ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
nieżelazne
R-50
2005

SIGMA-NOT S p. z o. o.

55LATI
BIPROMET SA
 Technologii,

'K Kfe*w!fMrs}etewe i
lec i! : sii s 3 o gii ci i a Q d l

28-30.09.2005,
Kielce
W programie targów:
Konferencje
- 27-28.09.05 r.-
Transport pneumatyczny w odlewnictwie"
- r.
"Ocena stanu polskiego odlewnictwa
na tle rynku globalnego"
- 29.09,05 r.
„Nowe technologie w przemyśle
metali nieżelaznych"
- r.
„EUROPA SZERZEJ - Rosja, Turcja,
Ukraina
oraz
- wystawa odlewów przemysłowych
i artystycznych
„ODLEWNICTWO DLA WSZYSTKICH"
- grupowe wystąpienie firm odlewniczych
z Wielkiej Brytanii, Niemiec,
Słowenii i Włoch
- delegacje dyrektorów firm odlewniczych
z Rosji i Ukrainy

STATYSTYKI
• 290 firm z 23 krajów
2
• 2.800 m netto powierzchni
wystawienniczej
• ponad 100 maszyn i urządzeń
dla odlewnictwa eksponowanych
na stoiskach

Patronat prasowy:

Patronat internetowy: "/f » 4tTietQl.pl

il|ir50|S;ggM||pl
ibzSIjiillllliiśsiiiiK
- ns*inferRiet/;s jfg f Iciglce, pl
"'\.,i •'•''.'!f::;;S,X'», .id..;::
^^^^f^^^i^^^^^^^^^^,,^,-:... ' '\ ' . lii II *" '•'•" "":""""> >'- '"'•:•.•:•.:.....
...
"",'.••>•:• ••-•n? ; !>>],-,,,..: . . . . . . . . • • . . . . . . . . ....... ..;. . . ..> ,. .;,,.
 rudy
i metale
SIGMA-NOTsP zo.o.

R.50
nieżelazne
7
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2005 STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW

PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M l E S l Ę C Z N 1 K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona

Misiołek Z.: 370 Wywiad z Prezesem BIPROMET S.A. Tadeuszem Bajem

Baj T., MygaM.: 374 55 lat BIPROMET S.A.
OzgowiczW.: 377 Analiza mechanizmów kruchości międzykrystalicznej brązów-oc w temperaturze
podwyższonej. Cz. n
Rodak K., Sobota J.: 391 Substruktura Cu po ściskaniu oscylacyjnym

NORMALIZACJA 394

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Smyrak B., Knych T., Mamala A.: 395 Wpływ historii obciążenia na relaksację naprężeń drutów ze stopu AlMgSi

METALURGIA PROSZKÓW
Igras Ł, Klamka P., Sułowski M.: 402 Spiekane konstrukcyjne stale manganowo-chromowo-molibdenowe

BIULETYN INSTYTUTU METALI

NIEŻELAZNYCH
WochM.: 411 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 418 Światowy rynek metali nieżelaznych

IZBA GOSPODARCZA METALI

NIEŻELAZNYCH 423

KRONIKA 427

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2005 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, tel./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama @ sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 8,0 ark. druk. Druk ukończono w lipcu 2005 r.
Rudy Metale: R 50, nr 7, s. 369*428, lipiec 2005 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikolowska lOOa
 Rudy Metale R 50 2005 nr 7
UKD061.6(438):669.013.5(438)(079.5)

Wywiad
z Prezesem BIPROMET S.A.
TADEUSZEM BAJEM

INTERYIEW WITH MR TADEUSZ BAY,

PRESIDENT OF BIPROMET S.A.

Pierwsze 19 lat — nauka życia: wakacje Syrenką z rodzicami, żniwa na wsi, IILO w Gliwicach — piękne życie, puste polki,
kolejki, kartki na żywność.
Londyn 1,5 roku — nauka życia w kapitalizmie; szkoła życia i podejmowania samodzielnych decyzji, pierwsze ekspery-
menty z gospodarką rynkową, czyli jak sfinansować naukę w college'u po wydaniu ostatniego grosza
w drodze do Angli przy barze promu Pomerania.
Stan wojenny — powrót do kraju, szkoła przetrwania — czyli jak pacyfista ze świadomością ukształtowaną
na lekturze Sołżenicyna, E. M. Remarq'a, paryskiej kultury, londyńskiego Zapisu zmienił kat.
zdrowia A na kat. D celem nie poszerzania szeregów armii PRLu.
Kolejne 4 lata — nauka życia w gospodarce Bliskiego Wschodu, Irak, Kuwejt, Jordania, Izrael, jako tłumacz j. ang.
potem specjalista ds. ofert w barwach zabrzańskiego Mostostalu.
Studia w kraju — nauka na wydziale Mechanicznym Technologicznym Politechniki Śląskiej, Spawalnictwo
— porządna uczelnia.
Kolejne 2,5 roku — znowu Bliski Wschód, szkoła podejmowania poważniejszych decyzji, Irak, Kuwejt, Bahrain,
tym razem jako przedstawiciel zabrzańskiego Mostostalu na rynek Bliskiego Wschodu,
Lata 90'te życie na walizkach, nieustające wyjazdy służbowe w barwach Mostostalu Zabrze, głównie Bliski
Wschód, potem Litwa, Łotwa, Niemcy, Holandia, Islandia, Cypr, Libia, Kanada,
Studia MB A nauka w SGH w Warszawie, ukończona w 2005 r. dyplomami SGH oraz University of Quebec
UQAM Kanada.
Zarządzanie — sztuka zarządzania w praktyce — ćwiczona równolegle z teorią na SGH — na stanowiskach: Członek
Zarządu dyr. Techniczny BUDLOCUM Sp. z o.o., Prezes Zarządu Zakładu Elementów Aluminiowych
Sp. z o.o., Dyrektor Handlowy Holdingu Mostostal Zabrze S.A., Dyrektor Handlowy, a następnie
Prezes Zarządu BIPROMET S.A.
Prywatnie — żonaty, 2 synów, narty, rowery, tenis, łyżwy, góry, morze i ogródek.

370
Kilka lat temu w roku 2000 Biuro weszło w drugie półwiecze,
w tym również dziesięciolecie działalności projektowo-kon-
strukcyjnej i inżynieryjno-realizacyjnej po prywatyzacji. Pro-
szę o przedstawienie aktualnej struktury organizacyjnej Biura
oraz kilka słów oceny dotychczasowego dorobku w działalności
projektowej.
To prawda. Początki lat dziewięćdziesiątych to etap prywatyzacji
przedsiębiorstwa państwowego jakim był BIPROMET. W rok 1991
weszliśmy jako przedsiębiorstwo prywatne z rozdrobnionym akcjo-
nariatem pracowniczym.
Nowy wiek rozpoczął się dla BIPROMET-u S.A. zdecydowanymi
zmianami własnościowymi. Pojawił się inwestor strategiczny, który
objął kontrolny pakiet akcji. Rozpoczął się dla firmy trudny okres jej
restrukturyzacji. Pragnę przypomnieć, że fakt ten zbiegł się z „doł-
kiem" w gospodarce, co spowodowało dodatkowe kłopoty dla na-
szego przedsiębiorstwa.
Począwszy od roku 2003 działalność firmy oparto na nowoczesnym
zarządzaniu zasobami ludzkimi. System menedżerski z kierownikami
kontraktów i koordynatorami branżowymi umożliwia nam sprawne
zarządzanie projektami w oparciu o precyzyjne budżety kontraktów.
Zadania realizowane są zgodnie z procedurami ISO 9001:2000. Zle-
cenia wielobranżowe realizujemy w oparciu o własny dział tech-
nologiczny oraz outsourcing branżowy.
Obecnie BIPROMET S.A. z nowymi strukturami organizacyjnymi
i profesjonalnym potencjałem wykonawczo-projektowym odbudo-
wuje portfel zleceń na najbliższe lata. Głównymi kierunkami nasze-
go zainteresowania są szeroko pojęty przemysł i ochrona środowi-
ska, z ukierunkowaniem na przemysł metalurgiczny oraz ochronę
powietrza. Warto dodać, że w ramach wcześniej wspomnianej re-
strukturyzacji firmy oraz zmian własnościowych BIPROMET S.A.
objął akcje OPAM, lidera projektowania i kompletacji dostaw w za-
kresie filtrów i elektrofiltrów w Polsce.
Znając udokumentowane w obszernych referencjach dotych-
czasowe dokonania Biura w zakresie projektowania, dostaw,
montażu i rozruchu dla zakładów krajowego przemysłu metali
nieżelaznych oraz na eksport, proszę o przypomnienie PT Czy-
telnikom najważniejszych opracowań z tego zakresu.
55 lat działalności firmy to 55 lat powojennej historii przemysłu
metali nieżelaznych w Polsce. Na deskach projektantów BIPRO-
MET-u powstawały koncepcje oraz projekty budowy nowoczesnego
przemysłu miedziowego z KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. Tutaj
rodził się przemysł aluminiowy z Hutą Aluminium KONIN oraz
ZML KĘTY, modernizowano mocno zaniedbany po wojnie prze-
mysł cynkowo-ołowiowy z ZGH BOLESŁAW i Hutą Cynku MIA-
STECZKO ŚLĄSKIE na czele.
Ostatnie 15 lat działalności firmy to otwarcie się na zapotrzebowanie
rynku w zakresie przemysłu żelaza i stali, energetyki, przemysłu
szklarskiego oraz budownictwa ogólnego.
Dla zobrazowania szerokiego spektrum możliwości realizacyj-
no-projektowych firmy pragnę wymienić kilka sztandarowych inwes-
tycji ostatnich kilkunastu lat wykonanych w systemie „pod klucz":
— Kompleksowa modernizacja walcarki w Hucie Aluminium
KONIN;
— Kompleksowe modernizacje walcarek w Hucie FLORIAN;
— Kompleksowa budowa zakładu produkcji profili aluminiowych
ALUPOL w Tychach;
— Zakład Wzbogacania Miału Węglowego JULIAN w Piekarach
Śląskich;
— Kompleksowa realizacja zadania inwestycyjnego Zakład Prze-
robu Złomu Akumulatorowego BATERPOL;
— Udział w budowie zakładów SAINT GOBAIN Dąbrowa Górni-
cza — przemysł szklarski;
— Kompleksowa budowa supermarketu AUCHAN Sosnowiec;
— Kompleksowa modernizacja elektrofiltrów dla EC Kraków;
— Kompleksowa dostawa i montaż filtrów workowych dla Cocker-
steel Belgia;
— Kompleksowa dostawa i montaż elektrofiltrów dla US Steel
Koszyce, Słowacja;
— Kompleksowe modernizacje systemów odpylania dla Cemen-
towni Górażdże;
— Udział w realizacji rozbudowy wysypiska śmieci z nowoczesną
segregownią Lipówka II w Dąbrowie Górniczej;
— Kompleksowa budowa gimnazjum z halą sportową w Sośnico-
wicach.
To tylko nieliczne nasze realizacje z szerokiej listy referencyjnej,
będącej naszą chlubą i podstawą do dumy.
Jakie widzi Pan Prezes strategiczne kierunki działalności Biura
w najbliższych latach?
BIPROMET S.A. działa w konkretnej rzeczywistości gospodarczej.
W ostatnich latach z rynku usług inżynierskich zniknęło wiele zna-
nych marek. Jednocześnie wymagania jakościowe odbiorców narzu-
cają konieczność przeprowadzenia w przemyśle głębokich i syste-
matycznych modernizacji linii technologicznych. Wstąpienie do
Unii Europejskiej wymusza nowoczesne i zdecydowanie ostrzejsze
podejście do wymogów ochrony środowiska. W oparciu o to przy-
jęliśmy, że główna strategia firmy na najbliższe lata będzie opierać
się na następujących kierunkach:
— Modernizacja i rozbudowa zakładów przemysłu metali nieżela-
znych;
— Modernizacja i rozbudowa zakładów przemysłu żelaza, i stali;
— Ochrona powietrza w przemyśle i energetyce w zakresie nowo-
czesnych technik odpylania.
Co może Pan Prezes powiedzieć o przygotowywanych proje-
ktach dla przemysłu metali nieżelaznych (p.m.n.) i innych gałęzi
przemysłu, jak górnictwo węgla, hutnictwo żelaza i stali, prze-
mysłu chemicznego i innych oraz na eksport.
W odniesieniu do podmiotów krajowego p.m.n. mam na myśli
projekty związane z już prowadzoną i przewidywaną restru-
kturyzacją określonych zakładów.
W ostatnim okresie zauważalnie wzrosła aktywność inwestorów
krajowych i zagranicznych na naszym rynku. Nabrały tempa przy-
gotowywane od dawna planowane modernizacje sektora miedzio-
wego. Zarząd KGHM podjął bardzo ważną decyzję odnośnie do
modernizacji Huty Miedzi GŁOGÓW. Ruszyły prace projektowe
w zakresie modernizacji procesu pirometalurgii w HM GŁOGÓW U.
Planowana na 3 lata inwestycja zakończy się uruchomieniem nowe-
go kompleksu pieca zawiesinowego. Polski przemysł miedziowy
wzmocni swoją pozycję w gospodarce światowej. Doświadczenie
BIPROMET-u S.A. w zakresie projektowania i współpracy z fińską
firmą OUTOKUMPU, jako dostawcy technologia umożliwi zreali-
zowanie tego ambitnego zadania.
Wzrosła aktywność inwestycyjna w przemyśle stalowym. Wiodący
na polskim rynku produkcji żelaza i stali inwestor zagraniczny,
jakim jest Mittal Steel, uruchomił realizacje pierwszych poważnych
inwestycji modernizacyjnych, zapisanych w umowie prywatyzacyj-
nej. W czerwcu, po kilku latach perturbacji, ruszyła budowa linii
powlekania taśm na terenie Oddziału Świętochłowice. W drugiej
połowie roku planuje się rozpoczęcie procesu projektowego dla
zadania „Kompletna odpylnia hali lejniczej i odpylnia namiarowi
Wielkiego Pieca nr 2" na terenie Oddziału Dąbrowa Górnicza.
Planowany cykl realizacyjny zostanie zakończony po ośmiu miesią-
cach. BIPROMET S.A. jako główny wykonawca tych zadań wpisze
się znacząco w modernizację i restrukturyzację powyższych zakła-
dów. Zakres tych opracowań oraz prac budowlano-montażowych to
ogromne wyzwanie dla zespołów projektowo-realizacyjnych naszej
firmy.
371
W dotychczasowych zrealizowanych opracowaniach zwracają
uwagę projekty z zakresu budownictwa przemysłowego i ogól-
nego. Proszę o bliższe naświetlenie tej działalności Biura oraz
oceny jej efektywności i celowości kontynuowania.
Poruszył Pan bardzo ciekawy, a zarazem decydujący dla naszej firny
aspekt działalności. Jak wcześniej wspomniałem do końca lat osiem-
dziesiątych BIPROMET jako Biuro Projektów Przemysłu Metali
Nieżelaznych był typowym, sektorowym, państwowym biurem pro-
jektów. Ze wszystkimi swoimi zaletami i wadami adekwatnymi do
ówczesnych potrzeb rynku. Strategiczna decyzja odnośnie do posze-
rzenia naszych usług o działalność realizacyjną w systemie „pod
klucz" na początku naszej trudnej samodzielnej drogi w początkach
lat dziewięćdziesiątych zbiegła się z procesem prywatyzacyjnym.
Trudno z perspektywy dnia dzisiejszego ocenić, co było przyczyną,
a co skutkiem, jednakże po 15 latach należy tę decyzję ocenić bardzo
pozytywnie. Realizacja inwestycji w systemie generalnego wyko-
nawstwa i generalnej realizacji inwestycji pozwoliła zbudować sta-
bilną oraz mocną pozycję firmy na rynku usług inżynierskich. Do-
datkowym naszym atutem, w stosunku do innych dłużej funkcjonu-
jących na rynku firm budowlanych było i jest bardzo mocne,
wielobranżowe zaplecze inżynierskie, oparte na biurze projektowym
i technologicznym. Taka struktura naszej firmy daje nam w wielu
przypadkach ogromną przewagę nad konkurencją, szczególnie na
etapie budowania ofert oraz szeroko rozumianego etapu przygoto-
wania produkcji. Efektywność i celowość prowadzenia i doskonale-
nia tej działalności nie podlega dyskusji.
Proszę o kilka słów na temat polityki kadrowej. Mam na myśli
ocenę aktualnie zatrudnionych projektantów oraz przygotowa-
nie do prac projektowych absolwentów Politechnik krajowych.
Czy nie należałoby proponować jakieś zmiany w kierunkach
kształcenia inżynierów z branż związanych z p.m.n.?
To trudny i bolesny problem. Okres transformacji ustrojowej w Pol-
sce spowodował kilkuletnie, bardzo odczuwalne w gospodarce,
a szczególnie w przemyśle ciężkim załamanie koniunktury. Wiele
firm upadło lub podległo głębokim procesom restrukturyzacji. Nie
ominęło to również licznych, dużych biur projektów. Odczuwalny
brak zleceń stał się bezpośrednim powodem powstania luki pokole-
niowej. Dotknęło to również naszą firmę. Dodam, że odbudowa
doświadczonej kadry inżynierskiej w firmie takiej jak nasza, to
proces bardzo trudny i długotrwały. Obiecujący portfel zleceń odbu-
dowywany od kilku lat umożliwił nam podjęcie strategicznej decyzji
odnośnie do polityki kadrowej BIPROMET S.A. Rozpoczęliśmy
trudny i zakrojony na szeroką skalę proces odmładzania kadr. Nie-
stety, z przykrością muszę stwierdzić, że sprawa okazała się trud-
niejsza niż przypuszczaliśmy. Liczne spotkania ze studentami ostat-
nich lat uczelni technicznych obnażyły wiele słabości w przygoto-
waniu przyszłych absolwentów. Do podstawowych pozwolę sobie
zaliczyć nadal słabą znajomość języków obcych, co przy otwierają-
cych się rynkach światowych i napływającym do kraju kapitale
zagranicznym stawia przyszłych absolwentów na przegranej pozycji
w walce o atrakcyjne miejsca pracy. Kolejnym, całkowicie niezro-
zumiałym dla nas jako biura inżynierskiego aspektem kształcenia na
uczelniach technicznych jest praktycznie całkowity brak przygoto-
wania studentów w zakresie posługiwania się nowoczesnymi narzę-
dziami pracy do komputerowego wspomagania projektowania. Sy-
stemy CAD są niestety niedostępne dla wielu katedr i uczelni. Fakt
ten praktycznie całkowicie zamyka drogę do kariery i zatrudnienia
przyszłym inżynierom. Współczesny warsztat projektowy całkowicie
opiera się na komputerowym wspomaganiu projektowania. Dziwi
mnie i zastanawia, że młodemu pokoleniu, będącemu już pokole-
niem „komputerowym", kończącemu etap edukacji na uczelniach
technicznych, uniemożliwia się zapoznanie i obycie z tymi narzę-
dziami. Optymistyczne jest to, że w rozmowach studenci wykazują
ogromne zainteresowanie problemem, niejednokrotnie poparte de-
372
klaracjami nauki „we własnym zakresie".
Na koniec, nawiązując do początku mojej wypowiedzi, pozwolę
podzielić się jeszcze jedną refleksją. Okres dekoniunktury w prze-
myśle ciężkim oraz pragmatyczne spojrzenie młodego pokolenia na
swoje przyszłe życie zawodowe spowodowały, a to stwierdziliśmy
w rozmowach z dziekanami poszczególnych wydziałów uczelni te-
chnicznych, że od początku lat dziewięćdziesiątych gwałtownie
zmalało zainteresowanie przyszłych studentów kierunkami studiów
związanymi z przemysłem metalurgicznym. Obawiam się, że już
w krótkim czasie przyczyny powstania luki pokoleniowej w zakła-
dach przemysłowych będziemy szukać nie w braku zleceń i inwes-
tycji, o czym wspomniałem wcześniej, a w braku wykształconych
i odpowiednio przygotowanych absolwentów.
Mając na uwadze sytuację gospodarczą kraju, a głównie aktual-
nie słabą działalność inwestycyjną, co może Pan Prezes powie-
dzieć o ewentualnym rozszerzeniu działalności Biura o opraco-
wania z wykorzystaniem najnowszych metod informatycznych,
opierając się na certyfikacji ISO 9001. Wydaje się, że dotychcza-
sowe doświadczenia w kraju wskazują na celowość rozszerzenia
współpracy z najlepszymi światowymi firmami hard- i softwa-
rowymi, dla osiągania coraz lepszych rezultatów rynkowych.
Mówiąc o szerokim zakresie działalności naszej firmy należy pamię-
tać o narzędziach, którymi się posługujemy. Mam na myśli wyko-
rzystanie najnowszych metod i narzędzi informatycznych oraz pro-
cedur ISO 9001. Od wielu lat udoskonalamy system zarządzania
jakością ISO 9001:2000 z corocznymi audytami kontrolnymi. Celo-
wość stosowania optymalnych procedur nie podlega dyskusji.
Sukces rynkowy oraz budowanie konkurencyjności na rynku usług
opieramy na poprawie wydajności pracy, jej efektywności oraz
jakości oferowanych usług. Bez odpowiedniego oprogramowania
oraz sprzętu nie osiągnęlibyśmy na rynku inżynieryjnym zajmowanej
pozycji. Prace projektowe realizujemy w oparciu o systemy Auto-
CAD — komputerowego wspomagania projektowania. Praktycznie
każde stanowisko pracy wyposażone jest w odpowiedni sprzęt kom-
puterowy z licencjonowanym oprogramowaniem. Edycja tekstu, ko-
rzystanie z Internetu oraz korespondencja wewnętrzna i zewnętrzna
oparta na poczcie elektronicznej, to standard poprawiający wydaj-
ność pracy. System zarządzania oraz finansowo-księgowy to autor-
skie programy BIPROMET-u, dopracowywane przez wiele lat przez
zespół naszych informatyków. Zasadność stosowania nowoczes-
nych metod pracy w szeroko rozumianym zakresie nie podlega
dyskusji, a rynek i jego wymagania praktycznie uniemożliwiają inne
zachowania.
Interesująca jest współpraca Biura oraz jej efekty z podstawo-
wymi podmiotami p.m.n., jak KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.,
Grupa KĘTY S.A., IMPEXMETAL S.A. oraz AGH i Politech-
niki, jak również instytucjami zaplecza projektowego i nauko-
wo-badawczego, np. IMN Gliwice, BIPROHUT oraz Hph.
Poruszył Pan bardzo ciekawy problem, który — uważam — jest
problemem z jednej strony całej polskiej gospodarki, z drugiej zaś
środowiska naukowego. Niestety w Polsce nie dopracowano się
jeszcze praktycznego systemu ścisłej współpracy gospodarki ze śro-
dowiskami i ośrodkami naukowymi. Jest to ogromne wyzwanie,
z którym musimy się zmierzyć. Zakres prac technologicznych umożli-
wia naszej firmie ścisłą współpracę z instytutami naukowymi. Natural-
nym i wieloletnim naszym partnerem naukowym w tym zakresie jest
Instytut Metali Nieżelaznych z Gliwic. Najświeższym przykładem
jest wspólna praca w zakresie modernizacji pirometalurgii dla
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. Prace koncepcyjne oraz badawcze
stanowią dla BIPROMET S.A. podstawę dla dalszych etapów pro-
jektowania. Korzystając z doświadczenia Instytutu, a także znajo-
mości poszczególnych procesów technologicznych oraz opierając
się na zasadach rynkowych staramy się poprzez tę współpracę wdra-
żać polską myśl techniczną do polskiego przemysłu. Niestety, skala
tej współpracy jest jeszcze przysłowiową kroplą w morzu potrzeb,
a w wielu przypadkach poza możliwościami technicznymi i finan-
sowymi poszczególnych ośrodków badawczych. Moim zdaniem,
nasze doświadczenia w tym zakresie potwierdzają konieczność pod-
jęcia próby systemowego rozwiązania problemu w skali całego kra-
ju. Nie napawa niestety optymizmem ułamkowy procent budżetu
państwa, „łaskawie" ofiarowany przez polityków. Bez aktywniejszej
współpracy firm inżynieryjnych, zbliżonych charakterem pracy do
BIPROMET-u, z ośrodkami naukowo-badawczymi niemożliwa bę-
dzie, w przewidywalnej perspektywie czasu, odbudowa ich poten-
cjału badawczego, a co za tym idzie odbudowa praktycznego zna-
czenia polskiej myśli technicznej w gospodarce
Jaka jest opinia Pana Prezesa o obserwowanej już od kilku lat
obecności firm zagranicznych na krajowym rynku inwestycyj-
nym. Nie mając w zasadzie wpływu na przebieg prywatyzacji
podmiotów przemysłowych, co należałoby robić dla lepszego
wykorzystania krajowej myśli naukowo-badawczej i projekto-
wo-konstrukcyjnej?
Rozwijając Pańską myśl pozwolę sobie zdefiniować dwa aspekty
problemu. Pierwszy aspekt to obecność zagranicznych inwestorów
tworzących, poprzez budowę nowoczesnych zakładów pracy, nowe
miejsca pracy oraz wnoszących do Polski nowoczesne technologie
i systemy zarządzania. Tę działalność oceniam bardzo pozytywnie,
a nasze doświadczenia projektowe i wykonawcze we współpracy
z przedstawicielami zachodnich koncernów przemysłowych po-
twierdzają moją pozytywną opinię. Drugi aspekt, o którym koniecz-
nie chciałbym wspomnieć, a który przewija się w licznych publika-
torach, to obecność zagranicznych firm inżynieryjno-budowlanych,
które dla rodzimych i zagranicznych inwestorów budują. Ten aspekt
oceniam bardzo negatywnie. Niestety, brutalne traktowanie polskie-
go rynku budowlano-montażowego przez firmy zagraniczne dopro-
wadziło w ostatnich latach do praktycznego zniszczenia lokalnego,
polskiego rynku podwykonawców robót budowlano-montażowych.
Przypuszczam, że najbliższe lata będą dla rynku wykonawstwa bu-
dowlano-montażowego bardzo trudne, i to nie z powodu braku zle-
ceń, bo tu dynamika ostatnich miesięcy jest ogromna, lecz z powodu
braku „rąk do pracy". Polskie podwykonawstwo robót realizowane
przez średnie i małe firmy budowlane zostało zniszczone. Są to być
może mocne słowa, ale rzeczywistość, z którą i my się często
w ostatnim okresie spotykamy, jest bardzo smutna. Dodatkowymi
utrudnieniami są procedury bankowe, uzyskiwanie gwarancji ban-
kowych i ich koszty. System bankowy, w większości z kapitałem
zagranicznym, niestety tego nie ułatwia. W ostatnich tygodniach
przedstawiony problem coraz częściej jest omawiany i poddawany
dyskusji w prasie specjalistycznej, do której odsyłam.
Na zakończenie proszę o kilka słów o wydajności pracowników
wykorzystujących aktualne urządzenia w pracy projektanta na
tle lat ubiegłych.
Chciałbym, aby za konkluzję powyższego wywiadu posłużyło kilka
liczb. Te liczby to nie polityka, nie opinie, tylko matematyka.
W 2002 roku zatrudnialiśmy około 250 osób i osiągnęliśmy sprzedaż
na poziomie 9,5 min zł, czyli 38 tyś. zł na pracownika.
W 2005 roku zatrudniamy około 90 osób i osiągniemy sprzedaż na
poziomie 100 min zł, czyli około l min zł na pracownika.
To oznacza około 24-krotny wzrost wydajności na jednego pracow-
nika. Chciałbym w tym miejscu złożyć wyrazy uznania dla załogi
BIPROMET-u, jestem z Nich dumny. Życzę wszystkim dużo zdro-
wia, szczęścia i powodzenia w życiu prywatnym i służbowym.
Kończąc interesującą rozmowę składam Panu Prezesowi, a na
Jego ręce Zarządowi i całej zaangażowanej, wysoko kwalifi-
kowanej Załodze jubileuszowe gratulacje oraz życzenia dal-
szych sukcesów.
Dziękuję za rozmowę.
Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK
373
TADEUSZ BAJ Rudy Metale R 50 2005 nr 7
MIROSLAW MYGA UKD669.013.5(438)(091):061.6(438)(061.75)

55 LAT
BIPROMET S.A.

55 YEARS OF BIPROMET S.A.

Historia W omawianym okresie Biuro Projektów BIPROMET posiadało:

— dwa działy technologiczne skupiające fachowców z dziedziny
55 lat temu, a dokładnie l stycznia 1950 roku decyzją Ministra hutnictwa, przetwórstwa i ochrony środowiska,
Hutnictwa powstało Biuro Projektów Przemysłu Metali Nieżela- — dział budowlany zatrudniający architektów, konstruktorów, ur-
znych BIPROMET jako samodzielna jednostka projektowa, stano- banistów i specjalistów w zakresie budowy dróg i linii kolejo-
wiąca element zaplecza badawczo-technicznego przemysłu metali wych,
nieżelaznych. — dział elektryczny, w którym zatrudniano projektantów instalacji
Kadrę Biura liczącą wówczas niespełna 80 osób stanowiły przejęte
elektrycznych, sterowania oraz systemów aparatury kontrolno-
zespoły konstruktorów i technologów z czynnych zakładów metali -pomiarowej,
nieżelaznych głównie z rejonu Górnego Śląska.
— dział energetyczny, w którego pracowniach zatrudniano specja-
W pierwszych latach swej działalności Biuro zaangażowane
listów w zakresie gospodarek mediami energetycznymi,
było w uruchamianie i odbudowę zniszczonych w wyniku wojny
— zespół ekonomiczny, prognozowania i programowania rozwoju
zakładów. Początkowe zadania ograniczające się do sporządzania
branży,
dokumentacji projektowej dla odbudowy potencjału wytwórczego
— zespół informatyczny,
górnictwa, hutnictwa i przetwórstwa cynku i ołowiu, rozszerzały się
— dział informacji naukowo-technicznej,
następnie na zagadnienia utrzymania mocy produkcyjnej, wymiany
— zespoły pomocnicze (kreślarnia, poligrafia itp).
i renowacji przestarzałego parku maszynowego, rozbudowy podsta-
W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia nastąpiła znaczna
wowych wydziałów produkcyjnych i wreszcie na budowę nowych
redukcj a wydatków centralnych na cele inwestycyjne. Branża metali
kompleksowych obiektów i zakładów, nie tylko cynku i ołowiu, ale
nieżelaznych osiągnęła pułapy produkcyjne w poszczególnych asor-
również hutnictwa i przetwórstwa aluminium oraz całego przemysłu
tymentach, zakładane w umiarkowanych wersjach opracowanych
miedziowego.
wcześniej prognoz.
Rozwój firmy następował odpowiednio do centralnie ustalanych
Zmniejszyło się zapotrzebowanie na duże opracowania projektowe.
zadań, kadra kompletowana była stopniowo, w latach siedemdzie-
Zakłady koncentrowały swą uwagę na pracach modernizacyjnych,
siątych, a więc w okresie dużego ożywienia inwestycyjnego w kra-
ju, w BIPROMECIE zatrudnionych było prawie 1300 osób. których celem było głównie usuwanie niedomagań i mankamentów
W tym okresie Biuro Projektów BIPROMET zajmowało się cało- w eksploatowanych liniach technologicznych.
kształtem prac związanych z prognozowaniem i programowaniem Nie wymagało to już angażowania tak dużego potencjału projekto-
rozwoju przemysłu metali nieżelaznych. Było jednostką wiodącą wego. W BIPROMECIE następuje stopniowa redukcja zatrudnienia.
współpracującą w tym zakresie z Instytutem Metali Nieżelaznych, Łączy się poszczególne zespoły pracownicze, likwiduje działy, po-
ZBiPM CUPRUM i innymi jednostkami zaplecza przemysłu metali zostawiając pracownie, ograniczeniu podlegają wszystkie zespoły
nieżelaznych. Stało się to możliwe dzięki skompletowaniu w Biurze pomocnicze.
kadry specjalistów o wysokich kwalifikacjach oraz wieloletniej pra-
ktyce, posiadających głęboką znajomość zagadnień całej branży, jak
również specyfiki poszczególnych zakładów.
Powstawały projekty nowych zakładów, w których stosowana była
nowoczesna technologia wprowadzana czy to poprzez zakup licencji
zagranicznych, czy też przez wdrażanie prac badawczych Instytutu
Metali Nieżelaznych oraz oryginalnych konstrukcji pracowników
BIPROMET-u.
Wymienić tu między innymi należy: Hutę Cynku MIASTECZKO
ŚL., Huty Miedzi LEGNICA, GŁOGÓW I i GŁOGÓW II, Hutę
Aluminium KONIN, ZML KĘTY, wydziały przetwórstwa miedzi
w HMN SZOPIENICE, Hutę Miedzi ORSK, ZPM DZIEDZICE,
ZHPMN HUTMEN.
Równocześnie wykonywanych było szereg prac projektowych
na eksport. Opracowano kompleksowe projekty wydziałów tech-
nologicznych w Rumunii, Jugosławii, we Włoszech, Indiach, Bra-
zylii, Czechosłowacji i Austrii.

Int Tadeusz Baj — Prezes Zarządu BIPROMET S.A., mgr inż. Miroslaw Myga — BIPROMET S.A., Katowice.

374
 Wprowadzane zmiany systemowe w gospodarce, ograniczanie
znaczenia centralnych systemów zarządzania, zwiększenie samo-
dzielności zakładów zmniejszyły rolę BIPROMET-u jako jednostki
stymulującej rozwój branży. 30 grudnia 1990 roku BIPROMET
uzyskał rejestrację sądową i jako spółka akcyjna korzystając z pier-
wszych możliwości prywatyzacyjnych z powodzeniem opuścił sze- -
regi przedsiębiorstw państwowych.
W tym okresie w firmie zatrudnionych było około 350 osób.
BIPROMET S.A. rozpoczyna poszukiwanie swego miejsca
w rozwijającej się gospodarce rynkowej.
Ciągły spadek rentowności działalności projektowej, wymuszona
względami oszczędnościowymi likwidacja licznych służb inwesty-
cyjnych w zakładach oraz nowe uregulowania prawa budowlanego
stały się inspiracją transformacji BIPROMET-u.
Celem strategicznym firmy stało się rozwijanie umiejętności zarzą-
dzania, koordynacji i organizacji wykonawstwa inwestycji na bazie
uniwersalnego i specjalistycznego potencjału projektowego oraz
wyjście z ofertą usług poza branżę metali nieżelaznych.
Oprócz działalności typowo projektowej, korzystając z zatrud-
nienia wysoko wyspecjalizowanej kadry technicznej o szerokim
spektrum umiejętności, spółka rozpoczęła działalność inżynieryjno-
-realizacyjną dla przedsiębiorstw przemysłu metali nieżelaznych
i spoza branży.
Efektem rozwijania tego typu działalności jest wykonanie szeregu
inwestycji w trybie „pod klucz" lub udział w budowie lub modernizacji
instalacji. Wymienić tu można:
— budowę Zakładu Wzbogacania Miału Węglowego w KWK
JULIAN,
— modernizację Walcowni Zimnej Taśm w Hucie FLORIAN,
— budowę Huty Szkła płaskiego Polfloat Saint Gobain,
— budowę Zakładu Produkcji Szyb Samochodowych Sekurit Saint
Gobain,
— budowę dwóch hipermarketów Auchan,
— modernizację walcarki zimnej taśm w Hucie Aluminium
KONIN,
— budowę Zakładu Przerobu Złomu Akumulatorowego BATER-
POL,
— budowę Zakładu Produkcji Profili Aluminiowych ALUPOL.
Jak wyżej wspomniano nie zaprzestano typowej działalności
projektowej, czego efektem są kompleksowe opracowania budowy
nowych wydziałów:
— rafinacji ogniowej cynku w Hucie Cynku MIASTECZKO ŚL.,
— odmagnezowania koncentratów cynkowych w ZG TRZE-
BIONKA,
oraz modernizacji instalacji istniejących, w tym między innymi:
— modernizacja Oddziału Pieców Anodowych w HM GŁOGÓW I
z zastosowaniem nowej konstrukcji pieców anodowych obroto-
wych,
— modernizacja elementów konstrukcji pieca zawiesinowego w HM
GŁOGÓW II.
Wykonano również w tym czasie szereg opracowań dla kontrahen-
tów zagranicznych, z których najpoważniejsze to projekt konstrukcji
konwertora miedziowego dla inwestora tajlandzkiego.
Recesja gospodarcza na przełomie wieków i związane z nią
drastyczne ograniczenie inwestycji w przemyśle w zasadniczy spo-
sób wpłynęły na dalsze losy Spółki.
BIPROMET dziś
Początek XXI wieku ugruntował zmiany właścicielskie Spółki,
akcjonariat pracowniczy został zastąpiony jednym inwestorem sku-
piającym ponad 98 % kapitału akcyjnego.
BIPROMET S.A. przejmuje grupę pracowników dotychczas
działającej samodzielnie Spółki OPAM, wyspecjalizowanej w dzie-
dzinie ochrony powietrza, wraz z prawami do dysponowania jej
dorobkiem.
Postępująca recesja, gwałtowny spadek rentowności realizowa-
nych przez firmę kontraktów oraz minimalnie zapełniony portfel
zamówień wymuszają na kierownictwie Spółki przeprowadzenie
drastycznej restrukturyzacji.
Jej podstawą jest zmiana filozofii prowadzenia procesu projektowa-
nia. Postanowiono w większym, niż robiono to dotychczas, stopniu
korzystać z usług innych firm i zespołów projektowych, głównie
w zakresie projektów branżowych (outsourcing).
Ze Spółki wydzielono grupy projektantów branżowych, którzy
utworzyli samodzielne zespoły projektowe pracujące między innymi
na rzecz BIPROMET S.A.
W BIPROMECIE pozostają projektanci grupy technologiczno-kon-
strukcyjnej oraz tzw. koordynatorzy branżowi, których zadaniem
jest opracowywanie podstawowych projektów technologiczno-in-
stalacyjnych wraz z wytycznymi branżowymi oraz w dalszym etapie
koordynacja projektów branżowych. Wprowadzana od szeregu lat
komputerowa technika projektowania pozwala na znaczną redukcję
personelu pomocniczego.
Bez zasadniczych zmian pozostawiono pion realizacji i generalnych
dostaw.
Jednym z efektów restrukturyzacji było zmniejszenie zatrudnienia
o prawie 70 %. Pozwoliło to na przetrwanie okresu dekoniunktury
w dobrej kondycji bez zakłóceń płynności finansowej — Spółka
nawet w najcięższych czasach nie korzystała z kredytu bankowego.
Nagromadzony w firmie potencjał myśli techniczno-ekonomicznej,
umiejętności organizacyjne przy realizacji inwestycji, odpowiednie
zabezpieczenie finansowe, nowoczesny potwierdzony certyfikatem
ISO 9001/2000 system kontroli jakości procentowały ilością uzyski-
wanych w wyniku przetargów zleceń.
W latach 2001+2004 BIPROMET S.A. realizował lub uczestni-
czył w wykonawstwie następujących zadań:
— kompleksowa realizacja wieży pełnego odparowania w Cemen-
towni Górażdże,
— kompleksowa realizacja kompaktu elektrofiltr mokry ze skrube-
rem do schładzania gazów w Zakładach Janikosoda w Janiko-
wie,
— kompleksowa realizacja spalarni odpadów niebezpiecznych
w Port Sernice Gdynia,
— zabudowa walcarki Sendzimira w ZPM DZIEDZICE,
— zabudowa linii odtłuszczania taśm w HMN SZOPIENICE,
— kompleksowa realizacja instalacji odpylania węzła wypychania
koksu w Koksowni Koszyce w Słowacji,
— modernizacja pieca fluidyzacyjnego w ZGH BOLESŁAW.
Równocześnie prowadzone były następujące samodzielne zada-
nia projektowe:
— modernizacja walcowni folii aluminiowej w Zakładzie w Kętach
Grupy KĘTY S.A.
— modernizacja wydziału odlewni ZPM DZIEDZICE,
— modernizacja Oddziału Pieców Anodowych w HM LEGNICA,
— modernizacja elektrolizy cynku w ZGH BOLESŁAW,
— instalacja do chemicznej modyfikacji koncentratów miedzio-
wych w Zakładach Wzbogacania Rud w Polkowicach,
375

— odlewnia stopów aluminiowych ALUMETAL w Górzycach,
— kompleks produkcyjny komponentów silnikowych Eaton Auto-
motive Sp. z o.o. w Bielsku Białej,
— studia i opracowania koncepcyjne, np. Koncepcja Programowo-
-Przestrzenna budowy instalacji odmagnezowania blendy na
terenie ZG Pomorzany w ZGH BOLESŁAW,
— raporty oceniające wpływ inwestycji lub eksploatowanych za-
kładów na środowisko.
Efektem pomyślnej realizacji ww. zadań jest nie tylko osiągnię-
cie 200 % dynamiki wzrostu obrotów za lata 2002*2004, ale przede
wszystkim utrzymanie wiarygodności firmy w warunkach gospo-
darki rynkowej.
Dowodem tego jest pozyskiwanie do realizacji kolejnych dużych
tematów zarówno w dziedzinie projektowania, wykonawstwa pod
klucz, jak też nadzoru nad realizacją.
Poniżej podano wybrane zadania, które aktualnie są wykonywa-
ne, lub trwają prace przygotowawcze do ich rozpoczęcia:
— instalacja hydrometalurgicznego przerobu rud kobaltowych
KGHM POLSKA MIEDŹ Zakład w DR Kongo,
376
— modernizacja pirometalurgii Polskiej Miedzi we współpracy
zIMN,
— budowa linii odsiarczania i przetopu pasty ołowiowej dla BA-
TERPOLS.A.,
— zabudowa nowej prasy do wyciskania profili aluminiowych
HYDROALUMINIUM w Chrzanowie,
— nadzór nad realizacją projektu modernizacji Huty Tlenku Cynku
dla BOLESŁAW RECYCLING w Bukownie,
— zabudowa strzępiarki złomu stalowego w CMC Zawiercie,
— budowa nowej linii powlekania blach dla Mittal Steel Poland
w Świętochłowicach,
— budowa trzech elektrofiltrów w Elektrociepłowni ŁĘG w Kra-
kowie,
— budowa filtra workowego dla koksowni COCKERILL w Belgii,
— budowa filtra workowego dla Trzynieckich Żelezarni w Cze-
chach,
— budowa kompleksu produkcyjnego komponentów silnikowych
EATON AUTOMOTIYE Sp. z o.o. w Bielsku Białej.
Powyższy wykaz stanowiący część tzw. portfelu zamówień jest
potwierdzeniem, że przyjęta strategia całkowitego nastawienia na
klienta, zaspokajania jego potrzeb w zakresie szeroko rozumianej
działalności inwestycyjnej, tj. od pomocy przy organizacji finanso-
wania do uruchomienia obiektu w fazie pod klucz przynosi spodzie-
wane rezultaty.
Dziś BIPROMET S.A. dla umożliwienia realizacji stojących
przed nim zadań zmuszony jest do wzmocnienia własnego potencja-
łu wykonawczego zarówno w pionie projektowym, jak i realizacji
inwestycji. Po raz pierwszy od wielu lat do BIPROMET-u przyjmo-
wani są nowi pracownicy.
Strategia poszerzania aktywności w różnych segmentach gospo-
darki, dywersyfikacja obszarów działań i rodzajów usług pozostaje
więc nadal głównym celem Spółki.
Zasadniczymi sferami działalności pozostaną:
— usługi projektowe,
— zarządzanie realizacją zadań inwestycyjnych,
— kompletacja dostaw,
— generalne wykonawstwo inwestycji.
WOJCIECH OZGOWICZ

ANALIZA MECHANIZMÓW KRUCHOŚCI MIĘDZYKRYSTALICZNEJ

BRĄZÓW-a W TEMPERATURZE PODWYŻSZONEJ
Część II
W pracy analizowano główne czynniki i mechanizmy determinujące hipotetycznie zjawisko kruchości miądzy krystalicznej
jednofazowych brązów cynowych podczas procesu odkształcenia w temperaturze podwyższonej. Weryfikowano doświadczal-
nie synergiczny efekt takich mikromechanizmów pękania, jak poślizg wzdłuż granic ziarn oraz kawitacji i segregacji między-
krystalicznej, jak również oddziaływania mikrododatków Ce lub Zr na możliwość ograniczenia tej kruchości i polepszenia
własności plastycznych stopów w temperaturze podwyższonej. Stwierdzono, że udział tych mechanizmów w procesie dekohezji
jest funkcją złożoną zależną implicite od składu chemicznego stopów, a w szczególności — czystości granic ziarn i wielkości
ziarn. Zaprezentowano w niej również metody modelowania i symulacji komputerowej procesów dyfuzyjnych segregacji
miądzykrystalicznej na podstawie nowo opracowanego programu komputerowego DYFUZJA. Analiza spektrometryczna
Augera oraz metoda symulacji komputerowej potwierdziły możliwość generowania segregacji atomów siarki i cyny na
granicach ziarn struktury 2D badanych stopów modelowych.
Słowa kluczowe: kruchość miądzykrystaliczna, brązy cynowe, mechanizmy pękania, segregacja miądzykrystaliczna, symulacja
komputerowa, analiza spektrometryczna Augera

ANALYSIS OF THE MECHANISMS OF INTERGRANULAR BRITTLENESS

OF a-BRONZES AT ELEVATED TEMPERATURES
Partii

The mainfactors and mechanisms determining hypothetically the phenomenon of intergranular brittleness of single-phase
tin bronzes during their deformation at elevated temperaturę have been analysed in this paper. The synergetic effect ofthe
micro-mechanisms ofcracking, like grain-boundary sliding, intercrystalline cavitation and segregation, as well as the effect
of microadditions ofCe and Zr on the possibility oflimiting the intergranular brittleness and improvement ofthe plasticity of
alloys at elevated temperaturę has been expeńmentally verified. It has beenfound that the share ofthese mechanisms in the
process ofdecohesion is a complexfunction depending implicitly on the chemical composition ofthe alloys, particularly the
purity at the grain boundaries and grain sizes. Methods ofcomputer modelling and the simulation ofdiffusive processes of
intercrystalline segregation have beenpresented, too, basing on the newly developed computer program DIFFUSION. Auger's
spectrometric analysis and the applied computer-simulation method have confirtned the possibility ofgenerating the segregation of tin
and sulphur atoms at the grain boundaries ofthe 2D structure ofthe investigated model alloys.
Keywords: intergranular brittlness, tin-bronzes, fracture mechanisms, intercrystalline segregation, computer simulation,
Auger's spectrometric analysis

Wyniki badań i ich omówienie
Wyniki badań własności mechanicznych
w temperaturze podwyższonej
Wyniki badań własności mechanicznych brązów cynowych i czy-
stej miedzi rozciąganych w temperaturze od 20 do 800 °C z prędkością
odkształcenia w zakresie (KT+KT V1, zestawiono na wykresach
(rys. 7+14). Stwierdzono, że przebieg krzywych rozciągania zależy
istotnie od temperatury odkształcenia i wielkości ziarn (rys. 7). Na
krzywych rozciągania w zakresie temperatury 100+300 °C ujawnio-
no efekt Portevin-Le Chatelier, charakterystyczny dla zjawiska nie-
jednorodnego odkształcenia plastycznego [45, 46]. Ze wzrostem
temperatury rozciągania obserwuje się wyraźne zmniejszenie wytrzy-
małości mechanicznej brązów niezależnie od wyjściowej wielkości
ziarn. Natomiast wielkość ziarn warunkuje ciągliwość badanych
stopów, szczególnie w zakresie temperatury odkształcenia 400+800 °C.
Brązy o wielkości ziarn rzędu 10 jim wykazują w tym zakresie
temperatury lepszą ciągliwość niż brązy gruboziarniste 200-5-500 jam
w wyniku procesu rekrystalizacji dynamicznej. Przebieg krzywych
płynięcia brązów drobnoziarnistych z charakterystycznym maksi-
mum
naprężenia i plateau naprężeń stanu ustalonego jest typowy dla
ciągłego procesu rekrystalizacji dynamicznej w metalach i stopach
° małe J EBU ^ 7) t17*19]-
Proba
i°zc łgania w temperaturze podwyższonej wykazała,
że własności
Plastyczne brązów przemysłowych zmniejszają się
wyraźnie w zakresie temperatury ekwikohezyjnej TE 200-300 °C,
określającej przejście stopu ze stanu ciągliwego w kruchy, niezależ-
nie od
P°staci wyrobu i stanu dostarczenia (rys. 8) [20]. Stwierdzo-
no ze średnia wartośd
' przewężenia z ok. 70 %, w zakresie tempe-
ratury odkształcenia 20+150 °C zmniejsza się do ok. 10 % w zakre-
się 300+700 °C. Pomiary wytrzymałości Rm i granicy plastyczności
Rpo,2 badanych brązów wykazały, że wartości te, a szczególnie #p0j2
zmniejszają się monotonicznie w funkcji temperatury odkształcenia,
Wykazano również, że zastosowanie próżni lub atmosfery ochron-
nej w operacjach obróbki cieplnej, jak również podczas próby roz-

Dr ini Wojciech Ozgowicz — Politechnika Śląska, Wydział Mechaniczny Technologiczny, Instytut Materiałów Inżynierskich i Biomedycznych, Zakład Inżynierii Materiałów
Konstrukcyjnych i Specjalnych, Gliwice.
Część I artykułu została opublikowana w Rudach Metalach nr 6/2005.

377
 ciągania w temperaturze podwyższonej nie oddziałuje istotnie na
przebieg zmian własności plastycznych.
Funkcja Z =f(T) zależy wyraźnie od szybkości odkształcenia.
Stwierdzono, że zwiększenie ś powoduje przesunięcie TE do wy-
ższej temperatury [47]. Wynika z tego, że zjawiska oddziałujące na
kruchość brązów w temperaturze podwyższonej są aktywowane cie-
plnie. Zakładając, że istnieje jednoznaczna zależność między warto-
ściami przewężenia a intensywnością zjawiska lub zjawisk kontro-
lujących kruchość w zakresie temperatury TE, można oszacować
wartość energii aktywacji tego procesu. Dla szybkości odkształcenia
5 1 1
od 10~ s" do W s" oraz odpowiednich czasów do zerwania
1

1
próbki w granicach lO^lO"" s, w zakresie temperatury TE ok.
Wydłużenie AL, mm
190-5-330 °C, wyznaczona energia aktywacji procesu odkształcenia
jest rzędu 220 kJ/mol.
Ciągliwość brązów przemysłowych w temperaturze podwy-
Rys. 7. Krzywe rozciągania brązu modelowego CuSnóZr(M)
ższonej zależy przede wszystkim od wielkości ziarn (rys. 9). Wyka-
w zakresie temperatury 20+800 °C
zano, że zmniejszenie wielkości ziarn powoduje wzrost ciągliwości,
Fig. 7. Tension curves of model bronze CuSnóZr(M) szczególnie w zakresie temperatury 300-700 °C. Przy maksymal-
within the temperaturę rangę of 20-800 °C nym rozdrobnieniu ziarn do średnicy umownej ok. 10 Lim krzywa
plastyczności wykazuje wyraźne minimum przewężenia w tempera-
100 turze ok. 300 °C (Z ok. 35 %) odpowiadającej TMP. Analiza krzy-
90 *—*FR Pręt po odlewaniu wych plastyczności pozwala na stwierdzenie, że wielkość ziarn
ciągłym i wyżarzaniu wpływa nieznacznie na temperaturę TE (ok. 200 °C), natomiast
80 o - o p Blacha po odlewaniu
ciągłym w sposób decydujący oddziałuje na temperaturę TR — przejścia
70 «—• PR Blacha po wyżarzaniu stopu ze stanu kruchego w ciągliwy, warunkując tym samym zapo-
••••PER Blacha po rozciąganiu czątkowanie procesu rekry stalizacj i dynamicznej. Im wielkość ziarn
0) 60 i wyżarzaniu jest mniejsza, tym większa jest liczba zarodków dla rekrystalizacji
c O---CPLR Blacha po walcowaniu
CD
•g, 50 i wyżarzaniu dynamicznej i mniejsze jest odkształcenie krytyczne e^ wymagane
do zainicjowania tego procesu.
l 40 Na podstawie statycznej próby rozciągania określono również
parametry materiałowe charakteryzujące stan struktury i umocnienia
brązu CuSnóP podczas odkształcenia plastycznego w temperaturze
podwyższonej. Parametry te opisano odpowiednimi współczynnika-
mi k i n funkcji umocnienia Ludwika cp - k • e" oraz współczynni-
kiem czułości naprężenia na szybkość odkształcenia m funkcji na-
100 200 300 400 500 600 700
prężenia o(£,r) = k • em. Stwierdzono, że w zakresie temperatury
odkształcenia 20-500 °C wykładnik n i współczynnik k funkcji
Temperatura, °C
umocnienia ap wykazują wyraźną korelację ze wskaźnikami plasty-
czności A i Z. Wykładnik umocnienia brązu CuSnóP o wyjściowej
Rys. 8. Wpływ temperatury rozciągania na ciągliwość brązu
wielkości ziarn ok. 500 Lim przyjmuje wartości znaczące (ok. 0,4)
przemysłowego CuSnóP w różnych stanach metalurgicznych;
w zakresie temperatury 20-200 °C, natomiast pomijalnie małe
szybkość odkształcenia 1,19 • 10~3 s"1
(n < 0,1) —powyżej temperatury 300 °C (rys. 10). Podobny przebieg
Fig. 8. The influence of temperaturę in tensile tests zależności n(T) stwierdzono również dla brązu CuSnó(l) o wyjścio-
on the ductility of industrial bronze CuSnóP in yarious wej wielkości ziarna ok. 10 Lim. Analiza parametru m wskazuje
metallurgical states; strainrate 1.19 • l O"3 s"1 z kolei na odwrotną zależność od temperatury odkształcenia; poniżej
temperatury 250 °C wartości m są pomijalnie małe i wynoszą ok.
0,02, natomiast powyżej 300 °C są rzędu 0,12-0,17, a więc już
znaczące dla procesu odkształcenia wysokotemperaturowego. Zbliżone
wartości wykładnika umocnienia w zakresie temperatury 20+200 °C
świadczą o prawie identycznych mechanizmach odkształcenia
i umocnienia stopu. Powyżej temperatury 250-300 °C zachodzi
wyraźna zmiana wartości n uwarunkowana zmianami strukturalny-
mi, głównie oddziaływaniem mechanizmu wysokotemperaturowe-
go odkształcenia i pękania. Przedział temperatury minimalnych war-
tości wykładnika umocnienia odpowiada dokładnie zakresowi TMP
brązu CuSnóP. Obserwowany powyżej TMP przebieg procesu re-
krystalizacji dynamicznej brązu CuSnó( 1) ma wpływ na zwiększenie
parametru m i w konsekwencji — wyższą ciągliwość stopu.
100 200 300 400 500 600 700 Próba skręcania na gorąco brązu CuSnó o wielkości ziarn ok.
_ -S"
Temperatura, °C 200 Lim wykazała, że własności plastyczne zmniejszają się wyraźnie
w zakresie temperatury 300+450 °C, przy czym brąz wykazuje je-
dynie temperaturę przejścia TE ok. 350 °C. Zmniejszenie wielkości
Rys. 9. Zależność przewężenia od temperatury odkształcenia ziarn do ok. 140 Lim powoduje wyraźne zwiększenie plastyczności
i wielkości ziarn brązu przemysłowego CuSnó rozciąganego brązu oraz występowanie szerokiego minimum zaniżonej plastycz-
z szybkością odkształcenia 1,19 • 10~3 s"1 ności w zakresie 450+600 °C. Brąz o wielkości ziarn w zakresie
Fig. 9. Reduction of area versus the temperaturę of deformation 6-40 Lim wykazuje wyraźną TMP ok. 450 °C (rys. 11). Stwierdzono,
and grain size of industrial bronze CuSnó stretched with a strain że podobnie jak w próbie rozciągania wielkość ziarn wpływa niezna-
rateof 1.19- 10~3 s"1 cznie na zakres temperatury TE, natomiast istotnie na TR. W zależ-

378
 ności od wielkości ziarn temperatura TR zmienia się od ok. 500 do
ok. 650 °C. Energia aktywacji Q5 procesu skręcania na gorąco obli-
czona dla maksymalnych naprężeń cm oraz naprężeń płynięcia
w stanie ustalonym as metodą analityczno-graficzną wynosi, podo-
bnie jak w próbie rozciągania, ok. 206 kJ/mol. Wyniki pomiarów as
aproksymowano również analitycznie, uzyskując zależność feno-
menologiczną typu

14
e = 1,70 • 10 [sinh(0,0075 CTm)] '
8 68
exp(-Q/RT) (9)

gdzie
20 crm — maksymalne naprężenie płynięcia dla badanej temperatury
i szybkości odkształcenia;
10 R — stała gazowa 8,31 J/mol • K.
Dokładność wyznaczonej energii Qs zależy od wielkości błędów
określenia naprężenia płynięcia, szybkości odkształcenia oraz po-
100 200 300 400 500
miarów temperatury. Przy średnich błędach: Ad = ± l-s-3 MPa, AE =
Temperatura, °C 1
± 0,05-^0,005 s" i A; = + l °C, dokładność wyznaczonej energii
aktywacji procesu odkształcenia wynosi ok. 5-^10 kJ/mol.
Rys. 10. Zależność przewężenia i współczynników funkcji
Badania własności mechanicznych w temperaturze podwyższonej
umocnienia od temperatury rozciągania brązów przemysłowych
wybranych gatunków czystej miedzi pozwoliły na określenie wpły-
Fig. 10. Reduction of area at fracture and strain hardening wu czystości metalurgicznej i wielkości ziarn na własności plastycz-
exponents versus the fracture temperaturę of industrial tin bronzes ne miedzi w zakresie TMP ok. 300-400 °C. Ponadto, próby rozcią-
gania miedzi stanowiły bazę odniesienia dla porównawczej oceny
oddziaływania pierwiastków stopowych Sn i P oraz mikrododatków
CO Ce i Zr w brązach modelowych dwuskładnikowych.
c 40 Skład chemiczny, a przede wszystkim wielkość ziarn badanych
*--:---=- * A--V
/ \ gatunków miedzi, ma istotny wpływ na zakres TMP i poziom pla-
c styczności w tej temperaturze (rys. 12). Miedź OFHC i ASARCO
S 30 —A ^; .TIT- ^ \\ / -D -X — ^
O) * VH /
B
y* fi i o wyjściowej wielkości ziarn ok. 300 u,m wykazuje minimalną cią-
cształcenie

Nk/^-- ^
n » „. 0 ... V
* / ' ir głiwość Z ok. 25 % w TMP ok. 400 °C. Nieznacznie wyższą ciągli-
0

wość w TMP ok. 350 °C ujawniono w miedzi MOOB o zbliżonej

N)

\ \ ' x''
WIELKOŚĆ ZIARN
wielkości ziarn. Wyraźne przesunięcie zakresu TMP do niższej
* - * 6 |im
T3 1 0 o - o 41 jam temperatury ok. 300 °C i poprawę ciągliwośti Zok. 45-5-50 % stwier-
o x- -x 141 (im x. "* '
x
""* dzono dla miedzi ASARCO i MARZ o wielkości ziarn odpowiednio
30 i 60 urn. Maksymalną ciągliwość Z ok. 85 % w TMP ok. 250 °C
n
100 300 400 500 600 700 800 wykazuje miedź MOOB o wielkości ziarn 30 Lim.
Temperatura, °C Analiza zależności Z(T) pozwala na stwierdzenie, że rozdrobnie-
nie ziarn i zwiększenie czystości metalurgicznej miedzi powoduje
Rys. 11. Zależność odkształcenia granicznego od temperatury wyraźną poprawę ciągliwości i lokalizację zakresu TMP w niższej
skręcania i wielkości ziarn brązu przemysłowego CuSnó; temperaturze. Efekt ten, zgodny z wynikami pracy [4], wskazuje na
szybkość odkształcenia 1,1 • l O"1 s"1 istotne znaczenie oddziaływania czynnika wielkości ziarn na plasty-
Fig. 11. Dependence of the critical strain on the torsion czność stopów w strefie TMP, a w szczególności na zapoczątkowa-
temperaturę and grain size of industrial bronze CuSnó; nie procesu rekrystalizacji dynamicznej. Przebieg krzywych ciągli-
strain ratę 1,1 • l O"1 s"1 wości obrazuje również, że zanieczyszczenia występujące w czystej
miedzi mają niewielki wpływ na zakres temperatury TE, natomiast
istotnie oddziałują na temperaturę TR, przesuwając ją do wyższych
wartości, co jest jednoznaczne z hamowaniem procesu rekrystaliza-
cji dynamicznej. Można sądzić, że oddziaływanie siarki w tym pro-
cesie jest decydujące. Rozdrobnienie ziarn zapewniające efekt głów-
ny, poprawę ciągliwości miedzi w zakresie TMP pozwala na zapo-
czątkowanie i wydajny proces rekrystalizacji dynamicznej już
,
'§ 60 w niższej temperaturze ok. 300 °C zamiast 450 °C. Obniżenie tem-
•N peratury TE można tłumaczyć wzrostem gęstości objętościowej
miejsc zarodkowania kawitacji między krystalicznej, która w tym
przypadku staje się istotnym źródłem zaniżenia plastyczności miedzi
i przyspieszenia ZKM.
Próby rozciągania czystej miedzi w temperaturze podwyższo-
nej, jak i brązów modyfikowanych cerem lub cyrkonem pozwoliły
na porównawczą analizę wpływu modyfikacji stopów na własności
plastyczne, szczególnie w zakresie TMP (rys. 13, 14).
20 100 200 300 400 500 600 700 800 Stwierdzono, że mikrododatki oddziałują istotnie na plastycz-
Temperatura, °C ność stopów w zależności od składu chemicznego i temperatury
odkształcenia plastycznego. Przebieg krzywych plastyczności wska-
Rys. 12. Zależność przewężenia od temperatury zuje, że stosowane modyfikatory zwiększaj ą plastyczność badanych
rozciągania czystej miedzi o różnej wielkości ziarn; szybkość brązów cynowych w zakresie TMP oraz eliminują występowanie tej
odkształcenia 1,19 • 10~3 s"1 temperatury w brązach dwuskładnikowych typu: CuCe(M)
Fig. 12. Reduction of area versus the tensile temperaturę of pure i CuZr(M). Plastyczność brązów dwuskładnikowych w całym za-
copper with varying grain sizes; strain ratę 1.19 • 10~3 s"1 kresie temperatury rozciągania 20-5-800 °C jest wysoka Z > 80 %.

379
 Wbrązie przemysłowym CuSnóPCe modyfikowanym mikrodo-
datkiem Ce minimalna plastyczność Z ok. 35 % występuje w zakre-
sie ok. 300 °C. W temperaturze ok. 400 °C wartość przewężenia
zwiększa się do ok. 55 %, a powyżej ponownie spada do poziomu
minimalnej plastyczności (rys. 13). Brąz modelowy CuSnóPCe(M)
modyfikowany w identyczny sposób wykazuje w zakresie TMP ok.
300-5-400 °C większą plastyczność Z ok. 50 % oraz wysoki wskaźnik
Zok. 60% w zakresie temperatury 550-750 °C. Miedź OFHC mody-
fikowana cerem ma ekstremalnie wysoką plastyczność Z> 80 %
w całym zakresie temperatury rozciągania.
Wyniki statycznych prób rozciągania brązów modyfikowanych
cyrkonem potwierdzaj ą—podobnie jak w przypadku mikrododatku
ceru — korzystne oddziaływanie modyfikatora na polepszenie cią-
gliwości stopów w zakresie TMP oraz skuteczną eliminację TMP
w brązach dwuskładnikowych CuZr(M) i CuZr(Ml) (rys. 14). Mi-
nimalna zawartość Zr w miedzi MOOB gwarantująca ten efekt wy-
nosi ok. 0,011 % [36].
Analiza krzywych plastyczności badanych stopów pozwala stwier-

100
90

80

70
5?
a> 60
'c
CD
•N 50

§ 40
O.
30

20

10

100 300 400 500 600 700 100 200 300 400 500 600 700
Temperatura, °C Temperatura, °C

Rys. 13. Wpływ mikrododatku Ce (0,1 %) na ciągliwość miedzi
i brązów cynowych rozciąganych w temperaturze podwyższonej;
szybkość odkształcenia 1,19 • 10~3 s'1
Fig. 13. The influence of 0,1 % Ce tracę element on the ductility
of copper and synthetic tin bronzes at elevated tensile temperaturę;
strainrate 1.19 • 10~3 s"1
Rys. 14. Wpływ mikrododatku Zr (0,1 %) na ciągliwość miedzi
i brązów cynowych rozciąganych w temperaturze podwyższonej;
szybkość odkształcenia 1,19 • 10~3 s"1
Fig. 14. The influence of 0,1 % Zr tracę element on the ductility
of copper and synthetic tin bronzes at elevated tensile temperaturę;
strainrate 1.19 • 10~3 s"1

Rys. 15. Wpływ temperatury odkształ-

cenia na fraktografię brązu przemysło-
wego CuSnóP w stanie FR po rozciąganiu
w zakresie temperatury 150*500 °C
a — przełom mieszany 150 °C,
b — przełom międzykrystaliczny 200 "C,
c — szczelina na granicy ziarn 300 °C,
d — szczelina międzykrystaliczna 500 °C

Fig. 15. Effect of the tensile tempera-

turę on the fractography of industrial
bronze CuSnóP in the FR state after
tensile tests in the temperaturę rangę
150*500 °C
a — mixed fracture 150 °C, b — intergra-
nular fracture 200 °C, c — fracture
at the boundary of crystals 300 °C,
d — intergranular cracking 500 °C

380
dzić, że jakościowe oddziaływania mikrododatków Ce i Zr na prze-
bieg zależności Z(T) są podobne. Modyfikatory wpływaj ą istotnie na
zakres temperatury TR i poziom ciągliwości brązów w zakresie tem-
peratury T> TR, natomiast w niewielkim stopniu lub wcale — na
zmianę temperatury TE. Minimalną plastyczność Z ok. 20 % w TMP
ok. 300 °C wykazują brązy przemysłowe modyfikowane cyrkonem
CuSnóPZr. Brązy modelowe typu: CuSnóPZr(M) i CuSnóZr(M)
charakteryzują się zróżnicowanym poziomem plastyczności w za-
kresie TMP ok. 300-K350 °C oraz wysokimi wskaźnikami plastycz-
ności Z > 60 % w zakresie temperatury rozciągania ok. 450-5-800 °C.
Wyniki badań fraktograficznych
Przełomy badanych próbek brązów cynowych z wytopów prze-
mysłowych i modelowych po próbach rozciągania i udarności
w temperaturze podwyższonej przedstawiono na mikrofraktogra-
fiach (rys. 15+20). Stwierdzono, że istotnymi czynnikami deter-
minującymi fraktografię elektronową analizowanych przełomów są
przede wszystkim: skład chemiczny, temperatura odkształcenia pla-
stycznego i wielkość ziarn badanych stopów.
Brązy przemysłowe typu CuSnóP o wielkości ziarn powyżej
200 urn, niezależnie od rodzaju wytopu, stanu materiału i sposobu
odkształcenia na gorąco, wykazują po odkształceniu plastycznym
w zakresie temperatury 20+200 °C przełom transkrystaliczny ciągli-
wy, natomiast w zakresie temperatury przejścia w stan kruchy TE ok.
200 °C — przełom mieszany ze znacznym udziałem powierzchni
gładkich, charakterystycznych dla pękania międzykrystalicznego —
kruchego (rys. 15), oraz w zakresie TMP powyżej 200 °C—przełom
międzykrystaliczny — kruchy. Pękanie międzykrystaliczne, ujaw-
nione na powierzchniach granicznych styku dwóch lub trzech kry-
stalitów, przebiega często przez pory lub defekty typowe raczej dla
struktur odlewania. Stwierdzono, że szczeliny międzykrystaliczne
zarodkują najczęściej z udziałem mikropustek na granicach ziam,
w punktach styku granic trzech lub czterech krystalitów, na przecię-
ciach bliźniaków lub pasm odkształcenia z granicami ziarn lub na
mostkach kawitacyjnych tworzących mikroszczeliny.
5
Brązy przemysłowe odkształcane w TMP z e ok. 10~ s~' wyka-
zują istotny udział kawitacji na powierzchniach pękania (rys. 16),
natomiast brązy rozciągane przy większej szybkości odkształcenia
(e > 10~ s~ ) ujawniają na ogół do temperatury ok. 800 °C przełomy
międzykrystaliczne — kruche niezależnie od badanej szybkości
e (rys. 17) i sposobu odkształcenia. Szczegółowe badania fraktogra-
ficzne przełomów międzykrystalicznych brązów przemysłowych
odkształcanych w TMP nie ujawniły natomiast żadnych śladów
obecności obcych faz w postaci, np. ciekłych filmów niskotopliwych
eutektyk zanieczyszczeń na granicach ziarn, które mogłyby powo-
dować ZKM. Na obserwowanych powierzchniach przełomu nie
stwierdzono również obszarów charakterystycznych dla pękania
transkrystalicznego łupliwego.
Typowy przełom brązów cynowych modelowych o wielkości
ziarn ok. 15 urn, rozciąganych w zakresie temperatury TMP przed-
stawiono na mikrofraktografii (rys. 18). Rozdrobnienie ziarn w brą-
zie CuSn6(Ml) powoduje istotne zwiększenie udziału przełomu
ciągliwego w przełomie mieszanym, charakterystycznym dla od-
kształcenia w zakresie TE oraz utworzenie w zakresie TMP — prze-

Rys. 16. Przełom a i szczeliny międzykrystaliczne b+d brązu przemysłowego

CuSnóP w stanie LR po rozciąganiu z szybkością odkształcenia 10~•5„-l
5
s'
w temperaturze 400 °C
a — przełom międzykrystaliczny, b — szczelina miedzykrystaliczna,
c — szczegół z rys. b, d — kawitacje międzykrystaliczne na wierzchołku szczeliny

Fig. 16. Fractography a and intercrystalline fissures b+d

of industrial bronze CuSnćP in the LR state after tensile tests
at a strain ratę 10~5 s"1, temperaturę 400 °C
a — intergranular fracture, b — intercrystalline fissure, c •— magnification
of Fig. b, d — intercrystalline cavitations at the top of the fracture

381

Rys. 17. Przełomy brązu przemysłowego CuSnóP w stanie PER
po próbie udamości w zakresie temperatury 400*700 °C
a — przełom mieszany 400 °C, b — przełom międzykrystaliczny 700 °C
Fig. 17. Fractography of industrial bronze CuSnóP in the PER
state after impact tests in the temperaturę rangę 400+700 °C
a — mixed fracture 400 °C, b — intergranular fracture 700 °C
Rys. 18. Przełom miedzykrystaliczny ze śladami powierzchni
ciągliwych brązu modelowego CuSnó(Ml) o wielkości ziam ok.
15 |J,m po rozciąganiu w temperaturze 350 °C
Fig. 18. Intergranular fracture with traces of the ductile surface of
model bronze CuSnó(Ml) with a grain size of about 15 nm after
tension tests at 350 °C
łomu międzykrystalicznego z dużym udziałem odkształcenia plasty-
cznego powierzchni. Ujawniona fraktografia nie jest typowa dla
kruchego pękania międzykrystalicznego i przełom ten może być
klasyfikowany jako tzw. przełom miedzykrystaliczny — ciągliwy.
Brązy cynowe modelowe modyfikowane Ce lub Zr wykazują po
rozciąganiu w zakresie TMP ok. 300+450 °C przełomy o charakte-
rze mieszanym, najczęściej międzykrystaliczne ciągliwe i transkry-
staliczne ciągliwe z wtrąceniami metalicznymi o różnej wielkości
(rys. 19,20). Przełom mieszany ze znacznym udziałem nietypowego
przełomu międzykrystalicznego ciągliwego występuje zarówno
w brązie CuSnóPCe(M) (rys. 19), jak i w CuSnóPZr(M) (rys. 20),
382
choć w przypadku brązu modyfikowanego Zr obserwowany prze-
łom po odkształceniu w temperaturze 300 °C wykazuje cechy chara-
kterystyczne dla pękania międzykrystalicznego kruchego. Pojedyn-
cze wtrącenia metaliczne lub ich skupiska występują najczęściej na
lokalnych wgłębieniach ścianek granicznych albo powierzchniach
mikrokraterów. Charakterystyczną morfologię wtrąceń tworzą pira-
midalne wielościany o wymiarach rzędu 2,5+3 pm (rys. 20b). Po
rozciąganiu w temperaturze wyższej od 400 °C badane brązy wyka-
zują typowe przełomy transkrystaliczne ciągliwe.
W stopach modelowych dwuskładnikowych typu: CuCe(M)
i CuZr(M) o wyjściowej wielkości ziarn ok. 10 urn ujawniono po
rozciąganiu w zakresie temperatury 20+800 °C typowe przełomy
: :
,Ś:,: f^.: f »;>;«.. >"^E%!Ś' "-.; • JJafłJK * • <.'"$"• - i '
! :
?:;''• ,/r'-:.' ;" ' {„~''f;ffK:"-r^- "'l
Rys. 19. Przełom miedzykrystaliczny o charakterze ciągliwym
brązu modelowego modyfikowanego cerem CuSnóPCe(M) po
rozciąganiu w temperaturze 350 °C
Fig. 19. Intercrystalline ductile fracture of model bronze
CuSnóPCe(M) modified with cerium after tensile tests at 350 °C
5 m
lin •
•••
mmmm
Rys. 20. Przełomy brązów modelowych modyfikowanych
cyrkonem po rozciąganiu w zakresie TMP
a — CuSn6Zr(M), przełom międzykrystaliczny 300 °C,
b — CuSnóPZr(M) przełom międzykrystaliczny o charakterze ciągliwym
z cząstkami wtrąceń metalicznych 350 °C
Fig. 20. Fractography of model bronzes modified with zirconium
after tension tests in the DMT rangę
a — CuSn6Zr(M), intercrystalline fracture 300 °C, b — CuSnóPZr(M),
intergranular ductile fracture with metallic inclusions 350 °C
 Rys. 21. Struktura brązu przemysłowego
CuSnóP w stanie FR o wielkości ziarn
ok. 500 nm po rozciąganiu z szybkością
3 1
odkształcenia 1,2 • 10~ s" (a, c)
1 1
i l ,2 • l O" s" (b, d) w temperaturze:
a — 250 °C; b, c — 300 °C; d — 500 °C
Fig. 21. Structure of industrial bronze
CuSnóP in the FR state with a grain size
of about 500 |J,m stretched at a strain ratę
of 1,2 • 10~3 s"1 (a, c) and 1,2 • l O'1 s'1
(b, <f) at a temperaturę: a — 250 °C;
ź, ( C _300°C;rf— 500 °C
transkrystaliczne ciągliwe z efektami hamowania odkształcenia pla-
stycznego na drobnych wtrąceniach oraz mikrokratery różnej wiel-
kości, wewnątrz których obserwuje się wyraźnie sfragmentowane
cząstki wtrąceń. Analiza składu chemicznego wtrąceń wykonana
metodą EDX dowiodła, że zawierają one głównie, oprócz Cu, mi-
krododatki Ce lub Zr. Obserwowane wtrącenia metaliczne o zróżni-
cowanej morfologii i wielkości rzędu 0,1+1,0 pm wykazują na po-
wierzchni przełomu rozkład stochastyczny.

Wyniki badań strukturalnych

Przeprowadzone badania metalograficzne na mikroskopie

świetlnym pozwoliły na określenie wpływu składu chemicznego,
temperatury i szybkości odkształcenia oraz rodzaju obciążenia
i wyjściowej wielkości ziarn na ZKM badanych brązów cynowych
i czystej miedzi w temperaturze podwyższonej. Stwierdzono,
że brąz przemysłowy CuSnóP w stanie FR o wyjściowej wielkości
ziarn ok. 500 nm, rozciągany z e = 1,2 • 10~3s do temperatury TE
ok. 250 °C, wykazuje wydłużone w kierunku rozciągania ziarna
roztworu-a o niejednorodnej wielkości z typowymi efektami zgnio-
tu na zimno i niejednorodnego odkształcenia. Identyczną strukturę
obserwowano po rozciąganiu badanego stopu z e = 1,2 • lO^s"1 do
temperatury ok. 500 °C. Wyraźne zapoczątkowanie procesu pękania
na granicach ziarn, najczęściej w miejscach styku trzech ziarn, ujaw-
niono w próbkach rozciąganych z e = 1,2 • 10"3s~1 przy temperatu-
rze ok. 250 °C (rys. 21), natomiast rozciąganych z e = 1,2 • lO^s"1
— w temperaturze ok. 500 °C. Zwiększenie temperatury odkształ-
cenia do ok. 800 °C powoduje wzrost liczby szczelin międzykrysta- Rys. 22. Struktura brązu modelowego CuSnóP(M) o wielkości
licznych niezależnie od e. ziarn ok. 200 |J,m rozciąganego z szybkością odkształcenia
Wyniki obserwacji metalograficznych próbek brązów cynowych 1,2 • 10"3 s"1 w temperaturze: a — 300 °C, b — 600 °C
modelowych CuSn6P(M) po rozciąganiu z e = l ,2 • 10~3s~1 w zakre-
Fig. 22. Structure of model bronze CuSn6P(M) with a grain size
sie temperatury 300-^600 °C przedstawiono na mikrofotografiach
of about 200 (Am stretched at a strain ratę of 1.2 • l O"3 s"1;
(rys. 22). Odkształcenie brązu CuSn6P(M) o wyjściowej wielkości
temperaturę: a — 300 °C, b — 600 °C
ziarn ok. 200 pm w TMP ok. 300 °C prowadzi do ujawnienia
wyraźnych efektów zgniotu i niejednorodnego odkształcenia oraz
zapoczątkowania pękania międzykrystalicznego, najczęściej na gra- Wyniki obserwacji metalograficznych brązów cynowych mody-
nicach dwóch lub trzech ziarn zlokalizowanych prostopadle do kie- fikowanych mikrododatkami ceru lub cyrkonu przedstawiono na
runku rozciągania, jak również do przecięć bliźniaków z granicą mikrofotografiach (rys. 23, 24). Brąz przemysłowy CuSnóPCe
ziarn (rys. 22a). Po odkształceniu w zakresie temperatury o wyjściowej wielkości ziarn ok. 20-^30 urn po odkształceniu w tem-
600-^700 °C obserwowano w strefie pierwotnych granic ziarn roz- peraturze niższej od TMP wykazuje wyraźnie wydłużone ziarna
tworu-a drobne ziarna zrekrystalizowane dynamicznie (rys. 22b). roztworu-cc z licznymi liniami i pasmami poślizgu, którym towarzy-
Ilość zrekrystalizowanych ziarn zwiększa się wraz ze wzrostem tem- szą sfragmentowane wtrącenia różnej wielkości rozłożone stocha-
peratury odkształcenia, natomiast liczba i wielkość szczelin między- stycznie. W strukturze brązu odkształconego w TMP ok. 300 °C
krystalicznych istotnie maleje. ujawniono obecność licznych szczelin międzykrystalicznych wystę-

383

pujących często w sąsiedztwie pojedynczych wtrąceń zlokalizowa-
nych nie tylko na granicach ziarn prostopadłych do kierunku działania
naprężeń rozciągających. Stwierdzono również łączenie się szczelin
międzykrystalicznych oraz nieznaczne pofałdowanie kształtu granic
ziarn, charakterystyczne dla zapoczątkowania procesu rekrystaliza-
cji. Istotne zmiany w strukturze stopu występują po odkształceniu
w zakresie temperatury 400-5-450 °C. Zaobserwowano, że proces re-
krystalizacji dynamicznej rozwija się wyraźnie w strefach pierwot-
nych granic ziarn roztworu-a (rys. 23). W strukturze stopu ujawnio-
no znaczny udział drobnych zrekrystalizowanych ziarn równoosio-
wych o wielkości ok. 7 nm w sąsiedztwie ziarn pierwotnych.
Stwierdzono, że udział ziarn zrekrystalizowanych zwiększa się istot-
nie z temperaturą odkształcenia.
Obserwacje struktury brązu cynowego modelowego
CuSnóPCe(M) po rozciąganiu w zakresie temperatury 450-5-550 °C
wykazały wyraźne efekty zapoczątkowania rekrystalizacji w postaci
obszarów drobnych zrekrystalizowanych ziarn dekorujących pier-
wotne granice ziarn roztworu-a. Stwierdzono, że proces rekrysta-
lizacji dynamicznej rozpoczyna się najczęściej na pasmach poślizgu
oraz w strefach maksymalnych odkształceń granic ziarn. Nieliczne
ślady mikroszczelin były widoczne jedynie na granicach ziarn zo-
rientowanych prostopadle do kierunku rozciągania. Odkształcenie
brązu w zakresie temperatury 550-5-700 °C prowadzi do rekrystaliza-
cji dynamicznej w całej objętości badanych próbek, niemniej w stru-
kturze obserwuje się zróżnicowaną wielkość ziarn i ich lokalnie
pasmowy charakter.
Badania metalograficzne brązu przemysłowego CuSnóPZr
o wyjściowej wielkości ziamok. 10 \am rozciąganego z e = 1,2 • 10~3s~1
do TMP ujawniły strukturę wydłużonych w kierunku rozciągania
ziarnroztworu-azlicznymi śladami niejednorodnego odkształcenia,
bliźniakami oraz pojedynczymi wtrąceniami lub pasmowo rozłożo-
nymi zgrupowaniami wtrąceń w postaci krótkich łańcuszków na
granicach ziarn. W strukturze próbek obserwowano również pier-
wsze mikroszczeliny na granicach ziarn, których liczba rosła wraz
ze zwiększeniem temperatury odkształcenia. Wielkość i liczba mi-
kroszczelin zwiększała się również ze wzrostem stopnia odkształce-
nia, szczególnie w strefie zerwania próbki. Po rozciąganiu w zakre-
sie TMP ok. 300-5-350 °C obserwowano maksymalną liczbę szczelin
międzykrystalicznych zlokalizowanych najczęściej na granicach
ziarn zorientowanych prostopadle do kierunku naprężeń rozciągają-
cych. Wzrost temperatury odkształcenia prowadzi do powstania
struktury, której kierunkowy charakter zanika, natomiast obserwuje
się ślady przebiegu procesów aktywowanych cieplnie. Wyraźne
efekty zapoczątkowania rekrystalizacji dynamicznej w postaci drob-
nych ziarn rozłożonych na granicach pierwotnych ziarn roztworu-a
ujawniono po odkształceniu w temperaturze 500 °C. Rozciąganie
brązu w temperaturze 700 °C prowadzi do powstania struktury
o znacznie zróżnicowanej wielkości ziarn zrekrystalizowanych
Rys. 23. Struktura brązu przemysłowego CuSnóPCe o wielkości
ziarn ok. 20-5-30 |im, po rozciąganiu z szybkością odkształcenia
1,2 • 10~3 s"1 w temperaturze 450 °C
Fig. 23. Structure of industrial bronze CuSnóPCe
with a grain size of about 20-5-30 |im stretched at a strain ratę
3 1
of 1.2 -KT s- at450°C
v
»mimi£- '^w.
m.mfifi^
:S';-;K f
ff--f^&-&^
M$m^;K
'^•mm^z ft
B ś":"- -!\-ti^,»^miĄf^:r^»^^si,, -
ii
ii
Rys. 24. Struktura brązu modelowego CuSnóPZr(M) o wielkości
ziarn ok. 10 urn, po rozciąganiu z szybkością odkształcenia
1,2 • 10~3 s"1 w temperaturze 500 °C
Fig. 24. Structure of model bronze CuSnóPZr(M) with a grain size
of about 10 |^m stretched at a strain ratę of 1.2 • 10~3 s"1 at 500 °C
Rys. 25. Przemieszczenie poślizgowe typu 1T na granicy ziarn
brązu przemysłowego CuSnóP rozciąganego z szybkością
odkształcenia 1,2 • 10~3 s-1 w temperaturze 400 °C
Fig. 25. Slide displacement typelr at the grain boundary
of industrial bronze CuSnóP stretched at a strain ratę
of 1.2- 10~3 s"1 at 400 °C
i większej liczby szczelin międzykrystalicznych oraz pustek kawita-
cyjnych, zlokalizowanych najczęściej wzdłuż granic ziarn prosto-
padłych do kierunku osi rozciągania lub w punktach styku trzech
granic ziarn.
Brąz modelowy CuSn6PZr(M) modyfikowany cyrkonem o po-
równywalnej wielkości ziarn z brązem przemysłowym CuSnóPZr
odkształcany poniżej TMP wykazuje kierunkowy charakter struktu-
ry wydłużonych wzdłuż osi naprężeń rozciągających, ziarn roztwo-
ru-a z licznymi efektami zgniotu w postaci pasm poślizgu
i mikrobliźniaków oraz sporadyczne, często sfragmentowane, wtrą-
cenia rozłożone stochastycznie. Po odkształceniu w zakresie TMP
ok. 300-5400 °C kierunkowy charakter struktury brązu zachowują
jedynie rozmieszczone łańcuszkowo wtrącenia, natomiast osnowa
stopu zdominowana jest dużą liczbą szczelin międzykrystalicznych,
zlokalizowanych głównie na granicach ziarn zorientowany ch prosto-
padle do kierunku odkształcenia lub w miejscach połączenia granic
trzech ziarn. Wzrost temperatury odkształcenia do ok. 500 °C pro-
wadzi do powstania struktury o znacznym udziale drobnych zrekry-
stalizowanych ziarn (rys. 24) z minimalną liczbą szczelin między-
krystalicznych i pojedynczych wtrąceń. Po odkształceniu brązu
w zakresie temperatury 600-5-700 °C w całej objętości próbki obser-
wuje się strukturę zrekrystalizowanych ziarn roztworu-a o znacznie
zróżnicowanej wielkości z minimalną liczbą szczelin międzykrysta-
licznych typu kawitacyjnego.
Wyniki analizy metalograficznej przemieszczeń poślizgowych
znaczników granic ziarn obserwowanych na odpowiednio oznaczo-
nych powierzchniach zgładów próbek brązu przemysłowego
CuSnóP rozciąganych do zerwania, jak również do określonego

384
wydłużenia w zakresie TMP ujawniły wyraźne przesunięcia rys
mechanicznych i elektronowych na granicach ziarn roztworu-a (rys.
25, 26). Analiza jakościowa zarysowanych powierzchni zgładów
wykazała, że po rozciąganiu w TMP ok. 400 °C przesunięcia rys
występują najczęściej na granicach ziarn zorientowanych poprzecz-
nie do kierunku działania siły rozciągającej. W licznych przypad-
kach na granicach ziarn występują również szczeliny.
Próbki brązu CuSnóP o wyjściowej wielkości ziarn ok. 200 urn
5 1 1
rozciągane z e w zakresie 1,2 • 10~ +1,2 • 10" s" , w TMP ok.
400 °C wykazują średnie wartości składowej JT w granicach od
3 3
1,91 ±0,42 • 10~ mm do ok. 4,05 • 10~ mm (rys. 25). Stwierdzono,
że wyższe wartości ~1T obserwuje się przy większej szybkości od-
kształcenia. Próbki o identycznej wielkości ziam rozciągane do
określonego wydłużenia Al 1,3+3 mm przy porównywalnej w tem-
peraturze 340 °C wykazywały niższe wartości 1T w zakresie
3
(1,30 ±0,51+1,73 ±0,42) • 10~ (rys. 26).
Obserwacje cienkich folii otrzymanych z brązów cynowych roz-
1
ciąganych głównie w zakresie TMP lub wyższej z e ok. 1,2 • lO^s"
pozwoliły na określenie struktury i identyfikację składu fazowego
stopów, jak również ustalenie wpływu temperatury i wielkości ziarn
na przebieg procesów aktywowanych cieplnie warunkujących zdro-
wienie i rekrystalizację dynamiczną podczas odkształcenia w tem-
peraturze podwyższonej.
Wyniki badania struktury cienkich folii brązów przemysłowych
modyfikowanych Ce lub Zr o wielkości ziarn w zakresie 10+30 |J.m
zestawiono na mikrofotografiach i dyfraktogramach elektronowych Rys. 27. Struktura brązu przemysłowego CuSnóPCe
(rys. 27, 28). Obserwacje cienkich folii brązu CuSnóPCe po rozcią- po rozciąganiu w temperaturze 450 °C
ganiu w temperaturze 450 °C ujawniły występowanie komórkowej
a — wtrącenia w osnowie (100kx),
struktury dyslokacyjnej o dużej gęstości dyslokacji z licznymi b — dyfraktogram z rys. a (cienkie folie)
mikrobliźniakami lub błędami ułożenia oraz płytkowymi wtrącenia-
mi o zróżnicowanej wielkości rozłożonymi pojedynczo lub zgrupo- Fig. 27. Structure of industrial bronze CuSnóPCe
wanymi w konglomeratach, w osnowie lub na granicach ziarn. after tensile tests at 450 °C
a — inclusions in the matrix (100kx), b — diffraction pattern from
Fig. a (thin foils)

a .
5*0
5 1 *
ł , Q 1

000
9 5 2

Cu51Cei4[114]

731 sgot żer:

4|1
.

Rys. 26. Przemieszczenia poślizgowe znacznika elektronowego na

granicy ziarn brązu przemysłowego CuSn6P rozciąganego do
stałego wydłużenia A/ = 1,3 mm z szybkością odkształcenia
1,2 • 10~5 s"1 w temperaturze 340 °C
Fig. 26. Slide displacements of the electronic surface gauge Rys. 28a, b Symulowane elektronogramy dyfrakcji
at the grain boundary of industrial bronze CuSnóP stretched to elektronowej z rys. 21b
the constant elongation A/ = 1,3 mm at a strain ratę Fig. 28a, b Simulated electronograms of electron diffraction
o f l . 2 - 10-5s from Fig. 21 b

385
Stwierdzono, że większe wtrącenia o innej morfologii dają elektro-
nogramy punktowe, natomiast nanokrysytaliczne wtrącenia oprócz
punktowych obrazów dyfrakcyjnych dawały również obrazy kołowe
(rys. 27). Analiza obrazu dyfrakcyjnego (rys. 21b) wykazała na
podstawie symulacji komputerowej zgodność obrazów teoretycz-
nych i doświadczalnych zarówno dla fazy Cu51Cel4 w orientacji
[114], jak i fazy Cu19Ce5P12 w tej samej orientacji (rys. 28). Obie te
fazy posiadają strukturę heksagonalną z podobnymi wartościami
parametrów a i b. Natomiast parametr c drugiej z tych faz jest
trzykrotnie mniejszy niż pierwszej. Przy zbliżonych pozycjach ato-
mowych obydwu faz czyni je dla szeregu orientacji niemal nieroz-
różnialnymi.
Otrzymany od tego typu wtrąceń nanokrystalicznych obraz
wysokorozdzielczy (HREM) (rys. 29) wskazuj e na obecność pewnej
modulacji w analizowanej fazie, co może być związane z dużym
okresem identyczności w kierunku osi Z (w przypadku Cu51Ce14),
który może być również rozpatrywany jako złożenie trzech komórek
elementarnych fazy Cu19Ce5Pj2. Nie można wykluczyć, że obser-
wowana faza ma strukturę pośrednią.
Brąz przemysłowy modyfikowany cyrkonem CuSnóZr po roz-
ciąganiu w zakresie TMP 25O300 °C wykazuje strukturę dysloka-
cyjną osnowy o dużej gęstości dyslokacji z licznymi przecinającymi
2 Theta
się bliźniakami i pasmami odkształcenia oraz znaczną liczbą niejed-
norodnych pod względem morfologicznym i chemicznym wtrąceń Rys. 30. Dyfraktogramy izolatów brązów modyfikowanych
pierwotnych typu metalicznego i niemetalicznego. Obserwacje folii cyrkonem
ujawniły zarówno bardzo drobne, pojedyncze, prawie nanometrycz- a — brąz modelowy CuZr(Ml), odcz. 2; b — brąz modelowy
nej wielkości wtrącenia w osnowie i na granicach ziarn, jak również CuSnóPZr(M), odcz. 3; c — brąz przemysłowy CuSnóPZr, odcz. 2
równoboczne płytkowe pojedyncze wtrącenia o dużych rozmiarach
lub też skupiska wtrąceń. Analizowane metodą dyfrakcji elektrono- Fig. 30. X-ray diffraction patterns of electrolytic extractions
from bronzes with zirconium
wej dyspersyjne cząstki wtrąceń zidentyfikowano jako fazę CugZr3.
Wyniki badań dyfraktometrycznych izolatów z brązów modyfi- a — model alloy CuZr(M l), reagent 2; b — model alloy CuSn6PZr(M),
reagent 3; c — industrial alloy CuSnóPZr, reagent 2
kowanych Ce lub Zr zestawiono przykładowo na dyfraktogramach

2 Thela

Ikreywa różnicował

Rys. 31. Porównanie dyfraktogramu symulowanej fazy Cu5Zr z a

— dyfraktogramem eksperymentalnym CuZr(Ml) i b — krzywa
różnicowa analizowanych dyfraktogramów
Fig. 31. Comparison of the X-ray diffraction pattern of the
simulated phase Cu5Zr with a — the experimental diffraction
pattern of CuZr(Ml) and b — difference curve of the analysed
diffraction patterns

(rys. 30, 31). Na podstawie zarejestrowanych linii dyfrakcyjnych

Rys. 29. Struktura wtrącenia z rys. 27a obserwowana
w mikroskopie elektronowym wysokorozdzielczym
a — struktura modulowana, b — transformata Fouriera (FFT) z rys. a
(cienkie folie)
Fig. 29. Structure of an inclusion from
Fig. 21'a obseryed in the HREM
a — modulated structure, b — Fourier's transform (FFT)
from Fig. a (thin foils)
opracowano standardowe diagramy liczbowe (dhkl, 7/70) i przepro-
wadzono RAF jakościową metodą porównawczą w oparciu o zbiory
kart identyfikacyjnych kartoteki ICDD z roku 1999. Analiza fazowa
izolatów brązu modelowego CuCe(M) wykazała głównie obecność
faz: Cu6Ce i Cu5Ce. Izolaty brązu modelowego CuSn6PCe(M) po-
zwalają na identyfikację następujących faz: Cu5Ce, Ct-Sn2S3, SnP
i Cu4SnS6 oraz faz prawdopodobnych typu CePO4. Dyfraktogramy
izolatów brązu przemysłowego CuSn6PCe wykazały obecność ta-
kich faz, jak: Cu5Ce i Cu4SnS6 oraz dodatkowo kilku faz prawdo-
podobnych, jak: cc-Sn2S3, CePO4, SnP, Cu2S i CeS. Stwierdzono też,
że niektóre analizowane linie dyfrakcyjne nakładają się wzajemnie, a ich
eksperymentalne intensywności różnią się znacznie od wzorcowych.
Zestawienie zarejestrowanych linii dyfrakcyjnych izolatów brą-

386
 zów modelowych typu CuZr(M) pozwala na identyfikację następu-
jących faz głównych: Cu5Zr, Cuc,S5 i Zr3S2 (rys. 30). Obecność fazy
Cu5Zr potwierdzono praktycznie na wszystkich analizowanych dy-
fraktogramach oraz w stopach Cu-Zr badanych w pracy [48]. Ana-
liza fazowa izolatów brązów cynowych modelowych i przemysło-
wych typu: CuSn6PZr(M) i CuSn6PZr pozwala na identyfikację
jedynie fazy ZrP. Dodatkowe linie dyfrakcyjne można przypisać
alternatywnie innym fazom prawdopodobnym, jak: CuZr2, Zr3S4
i CujS lub też sporadycznie — związkom pochodzącym z wtórnych
procesów roztwarzania CuSn(OH)6.
W celu uściślenia wyników RAFJ i dokonania jednoznacznej
identyfikacji fazowej badanych izolatów przeprowadzono symulacj e 100 200 300 400 500 600
teoretycznych dyfraktogramów podstawowych faz identyfikowa- Temperatura odkształcenia, "C
nych metodami dyfrakcji rentgenowskiej i elektronowej oraz porów-
nano je z dyfraktogramami eksperymentalnymi. Stop modelowy CuSn6P(M)
20

r -Y
Porównanie dyfraktogramów teoretycznych pojedynczych faz,
jak: Cu5Zr (rys. 31) z odpowiednimi dyfraktogramami eksperymen-
talnymi brązów modyfikowanych Zr wskazuje w zasadzie na dobrą <; '"
zgodność położeń kątowych najsilniejszych refleksów na dyfrakto-
gramach analizowanych faz, niemniej wyraźne oscylacje krzywych
różnicowych wyznaczonych dla tych dyfraktogramów (rys. 31i>) 10
świadczą w dalszym ciągu o nie najlepszym dopasowaniu struktu-
ralnym weryfikowanych faz. Uzyskane wyniki badań dyfraktome-
trycznych potwierdzają przydatność stosowanej metody symulacji
teoretycznej na bazie analizy Rietvelda do identyfikacji najbardziej
prawdopodobnych faz występujących w badanych brązach cynowych
100 200 300 400' 500 600
modyfikowanych Ce lub Zr, które z różnych powodów nie mogą być
Temperatura odkształcenia, °C
ujawnione eksperymentalnie i identyfikowane standardowo w spo-
sób jednoznaczny. Rys. 33. Zależność stężenia atomów Sn, P i S z przełomu
międzykrystalicznego od temperatury rozciągania
Wyniki analizy spektrometrycznej Augera a — brąz przemysłowy CuSnćP, b — brąz modelowy CuSn6P(M)

Fig. 33. Dependence of the atom concentration Sn, P and S

Widma emisyjne Augera rejestrowane z powierzchni między- from the intercrystalline fracture surface on the temperaturę
krystalicznych badanych próbek brązu przemysłowego CuSnóP of tensile tests
i modelowego CuSnóP(M) bezpośrednio po zrywaniu w zakresie
a — industrial bronze CuSnóP, b — model bronze CuSn6P(M)
TMP ok. 300-^600 °C wykazują oprócz linii odniesienia (Cu)
wyraźne linie od cyny i siarki oraz podwójną linię od fosforu (rys.
32). Nietypowy kształt widma fosforu dla energii elektronów rzędu
atomowego Cu-P. Występowanie dubletu tego typu wykazano
117-5-120 eV wynika prawdopodobnie ze szczególnego wiązania
eksperymentalnie również w widmie fazy Cu3P [49]. Stwierdzono,
że zarówno liczba analizowanych linii widmowych, jak też ich in-
tensywność zależą istotnie od temperatury odkształcenia.
3 J Stop preemysłowy CuSn6F Badane ścianki przełomu są wyraźnie wzbogacone w cynę i fo-
T = 300 "C l, sfor. Stężenia atomowe Sn i P analizowanych stopów zwiększają się
istotnie w zakresie temperatury odkształcenia 300*400 °C, nato-
miast stężenie atomów siarki rośnie wyraźnie w temperaturze ok.
C
\,
500 °C (rys. 33). Zmiany kinetyki stężenia Sn i P wskazują, że cyna
zwiększa tendencję do segregacji fosforu na granicach ziarn już
w temperaturze poniżej 400 "C, natomiast nie oddziałuje w tym
zakresie temperatury na zmiany stężenia atomowego siarki. Powie-
rzchniowe wzbogacenie fosforu zwiększa się do ok. 400 °C i w
T = 500 C
wyższej temperaturze jest praktycznie stałe (ok. 20 % at). Zmiany
powierzchniowego stężenia siarki na granicy ziarn brązu przemysłowe-
go CuSnóP w zakresie temperatury do ok. 400°C są stosunkowo
niewielkie (rzędu kilku %), ale rosną szybko do ok. 15 % at. w wyższej
temperaturze. Natomiast stężenie powierzchniowe siarki w brązie
modelowym jest praktycznie na poziomie limitu detekcji metody
100 200 300 400 500 900 100 200 300 400 500 900 AES do temperatury ok. 500 °C, a następnie zwiększa się do ok. 5 %
Energia elektronów, eV at. w wyższej temperaturze. Niskie stężenie powierzchniowe siarki
Energia elektronów, eV
w brązie modelowym ma oczywisty związek z jej prawie dwukrot-
nie niższą zawartością objętościową w stopie w porównaniu z brą-
Rys. 32. Widmo emisyjne Augera przełomu międzykrystalicznego zem przemysłowym. Stężenie powierzchniowe cyny w obu przypad-
a, b — brązu przemysłowego CuSnóP i c, d — brązu modelowego kach zwiększa się ze wzrostem temperatury odkształcenia do ok.
CuSnóP(M) po rozciąganiu w temperaturze: a — 300 °C i b — 300 °C i osiąga wartość ok. 17 % at., po czym nieznacznie maleje,
500 °C oraz c — 480 °C i d— 615 °C podobnie jak stężenie fosforu.
Fig. 32. Auger's spectrum of the intercrystalline fracture surface a, Trawienie jonowe Ar+ ścianek przełomów międzykrystalicz-
b — of industrial bronze CuSnóP and c, d — model bronze nych próbek brązu CuSnóP (rys. 34) po rozciąganiu w zakresie
CuSnóP(M) after tensile tests at a — 300 °C and b •— 500 °C as temperatury 300^-600 °C ujawniło, że po odkształceniu w tempera-
well as c — 480 °C and d) 615 °C turze 300 °C stężenie Sn zmniejsza się nieznacznie w czasie trawienia

387
 420 449

2Sn 2Sn
Rys. 34. Selektywne widmo Augera
UJ atomów Sn z przełomu międzykrysta-
>^ licznego brązu CuSnóP po rozciąganiu
UJ
w temperaturze 300 °C: a przed trawie-
z niem, c — po trawieniu jonowym Ar+;
•D
;0 42Q 449 -Ł 0 30 60 90 120 b profil koncentracji Sn i d—P w funkcji
czasu trawienia
*CO
d
ip
C

2Sn c 0
Fig. 34. Selective Auger spectrum of
1, ^:
c w tin atoms from the intergranular
OJ .ji^^^k t*f~**^
fracture of bronze CuSnóP after tensile
S
*^*"^"'łW^* "ł^"*V\*
c •^*
tests at 300 °C: a — before etching,
,^™^,^ c — after ion bombardment etching
with Ar+; b — concentration profile
30 60 90 120
of Sn and d — P as a function of the
Energia elektronów, eV Czas trawienia (Arł), min time of ion etching

do ok. 90 min, natomiast stężenie fosforu praktycznie nie zmienia się.
Obserwowane zmiany stężenia składników stopowych brązów
Sn, P oraz zanieczyszczenia siarką w funkcji czasu trawienia świad-
czą o występowaniu zjawiska segregacji atomów tych pierwiastków
na powierzchniach granic ziarn, zgrupowanych prawdopodobnie
monowarstwowo lub w nanometrycznej warstwie zewnętrznej.
Wyniki symulacji komputerowej
procesu segregacji międzykrystalicznej
Tablica 2
Energie migracji i wiązania defektów sieciowych
obliczone dla stopu modelowego Cu-0,75 % at. S
Table 2
Migration and binding energies of lattice defects
calculated for the model alloy Cu-0,75 % at. S
Rodzaj defektu sieciowego

Rodzaj kompleks kompleks kompleks

Przeprowadzone symulacje komputerowe przy założeniu wa- energii wakans dwuwa- atom dwóch at. wakans-
kancyjnego mechanizmu procesu dyfuzji sieciowej w modelowych kansowy domieszki domieszk. -at. dom.
stopach miedzi wykazały, że testowany w aktualnej wersji roboczej (v) (w) (i) (ii) (vi)
program komputerowy DYFUZJA umożliwia badanie procesu mi-
gracji atomów domieszkowych, zanieczyszczeń oraz wakancji do Energia two-
1,49 2,87 1,54 3,03 2,59
granicy ziarn w funkcji czasu dyfuzji, jak również pozwala na okre- rzenia E ,, eV
ślenie rozkładu stężenia defektów sieciowych w funkcji odległości Energia migra-
od granicy [36, 44]. Stwierdzono ponadto, że niezależnie od wybra- 1,49 1,54
cji £m,eV
nych punktów startowych generatora liczb pseudolosowy ch stężenie
badanych atomów na granicy ziarn jest porównywalne w granicach Rodzaj Energia wiązania Eb, eV
odchylenia standardowego. Wizualizacjasymulacji ujawnia również defektu
możliwość tworzenia się stacjonarnych skupisk wakansów i atomów wakans atm domieszki granica ziarna
segreguj ących (clusters) na analizowanej matrycy atomowej struktu-
ry (2D). Wakans 0,14 0,34* 0,44 1,49
Symulacje procesu migracji atomów siarki oraz wakancji do Atom domieszki 0,34* 0,44 0,1* 0,04 0,2* 0,18
granicy ziarn stopu modelowego Cu-0,75 % at. S wykonano dla
obliczonych analitycznie wartości energii wiązania i migracji Granica ziarna 1,49 0,2* 0,18 —
(tabl. 2) oraz przyjętych parametrów symulacji: temperatury dyfuzji
•' wartości alternatywne przyjęte do programu symulacji
1000 K, rozmiarów analizowanej płaszczyzny atomowej ziarn obej-
mującej 100 x 100 atomów, współczynnika przyspieszenia W = l O6
oraz stężenia objętościowego siarki i wakancji w osnowie stopu na zupełnej anihilacji wakansów w tej strefie. Obserwuje się również
poziomie 0,75 % at., w zakresie do 100 tyś. obiegów iteracyjnych. wzrost stężenia wakancji do ok. 5-s-lO % w obszarach matrycy odle-
Wyniki symulacji zestawiono na wykresach (rys. 35+38). Ana- głych od granicy ziarn o ok. 30+40rf, świadczący o zarodkowaniu
lizowane wartości średnie stężenia siarki i liczby wakancji osnowy skupisk wakancji z atomami siarki. Powstałe skupiska mogą oddzia-
w funkcji liczby cykli symulacji uzyskane dla wyników pięciu sy- ływać na atomy zanieczyszczeń i swobodne wakancje rozmieszczo-
mulacji wskazują na intensywny wzrost stężenia siarki w strefie
ne stochastycznie w osnowie jako dodatkowe ujścia defektów. Tym
granicy ziarn do ok. 20 % at. przy ok. 2 • 104 cyklach z jednoczes-
samym wielkość i rozkład stabilnych skupisk defektów punktowych
nym wyraźnym zmniejszeniem liczby wolnych wakancji w osnowie
sieci mogąmieć wpływ na wielkość wynikowych segregacji atomów
stopu (rys. 35). Po kolejnychcykłach iteracji (ok. 10 ) stężenie siarki
siarki na granicy ziarn.
zwiększa się do ok. 25-^-30 % at. i stabilizuje się na tym poziomie
Wyniki symulacji komputerowej procesu dyfuzji wakancyjnej
oraz tworzą się zgrupowania wakancji i atomów siarki w obszarach
atomów cyny i siarki w brązie modelowym typu: Cu-3 % at. Sn-
oddalonych od granicy ziarn. Taki przebieg stężenia C(S) i C(V)
0,75 % at. S dla obliczonych analitycznie wartości energii oddziały-
świadczy o istotnej roli wakancji w migracji atomów siarki do gra-
wania defektów sieciowych i przyjętej hipotetycznie wartości ener-
nicy ziarn. Liczba wakancji charakteryzuje wielkość ich strumienia
w kierunku do granicy ziarn oraz potencjalny związek z migracją gii wiązania Ej°~s = 0,16 eV oraz porównywalnych pozostałych
atomów siarki w tym kierunku. Analiza kinetyki procesu migracji parametrach symulacji (W = 106, 100 x 100 atomów, C(V) = l %
siarki do granicy ziarn ujawnia, że już po ok. 10 cyklach symulacji at.) przedstawiono na wykresach (rys. 38). Analiza kinetyki procesu
stężenie siarki w monowarstwie na granicy ziarn osiąga wartość ok. segregacji atomów Sn i S symulowanych dla badanego brązu pozwa-
5 % at. (rys. 36), a po 105 cyklach — ok. 25 % at. (rys. 37) przy la na stwierdzenie, że dla małych liczb cykli iteracji ok. 5 • 103 nie

388
 420 449

Rys. 35. Zależność stężenia siarki

i liczby wakancji od liczby cykli
symulacji dyfuzji dla stopu modelo-
wego Cu-0,75 % at. S i T= 1000 K
Fig. 35. Dependence of the sulphur
concentration and number of vacancies
on the number of diffusion simulation
cycles concerning the model alloy
30 60 90 120 Cu-0,75 % at.S and T= 1000 K
Energia elektronów, eV Czas trawienia (Ar*), min

C(S) C(S)
U) w
o o"

'S <B 10]

d) 10
'c

w 10 15 20 25 30 35 40 45
O 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Odległość od granicy ziarna (d)
Odległość od granicy ziarna (d)

g30; C(V)
25
]
C(V)
25
S :
^ 20
TO 15.
J£
to
I" S 10:
g
| 10.
.3? S
•N
C 5
10 15 20 25 30 35 40 45
P- O
55 O 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Odległość od granicy ziarna (d)
Odległość od granicy ziarna (d)

O 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 10 20 30 40 50 70 80 90 100

0 0 ° » 0 ,
• JP 8>°
10 . a f
O 0
• o o
1
, "•
20
o Wakancje o Wakancje
30
• Siarka • Siarka
• 0
40 <t .
•
• *
- 0 0
•
o

SO
^ Granic ^Granica
60 • .. « . ziarna

•
ziarna

70

80 • J. .* •* v °.
°°°. %" • • , " • .
- * .
90

mo 0 , 8

Rys. 36. Rozkład stężenia siarki i wakancji w funkcji odległości Rys. 37. Rozkład stężenia siarki i wakancji w funkcji odległości
od granicy ziarn dla stopu modelowego Cu-0,75 % at. S od granicy ziarn dla stopu modelowego Cu-0,75 % at. S
i T= 1000 K po symulacji 103 cykli i T= 1000 K po symulacji 105 cykli
Fig. 36. Distribution of sulphur and vacancies concentrations Fig. 37. Distribution of sulphur and vacancies concentrations
as a function of the distance from the grain boundary as a function of the distance from the grain boundary concerning
concerning the model alloy Cu-0,75 % at. S and T - 1000 K the model alloy Cu-0,75 % at. S and T = 1000 K after
after the simulation of l O3 cycles the simulation of 105 cycles

389

3000 10000 25000 40000 100000
Liczba cykli
Rys. 38. Zależność stężenia cyny i siarki oraz liczby wakancji
od liczby cykli symulacji dyfuzji dla brązu modelowego
n s
Cu-3%at.Sn-0,75% at. S, T= 1000 K i Ef - = 0,16 eV
Fig. 38. Dependence of tin and sulphur concentrations and number
of vacancies on the number of diffusion simulation cycles
concerning the model bronze Cu-3%at.Sn-0,75% at.S,
T = 1000 K and Efn~s = 0,16 eV
S S,
REDUKCJA
K HE2JI
REDUKCJA °
ENERGII
POWIERZCHNIOWEJ
ODLEGŁOŚĆ
Rys. 39. Schemat hipotetycznego przejścia kawitacji
a — o kształcie szczelinowym b, c — do dekohezji
międzykrystalicznej, d— zależność wytrzymałości kohezyjnej
(o*) od stężenia zanieczyszczeń, e — profil stężenia
zanieczyszczeń na kierunku wierzchołka szczeliny,
/— wpływ S na dekohezję
Fig. 39. Diagram of the hypothetic transition a — of a cracklike
cavitation b, c — to intercrystalline decohesion, d— dependence
of the cohesive strength (CT*) on the concentration of impurities,
e — profile of the concentration of impurities in the direction
of the crack lip, f— the effect of S on the decohesion
obserwuje się wyraźnego wzbogacenia granicy ziarn w atomy Sn i S,
chociaż stężenie wakancji w strefie granicy ziarn istotnie maleje.
Zwiększenie liczby cykli symulacji do ok. 50 • 103 ujawniło głównie, dekohezji i strefy wynikające ze zlokalizowanej plastyczności są
że, oprócz wyraźnego wzrostu stężenia atomowego C(Sn) i C(S) na trudno rozróżnialne fraktograficznie. Utworzone wtrącenia międzyme-
granicy ziarn, atomy cyny wiążą się przede wszystkim w skupiska
ze swobodnymi wakancjami osnowy i sporadycznie z wolnymi ato-
mami siarki.
Natomiast atomy siarki w większym stopniu segregują na grani-
cy ziarn (C(S) ok. 18 % at.), choć również obserwowano ich łączenie
390
się w stabilne skupiska z wakancjami. Wizualizacja symulacji pro-
5
cesu dyfuzji wakancyjnej dla liczby cykli iteracji ok. 10 ujawnia
maksymalne stężenie atomów siarki na granicy ziarn (C(S) ok. 25 %
at.) oraz podobny jakościowo obraz matrycy ziarn złożony z licz-
nych kompleksów atomów cyny, siarki i wakancji.
Przeprowadzone symulacje komputerowe wykazały, że nowo
opracowany program symulacji komputerowej DYFUZJA, w aktu-
alnej wersji roboczej, umożliwia skuteczne badania ilościowe i wi-
zualizację kinetyki procesu segregacji międzykrystalicznej atomów
składników stopowych, domieszek i zanieczyszczeń w stopach mo-
delowych o strukturze 2D.
Podsumowanie i wnioski
Wyniki przeprowadzonych badań eksperymentalnych i symula-
cji komputerowych obejmujących kompleksową analizę czynników
fizykochemicznych, strukturalnych i mechanicznych, warunkują-
cych ZKM jednofazowych brązów cynowych typu CuSnóP o stan-
dardowym składzie chemicznym, pochodzących z wytopów prze-
mysłowych i laboratoryjnych, oraz brązów cynowych modelowych
modyfikowanych mikrododatkiem Ce lub Zr, a także gatunków czy-
stej miedzi, pozwalają na określenie zasadniczych mechanizmów
procesu dekohezji na granicach ziam podczas odkształcenia plasty-
cznego tych materiałów z prędkością e > l ,2 • 10~5 s"1 w określo-
nych zakresach TMP. Proces pękania międzykrystalicznego po-
szczególnych stopów można scharakteryzować następująco:
1. Kruchość międzykrystaliczna brązów cynowych-oc typu CuSnóP
pochodzących zarówno z wytopów przemysłowych (TMP ok.
300*700 °C), jak i laboratoryjnych (TMP ok. 300-550 °C) wywo-
łana jest głównie mechanizmem PGZ powodującym lokalizację
zarodkowania mikroszczelin, głównie typu klinowego (rys. 39) na
granicach ziarn uprzywilejowanych względem kierunku naprężeń
rozciągających, najczęściej w miejscach styku dwóch lub trzech
ziarn, w których spiętrzenie tych naprężeń jest maksymalne. Mecha-
nizm ten potęgowany jest synergicznym oddziaływaniem segregacji
atomów Sn, P i S na granicach ziarn, które zwiększają zarówno
szybkość poślizgu granicznego, jak i tempo wzrostu potencjalnej
kawitacji międzykrystalicznej. Prowadzi to do dekohezji brązów na
granicach ziarn w skali makroskopowej i utworzenia przełomu
międzykrystalicznego — kruchego bez wyraźnych śladów odkształ-
cenia plastycznego w większości przypadków obserwowanych fra-
ktograficznie stopów. Względny udział mechanizmu segregacji na
granicach ziarn w procesie pękania międzykrystalicznego stopów
przemysłowych i modelowych w zakresie TMP jest porównywalny;
2. Kruchość międzykrystaliczna brązów cynowych modyfikowa-
nych mikrododatkiem Ce lub Zr typu: CuSnóPCe lub CuSnóPZr
oraz CuSn6PCe(M) i CuSn6PZr(M) lub CuSn6Zr(M) odkształca-
nych plastycznie w zakresie TMP ok. 300*450 °C determinowana
jest głównie mechanizmem PGZ i kawitacji międzykrystalicznej.
Mikroszczeliny zarodkują na granicach ziarn w miejscach zlokalizo-
wanych odkształceń wywołanych spiętrzeniem naprężeń wskutek
PGZ, głównie w punktach podwójnych lub potrójnych styku dwóch
lub trzech granic ziarn, jak również na granicach między fazowych
typu wtrącenie-osnowa lub wtrącenie-granica ziarn w przypadku
obecności wtrąceń w strefie granicznej. Lokalne spiętrzenia naprę-
żeń w tych obszarach o wartości większej od krytycznej prowadzą
do generowania mikropustek i propagacji mikroszczeliny. W obe-
cności wtrąceń ma miej sce zapoczątkowanie procesu pękania ciągli-
wego w mikroobszarach pomostów między mikropustkami lub
wtrąceniami. W wyniku tego procesu tworzy się przełom między-
krystaliczny o charakterze ciagliwym z dużym udziałem powierzchni
odkształconych plastycznie. Strefy przełomu o klasycznej, kruchej
taliczne w badanych brązach cynowych modyfikowanych Ce lub Zr
oddziałują korzystnie na zmianę mechanizmu pękania międzykrysta-
licznego — kruchego na międzykrystaliczny — ciągliwy;
3. Kruchość międzykrystaliczna czystej miedzi (OFHC, ASARCO,
MARZ i MOOB) odkształcanej w zakresie TMP ok. 300*400 °C
kontrolowana jest głównie mechanizmem kawitacji międzykrystali-
cznej, inicjowanej PGZ i przyspieszanej dynamiczną segregacją ato-
mów siarki na granicach ziarn. Poślizg po granicach ziarn inicjuje
zarodkowanie i koalescencję mikropustek typu sferycznego, prowa-
dząc do utworzenia mikroszczelin w miejscach o maksymalnej kon-
centracji naprężeń na granicach ziarn. Segregacja atomów siarki do
granic ziarn lub powierzchni kawitacji powoduje zwiększenie pręd-
kości PGZ oraz przyspieszenie kinetyki wzrostu kawitacji między-
krystalicznej. Doprowadza to do osłabienia wiązań metalicznych
i zaniżenia wytrzymałości granicy ziarn, a w konsekwencji — deko-
hezji wiązań na granicy ziarn i pomostach między sąsiednimi kawi-
tacjami. Utworzona w ten sposób powierzchnia pękania wykazuje
cechy przełomu międzykrystalicznego — ciągliwego.
4. Analiza spektrometryczna Augera badanych in situ przełomów
międzykrystalicznych jednofazowych brązów cynowych i czystej
miedzi rozciąganych w zakresie TMP wykazała segregacje atomów
Sn, P i S o różnej intensywności, zależnej od rodzaju stopu i tempe-
ratury odkształcenia. Ujawnione segregacje oddziałują synergicznie
z mechanizmem PGZ i kawitacji międzykrystalicznej, powodując
zwiększenie kruchości międzykrystalicznej w zakresie TMP oraz
hamowanie procesu rekrystalizacji dynamicznej w temperaturze pod-
wyższonej.
5. Symulacje komputerowe procesu dyfuzji wakancyjnej atomów
siarki, cyny i fosforu do granicy ziarn struktury miedzi typu 2D
analizowanych teoretycznie stopów modelowych: Cu-0,75 % at. S
i Cu-3 % at.Sn-0,75 % at.S wykazały wyraźne efekty generowania
segregacji atomów siarki w strefie jednoatomowej na granicy ziarn
oraz jej wzbogacanie atomami cyny, potwierdzając tym samym
wyniki eksperymentalne AES oraz weryfikuj ąc pozytywnie hipotezę
pracy o udziale mechanizmu segregacji międzykrystalicznej
w ZKM brązów cynowych-a.
6. Nowo opracowany program symulacji komputerowej DYFUZJA
w aktualnej wersji roboczej umożliwia prowadzenie symulacji i wi-
zualizację procesu dyfuzji atomowej do granicy ziarn struktury
modelowej typu (2D) dla maksymalnie czterech różnych pierwia-
stków domieszkowych lub zanieczyszczeń w funkcji: stężeniabada-
nych pierwiastków i wakancji w osnowie stopu, temperatury proce-
su dyfuzji, wartości obliczonych wstępnie energii oddziaływań de-
fektów sieciowych, wielkości płaszczyzny atomowej i wartości
współczynnika przyspieszenia.

Rudy Metale R 50 2005 nr 7

KINGA ROD AK UKD 669.3:546.56:669-131:539.389:539.52:669-17:620.183
JOANNASOBOTA

SUBSTRUKTURA Cu PO ŚCISKANIU OSCYLACYJNYM

Przedstawiono charakterystyką substruktury Cu podczas odkształcania w próbie ściskania oscylacyjnego w temperaturze

otoczenia. Próbki Cu o wymiarach początkowych <[> 15 x 22,5 mm (h(/d0 = 1,5) ściskano oscylacyjnie do wartości odkształcenia
e = 0,6 i l w warunkach stałego kąta skracania a = l (f przy stałej częstotliwości wahań dolnego stempla/^ = 1,8 Hz. Na
podstawie przeprowadzonych badań wykazano, że rozwój struktury dyslokacyjnej istotnie zależy od sposobu prowadzenia
procesu. Analiza strukturalna próbek po ściskaniu oscylacyjnym wskazuje na zmianę procesu kształtowania struktury
z pasmowej na podziarnową ze wzrostem wartości odkształcenia.
Słowa kluczowe: miedź, mikrostruktura, ściskanie oscylacyjne, odkształcenie plastyczne

SUBSTRUCTURE OF Cu AFTER OSCILLATORY COMPRESSION TEST

The substructure characterization ofCuformed during deformation in oscillatory compression test at room temperaturę
has been undertaken. Oscillatory compression test was performed on cylindrical samples at initial dimensions of§ 15 x 22.5
mm (h(/dg = 1.5) at constant parameters: torsion angle (a) = 10° and torsionfreguency (fsk) = 1.8 Hz. The samples have been
deformedat strains E = 0.6 and 1. It has beenfoundthat the dislocation microstructure strongly depends on the loading modę.
The oscillatory deformed microstructures evolvesfrom aparallel bands into an well-defined celi. This structural transforma-
tion have not been observedfor compression only. Moreover the samples oscillatory compressed contains a relatively Iow
dislocation density compared to compressed only.
Keywords: copper, microstructure, oscillatory compression, plastic deformation

Dr inż. Kinga Rodak, mgr ini Joanna Sobota — Politechnika Śląska, Katedra Nauki o Materiałach, Katowice.

391
 Wprowadzenie
Materiały z ultradrobnym ziarnem (zarówno nano-, jak i submi-
krometryczne) posiadają konkurencyjne właściwości fizyczne oraz
mechaniczne w porównaniu do konwencjonalnych stopów. Otrzy-
mywane za pomocą różnych metod odkształcania nanometryczne
struktury różnią się pod wieloma względami: stopniem rozdrobnie-
nia struktury, jednorodnością struktury oraz właściwościami fizycz-
nymi i mechanicznymi [1,2].
Jedną z metod odkształcania plastycznego w warunkach stero-
wanej drogi odkształcania jest metoda ściskania oscylacyjnego. Ob-
serwowane efekty w postaci zmian parametrów siłowych i mikro-
struktury [3, 4] potwierdzaj ą mało jeszcze poznane możliwość od-
kształcania zastępczego do wartości wielokrotnie wyższej od metod
tradycyjnie stosowanych do kształtowania plastycznego. Z przesła-
nek literaturowych wynika jednoznacznie, że brak jest informacji
w odniesieniu do wpływu przedstawionego sposobu odkształcania
materiałów na zjawiska substrukturalne towarzyszące procesom roz-
drabniania ziarna.
Charakterystyka mikrostrukturalna materiałów odkształcanych
za pomocą konwencjonalnych procesów termomechanicznych, jak
np. walcowanie czy ściskanie wskazuje na uniwersalny model
kształtowania się struktury dyslokacyjnej przechodzącej stopniowo
w miarę wzrastającego odkształcenia od struktury komórkowej dys-
lokacji do struktury pasmowej włączając pasma ścinania jako efekt
GNBs
IDBs
bloki komórek
dyslokacyjnych
Rys. l. Struktura dyslokacyjna Cu po ściskaniu na zimno
do wielkości odkształcenia e = l
Fig. 1. Structure of Cu after compression test of t - l
392
niejednorodnego odkształcania. W procesie kształtowania się mi-
krostruktury podczas odkształcania duże znaczenie ma wartość
energii błędu ułożenia (EBU) materiału i tak np. w miedzi (której
wartość EBU ocenia się na ok. 80 mJ/m2) podczas odkształcania na
zimno nie stwierdza się bliźniaków odkształcenia w przeciwieństwie
do stali austenitycznej, dla której wartość EBU wynosi ok. 20 mJ/m2.
Ogólnie można stwierdzić, iż tworzące się mikrostruktury dysloka-
cyjne rozdrabniają mikrostrukturę materiału poprzez kształtowanie
granic dyslokacyjnych. Wyróżnia się dwa rodzaje granic dysloka-
cyjnych tworzących się podczas odkształcania na zimno. Są to:
geometrycznie niezbędne granice dyslokacyjne (GNBs ang. geome-
trically necessary boundaries) oraz przypadkowe granice dysloka-
cyjne (IDBs ang. incidental dislocation boundaries). W pracy używane
będą powyższe terminy jako dosłowne tłumaczenie z języka angiel-
skiego, ponieważ w języku polskim nie ma jednoznacznych uzgod-
nień w tej kwestii. Wydłużone układy granic, w skład których wcho-
dzą: podwójne ścianki dyslokacyjne (DDWs ang. double dislocation
walls), mikropasma (MBs ang. microbands) oraz granice lamelarne
(LBs ang. lamellar boundaries) są przykładem granic typu GNBs,
gdyż oddzielaj ą obszary, w których proces odkształcenia jest realizowa-
ny m.in przez inny system poślizgu. Granice komórek natomiast
kształtują się poprzez pułapkowanie dyslokacji biorących udział
w poślizgu i stanowią granice typu (IDBs). Robocza definicja GNBs
i IDBs adoptowana do opisu ilościowego bazuje na morfologii two-
rzących się granic. Przyjęto, że GNBs obejmuje przynajmniej trzy
komórki dyslokacyjne wzdłuż ich długości. Na przykład, przy dużych
wartościach odkształcenia GNBs obejmują tworzącą się strukturę
lamelarną [5]. Przykładowy obraz przedstawiający granice dysloka-
cyjne przedstawiono na rysunku 1.
Udział tych elementów struktury zależy od wielkości odkształcenia,
rodzaju materiału, struktury wyjściowej oraz od zastosowanej tech-
niki odkształcenia [5,6].
Proces postępującego rozdrabniania struktury w trakcie odkształca-
nia można skorelować z działającym naprężeniem, opierając się na
analizie dwóch typów granic IDBs i GNB. Wkład IDBs w wartość
naprężenia oroB opisuje się zależnością [6, 7]
= Ma (D
gdzie
M—współczynnik Taylora,
a — stała,
b — wektor Burgera, nm,
G — moduł ścinania poprzecznego, MPa,
p — gęstość dyslokacji w obszarze granic typu IDBs.
Natomiast GNBs, oddzielając obszary różnie zdeformowane po-
dobnie jak granice ziarn, charakteryzują się odpowiednio większą
wartością kątów dezorientacji. Zatem ich udział nie jest istotnie
związany z gęstością dyslokacji, lecz z granicami ziarn, co można
wyrazić za pomocą równania Halla-Petcha [6, 7]
V
HP
J
GNB' (2)
gdzie
KHO — współczynnik nachylenia z zależności naprężenia i odwrot-
ności pierwiastka kwadratowego rozmiaru ziarn. Dla niklu np. KHP
wynosi 158 MPa^im172;
D™B — szerokość pasm GNBs, nm.
Całkowitą wartość naprężenia określa się jako sumę poszcze-
gólnych składowych naprężenia
er = c0 + <JIDB + a.
J
GNB (3)
gdzie
(J0 — naprężenie tarcia sieci.
Prace, w których analizowano procesy rozdrobnienia struktury
metodami złożonego odkształcenia, wskazują na różnice w rozwoju
struktury dyslokacyjnej w porównaniu do procesów strukturalnych
zachodzących podczas konwencjonalnych metod odkształcania
[6, 8]. W pracy [8] szczegółowo omówiono proces kształtowania się
struktury podczas walcowania przy użyciu walców karbowanych.
Z przedstawionych zagadnień wynika, że istotnym zagadnieniem
staje się weryfikacja przedstawionych zależności łączących ilościo-
we cechy substruktury z parametrami prowadzonego procesu ściska-
nia oscylacyjnego.
Materiał i metodyka badań
Do badań stosowano próbki walcowe Cu o wymiarach począt-
kowych <|> 15 x 22,5 mm (hjd0 = 1,5). Próbki Cu ściskano oscyla-
cyjnie do wartości odkształcenia AA = 10 mm i 15 mm w warunkach
stałego kąta skręcania et = 10° przy stałej częstotliwości wahań
dolnego stempla^ = 1,8 Hz. Dla porównania zjawisk towarzyszą-
cych procesom ściskania oscylacyjnego przeprowadzono próby ści-
skania konwencjonalnego (fsk = O Hz) dla tych samych wartości
odkształceń. Szczegóły prowadzenia procesu odkształcania za po-
mocą metody ściskania oscylacyjnego można poznać w pracy [3].
Badania strukturalne zostały przeprowadzone przy użyciu transmi-
syjnego mikroskopu transmisyjnego JEOL 100B o napięciu przy-
spieszającym 100 kV. Geometrię struktury dyslokacyjnej (pomiar
szerokości pasm oddzielonych granicami typ GNBs) opisano na
podstawie zdjęć uzyskanych w polu ciemnym. Ten sposób prowa-
dzenia obserwacji pozwala w dużym stopniu na odróżnienie granic
typu GNBs, od IDBs.
Wyniki badań
Przykładowe zmiany zachodzące w strukturze dyslokacyjnej
podczas ściskania konwencjonalnego oraz ściskania oscylacyjnego
Rys. 2. Substruktura miedzi po odkształcaniu konwencjonalnym e = l
Fig. 2. Microstructure of Cu after compression test of e = l
SOOnm
f,
Rys. 3. Substruktura miedzi po odkształcaniu oscylacyjnym
(e=l,/ i . j t =l,8Hzia=10°)
Fig. 3. Mocrostructure of Cu after oscillatory compression test
at (e=l,fsk = 1,8 Hz and a = 10°)
• ściskanie konwencjonalne
Uściskanie oscylacyjne
0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2
Szerokość pasm
(średnica podziarn), jim
Rys. 4. Histogram szerokości pasm i średnicy podziam dla miedzi po
procesie ściskania konwencjonalnego i oscylacyjnego
(fsk = 1,8 Hz i a = 10°) do wartości odkształcenia e = l
Fig. 4. Width of the lamellar structure and dimension of subgrain
distribution of Cu after compression test and oscillatory
compression test (fsk = 1,8 Hz and a = 10°) at e = l
przedstawiono na rysunkach 2 i 3. W przypadku konwencjonalnego
odkształcania, niezależnie od zastosowanej wartości odkształcenia,
struktura dyslokacyjna wykazuję budowę pasmową (termin „budo-
wa pasmowa" określa wydłużone układy granic w skład których
wchodzą: podwójne ścianki dyslokacyjne, mikropasma oraz granice
lamelarne). Wzrost odkształcenia wpływa na doskonalenie struktury
dyslokacyjnej. Po zastosowanym ściskaniu oscylacyjnym w warun-
kach wzrastającego odkształcenia struktura pasmowa przechodzi
stopniowo w strukturę podziarnową (rys. 3). Należy zaznaczyć, iż
struktura podziarnowajestkolejnym etapem ewolucji bloków komó-
rek dyslokacyjnych oraz samych komórek dyslokacyjnych [6,7],
W pracy [9] wykazano, że proces tworzenia się struktur zależy od
liczby działających systemów poślizgu (dużej liczbie systemów
poślizgu towarzyszy równoosiowa struktura podziarnową). Tworze-
niu się struktury podziarnowej towarzyszy również spadek gęstości
dyslokacji, a zróżnicowany kontrast między sąsiednimi podziarnami
wskazuje na wzrost kąta dezorientacji (rys. 3).
Średnia szerokość pasm w próbkach odkształcanych do wartości e=0,6
wynosi: 0,72 i 0,65 urn odpowiednio dla próbek ściskanych kon-
wencjonalnie i oscylacyjnie. Natomiast w próbkach odkształcanych
do wartości e = l, średnia szerokość pasm wynosi: 0,40 dla próbek
ściskanych konwencjonalnie i 0,39 [im (średnia średnica podziam)
dla próbek ściskanych oscylacyjnie.
Porównywalne wyniki pomiaru szerokości pasm i średnicy podziarn
w próbkach ściskanych konwencjonalnie i oscylacyjnie do wartości
odkształcenia e = l, a także przesuniecie rozkładu średnicy podziam
w stronę większych rozmiarów (rys. 4) obserwowanych dla próbek
ściskanych oscylacyjnie, wskazuje na zmianę procesu kształtowania
struktury.
Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić,
że ściskanie oscylacyjne skutecznie obniża gęstość dyslokacji
wewnątrz pasm i podziarn oraz ingeruje w sposób kształtowania
4
się substruktury prowadząc do rozwoju struktury pasmowej, a na-
stępnie podziarnowej w miarę wzrastającego odkształcenia. Pa-
rametrem, który istotnie będzie wpływał na zachowanie się stru-
ktury podczas oscylacyjnego ściskania przy dużych wielkościach
odkształcenia będzie wartość dezorientacji pomiędzy sąsiednimi
podziarnami.
393
 Literatura
1. Valiev R. Z, Islamgaliev R. K., Alexandrov L V.: Progress in Mat.
Science, 2000, No. 45, p. 103-189.
2. KorbelA., Bochniak W.: Scripta Materialia, 2004, p. 755-5-759.
3. Grosman F., Pawlicki J.: Intern. Confer. Forming'2003. Podlesice
k/Kroczyc, 2003, s. 57+62.
4. Rodak K.: BW- 461/RM7/2003.
5. Hughes D. A.: Mater. Science Eng., A319, 2001, p. 46-54.
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych.
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uz-
nania:
— PN-EN 2684:2005 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7010-T7651 — Płyty — 6 mm < a <140 mm
— PN-EN 2687:2005 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7010-T7451 — Płyty — 6 mm < a < 160 mm
— PN-EN 3553:2005 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P2618A — T6511 — Pręty i kształtowniki wyci-
skane — a lub D < 160 mm
— PN-EN 12258-4:2005 (U) Aluminium i stopy aluminium —
Terminy i definicje — Część 4: Pozostałości przemysłu aluminium
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm:
— prPN-EN 573-1 Aluminium i stopy aluminium — Skład chemi-
czny i rodzaje wyrobów przerobionych plastycznie — Część 1:
System oznaczeń numerycznych
zastępuje: PN-EN 573-1:2005 (U)
— prPN-EN 2684 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
AL-P7010-T7651 — Płyty — 6mm< a< 140 mm
zastępuje: PN-EN 2684:2005 (U)
— prPN-EN 2687 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
394
6. Furukawa M., Horita Z., Nemoto M., Valiev R. Z, Langdon T. G.:
Materials Characterization 1996, t. 37, p. 277-283.
7. Hughes D. A., Hansen N.: Acta Mater., 2000, vol. 48, p. 2985*300.
8. HuangJ. Y., Zhu Y. T., JiangH., Lowe T. C.: Acta Mater. 2001, No. 49,
p. 1497-1505.
9. Lopes A. B. and al: Int. Jour. Of Plasticity, 2003, No. 19, p. 11+22.
Pracą wykonano ~w ramach pracy naukowo-badawczej BW-
461/RM7/2003 (kontynuacja).
AL-P7010-T7451 — Płyty — 6 mm< a< 160 mm
zastępuje: PN-EN 2687:2005 (U)
— prPN-EN 3553 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop aluminium
AL-P2618A — T6511 — Pręty i kształtowniki wyciskane —
alubD<160mm
zastępuje: PN-EN 3553:2005 (U)
— prPN-EN 13981-2 Aluminium i stopy aluminium — Wyroby
stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki techniczne
kontroli i dostawy — Część 2: Płyty i blachy
zastępuje: PN-EN 13981-2:2005 (U)
— prPN-EN 14286 Aluminium i stopy aluminium — Spawalne wy-
roby walcowane na zbiorniki do magazynowania i transportowa-
nia ładunków niebezpiecznych zastępuje: PN-EN 14286:2005 (U)
Uwagi do projektów PN można zgłaszać w terminie do 15 sierpnia
2005 r. do:
Polski Komitet Normalizacyjny
Zespół Hutnictwa i Górnictwa
ul. Dąbrowskiego 22
40-032 Katowice
tel/fax: (032) 256 33 73
e-mail: zhgsekr@pkn.pl
 ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw.

Rudy Metale R 50 2005 nr 7

BEATA SMYRAK UKD 669.71 '721'782:539.43:669.716:669-436.2
TADEUSZ KNYCH
ANDRZEJ MAMALA

WPŁYW HISTORII OBCIĄŻENIA

NA RELAKSACJĘ NAPRĘŻEŃ DRUTÓW ZE STOPU AlMgSi
Coraz to większa atrakcyjność dla energetyki przewodów jednorodnych ze stopów AlMgSi wynika z szerokich możliwości
kształtowania całego zespołu mechaniczno-elektryczno-reologicznych własności tego materiału, co przekłada się między
innymi na wzrost przepustowości linii nawet o 30 %. Jednakże eliminacja nośnego rdzenia stalowego może skutkować
reologicznymi przyrostami długości przewodu, spadkiem naprężenia naciągu, przyrostem zwisu przewodu i w konsekwencji
niebezpieczeństwem elektrycznego przebicia do ziemi. Stąd też proces pełzania i relaksacji naprężeń powinien być istotnym
czynnikiem, który powinien być uwzględniony w procesie projektowania napowietrznych linii elektroenergetycznych. W pracy
przedstawiono wyniki rozważań teoretycznych oraz badań eksperymentalnych dotyczących możliwości sterowania potencja-
łem Teologicznym materiału poprzez wymuszenie ujemnych gradientów naprężeń w trakcie realizacji procesu relaksacji
naprężeń. Artykuł jest odpowiedzią na pytanie: czy w przypadku relaksacji naprężeń, podobnie jak procesie pełzania, istnieje
możliwość przeprowadzenia materiału w stan nieaktywności reologicznej?
Słowa kluczowe: relaksacja naprężeń, AlMgSi, przewody stopowe, pełzania, reologia, linie napowietrzne

INFLUENCE OF STRESS HISTORY ON STRESS RELAXATION OF AlMgSi WIRES

Elimination ofinactive rheologically supporting steel cores in overhead linę conductors and replacing them with highly
resistant AlMgSi alloy conductors isforced by the need to constantly increase current-carrying capacity ofpower lines. This
solution incorporates a series ofpotential benefits (lower weight of conductors, ease ofassembly, no corrosive contact with
the steel córę, favorable resistance). However, removing the steel córę may result in rheological lengthening of a conductor,
an in effect lowering ofthe tension stress andincreasing sag. Although the creep process and stress relaxation is an unequivocal
function ofstress and temperaturę, its intensity depends not only on their values, but, above all, on the gradients ofthe values.
The article treats about the results ofa research on a stress r elajcation process of AlMgSi wires. On the basis of AlMgSi wire's
creep test results was performed stress relaxation research in trend offorced negative stress gradients. As a result was the
same behaviour of wires after relieving like in creep process.
Detailed analysis of rheological behaviour ofthe material after stabilizing the load at the lower level is after relieving show
the material may return into a „regress state", which means it shortens elastically. The magnitude and the duration ofthe
regress depend on the magnitude and the relieve velocity and the rheological history ofthe material. The regress phenomenon
is explained by a temporary change in longitudinal modulus ofelasticity after leap relieving the material during the stress
relaxation process.
A literaturę analysis ofthe research on a stress relaxation in conditions ofvariable stress, taking into account stress' negative
gradient was brought through.
Keywords: stress relaxation, AlMgSi, conductor, wire, creep, rheology, overhead linę, power linę

Mgr inż. Beata Smyrak, dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof. nzw., dr inż. Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

395
 Wprowadzenie
Przewody rozpięte w napowietrznych liniach elektroenergetycz-
nych narażone są na działanie wielu czynników wynikających z pa-
rametrów przęsła, czynników klimatycznych (temperatura, wiatr,
nasłonecznienie) oraz obciążalności prądowej, które prowadzić mo-
gą do utraty wymaganych własności mechaniczno-elektryczno-reo-
logicznych materiału przewodu, a w konsekwencji do skrócenia je-
go okresu eksploatacyjnego.
W przypadku przewodów jednorodnych wykonanych z aktyw-
nych Teologicznie utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi,
szczególnie istotnym problemem jest zapewnienie odpowiedniej
odporności Teologicznej, czyli odporności na pełzanie i relaksację
naprężeń. W przeciwnym przypadku procesy te prowadzić będą do
trwałych przyrostów długości przewodu, zmniejszenia naciągu,
zwiększenia zwisów i w konsekwencji niebezpieczeństwa elektry-
cznego przebicia do ziemi. Dodatkowo, na efekt działania reologi-
cznej natury materiału nakłada się wpływ warunków otoczenia,
a dokładnie zmiana temperatury przewodu, która powoduje zmianę
naprężenia zgodnie z logiką przęsła. Zatem procesy Teologiczne
w odniesieniu do wiszących przewodów należy rozpatrywać jako
procesy zachodzące w warunkach zmiennych wartości naprężenia
i temperatury. Jednocześnie znany jest wpływ zmiany wspomnia-
nych parametrów na intensywność procesów Teologicznych,
a w szczególności procesu pełzania. Nietrudno się domyślić, iż np.
spadek naprężenia prowadzić będzie do zmniejszenia intensywności
procesu pełzania, a być może nawet jego ustania. Potwierdzają to
wyniki badań oraz rozważań teoretycznych prowadzonych przez
ośrodki naukowe [l, 2], które rozwiązują ten problem poprzez za-
stosowanie odpowiednich hipotez Teologicznych.
Wyniki badań pełzania przeprowadzone na drutach ze stopu AlMgSi
[3, 4] pokazują jednoznacznie, iż np. ujemne gradienty naprężenia
realizowane w trakcie procesu pełzania, prowadzą do ustania aktyw-
ności reologicznej materiału. Długość trwania nieaktywnej Teologi-
cznie fazy zależy od historii Teologicznej materiału oraz wielkości
i prędkości gradientu naprężenia i temperatury. Mówiąc dokładniej,
w im większym stopniu wyczerpany Teologicznie materiał oraz im
większy i szybszy spadek naprężenia lub temperatury, tym dłuższy
czas trwania nieakty wności Teologicznej. Na rysunku l przedstawio-
no przykłady utraty wrażliwości materiału na obciążenie, z których
wynika, że np. pełzanie pod obciążeniem 102 MPa po pełzaniu
pierwotnym 136 MPa/1 h rozpoczyna się po przerwie 10 h.
Szczegółowa analiza Teologicznego zachowania się materiału po
stabilizacji obciążenia na dolnym poziomie wykazuje dodatkowo,
że materiał po odciążeniu wykazuje w zależności od wielkości gra-
dientu naprężenia dwa typy zachowań. Pierwszy — typowy dla
dużych spadków naprężenia — to nawrót, charakteryzujący się
dalszym spadkiem odkształcenia pomimo stabilizacji naprężenia na
PEŁZANIE WTÓRNE • 13S MPa - 1h • 102MPa
0,01 10 100
CZAS, h
Rys. 1. Charakterystyka pełzania w warunkach skokowego spadku
naprężenia. Pełzanie pierwotne: 136 MPa/lh, pełzanie wtórne:
102 MPa, temperatura 20 °C, [3]
Fig. 1. Creep characteristics in trend of leap stress decrease.
Primary creep: 136 MPa/lh, secondary creep: 102 MPa, T = 20 °C, [3]
396
0,14
Q PEŁZANIE WTÓRNE • 136 Mpa 11h - 102 MPa
°0,04 PEŁZANIE WTÓRNE - 136MPa/1h - 120 MPa
PEŁZANIE WTÓRNE- 136MPi/1h - 126 Mpa
PEŁZANIE WTÓRNE -136 Mpa/lh - 68 MPa
0,02
Rys. 2. Charakterystyki pełzania drutów warunkach ujemnego
gradientu naprężenia [3]
Fig. 2. Creep characteristics of wires in conditions of stress'
negative gradient [3]
dolnym poziomie, oraz drugi — typowy dla mniejszych gradientów
— charakteryzuje się czasowym ustaniem pełzania. Powyższe
wnioski wynikają bezpośrednio z analizy wykresów zamieszczo-
ny ch na rysunku 2, który przedstawia charakterystyki pełzania wtór-
nego drutów pod różnym naprężeniem po takim samym procesie
pełzania pierwotnego.
Zjawisko nawrotu jest więc drugim obok hibernacji fenomenem
materiału obserwowanym jako skutek przeprowadzenia go ze stanu
pełzania w stan nieaktywności Teologicznej.
Jeśli przyjmiemy, że relaksacja naprężeń to proces pełzania pod
zmiennym naprężeniem, to również i w tym przypadku powinna się
ujawniać nieaktywność Teologiczna bezpośrednio po wymuszeniu
ujemnych gradientów naprężenia w trakcie relaksacji naprężeń. Co
więcej, można się spodziewać, iż istnieje analogia efektów historii
obciążenia w obu procesach, co pozwoliłoby na wykorzystanie wy-
ników np. testu relaksacji naprężeń do wnioskowania na temat
procesu pełzania i na odwrót. Stąd też interesujące wydaje się być
poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jaki jest wpływ wymuszonej
zmiany naprężenia realizowanego w trakcie procesu na dalszy prze-
bieg relaksacji naprężeń?
Relaksacja naprężeń w wiszącym przewodzie.
Problemy interpretacyjne
Naprężenia w przewodzie podlegają relaksacji (zluźnieniu), co
sprawia, że w krótkim czasie po montażu przewodu na konstrukcjach
wsporczych (przy niezmiennych warunkach klimatycznych), docho-
dzi do stabilizacji naprężenia na poziomie niższym od wartości
zadanej. W wyniku „relaksacyjnego" spadku naprężeń zmienia się
kształt przęsła, a więc także zwis przewodu, co może doprowadzić
do przekroczenia jego założonej wartości. Stopień relaksacji naprę-
żeń, a więc także ich wartość efektywna w przewodzie, a co za tym
idzie położenie najniżej usytuowanego nad ziemią punktu przewodu
(zwis) zależą od wszystkich tych parametrów, które decydują o pro-
cesie relaksacji, a więc: od struktury i stan umocnienia stopu, pozio-
mu naprężeń w przewodzie oraz temperatury materiału. O ile proces
pełzania stanowi przedmiot zainteresowań wielu ośrodków nauko-
wych zajmujących się zarówno teoretycznymi aspektami reologii
metali, jak i tzw. Teologią stosowaną (IEEE,CIGRE), to procesy
relaksacji naprężeń najczęściej traktowane sąjako uzupełnienie roz-
ważań dotyczących pełzania. Większość prac zarówno w ujęciu
teoretycznym [5*7], jak i eksperymentalnym opisuje procesy rela-
ksacji naprężeń w wysokich temperaturach (podobnie jak i pełzanie)
oraz w warunkach stałych parametrów (bez wymuszonej zmiany
obciążenia w trakcie procesu). Główny nurt badań skierowany jest
na poznanie istoty procesu jako funkcji bezpośrednio wynikającej
z funkcji pełzania danego materiału [8]. W zależności od empirycz-
nie wyznaczonej charakterystyki pełzania jako funkcji naprężenia,
odkształcenia i czasu oraz przyjęcia odpowiedniej hipotezy reologi-
cznej, np. zakładającej zależność umocnienia od odkształcenia, moż- wać, że nieaktywność Teologiczna materiału ujawni się również
na uzyskać odpowiednią funkcję relaksacji naprężeń [9, 10]. Istnieje w procesie relaksacji naprężeń, przy czym, o ile w pierwszym przy-
również kierunek badań dążący do znalezienia prostej relacji pomię- padku procesu pełzania wymuszeniem był ujemny gradient napręże-
dzy relaksacją naprężeń a pełzaniem i na odwrót. nia, o tyle w przypadku relaksacji wymuszeniem jest ujemny gra-
Biorąc pod uwagę fakt, iż procesy pełzania i relaksacji naprężeń dient odkształcenia sprężystego próbki. Miarą tej nieaktywności
reprezentują tę samą właściwość materiału, możemy przewidzieć powinno być czasowe ustanie spadku naprężenia, a odpowiednio
wpływ podstawowych parametrów procesu, takich jak naprężenie duży i szybki spadek obciążenia powinien generować, podobnie jak
początkowe, czy temperatura. Na rysunkach 3 i 4 przedstawiono w procesie pełzania, nawrót, który wyrazi się przejściowym wzro-
wyniki badań relaksacji naprężeń drutów ze stopu AlMgSi w funkcji stem wartości naprężenia. Fenomenologicznie zjawisko nawrotu
naprężenia startowego (rys. 3) oraz temperatury procesu (rys. 4) [l l ]. tłumaczy się przejściową zmianą wartości modułu sprężystości E,
Z analizy przedstawionych charakterystyk wynika jednoznacznie, jaka następuje bezpośrednio po odciążeniu próbki w trakcie procesu
że siłą pędną procesu jest naprężenie startowe oraz temperatura. Teologicznego. Z analizy danych doświadczalnych zamieszczonych
Niestety w literaturze przedmiotu nie znajdujemy prac nad rela- w pracy [1] wynika, że moduł E początkowo zwiększa, a następnie
ksacją naprężeń metali w warunkach wymuszonej zmiany obciąże- zmniejsza swoją wartość do początkowej. W tej sytuacji w procesie
nia. Interesujące wydają się być wyniki badań przeprowadzonych na
materiale modelowym — żywicy epoksydowej zaprezentowane -*-118MPa
w pracy Szulborskiego [12]. Badania polegały na odciążeniu próbki co -m-89MPa •>
Ł 100 -Ł- 59 MPa
po 24-godzinach trwania procesu.
-•-30 MPa
Zgodnie z wynikami przedstawionymi na rysunku 5 zauważa- UJ fin *•• n •
2 U
° '• • • —• B • l
my, iż autor interpretuje efekt skokowego odciążenia jako zjawisko UJ
nawrotu (podobny efekt zauważamy w procesie pełzania w warun- UJ- 60 tokśil. J. A J. l
kach dużych ujemnych gradientów). OL
Q_
Jeśli przyjmie się, że relaksacja naprężeń to proces pełzania pod < 40-
Z |
zmiennym naprężeniem, to również i w tym przypadku powinna się
?n- 1 1 \ 1 1 1 1
ujawniać nieaktywność Teologiczna bezpośrednio po wymuszeniu
20 40 60 80 100 120 140 160
ujemnych gradientów naprężenia w trakcie trwania procesu. Miarą
tej nieaktywności powinno być czasowe ustanie spadku naprężenia, CZAS, h
a odpowiednio duży i szybki spadek obciążenia powinien genero-
Rys. 3. Relaksacja naprężeń drutu stopowego dla różnych
wać, podobnie jak w procesie pełzania, nawrót, który wyrazi się
wartości naprężeń startowych. Temperatura procesu — 20 °C [l 1]
w tym przypadku wzrostem wartości naprężenia. Wynika z tego,
że jeśli założymy, że zmiana przekroju materiału poddanego pełza- Fig. 3. Stress relaxation characteristics of wires for yarious load,
niu jest do pominięcia, to pełzanie odbywa się pod stałym odkształ- T = 20°C[11]
ceniem sprężystym (pod warunkiem, że moduł E nie ulega zmianie
podczas procesu pełzania). Z obciążeniem i odkształceniem spręży- 120
stym próbki o przekroju poprzecznym A utożsamiamy stan energe-
tyczny materiału, którego wartość jest równa

F p • A/p - WpELZANIA •• s
f 2 A AE

Wymuszenie (ingerencja zewnętrzna) zmiany stanu energetycznego

materiału (zmiana F ) definiuje wtórny proces pełzania, z którym
80
utożsamiamy zmianę charakterystyki ep-r.
Zakładając, iż proces relaksacji naprężenia odbywa się w stanie
jednoosiowego rozciągania, upatrywać będziemy analogii z proce-
sem pełzania, przy czym, o ile pierwotny proces pełzania odbywa się
przy stałym poziomie energetycznym materiału, o tyle proces rela-
Rys. 4. Relaksacja naprężeń drutu stopowego z poziomu wartości
ksacji naprężeń z samej natury (/ = const) odbywa się przy coraz to
naprężenia 118 MPa (40 % /?m), dla różnych wartości temperatury [11]
niższym poziomie energetycznym, co jest związane z dyssypacją
energii na sposób odkształcenia trwałego. Zatem można się spodzie- Fig. 4. Stress relaxan'on characteristics of wires, 118 MPa (40 % Rm),

m-mft) przy ea* W kG/cm*

6 - wartości pomiarowe, średnie 2 pifciu próbek

Rys. 5. Wyniki badań relaksacji naprężeń

w warunkach ujemnego gradientu obciążenia.
Materiał: żywica epoksydowa-Epidian 2 [12]

L 3 12
reJatesacjo
45 20 12
n@wróf
Fig. 5. Results of stress relaxation of a model
materiał based on the epoxy resin "Epidian2"
in stress negative gradients [12]

397
pełzania (stała siła) nawrót wyraża się skróceniem próbki, zaś w pro- Wyniki badań
cesie relaksacji naprężeń (stała długość próbki) spadkiem napręże-
nia. Wyniki badań testu relaksacji naprężeń podzielono na dwie
Wobec powyższych rozważań oraz doświadczalnie stwierdzo- grupy. Pierwszą stanowią charakterystyki uzyskane w warunkach
nego faktu o możliwości ustania aktywności Teologicznej materiału klasycznych, czyli bez realizacji historii obciążenia (rys. (n-8) oraz
w warunkach ujemnego gradientu naprężenia oraz wobec zakładanej druga grupa, będąca odpowiedzią układu na wymuszony gradient
analogii procesu relaksacji naprężeń z procesem pełzania interesują- naprężenia w trakcie realizacji procesu relaksacji naprężeń (rys. 9-5-10).
ce wydaje się być następujące pytanie, czy wymuszenie ujemnych
gradientów naprężenia w trakcie procesu relaksacji naprężeń wpro- Tablica l
wadza materiał w stan nieaktywności reologicznej, który przez ana- Parametry badań relaksacji naprężenia
logią do procesu pełzania, może wyrazić się. na sposób czasu mar- dla różnych wartości naprężenia startowego
twego lub (i) nawrotu? Table l
W szczególności celem pracy jest eksperymentalna weryfikacja Parameters of procedures of stress relaxation examination
tezy o nieaktywności reologicznej stopów AlMgSi ujawniającej się in various conditions of initial stress
po wymuszeniu ujemnych gradientów naprężenia podczas procesu
relaksacji. Praktyczny aspekt tak postawionego celu związany jest CT T t
z faktem, że proces relaksacji naprężeń jest obok pełzania drugim MPa %Rm °C h
procesem Teologicznym zachodzącym w przewodach napowietrz-
nych linii elektroenergetycznych.
34 10 20 10
68 20 20 10
Program i metodyka badań
90 25 20 10
102 30 20 10
Zakres pracy obejmował badania Teologicznego zachowania się
136 40 20 10
drutów ze stopu AlMgSi w procesie relaksacji naprężeń w warun-
204 60 20 10
kach bez oraz z wymuszonym ujemnym gradientem naprężenia.
Parametry procesu relaksacji, tj. Ti o ustalono na poziomie adekwat-
nym do warunków pracy przewodu napowietrznych linii elektroe-
nergetycznych. Tablica 2
W szczególności badania polegały na wyznaczeniu: Parametry procesu relaksacji naprężeń
1 — uogólnionej funkcji relaksacji (UFR) jako zależności J{a0, t), w warunkach ujemnego gradientu naprężenia
2 — wpływu ujemnych gradientów odkształcenia sprężystego na
możliwość wystąpienia czasu martwego. Table 2
Szczegółowy program badań został przedstawiony w tablicach l i 2. Parameters of procedures of stress relaxation
Badania przeprowadzono na drutach ze stopu AlMgSi w gatun- in conditions of stress' negative gradient
ku 620117 o średnicy 2,89 mm. Odcinki drutów o długości 300 mm
obciążano siłą rozciągającą na klasycznej maszynie wytrzymało-
ściowej do zadanego poziomu siły i po zatrzymaniu trawersy reje-
°1
MPa **»
t
h MPa
°2 %Rm
strowano wartość siły w funkcji czasu. Jednocześnie dla kontroli
rejestrowano odkształcenie drutu za pomocą tensometru naklejonego 136 40 1 128 37
wzdłużnie na j ego po wierzchni. Zerowe wskazania układu pomiaro- 136 40 1 120 35
wego były dowodem tego, że próbka nie podlegała podczas testu 136 40 1 102 30
relaksacji naprężeń zmianom długości. Układ pomiarowy kompen- 136 40 1 85 25
sował wpływ temperatury. Po zadanym czasie trwania testu relaksa- 136 40 1 68 20
cji obniżano skokowo wartość obciążenia i rejestrowano w dalszym 136 40 1 34 10
ciągu siłę i odkształcenie.

22CH -•- NAPRĘŻENIE STARTOWE - 200 MPa 4,0

ODKSZTAŁCENIE CAŁKOWITE
3,5

Rys. 6. Proces relaksacji drutu

ze stopu AlMgSi dla naprężenia
startowego — 200 MPa (60 % Rm)
w temperaturze 20 °C w czasie 10 h
Fig. 6. Stress relaxation of AlMgSi
10 wires, initial stress — 200 MPa
(60 % UTS), temperaturę process
CZAS, h
— 20 °C, time — 10 hours
" Oznaczenie wg Registration Record of International Alloy and Chemical
Composition Limits for Wrought Aluminium and Wrought Aluminium Alloys,
wyd. The Aluminium Association.

398
 ^UU
180 ,3
-m- N t[PRĘŻENIE STARTOWE - 140 MPa
co ffin. — OAKSZTAŁCENIE CAŁKOWITE -20
Q.
UJ
UJ 190-
160 -r 11 5
z UJ

8
UJ 100- 155 -
1,3
•N1 1,0 Rys. 7. Proces relaksacji drutu
Lir yZ 1 4 0 -i
{£. ze stopu AlMgSi dla naprężenia
CL 60 • ,"•• —»* 0,8
K.135
startowego — 140 MPa (40 % Rm)
-•
0,5
•__•

AC\
| 13° Q
w temperaturze 20 °C w czasie 10 h
Aj- ^ 0,3 O Fig. 7. Stress relaxation characteristics
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
n- CZAS, h
on of AlMgSi wires, initial stress —
10 140 MPa (40 % UTS), temperaturę
4 5
20°C,time— 10 h
CZAS, h

80- S ;
S
1,8
NAPRĘŻENIE, MPa

CD cn
£

CL *"•*-
4U- =•— 1,5^
K

^
1

UJ 9(1- •13-"
8

Z nci- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 to
UJ 1,0 O
|

CZAS. h
•N
~]

IV ftfl- Rys. 8. Proces relaksacji drutu ze stopu

Cc. -0,8^
CL AlMgSi dla naprężenia starto- wego
-0,5^ — 68 MPa (20 % Rm) w temperaturze
40- -•- NAPRĘŻENIE STARTOWE - 68 MPa 20 °C w czasie 10 h
on ODKSZTAŁCENIE CAŁKOWITE -0.3§
n r - nn
Fig. 8. Stress relaxation characteristics'
of AlMgSi wires, initial stress — 68 MPa
4 5 10 (20 % UTS), temperaturę — 20 °C,
CZAS, h time— 10 h

200
-«- NAPRĘŻENIE STARTOWE 140 MPa/1 h • SPADEK NAPRĘŻENIA DO —
180 POZIOMU 34 MPa
CD 160
0.
^ 140 fTSÓTo
UJ~ 120
1
Rys. 9. Proces relaksacji drutu ze stopu
|«»
Z 80 AlMgSi w warunkach wymuszonego
100 a •»•
UJ
ujemnego gradientu naprężenia — 140
& 80
f« MPa (40 % /fJ/lh/34 MPa (10 % Rm)
Z 20 -(32,4
o: Rn 0 w temperaturze 20 °C
Q. 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 1,8 2
°°
40
CZAS, h
Fig. 9. Stress relaxation characteristics
i Q " 1| —o—=
of AlMgSi wires in conditions of stress'
20
forced negative gradient, initial stress
O — 140 MPa (40 % UTS) /lh/34 MPa
4 5 10 (10 % UTS), temperaturę — 20 °C,
CZAS, h time— 10 h

200 1 1
180 -f- NAPRĘŻENIE S TARTOWE 150 MPA/lh - SPADEK
NAPRĘŻENIA D O POZIOMU 124 MPa _
160
140 i
IMM— —B— Ii -n
120 160 -i
155 \ Rys. 10. Proces relaksacji drutu ze stopu
UJ 100
APRĘŻENIE, MPi

D •3
•N AlMgSi w warunkach wymuszonego
5 • *Ł |«B= =«N
Uf 80 &^
JJ145,0}
ujemnego gradientu naprężenia —
CL 60 5 150 MPa (20 % Rm) /lh/128 MPa
< 0
(17 % Rm) w temperaturze 20 °C
40 z
125- 126.5J
120
20 0 0,25 0,5 0,75 1 1,25 1,5 1,75 2
Fig. 10. Stress relaxation characteristics
CZAS, h of AlMgSi wires in conditions of stress'
O
forced negative gradient, initial stress
5 6 10
— 150 MPa (45 % UTS) /l h/124 MPa
CZAS [h] (35 % UTS), temperaturę 20 °C, time— lOh

399
 Analiza wyników badań zrelaksowanego (rys. 13).
Na podstawie wyników zamieszczonych na rysunkach 9-s-10
Na podstawie charakterystyk relaksacji naprężeń realizowanych wyznaczono funkcje stopnia relaksacji naprężeń w warunkach wy-
dla stałych warunków obciążenia w temperaturze 20 °C (rys. 11) muszonego spadku obciążenia (rys. 15,16).
wyznaczono funkcję relaksacji postaci Z analizy wykresów zamieszczonych na rysunkach 15, 16 wy-
0 012
nika, że wymuszenie ujemnego gradientu obciążenia w trakcie trwa-
0(0 = 0,95cr0 t" ' nia procesu relaksacji naprężeń prowadzi do jego ustania, czyli
z której wynika, iż zmiana naprężenia jest potęgową funkcją czasu 1,00
oraz liniowa funkcją naprężenia startowego.
O ile na podstawie wyznaczonej funkcji można wyciągać wnio- UJ'
ski na temat procesu relaksacji naprężeń, to nie jesteśmy w stanie
określić ilościowo, jaki procent odkształcenia sprężystego został
zamieniony na trwałe. W tym celu, w pracy wyznaczono na podsta- 0,10
wie uzyskanych charakterystyk stopień relaksacji naprężeń, który W
jest stosunkiem naprężenia zrelaksowanego odniesionym do warto- *
D
ści naprężenia startowego w danym interwale czasowym Można
N
również na jego podstawie określić wartość odkształcenia zrelakso-
wanego. Charakterystyki określające stopień relaksacji naprężeń 0,01
w ujęciu zbiorczym przedstawiono na rysunku 12, a odkształcenia
zrelaksowanego na rysunku 13. Odkształcenie zrelaksowane obli- CZAS, h
czono przy założeniu stałości modułu E podczas procesu relaksacji.
Zauważmy, że przedstawione na rysunku 13 charakterystyki lineary- Rys. 13. Charakterystyki odkształcenia zrelaksowanego
zują się w układzie log-log, podobnie jak w przypadku procesu w funkcji czasu — wykres zbiorczy
pełzania (rys. 14) [3,4]. Zatem funkcja odkształcenia zrelaksowane- Fig. 13. Relaxed strain characteristics of AlMgSi wires
go jest również funkcją potęgową naprężenia i czasu.
Z analizy danych zamieszczonych na rysunkach 13 i 14 wynika,
że współczynnik potęgowy P w równaniach opisujących proces peł-
zania jest mniejszy (rys. 14), niż w przypadku funkcji odkształcenia

1000i -
-®- NAPRĘŻENIE - 200 MPa -0- NAPKEZENIE • 106 MPa — u= 183,1 J"
12
-
co -m- NAPRĘŻENIE -136 MPa A NAPRĘŻENIA • 90 MPa K' • 0,98
:

Q.
0 NAPRĘŻENIE -68 MPa -0- NAPRĘŻENIE - 32 MPa — ^=135,4J"" S>
-
R* = 0,96
UJ
: Ę^_
i m
100J §—
T ^
;; » R: = 0,99

R! » 0,96
K
Q.
R* = 0,97
CZAS, h
u= 30,9CP'M7S
R2 - 0,90
10-
Rys. 14. Charakterystyki pełzania drutów w różnych warunkach
1 10 100
naprężenia i temperatury
CZAS, h Fig. 14. Characteristics of wire's creep process in yarious
conditions of stress and temperaturę
Rys. 11. Charakterystyki relaksacji naprężeń — wykres
zbiorczy w układzie logarytmicznym
Fig. 11. Stress relaxation characteristics of AlMgSi wires
iLAKSACJI, °/
monflfa •0- NAPRĘŻENIE — " S S t
in a logarithmic system CD 120 -*- STOPIEŃ RELAKSACJI
Q_
SE 10
°
,
r 80 •
12,0 60<
z
UJ 40
-6 o:
K „ *i -4 'g
% ° r
-B-68 MPa
«=«*='—»— ii -|

-•-90 MPa 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-«-106MPa
-®-136 MPa
CZAS, h
-nk-200 MPa

Rys. 15. Charakterystyki relaksacji naprężeń w warunkach

spadku naprężenia z poziomu 140 MPa/lh/34 MPa
CZAS, h
(40 % Rm/lh — 10 % Rm) — krzywa górna,
charakterystyka stopnia relaksacji — krzywa dolna
Rys. 12. Charakterystyki stopnia relaksacji naprężeń Fig. 15. Stress relaxation characteristics of AlMgSi wires
— wykres zbiorczy in conditions of stress' forced negative gradient
Fig. 12. Coefficient of stress relaxation characteristics (140 MPa/lh/34 MPa) — top curve, stress relaxation
of AlMgSi wires for yariable stress degree characteristics — bottom curve

400

-O- NAPRĘŻENIE
-O- STOPIEŃ RELAKSACJI
Rys. 16. Charakterystyki relaksacji naprężeń w warunkach
spadku naprężenia z poziomu 150 MPa/lh/128 MPa
(40 % Rm/lh — 35 % Rm) krzywa górna, charakterystyka
stopnia relaksacji — krzywa dolna
Fig. 16. Stress relaxation characteristics of AlMgSi wires
in conditions of stress' forced negative gradient
(150 MPa/lh/128 MPa) — top curve,
stress relaxation degree characteristics — bottom curve
wartości naprężeń nie zmieniają się zgodnie z pierwotną funkcją
relaksacji. Pojawienie się owej nieaktywnej Teologicznie fazy zależy
od wielkości ujemnego gradientu naprężenia. Im większy spadek
naprężenia, tym faza nieaktywna jest dłuższa, co ilustrują wykresy
na rysunkach 9-*-10.
Szczegółowa analiza charakterystyk ilustrujących stopień relaksacji
naprężeń dla różnych wariantów wykazała, iż w zależności od wiel-
kości spadku naprężenia obserwuje się dwa typy zachowań materiału
po odciążeniu (analogicznie jak w procesie pełzania). Pierwszy
charakteryzuje się ustaniem procesu relaksacji (stała wartość naprę-
żenia) i jest ona typowa dla małych spadków naprężenia. Natomiast
w przypadku dużych spadków zauważamy dalsze zmniejszanie się
stopnia relaksacji po odciążeniu. Mechanizm powyższego typu zacho-
wania wiązać należy z chwilowym wzrostem modułu sprężystości E.
Powyższe obserwacje pozwalają na stwierdzenie, że w procesie
relaksacji naprężeń w warunkach wymuszonego spadku obciążenia
mamy do czynienia z analogiczną reakcją materiału, jak w procesie
pełzania. Fakt ten można wykorzystać w celu sterowania procesami
Teologicznymi wiszącego przewodu poprzez ingerencję w historię
obciążenia, która może się odbywać na drodze przeprężania reali-
zowanego w trakcie montażu linii.
Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym znajdzie-
cie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny przemysłu metali
nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2005 r. znajdują się na III stronie okładki.
Wnioski
1. Wymuszenie ujemnych gradientów obciążenia w czasie trwa-
nia procesu relaksacji naprężeń przeprowadza materiał stan martwy
lub stan nawrotu w zależności od wielkości gradientu.
2. Powyższa obserwacja jest jakościowo zbieżna z obserwacja-
mi, jakie uzyskuje się podczas procesu pełzania w warunkach uje-
mnego gradientu naprężenia.
3. Nieaktywność reologiczna drutów będzie się przekładać na
nieaktywność reologiczna przewodu, co może wpłynąć korzystnie
na pracę napowietrznych linii elektroenergetycznych rozpiętych
w przęsłach charakteryzujących się członem relaksacyjnym.
Literatura
1. Penny R. K., Marriott D. L.- Design for Creep. MacDraw-Hill Book
Company, London 1971.
2. Rabotnov Y. N.: Kratkoyymennaja polzucest. Wydaw. Nauka, Mosk-
wa, 1970.
3. SmyrakB., Knych T., MamalaA.: Wybrane zagadnienie Teologicznego
zachowania się drutów ze stopu AlMgSi w warunkach zmiennego naprężenia
i temperatury. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 4, s. 183-192.
4. Smyrak B., Knych T., Mamala A.: Analiza nieaktywnych faz procesu
pełzania przewodów stopowych jako skutku ujemnych gradientów naprężeń.
XXXII Szkoła Inżynierii Materiałowej, Kraków-Krynica 2004, s. 85+92.
5. Garofallo F.: Fundamentals of creep and creep rupture in metals.
Macmillan Company, 1965.
6. Jakowluk A.: Procesy pełzania i zmęczenia w materiałach- WNT,
Warszawa 1993.
7. Chrzanowski M.: Reologia ciał stałych. Politechnika Krakowska —
skrypt.
8. Johnson A. E.: Creep and Relaxation of Metals at HighTemperatures.
Engineering, 1949, s. 168.
9. Davis E. A.: Creep and relaxation of oxygene-free copper. J. Appl.
Mech., 10, June 1943.
10. Davenport C. C.: Corelation of Creep and Relaxation Properties of
Copper. J. Appl. Mechanics, 1953, 60, A55.
11. Projekt badawczy pt. „Charakterystyki pełzania drutów i przewodów
ze stopu AlMgSi przeznaczonego na napowietrzne przewody samonośne
w aspekcie parametrów technologii wytwarzania i przetwarzana walcówki
na drut oraz budowy i sposobu wytwarzania żył". Wydział Metali Nieżela-
znych AGH, lipiec 2001.
12. SzulborskiK.: Badania własności Teologicznych materiału modelo-
wego wykonanego w oparciu o żywicę epoksydową—Epidian 2. Mechanika
Teoretyczna i Stosowana, 1972, 3, 10.
Redakcja
401
 POWDER METALLURGY
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

ŁUKASZ IGRAS Rudy Metale R 50 2005 nr 7

UKD621.762.4/.5:669.15'74'20'28-194:669-138
PIOTR KLAMKA
MACIEJ SUŁOWSKI

SPIEKANE KONSTRUKCYJNE STALE

MANGANOWO-CHROMOWO-MOLIBDENOWE

Artykuł jest literaturowym przeglądem dotychczasowego stanu wiedzy z zakresu wytwarzania konstrukcyjnych spiekanych
stali manganowych z dodatkiem chromu i molibdenu. Autorzy prezentują w nim możliwości wytwarzania stali mangano-
wo-chromowo-molibdenowych wykonanych na bazie proszku stopowego Astaloy CrM oraz wpływ parametrów wytwarzania
na własności mechaniczne tych stali.
Słowa kluczowe: prasowanie, spiekanie, dodatki stopowe

SINTERED Fe-Mn-Cr-Mo PM STEELS

This paper is a review ofknowledge deal with sintered manganese steels with chromium and molybdenum addition. The
authors present the possibility ofproduction ofsintered Fe-Mn-Cr-Mo PM steels based on prealloyed Astaloy CrM powder
and the effect ofprocessing parameters on the mechanical properties ofthese steels.
Keywords: pressing, sintering, alloy additives

Wstęp na własności stali, podnosząc wytrzymałość mechaniczną oraz naj-

Wzrastające potrzeby przemysłu maszynowego oraz dążenie do
obniżenia kosztów produkcji, zmuszają do poszukiwania coraz to
nowych technologii materiałowych, pozwalających otrzymać mate-
riały o zadowalających własnościach wytrzymałościowych przy jed-
nocześnie niskim koszcie ich wytwarzania. Dotychczasowa produ-
kcja przemysłowa stali spiekanych o dużej wytrzymałości opierała
się głównie na stopach żelaza z niklem, molibdenem i miedzią [1].
Jednak w związku ze stwierdzeniem silnego, szkodliwego działania
proszku niklu na organizm ludzki [2] oraz z uwagi na wysoki koszt
niklu jako dodatku stopowego, nastąpiła intensyfikacja badań nad
zastąpieniem tego drogiego pierwiastka w spiekanych stalach. Kie-
rując się przesłankami ekonomicznymi stwierdzono, że doskonałym
zamiennikiem niklu w konstrukcyjnych materiałach spiekanych mo-
że być chrom—proszek Hóganas CrM — oraz mangan. Ten ostatni
stosowany powszechnie w metalurgii ogniowej wpływa korzystnie
intensywniej ze wszystkich pierwiastków zwiększając hartowność
[3-5-5], będąc przy tym pierwiastkiem nietoksycznym, tanim i łatwo
dostępnym. Wyniki pierwszych badań wykluczyły jednak możli-
wość powszechnego stosowania manganu ze względu na jego duże
powinowactwo do tlenu oraz wysoką prężność par w temperaturze
spiekania. Możliwością ograniczenia trudności związanych z wy-
twarzaniem spiekanych stali manganowych o dużej wytrzymałości,
jest wprowadzanie manganu nie jako wolnego pierwiastka, lecz w
postaci żelazostopu, co w znacznej mierze przyczynia się do obniże-
nia kosztów produkcji [6*9]. Przyczynia się to do pogorszenia
zgęszczalności mieszanek proszków [10].
Rozwój materiałów o dużej wytrzymałości, przeznaczonych
m.in. na koła zębate, narzuca rygorystyczne metody ich wytwarza-
nia. Z uwagi na niewielkie koszty produkcji spiekanych kół zębatych
ze stali manganowej, w Zakładzie Metaloznawstwa i Metalurgii
Proszków Akademii Górniczo-Hutniczej opracowano technologię

Łukasz Igras, Piotr Klamka — studenci IV roku, dr inż. Maciej Suławski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Zakład Metaloznaw-
stwa i Metalurgii Proszków, Kraków.

402
spiekania stali manganowych w skali laboratoryjnej [11, 12] oraz
podjęto próbę aplikacji tych warunków wytwarzania na skalę prze-
mysłową. Pilotażową produkcję rozpoczęto już w Polsce i w Bułga-
rii [13].
Zdziwienie może budzić fakt, że do stali zawierającej mangan,
pierwiastek znacząco wpływający na hartowność, dodawane były
również inne pierwiastki podnoszące hartowność stali. Zamysłem
autorów było wytworzenie spiekanej stali o wysokiej gęstości
i zadowalającej wytrzymałości mechanicznej. Wzrost gęstości tych
stali uzyskać można podczas spiekania wysokotemperaturowego
[14] lub w obecności fazy ciekłej.
Na podstawie dotychczasowych badań [8, 9, 13, 15-^-18] prze-
prowadzonych na stalach manganowych stwierdzono, że:
l — Mangan należy wprowadzać do mieszanki proszków w postaci
żelazostopu.
2—Zadowalające własności mechaniczne tych stali uzyskać można
podczas ich spiekania w temperaturze przekraczającej 1200 °C w at-
mosferze wodoru; zawartość manganu w mieszance proszku powin-
na wynosić 3 % masowych, a zawartość węgla mieścić się w zakre-
sie od 0,6 do 0,8 % mas.
3 — Uzyskane własności stali manganowych zależą od szybkości
chłodzenia od temperatury spiekania [13]. Zastosowanie małej szyb-
kości chłodzenia w warunkach przemysłowych jest kosztowne
i trudne w realizacji, dlatego też należy w procesie produkcyjnym
tych stali wprowadzić obróbkę cieplną polegającą na odpuszczaniu.
4 — Wysokie własności mechaniczne spiekanych stali mangano-
wych można uzyskać także wytwarzając je w atmosferze o niskim
punkcie rosy, w specjalnej zasypce lub spiekając w półhermetycznej
a—proszek żelaza NC 100.24 produkcji szwedzkiej firmy HOganas,
b — proszek stopowy Astaloy CrM zawierający 3 % mas. Cr i 0,5 %
mas. Mo,
c—niskowęglowy (1,3 % mas. C) proszek żelazomanganu o zawar-
tości 77 % mas. Mn,
d — proszek grafitu produkcji szwedzkiej firmy HOganas.
Mieszanki proszków o wyjściowym składzie chemicznym Fe-
3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C oraz Fe-3%Mn-l,5%Cr-0,25%Mo-
0,8%C przygotowane zostały w mieszalniku dwustożkowym
o prędkości obrotowej 50 obr./min; czas mieszania wynosił 60 min.
Z przygotowanych mieszanek proszków metodą prasowania jedno-
stronnego w sztywnej matrycy wykonano dwie grupy wyprasek:
— prostopadłościenne, o wymiarach 5 x 10 x 55 mm, przeznaczo-
ne do badań wytrzymałości na zginanie, udarności oraz twardo-
ści na powierzchni i na przekroju poprzecznym, zwane dalej
płaskimi,
— wytrzymałościowe, zgodne z normą PN-EN ISO 2740, przezna-
czone do badań wytrzymałości na rozciąganie oraz własności
plastycznych, zwane dalej ISO.
Po prasowaniu gęstość wyprasek wynosiła ok. 7 g/cm .
Przygotowane wypraski próbek płaskich i ISO poddano proce-
sowi spiekania przy zachowaniu następujących parametrów:
— nagrzewanie do temperatury izotermicznego spiekania z szyb-
kością około 70 °C/min,
— temperatura spiekania izotermicznego — 1120 oraz 1200 °C,
— czas spiekania izotermicznego — 60 min.,
— atmosfera spiekania — wodór lub azot o punkcie rosy poniżej
-60 °C, 3

łódce. — przepływ gazu przez piec podczas nagrzewania wynosił 50 cm /min,

5—Możliwe jest uzyskanie przez stale manganowe zadowalających
własności po spiekaniu ich w atmosferze azotowej. Pozwala to na
zdecydowane obniżenie kosztów produkcji tych materiałów.
Badania własne
Przygotowanie próbek do badań
Do badań zastosowano następujące proszki wyjściowe (rys. 1):
natomiast podczas spiekania 10 cm /min,
— chłodzenie od temperatury spiekania — 60 °C/min,
— końcowa obróbka cieplna — odpuszczanie przez okres 60 min.
w temperaturze 200 °C w atmosferze azotu.
Badania wytrzymałościowe
W celu określenia wpływu parametrów wytwarzaniana strukturę
i własności wytrzymałościowe spiekanych stali, w oparciu o Polskie

Rys. 1. Mikrofotografie proszków użytych do badań:

a
_ gąbczasty proszek żelaza NC 100.24, b — proszek stopowy Astaloy CrM,
c — proszek żelazomanganu Elkem, d — proszek grafitu C-UF

Fig. 1. Microphotographs of base powders: a — sponge iron powder grade NC 100.24,

b Astaloy CrM pre-alloyed powder, c — Elkem ferromanganese powder, d — C-UF graphite powder

403
 Tablica l
Własności fizyczne i mechaniczne spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych — temperatura odpuszczania 200 °C
Table l
Physical and mechanical properties of sintered Mn-Cr-Mo steels — tempering temperaturę 200 °C

Fe-3%Mn-3%Cr-l,5%Mo-0,8%C

Atmo- Tempe- Punkt rosy Gęstość Gęstość Twardość

sfera ratura atmosfery wyprasek spieków Rm ^0,2 A* R, KC na po-
spiekania spiekania spiekania d 4 ,j wierzchni
°C °C g/cm
3
g/cm MPa MPa % ^
%L MPa J/cm
2
HV30

N2 6,91 6,92 613 273,18 3,11 4,18 1184 8,71 213

1120
H2 6,90 6,96 671 284,45 3,33 4,23 1356 10,79 214
-60
N2 6,93 6,99 761 280,51 2,83 3,60 1529 12,03 248
1200
H, 6,94 7,00 720 280,27 2,63 3,44 1470 18,00 249

Fe-3%Mn-l,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C

Atmo- Tempe- Punkt rosy Gęstość Gęstość Twardość

sfera ratura atmosfery wyprasek spieków *„ ^0,2 \ Aot «, KC na po-
spiekania spiekania spiekania d. 4 wierzchni
°C °C g/cm
3
g/cm MPa MPa % % MPa J/cm
2
HV30

N2 6,92 6,92 582 274,95 3,38 4,38 1138 12,04 186

1120
H2 6,93 6,92 612 292,21 3,28 4,20 1282 11,59 195
-60
N2 19OO
6,93 6,99 723 267,21 3,25 4,21 1470 8,66 257
H2 6,93 6,99 766 260,17 3,43 4,31 1554 14,53 229

Tablica 2 podstawie wykresu rozciągania zarejestrowanego podczas próby.

Własności mechanicze spiekanych stali
manganowo-chromowo-molibdenowych [17,18]
Table 2
Mechanical properties of sintered Mn steels [17,18]
Dodatkowo obliczone zostało wydłużenie plastyczne Am^ oraz
umowna granica plastyczności RQ 2. Uzyskane wyniki badań zamie-
szczone zostały w tablicy l i 2.
Określanie wytrzymałości na zginanie

Punkt rosy Tempe- Temperatura Badanie wytrzymałości na zginanie przeprowadzone zostało

Atmo- atmosfery ratura odpuszczania R KC w oparciu o normę PN-EN ISO 3325 na spieczonych próbkach
s
sfera spiekania spiekania prostopadłościennych o wymiarach 5 x 10 x 55 mm. Podczas próby
°C °C °C MPa J/cm2 trójpunktowego zginania spieczona kształtka spoczywała na walco-
wych podporach o średnicy 5,9 mm odległych od siebie o 28,6 mm.
1120 nie wyko- 1066 4,68 W połowie odległości między podporami na badany spiek działała
1250 nywano 1060 5,04
siła skierowana prostopadle do osi podpór. Próbka ułożona była na
podporach w ten sposób, aby stempel zginający naciskał na tę po-
-60 1120 1279 4,68 wierzchnię, na którą działał stempel matrycy podczas prasowania.
H2 200
1250 1296 5,04 Podczas próby zginania rejestrowano maksymalną siłę gnącą dzia-
łającą na próbkę. Uzyskane wyniki badań zestawione zostały w tab-
1120 1462 11,51 licy l i 2.
400
1250 1755 15,69
Wyznaczanie udarności

Normy, przeprowadzono badania wytrzymałości na rozciąganie,
wytrzymałości na zginanie, udarności oraz twardości na powierzchni
spieku.
Określanie wytrzymałości na rozciąganie
Badania wytrzymałości na rozciąganie przeprowadzono wyko-
rzystując próbki wykonane zgodnie z normą PN-EN ISO 2740.
Parametry próby rozciągania określono zgodnie z PN-EN 10002-1.
Pomiar wytrzymałości na rozciąganie wykonany został przy użyciu
uniwersalnej maszyny wytrzymałościowej MTS 810, rozciągającej
próbkę z szybkością ok. 5 mm/min. Podczas próby rejestrowana była
siła oraz przemieszczenie uchwytów maszyny. Wydłużenie całko-
wite próbki Atot określone zostało dla bazy pomiarowej 32 mm na
Badanie udarności spieków przeprowadzono, wykorzystując
normy PN-EN 25754 oraz PN-EN 10045-1, przy użyciu młota
Charpy'ego o energii uderzenia 15 J, stosując próbki prostopadło-
ścienne o wymiarach 5 x 10 x 55 mm. Zawieszony wahadłowo młot
opadał na próbkę leżącą na metalowych podporach odległych od
siebie o L = 25 mm. Z uwagi na to, że zniszczenie próbki ma miejsce
zawsze w najsłabszym miejscu, uderzenie młota następowało na tę
powierzchnię, na którą podczas prasowania działał stempel prasują-
cy. Uzyskane wyniki badań zaprezentowane zostały w tablicy l i 2.
Badania twardości na powierzchni spieków
Twardość spieków na po wierzchni mierzono sposobem Yickersa
zgodnie z normą PN-EN ISO 3878. Obciążenie w czasie pomiarów

404
wynosiło 294,3 N (30kG) i działało na próbkę przez okres 10 se-
kund. Uzyskane wyniki badań przedstawione zostały w tablicy l i 2.
Jak wynika z danych przedstawionych w tablicy l rodzaj atmo-
sfery spiekania nie wpływał na gęstość badanych spieków; obserwo-
wano jedynie nieznaczny wpływ temperatury spiekania. Podwyższe-
nie temperatury spiekania z 1120 do 1200 °C przyczyniło się do
3
wzrostu gęstości spieków o ok. 0,07 g/cm .
W odróżnieniu od własności fizycznych, własności mechaniczne
spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych były za-
leżne od rodzaju atmosfery i temperatury spiekania. Prowadzenie
procesu w atmosferze azotu pozwoliło uzyskać zbliżone własności
materiału jak po spiekaniu w wodorze. Świadczy to o możliwości
produkcji stali z dodatkiem manganu, chromu i molibdenu w taniej
i co ważne bezpiecznej atmosferze azotu.
Zwiększenie temperatury spiekania z 1120 do 1200 °C przyczy-
niło się do uzyskania przez spieki wyższych własności. Warto pod-
kreślić fakt, że wyższe własności uzyskały spieki z dodatkiem 1,5 %
mas. Cr i 0,25 % mas. Mo.
Porównując dane zestawione w tablicy l i 2 można stwierdzić,
że spiekanie w temperaturze 1200 °C w atmosferze azotu i odpusz-
czanie w temperaturze 200 °C pozwoliło uzyskać spieki o zbliżo-
nych własnościach, jak w przypadku spiekania w atmosferze wodo-
ru w temperaturze 1250 °C i zastosowaniu wysokiego odpuszczania
400 °C. Dlatego też właściwym wydaje się być zastosowanie azotu
jako atmosfery spiekania do produkcji wysokowytrzymałych spie-
kanych stali konstrukcyjnych.
Badania metalograficzne struktury spiekanych stali
z wykorzystaniem mikroskopu optycznego i skaningowego
Obserwacje zgladów nie trawionych
W celu określenia rozmieszczenia porów w spiekach, powierz-
chnie zgładów obserwowano przy wykorzystaniu mikroskopu opty-
cznego Leica. Jako techniki badawcze wykorzystano jasne i ciemne
pole oraz kontrast interferencyjny Nomarskiego. Wyniki obserwacji
zaprezentowano na rysunkach 2 i 3.
Jak wynika z przeprowadzonych obserwacji, porowatość spieka-
nych stali manganowo-chromowo-molibdenowych zmieniała się na
przekroju próbki. Przy powierzchni obserwowano obszary o zwię-

Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C
Temperatura spiekania, °C

Kontrast
Nomar-
skiego

Rys. 2. Porowatość spieków o składzie Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C obserwowana w

jasnym i ciemnym polu oraz przy zastosowaniu interferencyjnego kontrastu Nomarskiego
Fig. 2. Porosity of Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C sintered steel observed in bright and dark field
as well as in Differential Interference Contrast (DIC)

405
kszonej porowatości; w miarę przemieszczania się w głąb spiekane-
go materiału jego porowatość malała. Występowanie zwiększonej
porowatości przy powierzchni spowodowane było najprawdopodob-
niej odparowywaniem manganu i węgla z powierzchni próbek, choć
proces spiekania prowadzony był w zamkniętej łódce. Porowatość
obecna wewnątrz próbki jest porowatością zamkniętą.
Jak pokazano na rysunkach 2 i 3 porowatość badanych materia-
łów maleje w miarę wzrostu temperatury spiekania, niezależnie od
zawartości chromu i molibdenu w spiekanej stali. Również skład
chemiczny mieszanki proszków wyjściowych ma wpływ na ilość,
kształt oraz wielkość porów w spieczonym materiale. Większe i bar-
dziej nieregularne pory obserwuje się w spiekanej stali zawierającej
3 % mas. Cr i 0,5 % mas. Mo.
Obserwacje zgładów wytrawionych
Do analizy mikrostruktury spiekanych stali manganowo-chro-
mowo-molibdenowych wykorzystano próbki, które po przecięciu na
przecinarce, przygotowano zgodnie z procedurą opisaną w [19],
a następnie wytrawiono 3 % nitalem.
Obserwacje mikrostruktury przeprowadzone na zgładach wytra-
wionych potwierdziły obecność obszarów o zwiększonej porowato-
ści w warstwie przypowierzchniowej spieków, występującej w ba-
danych spiekach niezależnie od warunków wytwarzania (rys. 4 i 5).
W próbkach o zawartości 3 % mas. Cr i 0,5 % mas. Mo, spieka-
nych w temperaturze 1120 °C w atmosferze azotu, dominował perlit
i bainit. Obszary martenzytu odpuszczonego i austenitu szczątkowe-
go, występujące nielicznie, tworzyły duże skupiska (rysunki 6+9).
Ponadto, w drobnoziarnistej strukturze o małej niejednorodności
obecne były liczne cząstki nierozpuszczonego żelazomanganu i za-
żużlenia, widoczne dokładnie przy zastosowaniu kontrastu inter-
ferencyjnego. Wzrost temperatury spiekania do 1200 °C przyczynił
się do zmniejszenia niejednorodności struktury. W strukturze prze-
ważał bainit iglasty oraz austenit szczątkowy i martenzyt odpuszczo-
ny (rys. 10). Obecne były również obszary perlityczno-bainityczne,
których ilość była większa niż w próbkach spiekanych w niższej
temperaturze oraz pojedynczo występujące cząstki nierozpuszczo-
nego żelazomanganu.
Obniżenie zawartości chromu i molibdenu do poziomu odpo-
wiednio 1,5 i 0,25 % przyczyniły się do zmniejszenia niejednorod-

Fe-3%Mn-1,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C
Temperatura spiekania, °C

, .
9^ffm:^m&^m^
0
li?^'^^^ '^':;:®
m ^W'^'%is^^fiil
m^.
:K4i'i':':j ' i i ! v , '-" . : .':.,-"-,r : .;- : ;. •.•£S'2fy,\ ~ \"?;"v -\-.
:
- , ": ''-.^^m
'.: y- ^'~ -• '-• "•'••- -••:• ••>:^'-'.fn'"'.<;!>'.-;:;;••."• ) ^;=fe2|l|

Kontrast
Nomar- m^-m^-f ^&m»f&^mm^
skiego 'SK^mf^m

Rys. 3. Porowatość spieków o składzie Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C obserwowana w jasnym i ciemnym polu oraz
przy zastosowaniu interferencyjnego kontrastu Nomarskiego
Fig. 3. Porosity of Fe-3%Mn-1.5%Cr-0.25%Mo-0.8%C sintered steel observed inbright and dark field
as well as in Differential Interference Contrast (DIC)

406
Rys. 4. Mikrofotografia warstwy przypowierzchniowej spieku
Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 1000x, jasne pole
Fig. 4. Microstructure of surface layer sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, bright field
Rys. 5. Mikrofotografia warstwy przypowierzchniowej spieku
Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 1000x, jasne pole
Fig. 5. Microstructure of surface layer sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, bright field
Rys. 6. Mikrofotografia spieku Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C;
temperatura spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu,
pow. 1000x, jasne pole
Fig. 6. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, bright field
Rys. 7. Mikrofotografia spieku Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C;
temperatura spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu,
pow. 1000x, kontrast Nomarskiego
Fig. 7. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, DIC
Rys. 8. Mikrofotografia spieku Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C;
temperatura spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu,
pow. 1000x, jasne pole
Fig. 8. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, bright field
Mi
Rys. 9. Mikrofotografia spieku Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C;
temperatura spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu,
pow. 1000x, kontrast Nomarskiego
Fig. 9. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering
temperaturę 1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, DIC
407
 Rys. 10. Mikrofotografia spieku
Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 1000x, kontrast Nomarskiego
Fig. 10. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering
temperaturę 1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, DIC
Rys. 11. Mikrofotografia warstwy przypowierzchniowej spieku
Fe-3%Mn-l,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 200x, jasne pole
Fig. 11. Microstructure of surface layer sintered
Fe-3%Mn-1.5%Cr-0.25%Mo-0.8%C steel; sintering
temperaturę 1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 200x, bright field
Rys. 12. Mikrofotografia spieku
Fe-3%Mn-l,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C; temperatura
spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 1000x, jasne pole
Fig. 12. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-1.5%Cr-0.25%Mo-0.8%C steel; sintering
temperaturę 1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 1000x, bright field
408
Rys. 13. Mikrofotografia spieku
Fe-3 %Mn-1,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C; temperatura
spiekania 1120 °C, 100 % obj. azotu, pow. 200x, jasne pole
Fig. 13. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-1.5%Cr-0.25%Mo-0.8%C steel; sintering
temperaturę 1120 °C, 100 % nitrogen, mag. 200x, bright field
Rys. 14. Mikrofotografia spieku
Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. wodoru, pow. 1000x, jasne pole
Fig. 14. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % hydrogen, mag. 1000x, bright field
Rys. 15. Mikrofotografia spieku
Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C; temperatura spiekania
1120 °C, 100 % obj. wodoru, pow. 1000x, jasne pole
Fig. 15. Microstructure of sintered
Fe-3%Mn-3%Cr-0.5%Mo-0.8%C steel; sintering temperaturę
1120 °C, 100 % hydrogen, mag. 1000x, bright field
 Tempe- Atmos-
ratura fera
spieka- spieka- Fe-3%Mn-3%Cr-0,5%Mo-0,8%C Fe-3%Mn-1,5%Cr-0,25%Mo-0,8%C
nia, °C nia

^••^•^^ik^^^^::^.^^:
1120 azot
•
•^MiiiWO

1120 wodór

1200 azot

1200 wodór

Rys. 16. Przełomy spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych

Fig. 16. The fractures of Mn-Cr-Mo sintered steels

ności struktury. Przy powierzchni istniała wprawdzie ferrytycz-
no-perlityczna warstwa (rys. 11), świadcząca o przypowierzchniowym
odwęgleniu spieków, niemniej jednak w całym przekroju spiekanego
materiału występował drobnopłytkowy perlit i bainit, tworzące strukturę
0 małej niejednorodności (rys. 12). Sporadycznie zaobserwować
można było cząstki nierozpuszczonego żelazomanganu i nieliczne
zażużlenia. Podwyższenie temperatury spiekania do 1200°C nie
spowodowało znaczących zmian w strukturze spieków. Struktura nadal
charakteryzowała się małą niejednorodnością, a dominującymi skład-
nikami strukturalnymi były perlit, troostyt oraz bainit (rys. 13).
Zastosowanie azotu jako atmosfery spiekania przyczyniło się do
zwiększenia porowatości spieków zawierających 3 % chromu
1 0,5 % molibdenu. Struktura stała się bardziej gruboziarnista; zwię-
kszyła się również jej niejednorodność —jako składniki strukturalne
przeważały drobnopłytkowy perlit tworzący liczne kolonie oraz
bainit i troostyt (rys. 14). Martenzyt odpuszczony i austenit szcząt-
kowy występowały w dużych skupiskach (rys. 15). Przy powierzch-
ni obserwowano obszary ferrytyczno-perlityczne, świadczące
o przypowierzchniowym odwęgleniu spieku. Wzrost temperatury
spiekania spowodował zmniejszenie niejednorodności struktury,
w której występowała duża ilość martenzytu odpuszczonego i auste-
nitu szczątkowego; obecne były również obszary perlityczno-baini-
tyczne bądź perłityczne oraz bainityczne, a także liczne, nierozpusz-
czone cząstki żelazomanganu.
Obniżenie zawartości chromu i molibdenu pozwoliło na zmniej-
szenie niejednorodności struktury (struktura zbliżona do próbek
spiekanych w azocie), w której występowały wszystkie dotychczas
wymienione składniki strukturalne. Przewaga w strukturze obsza-
rów bainitycznych uwidaczniała się jeszcze bardziej w spiekach
wytwarzanych w wyższej temperaturze.
Obserwacje przełomów spiekanych stali
Obserwacje przełomów spiekanych stali manganowo-chromo-

409
wo-molibdenowych dokonano na próbkach prostopadłościennych,
poddanych wcześniej próbie udaraości. Uzyskane rezultaty przed-
stawione zostały na rysunku 16.
Jak wynika z zamieszczonych na rysunku 16 mikrofotografii, nie
zaobserwowano wpływu temperatury spiekania oraz składu chemi-
cznego atmosfery spiekaniana charakter przełomów spiekanych stali
manganowo-chromowo-molibdenowych. Zarówno podczas spieka-
nia w niższej, jak i wyższej temperaturze, niezależnie od rodzaju
atmosfery spiekania, badane przełomy wykazują cechy przełomów
ciągliwych, co jest potwierdzeniem wysokiej udarności tych spieków.
Niemniej jednak przełomy te różnią od siebie w zależności od
zawartości chromu i molibdenu w spieku. Przy mniejszej zawartości
tych pierwiastków, niezależnie od temperatury i atmosfery spieka-
nia, struktura jest bardziej drobnoziarnista.
Wnioski wynikające z badań
Wstępne badania własności mechanicznych spiekanych stali
manganowo-chromowo-molibdenowych pozwoliły na sformułowa-
nie następujących wniosków:
1. Występujące w spiekanych stalach manganowych pierwiastki
stopowe, takie jak chrom i molibden zwiększają hartowność stali,
a w konsekwencji przyczyniają się do wzrostu twardości.
2. Materiały wytwarzane w atmosferze wodoru charakteryzują
się nieco wyższymi własnościami mechanicznymi — twardością
i wytrzymałością na zginanie — w odniesieniu do spieków wytwa-
rzanych w atmosferze azotu.
3. Spiekane stale manganowo-chromowo-molibdenowe chara-
kteryzują się lepszymi lub porównywalnymi własnościami w odnie-
sieniu do spiekanych stali manganowych, wytwarzanych w tych
samych warunkach.
4. W celu dalszej poprawy własności mechanicznych spieka-
nych stali manganowo-chromo wo-molibdenowych proces spiekania
należy prowadzić w temperaturze co najmniej 1250 °C.
5. Pomimo zastosowania niskiego odpuszczania, własności me-
chaniczne spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych
są porównywalne z własnościami stali manganowych odpuszcza-
nych w wyższych temperaturach.
6. Azot jest odpowiednią atmosferą spiekania, którą można
zastosować podczas produkcji spiekanych stali konstrukcyjnych
z dodatkami manganu, chromu i molibdenu.
410
Literatura
1. Kość E., Durdova E.: Materiały międzynarodowej konferencji
DFPM'99 „Deformation and Fracture in Structural PM Materials", Ed. L.
Parilak, H. Danninger, Pieśtany, 19-22.09.1999, t. 2, s. 34-37.
2. EC Cancirogen Directives 90/394/EEC and 91/322/EEC.
3. Jądrzejewska-Strach A., Pacyna J.: Materiały konferencyjne XXIII
Ogólnopolskiej Konferencji Młodych Metaloznawców. Kraków — Szczaw-
nica 1995, s. 111^-116.
4. Jądrzejewska-Strach A.: Wpływ manganu na kinetykę przemian fazo-
wych, strukturę i własności stopów modelowych stali konstrukcyjnych. Praca
doktorska, AGH, Kraków, 1995 [pr. doktorska].
5. Pacyna J.: Projektowanie Składów Chemicznych Stali. Wyd. Wydzia-
łu Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, AGH, Kraków 1997.
6. Klein A. N., Oberacker R., Thummler F.: Powder Metallurgy Interna-
tional, 1985, t. 17, nr l, s. 13+16.
7. Klein A. N., Oberacker R., Thummler F.: Powder Metallurgy Interna-
tional, 1985, t. 17, nr 2, s. 71-74.
8. SalakA.: Powder Metallurgy International, 1980, t. 12, nr l, s. 28+31.
9. SalakA.: Powder Metallurgy International, 1980, t. 12, nr 2, s. 72+75.
10. Sutowski M., Pieczonka T., CiaśA.: Materiały Konferencyjne XXVII
Szkoły Inżynierii Materiałowej, Kraków-Ustroń, 1999, s. 143+147.
11. SulowskiM.: Wpływ parametrów wytwarzania na własności i stru-
kturę spiekanych stali manganowych. AGH, Kraków 1997 [pr. magisterska].
12. Wosik J.: Analiza przebiegu procesu spiekania stopów Fe-Mn-C.
Praca magisterska, AGH, Kraków 1996.
13. Wroński A. S., Cios A., Burczy P., Stoytchev M. i in.: Tough, fatigue
and wear resistance sintered gear wheels. Finał Report on EU Copernicus
Contractno ERB CIPA-CT94-0108, European Commission, 1998.
14. Materiały reklamowe Hoganas.
15.SalakA.: Powder Metallurgy International, 1988,118, nr 4,s. 266+270.
16. Romański A.: Optymalizacja składu chemicznego i parametrów wy-
twarzania spiekanych stali Fe-Mn-Mo-C. AGH, Kraków, 1996 [pr. magister-
ska].
17. Sutowski M.: Struktura i własności mechaniczne konstrukcyjnych
spieków żelazo-mangan-węgiel. AGH, Kraków, 2003 [pr. doktorska].
18. Sułowski M.: Wpływ parametrów wytwarzania na własności i stru-
kturę spiekanych stali manganowych. AGH, Kraków, 1997 [pr. magisterska].
19. Przewodnik Metalog — materiały informacyjne firmy Struers.
Praca finansowana była przez Ministerstwo Nauki i Infor-
matyzacji w ramach działalności statutowej — umowa nr
11.11.110.491
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWEIMN
W DZIEDZINIE PRZERÓBKI RUD ZAKOŃCZONE W 2004 ROKU
CICHY K.: BADANIA NAD OPRACOWANIEM SKŁADU MIE-
SZANKI ODCZYNNIKÓW ZBIERAJĄCYCH DO FLOTACJI
KRAJOWYCH RUD MIEDZI.
GLIWICE 6184/04, s. 40, SYGN. 16027/N/01, póz. 77140 — AW
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że dodatek
niewielkich ilości związków powierzchniowoczynnych do aktualnie
stosowanej mieszanki zbieraczy w procesie flotacji krajowych rud
miedzi przyczynia się do poprawy kinetyki flotacji minerałów mie-
dzi, w wyniku czego w końcowym koncentracie osiągnąć można
znaczący wzrost uzysku miedzi. Spośród badanych sześciu odczyn-
ników kationowych firmy Clariant, obejmujących trzy reagenty
z grupy amin alifatycznych oraz trzy z grupy amin wyższego rzędu,
najkorzystniejsze rezultaty w procesie flotacji frakcji piaskowcowej
i węglanowo-łupkowej z rudy przerabianej w ZWR Polkowice rejon
Rudna osiągnięto stosując dodatek do mieszaniny zbieraczy aminy
kokosowej (występującej pod handlową nazwą jako Genamin CC
100) w ilości nie przekraczającej 2 g/t lub aminy wyższego rzędu
o nazwie Genamin 3119 w ilości nie przekraczającej ok. 3,5 g/t.
Wykonane testy flotacji wskazują, że stosując dodatek aminy kokso-
wej do istniejącej mieszanki zbieraczy w ilości ok. l g/t można
osiągnąć we flotacji węglanowo-łupkowej do ok. 0,95 %. Zastoso-
wanie drugiej z wytypowanych amin o handlowej nazwie Genamin
3119 pozwala przy tej samej jakości koncentratu na podwyższenie
uzysku miedzi we flotacji frakcji piaskowcowej o ok. 0,5 % we flo-
tacji frakcji węglanowo-łupkowej o ok. 0,8 %.
CICHY K.: NOWY SCHEMAT TECHNOLOGICZNY FLOTACJI
GALENY W ZGH BOLESŁAW DLA OBNIŻENIA KOSZTÓW I PO-
PRAWY ODZYSKU OŁOWIU Z RUDY. PROJEKT CELOWY NR 6
T12 2003 C/06109. ZADANIE.NR 1. BADANIA IDENTYFIKACYJNE
PROCESU FLOTACJI GALENY W DPM OLKUSZ POMORZANY
W WARUNKACH PRZEROBU RUDY O ZRÓŻNICOWANEJ
ZAWARTOŚCI SIARCZKOWEGO OŁOWIU.
GLIWICE 6097/1/2004, s. 32, SYGN. 16048/N/01, póz. 77245 — AW
Badania identyfikacyjne procesu flotacji galeny wykazały zna-
cznie mniejsze zróżnicowanie zawartości ołowiu w nadawie do flo-
tacji w porównaniu z zawartością cynku. Osiągane uzyski ołowiu
w koncentracie galenowym są relatywnie wysokie i zależą w głów-
nej mierze od stopnia utlenienia minerałów ołowiu w przerabianej
rudzie. Analiza poszczególnych węzłów technologicznych procesu
flotacji galeny w zależności od zawartości ołowiu w nadawie wyka-
zała jego zadowalającą stabilność, o czym świadczy relatywnie niski
Rudy Metale R 50 2005 nr 7
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
poziom ołowiu siarczkowego w odpadach po flotacji galeny.
W oparciu o wykonany bilans jakościowy i ilościowy procesu flota-
cji galeny stwierdzono, że średni czas retencji w 18-komorowej
maszynie IZ-12 przy przerobie rudy wynoszącym 210 Mg/h kształ-
tuje się na poziomie ok. 23 min. Średnia ilość zawiesiny kierowana
jako nadawa do maszyny IZ-12 wynosi ok. 8,0-5-8,1 m /min, z czego
ok. 5,8 m /min stanowi świeża nadawa z młynowni, natomiast po-
zostałą część stanowią zawroty technologiczne. W rozliczeniu ma-
sowym zawroty technologiczne stanowią prawie 30 % ilości nadawy
z młynowni, natomiast w stosunku objętościowym ok. 38 %. Zastą-
pienie w wyniku modernizacji obecnej 18-komorowej maszyny
IZ-12 czterema wielkogabarytowymi maszynami typu IF-57 powin-
no, oprócz zdecydowanych oszczędności energetycznych, przyczy-
nić się do poprawy technologicznych wskaźników flotacji galeny
wyrażonej lepszym odzyskiem trudno flotujących ziaren tego mine-
rału. Wynika to z możliwości pełnego sterowania procesem flotacji
w każdej komorze, skutkiem czego w każdym etapie flotacji istnieje
możliwość doboru indywidualnych parametrów procesu. Dotyczy to
przede wszystkim takich podstawowych wielkości, j ak ilości powie-
trza dostarczanego do poszczególnych komór oraz grubości warstwy
piany.
CICHY K.: NOWY SCHEMAT TECHNOLOGICZNY FLOTACJI
GALENY W ZGH BOLESŁAW DLA OBNIŻENIA KOSZTÓW I PO-
PRAWY ODZYSKU OŁOWIU Z RUDY. PROJEKT CELOWY NR 6
T12 2002 C/06109.ZADANIE NR 2. OPRACOWANIE ZAŁOŻEŃ DO
PROJEKTU MODERNIZACJI WĘZŁA FLOTACJI GALENY
W DPM OLKUSZ POMORZANY W OPARCIU O WIELKOGA-
BARYTOWE MASZYNY FLOTACYJNE TYPU IF.
GLIWICE 6097/2/2004, s. 19, SYGN. 16049/N/01, póz. 77246 — AW
Opracowano założenia do projektu modernizacji flotacji galeny
w ZGH BOLESŁAW — DPM OLKUSZ-POMORZANY w opar-
ciu o wielkogabarytowe maszyny flotacyjne typu IF-57. Dokonano
obliczenia przewidywanych natężeń przepływów zawiesiny w po-
szczególnych węzłach flotacji galeny, jakie będą miały miejsce
w wyniku zastąpienia istniejących maszyn typu IZ-12 maszynami
typu IF-57. W oparciu o uzyskane wyniki określono optymalną róż-
nicę w wysokości zabudowy poszczególnych komór flotacyjnych
umożliwiającą precyzyjne sterowanie w nich poziomem zawiesiny
w szerokim zakresie natężeń przepływów. Dokonano doboru opty-
malnych typów zespołów aeracyjnych w nowych maszynach w za-
leżności od rodzaju prowadzonej operacji.
411
CICHY K.: NOWY SCHEMAT TECHNOLOGICZNY FLOTACJI
GALENY W ZGH BOLESŁAW DLA OBNIŻENIA KOSZTÓW I PO-
PRAWY ODZYSKU OŁOWIU Z RUDY. PROJEKT CELOWY NR 6
T12 2003 C/06109. ZADANIE NR 5. OKREŚLENIE WARUNKÓW
HYDRODYNAMICZNYCH W KOMORZE FLOTACJI WSTĘPNEJ
DLA WYDZIELENIA WYSOKOJAKOŚCIOWYCH KONCENTRA-
TÓW GALENOWYCH NA POCZĄTKU PROCESU FLOTACJI.
GLIWICE 6097/5/2004, s. 34, SYGN. 16050/N/01, póz. 77247 — AW
Przeprowadzone w DPM OLKUSZ-POMORZANY próby flo-
tacji galeny w nowej komorze flotacyjnej typu IF wskazują, że na
etapie flotacji wstępnej możliwe jest wydzielanie bogatych koncen-
tratów galenowych zawierających powyżej 60% Pb stanowiących
składową końcowego koncentratu galenowego. Spośród badanych
parametrów flotacji mających istotny wpływ na zawartość ołowiu
w produkcie pianowym z komory flotacji wstępnej największe zna-
czenie odgrywa ilość doprowadzanego powietrza, która w przypad-
ku bezpośredniego wydzielania bogatych koncentratów zawierają-
cych ponad 60 % Pb nie powinna przekraczać (w zależności od
3
zawartości ołowiu w nadawie) ilości 0,1^-0,2 m /min w przeliczeniu
na l m objętości geometrycznej komory flotownika. Drugim waż-
nym parametrem mającym zdecydowany wpływ na operacyjny
uzysk ołowiu w koncentracie z komory flotacji wstępnej jest pręd-
kość obwodowa wirnika. W oparciu o przeprowadzone badania
stwierdzono, że optymalny zakres jego prędkości obwodowych mie-
ści się w granicach 5,0+6,0 m/s, co pozwala na łatwe wydzielanie na
samym początku flotacji bogatych koncentratów galenowych z ope-
racyjnymi uzyskami ołowiu przekraczającymi ponad 30 %.
GRAMAŁA J.: BADANIA NAD ROZWOJEM KONSTRUKCJI FLO-
TOWNIKÓW Z WYKORZYSTANIEM DOLNEGO NAPĘDU. CZ I.
BADANIA NOWYCH SYSTEMÓW AERACYJNYCH NEUMO-
MECHANICZNYCHMASZYN FLOTACYJNYCH. CZ. II. BADANIA
NAD ROZWOJEM KONSTRUKCJI DOLNEGO NAPĘDU.
GLIWICE 6180/2004, s. 38, SYGN. 16029/N/01, póz. 77142 — AW
W ramach badania systemów aeracyjnych wykonano prototyp
aeratora z wirnikiem umożliwiającym zasysanie cieczy z przestrzeni
nad wirnikowej. Spośród wirników 7, 9, i 12-łopatkowych, wirnik
9-łopatkowy wykazał najlepsze właściwości hydrodynamiczne, do-
brą dyspersję powietrza oraz niskie zużycie energii. Przebadano
elementy mechaniczne i hydrauliczne dolnego napędu areatora ma-
szyny flotacyjnej pod katem jego żywotności w warunkach przemy-
słowych. Wykonano wielomiesięczną analizę konstrukcji i zapro-
ponowano nowe podejście do kwestii uszczelnienia wału napędo-
wego.
RUDNICKA B.: BADANIE WYBRANYCH ADDUKTÓW TLENKU
ETYLENU DO NONYLOFENOLI DO FLOTACJI RUD MIEDZI.
GLIWICE 6120/2004, s. 35, SYGN. 16030/N/01, póz. 77143 — AW
W laboratoryjnych testach flotacyjnych rud miedzi z ZG Rudna
przebadano 8 odczynników wspomagających flotację, 6 odczynni-
ków z grupy rokofenoli, a mianowicie rokofenol N5, N6, N7, N8,
N8P124 i N30/70, l rokanol 4P5 i l rokopol 30P/160. Poprawę
podstawowych wskaźników flotacji osiągnięto przy zastosowaniu
odczynników z grupy rokafenoli typu N5, N8 i N8P14. Nastąpił
wzrost uzysku miedzi o ok. l % przy jednoczesnym obniżeniu za-
wartości miedzi w odpadach od 0,013-5-0,034 %. Powyższe odczyn-
niki w pierwszych 5 minutach trwania flotacji mają korzystny wpływ
na kinetykę flotacji. Osiągnięto znaczny wzrost uzysku miedzi przy
porównywalnej jakości koncentratu.
SKORUPSKA B.: TECHNOLOGICZNO-EKONOMICZNA OCENA
WSKAŹNIKÓW PRODUKCJI KONCENTRATÓW W PROCESIE
WZBOGACANIA RUD.
GLIWICE 6179/04, s. 57, SYGN. 16028/N/01, póz. 77141 —AW
Produkcję koncentratów należy rozpatrywać z punktu wodzenia
całego procesu wytwarzania miedzi, w tym szczególnie technologi-
cznych parametrów wzbogacania i metalurgii oraz ekonomicznych
wskaźników procesu. W celu wyliczenia ekonomicznie opłacalnej
jakości koncentratu należy przyj ąć model matematyczny wzbogacal-
ności wiążący charakterystykę wzbogacalności z kosztami procesu
wytwarzania miedzi oraz cenami giełdowymi metali. Na ekonomi-
412
cznie opłacalny koncentrat wpływa ilość srebra w przerabianej ru-
dzie oraz jego cena na rynku metali. Uwzględnienie zawartości
srebra w rudzie zawsze przesuwa optimum wzbogacania w kierunku
koncentratów o niższej zawartości miedzi. Analiza technologiczno-
-ekonomiczna procesu wytwarzania pokazuje, że istnieje możliwość
precyzyjnego obliczenia optymalnej jakości koncentratu, gwaran-
tującego maksymalny zysk przedsiębiorstwa. Warunkiem jest opar-
cie się o dokładne dane dotyczące charakteru wzbogacalności rudy,
dane z zakresu parametrów technologicznych metalurgii oraz
0 wskaźniki ekonomiczne dotyczące struktury i poziomu kosztów
wytwarzania miedzi w rachunku ciągnionym.
SKORUPSKA B.: OPTYMALIZACJA PROCESU WZBOGACANIA
NA I, III, V CIĄGU TECHNOLOGICZNYM ZWR REJON RUDNA
PO WPROWADZENIU MODERNIZACJI MASZYN.
GLIWICE 6186/04, s. 46, SYGN. 16045/N/01, póz. 77233 — AW
Przeprowadzona analiza technologiczna procesu wzbogacania
na I-V ciągu ZWR Rudna wykazała korzystny wpływ zmian w te-
chnologii i wprowadzenia nowych generacji maszyn flotacyjnych na
rezultaty wzbogacania. W okresie próby z rudy o zawartości 2,38
1 2,40 % Cu produkowano wysokiej jakości koncentrat, zawierający
odpowiednio 28,5 i 29,28 % miedzi i odpad o zawartości 0,23 % Cu.
Opracowane schematy jakościowo-ilościowe do wodzą skuteczności
technologicznej flotacji szybkich. Wyprowadzenie na początku pro-
cesu wzbogacania znacznej ilości miedzi (ok. 20 % w przypadku
frakcji piaskowcowej i ok. 25-K30 % we frakcji węglanowej) w po-
staci koncentratu końcowego pozwalaracjonalniej prowadzić proces
mielenia i skutecznie odmiedziować nadawę do flotacji głównej, co
stwarza lepsze warunki osiągnięcia niskich zawartości w odpadach
końcowych, a tym samym poprawy uzysków zarówno Cu, jak i Ag.
W celu uproszczenia schematu oraz dodatkowych oszczędności
energetycznych można rozpatrzyć możliwość stałego wyłączenia
flotacji wstępnej w obiegu mielenia węglanów i przyjęcia jej funkcji
przez flotacje szybką. Analiza wskaźników końcowych procesu
wzbogacania oraz przebieg krzywych wzbogacalności wskazują na
podobną efektywność wzbogacania rudy w okresach z włączoną
i wyłączoną flotacją wstępną, co dowodzi, że wyłączenie tej flotacji
nie pogorszy wskaźników końcowych procesu. Przeprowadzony
bilans energetyczny procesu flotacji pokazuje, że w wyniku zastą-
pienia starych maszyn flotacyjnych przez nowe typu IF wystąpiła
oszczędność energii rzędu 8,8 min kWh rocznie.
STECZKOWSKI J.: OPRACOWANIE STANOWISKA
DOŚWIADCZALNEGO I TECHNOLOGII DO POKRYWANIA
WARSTWOWEGO DRUTÓW MOSIĘŻNYCH DLA POTRZEB ELE-
KTRONIKI.
GLIWICE 6168/04, s. 32, SYGN. 16001/N/01, póz. 77089 — AW
W ramach pracy opracowano technologię galwanicznego pokry-
wania warstwowego grubych drutów mosiężnych. Opracowano,
wykonano i uruchomiono stanowisko doświadczalne do pokrywania
warstwowego drutów według opracowanej technologii. Przeprowa-
dzono testy technologiczne wytwarzania drutów pokrytych war-
stwowo oraz ocenę pracy poszczególnych urządzeń i układów po-
miarowo-regulacyjnych zainstalowanych na stanowisku. Na podsta-
wie testów ustalono wytyczne do wprowadzenia korekt, które należy
wprowadzić dla linii produkcyjnej.
STECZKOWSKI J.: ROZWINIĘCIE SYSTEMU STEROWANIA
PRACĄ MASZYN FLOTACYJNYCH NA STEROWNIKU GE FA-
NUC 90-30 DLA POTRZEB MASZYN FLOTACYJNYCH
ODGIPSOWUJĄCYCH ORAZ OPTYMALIZACJA STRUKTUR
I PRACY UKŁADÓW STEROWANIA PROCESEM FLOTACJI
W MASZYNACH FLOTACYJNYCH NA PODSTAWIE PRZEPRO-
WADZONYCH PRÓB PRZEMYSŁOWYCH PARAMETRÓW PRO-
CESU FLOTACJI GŁÓWNEJ RUD MIEDZI.
GLIWICE 6167/04, s. 45, SYGN. 16002/N/01, póz. 77090 — AW
W ramach pracy został opracowany system regulacji dla maszyn
flotacyjnych odgipsowujących z wykorzystaniem sterownika
mikroprocesorowego GE Fanuc 90-^30 oraz dotykowego panelu
operatorskiego typu Quick Panel CE. Opracowano sposób dozowa-
nia odczynników flotacyjnych realizowany przez system, przezna-
czony dla zakładów, w których nie ma przygotowalni rozcieńczo-
nych roztworów odczynników. Na podstawie przeprowadzonych
identyfikacji określono współczynnik umożliwiający wykorzy-
stanie pomiarów stopnia otwarcia zaworów piaskowych w maszynie
flotacyjnej do określenia natężenia przepływu pulpy przez sekcje
maszyny flotacyjnej. Przeprowadzono rejestrację parametrów chara-
kteryzujących pracę maszyny, oceniono pracę układów regulacji
poziomu pulpy, ilości powietrza do aeracji pulpy oraz dozowania
odczynników.
SZCZERBA E.: DOSKONALENIE KONSTRUKCJI AERATORA
WIELKOKOMOROWYCH MASZYN FLOTACYJNYCH PRZY-
STOSOWANYCH DO PRODUKCJI WYSOKIEJ JAKOŚCI KON-
CENTRATÓW.
GLIWICE 6110/2004, s. 40, SYGN. 16032/N/01, póz. 77145 — AW
W pracy przedstawiono przebieg i wyniki przemysłowych prób
zastosowania rozwiązań konstrukcyjnych umożliwiających uzyski-
wanie produktów pianowych o wyższej jakości w produkowanych
przez IMN maszynach flotacyjnych. Pierwszym z rozwiązań jest
zmodernizowany stator aeratora typu WD wykonany w dwóch wer-
sjach, drugim jest zraszanie produktu pianowego. Badania ww.
rozwiązań technicznych przeprowadzono w ZWR RUDNA w l ko-
morze maszyny IF 57R na flotacji głównej I czyszczenia koncentra-
tów rudy węglanowej w maszynie IF 30 RC. W wyniku badań
stwierdzono wyższość statora zmodernizowanego, pozwala on
otrzymywać produkty pianowe o wyższej jakości przy niezmienio-
nym uzysku. Rezultaty badań upoważniają do wymiany dotychczas
stosowanych statorów na statory zmodernizowane w produkowa-
nych przez IMN aeratorach typu WD. Zraszanie produktu pianowe-
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PROGNOZY DLA RYNKU TYTANU DO ROKU 2006
OUTLOOK FOR TITANIUM FEEDSTOCKS TO 2006. MIN. J. 2005
APRILl,s. 17*18, BŁ
Przemysł produkcji pigmentów jest największym konsumentem
tytanu, sprzedawanego w 94 % w postaci dwutlenku tytanu (TiO2).
Pigmenty tytanowe produkowane są najczęściej za pomocą dwóch
głównych procesów: siarczanowego i chlorkowego, stawiających
różne wymagania względem surowca.
W procesie siarczanowym głównym składnikiem materiału wsado-
wego jest ilmenit, zawierający od 45-56% TiO2 oraz żużel siarcza-
nowy zawierający od 75-^-80 % TiO2, z kolei w procesie chlorko-
wym m.in.: rutyl, rytyl syntetyczny oraz żużel chlorkowy zawiera-
jący 85 % TiOa. Proces chlorkowy jest dominującą technologią
w USA, głównie ze względu na jej wydajność ekonomiczną. Tech-
nologia ta zdominowała rynek produkcji proszków TiOa od 1992 r.
Firma TZ Minerale International Pty Ltd. przedstawiła wyniki ana-
lizy rynku tytanu, koncentrując się na jego rozwoju od początku
2004 r. Analizę oparto na danych dotyczących produkcji tytanu
z grudnia 2004 r. oraz najnowszych danych dotyczących produkcji
i popytu w Chinach.
Ponowna analiza danych z 2000 r. dotyczących popytu/produ-
kcji tytanu w Chinach. luz od końca 1993 r. było wiadomo, że nie-
które z wcześniejszych hipotez dotyczących produkcji i popytu
w Chinach, na których bazowały analizy TZ Minerale International
oraz wielu innych specjalistów były nieadekwatne do stanu rzeczy-
wistego. Produkcja i konsumpcja pigmentów na bazie dwutlenku
tytanu były znacznie wyższe niż prognozowano. Zaobserwowano
nagły wzrost produkcji pigmentów. Spowodowało to znaczne zmia-
ny na światowym rynku w związku z koniecznością zaspokojenia
rosnącego popytu na surowce technologiczne. W szczególności do-
tyczyło to, wyższego niż poprzednio przewidywano, udziału tech-
nologii siarczanowej w światowej produkcji pigmentów, który wy-
nosi obecnie ok. 45 %. Szczegółowa analiza nagiego rozwoju w Chi-
nach w latach 2000-K2004 wskazuje na zaobserwowaną szczególną
dominację procesu siarczanowego nad chlorkowym. Chiny mają
go przy pomocy natrysków wodnych również przyniosło pozytywne
wyniki. W II końcowym stadium czyszczenia koncentratów rudy
piaskowcowej, dzięki tej operacji można uzyskać wzrost zawartości
miedzi o l do 2 % Cu. Operacje te można zastosować po uprzednim
określeniu optymalnych parametrów pracy instalacji do zraszania,
jak i dla flotownika, na którym ta instalacja funkcjonuje. Ponadto
w ramach niniejszej pracy przeprowadzono próby zastosowania ae-
ratora WD 720 w maszynach RCS 50. Otrzymane wyniki upoważ-
niają do stwierdzenia, że możliwa jest modernizacja flotowników
RCS 50 firmy Svedala w oparciu o produkowane przez IMN aerato-
ry typu WD 720.
ZACHARIARZ T.: OPRACOWANIE TECHNOLOGII WYTWA-
RZANIA I BADANIE WYKŁADZIN TRUDNOSCIERALNYCH DLA
OCHRONY URZĄDZEŃ PRZERÓBCZYCH NARAŻONYCH NA
DZIAŁANIE MATERIAŁÓW GRUBOZIARNISTYCH.
GLIWICE 6149/2004, s. 30, SYGN. 1603l/N/Ol, póz. 77144 — AW
Celami pracy są: l — Opracowanie technologii wytwarzania
materiałów o dużej odporności na ścieranie i odpowiednich własno-
ściach konstrukcyjnych oraz sprawdzenie w warunkach przemysło-
wych użyteczności wykonanych na ich bazie najbardziej narażonych
na ścieranie, na skutek transportu rudy, elementów urządzeń prze-
róbczych. 2 — Pozyskiwanie tworzyw konstrukcyjnych do budowy
elementów przepływowych maszyn flotacyjnych, gwarantujących
dużą odporność ścierną, a co za tym idzie długotrwałą pracę w
niezmiennych warunkach hydrodynamicznych, wpływających na
poprawę sprawności realizowanego w nich procesu flotacji oraz
zmniejszenie ilości niekorzystnych przerw w pracy związanych
z wymianą zużytych podzespołów flotowników.
szansę zmienić rynek tytanu, szczególnie przy znacznym rozwoju
technologii chlorkowej.
Rynek w 2004 r. Dostawy surowca tytanowego w 2004 r. osiągnęły
poziom 5,17 min jednostek TiO2 (jednostki TiO2 = % TiO2 w x
tonach surowca), ale pomimo tego rynek był w deficycie. Sytuacja
jeśli chodzi o dostawy dla poszczególnych rodzajów surowca była
różna. Szczególnie duży deficyt wystąpił w dostawach surowca do
procesu chlorkowego i tylko niewielka nadwyżka surowców do
procesu siarczanowego. W 2004 r. odnotowano faktyczny deficyt
wszystkich surowców dla procesu chlorkowego.
W 2004 r. całkowity popyt na tytan wzrósł o przewidywane 5,7 %,
czyli 5,38 min jednostek TiO2. Całkowity wzrost popytu na żużel
o parametrach nadających się do wykorzystania w procesie chlorko-
wym wyniósł 6,3 %. Popyt na syntetyczny rutyl spadł nieznacznie
w 2004 r. i był konsekwencją redukcji dostaw w związku z za-
mknięciem w 2003 r. zakładów Kerr-McGee Chemical Co's w Mo-
bile produkujących syntetyczny rutyl, a nie zmianą preferencji na
rynku. Cała produkcja syntetycznego rutylu, według źródeł TZ
Minerale International, jest już sprzedana.
Popyt na surowce do procesu siarczanowego wzrósł o 5 % w 2004 r.,
a popyt na uzyskany produkt wzrósł o 4,9 % do prawie 1,6 min
jednostek TiO2, co bezpośrednio związane było ze zwiększonym
popytem w Chinach.
Rozwój popytu. W 2004 r. produkcja TiO2 wzrosła o przewidywa-
ne 5,2 %. Produkcja pigmentów na bazie TiO2 wzrosła o przewidy-
wane 17,8 %, do poziomu 438 tyś. t w 2004 r. W 2004 r. zaobser-
wowano znaczny, bo 160 % wzrost importu do Chin surowców do
produkcji TiO2.
Dostawy w przyszłości — projekty. Analizy prowadzone przez TZ
Minerale International dotyczące prognoz przyszłego popytu i poda-
ży uwzględniają tylko produkcję z istniejących zakładów. W przy-
szłych analizach uwzględniono kilka projektów, zaakceptowanych
w ciągu ostatnich 12 miesięcy, w tym m.in.: Huka Resources Ltd.
Douglas w Murray Basin w Australii, Kenmare Resources plc Moma
w Mozambiku i BeMaX Resources NL Pooncarie, także w Murray
413
Basin w Australii. Wszystkie ww. projekty w przyszłości znacznie
zwiększą ilość dostępnego na rynku surowca już od 2006 r.
W 2005 r. na rynku prognozowany jest deficyt, np. dla surowca
o wysokiej zawartości TiO2, a w 2006 r. dla rutylu. Na 2006 r. TZ
Minerale International przewiduje powrót rynku do równowagi i po-
twierdza szczególny wpływ Chin na globalny rynek TiO2-
RYNEK PLATYNY ZMIERZA KU NADWYŻCE
PLATINUM MARKET HEADSINTO SURPLUS. MIN. J. 2005 APRIL 22,
s. 5, BŁ
Jak donosi Gold Fields Minerał Services (GFMS) rynek platyny,
który przez długi czas był w deficycie, w tym roku wydaje się
zmierzać ku nadwyżce, co wydaje się być efektem zwiększonego
wydobycia i spadku w branży jubilerskiej.
Deficyt ostro zmniejszał się — w 2003 roku średnio o 500 tyś. uncji,
do poziomu poniżej 190 tyś. uncji. Analitycy z Gold Fields Minerał
Seryices przewidują, że w 2005 r. rynek platyny osiągnie nadwyżkę
rzędu 200 tyś. uncji. Głównym powodem tej sytuacji będzie słaba
sytuacja na rynku jubilerskim w Chinach.
Gold Fields Minerał Seryices twierdzi, że po 22 % wzroście cen
platyny w tym roku, biżuteria platynowa stała się niedostępna dla
wielu klientów. W związku z powyższym klienci zwrócili swoje
zainteresowanie ku biżuterii wykonanej z wysokiej czystości palla-
du, która po raz pierwszy pojawiła się ostatnio w sklepach. Powy-
ższy słabnący popyt w Chinach nałożył się na 25 % spadek na
globalnym rynku platyny, odpowiadający 667 tyś. uncji.
Gold Fields Minerał Seryices przewiduje, że przez następne dwa lata
obserwowany będzie wzrost stosowania platyny na rynku kataliza-
torów samochodowych, najprawdopodobniej jednak w dużo niniej-
szym tempie niż obecnie.
Chociaż cena platyny utrzymuje się na poziomie około 861 $ za
uncję, czyli trochę niższym niż 942 $ za uncję odnotowanym w ze-
szłym roku, a będącym najwyższym od 24 lat, to Gold Fields Minerał
Seryices prognozuje, że w 2005 r. ceny osiągną poziom 790+1000 $
za uncję, głównie na wskutek słabości dolara.
Zaobserwowano 4,6 % wzrost dostaw na rynek, w porównaniu do
6,3 Muncji w 2004 r. Gold Fields Minerał Seryices przewiduje, że w
najbliższym czasie wydobycie platyny będzie dalej wzrastać. Naj-
większy udział w wydobyciu platyny ma obecnie RPA. Odnotowano
również zwiększone wydobycie w Kanadzie.
W ostatnim czasie znacznie zwiększyły się koszty, zwłaszcza liczone
w dolarach, a ich wzrost wiąże się głównie ze wzrostem opłat kon-
cesyjnych. Z tego powodu szczególnie ucierpiało Zimbabwe. Zaob-
serwowano również duży wzrost kosztów w RPA.
W CHINACH POPYT NA MIEDŹ WCIĄŻ WYSOKI
TEO V.: COPPER DEMAND STILL STRONO IN CHINA — MARKET
SOURECES. MET. BULL. 2005, nr 8887, s. 12, BŁ
Popyt na miedź w Chinach wydaje się być na wysokim pozio-
mie, co na rynku objawia się rekordowo wysokimi cenami. „Popyt
nie zmniejsza się. Podaż wciąż nie jest w stanie zaspokoić popytu.
Przewidujemy, że deficyt na rynku krajowym wynosi ok. l min t/r."
— powiedział rzecznik prasowy jednego z największych producen-
tów miedzi na chińskim rynku — firmy Jiangxi Copper Co. Taką
opinię potwierdza również firma Golden Dragon Precise Copper
Tubę Inc, odbiorca katod miedzianych i jeden z największych chińskich
producentów rur miedziowych stosowanych na klimaty zatory i grzejniki.
Rzecznik prasowy firmy Jiangxi Copper Co. podkreśla fakt, że bardzo
wysokie ceny miedzi wywierają wpływ na zwiększony przepływ gotówki
u wielu małych producentów katod miedziowych. I tak na przykład
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
AKTUALNY STAN WSPÓŁCZESNEGO WYPOSAŻENIA DLA OD-
LEWNI WLEWKÓW
GROOT J. D. SCOTT R.: MODERN STATE-OF-THE-ART BILLET CA-
STHOUSE EQUIPMENT. ALUMINIUM 2005, t. 81, nr 1/2, AG
414
w 2003 r. tonę miedzi kupowano za 14 000 yuanów (ok. 1692 $),
a obecnie cena ta wzrosła ponad dwukrotnie do 32 000 yuanów/t.
Pomimo tak wysokiej ceny popyt na miedź właściwie nie zmalał.
Jednak na rynku zaczęto odnotowywać zmniejszenie popytu ze stro-
ny niektórych firm przetwórczych, np. Tongling Nonferrous Metals
Group. Obecne wysokie ceny miedzi powstrzymają mniejsze firmy
od zakupów.
Największy pośrednik w handlu miedzią w Chinach, firma China
Minmetals Group, także odnotowała pewne obniżenie się popytu na
miedź. „Mniejsi producenci w przemyśle kabli elektrycznych po-
wstrzymują się od kupna materiału. Przyczyną jest wysoki wzrost
ceny surowca i stosunkowo niewielki wzrost cen ich produktów" —
powiedział przedstawiciel Minmetals, podkreślając przy tym, że prze-
mysł kabli jest jednym z największych odbiorców miedzi w kraju.
Prognozy na 2005 r., według większości uczestników rynku, są
raczej optymistyczne i spodziewany jest wzrost popytu. I tak na
przykład przedstawiciel firmy Tongling wierzy, że obniżenie wzro-
stu popytu jest tylko tymczasowe.
Dane z Narodowego Biura Statystycznego w Chinach pokazują,
że w ciągu dwóch pierwszych miesięcy 2005 r. wyprodukowano
694,9 tyś. t miedzi i produktów miedziowych, co oznacza 16 %
wzrost w porównaniu do analogicznego okresu z roku poprzednie-
go. Pod koniec marca 2005 r., cena miedzi utrzymywała się na
poziome rzędu 34 300-^34 570 yuanów/t we Wschodnich, Południo-
wych i Centralnych Chinach.
OUTOKUMPU SPRZEDAJE DZIAŁ PRODUKTÓW MIEDZIANYCH
BARRY S., BRESNICK J.: OUTOKUMPU SELLS FABRICATED COP-
PER PRODUCTS DIYISION. MET. BULL. 2005, nr 8888, s. 12, BŁ
Outokumpu sprzedaje za 599 min Euro (768 min $) firmie Nornic
Capital swój oddział produktów miedziowych. Outokumpu Copper
Products Oy, producent wyrobów miedziowych, odnotował
w 2004 r. sprzedaż na poziomie 1,7 mld Euro, a zatrudnienie pod
koniec 2004 r. wynosiło 6400 pracowników.
Outokumpu zamierza pozbyć się tych wydziałów, ze względu na
swoją strategię koncentrowania się na produkcji stali nierdzewnej.
„Nasza koncepcja polega na zajęciu pozycji numer jeden na rynku
stali nierdzewnej, a dokonując tej transakcji zostaniemy zasileni
kapitałem, który bardzo pomoże nam w osiągnięciu tego celu" —
powiedział Juh Rantansen, jeden z szefów Outokumpu.
Firma planuje zakończenie transakcji w sierpniu 2005 r., co zwię-
kszyłoby możliwości koncentracji w przemyśle stali nierdzewnej.
Ostatecznie ustalone warunki umowy obejmowały m.in. uzyskanie
kwoty 389 min Euro w gotówce, kredyt na pozostałą część oraz
przejęcie zadłużenia oddziału i zobowiązań dotyczących pensji.
Oferta nie obejmowała oddziału produkcji rur, który Outokumpu
przed sprzedażą zamierza doprowadzić do stanu przynoszącego
zyski, zgodnie z obowiązującą w firmie zasadą, która brzmi: zanim
sprzedasz — napraw. Transakcja musi zostać zaakceptowana przez
radę do końca czerwca 2005 r. Podczas procesu zmiany właściciela,
czyli przez 12 miesięcy, dział będzie funkcjonował pod nazwą
Outokumpu Copper Products.
Według partnera w interesach, firmy Nornic Capital, działanie to ma
na celu przygotowanie przedsiębiorstwa do sprzedaży oraz próbę
jego sprzedaży. „Zwykle inwestujemy przez trzy do siedmiu lat,
w niektórych przypadkach nawet dłużej, ale w tym przypadku wy-
daje się nam, że to przedsiębiorstwo jest w najlepszym momencie do
wykonania takiej operacji ze względu na jego dobrą pozycję na
rynku, a także na potencjalnie duże możliwości rozwoju" — powie-
dział Bo Soderberg z Nornic Capital.
Przy projektowaniu nowoczesnej odlewni wlewkównajważniej-
sze jest planowanie przepływu materiałów. Szczególny nacisk kła-
dzie się na wybór sposobu zasilania pieców topielnych. Czas otwar-
cia drzwi na załadunek wsadu po winien być możliwie jak najkrótszy.
Urządzenia umożliwiają załadunek 15-tonowych porcji wsadu
w ciągu ok. 3 min.
Holenderska firma Thermcon Ovens BV produkuje nowoczesne
piece do topienia i odlewania, większość z nich to piece przechylne.
Przechylanie i odlewanie jest zautomatyzowane, sterowane przy
pomocy czujników laserowych, rozmieszczonych nad systemem
rynien pomiędzy piecem topielnym i maszyną odlewniczą.
W nowoczesnych piecach do topienia stosuje się palniki regenera-
cyjne o wysokiej sprawności energetycznej.
Główną rolę w jakości metalu dostarczanego do maszyny odlewni-
czej i otrzymywaniu wlewków o najwyższej jakości odgrywa sy-
stem odgazowania.
W nowoczesnej odlewni nie może też zabraknąć ceramicznych
filtrów piankowych, które wychwytują stałe wtrącenia w kąpieli, co
także poprawia jakość produktu i redukuje zużycie matryc do wyci-
skania.
Systemy rynien spustowych, wymagające uważnego projektowania,
są niezbędną częścią instalacji do odlewania: nowoczesne materiały
na wyłożenie redukują straty ciepła, obniżają zużycie energii i straty
metalu.
Gazowe systemy wstępnego nagrzewania, a dla rynien spustowych,
systemy nagrzewania elektrycznego, stwarzają możliwość dalszego
udoskonalania wydajności i jakości.
Nowoczesne maszyny odlewnicze dostarczane przez firmę Therm-
con wyposażone są sterowniki programowalne PLC. Zaprojekto-
wany i dostarczany przez firmę Thermcon system podawania i prze-
noszenia wlewków jest w pełni zautomatyzowany.
Nowoczesne piece do ujednorodniania, z lub bez przedmuchu wste-
cznego, charakteryzują się doskonałą sprawnością. Komory chło-
dzące zabezpieczają właściwe warunki chłodzenia wlewków.
Firma Otto Junker U.K. Ltd opracowała i produkuje zautomaty-
zowany system cięcia wlewków, z którym zintegrowane są w pełni
programowalne systemy składowania w stosy.
Pełne sterowanie produkcją w nowoczesnej odlewni wlewków ba-
zuje na systemach SCADA, które mogą być połączone z nadrzęd-
nym systemem komputerowym do automatyzacji oraz przepływu
danych. System wizualizacji umożliwia sterowanie procesem odle-
wania, który jest całkowicie programowalny i obsługiwany z menu,
co eliminuje niedokładności parametrów wejściowych, rozszerza
spójność procesu produkcji i zabezpiecza wysoką jakość produktu.
Zabezpieczono również odrębną wizualizację i kontrolę pracy urzą-
dzeń do ujednorodniania i cięcia. Umożliwia to zamknięte monito-
rowanie całego procesu w odlewni i tworzenie podstawy do kontroli
i udoskonalenia jakości. Skomputeryzowany system kontroli zabez-
piecza możliwość nadzoru nad wszystkimi wydziałami odlewni.
ŁUGOWANIE SREBRA METALICZNEGO ZA POMOCĄ OZONU
ROZPUSZCZONEGO W WODZIE
YINALS J., JUAN E., ROCA A., CRUELLO M., CASADO J.: LEACHING
OF METALLIC SILYER WITH AQUEOUS OZONE. HYDROMETAL-
LURGY 2005, t. 76, nr 3+4, s. 225-232, AG
Ozon jako czynnik ługujący podczas obróbki koncentratów i od-
padów zawierających metale szlachetne cechuje się szeregiem zalet
z uwagi na środowisko. Posiada on jeden z najwyższych potencja-
łów redukcji i generuje O2 jako produkt reakcji
O + 2 H+ + 2e -» O H2O
Ozon rozpuszczony w wodzie może być wykorzystywany przy bar-
dzo niskim stężeniu (ok. 10 M) poprzez wtryskiwanie mieszanin
O2/O3 przy niskim PO3 (< 10 kPa).
Ponieważ ozon jest wytwarzany w sposób ciągły in situ, całkowita
jego ilość obecna w urządzeniu do ługowania może wynosić jedynie
kilka g/m3. Dodatkową zaletą jest możliwość natychmiastowego
wstrzymania jego wytwarzania. Główną wadą jest wysokie zużycie
energii elektrycznej, 12-s-lS kWh/kg O3 dla generatorów przemysło-
wych. Badania nad procesem ługowaniem ozonem nie są liczne.
We wcześniejszych pracach autora opisano proces ługowania za
pomocą O2-O3. Proces obejmuje trzy następujące po sobie etapy: l
— odzysk Cu i Ni poprzez obróbkę w O2/H2SO4; 2 — następnie
selektywne ługowanie Ag w O2/O3/H2SO4 oraz 3 — odzysk Au i Pd
poprzez obróbkę w O2/O3/H2SO4 w obecności rozcieńczonego Cl
(ok. 0,1 M), Pt i Rh obecne są w pozostałości końcowej. Wszystkie
etapy procesu przebiegają w temperaturze otoczenia i przy ciśnieniu
atmosferycznym z zastosowaniem niskich stężeń odczynników (ok.
0,1 M). Wytwarzany na etapach 2 i 3 O2 jest zawracany z powrotem
na etap l. Proces został przebadany w skali laboratoryjnej na różnych
materiałach, np.: odpadowych płytach radiograficznych, koncentra-
tach grawimetrycznych złota, szlamach anodowych z elektrorafina-
cji miedzi i zawierającym złoto złomie elektronicznym. Metale, takie
jak Cu, Ni i Ag mogą być odzyskane z roztworów po ługowaniu
przez elektrolizę, w której regeneruje się H2SO4 zużyty na etapach
ługowania
MSO4 + H2O . M + H2SO4 + 1/2 O2
Przedstawiono wyniki badań optymalizacji etapu 2 procesu Metalo-
zon: kinetykę reakcji metalicznego srebra z ozonem rozpuszczonym
w wodzie, w tym stechiometrię i wpływ prędkości mieszania, stęże-
nia ozonu i kwasu oraz temperatury.
Odzysk srebra ze złomów metali można przeprowadzić poprzez
ługowanie za pomocą O3 w temperaturze otoczenia i niskim stężeniu
kwasu H2SO4 (ok. O, l M). Głównym produktem ubocznym jest O2,
który może być wykorzystany w procesie otrzymywania O3 lub uży-
ty jako czynnik ługujący na etapie obróbki wstępnej.
Stechiometria ługowania srebra ozonem rozpuszczonym w wodzie
może być opisana reakcją
Ag + O3 + 2 H+ -» Ag2+ + O2 + H2O
Przypfł> 4 wykryto porowatą warstwę Ag2O2. W zakresie stężenia
H2SO4 od 0,01 M do l M, kinetyka jest kontrolowana wymianą
masy O3(aq) do granicy faz ciało stałe-ciecz, wykazując zależność
pierwszego rzędu w odniesieniu do [O3]aq i PO3. Szybkość procesu
w zakresie 10-5-50 °C jest w niewielkim stopniu zależna od tempera-
tury. Maleje ona jednak w temperaturze 60 °C, jako konsekwencja
spadku rozpuszczalności O3. Współczynniki wymiany masy wy-
kazują średnią energię aktywacji 17 kJ/mol. Nieznaczny wpływ
H2SO4 na współczynniki wymiany masy O3 zaobserwowano
w przedziale od 0,01 M do l M. Prędkość ługowania stopniowo
obniża się przy pH > 2, jako konsekwencja wpływu H+ na przeno-
szenie.
KSZTAŁTOWANIE PIANEK METALOWYCH PROSTSZĄ
METODĄ W CELU UZYSKANIA TAŃSZYCH ROZWIĄZAŃ
STOBENER K., STOBENER K, BAUMEISTER J., RAUSCH G., BUSSE
M.: FORMING METAL FOAMS BY SIMPLER METHODS FOR CHE-
APER SOLUTIONS. MET. POW. REP. 2005, t. 60, nr l, s. 12+16, AG
Cały proces wytwarzania pianek metalowych może być realizo-
wany w formach, które kształtują ciekłą piankę do zdefiniowanej
geometrii, w celu produkcji z niej części o kształcie bliskim końco-
wemu.
W jednym z najbardziej znanych instytutów naukowo-badawczych
w Niemczech, w zakresie materiałów zaawansowanych — Fraunho-
fer IFAM (Brema), opracowano nową technologię wytwarzania
pianki metalowej z aluminium tzw. APM (ang.: Advanced Porę
Morfology). Metoda oparta jest na rozdzieleniu dwu głównych eta-
pów procesu metalurgii proszków do produkcji części z pianek
metalowych, mianowicie: rozwoju pianki i kształtowania z niej czę-
ści. Części produkowane metodą APM składają się z elementów
piankowych o małej objętości połączonych ze sobą w odrębnym
etapie procesu. Dzięki rozdzieleniu głównych etapów procesu, każ-
dy z nich może być przeprowadzony w optymalnych dla niego
warunkach, przy zabezpieczeniu najlepszej kontroli procesu i naj-
mniejszym wysiłku. Procesy produkcyjne na każdym z dwóch głów-
nych etapów są w pełni niezależne jeden od drugiego. Mogą być one
prowadzone w różnych czasach, różnych miejscach i przez różne
firmy. Proces produkcji części metodą APM może być w pełni
zautomatyzowany za pomocą ogólnie dostępnego wyposażenia.
Przy zastosowaniu procesu APM mogą być produkowane części
z czystej pianki, struktury hybrydowe napełniane pianką i struktury
wielowarstwowe z piankową warstwą rdzeniową. Części z pianki
metalowej są produkowane w prostym procesie łączenia, takim jak
415
łączenie adhezyjne. Ekspansja elementów piankowych z aluminium
jest zupełnie niezależna od geometrii i objętości części piankowych,
a standardowe elementy piankowe APM mogą mieć różnorodne
zastosowania. Dzięki stosowaniu elementów piankowych o różnych
własnościach i sposobach łączenia, można produkować części pian-
kowe APM ze strukturą jednorodną, wielofazową i/lub o gradiencie
lokalnym.
Dzięki rozdzieleniu dwu głównych etapów procesu APM, zauważal-
nie zredukowano złożoność każdego z etapów. Proces jest w pełni
zautomatyzowany, charakteryzuje się wysoką sprawnością, zabez-
piecza pełną kontrolę i prawie idealne warunki procesu, co prowadzi
do znacznego obniżenia ceny wytwarzanych części piankowych.
Rozwój procesu ATM stwarza warunki do masowej produkcji pianki
metalowej przy niskich kosztach i otwiera nowe rynki w dotąd
niewykorzystanych obszarach, takich jak: opakowania, architektura,
przemysł meblowy itd.
ZACHOWANIE MECHANICZNE LAMINATÓW GLARE STOSO-
WANYCH NA ELEMENTY STRUKTURALNE DLA LOTNICTWA
GUOCAIWU., YANG J. M.: THE MECHANICAL BEHAYIOR OF GLA-
RE LAMINATES FOR AIRCRAFT STRUCTURES. JOM 2005, t. 57, nr l,
s. 72+79, AG
GLARE — laminat z aluminium wzmocnionego włóknami
szklanymi należy do nowej klasy laminatów metalowych wzmoc-
nionych włóknami stosowanych dla zaawansowanych elementów
strukturalnych w lotnictwie.
Składa się on z cienkich blach aluminiowych połączonych razem
z jednokierunkowo lub dwuosiowo wzmocnionym przyczepnym
materiałem do prasowania laminatów zbrojonych z wysokowytrzy-
małych włókien szklanych. Laminaty GLARE oferują unikalną
kombinację takich własności, jak: znakomita wytrzymałość zmęcze-
niowa, wysokie własności statyczne, dobra wytrzymałość resztko-
wa, doskonała udarność, dobre własności korozyjne, niska palność
oraz łatwość produkcji i naprawy.
Laminaty GLARE mogą być produkowane w postaci blach lub komplet-
nej struktury dla szerokiego zakresu zastosowań przy wykorzystaniu
szerokich możliwości zmiany układu włókno/żywica, rodzaju stopu
i grubości blach, a także kolejności ułożenia warstw. GLARE został
wybrany jako materiał na górną część kadłuba samolotu Airbus A380.
Sporządzono obszerny przegląd literatury na temat własności me-
chanicznych różnych typów laminatów GLARE, w różnych warun-
kach obciążenia. Ujęto m.in. takie własności laminatów, jak wytrzy-
małość na rozciąganie i ściskanie, wytrzymałość na obciążenia ści-
nające wewnątrz kadłuba samolotu, wytrzymałość na zginanie
i skręcanie, nośność, która jest jednym z najważniejszych współ-
czynników przy projektowaniu połączeń strukturalnych, odporność
na przełom i wzrost pęknięć, wytrzymałość resztkowa, wytrzyma-
łość zmęczeniowa, zniszczenie udarowe, trwałość w środowisku
(absorpcja wilgoci i odporność na korozję).
Własności te opisano w porównaniu do własności mechanicznych
aluminium i stopów aluminium. Dzięki wybitnej kombinacji ww.
własności GLARE jest obiecującym materiałem do zastosowań na
podzespoły kadłuba w nowej generacji samolotów i odegra bardzo
ważną rolę w lotnictwie jako materiał stosowany na prasowane
kadłuby samolotów.
Do dzisiaj działalność R&D obejmowała własności mechaniczne
laminatów GLARE. W publikowanej literaturze dostępna jest jed-
nak niedostateczna ilość informacji o zachowaniu mechanicznym
GLARE. Wiele obszarów otwartych jest na przyszłe badania, a nie-
które dziedziny muszą być dalej weryfikowane poprzez bardziej
szczegółowe badania. Niezbędne jest zwiększenie badań i testów
z zakresu podstawowego zachowania mechanicznego: wytrzymało-
ści na ścinanie wewnątrz samolotu, nośności, zachowania zmęcze-
niowego i prędkości wzrostu pęknięć, udarności, rozwarstwienia,
zniszczenia. Dalszych analiz wymagają też badania dotyczące le-
pszego zrozumienia wymagań dotyczących długotrwałego oddzia-
ływania środowiska, szczególnie połączonego wpływu wilgoci
i temperatury na uszkodzenia i trwałość laminatów GLARE. Jedno-
cześnie istnieje potrzeba analitycznej certyfikacji w oparciu o mode-
le analityczne i numeryczne poparte doświadczeniami.
416
PEŁZANIE I PRZEŁOM W NANOSTRUKTURALNYCH META-
LACH I STOPACH
YIN W. M., WHANG S. H.: THE CREEP AND FRACTURE IN NANO-
STRUCTURED METALS AND ALLOYS. JOM 2005, t. 57, nr l, s. 63+70,
AG
W ostatnich dwu dekadach opublikowano kilka przeglądów
literatury na temat własności materiałów nanostrukturalnych.
W ostatnich pięciu latach osiągnięto znaczny postęp w dziedzinie
badań mechanicznych, charakterystyki mikrostruktury i symulacji
komputerowej. Jednak z drugiej strony, pewne sprzeczne wyniki
pomiędzy eksperymentami a symulacją komputerową na poziomie
atomowym stworzyły dezorientację wśród naukowców.
W przedstawionym artykule, który jest kolejnym przeglądem litera-
tury, skupiono się na ostatnich badaniach odkształcenia i przełomu,
a także zachowania metali nanostrukturalnych przy pełzaniu. Pod-
sumowano również ostatnie badania eksperymentalne nanoniklu,
miedzi, palladu, aluminium i jego stopów oraz cynku w dziedzinie
ich własności mechanicznych, szczególnie przełomu i pełzania,
a także przedstawiono wyniki symulacji atomowych i modeli teore-
tycznych w ww. zakresie.
Omówiono takie własności metali nanostrukturalnych, jak: wytrzy-
małość i plastyczność, umocnienie, zmęczenie i przełom, relaksację
granic ziarn i odkształcenie przy pełzaniu, a także mechanizmy od-
kształcenia i przełomu. Jakkolwiek mechanizmy te w metalach
nanostrukturalnych stały się lepiej zrozumiale w ciągu ostatnich
dziesięciu lat, istnieje jeszcze zbyt wiele zagadnień, na które na razie
nie znajduje się odpowiedzi. Badania na temat przełomu w nanoma-
teriałach dopiero się zaczęły. Szczególnie ważnym i trudnym zada-
niem są bezpośrednie obserwacje nanoziarn o wymiarach poniżej
30 nm ze względu na trudności w przygotowaniu próbek i wpływu
błędów w preparatach mikroskopowych. Niemniej jednak, obecny,
warty odnotowania, postęp w zakresie produkcji materiałów, oferuje
nadzwyczajne możliwości badania własności mechanicznych mate-
riałów nanostrukturalnych w przyszłości.
USUWANIE JONÓW MIEDZI Z ODPADOWYCH WÓD KOPAL-
NIANYCH METODĄ CIEKŁYCH MEMBRAN EMULSYJNYCH
YALENZUELA F., FONSECA C., BASUALTO C., CORREA O., TĄPIĄ
C., SAPAG J.: REMOYAL OF COPPER IONS FROM WASTE MINĘ
WATER BY A LIQUID EMULSION MEMBRANĘ METHOD. MINER.
ENG. 2005, t. 18, nr l, s. 33+40, AG
Usuwanie i odzysk metali z wód kopalnianych są trudne, ponie-
waż konwencjonalne metody są drogie, co przy niskiej zawartości
metali czyni ich odzysk nieekonomicznym. Dostępne obecnie tech-
nologie, to m.in.: strącanie chemiczne, wymianajonowana żywicach
stałych i ekstrakcja rozpuszczalnikowa za pomocą ciekłych ekstra-
hentów w reaktorach typu mikser-osadnik. Każda z tych technologii
napotyka jednak na różne trudności. Najbardziej obiecującą alterna-
tywą technologiczną, która może być zastosowana w hydrometalur-
gii, jest metoda ciekłych membran emulsyjnych (ang. ELM).
Metoda ELM charakteryzuje się zdolnością do usuwania i zatężania
selektywnie lub kolektywnie (w zależności od wybranych ekstra-
hentów) metali obecnych w małej ilości w odpadowych wodach
kopalnianych, w ciągłym i szybkim procesie z zastosowaniem cien-
kiej ciekłej membrany, która przedstawia duży obszar powierzchni
międzyfazowej, wymagaj ąc małej objętości rozpuszczalnika organi-
cznego.
Przedstawiono metodę usuwania miedzi z odpadowych wód kopal-
nianych za pomocą emulsyfikowanych ciekłych membran, wyko-
rzystując metodę projektowania eksperymentalnego, która pozwala
ustalić główne zmienne i ich wzajemne zależności oraz ich wpływ
na proces ekstrakcji. Ciekła membrana została sporządzona poprzez
rozpuszczenie związkuLIX-860(salicyloaldoksym) wykorzystywa-
nego jako ruchomy nośnik i związku Span-80 jako substancji powie-
rzchnio wo-czynnej .
Membrany ELM pozwoliły na bardzo sprawne usunięcie metalu
z roztworu w doświadczeniach przeprowadzonych w mieszalniku
w temperaturze 30 °C. Na podstawie uzyskanych wyników doświad-
czalnych i analizy różnicowej wywnioskowano, że statystycznie
ważne dla transportu miedzi przez membranę są stężenie ekstrahenta,
czas mieszania i prędkość mieszania podwójnej emulsji. Nie można
zwiększać stężenia ekstrahenta w sposób nieograniczony, ponieważ
występuje zwiększenie lepkości dynamicznej, obniżenie prędkości
dyfuzji, co wpływa na proces przenoszenia masy metalu i sprzyja
w pewnym stopniu rozkładowi emulsji. Wyższa prędkość miesza-
nia, mniejszy wymiar kropelek emulsji wpływają na zwiększenie
obszaru powierzchni międzyfazowej reakcji ekstrahent/metal. Nie-
mniej jednak, konieczna jest analiza maksymalnej granicy wzrostu
tej zmiennej. Nadmiernie wysoka prędkość mieszania prowadzi do
koalescencji, i w końcu, do uszkodzenie kuleczek emulsji. Zakres
stężenia substancji powierzchniowo-czynnej w prowadzonym do-
świadczeniu wpływa na trwałość membrany. Nie ma jednakże wpły-
wu na transport metalu. Zastosowanie nadmiernie wysokiego stęże-
nia substancji powierzchniowoczynnej powoduje niższą ekstrakcję
metalu, związaną z wyższą odpornością międzyfazową.
PIROMETALURGICZNA PRZERÓBKA RÓŻNYCH ODPADÓW
PRZEMYSŁOWYCH METODĄ BARBOTOWANIA
GRECKO A. V„ PARECKIJ V. M., BESSER A. D.: BARBOTAZNAJA
PIROMETALLURGICESKAJA PERERABOTKA OTCHODOY RA-
ZLICNYCH PROMYSLENNYCH PROIZYODSTY. CYET.METALLY
2005, nr l, s. 42+44, AG
W Rosji zgromadzono i nadal są gromadzone olbrzymie ilości
różnorodnych odpadów przemysłowych, które mogą być cennym
surowcem dla gospodarki. Wśród odpadów zawierających metale
znajdują się odpady z przeróbki rud, przemysłu metalurgicznego,
przetwórstwa metali, przemysłu akumulatorowego i innych. Szacuje
się, że odpady z zakładów wzbogacania zawierają: ponad l min t Cu,
1,2 min t Zn, ponad 700 tyś. t Ni, 35 tyś. t Co; odpadowe żużle
metalurgiczne — l min t Cu i Zn, 400 tyś. t Ni, 13 tyś. t Sn, 84 tyś. t
Pb, a w węglach energetycznych, w tym niskogatunkowych, znajdu-
ją się cenne pierwiastki i związki: Ge, Ga, Sc, Be, Y, Sr, Te, Se, Li,
F, Cl, Ti, V, Mo, Nb, Pb, Cs, Zr, U, La i inne.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi w latach 2005^-2006
20-22 października 2005, Modena, Italia
Alumotove 2005
Źródło Light Metal Agę, 2004, v 62, nr 8, s 72
e-mail mfo@aluplanetcom
www alumotive it
www aluplanet com
10-12 listopada 2005, Cape Town, RPA
Process Systems 05
Źródło International Journal of Minerał Processing, 2004, t 74,
nr 1-4, s 386
e-mal bwills@min-eng com
fax +44(0)1326318352
14-16 listopada 2005, Neu-Ulm, RFN
Continuous Casting
Źródło Light Metal Agę, 2004, t 62, nr 8, s 72
e-mail concast@dgm de
www dgm de/concast
12-16 marca 2006, San Antonio, USA
TMSMeeting&Exhibition
Źródło Minerals Engineering 2003, t 16, nr 9, s 888
e-mail mgtserv@tms org
4-8 września 2005, Lizbona, Portugalia
Eurocor 2005
Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK, mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ, mgr inż. Anna Gorol — AG, Alicja Wójcik — AW
W instytucie Gincvetmet usystematyzowano i uogólniono dużą ilość
danych na temat nagromadzonych w kraju różnego rodzaju odpa-
dów, które są interesujące z punktu widzenia ich kompleksowej
przeróbki z maksymalnym uzyskaniem (wykorzystaniem) składni-
ków użytkowych.
W oparciu o doświadczenie przeróbki różnych rodzajów surowców
w piecu Waniukowa oraz wykorzystanie światowych doświadczeń
w zakresie fiumingowania żużli i innych surowców, w instytucie
Gincvetmet opracowano technologię przeróbki odpadów przez to-
pienie z barbotażem.
Piece do topienia mogą mieć kształt prostokątny o stałym przekroju,
prostokątny z poszerzeniem szybu i okrągły. Dzięki szerokim mo-
żliwościom technologicznym pieca, można w nim przeprowadzać
takie procesy, jak: topienie utleniające w dolnej części z dyszami,
topienie redukujące z dopalaniem gazów w górnej części szybu na
drodze podawania od góry utleniacza (powietrza, tlenu) przez dysze
górne, spalanie odpadów paliwowych (elektrody, grafitowe wyłożenie
elektrolizerów, ebonitowe korpusy akumulatorów) ze stopniowym
dopalaniem wzdłuż wysokości szybu (2 warstwy dodatkowych dysz).
Gazy, takie jak: HF, HC1, SO2, NOX i inne, oczyszczane są metodą
suchą, mokrą i półsuchą, zapewniającymi zachowanie norm sanitarnych
dla wyrzutów związków toksycznych do atmosfery. Systemy wyła-
pywania gazów i pyłów, o różnych wskaźnikach eksploatacyjnych,
znalazły szerokie zastosowanie w zakładach metali nieżelaznych.
Instytut Gincvetmet posiada duże doświadczenie w badaniach fazy
gazowej przy przeróbce różnego rodzaju surowców, które są prowa-
dzono nie tylko na skalę wielkolaboratoryjną, ale też i przemysłową
w wielu zakładach przemysłu metali nieżelaznych. Przeróbka
w agregacie topielno-barbotażowym zapewnia ekologiczną czystość
procesu, w tym — jako problem światowy — wyeliminowanie
związków wysokotoksycznych (dioksymów, furanów i innych).
Źródło: Materials Science and Technology 2004, t. 20 nr 4, s. 552
e-mail: mgferreira@cv.ua.pt
5-8 września, 2005, Praga, Czechy
Euromat-2005
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: euromat@fems.org
www.euromet2005.fems.org
7-19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9, s. 888
e-mail: akiofuwa@waseda.jp
20-22 października, 2005, Modena, Italia
Alumotove 2005
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: info@aluplanet.com
www.alumotive.it
www.aluplanet.com
10*12 listopada 2005, Cape Town, RPA
Process Systems 05
Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74,
nr 1-4, s. 386
e-mal:bwills@min-eng.com
fax:+44 (0)1326318352
417
 m 121 m
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
EKSPANSJA KAZAKHMYS
Kazakhmys expansion. Mining Journal, 4 March 2005, p. 4
Kazakhmys Corp. planuje zwiększyć produkcję miedzi rafinowa-
nej z 445 230 Mg w 2004 r. do poziomu 500 tyś. Mg/r. Spółka chce
wybudować trzeci zakład, który przerabiałby 50 min Mg/r. niskoja-
kościowej rudy ze złóż Aktogai, Aidarly, Kosmurun i Akbastau,
których całkowita wielkość szacowana jest na 20 min Mg miedzi.
DEFICYT MIEDZI
Copper deficit. Mining Journal, 11 March 2005, p. 5
Według International Copper Study Group (ICSG) globalne
zapotrzebowanie na miedź w 2004 r. przewyższyło jego produkcję
o 706 tyś. Mg. W listopadzie deficyt osiągnął poziom 67 tyś. Mg,
a w grudniu na rynku miedzi zanotowano nadwyżkę w wysokości
107 tyś. Mg. Dla porównania deficyt w 2003 r. wyniósł 386 tyś. Mg.
LAOS ROZPOCZYNA PRODUKCJĘ MIEDZI
Laos becomes a copper producer. Mining Journal, 18 March 2005, p. l
Laos jako pierwszy z liderów produkcji miedzi na świecie roz-
począł wytwarzanie miedzi katodowej pochodzącej z projektu Se-
pon, należącego do Oxiana Ltd. Wydobycie pochodzi z odkrywko-
wej kopalni eksploatującej złoże Khanong, projektowana zdolność
produkcyjna ma wynieść 60 tyś. Mg miedzi katodowej klasy A ro-
cznie, a wielkość produkcji w 2005 r. wyniesie szacunkowo 30 tyś.
Mg. Oxiana planuje kierować wyprodukowaną miedź na rynek
tajski, malezyjski, wietnamski i chiński, gdzie spodziewa się uzy-
skać wysokie premie wynoszące ok. 100 $/Mg. Zasoby Sepon sza-
cowane są łącznie na 15,5 min Mg przy średniej zawartości 5,2 %
Cu, a cała baza zasobowa na 42 min Mg przy średniej zawartości
3,0 %.
INWESTYCJA XSTRATA W PROJEKT ROSEBY
Xstrata agrees exploration, acąuisition deal for Roseby. Mining Journal, 18
March 2005, p. 9
Xstrata plc zawarła z Universal Resources Ltd porozumienie
dotyczące inwestycji 6,6 min A$ celem zabezpieczenia praw eksplo-
racji projektu miedzi Roseby i nabycia 51 % udziałów w jego części.
Projekt zlokalizowany jest w rejonie Mount Isa Inlier w Queensland,
a jego zasoby szacuje się na 723 tyś. Mg miedzi. Studium wykonal-
ności projektu, finansowane kwotą 4,4 min A$ i planowane do
ukończenia w czwartym kwartale 2005 r., przewiduje przeróbkę 10
min Mg rudy, produkcję 70 tyś. Mg koncentratu miedzi oraz 25 tyś.
oz złota/r.
418
Światowy rynek metali
PRUM
Rudy Metale R 50 2005 nr 7
UKD669.2/.8(100):338.5(100):339.4(100)
WSPÓŁPRACA CAMBRIDGE MINERALS IGREENWICH
Processing collaboration. Mining Journal, 24 March 2005, p. 11
Cambridge Minerals Resources plc i Greenwich Resources pod-
pisały umowę o współpracy dotyczącej nabycia aktywów w połu-
dniowej Hiszpanii. Składa się na nie zakład przeróbki pirytu, inne
elementy infrastruktury produkcyjnej i wytwarzania energii. Spółki
zbadają możliwość wykorzystania tych aktywów do przeróbki kon-
centratów miedzi i złota pochodzących z projektów Sappes w Grecji
oraz Lomero-Poyatos z Hiszpanii.
WMC INWESTUJE W ROZWÓJ KOPALNI OLYMPIC DAM
WMC invests in Olympic Dam expansion. Metal Bulletin, 7 March 2005,
p. 11
Austalijskie WMC Resources przeznaczyło 90 min A$ (71
min $) na dalsze badania związane z rozwojem miedziowo-urano-
wej kopalni Olympic Dam. WMC planuje do 2010 r. podwojenie
produkcji miedzi w swojej południowo-australijskiej kopalni i hucie
do 500 tyś. Mg Cu/r., potrojenie produkcji uranu do 15 tyś. Mg
rocznie, jak też podjęcie decyzji dotyczących metod wydobycia
i przeróbki do końca tego kwartału. Spółka szuka partnera akcyjnego
do zainwestowania łącznie 5 mld A$ w rozwój kopalni Olympic
Dam, mimo że wykluczyła zaangażowanie spółki jv w przedsię-
wzięcie, aby uniknąć wrogiego przejęcia ze strony Xstrata po cenie
7,20 A$/akcję.
ZAINTERESOWANIE XSTRATA FIRMĄ UNIYERSAL RESOUR-
CES
Xstrata trumps CopperCo in Universal Resources bid. Metal Bulletin, 21
March 2005, p. 16
Kilka dni po wycofaniu się z walki przetargowej z WMC Re-
sources, Xstrata zainteresowało się australijską firmą miedziową
Universal Resources. Miedziowa dywizja Xstrata zgodziła się na
kupno 30 min akcji Universal za 6,6 min A$ (5 min $), skutecznie
uniemożliwiając próbę wrogiego przejęcia przez Western Austra-
lia's CopperCo. Universal wykorzysta 4,4 min A$ Xstrata na pod-
trzymanie finansowania studium wykonalności dotyczącego budo-
wy kopalni miedzi i złota oraz linii przeróbczej w Roseby, które
planuje się zakończyć pod koniec 2005 r. Kopalnia planowo będzie
produkować od 50 tyś. do 70 tyś. Mg Cu i 25 tyś. oz Au/r.
CODELCO UJAWNIA SWOJE PLANY ROZWOJOWE
World's largest copper producer reveals bullish expansion programme —
Codelco to exploit 'under-utilised' reseryes to boost output to 3m tpy. Metal
Bulletin, 21 March 2005, p. 17
 Zarząd Codelco oświadczył, że obecnie priorytetowym zada-
niem dla firmy jest nawiązanie współpracy z Chinami. Aktualnie
chilijska spółka prowadzi kilka równoległych projektów, mających
na celu zwiększenie produkcji do 2,3 min Mg/r. do 2008 r. Obecna
produkcja kształtuje się na poziomie l,75mlnMg/r. Codelco planuj e
w 2005 r. przeznaczyć łącznie 1,9 mld $ na wydatki inwestycyjne.
Obecny rozwój działalności firmy dotyczy szczególnie projektu
Mina Sur prowadzonego przez Codelco Norte i dotyczącego kopalni
Mansa Mina produkującej 180 tyś. Mg Cu rocznie — firma planuje
budowę zakładu przeróbczego i ewentualnie huty. Kolejnym zada-
niem inwestycyjnym jest uruchomienie w 2006 r. produkcji 170 tyś.
Mg Cu/r. w kopalni Gaby. Dodatkowo Codelco przygotowuje się do
zawarcia strategicznego sojuszu z chińską spółką Minmetals celem
uzyskania dostępu do kapitału na dalsze inwestycje rozwojowe.
SPRZEDAŻ KOPALNI ZŁOTA OYACIK
Ovacik sold. Mining Journal, 11 March 2005, p. 7
Newmont Mining Corp. sprzedał nieczynną kopalnię złota Ova-
cik tureckiemu konglomeratowi Koza Davetiye za 20 min $ i opłatę
kontyngentową w wysokości 24,5 min $, która zostanie przekazana
w późniejszym terminie. W pierwszej połowie 2004 r. kopalnia wy-
produkowała 75 tyś. oz złota, po czym została zamknięta wskutek
orzeczenia tureckiego sądu.
WYNIKI PROJEKTÓW ZŁOTA BEMA GOLD CORP
Goldcorp uses gold to buy Bermejal. Mining Journal, 24 March 2005, p. 11
Goldcorp Inc nabyło od partnerów jv Industrias Penoles SA de
CV i Newmont Mining Corp. złoże złota Bermejal w Meksyku.
Goldcorp dokona sprzedaży 240 ty s. oz zapasów złota pochodzących
z produkcji kopalni Red Lakę celem sfinansowania inwestycji
w kwocie 70 min $. Szacuje się, że złoże Bermejal zawiera 2,4 min
oz Au, a zasoby wskazane wynoszą 93,6 min Mg Au przy średniej
zawartości 0,79 g/Mg Au.
REAKTYWACJA KOPALNI ZŁOTA RAND COPPER
Hard work grabs the gold—Copper Rand re-enters production. CIM Bulletin
03/04 2005, p. 57+59
Przedstawiono perspektywy rozwoju, a przede wszystkim re-
aktywacji starej kopalni Rand Copper w McKenzie na wschód od
Chibougamau oraz związane z tym negocjacje korporacji ConSep
Acacia i Gekko ILR z Campbell Resources, które zamierzają wzno-
wić wydobycie w kopalni. Perspektywy wydają się obiecujące zwła-
szcza w świetle znacznego wzrostu cen złota i miedzi, której wydo-
bycie towarzyszyć ma pozyskiwaniu złota z Rand Copper. Dla po-
równania przedstawione zostały dane dotyczące wydobycia przed
zamknięciem kopalni (1997 r.) oraz nowe plany wydobywcze na
przyszłe 5 lat. Wydobycie będzie opłacalne, gdy cena złota wyniesie
275 $/Mg, a tymczasem osiągnęła 420 $/Mg. Kopalnia obecnie
wydobywa 15 tyś. Mg metalu/mieś., zdolność produkcyjną ocenia
się jednak na 3 tyś. Mg dziennie. Ruda zawiera 0,069 oz/Mg Au
o średniej zawartości miedzi 2,19 % Cu. Planuje się wydobycie 450
tyś. Mg Au/r., a łączne przewidywane wydobycie w ciągu 5 lat ma
wynieść 35 tyś. oz złota i 15 min L miedzi.
RAND, WSTRZĄSY I KOSZTY POWODEM KŁOPOTÓW NAJWIĘ-
KSZEJ KOPALNI ZŁOTA W RPA
Rand, quakes and costs harpoon DRD gold's biggest South African Mines.
Metal Bulletin, 28 March 2005, p. 14
Południowoafrykańska firma górnicza DRD Gold zamknęła 22
marca 2005 r. największe w RPA kopalnie złota. Podanym przez
firmę powodem był silny rand, wstrząsy górotworu oraz wysokie
koszty produkcji. Pracę straci ponad 6 tyś. ludzi, co może spowodo-
wać silny protest związków zawodowych. Zamknięcie kopalń po-
zwoli na uwolnienie kapitału obrotowego na inną działalność górni-
czą.
LUNDIN MINING NABYWA ARCON
Lundin Mining to acąuire Arcon. Mining Journal, 4 March 2005, p. 11
Lundin Mining Corp. zgodziło się na kupno notowanego na
giełdzie irlandzkiej producenta cynku Arcon International Resources
plc za 63 min $ w gotówce i 5,6 min akcji firmy. Kluczowym pun-
ktem transakcji jest porozumienie z Sir Anthonym O'Reillym, który
posiada większościowy pakiet akcji Arcon (65 %), a warunkiem
Lundin Mining jest nabycie min. 80 % udziałów. Arcon jest właści-
cielem kopalni Galmoy, która w 2004 r. wyprodukowała 69 tyś. Mg
cynku i 15 tyś. Mg ołowiu. Lundin Mining, notowany na giełdach
w Toronto i Sztokholmie, posiada kopalnię cynku Zinkgruvan oraz
miedzi i cynku Storliden w Szwecji, które w 2004 r. wyprodukowa-
ły odpowiednio 61 547 Mg i 22 348 Mg Zn.
ZINCOX BUDUJE KOPALNIĘ CYNKU W JEMENIE
ZincOx to build 70,000 tpy zinc minę in Yemen. Metal Bulletin, 21 March
2005, p. 12
Brytyjska firma ZincOx zajmująca się produkcją cynku rozpo-
cznie budowę kopalni w Jemenie. Będzie ona miała zdolność wydo-
bywczą na poziomie 70 tyś. Mg cynku/r. Inwestycja rozpocznie się
w 2006 r., a pierwsze wydobycie planuje się na 2007 r. Projekt o na-
zwie Jabali będzie kosztował 68,7 min $. Dalsze 4 min $ pochłonie
usunięcie nadkładu, a 2,7 min $ będzie potrzebne na zabezpieczenie
kapitału obrotowego.
GPN PLANUJE WEJŚCIE NA RYNEK AIM
HPAL nickel junior plans AIM listing. Mining Journal, 4 March 2005, p. 14
Gladstone Pacific Nickel Ltd (GPN) planuje zainwestować mi-
nimum 6 min L w projekt laterytowego złoża niklu w Queensland,
przed pierwszym notowaniem spółki na londyńskim rynku AIM pod
koniec marca 2005 r. Projekt obejmuje budowę kopalni na należącej
do spółki działce Marlborough w centrum Queensland i zakładu
wysokociśnieniowego ługowania kwasem (HPAL) w porcie Glad-
stone. Marlborough posiada według klasyfikacji JORC zasoby
0 wielkości 72,4 min Mg o średniej zawartości 0,82 % niklu i 0,06 %
kobaltu. GPN szacuje, że pierwszy etap prac pochłonie ok. 905
min $, w rezultacie którego produkcja wyniesie 30 tyś. Mg niklu
1 1400 Mg kobaltu/r. Realizacja etapu drugiego i trzeciego powinna
zwiększyć roczną produkcję do 60 tyś. Mg i 124 tyś. Mg, przy
wydatkach inwestycyjnych na poziomie odpowiednio 660 min $
i 1,3 mld $.
PODPISANO UMOWĘ DOTYCZĄCĄ KOPALNI MOA BAY
Moa Bay expansion deal signed. Mining Journal, 11 March 2005, p. 3
Sherritt International Corp. i rząd Kuby podpisali porozumienie
w sprawie rozwoju kopalni niklu Moa Bay. Zgodnie z warunkami
umowy Sherritt i państwowy Cia General de Niquel w równym
stopniu sfinansują inwestycję o wartości 450 min $, dzięki której
produkcja niklu i kobaltu wzrośnie o 16 tyś. Mg do poziomu 49 tyś.
Mg/r. W ramach porozumienia rząd Kuby zgodził się na przyznanie
koncesji obejmującej zasoby rudy o wielkości zapewniającej kopal-
ni 25-letnią działalność.
BHPB CORAZ WYŻEJ W NIKLOWYCH RANKINGACH
BHPB to climb nickel rankings. Mining Journal, 18 March 2005, p. 5
BHP Billiton (BHPB) uplasowało się na trzecim miejscu (po
Norilsk i taco) w najnowszym rankingu producentów niklu na świe-
cie opracowywanym przez Macąuarie Research. W 2004 r. spółka
zajęła w nim 7 miejsce. Nabycie przez WMC Resources podniesie
BHPB do drugiego miejsca w rankingu (po Phelps Dodge Corp).
Uruchomienie projektu Ravensthorpe na przełomie 2008/2009 r.
podniesie produkcję firmy z obecnych 160 ty s. Mg do ponad 200 tyś.
Mg niklu/r. Jeśli spółka zdecyduje się wejść z Western Australia
w projekt Yakabindie, produkcja niklu może wzrosnąć o dalsze 65
tyś. Mg/r. Projekty Yoisey Bay i Góro przyniosą BHPB łącznie
dalsze 110 tyś. Mg niklu i szacuje się, że powinno to uczynić spółkę
największym producentem niklu na świecie.
YUNNAN TIN INWESTUJE W PROJEKT DOTYCZĄCY PRODU-
KCJI 10 TYŚ. MG NIKLU ROCZNIE
Yunnan Tin to move into nickel with 10,000 tpy project. Metal Bulletin, 7
March 2005, p. 12
Największy chiński producent cyny — Yunnan Tin Corp. (YTC)
— zamierza rozpocząć produkcję niklu po podpisaniu porozumienia
419
o współpracy z lokalną spółką Yunnan Kunneng Co. YTC zainwes-
tuje przeszło 100 min jenów (12 min $) w rozwój kopalni niklu
Yuanjiang i budowę rafinerii o wydajności 10 tyś. Mg/r. w mieście
Yuxi w południowo-zachodniej części prowincji Yunnan. Spółka
chce zacząć prace w pierwszej połowie tego roku, jednak data budo-
wy i oddania rafinerii do eksploatacji nie zostały jeszcze ustalone.
YTC będzie posiadać 57 % udziałów w spółce j v Yuanjiang Nickel
Co. Yunnan Kunneng brał już wcześniej udział w rozwoju kopalni
niklu Yuanjiang, która jest w posiadaniu rudy laterytowej o zaso-
bach niklu wynoszących 530 tyś. Mg.
INFORMACJE GIEŁDOWE
EMISJA NOWYCH AKCJI ORIEL NA TSX
Oriel adds TSX listing. Mining Journal, 4 March 2005, p. 11
Oriel Resources plc notowane na AIM umieściło swoje akcje
także na giełdzie w Toronto (TSX) celem zwiększenia liczby udzia-
łowców w Ameryce Północnej. Oriel buduje portfel swoich proje-
któw mineralnych na terenie byłego Związku Radzieckiego, wśród
których najbardziej zaawansowanym jest projekt niklu Shevchenko
w Kazachstanie, w którym Oriel ma 90 % udziałów i projekt złota
Urup na Dalekim Wschodzie Rosji.
UDZIAŁY OUEBRADA BLANCA WYSTAWIONE NA SPRZEDAŻ
Quebrada Blanca stake goes on sale. Metal Bulletin, 4 March 2005, p. 13
Potencjalni nabywcy mogą nabyć 10 % udziałów w kopalni
miedzi Quebrada Blanca, znajdującej się 170 km na południowy-za-
chód od Iquique w regionie Chile Region I, należącej do Empresa
Nacional de Mineria (Enami). Kopalnia w 2004 r. wyprodukowała
76 205 Mg miedzi katodowej, a koszty jej działalności operacyjnej
wynoszą 0,60 $/Ib. 76,5 % udziałów w Quebrada Blanca posiada
kanadyjskie Aur Resources Inc., a 13,5 % Sociedad Minera Pudahuel
Ltda.
NORANDA ŁĄCZY SIĘ Z FALCONBRIDGE
Noranda and Falconbridge to rnerge. Mining Journal, 11 March 2005, p. l
Kanadyjskie przedsiębiorstwo górnicze Noranda Inc przedsta-
wiło w tym tygodniu plany połączenia ze spółką Falconbridge Ltd,
w której ma 59 % udziałów. Noranda przewiduje odkupienie 63,4
min akcji zwykłych w zamian za akcje uprzywilejowane o wartości
l ,25 mld $. Falconbridge jest właścicielem aktywów niklu oraz 44 %
udziałów w kopalni miedzi Collahuasi i 100 % udziałów w kopalni
miedzi Lomas Bayas zlokalizowanych w Chile. Pośród korzyści
wynikających z połączenia obu firm Noranda wymienia bezpośredni
dostęp do gotówki z Falconbridge, co zwiększy ocenę kredytową
i elastyczność finansową spółki. Ponadto Noranda oczekuje wię-
kszej kapitalizacji rynku akcji (9,6 mld C$), która poprawi zdolności
finansowe przedsiębiorstwa.
BHP BILLITON PRZEBIJA OFERTĘ XSTRATY DLA WMC
BHP Billiton snatches WMC from Xstrata. Mining Journal, 11 March 2005, p. l
BHP Billiton zaproponował australijskiej firmie WMC Resour-
ces Ltd cenę 7,85 A$/akcję przebijając tym samym ofertę Xstraty,
która wynosiła 7,00 A$/akcję. W rezultacie Xstrata nie zdecydowała
się na podwyższenie swojej oferty i wycofała się z rywalizacji. Tym-
czasem zarząd WMC oświadczył, że wobec braku innych propozycji
akcjonariusze jednomyślnie przyjęli ofertę BHP Billiton. Jednocześ-
nie przedsiębiorstwo podpisało zobowiązanie, zgodnie z którym
w przypadku złamania warunków umowy zapłaci firmie BHP Billi-
ton 92 min A$.
BOLIDEN SPRZEDAŁ AKCJE
Boliden shares sold. Mining Journal, 11 March 2005, p. 13
420
ZAAWANSOWANE ROZMOWY POMIĘDZY SUMITOMOISOJTO
Sumitomo Metal Mining and Sojtiz talks on $ 850 m nickel project in
Philippines arę at an 'advanced stage'. Metal Bulletin, 21 March 2005, p. 10
Japońskie huty Sumitomo Metal Mining i Sojtiz Holdings
wspólnie wyraziły zainteresowanie projektem dotyczącym lateryto-
wego złoża niklu na Filipinach. Inwestycja ma wynieść 850 min $.
Ukończono już opracowywanie studium wykonalności i rozmowy
wkroczyły w fazę konkretnych ustaleń dotyczących warunków fi-
nansowania. Projektem zainteresowani są również Chińczycy —
China's Zijin Mining i Metallurgical Corp. of China.
Outokumpu Oyj sprzedało 10,4 % udziałów (30 min akcji)
w szwedzkim przedsiębiorstwie miedzi i cynku Boliden AB po cenie
34,50 SK/akcję w celu zebrania 115 min euro. W ten sposób firma
zmniejszyła swój portfel akcyjny do 16,1 %.
GFL ZWIĘKSZA UDZIAŁY W FIRMIE COMAPLEX
GFL ups Comaplex stake. Mining Journal, 11 March 2005, p. 13
Gold Fields Ltd zgodził się na zakup 2,43 min akcji w Comaplex
Minerals Corp. po cenie 3,50 C$/akcję zwiększając w ten sposób
swoje udziały z 13,5 do 19,8 %. Dochód w wysokości 8,5 min C$
Comaplex przeznaczy na rozwój projektu złota Meliadine w kana-
dyjskim Nunavut Temtory.
EMISJA AKCJI GALAHAD
Galahad placings. Mining Journal, 11 March 2005, p. 16
Galahad Gold plc wyemitował 41,67 min nowych akcji po 0,12
L/akcję wraz z RIT Capital Partners i Rothschild. Lord Rothschild
jest prezesem RITu i dwóch inwestycji stanowiących 7,43 % udzia-
łów w Galahad Gold. W ubiegłym tygodniu Northern Dynasty Mi-
nerals Ltd wyemitował 7,25 min jednostek po 4,25 C$/jednostkę
w celu uzyskania dochodu brutto w wysokości 30,8 min C$. Pienią-
dze przeznaczone zostaną na wiercenia w strefie East Żonę na poli-
metalicznym projekcie Pebble na Alasce.
OFERTA FIRMY SKYE
Skye offering. Mining Journal, 11 March 2005, p. 16
Skye Resources Inc zabezpieczył poprzez TD Securities umowę
kupna 7,32 min jednostek i ich sprzedaży publicznej po cenie 4,10
C$/jednostkę. W ten sposób przedsiębiorstwo zamierza uzyskać do-
chód brutto w wysokości 30 min C$, aby sfinansować rozbudowę
projektu niklu Fenix (Exmibal) w Gwatemali.
EMISJA AKCJI FIRMY AURIZON
Aurizon placing. Mining Journal, 18 March 2005, p. 11
Aurizon Mines Ltd wyemitował 4,2 min akcji zwykłych po 1,50
C$/akcję i 10,6 min akcji płynnych po 1,80 C$/akcję w celu uzyska-
nia dochodu brutto w wysokości 25 min C$. Dochody netto z emisji
zostaną przeznaczone na sfinansowanie prac poszukiwawczych
i przedprodukcyjnych projektu złota Casa Berardi w Quebec.
OPCJE DOTYCZĄCE ESCALONES
Phelps Dodge options Escalones. Mining Journal, 24 March 2005, p. 12
General Minerals Corp. (GMC) zawarł z Phelps Dodge Corp.
porozumienie dotyczące ostatniej opcji uzyskania przez spółkę 72 %
udziałów w projekcie Escalones w środkowym Chile. Phelps Dodge
może początkowo uzyskać 60 % udziałów w Escalones w zamian za
finansowanie w kwocie 4 min $ w okresie 2005-5-2010 r. Dalsze
12 % udziałów spółka może uzyskać po ukończeniu w przeciągu
siedmiu lat studium wykonalności projektu.
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI DLA PROJEKTU ZŁOTA
W MALI
Mali gold explorer launches IPO. Mining Journal, 24 March 2005, p. 15
Avnel Gold Minind Ltd zamierza zebrać 15 min $ poprzez
wstępną ofertę publiczną akcji na giełdzie w Toronto, które przeznaczy
na rozwój projektu złota Kalana w Mali. Na projekcie o powierzchni
387 km funkcjonuje podziemna kopalnia, która w 2004 r. wypro-
dukowała 7396 oz złota. Avnel posiada 80 % udziałów w projekcie.
WYNIKI FINANSOWE
REKORDOWY DOCHÓD FIRMY SHERRITT INTERNATIONAL
Record annual earnings for Sherritt International. Mining Journal, 11 March
2005, p. 13
Sherritt International Corp. zanotowało za czwarty kwartał
2004 r. zysk netto w wysokości 24,4 min C$. Całkowity zysk roczny
wyniósł 160 min C$. Tak dobry wynik przedsiębiorstwo uzyskało
dzięki produkcji węgla, niklu i kobaltu oraz wyższym cenom metali.
Obroty w 2004 r. stanowiły 1,09 mld C$ i były o 20 % wyższe
w stosunku do roku poprzedniego.
COEUR D'ALENE ZNÓW WYPŁACALNE
Coeur d'Alene back in the black. Mining Journal, 18 March 2005, p. 13
Coeur d'Alene Mines Corp. uzyskało w pierwszym kwartale
2005 r. całkowity przychód w wysokości 13 min $ w porównaniu
ze stratą 12,9 min $ w ostatnim kwartale 2003 r. Dochody firmy
wyniosły 46,1 min $ (wzrost o 48 %), a produkcja srebra i złota
wzrosła odpowiednio o 23 i 80 %, dając łącznie 4,3 min oz Au
i 47,055 oz Ag. W uzyskaniu tak dobrych wyników pomogły spółce
wysokie ceny metali i uzyskane przywileje podatkowe.
MANAGEM ROZCZAROWANY WYNIKAMI FINANSOWYMI
Managem results disappoint. Mining Journal, 24 March 2005, p. 14
Producent złota Managem zanotował stratę netto w wysokości
239 min DH (l $ = 8,40 DH) w 2004 r. Mimo że obroty spółki były
o 10 % wyższe niż w 2003 r. (l ,86 mld DH), Managem poniósł stratę
na działalności operacyjnej w wysokości 42,5 min DH w porówna-
niu z zyskiem operacyjnym w wysokości 103 min DH w 2003 r.
Długi spółki wzrosły o 18 % do wysokości 1,16 mld DH.
CENY METALI
CENA ZŁOTA PRZEKROCZYŁA POZIOM 440 $/oz
Gold breaks US$440/oz. Mining Journal, 11 March 2005, p. 3
W dniu 10 marca 2005 r. cena złota osiągnęła najwyższy od
dziesięciu tygodni poziom 442,40 $/oz. To rezultat spadku wartości
dolara, który rozpoczął się na rynku wschodnim, gdy japoński pre-
mier Junichiro Koizumi oświadczył, że jego kraj musi brać pod
uwagę zmienność zapasów zagranicznych. Według analityków cena
złota może wzrosnąć do poziomu 445 $/oz notowanego ostatnio
w grudniu 2004 r.
KONSEKWENCJE WYSOKICH CEN MIEDZI
Surplus looms as copper reaches all-time high. Mining Journal, 18 March
2005, p. 6
Trzymiesięczne ceny miedzi na LME mimo trudnych uwarun-
kowali handlowych osiągnęły poziom 3307 $/Mg Cu. Wzrost cen
wspiera osłabienia dolara, spekulacje rynkowe i nerwowe zachowa-
nia nabywców. Również koszty przeróbki i rafinacji miedzi idą
w górę, wskazując na rosnącą dostępność koncentratu. Analitycy
z Bloomsbury Minerał Economics (BME) zauważają jednak, że na-
pięta sytuacja na rynku rafinowanej miedzi zaczyna słabnąć —
EMISJA AKCJI FIRMY FIRST MAJESTIC
First Mejestic placing. Mining Journal, 24 March 2005, p. 17
First Majestic Resources Corp. przeprowadził prywatną emisję 6 min
jednostek po 2,50 C$/jednostkę w celu uzyskania dochodu brutto
w wysokości 15 min C$. Uzyskany dochód netto posłuży sfinanso-
waniu projektów srebra La Parrilla, Candamena, Dios Padre i Chal-
chihuites w Meksyku.
ZYSKI CODELCO SPOWODOWANE WYSOKĄ CENĄ MIEDZI
Codelco reports $3.3 bn profit on higher prices. Metal Bulletin, 21 March
2005, p. 16
Chilijska firma Codelco ogłosiła zyski na poziomie 3,3 mld $ za
2004 r. Dla porównania rok 2003 firma zamknęła zyskiem 607
min $. Tak wysokie zyski są spowodowane głównie wysoką ceną
miedzi na rynkach metali oraz działalnością korporacyjną. W 2004 r.
Codelco wyprodukowało 1,84 min Mg miedzi w porównaniu do 1,7
min Mg w 2003 r. Wyprodukowano również 32 tyś. Mg molibdenu.
W kopalni El Teniente produkcja wzrosła o 28 %, a w Codelco No-
tre o 8 %.
REKORDOWE ZYSKI CVRD
Strong demand, capacity increases boost CVRD profits. Metal Bulletin, 28
March 2005, p. 19
Brazylijska firma CVRD zanotowała w 2004 r. rekordowe zyski
na poziomie 2,57 mld $. W porównaniu do 2003 r. wzrost wyniósł
43,3 %. Firma uzyskała tak dobre rezultaty dzięki ekspansji zarówno
w produkcji miedzi, żelaza, aluminium, jak też korzystnej sytuacji
na światowych rynkach metali.
ROSNĄCE CENY MIEDZI POWODUJĄ WZROST ZYSKÓW WMC
Steigende Kupferpreise bringen WMC Zuwachs. Erzmetall, No. 2 —
March/April 2005, p. 100
Zyski netto australijskiej firmy WMC za 2004 r. wyniosły 1,33
mld $ w porównaniu do 246 min $ w 2003 r. Jest to spowodowane
utrzymującymi się wysokimi cenami miedzi i niklu.
premie za miedź w ostatnim miesiącu spadły do 10^-20 $/Mg Cu.
WPŁYW KURSU DOLARA NA CENY METALI
Dollar dents metals prices. Mining Journal, 24 March 2005, p. l
US Federal Reserve's Open Market Committee (FOMC) pod-
niosła krótkoterminowe stopy procentowe o 0,25 % do wysokości
2,75 %. Podniesienie stóp nastąpiło w zgodzie z oczekiwaniami
rynku i notowaniami dolara, którego silny w stosunku do innych
walut kurs spowodował spadek cen metali. Trzymiesięczne ceny
miedzi spadły z 3,279 $/Mg do 3,226 $/Mg, wpływając także na cenę
złota, która spadła do 425,80 $/oz.
PROBLEM CEN CYNKU PORUSZONY NA MIĘDZYNARODOWEJ
KONFERENCJI DOTYCZĄCEJ CYNKU I SREBRA
International Zinc & Silver Conference — High zinc prices could bring pain
as well as pleasure. Metal Bulletin, 7 March 2005, p. 12
Według analityków handlowych wysokie ceny cynku w 2005 r.
będą kontynuować swój wzrost również w 2006 r. Firma Barclays
podczas międzynarodowej konferencji Zinc & Silver w Las Yegas,
która odbyła się l marca, poinformowała delegatów, że pierwotna
421
cena cynku szacowana na 1300 $/Mg na LME na 2005 r. może być miedzi wyniosła 3252 $.
zbyt niska. Cena cynku obecnie wynosi poniżej 1400 $/Mg i jeśli
Średnie miesięczne ceny metali
zbyt mocno się podniesie, to odbije się to negatywnie na przemyśle,
gdyż użytkownicy końcowi będą zastępować cynk tańszymi mate- Styczeń-Marzec Marzec
riałami, takimi jak aluminium i plastiki. W konsekwencji rynek mo- 2005 r. 2005 r.
że powrócić do nadwyżek koncentratów cynku i samego kruszcu, Metal
a przeinwestowanie w nową zdolność produkcyjną przyniesie zna- cena cena cena
czny spadek cen. najniższa najwyższa średnia

SPADEK CEN NIKLU NA LME Miedź Grade A ($/Mg)

Nickel backwardation flares as LME stocks fali. Metal Bulletin, 14 March transakcje natychmiastowe 3071,00 3424,25 3378,99
2005, p. 18 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2945,00 3294,00 3244,29
Trzymiesięczne ceny niklu w deporcie na LME zatrzymały się Ołów (S/Mg)
w dniu 10 marca na poziomie 260 $, z kolei poziom zapasów metalu transakcje natychmiastowe 911,00 1033,25 1005,19
wyniósł 9174 Mg, uzyskując w okresie 7-s-lO marca łączny spadek transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 870,00 990,00 967,52
o 120 Mg. Cena deportowa pod koniec sesji 7 marca wyniosła 190 $,
Cynk ($/Mg)
4 marca— 170 $, a od tego czasu do 10 marca zapasy metalu spadły transakcje natychmiastowe 1197,25 1429,75 1377,33
o 240 Mg. transakcje trzymiesięczne—sprzedaż 1193,50 1447,00 1394,64
STABILNE CENY KOBALTU Nikiel ($/Mg)
Cobaltremains steady amidthin trading. Metal Bulletin, 21 March2005, p. 12 transakcje natychmiastowe 14 032,50 16562,50 16 184,52
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 14 050,00 16280,00 15 950,95
Ceny kobaltu na LME utrzymuj ą się na poziomie 15,50-5-16 $ za
ceiia cena
produkt 99,8 % i 15-^-15,50 $ za 99,3 %. Bardzo niskie obroty zano- Kobalt ($/Mg) miesięczna miesięczna
towano na rynku kobaltu w poprzednim tygodniu, na skutek, jak najniższa najwyższa
marzec 2005 marzec 2005
sądzą eksperci, oczekiwania inwestorów na ustabilizowanie cen.
min. 99,8 % 15,925 16,400
CENY MIEDZI NA LME MOGĄ SPAŚĆ WRAZ ZE ZMIANĄ POPYTU min. 99,3% 15,400 15,925
LME copper may soften if demand fails to pick up. Metal Bulletin, 28 March Złoto ($/oz)
2005, p. 9 poranna 434,35476
Wg analityków ceny miedzi na LME mogą ulec zmianie w naj- popołudniowa 434,32143
bliższych tygodniach. Będzie to efektem redukcji popytu na ten
Srebro (c/oz)
metal. Cześć analityków jest zdania, że popyt utrzyma się na obe-
Spot 725,60714
cnym poziomie i nie spowoduje to większych zmian cen w pier-
wszym półroczu 2005 r. 23 marca oficjalna trzymiesięczna cena March Averages, Metal Bulletin, 11 April 2005, No. 8888, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

58747- 660123-

44191 487571

29635 315019
•e
15078 * 142467

522. •30085
05/01 tfO 05/02/18 OS/03/17 05/D4/18 05/01/20 05/D2/17 05/03/17 05/04/18

Data sesji Data sesji

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

18640

15877.

13314

10661

-867 7988
05/01/20 D5/D2/18 05/03/17 05/D4/18 OS/D 1/20 05/02/18 05/D3/17 05/04/18

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Wojciech Korzekwa.

422
 THE ECONOMIC CHAMBER OF NON-FERROUS METALS

ROLAND STASIAK Rudy Metale R 50 2005 nr 7

UKD669.21.7(438)(061.5):656:338.981"312"(438)

PRZEMYSŁ METALI NIEŻELAZNYCH

W LATACH 2000-2005

NON-FERROUS METALS INDUSTRY

IN THE YEARS 2000-2005

Struktura organizacyjna i własnościowa status spółek prawa handlowego o kapitale mieszanym (w większo-
ści polskim ), z dominującą rolą spółek giełdowych o nazwach
Polski przemysł metali nieżelaznych tworzył do 1981 r. ugrupo-
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., IMPEXMETAL S.A. oraz Grupa
wanie o nazwie Zjednoczenie Górniczo-Hutnicze Metali Nieżela-
KĘTY S.A.
znych METALE z siedzibą w Katowicach. Te trzy ugrupowania gospodarcze stanowią aktualnie podstawową
Ugrupowanie to liczyło 26 jednostek organizacyjnych, mających bazę techniczną i kapitałową polskiego przemysłu metali nieżela-
formę własności państwowej oraz układ techniczno-technologiczny znych zgrupowanego w Izbie Gospodarczej. Świadczą o tym przed-
od wydobycia rud do fazy wyrobów przetwórstwa. W skład ugrupo- stawione w tablicy l wielkości i wskaźniki ekonomiczne 2004 r.
wania wchodziły też jednostki zaplecza naukowego i technicznego
(instytut, biuro projektów, zakłady budowy maszyn, zakład remon- Tablica l
towy i transportowy) oraz jednostka handlu produktami. Poza tą Table l
organizacją pozostawały 2 duże podmioty gospodarcze (KGHM
Polska Miedź oraz CIĘ IMPEXMETAL), nad którymi bezpośredni Wymie- Udział
nadzór sprawowały ministerstwa. Przemysł nione 3 ugrupowań
Wyszczególnienie
ogółem 3 ugrupo- w całości, %
Ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz samorządzie
wania (3:2)
gospodarczym doprowadziły do usamodzielnienia się poszczegól-
nych podmiotów gospodarczych, które podjęły wyzwania niezależ- l 2 3 4

nego funkcjonowania na rynku krajowym i światowym. Przyjęty, Przychody ze sprzedaży pro-

12 084 10 609 88,0
w polityce gospodarczej kraju, kierunek na prywatyzację oraz praw- duktów i materiałów, min zł
ne jego oprzyrządowania stworzyły warunki dla podjęcia, przez
poszczególne jednostki organizacyjne, działań w zakresie prze- Wynik netto, min zi 1588 1537 97,0
kształceń własnościowych. Kapitał własny, min zł 7314 6830 93,0
Przemysł metali nieżelaznych nie wypracował wspólnego, spójnego
programu w tym zakresie, a funkcjonujące już w rozproszeniu orga- Suma aktywów, min zł 12 235 11 353 93,0
nizacyjnym samodzielne przedsiębiorstwa państwowe zdecydowały
się na indywidualne ścieżki prywatyzacji, dopuszczalne przepisami Zatrudnienie, osoby 28 760 22 735 79,0
prawa gospodarczego. Podstawową z nich była ścieżka komercja-
lizacji, tj. przejście na formę jednoosobowych spółek skarbu pań- Ugrupowania te swoją strukturą produktową obejmują:
stwa, a następnie dalszej ich prywatyzacji. — miedź i srebro oraz wyroby z miedzi i jej stopów,
W efekcie prowadzonych w ostatnich 15 latach procesów restruktury- — aluminium oraz wyroby z aluminium i jego stopów,
zacji organizacyjno-prawnej, technicznej i finansowej oraz wywoła- — część produkcji ołowiu rafinowanego wytwarzanego z surow-
nych przez nie przepływów kapitałowych, wszystkie jednostki uzyskały ców wtórnych (złomów).

Mgr Roland Stasiak — Prezes Zarządu Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych, Katowice.

423
MPEXMETAL S.A. posiada zdecydowany pakiet akcji lub udziałów
w następujących spółkach: Aluminium Konin-Impexmetal S.A.,
HutaMetali Nieżelaznych SZOPIENICE S. A., HUTMEN S. A. Wal-
cownia Metali DZIEDZICE S. A., Zakłady Metalurgiczne SILESIA
S.A. oraz BATERPOL Sp. z o.o. KGHM POLSKA MIEDŹ S. A. jest
głównym udziałowcem Walcowni Metali Nieżelaznych Sp. z o. o.
Gliwice-Łabędy.
Poza wymienionymi ugrupowaniami pozostają samodzielne
organizacyjnie Spółki wytwarzające cynk i ołów (ZG BOLESŁAW
S.A., Zakłady Górnicze TRZEBIONKA S.A., BOLESŁAW RE-
CYCLING Sp. z o.o., Huta Cynku MIASTECZKO ŚLĄSKIE S.A.,
ORZEŁ BIAŁY S.A.) oraz Huta BĘDZIN S.A. produkująca wyroby
z miedzi i jej stopów.
Samodzielne jednostki organizacyjne tworzą nadal spółki i przedsię-
biorstwa zaplecza naukowego i technicznego, a wśród nich: Instytut
Metali Nieżelaznych, BIPROMET S.A. oraz ZAMĘT S.A.
Sytuacja ekonomiczna przemysłu w latach 2000+2005
Lata transformacji w polityce gospodarczej kraju przemysł me-
tali nieżelaznych wykorzystał nie tylko na restrukturyzację zewnę-
trzną, tworząc nowe jednostki i ugrupowania, ale przede wszystkim
na restrukturyzację wewnętrzną w poszczególnych jednostkach.
W jej wyniku nastąpiło:
— prawne uporządkowanie spraw własnościowych dotyczących
terenów i majątku trwałego,
— organizacyjne i własnościowe wydzielenie oraz odrzucenie stru-
ktur socjalno-bytowych,
— wyłączenie z eksploatacji oraz całkowite zatrzymanie i likwida-
cja niektórych technologii i produktów, nieefektywnych w wa-
runkach pełnej konkurencji krajowej i światowej.
— znaczne zmniejszenie terenów przemysłowych pozostających
w faktycznym, bądź tylko prawnym użytkowaniu poszczegól-
nych jednostek organizacyjnych — poprzez sprzedaż lub komu-
nalizację mienia.
— znaczne obniżenie zatrudnienia w wyniku zmian organizacyj-
nych i prowadzonych procesów modernizacji.
Dla lat 2000-5-2004 obniżenie to wynosi ponad 5000 osób, co
stanowi 15 % ogólnego stanu, w tym w grupie przetwórstwa 4185
osób i odpowiednio aż 27,5 %. Przy równoczesnym wzroście, w tym
samym okresie, rzeczowych rozmiarów produkcji:
— ołowiu rafinowanego o 32,0 %,
— wyrobów z ołowiu o 41,0 %,
— miedzi o 14,4 %,
— srebra o 21,0 %,
— wyrobów z miedzi i mosiądzu o 6,6 %,
— aluminium o 3,2 %,
— wyrobów z aluminium o 27,5 %,
— wyrobów z cynku 8,0 %,
oznacza to wysoki wzrost wydajności pracy.
W latach 2000+2004 obniżeniu o 10 % uległa jedynie produkcja
cynku, co wiąże się z zatrzymaniem i fizyczną likwidacją ciągu
technologicznego w HMN SZOPIENICE S.A. z roczną produkcją
30 0001 cynku elektrolitycznego.
Podstawowe wielkości ekonomiczne, zgrupowanego w Izbie
Gospodarczej, przemysłu metali nieżelaznych, za4 lata 2000-5-2005,
prezentują tablice 2, 3, i 4.
Charakterystyczną cechą ekonomiki przemysłu metali nieżela-
znych jest jej duża wrażliwość na poziom cen światowych podsta-
wowych produktów (metali blokowych) oraz relacje krajowego pie-
niądza do walut obcych.
Poziom cen wyrobów przemysłu zarówno w obrocie krajowym jak
i eksporcie wyznaczają zwykle dwie wielkości, a mianowicie ceny
metali na giełdach światowych ( głównie Giełdy w Londynie) oraz
relacja polskiej złotówki do walut obcych (głównie USD i EURO).
Analiza danych, prezentowanych w tablicach 2 i 3, wskazuje
wyraźnie na bezpośredni wpływ tych wielkości i relacji na globalne
424
obroty liczone wartością sprzedaży produktów i materiałów oraz
końcowe wyniki finansowe, wyrażane wielkością zysku na działal-
ności operacyjnej oraz masą zysku netto.
Spadek cen światowych na metale oraz równoczesne umocnienie
polskiej złotówki, jednoznacznie wpłynęły na pogorszenie sytuacji
ekonomicznej przemysłu w 2001 r.
Globalna wartość sprzedaży produktów i materiałów uległa obniże-
niu w stosunku do roku poprzedniego (2000 r.) aż o 16 %, a zysk
netto z wielkości dodatniej 674 min spadł do poziomu deficytu
wielkości 382 min zł. W ciągu jednego roku pogorszenie wyniku
netto wyniosło zatem aż 1056 min zł. Dane ekonomiczne lat nastę-
pnych wskazują, iż przemysł metali nieżelaznych podjął wyzwania
stawiane przez rynek światowy oraz politykę pieniężną i finansową
państwa.
Szczególnie charakterystyczny jest w tym względzie 2002 r., w któ-
rym — mimo dalszego spadku poziomu cen światowych na podsta-
wowe metale nieżelazne i nadal twardej polityki pieniężnej — prze-
mysł osiągnął dodatni wynik na działalności operacyjnej oraz zysk
netto w kwocie 234 min zł, przy dalszym obniżeniu wartości sprze-
daży (-5,6 %).
Oznacza to ogromny wysiłek poszczególnych jednostek gospodar-
czych włożony w procesy poprawy ogólnej efektywności gospo-
darowania poprzez zmiany struktur organizacyjnych, obniżanie za-
trudnienia i racjonalizację poszczególnych czynników kształtują-
cych koszty oraz szukanie efektywniejszych rozwiązań w handlu
wyrobami.
Poprawa koniunktury gospodarczej w kraju i na świecie, wzrost
poziomu cen metali na rynkach światowych oraz osłabienie złotówki
do EURO stworzyły dla przemysłu metali bardziej korzystne warun-
ki funkcjonowania i rozwoju w latach 2003-5-2004.
Poszczególne organizacje gospodarcze przemysłu wykorzystały te
warunki poprawnie, zwiększając rzeczowe rozmiary produkcji oraz
maksymalizując sprzedaż na kraj i eksport. Dynamiczne przyrosty
wielkości rzeczowych produkcji, wartości obrotów liczonych sprze-
dażą oraz wielkości końcowych wyników (zysku netto) osiągnięto
za 2004 r.(szczegółowe dane zawierają tabl. 2 i 4).
Pierwszy kwartał 2005 r. — potwierdza tezę o dużej wrażliwo-
ści przemysłu metali nieżelaznych na politykę monetarną kraju,
wyrażaną w relacji złotówki do walut obcych (tabl. 3).
Pomimo dalszego, znacznego wzrostu cen światowych na metale
nieżelazne przemysł nie osiągnął przyrostu globalnej wartości sprze-
daży.
Umocnienie w I kw. 2005 r. polskiego pieniądza (PLN) w stosunku do:
— USD — o 19,6 % w relacji do I kw. 2004 r.,
o 15,9 % w relacji do całego 2004 r.,
— EURO — o 16,6 % w relacji do I kw. 2004 r.,
o 11,0 w relacji do całego 2004 r.,
całkowicie zniwelowało skutki światowego wzrostu cen oraz wpły-
nęło w jednoznaczny sposób na pogorszenie efektywności nie tylko
eksportu, ale także sprzedaży krajowej, co znajduje odzwierciedlenie
w obniżeniu wartości eksportu (-4,3 %) oraz wyniku (zysku) na
działalności operacyjnej (-4,6 %) — w stosunku do wielkości zre-
alizowanych w I kw. 2004 r.
Warto zwrócić uwagę na skalę zmian w wartości polskiej złotówki.
W samym I kw. 2005 r. uległa ona dalszemu wzmocnieniu, w sto-
sunku do USD, o 15,9 %, tj. o stopień zmian (umocnienia), odnoto-
wany poprzednio dla lat 2000+2004 (również 15,9 %). Równoczes-
ne osłabienie złotego do EURO, w latach 2000+2004, o 17,5 %
zostało zmienione jego umocnieniem w I kw. 2005 r. o 11 %.
Utrzymanie takiej tendencji w kursach walutowych będzie prowa-
dzić do sytuacji odwracającej trendy rozwojowe lat 2003 i 2004
w gospodarce, a tym samym i przemyśle metali nieżelaznych. Po-
twierdzenie tych tendencji znajdujemy już w dynamice przyrostu
krajowego produktu globalnego brutto, szacowanej statystycznie za
I kw. 2005 r. tylko na wielkość 2,1 %.
Prowadzenie bardziej elastycznej polityki kursowej, korygującej
 Tablica 2
Podstawowe wielkości ekonomiczne za lata 2000+2004
Table 2
Basic economic indicators for the years 2000-5-2004

Wykonanie Wskaźniki zmian, %

Lp. Wyszczególnienie J.m. 2004 2004

2000 r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2003 2000
8:7 8:4

l 2 3 4 5 ć 7 s 9 10

I Wielkości pomocnicze
Notowania giełdowe cen
a — aluminium USD/t 1550 1444 1350 1431 1731 121,0 111,7
b — cynk USD/t 1128 886 779 828 1048 126,6 92,9
c — miedź USD/t 1813 1578 1560 1779 2866 161,1 158,1
d — ołów USD/t 454 476 453 519 894 172,3 196,9
Kurs walutowy zł/USD 4,344 4,096 4,079 3,889 3,652 93,9 84,1
zł/Buro 3,854 3,522 4,020 4,398 4,528 103,0 117,5

II Podstawowe wielkości ekonomiczne

1 Przychody ze sprzedaży min zł 10 650 8960 8454 9022 12 084 133,9 113,5
w tym
— eksport min zł X X 4,322 4775 6179 129,4 X
— udział eksportu % X X 51,1 52,9 51,1 X X

2 Wynik na działalności operacyjnej min zł 1034 -88 206 485 1630 336,1 157,6

3 Wynik netto min zł 674 -382 234 452 1588 351,3 235,6

4 Zatrudnienie osoby 33 775 32 505 30 677 29 710 28 760 96,8 85,2

Tablica 3
Podstawowe wielkości ekonomiczne za I kwartał 2005

Table 3
Basic economic indicators for the first quarter 2005

Wykonanie Wykonanie Wskaźniki zmian, %

Wykonanie
Lp. Wyszczególnienie J.m. I kwartał I kwartał
2004 r.
2004 r. 2005 r. 6:4 6:5
i 2 3 4 5 6 7 s
I Wielkości pomocnicze
Notowania giełdowe cen
a — aluminium USD/t 1731 1668 1890 109,2 113,3
b — cynk USD/t 1048 1070 1288 122,9 120,4
c — miedź USD/t 2866 2671 3268 114,0 122,4
d — ołów USD/t 894 843 977 109,3 115,9
Kurs walutowy zł/USD 3,652 3819 3072 84,1 80,4
zł/Euro 4,528 4828 4028 89,0 83,4

II Podstawowe wielkości ekonomiczne

1 Przychody ze sprzedaży min zł 12 084 3023 3025 25,0 100,0
w tym
— eksport min zł 6179 1642 1572 25,4 95,7
— udział eksportu % 51,1 54,3 52,0 X X

2 Wynik na działalności operacyjnej min zł 1630 555 530 32,5 95,4

3 Wynik netto min zł 1588 468 542 34,1 116,4

4 Zatrudnienie osoby 28 760 29 264 28 701 99,8 98,1

425
 Tablica 4 bieżąco relacje polskiego pieniądza do innych walut, a w szczegól-
Dynamika zmian w wielkościach produkcji ności do USD i EURO — również poprzez obniżanie stóp procen-
metali i wyrobów w latach 2000-^-2005 towych — wydaje się konieczne.
Wzrastające ceny energii, paliw i usług, nowe formy podatków
Table 4 pośrednich oraz naciski na wzrost wynagrodzeń będą wpływały
Dynamics of changes in production volume of metals w sposób obiektywny na wzrost kosztów wytwarzania. Zarówno
and products in the years 2000^-2005 proste, jak i bardziej złożone rezerwy globalnego obniżania kosztów
zostały już w znacznej części wyczerpane, o czym świadczy ogólna
Wskaźniki zmian, % reakcja gospodarki kraju na wzrost wartości polskiego pieniądza
Lp. Podstawowe produkty w I kw. 2005 r.
2001 2002 2003 2004 Ikw. 2005 W warunkach makroekonomicznych 2005 r. przemysł metali
2000 2001 2002 2003 Ikw. 2004
nieżelaznych staje przed dalszymi, bardziej złożonymi wyzwaniami,
1 Miedź 102,6 102,1 104,1 103,9 99,1 wynikającymi z rosnącej konkurencji oraz prowadzonej polityki
pieniężnej i fiskalnej.
2 Cynk 101,0 91,0 97,0 100,8 95,6 Znacznie lepiej radzą sobie, w takich warunkach, duże organizacje
3 Ołów rafinowany 102,3 112,1 113,1 101,2 117,5 gospodarcze.
KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., skalą rzeczowej i wartościowej
4 Aluminium 100,4 99,1 101,3 102,5 100,0 produkcji, wielkością kapitałów, zatrudnieniem oraz masą zysku
5 Srebro 103,1 104,6 102,1 109,9 95,9 jednoznacznie dominuje w grupie przedsiębiorstw przemysłu metali
nieżelaznych. Przy aktualnych cenach miedzi na świecie pozycja
6 Wyroby z Cu i stopów Cu 101,1 95,1 100,9 109,3 104,2 grupy pozostaje mocna w całej polskiej gospodarce.
— walcówka 106,6 94,4 104,2 107,4 110,9 Stabilna jest i zapewne pozostanie pozycja Grupy KĘTY S.A. Zre-
— walcowane 87,7 95,2 99,2 122,7 99,1
alizowany dotychczas program rozwoju, nowe produkty i segmenty
— wyciskane i ciągnione 90,5 94,2 89,6 112,2 77,5
rynkowe oraz osiągane wyniki ekonomiczne są tegoż potwierdze-
7 Wyroby z Al i stopów Al 98,9 108,7 102,2 116,1 92,9 niem.
— walcówka 134,7 119,7 88,3 99,3 61,9 Po ostatnich zmianach własnościowych rozwojowa staje się Grupa
— walcowane 92,2 104,7 104,7 106,2 100,3
MPEXMETAL S.A., w której przetwórstwo miedzi wymagać będzie
— wyciskane i ciągnione 89,6 107,8 114,1 164,5 105,2
zapewne określonych nakładów na modernizację i dalszy rozwój.
8 Wyroby z Zn i stopów Zn 76,8 100,2 106,9 101,9 91,6 Przy aktualnym poziomie cen poprawnie funkcjonować powinni
— walcowane 74,3 100,2 105,5 101,9 94,0 producenci ołowiu wytwarzający go z surowców wtórnych (zło-
— wyciskane i ciągnione 100,0 114,3 126,1 101,2 76,0
mów). Konieczne wydaje się w tej grupie spółek szanowanie wspól-
9 Wyroby z ołowiu 127,7 59,8 104,3 103,2 95,4 nych założeń polityki handlowej.
Przemysł cynkowy ma aktualnie najtrudniejsze warunki funkcjono-
10 Stopy odlewnicze Cu i Ms 100,0 70,5 93,3 117,3 70,7 wania i rozwoju, co wynika z kilku ważnych czynników, jakimi są:
11 Stopy odlewnicze z Zn 88,1 67,9 80,0 139,3 70,8 wyczerpywanie się złóż rudy cynkowo-ołowiowej, posiadane tech-
nologie ich przetwarzania oraz podkreślana wcześniej wrażliwość na
12 Tlenek cynku 120,4 118,6 121,9 112,9 115,9 wartość polskiej złotówki w jej relacjach do USD.
13 Tlenek ołowiu 127,5 101,4 123,5 99,0 108,1 Otwartość na dopływ kapitałów oraz wejście w skład większych
ugrupowań wydają się dla przemysłu cynkowego konieczne.

426
 CHRONICLE
Sesja historyczna na 140 urodziny Katowic
Zarząd Główny Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Prze-
mysłu Hutniczego w Polsce przy współpracy ze Śląskim Centrum
Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach — włączając się w obcho-
dy 140-rocznicy nadania Katowicom praw miejskich — zorganizo-
wał 9 czerwca 2005 r. sesję popularno-naukową:
„Wpływ katowickiego hutnictwa na rozwój miasta",
której celem było rozpropagowanie niepodważalnego faktu,
że główną siłą napędową powodującą szybki rozwój miasta było
hutnictwo. Katowice, jedno z młodszych miast tego regionu, stało
się stolicą województwa, a liczba mieszkańców już dawno przekro-
czyła 300 tyś. Głównym inicjatorem imprezy była Komisja Historii
i Ochrony Zabytków Hutnictwa od lat bardzo prężnie działająca przy
Zarządzie Głównym Stowarzyszenia (SITPH).
Pozyskani referenci przedstawili bardzo interesuj ącą tematykę zwią-
zaną z Katowicami. Dr hab. Ryszard Kaczmarek, prof. Uniwersytetu
Śląskiego zaprezentował „Genezę przemysłowego miasta", uwypu-
klając aspekty i uwarunkowania towarzyszące jego rozwojowi,
z których wynika jednoznacznie, że przemysł, w tym znacznie mie-
rze hutnictwo, był głównym czynnikiem powstania miasta z pier-
wotnej , małej osady. Adam Frużyński z Muzeum Górnictwa Węglo-
wego w Zabrzu specjalizujący się w tematyce hutniczej przedstawił
historię hutnictwa w Katowicach, dzieje i rozwój miasta w powiąza-
niu z powstawaniem na jego terenie zakładów produkujących zarów-
no żelazo i stal jak i cynk i metale towarzyszące. Dyrektor Muzeum
Historii Katowic Jadwiga Lipońska-Sajdak zapoznała obecnych
z „Śladami hutnictwa na ulicach Katowic".
Aktualny stan polskiego przemysłu stalowego w Polsce i jego kon-
kurencyjność na de Europy i świata omówił Romuald Talarek, prezes
zarządu Hutniczej Izby Przemy słowo-Handlowej.
W drugiej części spotkania przedstawiono komunikaty prezen-
tujące osoby zasłużone dla rozwoju przemysłu. Stefan Kmiecik
***
Posiedzenie Komitetu Technicznego Nr 29
ds. Analiz Chemicznych Rud, Koncentratów i Metali
(Katowice, 30 czerwca 2005 r.)
W sali konferencyjnej Zespołu Hutnictwa i Górnictwa Pol-
skiego Komitetu Normalizacyjnego w Katowicach odbyło się
kolejne posiedzenie Komitetu Technicznego nr 29 ds. Analiz
Chemicznych Rud, Koncentratów i Metali. Obrady prowadziła
przewodnicząca tego Komitetu dr inż. Ewa Szmyd. Program
posiedzenia obejmował:
1. Otwarcie posiedzenia, stwierdzenie ąuorum, akceptacja porządku
obrad oraz przyjęcie protokołu z ostatniego posiedzenia Komitetu
z dnia 7 marca 2005 r.
2. Uzgodnienie i przyjęcie roboczego projektu normy do ankiety: —
prPN-EN 14361 Aluminium i stopy aluminium — Analiza chemi-
czna — Pobieranie próbek z kąpieli metalowej.
skupił się na sylwetkach Walentego Roździeńskiego, twórcy poematu
pt. „Officina Ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego
dzieła żelaznego" oraz Jerzego (Georga) Gieschego. Eugeniusz Rączka
omówił życiorys i dokonania Johanna Christiana Ruberga— twórcy
technologii produkcji cynku, a Eugeniusz Paduch, dyrektor Śląskiego
Centrum Dziedzictwa Kulturowego zajął się sylwetką Johna Baildona.
Dwakolejne wy stąpienia poświęcone były „Pozostałościom po wiel-
kim piecu odkrytym w trakcie budowy Drogowej Trasy Średnicowej
w okolicach katowickiego ronda" (Piotr Wybraniec ze Śląskiego
Wojewódzkiego Urzędu Konserwatora Zabytków) oraz genezie po-
wstania Huty Katowice (prof. Władysław Sabela).
Uczestniczący w sesji przewodniczący Rady Miasta Jerzy Forajter
—podobnie jak inni dyskutanci—pogratulował pomysłu zorganizowa-
nia sesji oraz sprawnego i interesującego jej przeprowadzenia. Wy-
raził też przekonanie o konieczności zachowania pamiątek i spuścizny
hutniczej oraz podjęcia starań o stworzenie zalążka muzeum hutnic-
twa w Katowicach.
W sesji uczestniczyło ponad 60 przedstawicieli różnych środo-
wisk, a odbyła się ona w sali konferencyjnej budynku przy ul. Lom-
py 14, wzniesionego w latach 1928-^-1934 z inicjatywy Syndykatu
Polskich Hut Żelaza wg projektu architekta Tadeusza Michejdy.
Przez wszystkie lata budynek stanowił centrum strategicznego za-
rządzania hutnictwem i siedzibę jego władz. W okresie powojennym
działały tu kolejno centralne zarządy, zjednoczenia, zrzeszenia. Obe-
cnie mieści się tu Hutnicza Izba Przemysłowo Handlowa, a gospo-
darzem budynku jest Centrala Zaopatrzenia Hutnictwa S. A.
Otwierając sesję I zastępca prezesa, sekretarz generalny SITPH Eu-
geniusz Rączka podziękował dyrektorowi Centrali Marianowi Bą-
kowi za bezinteresowne udostępnienie sali.
Obrady bardzo sprawnie prowadził prof. Stefan Zemła, Prorektor
Wyższej Szkoły Ekologii w Sosnowcu.
EUGENIUSZ RĄCZKA
3. Uzgodnienie i przyjęcie projektu normy do zatwierdzenia: —
prPN-EN 14242 Aluminium i stopy aluminium — Analiza chemi-
czna — Metoda optycznej spektrometrii emisyjnej z plazmą indu-
kcyjnie sprzężoną.
4. Omówienie spraw związanych z przeglądem norm własnych opra-
cowanych w latach od 1954 do 1982 (kontynuacja zagadnienia
rozpoczętego na poprzednim posiedzeniu Komitetu Technicznego.
5. Sprawy różne.
Podsumowania posiedzenia Komitetu Technicznego nr 29 dokona-
ła jego przewodnicząca dr inż. Ewa Szmyd. Podziękowała uczestnikom
za aktywny udział w obradach oraz za wszelkie uwagi, sugestie
i zmiany terminologiczne wniesione do omawianych projektów norm.
ANDRZEJ WYCIŚLIK
427
 Wspomnienie pośmiertne

Śp. BOGDAN SZYDŁO

(1928-2005)

Na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie pożegnaliśmy BOGDANA SZYDŁO, wieloletniego zasłużonego

pracownika przemysłu metali nieżelaznych.
Urodził się 3 grudnia 1928 r. w Mikołowie. Studia wyższe w Akademii Górniczo-Hutniczej ukończył na
Wydziałach Hutniczym i Odlewniczym uzyskując dyplomy mgr inż. metalurgii i odlewnictwa.
Pracę zawodową rozpoczął praktykami w 1952 r. w Walcowni Metali DZIEDZICE, następnie w Hucie BĘ-
DZIN (1952-1953). Po odbyciu praktyki rozpoczął w 1954 r. pracę w Walcowni Metali DZIEDZICE. Pracował
w Walcowni do 1971 r., zajmując kolejno stanowiska technologa, kierownika zmianowego, starszego technologa,
kierownika Wydziału Badawczo-Doświadczalnego oraz kierownika służby inwestycyjnej.
Ukończone studia wyższe oraz wieloletnia praktyka przemysłowa w zakresie przetwórstwa metali nieżelaznych
pozwoliły Mu zajmować odpowiednie stanowiska, na których wykazywał się głęboką wiedzą oraz wysokimi
kwalifikacjami zawodowymi.
W wieloletniej działalności inżynierskiej wykazał twórczą inicjatywę w zakresie opracowywania i wdrażania
do produkcji nowych rozwiązań technologicznych.
Posiadał, rzadko spotykaną w owym czasie wśród młodych inżynierów, biegłą znajomość języka angielskiego
oraz niemieckiego, co pozwalało Mu na szerokie korzystanie z bogatej literatury zagranicznej i owocowało
wprowadzaniem szeregu nowych technologii w macierzystym zakładzie. Do najważniejszych spośród nich zaliczyć
należy opracowanie i wdrożenie do produkcji przemysłowej technologii płyt „Algrafo" oraz tzw. blach kanaliko-
wych do budowy lodówek. Za te udokumentowane osiągnięcia otrzymał w 1963 r. nagrodę Ministra Przemysłu
Ciężkiego.
W latach 1971^-1977 został oddelegowany w ramach „Programu Rozwoju ONZ" do pracy w Egipcie, Jordanii,
Indiach, a następnie jako ekspert UNIDO do Afganistanu, Iraku, Iranu, Etiopii, Algierii i Emiratów Arabskich.
W roku 1970 odbył 3-miesięczny staż podyplomowy na Politechnice Imperiał College of Science and Techno-
logy w Londynie, a w 1982 r. ukończył roczne studia podyplomowe w AGH. W wyniku tych szkoleń oraz zdobytej
szerokiej wiedzy oraz bogatego doświadczenia zawodowego uzyskał w 1982 r. I stopień oraz w 1986 r. II stopień
specjalizacji zawodowej w przemyśle metali nieżelaznych. Został również zarejestrowany jako tłumacz tekstów
technicznych z języka angielskiego i niemieckiego.
Wymownym potwierdzeniem szerokiej wiedzy oraz prawdziwej pasji inżynierskiej jest Jego kilkadziesiąt
interesujących udokumentowanych opracowań oraz 30 publikacji, z czego 28 wydanych zagranicą, z zakresu nowej
techniki metalurgicznej oraz organizacji i ekonomiki.
Posiadał szereg odznaczeń, jak Srebrny i Złoty Krzyż Zasługi, Medal 40-lecia PRL oraz Odznakę Racjonali-
zatora Produkcji i Zasłużonego Pracownika Walcowni Metali DZIEDZICE.
Bogdan Szydło był twórczym i zasłużonym inżynierem przemysłu metali nieżelaznych, a 30-letnią koleżeńską
pracą pozostawił po sobie wśród przełożonych opinię wzorowego i zdyscyplinowanego, pełnego inicjatywy
pracownika, zaś wśród przyjaciół i współpracowników jak najlepsze wspomnienia oraz pamięć na długie lata.

Grono Kolegów
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2005 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa Pl. Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

*
Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT
Spółka z o.o.

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
tel. (022) 840-30-86, fax: (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 wysyła specjalne blankiety zamówień wraz
z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, skr. 1004, ul. Mazowiecka 12, pok. 6,
tel./fax (022) 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl
*
Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, fax. (022) 891-13-74, tel./fax (022) 840-35-89, 840-59-49 natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie
Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2005 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

48,00 zł 24,00 zł 96,00 zł 48,00 zł 192,00 zł 96,00 zł

 BIPROMET S.A.
ul. Graniczna 29
40-956 KATOWICE
Tel. (48-032) 255-25-17 , 255-55-17
fax (48-032) 256-14-68
maił: marketing@bipromet.com.pl
www.bipromet.pl
NIP 634-019-75-13

PROJEKTOWANIE I GENERALNA REALIZACJA INWESTYCJI

^ PROJEKTOWANIE
S OCHRONA ŚRODOWISKA
V GENERALNA REALIZACJA INWESTYCJI
V PRZEMYSŁ CIĘŻKI
S REALIZACJE EKSPORTOWE

Huta Miedzi Głogów Alupol Vitkovice A.S. Ostrava

WYBRANE REFERENCJE

Koncepcja programowo-przestrzenna instalacji odmagnezowania blendy flotacyjnej

w ZGH Bolesław wraz z raportem oddziaływania na środowisko
Budowa pieca fluidyzacyjnego Nr l w ZGH Bolesław
Projekt wykonawczy remontu pieca zawiesinowego HMGII w HM Głogów
Modernizacja Wydziału Elektrolizy Cynku w ZGH Bolesław
Modernizacja Wydziału Ołowiu w HM Głogów