WARUNKI PRENUMERATY NA 2007 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o. można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł, począwszy od następnego
miesiąca. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów
magazynowych.
Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w następujących wariantach:
• prenumerata roczna, półroczna i kwartalna czasopism w wersji papierowej — wartość wg cennika na br.,
• prenumerata roczna w pakiecie (czasopisma w wersji papierowej + rocznik zamawianego tytułu na płycie CD) — wartość
wg cennika na br.,
• prenumerata ulgowa — rabat wg cennika (przysługuje osobom fizycznym, należącym do stowarzyszeń naukowo-technicznych
oraz studentom i uczniom szkół zawodowych — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa formularza zamówienia lub
kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły),
• prenumerata ciągła (przedłużana automatycznie do odwołania) — 10 % rabatu,
• prenumerata zagraniczna — do ceny prenumeraty krajowej dodatkowo dopłata 100 %.
NOWOŚĆ!!! Prenumeratorom czasopism w wersji papierowej i w pakiecie oferujemy od 1 stycznia 2007 r. bezpłatny
dostęp do PORTALU INFORMACJI TECHNICZNEJ (www.sigma-not.pl)
• prenumerator otrzymuje indywidualny login do Portalu,
• login uprawnia prenumeratora do bezpłatnego korzystania z archiwalnych zasobów Portalu w obrębie zaprenumerowanego
tytułu.
Portal umożliwi ponadto każdemu odpłatne przeglądanie treści dowolnego spośród 34 tytułów i zakup pojedynczych artykułów
czy zeszytów czasopism (płatność: SMS-em, kartą płatniczą, przelewem on-line lub przelewem zwykłym).
Prenumeratę w Wydawnictwie można zamówić:
faksem: (022) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
mailem: kolportaz@sigma-not.pl
na stronach: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (022) 840 30 86 lub 840 35 89 oraz
dokonując wpłaty na konto Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o.: ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu).
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję
i cenę prenumeraty oraz adres zamawiającego. Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.
Dla prenumeratorów PAKIETU na rok 2007 oferujemy roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat 2004÷2006 na CD
w cenie 20 pln netto każdy.
Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne w wersji papierowej i elektronicznej (wersja elektroniczna od 2004 r.) cena 1 egz. netto wg
aktualnego cennika na br.
Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:
— Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
— Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (022) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena 1 egzemplarza (netto/brutto) 17 zł / 17 zł

Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 204 zł / 204 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 224 zł / 228 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
R • 52
2007
SPIS TREŚCI:
CONTENTS:
Dębkowski R., Madziarz M., Sawicki
W., Osadczuk T.:
Krzak M., Panajew P.:
Żaba K., Nowak S.:
Mulak W., Szymczycha-Madeja A.,
Miazga B.:
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
ALUMINIUM PROCESSING
Knych T., Mamala A., Smyrak B.,
Uliasz P., Dziedzic E.:
METALURGIA PROSZKÓW
POWDER METALLURGY
Leżański J., Madej M.:
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW
METALI NIEŻELAZNYCH
M I E S I Ę C Z N I K
Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale
Strona
Page
459 Wpływ oddziaływania wstrząsów sejsmicznych na obciążenia kotew rozprężnych
Measurements of load acting on expansive roof bolts affected by seismic events
463 Możliwości wykorzystania metody mieszanek (diety) w zarządzaniu oddziałami
wydobywczymi na przykładzie kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE
Possible applications of mixture method (diet) in management of mining sections:
POLKOWICE-SIEROSZOWICE mine case study
473 Pomiar temperatury w linii technologicznej zgrzewania stalowych rur z powłoką
Al-Si
Measurement of temperature in steel welded tube with Al-Si coating technological
line
482 Odzysk metali ze zużytych katalizatorów uwodorniania stosowanych w przemyśle
petrochemicznym
Metals recovery from spent hydroprocessing catalysts used in the petrochemical
industry
491 Badania charakterystyk mechanicznych przewodów elektroenergetycznych
ze stopów aluminium o podwyższonej przewodności elektrycznej
Mechanical characteristics research of high conductivity aluminium alloy
conductors for overhead lines
498 Wpływ właściwości porowatych kształtek na stopień wypełnienia kapilar i gęstość
infiltrowanych kompozytów stal szybkotnąca-Cu, stal szybkotnąca-WC-Cu
An effect of the properties of the porous profiles on the degree of capillary filling
and on a density of the high-speed steel-Cu and high-speed steel-WC-Cu type
infiltrated composites
Sułowski M.: 503 Wpływ parametrów wytwarzania na własności i strukturę spiekanych konstruk-
cyjnych stali manganowych z dodatkiem chromu i molibdenu. Część II:
mikrostruktura
The effect of processing variables on the structure and mechanical properties
of pm manganese steels with chromium and molybdenum additions. Part II:
microstructure

NORMALIZACJA 511
STANDARDIZATION

BIULETYN INSTYTUTU METALI

NIEŻELAZNYCH
BULLETIN OF THE INSTITUTE
OF NON-FERROUS METALS

Woch M.: 512 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

Bulletin of the Institute of Non-Ferrous Metals

ŚWIATOWY RYNEK METALI

NIEŻELAZNYCH
GLOBAL NON-FERROUS METALS
MARKET

Butra J.: 522 Światowy rynek metali nieżelaznych

Global Non-Ferrous Metals Market

KRONIKA
530

CHRONICLE

ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2007 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Redakcja czasopisma: Redaktor Naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Redaktora Naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki.
Redaktorzy Działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo. Sekretarz Redakcji:
mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. Tel./fax 032 256-17-77. Korekta: Marzena
Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Zastępca Przewodniczącego: prof.
zw. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz: dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Korbel, prof. dr Wojciech Z. Misiołek,
Lehigh University USA.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.:
022 818-09-18, 818-98-32, fax: 619-21-87. Internet: http://www.sigma-not.pl. Sekretariat: e-mail: sekretariat@sigma-not.pl. Prenumerata e-mail:
kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Warszawa,
skr. 1004, tel./fax: 022 827-43-66, 826-80-16, e-mail: reklama@sigma-not.pl.
Format A4. Objętość 9,75 ark. druk. Druk ukończono w sierpniu 2007 r.
Rudy Metale: R52, nr 8, s. 457÷530, sierpień 2007 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o., Katowice ul. Mikołowska 100a
RAFAŁ DĘBKOWSKI Rudy Metale R52 2007 nr 8
MACIEJ MADZIARZ UKD 622.343:622.831.245.001:
WOJCIECH SAWICKI :622.831.32:622.28.044:550.34
TOMASZ OSADCZUK

WPŁYW ODDZIAŁYWANIA WSTRZĄSÓW SEJSMICZNYCH

NA OBCIĄŻENIA KOTEW ROZPRĘŻNYCH

Obudowa kotwowa rozprężna i wklejana stosowana jest powszechnie w polskich kopalniach miedzi jako obudowa podsta-
wowa wyrobisk korytarzowych i eksploatacyjnych. W praktyce kotwy pracują w warunkach zmiennych obciążeń, wynikają-
cych z występowania wstrząsów górotworu. Przedstawiono wyniki kompleksowych badań wpływu wstrząsów sejsmicznych
na stateczność stropu zabezpieczonego obudową kotwową rozprężną, na stanowisku badawczym w polu D oddziału G-22
ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE.
Słowa kluczowe: obudowa kotwowa, wstrząsy sejsmiczne, stateczność wyrobisk

MEASUREMENTS OF LOAD ACTING

ON EXPANSIVE ROOF BOLTS AFFECTED BY SEISMIC EVENTS

Technical conditions, the course and results of insitu measurements concerning the effect of seismic events on bolted
immediate roof stability, conducted between 09-11-2005 and 18-08-2006 at the monitoring station established in the D area
within the G-22 district of „Polkowice-Sieroszowice” mine are presented. Measurement results have proved insignificant
effect of dynamic phenomena on expansive bolt behaviour and roof stability in the measurement area. This has been con-
firmed by visual observations and bed separation measurements as well. The presented measurements and their results
constitutes a significant progress in understanding of effectiveness of presently used roof bolting systems subjected to a dy-
namic load evoked by the mining-related seismic events.
Keywords: roof bolting, seismic tremors, excavation stability

Wprowadzenie nia kotew realizowane były pomiary i badania wartości pa-

Jednym z istotnych zagadnień, związanych ze stosowa-
niem obudowy kotwowej w warunkach występowania dy-
namicznych przejawów ciśnienia górotworu, jest ocena
wielkości obciążeń, jakie występują w zabudowanych ko-
twach podczas propagacji fali sejsmicznej po wstrząsach
górotworu.
Wyniki dotychczasowych badań w większości przypad-
ków dotyczyły badań obciążeń statycznych prowadzonych
w warunkach laboratoryjnych. Dlatego też podjęto prace,
mające na celu ocenę dotychczas stosowanych systemów
obudowy kotwowej w warunkach oddziaływania dyna-
micznych przejawów ciśnienia górotworu. Kompleksowe
badania dołowe w tym zakresie przeprowadzono w piętrze
D2W, pola D kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE,
w którym obudowę podstawową stanowiły kotwy rozpręż-
ne o długości 1,8 m, z głowicą wzmocnioną typu KE3-2K.
Zasadniczym celem prowadzonych badań było sprawdze-
nie, czy zjawiska sejsmiczne, występujące w tym stosun-
kowo aktywnym polu, mają wpływ na zmianę (wzrost) na-
prężeń w kotwach rozprężnych, a jeżeli tak, to czy jest ona na
tyle istotna, aby zachodziła konieczność ingerencji w sposób
zabezpieczenia stropu. Równocześnie z pomiarem obciąże-
rametrów fali sejsmicznej, docierającej do stanowiska ba-
dawczego po wstrząsach górotworu. Badania te prowadzo-
ne były w sposób ciągły przez wiele miesięcy. Zakładając
możliwość wystąpienia bardzo silnych wstrząsów w sto-
sunkowo niewielkiej odległości od stanowiska badawczego,
liczono na możliwość ustalenia krytycznych parametrów
drgań skał stropowych, przy których destrukcji ulegnie
strop wyrobiska (np. wystąpi zawał lub uszkodzenie wyro-
biska). Oprócz ww. badań prowadzono pomiary rozwar-
stwień skał stropowych, ponadto prowadzone były obser-
wacje wizualne oraz incydentalnie, zwłaszcza po większych
wstrząsach, kontrola naciągu kotew obudowy podstawowej
— na skrzyżowaniu ze stanowiskiem pomiarowym i skrzy-
żowaniach sąsiednich.
Metodyka badań
W 2005 r., w polu D oddziału G-22 kopalni POLKO-
WICE-SIEROSZOWICE, rozpoczęto badania dołowe, ma-
jące na celu ocenę zmian obciążenia kotew ekspansywnych
w wyniku wystąpienia wstrząsów górotworu.
Stanowisko badawcze zlokalizowane zostało na skrzyżo-
waniu komory K-113 i pasa 146, w piętrze D2W pola D,

Mgr inż. Rafał Dębkowski — KGHM CUPRUM Sp. z o.o., Centrum Badawczo-Rozwojowe, Wrocław, dr inż. Maciej Madziarz, dr inż.
Wojciech Sawicki — Politechnika Wrocławska, Wrocław, mgr inż. Tomasz Osadczuk — KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., Lubin.

459

Rozdzielnia
Rys. 1. Rozmieszczenie elementów układu pomiarowego
na stanowisku badawczym
Fig. 1. Arrangement of measuring system components
on a test stand
w sąsiedztwie polowej rozdzielni transformatorowej (rys. 1).
Lokalizacja stanowiska pozwalała przy tym na określenie
oddziaływania zbliżającego się frontu eksploatacyjnego na
pracę podstawowej obudowy kotwowej oraz na stateczność
stropu. W chwili uruchomienia i rozpoczęcia pierwszego
etapu pomiarów stanowisko to oddalone było ok. 240 m
od linii frontu eksploatacyjnego w piętrze D3E, ok. 260 m
od linii frontu eksploatacyjnego w piętrze D3W i ok. 280 m
od linii frontu eksploatacyjnego w piętrze D2E. W sierpniu
2006 r., po 11 miesiącach ciągłych pomiarów, w wyniku
zakończenia robót rozcinkowych na wybiegu frontu w pię-
trze D3E i znacznego pogorszenia się warunków stropo-
wych w rejonie stanowiska pomiarowego, podjęto decyzję
o zakończeniu pomiarów na tym stanowisku.
Na stanowisku badawczym równocześnie wykonywane
były następujące pomiary, w tym parametrów pracy obudowy:
⎯ zmian obciążeń kotew (sił osiowych w żerdziach),
⎯ charakterystyki i wielkości drgań skał stropowych,
⎯ rozwarstwień skał stropowych.
Zastosowana aparatura umożliwiła pomiar i rejestrację
zarówno wielkości dynamicznych zmian obciążenia kotew,
wywołanych działaniem fali sejsmicznej, jak i stosunkowo
powolnych zmian obciążeń kotew, jakim ulegają one w dłuż-
szym okresie, np. podczas przemieszczania i zbliżania się
frontu eksploatacyjnego.
Charakterystyka stanowiska pomiarowego
Pomiar sił w kotwach
System pomiarowy został oparty na kotwach oprzyrzą-
dowanych i nowoczesnym 8-kanałowym urządzeniu pomia-
rowym „Spider 8” firmy Hottinger Baldwin Messtechnik,
współpracującym z komputerem monitorującym przebieg
pomiarów i archiwizującym ich wyniki. Zasilanie układu
pomiarowego odbywało się za pośrednictwem zasilacza
UPS, m.in. podtrzymującego pracę urządzenia w przypadku
zaniku napięcia w sieci kopalnianej (minimum przez 7 godz.).
Pomiar sił w kotwach opierał się na pełnych mostkach ten-
460
sometrycznych.
Układ ten dokonywał jednoczesnego próbkowania na czte-
rech kanałach z częstotliwością 400 Hz, w segmentach za-
wierających 200 próbek z rozdzielczością 16 bitów. Każdy
segment wyników pomiaru był przesyłany do komputera,
gdzie poddawano go analizie polegającej na określeniu
stopnia zmian sygnału na podstawie stosunku jego wartości
skutecznej do wartości średniej. Przyjęto, że jeżeli stosunek
ten będzie przekraczał 3 %, to taki 200-próbkowy segment
będzie zapisywany w całości, w przeciwnym razie zapisy-
wana będzie wartość średnia segmentu w odstępach 10-minu-
towych. Oznacza to, że w przypadku zarejestrowania szyb-
kiej zmiany obciążenia, przekraczającej 3 % jego dotych-
czasowej, średniej wartości (z okresu obejmującego po-
przednie 0,5 s) otrzymane wyniki pomiaru, prowadzonego
z konieczną dla zjawisk o charakterze dynamicznym, znaczną
częstotliwością (400 Hz), zapisywane były w pamięci kom-
putera. Jeżeli natomiast zmiany nie przekroczyły zadanego
progu 3 % jego dotychczasowej, średniej wartości zapisu
nie dokonywano. Niezależnie od wielkości zmian obciąże-
nia, przez cały czas trwania badań, następował okresowy —
w odstępach 10-minutowych — zapis wyników pomiaru sił
w żerdzi kotwy (w postaci średniej wartości segmentu wy-
ników pomiaru z okresu 0,5 s). Rozwiązanie to, w zakresie
rejestracji wyników pomiarów, zastosowane zostało ze wzglę-
du na konieczność optymalnego wykorzystania ograniczo-
nej pamięci komputera. Niekontrolowany zapis wszystkich
wyników pomiarów, prowadzonych z częstotliwością 400
razy na sekundę, doprowadziłby do szybkiego zapełnienia
pamięci komputera, a więc nie byłoby możliwe prowadze-
nie długotrwałych pomiarów w oczekiwaniu na występo-
wanie wstrząsów sejsmicznych.
Do realizacji przedmiotowego eksperymentu zastoso-
wano kotwy oprzyrządowane, wyposażone w czujniki ten-
sometryczne, na bazie typowych kotew rozprężnych, sto-
sowanych rutynowo w polu. W badaniach użyto dwóch ko-
tew krótkich o długości 1,8 m, oznaczonych symbolami 2k
i 3k oraz dwóch długich o długości 3,0 m, oznaczonych
symbolami 4d i 5d. Kotwy zostały wyskalowane na maszy-
nie wytrzymałościowej, w zakresie sił od 0 do 80 kN,
z „krokiem” 5 kN. Schemat rozmieszczenia ww. kotew na
stanowisku badawczym przedstawiono na rysunku 1.
Pomiar parametrów drgań stropu wywołanych wstrząsami
Każdy wstrząs sejsmiczny jest źródłem drgań sprężys-
tych, rozchodzących się w górotworze w postaci fali sej-
smicznej, której parametry mają istotny wpływ na pracę
stropu zabezpieczonego obudową kotwową. Zatem równo-
cześnie z pomiarem sił w kotwach rejestrowano parametry
drgań fali sejsmicznej, docierającej do miejsca zabudowy
kotew, m.in. po wstrząsach górniczych. W tym celu, w po-
bliżu zabudowy kotwi oprzyrządowanych, zainstalowano
stanowisko sejsmiczne. Do pomiarów wykorzystano apara-
turę sejsmiczną ACS składającą się z trójosiowego czujnika
przyśpieszenia drgań oraz rejestratora cyfrowego ze stałą
pamięcią i zasilaniem autonomicznym. Parametry metrolo-
giczne aparatury umożliwiają pomiar przyśpieszenia od
0,001 do 50 m/s2 (w rozbiciu na dwa zakresy pomiarowe)
w przedziale częstotliwości od 0,5 do 400 Hz. Górny zakres
przedziału częstotliwościowego uzależniony jest od dobra-
nej częstotliwości próbkowania (fp = 1250 Hz). Przeprowa-
dzona kalibracja w tym zakresie częstotliwości wykazuje
płaską charakterystykę czujnika.
W trakcie trwania obserwacji sejsmicznych, okresowo,
raz na tydzień dokonywano odczytu danych pomiarowych
z rejestratora i w razie potrzeby, przeprowadzano ładowanie
akumulatora. Lokalizację stanowiska sejsmicznego pokaza-
no na rysunku 1.
Pomiary rozwarstwień skał stropowych
Do pomiarów rozwarstwień skał stropowych zastoso-
wano rozwarstwieniomierz elektroniczny typu RE-2, umoż-
liwiający ciągły pomiar rozwarstwień wraz z zapisem da-
nych w pamięci urządzenia. Propagacja rozwarstwień
w stropie wraz z dokładnym czasem ich wystąpienia w spo-
sób ciągły są rejestrowane w wewnętrznej, „nieulotnej”
pamięci ich zmian. Wszystkie parametry pracy rozwar-
stwieniomierza mogą zostać zaprogramowane i odczytane
za pomocą odpowiedniego czytnika (CRK-1). Czytnik ten
służy również do odczytu pomiarów zarejestrowanych
w pamięci zmian rozwarstwieniomierza i przenoszenia ich
do komputera w celu obróbki i analizy. Urządzenie charak-
teryzuje duża dokładność pomiaru rozwarstwienia (0,03
mm) oraz duża częstość ich wykonywania (3 pomiary/s)
Pomiar rozwarstwień skał stropowych odbywał się na dłu-
gości 3,0 i 5,0 m. Lokalizację rozmieszczenia rozwarstwie-
niomierzy pokazano na rysunku 1.
Elementy układu pomiarowego umieszczono w metalo-
wej szafie, osadzonej w betonowym postumencie. Taki spo-
sób zabudowy stanowiska podyktowany był ochroną apara-
tury pomiarowej przed uszkodzeniami mechanicznymi.
Analiza wyników badań
Analizując uzyskane wyniki badań, a przede wszystkim
zarejestrowane zmiany wartości sił osiowych w żerdziach
kotew oprzyrządowanych można stwierdzić, że mimo sto-
sunkowo wysokiej aktywności sejsmicznej górotworu w po-
lu, w okresie prowadzenia badań nie stwierdzono praktycz-
nie istotnego wpływu fali sejsmicznej na obciążenie kotew,
dla zarejestrowanych drgań o parametrach w zakresie:
⎯ wypadkowa prędkość drgań V: od ok. 1,1 do 92 × 10–3 m/s,
⎯ częstotliwość drgań f: od 13,0 Hz do 83,0 Hz,
⎯ wypadkowa amplituda przyśpieszenia drgań Af: od 0,23
do 27,8 m/s2,
⎯ maksymalna wypadkowa amplituda przyśpieszenia Amax:
od ok. 0,71 do 45,6 mm/s2.
Podkreślić przy tym należy, że dla większości zjawisk sej-
smicznych zarówno przyspieszenia, jak i prędkości drgań
powierzchni stropu, miały względnie małe wartości. W przy-
padku amplitudy przyśpieszenia Amax tylko dla siedmiu
przypadków przekroczyła ona 20 m/s2, w tym dla dwóch
zjawisk przekroczyła 40 m/s2 osiągając wartości:
⎯ 45,6 m/s2 dla wstrząsu o energii 1,4E5 J z odległości
192 m (piętro D2E),
⎯ 45,3 m/s2 dla wstrząsu o energii 1,5E5 J z odległości
209 m (piętro D3E).
Tylko dla 4 zjawisk zarejestrowana prędkość drgań wynio-
sła ok. 50 × 10–3 m/s i więcej, osiągając największą wartość
wynoszącą 92 × 10–3 m/s dla wstrząsu o energii 1,5E5 J,
z odległości 209 m (piętro D3E) od stanowiska pomiaro-
wego. Analogiczną prędkość drgań wyznaczono dla wstrzą-
su o energii 1,4E8 J, z odległości 338 m (piętro D4W).
W całym okresie badań, tj. od 22.09.2005 r. do 18. 08.
2006 r., wartości sił osiowych w kotwach (licząc od mo-
mentu zabudowania w stropie) zmieniały się następująco:
⎯ dla kotwy 3k: od 31,06 kN (22.09.2005 r.) do 54,20 kN
(18.08.2006 r.); nastąpił przyrost obciążenia o 23,1 kN,
co stanowi 74,5 % początkowej wartości siły,
⎯ dla kotwy 4d od 31,58 kN (22.09.2005 r.) do 41,46 kN
(18.08.2006 r.); nastąpił przyrost obciążenia o 9,9 kN,
co stanowi 31,3 % początkowej wartości siły,
⎯ dla kotwy 5d od 34,99 kN (22.09.2005 r.) do 47,57 kN
(18.08.2006 r.); nastąpił przyrost obciążenia o 12,6 kN,
co stanowi 36,0 % początkowej wartości siły.
Dla kotwy 2k, ze względu na mechaniczne uszkodzenie
połączeń elektrycznych w grudniu 2005 r. i brak możliwo-
ści dokonania naprawy zamontowanej w stropie kotwy
oprzyrządowanej, określić można jedynie przyrost siły
w żerdzi dla tej kotwy w okresie do 28.12.2005 r., który
wyniósł:
⎯ dla kotwy 2k: od 31,67 kN (22.09.2005 r.) do 39,94 kN
(28.12.2005 r.); nastąpił przyrost obciążenia o 8,3 kN,
co stanowi 26,1 % początkowej wartości siły.
Zatem siła osiowa w kotwach oprzyrządowanych 3k, 4d, 5d
zwiększyła się w okresie badań od 31,29 % dla kotwy 4d
do 74,50 % dla kotwy 3k. Natomiast w odniesieniu do wy-
maganej nośności dla kotew, stosowanych w warunkach
kopalń rud miedzi, tj. przynajmniej 100 kN, zabudowane
kotwy badawcze osiągnęły:
⎯ dla kotwy 3k: 54,20 kN, co stanowi 54,20 % wymaga-
nej nośności kotwy,
⎯ dla kotwy 4d: 41,46 kN, co stanowi 41,46 % wymaga-
nej nośności kotwy,
⎯ dla kotwy 5d: 47,57 kN, co stanowi 47,57 % wymaga-
nej nośności kotwy.
A więc do momentu zakończenia badań kotwy pracowały
w średnim zakresie nośności (ok. 50 %) wymaganej od tego
rodzaju obudowy. Można zatem stwierdzić, że pracowały
one ze znacznym zapasem wytrzymałości konstrukcji. Wykre-
sy zmian sił w żerdziach kotew oprzyrządowanych w okresie
prowadzenia badań przedstawia rysunek 2.
Zauważalny wpływ oddziaływania fali sejsmicznej na
zmianę sił w żerdziach kotew oprzyrządowanych stwier-
dzono jedynie w przypadku trzech wstrząsów, odpowiednio
z dnia 29.09.2005 r. o energii 1,4 × 108 J (w odległości 338 m
od stanowiska badawczego — nie zarejestrowany na sta-
nowisku pomiarowym z powodu zapełnienia pamięci reje-
stratora w wyniku robót wiertniczych w sąsiedztwie stano-
wiska), z dnia 23.12.2005 r. o energii 5,4E4 (nie zlokalizo-
wany) i dnia 10.02.2006 r. o energii 8,9E5 (w odległości
131 m od stanowiska badawczego). Zarejestrowane zmiany
zestawiono w tablicy 1.
Należy przy tym bezwzględnie zwrócić uwagę, że jedy-
nie w przypadku kotwy 4d, po wstrząsie z dnia 29.09.2005 r.
i kotwy 5d, po wstrząsie z dnia 23.12.2005 r. wartość zmia-
ny siły przekracza wielkość błędu pomiarowego. Jednakże
w obu przypadkach bezwzględna zmiana wartości spadku
siły, wynosząca maksymalnie 0,53 kN, przy naciągu kotwy
przed wstrząsem wynoszącym 37,82 kN , a więc stanowią-
ca 1,4 % siły początkowej, musi być traktowana jako prak-
tycznie pomijalna. W pozostałych przypadkach zarejestro-
wane przyrosty sił po wstrząsach są znacznie mniejsze od
szacowanego błędu pomiaru tej wartości. Wartości zareje-
strowanych zmian są bardzo niewielkie i daleko mniejsze
461
 Rys. 2. Zmiany siły osiowej w żerdziach kotew oprzyrządowanych w okresie 22.09. 2005 r. do 20.08.2006 r.
Fig. 2. The axial force changes in bolt rods fitted with tooling over the period from 22.09.2005 to 20.08.2006

Tablica 1 stropowych, badania naciągu kotew oraz obserwacje wi-

Wartości zmian sił w żerdziach kotew oprzyrządowanych zualne nie wskazują na degradację skał stropowych na sta-
w całym okresie prowadzenia badań oraz skokowy przyrost nowisku pomiarowym i w jego najbliższym sąsiedztwie
sił po wstrząsach z dnia 29.09; 23.12.2005 r. i 10.02.2006 r. pod wpływem wstrząsów górotworu, a także zbliżającego
Table 1 się frontu eksploatacyjnego w piętrze D3E.
The values of force changes in bolt rods with tooling over
the period of conducting the tests and rapid increase of forces Podsumowanie
after the tremors of 29.09.2005, 23.12.2005 and 10.02.2006
Jak wynika z analizy wyników badań prowadzonych
Zmiana siły w kotwach, kN w polu D oddz. G-22 O/ZG POLKOWICE-SIEROSZO-
po wstrząsie po wstrząsie po wstrząsie WICE wpływ zjawisk dynamicznych na pracę kotew eks-
Kotwa z dnia z dnia z dnia pansywnych oraz stateczność stropu w rejonie stanowiska
całkowita 29.09.2005 r. 23.12.2005 r. 10.02.2006 r. pomiarowego był znikomy. Wyniki prezentowanych badań,
1,4 × 108 J 5,4 × 104 J 8,9 × 105 J z uwagi na eksperymentalny charakter pomiarów i ich ogra-
(w odl. 338 m) (nie zlokal.) (w odl. 131 m)
niczenie do jednego stanowiska, nie upoważniają jeszcze do
2k* 8,3 ±0,286 0,074 ±0,286 0,04 ±0,286 nie mierzono wyciągania jednoznacznych wniosków, w tym również
3k 23,1 ±0,270 0,087 ±0,270 –0,13 ±0,270 0,04 ±0,270 w zakresie konstrukcji (typów) i dostosowania parametrów
4d 9,9 ±0,262 0,342 ±0,262 –0,17 ±0,262 0,17 ±0,262 wytrzymałościowych obecnie stosowanych kotew (zwłasz-
5d 12,5 ±0,280 0,095 ±0,280 –0,53 ±0,280 0,05 ±0,280 cza rozprężnych) do wielkości obciążeń dynamicznych
wywołanych wstrząsami górotworu w warunkach kopalń
* — pomiary dla kotwy 2k (do 28.12.2005 r.) KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. Nie mniej jednak stanowią
istotny postęp w dziedzinie rozpoznania zagadnienia od-
od przewidywanych, co jednoznacznie wskazuje, że wstrzą- porności stosowanej obecnie obudowy kotwowej na obcią-
sy, a właściwie parametry fali sejsmicznej, która dotarła do żenia dynamiczne wywołane oddziaływaniem wstrząsów
stanowiska badawczego, nie stanowiły zagrożenia dla pracy sejsmicznych. Stwierdzony badaniami, znikomy wpływ
obudowy kotwowej i stateczności wyrobiska. Mając na wstrząsów na obudowę i stateczność wyrobisk potwierdzają
uwadze znane z literatury, krytyczne dla stateczności wyro- wyniki pomiarów rozwarstwień skał stropowych, nie stwier-
biska, amplitudy prędkości drgań skał stropowych, ppv, dzono bowiem istotnego ich wzrostu, zagrażającego sta-
wyznaczone wartości tego parametru mieszczą się w zakre- teczności wyrobiska. Również obserwacje wizualne wskazują
sie bezskutkowym. na brak wpływu zarejestrowanych wstrząsów sejsmicznych
Prowadzone równolegle pomiary rozwarstwień skał na stan wyrobiska (i jego obudowy), w którym prowadzono

462
badania. Biorąc pod uwagę, że nawet po wstrząsach wyso-
koenergetycznych aparatura nie dokonała rejestracji dyna-
micznych zmian obciążeń przekraczających zadaną wartość
progową, stwierdzić można, że dynamiczna zmiana (przy-
rost) siły osiowej w żerdziach kotew oprzyrządowanych,
wywołana oddziaływaniem fali sejsmicznej (w chwili jej
dotarcia do kotew) wywołanej wstrząsami o energii rzędu
107 i 108 J, nie przekroczyła 3 % wartości statycznego ob-
ciążenia kotew.
Wyznaczone wartości amplitud prędkości drgań cząstek
ośrodka skalnego na obrysie wyrobiska, ppv, za wyjątkiem
dwóch przypadków (po wstrząsach o energii 1,5 × 105 J
z 2.01.2006 r. i 1,4 × 10–3 J z 4.08.2006 r.), nie przekraczają
przyjmowanych wartości krytycznych. Dla ww. przypad-
ków nie stwierdzono również negatywnych skutków od-
działywania fali sejsmicznej na stateczność wyrobiska
i pracę obudowy kotwowej.
Największa zarejestrowana zmiana (spadek) siły osio-
wej w kotwi w wyniku wstrząsu o energii rzędu 104 J wy-
niosła 0,53 kN, tj. 1,4 % wartości siły obciążenia kotwy
przed wstrząsem.
Bardzo niewielkie, a znacznie mniejsze od spodziewa-
nych wartości zmian sił w kotwach pod wpływem oddzia-
ływania fali sejsmicznej wywołanej wstrząsami wskazują,
że wpływ zjawisk dynamicznych na pracę badanych kotew
ekspansywnych oraz stateczność wyrobiska w rejonie sta-
nowiska badawczego w polu D O/ZG POLKOWICE-
-SIEROSZOWICE stropu był znikomy.
Literatura
1. Dębkowski R. i in.: Ocena pracy kotew w warunkach obcią-
żeń dynamicznych, wywołanych wstrząsami górniczmi. CBPM
CUPRUM, Wrocław 2004 r. [niepublik.].
2. Dębkowski R. i in.: Określenie wielkości zmian obciążeń
działających na obudowę kotwową, wywołanych wstrząsami sej-
smicznymi. CBPM CUPRUM, Wrocław 2006 r. [niepublik.].
3. Fabich S. i in.: Wprowadzenie monitoringu zachowania się
obudowy kotwowej i stropu wyrobisk z zastosowaniem sond eks-
tensometrycznych i kotew oprzyrządowanych. CBPM CUPRUM,
Wrocław 2004 r. [niepublik.].
4. Grzebyk W. i in.: Pomiar i ocena rzeczywistych drgań stropu
wywołanych wstrząsami w oparciu o pomiary i rejestrację w oddz.
G-51. CBPM CUPRUM, Wrocław 1999 r. [niepublik.].
5. Grzebyk W. i in.: Parametry drgań górotworu w rejonie wy-
stępowania ognisk wstrząsów. Materiały XX ZSMG, Wrocław
1997.
6. Kidybiński A: Podstawy projektowania obudowy kotwiowej
i doboru kotwi na obciążenia statyczno-dynamiczne. V Konferen-
cja „Obudowa kotwiowa w kopalniach”, Ustroń, 16÷17. II. 1995 r.
7. Dokumentacja techniczna rozwarstwieniomierza RE-2
8. Materiały źródłowe O/ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE.

MARIUSZ KRZAK Rudy Metale R52 2007 nr 8

PAWEŁ PANAJEW UKD 519.8:65.01:622.343(438):
:622.2:622.7

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA METODY MIESZANEK (DIETY)

W ZARZĄDZANIU ODDZIAŁAMI WYDOBYWCZYMI
NA PRZYKŁADZIE KOPALNI POLKOWICE-SIEROSZOWICE
W artykule zaprezentowano możliwości zastosowania narzędzi programowania liniowego. Wykorzystano metodę mieszanek
w optymalizacji procesów przeróbczych rud na przykładzie oddziałów eksploatacyjnych kopalni POLKOWICE-SIEROSZO-
WICE. Wyznaczono strategie eksploatacji oddziałów pod kątem wymagań zakładu wzbogacania.
Słowa kluczowe: programowanie liniowe, metoda mieszanki (diety), decyzja, przeróbka

POSSIBLE APPLICATIONS OF MIXTURE METHOD (DIET) IN MANAGEMENT

OF MINING SECTIONS: POLKOWICE-SIEROSZOWICE MINE CASE STUDY

Possible applications of linear programming tools were presented in the paper. Mixture method was applied to optimization
of ore processing on the POLKOWICE-SIEROSZOWICE mining sections example. Strategies of mining sections exploitation
were determined in referring to requirements of the ore enrichment plant.
Keywords: linear programming, mixture (diet) method, decision, processing

Dr inż. Mariusz Krzak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków, mgr inż. Paweł
Panajew — KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., O/ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE, Kaźmierzów.

463
 Wstęp Problem diety (mieszanek)
Komponowanie mieszanek ma na celu uzyskanie opty- Dobór mieszanek jest jednym z zadań programowania
malnego składu mieszanki, przy najniższych kosztach jej liniowego. Jak nadmieniono we wstępie, dobór ten sprowa-
pozyskania. Jest to zatem zadanie programowania liniowego, dza się do takiej kompozycji mieszanki, by posiadała ściśle
stojące na pograniczu problemów technologicznych i za- określone parametry składu, a koszt nabycia półproduktów
rządzania, a w literaturze badań operacyjnych znane jest do jej wytworzenia był minimalny. Optymalny skład mie-
pod nazwą „zagadnienia optymalnej diety” [1, 2, 8, 9]. Pro- szanki w modelu matematycznym zadania definiują zało-
blemem decyzyjnym, który starano się rozwiązać na po- żone warunki ograniczające. Dodatkowo wprowadzane są
czątku, było dostarczenie dowolnemu żywemu organizmowi do modeli, jako warunki brzegowe, wymagania, np. odno-
(człowiekowi, grupie ludzi, zwierząt itp.) odpowiedniej ilo- śnie do wielkości produkcji. Zatem, aby skonstruować,
ści rozmaitych składników odżywczych, zawartych w po- a później rozwiązać problem optymalizacyjny mieszanki
szczególnych produktach, w określonych ilościach. Przy konieczna jest znajomość następujących danych:
ustalaniu diety należy pamiętać, że niektóre składniki mu- ⎯ zawartości poszczególnych składników w półproduk-
szą być dostarczone w minimalnej ilości, zaś dawki innych tach do sporządzania mieszanki,
nie mogą być przekroczone. Dodatkowo, dostawa optymal- ⎯ najmniejsze bądź największe dopuszczalne zawartości
nej ilości składników odżywczych odbywa się przy mini- poszczególnych składników w gotowej mieszance,
malizacji kosztów ich pozyskania.
⎯ ceny nabycia poszczególnych półproduktów.
Klasyczny problem diety sformułowany został przez
Dla naświetlenia problemu rozwiążmy następujące za-
Stiglera w 1939 r. i stanowił początkowo długie i skompli-
danie [wg 8 — zmodyfikowane]:
kowane zagadnienie programowania liniowego. W zagad-
Zadanie:
nieniu tym konieczne było wyliczenie, jakie ilości 77 środ-
Dwa sortymenty węgla: orzech I i orzech II cechują
ków spożywczych nabyć po najniższym koszcie, aby za-
odmienne parametry jakościowe oraz ceny (tabl. 1). Elek-
spokoić minimalne zapotrzebowanie na 9 składników od-
trownia Q potrzebuje zakupić w najbliższym miesiącu 200
żywczych (witamina A, B1, itd...). Zakupy oparte na tych
Mg węgla zawierającego nie więcej niż 0,5 % siarki i nie
wyliczeniach miały stanowić dietę jednej osoby w ciągu
więcej niż 4 % popiołu.
roku. Model liniowy zadania składał się z 9 równań o 86
W jakich ilościach powinna zakupić węgiel elektrownia,
zmiennych, które Stigler rozwiązał systematyczną metodą
tak by zachowane były wymagania odnośnie do zawartości
prób i błędów (!). Wyliczona dieta miała się składać z na-
siarki i popielności oraz by koszt zakupu był najniższy?
stępujących środków spożywczych: mąki pszennej, skon-
Rozwiązanie:
densowanego mleka, kapusty, szpinaku i suszonego bobu.
Tak sformułowany problem decyzyjny może być roz-
Koszt tej diety wynosił 39,93 USD w 1939 r. Dieta, choć
wiązany przy użyciu programowania liniowego. Wpro-
niedroga, trudna byłaby do zaakceptowania nawet przez
wadźmy następujące zmienne decyzyjne: X — ilość zaku-
niewybrednych smakoszy. Dostrzegał to także sam Stigler
pionego orzecha I, Y — ilość zakupionego orzecha II.
pisząc: „Nikt nie zaleca tych diet komukolwiek, a tym bar-
W modelu należy uwzględnić warunek, że zawartości
dziej wszystkim” [12 fide 2]. Proponowane rozwiązanie
zanieczyszczeń nie będą przekraczać wartości dopuszczal-
(choć prawidłowe) należało poprawić poprzez ponowne
nych. Dla zawartości siarki warunek ograniczający przyj-
sformułowanie zadania. Służą temu choćby warunki ogra-
muje zatem postać
niczające i brzegowe wprowadzane do modeli przez nie-
równości, w których mogą być określane pewne minimalne
0,4 X + 0,6 Y ≤ 0,5 · 200 (1),
ilości środków spożywczych. Możliwe jest także przypisa-
nie pewnych wag preferencyjnych i dodanie ich do współ-
czynników funkcji celu. a dla popiołu
Problem ten można adaptować do innych zagadnień, np.
3,5 X + 6 Y ≤ 4 · 200 (2)
pozyskania produktu o pożądanym składzie chemicznym.
Z problemem tym stykają się najczęściej wytwórcy pasz Zmienne decyzyjne muszą spełniać ponadto warunki brze-
i żywności, ale także zakłady przetwórcze surowców mine- gowe
ralnych. Na przykład elektrownie węglowe zużywają su-
rowce określonej jakości, pozyskiwane niekiedy z różnych X≥0 (3)
źródeł i za różną cenę, zakłady przeróbcze rud dążą do po-
zyskania koncentratu określonej jakości, dysponując nadawą Y≥0 (4)
o różnej jakości i odmiennej charakterystyce wzbogacalności. X + Y = 200 (5)
We wcześniejszych artykułach cyklu dotyczącego pro-
pozycji zastosowania metod matematycznych w zarządza-
niu w górnictwie zdefiniowano zagadnienia programowania Tablica 1
liniowego [5], poruszono problematykę optymalnej alokacji Ceny i jakość sortymentów węgla
środków produkcji [5] oraz wykorzystania teorii gier z na- Table 1
turą do optymalnego wyboru parcel eksploatacyjnych [6]. Prices and quality of coal size
W niniejszym artykule, przedmiotem testowania będzie z jed-
nej strony zastosowanie techniki mieszanek do minimalizacji Zawartości zanieczyszczeń, % Cena zakupu
kosztów nabycia rudy przez zakład wzbogacania, z drugiej Węgiel
siarka popiół zł/Mg
natomiast wypracowanie optymalnej strategii eksploatacji
oddziałów wydobywczych ZG POLKOWICE-SIEROSZO- Orzech I 0,4 3,5 160
WICE. Orzech II 0,6 6,0 135

464
 Tablica 2
Dane wynikowe analizy simplex dla elektrowni Q
Table 2
Results of simlpex analysis for Q power plant

Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max
1 X 160,0 160,0 25 600,0 135,0 +∞
2 Y 40,0 135,0 5400,0 –∞ 160,0

Funkcja celu (min.) = 31 000,0

Dopuszczalne wartości
Limity zawartości Rezerwa w limicie prawych stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek Cena dualna
zanieczyszczeń zanieczyszczeń
min. max.
1 (1) ≤ S: 0,5 % 0,06 0,0 88,0 M
2 (2) ≤ popiół: 4 % 0,0 – 10,0 700,0 950,0

Funkcją celu naszej decyzji jest minimalizacja kosztów Tablica 3

zakupu surowca, co zapiszemy Podstawowe charakterystyki zakładów wzbogacania rud
w KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. [3]
F(X, Y) = 160X + 135Y ⇒ minimum (6) Table 3
Basic characteristics of ore enrichment plants
Rozwiązaniem problemu (o ile ono istnieje) będzie taka in KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. [3]
para wartości spełniająca warunki 1÷5, dla której funkcja F
przyjmie wartość minimalną. Rozwiązanie uzyskane przy ZWR
ZWR ZWR
pomocy algorytmu simplex przedstawia tablica 2. Interpre- Parametr POLKOWICE-
LUBIN RUDNA
tację wyników analizy simplex znajdzie Czytelnik we -SIEROSZOWICE
wcześniejszym artykule cyklu [5]. bardzo
Rozwiązaniem problemu decyzyjnego dla elektrowni Q Wzbogacalność rudy trudna trudna
trudna
jest zakup 160 t węgla sortymentu groszek I oraz 40 t sor- Typ rudy* W+Ł PWŁ PW+Ł
tymentu groszek II. Przy takiej proporcji koszt ich zakupu
Zawartość Cu w nadawie, % 1,94 1,37 2,10
będzie najniższy i wyniesie 31 000 zł. Dodatkowo po wy-
mieszaniu obu gatunków węgla, średnia zawartość siarki Zawartość Cu w koncentracie, % 25,74 18,45 28,07
będzie niższa od wymaganej i wyniesie 0,44 %, natomiast Uzysk Cu, % 88,8 90,05 89,98
zawartość popiołu będzie równa wielkości dopuszczalnej. Zawartość Ag w nadawie, ppm 37,0 72,4 49,0
Interpretując cenę dualną stwierdzamy, że w przypadku, Zawartość Ag w koncentracie,
gdyby elektrownia zdecydowała się spalać węgiel o więk- 466 943 623
ppm
szej popielności, to koszt zakupu surowców ulegałby obni- Uzysk Ag, % 85,02 87,33 85,02
żeniu. I tak podwyższenie o 1 % dopuszczalnej zawartości
Zdolność przerobowa, Mg/doba 24 500 23 600 43 500
popiołu obniżałoby koszt zakupu o 10 zł łącznie na tonie.
Uwzględniając ponadto ostatnie dwie kolumny określające * P — piaskowiec, W — węglany, Ł — łupek
minimalne i maksymalne wartości prawych stron ograni-
czeń, przy których wartość optymalnej funkcji celu zmienia stawia tablica 3 (kolumny optymalnego zakresu współ-
się zgodnie z cenami dualnymi, możemy stwierdzić, że czynników funkcji celu). Decyzja optymalna określona dla
zwiększenie dopuszczalnej popielności do poziomu 4,75 % założeń wyjściowych zadania nie ulegnie zmianie przy ce-
(950/200) spowoduje zmniejszenie minimalnej wartości nie groszku I w przedziale od 135 zł/Mg do + ∞ oraz dla
funkcji celu o (950–800) · (–10) = –1500 zł. Należałoby cen groszku II od 0 (cena nie może być wartością ujemną)
wtedy zakupić po 100 Mg każdego z gatunków węgla, a koszt do 160 zł/Mg. W przypadku zmian parametrów jakościo-
zakupu wyniósłby 29 500 zł. Dalsze zwiększanie prawej wych surowców należy skonstruować nowe programy li-
strony ograniczenia nie spowoduje obniżki optymalnej war- niowe.
tości funkcji celu. Analogiczne rozumowanie można prze-
prowadzić przy zmniejszaniu prawej strony tego ogranicze- Technologia przeróbki rud
nia do poziomu popielności 3,5 %.
Decydent może także uzyskać odpowiedź na kolejne Przeróbka rud miedzi prowadzi do wzbogacenia urobku
pytania, np. jak postępować w przypadku: kopalni o zawartości 1,0÷2,5 % miedzi do ok. 19,0÷28,5 %
⎯ obniżki bądź zwyżki cen poszczególnych gatunków wę- w koncentracie. Wzbogaceniu ulegają także metale towa-
gla? rzyszące. Koncentraty poddawane są procesom ogniowym
⎯ zmiany parametrów jakościowych surowca? w celu oddalenia siarki i wytopu miedzi surowej, która z kolei
Odpowiedź na pierwsze z postawionych pytań przed- oczyszczana jest elektrolitycznie.

465
 Zakłady Wzbogacania Rud (ZWR) spełniają szczególną
rolę w ciągu technologicznym pozyskiwania miedzi. Pod-
stawowym ich zadaniem jest maksymalizacja uzysków me-
tali i produkcja koncentratów o odpowiednich parametrach
jakościowych. Do ZWR przy poszczególnych kopalniach
kierowany jest urobek. We wszystkich zakładach wzboga-
cania stosowane są te same operacje i procesy jednostkowe,
jednakże, z uwagi na odmienne właściwości przerabianej
rudy, schematy technologiczne poszczególnych zakładów
różnią się od siebie. Procesy i operacje jednostkowe obej-
mują etapy:
⎯ przygotowania rudy do mielenia: kruszenie i przesiewa-
nie,
⎯ mielenia i klasyfikacji,
⎯ wzbogacania flotacyjnego,
⎯ odwadniania koncentratu przez zagęszczanie, filtrację
i termiczne suszenie.
Decydujący wpływ na dobór i efektywność procesów
przeróbki rud mają własności fizyczne i chemiczne skał
zawierających minerały miedzi, jak i ich skład chemiczny.
Do podstawowych cech rudy, mających znaczenie dla pro-
cesów wzbogacania rud miedzi, należy zaliczyć: gęstość,
twardość, rozmywalność, hydrofobowość i zdolność ad-
sorpcyjną względem stosowanych odczynników flotacyj-
nych [11].
W złożach miedzi na monoklinie przedsudeckiej ruda
występuje w trzech odmianach litologicznych: węglanowej,
łupkowej i piaskowcowej. W rudzie węglanowej wielkość
skupień siarczków miedzi wynosi 30÷200 μm, w rudzie
łupkowej 5÷40 μm, a w piaskowcowej 50÷200 μm [11].
Składniki płonne przekraczają często 90 % objętości rudy
surowej i mają decydujący wpływ na efektywność procesów
jednostkowych. Zazwyczaj ruda trafiająca do ZWR ma skład
mieszany, piaskowcowo-łupkowo-węglanowy lub węgla-
nowo-łupkowy (tabl. 3), stąd też ZWR stosują indywidual-
ne ciągi technologiczne zależnie od składu i własności rudy.
Jakość uzyskiwanych koncentratów uzależniona jest zatem
od czynników naturalnych oraz techniczno-technologicznych,
na które składają się w uogólnieniu:
⎯ charakter mineralogiczny rudy — ilości i rodzaj minera-
łów kruszcowych oraz płonnych,
⎯ wzbogacalność rudy (uzysk i jakość koncentratu),
⎯ stosowana technologia wzbogacania,
⎯ stan zaawansowania technologicznego maszyn i urządzeń.
Przeróbka rudy w KHGM POLSKA MIEDŹ S.A. roz-
poczyna się już w zakładach górniczych, na poziomie od-
działów, gdzie następuje wstępne kruszenie i przesiewanie.
Służą one do osiągnięcia takich gabarytów urobku, aby
można go było transportować na powierzchnię i poddać
procesowi mielenia. Wstępne kruszenie urobku odbywa się
na kratach, umieszczonych bezpośrednio nad przenośnika-
mi taśmowymi. W tej fazie przeróbki uzyskiwane są bryły
rudy o wielkości 300÷400 mm, które kierowane są dalej na
kruszarki szczękowe zlokalizowane także pod ziemią (za
wyjątkiem ZG RUDNA). W kolejnych etapach, w zależno-
ści od twardości i rodzaju skał, ruda jest rozdrabniana kru-
szarkami szczękowymi, walcowymi, odrzutowymi, szczę-
kowo-igłowymi, walcowo-igłowymi lub młotkowymi [11].
Przesiewanie urobku jest jednym z pierwszych procesów
klasyfikacji rudy. Przesiewacze pracują w układzie razem
z kruszarkami i pozwalają uzyskać produkt o granulacji
20÷40 mm. Wilgotność rudy zazwyczaj nie przekracza 7 %,
dlatego też proces kruszenia odbywa się na sucho. Produkt
466
dolny (przesiany) kierowany jest do zbiorników rudy drob-
nej na tzw. piaskowcowy ciąg technologiczny, produkt górny
natomiast, po dokruszeniu kruszarkami młotkowymi, kie-
rowany jest na ciąg wapienno-łupkowy [3]. Rudy piaskow-
cowe cechują się słabszą niż dolomity zwięzłością, stąd po
kruszeniu stanowią drobną frakcję rudy, podczas gdy bar-
dziej zwięzłe wapienie i dolomity gromadzą się w klasach
grubszych. W ZWR POLKOWICE-SIEROSZOWICE, ze
względu na niski udział rudy piaskowcowej, nie uzyskuje
się rozdziału na dwa oddzielne typy technologiczne. Za-
równo produkt górny, jak i dolny, kierowane są na ciągi
o tej samej technologii wzbogacania [11].
Celem mielenia jest uzyskanie produktu miałkiego po-
datnego na flotację, co pozwala odseparować skupienia mi-
nerałów użytecznych (siarczki) z calizny skały macierzy-
stej. Mieleniu poddawana jest frakcja ziarnowa z przedziału
5÷50 mm, a produkt finalny ma rozmiary od 40 μm do 3 mm.
Proces ten odbywa się na mokro, trójstopniowo w obiegach
zamkniętych, początkowo w młynach prętowych (ruda pia-
skowcowa), później kulowych (ruda węglanowo-łupkowa),
i ostatecznie w młynach cylpepsowych lub kulowo-cylpepso-
wych [3]. Rodzaj stosowanych młynów zależy w dużym
stopniu od rodzaju rudy trafiającej na dany ZWR i jej po-
datności na mielenie. W celu uniknięcia nadmiernego zmie-
lenia minerałów kruszcowych stosuje się flotację przed-
wstępną w obiegu mielenia. Ziarna kruszcu nadające się do
flotacji są usuwane z nadawy urobku mielonego. Klasyfi-
kacja w układzie mielenia jest wykonywana za pomocą kla-
syfikatorów spiralnych lub hydrocyklonów, rzadziej z wy-
korzystaniem sit łukowych i przesiewaczy [11].
Główny proces wzbogacania — flotacja pianowa obej-
muje:
⎯ flotację wstępną,
⎯ flotację główną,
⎯ flotację piaskową,
⎯ trzy stopnie flotacji czyszczącej.
W procesie flotacji, ziarna minerałów siarczkowych są
wynoszone z kąpieli flotacyjnej przyklejone do pęcherzy-
ków powietrza dzięki zhydrofobizowaniu swoich po-
wierzchni odpowiednimi odczynnikami. Tak wzbogacona
w minerały kruszcowe piana jest stopniowo zbierana z po-
wierzchni zawiesiny flotacyjnej. Fragmenty skały płonnej,
mające niską zdolność sorpcyjną odczynników flotacyj-
nych, są odprowadzane oddzielnie jako odpad poflotacyjny.
Skład mineralny ma najistotniejsze znaczenie podczas
flotacji. Do produktu pianowego wynoszone są przede
wszystkim wolne ziarna minerałów siarczkowych i innych
o hydrofobowej powierzchni, zrosty minerałów siarczko-
wych z hydrofilną skałą płonną oraz miki, hydromiki, min.
ilaste, substancja węglista i bitumiczna skały płonnej. Me-
chanicznie wynoszona jest do piany pewna ilość kwarcu,
dolomitu, kalcytu i in. minerałów hydrofilnych. Minerały
ilaste ulegają w procesach przeróbczych znacznemu zdy-
spergowaniu i wskutek adhezji na pęcherzykach powietrza
wynoszone są obficie do produktu pianowego. Substancja
organiczna oraz minerały ilaste mają negatywny wpływ na
efektywność flotacji. Minerały ilaste blokują minerałom
użytecznym dostęp do pęcherzyków powietrza, a osadzając
się na ziarnach większych zmieniają charakter ich po-
wierzchni na hydrofilną. Substancja organiczna przecho-
dząc do koncentratu obniża w nim zawartość metali, wy-
dłuża czas flotacji i ze względu na silne własności sorpcyj-
ne zwiększa zużycie ksantogenianów.
 Końcowym produktem flotacji jest koncentrat miedzio-
wo-srebrowy o różnych zawartościach metali głównych
(tabl. 3). Oprócz nich obecne w koncentracie są domieszki
innych metali. Do koncentratów przedostają się: złoto, pla-
tynowce, ołów, arsen, antymon, kobalt, nikiel, selen, żelazo,
kadm, cynk, bizmut, tellur, molibden, częściowo ren, wanad
oraz niemetale: fluor, chlor, siarka, ale tylko część z nich jest
odzyskiwana w dalszych procesach metalurgicznych [10].
W przyszłości, wraz z postępem technologicznym istnieje
szansa na odzyskiwanie miedzi i innych metali związanych
w szlamach szybowych, żużlach konwertorowych i pieco-
wych oraz pyłach konwertorowych [7]. Większość z wy-
mienionych domieszek ma znikome zawartości i nie stwa-
rzają one problemów technologicznych.
Koncentrat z ostatniego stadium flotacji wymaga od-
wodnienia. Pierwszym etapem odwadniania jest zagęszcza-
nie, polegające na zwiększeniu zawartości części stałej
w zawiesinie w wyniku sedymentacji. Proces ten odbywa
się w zagęszczaczach promieniowych Dorra z wkładkami
lamelowymi. Wstępnie odwodniony koncentrat jest kiero-
wany na prasy filtracyjne, gdzie następuje rozdział na fazę
stałą i ciekłą. Po odfiltrowaniu, koncentrat uzyskuje wilgot-
ność w granicach 12÷15 %. Ostatnim etapem jest suszenie
koncentratu w suszarkach obrotowych opalanych gazem
ziemnym. Dla procesów hutniczych, konieczne jest uzy-
skanie wilgotności wsadu nie większej niż 8,5 %.
Wzbogacalność rud określona jest zawartością miedzi
w koncentracie (jakością) i uzyskiem (ilością metalu prze-
chodzącą do koncentratu). Obserwowana jest następująca
prawidłowość: ze wzrostem zawartości miedzi w koncen-
tracie spada jej uzysk. Wskaźnik określający straty uzysku,
przypadający na wzrost zawartości miedzi w koncentracie,
jest charakterystyczny dla danego typu rudy, stopnia uwol-
nienia minerałów użytecznych oraz warunków technolo-
gicznych. Stąd też jakość uzyskiwanego koncentratu jest
kryterium technologiczno-ekonomicznym, łączącym proce-
sy górnicze i hutnicze w całym ciągu produkcyjnym.
Przy optymalizacji procesów przeróbki możliwe jest wy-
korzystanie zagadnienia mieszanek. W dalszej części arty-
kułu, na przykładzie ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE
zaproponowano rozwiązanie kilku problemów decyzyj-
nych. Optymalizowano jakość nadawy kierowanej do prze-
róbki, pod kątem wymagań ZWR, przekładając ją następnie
na strategie eksploatacji złoża.
Wykorzystanie metody mieszanek
w zarządzaniu oddziałami wydobywczymi
ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE, jako jeden z trzech
zakładów górniczych KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., pro-
wadzą eksploatację złoża. Ogólną charakterystykę postępu
robót górniczych w pewnym, 3-miesięcznym okresie ze-
stawia tablica 4. Poszczególnym oddziałom, dla przejrzy-
stości oznaczeń w obliczeniach, przypisano schematyczne
określenia literowe.
Problem decyzyjny 1
Zakłady górnicze ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE
prowadzą eksploatację w 12 oddziałach. Jakość rudy w ob-
rębie oddziałów jest zróżnicowana. Dobowa zdolność prze-
robu ZWR oceniana jest na 24 500 Mg. W jakich propor-
cjach należy rudę mieszać, by uzyskać wymaganą przez
ZWR POLKOWICE-SIEROSZOWICE zawartość przynaj-
mniej 1,85 % Cu po najniższym koszcie zakupu.
Cenę rudy w poszczególnych oddziałach wyliczono
przy użyciu formuły NSR [4, 13÷15] i zestawiono w tablicy 5.
Przyjęto w obliczeniach jakość koncentratu, wynoszącą
27,24 % Cu i 466 g/Mg Ag, przy uzyskach odpowiednio:
91,0 i 87,5 %, średnie ceny miedzi według notowań London
Metal Exchange w ostatnim kwartale 2006 r. na poziomie
7065,5 USD/Mg, średnie ceny srebra w tym samym okresie

Tablica 4
Wielkość wydobycia oraz charakterystyka urobku ZG POLKOWICE-SIEROSZOWICE
(dla wybranego 3-miesięcznego przedziału czasowego, wg KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.)
Table 4
Volume of exploitation and characteristics of output in the POLKOWICE-SIEROSZOWICE mining sections
(chosen 3-months period, by KGHM POLISH COPPER S.A.)

Wydobycie, Mg Zawartość metali w urobku Litologia rudy, %

Oddział
urobek ruda Cu Cu, % Ag, g/Mg dolomit łupek piaskowiec

A 70 643 50 397 1346 1,91 32,39 84,00 10,18 5,82

B 85 134 59 065 1693 1,99 40,69 92,98 7,02 0,00
C 71 346 46 136 1350 1,90 47,32 90,63 9,38 0,00
D 68 206 27 254 993 1,47 38,18 80,32 16,06 3,61
E 6677 6122 143 2,13 25,01 92,68 7,32 0,00
F 124 485 100 144 2624 2,12 30,33 87,34 8,86 3,80
G 97 639 96 492 2035 2,08 39,33 41,10 8,49 50,41
H 82 605 47 631 1698 2,05 61,33 54,49 13,77 31,74
I 70 929 42 401 1581 2,25 60,67 78,52 21,48 0,00
J 66 660 44 886 1306 1,96 39,67 56,98 12,79 30,23
K 73 071 30 882 1368 1,87 49,33 63,96 31,53 4,50
L 60 575 22 161 1042 1,72 57,33 39,56 27,47 32,97

467
według London Bullion Market Assotation w wysokości bardzo prostym. W ujęciu dobowym określone zostaną
0,4057 USc/g, wielkości opłat za przeróbkę i rafinację wielkości wydobycia z poszczególnych oddziałów. W ko-
(TC/RC) uwzględniające price participation stosownie do lejnych krokach, modyfikując problem decyzyjny 1, zosta-
obowiązujących w ostatnim kwartale 2006 r. (95 USD/Mg/ nie on obwarowywany dalszymi warunkami brzegowymi
9,5 USc/lb). i ograniczającymi.
Przedstawiony problem decyzyjny jest zagadnieniem Funkcją celu jest zatem minimalizacja kosztów zakupu
Tablica 5
rudy przez ZWR POLKOWICE-SIEROSZOWICE, co za-
piszemy
Ceny rudy z oddziałów
Table 5 F(A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L) = 108,7 · A +
Ore prices + 113,3 · B + 112,3 · C + 81,4 · D + 128,1 · E + (7)
Cena rudy Cena rudy + 127,5 · F + 132,4 · G + 131,2 · H + 126,3 · I +
Oddział (tylko Cu) (Cu i Ag łącznie) + 116,6 · J + 117,8 · K + 112,3 · L ⇒ minimum
USD/Mg USD/Mg
A 108,7 118,4 jedyny warunek ograniczający zakłada minimalną jakość
uśrednionego urobku nie mniejszą niż 1,85 % Cu
B 113,3 125,5
C 112,3 125,3 1,91 · A + 1,99 · B + 1,90 · C + 1,47 · D + 2,13 · E +
D 81,4 92,1 + 2,12 · F + 2,08 · G + 2,05 · H + 2,25 · I + 1,96 · J + (8)
E 128,1 134,9 + 1,87 · K + 1,72 · L ≥ 1,85 · 24 500
F 127,5 135,9
a warunek brzegowy podyktowany jest zdolnością przero-
G 132,4 143,0
bową ZWR
H 131,2 148,3
I 126,3 142,0 A + B + C + D + E + F + G + H + I + J + K + L = 24 500 (9)
J 116,6 127,2
K 117,8 131,6
Rozwiązanie problemu przedstawia tablica 6.
Rozwiązaniem problemu decyzyjnego 1 jest mieszanie
L 112,3 125,6 rudy z dwóch oddziałów D i I. ZWR winien pozyskiwać

Tablica 6
Dane wynikowe analizy simplex dla problemu 1
Table 6
Results of simplex analysis for problem no. 1

Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max
A 0,0 108,7 0,0 106,73 +∞
B 0,0 113,3 0,0 111,33 +∞
C 0,0 112,3 0,0 106,15 +∞
D 12 564,1 81,4 1 022 718,0 –∞ 85,92
E 0,0 128,1 0,0 119,39 +∞
F 0,0 127,5 0,0 118,82 +∞
G 0,0 132,4 0,0 116,51 +∞
H 0,0 131,2 0,0 114,79 +∞
I 11 935,9 126,3 1 507 504,0 81,4 129,25
J 0,0 116,6 0,0 109,61 +∞
K 0,0 117,8 0,0 104,42 +∞
L 0,0 112,3 0,0 95,79 +∞

Funkcja celu (min.) = 2 530 222,0

Nadmiar miedzi w koncentracie Dopuszczalne wartości

Wymagana minimalna Cena prawych stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek w stosunku do wymaganej
zawartość miedzi, % dualna
jakości, % min. max.
(8) ≥ 1,85 0,0 57,56 36 015,0 55 125,0

468
 Tablica 7
Dane wynikowe analizy simplex dla problemu 2
Table 7
Results of simplex analysis for problem no. 2
Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max
A 5 429,7 118,4 642 880,0 91,68 120,25
B 0,0 125,5 0,0 124,16 +∞
C 0,0 125,3 0,0 119,25 +∞
D 10 197,3 92,1 939 171,0 87,86 108,71
E 0,0 134,9 0,0 131,16 +∞
F 0,0 135,9 0,0 131,04 +∞
G 0,0 143,0 0,0 129,47 +∞
H 0,0 148,3 0,0 129,78 +∞
I 8 873,0 142,0 1 259 962,0 138,72 146,45
J 0,0 127,2 0,0 122,23 +∞
K 0,0 131,6 0,0 117,61 +∞
L 0,0 125,6 0,0 109,23 +∞
Funkcja celu (min.) = 2 842 013,0
Nadmiar zawartości metali Dopuszczalne wartości prawych
Wymagane minimalne stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek w koncentracie w stosunku Cena dualna
zawartości metali
do wymaganej jakości min. max.
(9) ≥ Cu: 1,85 % 0,0 61,1 41 831,1 50 529,1
(10) ≥ Ag: 45 g/Mg 0,0 0,1 804 045,4 1 205 526

odpowiednio 12 564,1 i 11 935,9 Mg rudy z tych oddzia- Tablica 8

łów. Przy takiej proporcji koszt nabycia rudy będzie najniż-
szy i wyniesie 2 530 222 USD. Zawartość miedzi odpowia-
dać będzie minimalnej wymaganej wielkości i wyniesie
1,85 %. Interpretując cenę dualną stwierdzamy, że w przy-
padku gdyby wymagania ZWR odnośnie jakości rudy ule-
gły obniżeniu o 0,1 %, to koszt zakupu uległby redukcji
o 5,76 USD/Mg rudy. Rozwiązanie pozostanie optymalnym
dla następujących przedziałów cen (P) rudy w oddziałach:
A (P ≥ 160,73), B (P ≥ 111,33), C (P ≥ 106,15), D (0 < P <
85,92), E (P ≥ 119,39), F (P ≥ 118,82), G (P ≥ 116,51), H
(P ≥ 114,79), I (81,40 ≤ P < 129,25), J (P ≥ 109,61), K (P ≥
104,42), L (P ≥ 95,79).
Problem decyzyjny 2
Do założeń z problemu 1 dodajemy warunek ogranicza-
jący odnośnie do zawartości srebra w rudzie. Przyjmijmy,
że wymagana zawartość tego metalu ma wynosić 45 g/Mg.
Ulegną zatem zmianie współczynniki funkcji celu (cena
NSR obejmuje teraz oba metale), pozostałe warunki ogra-
niczające i brzegowe pozostają niezmienione, natomiast
nowy warunek ograniczający, dotyczący zawartości srebra
zapiszemy
32 · A + 41 · B + 47 · C + 38 · D + 25 · E +
+ 30 · F + 39 · G + 61 · H + 61 · I + 40 · J +
+ 49 · K + 57 · L ≥ 45 · 24 500
Rozwiązanie problemu przedstawia tablica 7.
Optymalnym rozwiązaniem problemu decyzyjnego
z punktu widzenia ZWR jest pozyskiwanie rudy z oddzia-
Zdolności wydobywcze oddziałów
Table 8
Exploitation capacity in mining sections
Oddział Dobowa zdolność wydobywcza, Mg
A 2355
B 2838
C 2378
D 2274
E 223
F 4150
G 3255
H 2754
I 2364
J 2222
K 2436
L 2019
łów A, D, I w ilościach zestawionych w tablicy 7. Interpreta-
cja pozostałych wielkości tablicy 7 analogicznie jak w pro-
blemie 1.
(10) Problem decyzyjny 3
Do założeń problemu numer 2 wprowadźmy warunki
brzegowe określające limity eksploatacji w poszczególnych
oddziałach. Zdolności wydobywcze oddziałów, wynikające
m.in. z geologiczno-górniczych uwarunkowań eksploatacji,
zestawiono w tablicy 8.

469
 Tablica 9
Dane wynikowe analizy simplex dla problemu 3
Table 9
Results of simlpex analysis for problem no. 3
Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max
A 2 355,0 118,4 278 832,0 –∞ 136,70
B 2 838,0 125,5 356 169,0 –∞ 140,30
C 2 378,0 125,3 297 963,4 –∞ 142,70
D 2 274,0 92,1 209 435,4 –∞ 139,10
E 0,0 134,9 0,0 133,9 +∞
F 3 141,3 135,9 426 905,7 117,15 136,76
G 0,0 143,0 0,0 139,50 +∞
H 2 472,7 148,3 366 698,0 142,10 160,35
I 2 364,0 142,0 335 688,0 –∞ 148,30
J 2 222,0 127,2 282 638,4 –∞ 139,90
K 2 436,0 131,6 320 577,6 –∞ 143,50
L 2 019,0 125,6 253 586,4 –∞ 146,70
Funkcja celu (min.) = 3 128 494,0
Nadmiar zawartości metali Dopuszczalne wartości prawych
Wymagane minimalne stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek w koncentracie w stosunku Cena dualna
zawartości metali
do wymaganej jakości min. max.
(9) ≥ Cu: 1,85% 0,086 0 –∞ 47 437,4
(10) ≥ Ag: 45 g/Mg 0,0 0,4 1 071 231 1 111 221

Tablica 10
Dane wynikowe analizy simplex dla problemu 4
Table 10
Results of simplex analysis for problem no. 4
Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania funkcji celu w funkcji celu
min. max
A 2 355,0 118,4 278 832,0 –∞ 136,70
B 2 838,0 125,5 356 169,0 –∞ 140,30
C 2 378,0 125,3 297 963,4 –∞ 142,70
D 2 274,0 92,1 209 435,4 –∞ 139,10
E 0,0 134,9 0,0 133,9 +∞
F 1 722,0 135,9 234 015,4 117,15 136,76
G 2 000,0 143,0 286 000,0 139,50 +∞
H 1 892,0 148,3 366 698,0 142,10 160,35
I 2 364,0 142,0 335 688,0 –∞ 148,30
J 2 222,0 127,2 282 638,4 –∞ 139,90
K 2 436,0 131,6 320 577,6 –∞ 143,50
L 2 019,0 125,6 253 586,4 –∞ 146,70
Funkcja celu (min.) = 3 135 494,0
Nadmiar zawartości metali Dopuszczalne wartości prawych
Wymagane minimalne stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek w koncentracie w stosunku Cena dualna
zawartości metali
do wymaganej jakości min. max.
(9) ≥ Cu: 1,85% 0,084 0 –∞ 47 398
(10) ≥ Ag: 45 g/Mg 0,0 0,4 1 043 847 1 129 221

470
 Tablica 11
Dane wynikowe analizy simplex dla problemu 5
Table 11
Results of simplex analysis for problem no. 5
Optymalny zakres
Zmienna Wartość Współczynnik funkcji Udział współczynników funkcji celu
decyzyjna rozwiązania celu w funkcji celu
min. max.
A 2 355,0 118,4 278 832,0 –∞ 136,72
B 2 838,0 125,5 356 169,0 –∞ 139,05
C 2 378,0 125,3 297 963,4 –∞ 140,96
D 2 274,0 92,1 209 435,4 –∞ 138,42
E 0,0 134,9 0,0 133,96 +∞
F 1 105,0 135,9 150 170,5 130,06 136,71
G 2 869,3 143,0 410 317,5 139,50 147,14
H 1 639,6 148,3 243 158,5 145,54 160,35
I 2 364,0 142,0 335 688,0 –∞ 144,41
J 2 222,0 127,2 282 638,4 –∞ 141,48
K 2 436,0 131,6 320 577,6 –∞ 142,00
L 2 019,0 125,6 253 586,4 –∞ 147,14
Funkcja celu (min.) = 3 138 537,0
Nadmiar zawartości metali Dopuszczalne wartości prawych
Wymagane minimalne stron ograniczeń
Ograniczenia Kierunek w koncentracie w stosunku Cena dualna
zawartości
do wymaganej jakości min. max.
(8) ≥ Cu: 1,85% 0,084 0 –∞ 47 380
(9) ≥ Ag: 45 g/Mg 0,0 0,4 1 086 027 1 131 033
(11) ≥ piaskowiec: 15% 0,0 0,1 334 031 382 346

Rozwiązanie tego problemu decyzyjnego przedstawia Problem decyzyjny 5

tablica 9.
Optymalna strategia dla problemu decyzyjnego nr 3 po-
lega na eksploatacji w pełnej zdolności wydobywczej w od-
działach A, B, C, D, I, J, K, L. Nie powinno się prowadzić
wydobycia w oddziałach E oraz G, natomiast eksploatację
w oddziałach F i H należy prowadzić przy wykorzystaniu
odpowiednio tylko 75,7% i 89,8% mocy produkcyjnych.
Przy tak dobranych proporcjach, ruda kierowana do przero-
bu osiągnie średnią zawartość miedzi wyższą od wymaga-
nej, wynoszącą ok. 1,94 %.
Problem decyzyjny 4
Wszystkie poprzednie założenia pozostają bez zmian,
natomiast wprowadzany jest kolejny warunek brzegowy
określający konieczność minimalnej eksploatacji w oddzia-
le C, w celu zachowania postępu robót przygotowawczych.
Przyjmijmy, że wielkość ta wynosi co najmniej 2000
Mg/dobę. Ten warunek brzegowy zapiszemy jako
2000 ≤ C ≤ 3 255
W tablicy 10 zestawiono rozwiązanie problemu nr 4.
W rozwiązaniu optymalnym w stosunku do rozwiązania
problemu 3 zmianie uległy wielkości wydobycia w oddzia-
łach F i H. Obecne obciążenie kształtuje się na poziomie
41,49 i 80,03 % zdolności produkcyjnych. W oddziale C
należy przyjąć dolną wartość warunku brzegowego w celu
zachowania postępu robót. Średnia zawartość miedzi w ru-
dzie kierowanej do przeróbki wynosić będzie ok. 1,93 %.
Obecność piaskowca w urobku wpływa na lepszą flo-
towalność rudy łupkowej. Jak zatem mieszać rudy z oddzia-
łów, by osiągnąć wymagany udział rudy piaskowcowej, np.
na poziomie 15 %, ciągle przy najniższych kosztach zakupu.
Średnie udziały poszczególnych litologii w serii złożo-
wej w ostatnim kwartale 2006 r. przedstawiono w tablicy 4.
Pozostawiając wcześniejsze warunki ograniczające i brze-
gowe bez zmian, dopiszmy nowy warunek ograniczający (12)
5,82 · A + 0,00 · B + 0,00 · C + 3,61 · D + 0,00 · E +
+ 3,80 · F + 50,41 · G + 31,74 · H + 0,00 · I + (12)
+ 30,23 · J + 4,50 · K + 32,97 · L ≥ 15 · 24 500
W tablicy 11 zestawiono rozwiązanie problemu.
Aby spełnić wszystkie wymagania problemu decyzyj-
nego nr 5, ponownie należy zrewidować strategie eksploa-
tacji. Konieczna jest redukcja wydobycia w oddziałach F
i H, natomiast w oddziale G należy limit podwyższyć.
(11)
Podsumowanie
Obecnie problem diety (mieszanek) nie ogranicza się
jedynie do problematyki kulinarnej i jest jednym z wielu
zagadnień rozwiązywanych przez programowanie liniowe.
Za jego pomocą możliwe jest takie sterowanie produkcją,
by koszty tej działalności były najmniejsze oraz by spełnio-
ne zostały wymagania odnośnie do jakości zarówno pozy-
skiwanych produktów, jak i surowców do ich wytworzenia.

471
 W artykule przedstawiono kilka możliwości wykorzysta-
nia metody diety w rozwiązywaniu problemów decyzyjnych.
Optymalizację produkcji (pozyskiwania rudy o wymaga-
nych parametrach jakościowych) przeprowadzono z punktu
widzenia Zakładu Wzbogacania Rud — nabywcy rudy mie-
dzi, przerabianej na koncentrat. W kilku krokach — pro-
blemach decyzyjnych, stawiano coraz to nowe wymagania:
⎯ minimalnej zawartości miedzi w rudzie,
⎯ minimalnej zawartości srebra w rudzie,
⎯ minimalnej wielkości eksploatacji w oddziałach,
⎯ minimalnej wielkości eksploatacji w oddziale G dla za-
chowania postępu robót,
⎯ minimalnej zawartości piaskowca w urobku.
Kierowana do przeróbki ruda musiała mieć co najmniej
1,85 % Cu, 45 g/Mg Ag, i dopływać z bieżącej eksploatacji
w wysokości co najmniej 24 500 Mg. Dobór oddziałów do
eksploatacji metodą mieszanek stawia w uprzywilejowanej
pozycji ZWR względem zakładów górniczych. Wymagania
ZWR, którego celem jest zakup określonej jakości rudy po
najniższej cenie, wymuszają koncentrację wydobycia w tych
oddziałach kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE, w któ-
rych po uśrednieniu i wymieszaniu rudy uzyskiwana jest
nadawa spełniająca kryteria przezeń ustalone. W przyjętych
dla ostatniego problemu decyzyjnego warunkach ogranicza-
jących, należałoby wyłączyć eksploatację w oddziale E
(pomimo wysokich zawartości miedzi), w innych natomiast
ją ograniczać. Znajduje to potwierdzenie w postępie robót
kopalni POLKOWICE-SIEROSZOWICE (tabl. 4), gdzie
wydobycie w oddziale E jest kilka a nawet kilkunastokrot-
nie mniejsze niż w pozostałych. Przyjmowane warunki ogra-
niczające muszą być jednakże dobierane właściwie i ela-
stycznie, uwzględniając uwarunkowania geologiczno-
górnicze w poszczególnych parcelach eksploatacyjnych,
obowiązujące przepisy oraz koniunkturę na rynkach metali.
W przykładzie elektrowni warunki ograniczające okre-
ślały dopuszczalne, maksymalne zawartości siarki i popiołu
w węglu. Zmiany wymagań odnośnie do jakości surowca
wymuszają zmianę wielkości zakupów. Gdyby w przyta-
czanym przykładzie, elektrownia pozostała przy pierwotnej
ilości zakupów, nie reagując na zmianę wymagań popielno-
ści, ponosiłaby koszty nabycia wyższe o 1500 zł. Przy nie-
wielkiej skali zakupów (200 Mg) może wydawać się to
wielkością znikomą, jednakże przy zużyciu o rząd więk-
szym rezultat finansowy byłby znaczący.
W rozważaniach zasygnalizowano tylko pobieżnie, z uwa-
gi na potrzebę uproszczenia problemu, uwarunkowania
górnicze eksploatacji. Optymalizacja zarządzania produkcją
metodą mieszanek jest łatwiejsza do realizacji w zakładach
przeróbczych nie powiązanych strukturalnie z zakładami
górniczymi; w przeciwnym przypadku, w zakładach zespolo-
472
nych, wymogi przeróbki muszą być konfrontowane z re-
aliami praktyki górniczej.
Literatura
1. Brickman L.: Mathematical Introduction to Linear Pro-
gramming and Game Theory. Springer-Verlag New York Inc. 1989.
2. Gass I. S.: Programowanie liniowe. Metody i zastosowania.
PWN Warszawa 1980.
3. Grotowski A., Spalińska B.: Zakłady wzbogacania KGHM
Polska Miedź S.A. na progu XXI wieku. Konf. Nauk. — Lubin
17÷18.09.1998. Złoża rud miedzi — geologia, mineralogia, stan
badań, perspektywy. Prace Spec. PTM., 1998, nr 10, s. 173÷186.
4. Krzak M.: Ekonomiczna optymalizacja koncentratów mie-
dziowo-srebrowych z perspektywicznych rejonów kopalni Lubin
metoda dochodową. Gosp. Sur. Miner. 1998, z. 1, t. 14, Wydaw.
IGSMiE PAN Kraków.
5. Krzak M.: Możliwości wykorzystania metod matematycz-
nych w zarządzaniu w górnictwie metali nieżelaznych. Rudy Me-
tale 2006, r. 51, nr 5, s. 248÷254.
6. Krzak M., Panajew P.: Możliwości wykorzystania gier z na-
turą w zarządzaniu oddziałem wydobywczym na przykładzie ko-
palni Polkowice-Sieroszowice. Rudy Metale 2006, r. 51, nr 8,
s. 452÷460.
7. Kucha H., Piestrzyński A., Cichowska R., Rajchel B.: Bada-
nia mineralogiczne i geochemiczne produktów hutniczych miedzi.
Konf. Nauk. — Lubin 17÷18.09.1998. Złoża rud miedzi — geolo-
gia, mineralogia, stan badań, perspektywy. Prace Spec. PTM.,
nr 10, s. 201÷219.
8. Kukuła K., (red.): Badania operacyjne w przykładach i za-
daniach. Wydaw. Nauk. PWN. Warszawa 1999.
9. Łucki Z., (red.): Matematyczne techniki zarządzania. Przy-
kłady i zadania. Ucz. Wydaw. Nauk.-Dydakt. SU 1680. Kraków
2005.
10. Rapacz A.: Odzysk metali towarzyszących z koncentratów
KGHM. Konf. Nauk. — Lubin 17÷18.09.1998. Złoża rud miedzi
— geologia, mineralogia, stan badań, perspektywy. Prace Spec.
PTM., 1998, nr 10, s. 221÷240.
11. Spalińska B., Stec R., Sztaba K.: Miejsce i rola przeróbki
w kompleksie technologicznym KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Monografia KGHM „PM” S.A. Lubin, 1996, s. 637÷648.
12. Stigler G. J.: The Cost of Subsistence. Journal of Farm
Economics 27, 1945.
13. Strzelska-Smakowska B.: Jakość i wycena koncentratów
rudnych — wpływ na gospodarkę złożem. Gosp. Sur. Min. 1994,
t. 10, z. 4.
14. Strzelska-Smakowska B.: Ocena ekonomiczna złóż rud.
Uczeln. Wydaw. Nauk.-Dydakt. AGH Kraków 2003.
15. Wills B. A.: Mineral processing technology. An introduc-
tion to the practical aspects of ore treatment and mineral recovery.
5 ed. Oxford Pergamon Press 1992, p. 1÷57.
Praca wykonana w ramach badań własnych AGH.
KRZYSZTOF ŻABA Rudy Metale R52 2007 nr 8
STANISŁAW NOWAK UKD 621.774:669-462:621.791.4:
:669-27:536.52:669.718.4’782:669.14

POMIAR TEMPERATURY W LINII TECHNOLOGICZNEJ ZGRZEWANIA

STALOWYCH RUR Z POWŁOKĄ Al-Si

Przedstawiono fizyczne podstawy bezstykowych pomiarów temperatury oraz ocenę możliwości wykonania ciągłego pomia-
ru temperatury w linii technologicznej zgrzewania, z uwzględnieniem analizy metod pomiaru. Zamieszczono wyniki badań
temperatury w strefie oraz linii zgrzewania za pomocą pirometru i kamery termowizyjnej.
Słowa kluczowe: rury, pomiar temperatury, pirometr, kamera termowizyjna

MEASUREMENT OF TEMPERATURE IN STEEL WELDED TUBE

WITH Al-Si COATING TECHNOLOGICAL LINE

The paper presents the analysis of temperature measurement, evaluates the possibilities of continuous temperature mea-
surement on process lines and the determination of temperature distribution. Tests were made during welding smooth and
perforated pipes with Alusi coatings. The results of the temperature measurement helped to determine the working point of
the line, i.e. the selection of optimum values of each process parameter. In the case of continuous measurement the results
are used to control the process. The information about the thermal field, its distribution along the circuit and the welding
line can also be of interest, especially for the thermal flow area (SWC), where structural changes not only in the weld but
also in its vicinity are observed. Pipe cracking outside the weld can be the result of this phenomenon. In order to make con-
trol of the SWC possible we should aim at gaining the best possible knowledge about the process. Tests covered continuous
measurements of the maximum temperature in the welding area (the point where two edges of the open-joint tubes are in
contact with each other) with a pyrometer placed in the line and observations with an infrared camera which were to de-
termine the thermal field.
Keywords: tubes, measurement of temperature, pyrometer, infrared camera

Wprowadzenie
W klasycznych liniach technologicznych, w układzie
zgrzewającym następuje nagrzanie krawędzi rury szczeli-
nowej prądami wielkiej częstotliwości indukowanymi przez
induktor opasujący rurę. Efekty naskórkowości oraz zbliże-
nia zostają dodatkowo wzmocnione przez trzpień o dużej
przenikalności magnetycznej (impeder), umieszczony we
wnętrzu rury.
Zgrzewanie następuje po dociśnięciu krawędzi wyprofilo-
wanymi walcami. Powstające w takich warunkach wy-
pływki zewnętrzna i wewnętrzna, usuwane są specjalnymi
narzędziami skrawającymi.
Z natury procesu zgrzewania wynika, że temperatura w ob-
szarze zgrzewu jest jednym z najważniejszych, bezpośred-
nich czynników, decydujących o jego jakości a więc o jako-
ści wyrobu. Pozostałymi są przede wszystkim wartość siły
docisku zgrzewanych powierzchni i związana z nią wiel-
kość odkształcenia oraz czas i stan zgrzewanych po-
wierzchni.
O temperaturze w obszarze zgrzewu, a ściślej o polu tempe-
ratury, decydują z kolei wymiary rury, prędkość procesu,
parametry prądowe, ustawienie impedera itp.
W artykule przedstawiono analizę problematyki pomia-
ru temperatury, oceniono możliwości wykonania ciągłego
pomiaru temperatury w linii technologicznej i określenia jej
rozkładu.
Badania wykonano podczas zgrzewania rur gładkich i per-
forowanych z powłokami Alusi. Wyniki pomiaru tempera-
tury posłużyły do określania punktu pracy linii, tj. doboru
optymalnych wartości poszczególnych parametrów proce-
su. W przypadku pomiaru ciągłego wykorzystane są do ste-
rowania procesem.
Równie interesująca może być informacja o polu tempera-
tury, jej rozkładzie na obwodzie i wzdłuż linii zgrzewania.
Chodzi tu o zasięg strefy wpływu ciepła (SWC), w której
obserwuje się zmiany strukturalne nie tylko w zgrzewie, ale
i w jego sąsiedztwie. Pękanie rur poza zgrzewem może
mieć właśnie takie źródło. Należy dążyć do takiego pozna-
nia procesu, aby możliwe było regulowanie konsekwencji
SWC.
W ramach badań wykonano pomiary ciągłe maksymal-
nej temperatury w strefie zgrzewania (miejsce styku dwóch
krawędzi rury szczelinowej) za pomocą pirometru usytu-
owanego w linii oraz wykonano badania kamerą termowi-
zyjną, których celem było określenie pola temperatury.
Bezstykowe techniki pomiaru temperatury [1÷3]
Z oczywistych względów, szczególnie w przypadku
pomiaru ciągłego, w rachubę wchodzą techniki bezstyko-
we. Jednym z ważniejszych argumentów jest fakt, że czujnik

Dr inż. Krzysztof Żaba, dr inż. Stanisław Nowak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

473

Rys. 1. Widmo promieniowania ciała doskonale czarnego
i zakresy długości fali elektromagnetycznej
Fig. 1. Radiation spectrum of the black body and ranges
of electromagnetic wavelength
bezstykowy nie ingeruje w pole temperatury.
Powstaje jednak pytanie o dokładność metody i gwarancje
stabilności jakości pomiaru, szczególnie gdy wyniki mają
być wykorzystane do sterowania procesem.
W bezstykowych przyrządach (pirometrach), temperatu-
rę obiektu określa się opierając się na wysyłanym przez
niego promieniowaniu temperaturowym. Detektor przetwa-
rza go na inny rodzaj sygnału (inną wielkość fizyczną), któ-
ra daje się zmierzyć na drodze elektrycznej.
Zdolność emisji (ciała doskonale czarnego) w funkcji
długości fali, w różnej temperaturze przedstawia rysunek 1.
Pole pod krzywą oznacza energię wypromieniowaną przez
jednostkową powierzchnię w jednostce czasu, w postaci fal
elektromagnetycznych, których długości zawarte są w prze-
dziale λ, λ + dλ.
Rysunek 1 podaje również zakresy długości fal promienio-
wania elektromagnetycznego. Wszystkie pasma podlegają
tym samym prawom.
Promieniowanie widzialne pojawia się w temperaturze
> 950 K. W miarę wzrostu temperatury, rozszerza się część
czerwona widma, w temperaturze bliskiej 1500 K w wid-
mie występuje część czerwona, żółta i zielona, a w tempe-
raturze ok. 1800 K widmo obejmuje już cały zakres wi-
dzialny. Widmo rozciąga się także na podczerwień (IR)
i nadfiolet (UV), przy czym podczerwień jest głównie re-
prezentowana w temperaturze < 950 K, a nadfiolet — w tem-
peraturach wysokich.
Na krótkofalowym końcu zakresu znajduje się granica
zakresu widzialnego (głęboka czerwień). Granica długofa-
474
lowa łączy się z zakresem mikrofalowym fal radiowych
(milimetrowych). Zakres podczerwieni jest często dzielony
na cztery mniejsze zakresy o umownych granicach: bliską
(0,75÷3 μm), średnią (3÷6 μm), daleką (6÷15 μm) oraz bar-
dzo daleką podczerwień (15÷100 μm). Detekcja pirome-
trów i kamer termowizyjnych odbywa się w średniej i dale-
kiej podczerwieni ze względu na własności transmisyjne
powietrza i niektóre własności emisyjne ciał oraz odbicia
światła słonecznego.
Promieniowanie w podczerwieni (promieniowanie ciepl-
ne) należy do najbardziej intensywnych sposobów przeka-
zywania ciepła.
Według ustalonego doświadczalnie prawa Stefana, uzasad-
nionego następnie teoretycznie przez Boltzmana, całkowita
energia promieniowania widzialnego i niewidzialnego wy-
syłana przez jednostkę powierzchni ciała doskonale czarne-
go w jednostce czasu wyraża się wzorem
E = σT 4
gdzie
σ = 5,669 · 10–8 W/m2K4, stała Stefana-Boltzmana.
W miarę wzrostu temperatury, nie tylko całkowita ener-
gia rośnie zgodnie z prawem Stefana-Boltzmana, lecz także
maksimum krzywej przesuwa się wyraźnie w stronę fal
krótszych. Wien stwierdził, że obowiązuje przy tym zależ-
ność
λmaxT = const = 2,897 · 10–3 m K
gdzie
λmax — długość fali, m, przy której występuje maksimum
zdolności emisji w temperaturze T, K.
Zgodnie z prawem Kirchhoffa, stosunek widmowej
zdolności emisji do zdolności pochłaniania, nie zależy od
rodzaju ciała (dla wszystkich ciał jest jednakową funkcją
długości fali i temperatury)
e(λ, T )
= ε(λ, T )
α(λ, T )
Ciało doskonale czarne ma maksymalną zdolność emisji
każdego z rodzajów promieniowania w każdej temperatu-
rze.
Stosowalność prawa Kirchhoffa ogranicza się wyłącznie do
promieniowania termicznego. Wnioskiem, wynikającym
z prawa Kirchhoffa jest, że jeśli jakieś ciało w pewnej tem-
peraturze T emituje promieniowanie o długości fali, to ab-
sorbuje ono także ten sam rodzaj promieniowania. Z od-
wróceniem tego wniosku należy być ostrożnym, absorpcja
promieniowania o długości fali λ w temperaturze T nie mu-
si iść w parze z emisją tego promieniowania.
Krzywa zależności zdolności emisji ciał rzeczywistych ma
przebieg zależny od rodzaju ciała wysyłającego promie-
niowanie termiczne. W przypadku ciała szarego, kształt jest
analogiczny do kształtu krzywej ciała doskonale czarnego,
jedynie rzędne są zmniejszone w tym samym stosunku.
Dla pozostałych ciał (zabarwionych) zdolność absorpcji
może się zmieniać różnie ze zmianą długości fali, krzywe
zawsze leżą poniżej krzywej dla ciała czarnego o tej samej
temperaturze, mają jednak różny przebieg.
 Emisyjność (współczynnik emisji) jest definiowana jako
stosunek energii wypromieniowanej przez obiekt w okre-
ślonej temperaturze do energii wyemitowanej przez idealne
źródło promieniowania, albo ciało doskonale czarne, w tej
samej temperaturze. Emisyjność ciała doskonale czarnego
wynosi 1,0. Wszystkie wartości emisyjności zawierają się
w granicach 0 do 1. Z emisyjnością związane są współ-
czynnik odbicia R, miara zdolności obiektu do odbijania
energii w zakresie podczerwieni oraz współczynnik prze-
puszczalności T, miara zdolności obiektu do przepuszczania
energii w zakresie podczerwieni. Ponieważ całe promie-
niowanie musi być albo przepuszczone, albo odbite, albo
zaabsorbowane (A — współczynnik absorpcji) to
A + R + T = 1,0
Metale, prawie we wszystkich wypadkach, wykazują się
większym współczynnikiem odbicia na dłuższych falach,
stąd ich emisyjność poprawia się wraz ze skracaniem się
długości fal. Problemy powstają w wypadku metali o ni-
skiej temperaturze, gdy najkrótsza użyteczna długość fali
zależy od punktu, w którym ilość istniejącej energii jest
niewystarczająca do wytworzenia odpowiedniego sygnału
wyjściowego z detektora.
Rozróżnia się pirometry całkowitego promieniowania,
fotoelektryczne, monochromatyczne z zanikającym włók-
nem oraz pirometry dwubarwne.
W pirometrach radiacyjnych (pirometry całkowitego pro-
mieniowania), promieniowanie jest skupiane za pomocą so-
czewki, zwierciadła z wykorzystaniem światłowodu na de-
tektorze promieniowania.
Detektorem jest najczęściej zespół szeregowo połączonych
termoelementów (termostos), bolometr metalowy lub ter-
mistorowy lub element bimetalowy. Pod wpływem padają-
cego promieniowania zmienia się temperatura detektora
powodując zmianę generowanego w nim wyjściowego sy-
gnału elektrycznego, proporcjonalnego do mierzonej tem-
peratury.
Zasada działania pirometrów fotoelektrycznych polega na
pomiarze sygnału elektrycznego wytwarzanego w fotoele-
mentach, na których skupiane jest promieniowanie tempe-
raturowe. Zakres długości fal promieniowania wykorzy-
stywany, zależy od czułości widmowej jego soczewki oraz
ewentualnie stosowanego filtru. Pirometry o bardzo wąskim
paśmie wykorzystywanego promieniowania zalicza się do
pirometrów monochromatycznych, pozostałe można na-
zwać pirometrami pasmowymi.
Pirometry monochromatyczne z zanikającym włóknem
(luminancyjne lub jaskrawościowe) są wzorcowane dla cia-
ła doskonale czarnego.
Zasada działania pirometrów dwubarwowych polega na
pomiarze stosunku wartości natężenia promieniowania wy-
syłanego przez obiekt badany w dwóch różnych długo-
ściach fal. Nazwa ta przyjęła się również dla pirometrów
o analogicznej zasadzie działania, w których wykorzysty-
wane długości fal leżą poza zakresem promieniowania wi-
dzialnego. Pirometry są wzorcowane dla ciał szarych i dają
prawidłowe wskazania przy pomiarze temperatury zarówno
ciał szarych, jak i czarnych.
W pirometrze można wydzielić cztery podstawowe układy:
1 — układ optyczny, skupiający promieniowanie na detek-
torze,
2 — detektor promieniowania (np. termiczny, fotoelek-
tryczny lub oko ludzkie),

Tablica 1
Opis materiałów na układy optyczne
Table 1
Description of materials for optical systems
Materiały
Długość fali
układów Uwagi
μm
optycznych
Stosowany w pomiarach niskiej temperatury. Wadą jest duża kruchość, niska wytrzymałość na
ścieranie oraz duża refleksyjność. German wykorzystywany jest w tanich pirometrach do pomiaru
German 1,8÷20
temperatur od –40 do 500 °C. Pirometry z tego typu optyką posiadają mały współczynnik
odległościowy (duże pole pomiarowe) oraz krótki czas pracy bezawaryjnej
Ze względu na kruchość i higroskopijność, w wykonaniach przemysłowych jest poddawane spe-
cjalnej obróbce, polegającej m.in. na pokryciu cienką warstwą np.szkła arsenowo-siarkowego
(o grubości 1/4 długości fali podczerwieni) zabezpieczającą powierzchnię oraz zwiększającą
Szkło fluorytowe 0,15÷12
przepuszczalność — szczególnie dla fal długich. Obrobiona w ten sposób optyka jest stosowana
w pirometrach do pomiaru niskich temperatur oraz jako zabezpieczenia mechaniczne optyki
zwierciadlanej pirometrów. Optyka bardzo droga, stosowana w pirometrach wysokiej klasy
Szkło arsenowo-
0,7÷12
-siarkowe Wykorzystywane są przede wszystkim na pokrycie soczewek fluorytowych. Jako układy optyczne
Szkło cynkowo- stosowane są w wykonaniach specjalnych
0,4÷11
-siarkowe
Jeden z najbardziej popularnych materiałów stosowanych w optyce pirometrów wysokotemperatu-
rowych. Wysoka odporność na ścieranie i możliwość pracy w temperaturze do 1000 °C. Ze wzglę-
Szkło szafirowe 0,2÷5
du na kruchość układy optyczne zabezpieczane są dodatkowymi osłonami wykonanymi ze szkła
kwarcowego lub szafirowego z pokryciami antyrefleksyjnymi
Wykorzystywane ze względu na wysoką wytrzymałość mechaniczną i chemiczną jako układy
Szkło kwarcowe 0,3÷3,5
optyczne zabezpieczające
Posiada również wysoką wytrzymałość mechaniczną i chemiczną — stosowane głównie
Szkło ołowiane 0,3÷2,7
w układach zabezpieczających optykę wykonaną ze szkła szafirowego

475
3 — układ przetwarzania sygnału,
4 — wskaźnik wielkości mierzonej.
Optyka
Układy optyczne (obiektywy) skupiają promieniowanie
interesującego nas obiektu na powierzchni detektora. Prawa
fizyczne dla tego rodzaju optyki są identyczne jak dla opty-
ki pracującej w zakresie światła widzialnego. Obiektyw pi-
rometru musi być wykonany z odpowiedniego materiału
w zależności od długości fali podczerwieni (pasma). Opis
materiałów na układy optyczne przedstawiono w tablicy 1.
Największe problemy występują w wykonaniach piro-
metrów mierzących niską temperaturę. Optyka germanowa
stosowana jest jedynie w tanich urządzeniach o krótkiej
żywotności eksploatacyjnej. Najwyższej klasy pirometry
niskotemperaturowe, mierzące w zakresie od –50 °C, wy-
korzystują układy optyczne zwierciadlane. Zwierciadła wy-
konane są z wypolerowanych powierzchni stopów srebra
dodatkowo zabezpieczanych pokryciami osłaniającymi me-
tal przed wpływami atmosferycznymi i kurzem. Srebro, jak
większość metali, cechuje się wysokim współczynnikiem
odbicia — szczególnie promieniowania długofalowego
(w zakresie 8÷14 mm) wynoszącym < 0,98. Powierzchnie
zwierciadeł pokryte są cienką warstwą germanu i całość
układu optycznego jest zmontowana jako hermetyczny ze-
spół zabezpieczony od zewnątrz szybą wykonaną ze zmo-
dyfikowanego szkła fluorytowego. Tego rodzaju rozwiąza-
nie techniczne umożliwia osiągnięcie współczynników od-
ległościowych w wykonaniach specjalnych, przewyższają-
cych 500:1 (dla temperatur od –20 °C).
Układy celownicze
Stosuje się celowniki laserowe, również laser wirujący
zakreślający okrąg wokół pola pomiarowego. Celowniki la-
serowe nieźle sprawują się w ciemnych pomieszczeniach.
Najwyższej klasy urządzenia wyposażone są w celowniki
optyczne. Pirometry wysokotemperaturowe (powyżej 600 °C)
wyposażone są w filtr szary, umieszczony wewnątrz piro-
metru, umożliwiający obserwację nieuzbrojonym okiem.
Detektory
Promieniowanie skupione przez układ optyczny trafia
na detektor. Wymaga się od niego dużej czułości, odpo-
wiedniego zakresu spektralnego, niewielkich wymiarów,
małej bezwładności (szybki czas odpowiedzi), dobrych
właściwości mechanicznych.
Ze względu na wykorzystywanie różnych praw fizyki,
można wyróżnić detektory termiczne (termalne) oraz detek-
tory fotoelektryczne (fotonowe).
Detektory termiczne absorbują energię cieplną mierzonego
obiektu. Absorpcja następuje w pełnym zakresie promienio-
Rys. 2. Pirometr — przykład rozwiązania. Usytuowanie w linii zgrzewania. Wyświetlacz
Fig. 2. Pyrometer — a solution. Placing in the welding line. Display
476
wania podczerwonego. Elementem zawężającym spektrum
promieniowania są układy optyczne posiadające charaktery-
styczne pasma transmisji. W praktyce wykorzystuje się trzy
typy detektorów termicznych: termostosy (taśmowe i cien-
kowarstwowe), bolometry oraz detektory pyroelektryczne.
Detektory fotoelektryczne wykonane są z półprzewodni-
ków. Fotony przenoszą elektrony półprzewodnika z pasma
walencyjnego do pasma przewodnictwa. Czułość detekto-
rów fotoelektrycznych jest funkcją długości fali padającego
promieniowania i jest określana tzw. pasmem pracy.
W detektorach germanowych złącze p-n absorbuje promie-
niowanie podczerwone przez specjalne okno wykonane ze
szkła szafirowego. Pasmo pracy ograniczone jest do długości
fal promieniowania podczerwonego 0,8÷1,8 μm. Wynika
z tego ograniczenie zakresu pomiarowego od 250÷1100 °C.
Zasadnicza zaletą tego typu urządzenia jest uniezależnienie
wyników pomiarów od oświetlenia zewnętrznego i odbite-
go promieniowania niskotemperaturowego.
Detektory krzemowe wykonane są identycznie jak detektory
germanowe. Różnią się pasmem pracy wynoszącym 0,5÷1,1
μm. Są to najlepsze detektory promieniowania podczerwo-
nego o wysokiej trwałości.
Badania doświadczalne
Pomiar temperatury z zastosowaniem pirometru
Pomiar temperatury wybranego miejsca zgrzewu prze-
prowadzono za pomocą pirometru Marathon Series FR1B
firmy Raytek [4]. Pirometr zamontowano w specjalnym
uchwycie (rys. 2).
Pirometr dwubarwowy ze światłowodem, mierzący tem-
peraturę od 70 do 1500 °C, umieszczono w odległości ok.
45 cm od punktu pomiarowego (miejsca styku krawędzi
zgrzewanej rury). Nastawienie pirometru na punkt pomia-
rowy odbywa się ręcznie. W trakcie pomiaru mogą wystę-
pować zaburzenia spowodowane unoszącymi się w powie-
trzu oparami w okolicach strefy zgrzewu. W związku z tym
miejsce pomiaru przedmuchiwane jest od góry sprężonym
powietrzem. Wyniki pomiaru temperatury przekazywane są
światłowodem do wyświetlacza, znajdującego się przy pul-
picie sterowniczym. Inną możliwością jest przekazywanie
wyników pomiaru bezpośrednio do komputera.
Termometr składa się z głowicy optycznej połączonej świa-
tłowodem z przetwornikiem. Przetwornik składa się z de-
tektora, układu przetwarzającego (procesor), wyświetlacza
oraz interfejsu użytkownika. Pirometry FR1 umożliwiają
pomiar w trudnych warunkach przemysłowych, w miej-
 miaru wynosi: w zakresie 3÷5 μm — 0,2 °C, w zakresie
1600 8÷12 μm — 0,1 °C.
Temperatura w miejscu zgrzewu
1400 Temperatura detektora podczerwieni wynosi 77 K.
1200 System Inframetrics 760 nie wymaga specjalnych pomiesz-
1000 czeń pomiarowych ani dodatkowych elementów do schła-
T , st. C
800 dzania detektora. Składa się z kamery wyposażonej w pom-
f , kHz, 600 pę Sterlinga, jednostki centralnej połączonej z kamerą oraz
v , m/min
400 zespołu zasilającego. Kamera może pracować z kilkoma
Częstotliwość
200
Prędkość przesuwu rury
obiektywami w zależności od potrzeb. Obraz rejestrowany
0 przez obiektyw kamery jest przekazywany poprzez układ
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Czas, min skanujący na schłodzony detektor a następnie łączem do
komputera. Realizować na nim można funkcje ustawiania
Rys. 3. Przykładowe wyniki pomiaru temperatury współczynnika emisji i transmisji, ustalanie zakresu pomia-
za pomocą pirometru rowego, ustalanie zakresu pracy (krótko- lub długofalowy),
Fig. 3. Sample results of the temperature measurement wybór rodzaju obiektywu, dodatkowego monitora, palety
with a pyrometer barw, rodzaju filtru itp.
System pomiarowy pozwala określić kilkanaście parame-
scach niedostępnych dla zwykłych modeli bez światłowo- trów obserwowanego obiektu już w czasie trwania sesji
du. Typ dwubarwowy pozwala pracować w warunkach za- pomiarowej. Do najczęściej stosowanych należą:
pylenia, małej powierzchni pomiarowej, zmiennego współ- ⎯ określenie średniej temperatury obszaru,
czynnika emisyjności badanego materiału. ⎯ profil temperaturowy wzdłuż wykreślonej poziomej linii,
Głowica optyczna wraz ze światłowodem może praco- ⎯ temperatura punktu.
wać w temperaturze do 200 °C i w pobliżu silnych pól elek- Tak uzyskane dane, zapisane w przemysłowym forma-
tromagnetycznych. Detektor wraz z pozostałymi układami cie TIFF, przechowywane są na dyskietce lub bezpośrednio
przetwornika zapewnia pomiar w temperaturze 0÷60 °C lub przenoszone do komputera, na którym zainstalowany jest
0÷150 °C (z dodatkowym zestawem chłodzącym). Pirometr program do ich obróbki. Istnieją dwa sposoby takiej bezpo-
posiada wyjście analogowe 0,4÷20 mA oraz może współ- średniej transmisji danych. Jednym z nich jest przyłączenie
pracować z komputerem lub sterownikiem cyfrowym przez systemu pomiarowego poprzez specjalną kartę video w tzw.
interfejs typu RS485. opcji Live Mode oprogramowania ThermGRAM® for Win-
Z pirometrem współpracuje oprogramowanie pracujące pod dowsTM, lub w drugi sposób przez nagranie obrazu na 8 mm
Windows, służące do wizualizacji danych, diagnozowania taśmę video i odtworzenie zarejestrowanej sesji pomiaro-
stanu pirometru, ustawiania parametrów pracy oraz do kon- wej na komputerze. Pozwala to na wybranie najbardziej in-
figurowania połączenia z RS485. teresujących fragmentów pomiaru bez uzależniania się od
Specyfikacja pomiarowa [5]: dość wolnego sekwencyjnego przetwarzania danych (obraz
⎯ zakres pomiarowy: 700÷1500 °C, nagrywany na nośnik FDD 1,44 MB co 45 s).
⎯ zakres spektralny: 1,0 μm, System termowizyjny Inframetrics 760 przedstawiony
⎯ dokładność: ±0,3 % (500 °C ±1,5 °C, 1000 °C ±3 °C), jest na rysunku 4.
⎯ powtarzalność pomiaru: ±1 °C, Na całość oprogramowania, służącego do wizualizacji
⎯ rozdzielczość pomiaru: ±1 °C, pomiaru w podczerwieni, składają się cztery grupy progra-
mów narzędziowych:
⎯ czas pomiaru ustawiany: od 10 ms do 10 s,
1 — oprogramowanie zestawu pomiarowego, stanowiące
⎯ emisyjność: od 0,1 do 1,0 co 0,1,
jądro systemu; zbiera, przetwarza i przesyła zakodo-
⎯ wyjścia: 4÷20 mA, RS485 2 lub 4 przewodowy prze- wane obrazy w formacie 256 odcieni szarości,
kaźnik (48 V, 300 mA, 2 ms), 2 — oprogramowanie interpretujące otrzymane dane, nada-
⎯ zasilanie: 24VDC, 500 mA ±20 %, jące każdemu punktowi cechy ważne z punktu widze-
⎯ stopień ochrony: IP 65, nia pomiaru temperatury,
⎯ temperatura otoczenia: przetwornik: 0÷60 °C, światło- 3 — oprogramowanie analityczne dostępne w środowisku
wód i głowica: 0÷200 °C, Windows współpracujące z arkuszem kalkulacyjnym,
⎯ rozdzielczość optyczna: 40:1. edytorem tekstu itp.,
Zbieranie danych temperaturowych, jak również natę-
żenia prądu zgrzewania oraz prędkości przesuwu rury, od-
bywa się za pomocą specjalnie napisanego do tego celu
programu komputerowego znajdującego się na wyposaże-
niu Technologie Buczek S.A. Wyniki pomiarów przedsta-
wione są w postaci wykresów (rys. 3).

Pomiar temperatury
z zastosowaniem kamery termowizyjnej

Do badań wykorzystano system termowizyjny Inframe-

trics 760 [5] z kamerą termowizyjną chłodzoną helem oraz
oprogramowaniem. Pracuje on w obu zakresach pomiaro- Rys. 4. System termowizyjny
wych podczerwieni: 3÷5 μm i 8÷12 μm. Dokładność po- Fig. 4. Infrared system

477
 *>100,0°C

100,0

80,0

60,0

40,0 16,5
7,8
16,5
7,8
20,0 Spot 1 OSProf. 1
14,4 Spot 2
Spot 3 73,0
0,0 43,9
*<0,0°C

Rys. 5. Pole temperatury (rura szczelinowa po wyjściu

z walców formujących)
Fig. 5. Thermal field (open-joint tube after leaving forming rolls)

>59,6°C

50,0

40,0

30,0 6,4 20,6 46,6

20,0

10,0

0,0
6,4 20,6 46,6
Min. Mean Max.
<-8,5°C 6,4 20,6 46,6

Rys. 6. Pole temperatury (rura szczelinowa po wyjściu

z walców formujących, inne ujęcie)
Fig. 6. Thermal field (open-joint tube after leaving forming rolls, another view)

>59,6°C

50,0

40,0

30,0

20,0

10,0
Area1
0,0
Min Mean Max
5,0 18,7 49,4

<-8,5°C

Rys. 7. Pole temperatury (rura szczelinowa po wyjściu

z walców formujących, inna paleta barw)
Fig. 7. Thermal field (open-joint tube after leaving forming rolls, another colors)

>584,2°C

500,0

400,0

300,0
Spot 1
523,4
200,0

100,0

<54,5°C

Rys. 8. Pole temperatury (miejsce zgrzewu, widok z boku)

Fig. 8. Thermal field (welding point, end view)

478
*>190,0°C

150,0

100,0

50,0 Spot 1
70,2
Spot 2
65,7
0,0

*<0,0°C

Rys. 9. Pole temperatury (miejscu zgrzewu, widok z boku, inne ujęcie)

Fig. 9. Thermal field (welding point, end view, another view)

>244,5°C

200,0

150,0

Spot 2
100,0 196,5

50,0 Spot 1
81,0

<10,7°C

Rys. 10. Pole temperatury (miejsce zgrzewu rury, widok z boku, inne ujęcie)
Fig. 10. Thermal field (welding point, end view, another view)

>1 336°C

1 200

1 000
Spot 2
1 035,4
800,0

600,0

400,0

200,0
Spot 1
1 336,2
<145,6°C

Rys. 11. Pole temperatury (rura w trakcie zgrzewania, widok z góry)

Fig. 11. Thermal field (tube being welded, overview)

>1 336°C
1 336,2 676,3

1 200

1 000

800,0

600,0

400,0

200,0 Min. Max.

676,3 1 336,2
676,3
1 336,2
<145,6°C

Rys. 12. Pole temperatury (rura w trakcie zgrzewania,

widok z góry, inne ujęcie)
Fig. 12. Thermal field (tube being welded, overview, another view)

479
 >336,0°C

336,0
307,0 336,0
300,0 307,0
241,2
241,2
250,0

Min. Mean Max.

200,0 241,2 307,0 336,0

150,0

<136,3°C

Rys. 13. Pole temperatury (miejsce zgrzewu po usunięciu wypływki)

Fig. 13. Thermal field (welding point after removing flash)

Rys. 14. Pole temperatury (rura po procesie zgrzewania)

Fig. 14. Thermal field (tube after welding)

>98,4°C

90,0

80,0

70,0

60,0
Spot 3 Spot 1
50,0 83,3 83,1
Spot 2
93,1

<44,8°C

Rys. 15. Pole temperatury (rura po procesie zgrzewania, inne ujęcie)

Fig. 15. Thermal field (tube after welding, another view)

>89,9°C

80,0
87,5
87,5
70,0 73,3
73,3

60,0

Min. Mean Max.

50,0 73,3 80,5 87,5

<41,5°C

Rys. 16. Pole temperatury (rura po procesie zgrzewania, część środkowa)

Fig. 16. Thermal field (tube after welding, middle part)

480
 >95,1°C

90,0
80,0
70,0
60,0 58,1
47,4
50,0
40,0 58,1
47,4
30,0
20,0 Min. Mean Max.
47,4 54,1 58,1

<13,4°C

Rys. 17. Rura po procesie zgrzewania przed wejściem do zbiornika z emulsją

Fig. 17. Tube after welding before entering emulsion tank

Zastosowanie pirometru wiąże się z możliwością uzy-

Rys. 18. Rura po zgrzewaniu przed wejściem do zbiornika
z emulsją chłodząca
Fig. 18. Tube after welding before entering emulsion tank
4 — oprogramowanie dodatkowe kontrolujące pracę kart
przetwarzających obraz video i konfigurujące pracę
kamery i urządzeń transmisji danych.
Pomiar temperatury zrealizowano w trakcie przemysło-
wego procesu formowania i zgrzewania rur gładkich i per-
forowanych.
Otrzymane wyniki pomiarów zestawiono w postaci opra-
cowanych komputerowo termogramów. Na termogramach
naniesiono wartości temperatury odnoszące się do wybra-
nych miejsc badanych obszarów. Do termogramów dołą-
czono zdjęcia poszczególnych miejsc linii, w których do-
konano pomiaru temperatury.
Podsumowanie
1. W pierwszej fazie prac nad wykorzystaniem wyników
pomiaru temperatury wykonano badania przemysłowe
w celu określenia punktu pracy linii zgrzewania, po wpro-
wadzeniu nowego wyrobu — rur z powłokami Alusi
gładkich i perforowanych.
Pomiaru temperatury dokonano za pomocą pirometru.
Po weryfikacji wyników i ocenie możliwych do wystą-
pienia błędów zainstalowano pirometr do pomiarów
ciągłych. Wyniki są wykorzystywane do bieżącej wery-
fikacji parametrów procesu oraz do analiz długookre-
sowych.
skania informacji o bieżącej temperaturze tylko w jed-
nym punkcie, ale za to w sposób ciągły.
2. Zmierzone wartości temperatury wahają się od 1340 do
1370 °C. Błędy pomiaru temperatury, wynikające z
niewłaściwie dobranego współczynnika emisyjności,
mają związek z warunkami pracy czujnika umieszczo-
nego w oparach unoszących się nad strefą pomiaru. Za-
pobieganie temu zjawisku wiąże się z przedmuchiwa-
niem miejsca zgrzewu powietrzem podawanym od góry
pod ciśnieniem 5 atmosfer.
3. Pomiary za pomocą kamery termowizyjnej pozwoliły na
zebranie informacji o polu temperatury, jej rozkładzie
na obwodzie rury i długości linii zgrzewania.
Przykładowo, temperatura na obwodzie zmieniała się od
1340 °C w miejscu zgrzewania, 195 °C w części środ-
kowej rury, do 80 °C w dolnej części rury. Wzdłuż linii
zgrzewania temperatura obniża się od 1340 °C do ok.
1110 °C po kilkunastu centymetrach, aż do temperatury
ok. 330 °C po ok. 100 cm.
4. Błędy pomiaru spowodowane są tymi samymi czynni-
kami, jakie występują przy pomiarze temperatury za po-
mocą pirometru.
5. Wadą pomiaru kamerą termowizyjną jest brak możliwo-
ści ciągłego zapisu zmian temperatury w czasie oraz
wysoka cena.
Literatura
1. Minkina A.: Technika pomiarów w podczerwieni w proce-
sach technologicznych. Pomiary, Automatyka, Kontrola, 2001, nr 9.
2. Materiały firmy Irtech, www.irtech.com.pl.
3. Materiały firmy Introl, www.introl.pl.
4. Marathon Series Operator’s Manual — instrukcja obsługi
pirometru firmy Raytek.
5. Inframetrics MODEL 760 Operator’s Manual — instrukcja
obsługi kamery termowizyjnej firmy Inframetrics.

481
WŁADYSŁAWA MULAK Rudy Metale R52 2007 nr 8
ANNA SZYMCZYCHA-MADEJA UKD 66.094.17.004.86:
BEATA MIAZGA :669.054.8:665.71

ODZYSK METALI ZE ZUŻYTYCH KATALIZATORÓW UWODORNIANIA

STOSOWANYCH W PRZEMYŚLE PETROCHEMICZNYM
Przedstawiono przegląd wyników badań nad odzyskiem metali ze zużytych katalizatorów uwodorniania stosowanych w
procesach rafineryjnych. Uwagę skoncentrowano na procesach hydropirometalurgicznych i hydrometalurgicznych z
uwzględnieniem bioługowania, ługowania elektrochemicznego oraz ługowania w mediach w stanie nadkrytycznym. W pro-
cesach hydropirometalurgicznych etap ługowania poprzedzony jest prażeniem chlorującym (z Cl2, NaCl, NH4Cl), kalcynu-
jącym (Na2CO3 lub Na2O), lub wypalaniem zużytego katalizatora. Wykazano, że prażenie chlorujące w mieszaninie Cl2 +
N2 + CO jest wysoce efektywne i pozwala na odzysk metali z katalizatora w ilości: 99 % Mo, 74 % V, 75 % Co oraz 85 %
Ni. W przypadku Mo porównywalne wyniki (97 %) można otrzymać stosując kalcynację z dodatkiem Na2CO3 w 450 °C i
czasie 2 godzin i następnie ługowanie NaOH. W procesach hydrometalurgicznych do ługowania stosuje się szereg reagen-
tów nieorganicznych i organicznych lub ich kombinacji. Stosowano takie reagenty, jak: NaOH, Na2CO3, H2SO4, NH3·H2O,
H2C2O4 z dodatkiem utleniaczy (Fe3+, H2O2). Najwyższe stopnie wyługowania Mo (90 %) i V (94 %) uzyskano w roztworze
0,5 M H2C2O4 z dodatkiem 3,0 M H2O2 w czasie 4 godzin, w temperaturze 50 °C. Przedstawiono także wyniki ługowań ci-
śnieniowych w roztworach kwaśnych i alkalicznych. W omówionych procesach bioługowania zużytych katalizatorów stoso-
wano grzyby Aspergillus niger w 2,0 M roztworze H2C2O4 w czasie 30 dni, uzyskano w roztworze 82,3 % Mo, 78,5 % Ni
oraz 65,2 % Al. Metoda elektrochemicznego roztwarzania zużytych katalizatorów w przestrzeni anodowej elektrolizera z
użyciem jonów Ce4+ jako utleniacza pozwala na całkowite roztworzenie zużytego katalizatora w roztworze zawierającym
0,5 M jonów Ce4+ w 2,0 M HNO3 w temperaturze 110 °C w czasie 14 godzin.
Słowa kluczowe: odzysk metali, zużyte katalizatory uwodorniania, ługowanie chemiczne, bioługowanie, elektrochemiczne
roztwarzanie

METALS RECOVERY FROM SPENT HYDROPROCESSING CATALYSTS

USED IN THE PETROCHEMICAL INDUSTRY
Recycling of spent catalysts has become recently an unavoidable task not only due to catalysts costs but also in order to
prevent the environmental pollution. The results of studies on the recovery of metals from spent hydroprocessing catalysts
used in the refinery processes have been reviewed. The following processes have been discussed: hydropyrometallurgical,
hydrometallurgical, biohydrometallurgical, leaching by supercritical media, as well as electrochemical dissolution. The hy-
dropyrometallurgical processes require pretreatment of roasting with Cl2, NaCl and NH4Cl, calcination with Na2CO3 and
Na2O or combustion of spent catalysts followed by water leaching. Generally, chlorination has disadvantages since it is
connected with corrosion and gas handling problems. It was found that the chlorination with Cl2+N2+CO turns to be
highly effective and leads to recovery of 99 % Mo, 74 % V, 75 % Co, and 85 % Ni. The comparable results of Mo leaching
(97 %) were achieved using the calcination with Na2CO3 at temperature 450 °C during 2 hours followed by NaOH leach-
ing. In turn, the hydrometallurgical processes involve leaching with inorganic and organic agents or their combustion.
Many reagents such as: NaOH, Na2CO3, H2SO4, NH3·H2O, H2C2O4 in the presence of oxidizing agents (Fe3+, H2O2) were
tested. The most promising results have been achieved for the chelating agents being able to form soluble metal complexes.
The highest leaching efficiency of Mo (90 %) and V (94 %) were reached after 4 hours leaching in the solution containing
0.5 M H2C2O4 and 3.0 M H2O2. The alkali and acid leaching processes under high pressure have been also presented.
Comparing to the conventional techniques the biohydrometallurgical methods seem to be more attractive for the recovery
of metals from spent catalysts. In fact they are simpler, cheaper and more environmentally friendly. In bioleaching one of
the most widely used fungus is Aspergillus niger. Its application has advantages over bacterial leaching since this particu-
lar fungus reveals the ability of metal leaching under higher pH conditions and gives the faster leaching rate. Bioleaching
results of the spent refinery catalysts with Aspergillus niger fungus in 0.2 M H2C2O4 solution showed that 82.3 % Mo,
78.5 % Ni and 65.2 % Al were extracted after 30 days. Another technique is the supercritical fluid extraction may provide
a clean and efficient method for removing metal species from contaminated solid materials. Conceptually, such a process
would entail loading a spent catalyst into a pressure vessel and leaching it with supercritical CO2 containing 5 % methanol
and a small quantity of a chelating reagent. In particularly, the recovery of noble metals from spent catalysts is possible by
supercritical water leaching at 400 °C and 250 atm (Aqua Cat process). Finally, the results of experiments investigating the
electrochemical dissolution showed that 0.5 M Ce4+ solution as an oxidant in 2.0 M HNO3 at 110 °C would completely dis-
solve a spent hydrosulphurization catalyst (HDS) in 14 hours.
Keywords: metals recovery, spent hydroprocessing catalysts, chemical leaching, electrochemical dissolution

Prof. dr hab. inż. Władysława Mulak, mgr inż. Anna Szymczycha-Madeja — Politechnika Wrocławska, Wydział Chemiczny, Wrocław,
dr inż. Beata Miazga — Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii, Wrocław.

482
 Wstęp Metody hydropirometalurgiczne

Światowe instalacje przemysłu uwodorniania ropy naf- Prażenie chlorujące

towej przy założeniu pięcioletniego okresu wykorzystania
Szeroko badane są procesy odzysku metali ze zużytych
katalizatorów, pozbywają się rocznie ok. 2105 t zużytych
katalizatorów poprzez chlorowanie w podwyższonych tem-
katalizatorów [1]. Przykładowo, w samym Kuwejcie rocz-
peraturach. Proces chlorowania oparty jest na różnicy lot-
nie powstaje 7000 t zużytych katalizatorów [2]. ności chlorków i/lub oksychlorków metali. Podczas chlo-
W wyniku procesów starzenia i osadzania się na po- rowania zużytych katalizatorów Ni(Co)-Mo/Al2O3 zacho-
wierzchni katalizatora nieorganicznych zanieczyszczeń, dzą następujące reakcje
a w szczególności siarczków wanadu, molibdenu, niklu, żelaza
oraz koksu naftowego i związków asfaltowo-żywicznych MoO3 + C + Cl2 + ½ O2 → MoO2Cl2↑ + CO2 (1)
zawierających węgiel oraz siarkę, po kilkuletniej eksploata-
cji ich aktywność wyraźnie się zmniejsza. Zużyte kataliza- 2NiO + C + 2Cl2 → 2NiCl2 + CO2 (2)
tory w procesach rafineryjnych zaliczane są do odpadów
niebezpiecznych: są one łatwopalne, wybuchowe, toksyczne, 2CoO + C + 2Cl2 → 2CoCl2 + CO2 (3)
korozyjne, wydzielając ponadto w kontakcie ze środowi-
skiem naturalnym trujące gazy. Wyżej wymienione niebez- 2Al2O3 + 3C + 6Cl2 → 4AlCl3 + CO2 (4)
pieczne właściwości zużytych katalizatorów spowodowane
są przede wszystkim zawartością takich pierwiastków, jak: Biswas i współpracownicy [7] badali odzysk wanadu
B, Cr(VI), Co, Ni, Mo, Cu, As, Se oraz kwasów nieorga- i molibdenu ze zużytego katalizatora hydroodsiarczania
nicznych, siarczków i cyjanków, fenoli, eterów, związków stosując proces chlorowania poprzez spiekanie w 850 °C
aromatycznych poli- i heterocyklicznych, organicznych katalizatora z dodatkiem NaCl i pary wodnej przez 2 godz.
związków azotu (zwłaszcza amin aromatycznych i alifa- Spiek ługowano wodą w temperaturze 100 °C w czasie
tycznych), organicznych związków siarki, jak również 1 godz., uzyskując w roztworze 81,85 % V i 81,78 % Mo.
związków halogenoorganicznych. Szczegółowy przegląd Z roztworu wytrącano wanad za pomocą (NH4)2SO4 w po-
prac badawczych, dotyczących mechanizmu procesów dez- staci NH4VO3 przy pH = 8,6. Do odzysku molibdenu sto-
aktywacji katalizatorów uwodorniania z 467 pozycjami lite- sowano ekstrakcję przy użyciu D2EHPA przy pH = 1,5,
raturowymi, przedstawiony jest w publikacji Furimsky a następnie reekstrakcję 5 M HNO3. Końcowy odzysk wa-
i Massoth [3]. nadu i molibdenu ze zużytego katalizatora wynosił 75,5 % V
Zużyte katalizatory mogą być utylizowane poprzez usu- i 77 % Mo.
nięcie osadzonych na nich zanieczyszczeń powstałych Chlorowanie prowadzono w piecu fluidyzacyjnym
w procesie technologicznym. Trimm [1] podzielił zanie-
czyszczenia katalizatorów na trzy grupy.
Pierwsza grupa trucizn, do której zaliczane są: węgiel,
siarka oraz pierwiastki z grupy 15 i 16 układu okresowego
(N, P, As, Sb, O, S, Se, Te), usuwana jest głównie przez
utlenianie. Do drugiej grupy zaliczono metale ciężkie (Pb,
Hg, Cd i inne), które są zdecydowanie trudniejsze do usu-
nięcia z katalizatorów. Trzecią grupę trucizn stanowią czą-
steczki chemisorbowane na katalizatorach (np. CO na kata-
lizatorze żelazowym). Usuwa się je przez rozkład termicz-
ny. Często usunięcie zanieczyszczeń organicznych, takich
jak oleje napędowe przeprowadza się na drodze ekstrakcji
różnymi rozpuszczalnikami (chlorkiem metylu, toluenem).
Katalizator po takich operacjach jest zregenerowany i może
być zawrócony do obiegu technologicznego [4÷6]. W przy-
padku utraty aktywności katalizatora, spowodowanej zmia-
nami strukturalnymi, jest on zużyty i wówczas skierowany
jest do odzysku metali. Recykling zużytych katalizatorów
jest istotny z uwagi na ochronę środowiska, jak i z powo-
dów ekonomicznych.
Ogólnie proponowane sposoby odzysku metali z zuży-
tych katalizatorów można podzielić na: pirometalurgiczne,
hydropirometalurgiczne i hydrometalurgiczne.
Metody pirometalurgiczne stosowane do przeróbki zu-
żytych katalizatorów hydroodsiarczania polegają na topie-
niu go w piecu elektrycznym w temperaturze ok. 900 °C, Rys. 1. Schemat procesu bezwodnego chlorowania
a uzyskany stop metali Mo, Ni, Co, V, Fe jest wykorzysty- zużytego katalizatora Ni-Mo/Al2O3 [8]
wany jako dodatek do stali stopowych. Można również me- Fig. 1. Flow sheet of anhydrous chlorination process
todami chemicznymi rozdzielić poszczególne składniki stopu. for spent Ni-Mo/Al2O3 catalyst [8]

483
w temperaturach od 400 do 600 °C z użyciem różnych mie-
szanin Cl2, zawierających N2, CO, powietrze oraz CO2.
Przed chlorowaniem zużyte katalizatory były prażone
w 400 °C w celu usunięcia wilgoci oraz innych lotnych za-
nieczyszczeń [8].
Po procesie chlorowania lotne chlorki molibdenu hydro-
lizowano w 100 °C w czasie 1 godz. Z fazy stałej po chlo-
rowaniu ługowano chlorki niklu i kobaltu wodą w tempera-
turze 100 °C w czasie 1 godz. Szczegółowy schemat odzysku
niklu i molibdenu ze zużytego katalizatora Ni-Mo/Al2O3
przedstawia rysunek 1 [8]. Końcowy odzysk metali z tego
katalizatora wynosił: 84 % Ni, 95 % Mo oraz 11 % Al.
Gaballah i współautorzy [9, 10] badali odzysk metali
ze zużytych katalizatorów różnymi mieszaninami chlorują-
cymi, a mianowicie: Cl2 + powietrze; Cl2 + N2; Cl2 + N2 +
CO w temperaturach od 250 do 600 °C przy całkowitym ci-
śnieniu od 10 do 300 kPa. Optymalne warunki chlorowania
uzyskano w temperaturze 600 °C stosując mieszaninę za-
wierającą: od 50 do 67 % N2 z dodatkiem Cl2 i CO, w sto-
sunku 3:1.
W tych warunkach po chlorowaniu w temperaturze
500 °C odzysk metali z katalizatora wynosił: 99 % Mo
i 74 % V oraz ok. 75 % Co i 85 % Ni. Wykazano, że chlo-
rowanie mieszaniną Cl2 + powietrze jest nieefektywne.
Gaballah i Djona [11] rozszerzyli swoje badania nad
chlorowaniem do zużytych katalizatorów bez uprzedniego Rys. 2. Schemat ekstrakcji Mo ze zużytego katalizatora
prażenia. Porównanie wyników badań nad odzyskiem meta- po prażeniu z NaCl [12]
li z katalizatorów prażonych i nieprażonych przedstawia ta-
Fig. 2. Flow sheet for the extraction of Mo
blica 1. Jak widać odpowiednio dobrane warunki chloro- from spent catalyst by salt-roasting [12]
wania pozwoliły nawet na wyższą wydajność odzysku me-
tali z katalizatora bez uprzedniego prażenia aniżeli z katali-
zatora prażonego. Prażenie kalcynujące
Kar i współautorzy [12] prowadzili badania nad chloro-
waniem zużytych katalizatorów hydroodsiarczania. Opty- Innym przykładem zastosowania sposobu hydropirome-
malne parametry chlorowania uzyskano w temperaturze talurgicznego jest kalcynacja zużytego katalizatora przed
900 °C z dodatkiem 20 % NaCl w obecności powietrza ługowaniem. Angelidis i współautorzy [13] prowadzili ba-
w czasie 60 minut. Otrzymany spiek ługowano wodą i w roz- dania nad odzyskiem molibdenu, wanadu i niklu ze zużytego
tworze uzyskiwano selektywnie wyługowany molibdenian katalizatora hydroodsiarczania poprzez uprzednią kalcyna-
disodu (Na2MoO4). Z roztworu po ługowaniu wytrącano cję z dodatkiem Na2CO3 w temperaturze 450 °C przez 2
amoniakiem przy pH = 11 osad (NH4)2MoO4. Osad ten po godz. Po kalcynacji spiek był ługowany roztworem NaOH
filtracji i przemyciu gorącą wodą kalcynowano w tempera- o stężeniu 10 g/dm3 w temperaturze 80 °C, do roztworu
turze 450 °C, otrzymując jako produkt końcowy MoO3, od- przechodziło 97 % Mo, 5 % Co oraz 14 % Al. Pozostałość
zysk molibdenu wynosił 90 % (rys. 2). ponownie ługowano 10 % H2SO4 w 100 °C, po 2 godz. łu-
gowania w roztworze odzyskiwano 90 % Ni i 65 % Al.
Kar i współautorzy [14] badali selektywny odzysk mo-
Tablica 1 libdenu z katalizatorów uwodorniania określając wpływ:
Wydajność odzysku metali z katalizatorów ilości dodanego do kalcynacji Na2CO3, temperatury oraz
prażonych i nieprażonych [11] czasu prażenia. Optymalne parametry procesu uzyskano dla
Table 1 temperatury prażenia 600 °C z dodatkiem 12 % Na2CO3
w obecności powietrza w czasie 30 min. Uzyskany spiek
Efficiency of metal recovery from roasted ługowano wodą w temperaturze 90 °C, uzyskując 92 % Mo.
and unroasted catalysts [11] Roztwór po ługowaniu zawierający Na2MoO4, zadawano
Rodzaj Tempe-
HCl do pH = 2 otrzymując w roztworze chlorek molibdenu
Odzysk, wt %
kataliza- Chlorowanie ratura, (VI) zgodnie z reakcją:
tora °C Co Ni Mo V Al
Na2MoO4 + 8HCl → 2NaCl + MoCl6 + 4H2O (5)
Cl2 – O2 – N2
nieprażony 380÷500 91,8 96,5 95,3 70,9 9,6 Do roztworu MoCl6 dodawano amoniak do pH = 11 i wy-
N2 = 0÷67 %
trącano polimolibdeniany amonu, które po filtracji i prze-
myciu gorącą wodą kalcynowano w temperaturze 450 °C
Cl2 – CO – N2 uzyskując MoO3. Zaproponowano również odzysk molib-
prażony 400÷600 80,9 76,3 90,5 51,4 9,7
N2 = 33÷67 % denu z roztworu po ługowaniu poprzez adsorpcję na węglu
aktywnym po uprzednim zakwaszeniu roztworu dodając

484
 su szczawiowego i temperatury na ługowanie wanadu i ni-
klu z katalizatora hydroodsiarczania. Wykazano, że stężenie
kwasu szczawiowego w zakresie 0,33 do 1,0 M ma bardzo
nieznaczny wpływ na efektywność ługowania V i Ni.
Wzrost temperatury ługowania z 25 do 75 °C zwiększa
uzysk wanadu w roztworze z 14 do 24 %, natomiast niklu
z 2 do 7 %.
Stanislaus i współautorzy [19] stosowali do ługowania
katalizatora hydroodsiarczania kwas szczawiowy z dodat-
kiem H2O2. Badania prowadzono na katalizatorze po wy-
myciu oleju napędowego naftą i wysuszeniu w 120 °C.
Jedna seria ługowań dotyczyła katalizatora zanieczyszczo-
nego węglem, a druga po jego usunięciu przez prażenie.
Analizując wyniki ługowania wanadu stwierdzono, że kwas
szczawiowy (0,66 M) ługuje po czasie 8 godzin tylko 4 %
V, w przypadku katalizatora posiadającego zanieczyszcze-
nia węglowe, natomiast 55 % V, jeżeli węgiel wypalono. W
procesie ługowania kwasem szczawiowym z dodatkiem
H2O2 katalizatora wyjściowego, uzyskano ok. 30 % wanadu
w roztworze po pierwszych 30 min i ok. 50 % z katalizatora
odwęglonego. Dla niklu wyniki ługowania są podobne: ka-
talizator zanieczyszczony związkami węgla ługowany w
kwasie szczawiowym pozwalał na otrzymanie 3,6 % Ni w
roztworze, a po dodaniu H2O2 wartość ta wzrosła do 47 %.
Natomiast w próbkach katalizatora pozbawionych zanie-
czyszczeń węglowych, wyługowano 60,3 % Ni samym kwa-
sem szczawiowym (0,66 M) i 76,6 % w obecności nadtlen-
ku wodoru.
Innymi stosowanymi czynnikami utleniającymi w łu-
Rys. 3. Schemat produkcji wysokiej czystości tlenku molibdenu gowaniu katalizatora hydroodsiarczania w kwasie szcza-
z zużytego katalizatora uwodorniania [14] wiowym są sole żelaza(III) [20]. Stwierdzono, że dodatek
azotanu(V) żelaza do roztworu 0,66 M H2C2O4 zwiększa
Fig. 3. Schematic diagram for the production of high purity
molybdenum oxide from hydroprocessing spent catalyst [14]
Tablica 2
HCl do pH = 2. Desorpcję molibdenu prowadzono roztwo- Wydajność ługowania metali ze zużytych katalizatorów
rem amoniaku, a następnie po ogrzaniu do 90 °C wytrącano uwodorniania związkami organicznymi [17]
polimolibdeniany amonu, z których po kalcynacji w tempe- Table 2
raturze 450 °C uzyskiwano MoO3. Schemat omówionego
procesu przedstawia rysunek 3. Efficiency of metal recovery from spent hydroprocessing
Ostatnio Chen i współautorzy opublikowali wyniki ba- catalysts used organic agents [17]
Organic agents used for leaching of spent catalysts
dań nad odzyskiem molibdenu i wanadu z pozostałości po
ługowaniu amoniakalnym zużytych katalizatorów rafine- Zawartość metali Wydajność
ryjnych. Prace te dotyczą prażenia z węglanem sodu [15] w zużytym ługowania
oraz tlenkiem sodu [16] w temperaturze 750 °C, a następnie Związek katalizatorze
ługowania wodą w temperaturze 80÷90 °C. organiczny % %
V Co Ni Mo V Co Ni Mo
Metody hydrometalurgiczne
Kwas szczawiowy 1,0 0,4 0,4 3,1 47 60 56 59
Do ługowania metali z zużytych katalizatorów stosowa- Kwas mlekowy 1,1 0,5 0,5 4,8 42 50 44 37
no zarówno związki organiczne, jak i nieorganiczne. Kwas cytrynowy 1,0 0,8 0,5 6,6 47 20 44 13

Ługowanie w wodnych roztworach związków organicznych Kwas glikolowy 1,2 0,8 0,7 8,0 37 20 22 5
Kwas ftalowy 1,2 0,5 0,7 6,5 37 50 22 14
Pionierską pracę, dotyczącą ługowania zużytych katali- Kwas malonowy 1,1 0,6 0,6 5,6 42 40 33 26
zatorów uwodorniania w wodnych roztworach związków
Kwas bursztynowy 1,3 0,8 0,8 6,9 32 20 11 9
organicznych, opublikowali w roku 1963 Beuther i Flinn [17].
Autorzy ci zastosowali kwasy organiczne oraz aminy, alde- Kwas salicylowy 1,2 1,1 0,7 5,4 37 10 22 29
hydy i ketony. Prowadzono ługowanie perkolacyjne w po- Kwas winowy 1,2 0,4 0,5 3,6 37 60 44 53
kojowej temperaturze stosując 15 g zużytego katalizatora Aldehyd salicylowy 1,3 0,9 0,8 5,4 32 10 11 29
i 1 dm3 1 % roztworu związku organicznego, który recyrku- o-Aminofenol 1,4 1,2 0,8 5,4 24 20 11 29
lował przez 4 godz. z szybkością 0,5 dm3/h. Uzyskane wy-
Etylenodiamina 1,2 1,1 0,7 5,2 38 10 22 32
niki prezentuje tablica 2.
Marafi i współautorzy [18] badali wpływ stężenia kwa- Acetyloaceton 1,4 0,8 0,8 4,9 29 20 11 35

485
wyługowanie wanadu z 2 do 30 %, natomiast przy dodatku
siarczanu(VI) żelaza w tych samych warunkach uzyskano
niższy procent wyługowania wanadu wynoszący 12 %. Za-
stąpienie kwasu szczawiowego kwasem winowym daje
gorsze wyniki (2 % V, 5 % Ni). Dodatek Fe(NO3)3 do roz-
tworu kwasu winowego podnosi stopień wyługowania wa-
nadu i niklu odpowiednio do 25 i 50 %.
Marafi i Stanislaus [21] badali wpływ sposobu dodawa-
nia azotanu(V) żelaza na wyługowanie wanadu i niklu
w kwasie szczawiowym. Wykazano, że bardziej efektywne
wyługowanie wanadu i niklu ma miejsce w przypadku cią-
głego dodawania Fe(NO3)3 aniżeli porcjami. Stwierdzono,
że usunięcie z katalizatora 40 % wanadu zwiększa jego ak-
tywność do 85 % w porównaniu do aktywności katalizatora
przed ługowaniem. Dodatkowe usunięcie osadzonego wę-
gla z katalizatora, mieszaniną azotu z powietrzem lub parą
wodną w podwyższonej temperaturze, podnosi sprawność
katalizatora z 85 do 95 %.
Aktualnie w Politechnice Wrocławskiej prowadzone są
badania kinetyczne nad ługowaniem metali z zużytego ka-
talizatora hydroodsiarczania (HDS) w kwasie szczawio-
wym z dodatkiem nadtlenku wodoru [22, 23]. Do badań
stosowano katalizator odolejony toluenem w postaci wytło-
czek (o średnicy 0,3÷0,4 mm i długości 4÷5 mm), bez do-
datkowego rozdrobnienia. Określono stopień wyługowania
molibdenu, wanadu, niklu i glinu w zależności od stężenia
roztworu H2C2O4 (0,25÷0,70 M), stężenia H2O2 (0,5÷5,0 M),
temperatury (30÷70 °C) oraz intensywności mieszania roz-
tworu w czasie ługowania. Na podstawie uzyskanych wy-
ników stwierdzono, że szybkość ługowania metali z zuży-
tego katalizatora nie zależy od intensywności mieszania, co
wskazuje, że dyfuzja w roztworze nie jest najwolniejszym
etapem procesu. Wzrost stężenia H2O2 od 0,5 do 3,0 M
zwiększa stopień wyługowania molibdenu i wanadu o ok.
30 %, a niklu o ok. 20 %. Dalszy wzrost stężenia H2O2 od
3,0 do 5,0 M nie wpływa na stopień wyługowania tych me-
100
90
80
70
% wyługowania metali
60
50
40
30
20
10
0 Grzechowiak i współautorzy [26] opracowali technolo-
0,25 0,375 0,5 0,7
Stężenie H2C2O4, M
Mo Ni V Al
Rys. 4. Wpływ stężenia kwasu szczawiowego na ekstrakcję metali
ze zużytego katalizatora HDS w temperaturze 50 °C w 3,0 M
roztworze H2O2 po 4 godz. ługowania [22, 23]
Fig. 4. Effect of H2C2O4 concentration on metal extraction
from the spent HDS catalyst at 50 °C in 3.0 M H2O2 solution
after 4 hours leaching [22, 23]
486
tali. Wyługowanie glinu praktycznie nie zależy od stężenia
H2O2 w roztworze. Na rysunku 4 przedstawiono wyniki łu-
gowania metali w zależności od stężenia H2C2O4 z dodat-
kiem 3,0 M H2O2 po 4 godz. prowadzenia procesu w tempe-
raturze 50 °C. Jak widać na rysunku 4, stopień wyługowania
Mo, V, Ni i Al wzrasta ze zwiększeniem stężenia H2C2O4
w zakresie 0,25÷5,0 M, a następnie maleje. Najwyższy sto-
pień wyługowania metali z zużytego katalizatora hydrood-
siarczania uzyskano w roztworze 0,5 M H2C2O4 z dodat-
kiem 3,0 M H2O2 w temperaturze 50 °C. Po 4 godz. w po-
wyższych warunkach do roztworu przeszło: 90 % Mo, 94 %
V, 65 % Ni oraz 33 % Al.
Ługowanie w wodnych roztworach
związków nieorganicznych
Siemens i współautorzy [24] prowadzili badania nad
odzyskiem metali ze zużytych katalizatorów uwodorniania
(Ni-Mo/Al2O3 oraz Co-Mo/Al2O3) stosując trzy różne roz-
twory ługujące: mieszaninę amoniaku z siarczanem(VI)
amonu, kwas siarkowy(VI) oraz wodorotlenek sodu. Ługo-
wanie amoniakalne prowadzono w temperaturze 80 °C w cza-
sie 2 godz. roztworem zawierającym 100 g/dm3 NH3·H2O
i 300 g/dm3 (NH4)2SO4. W ługowaniu kwasem siarkowym(VI)
stosowano roztwór o stężeniu 100 g/dm3 w czasie 1 godz.
w temperaturze 100 °C, natomiast do ługowania alkalicz-
nego stosowano roztwór zawierający 20 g/dm3 NaOH
w czasie 1 godz. w temperaturze 100 °C. Uzyskane wyniki
dla powyższych parametrów dla 10 % gęstości pulpy obra-
zuje tablica 3.
Jak wynika z tablicy 3 ługowanie amoniakalne i kwaśne
było efektywne w przypadku niklu i molibdenu z zużytego
katalizatora Ni-Mo/Al2O3, natomiast mało skuteczne dla
ługowania katalizatora Co-Mo/Al2O3. Najwyższą wydaj-
ność ekstrakcji kobaltu (99 %) z katalizatora Co-Mo/Al2O3
uzyskano stosując kwaśne ługowanie ciśnieniowe w obec-
ności tlenu, natomiast dla ekstrakcji molibdenu (99 %) w ci-
śnieniowym ługowaniu alkalicznym.
Rokukawa [25] opublikował wyniki badań ługowania
zużytych katalizatorów hydroodsiarczania roztworami H2O2
w zakresie stężeń od 0,5 do 6 %. Wykazano, że wyługowa-
nie metali rośnie ze wzrostem stężenia H2O2. Uzysk metali
w roztworze po 60 min ługowania 6 % H2O2 wynosił od-
powiednio: 99 % Mo, 85 % V, 95 % Ni, 98 % Co oraz 7 %
Al. Z roztworu po ługowaniu wytrącano wodorotlenek ni-
klu(II) i kobaltu(II) za pomocą NaOH przy pH = 13. Wanad
wytrącano chlorkiem amonu przy pH = 8 w postaci
NH4VO3, natomiast molibden chlorkiem wapnia przy pH = 5.
Otrzymane osady poddawano oczyszczaniu poprzez po-
nowne roztwarzanie, rekrystalizację, ekstrakcję, wymianę
jonową lub elektrolizę.
gię odzysku składników z zużytego katalizatora hydrood-
siarczania Co-Mo/Al2O3 w postaci związków, nadających się
do produkcji świeżego katalizatora, a mianowicie: Al(OH)3,
H2MoO4 oraz CoCO3. Wyniki ich badań laboratoryjnych
i prób prowadzonych w skali technicznej, wykazały możli-
wość odzyskania ok. 95 % molibdenu i glinu oraz 80÷85 %
kobaltu zawartego w zużytym katalizatorze. Na podstawie
wyników tych badań autorzy opublikowali dwa patenty.
Pierwszy patent [27] dotyczy sposobu wydzielania gli-
nu, żelaza, kobaltu i niklu ze zużytych katalizatorów za-
wierających metale grupy żelaza i ewentualnie molibden na
 Tablica 3 Bioługowanie
Wydajność odzysku metali
ze zużytych katalizatorów uwodorniania [24] Bioługowanie stosowane jest w skali przemysłowej do
odzysku miedzi, złota, uranu i cynku z ubogich rud oraz
Table 3 ubogich surowców wtórnych [30]. Najczęściej do ługowa-
Metal extraction from spent hydroprocessing catalysts [24] nia tych metali stosuje się bakterie szczepów Thiobacillus-
ferrooxidans i Ferrobacillus ferrooxidans aktywne w śro-
Wydajność dowisku kwaśnym [31, 32].
Zużyty Od pewnego czasu prowadzone są badania nad zasto-
Roztwór ługujący ługowania
katalizator
% wt sowaniem grzybów (pleśni) typu Aspergillus niger i Peni-
cillium do ługowania metali z minerałów i surowców wtór-
Ni Mo Al nych [33÷35]. Hodowla i utrzymanie przy życiu tych orga-
Ni-Mo/Al2O3 NH4OH-(NH4)2SO4 90 89 0,1 nizmów wymaga dostarczania organicznych pożywek —
H2SO4 98 93 96 sacharydów i aminokwasów, z których pleśnie czerpią wę-
NaOH 0,08 96 34 giel i azot.
Aung i Ting [36] opublikowali wyniki badań bioługo-
Co Mo Al
wania metali z zużytych katalizatorów stosowanych do kra-
NH4OH-(NH4)2SO4 29 28 0,06 kingu za pomocą grzybów Aspergillus niger w roztworach
Co-Mo/Al2O3 H2SO4 59 5 45 kwasów organicznych (bez i w obecności grzybów). Stosu-
NaOH 0,03 31 3 jąc dwustopniowe bioługowanie mieszaniną roztworu za-
H2SO4 (2068 kPa O2) 99 77 - wierającą 0,0855 M kwasu cytrynowego i 0,0136 M kwasu
NaOH (2068 kPa O2) <1 99 - glukonowego przy gęstości pulpy 2 % (m/v), uzyskano
w roztworze 9 % Ni, 23 % Fe, 30 % Al, 36 % V i 64 % Sb.
Na rysunku 5 przedstawiono porównanie uzyskanych wy-
nośniku glinowym. Ługowanie prowadzi się 20÷50 % roz- ników ługowania metali w wyżej wymienionych warun-
tworem wodorotlenku sodu w temperaturze 147÷197 °C. kach po 36 dniach ługowania w obecności grzybów (biołu-
Stałą pozostałość po ługowaniu roztwarza się w kwasie gowanie) oraz w samych kwasach organicznych (ługowanie
siarkowym(VI) o stężeniu powyżej 30 %, przy stosunku chemiczne). Stwierdzono, że w procesie bioługowania
wagowym kwasu do suchej pozostałości powyżej jedności. uzysk metali w roztworze jest o 2,7÷20 % wyższy niż w łu-
Następnie wprowadza się stężony roztwór wodorotlenku gowaniu chemicznym.
sodu w ilości potrzebnej do uzyskania pH 8÷10. Wytrącony Santhiya i Ting [37] badali bioługowanie metali ze zuży-
osad wodorotlenku glinu roztwarza się w roztworze wodo- tych katalizatorów rafineryjnych (Ni-Mo/Al2O3) w obecno-
rotlenku sodu przy pH powyżej 12, po czym oddziela się ści grzybów Aspergillus niger w roztworach kwasu szcza-
roztwór zawierający glinian sodu, a pozostały osad roztwa- wiowego. Najwyższy stopień wyługowania metali wyno-
rza się na gorąco w stężonym kwasie azotowym(V) w tem- szący: 54,5 % Al, 58,2 % Ni i 82,3 % Mo, uzyskano dla 1 %
peraturze 80 °C. Z tak uzyskanego roztworu wytrąca się gęstości pulpy (m/v) oraz dla średnicy ziaren katalizatora
wodorotlenek żelaza(III) za pomocą amoniaku, aż do uzy- < 37 µm w roztworach kwasu szczawiowego o stężeniu
skania pH = 4. Wytrącony wodorotlenek żelaza(III) oddzie- 0,240 M w czasie 60 dni. Stwierdzono również, że po 35
la się, a do roztworu dozuje się węglan amonu i wytrąca dniach bioługowania stężenie niklu w roztworze zaczyna
węglan kobaltu(II) lub węglan niklu(II).
Drugi patent tych samych autorów [28] dotyczył sposo-
80
bu wydzielania glinu i molibdenu z zużytych katalizatorów,
zawierających obok glinu molibden, kobalt, nikiel i żelazo,
ługowania%(%)

poprzez ługowanie alkaliczne także 20÷50 % roztworem

wodorotlenku sodu. Z roztworu po ługowaniu wytrąca się 60
Wydajnoścługowania,

kwasem azotowym(V) wodorotlenek glinu, następnie po

oddzieleniu glinu dodaje się roztwór kwasu fosforoorga-
nicznego w rozpuszczalniku organicznym i wydziela się 40
związki molibdenu. Po reekstrakcji roztworem NH4NO3
Wydajność

i NH3 ponownie wydziela się molibdenian kwasem azoto-

wym(V).
20
Lima i współautorzy [29] badali ługowanie zużytych
katalizatorów Ni-Mo/Al2O3 i Co-Mo/Al2O3-SiO2 w wod-
nych roztworach jonów fluorkowych, dodawanych w postaci
HF, NaF, KF, NH4F oraz NH4HF2. Wykazano, że dodatek 0
Fe
Al
1 V2 Sb
3 4 Ni
5
kwasów nieorganicznych (H2SO4, HNO3, HCl) oraz H2O2
znacznie zwiększa i przyśpiesza wyługowanie metali z tych Ługowanie chemiczne Bioługowanie
katalizatorów. Optymalne warunki dla całkowitego roztwo-
rzenia katalizatorów uzyskano w temperaturze 50÷60 °C
stosując 5 % nadmiar stechiometryczny HF, w czasie 15 min Rys. 5. Wydajność ługowania metali w bioługowaniu
dla katalizatora Ni-Mo/Al2O3 oraz 55 min dla Co-Mo/Al2O3- i ługowaniu chemicznym przy 2 % (w/v) gęstości pulpy [36]
-SiO2 przy stosunku faz: 1 g katalizatora na 15 cm3 miesza- Fig. 5. Metal leaching efficiency in biological
niny roztworu HF + 36 % H2O2 w proporcji 1:1. and chemical leaching at 2 % (w/v) pulp density [36]

487
spadać i po 70 dniach obniża się ok. 20 %. Spadek stężenia
niklu po 35 dniach ługowania spowodowany jest wytrąca-
niem się szczawianu niklu [38]. Wykazano również, że
prowadzenie bioługowania w obecności buforu 2-[N-morfo-
lino] etanosulfonowego kwasu [MES] pozwala na uzyskanie
porównywalnych wyników wyługowania (58 % Al, 62,8 %
Ni i 78.9 % Mo) w czasie o połowę krótszym, to jest w cią-
gu 30 dni.
Prowadzono również badania nad adaptacją grzybów
Aspergillus niger do ługowania niklu, molibdenu i glinu
z zużytych katalizatorów w zależności od stężenia tych me-
tali w roztworze [39]. Stwierdzono, że maksymalne stężenia
jonów tych metali, w których badane grzyby wykazywały
zdolność ługowania, wynoszą: 100 mg/dm3 Ni, 200 mg/dm3
Mo oraz 600 mg/dm3 Al. Autorzy wykazali, że w jedno-
stopniowym ługowaniu zużytego katalizatora o wielkości
ziaren < 37 μm, dla 1 % zawartości fazy stałej w roztworze
po 30 dniach stopień wyługowania metali zaadaptowanymi
grzybami Aspergillus niger, w roztworze zawierającym
0,241 M kwasu szczawiowego wynosi: 78,5 % Ni, 82,3 %
Mo i 65,2 % V.
Rys. 6. Schemat roztwarzania elektrochemicznego
zużytego katalizatora [45]
Ługowanie w mediach w stanie nadkrytycznym
Fig. 6. Schematic electrochemical dissolution of spent catalyst [45]
W stanie nadkrytycznym fizyczne właściwości mediów
są istotnie odmienne od tych znanych dla fazy ciekłej i ga- todowej znajduje się roztwór kwasu azotowego(V). W cza-
zowej. Na przykład, gęstość wody w stanie nadkrytycznym sie reakcji utleniania przez jon ceru(IV) jest on redukowany
jest mniejsza niż w stanie ciekłym, lepkość jest taka sama do jonu ceru(III). Cer(III) jest regenerowany na anodzie
jak w stanie gazowym, współczynnik dyfuzji jest średnią w reakcji
arytmetyczną współczynników fazy ciekłej i gazowej, roz-
puszczalność gazów i związków organicznych rośnie pra- Ce3+ → Ce4+ + e E0 = -1,61V (6)
wie o 100 %, podczas gdy związki nieorganiczne stają się
nierozpuszczalne. Woda osiąga stan nadkrytyczny, tj. tak W przestrzeni anodowej zachodzą również reakcje
zwaną czwartą fazę, gdy temperatura i ciśnienie osiągają
odpowiednio 374 °C i 220 atm. W tych warunkach w obec-
CxHy + (2x)H2O → xCO2 + (4x+y)e + (4x+y)H+ (7)
ności tlenu występują bardzo gwałtowne reakcje powodujące
utlenianie związków organicznych do ditlenku węgla, azotu
NiS + 4H2O → Ni2+ + SO42– + 8e + 8H+ E0 = -0,31V (8)
i wody. Proces ten nazwano „AquaCat” i został on zastoso-
wany do odzysku metali szlachetnych ze zużytych kataliza-
MoS2 + 12H2O → MoO42– + 18e +
torów w temperaturze 400 °C i ciśnieniu 250 atm [40]. Wy-
+ 2SO42– + 2H+ E0 = -0,43V (9)
kazano, że w tych warunkach 99,99 % węglowodorów
utlenia się do CO2 i H2O. Pozostałość po utlenieniu zawiera
drobne cząstki metali szlachetnych, które mogą być po- oraz
nownie wykorzystane do produkcji katalizatorów.
McPorland i Bautista [41] prowadzili badania nad łu- 2H2O → 4H+ + O2 + 4e E0 = –1,23V (10)
gowaniem kobaltu z zużytego katalizatora Co-Mo/Al2O3 za
pomocą wodnego roztworu amoniaku w stanie nadkrytycz- Reakcje anodowe są równoważone reakcjami katodowymi
nym. Stwierdzono wyższą o ok. 15 % wydajność ługowania,
w porównaniu z ługowaniem roztworem amoniaku w kon- 3H+ + NO3– + 2e → HNO2 + H2O E0 = 0,94V (11)
wencjonalnych procesach ciśnieniowych. Prowadzono rów-
nież badania nad ekstrakcją metali z katalizatorów rafine- H+ + HNO2– + e → NO + 2H2O E0 = 1,00V (12)
ryjnych stosując CO2 w stanie nadkrytycznym z dodatkiem
organicznych związków kompleksujących, takich jak: ditio- 2H+ + 2e → H2 E0 = 0,00V (13)
karbaminian, β-diketony oraz porfiryny [42÷44].
Pomimo iż większość związków organicznych węgla,
Ługowanie elektrochemiczne zawartych w zużytym katalizatorze, jest utleniana w reakcji
anodowej, to, aby zwiększyć wydajność procesu przed
Proces ten polega na utlenianiu organicznych związków utlenianiem elektrochemicznym, zastosowano utlenianie
węgla oraz siarczków metali zawartych w zużytym katali- nadkrytycznym CO2. Schemat wyżej omówionego procesu
zatorze w elektrolizerze z przegrodą półprzepuszczalną ilustruje rysunek 6. Wykazano, że roztwór zawierający 0,5
[45]. Zużyty katalizator dodawany jest do przestrzeni ano- M Ce4+ w 2 M HNO3 w temperaturze 110 °C może całko-
dowej elektrolizera, w której znajdują się jony ceru(IV) wicie roztworzyć zużyty katalizator hydroodsiarczania
w rozcieńczonym kwasie azotowym(V). W przestrzeni ka- (HDS) w czasie 14 godz.

488
 Podsumowanie i wnioski
Recykling zużytych katalizatorów jest nieuniknionym
zadaniem, zarówno z powodów ekonomicznych jak i ekolo-
gicznych. Przedstawiono przegląd wyników badań nad od-
zyskiem metali ze zużytych katalizatorów uwodorniania
stosowanych w procesach rafineryjnych. Uwagę skoncen-
trowano na procesach hydropirometalurgicznych i hydro-
metalurgicznych z uwzględnieniem bioługowania, ługowa-
nia elektrochemicznego oraz ługowania w mediach w stanie
nadkrytycznym. W procesach hydropirometalurgicznych etap
ługowania poprzedzony jest prażeniem chlorującym (z Cl2,
NaCl, NH4Cl), kalcynującym (Na2CO3 lub Na2O), lub wy-
palaniem zużytego katalizatora. To poprzedzające prażenie
spełnia dwojaką rolę — usuwa większość organicznych za-
nieczyszczeń oraz transformuje katalizator do formy łatwiej
ługowanej.
Wykazano, że prażenie chlorujące w mieszanie Cl2 + N2
+ CO jest wysoce efektywne i pozwala na odzysk metali
z katalizatora w ilości: 99 % Mo, 74 % V, 75 % Co oraz
85 % Ni. W przypadku Mo porównywalne wyniki (97 %)
można otrzymać stosując kalcynację z dodatkiem Na2CO3
w 450 °C i czasie 2 godz. i następnie ługowanie NaOH.
W procesach hydrometalurgicznych do ługowania sto-
suje się szereg reagentów nieorganicznych i organicznych
lub ich kombinacji. Stosowano takie reagenty jak: NaOH,
Na2CO3, H2SO4, NH3·H2O, H2C2O4 z dodatkiem utleniaczy
(Fe3+, H2O2). Najwyższe stopnie wyługowania Mo (90 %)
i V (94 %) uzyskano w roztworze 0,5 M H2C2O4 z dodat-
kiem 3,0 M H2O2 w czasie 4 godz., w temperaturze 50 °C.
Przedstawiono także wyniki ługowań ciśnieniowych w roz-
tworach kwaśnych i alkalicznych. W omówionych proce-
sach bioługowania zużytych katalizatorów stosowano grzy-
by Aspergillus niger w 2,0 M roztworze H2C2O4 w czasie
30 dni, uzyskano w roztworze 82,3 % Mo, 78,5 % Ni oraz
65,2 % Al. Metody biohydrometalurgiczne są atrakcyjną
alternatywą konwencjonalnych procesów hydrometalur-
gicznych ponieważ są tańsze i bardziej przyjazne dla śro-
dowiska.
Do odzysku metali szlachetnych obecnych w zużytych
katalizatorach można wykorzystać utleniające właściwości
wody w stanie nadkrytycznym (400 °C, 250 atm — proces
„AquaCat”).
Metoda elektrochemicznego roztwarzania zużytych ka-
talizatorów w przestrzeni anodowej elektrolizera z użyciem
jonów Ce4+ jako utleniacza, pozwala na całkowite roztwo-
rzenie zużytego katalizatora w roztworze zawierającym 0,5
M jonów Ce4+ w 2,0 M HNO3 w temperaturze 110 °C
w czasie 14 godz. Jednakże z uwagi na energochłonność
jest ona kosztowna.
Literatura
1. Trimm D. L.: Deactivation, regeneration and disposal of hy-
droprocessing catalyst, in: Catalysts in Petroleum Refining 1989.
Trim D.L., Akasha S., Absi-Halabi M. and Bishara A. (Editors),
Elsevier, Amsterdam, 1990, s. 41÷60.
2. Marafi M., Stanislaus A.: Studies on rejuvenation of spent
residue hydroprocessing catalyst by leaching of metal foulants.
Journal of Molecular Catalysis A: Chemical 2003, t. 202, s. 117÷125.
3. Furimsky E., Massoth F. E.: Deactivation of hydroprocess-
ing catalysts. Catalysis Today 1999, t. 52, s. 381÷495.
4. Gray M. R., Zhao Y., McKnight C. M.: Coke and minerals
removal bitumen hydroconversion catalysts. Fuel 2000, t. 79,
s. 285÷-294.
5. Trimm D. L.: The regeneration or disposal of deactivated
heterogeneous catalyst. Applied Catalysis A: General 2001, t. 212,
s. 153÷160.
6. Yoo J. S.: Metal recovery and rejuvenation of metal–loaded
spent catalysts. Catalysis Today 1998, t. 44, s. 27÷46.
7. Biswas R. K., Wakihara M., Taniguchi M.: Recovery of va-
nadium and molybdenum from heavy oil desulphurization waste
catalyst. Hydrometallurgy 1985, t. 14, s. 219÷230.
8. Furimsky E.: Spent refinery catalysts: environment, safety
and utilization. Catalysis Today 1996, t. 30, s. 223÷286.
9. Gaballah I., Djona M., Mulica Iraola J. C., Solozabal
Echevaria R., Donato M., Meregalli L., Sentimenti E.: Novel
method from recovering metals from materiale containing refrak-
tory and/or transition metals. Patent FR 9300755 (WO 9402653),
1994.
10. Gaballah J., Kanari N., Djona M.: Use of chlorine for
mineral processing, metal extraction and recycling via synthesis of
new reagent. Chloride Metallurgy 2002, vol. 1. 32nd Annual Hy-
drometallurgy Meeting. Peek E., G. van Weert (Editors), Metal-
lurgical Society of the Canadian Institute of Mining, Metallurgy
and Petroleum, Montreal, 2002, s. 203÷225.
11. Gaballah I., Djona M.: Recovery of Co, Ni, Mo and V
from Unroasted Spent Hydrorefining Catalysts by Selective
Chlorination. Metallurg. Mater. Trans. B. 1995, t. 26B, nr 1,
s. 41÷50.
12. Kar B. B., Murthy B. V. R., Misra V. N.: Extraction of mo-
lybdenum from spent catalyst by salt-roasting. Int. J. Miner. Pro-
cess. 2005, t. 76, s. 143÷147.
13. Angelidis T. N., Tourasanidis E., Marinou E., Stalidis G.
A.: Selective dissolution of critical metals from diesel and naptha
spent hydrodesulphurization catalysts. Resources, Conservation
and Recycling 1995, t. 13, s. 269÷282.
14. Kar B. B., Datta P., Misra V. N.: Spent catalyst: secondary
source for molybdenum recovery. Hydrometallurgy 2004, t. 72,
s. 87÷92.
15. Chen Y., Feng Q., Shao Y., Zhang G., Ou L., Lu Y.: Investi-
gations on the extraction of molybdenum and vanadium from
ammonia leaching residue of spent catalyst. Int. J. Miner. Process.
2006, t. 79, s. 42÷48.
16. Chen Y., Feng Q., Shao Y., Zhang G., Ou L., Lu Y.: Re-
search on the recycling of valuable metals in spent Al2O3 — based
catalyst. Minerals Engineering 2006, t. 19, s. 94÷97.
17. Beuther H., Flinn R. A.: Technique for removing metal
contaminants from catalysts. I&EC Product Research and Devel-
opment 1963, t. 2, nr 1, s. 53÷57.
18. Marafi M., Stanislaus A., Mumford C. J., Fahim M.: Re-
generation of Spent Hydroprocessing Catalysts: Metals Removal.
Applied Catalysis 1989, t. 47, s. 85÷96.
19. Stanislaus A., Marafi M., Absi-Halabi M.: Studies on the
rejuvenation of spent catalysts: effectiveness and selectivity in the
removal of foulant metals from spent hydroprocessing catalysts in
coked and decoked forms. Applied Catalysis A: General 1993,
t. 105, s. 195÷203.
20. Marafi M., Stanislaus A., Absi-Halabi M.: Heavy oil hy-
drotreating catalyst rejuvenation by leaching of foulant metals
with ferric nitrate-organic acid mixed reagents. Applied Catalysis
B: Environmental 1994, t. 4, s. 19÷27.
21. Marafi M., Stanislaus A.: Options and processes for spent
catalyst handling and utilization. Journal of Hazardous Materials
B 2003, t. 101, s. 123÷132.
22. Mulak W., Szymczycha A. Leśniewicz A.: Characterization
of spent hydrodesulphurization catalyst. Proceedings of 10th Con-
ference on Environmental and Mineral Processing. Ed. P. Fečko,
VSB-TU Ostrava, Czech Republic 2006, Part I, s. 181÷186.
23. Mulak W., Szymczycha A, Leśniewicz A., Żyrnicki W.: Pre-
liminary results of metals leaching from a spent hydrodesulphuri-
489
zation (HDS) catalyst. Physicochemical Problems of Mineral
Processing 2006, t. 40, s. 69÷76.
24. Siemens R. E., Jong B. W., Russel J. H.: Potential of spent
catalysts as a source of critical metals. Conservation & Recycling
1986, t. 9, nr 2, s. 189÷196.
25. Rokukawa N.: Extraction of rare metals from spent desul-
furization catalyst with hydrogen peroxide. J. Mining Metall. Inst.
Jpn. 1987, nr 103, s. 593÷595.
26. Grzechowiak J., Ostrowski A., Radomyski B., Walendziewski
J.: Odzyskiwanie metali ze zużytego katalizatora hydroodsiarcza-
nia — CoMo/Al2O3. Przemysł Chemiczny 1986, t. 65, s. 413÷415.
27. Grzechowiak J., Grysiewicz W., Ostrowski A., Radomyski
B., Walendziewski J.: Sposób wydzielania glinu, żelaza, kobaltu
i niklu ze zużytych katalizatorów zawierających metale grupy że-
laza i ewentualnie molibden na nośniku glinowym. Patent PL
136713, 1987.
28. Grzechowiak J., Grysiewicz W., Ostrowski A., Radomyski
B., Walendziewski J.: Sposób wydzielania glinu i molibdenu ze
zużytych katalizatorów zawierających obok glinu molibden, ko-
balt, nikiel i żelazo. Patent PL 136788, 1988.
29. de Lima T. S., Campos P. C., Afonso J. C.: Metals recovery
from spent hydrotreatment catalysts in a fluoride-bearing medium.
Hydrometallurgy 2005, t . 80, s. 211÷219.
30. Brombacher C., Bachofen R, Brandl H.: Biohydrometal-
lurgical processing of solids: a patent review. Appl. Microbiol.
Biotechnol. 1997, t. 48, s. 577÷587.
31. Blaustein B., Hauck J. T., Olson G. J., Baltrus J. P.:
Bioleaching of molybdenum from coal liquefaction catalyst resi-
dues. Fuel 1993, t. 72, nr 12, s. 1613÷1618.
32. Brombacher C., Bachofen R, Brandl H.: Development of
a laboratory-scale leaching plant for metal extraction from fly ash
by Thiobacillus strains. Appl. Environ. Microbiol. 1998, t. 64,
s. 1237÷1241.
33. Burgstaller W., Schinner F.: Mini review: leaching of met-
als with fungi. J. Biotechnol. 1993, t. 27, s. 91÷116.
34. Schinner F., Burgstaller W.: Extraction of zinc from indus-
trial waste by a Penicillum sp. Appl. Environ. Microbiol. 1989,
t. 55, s. 1153÷1156.
35. Castro I. M., Fietto J. L. R., Vieira R. X., Tropia M. J. M.,
Campos L. M. M., Paniago E. B., Brandao R. L.: Bioleaching of
zinc and nickel from silicates using Aspergillus niger cultures.
Hydrometallurgy 2000, t. 57, s. 39÷49.
36. Aung K. M. M., Ting Y. P.: Bioleaching of spent fluid cata-
lytic cracking catalyst using Aspergillus niger. J. Biotechnol. 2005,
t. 116, , s. 159÷170.
37. Santhiya D., Ting Y. P.: Bioleaching of spent refinery pro-
cessing catalyst using Aspergillus niger with high-yield oxalic
acid. J. Biotechnol. 2005, t. 116, s. 171÷184.
38. Magyarosy A., Laidlaw R. D., Kilaas R., Echer C., Clark
D. S., Keasling J. D.: Nickel accumulation and nickel oxalate pre-
cipitation by Aspergillus niger. Appl. Microbiol. Biotechnol. 2002,
t. 59, s. 382÷388.
39. Santhiya D., Ting Y. P.: Use of adapted Aspergillus niger in
the bioleaching of spent refinery processing catalyst. J. Biotech-
nol. 2006, t. 121, s. 62÷74.
40. Grumett P.: Precious Metal Catalysts from Spent Catalyst.
Platinum Metals Rev., 2003, t. 40, nr 47, s. 163÷166.
41. McPartland J. S., Bautista R. G.: Extraction of cobalt from
hydrotreating catalysts using supercritical ammonia. Separation
Science and Technology 1990, t. 25, s. 2045÷2057.
42. Lin Y., Wal Ch. M., Jean F. M., Brauer R. D.: Supercritical
fluid extraction of thorium and uranium ions from solid and liquid
materials with fluorinated β-diketones and tributyl phosphate. En-
viron. Sci. Technol. 1994, t. 28, s. 1190÷1193.
43. Laintz K. E., Wai C. M., Yonker C. R., Smith R. D.: Extrac-
tion of metal ions from liquid and solid materials by supercritical
carbon dioxide. Anal.Chem. 1992, t. 64, s. 2875÷2878.
44. Lin Y., Brauer R. D., Laintz K. E., Wai C. M.: Supercriti-
cal fluid extraction of lanthanldes and actinldes from solid mate-
rials with a fluorinated β-diketone. Anal. Chem. 1993, t. 65,
s. 2549÷2551.
45. Silva L. J., Bray L. A., Matson D. W.: Catalyzed electro-
chemical dissolution from spent catalyst recovery. Ind. Eng.
Chem. Res. 1993, t. 32, s. 2485÷2489.

ZAPRASZAMY
DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW
NA NASZYCH ŁAMACH

Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia

i informacje na temat górniczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych
podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieże-
laznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów.

Podajemy nasz adres:

Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax 032 / 256-17-77

490
 ALUMINIUM PROCESSING

R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r h a b . i n ż . W O J C I E C H L I B U R A , p r o f . n z w.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R52 2007 nr 8

ANDRZEJ MAMALA UKD 537.31:621.315:
BEATA SMYRAK :669.715’721’782.001
PIOTR ULIASZ
EWA DZIEDZIC

BADANIA CHARAKTERYSTYK MECHANICZNYCH

PRZEWODÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH ZE STOPÓW ALUMINIUM
O PODWYŻSZONEJ PRZEWODNOŚCI ELEKTRYCZNEJ
Tendencje do zwiększania efektywności wykorzystania infrastruktury elektroenergetycznej przekładają się na zainteresowanie
nowymi typami przewodów napowietrznych ze stopów aluminium o podwyższonej przewodności elektrycznej. Wprowadze-
nie tego typu przewodów w miejsce przewodów tradycyjnych pozwala obniżyć straty przesyłu lub zwiększyć obciążalność
prądową linii. Równocześnie nowoczesne standardy projektowania linii wymagają określenia całego zespołu parametrów
przewodu. W pracy przedstawiono procedury obliczeniowe i wyniki badań zespołu charakterystyk mechanicznych przewo-
du stopowego typu High Conductivity.
Słowa kluczowe: przewody elektroenergetyczne, linie napowietrzne, własności mechaniczne, materiały o podwyższonej
przewodności

MECHANICAL CHARACTERISTICS RESEARCH OF HIGH CONDUCTIVITY

ALUMINIUM ALLOY CONDUCTORS FOR OVERHEAD LINES

Actual tendencies to better electro-energetic infrastructure exploitation is connected with interest of modern types of im-
proved conductivity aluminium alloys conductors for overhead lines. Aluminium conductor steel reinforced conversion to
new types of conductors may increase line current capacity or decrease of transmission losses. Nowadays line design stan-
dards need a group of conductor parameters. The paper presents calculation methods and results of research of mechani-
cal characteristics of High Conductivity grade aluminium alloy overhead conductor.
Keywords: overhead line conductors, power lines, mechanical properties, materials with improved conductivity

Wprowadzenie długotrwale, determinowana jest poprzez założoną obcią-

Klasyczne podejście do projektowania warunków pracy
przewodu elektroenergetycznej linii napowietrznej w pierw-
szym rzędzie wymaga określenia zakresu temperatur robo-
czych przewodu (a w istocie górnego limitu temperatur
pracy). Temperatura graniczna robocza przewodu, czyli
najwyższa dopuszczalna temperatura mogąca występować
żalność prądową, parametry samego przewodu oraz pewne
umowne warunki otoczenia. Zaleca się, by temperatury gra-
niczne robocze przyjmować na poziomie +40, +60, +80,
+90 °C [1, 2]. Po ustaleniu temperaturowych warunków
pracy dla danego przewodu określa się jego charakterystyki
montażowe, które uwzględniają temperaturę montażu oraz
długość przęsła. Charakterystyki montażowe dodatkowo

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, prof AGH, dr inż. Andrzej Mamala, dr inż. Beata Smyrak, mgr inż. Piotr Uliasz — Akademia
Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków, mgr inż. Ewa Dziedzic — TF Kable S.A., Kraków

491
uwzględniać mogą problem pełzania oraz drgań przewodu.
Nowoczesne projektowanie linii napowietrznych jest
bardziej złożone i zmierza do możliwości określenia bieżą-
cego położenia przewodu nad ziemią, jego bieżącej tempe-
ratury oraz potencjalnego zapasu natężenia prądu, jaki
można jeszcze przesłać przewodem bez ryzyka jego prze-
grzania. Wielkości te podlegają szacowaniu w czasie rze-
czywistym, w dowolnej chwili eksploatacji linii.
Obliczenia chwilowego stanu przewodu bazują na od-
powiednim matematycznym modelu cieplnym, uwzględnia-
jącym dodatkowo warunki otoczenia i ich rozkład w prze-
szłości, oraz na równaniu stanów wzbogaconym o człon
reologiczny, uwzględniający również historię narażeń me-
chanicznych przewodu.
Z powyższych powodów użytkownik linii winien posiadać
szeroką wiedzę dotyczącą eksploatacji przewodu, w tym
całego zespołu jego rzeczywistych parametrów. W przy-
padku wytwarzania nowoczesnych, zaawansowanych tech-
nologicznie przewodów, określenie tychże parametrów,
z przyczyn technicznych i marketingowych, leży w zakresie
zainteresowania producenta.
Znany jest oczywiście cały szereg zależności matema-
tycznych umożliwiających konstruktorowi przewodów sza-
cowanie jego parametrów użytkowych, jednakże w prakty-
ce, po wytworzeniu przewodu, wszystkie z tych parame-
trów podlegają weryfikacji na drodze doświadczalnej.
Poniżej przedstawiono metody obliczeń oraz wyniki ba-
dań charakterystyk mechanicznych jednorodnego przewodu
ze stopów aluminium, z nowej rodziny materiałów o pod-
wyższonej przewodności elektrycznej. Krótką charaktery-
stykę nowych materiałów oraz syntetyczną analizę ich wa-
lorów użytkowych, a także wybrane zagadnienia związane
z technologią ich wytwarzania zawarto w [3]. Przewód wy-
typowany do analiz, z uwagi na stosunkowo prostą budowę
geometryczną, umożliwia przy tym weryfikację formuł ma-
tematycznych, stosowanych do obliczania parametrów
użytkowych przewodu na podstawie znajomości własności
drutów. Analizowany przewód to jednowarstwowa, regu-
larna konstrukcja siedmiodrutowa. Jest to odpowiednik po-
pularnego na wyspach brytyjskich typu przewodu 119-Al5
znanego również pod nazwą „OAK” w wykonaniu HC
(High Conductivity) [4].
Postawienie problemu
Z punktu widzenia eksploatacyjnego istotne jest okre-
ślenie szeregu charakterystyk mechanicznych przewodów,
które umożliwiają poprawne jego projektowanie oraz użyt-
kowanie. Wspomniane charakterystyki przewodów podzielić
można na dwie grupy, tj. charakterystyki istotne z punktu
widzenia statycznego stanu mechanicznego wiszącego
przewodu oraz charakterystyki odpowiadające za zachowa-
nia dynamiczne tegoż przewodu.
Charakterystyki statyczne to w istocie parametry rów-
nania stanów czyli ciężar objętościowy przewodu, moduł
elastyczności, współczynnik wydłużenia temperaturowego
oraz odkształcenia trwałe. Analizowane wielkości decydują
o kształcie linii zwisania przewodu w przęśle oraz zmianie
tego kształtu pod wpływem temperatury czy sadzi. Punk-
tem startowym do obliczeń z wykorzystaniem równania
stanów jest naprężenie montażowe będące, co oczywiste,
funkcją rodzaju przewodu, warunków otoczenia, długości
przęsła i sposobu ochrony przeciwdrganiowej linii. Z punk-
492
tu widzenia podstawowych charakterystyk przewodu, na-
prężenie montażowe dobiera się pod kątem uzyskania wła-
ściwego wytężenia przewodu, a więc w odniesieniu do wy-
trzymałości przewodu jako konstrukcji wielodrutowej,
która nie jest, na ogół, prostym przełożeniem wytrzymało-
ści drutów. Dla przewodów napowietrznych określa się
również funkcje reologiczne, determinujące zmianę poło-
żenia wiszącego przewodu w czasie, będącą skutkiem od-
kształceń trwałych. Znajomość poziomu tych odkształceń
jest konieczna już na etapie projektowania linii i musi być
skorelowana z normowanymi odległościami przewód-ziemia.
Poprawne zaprojektowanie odkształceń trwałych jest trudne
z uwagi na fakt, że temperatura oraz naprężenie naciągu
przewodu ewoluują w sposób ciągły w czasie, a równocze-
śnie wielkości te decydują o bieżącej podatności reologicz-
nej przewodu. Tak więc obok znajomości charakterystyk
reologicznych samego przewodu, konieczne jest przyjęcie
właściwej hipotezy reologicznej i jej ulokowanie w równa-
niu stanów. Najczęściej przyjmuje się hipotezy starzenia
lub płynięcia.
Omawiane wyżej równanie stanów wiszącego przewodu
opisane jest następującą formułą matematyczną
a2g 2E a2g 2E
σ′ − =σ− − E (α (T ′ − T ) + ε R )
24σ′ 2
24σ 2
Tak ustawione równanie stanu umożliwia obliczanie na-
prężeń wynikowych σ′ w przewodzie w funkcji jego chwi-
lowej temperatury T ′ , jeśli znany jest początkowy stan
przewodu reprezentowany przez σ, T. Wielkości w równa-
niu stanu oznaczają odpowiednio:
σ´— naprężenie wynikowe,
a — rozpiętość przęsła,
g — ciężar objętościowy przewodu,
E — moduł elastyczności przewodu,
σ — naprężenie początkowe,
T — początkowa temperatura przewodu,
T´ — temperatura przewodu, dla której prowadzi się obli-
czenia,
α — współczynnik liniowej rozszerzalności cieplnej prze-
wodu,
εR — odkształcenia trwałe (pochodzenia reologicznego).
Obok analizy kształtu zwisania wiszącego przewodu,
niezbędne jest zaprojektowanie właściwej współpracy prze-
wodu z osprzętem. W tym zakresie bardzo istotną charakte-
rystyką przewodu jest poziom momentu skręcającego, po-
wstającego nieuchronnie w przewodzie jako reakcja na na-
prężenie naciągu. Obecność dodatkowej siły obwodowej
w przęśle przekłada się na skręcanie izolatorów oraz
uchwytów. W szczególności izolatory wykonywane jako
elementy szklane, ceramiczne czy kompozytowe posiadają
znakomitą wytrzymałość przy naprężeniach rozciągających
lecz mogą być mało odporne na działanie naprężeń skręca-
jących. Problem momentów skręcających nabiera szczegól-
nej wagi w odniesieniu do przewodów wiązkowych, gdzie
często położenie wiązki względem poziomu limituje jej
zdolność do tłumienia drgań.
Charakterystyki dynamiczne pozwalają zaprojektować
pracę przewodu pod kątem zmęczeniowym. Obecnie brak
jest jednoznacznego kryterium oceny ryzyka zmęczeniowe-
go przewodu.
Według CIGRE [5] przyjmuje się do rozważań pewną
umowną, zunifikowaną krzywą S-N określoną na podstawie gdzie
prac prowadzonych przez różne laboratoria zajmujące się σg — naprężenie gnące (0÷max.) w drucie warstwy ze-
procesami zmęczeniowymi. Wiąże ona minimalne wartości wnętrznej przewodu na wyjściu z uchwytu mocującego,
amplitud naprężenia przemiennego (gnącego) z liczbą cy- yg — amplituda drgań przewodu w określonej odległości x
kli, powodującą zniszczenie zmęczeniowe drutów w prze- od uchwytu,
wodzie. Zunifikowana krzywa nosi nazwę linii SBL (Safe K — współczynnik transformacji Poffenbergera-Swarta
Border Line) — bezpiecznej linii granicznej. (współczynnik naprężenie/amplituda zginania) postaci
Bezpieczna linia graniczna dla przewodów stopowych jest
opisana równaniem w postaci Edp 2
K=
( − px
4 e − 1 + px )
σ F = CN Z
przy czym
przy czym współczynniki C i Z przyjmują następujące war-
tości FN
p=
C = 450, N– = 0,20 dla N ≤ 2 × 107 EI

C = 263, N– = 0,17 dla N ≤ 2 × 107 oraz

zaś
σF — to dopuszczalny poziom zmiennego naprężenia gną-
cego (0÷max.) przy określonej intensywności drgań,
N — liczba cykli powodujących zniszczenie przewodu przy
naprężeniu σF (za zniszczenie zmęczeniowe przewodu uznaje
się pęknięcie 1÷3 drutów w zależności od budowy przewodu).
Do określania żywotności przewodu w aspekcie zmę-
czeniowym potrzebna jest również znajomość charakteru
drgań przewodu (amplitudy i liczby cykli) w danych warun-
kach klimatycznych. Wiedzę tę uzyskuje się dzięki obser-
wacjom w naturze. Ponieważ jednakże przewód posiada
zmienne w czasie naprężenia naciągu oraz różne amplitudy
drgań, dokonuje się odpowiedniej syntezy krzywej SBL
z obserwacjami w naturze przy wykorzystaniu hipotezy
kumulacji szkód Minera, uzyskując zakumulowaną krzywą
zależności naprężenia gnącego i ilości cykli.
W przypadku braku danych z obserwacji w naturze,
przy analizie zagrożenia zmęczeniowego przewodu, opierać
się można na kryterium CIGRE [6], EPRI [7] lub IEEE [4].
Według CIGRE wyznacza się pewne naprężenie lub odpo-
wiadającą mu siłę naciągu w temperaturze towarzyszącej
najczęściej powstawaniu drgań (7÷15 °C), nazywane często
EDS (Every Day Stress) lub SDT (Safe Design Tension).
Określenie tych wartości jest możliwe przy wykorzystaniu
specjalnych nomogramów, w których na osi odciętych
znajduje się parametr krzywej zwisania (stosunek napręże-
nia naciągu do ciężaru objętościowego przewodu), na osi
rzędnych zaś iloczyn długości przęsła i średnicy przewodu
odniesiony do jego masy jednostkowej. Według EPRI kry-
terium zmęczeniowe przewodów stopowych jest określane
takim poziomem amplitudy przemiennego naprężenia, przy
którym przewód wytrzyma do zniszczenia 5 × 108 cykli.
Według IEEE przyjmuje się, z kolei, że odkształcenie gięcia
drutów warstwy zewnętrznej nie powinno przekraczać war-
tości 0,2 ‰.
Zauważmy, że do oceny zagrożenia zmęczeniowego
przewodu niezbędne jest, w większości przypadków, prze-
łożenie amplitudy drgań na naprężenia lub odkształcenia
gnące drutu warstwy zewnętrznej na wyjściu z uchwytu
mocującego, gdzie najczęściej następują pęknięcia zmęcze-
niowe. Relacja pomiędzy amplitudą ugięcia przewodu w prze-
kroju oddalonym o pewną odległość od ostatniego punktu
styku z uchwytem, a naprężeniem gnącym w tym punkcie
posiada postać liniowego związku [8]
( )
σ g K × 2 yg
E — moduł Younga drutu,
d — średnica drutu,
FN — siła naciągu,
EI — wskaźnik sztywności przewodu na zginanie.
Z punktu widzenia charakterystyk mechanicznych
przewodu należy więc określić wartość EI, który zależy od
parametrów konstrukcyjnych i materiałowych przewodu.
Projektowanie charakterystyk użytkowych
przewodu ze stopu aluminium
o podwyższonej przewodności elektrycznej
Rozważmy przewód jednowarstwowy o budowie geo-
metrycznej jak na rysunku 1. Załóżmy przy tym, że wszyst-
kie druty w przewodzie posiadają identyczna średnicę i wo-
kół drutu centralnego skręcono w warstwie zewnętrznej
sześć drutów w kierunku prawym (tj. linia śrubowa zgodna
z kierunkiem ruchu wskazówek zegara).
Przeanalizujmy, opierając się na powyższych zależno-
ściach, formuły matematyczne umożliwiające projektowa-
nie parametrów mechanicznych przewodów.
Masa liniowa przewodu jest limitowana poprzez ilość
i przekroje drutów oraz ich materiał, a także układ geome-
tryczny oraz dodatkowo poprzez ilość i rodzaj smaru.
Zgodnie z powyższym obliczeniowa masa liniowa przewo-
du dana jest zależnością
πd 2 l0 γ ⎛ 6 ⎞
Ml = Md + Ms = ⎜1 + ⎟ + kd 2
4 ⎜⎝ cos β i ⎟
⎠
w której
Ml — masa liniowa przewodu,
Rys. 1. Widok ogólny oraz układ geometryczny drutów
w analizowanym przewodzie stopowym 119-AL5
Fig. 1. General view and geometric relations in 119-Al5 AAAC

493
Md — masa liniowa drutów,
Ms — masa liniowa smaru,
l0 — długość jednostkowa przewodu,
γ — gęstość stopu aluminium,
cos βi — cosinus kąta, jaki tworzą druty warstwy z osią
przewodu,
k = 0,17 — czynnik uwzględniający gęstość smaru (ok.
0,87g/cm3), stopień wypełnienia (ok. 0,8).
Z kolei obliczeniowy zastępczy moduł elastyczności
rozpatrywanego przewodu, będący również funkcją budo-
wy geometrycznej, wynosi odpowiednio
1 + 6 cos 3 β
Eprzew = E
7
gdzie
Eprzew— moduł elastyczności przewodu,
W praktyce wobec braku swobody ruchu przewodu na
kierunku obwodowym naciągowi wzdłużnemu przyłożo-
nemu do przewodu towarzyszy moment skręcający T, po-
wodowany skłonnością drutów nawiniętych śrubowo
w warstwie do rozkręcania się. Wywołująca ten moment
siła obwodowa F⊥ działa na ramieniu r, którym jest pro-
Tablica 1
Podstawowe obliczeniowe parametry przewodu stopowego
119-AL5 oszacowane na podstawie prezentowanych zależności
Table 1
Fundamental calculated parameters 119 –Al5
designed on basis presented equations
Budowa geometryczna warstw
Średnica drutów, mm
Średnica zewnętrzna, mm
Przekrój znamionowy, mm2
Stosunek skrętu warstwy
Kierunek skrętu warstwy
Masa liniowa drutów, kg/km
Masa smaru, kg/km
Rezystancja liniowa, Ω/km
Siła zrywania, kN
Moduł elastyczności, MPa
Współczynnik wydłużenia cieplnego, 1/K
Moment skręcający, Nm/MPa
Min. moduł sztywności na zginanie, GPa
Max. moduł sztywności na zginanie, GPa
mień koła przechodzący przez osie drutów warstwy. Wobec
powyższego, wartość momentu skręcającego wynosi suma-
rycznie dla wszystkich 6 drutów
πd 2
T = 6 F⊥ r = 6 Eε 0 d cos 2 βi sin β i
4
przy czym
T — moment skręcający powstający w przewodzie,
F⊥ — siła obwodowa drutu warstwy,
r — ramię działania siły obwodowej,
ε0 — odkształcenie wzdłużne (sprężyste) przewodu.
Łatwo zaobserwować, że zależność między momentem
a naprężeniem wzdłużnym ma charakter relacji liniowej
i operować można tangensem kąta nachylenia charaktery-
styki moment-naprężenie.
Wartość rzeczywistego modułu sztywności na zginanie
EI przewodu, odpowiedzialna w warunkach eksploatacyj-
nych za skłonność od powstawania drgań, jest trudna do
bezpośredniego obliczenia. Jego wartość może być nato-
miast oszacowana w przybliżeniu. Rzeczywista wartość
wskaźnika sztywności przewodu leży między dwoma war-
tościami granicznymi — EImin obliczaną przy założeniu, że
wszystkie druty są uważane jako oddzielne elementy oraz
EImax obliczaną przy założeniu, że wszystkie druty działają
wspólnie tak jakby były z sobą trwale zespojone.
Minimalny moduł sztywności dany jest zależnością
πd 4
EI min = 7 E
64
maksymalny moduł sztywności zaś
1+6
4,65 17 πd 4
EI max = E
14,0 64
118,9
W tablicy 1 przedstawiono obliczone na podstawie po-
13
wyższych relacji własności przewodu 119-Al5. Przyjęto, że
prawy wytrzymałość drutu wynosi 295 MPa, moduł sprężystości
324,6 drutu 68 000 MPa, gęstość materiału 2,7 g/cm3, rezystywność
elektryczna 31,2 nΩm, współczynnik rozszerzalności ciepl-
3,7
nej 0,000023K–1. Parametry konstrukcyjne przewodu przy-
0,2654 jęto zgodnie z EN 50182 [4]
35,07
65 700 Wyniki badań drutów typu High Conductivity
wyplecionych z przewodu
0,000023
0,073 Wyniki badań własności drutu centralnego ze stopu
10 900 AlMgSi o własnościach odpowiadających wymaganiom dla
stanu High Conductivity, wyplecionego z przewodu przed-
26 500 stawiono w tablicy 2. Gęstość materiału drutu centralnego

Tablica 2
Wyniki badań własności drutu centralnego wyplecionego z przewodu
Table 2
Properties of central wire from conductor

Przekrój Średnica Moduł Wytrzymałość Umowna Wydłużenie

Gęstość wagowy drutu Younga na granica na bazie Przewężenie Rezystywność
rozciąganie plastyczności 250 mm
kg/dm3 mm2 mm MPa MPa MPa % % nΩm
2,687 16,86 4,63 67930 337 309 6,0 62 31,19

494
 300 400

350
250
E= 67930

Naprężenie umowne, MPa

300
R2 = 0,9998
200
Naprężenie, MPa

250

150 200

150
100

100
50
50

0
0
0 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006
0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,1
Odkształcenie, mm/mm Odkształcenie równomierne, mm/mm

Rys. 2. Określenie modułu Younga drutu w próbie Rys. 3. Charakterystyki zrywania drutów wyplecionych z przewodu
jednoosiowego rozciągania Fig. 3. Tensile tests of wires from conductor
Fig. 2. Wire Young modulus from tensile test

Tablica 3
Wyniki badań charakterystyk użytkowych przewodu
Table 3
Operation characteristics of conductor

Masa liniowa Masa liniowa Masa Siła Moduł Współczynnik Moment

Stosunek
przewodu drutów smaru zrywania elastyczności wydłużenia cieplnego skręcający
skrętu
kg/km kg/km kg/km kN MPa 1/K Nm/MPa
13,5 324,75 322,01 2,74 39,2 61 500 0,0000225 0,072

oznaczono poprzez pomiar jego wagi w powietrzu i w wo- 4000

dzie. Stanowiło to podstawę do oszacowania przekroju wa- 3500

gowego drutu. Uzyskana wartość gęstości materiału odpo-

3000
wiada wartości teoretycznej z uwzględnieniem błędu po-
miaru poniżej 0,5 %. Świadczy to pośrednio o dobrej 2500
Siła, kN

jakości metalurgicznej materiału. Zastępcza średnica wa- 2000

gowa drutu jest o 0,02 mm mniejsza od nominału (tabl. 2), 1500

co jest oczywiste, bowiem, na ogół druty wykonuje się
w ujemnej tolerancji (dopuszczalna tolerancja średnicy 1000

±0,03 mm). Na rysunku 2 przedstawiono wyniki badania 500

wartości modułu Younga dla drutu centralnego wyplecione- 0

go z przewodu w próbie jednoosiowego rozciągania. Uzy- 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600
Czas, s
skany rezultat jest bliski wartości teoretycznej zamieszczo-
nej w tablicy 3. Na rysunku 3, z kolei, przedstawiono krzy- Rys. 4. Charakterystyka zrywania przewodu stopowego 119-AL5
we zrywania wszystkich drutów wyplecionych z przewodu. Fig. 4. Tensile test of 119-AL5 AAAC conductor
Wszystkie zbadane druty posiadają zbliżoną wytrzymałość,
która o ponad 10 % przewyższa wartość wymaganą. Suma użytkowych przewodu 119-Al5. Uzyskana wartość masy
sił zrywania drutów wynosi ponad 39 kN i jest znacząco liniowej jest nieco niższa od znamionowej, bowiem druty
wyższa od obliczeniowej. Własności plastyczne drutu są wykonano w ujemnej tolerancji. Również masa smaru jest
znakomite, wydłużenie przy zerwaniu sięga 6 %, jest więc niższa od zakładanej, co wynika zapewne z mniejszego
blisko dwukrotnie wyższe od wymaganego, przewężenie stopnia wypełnienia (ok. 0,6). Siła zrywania całego prze-
przekracza zaś 60 %. Rezystywność materiału ma wartość wodu jest wyższa od znamionowej wskutek wysokich wy-
zbliżoną do znamionowej. trzymałości drutów. W ogólności, siła zrywania przewodu
Podsumowując uzyskane wyniki można więc stwierdzić, (rys. 4) sięga 99 % sumy sił zrywania drutów, dodatkowo
że badane druty posiadają zespół własności kwalifikujących potwierdzając poprawność konstrukcyjną wykonania prze-
je do wytwarzania nowoczesnych jednorodnych, samono- wodu. Rzeczywisty moduł elastyczności przewodu, okre-
śnych przewodów stopowych o podwyższonej przewodno- ślony z ostatniego odciążania w procedurze wyznaczania
ści elektrycznej. charakterystyki naprężenie-odkształcenie (rys. 5 i 6), jest
o blisko 7 % niższy od obliczeniowego. Wynika to z faktu
Wyniki badań charakterystyk mechanicznych pewnego uproszczenia modelu przewodu przy wyprowa-
przewodu ze stopów aluminium dzaniu zależności matematycznej na moduł elastyczności,
o podwyższonej przewodności elektrycznej poprzez zaniedbanie odkształceń promieniowych. Wartość
zmierzona natomiast dobrze koresponduje przy tym z po-
W tablicy 3 przedstawiono wyniki badań parametrów ziomem modułów elastyczności przewodów jednowar-

495
 300 tem działania obciążenia wzdłużnego. Warto zauważyć, że
rzeczywisty moment skręcający jest bliski wartości obli-
250
czonej. Na rysunku 9 przedstawiono, z kolei, zależność kąta
200
odkrętu przewodu w funkcji naprężenia wzdłużnego, po-
Naprężenie, MPa

przez nadanie możliwości ruchu obrotowego jednej ze

150 szczęk mocujących przewód. W takiej sytuacji powstaje
pewien stan równowagi pomiędzy siłą poprzeczną zmierza-
100 jącą do pełnego rozkręcenia się drutów warstwy, a równo-
czesnym skręceniem drutu centralnego. Rysunek 10 prezen-
50
tuje przykładowe charakterystyki reologiczne przewodu,
0
0,000 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006 0,007 0,003
Odkształcenie, mm/mm

0,0025
Rys. 5. Wyznaczanie charakterystyki naprężenie-odkształcenie

Odkształcenie cieplne, mm/mm

αR=0,0000225T

przewodu stopowego 119-AL5

2
R = 0,9991
0,002

Fig. 5. Stress-strain testing procedure for 119-Al5 AAAC

conductor 0,0015

300 0,001

250 0,0005

200 0
Naprężenie, MPa

0 20 40 60 80 100 120 140

o
Temperatura przewodu, C
150
E= 61500 MPa Rys. 7. Wyznaczanie współczynnika wydłużenia cieplnego
R2 = 0,9998
100 przewodu stopowego 119-AL5
Fig. 7. Thermal expansion coefficient for 119-Al5 AAAC
50
conductor
0 20
0 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006 0,007 0,008
Odkształcenie, mm/mm
16
Rys. 6. Interpolowana charakterystyka naprężenie-odkształcenie
Moment skręcający, Nm

przewodu stopowego 119-AL5 T = 0,0723σ

R2 = 0,9981
12
Fig. 6. Interpolated stress-strain characteristics for 119-Al5 AAAC
conductor
8

Tablica 4
Wartości modułów elastyczności przewodów 4

według wymagań różnych norm

0
Table 4 0 50 100 150 200 250 300
Naprężenie, MPa
Elastic modules for AAAC conductors due
to different standards Rys. 8. Wyznaczanie momentu skręcającego powstającego
w przewodzie stopowym 119-AL5
Numer normy Mmoduł elastyczności, MPa
Fig. 8. Torsion moment for 119-Al5 AAAC conductor
IEC 1597 63 300
DIN 48 203 60 000 200

BS 3242 59 000
160
NFC 34 125 62 000
EN 50182 ANNEX F 60 000÷62 000
Kąt odkrętu, /m

120
o

α = 0,0023σ2 + 0,1333σ
R2 = 0,9734
stwowych prezentowanych w różnych normach, które za- 80

mieszczono w tablicy 4. Współczynnik wydłużenia ciepl-

nego określono poprzez pomiar temperatury i wydłużenia 40
przewodu, podczas jego chłodzenia w specjalnej osłonie po
długoczasowej ekspozycji w temperaturze podwyższonej 0
przy naprężeniu wzdłużnym 20 % Rm (rys. 7). Tym sposo- 0 50 100 150 200 250 300

bem oddalono zmiany długości pochodzenia reologicznego. Naprężenie, MPa

Uzyskana wartość współczynnika liniowej rozszerzalności Rys. 9. Wyznaczanie kąta odkrętu przy nadaniu swobody
cieplnej przewodu jest praktycznie tożsama z współczynni- ruchu obwodowego przewodu stopowego 119-AL5
kiem dla pojedynczego drutu. Na rysunku 8 zaprezentowa- Fig. 9. Unstradning degree of free rotated 119-Al5 AAAC
no wyniki badania momentu skręcającego, który jest efek- conductor

496
 0,35
20000000
18000000
18000000
0,3 16500000 16500000

Wskaźnik sztywności na zginanie, MPa

0,20
ε=0,11t 16000000

0,25
14000000
Odkształcenie, /oo

12500000
o

12000000 11500000
0,2
ε=0,048t0,21 10000000

0,15
8000000

6000000
0,1
4000000
0,05 20%Rm
2000000
40%Rm
0
0
15 17,5 20 22,5 25
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
Wytężenie przewodu, % R m
Czas, h

Rys. 12. Moduł sztywności na zginanie przewodu przy różnych

Rys. 10. Charakterystyki pełzania przewodu stopowego 119-AL5
stopniach jego wytężenia dla przewodu stopowego 119-AL5
przy naprężeniach 20 % Rm i 40 % Rm w temperaturze +20 °C
Fig. 12. Bending stiffness coefficient of 119-Al5 AAAC
Fig. 10. Creep characteristics for 119-Al5 AAAC conductor conductor at different stresses

20 0,0005
rozpiętości między wartościami maksymalną i minimalną.
19 Co ciekawe, z analizy rysunku 12 wynika, że współczynnik
3
Współczynnik transformacji, N/mm

18 0,0004 sztywności na zginanie lekko zwiększa się ze wzrostem na-

prężenia naciągu statycznego.
odkształcenie drutu, mm/mm
17

16 0,0003

15 Podsumowanie
14 0,0002

13
12
11
10
0 0,1 0,2 0,3 0,4
Amplituda ugięcia, mm
Rys. 11. Współczynnik transformacji Poffenbergera-Swarta
oraz odkształcenia gnące drutu na wyjściu
z uchwytu mocującego w funkcji amplitudy ugięcia
w odległości 150 mm od uchwytu dla przewodu
stopowego 119-AL5
Fig. 11. Poffenberger-Swart transformation coefficient and wire
bending stresses at the end of clamp in function of bending
amplitude at 1500mm from clamp for 119-l5 AAAC conductor
dla dwóch naprężeń w temperaturze +20 °C. Szacowane
10-letnie pełzanie przy naprężeniu 20 % Rm wynosi ok.
0,5 ‰. Z tego punktu widzenia szacowaną wartość od-
kształceń trwałych uwzględnić można w charakterystyce
montażowej jako ekwiwalentną zmianę temperatury w wy-
sokości 23 °C, tzn. można zamontować przewód z napręże-
niem odpowiadającym temperaturze otoczenia pomniejszonej
o ekwiwalentną zamianę temperatury. Wpływ naprężenia
na intensywność pełzania, zgodnie z wiedzą literaturową,
ma wpływ regulowany relacją potęgową o wykładniku ok.
1,2. Rysunki 11 i 12 poświęcone są charakterystykom dy-
namicznym. Na rysunku 11 przedstawiono zależności wiążą-
ce amplitudę ugięcia w odległości 150 mm od uchwytu, na-
prężenie gnące w drucie warstwy zewnętrznej na wyjściu
z uchwytu oraz określoną siłę naciągu statycznego. Zależ-
ność między naprężeniem gnącym a amplitudą ugięcia jest
praktycznie liniowa zgodnie z zależnością Poffenbergera-
-Swarta. Sam współczynnik transformacji jest jedynie
w niewielkim stopniu zależny od analizowanych parametrów.
Wyodrębniona z tych zależności wartość EI dla analizowa-
nego przewodu, zgodnie z wynikami zamieszczonymi na
rysunku 12, wynosi 11 500÷18 000 GPa. Oznacza to, że rze-
czywista wartość wskaźnika EI leży mniej więcej w połowie
Komplet empirycznych charakterystyk mechanicznych
K, 25%Rm K, 22.5%Rm przewodu ze stopu aluminium o podwyższonej przewodno-
0,0001
K, 20%Rm
K, 15%Rm
K, 17.5%Rm
ε, 25%Rm ści elektrycznej (standard HC) oferuje możliwości nowo-
ε, 22.5%Rm
ε, 17.5%Rm
ε, 20%Rm
ε, 15%Rm
czesnego i elastycznego projektowania budowy linii oraz
0,5 0,6 0,7 0,8
0
eksploatacji przewodów. Jest to możliwe, jednej strony, po-
przez analizę stanu mechanicznego przewodu, z drugiej zaś,
obciążalności prądowej w różnych warunkach otoczenia.
Konstruktorzy przewodów oraz technolodzy branży ka-
blowej oczekują, z kolei, inżynierskiego modelu matema-
tycznego, umożliwiającego przybliżone szacowanie całego
zestawu charakterystyk przewodu jako funkcji jego para-
metrów konstrukcyjnych oraz właściwości drutów. Dokład-
ność poszczególnych formuł obliczeniowych jest przy tym
zróżnicowana. Niektóre z wymaganych charakterystyk ob-
liczane są z zadowalającym stopniem dokładności, inne
wymagają nadal dopracowania modeli obliczeniowych.
Literatura
1. PN-E 5100: „Elektroenergetyczne linie napowietrzne Pro-
jektowanie i budowa”.
2. IEC 61597: Overhead Electrical Conductors — Calculation
Methods for Stranded Bare Conductors.
3. Knych T. i in.: Nowe przewody elektroenergetyczne ze sto-
pów aluminium o podwyższonej przewodności elektrycznej. Rudy
Metale 2007, r. 52, nr 7.
4. PN-EN 50182: Przewody linii napowietrznych — Przewo-
dy z drutów okrągłych skręconych współosiowo.
5. WG 22-11: Guide to vibration measurements on overhead
lines. Electra no 162, 1995.
6. WG 22-11: Safe design tension with respect to aeolian vi-
bration. Electra no 186, 2001.
7. EPRI Transmission line reference book: wind conductor
motion. 1979.
8. Poffenberger J. C., Swart R. L.: Differential Displacement
and Dynamic Conductor Strain. IEEE Trans PAS, 1965.
Przedstawione badania zrealizowano dzięki dofinansowaniu
MNiSzW.

497
 POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : p r o f . z w . d r i n ż . S TA N I S Ł A W S T O L A R Z

JAN LEŻAŃSKI Rudy Metale R52 2007 nr 8

MARCIN MADEJ UKD 621.762.8:669.15-194.3:
:669.018.9:669.111.2

WPŁYW WŁAŚCIWOŚCI POROWATYCH KSZTAŁTEK NA STOPIEŃ

WYPEŁNIENIA KAPILAR I GĘSTOŚĆ INFILTROWANYCH KOMPOZYTÓW
STAL SZYBKOTNĄCA-Cu, STAL SZYBKOTNĄCA-WC-Cu

Przedstawiono wyniki badań prowadzonych w celu określenia wpływu właściwości, przeznaczonych do infiltracji porowa-
tych kształtek w postaci wyprasek i spieków na właściwości uzyskanych z tych kształtek infiltrowanych miedzią kompozytów.
W badaniach wzięto pod uwagę wpływ węglika WC i procesu spiekania na: gęstość, porowatość, morfologię i wielkość ka-
pilar w porowatych kształtkach oraz wpływ tych właściwości porowatych kształtek na właściwości infiltrowanych miedzią
kompozytów, takich jak: stopień wypełnienia kapilar, gęstość, porowatość. Dodatek węglika WC powoduje zwiększenie
stopnia wypełnienia kapilar miedzią. Wpływ procesu spiekania porowatych kształtek na stopień wypełnienia kapilar i na
porowatość kompozytów jest różny w zależności od ciśnienia prasowania kształtek.
Słowa kluczowe: proszek, stal szybkotnąca, miedź, węglik WC, mieszanka, prasowanie, spiekanie, porowatość, infiltracja,
kompozyt, właściwości

AN EFFECT OF THE PROPERTIES OF THE POROUS PROFILES ON THE DEGREE

OF CAPILLARY FILLING AND ON A DENSITY OF THE HIGH-SPEED STEEL-Cu
AND HIGH-SPEED STEEL-WC-Cu TYPE INFILTRATED COMPOSITES

The results from studies aimed at determining of an effect of the properties of porous profiles in a form of compacts and
sinters on the properties of copper-infiltrated composites obtained from these profiles are presented. An effect of a tungsten
carbide (WC) and of a sintering process on the density, porosity, morphology and size of capillaries in the porous profiles
were taken into account as well as an effect of these properties of the porous profiles on the properties of copper-infiltrated
composites such as the degree of capillary filling, density and porosity. It was found that an addition of WC carbide results
in increased degree of capillary filling with copper. Besides, an effect of the porous profiles sintering process on the degree
of capillary filling and on porosity of composites is different, dependant on the profiles pressing pressure.
Keywords: powder, high-speed steel, copper, tungsten carbide, mixture, pressing, sintering, porosity, infiltration, composite,
properties

Wstęp proces infiltracji polega na wnikaniu pod wpływem sił ka-

pilarnych niżej topliwego składnika w stanie ciekłym do
Względnie prostym i tanim sposobem formowania kom- kapilar kształtki uformowanej z proszku lub włókien skład-
pozytów na osnowie metalowej jest infiltracja. Samorzutny nika wyżej topliwego. Składnik niżej topliwy po zakrzep-

Dr hab. inż. Jan Leżański, prof. nzw., mgr inż Marcin Madej — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

498
 Tablica 1
Właściwości proszków stosowanych do badań
Table 1
Properties of the powders used in this study
Wielkość Gęstość Sypkość Zgęszczalność Gęstość
Rodzaj proszku cząstek nasypowa przy 600 MPa teoretyczna
μm g/cm3 s g/cm3 g/cm3
Stal M3 0÷160 2,26 38 6,08 8,16
Miedź 0÷40 1,60 nie sypie się — 8,92
Węglik WC 0÷3 2,70 nie sypie się — 15,70

nięciu w kapilarach kształtki scala kompozyt i oddziałuje Właściwości porowatych kształtek

na całokształt jego właściwości. przeznaczonych do infiltracji
Na możliwość samorzutnego przebiegu infiltracji, na ki-
netykę infiltracji i na stopień wypełnienia kapilar infiltran- Gęstość względna i porowatość
tem, wpływa szeroki zakres czynników związanych z wła-
ściwościami składników, wielkością i morfologią kapilar Gęstość względną i porowatość po różnych stadiach
oraz z fizykochemicznym oddziaływaniem fazy stałej i cie- formowania można obliczyć według wzorów
kłej w warunkach infiltracji [1÷5]. ρ
Celem niniejszych badań jest formowanie i badanie ρw = ⋅100 % (1)
ρt
właściwości porowatych kształtek na osnowie stali szyb-
kotnącej gatunku M3 klasy 2, przeznaczonych do infiltracji ⎛ ρ ⎞
z uwzględnieniem wpływu dodatku proszku węglika WC do P = ⎜⎜1 − ⎟ ⋅ 100 %
⎟ (2)
proszku stali, na strukturę, porowatość, morfologię i wiel- ⎝ ρt ⎠
kość kapilar, oraz także na określenie wpływu tych właści- gdzie
wości porowatych kształtek na przebieg infiltracji, stopień ρw — gęstość względna,
wypełnienia kapilar i gęstość kompozytów. Poznanie tych
100,00
zagadnień przyczyni się do opracowania technologii wy- 600MPa 800MPa
twarzania kompozytów stal M3-WC-Cu.
Gęstość względna, %

Materiały stosowane do badań 80,00

71,26
75,52
72,30
76,07
73,53
76,70

Do badań stosowano rozpylany wodą proszek stali

szybkotnącej firmy Powdrex, gatunku M3 klasy 2, proszek 60,00

miedzi elektrolitycznej oraz spiekany reakcyjnie proszek

węglika wolframu WC. Wybrane właściwości stosowanych
proszków przedstawiono w tablicy 1. 40,00
M3 M3+10%WC M3+30%WC
Proszek stali szybkotnącej ma nieregularny kształt czą-
Skład wyprasek
stek o stosunkowo niedużym rozwinięciu powierzchni, pro-
szek miedzi ma kształt dendrytyczny, a proszek węglika Rys. 1. Gęstość względna wyprasek w zależności
WC granulkowaty. od składu mieszanki proszków i ciśnienia prasowania
Fig. 1. Specific gravity of the compacts in dependence
Metodyka i parametry on powder mixture composition and on a pressing pressure
formowania porowatych kształtek
100,00
W celu określenia wpływu właściwości porowatych 600MPa 800MPa

kształtek na proces infiltracji i na właściwości infiltrowa-

Gęstość względna, %

80,43
nych kompozytów przygotowano 20 wariantów porowatych 80,00 76,62
73,96
78,70
77,43

kształtek w postaci wyprasek i spieków, różniących się 71,32

składem chemicznym oraz gęstością i porowatością.

Do wytwarzania porowatych kształtek stosowano proszek 60,00

stali szybkotnącej gatunku M3 klasy 2 oraz mieszanki tego

proszku z proszkami grafitu, miedzi i węglika WC o nastę-
pujących zawartościach: M3, M3+10 %WC i M3+30 %WC. 40,00

Proszki mieszano przez ucieranie w młynku Fritscha w czasie M3 M3+10%WC M3+30%WC

60 min. Prasowanie proszków, bez środka poślizgowego, pro-
wadzono w sztywnej, jednostronnie działającej matrycy pod
ciśnieniem 600 i 800 MPa. Spiekanie wyprasek prowadzono
w piecu próżniowym w temperaturze 1150 °C przez 60 min.
Formowano porowate kształtki prostopadłościenne o wymia-
rach ok. 40 × 5 × 4 mm, które po przeprowadzeniu badań
ich właściwości poddawano procesowi infiltracji miedzią.
Skład spieków
Rys. 2. Gęstość względna porowatych spieków w zależności
od składu mieszanki proszków i ciśnienia prasowania.
Temperatura spiekania 1150 °C
Fig. 2. Specific gravity of the porous sinters in dependence
on powder mixture composition and on a pressing pressure.
Sintering temperature 1150 °C

499
ρ — gęstość pozorna kształtek,
ρt — gęstość teoretyczna obliczona dla mieszanki składników,
P — porowatość.
Gęstość względną porowatych wyprasek i spieków,
przeznaczonych do infiltracji w zależności od składu mie-
szanek proszków, z których zostały uformowane oraz w za-
leżności od ciśnienia prasowania kształtek, przedstawiono
na rysunkach 1 i 2.
Wprowadzenie metodą mieszania dodatków w postaci
węglika WC, do proszku stali szybkotnącej gatunku M3
klasy 2 powoduje zwiększenie zgęszczalności mieszanek
(rys. 1). Gęstość względna wyprasek z mieszanek proszków
zwiększa się a porowatość maleje pod wpływem dodatku
bardzo twardego lecz drobnoziarnistego proszku węglika
WC. Wpływ węglika WC zwiększa się ze wzrostem jego
zawartości od 10 do 30 %. Wynika z tego, że węglik WC
ułatwia przemieszczanie się cząstek proszku stali podczas
prasowania. Gęstość wyprasek zwiększa się o kilka procent
ze zwiększeniem ciśnienia prasowania od 600 do 800 MPa.
Pod wpływem spiekania w temperaturze 1150 °C przez
60 min w próżni zwiększa się gęstość i maleje porowatość
kształtek (rys. 2). Węglik WC powoduje aktywację spieka-
nia stali, tym większą, im większa jest jego zawartość [6, 7].
Morfologia przełomów
Wprowadzenie do proszku stali szybkotnącej węglika
WC nie tylko wywiera istotny wpływ na gęstość i porowa-
tość wyprasek i spieków, ale także silnie oddziałuje na
wielkość i morfologię kapilar, co z kolei wywiera duży

a b

10μm 10μm

Rys. 3. Morfologia kapilar widoczna na przełomach porowatych kształtek z proszku M3: a — wypraska; b — spiek, SEM
Fig. 3. Morphology of the capillaries observed on the fractures of the porous profiles from the M3 powder: a — compact; b — sinter, SEM

a b

10μm 10μm

Rys. 4. Morfologia kapilar widoczna na przełomach porowatych kształtek z mieszanek proszku M3+10 %WC:
a — wypraska; b — spiek, SEM
Fig. 4. Morphology of the capillaries observed on the fractures of the porous profiles from the M3+10 %WC powder mixture:
a — compact; b — sinter, SEM

a b

10μm 10μm

Rys. 5. Morfologia kapilar widoczna na przełomach porowatych kształtek z mieszanek proszku M3+30 %WC:
a — wypraska; b — spiek, SEM
Fig. 5. Morphology of the capillaries observed on the fractures of the porous profiles from the M3+30 %WC powder mixture:
a — compact; b — sinter, SEM

500
 100,00 600MPa 800MPa w procesie infiltracji jest ilorazem objętości cieczy, która
93,28
91,93
wniknęła do kapilar i objętości tych kapilar
Stopień wypełnienia kapilar, %
90,01 89,12
87,04 87,92

Vc
80,00
w= ⋅100 % (3)
Vk

60,00
gdzie
w — stopień wypełnienia kapilar,
Vc — objętość ciekłej miedzi wypełniającej kapilary,
Vk — objętość kapilar.
40,00
M3 M3+10%WC M3+30%WC
Gęstość względną kompozytów obliczono według wzoru
Skład wyprasek (1), a porowatość można obliczyć zgodnie ze wzorem (2).
Na stopień wypełnienia kapilar wywiera wpływ szeroki
Rys. 6. Stopień wypełnienia kapilar miedzią w infiltrowanych zakres czynników:
wypraskach w zależności od składu wypraski i ciśnienia 1 — związanych z właściwościami porowatego materiału,
prasowania
jego składem chemicznym i fazowym oraz wielkością
Fig. 6. The degree of capillary filling with copper in infiltrated i morfologią kapilar,
compacts in dependence on their composition and on a pressing 2 — wynikających z właściwości infiltrującej cieczy, ta-
pressure
kich jak: skład chemiczny, napięcie powierzchniowe,
lepkość i gęstość,
100,00 600MPa 800MPa 3 — spowodowanych wzajemnym oddziaływaniem che-
micznym i fizycznym pomiędzy infiltrowanym poro-
Stopień wypełnienia kapilar, %

91,28
89,37 89,58 88,56 89,15
87,25
watym materiałem i infiltrującą cieczą, a w szczegól-
80,00 ności wynikających ze zwilżalności fazy stałej przez

600MPa 800MPa

60,00 100,00 96,85 97,68 97,6 97,00 96,6 98,22

Gęstość względna, %

80,00
40,00
M3 M3+10%WC M3+30%WC
Skład spieków
60,00
Rys. 7. Stopień wypełnienia kapilar miedzią w infiltrowanych
spiekach w zależności od składu spieku i ciśnienia prasowania
Fig. 7. The degree of capillary filling with copper in infiltrated 40,00
sinters in dependence on their composition and on a pressing M3 M3+10%WC M3+30%WC
pressure Skład wyprasek

Rys. 8. Gęstość względna infiltrowanych kompozytów

wpływ na proces infiltracji, na stopień wypełnienia kapilar, otrzymanych z wyprasek w zależności od składu wyprasek
na gęstość, porowatość i strukturę kompozytów. i ciśnienia prasowania
Morfologię kapilar w wypraskach i spiekach, prasowa- Fig. 8. Specific gravity of infiltrated composites obtained from
nych pod ciśnieniem 800 MPa, obserwowano na ich prze- the compacts in dependence on their composition
łomach. Wyniki badań morfologii kapilar przedstawiono na and on a pressing pressure
rysunkach 3÷7.
W porowatych wypraskach z proszku stali M3 występu- 600MPa 800MPa

ją względnie duże, nieregularne kapilary (rys. 3a). W wyni- 100,00 97,00 97,57 97,73 97,56 97,55
96,81

ku spiekania wielkość i kształt kapilar ulega dość istotnym

zmianom. Zwiększa się wymiar kapilar (w postaci szczelin)
Gęstość względna, %

oraz chropowatość ich powierzchni w wyniku wydzielania 80,00

węglików.
Pod wpływem węglika WC morfologia i wielkość kapilar
w wypraskach i spiekach z mieszanek proszków M3+WC 60,00

ulega dużym zmianom. Wielkość kapilar jest tym mniejsza,

im większa zawartość WC w mieszance (rys. 4 i 5).
40,00

Wyniki badań procesu infiltracji M3 M3+10%WC M3+30%WC

Skład spieków

Proces infiltracji miedzi do porowatych wyprasek i spie- Rys. 9. Gęstość względna infiltrowanych kompozytów
ków prowadzono w temperaturze 1150 °C w czasie 60 min otrzymanych ze spieków w zależności od składu spieków
w próżni. Efektywność infiltracji oceniano na podstawie i ciśnienia prasowania
badań stopnia wypełnienia kapilar, gęstości i porowatości Fig. 9. Specific gravity of infiltrated composites obtained from
kompozytów. the sinters in dependence on their composition
Stopień wypełnienia kompozytów infiltrującą cieczą and on a pressing pressure

501
 fazę ciekłą, czego kryterium oceny stanowi skrajny
kąt zwilżania θ i dwuścienny kąt zwilżania φ.
Z powyższych uwag wynika, że analizę stopnia wypeł-
nienia kapilar i porowatości kompozytów należy dokonać
indywidualnie dla poszczególnych grup porowatych kształ-
tek, chociaż można także dokonać oceny uogólnionej.
Wyniki badań stopnia wypełnienia kapilar i gęstości
względnej kompozytów, uzyskanych przez infiltrację mie-
dzią porowatych wyprasek i spieków z proszku stali szyb-
kotnącej M3 oraz z mieszanek proszków: M3+10 %WC,
M3+30 %WC, przedstawiono na rysunkach 6÷9. Ilustrują
one wpływ składu chemicznego oraz innych właściwości
porowatych wyprasek i spieków na proces infiltracji w nich
miedzi.
Metodą infiltracji miedzi do porowatych wyprasek i spie-
ków ze stali szybkotnącej gatunku M3 można uzyskać duży
stopień wypełnienia kapilar, sięgający 87 do ponad 93 %
(rys. 6 i 7), co zapewnia otrzymanie kompozytów o dużej
gęstości względnej wynoszącej ok. 98 % (rys. 8 i 9). Sto-
pień wypełnienia kapilar jest na ogół większy w przypadku
kształtek nie spiekanych i o mniejszej porowatości, w któ-
rych występują cieńsze kapilary i o większej powierzchni
(rys. 3).
Przez infiltrację ciekłej miedzi do porowatych kształtek,
uformowanych z mieszanek proszków stali szybkotnącej
M3 i węglika WC (w ilości 10 i 30 %), można osiągnąć du-
ży stopień wypełnienia kapilar oraz dużą gęstość kompozy-
tów, w szczególności w przypadku infiltracji wyprasek.
Dodatek węglika WC w porowatych wypraskach i spiekach
rozmieszcza się w przestrzeniach między cząstkami stali,
powoduje powstanie cienkich kapilar (rys. 4 i 5) i zwięk-
szenie ciśnienia kapilarnego, a przez to zwiększenie stopnia
wypełnienia kapilar. Węglik WC powoduje równocześnie
aktywację procesu spiekania stali i zwiększenie gęstości
spieków (rys. 1 i 2), co prawdopodobnie jest przyczyną
mniejszego stopnia wypełnienia i większej porowatości in-
filtrowanych kompozytów z kształtek spiekanych w porów-
naniu do infiltrowanych kompozytów z wyprasek (rys. 6 i 7).
Na podstawie przedstawionych na rysunkach 8÷9 wyni-
ków badań można stwierdzić, że kompozyty stal M3-Cu
oraz M3-10 %WC-Cu o wysokiej gęstości można uzyskać
przez infiltrację miedzi zarówno do kapilar porowatych
wyprasek i spieków z samego proszku M3. Natomiast z uwagi
na znaczący wpływ zjawiska aktywacji procesu spiekania stali
przez dodatek 30 % WC, kompozyty stal M3-30%WC-Cu
o wysokiej gęstości można uzyskać przez infiltrację miedzi
502
do kapilar porowatych wyprasek.
Wnioski
1. Przez zmianę rodzaju i zawartości składników w mie-
szankach proszków oraz w wyniku zmiany ciśnienia
prasowania i zastosowanie procesu spiekania można
wywołać istotne dla procesu infiltracji zmiany właści-
wości porowatych kształtek.
2. Dodatek proszku węglika WC do proszku stali M3
wywołuje istotne zmiany morfologii kapilar i pozwala
na osiągnięcie wysokiego stopnia wypełnienia kapilar
miedzią i dużej gęstości kompozytów.
3. Stopień wypełnienia kapilar miedzią w wypraskach
i spiekach zależy od ciśnienia prasowania, a zatem od
porowatości kształtek. Większy stopień wypełnienia
kapilar miedzią i większą gęstość kompozytów osią-
gnięto w przypadku infiltracji do porowatych kształtek
prasowanych pod ciśnieniem 600 MPa i spiekanych
w temperaturze 1150 °C oraz w przypadku kształtek pra-
sowanych pod ciśnieniem 800 MPa i nie spiekanych.
Literatura
1. Leżański J.: Warunki samorzutnej infiltracji. Zesz. Nauk.
AGH, Metalurgia i Odlewnictwo, 1988, nr 1.
2. Leżański J., Rutkowski W.: Infiltration of Liquid in Sintered
Tungsten — Three Stages of Infiltration. Powder Metallurgy In-
ternational. 1987, v. 19, no 2, p. 29÷31.
3. Leżański J.: Wpływ morfologii kapilar na strukturę infil-
trowanych kompozytów miedź-wolfram. Rudy Metale 2000, r. 45,
nr 6, s. 354÷359.
4. Leżański J.: Teoria kinetyki infiltracji w zastosowaniu do
kapilar o złożonej morfologii. Rudy Metale 2000, r. 45, nr 5,
s. 318÷325.
5. Leżański J.: Infiltracja cieczy w porowatych materiałach
metalowych. Zesz. Nauk. AGH, Kraków 1988, nr 118.
6. Leżański J.: Wpływ węglika WC i miedzi fosforowej na
strukturę i własności spiekanych kompozytów na osnowie stali
szybkotnącej. Rudy Metale 2001, r. 46, nr 12, s. 646÷650.
7. Madej M., Leżański J.: Copper infiltrated high speed steel
based composites. Archives of Metallurgy and Materials, 2005,
v. 50, iss. 4, s. 871÷877.
Praca dotyczy tematu nr 18.18.110.722 finansowanego
przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
MACIEJ SUŁOWSKI Rudy Metale R52 2007 nr 8
UKD 669.017:620.18:669.14.018.9:
669.15’74’28/194::621.762:669.14.018.29

WPŁYW PARAMETRÓW WYTWARZANIA NA WŁASNOŚCI I STRUKTURĘ

SPIEKANYCH KONSTRUKCYJNYCH STALI MANGANOWYCH
Z DODATKIEM CHROMU I MOLIBDENU.
CZĘŚĆ II: MIKROSTRUKTURA

W artykule główny nacisk położono na określenie wpływu parametrów wytwarzania, a w szczególności składu chemicznego
mieszanki proszków, temperatury spiekania, szybkości chłodzenia oraz dodatkowej obróbki cieplnej na strukturę konstruk-
cyjnych, spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych, wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy
CrM, zawierających 3 % mas. manganu oraz 0,3 % mas. węgla. Zakres zrealizowanych prac obejmował przygotowanie
mieszanek proszków, wykonanie wyprasek, spiekanie oraz badania metalograficzne struktury spieków. Z uwagi na wiele
zmiennych parametrów wytwarzania, podjęto dodatkową próbę wyznaczenia związków pomiędzy temperaturą spiekania
i składem chemicznym atmosfery spiekania a strukturą spieków Fe-Mn-Cr-Mo-C.
Słowa kluczowe: pierwiastki stopowe, Astaloy CrL i Astaloy CrM, spiekane stale manganowe, temperatura spiekania, skład
chemiczny atmosfery spiekania, odpuszczanie, mikrostruktura

THE EFFECT OF PROCESSING VARIABLES ON THE STRUCTURE

AND MECHANICAL PROPERTIES OF PM MANGANESE STEELS
WITH CHROMIUM AND MOLYBDENUM ADDITIONS.
PART II: MICROSTRUCTURE

The present work was focused on the effect of processing variables on the structure of structural PM steels based on pre-
alloyed Astaloy CrL and Astaloy CrM powders with addition of 3wt.-% Mn and 0.3 wt.-% C. Following pressing in rigid
die, sintering was carried out at 1120 °C and 1250 °C in atmosphere of hydrogen/nitrogen mixture with a dew point below
–60 °C. The main object of this work was to define the effect of chemical composition, sintering temperature, cooling rate
and post-sintering heat treatment on the structure of PM Fe-Mn-Cr-Mo-C steels. Because of lots of processing variables,
the authors also tried to find the relationship between sintering temperature and chemical composition of sintering atmo-
sphere and the structure of sintered Fe-Mn-Cr-Mo-C steels.
Keywords: carbon content, alloying elements, Astaloy CrL, Astaloy CrM, sintered manganese steels, sintering temperature,
chemical composition of sintering atmosphere, post-sintering heat treatment, microstructure

Wstęp twarzaniem wyrobów o szczególnych właściwościach fi-

Wyroby obecnie otrzymywane technologią metalurgii
proszków znajdują duże zastosowanie w wielu dziedzinach
życia [1], przy czym w tej technologii można obecnie zaob-
serwować dwa kierunki rozwoju. Pierwszy z nich dotyczy
wytwarzania masowo gotowych wyrobów wytwarzanych
głównie na bazie żelaza, miedzi oraz ich stopów, z pomi-
nięciem kosztochłonnych procesów topienia, odlewania,
obróbki plastycznej i obróbki ubytkowej. Do tej grupy ma-
teriałów zaliczyć można spieki na bazie żelaza o gęstości
mieszczącej się w zakresie od 7 do 7,6 g/cm3 i wytrzymało-
ści na rozciąganie Rm wynoszącej ponad 800 MPa, jak rów-
nież wyroby spiekane ze stali nierdzewnej, żaroodpornej,
łożyska bimetalowe i spieki nieporowate. Drugi kierunek
rozwoju technologii metalurgii proszków związany jest z wy-
zycznych, chemicznych czy mechanicznych. Jest on możli-
wy dzięki takim cechom tej technologii, jak dowolny dobór
składu chemicznego materiału, wytwarzanie elementów ma-
szyn o różnej gęstości przy tym samych składzie chemicznym,
nasycanie spieków porowatych metalami o niskiej tempera-
turze topnienia, polimerami lub też olejami, jak również
wytwarzanie wyrobów z materiałów wysokotopliwych [2].
Struktura spiekanych stali konstrukcyjnych jest zależna
od wielu czynników, do których zaliczyć można m.in.:
skład chemiczny mieszanki proszków, parametry procesu
prasowania, temperaturę spiekania, skład chemiczny atmo-
sfery spiekania czy też szybkość chłodzenia od temperatury
spiekania, a także zastosowaną, końcową, obróbkę cieplną
spieków. Zagadnienia te zostały opisane w licznych publi-
kacjach [3÷12], dotyczących głównie spiekanych stali man-

Dr inż. Maciej Sułowski — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemysłowej, Katedra Metaloznaw-
stwa i Metalurgii Proszków, Kraków.

503
ganowych, nie zawierających innych dodatków stopowych.
Zjawiskiem charakterystycznym dla spiekanych stali
manganowych i manganowo-chromowo-molibdenowych
jest efekt „sinter-hardeningu”, polegający na ich hartowaniu
już podczas chłodzenia od temperatury spiekania [4÷6,11].
Po tym zabiegu struktura spieku składa się głównie z baini-
tu i martenzytu. W celu poprawy własności, koniecznym
jest zastosowanie w procesie wytwarzania tych stali zabie-
gu odpuszczania z uwagi na uzyskaną przez te spieki bez-
pośrednio po procesie spiekania niekorzystną kombinację
własności wytrzymałościowych i plastycznych [6], związa-
ną z tworzeniem się twardych składników strukturalnych.
Celem niniejszego artykułu była próba odpowiedzi na
pytanie, w jaki sposób parametry procesu wytwarzania
wpływają na strukturę spiekanych stali manganowych
Fe-3 %Mn-0,3 %C z dodatkiem 1,5 % mas. i 3 % mas.
chromu oraz 0,25 % mas. i 0,5 % mas. molibdenu.
Wpływ dodatków stopowych na strukturę stali
Mangan jest pierwiastkiem najintensywniej zwiększają-
cym hartowność stali, w mniejszym natomiast stopniu
wpływa na procesy odpuszczania [13]. Jego stężenie w stali
przekraczające 0,8 % mas. w stali może powodować kru-
chość odpuszczania, czemu przeciwdziała przyspieszone
chłodzenie po odpuszczaniu. Skłonność stali do kruchości
odpuszczania można zmniejszyć także poprzez dodatek
molibdenu.
Metaliczny mangan jest kruchy i nie ma prawie żadnego
technicznego zastosowania. Dodany jednak w większej ilo-
ści do stali polepsza jej hartowność, twardość oraz odpor-
ność na ścieranie [14]. Twardość spieków Fe-Mn-C wzrasta
w sposób ciągły wraz ze wzrostem zawartości manganu,
maleje natomiast ich wydłużenie. Powodem tego jest two-
rzenie się bardzo kruchej struktury martenzytycznej, która

Tablica 1
Gęstości spieków chłodzonych z piecem i nie poddanych zabiegowi odpuszczania, wykonanych
na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
Table 1
As-sintered density of furnace cooled and not tempered Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens

Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera spiekania spiekania
°C gęstość ρ, g/cm 3
°C gęstość ρ, g/cm3
A0 7,05 6,92 7,16 7,05
A1 6,99 6,89 7,05 6,91
A2 1120 7,01 6,92 1250 7,04 6,89
A3 6,98 6,88 7,06 6,86
A4 6,98 6,86 7,15 6,97

Tablica 2
Gęstości spieków poddanych zabiegowi odpuszczania, wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy CrM
Table 2
As-tempered density of Astaloy CrL and Astaloy CrM based specimens

Czas Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM Temperatura Astaloy CrL Astaloy CrM
Atmosfera
odpuszczania, min spiekania, °C spiekania, °C
gęstość ρ, g/cm3 gęstość ρ, g/cm3
0 7,25 6,95 7,22 7,06
A0 60 7,04 7,02 7,20 7,08
240 7,08 7,02 7,19 7,07
0 7,05 7,02 7,14 7,05
A1 60 7,06 6,96 7,31 7,06
240 7,11 7,00 7,11 7,03
0 7,08 7,03 7,15 7,06
A2 60 1120 7,04 7,02 1250 7,15 7,07
240 7,09 6,98 7,18 7,10
0 7,10 6,99 7,16 7,14
A3 60 7,08 6,99 7,17 7,09
240 7,06 7,00 7,15 7,09
0 7,04 6,99 7,19 7,15
A4 60 7,11 6,98 7,22 7,16
240 7,08 6,98 7,20 7,08

504
widoczna jest przy zawartościach manganu wynoszących
od 6 % mas. do 8 % mas. Przy zawartości powyżej 8 %
mas. struktura stali jest niemal całkowicie martenzytyczna
[4]. Dodatek manganu bardzo silnie wpływa na obniżenie
temperatury początku przemiany martenzytycznej Ms, która
przy zawartości powyżej 4 % mas. manganu obniża się
praktycznie z 200 do 0 °C [15]. Mangan powoduje również
obniżenie temperatury przemiany eutektoidalnej oraz kry-
tycznej szybkości chłodzenia, co powoduje, że nawet pod-
czas chłodzenia na powietrzu przemiana perlityczna zacho-
dzi w niższych temperaturach i następuje utworzenie struk-
tury zawierającej drobnoziarnisty perlit [4]. W zależności
od zawartości manganu, stale możemy podzielić na austeni-
tyczne, martenzytyczne, perlityczne [13]. W praktyce zna-
czenie mają tylko stale perlityczne lub perlityczno-
-ferrytyczne, zawierające do 3 % mas. Mn, jak również au-
stenityczne — od 10 % mas. Mn do 18 % mas. Mn.
Wprowadzenie chromu jako dodatku stopowego do stali
powoduje zmianę własności — przyczynia się do wzrostu
hartowności, zapewnia stalom wysoką wytrzymałość i cią-
gliwość, wpływa korzystnie na własności mechaniczne (np.
twardość, wytrzymałość na wysokie temperatury) i chemiczne,
poprawia sprężystość oraz żarowytrzymałość stali, obniża
natomiast wydłużenie, przewężenie i udarność. Dodatek
chromu zapewnia powstanie drobnoziarnistej struktury.
Przy większych zawartościach w stali, pierwiastek ten
opóźnia dyfuzję węgla, a wskutek zmniejszenia aktywności
węgla w austenicie i w cementycie może być przyczyną
zbyt wysokiej zawartości węgla w warstwie nawęglonej [5].
Chrom i mangan, występujące w stali jako dodatki stopo-
we, które rozpuszczają się w żelazie, wpływają na zmianę
temperatury przemiany alotropowej A3, powodując jej ob-
niżenie; mangan ponadto powoduje podwyższenie tempera-
tury A4.
Molibden po wprowadzeniu go do stali opóźnia prze-
mianę perlityczną, lecz nie ma wpływu na przemianę baini-
tyczną; zmniejsza również ilość austenitu szczątkowego
w stopach z niklem. Ponadto zwiększa hartowność stali
oraz zapobiega rozrostowi ziarna.
Proszki stosowane podczas badań i ich własności
Próbki do badań wytworzone zostały opierając się na
proszkach stopowych Astaloy CrL i Astaloy CrM dostar-
czonych przez szwedzką firmę Höganäs [16] oraz niskowę-
glowym proszku żelazomanganu Elkem produkowanym
przez norweską firmę Eramet Comilog Manganese, o za-
wartości 77 % mas. Mn i 1,3 % mas. C. Nośnikiem węgla
był proszek grafitu C-UF dostarczony przez firmę Höganäs.
Własności technologiczne zastosowanych proszków przed-
stawione zostały w pracy [17].
Przygotowanie próbek do badań
W celu określenia wpływu parametrów wytwarzania na
strukturę spiekanych konstrukcyjnych stali manganowych
z dodatkiem chromu i molibdenu, podczas mieszania w mie-
szalniku „Turbula” w czasie 30 min, na bazie proszków
Astaloy CrL i Astaloy CrM, sporządzone zostały mieszanki
o stałej zawartości 3 % manganu i 0,3 % węgla. Z przygo-
towanych mieszanek proszków, metodą prasowania jedno-
stronnego w sztywnej matrycy przy użyciu prasy hydrau-
licznej ZIM 581, wykonano wypraski prostopadłościenne,
o wymiarach 5 × 10 × 55 mm, przeznaczone do badań me-
talograficznych.
Pomiary gęstości wyprasek przeprowadzono przy wy-
korzystaniu metody geometrycznej. Średnie gęstości wy-
prasek wynosiły: 7,13 oraz 7,01 g/cm3, odpowiednio dla wy-
prasek wykonanych na bazie proszku Astaloy CrL i Astaloy
CrM.
Spiekanie próbek
Spiekanie próbek przeprowadzono w zamkniętej łódce
w temperaturze 1120 oraz 1250 °C, w atmosferze będącej
mieszaniną wodoru i azotu o zmieniającej się zawartości
tych pierwiastków. Przyjęto następujące oznaczenia skła-
dów atmosfery spiekania (% objętościowy): A0 — 100 %
H2, A1 — 75 % H2-25 % N2, A2 — 25 % H2-75 %N2, A3 —
5 % H2-95 %N2 oraz A4 — 100 % N2. Spiekanie izoter-
miczne trwało 60 min, a chłodzenie spieków odbywało się
z dwoma szybkościami chłodzenia: z piecem (szybkość chło-
dzenia 1,4 °C/min) oraz w chłodnicy (szybkość chłodzenia
65 °C/min). Po spiekaniu część spieków poddano zabiegowi
odpuszczania w powietrzu w temperaturze 200 °C w czasie
60 i 240 min. W tablicach 1 i 2 przedstawiono średnie wy-
niki pomiarów gęstości spiekanych stali konstrukcyjnych
manganowo-chromowo-molibdenowych. Gęstości spieków,
tak jak w przypadku wyprasek, wyznaczono przy zastoso-
waniu metody geometrycznej.
Badania metalograficzne spiekanych
stali manganowych z dodatkiem chromu i molibdenu
Próbki do badań zainkludowano przy użyciu masy che-
moutwardzalnej (bakelit), po czym zastosowano procedurę
opisaną w Przewodniku Metalog [18] dla tego typu stali:
⎯ szlifowanie na papierze 220 (300 obr./min, siła 20 N,
woda, przez okres 2 min),
⎯ szlifowanie dokładne:
a — tarcza MD Allegro (150 obr./min, siła 20 N oraz
zawiesina o ziarnistości 9 µm, zawiesina ścierniwa
diamentowego, 2 min),
b — tarcza MD Largo (150 obr./min, 3 µm, siła 20 N,
płyn smarująco-chłodzący: lubricant niebieski, 3 min),
⎯ polerowanie:
a — tarcza MD DAC (150 obr./min, zawiesina 6 μm,
siła 20 N, lubricant niebieski, czas 3 min),
b — tarcza MD PLUS (150 obr./min, 3 µm, siła 20 N,
lubricant niebieski, 3 min),
c — tarcza MD Nap (150 obr./min, 1 µm, siła 20 N, lu-
bricant niebieski lub czerwony, czas 3 min).
W celu ujawnienia mikrostruktury, próbki trawiono 3 %
nitalem.
Obserwacje mikroskopowe prowadzono przy użyciu
mikroskopu Leica DM 4000 M, stosując obiektyw o po-
większeniu 100 razy. Jako technikę badawczą zastosowano
jasne pole. Na rysunkach od 1 do 8 przedstawiono przykła-
dowe, najbardziej reprezentatywne fotografie mikrostruktur
spiekanych stali chłodzonych z piecem, nie poddanych od-
puszczaniu, a na rysunkach od 9 do 18 — fotografie mikro-
struktur spiekanych stali chłodzonych w chłodnicy i podda-
nych zabiegowi odpuszczania.
505

Rys. 1. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1120 °C/100 % H2; wyspa ferrytu w otoczce bainitu
Fig. 1. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1120 °C/100 % H2; bainite with ferritic island
Rys. 2. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1120 °C/100 % H2; austenit i martenzyt
Fig. 2. Microstructure of Astaloy Cr-based steel;
1120 °C/100 % H2; austenite and martensite
Rys. 3. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1120 °C/100 % N2; struktura
austenityczno-martenzytyczno-bainityczna, przewaga bainitu
Fig. 3. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1120 °C/100 % N2; austenite+martensite+bainite, mostly bainite
506
Rys. 4. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1120 °C/100 % N2; struktura austenityczno-
-martenzytyczno-bainityczna, bainit występuje w postaci wysp
Fig. 4. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1120 °C/100 % N2; austenite+martensite+ bainitic island
Rys. 5. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1250 °C/25 % H2-75 % N2; bainit, ferryt
Fig. 5. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1250 °C/25 % H2-75 % N2; bainite, ferrite
Rys. 6. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1250 °C/25 % H2-75 % N2; wyspa bainitu
w osnowie martenzytyczno-austenitycznej
Fig. 6. Microstructure of Astaloy CrM-based steel; 1250 °C/25 %
H2-75 % N2; bainitic island in martensitic-austenitic matrix
 Rys. 7. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1250 °C/5 % H2-95 % N2; bainit, martenzyt, austenit
Fig. 7. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1250 °C/5 % H2-95 % N2; bainite, martensite, austenite
Rys. 8. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1250 °C/5 % H2-95 % N2; bainit, martenzyt, pory
Fig. 8. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1250 °C/5 % H2-95 % N2; bainite, martensite, pores
Rys. 9. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1120 °C/100 % H2 , nie odpuszczana;
martenzyt, austenit, wyspa bainitu górnego, pory
Fig. 9. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1120 °C/100 % H2, not tempered; martensite, austenite,
upper bainite island, pores
Rys. 10. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1120 °C/100 % H2, odpuszczana przez 60 min;
bainit otoczony martenzytem
Fig. 10. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1120 °C/100 % H2, tempering time 60 min;
bainite in martensite matrix
Rys. 11. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1120 °C/100 % H2, odpuszczana przez 240 min;
martenzyt, bainit
Fig. 11. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1120 °C/100 % H2, tempering time 240 min; martensite, bainite
Fig. 12. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1120 °C/100 % N2, not tempered; martensite, austenite,
upper bainite
Rys. 12. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1120 °C/100 % N2 , nie odpuszczana; martenzyt,
austenit, bainit iglasty
507
 Rys. 13. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1120 °C/100 % N2, odpuszczana przez 60 min;
martenzyt, austenit
Fig. 13. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1120 °C/100 % N2, tempering time 60 min; martensite, austenite
Rys. 14. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1120 °C/100 % N2, odpuszczana przez 240 min;
bainit, austenit, martenzyt
Fig. 14. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1120 °C/100 % N2, tempering time 240 min;
bainite, austenite, martensite
Rys. 15. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL, 1250 °C/25 % H2-75 % N2, odpuszczana
przez 60 min; struktura martenzytyczno-austenityczna,
a w niej wyspy bainitu górnego
Fig. 15. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1250 °C/25 % H2-75 % N2, tempering time 60 min;
upper bainite in martensitic-austenitic matrix
508
Rys. 16. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1250 °C/25 % H2-75 % N2, odpuszczana
przez 60 min; bainit, mało martenzytu, pory
Fig. 16. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1250 °C/25 % H2-75 % N2, tempering time 60 min;
bainite, small amount of martensite, pores
Rys. 17. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrL; 1250 °C/5 % H2-95 % N2, odpuszczana
przez 240 min; struktura bainityczno-martenzytyczna
Fig. 17. Microstructure of Astaloy CrL-based steel;
1250 °C/5 % H2-95 % N2, tempering time 240 min;
martensitic-austenitic structure
Rys. 18. Mikrostruktura stali wykonanej na bazie proszku
Astaloy CrM; 1250 °C/5 % H2-95 % N2, odpuszczana
przez 240 min; martenzyt, austenit, bainit
Fig. 18. Microstructure of Astaloy CrM-based steel;
1250 °C/5 % H2-95 % N2, tempering time 240 min;
upper bainite in martensitic-austenitic matrix
 Ocena struktury stali
Badania zmian struktury spiekanych stali manganowych
w zależności od składu chemicznego atmosfery, temperatu-
ry spiekania, rodzaju chłodzenia oraz czasu odpuszczania
wykazały znaczną jej niejednorodność. W badanych stalach
występują obok siebie różne składniki strukturalne, takie
jak: gruby martenzyt, wyspy bainitu, igły martenzytu i ba-
initu, austenit oraz ferryt.
Dla spieków nie odpuszczanych, chłodzonych z piecem,
w zależności od zmiany składu chemicznego atmosfery
spiekania dominowały składniki strukturalne przedstawione
w tablicy 3. Dla porównania, w tablicy 4 zamieszczono
składniki strukturalne obecne w stali chłodzonej w chłodni-
cy i nie poddanej zabiegowi odpuszczania, jak również po
odpuszczaniu w czasie 60 i 240 min.
Analiza wyników badań
Na podstawie przeprowadzonych badań mikroskopowych
spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych
stwierdzono, że wszystkie spieki charakteryzowały się dość
dużą niejednorodnością struktury. W zależności od rodzaju
proszku stopowego wykorzystanego do wytworzenia spie-
kanych stali Fe-Mn-Cr-Mo-C, temperatury spiekania, skła-
du chemicznego atmosfery spiekania oraz szybkości chło-
dzenia od temperatury spiekania, materiały te posiadały
strukturę bainityczno-martenzytyczną (stale wykonane na
bazie proszku Astaloy CrL), martenzytyczno-austenityczną
(stale wytworzone przy wykorzystaniu proszku Astaloy
CrM). Udział poszczególnych składników struktury zależny
był głównie od składu chemicznego atmosfery spiekania,
co przedstawione zostało w tablicach 3 i 4.
Zastosowanie dodatkowej obróbki cieplnej spieków
również wpływa na ich strukturę — występuje wyraźna
różnica pomiędzy strukturą stali chłodzoną szybko w chłod-
nicy pieca a materiałem poddanym zabiegowi odpuszczania
(tabl. 4).
Jak wynika z danych zamieszczonych w tablicy 4, wy-
dłużenie czasu nie wpływa w sposób znaczący na strukturę
spieków — dla większości wariantów wytwarzania struktu-
ry otrzymane po czasie odpuszczania 60 min nie różniły się
od struktur po czasie odpuszczania równym 240 min.
Wnioski
Badania przeprowadzone w ramach niniejszej pracy po-
zwoliły na sformułowanie następujących wniosków:
1 — Badane spieki charakteryzowały się dość dużą niejed-
norodnością, będącą efektem sposobu wytwarzania
oraz zjawiskami zachodzącymi w czasie procesu spie-
kania.
2 — Skład chemiczny mieszanki proszków oraz temperatura
spiekania i skład chemiczny atmosfery spiekania mają
wpływ na strukturę badanych stali.
3 — Zastosowanie do produkcji spiekanych stali zamiast

Tablica 3
Składniki struktury spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych chłodzonych z piecem i nie poddanych
odpuszczaniu w zależności od składu chemicznego atmosfery i temperatury spiekania
Table 3
Microstructural constituents of PM Fe-Mn-Cr-Mo-C steels after slow furnace cooling
(without tempering) vs. chemical composition of sintering atmosphere and sintering temperature

Wariant 1120°C
atmosfery Astaloy CrL Astaloy CrM
bainit, duże wyspy ferrytyczne, struktura bainityczno-martenzy- struktura austenityczno-martenzytyczna,
A0
tyczna o małej niejednorodności, mało austenitu mała zawartość ferrytu
bainit, austenit, ferryt, bardzo mało perlitu, struktura struktura martenzytyczno-austenityczna, bainit,
A1
niejednorodna niejednorodna, żużle
mała niednorodność, prawie w całości martenzytycz-
A2 wyspy ferrytu, mniejsze ilości bainitu, martenzytu, austenitu
no-austenityczna, widoczna siatka austenitu
duża niejednorodność, mało bainitu, ferrytu,
A3 bainit, martenzyt, austenit, wyspy ferrytu
widoczna siatka austenitu
struktura austenityczno-martenzytyczno-bainityczna, struktura austenityczno-martenzytyczno-bainityczna,
A4
z przewagą bainitu, niejednorodna, mała ilość perlitu bainit w postaci wysp, zażużlenie, pory
1250°C
struktura martenzytyczno-austenityczna, brak siatki struktura austenityczno-martenzytyczno-bainityczna,
A0
austenitu,brak ferrytu, duża porowatość, żużle niekiedy widoczna siatka austenitu
struktura martenzytyczno-bainityczna, liczne żużle, pory, struktura martenzytyczno-austenityczna, wyspy
A1
niekiedy wyspy bainitu w osnowie martenzytu i austenitu bainitu,żużle, pory, widoczna siatka austenitu
struktura martenzytyczno-austenityczna, widoczna
struktura bainityczna, bardzo mało austenitu i martenzytu, żużle,
A2 siatka austenitu, nielicze wyspy bainitu w osnowie
pory, niekiedy ferryt
martenzytu i austenitu
bainit, niekiedy wyspy ferrytu, małe ilości martenzytu i austeni- struktura martenzytyczno-austenityczna, widoczna
A3
tu, pory, tlenki, żużle siatka austenitu, małe ilości bainitu
struktura martenzytyczno-austenityczna, widoczna
A4 bainit lub bainit z martenzytem, małe ilości ferrytu i austenitu
siatka austenitu

509
 Tablica 4
Składniki struktury spiekanych stali manganowo-chromowo-molibdenowych chłodzonych w chłodnicy
i poddanych odpuszczaniu w zależności od składu chemicznego atmosfery i temperatury spiekania
Table 4
Microstructural constituents of PM Fe-Mn-Cr-Mo-C steels after convective cooling and tempering
vs. chemical composition of sintering atmosphere and sintering temperature
Wariant 1120°C 1250°C
atmosfery Astaloy CrL Astaloy CrM Astaloy CrL Astaloy CrM
igły bainitu dolnego martenzyt, austenit, bainit,
0 martenzyt, bainit, pory, żużle
w osnowie martenzytycznej drobny bainit górny, mała niejednorodność
małe ilości martenzytu
duże obszary bainitu otoczone drobny bainit, martenzyt i bainitu iglastego w większości bainit
A0 60 martenzytem z austenitem szczątkowym oraz austenit, mało martenzytu
austenit, martenzyt, bainit iglasty, austenit,
240 wyspy bainitu górnego
brak bainitu
bainit iglasty, martenzyt
martenzyt

bainityczno-martenzytyczna, martenzyt, bainit iglasty,

0 austenit, martenzyt, austenit, pory
bainit górny w osnowie bainit górny, bainit iglasty,
A1 bardzo mało bainitu
60 martenzytyczno-bainitycznej martenzyt, pory
bainit iglasty, martenzyt, pory
240 bainit, martenzyt mała ilość bainitu, pory
bainit, martenzyt, martenzyt, austenit,
0 przewaga bainitu sporadycznie bainit, pory
gruba iglasta struktura
wyspy bainityczno-ferrytyczne,
A2 60 mała ilość perlitu bainit, martenzyt, austenit
bainityczno-martenzytyczna,
a w niej wyspy bainitu
wyspy bainityczno-ferrytyczne, górnego bainit, martenzyt, pory
240 mała ilość perlitu, struktura
w większości bainityczna
iglasta struktura bainityczno-
bainit dolny, ferryt, martenzyt, -martenzytyczna, a w niej
0 wyspy bainitu górnego wyspy bainitu górnego, pory,
martenzyt, bainit, austenit, pory
żużle
bainit iglasty, martenzyt,
A3 austenit
bainit dolny, martenzyt,
60 małe ilości bainitu górnego iglasta struktura martenzyt, austenit,
bainit górny w osnowie z bainitu bainityczno-martenzytyczna mało bainitu, pory
240 iglastego i martenzytu
martenzyt, bardzo
0 martenzyt, austenit
mało porów
bainit, martenzyt, austenit, pory
bainit iglasty w osnowie
martenzytu austenit, gruby martenzyt, iglasta struktura bainityczno- martenzyt, austenit,
A4 60 śladowe ilości bainitu -martenzytyczna, mało porów mało bainitu, pory
bainit iglasty, martenzyt, bainit górny i dolny, martenzyt, austenit,
240 głównie bainit
austenit mało porów brak bainitu, pory

wodoru atmosfer na bazie azotu nie zmienia w sposób
znaczący struktury badanych stali. Wynika z tego, że
drogi i niebezpieczny wodór można zastąpić tańszą
i bezpieczną atmosferą azotową bez znacznego obni-
żenia własności spiekanych stali manganowo-chromo-
wo-molibdenowych.
4 — Struktury badanych spieków to najczęściej struktury
bainityczno-martenzytyczne. W celu poprawy kombi-
nacji własności plastycznych i wytrzymałościowych,
konieczne jest wprowadzenie do procesu produkcji
tych spieków zabiegu odpuszczania.
5 — Zwiększenie czasu odpuszczania z 60 do 240 min nie
przyczyniło się w sposób znaczący do zmian w struk-
turze spieków. Wynika z tego, że zadowalające wła-
sności uzyskuje się po odpuszczaniu stali manganowo-
chromowo-molibdenowych przez okres 60 min.
Literatura
1. Missol W.: Spiekane części maszyn. Wydaw. Śląsk, Katowi-
ce, 1978.
2. Ciaś A., Frydrych H., Pieczonka T.: Zarys metalurgii prosz-
ków. Wydaw. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1992.
3. Zapf G., Hoffman G., Dalal K.: Powder Metall., 1975, t. 18,
nr 35, s. 215.
4. Pilch K.: Wpływ składu atmosfery spiekania na własności
spiekanych stali manganowych. AGH, Kraków, 2002 [pr. magi-
sterska].
5. Wyrozumski J.: Wpływ warunków wytwarzania na strukturę
i własności spiekanych stali Fe-3%Mn-0,7%C. AGH, Kraków,
2000 [pr. magisterska].
6. Sułowski M.: Struktura i własności mechaniczne konstruk-
cyjnych spieków żelazo-mangan-węgiel. AGH, Kraków, 2003 [pr.
doktorska].
7. Sułowski M.: Analiza wpływu procesu wytwarzania oraz
rodzaju zastosowanych proszków elementarnych na strukturę
spieków żelazo-mangan-węgiel. Rudy Metale 1999, r. 44, nr 1, s. 509.
8. Sułowski M., Ciaś A.: XVth Physical Metallurgy and Mate-
rials Science Conference, Kraków — Krynica, Inżynieria Materia-
łowa, 1998, t. 4, nr 105, s. 1179.
9. Mitchell S. C, Wronski A. S., Ciaś A., Stoytchev M.: Materiały
konferencyjne Advances in Powder Metallurgy and particulate
materials. Princeton, NJ, MPIF, 1999, 3, s. 129.
10. Ciaś A., Mitchell S. C., Pilch K., Ciaś H., Sułowski M.,
Wronski A. S.: Powder Metall. 2003, t. 46, nr 2, s. 165.

510
 11. Ciaś A., Sułowski M., Mitchell S. C., Wronski A. S.: Proc.
European Congress and Exhibition on Powder Metallurgy, Nice,
France, 22÷24.10.2001, t. 4, s. 246.
12. Bowe D. J., Berger K. R., Marsden J. G., Garg D.: The In-
ternational Journal of Powder Metallurgy, 1995, t. 31, nr 1, s. 29.
13. Malkiewicz M.: Metaloznawstwo stopów. Wydaw. II,
PWN, Łódź, 1978.
14. Fichstaedt I.: Księga pierwiastków. Wydaw. PWN, Po-
znań, 1996.
15. Dobrzański L. A.: Metaloznawstwo z podstawami nauki
STANDARDIZATION
Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieże-
laznych.
Polskie Normy wprowadzające normy europejskie me-
todą uznania:
⎯ PN-EN 3997:2007 (U) Lotnictwo i kosmonautyka — Stop
aluminium AL-P2024-T3 — Blachy i taśmy 0,4 mm ≤
a ≤ 6 mm
Ankieta powszechna projektów Polskich Norm:
⎯ prPN-EN 2635 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium Al-P2014A-T6511 — Pręty i kształtowniki wy-
ciskane z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną —
a lub D ≤ 200 mm
zastępuje: PN-EN 2635:2005 (U)
⎯ prPN-EN 2702 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P6061-T6 lub T62 — Pręty i kształtowniki
wyciskane lub ciągnione — a lub D ≤ 200 mm
zastępuje: PN-EN 2702:2006 (U)
⎯ prPN-EN 2802 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7475-T761 — Blachy i taśmy — 0,6 mm
≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 2802:2005 (U)
⎯ prPN-EN 2803 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7475-T761 — Blachy i taśmy platerowane
— 1,0 mm ≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 2803:2005 (U)
⎯ prPN-EN 3332 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7475-T762 — Blachy i taśmy platerowane
— 1,0 mm ≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 3332:2005 (U)
⎯ prPN-EN 3333 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7475-T762 — Blachy i taśmy — 0,6 mm
≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 3333:2005 (U)
⎯ prPN-EN 3338 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7050-T74511 — Pręty i kształtowniki
wyciskane z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną
— a lub D ≤ 150 mm
zastępuje: PN-EN 3338:2006 (U)
⎯ prPN-EN 3342 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P6061-T4 lub T42 — Pręty i kształtowniki
wyciskane lub ciągnione — a lub D ≤ 150 mm
zastępuje: PN-EN 3342:2006 (U)
⎯ prPN-EN 3344 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7050-T76511 — Pręty i kształtowniki
wyciskane z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną
o materiałach. Wydaw. Nauk.-Techn., Warszawa, 1996.
16. Höganäs iron and steel powders for sintered components.
Wydaw. Höganäs AB, 1998.
17. Zawisza G.: Wpływ parametrów wytwarzania na strukturę
i własności mechaniczne spiekanych stali manganowych z dodat-
kiem chromu i molibdenu. AGH, Kraków, 2006 [pr. magisterska].
18. „Przewodnik Metalog”, firma Struers, praca zbiorowa, 1992.
Praca finansowana była w ramach działalności statutowej
— umowa nr 11.11.110.491.
— a lub D ≤ 150 mm
zastępuje: PN-EN 3344:2006 (U)
⎯ prPN-EN 3347 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P2024-T8511 — Pręty i kształtowniki wy-
ciskane z kontrolowaną obwódką grubokrystaliczną —
a lub D ≤ 150 mm
zastępuje: PN-EN 3347:2006 (U)
⎯ prPN-EN 3474 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P2024-T4 — Blachy i taśmy z podwyższo-
ną zdolnością do obciągania uchwytami — 0,4 mm ≤ a
≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 3474:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4101 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P2024-T4 — Blachy i taśmy z podwyższo-
ną zdolnością do obciągania uchwytami — 0,4 mm ≤ a
≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 4101:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4214 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7010-T651 — Płyty 6 mm < a ≤ 20 mm
zastępuje: PN-EN 4214:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4215 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7175-T651 — Płyty — 6 mm < a ≤ 80 mm
zastępuje: PN-EN 4215:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4287 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7010 — Materiał wyjściowy do kucia
zastępuje: PN-EN 4287:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4449 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7050-T76 — Blachy — 0,8 mm ≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 4449:2005 (U)
⎯ prPN-EN 4450 Lotnictwo i kosmonautyka — Stop alu-
minium AL-P7050-T762 — Blachy 0,8 mm ≤ a ≤ 6 mm
zastępuje: PN-EN 4450:2005 (U)
Polskie Normy przewidziane do wycofania:
⎯ PN-77/H-82120, Miedź — Gatunki
⎯ PN-H-92788:1996, Bimetale — Pasy stalowe platero-
wane mosiądzem M90
⎯ PN-H-98002:1997, Bimetale — Krążki ze stali Bw14G
i Bw15 platerowane mosiądzem M90
⎯ PN-H-98010:1996, Miseczki z pasów stalowych plate-
rowanych mosiądzem M90
Uwagi dotyczące projektów PN oraz wycofania PN
można zgłaszać w terminie do 7 września 2007 r. do:
Polski Komitet Normalizacyjny, Zespół Hutnictwa i Gór-
nictwa, ul. Dąbrowskiego 22, 40-032 Katowice, tel.: (032)
35 97 965, fax: (032) 35 97 968, e-mail: zhgsekr@pkn.pl
511
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
R e d a k t o r o dp o w i e d z i a l n y : d r M I E C Z Y S Ł AW W O C H
PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN W DZIEDZINIE PRZERÓBKI RUD
ZAKOŃCZONE W 2006 ROKU
CICHY K.: BADANIA NAD DOSTOSOWANIEM
KONSTRUKCJI FLOTOWNIKÓW SERII IF DO
FLOTACJI GALENY W OPERACJI CZYSZCZENIA
I W OBIEGU MIELENIA Z ZASTOSOWANIEM NO-
WEJ KONSTRUKCJI AERATORÓW
GLIWICE 6378/06, s. 53, SYGN. 16299/N/01, poz. 81218 — AW
Przeprowadzone badania nad flotacją galeny w operacji
czyszczenia oraz w obiegu mielenia wykazały przydatność
konstrukcji flotownika serii IF do tych procesów technolo-
gicznych. Spośród przebadanych dwóch konstrukcji aerato-
rów typu WD-520 i ZK-520 zdecydowanie lepszymi rezul-
tatami technologicznymi charakteryzuje się dolnonapły-
wowy aerator typu WD.
W procesie flotacji czyszczącej galeny możliwe jest osią-
ganie gotowych koncentratów galenowych, zawierających
65÷70 % Pb z operacyjnym uzyskiem ołowiu kształtującym
się w granicach 50÷60 %. Warunkiem koniecznym dla
osiągnięcia tych wskaźników technologicznych jest prowa-
dzenie procesu czyszczenia przy relatywnie grubej war-
stwie produktu pianowego, którą można uzyskać przez
ograniczenie powierzchni jego odbioru. Warunek ten doty-
czy również flotacji galeny w obiegu mielenia, gdzie przez
zastosowanie odpowiedniej wielkości spoilera stożkowego,
z nadawy o średniej zawartości ok. 3,3 % Pb, uzyskano
koncentrat galenowy zawierający ok. 71,2 % Pb z opera-
cyjnym uzyskiem ołowiu wynoszącym ok. 43,1 %. W przy-
padku flotacji czyszczącej galeny ograniczenie powierzchni
odbioru produktu pianowego należy zrealizować na drodze
wprowadzenia określonej liczby rynien promieniowych,
zapewniających w tych warunkach najbardziej równomier-
ny i niezakłócony odbiór produktu pianowego. W warun-
kach prowadzenia procesu flotacji galeny w obiegu miele-
nia, ograniczenie powierzchni odbioru produktu pianowego
należy zrealizować za pośrednictwem spoilera stożkowego.
Szczególnie korzystne wydaje się, aby wielkość ta mogła
być na bieżąco korygowana w zależności od zawartości
ołowiu w nadawie flotacyjnej.
512
Rudy Metale R52, 2007, nr 8
UKD 061.6(051):669.2/.8:061.75(438)
CHYCKI A.: OPRACOWANIE METOD WYDZIE-
LANIA FRAKCJI ORGANICZNEJ ORAZ MASY
KATODOWO-ANODOWEJ PO ROZDROBNIENIU
ZUŻYTYCH OGNIW I BATERII
GLIWICE 6324/06, s. 27, SYGN. 16269/N/01, poz. 80993 — AW
Przeprowadzono badania w skali wielkolaboratoryjnej
i półprzemysłowej rozdrabniania i separacji (magnetycznej,
powietrznej, hydrodynamicznej i elektrostatycznej), złomu
baterii miniaturowych i akumulatorów litowo-jonowych,
wydzielając koncentraty metaliczne oraz koncentraty mas
czynnych oraz substancje organiczne. Przedstawiono anali-
zy chemiczne prób separacji. Na podstawie wyników badań
w skali wielkolaboratoryjnej i półprzemysłowej zapropo-
nowano schematy ilościowe do zastosowania w warunkach
przemysłowych przerobu tego typu złomu.
SKORUPSKA B.: ZASTOSOWANIE PROGRAMO-
WANIA MATEMATYCZNEGO DO OPRACOWANIA
STRATEGII PRODUKCJI W O/ZWR KGHM PM S.A.
GLIWICE 6379/06, s. 51, SYGN. 16294/N/01, poz. 81207 — AW
Przedmiotem pracy było opracowanie modelu matema-
tyczno-ekonomicznego funkcjonowania KGHM PM S.A.,
który opisuje zysk przedsiębiorstwa będący różnicą pomię-
dzy przychodem i ponoszonymi kosztami z uwzględnie-
niem charakterystyki wzbogacanych rud, kosztami ich
wzbogacania oraz hutniczymi, zależnymi od stopnia wzbo-
gacania rud oraz dystrybucji przerabianych koncentratów
do hut. Opracowany model jest zadaniem matematycznego
programowania nieliniowego. Przebadane scenariusze (ze-
stawy danych wejściowych) oparte na ustalonych w bada-
niach wartościach współczynnikach oraz na rzeczywistych
parametrach kosztowych, pozwoliły na weryfikację modelu
oraz wyliczenie optymalnych ekonomicznie jakości kon-
centratów w zależności od cen giełdowych metali, charak-
terystyki wzbogacalności rudy oraz kosztów metalurgicz-
nych i przeróbki.
STECZKOWSKI J.: ROZWÓJ SYSTEMÓW STE-
ROWANIA Z STEROWNIKAMI MIKROPROCESO-
ROWYMI ICH ZASTOSOWANIA DO MASZYN
FLOTACYJNYCH STOSOWANYCH DO WZBOGA-
CANIA RUD, WĘGLA I INNYCH KOPALIN ORAZ
INNYCH PROCESÓW Z PRZYSTOSOWANIEM DO
RÓŻNYCH WARUNKÓW ZASILANIA URZĄDZEŃ
OBIEKTOWYCH
GLIWICE 6349/06, s. 36, SYGN. 16243/N/01, poz. 80932 — AW
W ramach pracy opracowano system regulacji pracy
maszyn flotacyjnych do flotacji węgla, wykonano i przete-
stowano system dozowania odczynnika dla flotacji mułów
węglowych. Przeprowadzono analizę możliwości zastąpie-
nia napędów pneumatycznych napędami elektrycznymi
w urządzeniach wykonawczych dla maszyn flotacyjnych.
SZCZERBA E.: PRÓBA OKREŚLENIA WSPÓŁCZYN-
NIKA TECHNOLOGICZNEGO PODOBIEŃSTWA PA-
RAMETRÓW PRACY WZORCOWEGO FLOTOW-
NIKA TYPU IF-1R W STOSUNKU DO GEOME-
TRYCZNIE PODOBNYCH FLOTOWNIKÓEW TYPU
IF O DUŻYCH POJEMNOŚCIACH KOMÓR
GLIWICE 6380/2006, s. 34, SYGN, 16301/N/01, poz. 81220 — AW
W pracy przedstawiono kontynuację prób porównaw-
czych maszyn typu IF o różnych wielkościach komór. Pró-
by te miały na celu zbadanie możliwości określenia współ-
czynnika podobieństwa technologicznego między maszy-
nami różniącymi się wielkością komór. Potwierdzono zróż-
nicowanie wskaźników flotacji w maszynach o różnych
wielkościach komór, przy zachowaniu proporcjonalnych
parametrów ich pracy oraz możliwość zrównania tych
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
PROWIZJA ZA WYCISKANE WLEWKI OSIĄGNĘ-
ŁA W EUROPIE POZIOM 500 $ ZA TONĘ
MASON J.; EXTRUSION BILLET PREMIUS HIT $500 PER
TONNE IN EUROPE. METAL BULLETIN 2007, nr 8992, s. 10 —
BŁ
Ze względu na kurczące się dostawy prowizja za wyci-
skane wlewki w Europie wzrosła do poziomu 500 $/t. Na
rynku wlewków aluminiowych zaobserwowano dopływ su-
rowca z USA i Azji, gdzie popyt osłabł.
18 marca br. prowizja za wyciskane wlewki w domu han-
dlowym, w Rotterdamie, wzrosła i utrzymała się na pozio-
mie 460÷500 $/t w porównaniu z poziomem 460÷480 $/t
jeszcze na początku marca.
Uczestnicy rynku kreślą jednak jego bardzo zróżnicowany
obraz, scharakteryzowany m.in. miesiącami stagnacji zwią-
zanej z niepewnością co do przyjęcia przez UE obniżki ceł
importowych do 3 %.
Ze względu na dopływ materiału z USA i Azji podpisywane
są prawie wyłącznie kontrakty natychmiastowe.
„To mordercza branża” — powiedział jeden z handlowców,
odnosząc się do informacji z Komisji Europejskiej o termi-
nie wprowadzenia cięć ceł importowych. Jedni handlowcy
spekulują, że mogą one zostać wprowadzone w czerwcu,
a inni nawołują do spokoju przewidując, że proces legisla-
cyjny może potrwać do końca roku.
Sytuacja jest trudna ze względu na brak popytu w USA
wskaźników stosując zmianę parametrów, takich jak: pręd-
kość obwodowa wirnika, czas flotacji i ilość powietrza.
Stwierdzono, że możliwe jest próba określenia współczyn-
nika technologicznego podobieństwa pracy flotowników
geometrycznie podobnych o różnych pojemnościach komór
po modernizacji stanowiska badawczego. Układ badawczy,
przy pomocy którego dotychczas prowadzono pracę, może
służyć do optymalizacji pracy flotacji w skali przemysłowej
ale niemożliwe jest określenie na nim przedmiotowego
współczynnika. Modyfikacja stanowiska badawczego
umożliwi udoskonalenie metodyki badań oraz w znacznym
stopniu wyeliminuje wpływ zaburzeń związanych z prze-
biegiem procesu przemysłowego na wyniki prób.
WESOŁOWSKA K.: OKREŚLENIE MOŻLIWOŚCI
BIOLOGICZNEGO ŁUGOWANIA MIEDZI Z OD-
PADÓW PO CHEMICZNIE FLOTACYJNEJ TECH-
NOLOGII WZBOGACANIA WĘGLANOWYCH RUD
MIEDZI
GLIWICE 6335/06, s. 31, SYGN. 16266/N/01, poz. 80990 — AW
W pracy przedstawiono możliwości bioługowania mie-
dzi z koncentratów i odpadów poflotacyjnych pochodzą-
cych z węzła wykwaszenia Zakładu Wzbogacania Rud
w Polkowicach. Badania obejmowały : określenie charakte-
rystyki produkowanego odpadu pod względem uziarnienia,
składu chemicznego i mineralogicznego, określenie wyma-
ganych dawek kwasu siarkowego koniecznego do zakwa-
szania materiału, izolację, hodowlę i adaptację różnych
szczepów mikroorganizmów do zanieczyszczeń metalicznych,
występujących w ługowanych materiałach oraz warunków
prowadzenia procesu: temperatury, czasu, składu pożywki.
i Azji, a w szczególności w Japonii, która jest najważniej-
szym importerem w regionie. Jak ocenił jeden z handlow-
ców: „Azja jest pod presją, a rynek w USA jest w rozsypce.”
Zła sytuacja na rynku w USA spowodowała pojawienie się
większej ilości taniego surowca z Rosji. Jak poinformował
jeden z handlowców: „Biorąc pod uwagę częstotliwość z jaką
dzwonią do nas Rosjanie wnoszę, że mają do sprzedania
sporą ilość materiału” i dodał: „Rosyjski materiał dotarł z Ame-
ryki i krąży po Europie, bo tu rynek jest jeszcze zdrowy”.
ALCAN WEŹMIE UDZIAŁ W INWESTYCJI W ARABII
SAUDYJSKIEJ WARTEJ 7 MLD $
ALCAN TO PARTNER IN $7 BN SAUDI COMPLEX. METAL
BULLETIN 2007, nr 8994, s. 8 — BŁ
Alcan zgodził się wybudować wart 7 mld kompleks
w Arabii Saudyjskiej we współpracy z saudyjską firmą wy-
dobywczą Ma'aden, która w 100 % jest własnością rządu.
Według ostatecznego porozumienia państwowa firma Ma'aden
będzie miała 51 % udziałów, a Alcan — 49 % w komplek-
sie obejmującym: kopalnię boksytów, rafinerię tlenku glinu,
hutę aluminium i elektrownię. Projekt zakłada budowę huty
o rocznej wydajności 720 tys. t aluminium, rafinerii o rocz-
nej wydajności 1,6 mln t tlenku glinu oraz elektrowni do-
starczającej energię na własne potrzeby o mocy 1400 MW.
Rezerwy boksytów szacowane na 90 mln t powinny wy-
starczyć na 30 lat eksploatacji.
513
Jak wynika z oświadczenia firm, przewiduje się, że projekt
Az Zabirah ulokowany w Ras Az Zawr, w centralnej części
wschodniego wybrzeża Arabii Saudyjskiej, rozpocznie
pierwszą produkcję czystego metalu w 2011 r., a tlenku gli-
nu rok później.
Richard Evans, prezes Alcan, podczas podpisania umowy
z Ma'aden stwierdził, że:
„Firma Alcan jest zadowolona, że może uczestniczyć
w światowej klasy projekcie dla dynamicznie rozwijającego
się królestwa Arabii Saudyjskiej” i dodał, że: ”Projekt jest
idealną kombinacją istniejących warunków; zasobów ener-
gii i surowców, dobrze rozwiniętej infrastruktury oraz od-
powiedniej logistyki”.
NORILSK PRZEBIJA XSTRATA W LICYTACJI
LIONORE WARTEJ 4,8 MLD $
MASON J.; MARKRAM B.: NORILSK TRUMPS XSTRATA IN
$ 4,8 BN BID FOR LIONORE. METAL BULLETIN 2007, nr 8994,
s. 8, BŁ
Norilsk Nickel wszedł do licytacji o przejęcie LionOre
Mining International z ofertą 4,8 mld $ w gotówce, przebi-
jając rywala Xstrata, który zaoferował 4 mld. Analitycy
twierdzą, że ta oferta jest sygnałem, że rozpoczęła się bitwa
o przejęcie tego kanadyjskiego producenta niklu.
Norilsk Nickel, największy producent niklu i platyny, za-
oferował 5,3 mld $ kanadyjskich (4,8 mld $ USA), lub
21,50 $ kanadyjskich w gotówce za każdą akcję zwykłą
LionOre, tzn. o 22,9 % więcej w porównaniu do ceny za-
mknięcia z 23 marca br., która wynosiła 17,49 $ kanadyj-
skich za akcję na Giełdzie w Toronto.
„To niesamowicie ekscytująca okazja dla Norilsk Nickel,
która może połączyć obie firmy silnymi strategicznymi
więzami i zwiększyć naszą pozycję wśród najbardziej zróż-
nicowanych przedsiębiorstw wydobywczych na świecie” —
powiedział Denis Morozov, dyrektor generalny Norilsk
Nickel.
„Oceniamy wiarygodność konkurencyjnych ofert i w sto-
sownym czasie wygłosimy w tej kwestii formalne oświad-
czenie” — poinformował rzecznik LionOre.
Z kolei Xstrata odmówiła komentarza, a rzeczniczka firmy
wyraziła powątpiewanie czy Xstrata w ogóle wystosuje od-
powiednie oświadczenie.
Analitycy są prawie pewni, że Xstrata zwróci się do udzia-
łowców LionOre z lepszą ofertą.
„Xstrata ma tylko pięć dni roboczych na odpowiedź i naj-
prawdopodobniej przedstawi ofertę w wysokości 22 $ ka-
nadyjskich za akcję” — powiedział Nick Hatch, analityk
z Investec.
Inni analitycy spodziewają się, że odpowiedź przebijająca
Xstrata będzie obecnie wystarczająco atrakcyjna.
„Xstrata nie przebije zbyt wiele oferty Norilsk, ale wystar-
czająco, by przekonać finansowo udziałowców LionOre.
Xstrata i LionOre mają przekonywające powiązania. Lion-
Ore już obecnie dostarcza surowiec do rafinerii Nikkel-verk
w Norwegii, należącej do Xstrata” — powiedział Tobias
Woerner, analityk Man Securites.
Norilsk ma wciąż duże szanse kupić LionOre i zabezpie-
czyć sobie w ten sposób surowiec dla rafinerii Harjavalta
w Finlandii, którą ta rosyjska firma kupiła rok wcześniej od
OM Group.
„Norilsk ma pozytywne powiązania z LionOre. Jednym z nich
jest rafineria Harjavalta jako odbiorca dostaw z LionOre”
514
— powiedziała Valentina Bogomolova, analityk w Alfa
Bank, w Moskwie.
Wiadomość z ostatniej chwili (Dziennik nr 151/2007
z 30.06÷1.07.07):
„Norilsk Nickel pokonał szwajcarską spółkę wydobywczą
Xstrata, która w maju br. złożyła ofertę przejęcia kanadyj-
skiej firmy LionOre w wysokości 4 mld dolarów. Rosyjski
koncern natychmiast podbił cenę do 4,8 mld $, ale spotkał
się odpowiedzią Szwajcarów, którzy zaproponowali 5,6 mld.
Ostateczna propozycja Norilsk Nickel na poziomie 6,3 mld
$ nie została już przebita”.
URUCHOMIENIE CHIŃSKIEJ GIEŁDY INDU
BIG PRODUCERS IN THE DARK AS CHINA LAUNCHES
INDIUM EXCHANGE. METAL BULLETIN 2007, nr 8995, s. 8,
— BŁ
Po raz pierwszy w Chinach uruchomiono giełdę indu,
ale niektórzy krajowi producenci poinformowali MB, że nie
byli świadomi takiego rozwoju.
Giełda, znana jako Guangxi Indium Guyou Nonferrous Ex-
change Centre, została założona przez Grupę Liuzhou Chi-
na Tin — firmę z Hong Kongu i rozpoczęła działalność 10
maja br. Jak podała Agencja Xinhua News będzie ona speł-
niała rolę platformy cenowej dla przemysłu.
Jak informuje Guangxi Daily członkami giełdy jest pięciu
producentów indu w Guangxi oraz Liuzhou China Tin, do-
starczających łącznie około jednej trzeciej produkcji indu
w Chinach. Pierwsza transakcja została przeprowadzona 10
maja br. przez firmę Yongchao Co z Hong Kongu na 1 t ra-
finowanego indu w cenie 700 tys. $.
Handlowcy z hut Zhuzhou i Shaoguan, pomimo że odnoto-
wali informacje o pierwszej dużej transakcji przeprowa-
dzonej na giełdzie stwierdzili, że dopóki nie zbiorą więk-
szej ilości informacji o giełdzie nie podejmą decyzji o tym
czy będą na niej handlować.
CHIŃSKA FIRMA XIAN MAIKE GROUP ZMIENIA
KIERUNEK IMPORTU MIEDZI
CHINA’S XIAN MAIKE DIVERTS COPPER IMPORTS AS
OVERSUPPLY CUTS PRICES. METAL BULLETIN 2007, nr 8995,
s. 8, — BŁ
Niedostatek konkurencyjnych ofert zmusza wiodących
importerów miedzi do sprzedaży materiału kupcom w Azji.
Jeden z największych importerów miedzi Grupa Xian Maike,
sprzedał w ostatnich miesiącach blisko jedną czwartą swo-
jego importu kupcom gdzieś w Azji i zabiega o znalezienie
konkurencyjnych ofert w Chinach.
Zmiana praktyk sprzedaży może zwiększyć troskę o wyła-
niające się nadwyżki w Chinach spowodowane dużym
wzrostem importu na początku tego roku.
„Maike nie sprzedawał niczego na krajowym rynku już od
kilku tygodni... Nie dość, że sprzedawano miedź taiwań-
skim i południowokoreańskim kupcom bez profitów, to
również dostarczano ją do składów LME w Busan i Gwan-
gyang [Południowa Korea]”.
Maike ma długoterminowe kontrakty na import 20 000 t
miedzi miesięcznie jeszcze w tym roku i kupuje pod kon-
trakty od dostawców do których zalicza się Codelco i Red
Kite.
Po nagłym wzroście cen w styczniu i lutym, krajowe ceny
obniżyły się z obawy, że dostawy przekroczą zapotrzebo-
wanie. Cena miedzi z dostawą natychmiastową w rejonie
największej konsumpcji — wschodnich Chinach — obniży-
ła się o 2600 yuanów od połowy kwietnia br., pomimo tego
że jest to tradycyjnie okres zwiększonej konsumpcji.
Cena miedzi z dostawą natychmiastową 10 maja br. na
Shanghai Changjiang Nonferrous Metals Market osiągnęła
poziom 70 120÷70 320 yuanów (9113÷9140 $) za tonę.
Według handlowców z firmy Maike sprzedając miedź na
chińskim rynku dostaw natychmiastowych poniesiono stra-
ty szacowana na ok. 4000 yuanów na tonie.
Obroty na rynku były niskie, osiągając np. 10 maja br. po-
ziom 2000÷3000 t dziennie w porównaniu z 20 000÷40 000 t
dziennie jeszcze na początku br.
Handlowcy już wcześniej przestrzegali, że duży import na
początku br. pozostawił chiński rynek z nadwyżką dostaw.
Przewidywali również spadek importu w kwietniu/maju.
W pierwszym kwartale br. chiński import miedzi zwiększył
się dwukrotnie w porównaniu z rokiem poprzednim i osią-
gnął poziom 480 504 t.
Niektórzy analitycy uważają, że Maike pracując razem
z Red Kite ma zamiar w najbliższych tygodniach podtrzy-
mywać dostawy miedzi do składów w Korei Południowej
aż do momentu, gdy ceny krajowe wzrosną na tyle, aby po-
kryć koszty importu.
Jak potwierdzają handlowcy, Red Kite jest najbliższym
partnerem firmy Maike. Ma ona jednak również powiązania
biznesowe z Glencore, BHP Billiton, Samsung i Varemet.
Prognozy na bieżący rok przewidują wzrost zapotrzebowa-
nia na miedź w Chinach. Firma Maike osiąga sprzedaż na
poziomie 500 tys. t metali nieżelaznych, w tym miedzi,
aluminium, cynku i niklu.
CVRD KUPUJE 85 % UDZIAŁÓW W MIEDZIOWYM
PROJEKCIE W KAZACHSTANIE
CVRD TO BUY 85 % OF KAZAKHSTAN COPPER PROJECT.
METAL BULLETIN 2007, nr 8995, s. 9, — BŁ
Brazylijski Cia Vale do Rio Doce (CVRD) porozumiała
się w sprawie zakupu 85 % udziałów w kazachstańskim
projekcie miedziowym Vostok od ulokowanej w Londynie
finansowo-inwestycyjnej firmy Scarborough Minerals Plc.
Jak poinformował rzecznik firmy CVRD, zaangażowanie
firmy w Kazachstanie to kolejny krok w rozwoju jej strate-
gii dywersyfikacji geograficznej. Scarborough Minerals Plc
zatrzyma pozostałe 15 % udziałów w projekcie Vostok, któ-
rego zasoby szacowane są na 2 mln t miedzi.
Firma CVRD zgodnie z oświadczeniem rzecznika Scarbo-
rough Minerals Plc zainwestuje około 4 mln $, w okresie
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
KOMPLEKSOWA BEZODPADOWA TECHNOLO-
GIA PRZERÓBKI ŻUŻLI Z PRODUKCJI CYNKU
I OŁOWIU
BASLYKOVA T. V., PACHOMOVA G. A., KALINICENKO L. S.,
ZIVAEVA A. B., TELNOVA O. P.: KOMPLEKSNAJA BEZ-
OTCHODNAJA TECHNOLOGIJA PERERABOTKI SLAKOV
SVINCOVO-CINKOVOGO PROIZVODSTVA. CVETNYE ME-
TALLY 2007, nr 3, s. 68÷71, — AG
Przeróbka żużli metalurgicznych zwykle prowadzona
jest w celu zawrotu metali do procesu metalurgicznego.
Stopień odzysku cennych składników nie przewyższa
następnych dwóch lat, w przygotowanie projektu Vostok do
stadium wykonalności, refundując wszystkie wydatki po-
niesione od stycznia 2005 r.
Po spełnieniu wstępnych zobowiązań CVRD będzie miała
możliwość przejęcia 85 % udziałów projektu Vostok po-
przez wpłatę 1 mln $ do Scarborough Minerals Plc oraz po-
krycia 100 % kosztów studium wykonalności.
Firma CVRD, jak poinformował rzecznik firmy Scarbo-
rough Minerals Plc, zobowiązała się do minimalnych wy-
datków na poziomie 1,6 mln $ zanim będzie mogła się wy-
cofać. Jeśli jednak wycofa się przed zakończeniem studium
wykonalności, jej 85 % udziałów powróci do Scarborough.
Po pozytywnym zakończeniu studium wykonalności Scar-
borough będzie mogła wybrać albo 15 % udziałów w pro-
jekcie, albo zamienić swój udział na 1,5 % netto zwrotu
opłaty eksploatacyjnej z zamianą na 100 % kosztów wdro-
żenia.
OD 12 MAJA W UNII EUROPEJSKIEJ OBNIŻONO
CŁO IMPORTOWE NA ALUMINIUM DO 3 %
EU ALUMINIUM IMPORT DUTY CUT TO 3 % FROM MAY 12.
METAL BULLETIN 2007, nr 8995, s. 9, — BŁ
Unia Europejska od 12 maja br. zmniejszy o połowę cła
importowe na surowe aluminium do poziomu ok. 3 %, koń-
cząc tym samym proces, który w ostatnich miesiącach nie-
omal doprowadził do stagnacji.
Wiadomość ta stanowi wielką ulgę dla rynku aluminium,
który długie miesiące oczekiwał na wprowadzenie w życie
nowego prawa. Na rynku panowała stagnacja, ponieważ
konsumenci i handlowcy odkładali zakupy do czasu wyja-
śnienia zaistniałej sytuacji.
Według danych MB do tej pory ruch w interesie był nie-
wielki i nie zmieniły się opłaty, wynoszące od 165÷180 $/t.
Po uwzględnieniu zmniejszonego cła oczekuje się, że pre-
mie zmniejszą się do ok. 135 $/t, odzwierciedlając niższe
koszty oclonego materiału.
Aktywność wzrosła w momencie, gdy Zgromadzenie Unii
Europejskiej zatwierdziło obniżkę ceł, dając do zrozumie-
nia, że ogłoszenie w dzienniku nastąpi niebawem. Jednak
wielu handlowców nie jest tego pewnych i „...dalej oczeku-
je na oficjalne ogłoszenie”. Jeden z konsumentów narzekał,
że kupcy i producenci nadal oferują wyższe opłaty na po-
ziomie od 180÷200 $/t chcąc uzyskać dodatkowy zysk jesz-
cze zanim zmiany zostaną wprowadzone w życie. Wielu
odbiorców wstrzymuje się od zakupów, a szczególnie ci,
którzy nie potrzebują kupować.
50÷55 %. Praktycznie, część składników zawarta w osno-
wie krzemianowej, ulega całkowitej stracie. Zwykle są to
żelazo i cynk. Część krzemianowa mogłaby znaleźć zasto-
sowanie w budownictwie. Wychodząc z takiego założenia,
próbowano opracować uniwersalną, kompleksową, bezod-
padową technologię utylizacji żużli metalurgicznych.
Pierwsze doświadczenia prowadzono z żużlami z produkcji
cynku i ołowiu jednego z zakładów byłej Jugosławii, gdzie
dotychczas zgromadzono 3,5 mln t żużli w zwałach. Żużle
zawierały, oprócz innych składników, także 33,5 % żelaza
(w postaci Fe2O3); 6,70 % cynku i 11 % ołowiu.
515
Ciężką frakcję żużli poddano wzbogacaniu grawitacyjne-
mu, otrzymując koncentrat o zawartości 65,2 % Pb i 960 g/t
Ag. Powtórne wzbogacanie koncentratu metodą separacji
magnetycznej pozwoliło doprowadzić jego jakość do prak-
tycznie surowego ołowiu (94,5 % Pb). Odpady ze wzboga-
cania grawitacyjnego, zawierające 38,70 % Fe2O3, 20,3 %
SiO2, 5,8 % Zn, 3,0 % Pb, poddawano ługowaniu bakteryj-
nemu. Po zbadaniu przydatności żużli do rozwoju na nich
bakterii stwierdzono, że najlepsze będą bakterie tionowe
autotrofowe.
Poszukiwano szczepów bakteryjnych, aktywnie roztwarza-
jących żelazo i cynk z żużla o danym składzie. Wybrano
szereg szczepów, przejawiających największą aktywność
względem cynku, z których doświadczalnie zestawiono
kompleks T-5JUS. Dalsze badania prowadzono z tym kom-
pleksem. Przy jego zastosowaniu uzyskano:
⎯ aktywny rozwój bakterii na żużlach doświadczalnych;
⎯ wysoką odporność na metale ciężkie, pozwalającą na
wytrzymanie stężeń żelaza w roztworach do 90 g/l;
⎯ wysoką efektywność rozpuszczania cynku.
Optymalne warunki to: pH 1,5÷1,8, potencjał redoks (Eh)
od 620 do 810 mV oraz zakres temperatury rozwoju bakte-
rii od 25 do 28 °C.
W celu ługowania żużla, bakterie kompleksu T-5JUS pod-
dawano wzrostowi w środowisku syntetycznym, które na-
stępnie zamieniono na własne, przygotowane z surowców
naturalnych. Gdy ilość bakterii osiągnęła poziom od 105÷106
komórek/ml, dodawano żużle w stosunku ciało stałe:ciecz
od 1:2, 1:5 i 1:10 i ługowano w warunkach statycznych,
z okresową wymianą roztworu, przy stałym napowietrza-
niu, przy ciśnieniu atmosferycznym i w temperaturze oto-
czenia od 15 do 22 °C.
Proces kontrolowano, biorąc pod uwagę liczebność mikro-
organizmów, pH, potencjał redoks (Eh) oraz uzyski żelaza
i cynku w roztworze. Stosowano metody mikrobiologiczne,
fizykochemiczne, chemiczne i mineralogiczne. Optymalny
stosunek ciało stałe:ciecz wynosił 1:5 i zapewniał wysoką
liczebność bakterii i koncentrację metali. Wzrost liczebno-
ści bakterii od 103 do 106, a następnie do 107 komórek/ml,
sprzyjał utlenieniu żelaza Fe2+ i zwiększeniu zawartości
Fe3+ w pulpie, przy stopniowym obniżaniu pH i zwiększa-
niu Eh systemu.
Przez pierwsze 5 dób pH systemu wzrastało do 3,8÷4,1 i dla
normalnego rozwoju bakterii należało zakwasić środowi-
sko. Przez 15 dób kwasowość stabilizowała się i do końca
doświadczeń pozostawała w przedziale od 1,79 do 1,5. Po-
tencjał redoks (Eh) podwyższał się w ciągu całego do-
świadczenia z 597,5 do 810 mV. Maksymalną zawartość
cynku w pulpie zaobserwowano w 20 dobie, po czym ob-
serwowano spadek ze względu na wzrost zawartości Fe3+.
Wykazano, że cynk przechodzi do roztworu w 95,6 %, a je-
go zawartość w keku z ługowania bakteryjnego wynosi
0,51 %. Roztwory z ługowania bakteryjnego po wydziele-
niu cynku są wykorzystywane do wytwarzania biopigmen-
tów na bazie żelaza, które otrzymuje się z wysuszonych
osadów zawierających żelazo w postaci nanoproszków
o wielkości cząstek od 10 do 30 nm. Pozostałość stała, od-
pad z przeróbki żużli, może być wykorzystany po odszla-
mowaniu, jako surowiec na drogi, bloki żużla, dodatek do
betonów o wysokiej wytrzymałości, wypełniacz przy pro-
dukcji różnych wyrobów i materiałów, a także jako ścier-
niwo.
516
Zastosowanie biotechnologii pozwala na uzyskanie cen-
nych składników, otrzymanie z nanoproszku żelaza prze-
zroczystych pigmentów i wykorzystanie nierudnej części
żużli w przemyśle budowlanym.
Proponowana technologia łączy procesy wzbogacania me-
chanicznego i bioługowania. Jest uniwersalna i przydatna
dla żużli metalurgicznych praktycznie o każdym składzie.
Pozwala na łączenie metod i urządzeń, niezależnie od wyj-
ściowej zawartości cennych składników. Jest również bez-
odpadowa i zabezpiecza odzysk wszystkich cennych metali
nieżelaznych i szlachetnych oraz wykorzystanie odpadów
w budownictwie.
CIŚNIENIOWE UTLENIAJĄCE ŁUGOWANIE CHAL-
KOPIRYTU. CZĘŚĆ I. PORÓWNANIE KINETYKI
I PRODUKTÓW REAKCJI W WYSOKICH I NISKICH
TEMPERATURACH
Mc DONALD R. G., MUIR D. M.: PRESSURE OXIDATION
LEACHING OF CHALCOPYRITE. PART I. COMPARISON OF
HIGH AND LOW TEMPERATURE REACTION KINETICS AND
PRODUCTS. HYDROMETALLURGY 2007, t. 86, nr 3-4, s. 191÷205
— AG
Hydrometalurgiczne procesy ciśnieniowego ługowania
chalkopirytu przebiegają w niskich, średnich i wysokich
temperaturach.
Podczas ługowania w niskich temperaturach stosuje się ul-
tradrobne mielenie, poprawiające kinetykę ługowania i umoż-
liwiające wysoką konwersję siarczków do siarki elementar-
nej.
Z kolei podczas ługowania w średnich temperaturach stosu-
je się drobne mielenie i wyższe temperatury (140÷150 °C),
ale wymagany jest dodatek specyficznych odczynników,
celem zminimalizowania zwilżania powierzchni chalkopi-
rytu przez stopioną siarkę, co może spowalniać kinetykę
ługowania.
W temperaturach wysokich (200÷230 °C), kinetyka ługo-
wania jest gwałtowna, cała zawartość siarczków przepro-
wadzana jest w siarczany, co prowadzi do istotnie wyższe-
go zużycia tlenu i wytworzenia większych ilości wolnego
kwasu.
Znane procesy ługowania chalkopirytu to: Phelps Dodge-
Placer Dome, Anglo American Company-University of
British Columbia (Anglo/UBC), Cominco Engineering Ser-
vices Limited (CESL), Dynatec, Activox®.
Celem prowadzonych prac było porównanie efektywności
różnych procesów dla takiej samej próbki rudy, a w szcze-
gólności kinetyki ługowania i zużycia odczynników, okre-
ślenie wpływu zmiany stopnia zasolenia wody i jonu chlor-
kowego na kinetykę procesu, mechanizm i produkty reakcji,
charakterystyka i kwalifikacja materiałów obecnych w po-
zostałości z ługowania.
Badany koncentrat zawierał: 79,8 % chalkopirytu (CuFeS2),
10,0 % kwarcu (SiO2), 5,9 % pirytu (FeS2), 2,4 % talku
[Mg3(Si2O5)(OH)4], 1,4 % [(Mg,Fe)5Al(Si3Al)O10(OH)8]
i ślady (ok. 0,5 %) siarki elementarnej. Koncentrat mielono
i przesiewano na sucho, po czym poddawano ultradrobne-
mu mieleniu w młynie kulowym z kulami ceramicznymi.
Doświadczenia prowadzono w reaktorze pionowym, wyko-
nanym z podzespołów tytanowych, z kontrolą temperatury
±2 °C. Za pomocą magnetycznie napędzanego wirnika pro-
wadzono agitację z częstotliwością 1000 rpm. W zależności
od wybranego procesu ekstrakcji stosowano różne dodatki
soli i kwasu. Układ nagrzewano pod osłoną azotu do wy-
maganej temperatury i wtryskiwano tlen w sposób ciągły.
Reakcja przebiegała w czasie 90÷240 min, w zakresie tem-
peratur 108÷220 °C. Regularnie pobierane próbki filtrowa-
no przez membrany (0,45 mikrom). Pierwotny filtrat zbie-
rano i oznaczano gęstość roztworu. Osad przemywano wo-
dą dejonizowaną, suszono przez noc w temperaturze 70 °C
i mielono. Zarówno w roztworze, jak i w stałej pozostało-
ści, oznaczano zawartość Cu, Fe, S, Si, Mg, Al, Ca i Na.
Oznaczano również kwasowość próbek filtratu.
Wykazano, że ponad 94 % miedzi można wyekstrahować
z koncentratu w ciągu 30 minut, stosując zarówno proces
Phelps Dodge-Placer Dome jak i Activox®. Na ekstrakcję
pozostałej miedzi duży wpływ ma obecność siarki. Udo-
wodniono, że koncentrat chalkopirytu jest względnie łatwy
do ługowania, a wybór procesu zależy od analizy takich
czynników, jak: koszt tlenu, koszt procesu ultradrobnego
mielenia, koszt i dostępność czynników neutralizujących
dla kwasu oraz wykorzystanie zużytego kwasu, koszt i do-
stępność energii elektrycznej, dostępność niezbędnej dla
procesu wody oraz charakterystyka pozostałości z ługowa-
nia.
Wykazano, że ok. 80÷90 % siarczku utlenia się do siarki
elementarnej w temperaturze 108 °C i poprawia się w obec-
ności jonu chlorkowego. W temperaturze wyżej niż 180 °C
zachodzi całkowite utlenienie do siarczanu. Jednakże w obec-
ności jonu chlorkowego prędkość tworzenia siarczanu spada.
W pozostałości ługowano i powtórnie wytrącano żelazo, two-
rzące szereg różnych faz, w zależności od temperatury pro-
cesu, kwasowości i zasolenia. Przy niskiej kwasowości dla
pH > 2,8, w temperaturze 108 °C tworzyły się sole miedzi za-
wierające atakamit [Cu2(OH)3Cl] i antleryt [CuSO4 · 2Cu(OH)2].
W II część artykułu porównano wyniki prac badawczych
prowadzonych w średniej temperaturze, w których siarkę
topiono z różnymi dodatkami przeznaczonymi do jej roz-
proszenia i zwiększenia odzysku miedzi.
CHALKOPIRYT — ŁUGOWANIE ATMOSFERYCZ-
NE W OPOZYCJI DO ŁUGOWANIA CIŚNIENIO-
WEGO
HABASHI F.: CHALCOPYRITE — ATMOSPHERIC VERSUS
PRESSURE LEACHING. METALL 2007, t. 61, nr 5, s. 303÷307 —
AG
Chalkopiryt, główny minerał miedzi, zawiera mniej
więcej jedną trzecią miedzi, żelaza i siarki, tak więc wszyst-
kie próby odzysku miedzi muszą uwzględniać również te
dwa pozostałe składniki. Do rozpuszczania chalkopirytu
wymagane są czynniki utleniające. Przebadano wiele róż-
nych czynników, ale żaden z nich nie mógł konkurować
z tlenem. W artykule dokonano krótkiego przeglądu kilku
stosowanych na świecie procesów ługowania chalkopirytu.
Proces CEAR (ang.: Copper-Leach-Electrolysis-And-Regene-
ration), w którym wykorzystuje się zmiany wartościowości
zarówno miedzi jak i żelaza w roztworze. Proces prowa-
dzony jest bez dodatku kwasu. Roztwory nasycane są
chlorkami sodu i potasu. Mieszanina CuCl2 i FeCl3 stoso-
wana jest jako czynnik ługujący, ale ługowanie głównie
przebiega za pomocą jonu Cu2+. Chalkopiryt, nawet w tem-
peraturze 120 °C, jest słabo rozpuszczalny w roztworze
CuCl2. Jednak przy nadmiarze jonów Cl– rozpuszczanie
przebiega szybko.
Proces ługowania prowadzony jest w temperaturach od
105÷110 °C, w poziomym autoklawie z włókna szklanego.
Opuszczająca autoklaw miedź ma postać CuCl. W celu re-
dukcji pozostałego jonu miedziowego dodawana jest miedź
cementacyjna. Roztwór z ługowania poddawany jest elek-
trolizie, a pozostałość z ługowania — drugiemu etapowi łu-
gowania, podczas którego nieprzereagowany chalkopiryt
ługowany jest w obecności tlenu pod ciśnieniem 600 kPa,
w ciągu 90 min, w temperaturach od 135÷140 °C, w auto-
klawie tytanowym. Podczas tego etapu chalkopiryt jest nie
tylko rozpuszczany, podobnie jak w pierwszym etapie, ale
dzięki obecności tlenu utleniają się jony żelazawe i mie-
dziawe. Proces elektrolizy prowadzony jest w elektrolize-
rach diafragmowych z katodą miedziową i anodą grafitową.
Wydzielana jest jedynie część miedzi. Jej pozostała część
zawracana jest jako czynnik ługujący. Uzysk miedzi w pro-
cesie wynosi 99,9 %. Niestety, proces nie jest na razie do-
stępny w skali przemysłowej z uwagi na dużą zawartość
srebra (ok. 24 ppm) i braku jak do tej pory metody jego
usuwania z roztworu przed procesem elektrolizy.
Proces CUPREX, w którym stosowany jest selektywny eks-
trahent DS 5443 (wyprodukowany przez brytyjską firmę
ICI), pozwala na odzysk miedzi ze środowiska chlorkowe-
go, bez potrzeby przeprowadzania chlorku w siarczan.
Koncentrat miedziowy ługowany jest roztworem chlorku
żelaza w dwu etapach, w temperaturze 95 °C pod ciśnie-
niem atmosferycznym, aż do powstania roztworu chlorku
miedziowego, chlorku żelazowego i siarki elementarnej.
Pozostałość z ługowania zawiera skałę płonną, piryt i siarkę.
Roztwór macierzysty kierowany jest do obwodu ekstrakcji
rozpuszczalnikowej, gdzie podawany jest działaniu ekstra-
henta DS 5443 rozpuszczonego w nafcie. Zastosowanie
trzeciego etapu ekstrakcji pozwala na zredukowanie zawar-
tości miedzi poniżej 0,5 g/l. Fazę organiczną poddano dzia-
łaniu zużytego anolitu z elektrolizy i usuwano przy użyciu
wody o temperaturze 65 °C. Po trzech etapach otrzymano
wodny roztwór chlorku miedzi zawierający ponad 90 g/l
miedzi. Po dodaniu jonu chlorkowego roztwór podawany
jest elektrolizie w elektrolizerze z dwoma komorami sepa-
rowanymi membraną jonowymienną z katodą tytanową
i obojętną anodą. Granulki miedzi osadzane są w komorze
tytanowej. Roztwór chlorku sodu zawierający około 10 g/l
Cu stanowi zużytą ciecz katodową opuszczającą elektroli-
zer. Srebro nie dostaje się do rafinatu i można je odzyskać
za pomocą pyłu cynkowego. Nadmiar żelaza z ługowania
chalkopirytu usuwany jest jako getyt.
Proces CESL (opracowany przez kanadyjską firmę Comin-
co Engineering Services Ltd) obejmuje dwa etapy ługowa-
nia; w pierwszym ługowanie odbywa się w rozcieńczonym
kwasie siarkowym w obecności NaCl i tlenu w temperatu-
rze 150 °C, a podczas drugiego etapu — pod ciśnieniem
atmosferycznym przy pH 1,8 do selektywnego rozpuszcze-
nia siarczanu miedzi, który jest następnie ekstrahowany
rozpuszczalnikami organicznymi, a roztwór po odpędzeniu
rozpuszczalnika kierowany jest do elektrolizy.
Proces HydroCopper (opracowany przez firmę Outokum-
pu), w którym siarczkowe koncentraty miedzi ługowane są
w mocnym roztworze NaCl, zawierającym jon Cu2+, przy
pH 1,5÷2,5 w temperaturze 85÷95 C, w obecności tlenu
w reaktorze, w którym odbywa się agitacja. Miedź prze-
chodzi do roztworu jako Cu+, a żelazo — jako wodorotle-
nek. Po filtracji i oczyszczeniu roztworu za pomocą NaOH,
wydziela się Cu2O, który tworzy szlam w wodzie i jest re-
dukowany w autoklawie za pomocą wodoru.
Proces Sheritt-Gordon, w którym koncentraty siarczanowe
517
ługowane są w obecności tlenu, w temperaturze ok. 150 °C
przy ciśnieniu 1500 kPa.
Proces Phelps Dodge, w którym ługowanie ma miejsce
w temperaturze 220 °C w autoklawach w obecności tlenu
pod ciśnieniem 700 kPa. Po separacji ciało stałe-ciecz,
kwaśny roztwór siarczanu miedzi stosowany jest do ługo-
wania tlenku miedzi w zwałach. Roztwór jest następnie
poddawany ekstrakcji rozpuszczalnikowej i elektrolizie
w celu odzysku miedzi. W USA budowana jest instalacja
przemysłowa.
Z przeprowadzonego krótkiego przeglądu wynika, że próby
stosowania innych utleniaczy niż tlen nie powiodły się. Ja-
ko czynnik ługujący z powodzeniem może być stosowany
również amoniak, gdyż siarczan amonu odzyskiwany jest
jako nawóz sztuczny. Jeden reaktor w procesie ługowania
ciśnieniowego może zastąpić wiele reaktorów stosowanych
w procesie ługowania atmosferycznego. Proces ługowania
ciśnieniowego jest szybki, bezpieczny i oszczędny.
OCZYSZCZANIE ELEKTROLITU W ENERGO-
OSZCZĘDNYCH PROCESACH ELEKTROLIZY
MIEDZI JEDNOWARTOŚCIOWEJ
ALAM M. S., TANAKA M., KOYAMA K., OISHI T., LEE J. C.:
ELECTROLYTE PURIFICATION IN ENERGY-SAVING MONO-
VALENT COPPER ELECTROWINNING PROCESSES. HYDRO-
METALLURGY 2007, t. 87, nr 1-2, s. 36÷44 — AG
Obecnie recykling miedzi jest szczególnie ważny, z uwa-
gi na jej ogromną konsumpcję i ograniczone zasoby rud.
Odpady obwodów drukowanych (ang.: printed cirquit board
— PCB), zawierające od 10 do 25 % miedzi, należą do naj-
trudniejszych do recyklingu materiałów miedziowych. I tak
np. w Japonii każdego roku wytwarza się ponad 35 mln m2
PCB, a ich ilość znacznie wzrośnie w niedalekiej przyszło-
ści, z uwagi na olbrzymie wykorzystanie w świecie urzą-
dzeń elektronicznych.
Miedź razem z tymi odpadach jest kierowana na składowi-
ska lub przerabiana pirometalurgicznie. Ze względu na
aspekty środowiskowe i ekonomiczne, opracowano nowy
energooszczędny proces hydrometalurgicznego recyklingu
miedzi z odpadów PCB, w którym miedź jest ługowana ze
zmielonych PCB w amoniakalnym roztworze alkalicznym,
zawierającym jon miedziowy jako czynnik utleniający. W pro-
cesie ługowania wykorzystuje się różnego rodzaju środki
ługujące m.in.: NH3—(NH4)2SO4 lub NH3—NH4Cl.
Po oddzieleniu cieczy od ciała stałego elektrolit jest oczysz-
czany, w celu usunięcia rozpuszczonych zanieczyszczeń,
w dwustopniowym procesie, obejmującym cementację i eks-
trakcję rozpuszczalnikową (SX). Oczyszczony elektrolit,
zawierający jednowartościową miedź, kierowany jest do
stadium elektrolizy — celem odzysku miedzi.
Na anodzie część Cu(I) jest utleniana do Cu(II), a zużyty
elektrolit z elektrolizera kierowany jest z powrotem do sta-
dium ługowania. Po redukcji metali wodą amoniakalną
i proszkiem miedzi — roztwór organiczny jest przemywany
wodą dejonizowaną w celu odzysku amoniaku. Roztwór
organiczny jest regenerowany poprzez całkowite usuwanie
metali z zastosowaniem rozcieńczonego kwasu siarkowego.
Proces prowadzony jest w temperaturze pokojowej, w at-
mosferze obojętnej.
W prowadzonym doświadczeniu rozdrobnione PCB o za-
wartości 11 % Cu ługowano z pomocą:
⎯ 5 M NH3 + 1 M (NH4)2SO4 + 0,2 M CuSO4 w tempera-
turze 25 °C przez 2 godz., przy gęstości pulpy 250 g/l;
518
oraz
⎯ 5 M NH3 + 4 M NH4Cl + 0,46 M CuCl2 w temperaturze
25 °C przez 4 godz., przy gęstości pulpy 200 g/l.
Testy prowadzono w atmosferze azotu, aby uniknąć utle-
niania Cu(I). Mierzono i obliczano stężenie metali w roz-
tworze wodnym. Do cementacji srebra używano proszek
miedzi. Badano wpływ molarnego stosunku Cu0/Ag(I) oraz
czasu i temperatury procesu.
Cementacja srebra, selektywnie usuwanego z elektrolitu,
zawierającego mieszaninę Ag, Co, Ni, Zn i Cu w roztworze
[5 M NH3 + 1 M (NH4)2SO4] mieszanym z proszkiem miedzi
przez 45 minut przy stosunku molowym nadawy Cu0/Ag(I)
= 6 wynosiła 99,5 % Ag. Badano wpływ temperatury na
cementację.
Inne zanieczyszczenia, takie jak: Co, Ni, Zn, Al, Mn, Pb itd.
usuwano selektywnie z elektrolitu metodą SX z zastosowa-
niem ekstrahentu LIX 26. Elektrolit o zawartości 0,5 g/l Co;
0,5 g/l Ni; 1 g/l Zn; 0,08 g/l Mn i 38 g/l Cu w roztworze
[5 M NH3 + 1 M (NH4)2SO4] mieszano z 15 % obj. LIX 26
przy stosunku fazy wodnej do organicznej (A/O) = 1 przez
1 godz.
Wykazano, że wszystkie zanieczyszczenia usuwano z elek-
trolitu selektywnie i efektywnie. Podczas oczyszczania ok.
10 % miedzi ulega współekstrakcji. Cu(I) nie jest ekstra-
howana przez LIX 26, lecz w elektrolicie, którym może
znajdować się niewielka ilość Cu(II). Straty miedzi w sta-
dium oczyszczania mogłyby być mniejsze po zabezpiecze-
niu właściwej kontroli urządzeń i warunków w procesie.
Przy usuwaniu zanieczyszczeń z elektrolitu [5 M NH3 + 4 M
NH4Cl] zawierającego różne zanieczyszczenia i jon Cu(I)
mieszano roztwór wodny z LIX 26 (w stosunku A/O = 1)
przez ponad 30 min. Prawie wszystkie zanieczyszczenia
zostały usunięte w jednym stadium ekstrakcji. Obciążony
roztwór organiczny poddawano działaniu H2SO4 o stężeniu
20 %obj., przy czym wszystkie metale, z wyjątkiem Pb, zo-
stały efektywnie usunięte przy pojedynczym kontakcie
przez 15 minut, przy stosunku A/O = 1. Uzyskanie wyższej
efektywności usuwania Pb wymaga prowadzenia dalszych
badań. Badano również kinetykę procesu ekstrakcji dla Co,
Zn i Ni.
Celem poprawy selektywności ekstrahentów w procesie
ekstrakcji rozpuszczalnikowej zastosowano synergetyki, np.
typu VA 10, D2EHPA i inne. Wykazano, że synergetyki wy-
raźnie poprawiają ekstrakcję niklu, ale nie mają wpływu na
usuwanie cynku i kobaltu. Stwierdzono, że w procesie eks-
trakcji zasadniczą rolę odgrywa mechanizm wymiany ka-
tionowej, a proces elektrolitycznego otrzymywania miedzi
z elektrolitu, zawierającego Cu(I), cechuje się mniejszym
zużyciem energii, co umacnia jego pozycję jako procesu
energooszczędnego.
WPŁYW PIERWIASTKÓW ZIEM RZADKICH NA
MIKROSTRUKTURĘ I WŁASNOŚCI MECHANICZ-
NE STOPÓW EUTEKTYCZNYCH NA BAZIE NiAl
GUO J. T., HUAI K. W., GAO Q., REN W. L., LI G. S.: EFFECTS
OF RARE EARTH ELEMENTS ON THE MICROSTRUCTURE
AND MECHANICAL PROPERTIES OF NiAl-BASED EUTECTIC
ALLOY. INTERMETALLICS 2007, nr 5-6, s. 727÷733 — AG
Stopy NiAl uważane są za potencjalne materiały struk-
turalne z uwagi na wysoką temperaturę topnienia, dobrą
przewodność cieplną, umiarkowaną gęstość i doskonałą
odporność na utlenianie w podwyższonych temperaturach.
Ich stosowanie jest jednak ograniczone ze względu na niską
wytrzymałość w wysokich temperaturach oraz brak odpor-
ności na kruche pękanie i niską ciągliwość w temperaturze
pokojowej.
Stopy NiAl osiągają znacznie udoskonaloną wytrzymałość
w podwyższonych temperaturach i wiązkość w temperatu-
rze pokojowej poprzez krzepnięcie kierunkowe quasi-
-podwójnych i potrójnych układów eutektycznych.
Jednym z obiecujących materiałów jest stop NiAl-28Cr-
-6Mo, który do dziś jest uważany za najlepszy układ wielo-
składnikowy, ze względu na wysoką odporność na kruche
pękanie i pełzanie. Jednakże jego wytrzymałość w wysokiej
temperaturze jest nadal niższa, niż konwencjonalnych sto-
pów na bazie Ni. Dalsze udoskonalenie wytrzymałości
w wysokiej temperaturze może nastąpić poprzez dodatek
małych ilości Hf, ale prowadzi do obniżenia wiązkości
w temperaturze pokojowej. Przewiduje się, że dodatek me-
tali ziem rzadkich (ang.: REEs) udoskonali kruchość w tem-
peraturze pokojowej poprzez segregację granicy ziarn lub
granicy faz.
Badano mikrostrukturę i własności przy ściskaniu odlewa-
nego stopu na bazie NiAl-28Cr-5,5Mo-0,5Hf z dodatkiem
różnych REEs, np. Ce. Y, Nd i Dy w ilości od 0,005÷0,5
(% wag.).
W tym celu do stopu Ni-33Al-28Cr-5,5Mo-0,5Hf (% at.)
dodano 0,005; 0,05; 0,1 i 0,5 % mas. Ce, Y, Nd i Dy.
Wszystkie zaprawy sporządzono w indukcyjnym piecu
próżniowym. Stopy zawierające różne ilości REEs topiono
w piecu łukowym, w atmosferze argonu z chłodzonym wo-
dą trzonem z miedzi i przetapiano trzy razy, aby zapewnić
jednorodność. Materiały homogenizowano w temperaturze
1523 K przez 24 h, po czym chłodzono w piecu do tempe-
ratury pokojowej. Powierzchnię pociętych próbek o wymia-
rach 4 × 4 × 6 mm szlifowano mechanicznie. Metodami mi-
kroskopii elektronowej skaningowej i transmisyjnej analizo-
wano mikrostrukturę i skład fazowy. Próby ściskania pro-
wadzono z wyjściową prędkością odkształcenia 1,94 × 10–3
1/s. Wyznaczono umowną granicę plastyczności przy ści-
skaniu.
Na podstawie przeprowadzonych badań analizowano
wpływ pierwiastków metali ziem rzadkich (REEs), takich
jak Y, Ce, Nd i Dy na mikrostrukturę i własności mecha-
niczne odlewniczego stopu na bazie NiAl-28Cr-5,5Mo-
-0,5Hf. Uzyskane wyniki sugerują, że mikrostruktura sto-
pów z dodatkiem REEs stopniowo rozdrabnia się wraz ze
wzrostem dodatku REEs, a ciągliwość przy ściskaniu i umow-
na granica plastyczności w temperaturze pokojowej mogą
być udoskonalone. Wzrasta również wytrzymałość i zdol-
ność do odkształcania w podwyższonej temperaturze.
Wykazano, że wszystkie stopy na bazie NiAl-Cr(Mo,Hf)
z dodatkiem niewielkich ilości Dy (0; 0,05, 0,1 i 0,2 %
mas.) posiadają typową eutektyczną strukturę płytkową,
a ilość dodatku REEs musi być ograniczona do zakresu od
0,05÷0,1 % mas. Wykazano również, że dodatek REEs (Ce,
Y, Nd i Dy) poprawia własności mechaniczne ww. stopu
w temperaturze pokojowej. Ustalono, że dodatek Nd udo-
skonala wytrzymałość na ściskanie i zdolność do odkształ-
cenia w podwyższonej temperaturze, a stopy domieszko-
wane Nd charakteryzują się lepszymi własnościami mecha-
nicznymi w temperaturze pokojowej, w porównaniu do sto-
pów domieszkowanych innymi REEs.
STOPY Al-Cr PRODUKOWANE METODAMI ME-
TALURGII PROSZKÓW REPREZENTUJĄ MATE-
RIAŁY O DOSKONAŁEJ STABILNOŚCI CIEPLNEJ
VOJTECH D.: Al-Cr BASED ALLOYS PRODUCED BY POW-
DER METALLURGY REPRESENT MATERIALS WITH EX-
CELLENT THERMAL STABILITY. ALUMINIUM 2007, t. 83, nr 4,
s. 83÷86 — AG
Stopy aluminium znalazły szerokie zastosowanie w pod-
wyższonych temperaturach, m.in. na podzespoły silników
spalinowych i Diesla. Stopy charakteryzują się doskonały-
mi własnościami odlewniczymi i wysoką wytrzymałością
mechaniczną oraz przewodnością cieplną, jednak ich sta-
bilność cieplna jest raczej niska.
Oznacza to, że stopy komercyjne gwałtownie tracą swą wy-
soką twardość i wytrzymałość wraz ze wzrostem tempera-
tury. Niektóre metale przejściowe, np. Fe, Ni, Mn, Cr
zwiększają trwałość cieplną konwencjonalnych stopów Al,
bowiem opóźniają rekrystalizację. I tak np. w stopach z do-
datkiem Cr i Mn mechanizm rekrystalizacji jest wyraźnie
zmodyfikowany. Zawartość metali przejściowych w sto-
pach Al do przeróbki plastycznej jest mocno ograniczona ze
względu na tworzenie się twardych i kruchych faz między-
metalicznych, które redukują plastyczność, odkształcalność
i wytrzymałość. W stopach odlewniczych Al-Si, stosowa-
nych na tłoki, zawartość niektórych metali przejściowych
np. Ni, może być wyższa, ale nie może przekroczyć 1 %
mas.
W związku z powyższym stopy o wyższej zawartości meta-
li przejściowych nie mogą być wytwarzane w procesie
konwencjonalnego odlewania.
Metalurgia proszków (ang.: PM) oferuje efektywny sposób
zwiększenia ilości metali przejściowych w stopach Al.
Przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych dla układu
Al-Cr-Fe-Ti. Powyższe materiały mogą współzawodniczyć
z cięższymi stalami, droższymi stopami tytanu lub kompo-
zytami z matrycą aluminiową, bowiem jak wiadomo chrom
posiada bardzo niski współczynnik dyfuzji w stałym Al i wy-
kazuje zwiększoną rozpuszczalność w stanie gwałtownego
krzepnięcia.
Badano materiały o małych zawartościach innych metali
stabilizujących termicznie, np. Fe i Ti. Porównano stabil-
ność cieplną stopu AlCr6Fe2Ti (0,4 %), wytwarzanego me-
todami PM, ze stabilnością stopu do przeróbki plastycznej
o wysokiej wytrzymałości typu AA7075 (w postaci wyci-
skanych prętów) oraz ze stabilnością cieplną dobrze znane-
go stopu odlewniczego AlSi12CuMgNi (w postaci odlewa-
nych prętów).
Stop proszkowy otrzymano w procesie rozpylania kąpieli
azotem pod ciśnieniem i wyciskania na gorąco proszku
w temperaturze 450 °C. Stopy konwencjonalne poddawano
obróbce cieplnej. Obserwowano mikrostrukturę badanych
stopów, prowadzono pomiary twardości i próby rozciąga-
nia. Struktura stopów składała się z drobno rekrystalizowa-
nych ziaren alfa (Al) i kuleczek Al13(Cr,Fe)2. Wykazano, że
średni wymiar ziaren alfa (Al), średnicy kuleczek i prze-
strzeni międzycząsteczkowej wynosi odpowiednio: 0,6; 0,12
i 0,3 mikrom. W celu ujawnienia stabilności cieplnej wszyst-
kie badania prowadzono również po długotrwałym wyża-
rzaniu materiałów w temperaturze 400 °C.
Wykazano, że procesy metalurgii proszków, obejmujące
rozpylanie kąpieli i następnie wyciskanie na gorąco, nadają
519
się do wytwarzania materiałów na bazie Al o niekonwen-
cjonalnym składzie chemicznym z dużą zawartością tanich
i trwałych termicznie metali przejściowych, głównie Cr i Fe.
Badane stopy AlCr6Fe2Ti charakteryzują się nieco wyższą
wytrzymałością niż zwykłe stopy Al-Si, szeroko stosowane
w podwyższonych temperaturach, w przemyśle motoryza-
cyjnym. Znacznie wyższa jest jednak ich plastyczność —
przewyższa nawet plastyczność stopu 7075 do przeróbki
plastycznej. Materiał proszkowy, charakteryzuje się dosko-
nałą stabilnością cieplną, ponieważ nie zmienia struktury
i własności mechanicznych w temperaturze pokojowej na-
wet po 200-godzinnym wyżarzaniu w temperaturze 400 °C.
NOWATORSKI PROCES WYCISKANIA TIKSOTRO-
POWEGO PRZERABIALNYCH PLASTYCZNIE STO-
PÓW Al
KIM S. K., YOON Y. Y., JO H. H.: NOVEL THIXOEXTRUSION
PROCESS FOR Al WROUGHT ALLOYS. JOURNAL OF MATE-
RIALS PROCESSING TECHNOLOGY 2007, t. 187÷188, nr 1-3,
s. 354÷357, AG
Przez ostatnie 10 lat uznano formowanie tiksotropowe
za niezawodny proces wytwarzania podzespołów o osta-
tecznych kształtach, szczególnie dla przemysłu motoryza-
cyjnego. Formowanie tiksotropowe obejmuje procesy tikso-
trowego: odlewania, kucia i wyciskania.
Proces wyciskania tiksotropowego, w porównaniu z proce-
sem wyciskania konwencjonalnego, charakteryzuje wysoka
wydajność, redukcja ciśnienia wyciskania, przedłużona ży-
wotność matrycy, oszczędność kosztów oraz niskie zużycie
energii.
Przewiduje się, że proces wyciskania tiksotropowego bę-
dzie wyjątkowo efektywny przy przeróbce trudnych do
kształtowania materiałów o wysokiej wytrzymałości. Do
takich materiałów należą m.in. stopy typu 7003 na bazie
Al-Zn-Mg oraz typu 7075 na bazie Al-Zn-Mg-Cu.
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi
światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2007÷2008
25÷30 sierpnia 2007, Toronto, Kanada
Copper 2007/Cobre 2007
Źródło: Erzmetall, 2006 t. 59, nr 6, s. 371
www.ceramics.org
10÷13 września 2007, Norymberga, Niemcy
Euromat 2007
European Congress and Exhibition on Advanced
Materials and Process
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
e-mail: euromat@fems.org
www.euromat2007.fems.org
17÷22 września 2007, Hannover, Niemcy
EMO
The World of Metalworking
520
Badano przebieg wyciskania tiksotropowego ww. stopów
w funkcji temperatury i czasu wygrzewania izotermicznego
w częściowo przetopionym stanie półstałym. Badania prze-
prowadzono dla próbek stopów 7003 i 7075. Homogeniza-
cję stopu 7003 prowadzono w 480 °C przez 8 h, a stopu
7075 w 480 °C przez 24 h.
Za pomocą różnicowej kalorymetrii skaningowej wyznaczo-
no zależność frakcji ciekłej od temperatury i zachowanie
przy topieniu. Wlewki poddawano obróbce mechanicznej
do średnicy 48 mm i długości 90 mm, a następnie wyciska-
no na 20 t poziomej prasie do wyciskania tiksotropowego
przy prędkości 5 mm/s. Kąt matrycy 2 alfa był równy 90
stopni, a jej temperatura 500 °C. Matryca została tak zapro-
jektowana, że umożliwia otrzymanie całkowicie skrzepnię-
tego wlewka bezpośrednio po jej ustawieniu. Otwory dla
termopar mają średnicę 3,5 mm i są położone w odległości
75 i 10 mm od powierzchni wlewka. Temperatura wlewka
w tulei monitorowana jest za pomocą termopary, położonej
w środku górnej jego powierzchni. Wlewek jest częściowo
przetapiany wewnątrz tulei z pomocą nagrzewnic typu kase-
towego. Prędkość ponownego nagrzewania wynosi 60 °C/min.
Ustalano profile temperaturowe procesu wyciskania tikso-
tropowego dla każdej pozycji. Obserwowano różnice ci-
śnień w procesie wyciskania tiksotropowego dla stopów Al
typu 7003 i 7075, dla różnych temperatur wygrzewania izo-
termicznego. Określano mikrostrukturę próbek wyciska-
nych tiksotropowo przy częściowym przetapianiu, a także
twardość stopów Al po przesycaniu i wyciskaniu.
Uzyskane wyniki wskazują, że struktury tiksotropowe sto-
pów Al 7003 i 7075 mogą być otrzymywane w procesie
bezpośredniego, częściowego przetapiania bez konieczności
dodatkowej obróbki wstępnej, a mikrostruktury wyciska-
nych próbek nie wykazują dendrytów rozetkowych. Ustalono
również, że ciśnienie w procesie wyciskania stopu Al typu
7075 jest niższe niż przy wyciskaniu stopu Al typu 7003.
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
e-mail: emo@vdw.de
www.emo-hannover.de
12÷16 października 2007, Kijów, Ukraina
HighMat Tech2007
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
tel.: +38(044) 424-20-73
fax: +38(044) 424-21-31
e-mail: chern@joms.kiev.ua
15÷17 października 2007, Tuluza, Francja
EuroPM 2007
European Powder Metallurgy Association
Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
tel.: +44 1743248899
www.epma.com
18÷20 października 2007, Kijów, Ukraina Źródło: Metal Powder Report, 2007, nr 2, s. 45
Metall-Forum Ukraine tel.: +49 6975306747
Źródło: Erzmetall, 2007, t. 60, nr 3, s. 177 fax: +49 69 75306 733
www.metall-forum.org e-mail: icaa11@dgm.de
www.dgm.de/icaa11May8-9 2007
7÷9 listopada 2007, Shanghaj, Chiny
4th Chinese Copper Conference 24÷27 sierpnia 2008, Winnipeg, Kanada
Źródło: Metal Bulletin, 2007, nr 8992, s. 22 COM 2008, Zinc and Lead Metallurgy
24÷28 lutego 2008, Cape Town, RPA Źródło: Erzmetall, 2006, t. 60, nr 3, s. 177
www.metsoc.org/com2008
Lead and Zinc 2020
Źródło: Erzmetall, 2006, t. 60, nr 3, s. 177 23÷25 września 2008, Essen, RFN
www.saimm.co.za ALUMINIUM 2008
22÷26 września 2008, Aachen, Niemcy 7. Weltmesse & Kongress
ICAA 11 Źródło: Erzmetall, 2006, t. 60, nr 3, s. 177
International Conference on Aluminium Alloys www.aluminium-messe.com

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych
w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

IN FO R MA C J E D LA A U TO R Ó W
Redakcja przyjmuje do publikacji tylko prace oryginalne, nie publikowane wcześniej w innych czaso-
pismach ani materiałach konferencyjnych (kongresy, sympozja), chyba że publikacja jest zamawiana
przez redakcję. Artykuł przekazany do redakcji nie może być wcześniej opublikowany w całości lub
części w innym czasopiśmie, ani równocześnie przekazany do opublikowania w nim. Fakt nadesłania
pracy do redakcji uważa się za jednoznaczny z oświadczeniem Autora, że warunek ten jest spełniony.
Przed publikacją Autorzy otrzymują do podpisania umowę z Wydawnictwem SIGMA-NOT
Sp. z o.o.: o przeniesieniu praw autorskich na wyłączność wydawcy, umowę licencyjną lub umo-
wę o dzieło — do wyboru Autora.
Autorzy materiałów nadsyłanych do publikacji w czasopiśmie są odpowiedzialni za przestrzeganie
prawa autorskiego — zarówno treść pracy, jak i wykorzystywane w niej ilustracje czy zestawienia po-
winny stanowić własny dorobek Autora lub muszą być opisane zgodnie z zasadami cytowania, z powoła-
niem się na źródło cytatu.
Z chwilą otrzymania artykułu przez redakcję, następuje przeniesienie praw autorskich na
Wydawcę, który ma odtąd prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim i zwielokrotnia-
nia dowolną techniką, w tym elektroniczną oraz rozpowszechniania dowolnymi kanałami dys-
trybucyjnymi.
Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie prawo redagowania i skra-
cania tekstów i do dokonywania streszczeń. Redakcja nie odpowiada za treść materiałów reklamo-
wych.

521
 Światowy rynek metali
nieżelaznych
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
Redaktor odpowiedzialny: dr hab. inż. JAN BUTRA
WYDARZENIA GOSPODARCZE
RENEGOCJACJA KONTRAKTÓW DRC
DRC contract renegotiations, Mining Journal, 4 May 2007, p. 4;
18 May 2007, p. 8; Mining Engineering, May 2007, p. 21
„Mining Journal” (z 4.05.2007) opublikował listę 60
kontraktów/umów dotyczących górniczych i eksploracyj-
nych inicjatyw (projektów) realizowanych na terenie De-
mokratycznej Republiki Kongo (DRC) i mających stać się
przedmiotem ponownej analizy przez władze krajowe.
Umowy te zostały zawarte z różnymi przedsiębiorstwami
(w tym KGHM Polska Miedź S.A.) poprzez kontrolowane
przez DRC firmy: Gécamines, Enterprise Miniére de Ki-
senge Manganese, Miba, Okimo, Sakima oraz Sodimico.
Dotyczą one m.in. projektów Kamoto, KOV, Mutoshi
Tailings, Kilo-Moto i Moto. Termin weryfikacji projektów
został przesunięty z 15 maja na koniec czerwca.
REALIZACJA PROJEKTU MAURO
Mauro on schedule, Mining Journal, 4 May 2007, p. 5
Antofagasta plc planuje zakończyć realizację projektu
zagospodarowania odpadów Mauro w Chile do końca 2007 r.,
pomimo toczących się spraw sądowych. Projekt jest klu-
czowy dla realizacji planów spółki, dotyczących rozbudowy
kopalni miedzi Los Pelambres, w której ma 60 % udziałów,
i wydłużenia okresu jej funkcjonowania do 2047 r. Antofa-
gasta wyprodukowało w I kwartale 2007 r. 105 900 Mg
miedzi, z czego 70 700 Mg pochodziło z Los Pelambres.
WZROST PRODUKCJI KAZAKHMYS
Kazakhmys output up, Mining Journal, 4 May 2007, p. 8
Kazakhmys plc w I kwartale 2007 r. wyprodukowało
99 700 Mg miedzi katodowej i 93 500 Mg miedzi w kon-
centracie, o odpowiednio 12 i 10 % więcej niż w analogicz-
nym okresie 2006 r. Wzrost ten był możliwy dzięki zwięk-
szeniu produkcji kopalń Artemyevskoe, Zhomart i Kosmu-
run w Kazachstanie.
ANGLO AMERICAN WYGRYWA PRZETARG NA
MICHIQUILLAY
522
Rudy Metale R52, 2007, nr 8
UKD 669.3:661.6(051)(438)
Anglo picks up Michiquillay in record bid, Mining Journal, 4 May
2007, p. 9; Metal Bulletin, 7 May 2007, p. 10
Anglo American plc wygrało przetarg na nabycie złoża
miedzi Michiquillay w Caramajca w Peru za 403 mln $, re-
kordową kwotę w historii peruwiańskiego górnictwa. Cena
wywoławcza wynosiła 44 mln $. Do przetargu stanęły rów-
nież spółki: Barrick Gold Corp., Antofagasta plc, Jinchuan
Group Ltd, Zijin Mining Group Co. oraz Minera Milpo S.A.
Zasoby geologiczne Michiquilla szacowane są na 544 mln
Mg rudy o średniej zawartości 0,69% Cu, 0,1÷0,5 g/Mg Au
i 0,5÷5,0 g/Mg Ag.
POROZUMIENIE SANDVIK I BOLIDEN
Sandvik-Boliden deal, Mining Journal, 11 May 2007, p. 5
Sandvik Mining and Construction zawarło z Boliden AB
umowę dotyczącą wyposażenia odkrywkowej kopalni mie-
dzi Aitik w Szwecji w system kruszenia i przeróbki wydo-
bywanej rudy. Zdolność przeróbcza zakładu ma wynieść
8 tys. Mg rudy/dobę, a dzięki jego realizacji Boliden po-
dwoi moc produkcyjną Aitik do poziomu 36 mln Mg rudy/r.
W 2006 r. kopalnia wyprodukowała 66 133 Mg miedzi.
Wartość transakcji wyceniono na 86,5 mln €.
CVRD NABYWA UDZIAŁY W ZŁOŻU VOSTOK
Scarborough attracts CVRD to fund Vostok, Mining Journal, 11 May
2007, p. 10; Metal Bulletin, 14 May 2007, p. 9
Rząd Kazachstanu wyraził zgodę na uzyskanie przez
Cia Vale do Rio Doce (CVRD) od Scarborough Minerals
plc opcji na nabycie 85 % udziałów w złożu miedzi Vostok.
Spółka wejdzie w posiadanie tych aktywów poprzez finan-
sowanie prac nad wstępnym studium wykonalności w kwo-
cie 4 mln $ w okresie dwóch lat i ukończenie bankowego
studium wykonalności dla przedsięwzięcia (lub płatność
Scarborough 1 mln $). Zasoby miedzi w złożu zostały osza-
cowane na 2 mln Mg.
NOWY GÓRNICZY PODATEK W BOLIWII
Bolivia introduces new mining profits tax, Mining Journal, 18 May
2007, p. 5
 Rząd Boliwii debatuje nad wprowadzeniem 12,5 % po-
datku od zysku spółek górniczych, niezależnie od obecnie
obowiązującego podatku dochodowego w wysokości 25 %.
W 2006 r. władze Boliwii uzyskały z podatków sektora gór-
niczego dochód w kwocie 45,5 mln $.
WYNIKI Z PROSPEKTU REDBANK
Redbank results, Mining Journal, 18 May 2007, p. 9
Redbank Mines Ltd otrzymało pierwsze wyniki wierceń
na prospekcie miedzi Redbank w australijskim Northern
Territory. Natrafiono na strefę mineralizacji tego metalu,
a jego zawartość w poszczególnych interwałach waha się
od 0,89 do 2,52 %.
ROZPOZNANIE ZŁOŻA THAKADU
Thakadu intercepts, Mining Journal, 18 May 2007, p. 9
African Copper plc uzyskało wyniki z kolejnego etapu
wierceń na złożu Thakadu w Botswanie, w którym ma
100 % udziałów. Zawartość metali wynosi od 3,49 do
4,20 % Cu i od 35 do 40 g/Mg Au. Thakadu jest najbardziej
zaawansowanym projektem w ramach koncesji Matsitama,
posiadanej przez spółkę.
ROZWÓJ PROJEKTU LAS CRUCES
Las Cruces costs rise, faces legal action, Mining Journal, 18 May
2007, p. 10
Inmet Mining Corp. planuje rozpocząć w I kwartale
2008 r. produkcję miedzi katodowej w kopalni tego metalu
Las Cruces w Hiszpanii, w której ma 70 % udziałów. Za-
kład ma wytwarzać docelowo 72 tys. Mg miedzi katodo-
wej/r. w wyniku eksploatacji zasobów o wielkości 17,6 mln
Mg rudy o średniej zawartości 6,2 % Cu. Nakłady na reali-
zację przedsięwzięcia wzrosły o 20 % w porównaniu z po-
przednim oszacowaniem i mają wynieść 556 mln €.
POROZUMIENIE DOTYCZĄCE PROJEKTU GALO-
RE CREEK
Galore Creek tempts Teck Cominco, Mining Journal, 25 May 2007,
p. 1; Metal Bulletin, 28 May 2007, p. 10
Navagold Resources Inc. zaprosiło Teck Cominco Ltd
do współpracy w zakresie realizacji projektu miedzi, złota
i srebra Galore Creek w Kolumbii Brytyjskiej. Spółka uzy-
skała prawo do realizacji przedsięwzięcia w wyniku przejęcia
Barrick Gold Corp. na koniec 2006 r. (jak również projektu
złota Donlin Creek na Alasce). Novagold i Teck Cominco
utworzą spółkę jv (50:50) i będą wspólnie finansować za-
gospodarowanie złoża. Studium wykonalności dla Galore
Creek przewiduje odkrywkową eksploatację 65 tys. Mg ru-
dy/dobę i produkcję ok. 196 tys. Mg miedzi, 341 tys. oz
złota i 4 mln oz srebra/r. w pierwszych pięciu z 22 lat funk-
cjonowania zakładu.
ROZBUDOWA KOPALNI GIBRALTAR
Taseko begins expansion phase two at Gibraltar, Mining Journal,
25 May 2007, p. 7
Taseko Mines Ltd rozpoczęło realizację drugiego etapu
projektu rozbudowy kopalni miedzi i molibdenu Gibraltar
w Kolumbii Brytyjskiej. Realizacja pierwszego etapu trwa,
a w jego wyniku do końca 2007 r. wydajność przeróbcza
zakładu ma wzrosnąć z 36 750 do 46 tys. Mg rudy/dobę. Po
ukończeniu etapu drugiego, na koniec 2008 r., wielkość ta
ma zwiększyć się do 55 tys. Mg rudy/dobę. Począwszy od
2009 r. Gibraltar ma wytwarzać średnio 120 mln lb miedzi
i 1,4 mln lb molibdenu/r. w 16-letnim okresie funkcjono-
wania zakładu.
ODKRYCIE ZŁOŻA MIRANDA
Miranda discovery, Mining Journal, 25 May 2007, p. 10
Największy producent miedzi rafinowanej na świecie,
Codelco, odkrył nowe złoże rud miedzi w chilijskiej pro-
wincji Loa. Zasoby złoża o nazwie Miranda oszacowano na
500 mln Mg rudy tlenkowej i siarczkowej o średniej zawar-
tości ok. 0,5 % Cu. Złoże jest zlokalizowane w kompleksie
złóż Toki, którego zasoby wynoszą ponad 20 mln Mg miedzi.
SYTUACJA I PERSPEKTYWY NA RYNKU MIEDZI
Copper’s record-breaking price still skyrocketing, Mining Journal,
25 May 2007, p. 19÷25
Przedstawiono sytuację na światowym rynku miedzi,
w tym prognozy cen tego metalu do 2009 r., wyniki pro-
dukcji miedzi rafinowanej w latach 2004÷2006 (według
krajów — największych wytwórców Cu), wielkości zaso-
bów (krajowe) oraz popytu i podaży tego metalu na świecie
w latach 2002÷2006.
WZROST PRODUKCJI MIEDZI W PERU
Metal Bulletin, 21 May 2007, p. 16
Według prognoz stowarzyszenia Sociedad Nacional de
Miniera Petroleo y Energia (SNMPE) produkcja miedzi
w Peru w 2007 r. wzrośnie o 10 % mimo krajowego strajku
górniczego. Ma ona wynieść 1,15 mln Mg w porównaniu
z 1,05 mln Mg w 2006 r.
INWESTYCJA JIANGXI
Jiangxi completes 300,000 tpy smelter, Metal Bulletin, 21 May 2007,
p. 16
Jiangxi Copper Co. zakończyło budowę huty miedzi
o wydajności 300 tys. Mg Cu/r., realizując swoje założenia
dotyczące zwiększenia do końca 2007 r. produkcji tego me-
talu do 700 tys. Mg. Budowa zakładu trwała od grudnia
2005 r., a nakłady inwestycyjne wyniosły 454,5 mln $.
W 2006 r. spółka wytworzyła 443 tys. Mg miedzi katodowej.
POTENCJALNY WZROST ZASOBÓW JINFENG
Jinfeng expected to boost mineralisation, Mining Journal, 4 May
2007, p. 7
Dzięki odkryciu nowej strefy mineralizacji, Sino Gold
Mining Ltd przewiduje dalszy wzrost zasobów kopalni złota
Jinfeng w chińskiej prowincji Guizhou, w której ma 82 %
udziałów. Zasoby zmierzone zakładu wynoszą obecnie 15 408
mln Mg rudy o średniej zawartości 5,3 g/Mg Au, wskazane
8593 mln Mg rudy o średniej zawartości 4,7 g/Mg Au,
a wnioskowane 4,559 mln Mg rudy również o średniej za-
wartości 4,7 g/Mg Au. Po zrealizowaniu programu rozwoju
zakładu stanie się on drugim co do wielkości wytwórcą złota
w Chinach, produkującym ok. 180 tys. oz tego metalu rocznie.
SPADEK PRODUKCJI KOPALNI TELFER
Newcrest lowers Telfer estimate, Mining Journal, 4 May 2007, p. 8,
p. 15
Wskutek ulewnych deszczów, które nawiedziły Zachod-
523
nią Australię w marcu i kwietniu 2007 r., produkcja kopalni
złota Telfer w I połowie 2007 r. ma wynieść 620 tys. oz
w porównaniu z 700 tys. oz zakładanymi wcześniej. Właści-
cielem zakładu jest Newcrest Mining Ltd, a produkcja Tel-
fer w 2008 r. planowana na 800 tys. oz Au i 27 tys. Mg Cu.
RANDGOLD RESOURCES PRZYSTĘPUJE DO PRO-
JEKTU MIYABI
African Eagle tempts Randgold Resources at Miyabi, Mining Journal,
4 May 2007, p. 9
Randgold Resources plc podjęło decyzję o nabyciu od
African Eagle Resources plc minimum 50 % udziałów
w projekcie złota Miyabi w Tanzanii. African Eagle posiada
kilka złóż w obrębie projektu, a ich zasoby wskazane
i wnioskowane szacowane są na 520 tys. oz Au. Zgodnie
z zawartym porozumieniem Randgold Resources uzyskało
opcję na nabycie 50 % udziałów w Miyabi poprzez zreali-
zowanie programu prac eksploracyjnych do marca 2008 r.
oraz sfinansowanie wstępnego studium wykonalności dla
projektu.
REALIZACJA PROJEKTU SUKARI
Sukari approval, Mining Journal, 4 May 2007, p. 11, 11 May 2007,
p. 12
Centamin Egypt Ltd otrzymało od władz Egiptu pozwo-
lenia środowiskowe na realizację projektu złota Sukari.
Uruchomienie produkcji z projektu planowane jest na III
kwartał 2008 r. Spółka dokonała również nowego oszaco-
wania zasobów Sukari. Jego zasoby zmierzone wynoszą
52,15 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,39 g/Mg Au,
wskazane 83,62 mln Mg rudy o średniej zawartości 1,39
g/Mg Au, a wnioskowane 58,7 mln Mg rudy o średniej za-
wartości 1,6 g/Mg Au.
ROZBUDOWA KOPALNI CHANG SHAN HAO 217
Jinshan expansion, Mining Journal, 11 May 2007, p. 5
Jinshan Gold Mines Inc. ukończyło studium wykonal-
ności dla projektu rozbudowy odkrywkowej kopalni złota
Chang Shan Hao 217 w Mongolii Wewnętrznej. Zakład ma
w lipcu 2007 r. uruchomić produkcję o wielkości 117 tys.
oz Au/r. Według założeń projektu ma ona zostać zwiększo-
na do 180 tys. oz Au/r. dzięki zagospodarowaniu południo-
wo-wschodniej strefy złoża. Zasoby geologiczne tej strefy
szacowane są na 32 mln Mg rudy o średniej zawartości 0,86
g/Mg Au. Po zrealizowaniu inwestycji Chang Shan Hao
217 ma stać się trzecią co do wielkości kopalnią złota
w Chinach.
WSTRZYMANIE REALIZACJI ARMEŃSKICH PRO-
JEKTÓW STERLITE
Sterlite halts Armenian operations, Mining Journal, 11 May 2007, p. 6
Po odrzuceniu przez rząd Armenii planu prac górni-
czych na 2007 r., Sterlite Gold Ltd poprzez swoją spółkę
zależną, Ararat Gold Recovery Company LLC, wstrzymało
realizację projektów w tym kraju. Aktywa spółki w Armenii
obejmują: kopalnię złota o wydajności 8 tys. Mg rudy/dobę
i składowisko odpadów w Araracie, odkrywkową kopalnię
złota w Zod i podziemną kopalnię w Meghradzor. Ich łącz-
na produkcja w 2006 r. wyniosła 27 882 oz złota.
PLAN EKSPLORACJI ANGLOGOLD
524
AngloGold spend, Mining Journal, 11 May 2007, p. 9
AngloGold Ashanti Ltd, trzeci co do wielkości produ-
cent złota na świecie, planuje w 2007 r. przeznaczyć na eks-
plorację 86 mln $. 42 % tego budżetu ma być wydatkowane
na prace eksploracyjne w Australii, po 18 % na prace
w Demokratycznej Republice Kongo i Kolumbii, a pozosta-
łe środki w Rosji, Azji Południowej i Chinach.
INWESTYCJE CANAFRICAN
Canafrican’s ‘rock bottom’ Zimbabwe purchase, Mining Journal,
11 May 2007, p. 13
Canafrican Metals and Mining Corp. planuje przezna-
czyć 5,6 mln C$ oraz fundusze uzyskane w wyniku emisji
300 tys. akcji na zakup aktywów złota i diamentów w Zim-
babwe. Kluczowym aktywem jest dla spółki projekt złota
Indarama w środkowej części Zimbabwean Gold Belt, któ-
rego zasoby szacowane są na 1,4 mln oz Au.
OPÓŹNIENIE W OSZACOWANIU ZASOBÓW PRO-
JEKTU PIONEER
Peter Hambro delays Pioneer estimate, Mining Journal, 18 May 2007,
p. 9
Peter Hambro Mining plc (PHM) odroczyło termin
oszacowania zasobów (zgodnie z klasyfikacją JORC) pro-
jektu złota Pioneer w rosyjskim regionie Amur o ok. 6 mie-
sięcy — do początku IV kwartału 2007 r. Produkcja z pro-
jektu ma wynieść 3,2 mln oz złota w okresie 13 lat, po-
cząwszy od końca 2007 r.
WSTRZYMANIE PRACY KOPALNI MINA ISIDORA
Protest suspends work at Mina Isidora, Mining Journal, 25 May 2007,
p. 4
Wskutek akcji protestacyjnej miejscowej ludności, Hecla
Mining Co. tymczasowo wstrzymało działalność kopalni
Mina Isidora w Wenezueli. Strajkujący domagają się utwo-
rzenia nowych miejsc pracy, mimo że Mina Isidora jest
największym zakładem pod względem zatrudnienia w re-
gionie (325 osób).
PONOWNE URUCHOMIENIE KOPALNI GOLD RIDGE
Solomon optimism, Mining Journal, 25 May 2007, p. 4; Mining
Magazine, May 2007, p. 8
Australian Solomons Gold Ltd planuje uruchomić w I po-
łowie 2008 r. kopalnię złota Gold Ridge na Wyspach Salo-
mona (prowincja Guadacanal). W 2000 r. działalność za-
kładu została zawieszona z powodu walk etnicznych. Gold
Ridge ma wytwarzać 130 tys. oz złota/r. w 7-letnim okresie
funkcjonowania kopalni. W okresie sierpień 1998÷czerwiec
2000 Gold Ridge wyprodukowało 210 tys. oz Au.
WSTRZYMANIE PROJEKTU TOKA TINDUNG
Indonesia delays Toka Tindung, Mining Journal, 25 May 2007, p. 10
Po przerwaniu przez rząd Indonezji oceny dokumentów,
dotyczących pozwoleń środowiskowych dla projektu złota
Toka Tindung, Archipelago Resources plc wstrzymało jego
realizację. Według spółki niezależnie od wynikłego opóź-
nienia produkcja z projektu powinna rozpocząć się w maju
2008 r. Zasoby geologiczne projektu szacowane są na
1,7 mln oz złota.
OSZACOWANIE ZASOBÓW ZŁOŻA KOKA
Sub-Sahara’s initial Koka resource, Mining Journal, 25 May 2007,
p. 10
Sub-Sahara Resources NL dokonało pierwszego osza-
cowania zasobów złoża rud złota Koka w obrębie projektu
Zara w północnej Erytrei. Zasoby wnioskowane tego złoża
wynoszą 760 tys. oz złota. Spółka posiada 34 % udziałów
w Zara oraz opcję na nabycie do 46,66 % udziałów
w projekcie poprzez ukończenie bankowego studium wy-
konalności dla przedsięwzięcia lub płatność 3,3 mln $.
WZROST ZASOBÓW PROJEKTU AYANFURI
Ayanfuri estimate raised, Mining Journal, 25 May 2007, p. 11
Perseus Mining Ltd dokonało aktualizacji zasobów
projektu złota Ayanfuri w Ghanie. Całkowite zasoby złóż
Esuajah South i Esuajah North w obrębie projektu wzrosły
o 240 % w porównaniu z poprzednim oszacowaniem. Za-
soby wskazane tych złóż wynoszą odpowiednio 2,9 mln Mg
i 5,4 mln Mg rudy o średniej zawartości złota 1,5 g/Mg
i 1,2 g/Mg, natomiast ich zasoby wnioskowane wynoszą
odpowiednio 5,0 mln Mg i 8,2 mln Mg rudy o średniej za-
wartości złota 2,4 g/Mg i 1,3 g/Mg.
WZNOWIENIE PRACY KOPALNI McARTHUR RIVER
McArthur River open-pit mine saved by emergency government
ruling, Mining Journal, 4 May 2007, p. 5; Metal Bulletin, 7 May 2007,
p. 11
Po trzech dniach od decyzji sądu Supreme Court, nakła-
dającej na Xstrata plc nakaz przerwania prac na projekcie
cynku i ołowiu McArthur River w Australii, władze Nor-
thern Territory wprowadziły w trybie pilnym poprawkę, do-
tyczącą wznowienia działalności zakładu. Xstrata rozpoczę-
ła prace nad przekształceniem McArthur River w kopalnię
odkrywkową celem wydłużenia pracy zakładu o 21 lat.
W 2007 r. zakład ma wytworzyć 155 tys. Mg cynku w kon-
centracie.
GRIFFIN MINING BUDUJE ZAKŁAD FLOTACJI
Griffin Mining China venture taps more by-products, Mining Journal,
4 May 2007, p. 8
Griffin Mining Ltd podjęło decyzję o budowie drugiego
zakładu flotacji na projekcie cynku Caijiaying w północ-
nych Chinach, w którym ma 60 % udziałów. Dzięki inwe-
stycji spółka chce zwiększyć do końca 2008 r. wydajność
kopalni o 78 % do poziomu 750 tys. Mg rudy/r. Budowa
zakładu ma ruszyć w III kwartale 2007 r., a nakłady na
realizację przedsięwzięcia oszacowano na 8,5 mln $.
PRODUKCJA KOPALNI MAGELLAN
Ivernia tops best quarterly production at Magellan, Mining Journal,
11 May 2007, p. 4
Kopalnia Magellan w Zachodniej Australii, należąca
do Ivernia Inc., ogłosiła rekordowe wyniki produkcyjne
w I kwartale 2007 r. Zakład wytworzył w tym okresie
20 200 Mg ołowiu w koncentracie, o 9,1 % więcej niż
w poprzednim kwartale i o 39 % więcej niż w analogicz-
nym okresie 2006 r. Ivernia dokonało sprzedaży 12 tys. Mg
ołowiu, o 44 % mniej niż w IV kwartale 2006 r. Wobec
spółki toczy się obecnie dochodzenie w sprawie skażenia
ołowiem terenu portu Esperance.
SPRZEDAŻ CYNKU Z PROJEKTU WEST WHUNDO
Fox signs zinc off-take, Mining Journal, 11 May 2007, p. 11
Fox Resources Ltd zawarło z Sinosteel Pty Ltd umowę
dotyczącą sprzedaży całości koncentratu cynku, wyprodu-
kowanego w ramach projektu miedzi i cynku West Whundo
w Zachodniej Australii. Pierwsza partia wynosząca 12 tys.
Mg koncentratu tego metalu została wyceniona na 29 mln
A$ i będzie wysłana drogą morską do Huludao Zinc Indu-
stry Co. Ltd.
WZROST PRODUKCJI VOTORANTIM
Votorantim to boost output to 700,000 tpy zinc, Metal Bulletin, 7 May
2007, p. 11, 28 May 2007, p. 12
Votorantim Metais planuje zwiększyć produkcję cynku
do ok. 700 tys. Mg/r. w okresie kolejnych kilku lat, dzięki
rozbudowie huty Cajamarquilla w Peru oraz huty Tres Ma-
rias w Brazylii. Cajamarquilla ma do 2008 r. zwiększyć
produkcję tego metalu z 160 tys. Mg do 340 tys. Mg/r., na-
tomiast Tres Marias z 170 tys. Mg do 250 tys. Mg Zn/r.
PARTNERSTWO W PROJEKCIE BLACK ANGEL
Angus & Ross seeks partner to develop Black Angel zinc, Metal Bul-
letin, 28 May 2007, p. 12
Angus & Ross Mining poszukuje partnera do projektu
zagospodarowania złoża rud cynku Black Angel na Gren-
landii. Spółka posiada koncesję na eksplorację złoża od
2003 r. W latach 1973÷1990 wyeksploatowano 12 mln Mg
rudy z tego złoża.
ROZPOZNANIE ZŁOŻA AM5
AM5 discovery, Mining Journal, 4 May 2007, p. 10; Metal Bulletin,
14 May 2007, p. 12
Jubilee Mines NL podczas prac eksploracyjnych na zło-
żu AM5 w Zachodniej Australii natrafiło na kilka nowych
stref siarczkowej mineralizacji niklu. Zawartość metalu
wynosi od 3,0 do 8,0 %. Złoże zlokalizowane jest 500 m od
kopalni niklu spółki Cosmos Deeps, jednej z kilku składa-
jących się na obecnie realizowany projekt Cosmos. Dnia
9 maja 2007 r. z powodu nagłej śmierci pracownika kopalni
spółka zawiesiła prace na projekcie.
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU GORO
CVRD approves Goro despite cost, outlines Salobo, Mining Journal, 4
May 2007, p. 12; Metal Bulletin, 7 May 2007, p. 10, p. 13, 14 May
2007, p. 14÷15
Zarząd Cia Vale do Rio Doce (CVRD) podjął decyzję
o rozpoczęciu realizacji laterytowego projektu niklu i ko-
baltu Goro w Nowej Kaledonii, pomimo konieczności po-
niesienia wyższych nakładów na jego realizację (3,2 mld $
w porównaniu z 2,15 mld $ w poprzednim oszacowaniu).
Produkcja z projektu planowana jest na 60 tys. Mg niklu
i 4600 Mg kobaltu/r., począwszy od 2009 r. Głównym pro-
blemem CVRD przy realizacji przedsięwzięcia są protesty
lokalnej społeczności. W 2007 r. spółka planuje przezna-
czyć na rozwój Goro 938 mln $, natomiast na rozwój pro-
jektu miedzi Salobo w brazylijskim Pará state — 78 mln $.
Produkcja Salobo ma wynieść ok. 100 tys. Mg miedzi
w koncentracie i 130 tys. oz złota/r., począwszy od 2010 r.
FINANSOWANIE PROJEKTU MUNALI
Zambian nickel funds, Mining Journal, 4 May 2007, p. 15
525
 Barclays Capital i Europejski Bank Inwestycyjny podję-
ły decyzję o finansowaniu projektu Munali w Zambii, nale-
żącego do Albidon Ltd. Kwota pożyczki ma wynieść
60 mln $. Albidon zainwestowało w projekt do tej pory
100 mln $. Kopalnia ma rozpocząć produkcję w połowie
2008 r. i ma ona wynieść 8500 Mg niklu w koncentracie/r.
FINANSOWANIE PROJEKTU AMBATOVY
ADB agrees Ambatovy loan, Mining Journal, 11 May 2007, p. 15;
Metal Bulletin, 7 May 2007, p. 13
African Development Bank (ADB) zgodził się na udzie-
lenie pożyczki w kwocie 150 mln $ celem finansowania
realizacji projektu niklu i kobaltu Ambatovy na Madagaska-
rze. Projekt jest przedsięwzięciem jv Dynatec Corp. (45 %),
Sumitomo Corp. (27,5 %) i Korea Resources Corp. (27,5 %).
Łączne nakłady na zagospodarowanie Ambatovy szacowa-
ne są na 2,5 mld $.
INWESTYCJE MINCOR
Mincor mine purchases, Mining Journal, 18 May 2007, p. 13
Mincor Resources NL podpisało z GMM Pty Ltd poro-
zumienie dotyczące nabycia kopalni niklu Otten-Juan oraz
projektów McMahon i Durkin w Australii. Kwota transakcji
została ustalona na 68,5 mln A$. Od momentu uruchomie-
nia zakładu w 1970 r. kopalnia wyprodukowała 8,3 mln Mg
rudy, przy średnich kosztach operacyjnych na poziomie
6,70 A$/oz Au.
WSTRZYMANIE PRACY KOPALNI VOISEY’S BAY
Strike hits Voisey’s, Mining Journal, 25 May 2007, p. 3; Metal Bulle-
tin, 28 May 2007, p. 8
W wyniku bliżej nie określonego wypadku, zagrażającego
bezpieczeństwu pracowników, który miał miejsce 23 maja
2007 r. w kopalni Voisey’s Bay na Półwyspie Labrador,
INFORMACJE GIEŁDOWE
NORILSK PRZEBIJA OFERTĘ XSTRATA NA NA-
BYCIE LIONORE
Norilsk trumps Xstrata in LionOre nickel battle, Mining Journal,
4 May 2007, p. 1, 25 May 2007, p. 3; Metal Bulletin, 7 May 2007,
p. 8, 21 May 2007, p. 12, 28 May 2008, p. 15; Mining Engineering,
May 2007, p. 13
OJSC MMC Norilsk Nickel przebiło 3 maja 2007 r. o 16 %
ofertę Xstrata plc na nabycie LionOre Mining International
Ltd, oferując spółce 4,28 mld $ (21,50 C$/akcję), w wyniku
czego Xstrata podbiło swoją ofertę do 25,00 C$/akcję Lion-
Ore. Dnia 23 maja Norilsk zwiększyło wartość swojej ofer-
ty do 6,3 mld $ (27,25 C$/akcję). Posunięcie to może wpły-
nąć na dalsze przebicie oferty przez Xstrata, gdyż obie
spółki chcą poprzez przejęcie LionOre uzyskać dominującą
pozycję na rynku niklu, który przeżywa boom dzięki osią-
gnięciu przez ten metal rekordowej ceny 50 tys. $/Mg. Ter-
min wygaśnięcia oferty Norilsk został ustalony na 18 czerwca.
Xstrata w sierpniu 2006 r. pokonała Inco Ltd i Phelps Dodge
Corp. w przetargu na nabycie Falconbridge Ltd za kwotę
526
CVRD dokonało wstrzymania produkcji zakładu. Zarząd
spółki nie zna terminu wznowienia działalności kopalni.
Dziennie w Voisey’s Bay przerabia się ok. 6 tys. Mg rudy
niklu i produkuje 1300 Mg koncentratu tego metalu.
JINCHUAN PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU BRO-
OKES POINT
Jinchuan may take 40% stake in Philippine nickel mine, Metal Bulle-
tin, 14 May 2007, p. 12
Największy producent niklu w Chinach, Jinchuan Group,
rozważa nabycie od 20 do 40 % udziałów w projekcie Brookes
Point w prowincji Palawan na Filipinach. Produkcja z pro-
jektu ma wynieść minimum 1÷1,5 mln Mg rudy/r. Właści-
cielem kopalni jest MacroAsia Corp.
SKYE PRZYSTĘPUJE DO PROJEKTU FENIX
Skye exercises options on Fenix project, Mining Engineering, May
2007, p. 13
Skye Resources spełniło ostatnie warunki realizacji
opcji na nabycie od Cia Vale do Rio Doce (CVRD) udzia-
łów w projekcie niklu Fenix w Gwatemali. Wartość trans-
akcji ma wynieść 3,5 mln $ w gotówce oraz 1,7 mln akcji
spółki. Produkcja z projektu ma wynieść ok. 1,3 mld lb ni-
klu w 30-letnim okresie funkcjonowania zakładu.
DZIAŁALNOŚĆ FIRMY FNX MINING
New wealth out of Sudbury, CIM Magazine, May 2007, p. 53÷57
Przedstawiono historię i działalność eksploracyjnej fir-
my FNX Mining, działającej w przemyśle wydobywczym
niklu i żelaza. Zaprezentowano projekty realizowane przez
spółkę: McCreedy West, Levack i Podolsky w kanadyjskim
Sudbury Basin. FNX Mining jest trzecią co do wielkości
firmą eksploracyjną działającą w tym regionie, generują-
cym co roku dochód rzędu 2 mld $.
16,9 mld $. LionOre w 2006 r. wyprodukowało w swoich
zakładach Tati (Botswana), Nkomati (Południowa Afryka),
Lake Johnson, Black Swan i Waterloo (Zachodnia Austra-
lia) łącznie 34 094 Mg niklu.
ZIJIN NABYWA MONTERRICO
Zijin acceptances, Mining Journal, 4 May 2007, p. 14; Mining Envi-
ronmental Management, May 2007, p. 5
Oferta nabycia Monterrico Metals plc przez Zijin Con-
sortium, prowadzone przez Zijin Mining Group Co., uzyska-
ła akceptację 90 % akcjonariuszy spółki. Największy udzia-
łowiec Monterrico, Greater Europe Fund Ltd, na początku
kwietnia 2007 r. odrzucił ofertę Zijin Consortium, wskutek
czego spółka obniżyła próg akceptacji inwestorów z 70 do
50 %. Strategicznym projektem Monterrico jest zagospoda-
rowanie złoża rud miedzi Rio Blanco w Peru.
INWESTYCJE KAZAKHGOLD
Talas transfer, Mining Journal, 4 May 2007, p. 15
 KazakhGold Group Ltd sfinalizowało proces nabycia od
Oxus Gold plc aktywów spółki, obejmujących 100 % udzia-
łów w Norox Mining Co., 25 % udziałów w Hatay Maden-
cilik SA i 50 % udziałów w Romaltyn Ltd. Strategicznym
aktywem przejętym przez KazakhGold jest 66,67 % udzia-
łów w spółce Talas Gold Mining Co., będących w posiada-
niu Norox. Talas Gold realizuje projekt budowy zakładu
przeróbczego na projekcie Jerooy w Kirgistanie. Kwota
transakcji wyniosła 3,54 mln akcji KazakhGold (plus 80
mln $ w gotówce celem nabycia koncesji na zagospodaro-
wanie złoża Jerooy).
POŁĄCZENIE COEUR Z BOLNISI GOLD I PAL-
MAREJO
Coeur d’Alene in $1 bn silver amalgamation, Mining Journal, 4 May
2007, p. 17
Coeur d’Alene Mines Corp., Bolnisi Gold NL i jego spół-
ka zależna, Palmarejo Silver and Gold Corp. (73,6 % udzia-
łów) podjęły decyzję o połączeniu celem objęcia pozycji
największego producenta srebra na świecie. Wartość trans-
akcji została oszacowana na 1 mld $. Coeur ma nabyć
wszystkie akcje Bolnisi oraz akcje Palmarejo, nienależące
do Bolnisi. Po przeprowadzeniu transakcji spółka ma
w 2009 r. wyprodukować 32 mln oz srebra i 290 tys. oz zło-
ta. Zasoby zmierzone i wskazane spółki wyniosą wtedy 364
mln oz Ag i 3,4 mln oz Au, a wnioskowane 96,6 mln oz Ag
i 0,95 mln oz Au.
POTENCJALNA FUZJA BHPB I RIO TINTO
BHPB, Rio merger?, Mining Journal, 11 May 2007, p. 1
Według raportu Merrill Lynch i Citigroup, BHP Billiton
plc (BHPB) planuje dokonać fuzji z Rio Tinto. Według nie-
potwierdzonych informacji BHPB złożyło spółce ofertę
przejęcia za ok. 100 A$/akcję, która została odrzucona.
Analitycy wyceniają wartość połączonych firm na 251,1
mld $. Łączne zasoby miedzi obu spółek szacowane są na
199 mln Mg, a żelaza na 279 mln Mg.
PLANY GIEŁDOWE TALVIVAARA
Talvivaara listing, Mining Journal, 11 May 2007, p. 13
Talvivaara Mining Co. Ltd planuje wejść w czerwcu
2007 r. na giełdę w Londynie ze wstępną ofertą publiczną
akcji (IPO), z której dochód ma wynieść minimum 170 mln ₤.
Fundusze te mają zostać przeznaczone na sfinansowanie
projektu zagospodarowania złóż Kuusilampi i Kolmisoppi
w Sotkampo. Spółka planuje stać się pierwszą firmą wyko-
rzystującą technologię bioługowania do ekstrakcji niklu na
skalę przemysłową.
WYNIKI FINANSOWE
WZROST DOCHODU GRUPO MÉXICO
Grupo México benefits, Mining Journal, 4 May 2007, p. 14
Dzięki 7 % zwiększeniu produkcji miedzi i wysokim
cenom tego metalu, Grupo México SA de CV w I kwartale
2007 r. zanotowało dochód na poziomie 1,58 mld $ (wzrost
o 19 % w porównaniu z analogicznym okresem 2006 r.).
NIKANOR ODRZUCA OFERTĘ PRZEJĘCIA
Nikanor stalked in $1.6 bn takeover, Mining Journal, 18 May 2007,
p. 1
Zarząd Nikanor plc odrzucił ofertę przejęcia spółki za
kwotę 1,67 mld, złożoną przez jej trzech największych
udziałowców oraz Glencore International AG. Spółka pla-
nuje wznowić eksploatację w zatopionej kopalni KOV
w Demokratycznej Republice Kongo i wybudować zakład
przeróbczy miedzi i kobaltu. Po nieudanych rozmowach
z chińską spółką inżynierską, Nikanor plc zmieniło pro-
gram pozyskiwania funduszy na realizację tego projektu
i prowadzi negocjacje z innymi potencjalnymi partnerami,
celem pozyskania 1 mld $ na realizację przedsięwzięcia.
NOWA OFERTA PRZEJĘCIA LIONORE
Rivals fight for LionOre nickel, Mining Journal, 18 May 2007, p. 1,
p. 7
OAO GMK Norilsk Nickel podjęło decyzję o złożeniu
LionOre Mining International Ltd drugiej oferty przejęcia.
Posunięcie to jest następstwem podwyższenia przez Xstrata
plc kwoty oferty przejęcia spółki z 4,0 mld $ do 6,2 mld $
w gotówce, po 25,00 C$/akcję (z terminem wygaśnięcia
25 maja). LionOre planuje wyprodukować w 2007 r. 44 300
Mg niklu. Z kolei Norilsk Nickel chce przeznaczyć w 2007 r.
1,32 mld $ (o 50 % więcej niż w roku poprzednim) na
zwiększenie wydobycia z 21 mln Mg do docelowo 26 mln
Mg rudy/r. (do 2010 r.).
KAZAKHMYS NABYWA EURASIA
Kazakh consolidation ends Eurasia listing hopes, Mining Journal, 18
May 2007, p. 13
Kazakhmys plc podjęło decyzję o nabyciu 79 % udziałów
w Eurasia Gold Inc. Kwota transakcji została określona na
260 mln $. Zysk netto Kazakhmys w 2006 r. zanotował wiel-
kość 1,4 mld $ i został wypracowany przez 19 kopalń miedzi
spółki, które wytworzyły łącznie 383 tys. Mg tego metalu.
Zasoby złota Eurasia Gold szacowane są na 1,9 mln oz.
BARRICK SPRZEDAJE UDZIAŁY W GOLD FIELDS
Barrick sells 75% stake in Gold Fields, Mining Journal, 25 May 2007,
p. 13
Barrick Gold Corp. podjęło decyzję o sprzedaży 75 %
udziałów w Gold Fields Ltd. Spółka chce zmniejszyć swoje
udziały w firmie z 18,7 mln akcji do 4,63 mln akcji (z 2,9 %
do 0,7 % udziałów). Barrick weszło w posiadanie akcji
Gold Fields w wyniku sprzedaży 50 % udziałów w kopalni
South Deep.
Zysk netto spółki wzrósł w tym okresie o 32 % i wyniósł
437,9 mln $.
WYNIKI PRODUKCYJNE I FINANSOWE BARRICK
Barrick fully exposed, Mining Journal, 4 May 2007, p. 14
W wyniku zawarcia niekorzystnych transakcji hedgin-
527
gowych Barrick Gold Corp. zanotowało w I kwartale
2007 r. stratę netto na poziomie 159 mln $ (pierwszy ujem-
ny wynik finansowy od 2002 r.), w porównaniu z zyskiem
netto w kwocie 224 mln $ w analogicznym okresie 2006 r.
Dochód ze sprzedaży produktów spółki wyniósł w tym
okresie 1,09 mld $ (1,2 mld $ w I kwartale 2006 r.), a pro-
dukcja złota zanotowała wielkość 2,03 mln oz, natomiast
miedzi 100 mln lb.
ZYSKI CODELCO
Codelco benefits, Mining Journal, 4 May 2007, p. 15
Dzięki wysokim cenom miedzi, Corporación Nacional
del Cobre de Chile (Codelco) uzyskało w I kwartale 2007 r.
dochód na poziomie 2,65 mld $, o 339 mln $ wyższy niż
w analogicznym okresie 2006 r. Zysk brutto spółki wyniósł
1,79 mld $ (1,68 mld $ w I kwartale 2006 r.). Codelco wy-
produkowało w tym okresie 382 tys. Mg miedzi.
ZYSK KGHM PM S.A. POWYŻEJ OCZEKIWAŃ
KGHM beats forecasts, Mining Journal, 11 May 2007, p. 13
Szósty co do wielkości producent miedzi na świecie,
KGHM Polska Miedź S.A., w I kwartale 2007 r. uzyskał
zysk netto na poziomie 332,7 mln $ i był on o 10 % wyższy
niż w poprzednim kwartale. Według analityków średnia pro-
gnoza zysku spółki wynosiła 270,9 mln $. Z kolei operacyjne
koszty produkcji były w tym okresie niższe niż zakładano.
WZROST ZYSKU GOLDCORP
Goldcorp 35% boost, Mining Journal, 18 May 2007, p. 13
Dzięki dobrym wynikom sprzedaży Goldcorp Inc., trzeci
co do wielkości producent złota na świecie, zanotował
w I kwartale 2007 r. 35 % wzrost zysku netto. Wyniósł on
124,9 mln $ w porównaniu z 92,4 mln $ w analogicznym
okresie 2006 r. Dochód ze sprzedaży produktów spółki
wzrósł o 77 % i zanotował wielkość 505,6 mln $.
CENY METALI
CENOWE SKUTKI ZAWIESZENIA DOSTAW OŁO-
WIU Z MAGELLAN
Lead hits high as Magellan pollution inquiry commences, Mining
Journal, 4 May 2007, p. 3, 11 May 2007, p. 6; Metal Bulletin, 14 May
2007, p. 12
Na skutek kontynuacji przerwy w dostawach koncentra-
tu ołowiu z kopalni Magellan w Zachodniej Australii (wła-
sność Ivernia Inc.) trzymiesięczna cena tego metalu (kon-
trakty future) wyniosła 3 maja 2007 r. 2090 $/Mg, mimo
wzrostu giełdowych zapasów tego metalu o 275 Mg do po-
ziomu 43 025 Mg. Spółka zawiesiła 3 kwietnia eksport oło-
wiu poprzez port Esperance z powodu jego zamknięcia
przez Departament Ochrony Środowiska, na skutek podej-
rzenia zatrucia ołowiem ok. 4 tys. ptaków. Według Barclays
Capital „force majeure” na dostawy z zakładu, mające we-
dług Ivernia potrwać jeszcze 4 miesiące, spowoduje niedo-
starczenie na rynek ok. 40 tys. Mg koncentratu tego metalu.
Dnia 9 maja cena ołowiu zanotowała poziom 2140 $/Mg.
Z kolei trzymiesięczna cena niklu wyniosła tego dnia
51 800 $/Mg.
528
PODWOJENIE ZYSKU LUNDIN
Lundin buy, Mining Journal, 18 May 2007, p. 13; Mining Engineer-
ing, May 2007, p. 17
Na skutek zwiększenia wolumenu produkcji Lundin
Mining Corp. podwoiło w I kwartale 2007 r. swój zysk net-
to do kwoty 54 mln $ (22 mln $ w I kwartale 2006 r.). Do-
chód ze sprzedaży produktów spółki wzrósł w tym okresie
z 91,8 mln $ do 193,9 mln $. Spółka przeznaczyła w kwiet-
niu 2007 r. 2 mld $ na sfinansowanie fuzji z Tenke Mining
i nabycie Rio Narcea Gold Mines.
WYNIKI FINANSOWE FIRST QUANTUM
Copper leads First Quantum profit surge, Mining Journal, 18 May
2007, p. 16
First Quantum Minerals Ltd zanotowało w I kwartale
2007 r. zysk netto na poziomie 78,3 mln $. Spółka zanoto-
wała 21 % wzrost dochodu ze sprzedaży produktów kopalni
miedzi i zakładu przeróbczego Kansanshi w Zambii (w po-
równaniu z analogicznym okresem 2006 r.). Łączny dochód
ze sprzedaży wyniósł w tym okresie 213,3 mln $, a opera-
cyjne koszty produkcji wzrosły o 67 %. Sprzedaż miedzi
zanotowała wielkość 44 315 Mg (wzrost o 21 %). First
Quantum planuje wytworzyć w 2007 r. 240 tys. Mg miedzi.
REKORDOWY ZYSK VEDANTA
Metal Bulletin, 21 May 2007, p. 16
Vedanta Resources w roku bilansowym kwiecień
2006÷marzec 2007 r. uzyskało zysk netto w kwocie 934,2
mln $ w porównaniu z 373,5 mln $ w poprzednim roku.
Dzięki wysokim cenom metali i zwiększeniu wolumenu
sprzedaży produktów dochód spółki wyniósł w tym okresie
6,5 mld $ (3,7 mld $ w 2005/2006 r.).
SPADEK CENY MIEDZI
Copper to fall, Mining Journal, 4 May 2007, p. 5
Według prognoz Commonwealth Bank of Australia, na
skutek nadwyżki podaży nad popytem, cena miedzi spadnie
do końca 2007 r. o 30 %. Cena tego metalu ma osiągnąć na
koniec 2007 r. poziom 5500 $/Mg, a średnio w 2007 r. 6220
$/Mg. Z kolei według Bloomsbury Mineral Economics
produkcja miedzi rafinowanej w 2007 r. ma wynieść 95 tys.
Mg, a deficyt miedzi prognozowany jest na 172 tys. Mg.
WZROST CEN METALI
Metals find support from Peru, Mining Journal, 4 May 2007, p. 7;
Metal Bulletin, 7 May 2007, p. 10
W wyniku strajku górniczego w Peru, który objął
5÷10 % zrzeszonych w związkach zawodowych pracowni-
ków krajowych spółek branżowych, dnia 3 maja 2007 r.
trzymiesięczna cena miedzi wyniosła 8190 $/Mg, a trzy-
miesięczna cena cynku 4043 $/Mg (kontrakty future), co
stanowi wzrost o odpowiednio 6,3 i 10,5 % w porównaniu
z cenami z 30 kwietnia. Średnie miesięczne ceny metali
Styczeń-maj 2007 Maj 2007
SYTUACJA NA RYNKU MIEDZI Metal cena cena cena
Copper to stay strong, Mining Journal, 18 May 2007, p. 4 najniższa najwyższa średnia

Prognozy analityków dotyczące spadku cen miedzi w maju Miedź Grade A, $/Mg
2007 r. do poziomu 5,000÷6,000 $/Mg, notowanego w lu- transakcje natychmiastowe 5225,25 8224,50 7681,27
tym 2007 r., mają niewielkie szanse na sprawdzenie się. transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 5270,50 8161,00 7625,14
Trzymiesięczna cena tego metalu od dnia 4 maja, kiedy za- Ołów, $/Mg
notowała rekodową wielkość 8335 $/Mg, spadła do 17 maja transakcje natychmiastowe 1574,50 2348,50 2099,68
o 10 %. Według Bloomsbury Mineral Economics światowa transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1536,00 2321,00 2108,57
produkcja miedzi w 2007 r. przekroczy popyt na ten metal
Cynk, $/Mg
o 200 tys. Mg, a według International Copper Study Group
— o 270 tys. Mg. transakcje natychmiastowe 3047,50 4258,75 3829,39
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 3051,00 4179,50 3822,90
Nikiel, $/Mg
WAHANIA CEN NIKLU
transakcje natychmiastowe 32850,00 54150,00 52160,83
Mixed sentiment on nickel, Mining Journal, 25 May 2007, p. 4, Metal
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 31455,00 51000,00 49131,19
Bulletin, 28 May 2007, p. 6-17 Cena Cena
W ostatnim tygodniu maja 2007 r. trzymiesięczna cena Kobalt, $/lb najniższa najwyższa
maj 2007 r. maj 2007 r.
niklu na LME spadła o 4000 $/Mg do 50 303 $/Mg, gdy min. 99,8% 29,017 30,122
dnia 24 maja zapasy tego metalu wzrosły aż o 1450 Mg min. 99,3% 27,422 28,878
(jednodniowy wzrost nienotowany od września 2003 r.) do Złoto, $/oz
poziomu 6824 Mg. Wzrost zapasów był spowodowany
poranna 668,30952
zwiększeniem wykorzystania przez producentów stali nie-
popołudniowa 666,85952
rdzewnej, chromu i manganu w domieszkach stopowych,
spowodowanym rekordowo wysokimi cenami niklu. We- Srebro, c/oz
dług analityków Credit Suisse Group cena niklu może spot 1314,64286
w czerwcu 2007 r. wynieść 65 tys. $/Mg. May Averages, Metal Bulletin, 11 June 2007, No. 8999, p. 29

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Aleksandra Mońka-Butra, Stefan Karst, Wojciech Korzekwa.

529
 CHRONICLE
Spotkanie Hutnicze w HMN SZOPIENICE
Metallurgists’ meeting at the HMN SZOPIENICE Non-Ferrous Metals Work
Z okazji 30-lecia działalności Walcowni Taśm z Miedzi
i Mosiądzu w Hucie Metali Nieżelaznych SZOPIENICE,
odbyło się w tej firmie w dniu 16 maja 2007 r., „Spotkanie
Hutnicze” środowisk przewodnickich hutniczych naszego
regionu oraz członków Komisji Historii i Ochrony Zabyt-
ków Hutnictwa przy Zarządzie Głównym SITPH.
Spotkanie poświęcone było poznaniu historii, rozwoju
i technologii produkcji taśm z miedzi i mosiądzu w Hucie
Metali Nieżelaznych SZOPIENICE. Uczestników spotkania
powitał przedstawiciel kierownictwa HMN SZOPIENICE
— mgr inż. Ryszard Rydzoń. W swym wystąpieniu, przed-
stawiciel huty zaprezentował rys historyczny oraz rozwój
produkcji miedzi i mosiądzu w hucie szopienickiej. W la-
tach 1947÷1948 zbudowano pierwszy w kraju Wydział
Miedzi, który składał się z Oddziału Pieców do Ogniowej
Rafinacji Miedzi oraz Oddziału Elektrycznej Rafinacji
Miedzi, stając się kolebki rozbudowującej się w Polsce
Metalurgii Miedzi. Zgodnie z decyzją Rządu w latach sie-
demdziesiątych zbudowano w Szopienicach, na terenach
rozebranej huty WILHELMINA — Zakład Przetwórstwa
Miedzi. W dniu 29.07.1972 r. huta przyjęła nazwę Huta
Metali Nieżelaznych SZOPIENICE, stając się przedsiębior-
stwem przetwórczo-hutniczym. W 1973 r. uruchomiono
walcownię Bruzdową Miedzi, produkującą drut miedziany
o średnicy od 8÷18 mm, o najwyższej czystości, przy zdol-
ności produkcyjnej 80 tys. t/r. Produkcja ta miała charakter
wybitnie antyimportowy, w pełni zautomatyzowana o naj-
nowszej technologii. Stanowiło to wstęp do rozpoczęcia
budowy w 1974 r. Walcowni Taśm z Miedzi i jej stopów
oraz Odlewni Walców i Tulei z miedzi, brązu i mosiądzu.
W 1977 r. uruchomiono Wydział Taśm z Miedzi i Mosią-
dzu, który zaliczany jest do najnowocześniejszych tego
typu obiektów na świecie i jest stale modernizowany.
Huta Metali Nieżelaznych Szopienice zaliczana jest do
największych w Polsce producentów wyrobów walcowa-
nych z miedzi i mosiądzu. Aktualnie produkuje się taśmy
w grubościach od 0,5÷3,0 mm.
530
Wyroby Firmy trafiają na rynki krajowe i zagraniczne
w tym na rynki poza europejskie.
Dokonywana restrukturyzacja wynika z potrzeby zmian
technologicznych, poprawy wyników ekonomicznych Fir-
my i ograniczenia szkodliwych wpływów na środowisko
naturalne. Po wysłuchaniu cennych informacji historycz-
nych oraz technicznych, uczestnicy spotkania wraz z mgr.
inż. Ryszardem Rydzoniem zwiedzili Wydział Walcowni
Taśm Miedzi i Mosiądzu, poznając urządzenia techniczno-
-produkcyjne oraz technologię produkcji produkowanych
wyrobów. Następnie w towarzystwie kol. Gerarda Suchar-
skiego (przedstawiciela Izby Tradycji Hutniczej — HMN
SZOPIENICE) udali się pod „Obelisk”, który znajduje się
w miejscu, gdzie w 1834 r. zbudowano pierwszą Hutę Cyn-
ku w Zespole Hut Szopienickich WILHELMINA. Tablicę
pamiątkową z okolicznościowym tekstem wmurowano
w Obelisk z okazji 150-letniej rocznicy huty w dniu
4.05.1984 r. Historię dawnej Huty Wilhelmina przypomniał
gościom oprowadzający — Gerard SUCHARSKI. Jest to
miejsce szczególne, miejsce zadumy i refleksji nad daw-
nym hutnictwem cynku. Spotkanie hutnicze podsumował
kol. Józef Wróblewski — sekretarz komisji, stwierdzając, iż
była to wspaniała lekcja historii dla tych osób, którym dane
było zobaczenie po raz pierwszy pełnego cyklu produkcyj-
nego wraz z poznaniem historii Huty Metali Nieżelaznych
SZOPIENICE.
Słowa podziękowania należą się kierownictwu huty za
umożliwienie nam zwiedzenia Walcowni Taśm Miedzi
i Mosiądzu oraz oprowadzającym panom inż. R. Rydzono-
wi i G. Sucharskiemu.
Pod rozwagę kierownictwa huty wnioskujemy o opracowa-
nie i wydanie na użytek zwiedzających Hutę Metali Nieże-
laznych SZOPIENICE materiałów informacyjnych o Firmie,
jak również wykonanie okolicznościowej płytki z miedzi
z logo Zakładu, co byłoby pięknym akcentem i pamiątką
dla każdego odwiedzającego tę znaną Firmę w kraju.
J.W.
 KONFERENCJE NAUKOWO-TECHNICZNE
w 2 0 0 7 r.
w branży metali nieżelaznych

Lp. Konferencja, tematyka Termin, miejsce Gospodarz, organizator

1 IV „Forum Gospodarcze Przemysłu Metali Nieżelaznych” 25÷26 stycznia Izba Gospodarcza MN

Kraków IMN Gliwice
Hotel „Witek” SITMN Katowice

2 163 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 29÷30 marca Koło SITMN przy WMN AGH
„Jubileusz 30-lecia Koła SITMN przy Wydziale Metali Nieżelaznych Kraków SITMN Katowice
AGH” WMN AGH
Seminarium — Szkolenie dla Zarządów Kół SITMN (zagadnienia
finansowo-księgowe w Kołach, sprawy organizacyjne)
Posiedzenie Zarządu SITMN – zatwierdzenie bilansu za 2006 r.

3 IX Konferencja Naukowa „Teoretyczne i praktyczne 16÷18 maja Fundacja „Metale Nieżelazne

problemy zagospodarowania odpadów hutniczych i przemysłowych” Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
WDW Kościelisko Wydz. Metali Nieżel. AGH
SITMN Katowice

4 164 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 14÷15 czerwca Aluminium

Konin Konin-Impexmetal S.A.
Jubileusz 40-lecia Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
Ośrodek Koło SITMN przy AKI
i 45-lecia Koła SITMN przy Aluminium Konin-Impexmetal S.A.
w Mikorzynie

5 165 Kwartalna Konferencja N-T SITMN Targi Kielce 2007 IMN Gliwice
„Innowacyjność w przetwórstwie metali nieżelaznych” 26 i 27 wrzesień Koło SITMN przy IMN Gliwice

6 Konferencja Naukowo-Techniczna „Metale Nieżelazne ‘07” 21÷22 września Fundacja „Metale Nieżelazne
45 lat Wydziału Metali Nieżelaznych AGH. Zjazd Absolwentów Kraków Tradycja i Rozwój”— AGH
WMN WMN — AGH

7 VIII Krajowa Konferencja „Metale szlachetne” 26÷28 września Fundacja „Metale Nieżelazne
Zakopane Tradycja i Rozwój” — AGH
DW „Bel-Ami”

8 166 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 4÷5 października ZM ROPCZYCE S.A.

Wisła SITMN Gliwice
„Współpraca przemysłu metali nieżelaznych i Stowarzyszenia
Hotel „Gołębiewski”
Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych z Zakładami
Magnezytowymi „Ropczyce” S.A.” oraz Kołem SITPH Ropczyce

9 167 Kwartalna Konferencja N-T SITMN 29÷30 listopada HUTMEN S.A.

Jubileusz 60-lecia Hutmen S.A. Szklarska Poręba Koło SITMN przy Hutmen S.A.
Hotel „LAS”
 WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE
Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieżelaz-
ne publikuje artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa
metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowe-
go, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji,
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemy-
słu metali nieżelaznych, które dzielą się na:
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekom-
pletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne),
artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowa-
nych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki,
techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów),
artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpo-
wiedzi wyjaśniające).
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności inte-
lektualnej i przemysłowej, a także, że nie był wcześniej
publikowany w innych czasopismach krajowych i zagra-
nicznych oraz w materiałach konferencyjnych posiadają-
cych sygnaturę ISBN.
Warunkiem przyjęcia artykułu do druku w naszym
czasopiśmie, oprócz uzyskania pozytywnej opinii recenzen-
ta, jest podpisanie „Umowy z Autorem”, której wzór został
opublikowany w Rudach Metalach nr 3/2007 r.
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym
wymaganiom:
a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego,
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe defini-
cje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania;
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu.
Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy
literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z po-
daniem brzmienia fonetycznego, np. α = alfa;
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
międzynarodowym SI.
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne
prosimy nadsyłać w postaci wydruku i pliku sporządzone-
go w edytorze Word (*.doc lub *.rtf). Dyskietkę lub dysk
CD zawierające pełny tekst artykułu, tablice i rysunki
umieszczone w odpowiednim miejscu należy opisać nazwą
pliku i nazwiskiem autora. Nośnik powinien zawierać:
⎯ tekst artykułu ze streszczeniem w języku polskim i angiel-
skim,
⎯ słowa kluczowe w języku polskim i angielskim,
⎯ tablice z tytułami w języku polskim i angielskim należy
zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry
arabskie) tablic,
⎯ rysunki, każdy w osobnym pliku (w formatach *.gif, *.jpg,
*.tif, *.bmp, itp.).
Ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę ry-
sunków. Rysunki powinny się mieścić na jednej szpalcie
(8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne
i kontrastowe,
⎯ podpisy pod rysunkami w języku polskim i angielskim.
3. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opracowa-
nia:
a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny
tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (auto-
rów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy;
b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy, poda-
ny w języku polskim i języku angielskim;
c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języ-
ku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnio-
ski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno
być obszerniejsze do 1 strony maszynopisu.
Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angielskim
(max. 6 wyrazów).
d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowadzenie,
a na końcu wnioski;
e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac na
dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie
się w bibliografii);
f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być
ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście
powołanie na pozycję literatury zaznacza się w nawiasach
kwadratowych np.: [10].
Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak
E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
1991, t. 36, nr 3, s. 97÷99, dla pozycji książkowej Nowak M.:
Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog. s. 504.
4. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminolo-
gicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów.
Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane
z autorem.
5. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, liczbę
stron maszynopisu, tablic, rysunków, w tym fotografii oraz
imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszka-
nia i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax
i e-mail.
6. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów.
7. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
redakcji: Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o., Redakcja
Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskie-
go 13, skr. poczt. 221, tel. (032) 256-17-77. Nadsyłanych mate-
riałów redakcja nie zwraca. We wszystkich innych sprawach
nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy się bezpo-
średnio porozumieć z redakcją czasopisma.
Redakcja