
Zakopane 1995, s. 92.
267
 v : AŁUMI
iii lal li I
•-:
'"N-

ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. nzw.

ANNA TARASEK Rudy Metale R 50 2005 nr 5

UKD 669.018.5:669.715'721'782:669-426.018.5:669.717.001.5
TADEUSZ KNYCH
ANDRZEJ MAMALA

BADANIA ZMIAN ELEKTRO-MECHANICZNYCH

WŁASNOŚCI PRZEWODOWYCH DRUTÓW ZE STOPU AlMgSi
JAKO EFEKTU DŁUGOTRWAŁEGO DZIAŁANIA
PODWYŻSZONYCH TEMPERATUR
Przewody elektroenergetycznych linii napowietrznych podlegają działaniu naprężenia i temperatury. Górny poziom dopusz-
czalnych naprążeń przewodów wynika z nośności przewodów, osprzętu i konstrukcji wsporczych. Równocześnie, ze względów
bezpieczeństwa, określa się minimalną bezpieczną odległość przewód-ziemia, która limituje maksymalny zwis i minimalne
naprężenie w przewodzie, a tym samym poziom górnych temperatur przewodu. Z drugiej strony długoczasowa ekspozycja
przewodu na działanie podwyższonych temperatur skutkuje degradacją jego własności wytrzymałościowych. Jest to drugi
i kluczowy aspekt wyznaczania dopuszczalnej temperatury prac przewodu. Degradacja własności wytrzymałościowych prze-
wodów podczas eksploatacjijestistotnymparametrem, który powinien być brany pod uwagęprzy projektowaniu Unii, powoduje
on bowiem ryzyko statycznego zniszczenia linii w warunkach sadzi katastrofalnej oraz aktywuj e procesy reologiczne i zmęcze-
niowe w przewodzie. Te procesy powodują nadmierne podwyższanie się zwisu przewodu i pęknięcia drutów przy uchwytach.
Drugim aspektem jest przegrzewanie się kontaktów przewód-uchwyt, co prowadzi do powiększenie się lokalnej degradacji
własności przewodów. W pracy przedstawiono analizę znanych z literatury równań Harveya i Margana. Dokładność obliczeń
zmian wytrzymałości materiału prowadzona w oparciu o te równania nie jest jednak zadowalająca w przypadku drutów
ze stopu AlMgSi. Ponadto w pracy przedstawiono wyniki badań doświadczalnych zmian własności wytrzymałościowych
i elektrycznych drutów poddanych ekspozycji na długotrwałe działanie podwyższonej temperatury. Badania prowadzono na
drutach o czterech średnicach, właściwych dla typowych przewodów elektroenergetycznych. Stwierdzono wzrost wytrzymałości na
rozciąganie drutów podczas wygrzewania w niższych temperaturach i w krótszych czasach. Zjawisk takich nie uwzględniają
równania Harveya i Margana. Ogólnie rzecz biorąc, prędkość spadku wytrzymałości drutu jest funkcją temperatury, czasu
i rodzaju drutu. Równocześnie druty ze stopu AlMgSi skutkiem wygrzewania wykazują nawet ok. 15 % spadek rezystywności.
Jest to znamienna dla tych materiałów cecha, która nie ujawnia się w drutach z czystych metali, jakAl lub Cu i umożliwia
podwyższenie zdolności przesyłowych linii napowietrznej z przewodami stopowymi. W pracy zaproponowano również orygi-
nalny opis matematyczny zachodzących zmian wytrzymałości na rozciąganie i rezystywności drutów stopowych.
Słowa kluczowe: stopy aluminium, druty ze stopu AlMgSi, badania własności temperaturowych i wytrzymałościowych.

EXAMINATION OF THE CHANGES OF ELECTRO-MECHANICAL PROPERTIES

OF CONDUCTOR WIRES FROM aLmGsl ALLOY RESULTING FROM LONG-TERM
OPERATION AT ELEYATED TEMPERATURĘ

Conductors in overhead lines are exposed for different stresses and sags. For the linę maximal stres s is established in
connection with conductors, accessories andpoles strength. Together due to safety of linę minimal conductor-earth distance

Mgr lnż. Anna Tarasek, dr hab. inż. Tadeusz Knych prof. nzw., dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

268
andmaximal sag andminimal stress are determined. Infact theseparameters determines infirst set maximum level of conductor
temperatures. On the other side, long time exposurefor high temperatures causes in decrease of conductor UTS. It is second
aspect for conductor temperaturę determination. Decrease of conductor strength is important factor during design of linę.
Decrease of conductor strength results in static damage of linę due to catastrophic ice deposition on conductor. Reduction of
UTS of conductor increase rheological andfatigue processes on conductor. These processes results in increase of conductor
sag due to creep and disorder offorces in conductor in sections or causes damage in of wires near clamp due tofatigue. Second
aspect is heating of points of conductor-accessories cooperation and in conseąuence higher local degradation of conductor
properties. It is clear that analysis of problem of conductor strength degradation is very important. In the paper Harvey and
Morgan eąuations, knownfrom literaturę are presented. Accuracy of calculation with these eąuations is not satisfactory for
AlMgSi alloy wires. Effects of experimental exposurefour different sizes ofwire usedfor typical conductor to high temperaturę
are presented and discussed. Increase of UTS at the lower temperatures and short times are reported and commented in
connection with Harvey and Morgan eąuation. Yelocity of strength decrease isfunction of temperaturę, time and type ofwire.
Aluminium alloy wires shows decrease ofmaterial resistivity up to 15 %. Its important issue unlike to aluminium and copper
wires and can by used in current capacity increase. Original eąuationsfor mathematical description ofinvestigatedphenomena
are proposed.
Keywords: aluminium alloy s, AlMgSi wires, temperaturę properties, mechanical properties.

Postawienie problemu wanych powszechnie drganiami eolskimi. Drgania przewodu prowa-

Przewód elektroenergetycznej linii napowietrznej rozpięty mię-
dzy konstrukcjami wsporczymi przyjmuje w polu ciężkości postać
zbliżoną do linii łańcuchowej (rys. 1), a jego położenie względem
ziemi zależy od rozpiętości przęsła a (czyli odległości między osiami
konstrukcji wsporczych), ciężaru objętościowego przewodu i panujące-
go w nim naprężenia rozciągającego 0, a więc w istocie od bieżącej
długości przewodu.
przy czym
gdzie
/ — zwis przewodu, czyli odległość między wysokością zamocowa-
nia przewodu przy konstrukcji a wysokością położenia przewodu
w środku przęsła (dla przęseł płaskich),
ACT — naprężenie wstępnego naciągu niezbędne do zrównania począt-
kowej długości nienaprężonego przewodu z rozpiętością przęsła,
E — moduł sprężystości wzdłużnej przewodu.
Kształt linii zwisania przewodu po jego montażu ulega, co
oczywiste, zmianie i wynika z odwracalnych zmian długości prze-
wodu pochodzenia sprężystego (zmiana ciężaru objętościowego,
wynikająca z obecności sadzi), termicznego (zmiana swobodnej dłu-
gości przewodu, wynikająca z jego rozszerzalności cieplnej) oraz
nieodwracalnych zmian długości przewodu pochodzenia reologicz-
nego (trwały przyrost długości przewodu pochodzący od pełzania
i osiadania, czyli zmian ułożenia poszczególnych drutów przewodu
względem siebie). Zależności powyższe wiąże ze sobą tzw. równa-
nie stanów wiszącego przewodu umożliwiające właściwe projekto-
wanie statycznego wytężenia mechanicznego przewodu [1]
dzą, z kolei, w dłuższym czasie, wskutek superpozycji składowych
statycznej i zmiennej naprężenia, do zmęczeniowego uszkodzenia
drutów, najczęściej w okolicach uchwytu. Pęknięcie pierwszego
drutu powoduje lokalne zmniejszenie przekroju przewodu, pod-
wyższając tym samym lokalnie rezystancję i wytężenie mechaniczne
przewodu. Skutkuje to w dłuższym czasie lawinowym pękaniem
zmęczeniowym kolejnych drutów i zerwaniem przewodu. W pra-
ktyce ustala się więc dopuszczalny poziom statycznego wytężenia
przewodu w warunkach powstawania drgań (tzw. EDS), który w su-
perpozycji z obciążeniem zmiennym i korozją cierną gwarantuje
bezpieczeństwo pracy linii [2].
Z praktycznego punktu widzenia, z jednej strony, zakres zwisów
przewodu ograniczony jest niebezpieczeństwem przeskoku czyli
w istocie doziemnego zwarcia elektrycznego nieizolowanego prze-
wodu, co przekłada się na minimalne naprężenie w przewodzie
i towarzyszący mu dopuszczalny zwis przewodu. Z drugiej strony,
zwis przewodu jest równocześnie limitowany nośnością mechanicz-
ną przewodu, osprzętu i konstrukcji wsporczych oraz zjawiskami
zmęczeniowymi, co przekłada się, z kolei, na maksymalne napręże-
nie pracy przewodu (rys. 1).
Temperatura, jako jeden z najistotniejszych parametrów decydu-
jących o panującym w przewodzie naprężeniu jest funkcją jego pa-
rametrów technicznych, bieżących i przeszłych warunków otoczenia
(w szczególności temperatury powietrza, prędkości wiatru, gęstości
promieniowania słonecznego) oraz natężenia przewodzonego prądu,
generującego ciepło Joułe'a. Wspomniane wyżej ograniczenia za-
kresu naprężeń i zwisów przewodu przekładają się automatycznie na
ograniczenia zakresu temperatur roboczych przewodu, a tym samym

gdzie
£7-— odkształcenie termiczne przewodu,
EK — odkształcenie reologiczne przewodu.
Równie istotnym mechanicznym parametrem decydującym
0 pracy przewodu są zagadnienia drganiowe. Z jednej strony siła
parcia wiatru działającego na przewód powoduje jego wychylenie Rys. l. Poglądowy schemat podprzełomowego przęsła
1 zwiększenie obciążenia konstrukcji wsporczych, lecz równocześ- elektroenergetycznej linii napowietrznej z uwidocznieniem
nie, co gorsze, struga wiatru generuje wiry powietrza odrywające się granicznych warunków pracy przewodu
od przewodu, stanowiące wymuszenie dla powstawania drgań nazy- Fig. 1. Scheme of basis overhead linę span

269
limitują obciążalność prądową linii.
Względy ekonomiczne zmierzają do maksymalnego zwiększe-
nia natężeń prądu w przewodach. Wynika to z ciągłego deficytu
energii, zwłaszcza na terenach zurbanizowanych. Równocześnie
budowa nowych linii zasilających najczęściej nie jest możliwa, bądź
z przyczyn administracyjnych czy też społecznych, bądź z przyczyn
techniczno-finansowych. Z powyższego powodu zaznacza się na
świecie ogólna tendencja do modernizacji istniejącej infrastruktury
technicznej i poprawy jej efektywności.
Zwiększenie zdolności przesyłowej linii osiągnąć można na trzy
sposoby: poprzez zwiększenie liczby torów bądź przewodów w tych
torach, poprzez zwiększenie napięcia znamionowego linii oraz po-
przez zwiększenie obciążalności prądowej przewodów. Pierwsze
dwa z omawianych sposobów modernizacji wiążą się ze znaczną
przebudową konstrukcji wsporczych i z tej przyczyny nie są atrak-
cyjne ekonomicznie. W praktyce najczęściej stosowanym rozwiąza-
niem modernizacji linii jest zwiększenie zdolności przesyłowych
linii na drodze podwyższenia obciążalności prądowej przewodów.
Realizuje się to najczęściej poprzez zastąpienie przewodów aluminio-
wo-stalowych nowoczesnymi, samonośnymi przewodami z utwar-
dzalnych wydzieleniowo stopów aluminium i konserwacji pozosta-
łych jej elementów [3]. Istota wprowadzenia jednorodnych przewo-
dów ze stopów aluminium w miejsce konstrukcji bimetalowych leży
w istotnie niższej masie takiego przewodu, przy zachowaniu bądź
podwyższeniu przewodności elektrycznej. Takie działanie pozwala,
przy niezmienionej wartości dopuszczalnego zwisu, podnieść obcią-
żalność prądową nawet o ok. 30 %. Wiąże się to z kilkudziesię-
ciostopniowym podwyższeniem temperatur pracy przewodu stopo-
wego w stosunku do przewodu aluminiowo-stalowego.
W klasycznym ujęciu, obliczenia obciążalności prądowej pro-
wadzi się w oparciu o równanie równowagi cieplnej przewodu, przy
założeniu stałych i ściśle określonych przez odpowiednie przepisy
warunków otoczenia [4-M5]. Wartości parametrów przyjętych do
obliczeń odpowiadają, na ogół, najbardziej niekorzystnym (z punktu
widzenia możliwego przyrostu temperatury) warunkom pracy linii
w zimie i latem. Powyższe podejście daje gwarancję, że przewodnie
przekroczy, nawet w najbardziej niekorzystnych warunkach, dopu-
szczalnej przepisami odległości przewód-ziemia.
Podczas realnej eksploatacji przewodu prawdopodobieństwo wystą-
pienia warunków klimatycznych odpowiadających wartościom
przyjętym do obliczeń obciążalności prądowej przewodu jest nie-
wielkie. Szacuje się, że występują one przez mniej niż 1% czasu
eksploatacji linii [7]. Jak więc widać, przyjęta ogólnie procedura,
chociaż niezbędna z punktu widzenia bezpieczeństwa pracy przewo-
du, mocno ogranicza korzyści finansowe wiążące się z przesyłem
energii. Alternatywnym podejściem, bardzo obecnie popularnym,
jest określanie obciążalności prądowej przewodu dla różnych okre-
sów, w oparciu o statystyczne dane klimatyczne z danego obszaru.
Umożliwia to dalsze podwyższenie obciążalności prądowej moder-
nizowanej linii, bądź też pewne zwiększenie tej obciążalności nawet
bez przeprowadzenia modernizacji. Z drugiej jednak strony jedynie
statystyczna analiza warunków klimatycznych oznacza, że istnieje
potencjalne ryzyko takiego układu parametrów otoczenia, który
sprawi, że dopuszczalny zwis przewodu zostanie chwilowo przekro-
czony. Generuje to duże ryzyko dla bezpośredniego otoczenia linii
i może prowadzić do awarii linii w okresie dużego poboru mocy
a więc w okresach, gdy bezawaryjne funkcjonowanie linii jest naj-
ważniejsze.
Powyższe zagadnienia skłoniły projektantów linii napowietrznych
do poszukiwania rozwiązania alternatywnego, którym jest szacowanie
bieżącej obciążalności prądowej przewodu, co pozwala zwiększyć
przesyłane moce nawet o 50 %. Jest to możliwe dzięki ciągłemu
monitorowaniu warunków klimatycznych panujących w otoczeniu,
umożliwiających oszacowanie bieżącej temperatury i naprężenia
w przewodzie. Dysponując odpowiednimi danymi wyznaczyć moż-
na naj większe bieżące dopuszczalne natężenie prądu nie powoduj ące
przekroczenia dopuszczalnego zwisu przewodu [8]. Rozwiązania
takie stosuje się przede wszystkim w strategicznych liniach dystry-
bucyjnych z uwagi na duży koszt systemów monitorowania.
270
Powyższa analiza przedstawia jedynie projektowe ograniczenia
zakresu zwisów przewodów, a tym samym temperatur jego pracy.
W rzeczywistości jednak, potrzeba podwyższania obciążalności prą-
dowej linii, przekładając się na wzrost górnej dopuszczalnej i śred-
niej temperatury przewodu podczas eksploatacji, przejawia się ryzy-
kiem degradacji własności wytrzymałościowych przewodu. W prze-
wodowych drutach z aluminium bądź jego stopów, wykonanych
metodą ciągnienia z odkształceniem całkowitym powyżej 80 %, pod
działaniem podwyższonej temperatury aktywują się procesy zdro-
wienia, rekrystalizacji, a w przypadku niektórych stopów dodatko-
wo starzenia sztucznego. Przy długich czasach ekspozycji na dzia-
łanie takich temperatur, z jakimi mamy do czynienia podczas 3CN-50-
-letniej eksploatacji linii, własności wytrzymałościowe drutów ulegać
mogą pewnemu obniżeniu. Jest to zjawisko bardzo niebezpieczne
z punktu widzenia parametrów pracy linii napowietrznej. Warto
w tym miejscu zauważyć, że przepisy projektowania linii zakładają,
iż linia napowietrzna wytrzymać powinna działanie tzw. sadzi kata-
strofalnej, kiedy naprężenie wzdłużne w przewodzie sięgać może
nawet 80 % jego wytrzymałości [22]. Jeżeli więc skutkiem działania
podwyższonych temperatur własności przewodu ulegną zbyt dużej
degradacji, to przy obecności sadzi katastrofalnej nastąpi jego zer-
wanie lub w najlepszym przypadku plastyczne odkształcenie. Biorąc
jednak pod uwagę, że sadź katastrofalna pojawia się bardzo rzadko,
na pierwszy plan wysuwają się inne problemy eksploatacyjne wyni-
kające z degradacji własności wytrzymałościowych przewodu. Mia-
nowicie obniżenie poziomu wytrzymałości na rozciąganie i granicy
pląs tyczności materiału powoduje, wobec wzrostu wytężeniaprzewodu,
aktywację procesów Teologicznych i zmęczeniowych. Zwiększone od-
kształcenia pełzania skutkują nadmiernym powiększeniem zwisu
przewodu. Ponadto podwyższona aktywność reologiczna przekłada
się również na relaksację sił docisku między przewodem a osprzę-
tem, powodując luzowanie uchwytów i ryzyko rozregulowania na-
ciągów oraz, wobec wzrostu rezystancji styku, niekontrolowane
przegrzewanie kontaktów przewód-osprzęt, co jako sprzężenie zwrotne
powoduje jeszcze większą miejscową degradację własności materia-
łu. Z drugiej strony degradacja własności wytrzymałościowych ma-
teriału, jak wspomniano, aktywuje procesy zmęczeniowe. Jest to
powodem nieoczekiwanych uszkodzeń drutów, powstających pomi-
mo faktu przewodu poprawnego (jak się mogło wydawać) zaproje-
ktowania linii pod tym względem.
Projektanci linii oczekują obecnie określenia rzeczywistego
poziomu degradacji własności wytrzymałościowych przewodów w wa-
runkach naturalnych, z drugiej zaś strony producenci zmierzają do
opracowania technologii wytwarzania przewodów o jak najwyższej
odporności cieplnej, najlepiej takiej, aby degradacja ich własności
nie miała miejsca.
Tak więc w obecnych realiach, gdzie przewody linii napowietrz-
nej, a zwłaszcza samonośne przewody ze stopów AlMgSi, przeno-
szą znaczące obciążalności prądowe, zakres temperatur ich pracy
wynika nie tylko z przyczyn geometrycznych linii, limitowanych
poziomem dopuszczalnego zwisu, lecz również z poziomu odporno-
ści cieplnej przewodu. Najogólniejszym parametrem reprezentują-
cym odporność cieplną jest poziom dopuszczalnej długotrwałej tem-
peratury roboczej przewodu, zwanej również temperaturą graniczną
roboczą. Bardziej szczegółowa analiza zagadnienia opiera się na
odpowiednich charakterystykach uj muj ących ewolucj e wytrzymało-
ści na rozciąganie materiału w funkcji temperatury i czasu jej dzia-
łania. Przełożenie takich charakterystyk na warunki rzeczywiste nie
jest proste i bazuje na specjalnym modelu obliczeniowym.
Problem degradacji własności wytrzymałościowych przewodów
znajduje się w obszarze zainteresowania projektantów linii od wielu
lat, jednak zauważalna w ostatnich latach tendencja do eksploatacji
linii przy ekstremalnie wysokich obciążalnościach prądowych uczy-
niła ten problem na nowo bardzo aktualnym. Również w Polsce
globalna modernizacjakrajowego systemu napowietrznych linii ele-
ktroenergetycznych, a w szczególności wprowadzanie do eksploata-
cji nowoczesnych przewodów stopowych krajowej produkcji, które
pracują przy wyższych temperaturach, przekłada się na duże zain-
teresowanie projektantów, producentów i naukowców tym tematem.
Zagadnienie odporności cieplnej przewodów, zwłaszcza w odniesie-
niu do utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi, jest szczegól-
nie atrakcyjne. Materiały te bowiem ujawniają szereg korzystnych
zachowań podczas ekspozycji na działanie podwyższonych tempe-
ratur, w których kryją się niewykorzystywane dotychczas walory
eksploatacyjne, umożliwiające podwyższenie obciążalności prądo-
wej linii przy równoczesnym obniżeniu wytężenia przewodów.
Stan zagadnienia
W początkowym okresie rozwój u elektroenergetyki napowietrz-
nej jako przewody fazowe wykorzystywano linki miedziane, stoso-
wane w energetyce do dzisiaj, z uwagi jednak na wysoką cenę,
prawie wyłącznie w sieciach trakcyjnych. Z tego też powodu prob-
lem degradacji własności wytrzymałościowych tej klasy przewodów
badany był jako pierwszy. Potrzeba takich badań wiązała się z pracami
nad zagadnieniem równowagi cieplnej przewodów miedzianych
i wiązała się z poważnymi problemami eksploatacyjnymi [9-^11]).
Z przyczyn ekonomicznych, wobec istotnego obniżenia kosztów
metalurgicznych, dobrych własności elektrycznych materiału i ni-
skiej gęstości, atrakcyjnym metalem przewodowym okazało się
aluminium. Elektroenergetyczne przewody napowietrzne zaczęto
wykonywać jako linki bimetalowe wykonane ze stalowego rdzenia
i przewodzącej powłoki aluminiowej. W pierwszych przewodach
tego typu obciążenia mechaniczne przenosił wyłącznie rdzeń stalo-
wy, warstwy aluminiowe przenosiły jedynie obciążenia elektryczne.
Systematyczny wzrost przesyłanych mocy wymagał ciągłego powię-
kszania przekroju aluminium, a tym samym i nośnej linki stalowej.
W efekcie poziom zwisów takich przewodów był nieracjonalnie
wysoki. Wymagały one wysokich i gęstorozstawionych konstrukcji
wsporczych. Rachunek ekonomiczny i postęp techniczny w prze-
twórstwie aluminium zaowocował na początku wieku XX opraco-
waniem klasycznego przewodu aluminiowo-stalowego, jaki po-
wszechnie stosowany jest do dzisiaj. W przewodzie takim czynna
elektrycznie część aluminiowa równocześnie przenosi znaczącą
część sił naciągu. W efekcie zwisy takiego przewodu są zadowala-
jące, jednak ujawnia się równocześnie problem degradacji własności
wytrzymałościowych drutów aluminiowych [12, 13]. Trudności eks-
ploatacyjne związane z przewodami bimetalowymi zaowocowały
pierwszymi próbami, już w latach 20. XX w., zastosowania w liniach
napowietrznych przewodów jednorodnych wykonanych ze stopów
aluminium. Również tę grupę materiałów przewodowych objęto
badaniami odporności cieplnej [14, 15]. Trudności technologiczne
wytwarzania tego typu wyrobów sprawiły jednak, że nie były one
szerzej stosowane do lat sześdziesiątych.
Ponieważ w liniach napowietrznych przez długi okres domino-
wały przewody aluminiowo-stalowe, zasadniczy nurt badań doty-
czących stabilności własności wytrzymałościowych koncentrował
się właśnie na tych konstrukcjach, a w szczególności na drutach
aluminiowych.
W wyniku systematycznych prac nad degradacją własności wy-
trzymałościowych drutów pojawiła się w 1972 r. fundamentalna
praca Harveya [16], stanowiąca podsumowanie wieloletnich badań
amerykańskich prowadzonych w Alcoa [17], polegających na zry-
waniu przewodów poddanych długotrwałemu działaniu temperatury
i naprężenia analogicznego z tym, jakie panuje w przewodzie w wa-
runkach rzeczywistych. W pracy tej zaproponowano uniwersalne
równanie opisujące spadek wytrzymałości na rozciąganie przewo-
dów aluminiowych, aluminiowo-stalowych, stopowych i aluminiowo-
stopowych w funkcji temperatury i czasu o ogólnej postaci
dT)/D)
W=
gdzie
W— procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie przewodu,
T— temperatura,
t — czas działania temperatury T,
D — średnica drutu,
a, b, c, d—wyznaczane doświadczalnie stałe materiałowe, różne dla
różnych typów przewodów.
Zaproponowana przez Harveya relacja typu potęgowego bazuje
na obserwacji danych doświadczalnych, które w skali logarytmicz-
nej przybliżyć można zadowalająco, zdaniem Autora, linią prostą.
Harvey obok odpowiedniej relacji opisującej zmiany wytrzyma-
łości przewodów propagował również model przełożenia wyznaczo-
nych charakterystyk na warunki rzeczywistej eksploatacji przewodu
(rys. 2). W największym uproszczeniu model ten polega na zesta-
wieniu temperatur pracy przewodu w interwały, np. co ok. 25 °C
oraz zsumowaniu całkowitego czasu, w jakim przewód podczas
eksploatacji przebywa w temperaturach z danego interwału, repre-
zentowanych przez średnią temperaturę interwału, np. Tj = 100 °C,
T2 = 125 °C, T3 = 150 °C, dla której prowadzi się obliczenia. Czas
przebywania przewodu w temperaturach niższych można w rozwa-
żaniach zaniedbać z uwagi na znikomy efekt. Następnie z zapro-
ponowanej zależności wylicza się procentowy spadek wytrzymało-
ści na rozciąganie przewodu Wj, odpowiadający czasowi przebywa-
nia materiału w pierwszym interwale temperatur, tj. Tj = 100 °C.
Znając wartość tego procentowego spadku wytrzymałości poszukuje
się czasu, po którym identyczny spadek własności wystąpiłby w kolej-
nym interwale, tj. w 125 °C. Do takiego czasu dodaje się czas prze-
bywania materiału w tym interwale i wylicza się procentowy spadek
własności po przebywaniu materiału w obu interwałach W2. Czyn-
ność powtarza się od najniższego do najwyższego z interwałów.
Końcowa wartość procentowego spadku własności (np. W3) odpo-
wiada spadkowi, jaki występowałby w warunkach rzeczywistych.
Analiza zagadnienia zaproponowana przez Harveya zyskała du-
że uznanie na świecie i została zaadoptowana przez międzynarodo-
we stowarzyszenie CIGRE [18] do obliczania degradacji własności
wytrzymałościowych przewodów. Pomimo wielkiego znaczenia dla
rozwoju wiedzy w tej dziedzinie, rozwiązanie powyższe nie było
w pełni zadowalające. Po pierwsze próby zrywania przewodów nie
są tak dokładne i miarodajne jak rozciąganie pojedynczych drutów.
Wytrzymałość przewodu w dużym stopniu zależy od powtarzalności
w budowie geometrycznej (skoki skrętu, statystyczny rozkład włas-
ności poszczególnych drutów) i przygotowania próbek (brak możli-
wości ruchu poszczególnych warstw przewodu względem siebie
podczas rozwijania i zaprasowywania końcówek przewodu). Sto-
sunkowo rzadko zdarza się, by wszystkie druty przewodu pękły
jednocześnie. Najczęściej zniszczenie następuje sukcesywnie — drut
po drucie. Również stabilność temperatury na długości przewodu
przy nagrzewaniu rezystancyjnym jest trudna do utrzymania. Przede
wszystkim jednak ogląd rzeczywistych zmian własności materiału
podczas wygrzewania ujawnia, że nie prostują się one idealnie
w logarytmicznej skali czasu. Również średnica drutu nie jest wła-
ściwą miarą stopnia umocnienia, drut może być bowiem uzyskiwany
ze wsadów o różnych średnicach początkowych.
Rys. 2. Graficzna ilustracja zasady obliczania spadku
wytrzymałości na rozciąganie przewodu w warunkach
eksploatacyjnych wg Han/eya
Fig. 2. Graphic illustration conductor strength decrease in
operation conditions calculation due to Harvey
271
 Nowe spojrzenie na problematykę przedstawił Morgan. W swo-
ich pracach z 1979 r. [19] i 1996 r. [20] dokonał syntetycznej analizy
wyników badań zmian degradacji własności drutów przewodowych
z aluminium, stopu aluminium i miedzi bazując na analizie literatu-
rowej 35 prac z tej dziedziny. Zaproponował uniwersalne równanie
postaci
W= W ( l _ g ^ A
gdzie
W — procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie,
Wa — spadek wytrzymałości odpowiadający pełnemu wyżarzeniu,
T — temperatura,
t — czas działania temperatury T,
A', B', C', D' — wyznaczane doświadczalnie stałe materiałowe.
Morgan, proponując oryginalne równanie wykładnicze opisują-
ce degradację własności wytrzymałościowych drutów, dokonał we-
ryfikacji znanych z literatury relacji dotyczących tego problemu,
m.in.: Johnsona i Mehla, Avramiego, Krupkowskiego i Halickiego,
Cooka i Richardsa oraz oczywiście Harveya.
Bazując na statystycznej analizie warunków otoczenia, przy
znajomości parametrów przewodu i rozkładu natężeń przewodzone-
go prądu oszacować można, w oparciu na przedstawionych powyżej
równaniach poziom spadku wytrzymałości na rozciąganie przewo-
du. Przykład takiej analizy przedstawiono w [21]. W oparciu o dane
statystyczne i model bilansu cieplnego przewodu opracowano pra-
wdopodobny rozkład temperatur przewodu na przestrzeni jego eks-
ploatacji zilustrowano na rysunku 3.
Charakterystyka na rysunku 3 reprezentuje sumaryczny czas
przebywania przewodu w określonym interwale temperatur. Cho-
ciaż temperatury przewodu zmieniają się cyklicznie wraz ze zmianą
czterech pór roku, to zgodnie z założeniem Harveya istotny dla
rozważań jest jedynie sumaryczny czas ich trwania. Sekwencja
zmian temperatury według Harveya nie ma wpływu na zmiany
własności wytrzymałościowych przewodu. Jak wynika z analizy tej
charakterystyki, przewód współczesnej linii napowietrznej przez
większość czasu swej eksploatacji posiada temperatury z zakresu
0-^80 °C. Czas trwania temperatur przewodu z zakresu powyżej
100 °C wynosi mniej niż 10 h dla danego interwału. W oparciu
o przedstawione obliczenia rozkładu temperatury przewodu można
dokonać obliczeń spadku wytrzymałości mechanicznej przewodu na
10000--
100-
(D
N
O na podwyższone temperatury oraz od czystości metalu i wielkości
0.01
-15 25 65 105
Temperatura, C°
Rys. 3. Prawdopodobny czas występownia danej temperatury
przewodu w warunkach rzeczywistej eksploatacji, na podstawie
[21]. Interwały temperatury wyznaczono ze współczynnikiem
wzrostu 2,5 %
Fig. 3. Possible time of temperaturę duration decrease in operation
conditions based on [21]. Interyals 2.5 % growth factor
272
•o wg Morgana /
i
OJ
t!
Q.
"O
•tn
l
2
l wg CIGRE,
-
d)
T3
ro
o.
W
10 20 30
Czas, lata
Rys. 4. Symulacja spadku wytrzymałości na rozciąganie
przewodu podczas jego eksploatacji wg różnych równań, na
podstawie [21]. Interwały obliczeń co 2,5% wartości
Fig 4. Simulation of conductor strength decrease in operation
conditions based on [21]. Interyals 2.5% growth factor
przestrzeni jego 30-letniej eksploatacji, co przedstawiono na ry-
sunku 4.
Jak wynika z analizy charakterystyk zamieszczonych na rysunku 4,
zmiany wytrzymałości na rozciąganie przewodu wyznaczone we-
dług dwóch różnych równań dają zupełnie odmienne wyniki. Zgod-
nie ze wzorem Morgana spadek własności ma miejsce od początku
eksploatacji linii, co wydaje się bardziej prawdopodobne niż wynik
obliczeń wg CIGRE [18], gdzie początki degradacji własności ujaw-
niają się dopiero po ok. 20 latach. Również wynik końcowy obliczeń
jest wg obu metod diametralnie inny. Uzyskane wyniki obliczeń
nigdy nie będą oczywiście ścisłe. Projektując daną linię nie wie się
bowiem, w szczegółach, jaki będzie rozkład czynników klimatycz-
nych i natężeń prądu na przestrzeni j ej eksploatacji. Jednak uzyskany
duży rozrzut wyników w stosunku do zastosowanej metody jest
najlepszym potwierdzeniem konieczności kontynuacji tematu,
w celu opracowania lepszych i dokładniejszych procedur oblicze-
niowych.
O ile zaproponowane przez Morgana równanie zadowalająco
opisuje zmiany wytrzymałości na rozciąganie drutów z czystych
metali, o tyle jego zastosowanie do drutów z utwardzalnych wydzie-
leniowo stopów AlMgSi jest bardzo ograniczone. W przypadku
czystych metali przewodowych jak aluminium czy miedź, podatność
drutu na degradację własności (możliwy jest tylko spadek własności
skutkiem wygrzewania) jest zależna od warunków ekspozycji drutu
odkształcenia na zimno. W szczególności wymagania odnośnie do
własności elektrycznych drutów ograniczają zawartość innych pier-
wiastków, co sprawia, że odporność cieplna tych materiałów wytwa-
rzanych w różnych warunkach, jest zbliżona i może być poprawnie
opisywana uniwersalnym równaniem.
Problem ewolucji własności drutów z utwardzalnych wydziele-
niowo, przewodowych stopów AlMgSi skutkiem ekspozycji na dzia-
łanie temperatury, jest o wiele bardziej skomplikowany i nie został
dotychczas przebadany w wystarczającym zakresie. Wynika to z fa-
ktu znaczącej ewolucji technologii ich wytwarzania. Na początku
wsadem do ciągnienia drutów były wlewki po walcowaniu na gorą-
co, następnie prasówka, a obecnie wsadem do ciągnienia drutów jest
wyłącznie walcówka z linii COiW. Równocześnie poprawie uległa
jakość metalurgiczna materiału, przy czym wprowadzono do stopów
przewodowych szereg mikrododatków.
Ogólnie wiadomo, że poziom podatności na zmiany własności
wytrzymałościowych materiałów przewodowych z utwardzalnych
wydzieleniowo stopów AlMgSi zależy od sposobu ich produkcji, tj. W Polsce z przewodami stopowymi pracują obecnie cztery linie
stanu struktury i składu chemicznego walcówki, wyboru ścieżki wysokiego napięcia 220 kV oraz wiele linii średniego napięcia.
technologicznej obróbki cieplno-mechanicznej i jej parametrów, Wprowadzanie takich przewodów do eksploatacji związane jest
a zwłaszcza temperatury i czasu starzenia sztucznego, wielkości za- z oczekiwaniami użytkowników, co do coraz pełniejszego wykorzy-
stosowanego odkształcenia całkowitego, czy prędkości ciągnienia stania potencjalnych walorów, jakie mają te przewody.
oraz konstrukcji samego przewodu. Badaniom ewolucji własności podczas ekspozycji na działanie
Relacje zaproponowane przez Harveya czy Morgana zakładają podwyższonych temperatur poddano druty przewodowe z utwardzalne-
jedynie możliwość pomniejszania się bieżących własności wytrzy- go wydzieleniowo stopu AlMgSi gat. 6201. Testowane druty posia-
małościowych materiału (tzn. z matematycznego punktu widzenia dały średnice odpowiednio: 2,0, 2,9, 3,5 i 4,0 mm. Średnice drutów
równanie Harveya formalnie ujawnia przyrosty wytrzymałości w niż- do badań dobrano w taki sposób, aby odpowiadały zakresowi pełne-
szych temperaturach, dla celów praktycznych jednak przyjmuje się mu średnic drutów, przeznaczonych na typowe przewody napowie-
wtedy do obliczeń wartość początkową wytrzymałości materiału; trznych linii elektroenergetycznych. Druty zostały uzyskane z wal-
jest to podyktowane faktem, że w typowych drutach z aluminium cówki o średnicy 9,5 mm w stanie T4 po linii COiW, metodą ciąg-
przyrosty takie fizycznie nie występują). W rzeczywistości w przy- nienia w warunkach przemysłowych z prędkością 10 m/s. Druty po
padku drutów ze stopów aluminium w pewnych sekwencjach tem- ciągnieniu poddano procesowi końcowej obróbki cieplnej w tempe-
peratur końcowej obróbki cieplnej i długoczasowego wygrzewania, raturze 150 °C. Wyniki zmian wytrzymałości na rozciąganie oraz
pojawia się istotny wzrost wytrzymałości na rozciąganie materiału rezystywności drutów po różnych czasach starzenia ilustrują ry-
powyżej poziomu startowego, co nie jest w znanych z literatury sunki 516.
relacjach uwzględniane. W literaturze panują rozbieżne opinie na Analizując charakterystyki z rysunku 5 łatwo można zauważyć,
temat wpływu naprężenia towarzyszącego temperaturze na zmianę iż wytrzymałość na rozciąganie drutu, w stanie po ciągnieniu (tj. dla
wytrzymałości na rozciąganie przewodu. Jedni badacze stwierdzają czasu = 0) wzrasta wraz ze zmniejszeniem średnicy. Jest to znamien-
brak istotnego wpływu naprężenia, podczas gdy inni uważają je za ny dla tych stopów efekt umocnienia materiału, wyraźny nawet przy
ważny parametr wpływający na tempo spadku własności. Dotych- tak dużych odkształceniach całkowi tych. Przedstawione charaktery-
czasowe badania sugerują, że w przypadku drutów stopowych na- styki posiadają przebieg typowy dla starzenia sztucznego. Co zna-
prężenie wzdłużne działa aktywujące na procesy starzenia.
Odrębnym zagadnieniem jest analiza zmian własności elektry-
cznych drutów ze stopów AlMgSi. W odniesieniu do drutów alumi-
niowych i miedzianych zagadnienie to jest marginalne. Poprawa
własności elektrycznych drutów przewodowych czystych metali
skutkiem długoczasowej ekspozycji na temperatury eksploatacji jest
znikoma i zostaje zrównoważona zmniejszeniem przekroju drutu
skutkiem pełzania. Dla przykładu zmiana rezystywności od stanu
wyżarzonego do stanu 90 % umocnienia dla aluminium wynosi
zaledwie 2 %. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku miedzi.
Druty z utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi posiadają
zdecydowanie większy zakres zmian rezystywności, wynoszący
ponad 20 % między stanem przesyconym a równowagowym. Zmia-
ny rezystancji przewodów stopowych podczas eksploatacji w istot-
nym stopniu wpływają na podwyższenie możliwych obciążalności
prądowych linii oraz są kluczowe dla właściwego monitorowania
linii przy wyznaczaniu obciążalności dynamicznej. Brak w literatu-
rze tematu relacji matematycznych opisujących zmiany rezystancji
Rys. 5. Zależność wytrzymałości na rozciąganie
przewodowych materiałów stopowych skutkiem długotrwałej eks-
w funkcji czasu wygrzewania w temperaturze 150 °C
pozycji na działanie podwyższonej temperatury.
podczas końcowej obróbki cieplnej drutu
Zaproponowany przez Harveya sposób przełożenia charaktery-
styk zmian własności wytrzymałościowych materiału na warunki Fig. 5. UTS -time dependence during wire
rzeczywiste bazuje na założeniu o kumulacji skutków działania po- finał heat treatment at 150 °C
szczególnych temperatur, tzn. nie ma znaczenia, w jakiej kolejności
pojawiają się poszczególne temperatury, ważny jest jedynie suma-
ryczny okres ich działania. Założenie takie, akceptowalne w przy-
padku czystych metali nie jest właściwe dla stopów utwardzalnych
wydzieleniowo.

Badania własne

Zakres badań własnych obejmuje druty przeznaczone do wytwa-

rzania samonośnych przewodów stopowych. Technologia wytwa-
rzania takich przewodów na potrzeby polskiego przemysłu została
opracowana w latach dziewięćdziesiątych przez Zespół Naukowy
AGH we współpracy z zakładami produkcyjnymi. Przewody stopo-
we cieszą się dużą popularnością w krajach wysoko rozwiniętych
z uwagi na szczególnie korzystny układ parametrów użytkowych
w odniesieniu do klasycznych przewodów bimetalowych. Najchętniej Czas, h
stosowane są podczas modernizacji linii napowietrznych w miejsce
wyeksploatowanych konwencjonalnych przewodów. Wyelimino- Rys. 6. Zależność rezystywności w funkcji czasu wygrzewania
wanie ciężkiego i słabo przewodzącego, a zarazem ferromagnetycz- w temperaturze 150 °C podczas końcowej obróbki cieplnej drutu
nego rdzenia stalowego wpłynęło na znaczące obniżenie masy jed- Fig. 6. Resistivity-time dependence during wire finał heat
nostkowej przewodu, oddaliło problemy korozyjne i montażowe. treatment at 150 °C

273
mienne, maksymalny poziom własności dla charakterystyki drutu
o określonej średnicy zostaje osiągnięty tym szybciej, im większy
jest stopień odkształcenia tego materiału. Również przyrost własno-
ści drutu od stanu po ciągnieniu do maksimum jest tym mniejszy, im
wyższy jest stopień odkształcenia materiału w procesie ciągnienia.
Charakterystyki z rysunku 6 przedstawiają zmiany rezystywno-
ści poszczególnych drutów podczas końcowej obróbki cieplnej.
Rezystywność materiału wraz ze wzrostem czasu starzenia maleje,
przy czym prędkość tego spadku nieco maleje wraz ze wzrostem
czasu starzenia. Rezystywność materiału jest także funkcją stopnia
odkształcenia w procesie ciągnienia. Im większe jest to odkształce-
nie, tymrezystywność materiałujest wyższa. Czas końcowej obróbki
cieplnej drutów dobrano w taki sposób, aby uzyskać porównywalne Czas, h
druty o różnych średnicach, lecz zbliżonej rezystywności wynoszą- Rys. 7. Zależność wytrzymałości na rozciąganie
cej ok. 32,5 n£2m (co odpowiada wymaganiom IEC). Wytrzymałości w funkcji czasu ekspozycji na temperatury
na rozciąganie tych drutów były wynikowe. 75, 100, 125 i 150 °C drutu o średnicy 2,9 mm
Uzyskane druty poddano ekspozycji na działanie podwyższonej
Fig. 7. UTS-time dependence during 2.9 mm wire heating
temperatury 75,100,125 i 150 °C w czasach do 6300 h, dobieranych tak,
at75, 100, 125 and 150 °C
by uzyskać równe odstępy w skali logarytmicznej. Zakres zmienno-
ści temperatury ekspozycji drutów w proponowanych badaniach był
ściśle związany z warunkami rzeczywistej pracy przewodów przed-
stawionymi w tablicy 1. Podczas projektowania linii napowietrznej
przyjmuje się temperaturę graniczną roboczą przewodu na poziomie:
40*80 °C lub nawet 90 °C [4,5]. Równocześnie dopuszcza się chwi-
lowe przegrzewanie przewodu do temperatur na poziomie 125 °C
(lub nawet 150 °C [16]). Temperatura przewodu podczas zwarcia
jest, na ogół, dużo wyższa i waha się od 150 do 200 °C w zależności
od rodzaju przewodu [5].
Na rysunku 7 przedstawiono przykładowe charakterystyki zmian
wytrzymałości na rozciąganie drutu o średnicy 2,9 mm w funkcji
czasu ekspozycji na działanie podwyższonych temperatur z za-
75 C > wg Han/eya wg Morgana
kresu 75-s-l 50 °C. Proces takiego wygrzewania drutów nazwać moż- • 750 « 75 C
• 125 C A 150'0
na wtórnym starzeniem materiału, bowiem odbywa się on jako
kontynuacja końcowej obróbki cieplnej drutu (rys. 5). Jest to więc, 1000 2000 3000 4000 5000 6000
w istocie, kontynuacja procesu starzenia sztucznego, chociaż odby- Czas ekspozycji, h
wać się może, w ogólności, w innych temperaturach i czasach niż
końcowa obróbka cieplna drutu, zmierzaj ąca do nadania materiałowi Rys. 8. Zależność procentowej zmiany wytrzymałości
właściwej przewodności elektrycznej. Jak łatwo zauważyć, prędkość na rozciąganie w funkcji czasu ekspozycji na temperatury 75, 100,
spadku wytrzymałości na rozciąganie drutu podczas starzenia wtór- 125 i 150 °C drutu o średnicy 2,9 mm oraz identyczna zależność
nego jest tym większa, im wyższa jest temperatura ekspozycji i ma- wyliczona w oparciu o relacje Morgana i Harveya
Fig. 8. Percentage strength decrease-time dependence during
Tablica l
2.9 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
Temperatury dopuszczalne and the same relation calculated from Harvey eąuation
dla różnych typów przewodów [4,5,22]
Table l
leje wraz ze wzrostem czasu wygrzewania. W szczególności jednak,
Permissible temperaturę for different types of conductors
w początkowym okresie wtórnego starzenia, zauważa się wzrost
Temperatura
wytrzymałości materiału powyżej wartości początkowej. Czas trwa-
dopuszczalna nia takiego wzrostu jest tym dłuższy, im niższa jest temperatura
przy zwarciu ekspozycji. Warto zauważyć, iż czas wzrostu własności w tempera-
Temperatura
wg Zarządzenie turze 75 °C wynosi ok. 2500 h i jest porównywalny z czasem prze-
dopuszczalna
Temperatura
chwilowego
Ministra bywania materiału w temperaturach z tego zakresu w warunkach
dopuszczalna Górnictwa rzeczywistych (rys. 3). Równocześnie okres wzrostu własności ma-
przeciążenia
długotrwale i Energetyki
wg IEC teriału w temperaturze 125 °C wynosi blisko 25 h i jest istotnie
wg PN-E- z dn. 17.07. 1974
Typ -05100:1998
61597:1995
w sprawie doboru
dłuższy od czasów rzeczywistego przebywania przewodu w takich
„Overhead temperaturach (rys. 3).
przewodu „Elektroenerge- przewodów
electrical Zestawienie uzyskanych wyników z ogólnie znanymi równania-
tyczne linie i kabli elektro-
conductors —
napowietrzne.
Calculation
energetycznych mi wymaga unifikacji krzywych do zależności: W =f(t), przy czym
Projektowanie do obciążeń W > O oznacza spadek wytrzymałości, zaś W< O wzrost wytrzyma-
method for
i budowa" prądem łości drutu. Relację taką przedstawia rysunek 8. Na rysunku tym
stranded bare
elektrycznym,
conductors"
Dziennik
punkty reprezentują rzeczywiste zachowanie się materiału podczas
Budownictwa ekspozycji na działanie poszczególnych temperatur, zaś linie ciągłe
1974, nr 7 to graficzny obraz obliczeń identycznych zmian, w identycznych
warunkach przy wykorzystaniu równań i parametrów proponowa-
Aluminiowy 80/60/40 125 150 nych przez Harveya i Morgana. Już wstępna analiza porównawcza
Aluminiowo-stalowy 80/60/40 125 200 zachowania się materiału z wynikami obliczeń ujawnia znaczące
Stopowy 80/60/40 125 175
rozbieżności. Relacja Harveya, w temperaturze 75 °C wykazuje

274
wzrost własności, j ednak sam Autor zaleca rozpatrywać temperatury
wyższe od 100 °C. Ponadto zauważalny wzrost własności po większa
się wraz ze wzrostem czasu w nieskończoność, podczas gdy w rze-
czywistości po pewnym czasie następuje spadek własności. Równo-
cześnie ilościowy wynik obliczeń nie przystaje do rzeczywistego
zachowania materiału. Relacja Morgana uwzględnia wyłącznie spa-
dek własności wytrzymałościowych drutów. Znamienny jest prze-
bieg krzywych wyznaczonych w oparciu o te równania dla tempera-
tur 125 i 150 °C. Morgan w swoich rozważaniach założył iż stan
pełnego wyżarzenia drutów stopowych wynosi 60 % stanu wyjścio-
wego. W rzeczywistości nie zawsze jest to założenie poprawne. Przy
wytrzymałości startowej drutu na poziomie ok. 340 MPa oznacza to
stan wyżarzony na poziomie ok. 200 MPa, podczas gdy rzeczywisty
stan miękki tego materiału określić można na ok. 100 MPa, tak więc
poziom Wa zależy od typu badanego drutu i nie może być uznany za
wartość stałą.
Jak wynika z przedstawionej analizy uniwersalne równania lite-
raturowe nie odzwierciedlają w zadowalającym stopniu prawdziwe-
go zachowania się materiału. Taki stan rzeczy staje się inspiracją dla
opracowania oryginalnego równania opisującego takie zmiany dla
drutów z utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi, zwłaszcza
produkcji krajowej, które nie były szerzej pod tym kątem badane.
Właściwa analiza wyników doświadczalnych ukazująca chara-
asinh (czas), h
Rys. 9. Zależność procentowej zmiany wytrzymałości
na rozciąganie w funkcji czasu ekspozycji na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C drutu o średnicy 2,0 mm oraz identyczna zależność
wyliczona w oparciu o proponowane równanie
Fig. 9. Percentage strength decrease-time dependence during 2.0
mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C and the same relation
calculated from proposed eąuation
Rys. 10. Zależność procentowej zmiany wytrzymałości na
rozciąganie w funkcji czasu ekspozycji na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C drutu o średnicy 2.9 mm oraz identyczna zależność
wyliczona w oparciu o proponowane równanie
Fig. 10. Percentage strength decrease-time dependence during
2.9 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
and the same relation calculated from proposed eąuation
asinh (czas), h
Rys. 11. Zależność procentowej zmiany wytrzymałości
na rozciąganie w funkcji czasu ekspozycji na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C drutu o średnicy 3,5 mm oraz identyczna zależność
wyliczona w oparciu o proponowane równanie
Fig. 11. Percentage strength decrease-time dependence during
3.5 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
and the same relation calculated from proposed eąuation
2 3 4 5 6
asinh (czas), h
Rys. 12. Zależność procentowej zmiany wytrzymałości
na rozciąganie w funkcji czasu ekspozycji na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C drutu o średnicy 4,0 mm oraz identyczna zależność
wyliczona w oparciu o proponowane równanie
Fig. 12. Percentage strength decrease-time dependence during
4.0 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
and the same relation calculated from proposed eąuation
kter zmian wytrzymałości na rozciąganie drutów wymagała przeli-
czenia zmierzonych wartości wytrzymałości na wielkość procento-
wego spadku W, jak to zostało przyjęte w konwencji literaturowej.
Pozwala to na uogólnienie rozważań, bowiem różne typy drutów
posiadają, na ogół, różne własności mechaniczne i z tego tytułu
wartości bezwzględne są trudne w interpretacji. Analiza uzyskanych
wyników w skali logarytmicznej (tj. log W = fllogt)), pod kątem
doboru parametrów do równania wg Harveya nie ujawnia zadowa-
lającej linearyzacji wyników w całym zakresie badanych czasów.
Krzywe przyjmują kształt paraboliczny. Również analiza wyników
w układzie W = flint) nie wykazuje pełnej linearyzacji wykresów,
chociaż zakres dodatnich wartości W jest praktycznie liniowy. Moż-
na stosunkowo dobrze opisać uzyskane wyniki równaniem Morgana
w ograniczonym jednak zakresie czasów.
Propozycja nowego opisu zmian własności wytrzymałościo-
wych drutów stopowych bazuje na linearyzacji zależności W=f(arc
sinh t), co przedstawiono na rysunkach 9-^12. Na rysunkach tych
punkty przedstawiają odpowiednio przeliczone wyniki pomiarowe.
Jak łatwo zauważyć, kształt charakterystyk przypomina obróconą
w lewo literę „V" o kącie rozwarcia ok. 120°. Charakterystyki (ra-
miona litery „V") przypominają linie proste, a ich kąt nachylenia dla
275
różnych temperatur i średnic drutów jest zbliżony. W celu właściwe-
go opisu uzyskanych wyników zarówno w obszarze przyrostu wy-
trzymałości na rozciąganie materiału (W< 0), jak i w obszarze de-
gradacji tej własności (W > 0), zaproponowano funkcję sklejaną
w postaci
0<t<t WR =xlasinht
tgr <t < oo WR = ;

przy czym

gr O 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 5500 6000 6500 7000
— x^ \nk)T
Czas, h
gdzie
WR — procentowy spadek wytrzymałości na rozciąganie drutu, Rys. 14. Zależność procentowej zmiany rezystywności w funkcji
czasu ekspozycji drutu o średnicy 2,9 mm na temperatury 75, 100,
tgf — czas graniczny do którego w danej temperaturze następuje
125 i 150 °C oraz identyczna zależność wyliczona w oparciu
wzrost wytrzymałości na rozciąganie drutu,
o proponowane równanie
Ink — logarytmiczne odkształcenie rzeczywiste zadane podczas
ciągnienia, Fig. 14. Percentage resistivity decrease-time dependence during
^=-0,73, 2.9 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C and the same
x2 = 7,3, relation calculated from proposed equation
*3=1,05,
i4=10,5,

Parametry x^-x6 stanowią stałe materiałowe. Trudno na obec-

nym etapie stwierdzić, czy zauważalna relacja między kolejnymi
stałymi wynosząca 1:10 jest przypadkowa czy też kryje się w tym
fizykalna relacja. Wyniki obliczeń zmian własności drutów w opar-
ciu o zaproponowaną relację przedstawiono na rysunkach 9+12
w postaci linii ciągłych. Cechą charakterystyczną proponowanego
równania jest dobra zgodność z rzeczywistym zachowaniem się
materiału. Zróżnicowanie nie przekracza kilku procent. Linią prze-
rywaną przedstawiono prostą reprezentującą potencjalny spadek
własności w 75 °C. Przy opisie zmian własności, w zakresie wzrostu
500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 5500 6000
wytrzymałości drutu, zdecydowano się na pewne uproszczenie, tj.
Czas, h
nie uwzględniono wpływu temperatury i wielkości odkształcenia na
prędkość wzrostu własności. Łatwo bowiem zauważyć, iż w tym
Rys. 15. Zależność procentowej zmiany rezystywności w funkcji
zakresie praktycznie wszystkie charakterystyki są zbliżone. Oczywi- czasu ekspozycji drutu o średnicy 3,5 mm na temperatury 75, 100,
ście rozszerzenie tego twierdzenia poza obszar badanych zmiennych 125 i 150 oraz identyczna zależność wyliczona w oparciu
byłoby wielkim nadużyciem, wiadomo bowiem powszechnie, że w tem- o proponowane równanie
peraturach otoczenia i niższych tempo zmian własności jest bardzo
wolne lub wręcz zerowe. Również bardzo wysokie temperatury, Fig. 15. Percentage resisthdty decrease-time dependence
działając na drut, powodują od początku wygrzewania spadek wy- during 3.5 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
trzymałości bez zakresu wzrostu. and the same relation calculated from proposed eąuation

O 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 5500 6000 6500 7000 3000 4000
Czas, h
Czas, h

Rys. 13. Zależność procentowej zmiany rezystywności w funkcji
czasu ekspozycji drutu o średnicy 2,0 mm na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C oraz identyczna zależność wyliczona w oparciu
o proponowane równanie
Fig. 13. Percentage resistivity decrease-time dependence
during 2.0 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
and the same relation calculated from proposed eąuation
Rys. 16. Zależność procentowej zmiany rezystywności w funkcji
czasu ekspozycji drutu o średnicy 4,0 mm na temperatury 75, 100,
125 i 150 °C oraz identyczna zależność wyliczona w oparciu
o proponowane równanie
Fig. 16. Percentage resistivity decrease-time dependence
during 4.0 mm wire heating at 75, 100, 125 and 150 °C
and the same relation calculated from proposed eąuation

276
 Kolejnym problemem jest opis zmian własności elektrycznych
drutów poddanych ekspozycji na działanie podwyższonych tempe-
ratur. Na rysunkach 1 3* 1 6 przedstawiono procentowe spadki rezy-
stywności drutów. Punkty na wykresach reprezentują odpowiednio
przeliczone wartości pomiarowe, zaś linie ciągłe to wyniki obliczeń.
Zaproponowano relację opisująca zmiany rezystywności w postaci
0<r<
P t <t< = (y,r- ;y2)litt - (y3T+ Inl) +y4)
przy czym
(y/+lnX)-y 4
gdzie
Wp — procentowy spadek rezystywności drutu,
y i = 0,028,
y 2 =l,88,
^ = 0,0153,
y4 = 0,12,
ys = 0.7.
Zaproponowana relacja matematyczna, pomimo zastosowania
funkcji sklejanej (co było niezbędne, by wyeliminować przypadki
W < 0) nie oddaje z podobną dokładnością, jak w przypadku wy-
trzymałości na rozciąganie, rzeczywistego zachowania materiału.
Różnica między wartością zmierzoną a wyliczoną nie przekracza 3 %.
Podsumowanie
W pracy dokonano syntetycznej analizy stanu zagadnienia doty-
czącego degradacji własności wytrzymałościowych napowietrznych
przewodów elektroenergetycznych i drutów na te przewody,
ze szczególnym uwzględnieniem drutów z utwardzalnych wydziele-
niowo stopów AlMgSi. Zagadnienie zmian wytrzymałości przewo-
dów elektroenergetycznych podczas ich eksploatacji jest szczególnie
ważne i wynika z konieczności przesyłu dużych mocy, co przekłada
się na wysokie temperatury przewodów. Nie uwzględnienie zmian
własności przewodu implikowanych cieplnie, na przestrzeni czasu
jego pracy, może doprowadzić do nieoczekiwanych awarii linii
wynikających m.in. z nadmiernego pełzania, uszkodzeń zmęczenio-
wych czy statycznych przewodu. Znane z literatury tematu równania
(oraz ich parametry) opisujące ewolucję własności przewodów pod-
danych działaniu podwyższonej temperatury sprawdzają się zado-
walająco w przypadku czystych metali, nie są jednak odpowiednie
do przewodów stopowych. Właściwe projektowanie linii z przewo-
dami stopowymi wymaga opracowania oryginalnego równania
dedykowanego dla tych właśnie konstrukcji. Równanie takie powin-
no być dwuczłonowe, tzn. ujmować parametry mechaniczne (nie
tylko Rm) i elektryczne jako funkcję czasu i temperatury wygrzewa-
nia. W niniejszej pracy zaproponowano relacje opisujące zmiany
własności wytrzymałościowych i elektrycznych drutów stopowych
krajowej produkcji. Uzyskano stosunkowo zadowalającą zgodność
wartości obliczonych z rzeczywistymi. Szczególnie istotne jest uwz-
ględnienie zakresów wzrostu wytrzymałości na rozciąganie drutów.
W przełożeniu na praktykę takie zjawisko oferuje szereg korzyści.
Przedstawione zależności są jedynie punktem wyjścia do dalszych
systematycznych prac nad syntetycznym ujęciem tego problemu
z uwzględnieniem wpływu składu chemicznego i technologii prze-
twarzania materiału, które w zasadniczym stopniu limitują od-
porność cieplną drutów stopowych, a także uwzględnienia w tych
relacjach wpływu naprężenia towarzyszącego nieodmiennie tempe-
raturze na tempo zmian własności. Ponadto niezbędne jest opraco-
wanie nowego modelu umożliwiającego właściwe przełożenie wy-
znaczonych charakterystyk na warunki rzeczywiste.
Literatura
l.Knych T., MamalaA., NowakS.: Zmiany naprężeń w napowietrznych
przewodach elektroenergetycznych ze stopów aluminium uwzględniające
reologiczną naturę materiału. Materiały Sympozjum Mechaniki Zniszczenia
Materiałów i Konstrukcji, Augustów, 23+26 maj 2001, s. 129*155.
2. Demel W., Domański E. i in.: Napowietrzne linie elektroenergetyczne
wysokiego napięcia. WNT, Warszawa, 1973.
3. Knych T., MamalaA., NowakS., ZasadzińskiJ.: Samonośneprzewody
z aluminium stopowego dla energetyki. Cz. 1. Rudy Metale r. 46, 2001,
nr 5+6, s. 277+284, Cz. 2. Rudy Metale r. 46, 2001, nr 7, s. 319+326, Cz. 3.
Rudy Metale r. 46, 2001, nr 8, s. 373+379, Cz. 4. Rudy Metale r. 46 2001,
nr 10, s. 471+480.
4. IEC 61597:1995, Overhead electrical conductors — Calculation me-
thods for stranded bare conductors.
5. Zarządzenie Ministra Górnictwa i Energetyki z dn. 17.07.1974 w spra-
wie doboru przewodów i kabli elektroenergetycznych do obciążeń prądem
elektrycznym, Dziennik Budownictwa, 1974, nr 7.
6. WG 22.12 The thermal behavior of overhead conductors — mathema-
tical model for evaluation of conductor temperaturę in steady state and
application thereof, Electra, 1992, nr 144.
7. Ramon G. J.: Dynamie Thermal Linę Rating. IEEE Trans, on PWRD,
t. PWRD-2, 1987, nr 3.
8. Morgan V. T.: Thermal behavior of electrical conductors. J. Willey &
SONS INC. 1991.
9. Lukę G. E.: Current capacity of wires and cables. Electr. J., t. 20, apr.
1923.
10. Binder L: Short Circuit Heating in Power Plants and transmission
Systems. Electr. Zeitsch., t. 37, nov. 1916.
11. Gut G.. Gruenberg L. M.: Heating of Conductors at Short Leading
Times and at Short Circuits. Buli. de FAssoc. Suise des Elect., t. 18, nov.
1927.
12. BohnerH.: Change of Tensile Strength and Electric Conductivity of
Hard-Drawn Wires of Copper Bronze, Aluminium, Aludur and Aldrey Sub-
jected to Short-Time Annealing. Z. Metalłkde, t. 20, apr. 1928.
13. Zerleeder A., BossliardM., Irmann R.: Warmfestigkeit und Warn-
harte verschiedener Aluminiumlegierungen. Z. Metalłkde, t. 25, dec. 1933.
14. Thomas M.: Einige Betriebserfahrungen mit Aldreyleitungen. Buli.
Schweiz. Elektrotech., t. 25. 1934.
15. ZeerlederA., Irmann R.: Mechanical properties of aluminium and its
alloys after prolonged heating. J. Inst. Met., t. 59, feb. 1936.
16. Harvey J. R.: Effect of elevated temperaturę operation on the strength
of aluminium conductors. IEEE Trans., t. PAS 91, sept./oct,1972.
17. Alcoa Aluminum Overhead Conductor Engineering Data. Alcoa,
Pittsburg, Pa.
18. Cigre: Loss in strength of overhead electrical conductors caused by
elevated temperaturę operation. Electra, t. 162, oct. 1995.
19. Morgan V. T.: The loss of tensile strength of hard drawn conductors
by annealing in service. IEEE Trans., t. PAS 98, may/june 1979.
20. Morgan V. T.: Effect of elevated temperaturę operation on the tensile
strength of overhead conductors. IEEE Trans, on PWRD., t. lljan. 1996.
21. Adamach K., Mizuno Y., Natio K.: Probabilistic assessment of the
reduction in Tensile Strength of an Overhead Transmission Linę' s Conductor
With Reference to Climatic Data. IEEE Trans, on PWRD, t. 15, oct. 2000.
22. PN-E5100: 1998, Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projekto-
wanie i budowa.
Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na nauką
w latach 2005+2007 jako projekt badawczy 3 T08B 082 28.
277
 ': •) i A
POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

MARCIN MADEJ Rudy Metale R 50 2005 nr 5

UKD669.14.018.252.3:669.15'35:018.9:621.762:661.
JANLEŻAŃSKI

STRUKTURA l WŁASNOŚCI INFILTROWANYCH KOMPOZYTÓW

STAL SZYBKOTNĄCA-ŻELAZO-MIEDŹ

Przedstawiono badania dotyczące wpływu parametrów wytwarzania oraz dodatku żelaza na strukturą i własności kompo-
zytów na osnowie stali szybkotnącej. Materiał badawczy stanowiły kształtki ze stali szybkotnącej i z dodatkiem 20 i 50% żelaza,
infiltrowane miedzią metodą nakładkową. Dodatek żelaza do stali ma na celu obniżenie kosztów wytwarzania oraz oddziały-
wanie na własności infiltrowanych miedzią kompozytów na osnowie stali szybkotnącej.
Słowa kluczowe: spiekanie, infiltracja, kompozyty, stal szybkotnąca.

STRUCTURE AND PROPERTIES OF INFILTRATED HIGH SPEED STEEL

BASED COMPOSITES WITH IRON AND COPPER

High hardness, mechanical strength, heat resistance and wear resistance of M3/2 high speed steel (HSS) mąkę it an
attractive material for manufacture ofvalve train components such as valve seat inserts and valve guides. Sińce technological
and economical considerations are eąually important, infiltration ofhigh-speed steel skeleton with liąuid cooper has proved
to be a suitable techniąue whereby fully dense material is produced at Iow cost. Attempts have been madę to describe the
influence ofthe production process parameters and iron additives on the microstructure and mechanical properties ofcopper
infiltrated HSS based composites. The compositions ofpowder mixtures are 100 % M3/2, M3/2 + 20 % Fe, M3/2 + 50 % Fe.
Keywords: sintering, infiltration, composites, high speed steel.

Wprowadzenie podczas infiltracji miedź ułatwia uzyskanie całkowitego zagęszcze-

Infiltracja miedzią porowatych kształtek jest jednym ze sposo-
bów wytwarzania kompozytów na osnowie stali szybkotnącej, np.
elementów silników spalinowych, takich jak gniazda zaworów i pro-
wadnice zaworów [2, 3]. Infiltracja pozwala uzyskać wyroby lite
lub prawie lite. Zastosowanie miedzi do infiltracji porowatych
kształtek ze stali szybkotnącej wynika z jej dostępności, skrajnego
kąta zwilżania stali bliskiego zeru oraz dobrego przewodnictwa
cieplnego, które jest szczególnie przydatne w wymienionych wyżej
elementach silnika [3]. Dodatek żelaza wprowadzono w celu obni-
żenia kosztów wytwarzania ze względu na niższą cenę proszku
żelaza w stosunku do ceny stopowego proszku stali szybkotnącej.
Stal szybkotnąca stanowi twardą osnowę odpowiedzialną za włas-
ności wytrzymałościowe i odporność na ścieranie, a wprowadzona
nia kompozytów oraz wpływa na przewodnictwo cieplne i elektry-
czne. Celem pracy jest określenie wpływu parametrów wytwarzania
oraz dodatku żelaza na przebieg infiltracji, strukturę oraz niektóre
własności infiltrowanych miedzią kompozytów na osnowie stali
szybkotnącej.
Materiały do badań i ich własności
Do wytwarzania porowatych kształtek stosowano rozpylany wo-
dą proszek stali szybkotnącej gatunku M3/2 oraz redukowany pro-
szek żelaza Hoganas NC 100.24. Morfologię stosowanych proszków
stali szybkotnącej i żelaza przedstawia rysunek l.
Porowate kształtki do infiltracji wytwarzano z następujących
mieszanek proszków:

Mgr inż. Marcin Madej, dr hab. inż. Jan Leiański prof. AGH — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia! Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

278
 86,0 Ei wypraski 84,484,4
35
34,0 E eki
ra"
= 82,0 81,0 81,5

f 8
°'° 77,377,6
ź 78,0
'§ 76,0

72,0
M3 M3+20Fe M3+50Fe
Skład porowatych kształtek

Rys. 2. Zmiany gęstości względnej ksztaltek w wyniku spiekania

Fig. 2. The influence of sintering on densities

Skład porowatych kształtek

M3 M3+20Fe M3+50Fe
O
ó" -0,2 -
l -0,4 -
§ -0,6 - -0,5
o -0,8 -
-0,8

Rys. 1. Morfologia cząstek proszku, SEM -1,2

a — stali szybkotnącej gatunku M3/2, b — żelaza Hoganas NC 100.24

Fig. 1. SEM morphology of powder particles Rys. 3. Zmiany objętości kształtek w wyniku spiekania
a — high speed stels M3/2 class, b — Hoganas iron powder NC 100.24 class Fig. 3. The changes of volume as-sintered materials

S infiltrowane wypraski
1 _ 100 % M3/2, 25 n
H infiltrowane spieki
2 — M3/2 + 20 % Fe, 19,5 18,9
3 — M3/2 + 50 % Fe. 20 - 18
16
SS15.6 >515,8
Mieszanie proszków wykonano w mieszalniku dwustożkowym. Czas
mieszania wynosił l godzinę. Mieszanki poddano prasowaniu w ma- !
trycy o działaniu jednostronnym stempla pod ciśnieniem 800 MPa.
Część wyprasek poddano spiekaniu w piecu próżniowym w tempe- N
raturze 1150 °C przez l godzinę. Następnie niespiekane i spiekane 5-
kształtki poddano infiltracji metodą nakładkową. Infiltrację prowa-
dzono w piecu próżniowym w temperaturze 1150 °C przez 15 minut.
Chłodzenie kształtek odbywało się wraz z piecem ze średnią szyb- M3 M3+20Fe M3+50Fe
kością ok. 4 °C/min. Skład porowatych kształtek

Wyniki badań Rys. 4. Zawartość miedzi w infiltrowanych kompozytach

Fig. 4. The contents of copper in composites

Własności porowatych ksztaltek

Q infiltrowane wypraski
Otrzymane w wyniku prasowania i spiekania porowate kształtki H infiltrowane spieki
poddano badaniom: 98,5 -, 98,1
— gęstości, 97,9
98 - 97,7 97,7
— zmian wymiarów,
— morfologii kapilar (rys. 10+12) 97,5 -
"D
Zmiany gęstości względnej wyprasek i spieków oraz zmiany wymia-
rów kształtek w czasie spiekania przedstawiono na rysunkach 2 i 3. 96,:
96,5 -
W wyniku prasowania mieszanek proszków pod ciśnieniem
800 MPa uzyskano wypraski o gęstości względnej powyżej 77 %
(f)
(rys. 2). Wzrost gęstości względnej wyprasek z dodatkiem żelaza g 95,5 -\
wynika z większej plastyczności proszku żelaza NC 100.24. Zwiększe-
95
nie zawartości żelaza do 50 % powoduje wzrost gęstości względnej
wyprasek do ok. 85 % gęstości teoretycznej (rys. 2). M3 M3+20Fe M3+50Fe
Spiekanie wyprasek powoduje zmniejszenie chropowatości ka- Skład porowatych kształtek
pilar oraz zaokrąglenie i zmiany ich wymiarów [l ]. Proces spiekania
w temperaturze 1150 °C zgodnie z założeniem nie spowodował zna- Rys. 5. Gęstość względna infiltrowanych kompozytów
czących zmian gęstości względnej kształtek ze stali szybkotnącej na osnowie stali szybkotnącej
oraz ze stali szybkotnącej z dodatkiem żelaza (rys. 2). Powodem Fig. 5. Density of M3/2 grade high speed steelbased composites

279
tego jest zbyt niska temperatura spiekania, niższa o ok. 100 °C od
optymalnej temperatury spiekania stali szybkotnącej gatunku M3/2
[3,4]. Spiekanie nie powoduje znaczących zmian wymiarów kształ- ra 0,4 - 0,2 43
tek przeznaczonych do infiltracji (rys. 3). '9 0,2 93 |rrn
-S 0,3 - 0,2 69
yjy n jj •
je

Własności kompozytów c 0,2 -

Własności infiltrowanych miedzią kompozytów na osnowie stali 35 0,1 -

szybkotnącej przedstawiono na rysunkach 4-5-9.
Udział miedzi w infiltrowanych kompozytach przedstawiono na ry- i
a
o- 1 1 I I

sunku 4. M3 M3+20Fe M3+50Fe

Proces infiltracji prowadzono metodą nakładkową w próżni Skład porowatych kształtek
w temperaturze 1150 °C. Nakładki do infiltracji przygotowano z ele-
ktrolitycznego proszku miedzi. Porowate kształtki do infiltracji sta- Rys. 9. Współczynnik tarcia infiltrowanych kompozytów
Fig. 9. Friction coefficient of infiltrated composites

Ei infiltrowane wypraski Tablica l

500 H infiltrowane spieki Mikrotwardosc poszczególnych składników strukturalnych
410 379 kompozytów M3 + 50 % Fe
370 372
i 400- 346

Table l
o 300 -
;
Microhardness HV of composites M3 + 50 % Fe
| 200 -
| 100 - Wyniki pomiaów mikrotwardości metodą Yickersa przy obciążeniu 65 g

O żelazo miedź stal szybkotnąca

M3 M3+20Fe M3+50Fe
środek duże małe
Skład porowatych kształtek Fe/stal Fe->
Fe
Fe/Cu Cu/Fe Cu/stal stal/Fe
ziarno ziarno
stal/Cu

Rys. 6. Twardość infiltrowanych kompozytów 304 190 140 166 147 156 756 860 838 790
na osnowie stali szybkotnących
Fig. 6. Hardness of copper infiltrated M3/2
grade high speed steels based composites no wiły:
— wypraski,
— spieki.
El infiltrowane wypraski Zawartość miedzi w infiltrowanych kompozytach wynika z po-
-_-, H infiltrowane spieki
rowatości kształtek przeznaczonych do infiltracji oraz stopnia wy-
co 2100 -] 2051
c 2004 pełnienia ich miedzią podczas infiltracji.
| 2000 -)
191J
Gęstość infiltrowanych kompozytów zbliżona jest do gęstości
'5> teoretycznej (rys. 5).
2 1900 -
Dodatek proszku żelaza do proszku stali szybkotnącej korzystnie
1744 wpływa na przebieg infiltracji miedzi do porowatych kształtek.
Skrajny kąt zwilżania żelaza przez miedź w próżni wynosi 0° [2].
ro 1700 -
£ Dodatek 50 % proszku żelaza powoduje znaczne zmniejszenie twar-
1600 -
| dości w przeciwieństwie do dodatku 20 % żelaza., który powoduje
tylko nieznaczne zmniejszenie twardości infiltrowanych kompozy-
4->

1500
tów. Zmniejszenie twardości występuje także w przypadku infiltro-
M3 M3+20Fe M3+50Fe
wanych wstępnie spiekanych kształtek ze stali szybkotnącej. Powo-
Skład porowatych kształtek
dem tego jest to, że węgiel zawarty w stali szybkotnącej jest w czasie
spiekania wykorzystywany do redukcji tlenków, co powoduje zubo-
Rys. 7. Wytrzymałość na zginanie infiltrowanych kompozytów żenie stali w węgiel, a co za tym idzie zmniejszenie twardości i wy-
na osnowie stali szybkotnącej trzymałości na zginanie infiltrowanych kompozytów. Dodatek żela-
Fig. 7. Bending stress of copper infiltrated high speed steel za nie zmniejsza wytrzymałości na zginanie infiltrowanych kompo-
based composites zytów. Infiltracja miedzi do porowatych kształtek nie powoduje
zmian wymiarów tych kształtek.
Badania odporności na ścieranie i współczynnika tarcia przepro-
0,0025 - 0,002 0,002 wadzono za pomocą testera T-05 w warunkach tarcia ślizgowego.
Ubytek masy, g

0,002 - Parametry procesu:

0,0015 - — przeciwpróbka o średnicy 49,5 mm ze stali 55 po ulepszaniu
i 0,001 :: cieplnym o twardości 55 HRC,

i1
0,001 - —• obroty wrzeciona: 500 obr./min,
0,0005 - — nacisk 165 N,

-
n — prędkość obwodowa l ,3 m/s,
M3 M3+20Fe M3+50Fe — droga poślizgu 1000 m,
Skład porowatych kształtek
— czas próby 13 minut.
Wyniki badań odporności na ścieranie i współczynnika tarcia infil-
trowanych kompozytów przedstawiono na rysunkach 8 i 9.
Rys. 8. Odporność na ścieranie infiltrowanych kompozytów Z przedstawionych wyników badania odporności na ścieranie
Fig. 8. Wear resistance of iniltrated composites wynika, że w określonych warunkach dodatek żelaza nie powoduje

280
 Rys. 10. Struktury przełomów porowatych kształtek i infiltrowanych kompozytów ze stali szybkotnącej M3/2
a — przełom wypraski, b — infiltrowany kompozyt z tej wypraski, c — przełom spieku, d — infiltrowany kompozyt z tego spieku

Fig. 10. SEM microstructures of green compacts and as-infiltrated M3/2 HSS based composites
a — green compact, b — as-infiltrated green compact, c — as-sintered materiał, d — sintered and infiltrated materiał

: ,• v ' ...

Rys. 11. Struktury przełomów porowatych kształtek i infiltrowanych kompozytów ze stali szybkotnącej M3/2 z dodatkiem 20 % żelaza
a — przełom wypraski, b — infiltrowany kompozyt z tej wypraski, c — przełom spieku, d — infiltrowany kompozyt z tego spieku

Fig. 11. SEM microstructures of green compacts and as-infiltrated M3/2 + 20 % Fe HSS based composites
a — green compact, b — as-infiltrated green compact, c — as-sintered materiał, d — sintered and infiltrated materiał

281
 Rys. 12. Struktury przełomów porowatych kształtek i infiltrowanych kompozytów ze stali szybkotnącej M3/2 z dodatkiem 50 % żelaza
a — przełom wypraski, b — infiltrowany kompozyt z tej wypraski, c — przełom spieku, d — infiltrowany kompozyt z tego spieku
Fig. 12. SEM microstructures of green compacts and as-infiltrated M3/2 + 50 % Fe HSS based composites:
a — green compact, b — as-infiltrated green compact, c — as-sintered materiał, d — sintered and infiltrated materiał
obniżenia odporności na ścieranie w porównaniu do infiltrowanych
kształtek ze stali szybkotnącej. Pomiar mikrotwardości kompozytów
za pomocą wgłębnika Yickersa (tabl. 1) potwierdził przebieg dyfuzji
pierwiastków stopowych ze stali szybkotnącej do żelaza i wzrost
mikrotwardości w obszarze granicznym żelazo-stal szybkotnąca
wynikający z dyfuzji węgla ze stali do żelaza.
Znaczący wzrost mikrotwardości występuje tylko w obszarze
przy granicy cząstek żelaza ze stalą szybkotnącą natomiast wraz
ze zbliżaniem się do środka cząstki żelaza mikrotwardość zmniejsza
się. Nie występują różnice mikrotwardości obszarów granicznych
miedź-żelazo i miedź-stal oraz nie występuje znacząca różnica na
przekroju obszaru miedzi. Nieznaczne zmniejszenie mikrotwardości
w obszarach granicznych: stal-żelazo i stal-miedź spowodowane jest
dyfuzją zarówno węgla, jak i pierwiastków stopowych.
Morfologia kapilar oraz struktury infiltrowanych kompozytów
Morfologię kapilar porowatych kształtek oraz struktury infiltro-
wanych miedzią kształtek przedstawiono na rysunkach 1CM-12.
Morfologia i wielkość cząstek proszku stali szybkotnącej i żela-
za, ich udział w mieszance oraz technologia wytwarzania porowa-
tych kształtek determinuje zarówno morfologię kapilar, jak i struktu-
rę kompozytów po infiltracji. Na morfologię kapilar zasadniczy
wpływ wywiera nieregularny kształt i rozkład wielkości cząstek
proszku stali szybkotnącej oraz proszku żelaza Hoganas NC 100.24
[1], Struktura infiltrowanej stali szybkotnącej składa się z produktów
bezdyfuzyjnej przemiany austenitu z wydzielonymi na granicach
i wewnątrz ziarn stali szybkotnącej drobnoziarnistymi węglikami
typu M6C i MC. W spiekanych kształtkach ze stali szybkotnącej na
powierzchni cząstek stali wydzielają się węgliki, powodując wzrost
chropowatości. Spiekanie powoduje zwiększenie liczby styków po-
między cząstkami.
Struktura infiltrowanych wyprasek z dodatkiem żelaza nie różni
się zasadniczo od struktury infiltrowanych spieków. Różnica polega
na bardziej gruboziarnistej strukturze kompozytów, otrzymanych
282
ze wstępnie spiekanych kształtek w porównaniu do kompozytów
otrzymanych przez infiltrację wyprasek.
Infiltracja miedzią powoduje częściową fragmentację cząstek
żelaza. Ułatwia to gąbczasta struktura proszku żelaza Hoganas NC
100.24 oraz dwuścienny kąt zwilżania żelaza przez miedź, bliski
zeru. Proces fragmentacji żelaza nie powoduje istotnych zmian wy-
miarów kompozytów w trakcie infiltracji, co pozwala na ścisłą kon-
trolę wymiarów kształtek w czasie procesu wytwarzania.
Wnioski
— Infiltracja miedzi prowadzi do uzyskania kompozytów o gęsto-
ści zbliżonej do gęstości teoretycznej.
— Dodatek 20 i 50 % żelaza do stali powoduje wzrost gęstości
wyprasek, natomiast nie powoduje istotnych zmian gęstości
podczas spiekania.
— Miedź penetruje po granicach strukturalnych ziarn żelaza i po-
woduje częściową fragmentację cząstek proszku żelaza na od-
dzielne ziarna.
— Dodatek żelaza powoduje zmniejszenie twardości infiltrowa-
nych kompozytów, natomiast nie powoduje obniżenia wytrzy-
małości na zginanie.
— W określonych warunkach tarcia dodatek żelaza nie powoduje
obniżenia odporności na ścieranie infiltrowanych kompozytów.
Literatura
1. Leżański J.: Infiltracja cieczy w porowatych materiałach. Metalurgia
i Odlewnictwo 1988, nr 118.
2. Greetham G.: Development and performance on infiltrated and non-
infiltrated valve seat insert materials and their performance. Powder Me-
tallurgy, 1990, t. 3, nr 2, s. 112+114.
3. Wright C. S.: The production andapplicationof PMhigh-speed steels.
Powder Metallurgy 1994, t. 3, s. 937*944.
4. Igliaro M., Wood J. V.: Effect of consolidation parameters on properties
of sintered high-speed steels. Powder Metallurgy, 1990, t. 33, nr l, s. 70*76.
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN
W DZIEDZINIE HUTNICTWA ZAKOŃCZONE W 2004 ROKU
CZĘŚĆ II
PRAJSNAR R.: WDROŻENIE BEZODPADOWEJ TECHNOLOGII
ODZYSKU METALI Z WYBRAKOWANYCH I ZUŻYTYCH BATE-
RII WĘGLOWO-CYNKOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 7. OPRACOWANIE KOMPLEKSOWEJ TECHNOLOGII DOŚWIAD-
CZALNEJ PRZEROBU BATERII WĘGLOWO-CYNKOWYCH.
ANALIZA PORÓWNAWCZA OPRACOWANYCH METOD CELEM
OKREŚLENIA DOCELOWEJ TECHNOLOGII. ZADANIE NR 8.
OPRACOWANIE INSTALACJI DOŚWIADCZALNEJ DO PRZEROBU
BATERII WĘGLOWO-CYNKOWYCH. OPRACOWANIE CIĄGNIO-
NEGO BILANSU MATERIAŁOWEGO.
GLIWICE/LEGNICA SPR. IMN nr 6000/Y/04, s. 15, SYGN. 15949/N/01,
póz. 77036 —AW
Opracowano kompleksową technologię doświadczalną przero-
bu baterii węglowo-cynkowych dla dwóch alternatywnych metod:
I. Mechaniczny rozdział baterii na frakcje użyteczne: cynk metaliczny,
stal nierdzewna i masa węglowa zawierająca dwutlenek manganu
i chlorek cynku z następnym odzyskiem cennych metali metodami
piro- i hydrometalurgicznymi. Prażenie baterii w piecu obrotowym
w celu odpędzenia cynku do pyłów z rozdziałem mechanicznym
prażonki na koncentrat Mn i frakcję stali i grafitu, a następnie zago-
spodarowanie otrzymanych produktów. Opracowano instalację do-
świadczalną do przerobu baterii węglowo-cynkowych zawierającą
następujące urządzenia: — piec obrotowy o pojemności 2 Mg bate-
rii, opalany palnikiem na gaz ziemny i wyposażony w filtr workowy
o powierzchni filtracyjnej 180 m oraz urządzenia do załadunku
wsadu i odbioru produktów, — kruszarka młotkowa do rozdrabnia-
nia prażonki, — przesiewacz do przesiewania prażonki na frakcje.
PRAJSNAR R.: WDROŻENIE BEZODPADOWEJ TECHNOLOGII
ODZYSKU METALI Z WYBRAKOWANYCH I ZUŻYTYCH BATE-
RII WĘGLOWO-CYNKOWYCH. PROJEKT CELOWY. ZADANIE
NR 9. OPTYMALIZACJA PARAMETRÓW TECHNOLOGII ODZY-
SKU WARTOŚCIOWYCH METALI Z BATERII WĘGLOWO-CYN-
KOWYCH W INSTALACJI DOŚWIADCZALNEJ. ZADANIE NR 11.
WERYFIKACJA TECHNOLOGII ODZYSKU WARTOŚCIOWYCH
Rudy Metale R 50 2005 nr 5
UKD 061.6(082):669.2.8(100)
METALI Z BATERII WĘGLOWO-CYNKOWYCH W INSTALACJI
PRZEMYSŁOWEJ. OCENA OPRACOWANEJ TECHNOLOGII
POD KĄTEM EKONOMII PROCESU I JAKOŚCI PRODUKTÓW.
GLIWICE/LEGNICA SPR.IMN nr 6000/YI/2004 s. 13,SYGN. 15948/N/01,
póz. 77035 — AW
Przeprowadzono próby prażenia baterii węglowo-cynkowych
w przemysłowej instalacji pieca obrotowego, które wykazały, że
w jednoetapowym procesie pirometalurgicznym można skoncentro-
wać najbardziej wartościowy składnik baterii — cynk w pyłach,
a pozostałe składniki — żelazo i mangan w prażonce. W wyniku
kruszenia prażonki w kruszarce młotkowej wydzielono metodą prze-
siewania na sicie l mm produkty użyteczne: mieszankę stali i grafitu
oraz pylisty koncentrat Mn. Opracowano projekt procesowy przero-
bu baterii z uwzględnieniem ekonomii oraz jakości i sposobu zago-
spodarowania produktów.
PRAJSNAR R.: URUCHOMIENIE RAFINACJI OŁOWIU SUROWE-
GO POCHODZĄCEGO Z ODPADOWYCH MATERIAŁÓW CELEM
PODWYŻSZENIA JEGO JAKOŚCI. PROJEKT CELOWY. ZADA-
NIE NR 8. WERYFIKACJA TECHNOLOGII RAFINACJI OŁOWIU
SUROWEGO W INSTALACJI PRZEMYSŁOWEJ.
GLIWICE/LEGNICA SPR.IMN nr 5999/IY/2004, s. 9 SYGN. 15947/N/01,
póz. 77034 —AW
Przeprowadzona próba uproszczonej rafinacji ołowiu surowego
metodą szlikrowania i usuwania Sb, Sn, i As tlenem potwierdziła
możliwość otrzymywania na instalacji przemysłowej ołowiu rafino-
wanego o pożądanej czystości. Szlikrowanie ołowiu pozwala na
obniżenie zawartości miedzi do poziomu ok. 0,10 %. W procesie
rafinacji ołowiu tlenem prowadzonym przy natężeniu dmuchu
10 Nm /h w czasie 9 h obniżono zawartość zanieczyszczeń z pozio-
mu 0,052 % Sn, 1,36 % Sb i 1,17 % As do 0,0001 % Sn, 0,048 % Sb
i 0,048 % As.
PRAJSNAR R.: INTENSYFIKACJA PRODUKCJI CYNKU I KAD-
283
MU W PROCESIE IMPERIAŁ SMELTING. PROJEKT CELOWY.
ZADANIE NR 3. OPRACOWANIE TECHNOLOGII WYTOPU CYNKU
I OŁOWIU W PIECU SZYBOWYM W WARUNKACH WZBOGACA-
NIA DMUCHU POWIETRZA W TLEN W INSTALACJI DOŚWIADCZAL-
NEJ. ZADANIE NR 4. OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI INTENSYFI-
KACJI PROCESU SZYBOWEGO W WARUNKACH STOSOWANIA
DMUCHU POWIETRZA DO DYSZ O RÓŻNYM STOPNIU WZBO-
GACENIA W TLEN. ZADANIE NR 5. OPRACOWANIE PARAME-
TRÓW TECHNOLOGICZNYCH I WSKAŹNIKÓW METALURGI-
CZNYCH PRZETOPU SPIEKU Zn-Pb ZINTENSYFIKOWANEGO
PROCESU SZYBOWEGO. ZADANIE NR 6. OKREŚLENIE PARA-
METRÓW PRACY UKŁADU KONDENSACYJNO-SEPARACYJNEGO
W WARUNKACH STOSOWANIA TLENU DLA PODWYŻSZENIA
UZYSKU CYNKU W PROCESIE SZYBOWYM. ZADANIE NR 7.
OKREŚLENIE WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNYCH MATE-
RIAŁÓW WSADOWYCH I PRODUKTÓW PROCESU SZYBOWE-
GO, W TYM SKŁADU FAZY GAZOWEJ KIEROWANEJ DO KON-
DENSATORA CYNKU. ZADANIE NR 8. OPRACOWANIE METODY
CIĄGŁEGO POMIARU TEMPERATURY ŻUŻLA PRZY SPUŚCIE
Z PIECA SZYBOWEGO.
GLIWICE/MIASTECZKO ŚLĄSKIE SPR. IMN nr 6092/Y/04, s. 86,
SYGN. 15954/N/01,poz.77041 — AW
Przeprowadzono 4 próby intensyfikacji produkcji cynku w piecu
szybowym z zastosowaniem dmuchu tlenu do dysz w ilości ok.
3
500-5-600 Nm /h uzyskując następujące efekty: — wzrost przerobu
spieku z 543,9 do 609,2 t/dobę, tj. o 12 %, — wzrost produkcji cynku
z 258,0 do 272,9 t/dobę, tj. — o 7,9 %, — wzrost produkcji ołowiu
z 75,8 do 90,6 t/dobę, tj. o 19,5 %, — wzrost uzysku cynku brutto
z 88,1 do 89,0 %, tj. o 1,06 %, — wzrost uzysku ołowiu z 74,7 do
78,0 %, tj. o 4,4 %, — zmniejszenie strat cynku w żużlu z 5,06 do
4,38 %, tj. o 13,4 %. Dla zapewnienia wysokiego uzysku kondensa-
cji i separacji cynku na poziomie co najmniej 93 % konieczna jest
poprawna praca układu kondensacji i separacji cynku w zakresie
takich parametrów, jak: rozkład temperatury i strumienia fazy gazo-
wej na długości kondensatora, temperatura ołowiu w studzience
pomp, szybkości cyrkulacji ołowiu i warunki pracy wirników do
rozbryzgiwania kropel ołowiu.
PRAJSNAR R.: INTENSYFIKACJA PRODUKCJI CYNKU I KAD-
MU W PROCESIE IMPERIAŁ SMELTING. PROJEKT CELOWY.
ZADANIE NR 13. OPRACOWANIE DOŚWIADCZALNEJ TECHNOLO-
GII PRZEROBU PYŁÓW ZE SPIEKALNI DLA UZYSKANIA KADMU
HANDLOWEGO O WYSOKIEJ CZYSTOŚCI.
GLIWICE/MIASTECZKO ŚLĄSKIE. SPR. IMN nr 6092/11/04, s. 17, SYGN.
15935/N/01, póz. 75682 — AW
Przedstawiono aktualny stan i propozycje modyfikacji technolo-
gii odzysku kadmu z pyłów spiekalniczych w kierunku produkcji
kadmu o czystości 99,5-99,95 % Cd w zależności od zastosowanej
metody.
PRAJSNAR R.: OPRACOWANIE I WDROŻENIE PROCESU OCZY-
SZCZANIA I NISKOTEMPERATUROWEGO PRZETOPU FRAKCJI
METALICZNEJ ZŁOMU AKUMULATOROWEGO. PROJEKT CELO-
WY NR 6 TOS 2004 C/06332. ZADANIE NR 2. OKREŚLENIE WPŁY-
WU ZANIECZYSZCZEŃ FRAKCJI METALICZNEJ ZŁOMU NA
UZYSK I JAKOŚĆ OTRZYMYWANEGO OŁOWIU SUROWEGO
CHARAKTER PRODUKTÓW POŚREDNICH ORAZ EMISJI ZA-
NIECZYSZCZEŃ PYŁOWYCH I GAZOWYCH. ZADANIE NR 3.
BADANIA WPŁYWU TEMPERATURY PRZETOPU FRAKCJI ME-
TALICZNEJ NA JAKOŚĆ PRODUKTÓW I WYDAJNOŚĆ PROCESU.
GLIWICE/BYTOM SPR. IMN nr 6115/11/2004, s. 20, SYGN. 15962/N/01,
poz.77049 —AW
Zbadano w skali tyglowej wpływ parametrów technologicznych,
takich jak: temperatura stapiania, stopień zanieczyszczenia tworzy-
wami sztucznymi i dodatek NaOH na wyniki przetopu frakcji meta-
licznej złomu akumulatorowego — liczba produktów i ich skład
chemiczny, uzysk pierwiastków w produktach, wydajność przetopu
i szacunkowa emisja pyłów i zanieczyszczeń gazowych.
PRAJSNAR R.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII PRZETOPU PA-
STY AKUMULATOROWEJ ODSIARCZONEJ Z ZASTOSOWA-
NIEM AMIN.
GLIWICE SPR. IMN nr 6140/04, s. 27, SYGN. 15984/N/01, poz.77071 —
AW
284
Opracowano trzy alternatywne metody przetopu pasty odsiar-
czonej za pomocą amin, dla których określone zostały optymalne
parametry procesu: dodatki technologiczne oraz temperatura i czas
przetopu: I. Przetop pasty na ołów miękki i żużel Pb-Sb z następnym
przetopem żużla Pb-Sb na ołów antymonowy i żużel krzemianowy,
II. Dwuetapowy przetop pasty na ołów surowy i żużel krzemiano-
wy, III. Jednoetapowy przetop pasty odsiarczonej charakteryzujący
się możliwością otrzymania ołowiu surowego z wysokim uzyskiem
Pb — 97,6+99,6 % przy wytworzeniu małej ilości (6,7-8,9 %) bez-
piecznego ekologicznie żużla krzemianowego typu CaO-Naj-Fe-C^
o zawartości 0,9-4,7 % Pb z niskimi stratami w nim ołowiu —
0,1-0,4 %, charakteryzującego się niską ługowalnością metali cięż-
kich w wodzie.
PRAJSNAR R.: OPTYMALIZACJA ZUŻYCIA WĘGLANU SODO-
WEGO W PROCESIE PRODUKCJI OŁOWIU.
GLIWICE SPR. IMN nr 6177/04, s. 56, SYGN. 16009/N/01, póz. 77097 —
AW
Przeprowadzono 6-dniowe próby optymalizacji zużycia węgla-
nu sodowego w procesie przetopu materiałów ołowionośnych w pie-
cu obrotowo-wahadłowym nr 3 w okresie 5-10.10.2004 r., obejmu-
jące 6 serii przetopów po 4+5 wytopów ze zmianą dodatku sody
ciężkiej co l dobę w malejącej ilości: 500, 400, 300, 200, 100 i O kg
na wytop. W tym samym czasie prowadzono obserwację przetopów
z zastosowaniem sody lekkiej w piecach nr 2 i 4. Zastąpienie sody
lekkiej sodą ciężką w procesie przetopu materiałów ołowionośnych
jest korzystne z tytułu poprawy wskaźników technologicznych. Op-
tymalny dodatek sody ciężkiej dla przetopu typowego wsadu 17,5
Mg mokrej mieszanki wsadowej w piecu obrotowo-wahadłowym
HM Głogów wynosi 100 kg na wytop. Przeprowadzona optymaliza-
cja opalania pieca obrotowo-wahadłowego przyniosła następujące
efekty: — skrócenie czasu przetopu z 255 minut do 235 minut, tj.
o 20 minut, — wzrost średniej temperatury spustu topu z pieca z 975
do 1926 °C, zmniejszenie zużycia gazu z 1901 do 1664 Nm /wytop,
tj. o 237 Nm3, — zmniejszenie zużycia tlenu z 2400 do 2294 Nm /wy-
top, tj. o 106 Nm3.
PRAJSNAR R.: KONCEPCJA OCZYSZCZANIA GAZÓW SPALI-
NOWYCH Z PIECA OBROTOWEGO.
GLIWICE SPR.IMN nr 6183/04, s. 9, SYGN. 16011/N/01, póz. 77099 —
AW
Określono przyczyny powstawania na powierzchni worków
warstwy pyłów o niskiej przewiewności. Przedstawiono koncepcję
oczyszczania gazów spalinowych w instalacji pieca obrotowego
przeznaczonego do produkcji paszowego tlenku cynku.
TRACZEWSKI W.: WDROŻENIE NOWYCH ROZWIĄZAŃ W TE-
CHNOLOGU PRZETOPU PYŁÓW CYNKOWO-OŁOWIOWYCH DLA
POPRAWY PRACY UKŁADU OCZYSZCZANIA GAZÓW. PROJEKT
CELOWY. ZADANIE NR 5. OPRACOWANIE TECHNOLOGII
PIERWSZEJ FAZY PROCESU WYTOPU OŁOWIU PO ZABUDO-
WANIU INSTALACJI OPALANIA I ODBIORU GAZÓW Z PIECA.
ZADANIE NR 6. OPRACOWANIE ZAŁOŻEŃ SYSTEMU PRACY
KOMORY ODBIORU GAZÓW. ZADANIE NR 7. OPRACOWANIE
ZAŁOŻEŃ TECHNICZNO-TECHN9LOGICZNYCH INSTALACJI
CHŁODZENIA I ODPYLANIA GAZÓW. ZADANIE NR 8. OPRACO-
WANIE INSTALACJI CHŁODZENIA I ODPYLANIA GAZÓW.
GLIWICE SPR. IMN nr 5998/111/04, s. 55, SYGN. 15944/N/01, poz.75714
— AW
W pracy tej, w oparciu o przeprowadzone analizy i próby po
zabudowaniu ceramicznej komory dopalania za piecem, opracowa-
no założenia dla technologii pierwszej fazy wytopu ołowiu. Opraco-
wany został także system pracy dla komory dopalania. Na podstawie
wykonanej charakterystyki gazów w układzie odbioru, chłodzenia
i odpylania gazów dla różnych wariantów wytopów, opracowano
założenia techniczno-technologiczne dla instalacji chłodzenia i od-
pylania gazów. Na tej podstawie dla różnych wariantów technologi-
cznych opracowana została instalacja chłodzenia i odpylania gazów.
TRACZEWSKI W.: OPRACOWANIE METODYKI POMIARÓW
STĘŻENIA PYŁU DLA GAZÓW ZAWIERAJĄCYCH KWAS SIAR-
KOWY ORAZ O ZNACZNEJ ZAWARTOŚCI WILGOCI.
GLIWICE SPR. IMN nr 6145/04, s. 12, SYGN. 15987/N/01, póz. 77075 —
AW
W pracy opracowano układ pomiarowy dla gorących gazów
zawierających SO3-H2SO4. Wykonane pomiary porównawcze sto-
sowania jako materiału filtracyjnego wełny szklanej i kwarcowej
wykazały, że szczególnie do pomiarów niskich stężeń pyłów w ga-
zach należy stosować materiały kwarcowe. Opracowano także układ
pomiarowy dla gazów nasyconych parą wodną oparty o sondę szkla-
ną i zewnętrzny filtr poprzedzony naczyniem odkraplającym. Omó-
wiono dobór materiałów filtracyjnych i ich obróbkę przed waże-
niem. Wykonane pomiary próbne na gazach z pieca zawiesinowego
pokazały, że problemem są zatrzymywane na filtrze pomiarowym
metale lotne, które mogą przereagować do związków i postaci o wyż-
szej temperaturze parowania i mogą pozostać na filtrze pomiarowym
po suszeniu w temperaturze 350 °C, zwiększając masę filtra. Pomia-
ry za nowym węzłem płucząco-chłodzącym firmy Lurgi pokazały,
że umieszczony przed filtrem odkraplacz dla tych warunków nie
przechwytuje wszystkich kropel i część z nich dociera do filtra po-
miarowego.
TRACZEWSKI W.: WYKONANIE POMIARÓW I OZNACZEŃ PARA-
METRÓW GAZU PROCESOWEGO WĘZŁA PŁUCZĄCO-CHŁO-
DZĄCEGO FKS WYDZIAŁU P-6 W HUCIE MIEDZI GŁOGÓW.
GLIWICE SPR.IMN nr 6190/04, s. 18, SYGN. 16015/N/01, poz.77103 —
AW
Wykonano pomiary stężeń pyłu, kwasu siarkowego, chloru
i fluoru w gazach procesowych na wlocie do węzła plucząco-chło-
dzącego FKS wydziału P-6 w Hucie Miedzi GŁOGÓW, za wieżą
chłodzącą i wyrywkowo za elektrofiltrem mokrym. Oznaczono za-
wartość H2SO4, Cl i F w kwasie obiegowym wyprowadzanym
z układu oraz Cl i F w kamieniu miedziowym. Sporządzono bilans
kwasu siarkowego, chloru i fluoru w węźle płucząco-chłodzącym.
ZAJĄCZKOWSKI A.: TERMODYNAMIKA UKŁADU Cu-Sb OPISA-
NA W OPARCIU O DANE DOTYCZĄCE SZYBKOŚCI EFUZYJNE-
GO PAROWANIA STOPÓW Cu-Sb ORAZ LITERATUROWE DANE
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
OTRZYMYWANIE NANOFAZOWYCH SPIEKÓW TWARDYCH
NA BAZIE WC-15 % OBJ. Co W PROCESIE GWAŁTOWNEGO
SPIEKANIA
HWAN-CHEOL KIM, DONG-YOUNG OH, IN-JIN SHON: SINTERING
OFNANOPHASE WC-15VOL.%CoHARD METALS BY RAPID SINTE-
RING PROCESS. INT. J. REF. MET. HARD MATER., 2004, t. 22, nr 4+5,
s. 197+203, AG
Termochemiczny i termomechaniczny proces natryskiwania
konwersyjnego (SCP) jest ostatnio wykorzystywany do otrzymywa-
nia nanokrystalicznych węglików spiekanych. Zaletą procesu SCP
jest możliwość zredukowania wielkości ziarn WC poniżej 100 nm.
Jednakże wielkość ziarn WC w spiekanych węglikach WC-Co po-
zostaje o wiele większa niż we wstępnie spiekanych proszkach, co
tłumaczy zjawisko szybkiej dyfuzji przez fazę ciekłą podczas
konwencjonalnego spiekania. W procesie konwencjonalnego spie-
kania z fazą ciekłą wielkość ziarn rośnie gwałtownie nawet powyżej
500 nm. Zaobserwowano również wzrost wielkości ziarn do 300 nm
po dodaniu do WC-Co inhibitorów wzrostu. Tak więc kontrolowanie
wzrostu ziarn podczas spiekania jest podstawą sukcesu otrzymywa-
nia kompozytów WC-Co o strukturze nanokrystalicznej. Opracowa-
no nowy proces spiekania z nagrzewaniem indukcyjnym o wysokiej
częstotliwości (HFIHS), który umożliwia połączone oddziaływanie
w krótkim czasie wysokiej temperatury i ciśnienia. W procesie
HFIHS zarówno w próbce, jak i w matrycy grafitowej może być
wzbudzony olbrzymi prąd. Przy wytwarzaniu spieku WC-15 % obj.
Co zaproponowano zastosowanie tej metody przez l min. Badania
prowadzono dla próbek z proszku WC-Co o średniej wielkości kry-
DOTYCZĄCE ENTALPII MIESZANIA Z UŻYCIEM MODELU RE-
GULARNEGO ROZTWORU ASOCJATÓ W.
GLIWICE SPR. IMN nr 6138/04, s. 28, SYGN. 15982/N/01, poz.77069 —
AW
Zrealizowana praca pozwoliła dostarczyć pełną termodynamicz-
ną charakterystykę fazy ciekłej układu Cu-Sb, czyniąc tym samym
możliwą ocenę istniejących w literaturze danych termodynamicz-
nych, a odnoszących się do wybranych wielkości termodynamicz-
nych ją charakteryzujących. Po wstępny m uzupełnieniu posiadanych
danych eksperymentalnych o dane odnoszące się do szybkości zmia-
ny masy próbek stopu Cu-Sb, w eksperymentach z użyciem efuzyj-
nej metody Kundensena, dla wyższych, aniżeli badane wcześniej,
zawartości antymonu, tj. zawierających od 25 do 82 % molowych
tego składnika, i opracowaniu programu obliczeniowego, na drodze
postępowania optymalizacyjnego wyznaczono parametry modelu
Regularnego Roztworu Asocjatów (RAS) opisującego właściwości
termodynamiczne fazy ciekłej układu Cu-Sb. W obliczeniach tych
posłużono się metodą najmniej szych kwadratów oraz danymi ekspe-
rymentalnymi uzyskanymi w trakcie efuzyjnego odparowywania,
z użyciem metody Knudsena, stopów Cu-Sb i pomiarów entalpii
mieszania ciekłych stopów Cu-Sb (dane literaturowe). Korzystając
z tak otrzymanego modelu termodynamicznego fazy ciekłej układu
Cu-Sb obliczono i porównano z danymi literaturowymi następujące
wielkości termodynamiczne dotyczące tego układu: — aktywność
termodynamiczną miedzi i antymonu, — wykres równowag fazo-
wych układu Cu-Sb, w części dotyczącej stopów bogatych w anty-
mon, molową entalpię mieszania ciekłych stopów układu Cu-Sb,
współczynnik aktywności antymonu w stanie jego nieskończonego
rozcieńczenia w ciekłej miedzi oraz molowe ciepło rozpuszczania
antymonu w ciekłej miedzi. W zrealizowanym postępowaniu obli-
czeniowym korzystano z własnych danych termodynamicznych,
otrzymanych w trakcie realizacji wcześniejszych prac statutowych,
odnoszących się do termodynamiki fazy gazowej antymonu i ter-
modynamiki układu In-Sb.
stalitów niższej niż 200 nm wyprodukowanego metodą natryskiwa-
nia konwersyjnego (SCP). Proszki umieszczono w matrycy grafito-
wej i spiekano z nagrzewaniem indukcyjnym przy wysokiej częstot-
liwości i ciśnieniu 60 MPa. Następnie zastosowano prąd indukcyjny
0 częstotliwości około 50 kHz i utrzymano go aż do zagęszczania.
Na podstawie wstępnych doświadczeń określono optymalne para-
metry prądu i prędkość nagrzewania. Badano temperaturę na powie-
rzchni i wewnątrz spiekanej próbki oraz własności spieku WC-Co
w zależności od prędkości nagrzewania, jego przewodności cieplnej
1 elektrycznej oraz gęstości względnej. Próbkę studzono do tempe-
ratury pokojowej z prędkością ok. 600 °C/min. Gęstość względna
otrzymanego kompozytu WC-15 % obj. Co wynosiła 99,4 %, a śred-
nia wielkość ziarn — 258 nm. Przy spiekaniu bezciśnieniowym
uzyskano gęstość względną na poziomie 97 %. Uzyskane wyniki
wskazują, że spieki twarde produkowane metodą HFIHS charakte-
ryzują się wysoką twardością i odpornością na kruche pękanie.
KONTROLA I OPTYMALIZACJA W ZAKŁADACH PRZERÓBKI
MINERAŁÓW
WHITE L.: CONTROLLING AND OPTIMIZING MINERALS PRO-
CESSING PLANTS. ENG. MIN. J., 2004, t. 205. nr 10, s. 22+26, AG
Kontrola i optymalizacja procesów przeróbki minerałów jest
istniejącym wyzwaniem dla projektantów i operatorów instalacji.
Skomplikowane pakiety programowe oferują możliwość szybkiej
oceny i kontroli parametrów procesowych.
Firma Outokumpu. System kontroli procesu, opracowany w firmie
Outokumpu, obejmuje podstawowy system Proscon z zaawansowa-
285
nym narzędziem kontroli (ACT) wraz z systemem ekspertowym.
System Proscon wyposażony jest w narzędzie symulacyjne Test
Bench, umożliwiające przetestowanie i weryfikację strategii kontro-
li. Proces testowania można prowadzić offline, semi-online i online.
Outokumpu dostarcza metodologii i narzędzi pozwalających na op-
tymalne dostrojenie systemu do danej instalacji. Opracowany przez
firmę system wraz z odpowiednimi narzędziami pozwala na wybór
takich działań związanych z procesem, czy też z konserwacją, które
zabezpieczą największy efekt ekonomiczny. System Proscon ACT
umożliwia optymalizację i kontrolę poszczególnych operacji jedno-
stkowych, w tym procesów: kruszenia, mielenia, flotacji, odwadnia-
nia oraz wytapiania i rafinacji metali. Zastosowanie systemu kontroli
procesów daje bezpośrednie korzyści, w tym m.in.: wzrost produkcji
i dochodów, usprawnienie procesów produkcji i obniżenie kosztów
operacyjnych.
Firma Metsco Minerals Process Technology (MMPT). Kennecott
Utah Copper Corporation (KUCC) jest wiodącą firmą przemysłową,
wykorzystującą nowoczesne technologie do udoskonalenia spraw-
ności operacji produkcyjnych. Automatyzacja, należącego do KUCC,
zakładu wzbogacania Copperton jest obszarem szczególnym, gdyż
firma poszukuje możliwości kontroli i optymalizacji procesów prze-
róbki rudy w czasie rzeczywistym. W 2001 r. rozpoczęto moder-
nizację, mającą na celu unowocześnienie procesów kontroli w zakła-
dzie wzbogacania. We współpracy z firmą Metsco Minerals Process
Technology, świadczącą usługi analizy, kontroli i optymalizacji
w zakresie przeróbki minerałów, w zakładzie Copperton rozpoczęto
działania mające na celu zwiększenie efektywności produkcji przy
obniżonych kosztach. Dziaianiarozpoczęto od szczegółowej analizy
i wyboru najlepszych metod do zastosowania w praktyce. Wykorzy-
stując m.in. różne metody modelowania matematycznego w połą-
czeniu ze szczegółową analizą wyników doświadczalnych, opraco-
wano dla czterech linii mielenia w Copperton strategię kontrolną.
Obecnie w Copperton zainstalowano również, opracowany przez
Metsco, system kontroli procesu flotacji wstępnej zwany YisioFroth.
Zainstalowane czujniki systemu kontrolnego dostarczaj ą bezpośred-
nich wyników pomiarów parametrów procesu flotacji, wymaganych
zarówno przy optymalizacji w stanie ustalonym, jak i w czasie rze-
czywistym. System kontroli steruje procesem w taki sposób, który
ma zapewnić maksymalny odzysk miedzi i molibdenu oraz wyma-
gany stopień jakości.
Firma Citect jest największym niezależnym światowym producen-
tem rozwiązań z dziedziny kontroli nadzoru i zdobywania danych
(SCADA) oraz automatyzacji przemysłowej i sterowania informacją
przemysłową (HM). Oprogramowanie tej firmy stosowane jest w wielu
gałęziach przemysłu, w tym w górnictwie i przeróbce minerałów.
W rafinerii platyny Impala (RPA) moduły analityczne CitecIIM
zostały wdrożone jako część strategii zwiększenia produkcji platyny
z 1,7 min t/r. do 2 min t/r. do 2006 r. Technologia Citec stosowana
jest też w kopalni srebra Cannington w Australii należącej do firmy
Billiton.
Firma Matrikon opracowała ponad 20 różnych pakietów dla po-
trzeb górnictwa i przeróbki minerałów. Produkty i usługi firmy obej-
mują projektowanie i wdrażanie systemów kontroli, ocenę regulacji
osiągów, optymalizację i monitorowanie, wizualizację danych, sy-
stemy alarmowe, optymalizację kontroli procesów. Ostatnio opraco-
wano i zainstalowano systemy kontroli i optymalizacji obiegów
mielenia w zakładzie wzbogacania złota firmy KCGM w Australii.
Firma Famie Technologies opracowała unikatowy pakiet progra-
mów do projektowania, symulacji i dokumentacji skierowany do
producentów urządzeń i projektantów. Oprogramowanie Automat-
ion Studio tej firmy pozwala na szybkie testowanie i jest szczególnie
przydatne przy projektowaniu i szkoleniu operatorów.
PRZEGLĄD SYMULACJI KOMPUTEROWEJ MŁYNÓW BĘBNO-
WYCH METODĄ ELEMENTÓW DYSKRETNYCH: CZĘŚĆ I — ME-
CHANIKA KONTAKTU
MISHRA B. A.: A REYIEW OF COMPUTER SMULATION OF TUMBL1NG
MILLS BY DISCRETE ELEMENT METHOD: PART \ — CONTACT
MECHANICS. INT. J. MINER. PROC. 2003, t. 71, nr 1*4, s. 73-93, AG
Młyny bębnowe różnych rodzajów (kulowe, prętowe, do miele-
286
nia autogenicznego i półautogenicznego, planetarne, wibracyjne,
tarczowe i in.) są stosowane do redukcji wielkości ziarn, procesu
pochłaniającego w wysokim stopniu energię. W związku z po-
wyższym prowadzone badania nad procesami rozdrabniania maj ą na
celu zrozumienie mechanizmów mielenia, oszacowanie poboru mo-
cy i modelowanie obiegów mielenia. Badania doświadczalne najczę-
ściej wspomagane sąmetodami symulacji komputerowej, np. takimi
jak metoda elementów dyskretnych (DEM). Zastosowanie metody
DEM ma znaczący udział w zrozumieniu zagadnień związanych
z procesem mielenia. Pozwala ona m.in. na modelowanie rozkładu
sił kontaktowych i energii podczas kolizji w młynie, powodujących
ruch masy wsadu oraz np. na śledzenie ruchu zderzających się ciał,
w zależności od prędkości młyna czy też jego obciążenia. Metoda
DEM umożliwia symulację pracy, np. młynów kulowych z wsadem
0 nieregularnych kształtach. Powodzenie symulacji pracy młyna
bębnowego ściśle wiąże się z włączeniem do równań opisujących
ruch wsadu realistycznego modelu siły kontaktu, umożliwiającego
analizę dynamiki wsadu. Opracowano różne modele kontaktu, jed-
nak złożoność opisywanych zjawisk pociąga za sobą określone
trudności, tak że do analizy najczęściej wykorzystuje się sztywny
model materiału doskonale plastycznego.
PRZEGLĄD SYMULACJI KOMPUTEROWEJ MŁYNÓW BĘBNO-
WYCH METODĄ ELEMENTÓW DYSKRETNYCH: CZĘŚĆ II —
ZASTOSOWANIA PRAKTYCZNE
MISHRA B. A.: A REYIEW OF COMPUTER SIMULATION OF TUM-
BLING MILLS BY DISCRETE ELEMENT METHOD: PART II — PRAC-
TICAL APPLICATIONS. INT. J. MINER. PROC., 2003, t. 71, nr 1+4,
s. 95+112, AG
W ostatniej dekadzie wraz z zastosowaniem komputerów i za-
awansowanych narzędzi numerycznych, np. metody elementów dys-
kretnych DEM, poczyniono poważne postępy w zakresie zrozumienia
1 ustalania liczby różnych teoretycznych i praktycznych aspektów
mielenia w młynach bębnowych. Możliwe jest przemysłowe zasto-
sowanie metody DEM do projektowania, monitorowania i kontroli
obiegów w młynach bębnowych. Przy projektowaniu do analizy
ruchu masy wsadu zastosowano, opracowany w 1999 r., program
komputerowy Millsoft do modelowania ruchu wsadu w młynach
kulowych przy pracy w różnych warunkach. Wykorzystanie syste-
matycznych badań symulacyjnych wspomaga decyzje podejmowa-
ne w celu poprawy wydajności młyna oraz konfiguracji i kształtu
poszczególnych jego podzespołów. Stosowanie metody DEM umo-
żliwia np. obliczanie energii uderzenia podczas kolizji cząstek we-
wnątrz młyna, ocenę zużycia wykładziny młyna czy też określenie
optymalnych warunków rozdrabniania cząstek. Dalszy rozwój ba-
dań wspomaganych komputerowo obejmuje m.in. rozwój oprogra-
mowania, rozszerzenie zastosowań metody DEM do modelowania
m.in. procesów granulacji i aglomeracji; w tym badania zachowania
się cząstek i aglomeratów podczas rozbijania i rozdrabniania.
OCHRONA WODY Z ZASTOSOWANIEM MIERNIKÓW PRZE-
WODNOŚCI
DAYEJ.: CONSERVEWATERWITHCONDUCTIVITYMETERS. MET.
FINISH. 2004, t. 102, nr 11, s. 6+11, AG
Wody, stanowiące prawie 70 % powierzchni ziemi, są w wię-
kszości zanieczyszczone solami i w związku z tym nie spełniają
wymagań dla większości zastosowań. Wzrastające zapotrzebowanie
przemysłowe i konsumenckie wykorzystuje prawie wszystkie dostę-
pne źródła czystej wody i powoduje coraz wyższe jej koszty. Zmusza
to przemysł do efektywniejszego gospodarowania zasobami wodny-
mi, a każde działanie mające na cełuredukcję jej zużycia jest godne
uwagi. Właściwie każdy zakład przemysłowy zmuszony jest obecnie
do stosowania technologii i urządzeń redukujących zużycie wody.
Dużym użytkownikiem zasobów wodnych są zakłady wykorzystu-
jące przemysłowe procesy wykańczania metali. W tej gałęzi prze-
mysłu, w wielu przypadkach, redukcję odpadów i zużycia wody
wspomaga coraz szersze stosowanie prostych urządzeń analitycz-
nych, takich j ak mierniki przewodności elektrycznej. Mierniki, które
automatycznie przystosowują się do zmieniających się warunków,
kontrolują czystość wody wykorzystywanej powtórnie do oczysz-
czania obrabianych przedmiotów metalowych. Zastosowanie mier-
ników redukuje zużycie wody do 40 % bez dodatkowych kosztów
lub obszernej modyfikacji procesu. Typowe procesy wykańczania
metali, obejmujące trawienie, powlekanie elektrolityczne, powleka-
nie i przygotowanie mechaniczne powierzchni, na każdym kolejnym
etapie wymagają płukania obrabianych przedmiotów metalowych.
Usprawnienie procesu płukania umożliwia usunięcie ok. 99,9 %
zanieczyszczeń przy minimalnych nakładach wody i energii. Racjo-
nalna gospodarka wodą do przemywania w procesach obróbki wy-
kańczającej metali umożliwiauzyskanie największych oszczędności
w zakresie redukcji ilości zużytej wody. Doskonałą metodą kontroli
przepływów i czystości wody przemywającej w warunkach dynami-
cznych jest monitorowanie przewodności elektrycznej roztworu.
Zastosowane mierniki przewodności minimalizują zużycie wody
uzupełniającej poprzez ciągłe monitorowanie jakości wody przemy-
wającej . W procesach stosowane są czujniki o różnej konstrukcji, np.
dwuelektrodowe — do mierzenia przewodności roztworów czystej
wody np. w procesach odwrotnej osmozy lub dejonizacji, czteroele-
ktrodowe — do mierzenia przewodności wody o wyższych pozio-
mach zanieczyszczeń, np. w procesach powlekania oraz toroidalne
(indukcyjne lub bezelektrodowe) — do pomiarów przewodności
mocnych roztworów do platerowania i zużytych wód przemywają-
cych.
KUCIE PRECYZYJNE NA GORĄCO STOPU MAGNEZU Z UWZ-
GLĘDNIENIEM WŁASNOŚCI MATERIAŁU
RYO MATSUMOTO, KOZO OSAKADA: PRECISION WARM FOR-
GING OF MAGNESIUM ALLOY WITH CONSIDERATION OF MATE-
RIAŁ PROPERTY. WIRE 2004, t. 54, nr 6, s. 20+24, AG
Wśród metali znajdujących zastosowanie praktyczne, magnez
wyróżniają takie zalety, jak niska gęstość, wysoka wytrzymałość
i zdolność ekranowania zakłóceń magnetycznych. W związku z po-
wyższym obserwuje się wzrost zastosowań stopów magnezu w lek-
kich strukturach i podzespołach dla przemysłu motoryzacyjnego
i elektronicznego. Do masowej produkcji części ze stopów magnezu
stosowane były m.in. takie procesy, jak odlewanie ciśnieniowe i
formowanie tiksotropowe, mające jednak tendencję do powodowania
wad wewnętrznych w wytwarzanych produktach. Ponadto proces
odlewania ciśnieniowego wymagał stosowania jako gazu ochronne-
go SF6, niekorzystnie wpływającego na ocieplenie globalne. Proce-
sem bardziej pożądanym niż odlewanie przy produkcji części ze sto-
pów magnezu było kucie, które zabezpieczało wyższą wytrzymałość
produkowanych wyrobów.
Przedstawiona nowa metoda kucia na gorąco stopów magnezu,
uwzględniająca własności materiału, pozwala na redukcję szczytowego
obciążenia do 25 %, umożliwia nagrzanie wlewka do temperatury
kucia w ciągu 10-^20 s, a także efektywnie zapobiega utlenianiu
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
CODELCO WYSUWA SIĘ NA PROWADZENIE
CODELCO TO MAINTAIN LEADERSHIP. MIN. MAG. 2005, JAN s. 4, BŁ
Największy światowy producent miedzi firma Codelco, oczeku-
je, że poziom produkcji w 2004 r. wyniesie l ,7 Mt, tylko 6 % więcej
niż w 2003 r. Wydobycie w czterech kopalniach należących do spół-
ki — Codelco Norte, Salvador, Andina i Teniente — wzrośnie do
2,4 Mt w 2009 r. Codelco kontroluje 17 % ze znanych światowych
złóż miedzi, które szacowane są na 950 Mt.
Codelco przeznaczy 230 min $ na eksploatację swoich złóż w latach
2004+2009 oraz dodatkowo 3,341 min $ na rozwój projektu inwes-
tycyjnego, 881 min $ na jego obsługę oraz 169 min $ na rozwój
systemów zarządzania środowiskiem.
Kopalnia Codelco Norte planuje rozpoczęcie prac nad otwarciem
nowej kopalni miedzi Mansa Mina, 250 km na północny zachód od
Antofagasta, o planowanej wydajności 50 tyś. t/dobę. Pierwsza faza
projektu będzie trwała 23 miesiące. Konieczne będzie usunięcie ok.
wlewka. Analiza wyników przeprowadzonych doświadczeń wska-
zała na konieczność prowadzenia prac rozwojowych dotyczących
opracowania odpowiednich smarów dla stopów magnezu oraz dal-
szej optymalizacji parametrów procesu kucia.
WYZWANIA DLA TECHNOLOGII ODLEWANIA I ROZWOJU MA-
TERIAŁÓW ALUMINIOWYCH PODDANYCH WYSOKIM NAPRĘ-
ŻENIOM STOSOWANYCH W SILNIKACH SAMOCHODOWYCH
SCHNEIDER W.: CHALLENGES FOR CASTING TECHNOLOGY AND
MATERIAŁ DEYELOPMENT OF HIGHLY STRESSED ALUMINUM
AUTOMOTIYE ENGINES. LIGHT MET. AGĘ 2004, t. 62, nr 9, s. 22*25, AG
Przyszły rozwój silników samochodowych nastąpi w oparciu
o projektowanie lekkich silników o zwartej budowie i wysokich
osiągach. Aluminium stało się dominującym materiałem na części
silników w samochodach osobowych. Prawie 100 % głowic cylin-
drów i ponad 50 % bloków silników produkowanych jest z różnych
odlewniczych stopów aluminiowych. Na bloki silnikowe stosuje się
np. nadeutektyczny stop AlSil7Cu4. Niestety, koszty produkcji
stopu i bloków są wysokie, wysokie są również koszty obróbki
mechanicznej przy stosunkowo niskiej odporności odlewów na zni-
szczenie.
Przedstawiono wyniki długoterminowego programu R&D dotyczą-
cego procesu odlewania, rozwoju stopu i optymalizacji własności
wytwarzanego cylindra. Ostatecznym celem badań jest wyjście na-
przeciw przyszłym zapotrzebowaniom na silniki aluminiowe podda-
wane wysokim naprężeniom. Wykazano, że najwyższe własności
mechaniczne w podwyższonych temperaturach, w porównaniu z in-
nymi stopami AlSi zawierającymi miedź, posiada nowy stop odlew-
niczy AlSi7MgCuNiFe. Duży wpływ na własności mechaniczne
odlewu mają warunki procesu odlewania oraz chłodzenia i krzepnię-
cia. Nowy stop odlewano grawitacyjnie w formy piaskowe z tzw.
systemem CPS (Córę Package System). Odlewy produkowane me-
todą CPS charakteryzuje znacznie wyższa wytrzymałość na zmęcze-
nie niż produkowane w procesie odlewania wysokociśnieniowego.
Do odlewania wysokiej jakości głowic cylindrów wykorzystano tzw.
proces ROTACAST, w którym forma obraca się z kontrolowaną
prędkością, zabezpieczając optymalne jej napełnienie, a uzyskane
w procesie warunki krzepnięcia prowadzą do udoskonalonej struktu-
ry po odlewaniu. Inny nowy proces to TRIBOSIL, obejmujący
obróbkę laserową (stopowanie Si) bloków silnika, optymalizujący
zawartość Si w zakresie 10-=-20 %, co zabezpiecza uzyskanie naj-
lepszych osiągów. Przyszłe prace nad procesem TRIBOSIL obejmą
m.in. badanie możliwości stosowania laserów wysokiej mocy, ofe-
rujących lepszą sprawność energetyczną.
150 Mt odpadów, zanim osiągnie się właściwe złoże. Roboty budow-
lane rozpoczną się w ostatnim kwartale 2005 r., a uruchomienie
całości przewiduje się na drugą połowę 2008 r. Całkowity koszt
projektu wyniesie 900 min $.
Zakończono proces zatwierdzenia dotyczący wymagań ochrony śro-
dowiska, tzw. Environmental Impact Study. Projektowana kopalnia
będzie eksploatować złoże szacowane na 200 Mt o zawartości 1,17 %
miedzi. Produkcja roczna przy pełnej wydajności wyniesie ok. 700 tyś. t
koncentratu miedziowego, co odpowiada 188 tyś. t czystej miedzi.
Obecna produkcja miedzi Codelco Norte wynosi nieco więcej niż
900 tyś. t/r.
ROZWÓJ ZAKŁADÓW PRZERÓBKI MIEDZI MOUNT ISA
MOUNT ISA COPPER SMELTER EXPANSION. MIN. MAG. 2005, JAN.
s. 4, BŁ
Firma Xstrata Copper zaakceptowała projekt zwiększenia wy-
287
dajności zakładów Mount Isa w północno-zachodnim stanie Queens-
land, w Australii. Przewidywane koszty inwestycji to ponad 29 min $.
Projekt obejmuje m.in. instalację: drugiego obrotowego pieca,
pieca do oczyszczania żużla miedziowego, konwertora do obróbki
żużla oraz urządzeń towarzyszących i pomocniczych. Przeprowa-
dzone w hucie miedzi prace modernizacyjne pozwolą na zwiększenie,
do połowy 2006 r., wydajności zakładu z 240 tyś. t/r. do 280 tyś. t/r.,
zredukowanie o 2 % kosztów ogólnych i poprawę warunków kon-
troli operacyjnej.
Oczekuje się, że już w marcu 2005 r. huta miedzi w Mount Isa
zwiększy swoją produkcję o l % w związku z inwestycją prawie
5 min $ w projekt ługowania, mający na celu przeróbkę pyłów mie-
dziowych. Inwestycja ta pozwoli na dodatkowy odzysk ok. 2500 t/r.
miedzi.
KOMISJA EUROPEJSKA CORAZ BLIŻSZA DECYZJI O ŚLEDZTWIE
W SPRAWIE KARTELU MIEDZIOWEGO
EUROPEAN COMMISION NEARS DECISION ON COPPER CARTEL
PRÓBĘ. MET. BULL. 2005, nr 8879, s. 9, BŁ
Komisja Europejska jest bliska wydania decyzji w szeroko za-
krojonym śledztwie, w sprawie podejrzeń o tworzenie karteli przez
głównych producentów koncentratów miedziowych. Na początku
lutego w wypowiedzi dla Metal Bulletin, rzecznik prasowy komisji
powiedział, że prowadzący śledztwo do końca marca powinni przed-
stawić do wiadomości publicznej raport końcowy.
Komisja Europejskabyła jednym z trzech oficjalnych organów zaan-
gażowanych w śledztwo prowadzone w sprawie domniemanej zmowy
kartelowej i ustalania cen na rynku, który to proces miał rozpocząć
się w 2003 r. W śledztwo zaangażowany jest także Departament
Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych oraz kanadyjskie Biuro ds.
Konkurencyjności. Obejmuje ono kilku największych producentów,
w tym: BHP Billiton, Rio Tinto, Kennecott Utah Copper, Freeport
McMoRan Copper & Gold oraz Highland Yałley Copper (HYC).
Firma Teck Cominco, z siedzibą w Vancouver, podała do publicznej
wiadomości, że została poinformowana o zamiarze zamknięcia śle-
dztwa przez władze Stanów Zjednoczonych. W powyższej sprawie
firma wydała odpowiednie oświadczenie, ale później odmówiła na
ten temat wszelkich komentarzy.
FirmaBHPBillitonbyłajeszczebardziej powściągliwa. Jej rzecznik
prasowy powiedział, że firma nie może udzielać żadnych komenta-
rzy dla mediów.
Rzecznik prasowy firmy Rio Tinto, kontrolującej także hutę Kenne-
cott, powiedział, że nic nie słyszał nt. udziału firmy w ww. sprawie,
ani ze strony Komisji Europejskiej, ani Amerykańskiego Departa-
mentu Sprawiedliwości, które prowadziły śledztwo. Tak samo twier-
dzi rzecznik prasowy, firmy Freeport-MacMoran, z siedzibą w No-
wym Orleanie.
Żadnych informacji o śledztwie nie udzieliły również władze kana-
dyjskie, powołując się na obowiązujące prawo, warunkując udzielenie
takich informacji, po zamknięciu sprawy od przyjętej rezolucji.
Wyniki śledztwa mogą zostać opublikowane w przypadku, gdyby
zaistniała potrzeba skierowania sprawy do sądu. W innym przypad-
ku wyniki mogą nigdy nie zostać ujawnione.
SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI PO SERII SPADKÓW ZAPASÓW
COPPER FINELY BALANCED AS STOCKS DIP. MIN. J. 2005, JAN. 21,
s. 3,BŁ
Zapasy miedzi w magazynach LME w styczniu 2005 r. wynosi-
ły zaledwie 43 625 t. Dla porównania w 2004 r. były one na pozio-
mie 435 000 ton. Dramatyczny spadek zapasów miedzi na giełdzie
LME był spowodowany serią spadków zapasów na całym świecie.
W rezultacie globalne zapasy miedzi w 2004 r. wynosiły 1,1 Mt.
Analitycy rynku uważają, że małe zapasy czynią rynek miedzi wra-
żliwym na nawet bardzo małe wahania podaży i popytu na świato-
wym rynku, a szczególną rolę w kształtowaniu ceny odgry waj ą zma-
gania pomiędzy utrudnionym kontraktowaniem dostaw i rosnącym
popytem. Równowaga pomiędzy bardzo wąskimi fizycznymi zapa-
sami a wzrostem ekonomicznym zmusiła do zrewidowania prognoz
288
dla rynku miedzi, a szczególnie dotyczących dostaw i popytu.
W 2004 r. popyt na miedź w zachodniej gospodarce obniżył się do
5,5 %. Jednakże prognozy, po uwzględnieniu wzrostu zapotrzebowania
na rynku chińskim, szacują wzrost popytu na miedź na około 8 %.
Prognozy dotyczące wydobycia mówią o 7 % wzroście na Zacho-
dzie i 6*6,5 % na świecie. Z kolei produkcja rafinowanej miedzi
w 2004 r. wzrosła na Zachodzie tylko o 2 %, a globalnie o 3*3,5 %.
Prognozuje się, że w 2004 r. zapasy zostaną odbudowane do pozio-
mu 500 tyś. t.
Zweryfikowane prognozy dowodzą, że w 2004 r. istniał deficyt mie-
dzi rzędu l Mt. Jednak po uwzględnieniu tego, że zapasy surowca
spadły o 1,1 Mt, analitycy sugerują: albo za wysoki poziom produ-
kcji, albo za niską konsumpcję, albo też istnienie dużych nieudoku-
mentowanych zapasów.
Przyczyną błędów w szacunkach jest najprawdopodobniej niepra-
widłowe oszacowanie poziomu konsumpcji oraz duży wzrost nie-
udokumentowanych zapasów.
W 2005 r. prognozuje się spadek popytu na miedź. Oczekuje się
zmniejszenia zapotrzebowania na miedź w Stanach Zjednoczonych.
W związku z powyższym w 2005 r. prognozuje się, że popyt w świecie
zachodnim wzrośnie tylko o 2,5 %, a globalnie o ok. 4 %.
W 2005 r. wydobycie w kopalniach powinno gwałtownie wzrosnąć
nawet o 10 % pod koniec 2005 r. na zachodzie, a globalnie 0 8 % .
Obecnie niskie poziomy zapasów i surowca na rynku powinny za-
chęcić huty i rafinerie do znacznego zwiększenia produkcji. Przewi-
duje się gwałtowny wzrost zachodniej produkcji o 11%, a globalnej
0 10 %, bez naruszenia zapasów surowca.
Analitycy uważają, że w 2005 r. popyt i podaż na miedź będzie
zrównoważona. Na początku roku prognozowany jest deficyt, który
stopniowo przekształci się w nadwyżkę. Należy spodziewać się,
że ceny miedzi będą bardzo zależały od kursu dolara amerykańskie-
go. Analitycy uważają, że ceny miedzi w 2006 r. mogą osiągnąć
rekordowe poziomy.
GWAŁTOWNY WZROST CEN ZWIĄZANY ZE SPADKIEM PRO-
DUKCJI W ZHUZHOU
ZHUZHOU OUTPUT CUT BOOSTS ZINC PRICE. MIN. J. 2005, JAN. 21,
s. 3, BŁ
Rynek cynku został zdominowany w styczniu przez informację,
że Zhuzhou Co., największy producent cynku w Chinach, został
zmuszony do dużych cięć produkcji w hucie i rafinerii Huan Zhuye
Torach Metals Co. w wyniku ograniczania dostaw energii elektrycz-
nej w prowincji Hunan.
Huta Zhuzhou Co., która jeszcze w zeszłym roku produkowała 285
tyś. t cynku i 90 tyś. t ołowiu zależna jest od elektrowni węglowych
1 energii dostarczanej z elektrowni wodnych. Sucha zima spowodo-
wała spadek poziomu wód i obniżenie produkcji energii elektrycznej
w elektrowniach wodnych. Wystąpiły również zakłócenia w trans-
porcie i dystrybucji węgla do lokalnych elektrowni węglowych.
Nadzieję na poprawę sytuacji dają prognozowane na luty ulewne
deszcze, co powinno spowodować wzrost dostaw energii elektrycz-
nej z elektrowni wodnych i wznowienie produkcji.
Na 2005 r. prognozuje się gwałtowny wzrost cen cynku na LME. Już
obecnie po niepomyślnych wiadomościach z huty Zhuzhou Co na-
stąpił ich wzrost aż o 2,5 %.
Cena cynku w transakcjach trzymiesięcznych osiągnęła najwyższy
od siedmiu lat poziom 1288 $/t.
Niektórzy analitycy sugerują, że tak wysoki wzrost ceny był przesadną
reakcją rynku. Szacuje się, że wielkość produkcji cynku w Chinach
osiągnie poziom 2,5 Mt w 2004 r., w porównaniu do 2,3 Mt w 2003 r.
Według analityków z Barclays Capital, zwiększony popyt podniósł
cenę cynku w transakcjach trzymiesięcznych do poziomu 1856 $/t,
ale z kolei zwiększona sprzedaż ze strony funduszy oraz producen-
tów spowodowała spadek cen do poziomu poniżej 1830 $/t. Sugeruje
się, że w obecnej sytuacji ekonomicznej, fundusze są zaniepokojone
spadającym poziomem zapasów na LME i związanym z tym wzro-
stem cen.
 WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2005-2006

18-20 maja, 2005, Shanghai, Chiny International Lead-Zinc Processing Symposium

Aluminium China 2005 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72 e-mail: akiofuwa@waseda.jp
e-mail: grace.shi@reedexpo.com.cn
www.reedexpo.com 20-22 października, 2005, Modena, Italia
Alumotove 2005
7-9 czerwca 2005, Nicea, Francja Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
ECCC 2005,5*European Continuous Casting Conference e-mail: info@aluplanet.com
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552
www.alumotive.it
fax: +33 l 41255858
www.aluplanet.com
13-15 czerwca 2005, Falmouth, Wielka Brytania
10-12 listopada 2005, Cape Town, RPA
Processing & Disposal of Minerals Industry Waste 05
Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74, Process Systems 05
nr 1-4, s. 386 Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74,
e-mal:bwills@min-eng.com nr 1-4, s. 386
fax:+44 (0)1326318352 e-mal:bwiłls@min-eng.com
fax:+44 (0)1326318352
4-8 września 2005, Lizbona, Portugalia
Eurocor 2005 14-16 listopada, 2005, Neu-Ulm, RFN
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20, nr 4, s. 552 Continuous Casting
e-mail: mgferreira@cv.ua.pt Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
5-8 września, 2005, Praga, Czechy e-mail: concast@dgm.de
Euromat-2005 www.dgm.de/concast
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72 12-16 marca, 2006, San Antonio, USA
e-mail: euromat@fems.org TMSMeeting & Exhibition
www.euromet2005.fems.org Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
7-19 października 2005, Kyoto, Japonia e-mail: mgtserv@tms.org

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

289
 Światowy rynek metali
nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A

Rudy Metale R 50 2005 nr 5

UKD669.2/.8(100):338.5(100).335.4(100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE
INWESTYCJE CODELCO
CODELCOINYESTMENT, Mining Journal, 7 January 2005, p. 3, CODELCO
SNAPS UP YENTANAS COPPER SMELTER-REFINERY FOR S393M.
Metal Bulletin, 10 January 2005, No. 8875, p. 11
Producent miedzi Codelco przewiduje w budżecie na 2005 r. ok.
1,9 min $ na zwiększenie produkcji. Dla porównania w 2004 r.
przedsiębiorstwo wydało na ten cel 1,2 min $. Wydatki obejmują
m.in. rozbudowę kopalni Chuąui Sur, rozpoczęcie prac w kopalni Hales
oraz udostępnienie złoża Gaby. Uruchomienie produkcji w kopalni
Hales nastąpi w 2007 r. na poziomie 190 tyś. Mg/r. Koszt inwestycji
oszacowano na 525 min $. Ponadto Codelco zakupi od firmy eksplo-
racyjnej Enami hutę miedzi Yentanas za 393 min $. Produkcja
miedzi katodowej na 2005 r. prognozowana jest na 365 tyś. Mg.
Poziom produkcji miedzi anodowej wynosi 110-5-120 tyś. Mg.
produkcję o 757 tyś. Mg.
ZALANA KOPALNIA
MOPANI FLOODED. Mining Journal, 21 January 2004, p. 3
Mopani Copper Mines plc, drugi co do wielkości producent
miedzi w Zambii, został zmuszony do zamknięcia części kopalni
Mufulira na skutek uszkodzenia rurociągów z wodą. Nie wiadomo
jak szybko uda się naprawić szkody i wznowić produkcję, która
według planów przedsiębiorstwa ma wzrosnąć w 2005 r. do ok. 190 ty s.
Mg. Dla porównania w 2004 r. kopalnia wyprodukowała 165 tyś.
Mg. Właścicielami kopalni oraz kompleksu hutniczo-rafineryjnego
jest Glencore International AG (71,1 % udziałów), First Quantum
Minerals Ltd (16,9 % udziałów) i Zambia Consolidated Copper Mines
plc (10 % udziałów).

EUREKA KUPUJE UDZIAŁY W ZŁOŻACH MIEDZI TRITTON WYSYŁA STATKAMI KONCENTRATY MIEDZI
EUREKA BUYS STAKE IN MAJOR COPPER DEPOSITS. Mining Jour- FIRST TRITTON SHIPMENT. Mining Journal, 21 January 2005, p. 12
nal, 14 January 2005, p. l Tritton Resources Ltd wysłał drogą morską ok. 1430 Mg kon-
Eureka Mining plc nabyła 51% udziałów w projekcie miedzi centratów miedzi z kopalni miedzi Tritton w Nowej Południowej
i złota Chelyabinsk na południu Rosji za 250 tyś. $. Ponadto umowa Walii, która rozpoczęła działalność w grudniu 2004 r. Ładunek trafi
daje prawo do zakupu pozostałych 49 % udziałów za sumę 6 min $ do firmy Sempra Metals and Concentrates Corp. Zawartość miedzi
w przeciągu 90 dni od zakończenia feasibility study. Projekt obej- w koncentracie wynosi 28 %. Kopalnia przewiduje, że do 30 czerw-
muje trzy złoża o łącznych zasobach 609 min Mg w kategorii Cl ca 2005 r. wyprodukuje 11 tyś. Mg, ok. 26 tyś. Mg w okresie
i C2, przy średniej zawartości 0,66 % Cu. Dwa porfirowe złoża 2005/2006, a 33 tyś. Mg w okresie 2006/2007.
miedzi Meeheevskoye i Tominskoye znajdują się odpowiednio 40
i 200 km od miasta Chelyabinsk, a skarnowe złoże Taruntinskoye WYNIKI BADAŃ Z PROJEKTU BOLIYAR
leży 50 km od Meeheevskoye przy granicy Rosji z Kazachstanem. BOLIYAR RESULTS. Mining Journal, 28 January 2005, p. 8
Poniższa tabela przedstawia wielkość zasobów poszczególnych złóż Dia Bras Exploration Inc. zakończył wiercenia na projekcie
oraz średnią zawartość metalu: cynku i miedzi Bolivar w północnym Meksyku. Przedsiębiorstwo
rozpoczęło już wybieranie przodka i uruchamianie zakładu przerób-
Zasoby Cu Au Zawartość czego. Produkcja ruszy w marcu 2005 r. na poziomie 800 Mg kon-
Złoże brzeżna centratów cynku i 500 Mg koncentratów miedzi miesięcznie. Zawar-
min Mg % g/Mg %Cu tość metali w poszczególnych interwałach wynosi od l ,37 do 4,88 %
Cu i od 10,56 do 15,84 % Zn.
Meeheevskoye 327 0,45 0,22 0,3
CODELCO UTRZYMUJE SWOJĄ POZYCJĘ
Tominskoye 241 0,58 0,12 0,3
41 1,22 0,28 0,5 CODELCO TO MAINTAIN LEADERSHIP. Mining Magazine, January
Taruntinskoye
2005, p. 4
Suma 609 0,55 0,18
Największy producent miedzi na świecie Codelco wyproduko-
wał w 2004 r. ok. 1,7 min Mg miedzi, co stanowi 6 % wzrost
WZROST PRODUKCJI MIEDZI w stosunku do 2003 r. Przedsiębiorstwo przewiduje, że do 2009 r.
COPPER PRODUCTION UP. Mining Journal, 14 January 2005, p. 3 produkcja w kopalniach Codelco Norte, Salvador, Andina i Teniente
Według International Copper Study Group (ICSG) globalna osiągnie poziom 2,4 min Mg. Obecnie producent kontroluje ok. 17 %
produkcj a miedzi w październiku 2004 r. przewyższyła popyt, który był światowych bogactw miedzi o łącznej wielkości 950 min Mg. W la-
o 3,9 % niższy w stosunku do września 2004 r. i wyniósł 1,35 min tach 2004-2008 Codelco zamierza wydać około 230 min $ na eks-
Mg. Produkcja wtórna i pierwotna osiągnęła poziom 1,36 min Mg. plorację, 3341 min $ na rozbudowę projektu, 881 min $ na prace
W okresie od stycznia do października 2004 r. popyt przekroczył remontowe, a 169 min $ na system zarządzania środowiskowego.

290
KGHM DOSTARCZA MIEDŹ FIRMIE MKM
KGHM To Supply Copper To MKM. Metal Bulletin, 3 January 2005, No.
8874, p. 19
Największy producent miedzi w Europie KGHM POLSKA MIEDŹ
S.A. zawarł umowę z niemieckim producentem kabli i rur MKM
Mansfeld Kupfer und Messing na sprzedaż w 2005 r. miedzi kato-
dowej. Wartość umowy oszacowano na 178 min $. Tymczasem pod
koniec grudnia 2004 r. przedsiębiorstwo MKM zostało nabyte przez
kazachską grupę miedzi Kazakhmys. Nowy właściciel zamierza
zwiększyć import miedzi katodowej z l do 2 tyś. Mg/tygodniowo,
aby jednocześnie podnieść produkcję kabli i rur.
CHILIJSCY GÓRNICY WOBEC PODATKU O WARTOŚCI 950 MLN $
CHILEAN MINERS FACE $950M TAX BILL FOR 2004. Metal Bulletin,
10 January 2005, No. 8875, p. 11
Według prognoz dochód z opodatkowania chilijskich prywat-
nych przedsiębiorstw górniczych za 2004 r. osiągnie poziom 950
min $ w oparciu o średnią cenę miedzi 120 c/lb (2645 $/Mg). Z kolei
w latach 2005-5-2010 roczny dochód z podatku wyniesie 900 min $
przy cenie złota93 c/lb. Według oponentów opłatajest raczej decyzją
polityczną niż ekonomiczną. Poza tym zasoby górnicze są nieodna-
wialne, stąd rząd powinien zająć się zbieraniem funduszy na rozwój
nowych gałęzi przemysłu. Chilijska komisja ds. miedzi Cochilco
(Chilean copper commission) prognozuje, że popyt na miedź
w 2005 r. nadal będzie przewyższał zapasy, a deficyt osiągnie po-
ziom ok. 170 tyś. Mg.
NORANDA ROZWAŻA ROZBUDOWĘ PROJEKTÓW MIEDZI
W CHILE
NORANDA CONSIDERS PROJECTS TOTALING $2,4BN IN CHILE.
Metal Bulletin, 17 January 2005. No. 8876, p. 11
Kanadyjskie przedsiębiorstwo górnicze Noranda rozważa mo-
żliwość rozbudowy projektów „brownfield" i „greenfield" zlokali-
zowanych w Chile. Inwestycja o wartości 2,4 mld $ obejmuje za-
równo nowe projekty, jak i istniejące kopalnie. Przedsiębiorstwo jest
zainteresowane kupnem złoża Fortuna del Cobre w Regionie II
w Chile (własność Falconbridge) i zwiększeniem produkcji w ko-
palni, której jest operatorem, do poziomu 90 tyś. Mg/r. Według
oszacowania kopalnia posiada zasoby zmierzone o wielkości
125 min Mg i średniej zawartości 0,31 % Cu. Kolejnym projektem
branym pod uwagę jest projekt miedzi El Pachón w prowincji San
Juan w Argentynie, którego zasoby oszacowano na 724 min Mg
o średniej zawartości 0,62 % Cu i 0,015 % Mo. Zdaniem Norandy
wielkość zasobów daje możliwość produkcji 200 tyś. Mg/r. miedzi
przez 20 lat. Trzecim projektem przewidzianym do rozbudowy, przy
koszcie inwestycyjnym na poziomie l mld $, jest projekt miedzi El
Morro zlokalizowany w Regionie III w Chile.
REKORDOWA PRODUKCJA FIRMY CAMBIOR
CAMBIOR RECORD. Mining Journal, 14 January 2005. p. 7
Kanadyjski producent złota Cambior Inc. wyprodukował
w 2004 r. rekordową ilość złotą, tj. 694 100 oz, co stanowi 33 %
wzrost w stosunku do 2003 r. Według przedsiębiorstwa wzrost pro-
dukcji nastąpił na skutek uruchomienia kopalni Rosebel w Suriname,
która w przeciągu dwunastu miesięcy wyprodukowała 273 tyś. oz złota,
tj. o 12 % więcej niż planowała. Na 2005 r. kopalnia przewiduje
produkcje na poziomie 320 tyś. oz przy koszcie operacyjnym 193 $/oz.
Jednak pomimo prognozowanego wzrostu produkcji w Rosebel przed-
siębiorstwo spodziewa się spadku całkowitej produkcji do 621 tyś.
oz przy koszcie operacyjnym 250 $/oz.
POZYTYWNE FEASIBILITY STUDY DLA PROJEKTU YOUGA
ETRUSCAN RECEIYES POSITlYE YOUGA FEASIBILITY. Mining Jour-
nal, 14 January 2005, p. 10
Etruscan Resources Inc. otrzymał pozytywne feasibility study
dla zagospodarowania projektu złota Youga w Burkina Faso. Opra-
cowanie przewiduje budowę kopalni odkrywkowej, która będzie
produkowała średnio 88 tyś. oz złota rocznie przez pięć i pół roku
działalności. Zasoby kopalni obliczono na 5,5 min Mg o średniej
zawartości 2,9 g/Mg Au przy cenie złota 400 $/oz. Wstępny koszt
inwestycyjny oszacowano na 34 min $.
WZNOWIENIE PRAC EKSPLORACYJNYCH W ERYTREI
EXPLORATION TO RESUME IN ERITREA. Mining Journal, 21 January
2005, p. 13
Rząd Erytrei unieważnił ogłoszony we wrześniu 2004 r. zakaz
prowadzenia prac eksploracyjnych, w wyniku czego przedsiębior-
stwa Nevsun -Resources Ltd i Sub-Sahara Resources NL otrzymały
pozwolenie na wznowienie poszukiwań. W okresie zawieszenia rząd
dokonał przeglądu prawa górniczego i wniósł poprawkę odnośnie do
wielkości udziału państwa w projektach, który zwiększono z 20 do
30 %. Tymczasem Sub-Sahara opublikowała wyniki z wierceń prze-
prowadzonych w strefach Debarwa Main i Debarwa South na złożu
miedzi i złota Debarwa. Zawartość pierwiastków w poszczególnych
interwałachwahasięodO,25do 13.48 g/Mg Au, od9,46do 177,86g/Mg
Ag i od 0,03 do 12,15 % Cu.
ROZBUDOWA PROJEKTU GEOSOWONG
GOSOWONG DEYELOPMENT. Mining Journal, 28 January 2005, p. l
Newcrest Mining Ltd rozpoczął udostępnianie złoża Kencana na
projekcie złota Gosowong w Indonezji, w którym ma 82,5 % udzia-
łów. Koszt inwestycji oszacowano na 40 min $. Zgodnie z planem
kopalnia podziemna ma funkcjonować sześć lat eksploatując zasoby
o wielkości 1,7 min Mg i średniej zawartości 41 g/Mg Au przy
koszcie operacyjnym 130 $/oz i koszcie całkowitym 172 $/oz. W prze-
ciągu pierwszych czterech lat kopalnia ma produkować średnio 350 tyś.
oz/r. Partnerem w projekcie jest PT Antam Tbk.
BARRICK PLANUJE ZWIĘKSZENIE PRODUKCJI
BARRICK ON TARGET. Mining Journal, 28 January 2005, p. 3
Baniek Gold Corp. zamierza zwiększyć produkcję złota o 40 %
do poziomu 6,8*7,0 min oz w 2007 r. Produkcja na 2005 r. progno-
zowanajestna 5,4+5,5 mlnoz, a średni koszt operacyjny na 220-5-230
$/oz. Przedsiębiorstwo oczekuje uruchomienia trzech nowych ko-
palń: Lagunas Norte w Peru (535-5-560 tyś. oz/r.), Yeladero w Argen-
tynie (525*550 tyś. oz/r.) i Tulawaka w Tanzanii (70-5-75 tyś. oz/r.).
Natomiast produkcja w kopalni Cowal w Australii ruszy w pier-
wszym kwartale 2006 r. Tymczasem w 2004 r. przedsiębiorstwo
wyprodukowało 4,96 min oz złota przy średnim koszcie operacyj-
nym 212 $/oz.
GOLD RESERYE RUSZA Z PROJEKTEM BRISAS
GOLD RESERYE TO GO AHEAD W1TH BRISAS. Mining Journal. 28
January 2005, p. 10
Gold Reserve Inc. podjął decyzje o kontynuacji prac na projekcie
złota i miedzi Brisas w południowo-wschodniej Wenezueli. Koszt
inwestycji oszacowano na 552 min $. Prace budowlane ruszą
w 2007 r. Według feasibility study na projekcie ma funkcjonować
przez 16 lat kopalnia odkrywkowa eksploatująca 70 tyś. Mg rudy na
dobę i produkująca rocznie ok. 487 tyś. oz złota oraz 64 min Ib
(29 tyś. Mg) miedzi. Zasoby pewne i prawdopodobne wynoszą
414,6 min Mg i zawierają średnio 0,69 g/Mg Au i 0,13 % Cu. Cał-
kowity koszt operacyjny oszacowano na 262 $/oz.
WYŻSZA PRODUKCJA W HUCIE BUDEL
BUDEL BOOST. Mining Journal, 7 January 2005, p. 3
Huta cynku Budel w Holandii, stanowiąca własność Zinifex Ltd,
wyprodukowała 230 tyś. Mg cynku w 2004 r. w porównaniu do 215 tyś.
Mg w 2003 r. Przedsiębiorstwo przewiduje, że produkcja w 2005 r.
będzie zbliżona do poziomu z 2004 r. Według feasibility study huta
osiągnie wydajność na poziomie 260 tyś. Mg w pierwszym kwartale
2006 r.
RÓWNOWAGA NA RYNKU MIEDZI POMIMO SPADKU ZAPA-
SÓW
COPPER FINELY BALANCED AS STOCKS D1P. Mining Journal. 21
January 2005, p. 3
Poziom zapasów miedzi w magazynach LME wynosi obecnie
43 625 Mg w porównaniu do 435 tyś. Mg notowanych na początku
2004 r. Podobna sytuacja ma miejsce na całym świecie, stąd świato-
we zapasy metalu stanowi ą jedyni e 1,1 min Mg. Według Stephena
Briggsa, analityka metali z banku inwestycyjnego Societe Generale,
ekstremalne warunki na rynku miedzi są wynikiem walki pomiędzy
291
zwalniającą gospodarką a rosnącym popytem, który w 2004 r. był
o 8 % wyższy. Globalna produkcja wzrosła w tym czasie o ok.
6-5-6,5 %. W 2005 r. przewiduje się wzrost światowego zapotrzebo-
wania na miedź o około 4 %, a produkcji o 8 %, co pozwoli zacho-
wać równowagę pomiędzy poziomem zapasów i popytem.
ROZPOZNANIE ZŁOŻA AGUAS TENIDAS
AGUAS TENIDAS INTERCEPTS. Mining Journal, 28 January 2005, p. 8
PGM Yentures Corp. otrzymał wyniki z wierceń prowadzonych
na polimetalicznym złożu Aguas Tenidas w Hiszpanii, w którym ma
64 % udziałów. Przedsiębiorstwo może nabyć kolejne 6 % udziałów
w zamian za wpłatę 1,05 min $C firmie Insersa S.A. do połowy
lutego 2005 r., a 15 % poprzez przygotowanie projektu do produkcji
przynajmniej 200 tyś. Mg/r. miedzi i 400 tyś. Mg/r. cynku. Feasibi-
lity study przewiduje dziesięcioletnią działalność kopalni przy zdol-
nościach produkcyjnych na poziomie l, 2 min Mg/r. Budowa zakładu
przeróbczego ruszy w trzecim kwartale 2005 r., a produkcj a przemy-
słowa rok później. Zawartość pierwiastków w poszczególnych inter-
wałach waha się od 1,1 do 4,0 % Cu, od 0,2 do 4,7 % Pb, od 0,5 do
12,3 % Zn, od 42,9 do 188,1 g/Mg Ag i od 0,4 do 2,1 g/Mg Au.
IYERNIA PRZYSPIESZA WYDOBYCIE RUDY NA PROJEKCIE
MAGELLAN
IYERNIA TO ACCELERATE MAGELLAN OUTPUT. Mining Journal, 28
January 2005, p. 11
Ivernialnc. i jej partnerzy jv w zagospodarowywanym projekcie
ołowiu Magellan w Zachodniej Australii zatwierdzili przyśpieszenie
programu zdejmowania nadkładu umożliwiającego eksploatację ru-
dy o wysokiej zawartości metalu oraz programu eksploracyjnego
w celu zwiększenia zasobów wnioskowanych zawartych w złożach
Pinzon i Magellan. Przedsiębiorstwo posiada 51 % udziałów w pro-
jekcie, a jego partner Sentient Group 49 %. Produkcja na złożu
Magellan ruszy na początku 2006 r., co zwiększy całkowitą pro-
dukcję do 100 tyś. Mg w porównaniu do planowanych wcześniej
65 tyś. Mg.
SPRZEDAŻ HUTY BERGSOE
BERGSOE SALE DUE DURING Ql. Metal Bulletin, 10 January 2005,
No. 8875, p. 16
Szwedzkie przedsiębiorstwo metali nieżelaznych Boliden ocze-
kuje, że huta ołowiu Bergsoe w południowej Szwecji zostanie sprze-
dana pod koniec pierwszego kwartału 2005 r. Huta przetwarza złom
ołowiany i baterie, z których produkuje ołów stopowy, cynę stopową
oraz stopy cyny i ołowiu. Ołów stopowy wykorzystywany jest prze-
de wszystkim w produkcji baterii. Według Boliden, Bergsoe jest
jedynym tego typu zakładem w krajach skandynawskich oraz jedną
z największych i najczystszych hut w Europie. Produkcja na 2005 r.
prognozowana jest na 50 tyś. Mg ołowiu i 921 Mg cyny. Kupnem
huty zainteresowane jest niemieckie przedsiębiorstwo recyklingowe
ołowiu Berzelius Metali GmbH.
NOWY ZAKŁAD PRODUKCYJNY CYNKU I OŁOWIU
HULUDAO ADDS NEW LEAD-ZINC CAPACITY. Metal Bulletin, 10
January 2005, No. 8875, p. 16
Huta cynku Huludao Zinc Industry Co. zamierza do końca
2005 r. uruchomić nowy zakład produkcyjny cynku i ołowiu zlokalizo-
wany w prowincji Liaoning w północnej części Chin. Zakład o wy-
dajności 50 tyś. Mg/r. zwiększy zdolności produkcyjne huty do
poziomu 370 tyś. Mg/r. Dla porównania w 2004 r. Huludao wypro-
dukował 294 tyś. Mg cynku, a w 2003 r. ok. 226 tyś. Mg.
PROBLEMY Z CHIŃSKĄ ENERGIĄ PRZYCZYNĄ DEFICYTU
INFORMACJE GIEŁDOWE
WHEATON RIYERIGOLDCORP PODPISALI UMOWĘ DOTYCZĄ-
CĄ POŁĄCZENIA
WHEATON RIYER, GOLDCORP SIGN FINAŁ MERGER TERMS. Mi-
ning Journal, 7 January 2005, p. 12
Zarządy producentów złota Wheaton River Minerals Ltd i Gold-
292
CYNKU
CHINA'S POWER PROBLEMS SETTOINTENSIFY ZINC SHORTAGE,
Metal Bulletin, 31 January 2005, No. 8878, p. 12
Problemy z energią w Chinach mogą zwiększyć globalny defi-
cyt cynku w 2005 r. do poziomu 100 tyś. Mg. Według analityków
z International Lead & Zinc Study Group (ILZSG) w 2005 r. chiński
import przewyższy export. Dla porównania w przeciągu jedenastu
miesięcy w 2004 r. import osiągnął poziom 216 tyś. Mg cynku,
a eksport 206 tyś. Mg. Z kolei w 2003 r. Chiny importowały 136 tyś. Mg,
a eksportowały 451 tyś. Mg. Globalna produkcja cynku rafinowanego
w okresie od stycznia do listopada 2004 r. wyniosła 9,3 mlnn Mg, a kon-
sumpcja osiągnęła poziom 9,5 min Mg. Światowa produkcja ołowiu
w tym samym okresie wyniosła 6,2 min Mg, a konsumpcj a 6,4 min Mg.
PRODUKCJA NIKLU NA KUBIE
CUBAN NICKEL OUTPUT. Mining Journal, 7 January 2005, p. 3
Według kubańskiego Ministra Gospodarki i Planowania, Jose Luisa
Rodrigueza, krajowa produkcja niklu wzrosła o 7,5 % w 2004 r. Dla
porównania produkcja niklu w 2003 r. wyniosła 71 600 Mg. Na
2005 r. produkcja prognozowana jest na ok. 77 tyś. Mg. Z raportu
przedłożonego w parlamencie wynika, że przy pełnej wydajności
trzech zakładów produkcyjnych niklu i nowych inwestycjach krajo-
wa produkcja może wzrosnąć o 40 tyś. Mg w przeciągu pięciu lat.
MINCOR WZNOWIŁ PRODUKCJĘ W KOPALNI MARINES
MINCOR REYIYES MARINERS. Mining Journal, 14 January 2005, p. 7
Australijski producent niklu Mincor Resources NL wznowił
produkcję w kopalni Marines położonej w regionie Kanibal da w Za-
chodniej Australii. Kopalnia ma eksploatować zasoby prawdopo-
dobne o wielkości 422 670 Mg przy średniej zawartości 2,88 % Ni
i produkować 3,5 tyś. Mg koncentratów niklu rocznie przez trzy lata
działalności.
KONTRAKT DLA PROJEKTU GÓRO
GÓRO CONTRACT AWARDED. Mining Journal, 14 January 2005, p. 9
Inco Ltd podpisał z SNC-Lavalin group i Foster Wheeler Ltd
kontrakt dotyczący przeprowadzenia prac inżynieryjnych, zaopa-
trzenia i nadzoru budowy w obrębie projektu niklu Góro w Nowej
Kaledonii. Wartość kontraktu oszacowano na 147 min S. Prace
obejmują budowę kopalni i zakładu przeróbczego, które rocznie
mają produkować 60 tyś. Mg niklu i ponad 4 rys. Mg kobaltu.
SNC-Lavalin prognozuje, że budowa ruszy na początku 2005 r.
i potrwa 35 miesięcy.
ANGLO UJAWNIA PLANY INWESTYCYJNE ODNOŚNIE DO PRO-
DUKCJI NIKLU I ZŁOTA
ANGLO REYEALS $1 BILLION N1KEL AND GOLD 1NYESTMENT
PLAN. Metal Bulletin, 3 January 2005, No. 8874, p. 19
Anglo American zamierza w przeciągu dwóch lat zainwestować
około l mld $ w swoje brazylijskie kopalnie w celu zwiększenia
produkcji niklu i złota. Przedsiębiorstwo zainwestuje ok. 700 min $
w rozbudowę kopalni niklu Barro Alto w stanie Goias w Brazylii.
Kopalnia posiada zasoby o wielkości 110 min Mg i zdolności pro-
dukcyjne na poziomie 40 tyś. Mg niklu/r. Kolejne 130 min $ trafi do
kopalni złota Cuiaba w stanie Minas Gerais, na północ od Sao Paulo
i na wschód od Goias. Roczna produkcj a kopalni zostanie zwiększo-
na do poziomu 360 tyś. Mg. Około 15 min $ przeznaczone zostanie
na sfinansowanie prefeasibility study dla zagospodarowania nowego
złoża złota Lamego w stanie Gerais. Złoże zawiera około l min oz
złota. Natomiast 6 min $ przedsiębiorstwo przekaże na opracowanie
feasibility study dla rozbudowy złoża złota zlokalizowanego na
obszarze Corrego do Sitio. Złoże zawiera od 3,5 do 5 min oz kruszcu.
corp Inc. zatwierdziły połączenie obu przedsiębiorstw i podpisały
końcowe porozumienie. Umowa o wartości 2,45 mld $C obejmuje
przejęcie wszystkich akcji Wheaton River przez Goldcorp. Roczna
produkcja po połączeniu przedsiębiorstw prognozowana jest na
1,1 min oz złota przy całkowitym koszcie operacyjnym poniżej
60 S/oz. Wzrost produkcji do poziomu 1,5 min oz przewidywany jest
na 2007 r.
APAC NEGOCJUJE WARUNKI POŁĄCZENIA Z CHIŃSKIM PRZED-
SIĘBIORSTWEM
APAC NEGOTIATES CHINESE MERGER. Mining Journal, 7 January
2005, p. 13
Przedsiębiorstwo eksploracyjne złota APAC Minerals Inc. pod-
pisało porozumienie dotyczące połączenia z firmą Golden China Inc.
Nowe przedsiębiorstwo będzie funkcjonowało pod nazwą Gołden
China Resources Inc (GCR). Kapitał początkowy GCR obejmuje
16 min $C w gotówce i 4 min $C w papierach wartościowych. Zgod-
nie z warunkami umowy udziałowcy w Golden China otrzymają po
2,4 nowych akcji w APAC za każdą akcję w Golden China. Stąd
APAC wyemituje 48 min nowych akcji o wartości ok. 24 min $C.
W rezultacie akcjonariusze APAC staną się właścicielami 44 %
udziałów w GCR, a Golden China 56 %.
XSTRATA PRZEDŁUŻA TERMIN OFERTY DLA WMC
XSTRATA EXTENDS WMC OFFER PERIOD. Mining Journal, 21 January
2005, p. 15
WYNIKI FINANSOWE
FREEPORT ZWIĘKSZA ZYSK DZIĘKI KOPALNI GRASBERG
FREEPORT PROFIT SOARS ON GRASBERG RECOYERY. Mining Jour-
nal, 21 January 2005, p. 15
Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc. zanotował rekordowy
zysk za czwarty kwartał 2004 r. na skutek wyższych cen metali
i dobrych wyników z kopalni miedzi i złota Grasberg w Indonezji.
Głównym właścicielem kopalni jest PT Freeport Indonesia (PT-FI)
posiadający 91 % udziałów. Dochód netto osiągnął poziom 212,5 min $
w porównaniu do 0,2 min $ w odpowiadającym okresie 2003 r.
Sprzedaż miedzi i złota w danym okresie wyniosła odpowiednio
419 min łb i 618 tyś. oz w stosunku do 164 min Ib i 273 tyś. oz
w 2003 r. Zrealizowana cena miedzi wzrosła o 44 % do 1,43 $/lb,
a cena złota o 12 % do 433 $/oz. Przedsiębiorstwo prognozuje, że w
pierwszym kwartale 2005 r. sprzedaż miedzi osiągnie poziom 310 min
CENY METALI
DOLAR UDERZA W CENY METALI
DOLLAR BUFFETS METALS PRJCES. Mining Journal, 7 January 2005, p. l
Trzymiesięczna cena miedzi osiągnęła pod koniec ubiegłego
tygodnia najwyższy od 16 lat pozom 3150 $/Mg, po czym spadła
o 8 % poniżej 2900 $/Mg. Cena ołowiu także początkowo wzrosła,
a następnie spadła. Z kolei cena złota na skutek wzrostu wartości
dolara osiągnęła najniższy od dwóch miesięcy poziom 425 $/oz.
CHINY WPROWADZAJĄ OPŁATĘ CELNĄ NA EKSPORT METALI
CHINA INTRODUCES METALS EXPORT TAXES. Mining Journal, 7
January 2005, p. 4
Od l stycznia 2005 r. Chiny wprowadziły opłatę celną na eksport
metali w wysokości 5 % dla aluminium, 5 % dla miedzi rafinowanej,
2 % dla niklu i 10 % dla miedzi konwertorowej i złomu miedziane-
go. Według analityków metali z Macąuarie Bank opłaty mogą spo-
wodować spadek chińskiego eksportu z poziomu 650-5-700 tyś. Mg
w 2004 r. do 300 tyś. Mg w 2005 r..
WAHANIA DOLARA WPŁYWAJĄ NA CENĘ ZŁOTA
GOLD PRICE HIT BY DOLLAR YOLATILITY. Mining Journal, 14 January
2005, p. 3
Dane odnośnie do zatrudnienia w Stanach Zjednoczonych po-
wstrzymały wzrost wartości dolara względem euro i innych walut,
co pomogło zahamować spadek ceny złota. Na początku tygodnia
cena złota plasowała się na poziomie 420 $/oz, a kiedy wartość
dolara spadła, cena wzrosła do 427,35$/oz, po czym spadła niezna-
cznie do poziomu 425,75 $/oz. Według pana Philipa Klapwijka,
prezesa firmy doradczej GMFS Ltd odriośnie do rynku metali szla-
Xstrata plc przedłużyła do 28 lutego 2005 r. termin oferty dla
WMC Resources Ltd. Przedsiębiorstwo wypuściło ofertę trzy mie-
siące temu, jednak zarząd WMC odrzucił oferowaną cenę 6,35
$A/akcję uznając ją za zbyt niską. Grant Samuel, który dokonał
niezależnego przeglądu aktywów WMC, ocenił wartość jednej akcji
na 7,17+8,24 $A. Jeśli Xstrata nie zmieni proponowanej ceny to
WMC nie przyjmie oferty.
JUBILEE NABYWA UDZIAŁY W PRZEDSIĘBIORSTWIE EKSPLO-
RACYJNYM NIKLU
JUBILEE TAKES STAKE IN JUNIOR NICKEL EXPLORER. Mining
Journal, 28 January 2005, p. 13
Australijski producent niklu Jubilee Mines NL podpisał umowę
w sprawie nabycia 20 min akcji w Falcon Minerals Ltd, co uczyni
go największym udziałowcem (16 %). Zgodnie z warunkami poro-
zumienia przedsiębiorstwo zapłaci za każdą akcję Falcon ok. 0,50
$A oraz 0,14 nowej akcji. Falcon jest właścicielem 30 % udziałów
w projekcie Collurabbie, który znajduje się ok. 160 km na północ-
ny-wschód od kopalni niklu Mt Keith.
Ib, a złota 520 tyś. oz. Natomiast sprzedaż za cały 2005 r. przewidy-
wana jest na 1500 min Ib miedzi i 2,9 min oz złota.
ANGLOGOLD ASHANTI NOTUJE SPADEK ZYSKU
ANGLOGOLD ASHANTI SLASHES HEDGE-BOOK. Mining Journal, 28
January 2005, p. 12
AngloGold Ashanti Ltd, drugi co do wielkości producent złota na
świecie, zanotował 40 % spadek zysku w czwartym kwartale 2004 r.
Przyczyną spadku są zmiany w rejestrze transakcji natychmiasto-
wych (hedge-book). Dochód headline osiągnął poziom 165 min R,
co stanowi spadek w stosunku do 274 min R notowanych w trzecim
kwartale. Średnia cena sprzedaży wynosiła 396 $/oz, podczas gdy średnia
cena loco plasowała się na poziomie 435 $/oz. Produkcja wzrosła
o 4 % do 1,7 min oz, a dochód ze sprzedaży wyniósł 4,17 mld R.
chetnych, osłabienie kursu dolara nadal będzie podtrzymywało cenę
złota, która w pierwszej połowie 2005 r. może wzrosnąć do 460 $/oz.
Z raportu rocznego GFMS wynika, że globalna produkcja złota
w 2004 r. spadła o 114 Mg (ok. 4 %) do poziomu 2478 Mg, co
stanowi największy spadek od lat czterdziestych. Przyczyną jest
niższa produkcja w kopalni Grasberg w Indonezji, a także w kopal-
niach amerykańskich i australijskich. W 2005 i 2006 r. GFMS prze-
widuje uruchomienie produkcji w 27 nowych kopalniach oraz po-
większenie zasobów górniczych poprzez udostępnienie złóż na 129
nowych projektach złota.
NIŻSZA PRODUKCJA ZHUZHOU PODWYŻSZA CENY CYNKU
ZHUZHOU OUTPUT CUT BOOSTS ZINC PRICE. Mining Journal, 21
January 2005, p. 3
W dniu 19 stycznia 2005 r. trzymiesięczna cena cynku osiągnęła
najwyższy od siedmiu lat poziom 1288 $/Mg na skutek informacji
0 zmniejszeniu przez największego chińskiego producenta cynku
Zhuzhou Smelter Group Co. produkcji w kompleksie hutniczo-rafi-
neryjnym Hunan Zhuye Torch Metals Co. o 100 tyś. Mg/r. Dla
porównania w 2004 r. kompleks wyprodukował 285 tyś. Mg cynku
1 90 tyś. Mg ołowiu. Przyczyną zmniejszenia produkcji są niższe dosta-
wy energii wynikające z niekorzystnych warunków atmosferycznych.
CHIŃSKIE OPŁATY ZA PRZERÓBKĘ I RAFINACJĘ KONCEN-
TRATÓW MIEDZI WZROSŁY DO 140 $/MG
CHINESE TCS RISE TO $140 PER TONNE. Metal Bulletin, 17 January
2005, No. 8876, p. 11
Chińskie opłaty za przeróbkę i rafinację (TC/RCs) importowa-
293
nych koncentratów miedzi wzrosły do poziomu 140 $/Mg i 14 c/lb. przewidują analitycy, to 2005 r. okaże się dla hutników lepszy od
Ostatni kontrakt na 10 tyś. Mg koncentratów podpisany został w dniu poprzedniego nawet przy spadku opłat (TCs).
7 stycznia 2005 r. przez Tongling Nonferrous Metals Group. Dla SPADEK CEN KOBALTU O 20 CENTÓW
porównania opłaty TC/RCs w kontrakcie na 10 tyś. Mg koncentra- COBALT PRICES FALL 20 CENTS IN THIN TRADING. Metal Bulletin,
tów z Peru, zawartym przez inną chińską hutę na początku grudnia 31 January 2005, No. 8878, p. 14
2004 r., wyniosły 135 $/Mg i 13,5 c/lb.
Ceny kobaltu uległy obniżeniu o ok. 20 centów na skutek wstrzy-
EUROPEJSKIE PREMIE ZA MIEDŹ POD PRESJĄ mania transakcji kupna przez konsumentów. Ceny kobaltu niskiej
EUROPEAN COPPER PREM1UMS COME UNDER PRESSURE. Metal jakości spadły z 18,20+18,90 do poziomu 18,00+18.70 $/lb. Natomiast
Bulletin, 31 January 2005, No. 8878, p. 10 ceny kobaltu wysokiej jakości plasowały się w przedziale 18,75+19,25
Premie za miedź w Europie stanęły w obliczu mniejszego popy- $/lb w porównaniu do poprzedniego poziomu 18,90+19,50 $/lb.
tu i większego deportu, co powoduje napływ materiału na rynek. Średnie miesięczne ceny metali
Europejskie spot premie zamiedź katodowągat. A osiągnęły poziom
65-5-85 $/Mg. Tymczasem trzymiesięczna cena miedzi na LME pla- Styczeń Styczeń
sowała się w przedziale 163+173 $ w transakcjach deportowych 2005 r. 2005 r.
zawieranych w dniu 27 stycznia 2005 r., a zapasy wzrosły z 950 do Metal
44 700 Mg. Tak duży zakres cen, który wskazuje na szczelność cena cena cena
rynku, zmusił przedsiębiorstwa i kupców posiadających zapasy do najniższa najwyższa średnia
wypuszczenia metalu na rynek. Według prognoz premie za miedź
Miedź Grade A ($/Mg)
powinny wrosnąć w kwietniu, gdy konsumenci zaczną uzupełniać transakcje natychmiastowe 3071,00 3169,18
3275,00
zapasy i pojawią się kupcy z Dalekiego Wschodu. transakcje trzymiesięczne—sprzedaż 2945,00 3089,00 3023,93
AMERYKAŃSKIE PREMIE ZA OŁÓW UTRZYMUJĄ SIĘ NA PO-
Ołów ($/Mg)
ZIOMIE 7+8 C/LB
transakcje natychmiastowe 911,00 1008,00 952,38
US LEAD PREMIUMS STEADY AT 7+8 CENTS PER LB. Metal Bulletin, transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 870,00 980,00 912,20
31 January 2005, No. 8878, p. 12
Premie za ołów pozostają stałe pomimo niewielkich zasobów Cynk($/Mg)
w Ameryce Północnej. W dniu 24 stycznia 2005 r. premie plasowały transakcje natychmiastowe 1197,25 1301,50 1245,81
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1193,50 1300,00 1249,95
się na poziomie 7+8 c/lb. Według kupców zimna pogoda na północ-
nym-wschodzie kraju powinna utrzymać ceny i zwiększyć zapotrze- Nikiel ($/Mg)
bowanie na metal. Tymczasem trzymiesięczna cena ołowiu na LME transakcje natychmiastowe 14032,50 14995,00 14501,25
osiągnęła poziom 932 $/Mg, a zapasy LME spadły do 37 757 Mg. transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 14 050,00 14925,00 14 493,50
TECK NEGOCJUJE W EUROPIE OPŁATY ZA PRZERÓBKĘ CYN- cena cena
Kobalt (S/Mg) miesięczna miesięczna
KU (TCS) najniższa najwyższa
grudzień 2004 grudzień 2004
TECK DRAWS IN EUROPĘ ZINC TC TALKS. Metal Bulletin, 31 January
2005, No. 8878, p. 12 min. 99,8 % 18,794 19,394
Kanadyjskie przedsiębiorstwo Teck Cominco nie zdołało osiągnąć min. 99,3% 18,025 18,725
porozumienia z europejskimi hutami w sprawie opłat za przeróbkę Złoto ($/oz)
koncentratów cynku (TCs). W oparciu o ceny cynku na LME, które poranna 424.08000
wynosiły l tyś. $/Mg, sugerowano opłaty na poziomie 120+130 $/Mg. popołudniowa 424,03000
Dlaporównania w 2004 r. opłaty za przeróbkę wynosiły 141+143 $/Mg.
Górnicy i hutnicy byli zgodni co do tego, że ostatni skok ceny cynku Srebro (c/oz)
Spot 660,92500
na LME do poziomu 1306 $/Mg, a następnie niewielki spadek do
1291 $/Mg to dobre perspektywy. Jeśli ceny pozostaną stabilne, jak January Averages, Metal Bulletin, 7 February 2005, No. 8879, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

. - T

' Fl n n n n n

n 37 j^ULJyUUuUUJ4JLn_R.
36
jnnflHHnHHHHHHHr
HHHHHHn M H H H H H[ r 1
1 SflBfflHHBfldfflHBtffffi
42 j 1 j j [j
i r1 H H H r

ZAPASY CYNKU ZAPASY NIKLU

Ć.3 '

i 15- inpn nn nun nn nn nTj|_nji|^^ nr

2. 10- innnHnnnHnHHHnHn H H r

^HHHHlIHHIjHIjttHljHłiliHI;li
j£
N
$?• N -o> <^ •? n> $> ,T> N
X/VVVVVVVV"
£

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Barańska-Buslik, mgr Wojciech Korzekwa.

294
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.
#
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24,00 zł 96,00 zł 48,00 zł 192,00 zł 96,00 zł

 C O MM E NT
s

"ii :

M N
SD
W or l dwi d» Conflr««» of
Materials a nd

in§ift««fittfl « nd T e e h n o ł o g y

~ 1t** Mtay

8* an #i and !>::;:'"ftottsgie«

13"* on of sod

7* on «

10* Co.:"^>v<ida sm Achie«rr- s ^5 in

on EW?

aftl DY- :• iii f-.*!^:-:!-.

Cnrtff:rr:nci| gn Wid

l
' |*