ISSN 0035-9696

Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metal
n
R-49
2004

SIGMA-NOT SP. z o.o.

30 Idt
Oddziału
Instytutu Metali Nieżelaznych
w Legnicy
 WARUNKI PRENUMERATY CZASOPISM
kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r.
Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym
terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.
Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu
wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych
zapasów magazynowych.
Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez
prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.
*
Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy
pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o.

00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11
BPH PBK S.A. O/Warszawa PI. Gen. Hallera 6
Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT.
*
Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy,
okres prenumeraty oraz własny adres.
Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa,
(tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną
listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl.
Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail:
sekretariat@sigma-not.pl. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: sigma-reklama@poczta.wp.pl.
*
Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza
granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez
zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy
za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej).
*
Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022)
827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.

Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując
zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20
tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12,
tel. (022) 826-80-17.
*
W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia
o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.
*
Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków
stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych.
Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły.

CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU

w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą,
prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen

kwartalna półroczna roczna

normalna ulgowa normalna ulgowa normalna ulgowa

45,00 zł 22,50 zł 90,00 zł 45,00 zł 180,00 zł 90,00 zł

 rudy
i metale
SIGMA-NOT SP. z o. o.

R.49
2004 9 CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE
STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW
PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M i E S I E C Z M K
Skrót tytutu (dla bibliografii)
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Rudy Metale
Strona
Misiotek Z.: 432 Wywiad z Dyrektorem Oddziału Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy Doc. dr. Ryszardem
Chamerem
ChamerR., ŚmieszekZ, KurekZ., PrajsnarR., 436 Odzysk ołowiu z odpadów hutniczych metodą pirometalurgiczną
Czernecki J., Sobierajski S., Orski J.,
Śnieżewski M.:
Chamer R., Kalinowski R., Anyszkiewicz K., 439 Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych w procesie wytwarzania soli
BenkeG., KulebaB.: cynku
Chamer R., ŚmieszekZ., ChmielarzA., 441 Odzysk renu z kwasów odpadowych
Anyszkiewicz K„ Benke G., Litwinionek K.,
Kalinowski R.:
ChamerR., Orski J., KurekZ., Bratek S., 445 Technologia wytwarzania tlenku miedziowego z odpadowej zgorzeliny miedzianej
Śnieżewski M., Szydiowska E.:
Grosman F., Przondziono J.: 447 Wyznaczanie naprężeń rzeczywistych w próbie rozciągania cienkich drutów miedzianych
Kluczowski R., Śliwa R., Pędzich Z.: 451 Wpływ cech metalicznych wtrąceń w nanokompozytach na osnowie TZP na ich właściwości
mechaniczne
IZBA GOSPODARCZA METALI
NIEŻELAZNYCH
StasiakR.: 455 Synteza wyników ekonomicznych Przemysłu Metali Nieżelaznych za I półrocze 2004 r.
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
Knych T., MamalaA., StnyrakB., 456 Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu AlMgSi (seria
TarasekA.: 6xxx) na elektryczno-mechanicze własności drutu osiągane w procesie końcowej obróbki cieplnej
METALURGIA PROSZKÓW
Szczepanik S., Wiśniewski B., WójtowiczT.: 462 Struktura i wybrane własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 % C poddanej
obróbce cieplno-plastycznej
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 468 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J.: 476 Światowy rynek metali nieżelaznych
KRONIKA
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki,
red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak.
Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. TelJfax (0-prefix-32) 256-17-77.
Korekta: Marzena Rudnicka.

Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.

Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.

Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87.
Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: sigmanot@wp.pl. Sekretariat e-mail: sekretariat@sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 6.75 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono v/e wrześniu 2004 r.
Rudy Metale: R 49, nr 9, s. 431^480, wrzesień 2004 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikolowska lOOa
 Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 061.6(079).5:669.2/.8(438)

Wywiad
z Doc. dr. RYSZARDEM CHAMEREM
Dyrektorem Oddziału Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy

lnterview with Director of the Division of the Institute of Non-Ferrous Metals

in Legnica, Ryszard Chamer, PhD, DSc.

Doc. dr Ryszard Chamer jest mieszkańcem Legnicy od 43 lat. Ukończył w 1968 roku Wydział Chemii na Uniwersytecie Wrocławskim.
Tytuł doktora uzyskał na Politechnice Wrocławskiej w 1977 roku. Stanowisko docenta otrzymał w Instytucie Metali Nieżelaznych
w Gliwicach. Jest inżynierem specjalistą I i II stopnia. Pracę zawodową podjął w Hucie Miedzi LEGNICA w 1968 roku. Pod Jego
kierownictwem Oddział Instytutu miał znaczący udział w opracowywaniu i wdrażaniu nowoczesnych technologii związanych z produkcją
miedzi w hutach Zagłębia Miedziowego.
Od 20 lat doc. dr Ryszard Chamer poza pracami naukowo-badawczymi związanymi z hutnictwem miedzi, prowadzi działalność
w zakresie ekologicznego zagospodarowywania odpadów przemysłowych powstających w hutnictwie i przetwórstwie metali nieżelaznych.
Jest autorem i współautorem 189 prac naukowo-badawczych w większości wdrożonych do produkcji przemysłowej lub wykorzystywa-
nych w toku projektowania instalacji pilotowych oraz przemysłowych. Jest również autorem i współautorem 53 oryginalnych rozwiązań
opatentowanych przez Urząd Patentowy oraz laureatem szeregu nagród z dziedziny nauki i techniki. W latach 1996*1999 otrzymał 10 medali
na Światowej Wystawie Wynalazków w Brukseli, gdzie w 1998 roku w uznaniu za nowoczesne rozwiązania techniczno-technologiczne
otrzymał prestiżowe odznaczenie belgijskie — Krzyż Kawalerski, co jest nie tylko wysokim uznaniem polskiej myśli naukowo-technicznej
w Europie, ale również promowaniem środowiska inżynierskiego Legnicy. Jest autorem i współautorem 60 publikacji w czasopismach
krajowych i zagranicznych oraz referatów na międzynarodowych seminariach naukowo-technicznych, w których nie tylko prezentowane są
nowe rozwiązania techniczno-technologiczne, ale również problemy ochrony środowiska i odpadów przemysłowych oraz związanych z nimi
uregulowaniami prawnymi w świetle przepisów obowiązujących w Unii Europejskiej. Jako ekspert Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska
RP wniósł duży wkład w dostosowywanie polskiego prawa ekologicznego do prawa unijnego.
Doc. dr Ryszard Chamer od wielu lat zaangażowany jest w prace na rzecz środowiska inżynierskiego, pełni drugą kadencję funkcje
Prezesa Rady Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych Naczelnej Organizacji Technicznej w Legnicy, Prezesa Wojewódzkiego
Klubu Techniki i Racjonalizacji. Jest członkiem zwyczajnym Akademii Inżynierskiej w Polsce, Ekspertem Komisji Ochrony Środowiska,

432
Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Sejmu RP, Członkiem Rady Naukowej Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach.
W 1992 roku w plebiscycie Słowa Polskiego doc. dr Ryszard Chamer otrzymał tytuł „Człowieka Roku", a w 1996 roku został
uhonorowany statuetką Rudolfmy za szczególne osiągnięcia w rozwoju województwa legnickiego. W 1993 roku wpisany został do
angielskiej technicznej encyklopedii wydanej w Cambridge oraz do encyklopedycznego wydania Inżynierii Ekologicznej. W wydanej
w marcu 2001 roku „Księdze Dziesięciolecia Polski Niepodległej", w Dziale Nauka i Szkolnictwo Wyższe, wymienione zostały wśród
najwybitniejszych osiągnięć, rozwiązania doc. dr. Ryszarda Chamera.
Oddział Instytutu w Legnicy kierowany przez doc. dr. Ryszarda Chamera uznany jest jako jedna z najlepszych jednostek w naszym kraju
zajmująca się przerobem oraz utylizacją odpadów z Przemysłu Metali Nieżelaznych i znajduje się na czołowej pozycji w Europie.
W 2000 roku osiągnięcia doc. dr. Ryszarda Chamera wniosły znaczący wkład w polską myśli naukowo-techniczna i zostały uhonorowane
następującymi wyróżnieniami:
1. Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, za wybitne osiągnięcia wynalazcze — styczeń 2000 r.
2. Złoty Medal na II Międzynarodowej Wystawie INNOWACJE w Gdyni, za opracowanie sposobu przerobu odpadów z przemysłu metali
nieżelaznych — styczeń 2000 r.
3. Złoty Medal na Światowych Targach Wynalazczości Badań Naukowych i Nowych Technologii w Brukseli za opracowanie sposobu
otrzymywania elektrolitu chlorku cynku — listopad 2000 r.
4. Złota Odznaka Honorowa Stowarzyszenia Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów — maj 2000 r.
5. Listy gratulacyjne za osiągnięcia naukowo-techniczne otrzymane od:
— Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego — luty 2001 r.,
— Prezesa Rady Ministrów Jerzego Buźka — styczeń 2001 r.,
— Ministra Gospodarki — luty 2001 r.
6. Dyplom Uznania z Komitetu Badań Naukowych, za ekologiczne wykorzystanie odpadów do produkcji tlenku miedziowego—luty 2000 r.
7. Medal Honorowy Stowarzyszenia Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów im. Tadeusza Sendzimira — maj 2000 r.
8. Tytuł Złotego Inżyniera 2000 r. w kategorii Nauka, organizowanego przez redakcję Przeglądu Technicznego — marzec 2001 r.

czo-Doświadczalny legnickiej huty został włączony w skład Zakła-

Proszę o kilka zdań na temat historii Oddziału (geneza powsta-
nia oraz jego etapy).
W bieżącym roku Oddział Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy
obchodzi dwa jubileusze: 45 rocznicę powstania oraz 30 rocznicę
działalności w strukturach IMN w Gliwicach. Tak więc jesteśmy
firmą o wielkich tradycjach, bogatych doświadczeniach i doniosłych
osiągnięciach.
Odkrycie oraz rozpoczęcie eksploatacji jednych z największych
w Europie złóż miedzi, a także zbudowanie od podstaw Huty Miedzi
w Legnicy nie byłoby możliwe bez udziału i pomocy powstałego już
w 1952 roku Instytutu Metali Nieżelaznych. W celu poszukiwania
nowych rozwiązań w technologii otrzymywania miedzi, po odpo-
wiednim zorganizowaniu produkcji podstawowej, w 1959 roku Za-
rządzeniem Dyrektora Huty Miedzi LEGNICA mgr. inż. Józefa
Marczyńskiego w legnickiej hucie został utworzony Wydział Ba-
dawczo-Doświadczalny. Wydział ten otrzymał kilka pomieszczeń
w budynku kontroli jakości.
W wyniku rozpoczętej w 1960 roku rozbudowy Huty wykonano
projekt Zakładu Badawczo-Doświadczalnego, który został zlokali-
zowany na terenie Huty, przy końcu głównej drogi A. Budowę
nowych obiektów Zakładu rozpoczęto w 1965 roku od hali pirome-
talurgii, a w 1967 roku przekazano do użytkowania część socjalną,
następnie halę pieców, magazyny, laboratorium i warsztat mechani-
czny.
W1968 roku rozpoczęto rozruch doświadczalnego pieca szybowego
oraz pieca elektrycznego. Zakład organizacyjnie włączony został do
istniejącego Wydziału Badawczo-Doświadczalnego Huty i wzboga-
cił posiadane zaplecze badawcze o nowoczesną halę wyposażoną
w podstawowe urządzenia hutnicze.
W 1971 roku otworzył się nowy rozdział w hutnictwie miedzi.
Przekazano bowiem do eksploatacji Hutę Miedzi GŁOGÓW. Z na-
szego Zakładu do Głogowa oddelegowanych zostało 25 pracowni-
ków, którzy pod moim kierownictwem prowadzili rozruch pieców
szybowych. Byli to pracownicy o najwyższym doświadczeniu
i kwalifikacjach. Po przekazaniu Huty do eksploatacji, na początku
1972 roku decyzją Generalnego Dyrektora KGHM Wydział Badaw-
du Doświadczalnego CUPRUM i objął swą działalnością również
Hutę Miedzi w Głogowie.
W 1972 roku utworzono w ramach Wydziału Badawczo-Doświad-
czalnego filię badawczo-wdrożeniową zlokalizowaną na terenie Hu-
ty Miedzi GŁOGÓW.
Rozwój hutnictwa miedzi, budowa nowej huty w Głogowie oraz
potrzeby intensyfikacji wdrażania postępu naukowego, dalszego
doskonalenia stosowanych metod technologicznych, poszukiwania
nowych i adaptacji najnowszych osiągnięć, stanowiły podstawę de-
cyzji powołania w kwietniu 1974 roku Zakładu Doświadczalnego
Hutnictwa Miedzi Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach z sie-
dzibą w Legnicy.
Jaka jest misja Oddziału?
Misją Oddziału jest ściślejsze związanie nauki z przemysłem po-
przez skracanie drogi dzielącej rozwiązania naukowe od ich prakty-
cznego zastosowania.
W pierwszym dziesięcioleciu Oddział zajmował się przede wszy-
stkim działalnością badawczo-doświadczalną i wdrożeniową na po-
trzeby hutnictwa miedzi.
Od ponad 20 lat Oddział prowadzi również działania nad najefektyw-
niejszym ekologicznym zagospodarowaniem odpadów przemysło-
wych. W tym czasie opracowano i wdrożono szereg technologii,
które pozwoliły na podjęcie w Oddziale produkcji towarowej, mimo
typowo badawczo-doświadczalnego wyposażenia.
W planach strategicznych przyjęliśmy, że podstawowym zakresem
działalności legnickiego Oddziału IMN pozostanie opracowywanie
i wdrażanie technologii związanych z zagospodarowywaniem odpa-
dów z przetwórstwa i hutnictwa metali nieżelaznych. Głównym na-
szym celem jest zapewnienie wysokiego poziomu stosowanych te-
chnologii z uwzględnieniem najnowocześniejszych rozwiązań w za-
kresie procesów i urządzeń, umożliwiających prowadzenie
działalności w sposób kompleksowy i bezpieczny dla środowiska
naturalnego, a jednocześnie ekonomicznie opłacalny.

433
Jaki jest status i struktura organizacyjna Oddziału?
Oddział Legnicki IMN posiada status jednostki badawczo-rozwojo-
wej, której podstawowym zakresem działalności jest opracowywa-
nie i wdrażanie technologii związanych z zagospodarowaniem od-
padów zawierających metale nieżelazne i szlachetne,
W skład Oddziału wchodzą trzy Zakłady:
— Zakład Doświadczalny Hutnictwa, którym kieruje pan inż. Jacek
Orski,
— Zakład Doświadczalny Chemii, kierowany przez pana inż. Ry-
szarda Kalinowskiego,
— Zakład Materiałów Ściernych w Głogowie, kierowany przez
pana Mirosława Serafina.
Laboratorium analitycznym kieruje pani Zdzisława Doroszkiewicz.
Moimi zastępcami są panowie mgr inż. Zygmunt Kurek i mgr inż.
Jan Kopeć, a finansami zajmuje się Główna Księgowa pani Janina
Olewicka.
Dzięki ogromnym inwestycjom realizowanym od 1999 roku Oddział
nasz został wyposażony w urządzenia i instalacje hutnicze oraz che-
miczne, które pozwoliły na prowadzenie działalności produkcyjnej
w oparciu o własne technologie. Głównymi produktami handlowy-
mi są obecnie stopy ołowiu, chlorki cynku, koncentraty metali
szlachetnych, nadrenian amonu, czarny tlenek miedziowy, mineral-
ne uzdatniacze wody pitnej, materiały ścierne. Szczególnie ważną
dla działalności Oddziału jest produkcja stopów ołowiu. W ostatnich
kilku latach nastąpiła istotna zmiana struktury przerabianych surow-
ców i stosowanej technologii przerobu, która oparta jest głównie na
odpadowych surowcach z hutnictwa miedzi.
Zaplanowane w Zakładzie Doświadczalnym Hutnictwa na 2004 rok
i lata następne zadania dotyczą przede wszystkim uruchomienia
produkcji tlenku cynku-bieli cynkowej, optymalizacji stosowanych
technologii pod kątem intensyfikacji przerobu, a także dalszej popra-
wy w zakresie hermetyzacji wewnętrznej, jak i zewnętrznej.
Najważniejsze osiągnięcia Oddziału w okresie kilku ostatnich lat—
Badania i wdrożenia realizowane przy udziale Oddziału IMN w Leg-
nicy prowadzone były początkowo wyłącznie na potrzeby przemysłu
miedziowego i dotyczyły modernizacji technologii przetopu kon-
centratów miedzi w piecach szybowych. Najważniejsze związane
były z przenoszeniem technologii z doświadczalnego pieca szybo-
wego do praktyki przemysłowej i dotyczyły obniżenia zużycia ko-
ksu, brykietowania koncentratów, obniżenia zawartości miedzi
w żużlu szybowym, a także technologii świeżenia bogatych kamieni
miedziowych. Nie sposób wymienić wszystkich około 800 prac
i projektów oraz wdrożeń do praktyki przemysłowej. Zaznaczyć
jednak należy, że w Oddziale wykonano pierwsze urządzenie do
automatycznego odlewania anod zastosowane w HM GŁOGÓW
oraz urządzenie do zbierania anod z maszyny rozlewniczej w HM
LEGNICA
W ramach działalności produkcyjnej między innymi wyprodukowa-
no z odpadów około:
— 13 tyś. t kamienia miedziowego,
— 40 tyś. t stopów mosiądzu i brązu,
— 3 tyś. t stopów cynowych,
— l tyś. t spoiw do srebra,
— 40 tyś. t stopów ołowiu,
— 20 tyś. t surowego tlenku cynku,
— 400 tyś. t ścierniw żużlowych,
— 5 tyś. t tlenku miedziowego,
— 20 tyś. t chlorku cynku,
— 2 tyś. t siarczanu cynku,
— 500 kg nadrenianu amonu (do 1992 r.),
— 640 kg złota i 10 t srebra z odpadów elektronicznych (w latach
1986-1995).
434
Wdrażanie własnych technologii spowodowało, że w Oddziale
w harmonijny sposób łączy się prowadzenie działalności naukowo-
-badawczej z rozwijaniem działalności produkcyjnej. O wartości pro-
wadzonych prac świadczą nie tylko osiągnięte efekty ekonomiczne,
ale również uzyskane liczne patenty za wynalazki i wzory użytkowe,
a także liczne nagrody i wyróżnienia otrzymane w kraju i zagranicą.
Czyli Oddział jest nowoczesną firmą...
Kierownictwo dokłada wszelkich starań, by Oddział IMN w Legnicy
stanowił nowocześnie i dynamicznie zarządzane przedsiębiorstwo,
będące nie tylko atrakcyjnym pracodawcą, lecz także środowiskiem
ludzi sobie przyjaznych i wspólnie budujących wartość i wizerunek
firmy.
Szczególnie świadome Kierownictwa Oddziału odpowiedzialności
za środowisko naturalne konsekwentnie od lat realizuje proekologi-
czne inwestycje. W efekcie stopień uciążliwości produkcji został
znacznie zmniejszony, a po wybudowaniu instalacji odsiarczania
gazów pieców obrotowych zostanie ograniczony do granic technolo-
gicznych możliwości, spełniając wszystkie wymagania określone
normami Unii Europejskiej.
Jak ocenia Pan Docent współpracę z Kierownictwem IMN?
Oddział w ciągu 30 lat działalności w ramach IMN w Gliwicach
uzyskuje ogromną pomoc i wsparcie ze strony Kierownictwa jedno-
stki macierzystej, a w szczególności dużo uwagi i troski poświęca
Oddziałowi Dyrektor IMN prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek. Pragnę
tu podkreślić, że poza własną kadrą Oddziału duży udział w rozwój
technologii i wyrobów posiadają pracownicy Instytutu w osobach
Dyrektora ds. Przeróbki Rud i Metalurgii doc. dr. inż. Stanisława
Sobierajskiego, Dyrektora ds. Naukowych dr inż. Andrzeja Chmie-
larza, Kierownika Zakładu Hydrometalurgii mgr inż. Krystyny Any-
szkiewicz, Kierownika Zakładu Hutnictwa doc. dr. inż. Józefa Cze-
meckiego i wielu innych.
Podkreślam, że od 30 lat jesteśmy jednostką badawczo-doświadczal-
ną Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach, który w 2002 roku
odchodził jubileusz 50-lecia. Jesteśmy dumni z tej przynależności
i wiążemy z nią dużą nadzieję na przyszłość. Osiągnięcia naukowo-
-badawcze i rozwój produkcji w decydującej mierze Oddział za-
wdzięcza bardzo dobrej pracy całej naszej załogi, oraz współpracy
z naukowcami z macierzystego Instytutu, jak też ze specjalistami
z przemysłu.
Co Pan Docent może powiedzieć o planach rozwojowych i inno-
wacyjnych na najbliższe lata?
W ramach działań inwestycyjnych planuje się przede wszystkim
wybudowanie w ciągu najbliższych 2 lat nowoczesnej, opartej na
innowacyjnych rozwiązaniach, instalacji do odsiarczania gazów
z pieców obrotowych. Opracowane i wdrożone w Zakładzie Do-
świadczalnym Chemii technologie pozwalają na produkcję z odpa-
dów wysoko przetworzonych wyrobów, takich jak najwyższej jako-
ści elektrolit chlorku cynku, koncentraty metali szlachetnych, nad-
renian amonu, a także wysokogatunkowy fosforan cynku
przeznaczony dla przemysłu farb i lakierów.
W 2003 roku przy współpracy z Instytutem Metali Nieżelaznych,
KGHM METALE S.A. i HM GŁOGÓW przystąpiono do prac nad
odzyskiem renu z odpadowego kwasu siarkowego HM GŁOGÓW.
Przewiduje się, że produkcja nadrenianu amonu w bieżącym roku
osiągnie rekordową wielkość, ponad 1000 kg.
W Zakładzie Materiałów Ściernych w Głogowie w 2003 zrealizowa-
no pierwszy etap modernizacji instalacji produkcyjnej ścierniwa
żużlowego POLGRIT. Na 2004 rok zaplanowano dalszą moder-
nizację instalacji, obejmującą również węzeł odpylania gazów
spalinowych. W 2003 roku zakres działalności tego zakładu uległ
rozszerzeniu o produkcję eluatów renonośnych.
Z jakimi obecnie jednostkami z przemysłu metali nieżelaznych
współpracuje Oddział w Legnicy?
Współpraca nasza z przemysłem metali nieżelaznych, to przede
wszystkim z takimi firmami jak: KGHM Polska Miedź S.A. Lubin
— Oddziały HM GŁOGÓW, HM LEGNICA i HM CEDYNIA,
KGHM METALE S.A. Lubin, B ATERPOL Sp. z o.o. Świętochłowice
— Wydział Ołowiu SZOPIENICE.
Co Pan Docent może powiedzieć na temat własnej kadry pracow-
niczej?
Wyniki 45-letniej działalności badawczej i produkcyjnej Oddziału
pozwalają stwierdzić, że dzięki wyjątkowej zdolności kadry, dużemu
zaangażowaniu, posiadanym kwalifikacjom oraz doświadczeniu,
Oddział w nowych warunkach potrafi realizować aktualne i przy-
szłościowe zadania wynikające z potrzeb przemyski metali nieżela-
znych.
Dzięki wspaniałej pracy kadry udało się pokonać niezliczone kłopo-
ty oraz bariery i z dużą satysfakcją mogę stwierdzić, że wypracowa-
liśmy dobre fundamenty dla naszej działalności na lata następne.
Dlatego chciałbym serdecznie podziękować naszym pracownikom,
a szczególnie kadrze, która nie szczędząc czasu i wysiłku zaangażo-
wała się w prace badawcze, inwestycyjno-modernizacyjne i tech-
nologiczne.
Proszę mi pozwolić podziękować dyrektorowi mgr. inż. Zygmuntowi
Kurkowi zakoordynację działalności naukowo-badawczej, wdroże-
niowej i produkcyjnej Oddziału.
Dziękuję Panu inż. Jackowi Orskiemu i Panu inż. Ryszardowi Kali-
nowskiemu oraz Panu mgr. Bogusławowi Kulebie i Panu Mikołajowi
Śnieżewskiemu za ogromny wysiłek w przygotowywaniu i realiza-
cję przedsięwzięć inwestycyjnych i modernizacyjnych, a także pro-
dukcyjnych i handlowych.
Dziękuję Mistrzom za wysokie zaangażowanie w realizację bieżą-
cych zadań w zakresie wielkości i jakości produkcji.
Dziękuję Panu Mirosławowi Serafinowi i podległym Mu pracowni-
kom za ogromny wysiłek i zaangażowanie związane z utrzymaniem
na wysokim poziomie ilościowym i jakościowym produkcji ścier-
niw żużlowych, rozszerzaniem rynków sprzedaży, prowadzeniem
prac modernizacyjnych, a także eksploatacją nowej instalacji chemi-
cznej.
Dziękuję Pani Zdzisławie Doroszkiewicz i pracownikom laborato-
rium za wykonywanie bardzo skomplikowanych analiz i oznaczeń
akceptowanych przez odbiorców i inne laboratoria, związanych
z bieżącymi potrzebami produkcyjnymi, poszukiwaniem nowych
surowców, a także prowadzonymi pracami badawczymi.
Serdecznie dziękuję Pani Janinie Olewickiej i kierowanemu przez
Nią działowi ekonomicznemu za olbrzymi wysiłek związany z ko-
niecznością dostosowania się do zwiększonych i ciągle zmieniają-
cych się wymagań prawa Unii Europejskiej.
Dziękuję dyrektorowi Panu mgr. inż. Janowi Kopciowi, Panu inż.
Zbigniewowi Taracińskiemu i kierowanemu przez Nich Zespołowi
za duży wkład i zaangażowanie we wdrażaniu nowych przepisów
w zakresie między innymi prawa budowlanego, energetycznego,
ochrony środowiska, a także za wysoką dyspozycyjność związaną
z utrzymaniem ciągłości produkcji, jak też prowadzeniem prac me-
chanicznych, elektrycznych i elektronicznych dotyczących nowych
inwestycji i modernizacji.
W imieniu redakcji i własnym składam Panu Dyrektorowi za-
służone gratulacje i życzenia dalszych sukcesów zawodowych.
Jednocześnie na Pana ręce składam wszystkim Pracownikom
gratulacje za dotychczasowe osiągnięcia zarówno naukowe, pro-
dukcyjne jak i ekonomiczne.
Życzę powodzenia i dalszej realizacji ambitnych planów.
Dziękuję za interesującą rozmowę.
Redaktor Naczelny
ZBIGNIEW MISIOŁEK
435
RYSZARD CHAMER Rudy Metale R 49 2004 nr 9
ZBIGNIEW ŚMIESZEK UKD 669.053.2:669.054.8:669.4
ZYGMUNT KUREK
RYSZARD PRAJSNAR
JÓZEFCZERNECKI
STANISŁAW SOBIERAJSKI
JACEK ORSKI
MIKOŁAJ ŚNIEŻEWSKI

ODZYSK OŁOWIU Z ODPADÓW HUTNICZYCH

METODĄ PIROMETALURGICZNĄ
Zaprezentowano wdrożoną w IMN Oddział w Legnicy technologię odzysku ołowiu z ołowiowych i ołowiowo-cynkowych
odpadów pochodzących głównie z hutnictwa miedzi Przedstawiono poszczególne operacje technologiczne i stan w zakresie
wyposażenia technicznego oraz ważniejsze zamierzenia badawczo-inwestycyjne.

RECOYERY OF LEAD FROM METALLURGICAL SCRAP

BY PYROMETALLURGICAL METHOD

Technology for lead recovery from zinc scrap and zinc-lead scrap mainly froin copper metallurgy, implemented at the
Institute ofNon-Ferrous Metals, Division in Legnica, has been presented. Particular technological operations, the eąuipment
owned and major research and investment plans have been described.

Wprowadzenie chemiczny posiadają pyły z pieca elektrycznego, charakteryzujące

Kompleksowe zagospodarowywanie odpadów przemysłowych
z hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych należy do głównego
kierunku realizowanych w okresie ostatnich kilku lat prac badaw-
czo-rozwojowych Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach.
Opracowane technologie, w większości oparte na unikatowych roz-
wiązaniach procesowych i technicznych, wdrażane są w pilotowych
instalacjach piro- i hydrometalurgicznych w Oddziale Instytutu w Leg-
nicy, stwarzając nie tylko nowoczesną, dobrze wyposażoną bazę
badawczo-doświadczalną, lecz również umożliwiając prowadzenie
bardzo istotnej dla funkcjonowania Oddziału działalności gospodar-
czej . Podstawowe znaczenie pod względem wielkości przychodów
ze sprzedaży posiada wdrożona w Zakładzie Doświadczalnym Hut-
nictwa technologia odzysku ołowiu z odpadów przemysłowych.
Charakterystyka surowców
Podstawowymi surowcami do odzysku ołowiu są produkty od-
pylni suchych i mokrych ciągów technologicznych otrzymywania
miedzi Hut Miedzi KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
Są to:
— Szlamy szybowe z mokrego odpylania gazów z pieców szybo-
wych w HM LEGNICA, zawierające 35*45 % Pb, 3-5 % Zn
oraz Cu, Fe, As, S, C, Cl, K.
— Pyły grube i spieki z wstępnego odpylania gazów konwertoro-
wych z procesu świeżenia kamienia miedziowego w HM LEG-
NICA, zawierające 4O50 % Pb, 4-8 % Zn oraz Cu, As, S.
— Pyły z odpylania gazów z pieca elektrycznego z procesu odmie-
dziowania żużla zawiesinowego w HM GŁOGÓW II, zawiera-
jące 35-38 % Pb, 12-8-16 % Zn oraz Cu, K.
Materiały ołowionośne z hutnictwa miedzi są polimetalicznymi
koncentratami ołowiu, cynku i miedzi, zanieczyszczonymi arsenem,
chlorem [1]. W największych ilościach występują szlamy szybowe
i pyły z pieca elektrycznego. Szlamy szybowe zawierają kilkanaście
procent substancji bitumicznych, a metale, takie jak ołów, cynk,
miedź, żelazo i inne występują w postaci siarczków. Odmienny skład
się niską zawartością siarki i chloru, natomiast podwyższoną zawar-
tością metali alkalicznych.
Surowcami uzupełniającymi wsad podstawowy są:
— zgary i popioły z rafinerii ołowiu, zawieraj ące 45-70 % Pb, oraz
Sb, Cu, Sn, Zn, S, Na,
— własne szlamy z procesu hydrometalurgicznego odzysku cynku
z odpadowych pyłów cynkowo-ołowiowych pochodzących
z odpylania gazów z wentylacji miejscowych pieców szybo-
wych HM GŁOGÓW i HM LEGNICA, zawierające 30^40 %
Pb, 4^6 % Zn oraz Cu, Fe.
Opis technologii
Schemat technologiczny odzysku ołowiu z wymienionych wy-
żej odpadów przemysłowych przedstawiono na rysunku l. Techno-
logia obejmuje następujące podstawowe operacje i procesy.
Przygotowanie wsadu
Polega na namiarowaniu w określonych ilościach surowców
ołowionośnych oraz zawrotów, to jest pyłów i spieków z komór
osadowych, a następnie ich dokładnym wymieszaniu. W zależności
od proporcji pomiędzy materiałami tlenkowymi a siarczkowymi, do
mieszanki dodaje się węglan sodu lub koksik. Stałym dodatkiem jest
złom żelaza, który w decydującym stopniu wpływa na uzysk i jakość
ołowiu surowego, stanowiącego produkt handlowy. Stosowane są
również inne dodatki, między innymi krzemionka i związki żelaza,
których zadaniem jest korekta składu chemicznego oraz mineralo-
gicznego żużla.
Topienie
Mieszanki ołowionośne z udziałem dodatków technologicznych
przetapiane są w obrotowym piecu płomiennym o pojemności uży-
tecznej V-l l m3, co pozwala na jednorazowy załadunek 20-25 Mg
wsadu. Załadunek odbywa się taśmociągiem ze zbiornika wagowe-
go otworem usytuowanym na ścianie bocznej pieca. Po zamknięciu
i uszczelnieniu otworu załadunkowego włącza się obroty pieca i uru-

Doc. dr Ryszard Chamer — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy, prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice,
mgr inż. Zygmunt Kurek — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy, dr inż. Ryszard Prajsnar, dać. dr inż. Józef Czemecki — Instytut Metali Nieżelaznych.
Gliwice, inż. Jacek Orski. Mikołaj Snieżewski — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy.

436
 chamia palnik zasilany gazem ziemnym i powietrzem wzbogaco-
nym w tlen. W pierwszej kolejności odparowywana jest wilgoć,
a następnie w miarę nagrzewania wsadu rozpoczyna się proces de-
stylacji lotnych węglowodorów występujących w szlamach szybo-
wych, który największą intensywność osiąga w temperaturze
250-^300 °C. Wyprowadzane z gazami spalinowymi niedopalone
węglowodory kondensują na pyłach stwarzając duże utrudnienie
w eksploatacji instalacji odciągowo-odpylającej, jak również ich
zagospodarowanie metodami hydrometalurgicznymi [3].
W celu maksymalnego wypalenia gazowych węglowodorów
stosuje się zmniejszoną moc palnika przy wysokim nadmiarze tlenu
w stosunku do paliwa podstawowego — gazu ziemnego. Ten sposób
realizowany jest w piecach obrotowo-wahadtowych w HM GŁO-
GÓW [2], gdzie w tej fazie procesu współczynnik nadmiaru tlenu
w powietrzu wprowadzanym do palnika wynosi znacznie powyżej 2.
W Oddziale Instytutu w Legnicy opracowano innowacyjne roz-
wiązania techniczne pozwalającenauzyskanie wyższej skuteczności
dopalania lotnych węglowodorów. Pierwsze z nich polega na wpro-
wadzaniu do pieca czystego tlenu dyszą umieszczoną obok palnika
gazowego. Palnik pracuje z niewielkim nadmiarem tlenu i traktowa-
ny jest głównie jako źródło płomienia. Natomiast dzięki bardzo
wysokiej aktywności tlenu i niskiemu strumieniowi gazów ze spala-
nia gazu ziemnego, zachodzi intensywne spalanie węglowodorów
przynoszące wyraźny efekt cieplny i szybki wzrost temperatury
w otworze wylotowym pieca powyżej 1000 °C. Drugim rozwiąza-
niem jest wybudowanie bezpośrednio za piecem pionowej komory
dopalania o dużej pojemności, wykonanej z materiałów ogniotrwa-
łych. Charakteryzuje się ona korzystnymi dla procesu dopalania
substancji palnych warunkami cieplnymi oraz wysoką trwałością
i odpornością na oddziaływanie gazów i pyłów, a także w znacznym
stopniu usprawnia odbiór wydzielających się i gromadzących na
dnie stałych i płynnych materiałów.
Produkty procesu
W drugiej fazie procesu nagrzewa się wsad do pełnego upłyn-
nienia żużla. Jakość żużla obserwowana podczas jego wylewania
z pieca do wlewnic jest ważnym wskaźnikiem służącym do wstępnej
oceny przebiegu cyklu topienia. Otrzymanie płynnego, swobodnie
wypływającego z pieca żużla świadczy o należytym stopniu prze-
reagowaniu materiałów ołowionośnych i dodatków technologicz-
nych, co posiada decydujący wpływ na uzysk i jakość ołowiu, a także
na jakość żużla w aspekcie jego zagospodarowania.
Podczas stopniowego nagrzewania wsadu zachodzą w fazie sta-
łej i ciekłej reakcje chemiczne, z których największe znaczenie po-
siadają [l, 2]:
2 PbO + C = 2 Pb + CO2
PbO + CO = Pb + CO2
PbS + (Na, K)2CO3 + CO = Pb + (Na, K)2S + 2 CO2
PbS + Fe = Pb + FeS
2 Fe + As = Fe2As
Fe + 2 As = FeAs7

STACJA ZGAZOWANIA
MAGAZYN SURpWCÓW TLENU
l DODATKÓW
PRZYGOTOWANIE WSADU
GAZY TECHNOLOGICZNE

f"-

CERAMICZNA
KOMORA
DOPALANIA
PIEC OBROTOWY
V-llm 3

PYŁY GRUBOZIARNISTE SPIEKI

OŁÓW SUROWY
UZDATNIANIE
KOTŁY -ZAWROTY
RAFINACYJNE -TOPNIK
-KRUSZYWO

SZLIKRY
FILTR I FILTR II FILTR III

OŁÓW
HANDLOWY
PYŁY
i : v
1
| !

KOMIN GAZÓW TECHNOLOGICZNYCH

Rys. 1. Schemat technologiczny odzysku ołowiu z odpadów przemysłowych w IMN Oddział Legnica
Fig. l Technological flowchart of lead recovery from the industrial scrap implemented at IMN' s Di vision in Legnica

437
W końcowej fazie procesu top osiąga temperaturę 1000^-1100 °C.
W tych warunkach zachodzi proces redukcji tlenku cynku z żużla
oraz reakcje wymiany między składnikami topu i formowanie koń-
cowego składu chemicznego ołowiu, szpejzy i żużla.
Po zakończeniu cyklu wykonywany jest spust ołowiu do kadzi.
Jest on następnie przelewany do ogrzewanych kotłów i po oszlikro-
waniu poddawany rafinacji tlenem dla obniżenia zawartości głów-
nych zanieczyszczeń, to jest cyny i arsenu. Podstawowym produ-
ktem handlowym jest ołów surowy, zawierający około 97,5 % Pb;
< 0,2 % As; < 2 % Sb; < 0,1 % Cu; < 0,1 % Sn. Produktem dodat-
kowym otrzymywanym w wyniku przetopu wsadu ołowionośnego
ze zwiększonym udziałem zgarów wysokoantymonowych pozyski-
wanych z krajowej rafinerii i z importu, jest stop ołowiowo-antymo-
nowy, zawierający do 20 % Sb.
Żużel wylewany jest otworem służącym również do załadunku
wsadu. Po zakrzepnięciu jest on wyjmowany z wlewnic i kierowany
do uzdatniania. Proces ten obejmuje rozbijanie wlewków do mniej-
szych wymiarów i selekcję, w wyniku której otrzymuje się materiały
przeznaczone do dalszej obróbki na kruszywo drogowe, topnik
krzemionkowo-żelazowy wykorzystywany w procesie przerobu
koncentratów miedzi w piecach szybowych, a także materiał w po-
staci przerostów metalicznych, który wraz ze szlikrami z procesu
rafinacji oraz innymi materiałami zawrotowymi i dodatkami tech-
nologicznymi, przetapiany jest w mniejszych piecach obrotowych
3
o pojemności użytecznej po około 1,5 m . W wyniku przetopu od-
zyskiwany jest ołów i powstają: stop metaliczny na bazie żelaza —
szpejza, w którym koncentruje się arsen oraz żużel krzemianowy.
Podstawowe parametry technologiczne:
— ilość przetapianego wsadu całkowitego 60-^-80 Mg/dobę,
— ilość odzyskanego ołowiu 18-^-24 Mg/dobę,
— uzysk całkowity ołowiu > 90 %,
— czas trwania cyklu topienia 6-*-7 godz.,
— moc nominalna palnika ok. 3 MW.
Instalacje odpylające
Każdy z pieców obrotowych wyposażony jest w oddzielną in-
stalację odpylającą, składającą się z następujących podstawowych
urządzeń:
— pionowa ceramiczna komora dopalania,
— pionowe metalowe komory osadowe do odpylania inercyjnego,
— tkaninowe filtry pulsacyjne.
Metalowe komory odpylające i rurociągi gazów technologicz-
nych chłodzone są ociekowo w zamkniętym obiegu wodnym wypo-
sażonym w chłodnie wentylatorowe.
Podsumowanie
Oddział Instytutu w Legnicy wspólnie z Zakładem Hutnictwa
IMN Gliwice od kilku lat prowadzi intensywne działania badawcze,
438
a także realizuje przedsięwzięcia inwestycyjne mające na celu ma-
ksymalne dostosowanie technologii do odzysku ołowiu z odpadów
przemysłowych, głównie z nietypowych i trudnych w przerobie ma-
teriałów, jakimi są dostępne w największych ilościach odpady oło-
wionośne pochodzące z Hut Miedzi KGHM POLSKA MIEDŹ S. A.
Działania te są wynikiem realizowanych prac badawczych i wdroże-
niowych zmierzających do doskonalenia i optymalizacji technologii
pod względem uzyskiwanych jak najkorzystniejszych parametrów
i wskaźników technologiczno-ekonomicznych, jak również spełnie-
nia wymagań ekologicznych. Dotychczas w ramach tych działań
zmodernizowano instalacje pieców obrotowych w zakresie konstru-
kcji pieców, zasilania gazowego z zastosowaniem tlenu techniczne-
go, instalacji odpylających.
Planowane na najbliższe lata przedsięwzięcia badawczo-inwes-
tycyjne dotyczą następujących głównych zadań:
— zastosowanie palnika gazowo-tlenowego (do 100 % tlenu)
w piecu obrotowym V-l l m w celu intensyfikacji procesu to-
pienia, zmniejszenia ilości gazów technologicznych i poprawy
jakości fazy gazowo-pyłowej,
— zastosowanie bardziej odpornych chemicznie i termicznie mate-
riałów ogniotrwałych, dostosowanych do poszczególnych stref
o zróżnicowanym stopniu narażenia i zużycia, celem wydłuże-
nia okresów międzyremontowych pieców obrotowych,
— usprawnienie procesu przygotowywania mieszanek surowców
ołowionośnych z udziałem zawrotów i dodatków technologicz-
nych dla uzyskania wyższej jednorodności wsadu i stabilności
procesu topienia,
— oczyszczanie gazów technologicznych od zanieczyszczeń gazo-
wych dla struktury mieszanek ołowionośnych o zmiennych pro-
porcjach pomiędzy materiałami tlenkowymi a siarczkowymi
w aspekcie wystąpienia o uzyskanie pozwolenia zintegrowanego,
— uzdatnianie metodami hydrometalurgicznymi surowców oło-
wionośnych i materiałów zawrotowych, zmierzające do usunię-
cia z obiegu technologicznego pieców obrotowych uciążliwych
dla procesu topienia odpadowych surowców ołowionośnych, jak
też zagospodarowania pyłów i żużli związków, głównie chlor-
ków i siarczanów cynku oraz metali alkalicznych [3].
Literatura
1. Określenie optymalnej struktury wsadu w procesie przerobu odpadów
ołowionośnych z hutnictwa miedzi w piecu obrotowym w Oddziale Instytutu
w Legnicy. Praca N-B IMN Gliwice, 2000.
2. Teoretyczne i praktyczne problemy zagospodarowania odpadów hut-
niczych. Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Krynica 2001.
3. Zagospodarowanie pyłów ołowiowo-cynkowych z hutnictwa miedzi
w łącznej technologii piro- i hydrometalurgicznej. Projekt celowy IMN Gli-
wice 2001.
RYSZARD CHAMER Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 669.054.8:669.5:661.847:669.537.5
RYSZARD KALINOWSKI
KRYSTYNA ANYSZKIEWICZ
GRZEGORZ BENKE
BOGUSŁAW KULEBA

ZAGOSPODAROWANIE CYNKONOSNYCH ODPADÓW

PRZEMYSŁOWYCH W PROCESIE WYTWARZANIA SOLI CYNKU
Na przykładzie technologii produkcji chlorku cynku zaprezentowano realizowany w Oddziale Instytutu w Legnicy kierunek
zagospodarowywania odpadów przemysłowych metodami hydrometalurgicznymi. Przedstawiono główne surowce cynkonośne
oraz schemat procesowy wytwarzania wysokiej jakości elektrolitu chlorku cynku i jego pochodnych.

DISPOSAL OF ZINC-CONTAINING INDUSTRIAL SCRAP

IN THE PROCESS OF ZINC SALTS FABRICATION

Taking technologyforzinc chloride production as an example, an approach to industrial scrap disposal by hydrometallur-
gical methods implemented at the IMN's Division in Legnica has been presented. The main zinc-containing input materials
and technologicalflowsheet of the process of fabrication of high-quality electrolyte ofzinc chloride and its derivatives have
been described.

Wprowadzenie
Zagospodarowywanie odpadów cynkonośnych prowadzone jest
w Zakładzie Doświadczalnym Chemii (ZDC), będącym jednym
z trzech zakładów produkcyjnych Oddziału Instytutu w Legnicy.
W wyniku zrealizowanych wspólnie z Zakładem Hydrometalurgii
IMN Gliwice prac badawczo-rozwojowych [l, 2], w ZDC wdrożono
produkcje, w oparciu o przemysłowe odpady cynkonośne, wysoko-
przetworzonych wyrobów w postaci soli cynku, to jest chlorków i na
bazie tej soli, fosforanów.
Zastosowane technologie charakteryzują się innowacyjnymi
rozwiązaniami w zakresie procesowym oraz technicznym i w połą-
czeniu z metodami pirometalurgicznymi umożliwiają zagospodaro-
wanie w sposób efektywny ekonomicznie i ekologicznie różnego
rodzaju stałych i ciekłych odpadów przemysłowych.
Surowce
Podstawowymi surowcami do produkcji chlorku cynku są cyn-
kowo-ołowiowe odpady powstające w ciągach technologicznych
otrzymywania miedzi w hutach KGHM POLSKA MIEDŹ S.A.
GŁOGÓW i LEGNICA. Mają postać pyłów i pochodzą z odpylania
gazów z wentylacji miejscowych pieców szybowych. Odznaczają
się niestabilnym składem chemicznym wynikającym z charakteru
procesu, w którym powstają. Zawierają: 40-55 % Zn; 12-30 % Pb;
1-3 % Cu; 1-5-2 % Fe; 0,05-50,1 % As; 2-5-7 % S og.
Surowcami uzupełniającymi są:
— pyły z przetopu złomów miedziowo-cynkowych w piecu Kaldo,
zawierające: do 65 % Zn; do l % Pb; 2-5-5 % Fe; do 0,5 % Cd,
— roztwory poprodukcyjne z ocynkowni ogniowych, stanowiące
mocno zanieczyszczone, głównie żelazem, zużyte kąpiele topni-
kowe oraz zużyte kwasy solne. Zawierają: 150-300 g/1 Zn;
10*100 g/1 Fe; 1-50 g/1 NH4C1; 0,01-0,05 g/1 Cu; 10^-200 g/1 HC1, spełniające ostre wymogi procesu technologicznego, wynikające
— odpadowe materiały zawierające cynk, pochodzące z procesów
produkcji baterii cynkowo-węglowych. Są to głównie:
— szlamy wodorotlenku cynku, zawierające: 20-5-40 % Zn; 0,1-0,5 %
Fe; 0,05-0,1 % Pb; 0,005-0,01 % Cu; 0,005-0,01 % Cd,
— elektrolit, o składzie: 20*100 g/1 Zn; 20^-100 g/1 HC1; 10^-50 g/ł Fe, odpadów.
— spieki z pieca popielnego, zawierające 95-98 % Zn,
— zużyty kwas solny, zawierający: 10-50 g/1 Zn; 100-300 g/1 HC1;
10-50 g/1 Fe.
Opis technologii
Schemat technologiczny przerobu odpadowych surowców cyn-
konośnych na chlorki cynku przedstawiono na rysunku l.
Technologia składa się z następujących głównych procesów
i operacji:
— fugowanie cynku kwasem solnym,
— oczyszczanie hydrolityczne,
— dwustopniowe oczyszczanie cementacyjne,
— filtracje międzyoperacyjne,
— uzdatnianie szlamów do przerobu pirometalurgicznego,
— neutralizacjaodcieków.
Zastosowana technologia charakteryzuje się między innymi tym,
że powstające w poszczególnych operacjach produkty uboczne w po-
staci roztworów i osadów pofiltracyjnych poddawane są oddzielne-
mu przerobowi, co umożliwia dodatkowy odzysk metali nieżela-
znych i zapobiega powstawaniu niezagospodarowanych odpadów.
Otrzymywane w trakcie przerobu surowców i obróbki roztworów
szlamy zawierają ok. 30 % ołowiu, 10 % cynku, 4 % miedzi, 3 %
żelaza oraz 10-12 % chloru. Są one poddawane procesowi uzdatnia-
nia metodą hydrometalurgiczną obejmującą operacje kilkakrotnego
przemywania wodą, suszenia i neutralizacji odcieków. Przemywa-
nie i suszenie wykonywane są w prasie filtracyjnej. Otrzymuje się
materiał zawierający 35-40 % ołowiu, występującego w postaci wo-
dorotlenku lub węglanu, który jako pełnowartościowy surowiec do-
dawany jest do mieszanek ołowionośnych przerabianych w piecach
obrotowych w Zakładzie Doświadczalnym Hutnictwa.
ZDC posiada instalacje wyposażone w nowoczesne urządzenia
z oddziaływania wysokich temperatur i agresywnych właściwości
roztworów. Reaktory wchodzące w skład linii technologicznej są
wykonane ze specjalnego tworzywa umożliwiającego ługowanie bar-
dzo różnorodnych pod względem składu chemicznego i własności
Urządzeniem filtrującym jest nowoczesny i w pełni zautomaty-

Doc. dr Ryszard Chainer. inż. Ryszard Kalinowski — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy, mgr inż. Krystyna Anyszkiewicz. dr inż. Grzegorz Benke —
Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice, mgr Boguslaw Kuleba — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy.

439
 czającej powierzchnie przed pokryciem metalicznym, a także jako
składnik środków ochrony roślin. Chlorek cynku produkowany jest
w trzech gatunkach, to jest w roztworach o stężeniu 45 i 75 % ZnCl2
oraz w postaci krystalicznej.
Skład chemiczny chlorku cynku bazowego przedstawia się następu-
, SZLAM (Pb, Cu, . jąco:
Zn) Zn >21,6%,
ZnCl2 > 45 %,
• SZLAM (Fe) Fe " < 0,010%,
Cu < 0,002%,
Pb < 0,005 %,
SZLAM (Zn, Cu, Mn < 0,00 1 %,
Pb) Cd < 0,003 %,
SO4
SZLAM (Zn, Cu, pH 2,5-5-2,8.
Pb) Jakość tego produktu dodatkowo kontrolowana jest za pomocą testu
zanurzeniowego płytką cynkową, na której nie powinno być śladów
korozji przy inspekcji wizualnej.
Aktualnie trwają prace wdrożeniowe technologii produkcji
z 45 % chlorku cynku, fosforanu cynku, spełniającego bardzo wy-
sokie wymagania dotyczące zawartości podstawowych składników
i zanieczyszczeń, jak również parametrów fizycznych, stosowanego
w przemyśle farb i lakierów.
Głównymi odbiorcami produkowanego chlorku cynku są:
— producent baterii cynkowo-węglowych Matsushita Battery Po-
land S. A. w Gnieźnie, z którą IMN Oddział Legnica współpra-
ZnCl,75% ZnCl,45% cuje od momentu powstania fabryki, to jest od 12 lat,
— cynkownie ogniowe,
— zakłady produkujące środki ochrony roślin, m.in. Ekoflora Kraś-
nik, INS Puławy,
— kopalnie węgla kamiennego wykorzystujące wysoką gęstość
H2O FILTRACJA, PRZEMY
chlorku cynku 75 % do analiz węglowych.
WAN1E.SI JSZENIE
l
SPRR70NF.
POWIETRZE Podsumowanie

r~
ODCIEK
1
SZLAMY Pb
i I
] ' SUROWIEC DO ODZYSKU
NEUTRLIZACJA PbW PIECACH
J OBROTOWYCH
Rys. 1. Schemat procesowy przerobu odpadów cynkonośnych
w IMN O/Legnica
Fig. l Technological flowsheet of zinc-containing
scrap processing at IMN's Division in Legnica
zowany filtr komorowy, który poza rozdziałem faz umożliwia wie-
lokrotne przemywanie osadu, a także jego suszenie.
Uwodniony chlorek cynku stanowi surowiec wyjściowy do pro-
dukcji chlorku cynku o stężeniu ok. 75 % ZnCl2. Proces zatężania
odbywa się w wyparkach SIMAX. Z powyższego chlorku cynku,
w suszarce rozpyłowej ogrzewanej elektrycznie, otrzymuje się pro-
dukt w postaci krystalicznej.
Zagospodarowywanie odpadów przemysłowych metodami
hydrometalurgicznymi prowadzącymi do odzysku metali w postaci
wysokiej jakości produktów użytecznych, jest bardzo trudnym
przedsięwzięciem procesowym, wiążącym się z dużymi nakładami
finansowymi, związanymi przede wszystkim z budową instalacji
wyposażonych w odpowiednie do wymagań technologicznych urzą-
dzenia podstawowe i pomocnicze. Spowodowane jest to głównie
wysokim zróżnicowaniem i niestabilnym składem chemicznym po-
szczególnych odpadów, zarówno pod względem zawartości metali
użytecznych, jak i zanieczyszczeń metalicznych oraz niemetalicz-
nych. Uniwersalność istniejących w Zakładzie Doświadczalnym
Chemii instalacji technologicznych i możliwość połączenia z proce-
sami pirometalurgicznymi, a także doświadczona, wysoko wykwa-
lifikowana kadra naukowo-techniczna, stwarzają korzystną perspe-
ktywę dla tego kierunku działalności Oddziału Instytutu w Legnicy.
W IMN w Gliwicach i Oddziale Instytutu w Legnicy prowadzo-
ne są dalsze działania mające na celu rozszerzenie zagospodarowy-
wania stałych i ciekłych odpadów, pochodzących z różnych dzie-
dzin przemysłu, pod kątem produkcji nowych, poszukiwanych na
rynku wyrobów chemicznych.

Produkty
Podstawowym wyrobem wytwarzanym w ZDC jest wysokiej
jakości chlorek cynku stosowany w przemyśle elektrochemicznym
i elektrotechnicznym, głównie do produkcji baterii cynkowo-węglo-
wych. Używany jest również w procesach cynkowania, cynowania,
kadmowania, niklowania, jako składnik kąpieli topnikowej oczysz-
Literatura
1. Zagospodarowanie cynkonośnych odpadów przemysłowych do wy-
twarzania użytecznych soli cynku. Projekt celowy IMN, 2002.
2. Zagospodarowanie pyłów cynkowo-olowiowych z hutnictwa miedzi
w bezodpadowej łącznej technologii piro- i hydrometalurgicznej. Projekt
celowy IMN, 2001.

440
 Rud Metale R 49 2004 nr 9
RYSZARD CHAMER UKD
y
ZBIGNIEW ŚMIESZEK 669.054.8:669.849
ANDRZEJ CHMIELARZ
KRYSTYNA ANYSZKIEWICZ
GRZEGORZ BENKE
KINGA LITWINIONEK
RYSZARD KALINOWSKI

ODZYSK RENU Z KWASÓW ODPADOWYCH

Ren jest pierwiastkiem towarzyszącym miedzi w polskich koncentratach w stężeniu 5+20 ppm. Podczas procesów hutniczych
związki renu odparowują i są odzyskiwane głównie w urządzeniach oczyszczania gazów. Najwyższe stężenie renu występuje
w kwasach płuczących gazy kierowane do fabryk kwasu siarkowego. W Hucie Miedzi GŁOGÓW występują dwa rodzaje takich
kwasów: z mycia gazów powstających w trakcie konwertorowania kamienia miedziowego, zawierający 50+60 % H2SO^
i mycia gazów opuszczających piec zawiesinowy (10% H2SO4). Stężenie renu w tych kwasach waha się od 0,05 do 0,2 g/dm .
Dla obu kwasów opracowano technologie odzysku renu. Składają się one z dwóch głównych operacji technologicznych:
wydzielenia renu przez wytrącenie w postaci koncentratu siarczkowego lub sorpcji na węglu aktywnym lub żywicy jonowy-
miennej i następujących po tym odpowiednio ługowaniu lub elucji oraz produkcji nadrenianu amonowego na drodze wymiany
jonowej i krystalizacji. Opracowane technologie odzysku renu zostały zastosowane w praktyce przemysłowej.

RECOYERY OF RHENIUM FROM WASTE ACIDS

Rhenium as an accompanying element is present in Polish copper concentrates in concentration of 5+20 ppm. During the
pyro-processes of copper metallurgy rhenium compounds evaporate. They are collected mainly in gaś cleaning products.
Highest concentrations ofRh werefound in weak sulphuric acids generated in gaś treatment units ofsulphuric acids plants.
In the Polish copper smelter HM GŁOGÓWthere are two kinds ofsuch acids: thefirstfrom H^>O4plantprocessing gasfrom
converting of copper matę, ofH2SO4 concentration 50+60 %, and the secondfromflashfurnace, containing 10 % ofH2SO4.
Rhenium concentration in the solutions variesfrom 0.05 to 0.2 g/dm . For both solutions technologies for rhenium recovery
were developed. They consist of two mam steps: rhenium separation from acid madę by suiphide precipitation or sorption on
activated carbon or ion exchange resinfollowed by leaching or elution respectively, and ammonium perrhenate production
by ion exchange and crystallization. The method of rhenium recovery was implemented on an industrial scalę.

Wprowadzenie pracę silników przy wyższych temperaturach, co poprawia zarówno

osiągi, jak i oszczędza paliwo.
Ren został odkryty dopiero w 1925 roku przez Waltera i Idę Najważniejsze jednak zastosowanie znalazł ren w przemyśle
Noddack, jako ostatni z naturalnie występujących pierwiastków [1]. petrochemicznym do produkcji katalizatorów Pt-Re, stosowanych
Współczynnik rozpowszechnienia tego metalu w skorupie ziemskiej przy produkcji wysokooktanowych benzyn bezołowiowych. Zasto-
7
jest najniższy ze wszystkich i wynosi l • l O" [2]. Spotkać go można sowanie renu w tych katalizatorach przyczyniło się do zmniejszenia
w kolumbitach, alwitach i gadolinitach. Zawartość renu w wymię- zużycia platyny, wzrostu wydajności procesów, wydłużenia pracy
nionych rzadkich minerałach jest znikoma, a wydobycie tak małych katalizatora i zwiększenia liczby oktanowej benzyny. Są to dwa
ilości uciążliwe i bardzo kosztowne [3]. Stosunkowo bogate w ren najważniejsze zastosowania renu. Metal ten używany jest również
są rudy molibdenu, zwłaszcza molibdenit zawierający 10~5+10'3 % między innymi do produkcji termopar, elementów grzewczych, sty-
Re, a także platyna rodzima [4]. Ren jest zwykle związany z molib- ków elektrycznych, elektrod, lamp żarowych dużej mocy, elektro-
denem w porfirowych złożach rud miedzi. magnesów [l, 5, 6].
Metaliczny ren wyglądem przypomina platynę. W stanie litym Światowe zasoby renu szacuje się na maksymalnie 17 000 ton.
ren jest miękki i ciągliwy. Metal, otrzymywany przez spiekanie Największym potencjałem jego zasobów dysponują: Chile, USA,
proszku uzyskanego w wyniku redukcji wodorem, wykazuje znacz- Kanada, Kazachstan, Rosja, Uzbekistan i Peru. Największym produ-
ną twardość. Ren jest metalem o wysokiej temperaturze topnienia — centem renu jest chilijska firma Molymet, która produkuje około 21
3453 K i jest po wolframie najtrudniej topliwym metalem. Należy ton renu rocznie, co stanowi 60 % światowej produkcji. Około 85 %
on do metali o największej gęstości — 21,0 g/cm3, co upodabnia go jej produkcji to ren metaliczny, wykorzystywany niemal w całości
do platynowców. Jest on stosowany jako dodatek do innych metali przez przemysł lotniczy USA. Drugim co do wielkości producentem
i już niewielkie ilości zwiększają twardość stopu i jego odporność renu, jest firma kazachska Dżezkazganredmet, która produkuje około
na korozję. 8,5 tony rocznie renu, co stanowi 25 % produkcji światowej. Produ-
Ren stosowany jest jako dodatek stopowy w nadstopach używa- ktem tej firmy jest nadrenian amonu otrzymywany przez bezpośred-
nych do produkcji monokrystalicznych łopatek silników odrzuto- nie ługowanie koncentratów miedzi kwasem [7].
wych i turbin. Dodatek 3 do 6 % renu do takich stopów umożliwia Największym importerem renu są Stany Zjednoczone. W latach

Doc. dr Ryszard Chamer — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy, prof. dr inż. Zbigniew Śmieszek, dr inż. Andrzej Chmielarz, mgr inż. Krystyna Anysz-
kiewicz, dr inż- Grzegorz Benke — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice, mgr Kinga Litwinionek, inż. Ryszard Kalinowski — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział
w Legnicy.
Artykuł oparty na referacie wygłoszonym w trakcie ..The 51* International Conference Copper 2003'', Chile.

441
 W Polsce ren towarzyszy krajowym rudom miedzi. Zawartość
renu w koncentratach miedzi, produkowanych przez KGHM PM
20- S.A., waha się w granicach od 5 do 20 ppm. W procesie produkcji
miedzi w technologii pieca szybowego, ren częściowo destyluje
15 w postaci siarczku i kolektorowany jest w szlamie powstającym
podczas mokrego oczyszczania gazów gardzielowych pieca szybo-
wego. Pozostała masa renu obecna jest w kamieniu miedziowym.
10 W konwertorowaniu kamienia miedziowego ren odpędza się —
w postaci Re2O7 — do fazy gazowej i wymywa w sekcji myjąco-
-płuczącej fabryki kwasu siarkowego. Szlamy z odpylania pieca
szybowego stanowią wsad do produkcji ołowiu. W piecu wahadło-
wo-obrotowym ren przechodzi do fazy gazowej i odzyskiwany jest
CHILE KAZACHSTAN USA CHINY UZBEKISTAN ROSJA POLSKA w procesowych pyłach wtórnych. W technologii pieca zawiesino-
wego ren destyluje w postaci tlenku. W węźle myjąco-płuczącym
fabryki kwasu siarkowego przechodzi do produkowanego tam sła-
Rys. 1. Światowa produkcja renu (t/r.)
bego kwasu siarkowego [10].
Fig. l. World production of rhenium (t/y) W konsekwencji opisanych procesów identyfikuje się trzy ro-
dzaje materiałów zawierających znaczące ilości renu: dwa rodzaje
kwasu płuczkowego z fabryk kwasu siarkowego—kwas płuczkowy
3 3
• Produkcja Re, Mg „I" zawierający 60 % H2SO4,0,07+0,2 g/dm Re, l ,5+4,0 g/dm As,
30 kwas płuczkowy „II" o stężeniu H2SO4 — 10 %, renu 0,05+0,15
• Import Re, Mg 3 3
g/dm i 0,5+1,5 g/dm As oraz pyły wtórne z produkcji ołowiu
25 zawierające ok. 100 ppm Re.
Poniżej przedstawiono opracowane i wdrożone do praktyki
przemysłowej technologie odzysku renu — w postaci nadrenianu
20 amonu NH4ReO7 — z obu rodzajów kwasów płuczkowych.

15 Część doświadczalna

10 Istotne różnice w składzie obu kwasów płuczkowych (stężenie

kwasu siarkowego i arsenu) spowodowały, że opracowano dwie od-
mienne technologie: strąceniową dla kwasu „I" i adsorpcyjną dla
5 kwasu „II".
Metoda strąceniową odzysku renu

1997 1998 1999 2000 2001 2002
Rys. 2. Import i eksport renu przez USA
Fig. 2. US import and export of rhenium
1970 1975 1980 1985 1990 1995
Rys. 3. Światowa produkcja renu (Mg) w latach 1973+2003 [9]
Fig. 3. World production of rhenium [Mg]
intheyears!973+2003[9]
1999+2003 USA importowały ren metaliczny głównie z Chile —
87 %. Nadrenian amonu, stosowany do produkcji katalizatorów oraz
renu metalicznego, importują głównie z Kazachstanu — 28 %, Esto-
nii — 6 oraz Wielkiej Brytanii — 6 % [8].
Aktualnie światowy popyt na ren szacuje się na poziomie ok. 40
ton i jest on pokrywany w 80 % z produkcji pierwotnej. Różnica
pochodzi z zawrotów — w szczególności resztek stopów molibde-
nowo-renowych i wolframowo-renowych. Wszystkie zużyte katali-
zatory platynowo-renowe poddawane są recyklingowi.
2003 Po wykonaniu prób wstępnych zdecydowano, że najbardziej
właściwym odczynnikiem strącającym ren z 60 % roztworu kwasu
siarkowego jest tiosiarczan sodu Na2SO3 • 5H2O. Jak wiadomo,
w silnie kwaśnym środowisku jon tiosiarczanowy rozkłada się na
siarkowodór, siarkę elementarną i dwutlenek siarki, w wyniku czego
jony metali obecne w kwasie płuczkowym wytrącane są z roztworu
w postaci siarczków [11].
W pierwszym etapie badań laboratoryjnych stwierdzono,
że temperatura prowadzenia tego procesu nie wpływa na jego wy-
dajność, jednak postać osadu otrzymywanego w temperaturze pod-
wyższonej —80 °C—była bardziej drobnokrystaliczna, w porównaniu
z osadami otrzymywanymi w temperaturze pokojowej. W konse-
kwencji osad szybciej sedymentował i był łatwiej filtrowalny. W ko-
lejnych testach zbadano wpływ dawki Na2SO3 • 5H2O na wydajność
wytrącania renu i arsenu oraz skład koncentratu renowego. Uzyska-
ne wyniki wykazały, że siarczek renu, trudniej rozpuszczalny w wa-
runkach prowadzenia procesu, wytrąca się przed siarczkiem arse-
2000 2005 nu(III). Możliwe jest zatem dobranie takiej dawki odczynnika strą-
cającego, która zapewni prawie całkowite (> 95 %) usunięcie renu
z roztworu, przy wydajności wytrącania arsenu na poziomie zale-
dwie 5 %. Dawką tą jest 10 g Na2SO3 • 5H2O na l dm3 kwasu
płuczkowego.
W kolejnych eksperymentach określono warunki procesu roz-
twarzania tak uzyskanych koncentratów. Badania prowadzono roz-
twarzając materiał o składzie: Re — 3,62 %, As — 4,1 %, Cu —
0,60 %, Mo — 0,44 %, S — 55,4 %. Ługowanie prowadzono w wa-
runkach utleniających. Jako utleniacz zastosowano nadtlenek wodo-
ru H2O2, w postaci 30 % roztworu wodnego — perhydrolu, doda-
wany do zawiesiny koncentratu renowego w wodzie. Wykonane
eksperymenty wykazały powyżej 90 %, efektywność przeprowadza-
nia renu do roztworu, kiedy dawka perhydrolu przekracza dwukrot-
nie masę roztwarzanego koncentratu. W tych optymalnych warun-
kach końcowe stężenie renu w wyługowanym koncentracie wynosi-
ło od 0,1 do 0,3 %, a jego masa stanowiła ok. 70 % masy koncentratu

442
 J i
Wytrącanie
Maksymalne stężenie renu w pierwszych partiach eluatu wyno-
3
siło nawet 25 g/dm . Otrzymane eluaty zagęszczano i krystalizowa-
no otrzymując krystaliczny nadrenian amonu zawierający do 35 ppm
potasu, 20 ppm molibdenu, 3 ppm miedzi, 10 ppm żelaza, 15 ppm
koncentratu Re niklu i 5 ppm ołowiu.
Technologię, której schemat ilustruje rysunek 4, wdrożono do
praktyki przemysłowej w Oddziale IMN w Legnicy. Wydajność
instalacji osiągnęła maksymalną wartość produkcji 250 kg NH4ReO4
rocznie.

Metody adsorpcyjne odzysku renu

Alternatywną metodą odzysku renu z kwasu płuczkowego jest
metoda adsorpcyjna, której zasadniczym elementem jest wydziele-
nie Re na węglu aktywnym [12].
W pierwszym etapie badań sprawdzono właściwości sorpcyjne
kilkunastu gatunków węgli aktywnych, produkowanych w formie
pyłistej i granulowanej. Testy prowadzonych w kolumnie o średnicy
1,5 cm, w której umieszczano sorbent o masie 3,0 g. Przez każdy
z badanych sorbentów przepuszczano w temperaturze pokojowej
3 3
0,5 dm kwasu płuczkowego „II" zawierającego 0,1 g/dm renu. Na
podstawie wyników doświadczeń do dalszych badań wybrano wę-
giel aktywny WG 12, produkcji polskiej firmy GRYFSKAND, gra-
nulowany, o uziamieniu 0,73-^2,0 mm, wytwarzany z niskopopioło-
wego węgla koksowego, charakteryzujący się liczbą metylenową 35
i powierzchnią właściwą 1100 m/g. W warunkach eksperymentu
uzyskano dla tego węgla 89 % wydajność sorpcji renu.
Wyniki badań, w których sorpcję prowadzono do pełnego prze-

Kwas płuczkowy

Sorpcja na węglu Roztwór odpadowy

ElucjaNaOH

Rys. 4. Schemat technologiczny metody strąceniowej

otrzymywania nadrenianu amonowego
l _ kwas płuczkowy, 2 — NaĄOj • 5H20, 3 — H2SO4,
4 — koncentrat Re, 5 — perhydrol, 6 — woda. 7 — roztwór, 8 — szlam, Utlenienie H2O2
9 — woda płucząca, 10 — NH4OH, 11 — roztwór odpadowy,
12 — 3 % NH4SCN, 13 — eluat, 14 — ług macierzysty, 75 NH4ReO4

Fig. 4. Technological flowsheet

of the ammonium perrhenate winning by precipitation method
l — washer acid, 2 — Na2S2O3 • 5H2O, 3 — H2SO4, 4 — Re concentrate,
Sorpcja na żywicy
5 — perhydrol, 6 — water, 7 — solution, 8 — slime, 9 — washing water,
10 — NH4OH; U — waste solution, 12 — 3% NH4SCN, 13 — eluat,
14 — mother liquor, 15 — NH4ReO4

kierowanego do ługowania. Roztwory otrzymane w wyniku ługowa- Elucja NH4SCN

nia i połączone z popłuczynami zawierały następujące zanieczysz-
czenia: As — 4,9 g/dm3, Cu — 0,76 g/dm3, Mo — 0,51 g/dm3,
H2SO4 — 13,5 g/dm3. Roztwory te oczyszczano przez neutralizację
amoniakiem do pH — 7, w temperaturze 60 °C. W wyniku tej ope-
racji usuwano praktycznie całą miedź oraz ok. 35 % arsenu i molib- Krystalizacja
denu, wskutek adsorpcji tych metali na wodorotlenku miedziowym.
Końcowe oczyszczanie roztworu zdecydowano prowadzić metodą
wymiany jonowej. Zastosowano żywicę silnie zasadową w formie
rodankowej. Okazało się, że żywica w formie rodankowej jest sele-
ktywna w stosunku do jonu nadrenowego. Obecne w roztworze inne
Nadrenian amonu NH4ReO4
aniony (AsO , MoO42-, SO4 2-) praktycznie nie były sorbowane.
Stwierdzono bardzo wysoką pojemność jonitu sięgającą nawet 60 %, Rys. 5. Schemat technologii odzysku renu na węglu aktywnym
w przeliczeniu na masę suchą żywicy jonowymiennej. Elucję pro- Fig. 5. Technological flowsheet of rhenium recovery
wadzono 3 % roztworem NH4SCN. with the use of activated carbon

443
bicia kolumny, wskazały, że pojemność sorpcyjna złoża zależy istot-
nie od temperatury kwasu i wynosi l ,47 % dla temperatury 25 °C
i 0,75 % dla temperatury 60 °C. Elucję renu postanowiono prowa-
dzić roztworami alkaliów. Rezultaty badań wykazały, że proces ten
przebiega najlepiej, gdy roztworem wymywającym ren ze złoża
węgla aktywnego jest 3 % roztwór wodorotlenku sodu z dodatkiem
l do 3 % perhydrolu.
Uzyskane wyniki badań laboratoryjnych stanowiły podstawę do
zaprojektowania i uruchomienia instalacji pilotowej do odzysku renu
z kwasu płuczkowego tą metodą. Zasadniczą jej częścią jest układ
3
dwóch kolumn o pojemności roboczej 1,2 m każda, wypełnionych
500 kg węgla aktywnego WG12. Instalacja zasilana jest kwasem
3
płuczkowym „II" o średniej zawartości renu 0,085 g/dm i kwasu
siarkowego 10,5 %. Proces sorpcji prowadzi się 10 do 12 dni. Po
uzyskaniu całkowitego przebicia układu i odmyciu złoża od resztek
kwasu, elucję wykonuje się 3 % roztworem NaOH z dodatkiem l %
perhydrolu. W ten sposób w jednym cyklu pracy instalacji pilotowej
3 3
wytwarza się ok. l O m eluatu zawieraj ącego od l ,7 do 2,2 kg/m renu.
Roztwór po elucji złoża węgla aktywnego kierowany jest do
dalszego odzysku renu w postaci nadrenianu amonu, opisaną powy-
żej metodą wymiany jonowej na złożu silnie zasadowej żywicy,
przeprowadzonej w formę rodankową. Pilotowa instalacja wymiany
3
jonowej składa się z 12 kolumn o objętości 35 dm każda. Pojedyn-
cza kolumna mieści 17,5 kg żywicy. Eluat renowy poddawany jest
odparowaniu i krystalizacji. Uzyskiwany w ten sposób NH4ReO4
zawiera następujące zanieczyszczenia: < 3 ppm Cu, 2 ppm Mg, 80
ppm K, < 5 ppm Ni, < 3 ppm Fe, < 3 ppm Mo, 8 ppm Na, 8 ppm Pb.
Schemat blokowy odzysku renu na węglu aktywnym przedsta-
wiono na rysunku 5.
Do metod adsorpcyjnych należy także opracowana ostatnio przez
Instytut Metali Nieżelaznych we współpracy z KGHM Metale S.A.
Kwas płuczkowy
Sorpcja na jonicie Roztwór odpadowy
Elucja wodą
amoniakalną
Krystalizacja
Nadrenian amonu
Rys. 6. Schemat technologii odzysku renu
na złożu jonowymiennym
Fig. 6. Technological flowsheet of rhenium recovery
with the use of ion-exchange bed
444
nowa technologia odzysku renu z kwasu płuczkowego pieca zawie-
sinowego, której schemat przedstawiono na rysunku 6. Polega ona
na zastąpieniu węgla aktywnego słabo zasadową żywicą anionowy-
mienną i sorpcji renu z kwasu płuczkowego w kolumnach jonowy-
miennych. Elucję prowadzi się wodą amoniakalną uzyskując roz-
twór nadrenianu amonu w środowisku amoniakalnym. Zmniejszenie
ilości operacji technologicznych, koniecznych do uzyskania nadre-
nianu amonu, wydatnie zmniejszyło jednostkowe koszty produkcji.
Zastosowany, w nowej technologii, wysoce selektywny jonit pozwa-
la na uzyskiwanie produktu o najwyższej czystości. Produkowany
aktualnie w IMN Oddział Legnica nadrenian amonu spełnia nastę-
pujące wymagania:
— zawartość Re [%] — min. 69,2,
— zawartości poszczególnych zanieczyszczeń [ppm]: Cu < 5, Fe < 5,
Mg < 5, Mo < 5, Na < 5, Ni < 5, Pb < 5, K < 30, Ca < 20.
Podsumowanie
Analiza krajowej bazy surowcowej i metod odzysku renu a także
rezultaty dotychczasowych badań laboratoryjnych i prób przemysło-
wych potwierdzają możliwość zastosowania nowej technologii od-
zysku renu na złożu jonowymiennym do odzysku renu ze wszystkich
wymienionych, krajowych źródeł tego metalu. Potencjalne zasoby
renu z tych źródeł szacowane są na 3 do 6 ton rocznie. Wdrożenie
nowej technologii odzysku renu, umożliwiające uzyskanie nawet do
4 ton renu rocznie, stawiałoby Polskę w kręgu znaczących producen-
tów światowych. Jednak przy planowaniu wielkości produkcji trzeba
mieć na uwadze duże wahania cen, zarówno renu metalicznego, jak
i jego związków (nadrenianu amonu). Wielkość produkcji i zdol-
ność produkcyjna przyszłej instalacji musi być zatem dostosowana
do zmiennego zapotrzebowania na oba produkty renowe. Należy
zatem skupić uwagę na poszukiwaniu i analizie rynków zbytu, a tak-
że niezależnie od tego podjąć badania nad opracowaniem sposobów
wytwarzania innych związków renu w celu poszerzenia oferty ryn-
kowej.
Literatura
1. Krzysztofowicz K., Łobanowski J.: Metale i stopy wysokotopliwe,
przegląd właściwości i zastosowania. Przegląd Mechaniczny 1994. t. 53.
nr 21/94, s. 1*11.
2. Tylkina M. A., Panova N. N.: K 70-letiju otkrytija renija. Cvetnyje
Metally 1995, nr 11, s. 48H-53.
3. Jeżowska-Trzebiatowska B.: Chemia Renu. Prace Wrocławskiego
Towarzystwa Naukowego, Wrocław 1951.
4. Bielański A.: Podstawy chemii nieorganicznej. Wydaw. Naukowe
PWN; Warszawa 1999.
5. BolewskiA., NeyR.. Smakowski T.: EDS. Bilans gospodarki surowca-
mi mineralnymi Polski i świata 1996*2000. Polska Akademia Nauk, Kra-
ków, Polska, 2002.
6. Lupton D. F., Fischer B.: Rhenium — ein Sondermetall fur extreme
Anforderungen. Erzmetall, 1997, t. 50, nr 10, s. 640*648.
7. Roskill: The Economics of Rhenium; Wyd. luty 2004.
8. U.S. Geological Survey, Minerał Commodity Summatries, styczeń
2004.
9. Blossom J. W.: Rhenium statistics.
10. PiestrzyńskiA.: Ed. Monografia KGHM Polska Miedź S.A., CBPM
Cuprum, Lubin, Polska, 1996.
11. Zakrzewski J., Wójtowicz J., Lach E., Chmielarz A., Benke G.:
Metoda otrzymywania nadrenianu amonu z płuczkowego kwasu siarkowego
powstającego podczas produkcji miedzi. Przemysł Chemiczny 1985, t. 64,
nr 3, s. 143*146.
12. Raporty z wykonania zadań PC nr 6 TOS 2002 C/05925 (niepubl.).
RYSZARD CHAMER Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 669.054.8:669.334.96
JACEK ORSKI
ZYGMUNT KUREK
STANISŁAW BRATEK
MIKOŁAJ ŚNIEŻEWSKI
EWA SZYDŁOWSKA

TECHNOLOGIA WYTWARZANIA TLENKU MIEDZIOWEGO

Z ODPADOWEJ ZGORZELINY MIEDZIANEJ

Przedstawiono technologię produkcji tlenku miedzi(H). Szczególną uwagę zwrócono na aspekt jakościowy wyrobu związany
Z realizowanym kierunkiem zastosowania.

TECHNOLOGY FOR COPPER(II) OXIDE FABRICATION

FROM A WASTE COPPER SCALĘ

Technology for copper(ll) oxide production has been presented. Particular attention has been paid to the product ąuality
with an account ofits anticipated application.

Wprowadzenie Surowcami dodatkowymi są odpadowe mułki miedziane pozy-

skiwane z fabryk przewodów nawojowych, a także ścinki, wióry,
Oddział Instytutu Metali Nieżelaznych w Legnicy produkuje itp.
tlenek miedziowy CuO (BLACK COPPER OXIDE) od ponad 15 lat.
W okresie ostatnich kilku lat wprowadzono wiele istotnych zmian Opis technologii
w technologii, spowodowanych głównie koniecznością pełniejszego
dostosowania wyrobu do wzrastających wymagań jakościowych Schemat technologii wytwarzaniatlenku miedziowego przedsta-
i wynikających z tego tytułu ograniczeń w Unii Europejskiej dla wiono na rysunku l.
stosowanych w przemysłach paszowym i nawozowym wszelkich Technologia ta składa się z następujących głównych procesów:
dodatków, które w dalszych etapach przetwórstwa spożywczego — przygotowanie surowca,
przechodzą do żywności. Wymagania dotyczące zawartości metali — prażenie utleniające,
ciężkich, jak ołów, kadm, rtęć, cynk, arsen, były spełnianie dzięki — mielenie i segregacja sitowa,
temu, że stosowana do produkcji tlenku miedziowego zgorzelina
miedziana pochodzi bezpośrednio z bardzo czystej miedzi elektro-
litycznej. ZGORZELINA MIEDZIANA

Szczególnie istotnym, a jednocześnie trudnym do rozwiązania

problemem, było dotrzymanie ostrej normy w zakresie zawartości UZDATNIANIE
dioksyn, których dopuszczalne stężenie określone zostało na bardzo
niskim poziomie wynoszącym 0,5 ng/kg.
W Oddziale Instytutu w Legnicy wspólnie ze specjalistami nie- ROZDZIELENIE OLEJU OD
PRAŻENIE UTLENIAJĄCE

mieckimi, przeprowadzono szczegółową analizę procesu technolo- WODY

gicznego wytwarzania tlenku miedziowego. Obejmowała ona po-

miary parametrów technologicznych na poszczególnych etapach,
a także pełną analizę chemiczną wszystkich materiałów znajdują-
cych się w obiegu, to jest surowca, produktów przejściowych, za- EMULSJA > 80% OLEJU

wrotowych i produktu końcowego. W oparciu o uzyskane wyniki

wprowadzono szereg innowacyjnych rozwiązań w zakresie parametrów KONDYCJONOWAN1E
prowadzenia procesu oraz konstrukcji urządzeń, umożliwiających
otrzymywanie wyrobu charakteryzującego się stabilnym składem
PRZESIEWANIE
chemicznym, spełniającym wszystkie parametry jakościowe, w tym
dotyczących zawartości dioksyn.
TLENEK MIEDZIOWY >%%CuO
Surowce
KONFEKCJONOWANE

Podstawowym surowcem do produkcji tlenku miedziowego

CuO jest odpadowa zgorzelina miedziana będąca produktem ubocz- Rys. 1. Schemat technologiczny otrzymywania tlenku miedzi(H)
nym procesu otrzymywania walcówki metodą Contirod, zawierają- w IMN O/Legnica
ca: 92-96 % Cu2O, 2-8 % CuO, 0,5-1 ,5 % Cu oraz 9-12 % emulsji Fig. l. Technological flowsheet of copper(II) oxide
olejowo-wodnej. production at IMN's Division in Legnica

Doc. di' Ryszard Chamer, inż. Jacek Orski, mgr inż. Z\gmunf Kurek — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy, mgr inż. Stanisław Bratek — Instytut Meta-
li Nieżelaznych. Gliwice, inż. Mikołaj Snieżewski. mgr inż. Ewa Sz^dłowska — Instytut Metali Nieżelaznych w Gliwicach Oddział w Legnicy.

445
— dotlenianie,
— kondycjonowanie,
— przesiewanie,
— konfekcjonowanie.
Przygotowanie surowca polega na kilkakrotnym jego przemy-
waniu podgrzaną wodą zdemineralizowaną, a następnie odsączeniu.
Operację tę wykonuje się w specjalnej instalacji składającej się
z reaktora, zbiorników do segregacji emulsji ołowiowo-wodnej,
zbiorników magazynowych, układu zasilania wodą.
Pierwszy etap przerobu odbywa się w obrotowym piecu ruro-
wym ogrzewanym palnikiem gazowym. Wsad podawany jest do
pieca w sposób ciągły, współprądowo ze spalinami. Celem uzyska-
nia atmosfery utleniającej, poza palnikiem doprowadzane jest dodat-
kowe powietrze. W trakcie przemieszczania się materiału następuje
odparowanie wody i spalanie substancji organicznych pozostałych
w niewielkich ilościach po wypłukaniu emulsji, a w końcowej stre-
fie pieca, także utlenianie metalicznej miedzi i jej tlenku(I) do tlenku
miedziowego(II).
Gaz spalinowe kierowane są do układu odpylania składającego
się z metalowej komory osadowej, baterii cyklonów i filtra tkanino-
wego. Komora osadowa służy jednocześnie do podgrzewania wody
zdemineralizowanej, stosowanej w procesie uzdatniania surowca.
Otrzymany produkt przejściowy, będący mieszaniną tlenków
miedziowego CuO i miedziawego Cu2O, po ostudzeniu jest mielony
w młynie kulowym pracującym w sposób ciągły z równoczesnym
przesiewaniem. W trakcie mielenia następuje rozwinięcie i odsło-
nięcie powierzchni tlenków, a także usunięcie cząstek miedzi meta-
licznej o większych wymiarach, co posiada istotny wpływ na prze-
bieg końcowej fazy procesu i jakość produktu. Frakcja podziarnowa
kierowana jest do rurowych pieców obrotowych ogrzewanych prze-
ponowo, w których zachodzi proces głębokiego dotleniania materia-
łu w temperaturze 700^-750 °C tlenem z powietrza doprowadzanym
do przestrzeni pieca współprądowo ze wsadem. Proces utleniania
przebiega w zakresie ciśnień, nie przekraczających prężności rozkła-
dowej CuO, tworzy się jednofazowy materiał zbudowany z tlenku
miedziowego. Według analiz rentgenograficznych oraz badań nad
podatnością magnetyczną [1], tlenki CuO i Cu2O nie wykazują
dostrzegalnej rozpuszczalności wzajemnej, co ułatwia przeprowa-
dzanie tlenku Cu2O, do wymaganego jego stężenia na poziomie
poniżej 4 %.
Następnym etapem w technologii produkcji tlenku miedziowe-
go jest kondycjonowanie produktu pieców utleniających. Zasadni-
czym celem tej operacji jest zniszczenie dioksyn powstających w po-
przednich fazach przerobu surowca.
Według danych [2], dioksyny powstają w kontakcie związków
chloroorganicznych i produktów niepełnego spalania paliwa. Do
najbardziej znanych dioksyn należy 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-
dioksyna (TCDD) o budowie:
446
Proces usuwania powyższych związków polega na stworzeniu
w odpowiednim przedziale czasowym, warunków temperaturowych
i atmosfery beztlenowej, prowadzących do ich całkowitego rozpadu.
Oznaczenie zawartości dioksyn jest bardzo drogie i wykonywa-
ne tylko w nielicznych specjalistycznych laboratoriach chemicznych
z bardzo długim terminem realizacji. W związku z tym, efektywność
procesu kondycjonowanie produktu posiada zasadnicze znaczenie
ekonomiczne jak i marketingowe. Procesowi temu poddawany jest
na bieżąco cały wyprodukowany tlenek miedziowy, co pozwala na
skuteczne zabezpieczenie przed niekontrolowanym wzrostem za-
wartości dioksyn w sprzedawanym wyrobie. Efektywność zastoso-
wanej metody potwierdzona została kontrolnymi badaniami wyko-
nywanymi w niemieckim laboratorium LUFA Hameln.
Produkt
Skład chemiczny i właściwości fizyczne handlowego tlenku mie-
dziowego przedstawiają się następująco:
— Cu og. > 77 %,
— CuO > 96%,
— Cu 2 O<4%,
— SiO,26%,
— Cl 0,06 %,
— Cd < 0,0001 %,
— ZnO,07%,
— Fe 0,1 %,
— Pb 0,0075 %,
— As < 0,001 %,
— Skład granulometryczny: 0,0-^40 u.m max. 38 %,
4CM-100ummax. 52%,
100+120 urn max. 25 %,
— Ciężar właściwy 6,20-K>,80 g/cm3,
— Ciężar nasypowy 1,7-5-1,9 g/cm".
Podsumowanie
Oddział Instytutu w Legnicy jest jedynym w kraju producentem
tlenku miedziowego przeznaczonego na potrzeby przemysłów pa-
szowego oraz nawozów i niemal wyłącznie sprzedawany jest do
państw zachodnich. W ostatnich latach ten kierunek sprzedaży cha-
rakteryzuje się dobrą stabilnością pozwalającą na zbyt całości pro-
dukcji.
W celu rozszerzenia asortymentu produkcji, opartej na odpado-
wej zgorzelinie miedzianej i innych czystych odpadach miedzionoś-
nych, wspólnie z Zakładem Hutnictwa IMN w Gliwicach, podjęte
zostały przedsięwzięcia badawczo-rozwojowe w kierunku wytwa-
rzania związków pochodnych, to jest tlenku miedziowego CuO
technicznego dla przemysłu ceramicznego i szklarskiego, a także
tlenku miedziawego Cu2O, który używany jest jako składnik farb
antyporostowych stosowanych w przemyśle stoczniowym.
Literatura
1. Produkcja tlenku miedziowego CuO dla przemysłu paszowego. Pro-
jekt celowy IMN Gliwice, 2000.
2. Holtzer M., Kargulewicz L: Dioksyny i możliwość ich powstawania.
Wiadomości Hutnicze 1996, nr 8.
 Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD620,72:669.015.5:669-426:621.315.55

WYZNACZANIE NAPRĘŻEŃ RZECZYWISTYCH

W PRÓBIE ROZCIĄGANIA CIENKICH DRUTÓW MIEDZIANYCH

Zaproponowana metodyka obliczeń i opracowane zależności pozwoliły na wyznaczenie naprężeń rzeczywistych występu-
jących w czasie rozciągania cienkich drutów miedzianych (obrobionych cieplnie oraz umocnionych). Wyniki badań wykazały,
w jak dużym stopniu wielkość naprężeń rzeczywistych, określona dla zakresu odkształceń plastycznych, różni się od naprężeń
umownych. Badania pozwoliły na analizę udziału odkształceń sprężystych w zakresie wydłużenia równomiernego cienkich
drutów. Przeprowadzone obliczenia pozwoliły na ustalenie przebiegu krzywej umocnienia i dobranie funkcji naprężenia
uplastyczniającego ciągnionych drutów miedzianych. Przedstawiona praca jest szczególnie interesująca dla technologów
zajmujących się projektowaniem procesów obróbki plastycznej, gdyż zagadnienie poprawnego opisu plastyczności materiałów
jest ściśle związane z doborem optymalnych parametrów technologicznych. Ustalenie poziomu naprężeń rzeczywistych jest
równoznaczne z uzyskaniem informacji dotyczących zapasu plastyczności tworzyw, co jest istotne zarówno dla konstruktorów,
jak i użytkowników materiałów ciągnionych, zwłaszcza takich, które narażone są na duże obciążenia.

METHOD OF TRUE STRESS DETERMINATION

IN THE TENSILE TESTING OF THIN COPPER WIRES

Suggested computation methodology and elaborated dependences, allowed to determine the true stress occurring during
tension ofthin copperwires, both heat-treated and work-hardened. Examination results showedhow much the magnitude of
true stress, determinedforplastic strain rangę, differsfrom the magnitude of the engineering stress. The tests thatwere carried
out enabled to analyse the participation ofelastic strain in the rangę of uniform elongation ofthin wires. It has been stated
that the magnitude ofelastic strain is only a smali part oftotal strain, both for loads corresponding to the proof strength and
the tensile strength. Calculation of the true stress corresponding to the proof strength madę itpossible to determine theflow
stress curves and select the appropriate flow stress eąuationfor the tested drawn wires. The presented paper is importantfor
process engineers who deal with designing metal forming processes. Properly described plasticity of a material is closely
connected with a selection of the best technological parameters. Determining the magnitude of true stress means obtaining
informationabout limit of workability of materials. That is importantfor both designers and users of'drawn materials, especially
materials under heavy loading.

Wprowadzenie kości naprężenia uplastyczniającego istotnym zagadnieniem staje się

Numeryczne modelowanie oraz projektowanie procesów prze-
róbki plastycznej wymaga znajomości prawidłowego opisu funkcji
naprężenia uplastyczniającego. Naprężenie uplastyczniające wraz
z odkształceniem granicznym charakteryzuje podatność materiału
do kształtowania plastycznego i stanowi charakterystykę technolo-
gicznej plastyczności tego materiału [1].
W procesach przeróbki plastycznej na zimno przebieg umocnię-
nią odkształceniowego przedstawia się za pomocą funkcji typu ap =
/(e) [2]. Funkcje te w prawidłowy sposób opisują procesy, których
przebieg odkształcenia w całej objętości kształtowanego materiału
jest zbliżony do proporcjonalnego i monotonicznego. Do takich
procesów zaliczyć należy ciągnienie prętów i drutów. Kryteria do-
boru, klasyfikację oraz zestawienia najczęściej stosowanych funkcji
naprężenia uplastyczniającego znaleźć można w pracy [3].
W badaniach cienkich drutów ustalenie wielkości naprężenia,
niezbędnego do uplastycznienia materiału, realizowane jest w staty-
cznej próbie jednoosiowego rozciągania. Naprężenie uplastycznia-
jące <sp materiałów ciągnionych wyznaczane jest na podstawie wy-
kresu rozciągania w układzie o-e, gdzie o jest naprężeniem rzeczy-
wistym, a 8 odkształceniem wyrażonym w mierze logarytmicznej.
Krzywe zmiany naprężenia uplastyczniającego w funkcji odkształ-
cenia pozwalaj ą na przewidywanie zachowania się materiału w cza-
się procesu ciągnienia. Dlatego też dla prawidłowego ustalenia wiel-
precyzyjne wyznaczenie naprężeń rzeczywistych, jakim podlegają
próbki drutu w trakcie realizacji próby jednoosiowego rozciągania,
W pracy [4] podkreślono, że problem rozszerzenia zakresu interpre-
tacji wyników próby rozciągania na obszar wyznaczania rzeczywis-
tych wartości naprężenia uplastyczniającego jako funkcji rzeczywi-
stego odkształcenia jest nadal otwarty,
Przedstawione wyniki badań pokazują, w jakim stopniu wiel-
kość naprężeń rzeczywistych, określona dla zakresu odkształceń
plastycznych, różni się od naprężeń umownych wyznaczonych
w próbie rozciągania. W pracy analizowano udział odkształceń sprę-
żystych w odkształceniu całkowitym cienkich drutów oraz wynika-
jące z tego skutki dla poziomu naprężeń rzeczywistych. Przeprowa-
dzone
obliczenia pozwoliły na wyznaczenie przebiegu krzywej
umocnienia ciągnionych drutów miedzianych wraz z opisem funkcji
naprężenia uplastyczniającego.
Metodyka badań
w arty
kule przedstawiono podstawowe zależności pozwalające
nadokonanieobliczeń wielkości,któresąkoniecznedo wyznaczania
naprężeń rzeczywistych.
Do wyznaczenia naprężeń rzeczywistych niezbędne jest obli-
czenie rzeczywistego pola przekroju próbki S obciążonej siłą F.
Obliczenie rzeczywistego pola przekroju próbki wymaga wyznacze-

Prof. dr hab. inż. Franciszek Grosman. mgr inż. Joanna Przondziono — Politechnika Śląska, Katedra Modelowania Procesów i Inżynierii Medycznej. Katowice.

447
nią rzeczywistej średnicy próbki d, która ulega zmianie ze względu
na występujące wydłużenie sprężyste i plastyczne, które są odpowie-
dnio przenoszone na składowe odkształcenia poprzeczne. Średnicę v-F
= S0
tę można obliczyć z zależności E-S
E-S0
d= (D

gdzie
d0 — początkowa średnica próbki, Końcowa postać wzoru na naprężenie rzeczywiste w próbce
Ads — zmiana średnicy próbki w wyniku odkształcenia sprężystego, rozciąganej siłą wykonanej z materiału o module Younga E i współ-
Mp — zmiana średnicy próbki w wyniku odkształcenia plastycznego. czynniku Poissona v jest następująca
W zakresie odpowiadającym udziałowi odkształceń sprężystych
w całkowitym odkształceniu próbki, składowe odkształcenie po- F
przeczne Ads można obliczyć ze wzoru
-
F-d. (8)
M = -V •
E-S, o
(2) I 1 v-F
/o+A/ F
E-Sn
Odkształcenie sprężyste można z kolei wyznaczyć ze wzoru J /o E-S0
F
£; = (3) Dla obciążenia odpowiadającego umownej granicy plastyczno-
E-S,'o
ści wartość naprężeń rzeczywistych można obliczyć ze wzoru (8)
Zmianę średnicy wynikającą z odkształceń plastycznych można
obliczyć z zależności

(9)

.«.
In 1 i

e -1 (4) Dla obciążenia odpowiadającego wytrzymałości na rozciąganie war-

tość naprężenia rzeczywistego można z kolei obliczyć z zależności
(8)

Jeżeli uwzględnimy zależność elra = x, to wzór (4) przyjmie (10)

postać
^
E £

Wyniki badań
(5)
o+A/
Wyznaczenie naprężenia rzeczywistego
E-S0 w statycznej próbie rozciągania drutów
Do badań wybrano umocnione i wyżarzone cienkie druty wyko-
Uwzględniając całkowitą zmianę średnicy będącą sumarycznym nane z miedzi MIĘ. Druty średnicy w zakresie 0,5-^0,2 mm otrzy-
efektem udziału odkształcenia sprężystego £ds i plastycznego £dp, mano po ciągnieniu z odpowiednich średnic wyjściowych z całko-
powierzchnię przekroju próbki obciążonej siłą F, wykonanej z ma- witym względnym ubytkiem przekroju -75 %. Część drutów obro-
teriału o module Younga E, współczynniku Poissona v i początko- biono cieplnie. Obróbkę cieplną drutów realizowano w Instytucie
wej powierzchni przekroju próbki S0 oblicza się ze wzoru Metali Nieżelaznych w piecach kołpakowych w atmosferze ochron-
nej składającej się z mieszaniny 5 % H2 i 95 i N2. Temperatura
obróbki cieplnej wynosiła 350 °C, a czas wygrzewania 1,5 h.
Statyczną próbę rozciągania realizowano na maszynie wytrzy-
małościowej INSTRON 4483 stosując głowicę pomiarową 20 kN.
dn- l/o+A/ F
•-l (6) Badania przeprowadzono w Instytucie Obróbki Plastycznej w Po-
E-Sn znaniu.
/Q E •
Po przeprowadzeniu próby rozciągania obliczono przekrój rze-
czywisty próbek, a następnie wyznaczono wielkość naprężeń rzeczy-
wistych. W tablicy l podano wielkość naprężeń umownych oraz
Po odpowiednich przekształceniach wzór ten przyjmuje postać odpowiadających im naprężeń rzeczywistych wyznaczonych w za-
kresie odkształceń trwałych (od umownej granicy plastyczności aż
do wytrzymałości na rozciąganie, czyli w zakresie wydłużenia rów-
nomiernego). Na rysunku l przedstawiono przykładowe zależności
obrazujące zmianę naprężeń umownych ou oraz naprężeń rzeczywis-
v -F tych orz w funkcji odkształcenia e.
-l (7) Tablica 2 ilustruje wielkość odkształceń sprężystych ek dla
TY0 /o+A/
obciążeń odpowiadających granicy plastyczności i wytrzymałości
E-S0 na rozciąganie w zakresie wydłużenia równomiernego rozciąganych
drutów miedzianych obrobionych cieplnie.

448
 Tablica l Wyznaczenie krzywej umocnienia
Naprężenia umowne oraz rzeczywiste drutów miedzianych Badaniom poddano druty miedziane ciągnione ze średnicy
wyznaczone z próby rozciągania 0,994 mm na 0,275 mm. Po wykonaniu statycznej próby rozciągania
Table l wyznaczono naprężenia umowne i rzeczywiste (zgodnie z opisaną
procedurą).
Apparent and actual stresses in the copper wires determined
W tablicy 3 przedstawiono wielkość naprężeń umownych oraz
from tensile test
odpowiadających im naprężeń rzeczywistych wyznaczonych w za-
Śre- Wydłu- Przekrój Przekrój Przekrój kresie odkształceń trwałych.
dnica żenie począt- rzeczy- rzeczy- Rysunek 2 ilustruje zależność zmiany naprężenia rzeczywistego
drutu równo- kowy wisty R wisty «* a odpowiadającego granicy plastyczności oraz wytrzymałości na roz-
0,2 CT
rzO,2 nR
mierne drutu drutu drutu ciąganie w funkcji odkształcenia drutów miedzianych.
4, \ S 0
dla#02 dlafi,„ Wyznaczone wielkości naprężeń rzeczywistych odpowiadają-
cych granicy plastyczności posłużyły do wykreślenia krzywej umoc-
mm A=A1/10 mm mm MPa MPa mm2 MPa MPa nienia badanych materiałów oraz ustalenia matematycznej postaci
funkcji naprężenia uplastyczniającego. Krzywą aproksymowano
Druty obrobione cieplnie
funkcją typu <5p = op0 + Ce", która uwzględnia wielkość naprężenia
dla stanu początkowego (o 0 obrobionych cieplnie drutów średnicy
0,5 0,244 0,1964 0,1957 136,8 137,2 0,1576 252 313,5
0,4 0,294 0,1257 0,1253 141,0 141,4 0,0979 261 337,8 wyjściowej). Matematyczna postać funkcji naprężenia uplastycz-
0,3 0,256 0,0707 0,0705 144,4 144,8 0,0564 273 342,9 niającego jest następująca
0,2 0,221 0,0314 0,0311 146,6 147,0 0,0258 290 354,0
Tablica 3
Druty umocnione
Naprężenia umowne oraz rzeczywiste ciągnionych drutów
miedzianych wyznaczone z próby rozciągania
0,5 0,016 0,1964 0,1956 350 351,4 0,1938 391 396,2
0,4 0,013 0,1257 0,1253 380 381,5 0,1241 415 420,0 Table 3
0,3 0,011 0,0707 0,0704 418 419,8 0,0700 441 448,1
0,2 0,008 0,0314 0,0313 427 428,8 0,0312 444 447,1
Apparent and actual stresses in the drawn copper wires
determined from tensile test

Śred-
nica sc A = er ec+ er R
0,2 °<z02 R
m
cr „
350 m
drutu A///„
300
mm MPa MPa MPa MPa
250-1
200 0,994 0 0,172 0,158 0,158 204,9 205,5 263 308,2
0,877 0,2505 0,021 0,021 0,2715 307,8 308,1 337 343,8
1SO 0,835 0,3486 0,013 0,013 0,3616 334,5 335,8 360 364,4
" 100
0,794 0,4493 0,013 0,013 0,4623 346 347,3 356,9 361,3
0,733 0,6174 0,011 0,011 0,6284 370,4 371,9 384,4 388,3
50 0,694 0,7185 0,012 0,012 0,7305 367,8 369,3 384,8 389,1
0,645 0,865 0,012 0,011 0,876 386,3 387,9 396,2 400,6
O
0,598 1,0163 0,012 0,012 1,0283 397,8 398,6 415 419,6
0,05 0,1 0,15 0,2 0,25
0,544 1,2056 0,009 0,009 1,2146 418,3 420,1 425,2 428,6
Całkowite wydłużenie rzeczywiste s, 0,495 1,3943 0,01 0,01 1,4043 413,1 414,8 427 430,9
0,45 1,585 0,012 0,012 1,597 422,1 424,0 449,8 454,8
Rys. l. Zmiana naprężenia umownego au i rzeczywistego arz 0,402 1,8106 0,009 0,009 1,8196 440 441,9 444,3 447,9
0,344 2,1222 0,01 0,01 2,1322 421,8 423,6 439,2 443,2
w funkcji odkształcenia (drut obrobiony cieplnie o średnicy 0,5 mm)
0,275 2,5699 0,012 0,012 2,5819 461,2 463,3 479,2 484,4
Fig. l. The changes of apparent stress <5U and actual stress Grz
as a function of strain (heat-treated wire, 0.5 mm in diameter) ec oznacza odkształcenie zachodzące w procesie ciągnienia

g 600
Tablica 2
Wielkość odkształceń sprężystych efe w zakresie wydłużenia D
a soo
równomiernego Ar dla drutów miedzianych obrobionych cieplnie | 400

Table 2 ^ 300

Elastic strain efe within a rangę of uniform elogation Ar l 200

for the heat-treated copper wires Et 100

Średnica S.ls dla obciążeń e,s dla obciążeń O 0,5 1 1,5 2 2,5 3
drutu, d0 C odpowiada- odpowiada-
Wskaźnik wydłużenia rzeczywistego ^
mm jących/? 0 2 jących^

0,5 0,218 0,00104 Rys. 2. Zależność zmiany naprężenia rzeczywistego

0,00191
0,4 0,258 0,00107 odpowiadającego granicy plastyczności orz0 2 oraz wytrzymałości
0,00198
0,3 0,228 0,00109 0,00207 na rozciąganie <3rzR w funkcji odkształcenia drutów
0,2 0,199 0,00114 0,00220 Fig. 2. Dependence of the actual stress corresponding to yield
point 0r_Q 2 and of tensile strength arzR on the strain of wires
£r jest odkształceniem logarytmicznym odpowiadającym odkształceniu

449
 600
" 500 -l
D nia uplastyczniającego, co jest zgodne z ogólnie przyjętym postę-
.1; 400 -
300-
•E. 200
100 -
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 w przypadku wszystkich średnic drutów wynoszą od 0,3-5-2,1 MPa.
Wskaźnik wydłużenia rzeczywistego e,
Rys. 3. Krzywa umocnienia drutów z miedzi MIĘ
Fig. 3. Work-hardening curve for the MIĘ copper wires
0 29
c;, = 205,5+194,6e '
Na rysunku 3 przedstawiono krzywą umocnienia badanych dru-
tów wykonanych z miedzi MIĘ.
Podsumowanie
Opracowane zależności pozwoliły na wyznaczenie naprężeń
rzeczywistych występujących w czasie rozciągania cienkich drutów
miedzianych. Na podstawie dokonanych obliczeń stwierdzono, że ze
względu na ciągłą zmianę przekroju rozciąganych próbek poziom
naprężenia umownego i rzeczywistego dla obciążeń odpowiadają-
cych wytrzymałości na rozciąganie drutów obrobionych cieplnie
różni się bardzo istotnie. Wytrzymałość na rozciąganie drutu o śred-
nicy 0,5 mm wynosi 252 MPa, a naprężenie rzeczywiste wyliczone
dla tego samego obciążenia jest równe 313,5 MPa. Różnice w po-
ziomie obu naprężeń (umownego i rzeczywistego) są ściśle związa-
ne z wielkością wydłużenia równomiernego, które dla drutu o śred-
nicy 0,5 mm wynosi Ar = 24,4 %.
Wyniki badań otrzymane dla drutów ciągnionych z sumarycz-
nym względnym ubytkiem przekroju równym -75 %, dla których
wydłużenie równomierne wynosi od Ar = 0,8*1,6 %, pokazują,
że wytrzymałość na rozciąganie drutów miedzianych jest niższa od
odpowiadającego jej naprężenia rzeczywistego o kilka MPa. Przy-
kładowo, wytrzymałość na rozciąganie umocnionego drutu miedzia-
nego o średnicy 0,5 mm wynosi 391 MPa, a odpowiadające jej
naprężenie rzeczywiste 396,2 MPa.
Badania drutu obrobionego cieplnie wykazały bardzo niewielkie
różnice poziomu naprężenia umownego i rzeczywistego w przypad-
ku obciążenia odpowiadającego granicy plastyczności. Umowna
granica plastyczności drutu miedzianego o średnicy 0,5 mm wynosi
136,8 MPa, a odpowiadające jej naprężenie rzeczy wiste 137,2 MPa.
W przypadku drutów umocnionych różnice te są nieco większe,
gdyż dla poszczególnych średnic wynoszą ok. 1,4*1,8 MPa.
Zrealizowane badania pozwoliły na obliczenie, jak duży jest
udział odkształceń sprężystych w zakresie wydłużenia równomier-
nego. Stwierdzono, że odkształcenia sprężyste stanowią bardzo nie-
wielką część odkształcenia całkowitego i to zarówno dla obciążeń
odpowiadających granicy plastyczności, jak i wytrzymałości na roz-
ciąganie. Przykładowo, e[s drutu miedzianego średnicy 0,5 mm dla
obciążenia odpowiadającego granicy plastyczności wynosi 0,00104,
a £ls dla obciążenia odpowiadającego wytrzymałości na rozciąganie
wynosi 0,00191 (odkształcenie całkowite w zakresie wydłużenia
równomiernego wyrażone w mierze logarytmicznej jest równe
0,218). Udział odkształceń sprężystych w odkształceniu całkowitym
rośnie proporcjonalnie do wzrostu naprężenia. Niewielki udział
450
odkształceń sprężystych powoduje, że dla większych odkształceń
plastycznych można pominąć ich udział przy wyznaczaniu napręże-
powaniem.
Podane zależności pozwoliły także na obliczenia naprężenia
rzeczywistego odpowiadającego umownej granicy plastyczności
oraz wytrzymałości na rozciąganie drutów po procesie ciągnienia.
Wielkość naprężeń rzeczywistych odpowiadających granicy plasty-
czności drutów miedzianych różni się od wyznaczonych naprężeń
umownych o 0,6 MPa (drut wyjściowy po obróbce cieplnej o śred-
nicy 0,994 mm) do 2,1 MPa (drut średnicy 0,275 mm). Różnice te
Analogiczne obliczenia wykonane dla naprężenia rzeczywistego
odpowiadającego wytrzymałości na rozciąganie drutów miedzia-
nych wykazały, że dla drutu o średnicy wyjściowej jest ono wyższe od
naprężenia umownego o 45,2 MPa. Naprężenie rzeczywiste odpo-
wiadające wytrzymałości na rozciąganie pozostałych drutów mie-
dzianych jest wyższe od naprężenia umownego o ok. ~3,6-M5,8 MPa.
Różnice w poziomie naprężeń umownych i rzeczywistych istot-
nie zależą od odkształcenia zachodzącego w zakresie wydłużenia
równomiernego. Duże wydłużenie równomierne, obserwowane
w przypadku drutu o średnicy wyjściowej (Ar = 17,2 %), powoduje
znaczące różnice w wielkości naprężenia umownego i rzeczywiste-
go odpowiadającego wytrzymałości na rozciąganie. Wówczas, gdy
Ar wynosi od -1*2 %, różnice te są rzędu kilku MPa.
Przeprowadzone obliczenia naprężeń rzeczywistych odpowia-
dających umownej granicy plastyczności pozwoliły na ustalenie
przebiegu krzywych umocnienia i dobranie funkcji naprężenia upla-
styczniającego ciągnionych drutów miedzianych.
Przedstawiona problematyka jest istotna dla technologów zaj-
mujących się projektowaniem procesów ciągnienia, gdyż zagadnie-
nie poprawnego opisu plastyczności materiałów jest ściśle związane
z doborem optymalnych parametrów procesu technologicznego wy-
twarzania drutów. Ustalenie poziomu naprężeń rzeczywistych jest
równoznaczne z uzyskaniem informacji dotyczących zapasu plasty-
czności drutów, co jest szczególnie istotne dla użytkowników mate-
riałów ciągnionych, a zwłaszcza takich, które narażone są na duże
obciążenia.
Poruszane zagadnienia, dotyczące dokładnego wyznaczenia na-
prężeń rzeczywistych w zakresie odkształceń trwałych, są niezbędne
dla wyznaczenia funkcji naprężenia uplastyczniającego, a tym sa-
mym do poprawnej realizacji symulacji komputerowej procesów
obróbki plastycznej. Opisana metodyka badawcza powinna więc
zainteresować technologów i producentów wyrobów kształtowanych na
zimno, wówczas, gdy przebieg procesu jest jedno- lub wielostopnio-
wy, a przebieg lokalnych stanów odkształceń zaliczyć można do
proporcjonalnych i monotonicznych.
Literatura
1. Grosman F. .-Zastosowanie charakterystyk technologicznej plastycz-
ności materiałów do symulacji procesów przeróbki plastycznej. Materiały
Konferencji „Forming 2003". Podlesice k. Kroczyć, wrzesień 2003, s. 39*44.
2. Grosman F., Rafalski Z., Łukowski J,: Umocnienie odkształceniowe
metali. Hutnik 1977, nr 12, s. 560*565.
3. Grosman F.: Problemy doboru funkcji naprężenia uplastyczniającego
do programów komputerowej symulacji procesów przeróbki plastycznej.
Materiały Konferencji „Plastyczność materiałów". Ustroń, wrzesień 1996,
4. Pidvysotskyy V., Bator A., Gawąd J., Pietrzyk M.: Wpływ kształtu
próbek stosowanych w próbie rozciągania na charakter krzywej umocnienia.
Materiały Konferencji „Forming 2003". Podlesice k. Kroczyć, wrzesień 2003,
s. 121*126.
RYSZARD KLUCZOWSKI Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 620.1727.173:669.018.9
ROMANA ŚLIWA
ZBIGNIEW PĘDZICH

WPŁYW CECH METALICZNYCH WTRĄCEŃ W NANOKOMPOZYTACH

NA OSNOWIE TZP NA ICH WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE

Przedstawiono wyniki badań właściwości mechanicznych kompozytów wytworzonych na osnowie TZP z dodatkami fazy
metalicznej o objętościach 215 % wolframu, niklu i molibdenu. Wtrącenia byty wprowadzane w postaci metalicznej i w postaci
tlenku metalu, który następnie poddawano redukcji wodorem. Wykazano, że niewielkie wtrącenia wolframu i molibdenu
poprawiają odporność na kruche pękanie w stosunku do odporności osnowy od 50 do 96 %, przy nie obniżonych pozostałych
właściwościach mechanicznych: twardości i wytrzymałości na zginanie.

AŃ EFFECT OF METALLIC INCLUSIONS IN THE tzp-BASED NANO-COMPOSITES

ON THEIR MECHANICAL PROPERTIES

Results ofthe investigation of mechanical properties ofthe TZP based composites (tetragonal zirconia polycrystals) with
an addition of 2 and 5 vol.% of tungsten, nickel and molybdenum have been presented. The additions were introduced in
a metallic form or as a metal oxide, which was next reduced to metallic phase with hydrogen. It has been shown that smali
inclusions of tungsten and molybdenum improvefracture toughness ofthe composite by 50+96 %, compared to that of a matm,
whereas other mechanical properties, i.e. hardness andbending strength, are notworsened.

Wprowadzenie pracy jako materiał osnowy dla wtrąceń metalicznych zastosowano

Y-TZP. Jak wiadomo, w samym TZP występuje mechanizm pochła-
niającej energię przemiany fazowej. Zjawisko to nie jest właściwie
Tworzywa ceramiczne mimo bardzo dobrych właściwości me-
jednym mechanizmem wzmacniania, ale raczej współdziałaniem
chanicznych (duża wytrzymałość na ściskanie oraz twardość i odpo-
kilku mechanizmów nierozerwalnie związanych z tworzywami na
rność na ścieranie znacznie większe niż w materiałach metalicznych)
bazie ZrO2. Odmiany o większej symetrii przyczyniają się do pod-
wykazują małe odkształcenie prowadzące do zniszczenia, stąd nie-
niesienia odporności na kruche pękanie ceramiki na bazie ZrO2.
wielka ilość energii potrzebna jest do katastroficznego rozprzestrze-
Przyczyna tego zjawiska leży w przemianie martenzytycznej tetra-
niania pęknięć. Związane jest to z tym, że wytrzymałość rzeczywista
gonalnej odmiany ZrO2 w jednoskośną.
jest znacznie mniejsza od teoretycznej (fJrzecz = 0,01 - 0,00łoteoret)
W pracy [13] przedstawiono sposób wytworzenia nanokompo-
[l-s-4]. Zjawisko to wyjaśnił Griffith przedstawiając teorię zjawiska
zytu na bazie Y-TZP z udziałem molibdenu. Objętość molibdenu
pękania kruchego przy naprężeniach niższych od wytrzymałości
wynosiła 10, 20, 30, 40 i 50 % udziału objętościowego w TZP.
teoretycznej. Energia sprężysta nagromadzona w materiale wokół
Zastosowane w kompozycie mieszaniny proszków prasowano na
szczeliny płaskiej w czasie rozciągania przemienia się w energię
gorąco pod ciśnieniem 30 MPa przez l godz. w próżni w tempera-
powierzchniową powstających w trakcie propagacji pękania na no-
turach 1400, 1500 i 1600 °C. W temperaturze 1500 °C uzyskano
wych powierzchniach. Koncentracja naprężeń wokół szczeliny po-
materiał o dużej wytrzymałości na zginanie 1700 MPa i odporności
woduje, że przy pewnym naprężeniu zewnętrznym oc, maksymalne
na kruche pękanie prawie trzykrotnie większej od czystego TZP.
naprężenie na końcu szczeliny osiąga wartość zbliżoną do wytrzy-
Poza tym, wraz ze wzrostem udziału objętościowego Mo powyżej
małości teoretycznej, co powoduje zapoczątkowanie pękania. Obe- 20 % (temperatury spiekania 1500 i 1600 °C), następował szybki
cność w materiale mikropęknięć powoduje obniżenie odporności na
wzrost KIc przy stałym poziomie wytrzymałości na zginanie. Celu
kruche pękanie. Jednym ze sposobów wzmocnienia jest wprowadze-
tego nie udaje się osiągnąć np. w przypadku wprowadzenia A12O3,
nie odizolowanych wtrąceń metalicznych, które ograniczają propa-
gdzie, co prawda, bardzo wzrasta wytrzymałość, ale drastycznie
gację mikropęknięć. W tym przypadku wzmocnienie to może się
spada odporność na kruche pękanie [11, 12], W niniejszej pracy
odbywać poprzez kilka mechanizmów:
przebadano i przeanalizowano wpływ niewielkich wtrąceń metalicz-
— odchylenie biegu pęknięcia na ziarnach wtrącenia [3],
nych, w tym również molibdenu, wprowadzanych dwoma sposoba-
— hamowanie rozrostu ziaren, co zapewnia homogeniczną mikro-
mi, na właściwości mechanicznych kompozytów w stosunku do
strukturę [5],
materiału osnowy. Bazowano na wynikach badań mikrostruktury
— mostkowanie spękań na plastycznych cząstkach metali [6],
kompozytów wytworzonych różnymi metodami [9].
— efekt różnicy współczynników rozszerzalności cieplnej powo-
dujący powstawanie naprężeń ściskających w osnowie [7].
Nowym rodzajem materiałów, w których stosuje się wtrącenia Badania eksperymentalne
metaliczne, są pewne rodzaje nanokompozytó w. Po raz pierwszy ten
rodzaj kompozytu wytworzył Koichi Niihara w 1986 r. [8]. Od tamtej Bezpośrednim celem badań jest ocena wpływu odizolowanych
pory powstało wiele prac dotyczących tego rodzaju materiałów [5, dodatków metalicznych (molibdenu, wolframu i niklu) przy zasto-
8-^13]. Jednym z materiałów stosowanych na osnowy w nanokom- sowaniu różnych metod wprowadzania tych wtrąceń do osnowy [9]
pozytach były TZP (tetragonal zirconia polycrystal) stabilizowane na właściwości mechaniczne ceramiki TZP.
tlenkiem itru lub tlenkiem ceru [9*13]. Celem poszukiwania ma- Jako materiał osnowy zastosowano proszek roztworu stałego
teriałów kompozytowych o wspomnianych cechach było poprawie- o składzie 3 % molowych Y2O3—97 % molowych ZrO2 (TZP — 3Y,
nie wytrzymałości i odporności na kruche pękanie. W niniejszej produkcji Tosoh, Japonia).

Mgr inż. Ryszard Kluczowski, dr hab. inż. Romana Śliwa. prof. niw. — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów, dr inż. Zbigniew Pędzich — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

451
 Ze względu na cel pracy zdecydowano się na zastosowanie rzej niż proszki z wtrąceniami wprowadzanymi w postaci tlenku
niewielkich dodatków objętościowych wtrąceń (2 i 5 % udziału objęto- metalu, co jest szczególnie widoczne w tworzywie zawierającym
ściowego dodatku). Sporządzono proszki kompozytowe w ukła- 5 % Ni. Wprowadzenie metalu poprzez mieszanie daje nie tylko
dach: TZP/Ni, TZP/W i TZP/Mo zawierające 2 i 5 % udziału obję- najgorzej zagęszczony materiał, ale także bardzo zaglomerowaną
tościowego metalu w TZP. Stosowano proszki metaliczne produkcji mikrostrukturę — znajduje to swoje odbicie we właściwościach
Riedel-de-Haen (Niemcy). Zastosowano dwie metody wprowadza- mechanicznych tego tworzywa, są one zdecydowanie najgorsze
nia wtrąceń do osnowy [9]. w badanej grupie materiałów.
Pierwszą metodą wprowadzania wtrąceń było mieszanie w mły-
nie mieszadłowym mieszaniny o odpowiednich proporcjach proszku Tablica l
osnowy i proszku wtrąceń. Zagęszczenie i właściwości mechaniczne kompozytów
Drugą metodą wprowadzania fazy metalicznej było mieszanie z wtrąceniami metalicznymi
proszku osnowy z proszkiem odpowiedniego tlenku, a następnie
Table l
poddawanie takiej mieszaniny redukcji wodorem. Metodę tę zasto-
sowano wykorzystując tlenki niklu (NiO), wolframu (WO3) i molib- Degree of consolidation and mechanical properties
denu (MoO3).W metodzie tej wykorzystano obliczenia termody- of the composites with metallic inclusions
namiczne przedstawione w pracy [14].
Gęstość Moduł Wytrzy- Odporność Twardość
Przygotowane proszki spiekano pod ciśnieniem w prasie do praso-
względ., Younga małość na na kruche Yickersa
wania na gorąco firmy Thermal Technology typ HP 2000 w tempe- Materiał 4, E zginamie pękanie, HV
raturze 1500 i 1600 °C przez 40 min pod ciśnieniem 25 MPa. Pręd- CT
Kle
kości nagrzewania wynosiły ok. 8 °C/min, a prędkości chłodzenia % GPa MPa MPam GPa
20 °C/min. Proszki wykorzystywane w pracy były spiekane w ma-
trycy grafitowej o średnicy 5 cm. TZPss 99,5 221 ±2 960 ±140 5,0 10,5 14,4 ±0,5
Otrzymane próbki poddano następującym badaniom: TZPHP 99,7 20914 11301120 4,6 10,5 14,1 ±0,3
— Badanie właściwości mechanicznych — wytrzymałości na zgi- 2Ni 97,1 225 ±31 450 120 5,3 10,8 13,5+0,6
nanie, odporności na kruche pękanie i twardości. Statyczną pró- 5Ni 95,5 195 +20 450 130 5,5 ±0,6 13,2+0,5
bę wytrzymałości na zginanie przeprowadzono metodą trójpun- 2Ni-H 98,5 206 ±4 10601160 5,7 ±1,8 13,8+0,6
ktową w uniwersalnej maszynie wytrzymałościowej firmy 5Ni-H 96,4 203 ±3 870 ±30 5,8 ±1,0 13,6+0,7
Zwick model 1435. Zastosowano statyczny pomiar twardości 2W 99,7 209 ±4 12201110 9,8 ±1,3 14,8 +0,6
sposobem Yickersa. Podstawą metody wyznaczania^T/c materia- 5W 99,2 206+4 6801150 8,5 ±1,2 14,4 ±0,8
łów ceramicznych była obserwacja Palmqvista [4], mówiąca 2W-16 99,8 210 ±3 990 ±120 7,1 ±0,8 14,2 ±0,9
0 tym, że długość spękań wychodzących z naroży wgłębień 5W-16 99,3 204 ±4 1040+110 7,3 ±1,3 14,0+1,1
Yickersa ma związek z odpornością badanego materiału na kru- 2W-H 99,5 198 ±3 710+150 8,9 ±0,9 15,011,0
che pękanie. 5W-H 99,5 20814 1070 ±40 7,9 ±0,8 14,5+1,0
— Oznaczenie gęstości pozornej otrzymanych spieków określono 2Mo 99,4 216+4 930 ±200 6,7 ±0,8 14,2 ±0,7
wykorzystując metodę ważenia hydrostatycznego. Gęstość 5Mo 99,6 21614 10001130 6,3 10,6 14,0 ±0,8
względną obliczono jako stosunek gęstości pozornej do teorety- 2Mo-16 99,4 199116 870 170 6,5 10,9 14,5 ±0,7
cznej, obliczonej jako średnia ważona gęstości osnowy i wtrą- 5Mo-16 99,0 210+4 9501100 6,8 10,7 14,2 ±1,1
ceń. 2Mo-H 99,9 20515 10301130 7,2 +0,9 14,2 ±1,0
— Badanie podatności na ścieranie luźnym ścierniwem, ze względu 5Mo-H 99,9 21115 7221180 6,9 ±0,8 14,411,0
na ewentualne zastosowanie tych tworzyw jako elementów kon-
strukcyjnych odpornych na zużycie. Badania wykonano z wy- + oznacza przedział ufności na poziomie ufności 0.95,
korzystaniem urządzenia T-07 produkcji Instytutu Technologii błąd oznaczenia dw nie przekracza ±0, l %,
TZP ss oznacza próbkę odniesienia spiekaną swobodnie w atmosferze powietrza,
1 Eksploatacji w Radomiu. Stosowano test oparty na standardzie TZP HP oznacza próbkę odniesienia prasowaną na gorąco,
ASTM, tzw. Dry Sand Test. Procedura porównawcza, pozwala- H oznacza próbki poddane redukcji wodorem,
jąca zastosować test dla materiałów ceramicznych, została opra- 16 oznacza próbki spiekane w 1600 °C, pozostałe spiekane były w 1500 °C.
cowana w Katedrze Ceramiki Specjalnej AGH. Jako ścierniwa
użyto proszku węglika krzemu SiC 60. Proszek ten był wprowa-
Tablica 2
dzany pomiędzy polerowaną powierzchnię próbki a koło o śred-
nicy 50 mm i szerokości 15 mm, obracające się z prędkością Średnie wartości naprężeń w osnowie TZP i we wtrąceniach
l obr./s. Siła dociskająca koło do próbki wynosiła 44 N. Test dla kompozytów o wskazanym składzie. Znak „-" symbolizuje
oparto na cyklach wynoszących 2000. rozciąganie (wg wzorów podanych przez Tayę)

Table 2
Analiza wyników
Average stresses within TZP matrix and within inclusions
W tablicy l zebrano wyniki oznaczeń właściwości mechanicz- for the composites with given composition. The symbol "-"
nych kompozytów zawierających 2 i 5 % objętościowych wtrąceń denotes tension (acc. to the eąuations given by Taya)
porównane z właściwościami dla „czystej" osnowy TZP prasowanej
Rodzaj Ilość Współczynik Średnie Średnie
na gorąco w tych samych warunkach co kompozyty, jak i spiekanej
wtrą- wtrącenia rozszerzalności naprężenie naprężenie
swobodnie w atmosferze powietrza. cenia liniowej w osnowie we wtrąceniach
Jak widać, prasowanie na gorąco modyfikuje właściwości osnowy % obj. a • 10~6 l/K MPa MPa
w stosunku do spiekania swobodnego. Jest to uwzględnione przy
porównaniu właściwości osnowy i kompozytów. TZP 0 10,5 0 0
Z prezentowanych danych wynika, że w większości z badanych Ni 2 12,8 12 -546
układów udaje się uzyskać spieki o gęstości względnej przekracza- Ni 5 12,8 29 -530
jącej 99 %. Jedynie materiały zawierające wtrącenia niklu zagęsz- W 2 4 -40 1887
czały się w mniejszym stopniu (ok. 96 %). Wyraźnie widoczny jest W 5 4 -100 1818
wpływ ilości wtrąceń, jeżeli jest ich więcej, zagęszczenie jest gorsze. Mo 2 4 -43 1995
Istotna jest również metoda wprowadzania wtrąceń. Proszki z wtrą- Mo 5 4 -105 1911
ceniami wprowadzanymi w postaci metalicznej zagęszczają się go-

452
 Pozostałe dwa rodzaje wtrąceń: wolfram i molibden pozwoliły
uzyskać bardzo dobrze zagęszczone (pow. 99 %) materiały kompo-
zytowe o wyraźnie poprawionej w stosunku do osnowy odporności
na pękanie, przy nie obniżonych pozostałych właściwościach me-
chanicznych, twardości i wytrzymałości na zginanie (tabl. !.)• Efe-
ktywniej odporność na pękanie podnosiły wtrącenia wolframu, co
może być spowodowane mniejszym przeciętnym rozmiarem ziarna
wtrącenia w kompozytach TZP/W. Zastosowanie wyższej tempera-
tury spiekania (1600 °C) pogarszało odporność na pękanie.
Dla kompozytów TZP/metale, przeprowadzono obliczenia wiel-
kości naprężeń cieplnych I rodzaju panujących w materiale (tabl. 2).
Jednym ze sposobów na obliczenie średnich wartości naprężeń w os-
nowie O0 jak i we wtrąceniach cw są wzory podane przez Tayę [7]

\, -2(1-/„-/,) P«

P=
l - 2v„

a = J(a -o

gdzie
fw — udział objętościowy wtrąceń,
fg — udział objętościowy osnowy,
f — udział objętościowy porów,
E0 — moduł Younga osnowy,
Ew — moduł Younga wtrąceń,
V0 — liczba Poissona osnowy,
vw — liczba Poissona wtrąceń,
a0 — współczynnik rozszerzalności cieplnej osnowy,
aw — współczynnik rozszerzalności cieplnej wtrąceń,
T0 — temperatura pokojowa,
Tp — temperatura, w której zaczyna się powstawanie naprężeń,
8 — delta Kroneckera.
Jako temperaturę Tp przyjęto w obliczeniach 1200 °C, jest to tempe-
ratura, poniżej której osnowa TZP traci zdolność do odkształcenia
plastycznego. Należy zaznaczyć, że obliczenia te dotyczą kompozy-
tów poniżej progu perkolacji ziaren fazy wtrąconej (tzn. wtrącenia
nie przechodzą w fazę ciągłą).
Dla kompozytów TZP/metale przeprowadzono obliczenia wiel-
kości naprężeń cieplnych I rodzaju panujących w materiale (tabl. 2,
rys. 1). Badane układy z wtrąceniami metalicznymi są bardzo zróż-
nicowane pod względem współczynników rozszerzalności cieplnej
(a). Wolfram i molibden mają współczynniki a mniejsze niż ZrO2,
zaś nikiel wykazuje a większe (tabl. 2). Można zatem było spraw-
dzić, na ile stan naprężeń wpływa na właściwości kompozytów.
Najlepsze właściwości otrzymano dla kompozytów TZP/W i TZP/Mo,
w których istnieje największe niedopasowanie współczynników a
faz składowych, powodujące największe naprężenia rozciągające
w osnowie i ściskające we wtrąceniach.
Z danych zawartych w tablicy 2 wyraźnie widać, że w układach
zawierających wtrącenia molibdenu i wolframu w trakcie chłodze-
nia powstają naprężenia rozciągające w osnowie i ściskające
we wtrąceniach. Sytuacja taka jest uważana za niekorzystną z pun-
ktu widzenia wzmacniania materiału, gdyż naprężenia rozciągające
zmniej sząją wkład energetyczny potrzebny do rozprzestrzeniania się
pęknięcia w osnowie. W zasadzie taki materiał powinien być słabszy
niż materiał pozbawiony naprężeń. W kompozycie ziarnistym mamy
do czynienia z pojawieniem się szeregu nowych mechanizmów pod-
noszących jego odporność na pękanie w związku z obecnością wtrąceń.
Rys. 1. Rozkład przewidywanych naprężeń cieplnych I rodzaju
dla pojedynczego ziarna znajdującego się w osnowie TZP,
a — W, b — Ni. Naprężenia podano w Pa
Fig. 1. Distribution of predicted thermal stresses
in a single grain within TZP matrix; a — W, b — Ni.
The values of stresses are given in [Pa]
Nie zmienia to jednak faktu, że sama osnowa poddana naprężeniom
rozciągającym jest bardziej skłonna do pękania. Bardzo wydatne
podniesienie odporności na pękanie kompozytów zawierających
wtrącenia W i Mo, które powodują największe naprężenia sugerują
jednak, że praktycznie efekt osłabienia osnowy poprzez te naprężenia
nie jest dominujący.
Z drugiej strony we wtrąceniach występują naprężenia ściskają-
ce, które będą utrudniały rozprzestrzenianie się pęknięcia poprzez
wtrącenia. Przy bardzo dużych wartościach tych naprężeń, szczegól-
nie, gdy udział wtrąceń jest niewielki, decydujące znaczenie dla
odporności na pękanie kompozytu może mieć wytrzymałość granicy
międzyfazowej.
Na rysunku l zamodelowano sytuacje, w których wprowadza się
dwa rodzaje wtrąceń, molibden i nikiel. Pokazuje on rozkład naprę-
żeń cieplnych I rodzaju dla pojedynczego ziarna wolframu i niklu
znajdującego się w osnowie TZP.
W tablicy 3 zawarte są wyniki testu na ścieranie luźnym ścierni-
wem, materiałów wykonanych w pracy. Porównywano dla kompo-
zytów badanych w pracy wpływ techniki otrzymywania na właści-
wości ścierne (mieszanie proszków metalicznych i redukcja cząstek
tlenkowych). Najmniejszą podatność na zużycie ścierne wykazały
kompozyty TZP/2 % W, niezależnie od techniki otrzymywania i tem-
peratury spiekania, oraz kompozyty z 2 i 5 % dodatkami Mo otrzy-
mywane drogą redukcji tlenku.

453
 Tablica 3 4. W kompozytach TZP/Ni, w których ze względu na istniejący stan
Podsumowanie podatności na zużycie ścierne naprężeń ściskających w osnowie można było oczekiwać wyraźnego
luźnym ścierniwem badanych materiałów efektu wzmocnienia, zaobserwowano najniższe z badanych przypad-
ków właściwości mechaniczne. Sugeruje to, że możliwość wytwo-
Table 3 rzenia ściskającego stanu naprężeń w osnowie nie zawsze prowadzi
Abrasive wear of the materials investigated (summary) do poprawy właściwości tworzywa kompozytowego. Bardzo istotną
rolę odgrywa rozważana wytrzymałość granic międzyfazowych, tj.
Gęstość Podatność granic pomiędzy ziarnami ZrO2 i metalu. Z kolei obecność naprężeń
Materiał względna na zużycie ścierne, ściskających we wtrąceniach (TZP/W i TZP/Mo) wymusza omijanie
3
% mm , ±0,1 wtrąceń przez pęknięcie rozwijające się w materiale osnowy. Pod-
nosi to efektywność działania dodatkowych mechanizmów wzmac-
TZPss 99,5 5,1 niania związanych z propagacją pęknięcia w obszarze, gdzie wystę-
TZPHP 99,7 5,1 pują wtrącenia (głównie odchylania biegu pęknięcia) w tych kom-
2Ni 97,1 4,2 pozytach.
5Ni 95,5 6,4 5. Wprowadzenie cząstek niklu do osnowy TZP wyraźnie pogarsza
2Ni-H 98,5 5,0 odporność na ścieranie tworzywa. Ze względu na mechanizm nisz-
5Ni-H 96,4 5,7 czenia materiałów podczas testu ścierania, pogorszenie parametrów
2W 99,7 3,7 tworzywa musi wiązać się z osłabieniem istniejących w nim granic
5W 99,2 4,3 międzyziarnowych (dotyczy to zarówno granic między ziarnami
2W-16 99,8 3,8 osnowy, jak i granic między ziarnami osnowy a ziarnami wtrąceń).
5 W- 16 99,3 4,1 W kompozytach TZP/W i TZP/Mo „zaciskanie" się osnowy na wtrą-
2W-H 99,5 3,7 ceniach wymusza mocniejsze związanie wtrąceń z osnową i podnosi
5W-H 99,5 4,4 odporność na ścieranie.
2Mo 99,4 4,4
5Mo 99,6 4,7
Literatura
2Mo-16 99,4 4,5
5Mo-16 99,0 4,9
1. Pampuch R.: Budowa i właściwości materiałów ceramicznych. Kra-
2Mo-H 99,9 3,8 ków, Wydaw. AGH, 1995.
5Mo-H 99,9 3,9
2.AshbyM. F., JonesD. R. H.: Materiały inżynierskie. Warszawa, WNT
1995,1.1,2.
TZP ss oznacza próbkę odniesienia spiekaną swobodnie w atmosferze
powietrza, TZP HP oznacza próbkę odniesienia prasowaną na gorąco, 3. Pampuch R.: Podstawy inżynierii tworzyw ceramicznych. Warszawa,
H oznacza materiały uzyskane poprzez redukcję proszków tlenkowych. PWN 1988.
4. Pampuch R.: Materiały ceramiczne zarys nauki o materiałach nieorga-
niczno-niemetalicznych. Warszawa PWN 1988.
Dodatek niklu zawsze powodował pogorszenie odporności na 5. Niihara K.: New Design Concept of Structural Ceramics—Ceramics
ścieranie. Może to stanowić potwierdzenie wniosku o słabej granicy Nanocomposites. The Centennial Memoriał Issue of the Ceramic Society of
międzyfazowej w tym kompozycie. Niszczenie materiału podczas Japan, 1991, t. 99, s. 974-982.
testu ścierania luźnym ścierniwem zachodzi przez odrywanie ziaren 6. Barenblatt G. 1.: The Mathematical Theory of Eąuilibrium Cracks in
Brittle Fracture. Adyances in Applied Mechanics. Wydaw. H. L., Dryden, T.
osnowy i wtrąceń. Gdy granica fazowa jest słaba, łatwo może zacho-
von Karman, Academic Press. Nowy Jork, 1962.
dzić wyrywanie całych ziaren z osnowy, co powoduje szybszy
I. Taya M., Hayashi S.. Kobayashi A. S.. Yoon H. S.: J. Amer. Ceram.
ubytek materiału. Tak więc w układach TZP/W i TZP/Mo ziarna
Soc., 1990, t. 73, s. 1382.
metalu mocno związane z osnową podnoszą odporność na ścieranie,
8. Niihara K., Hirai T.: Seramikkusu, 1986, t. 26. s. 598-604.
a w kompozycie TZP/Ni słabe związanie faz osłabia materiał.
9. Kluczowski R., Śliwa R., Pędzich Z.: Wpływ wybranych technik
wytwarzania na efekt dyspersji fazy metalicznej w nanokompozytach na
Wnioski
osnowie tetragonalnych polikryształów tlenku cyrkonu. Rudy Metale 2004.
nr 8, s. ...
1. Stwierdzono, że badane wtrącenia metaliczne mogą istotnie (o kilka-
10. Yoshimura M., Ohjo T.. Sando M., Niihara K.: Superplasticty of ZrO2
dziesiąt procent) poprawiać odporność na pękanie tworzywa TZP
and ZrOa/AhOa composite consisting of nań- sized grains. Mat Res Innovat
przy dodatku nawet niewielkiej ich ilości (2 % udziału objętościowego). 1998, nr 2, s. 83-86.
Efekt ten zaobserwowano w tworzywach TZP/W i TZP/Mo. II. Tsukuma K., Ueda K., Shimada M.: J. Am. Ceram. Soc. 1985, t. 68
2. Wprowadzenie wtrąceń metalicznych w zastosowanych ilościach C5.
nie wpływa istotnie na zmianę twardości materiału osnowy. 12. Shikata R.. Urata Y., Shiono T.. Nishikawa T.: J. Japan. Soc. Powder
3. Dobrze zagęszczone kompozyty z prawidłowo ukształtowaną mi- Powder Metali. 1990, nr 37, s. 357.
krostrukturą (bez aglomeracji wtrąceń) mają wytrzymałość na po- 13. Nawa M., Yamazaki K.. Sekino T., Niihara K.: Materials Letters,
ziomie reprezentowanym przez materiał osnowy. Wprowadzenie 1994, nr 20, s. 299-^304.
większej ilości wtrąceń powoduje tendencję do ich aglomeracji, co 14. Pędzich Z.: Raport końcowy projektu badawczego T08D 013 15.
z kolei powoduje możliwość tworzenia się stosunkowo dużych wad Kompozyty ziarniste z osnową ZrO2 zawierające wtrącenia faz kowalencyj-
w strukturze. Może to prowadzić do osłabienia materiału. nych i metalicznych. Kraków 2000.

454
Izba

THE ECONOMIC CHAMBER OF NON-FERROUS METALS

ROLAND STASIAK Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 669.2/.8(438):669.013.003

SYNTEZA WYNIKÓW EKONOMICZNYCH

PRZEMYSŁU METALI NIEŻELAZNYCH ZA l PÓŁROCZE 2004 R.
SUMMARY OF ECONOMIC RESULTS
OF THE NON-FERROUS METALS INDUSTRY IN THE FIRST HALF OF 2004
Przemysł metali nieżelaznych kontynuował w E kwartale bieżącego ziomie cen światowych na metale nieżelazne były głównymi czyn-
roku wysokie tempo wzrostu rzeczowych rozmiarów produkcji oraz nikami wysokiej sprzedaży i wskaźnika dynamiki w stosunku do
wartości sprzedaży swoich produktów. Dotyczy to przede wszystkim I półrocza 2003 r.
produkcji i produktów z grupy szeroko rozumianego przetwórstwa. Uzyskane przychody ze sprzedaży w sumarycznej wysokości 6250 min
Utrzymujący się wysoki poziom cen na podstawowe metale zł, są w I półroczu br. prawie o 40 % wyższe od uzyskanych w ana-
nieżelazne sprzyja wysokiej dynamice wartości ich sprzedaży, mimo logicznym okresie ubiegłego roku. W podziale na KGHM Polska
względnej stabilności w rzeczowych rozmiarach produkcji. Miedź S.A. i pozostałą grupę spółek wskaźniki dynamiki, w odniesieniu
W przetwórstwie metali wysoką dynamikę wzrostu rzeczowych do sprzedaży wynoszą: KGHM 145,4 %, pozostali 132,5 %.
rozmiarów produkcji wykazują, w stosunku do I półrocza 2003 r., Udział KGHM w całości sprzedaży przemysłu metali nieżelaznych
wyroby z miedzi i mosiądzów (l 20,4 %), w tym walcowane — 145 % wyniósł za I półrocze 2004 r. 51,5 %.
oraz wyciskane i ciągnione — 131,3 %. W pierwszym półroczu 2004 r. przemysł metali nieżelaznych
Na uwagę zasługuje także 16 % wzrost produkcji walcówki Cu, tj. wypracował zysk operacyjny w kwocie 1087 min zł (w analogicz-
o 16 000 ton przy produkcji miedzi większej tylko o 3500 ton. nym okresie ub. roku 185 min zł) oraz zysk netto w kwocie 1090 min
Kontynuują wysoką dynamikę wzrostu produkcji przetwórcy alumi- zł (w analogicznym okresie ub. roku 199 min zł).
nium (118 % do I półrocza 2003 r. oraz cynku i ołowiu w grupie Dla 2004 r. oznacza to wysoką rentowność obrotu (liczonego stosun-
tlenków tych metali (l 13 i 110 %).
kiem masy zysku operacyjnego do wartości sprzedaży), wynoszącą
Tablica l 17,4 %. W okresie I półrocza 2003 r. było to odpowiednio 4,4 %.
Dynamika zmian w rzeczowych rozmiarach produkcji Wzrost masy zysku oraz poprawę rentowności sprzedaży w sto-
na bazie wyników I półrocza 2004 r. pniu czterokrotnym (395 %) uzyskano jako skutek:
Table l — wzrostu cen światowych na metale nieżelazne,
Dynamics of the production volume in the first half of 2004 — wysokiej dynamiki rzeczowych rozmiarów produkcji — głów-
nie przetwórstwa metali,
Wskaźniki zmian w %
— znacznej obniżki kosztów wytwarzania, w tym również kosztów
Podstawowe metale I półr. 2004 do:
względnie stałych (z tytułu lepszego wykorzystania majątku
Ipółr. 2003 2003 r. poprzez wzrost produkcji i sprzedaży).
Porównanie indeksów zmian w cenach metali, wielkości sprze-
Aluminium hutnicze 103,2 51,0 daży i wskaźników jej rentowności wskazuje na istotne zmiany
Cynk 101,0 50,6 w poziomie kosztów wytwarzania, w tym głównie w kategorii kosztów
Miedź 101,3 50,7 przerobu (przetwarzania) mające swój wymiar w ich obniżeniu.
Ołów rafinowany 94,0 47,9 Materializują się zatem efekty opracowanych i wdrażanych od kilku
lat procesów i programów restrukturyzacji wewnętrznej jednostek
Wskaźniki zmian w % organizacyjnych (spółek).
Wyroby przetwórstwa I półr. 2004 do: Procesy te są jednoznacznie wyraźne w jednostkach przetwórstwa
metali, które równolegle ponoszą skutki wyższych cen za półprodu-
Ipółr. 2003 2003 r.
kty, jakimi są metale podstawowe (aluminium, cynk, miedź i ołów)
oraz złomy tych metali.
Z aluminium 118,0 54,3
Rozmiary rzeczowej produkcji, wartość sprzedaży oraz końco-
Z cynku — tlenki 113,0 55,4
Z miedzi i mosiądzu 120,4 56,4 wy wynik finansowy, jakim jest zysk — zrealizowane w I półroczu
Z ołowiu — tlenki 110,0 53,5 2004 r. — pozwalają przewidywać roczną ich wielkość przekracza-
jącą znacznie poziom wyników uzyskanych w 2003 r. W kategorii
Rozmiary rzeczowej produkcji przemysłu, przy korzystnym po- zysku wzrost ten będzie zapewne mierzony krotnością.

Mgr inż. Roland Stasiak — Prezes Zarządu Izby Gospodarczej Metali Nieżelaznych, Katowice.

455
 ,.,:

AMMimiM
ALUMINIUM PROCESSING

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw.

TADEUSZ KNYCH Rudy Metale R 49 2004 nr 9

ANDRZEJ MAMALA UKD669.715'721'782:669/15:621.78:669/122:669/.426
BEATA SMYRAK
ANNA TARASEK

BADANIA WPŁYWU CZASU STARZENIA NATURALNEGO WALCÓWKI

Z PRZEWODOWEGO STOPU AlMgSi (SERIA 6xxx)
NA ELEKTRYCZNO-MECHANICZNE WŁASNOŚCI DRUTU
OSIĄGANE W PROCESIE KOŃCOWEJ OBRÓBKI CIEPLNEJ
Przedstawiono zagadnienie wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki z przewodowego stopu AlMgSi gat. 6201 (wg
PN-EN 515 stan T4) na zmianę wlasności mechanicznych i elektrycznych drutów w procesie końcowej obróbki cieplnej.
Program obejmuje czternaście akcji badawczych prowadzonych systematycznie po określonym interwale czasu starzenia
naturalnego walcówki. Stwierdzono zmienność wlasności wytrzymałościowych drutów starzonych sztucznie w analogicznych
warunkach, lecz wytworzonych z walcówki po różnym czasie starzenia naturalnego. Wpływ starzenia naturalnego walcówki
ujawnia się najmocniej w okresie pierwszego miesiąca oczekiwania materiału na ciągnienie. Uzyskane wyniki posiadają duże
walory poznawcze i praktyczne umożliwiające lepsze zrozumienie zachowania się stopu AlMgSi podczas procesu przetwarzania
na drut po stabilizacji wlasności walcówki oraz stabilizacji wlasności elektrycznych drutów ciągnionych z walcówki po długim
czasie starzenia.

THE INFLUENCE OF AŃ AlMgSi ALLOY (SERIES 6XXX)

ROD NATURAL AGEING PROCESS ON ELECTRICAL
AND MECHANICAL PROPERTIES OF WIRE DURING ITS ARTIFICIAL AGEING

The paper presents correlation natural aging of AlMgSi conductor alloy rod and properties ofmaterial during artificial
ageing offinal wire. Satisfactory natural rod ageing process is fundamental due to ąuality offinal wire. The problem is very
important because natural ageing of rod is long-time element ofmaking wire technology.
Materiał for testing was classic continuously cast and rolled 9.5 mm diameter rod. After rolling process the rod was
homogenized, supersaturated and naturally aged during different period of time. Next the rod was drawn in laboratory
condition up to 3 mm diameter wire (as a standard and occasionally different diameters ofwires), with was artificial aged up
to eight hours at temperaturę about 160 °C.
The aniele shows the results of investigations on the influence of rod's natural aging process on behaviours of wire during
artificial ageing. It states significant effect on mechanicał properties ofwires and less significant effect on electric properties
ofwires during ageing. Dispensable time for maximal growth oftensile strength of aged wire decreases with increase natural
ageing time of rod before drawing. Electrical resistance of wire during artificial ageing decrease continuously during rise
period of ageing time. Essentiał influence of natural ageing time of wire during first month of rod ageing time is shown. In
conclusion it should be minimal ageing time of rod infactory conditions.

Dr hab. inż. Tadeusz Knych, dr inż. Andrzej Mamala, mgr inż- Beata Smyrak, mgr inż. Anna Tarasek — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

456
 Wprowadzenie
Rosnące wymagania, stawiane przez elektroenergetykę napo-
wietrzną, w zakresie obciążalności prądowej i nośności mechanicz-
nej przewodów przekładają się na istotne zaostrzenie reżimu tech-
nologicznego ich wytwarzania. Nabiera to szczególnego znaczenia
w odniesieniu do przewodów elektroenergetycznych wykonanych
ze stopów AlMgSi. Ta właśnie grupa materiałów przewodzących
dzięki swej uniwersalności pozwala wytwarzać przewody o najkorzy-
stniejszym układzie własności użytkowych. Z drugiej jednak strony
otrzymanie oczekiwanego zespołu własności przewodu, a w istocie
drutu, wymaga dokładnego rozpoznania, przeanalizowania oraz
udoskonalenia poszczególnych elementów procesu jego wytwarza-
nia. Niniejsza praca koncentruje się na wpływie stanu początkowego
walcówki reprezentowanego przez czas jej starzenia naturalnego po
przesyceniu (równoznaczny z czasem jej oczekiwania na proces
dalszego przetwarzania, tj. ciągnienia i starzenia sztucznego) na
zespół własności końcowych drutu uzyskiwany podczas końcowej
obróbki cieplnej. Powyższy parametr posiada fundamentalne zna-
czenie, decyduje on bowiem, m.in. o bieżących własnościach wal-
cówki, jej zachowaniu się w procesie ciągnienia oraz o własnościach
drutu o średnicy finalnej. Powyższy problem przeanalizowano
szczegółowo w pracy [1]. Prezentowane poniżej wyniki, uzyskane
na tym samym materiale, stanowią dalszy ciąg badań nad doskona-
leniem procesu wytwarzania przewodów stopowych.
Przedmiot badań
Badaniom poddano druty ze stopu AlMgSi gat. 6201 (tabl. 1),
uzyskane metodą laboratoryjnego ciągnienia z walcówki, którą po
wytworzeniu w linii COiW poddano zabiegowi homogenizacji
i przesycania z pieca. Po przesyceniu wałcówkę starzono naturalnie
i po ściśle określonych interwałach czasu poddawano ciągnieniu
w warunkach laboratoryjnych. Czas starzenia naturalnego zawierał
się w przedziale (4^8700) h, tak więc z dużym zapasem obejmowały one
interesujący z praktycznego punktu widzenia zakres oczekiwania
walcówki na ciągnienie w realiach przemysłowych. Wałcówkę prze-
ciągano standardowo ze średnicy 9,5 mm na drut o średnicy 3,0 mm.
Dla wybranych interwałów czasu starzenia naturalnego walcówki
rozszerzono zakres badanych średnic drutów (4,2 mm do 2,3 mm).
Badania wpływu czasu starzenia naturalnego walcówki
na zmianę własności elektrycznych i mechanicznych drutów
podczas końcowej obróbki cieplnej
Na rysunku l przedstawiono zależność zmiany własności ele-
ktrycznych drutu o średnicy 3 mm od czasu starzenia sztucznego
w temperaturze 160 °C oraz czasu starzenia naturalnego walcówki.
Pionowa oś z reprezentuje bieżącą oporność właściwą drutu, zaś oś
x to czas starzenia sztucznego drutu. Oś y reprezentuje stan począt-
kowy walcówki limitowany okresem jej leżakowania przed ciągnie-
niem. Przedstawiona na rysunku l pierwsza z lewej strony kolumna
danych odpowiada drutom w stanie po ciągnieniu. Jak wiadomo,
oporność właściwa tych drutów jest funkcją czasu starzenia natural-
nego walcówki jedynie w początkowym okresie (przez ok. l mie-
siąc) [1]. Dalszy wzrost czasu starzenia naturalnego walcówki nie
Tablica l
Skład chemiczny walcówki gat. 6201
Table l
Chemical composition of a rod (series 6201)
Skład chemiczny walcówki gat. 6201, %
Si Mg Fe Cu Ti Zn Mn Cr V Al B
0,58 0,57 0,19 0,001 0,002 0,002 0,002 0,001 0,004 98,66 0,009

8700
4076
2350
1507
670
333
Czas starzenia
167 naturalnego
walcówki, h

0 1 2 3 4 5 6 7 8
Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 1. Zależność oporności właściwej drutu o średnicy 3 mm w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla różnego czasu starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem
Fig. 1. Specific electrical resistance of wire dependence in a function of artificial ageing time of 3 mm wire for different times
of rod natural ageing period

457
powoduje istotnych zmian rezystancji w stanie po ciągnieniu. Cha-
rakterystyki przedstawione na rysunku l odzwierciedlają klasyczne
przebiegi zmian opornos'ci materiału podczas starzenia sztucznego.
Oporność właściwa materiału maleje w sposób monotoniczny wraz
ze wzrostem czasu przebywania materiału w podwyższonej tempe-
raturze i jedynie w niewielkim stopniu zależy od czasu starzenia
naturalnego walcówki. Dokładniejsza analiza charakterystyk przed-
stawionych na rysunku l pozwala zauważyć dwa zakresy: pierwszy
reprezentujący krótsze czasy starzenia naturalnego walcówki (do l
miesiąca), gdzie wsad do starzenia sztucznego cechuje się niższą
wartością początkowej rezystancji po ciągnieniu oraz drugi repre-
zentujący dłuższe czasy starzenia naturalnego walcówki (dłuższe niż
l miesiąc), gdzie proces starzenia sztucznego prowadzi się na dru-
tach o praktycznie identycznej rezystywności początkowej. Z pra-
ktycznego punktu widzenia interesujące są oporności właściwe dru-
tów na poziomie 32,8 nQm odpowiadające drutom typu A wg IEC,
32,5 nQm, odpowiadające drutom typu B wg IEC oraz 32,2 nilm
odpowiadające drutom typu S wgPSE [2]. Analizując pod tym kątem
charakterystyki przedstawione na rysunku l zauważyć można,
że uzyskanie identycznych poziomów oporności właściwej drutów
po różnych okresach starzenia naturalnego walcówki wymaga pew-
nego zróżnicowania czasu starzenia. Paradoksalnie zróżnicowanie
to jest tym mniejsze, im wyższa jest oczekiwana rezystancja drutu.
Podsumowując powyższy problem można stwierdzić, że nie łatwo

8700
/ 4076
2350
1507
670
333
167 Czas starzenia
51 naturalnego
walcówki, h

0 1 2 3 4 5 6 7

Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 2. Zależność wytrzymałości na rozciąganie drutu o średnicy 3 mm w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla różnego czasu starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem
Fig. 2. Ultimate tensile stress of wire dependence in a function of artificial ageing time of 3 mm wire for different times
of rod natural ageing period

D4h
D51h
«167h
»333h
H670h
H1507h
H2350H
H4076h
H8700h

2 3 4 5 6 7 8

Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 3. Zależność wydłużenia przy zerwaniu drutu o średnicy 3 mm (na bazie 250 mm) w funkcji czasu jego starzenia sztucznego
w temperaturze 160 °C dla różnego czasu starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem
Fig. 3. Dependence of A250 plasticity factor in a function of artificial ageing time of 3 mm wire for different times
of rod natural ageing period

458
jest uzyskać idealną powtarzalność przebiegu zmian rezystancji
podczas końcowej obróbki cieplnej dla materiałów o różnym czasie
starzenia naturalnego walcówki. Przekłada się to na konieczność
rozszerzenia pola tolerancji czasów wygrzewania drutów w przy-
padku obróbki drutów istotnie różniących się czasami starzenia
walcówki.
Rysunek 2 ilustruje przebieg zmian wytrzymałości na rozciąga-
nie drutów o średnicy 3 mm podczas starzenia sztucznego w tempe-
raturze 160 °C. Znaczenie poszczególnych osi jest identyczne jak na
rysunku l, z tym, że oś z reprezentuje własności wytrzymałościowe
a nie elektryczne. W odróżnieniu od rysunku l, na którym jedynie
w niewielkim stopniu ujawnił się wpływ czasu starzenia naturalnego
walcówki, na rysunku 2 wpływ ten jest o wiele bardziej widoczny.
Pierwsza od lewej strony kolumna danych reprezentuje mianowicie
wytrzymałości na rozciąganie drutów w stanie po ciągnieniu, które
są prawie liniową funkcją czasu starzenia naturalnego walcówki.
W miarę wzrostu czasu starzenia naturalnego walcówki zmienia się
również charakter przebiegu zmian wytrzymałości na rozciąganie
starzonego sztucznie drutu. Klasyczna krzywa starzenia sztucznego
drutu obejmuje trzy obszary: pierwszy występujący w początkowym
okresie starzenia obszar wzrostu własności wytrzymałościowych
wraz ze wzrostem czasu wygrzewania, drugi reprezentujący punkt
osiągnięcia maksimum własności (w niższych temperaturach starze-
nia może to być krótki odcinek typu plateau wobec ograniczonej
rozdzielczości aparatury badawczej) oraz trzeci, w którym własności
wytrzymałościowe maleją wraz ze wzrostem czasu starzenia. Anali-
za charakterystyk przedstawionych na rysunku 2 pod tym kątem
pozwala zauważyć, że czas starzenia odpowiadający wzrostowi wy-
trzymałości na rozciąganie drutu wynosi ok. 2 h dla krótszych cza-
sów starzenia naturalnego walcówki (do ok. l miesiąca starzenia
walcówki), ok. l h dla czasów starzenia naturalnego walcówki się-
gających ok. 2 miesięcy i zdecydowanie krótszy od l h dla dłuższych
niż 2 miesiące czasów starzenia naturalnego walcówki (na wykre-
sach zauważa się tylko spadki własności).
Obok oporności właściwej i wytrzymałości na rozciąganie drutu
normuje się również wartość minimalnego wymaganego wydłużenia
przy zerwaniu drutu A250, które winno wynosić co najmniej 3 %.
Wyniki badań wydłużenia przedstawiono na rysunku 3. Druty w stanie
po ciągnieniu charakteryzują się niską plastycznością A250 poniżej
2 %. Największe wartości wydłużenia towarzyszą, na ogół, punktowi
maksymalnej wytrzymałości na charakterystyce starzenia. Z tego też
powodu łatwo zauważyć szczególnie wysokie wartości wydłużenia
dla czasów starzenia K2 h przy krótszych okresach starzenia natu-
ralnego walcówki, tym bowiem warunkom towarzyszą maksima
wytrzymałości (rys. 2).
Analiza wyników zamieszczonych na rysunkach l i 2 pozwala
29
3 4
Czas starzenia sztucznego drutu, h
Rys. 4. Zależność oporności właściwej materiału w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla różnych średnic drutów — czas starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem 1507 h
Fig. 4. Specific electrical resistance of different diameter wires dependence in a function of artificial ageing time 1507 h
rod natural ageing period
wysunąć istotne wnioski dla praktyki przemysłowej. Podczas starze-
nia sztucznego drutów w temperaturze 160 °C najłatwiej uzyskać
druty typu B, nieco trudniej druty typu A, najtrudniej zaś druty typu
S. W szczególności interesujące są wartości wytrzymałości na roz-
ciąganie drutów starzonych sztucznie przez ok. 2 h. Wartości te
korespondują z oczekiwanym poziomem oporności właściwej dla
drutów typu B (oraz A z zapasem). Wszystkie akcje badawcze dają
w wyniku wytrzymałości oraz wydłużenia przy zerwaniu zdecydo-
wanie wyższe od wymaganych (/?mmjn = 325 MPa dla drutów typu
A, /?mmjn = 295 MPa, dla drutów typu E) — warunki takie uznać
można więc za optymalne. Druty typu S (/?mmjn = 340 MPa) uzyskuje
się podczas wygrzewania materiału przez ok. 3 h, jednakże przy
bardzo krótkich czasach starzenia naturalnego walcówki, tj. poniżej
150 h nie udaje się uzyskać kompletu własności znamiennych dla
drutu typu S. Trudno jednoznacznie przełożyć uzyskane w poniż-
szych badaniach wyniki wprost na warunki przemysłowe. Ciągnie-
nie drutu odbywa się tam ze znacznie wyższymi prędkościami, co
skutkuje wyższymi temperaturami ciągnionego materiału. Wpływa
to na niewielkie obniżenie wytrzymałości drutów ciągnionych w wa-
runkach przemysłowych. Zjawisko to posiada szczególne znaczenie
w przypadku ciągnienia materiału w stanie Tl. Przedmiotowa wal-
cówka jest w stanie T4, a więc zdecydowanie słabiej reaguje na
warunki cieplne generowane przez różne prędkości ciągnienia.
Badania wpływu średnicy drutu końcowego
zmianę jego własności elektrycznych i mechanicznych
podczas końcowej obróbki cieplnej
Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono zależności oporności właści-
wej materiału w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w tempera-
turze 160 °C dla różnych średnic drutu z zakresu 4,2-^2,3 mm. Pier-
wsza od lewej strony kolumna danych reprezentuje własności dru-
tów w stanie po ciągnieniu. Wartości te dla przebadanych czasów
starzenia naturalnego walcówki są zbliżone. Całkowite odkształce-
nia materiału skutkiem ciągnienia wahają się w zakresie od ok. 80 %
do ok. 95 %. Jak wynika z danych przedstawionych na rysunkach 4
i 5 takie zróżnicowanie gniotów w istotnym stopniu wpływa na
zróżnicowanie rezystywności drutów w stanie po ciągnieniu. Opor-
ność właściwa wzrasta w opisanym zakresie gniotów o ok. 0,5 nSim.
Jest to zjawisko znane z literatury [3]. Podczas ciągnienia aluminium
gat. A1E, po przekroczeniu ok. 70 % gniotu zauważa się gwałtowne
pogorszenie przewodności elektrycznej. Podobnej sytuacji spodzie-
wać się należy również w stopach z grupy AlMgSi. Tak istotne
zróżnicowanie wartości startowych oporności właściwej drutu wpły-
wa również na zróżnicowanie zachowania się własności elektrycz-
nych drutu podczas starzenia sztucznego. Generalnie można stwier-
2,30
3,00
Średnica
drutu,
mm
5 6 7 8
459
 y 3,50 Średnica
drutu,
mm

Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 5. Zależność oporności właściwej materiału w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla rożnych średnic drutów - czas starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem 4076 h
Rg. 5. Specific electrical resistance of different diameter wires dependence in a function of artificial ageing time 4076 h
rod natural ageing period

3,0

35 Średnica
drutu,
mm

Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 6. Zależność wytrzymałości na rozciąganie materiału w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla rożnych średnic drutów — czas starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem 1507 h
Fig. 6. Ultimate tensile stress of different diameter wires dependence in a function of artificial ageing dmę 1507 h rod natural ageing period

3,0

3,5 Średnica
drutu,
mm

Czas starzenia sztucznego drutu, h

Rys. 7. Zależność wytrzymałości na rozciąganie materiału w funkcji czasu jego starzenia sztucznego w temperaturze 160 °C
dla rożnych średnic drutów — czas starzenia naturalnego walcówki przed ciągnieniem 4076 h
Fig. 7. Ultimate tensile stress of different diameter wires dependence in a function of artificial ageing time 4076 h rod natural a«eing period

460
 JO,Z
m/fimm
36,0 ^s,
•0 ja *•»••. *-»,
'tyj ^ *•—.•*—«
CH
"5 °
N
"-••*
"•"-d
| f 35,8
G 3J
CL <L)
35,6
35,4(
) 20 40 60
Zgniot
Rys. 8 Zależność przewodności elektrycznej w funkcji wielkości
odkształcenia zadanego w procesie ciągnienia dla drutów
z aluminium gat. EC-A1 [3]
Fig. 8. Ełectrical conductivity of EC-A1 wire dependence in
a function of deformation during drawing process
dzić, że tempo spadku oporności właściwej jest dla wszystkich dru-
tów podobne, ponieważ jednak w przypadku drutów o mniejszym
odkształceniu całkowitym oporność właściwa materiału przed sta-
rzeniem sztucznym jest niższa, osiągają one szybciej wartość ocze-
kiwaną.
Istnieje ponadto niezaprzeczalny wpływ wielkości zadanego
podczas ciągnienia odkształcenia materiału na zmianę wytrzymałości
na rozciąganie drutu podczas starzenia sztucznego. Wraz ze zmniej-
szaniem się średnicy drutu zauważa się wydatne skracanie okresu
przyrostu własności materiału podczas starzenia sztucznego, który
wynosi ok. l h dla drutów grubszych i zdecydowanie poniżej l h dla
drutów cienkich (obserwuje się praktycznie spadek własności). Moż-
na więc ogólnie stwierdzić, że zwiększenie stopnia odkształcenia
w procesie ciągnienia wywołuje analogiczne jakościowo skutki me-
chaniczne jak wydłużenie czasu starzenia naturalnego walcówki.
Skutkiem tego otrzymuje się znaczne zróżnicowanie własności drutu
w zależności od średnicy po ustalonym czasie starzenia, co w pra-
ktyce uniemożliwia równoczesną obróbkę cieplną takich materiałów
w jednym piecu. Równocześnie nie zauważa się istotnego wpływu
czasu starzenia naturalnego walcówki na zróżnicowanie zachowania
się materiałów w przebadanym zakresie zmienności. Należy podkre-
ślić, że jednoznaczne przełożenie uzyskanych tutaj rezultatów na
warunki przemysłowe nie jest łatwe. Badane druty wytwarzano
Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym znaj-
dziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny przemysłu
metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2004 r. znajdują się na II stronie okładki.
w warunkach laboratoryjnych przy stosunkowo małej, lecz w każ-
dym ciągu stałej prędkości ciągnienia. Druty o różnych średnicach
w procesie przemysłowym ciągnione są z różną prędkością końcową
(tzn. druty cieńsze ciągnie się szybciej). Może powodować to dodat-
kowe zróżnicowanie stanu materiału zarówno po ciągnieniu, jak i po
obróbce cieplnej.
\
X
Podsumowanie
Długość czasu starzenia naturalnego walcówki posiada istotny
wpływ na kształtowanie się własności mechanicznych materiału
zarówno w stanie po ciągnieniu, jak i podczas procesu końcowej
80 % 100
obróbki cieplnej drutu. Wpływ ten zaznacza się najmocniej w okre-
^
sie pierwszego miesiąca starzenia naturalnego walcówki. Przy dłuż-
szych czasach leżakowania walcówki uzyskuje się wysoki i stabilny
poziom własności mechanicznych drutu finalnego. Okres starzenia
naturalnego walcówki posiada również pewien wpływ na własności
elektryczne drutu i powoduje zróżnicowanie tych własności w obrę-
bie pierwszego miesiąca starzenia naturalnego materiału. Powyższe
obserwacje skłaniają do wniosku, że minimalny okres oczekiwania
materiału na ciągnienie winien wynosić co najmniej l miesiąc.
W zależności od konstrukcji przewodu istnieje konieczność wytwa-
rzania drutów o istotnie różnym poziomie odkształcenia całkowitego
realizowanego podczas ciągnienia. Druty o różnych stopniach od-
kształcenia posiadają indywidualne, znamienne dla siebie charakte-
rystyki starzenia sztucznego, zróżnicowane na tyle, że wymagają
indywidualnego podej ścia podczas projektowania zabiegu końcowej
obróbki cieplnej w warunkach przemysłowych
Literatura
1. Knych T., MamalaA., SmyrakB., TarasekA.: Wpływ czasu starzenia
naturalnego walcówki ze stopu AlMgSi (seria 6000) na jej własności mecha-
niczne oraz podatność do procesu ciągnienia. Rudy Metale, 2004, R49, nr 8.
2. Knych T., Mamala A., Smyrak B.: Przewodowe stopy na bazie alumi-
nium. Rudy Metale, 2004, R49, nr 6.
3. Praca po red. OrmanM.. SzopskiK., Appel L.: Poradnik Aluminium.
WNT, Warszawa 1967.
Praca została wykonana w ramach projektu badawczego pt.
„Wpływ starzenia naturalnego walcówki na podatność do ciągnie-
nia i kształtowania własności drutów z przewodowych stopów
AlMgSi" finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyza-
cji (nr 3 T08B 051 26).
Redakcja
461
 •E LWIA
POWDER METALLURGY
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. zw. dr inż. S T A N I S Ł A W S T O L A R Z

STEFAN SZCZEPANIK Rudy Metale R 49 2004 nr 9

UKD 621.762:669/138:669.15/194.2
BARTOSZ WIŚNIEWSKI
TOMASZ WÓJTOWICZ

STRUKTURA l WYBRANE WŁASNOŚCI SPIEKANEJ

STALI NISKOSTOPOWEJ O ZAWARTOŚCI 0,25 % C
PODDANEJ OBRÓBCE CIEPLNO-PLASTYCZNEJ

Przedstawiono wyniki badań wlasności i struktury spiekanej stali konstrukcyjnej zwierającej 0,25 % węgla, 0,3 % molib-
denu oraz 0,9% niklu poddanej odkształcaniu na gorąco w polączeniu z jej obróbką cieplną z jednego nagrzewania. Uzyskano
tworzywo konstrukcyjne o dobrych własnościach, które zależą od warunków chłodzenia po odkształcaniu.

STRUCTURE AND SELECTED PROPERTIES OF THE SINTERED LOW-ALLOY STEEL

CONTAINING 0.25 % C AFTER THERMO-MECHANICAL TREATMENT

Resultsoftheinvestigationofthepropertiesandstructureofasinteredsteelcontaining 0.25 % carbon, 0.3 % molybdenum

and 0,9% nickeł after its hot working combined with a heat treatmentfrom a single heating have beenpresented. The obtained
materials have the reąuired properties, which depend on the conditions ofcooling after working.

Wprowadzenie procesów zagęszczania i obróbki cieplnej.

Połączenie przeróbki plastycznej z obróbką cieplną stali określa
się jako obróbkę cieplno-plastyczną. Technologia ta pozwala na
zmniejszenie kosztów wytwarzania, a poprzez oddziaływanie na
strukturę — uzyskanie wyrobów o kontrolowanych własnościach.
W odniesieniu do spiekanych stali zagadnienie to nie jest w pełni
rozpracowane. Podczas odkształcania na gorąco spiekanych stali
w procesie kucia następuje dodatkowo zwiększenie gęstości wyro-
bów oraz rozdrobnienie ziarna. Zagadnienia związane z kuciem
spiekanych stali ujęte są w krajowych opracowaniach, miedzy inny-
mi w [l, 2] oraz przekrojowo w opracowaniu zagranicznym [3].
Poszukiwania obniżenia kosztów wytwarzania wyrobów kutych
ze spiekanych stali skierowane są także na opracowanie technologii
wytwarzania odkuwek z jednego nagrzewania w połączeniu procesu
kucia i ich obróbki cieplnej. Obok problemów technologicznych,
mało rozpoznanym zagadnieniem są możliwe do uzyskania własno-
ści spiekanych stali. Pozytywne efekty uzyskano [4] dla połączonych
W artykule przedstawiono wyniki wstępnych badań wpływu
temperatury i wielkości odkształcenia na gorąco, w procesie kucia
w matrycy zamkniętej, spiekanej stali niskostopowej oraz warunków
chłodzenia po odkształceniu na jej strukturę i wybrane własności
mechaniczne.
Badania własne
Cel i zakres badań
Celem badań było określenie wpływu warunków odkształcenia
na gorąco, w procesie kucia w matrycy zamkniętej, spiekanej stali
niskostopowej o zawartości 0,25 % węgla i warunków chłodzenia
po odkształceniu na jej własności i strukturę.
Badania przeprowadzono na spiekanej stali konstrukcyjnej do
ulepszania cieplnego o składzie chemicznym: 0,25 % węgla, 0,3 %
molibdenu, 0,9 % niklu, reszta żelazo.
Do badań przygotowano spieki o gęstości 80 % gęstości teore-

Prof. dr hab. inż, Stefan Szczepanik, mgr inż. Bartosz Wiśniewski, mgr inż. Tomasz Wójtowicz — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

462
tycznej, które spiekane były w temperaturze 1127 °C w czasie l h, odkształceniu próbki chłodzono w różnych ośrodkach: w powietrzu,
w atmosferze wodoru. Do badań wpływu warunków odkształcania w piasku, w wodzie. Dla tak otrzymanych materiałów wykonano
na strukturę przygotowano próbki walcowe o średnicy 25 mm i wy- obserwacje mikrostruktury. Podobnie otrzymano materiał do badań
sokości 25 mm, natomiast do badań własności mechanicznych przy- własności mechanicznych.
gotowano wypraski o średnicy 45,7 mm i wysokości 14,0 mm.
Założono odkształcanie spieków w zakresie dwufazowym Badanie wpływu temperatury
(austenit + ferryt). Spieki przed odkształcaniem nagrzewano do i wielkości odkształcenia
temperatury 860 °C w czasie 15 min i wygrzewano w tej temperatu- na strukturę spiekanej stali
rze także przez 15 min, po czym przeprowadzono odkształcanie
w procesie spęczania z gniotami e = 20 % lub e = 30 %. Po zadanym Dla próbek ze spiekanej stali opracowano krzywe nagrzewania
i chłodzenia w powietrzu lub w piasku, które pokazano na rysun-
a) 900 ku 1.
Schematycznie przebieg badań obróbki cieplno-plastycznej pró-
800-
bek spęczanych przedstawiono na rysunku 2. Parametry odkształca-
(j 700 - nia próbek i ich chłodzenia oraz twardość materiału po tych zabie-
g- 600 gach, określoną na przekroju wzdłużnym, podano w tablicy 1.
S 500 - • Miejsca obserwacji struktur pokazano na rysunku 3. Dla okre-
ślenia lokalnych odkształceń w spęczanych próbkach przeprowa-
dzono symulacje metodą elementów skończonych. Rozkłady inten-
sywności odkształcania obliczone w wyniku symulacji pokazano na
rysunkach 3a i 3b. Lokalne odkształcenia są mniejsze od odkształ-
cenia wynikającego ze zmiany wysokości spęczanego materiału
w miejscu obserwacji struktury.
Struktury spiekanej stali po nagrzaniu do temperatury 860 °C i wy-
200 400 600 800 1000 1200 1400
Czas, s
b) soo

T„•ekiystalizacji

O 200 400 600 800 1000 1200 1400

Czas, s Czas
Rys. l. Krzywa nagrzewania próbki i jej chłodzenia Rys. 2. Schemat badań obróbki cieplno-plastycznej
a — na powietrzu, b — w piasku w procesie spęczania
Fig. l. Sample heating and cooling curve; Fig. 2. Flowsheet of the study of thermo-mechanical treatment
a — in the air, b — in a sand in the upsetting process

Tablica l
Warunki odkształcania i chłodzenia oraz twardość HV materiału
Table l
Conditions of deforming and cooling and HV hardness of the materiał

Twardość Mikrotwardość HV002

Nr Warunki odkształcania, chłodzenia próbek oraz obróbki cieplnej
próbki po wygrzewaniu w temperaturze 860 °C w czasie 15 min ferrytu produktów
HV30 HV5 przemiany
austenitu

1 kucie e = 20 %, chłodzenie na powietrzu 109 ±7 108 ±4 190 381

2.1 kucie e = 20 %, oziębianie w wodzie 112+8 122 ±16 205 371
2.2 kucie e = 20 %, oziębianie w wodzie, odpuszczanie 540 °C w czasie 1 h 106 ±13 107 ±7 200 243
3 kucie e = 20%, chłodzenie w piasku 100+6 100 ±5 189 335
4 kucie e = 30 %, chłodzenie na powietrzu 93110 91+9 182 272
5.1 kucie e = 30 %, oziębianie w wodzie 128 ±11 125+10 201 501
5.2 kucie e = 30 %, oziębianie w wodzie, odpuszczanie 540 °C w czasie 1 h 112+11 111 ±13 198 245
6 kucie e = 30 %, chłodzenie w piasku 114±9 114 ±5 167 282
7.1 bez odkształcenia, oziębianie w wodzie 98+2 93+11 229 562
7.2 bez odkształcenia, oziębianie w wodzie, odpuszczanie: 540 °C w czasie 1 h 80+7 80+1 197 248

463
 IO

Rys. 3. Miejsce obserwacji struktury — a oraz rozkład intensywności odkształcenia w próbce spęczanej z gniotem: b — 20%, c — 30 %
Fig. 3. Strućture observation site — a, and distribution of deformation intensity in a sample upset with a reduction of: b — 20%, c — 30 %

Rys. 4. Struktura spiekanej stali po kuciu w temperaturze 860 °C z odkształceniem e = 20 % i chłodzeniu:

a — na powietrzu, b — w piasku
Fig. 4. Strućture of a sintered steel after forging at 860 °C with a strain E = 20% and cooling: a — in the air, b — in a sand

Rys. 5. Struktura spiekanej stali po kuciu w temperaturze 860 °C z odkształceniem e = 20 % i oziębianiu w wodzie — a
i dodatkowo odpuszczaniu w temperaturze 540 °C przez l godzinę i chłodzeniu na powietrzu — b
Fig. 5. Strućture of a sintered steel after forging at 860 °C with a strain e = 20 % and water cooling —a
and with an additional tempering at 540 °C for l hour and air cooling — b

grzewaniu w niej w czasie 15 min, odkształceniu i chłodzeniu w róż-
nych ośrodkach pokazano na rysunkach 4*7. Na rysunku 8 przed-
stawiono strukturę spiekanej stali po hartowaniu oraz hartowaniu
i odpuszczaniu.
Struktura spiekanej stali zależy od zastosowanych zabiegów
technologicznych. Składnikami struktury wyjściowego materiału, tj.
spiekanej stali, są ferryt i perlit stopowy oraz pory. W wyniku od-
kształcania nastąpiło zagęszczenie tworzywa. W zależności od wa-
runków chłodzenia po odkształceniu w strukturze obserwuje się
ferryt i produkty przemiany austenitu. W materiale chłodzonym na

464
 Rys. 6. Struktura spiekanej stali po kuciu w temperaturze 860 °C z odkształceniem e = 30 % i chłodzeniu: a — na powietrzu, b — w piasku
Fig. 6. Structure of a sintered steel after forging at 860 °C with a strain e = 30 % and cooling: a — in the air, b — in a sand

Rys. 7. Struktura spiekanej stali po kuciu w temperaturze 860 °C z odkształceniem e = 30 % i oziębianiu w wodzie — a
i dodatkowo odpuszczaniu w temperaturze 540 °C przez l godzinę i chłodzeniu na powietrzu — b
Fig. 7. Structure of a sintered steel after forging at 860 °C with a strain e = 30 % and water cooling — a,
and with an additional tempering at 540 °C for l hour and air cooling — b

Rys. 8. Struktura spiekanej stali po nagrzaniu do temperatury 860 °C, wytrzymaniu w niej przez 15 minut i oziębianiu w wodzie — a
i dodatkowo odpuszczaniu w temperaturze 540 °C przez l godzinę i chłodzeniu na powietrzu — b
Fig. 8. Structure of a sintered steel after heating to 860 °C, holding at this temperaturę for 15 minutes, and water cooling — a,
and with an additional tempering at 540 °C for l hour and air cooling — b

powietrzu lub chłodzonym w piasku dokonano pomiaru wielkości
ziarna ferrytu. Wielkość ziarn ferrytu w otrzymanych próbkach,
którą określono metodą siecznych przypadkowych, zestawiono
w tablicy 2. Podano w niej również powierzchnię względną granic
ziarn 5V. Wraz ze zwiększeniem wielkości odkształcenia z e = 20 %
na e = 30 % zmniejszyła się średnia wielkość ziarna ferrytu z da 14,5
[im na da 12,2 |im zarówno w materiale chłodzonym na powietrzu,
jak i w piasku. Dla zadanego odkształcenia próbki, ziarno w mate-
riale chłodzonym na powietrzu jest mniejsze w porównaniu do ziar-
na w materiale chłodzonym w piasku. Z wielkością ziarna i składni-
kami struktury związana jest bezpośrednio twardość materiału.

465
 Tablica 2 Na otrzymanym materiale przeprowadzono badania twardości
Wielkości ziarna ferrytu w zależności sposobem Brinella, określono wytrzymałość na rozciąganie i zginanie
od wielkości odkształcenia i warunków chłodzenia oraz strzałkę ugięcia wyznaczoną w próbie trójpunktowego zgina-
po odkształceniu w temperaturze 860 °C nia. Własności mechaniczne otrzymanych materiałów zestawiono
w tablicy 3.
Table 2
Otrzymane wyniki pokazują wpływ temperatury odkształcania i za-
Size of a ferrite grain in dependence on magnitude stosowanej po nim obróbki cieplnej na własności mechaniczne spie-
of deformation and cooling conditions after treatment at 860 °C kanej stali. Odkształcenie na gorąco zapewnia rozdrobnienie struktu-
ry oraz uzyskanie wysokiej gęstości materiału. Dla materiału od-
Wielkość Powierzch- kształcanego w temperaturze 885 °C wynosi ona 94 %.
Nr £
c E
lokal Warunki ziarna nia względ-
prób- chłodzenia ferrytu na granic HV5
ki ziarn Sv
um mm~

1 0,20 0,1 powietrze 14,5 138,1+1,7 108,3 ±4,2

3 0,20 0,1 piasek 17,8 11 2,6 ±4,4 99,9 ±5,0

4 0,30 0,17 powietrze 12,2 164,3 ±2,1 90,7 ±8,7

6 0,30 0,17 piasek 16,3 122,9 ±2,5 113,6+4,5

ą. — odkształcenie względne,
e
lokal — odkształcenie obliczone metodą elementów skończonych.

Tablica 3
Parametry procesu kucia i chłodzenia
oraz własności mechaniczne otrzymanych materiałów
Table 3
Parameters of forging and cooling and the mechanical
properties of the materials obtained

Temperatura Twardość HB
Nr odkształcenia Warunki «« R,„ fc
prób- po czasie chłodzenia HBpo
ki wygrzewania HB odpusz-
25 min czania MPa MPa mm

I powietrze 131 — — 851 0,45

II 860 °C piasek 149 — 275 909 0,5

III woda 177 156 337 866 0,43

IV powietrze 154 318 955 0,75

885 °C
V woda 185 166 356 1150 0,48

Badanie wpływu temperatury

i wielkości odkształcenia
na własności mechaniczne spiekanej stali
Część próbek do badań własności mechanicznych otrzymano
w analogicznych warunkach jak do badań struktury. Dla celów
porównawczych przeprowadzono również odkształcanie po nagrze-
waniu spieków do temperatury 885 °C. Chłodzenie próbek odbywa-
ło się w trzech różnych ośrodkach: w wodzie, na powietrzu lub w
piasku. Zadane odkształcenie wynosiło ok. 30 %. Próbki oziębiane
w wodzie po kuciu poddano odpuszczaniu w temperaturze 540 °C
w czasie l godziny.
Gęstość materiału jest cechą kutej spiekanej stali, która, obok składu
chemicznego, determinuje własności mechaniczne. W wyniku zada- Rys. 9. Przełom spiekanej stali po kuciu w temperaturze 860 °C
nego odkształcenia próbek o początkowej gęstości p = 6,31 g/cm3 i chłodzeniu: a — na powietrzu, b — w piasku oraz
(80 % gęstości teoretycznej) w temperaturze 860 °C otrzymano ma- c — po kuciu w temperaturze 885 °C i chłodzeniu na powietrzu
teriał o gęstości p = 7,15 g/cnr (91,1 % gęstości teoretycznej), a po Fig. 9. Fracture of a sintered steel after forging at 860 °C
odkształceniu w temperaturze 885 °C gęstość materiału wyniosła and cooling: a — in the air, b — in the sand, c — after forging
p = 7,38 g/cm3 (94 % gęstości teoretycznej). at 885 °C and cooling in the air

466

Rys. 10. Przełom kutej spiekanej stali po ulepszaniu cieplnym:
a — kucie w temperaturze 860 °C,
b — kucie w temperaturze 885 °C
Fig. 10. Fracture of a forged, sintered steel after ąuenching
and tempering: a — forging at 860 °C, b — forging at 885 °C
Twardość materiału oraz mikrotwardość silnie wzrasta po jego
oziębianiu w wodzie po kuciu. W materiale tym przeważa w struktu-
rze martenzyt, co ma bezpośredni wpływ na własności kutej spieka-
nej stali. Twardość fazy pochodzącej z przemiany austenitu podczas
oziębiania w wodzie materiału odkształconego z e = 30 % wynosi
ponad 500 (O.HV. Wysokie odpuszczanie (540 °C) zahartowanej stali
spiekanej powoduje powstanie produktów rozkładu martenzytu,
a w związku z tym obniżenie twardości.
W wyniku kucia i zastosowania bezpośredniej obróbki cieplnej
wzrastają własności wytrzymałościowe materiału. Dużą wytrzy-
małością na rozciąganie charakteryzują się próbki ulepszone ciepl-
nie. W badaniach w próbie trójpunktowego zginania wyznaczono
wytrzymałość na zginanie oraz strzałkę ugięcia. Największą wytrzy-
małość na zginanie, podobnie jak i na rozciągnie, ma materiał od-
kształcany w temperaturze 885 °C. Największy przyrost wytrzyma-
łości na zginanie występuje w przypadku próbek ulepszanych ciepl-
nie. Od parametrów otrzymania materiału zależy strzałka ugięcia/c.
Spiekana stal, kuta w temperaturze 885 °C i chłodzona na powietrzu,
ma najwyższą, prawie dwukrotnie wyższą wartość strzałki ugięcia
niż materiał odkształcony w temperaturze 860 °C.
Badania przełomów
Przeprowadzono obserwacje przełomów próbek po próbie zgi-
nania na skaningowym mikroskopie elektronowym. Wyniki obser-
wacji przedstawiono na rysunkach 9-5-10.
Przełom materiału kutego w temperaturze 860 °C i ochłodzonego na
powietrzu przechodzi po granicach ziarn (rys. 9a). Widoczne są małe
pory na przełomie oraz sporadycznie powierzchnie cząstek proszku
wyjściowego. Na powierzchni materiału chłodzonego w piasku (rys.
9b) występuje grubsze ziarno, pory oraz duże cząstki. Przełom
materiału kutego w temperaturze 885 °C i chłodzonego na powie-
trzu jest drobnoziarnisty (rys. 9c). Zniszczenie występuje po grani-
cach ziarn oraz lokalnie przez ziarna, co świadczy o dużej spójności
materiału. Dla tego materiału uzyskano największą wartość strzałki
ugięcia (tabl. 3).
Przełomy po ulepszaniu cieplnym są drobnoziarniste i przechodzą
po granicach ziarn (rys. 10a i b). Powierzchnia przełomu jest bardziej
zróżnicowana w porównaniu z przełomem materiału po chłodzeniu
na powietrzu.
Wnioski końcowe
W wyniku przeprowadzonych badań określono wpływ odkształ-
cenia na gorąco i warunków chłodzenia na strukturę oraz na własno-
ści otrzymanych wyrobów ze spiekanej stali o składzie chemicznym
0,25 % C, 0,3 % Mo, 0,9 % Ni. Z materiału o gęstości wyjściowej
p = 6,31 g/cm3 otrzymano tworzywo konstrukcyjne o gęstości p =
7,15 g/cm po odkształceniu w temperaturze 860 °C oraz p = 7,38 g/cm
po odkształceniu w temperaturze 885 °C.
Struktury materiału wyj ściowego zawierają ferryt stopowy i per-
lit stopowy. W materiale odkształconym w temperaturze 860 °C
obok ferrytu, występują w zależności od warunków chłodzenia pro-
dukty przemiany austenitu: perlit, bainit i martenzyt. Obserwuje się
również pojedyncze pory oraz typowe dla spiekanych stali jasne, nie
trawiące się obszary o dużej zawartości niklu. Wraz ze wzrostem
odkształcenia obserwuje się zmniejszenie wielkości ziarna zarówno
dla spiekanej stali chłodzonej na powietrzu jak i w piasku.
Własności mechaniczne spiekanej stali zależą od warunków jej
odkształcania na gorąco oraz zastosowanej po nim obróbki cieplnej.
Lepsze własności mechaniczne ma materiał po odkształceniu w tem-
peraturze 885 °C.
Literatura
1. SzczepanikS.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia spiekanych
stali. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, 1991, z. 137.
2. Szczepanik S.: Przeróbka plastyczna materiałów spiekanych z pro-
szków i kompozytów. AGH Uczelniane Wydaw. Nauk.-Dydakt, Kraków
2003.
3. Kuhn H. A., Ferguson B. L.: Powder Forging. Metal Powder Industries
Federation, Princeton, New Jersey 1996.
4. Marcu T., Molinari A., Straffelini G., Berg S.: Tensile Properties of
Yacuum — Sintered Dual-Phase Steel. Int. J. Powder Metallurgy 2004, t. 40,
nr 3, s. 57-64.
Autorzy dziękują dr inż. J. Krawiarzowi za pomoc w bada-
niach metalograficznych.
Praca zrealizowana w ramach badań własnych nr pracy
w AGH 10.10.110.563
467
 BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr M I E C Z Y S Ł A W WOCH
NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE
HUTA YENALUM MODERNIZUJE PRODUKCJĘ ANOD
YENALUM MODERNISIERT ANODENFERTIGUNG. ALUMINIUM
2004, t. 80, nr 4, s. 290*291, póz. 75779 — AG
Huta Yenalum (Wenezuela), o rocznej produkcji na poziomie
460 tyś. t, zajmuje znaczącą pozycję wśród światowych producen-
tów pierwotnego aluminium. W sierpniu 2003 r. huta zleciła firmie
Riedhammer GmbH (Niemcy) przegląd pieca do wypalania anod
(typ 32-1). Przeprowadzone prace remontowe są jednym z etapów
szerokiego programu modernizacji, prowadzonego celem optymali-
zacji i minimalizacji strat produkcyjnych. Zainstalowano nowy, kon-
trolowany komputerem system opalania, zoptymalizowano warunki
procesu wypalania, przeprowadzono remont wymurówki, izolacji
i zastosowano nowoczesne materiały ogniotrwałe, co powinno do-
prowadzić do zmniejszenia zużycia energii, obniżenia generowa-
nych zanieczyszczeń, wyższej temperatury homogenizacji i w kon-
sekwencji do wyższej jakości anod. Zastąpiono konwencjonalną
obudowę nowoczesnym „lekkim" pokryciem, co jeszcze dodatkowo
powinno doprowadzić do znaczącej redukcji zużycia energii. Zasto-
sowano lżejsze powłoki, które pozwoliły na redukcję obciążenia
wymurówki oraz ścian czołowych i bocznych, co z kolei w konse-
kwencji wpłynie na wzrost trwałości pieca.
SOLIOS — ŚWIATOWY PARTNER DLA PRZEMYSŁU ALUMI-
NIOWEGO
DUMORTIER P., SOLIOS — A GLOBAL PARTNER FOR THE ALUMI-
NIUM INDUSTRY. ALUMINIUM 2004, t. 80, nr4, s. 285-287, póz. 75778
— AG
Grupa Solios (Francja) powstała w styczniu 2003 r. Obejmuje
ona pięć firm, z których niektóre są dobrze znane w przemyśle
aluminiowym. Obecnie wyłącznie na potrzeby przemysłu aluminio-
wego pracują: Solios Carbone (dawniej FCB Aluminium), Solios
Environmental (dawniej Procedair) i jego amerykański odpowiednik
Solios Emdronnement Ltd (dawniej Procedair Industries, Montreal)
oraz Solios Thermal (dawniej Stein Atkinson Stordy).
Powyższe firmy niezależnie wyposażyły hutę Mozal (Mozambik) na
I etapie jej budowy. Obecnie huta Mozal jest klientem nowej grupy
Solios, która prowadzi rozruch urządzeń na II etapie jej rozbudowy,
w tym m.in.: zespołu urządzeń do odciągania i utylizacji gazów
anodowych (Solios Environment); instalacji anodowej (Solios Car-
bone); czterech pieców podgrzewających dla odlewni (Sołios Ther-
mal). Grupa Solios wykonała zlecone prace terminowo, solidnie
i gwarantując ich wysoką jakość.
Firmy Solios Environment i Solios Thermal, z grupy Solios, otrzy-
468
Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD 061.6(082):669.2/.8(100)
mały zamówienie na przeprowadzenie rozbudowy linii technologi-
cznej w hucie Hillside Aluminium (tzw. etapu Hillside III). Zlecenie
obejmuje m.in. prace przy linii tygli, instalację pieca do wypalania
firmy Aluminium Pechiney oraz dodatkowego wyposażenia w od-
lewni. Grupa uzyskała również duże zamówienie na dostawę urzą-
dzeń dla huty Alba. Powyższe przykłady pokazują rozmach prowa-
dzonych działań i wskazują na grupę Solios jako światowego part-
nera dla tych klientów z branży aluminiowej, którzy poszukują dla
swoich firm nowoczesnych rozwiązań technicznych i technologicz-
nych.
WPŁYW TEMPERATURY I GĘSTOŚCI PRĄDOWEJ NA NADPO-
TENCJAŁ TLENU I PRĘDKOŚĆ KOROZJI ANOD Pb-Co3O4, Pb-Ca-
Sn I Pb-Sb W PROCESIE ELEKTROLITYCZNEGO OTRZYMYWA-
NIA MIEDZI: CZĘŚĆ I
HRUSSANOYA A., MIRKOYA L., DOBREY T., YASILEY S., INFLU-
ENCE OF TEMPERATURĘ AND CURRENT DENSITY ON OXYGEN
OYERPOTENTIAL CORROSION OF Pb-Co3O4, Pb-Ca-Sn AND Pb-Sb
ANODES FOR COPPER ELECTROWINNING: PART I. HYDROME-
TALLURGY 2004, t. 72, nr 3*4, s. 205*213, póz. 75774 — BŁ
Opracowano nowy materiał anodowy do elektrolitycznego
otrzymywania metali na bazie kompozytu Pb-Co (1*3 % Co) na
podłożu Pb. Wykazano, że taka anoda charakteryzuje się niską ko-
rozją i ma znaczny wpływ depolaryzacyjny na reakcję anodową
podczas elektrolitycznego otrzymywania cynku. Badano również
zachowanie się anody z kompozytu Pb-Co3O4 podczas elektrolity-
cznego otrzymywania miedzi i wykazano, że ww. anoda charakte-
ryzuje się dużo większym wpływem depolaryzacyjny m na reakcję
uwalniania tlenu w porównaniu z zazwyczaj stosowanymi anodami
ze stopów Pb-Sb 5,85 % i Pb-Ca 0,08 %-Sn 0,74 %. Prędkość korozji
anody Pb-Co3O4 podczas przedłużonej polaryzacji (96 h) w warun-
kach galwanostatycznych jest niższa niż przy zastosowaniu anod
ze stopów Pb-Sb i Pb-Ca-Sn. Warstwa anodowa na trzech anodach
składała się głównie z PbSO4, alfa-PbO2 i beta-PbO2. Obserwowano
różne morfologie; warstwa była luźna i podobna do korali na anodzie
Pb-Sb, włóknista na Pb-Ca-Sn oraz gęsta i drobnoziarnista na
Pb-Co3O4.
Właściwie brak danych literaturowych na temat wpływu temperatury
i gęstości prądowej na zachowanie anodowe, a szczególnie na pręd-
kość korozji anod w procesie elektrolitycznego otrzymywania mie-
dzi. W pracy porównano wpływ gęstości prądu i temperatury na
prędkość korozji i nadpotencjał tlenu anod Pb-Co3O4 z anodami
Pb-Ca-Sn i Pb-Sb. Użyto elektrolit o następującym składzie: 30 g/1
Cu2+ [(0,47 M) CuSO4 x 5H2O] i 85 g/1 (0,87 M) H2SO4.
Badania przeprowadzono dla trzech anod: ołowianej z powłoką
kompozytową na bazie Pb-Co3O4 (3 % Co), z odlewanego stopu
Pb-Sb (Sb 5,85 %) oraz walcowanego na gorąco stopu Pb-Ca-Sn (Ca
0,081 %, Sn 0,74 %, Al 0,01 %). Ostatnie dwa rodzaje anod są
zwykle używane na dużą skale w zakładach elektrolizy. Anody
Pb-Sb, Pb-Ca-Sn i Pb-Co3O4 o powierzchni l cm poddano polary-
zacji galwanostatycznej w czasie do 96 h w temperaturze 25, 35
i 45 °C przy gęstościach prądowych l A/dm i 5 A/dm . Płytka mie-
dziana o powierzchni l cm służyłajako katoda. Wzrost temperatury
z 25 do 45 °C prowadzi do depolaryzacji reakcji uwalniania tlenu na
anodach Pb-Co3O4, Pb-Ca-Sn i Pb-Sb. W temperaturze 45 °C poten-
cjał na anodzie Pb-Co3O4 był niższy o ok. 40 mV niż na anodzie
Pb-Sb i ok. 70 mV niższy niż na anodzie Pb-Ca-Sn. Przy gęstościach
prądowych zarówno l A/dm jak i 5 A/dm , wartości potencjału na
anodzie Pb-Co3O4 są niższe od wartości potencjału anod Pb-Ca-Sn
i Pb-Sb w tych samych warunkach. W oparciu o te wyniki możliwe
jest obniżenie zużycia energii przy zastosowaniu w elektrolizerniach
przemysłowych anod z kompozytu Pb-Co3O4. Przy wszystkich ba-
danych temperaturach i gęstościach prądowych, prędkość korozji
anody Pb-Co3O4 jest niższa niż dla pozostałych anod. Wzrost tem-
peratury wywiera większy wpływ na prędkość korozji niż wzrost
gęstości prądowej.
WPŁYW DODATKÓW NA NADPOTENCJAŁI PRĘDKOŚĆ KORO-
ZJI ANOD Pb-Co3O4, Pb-Ca-Sn I Pb-Sb W PROCESIE ELEKTRO-
LITYCZNEGO OTRZYMYWANIA MIEDZI: CZĘŚĆ II
HRUSS ANOYA A., MIRKOVA L., DOBREY T., INFLUENCE OF ADDI-
TIVES ON THE CORROSION RATĘ AND OX YGEN OYERPOTENTIAL
OF Pb-Co3O4, Pb-Ca-Sn AND Pb-Sb ANODES FOR COPPER ELECTRO-
WINNING: PART II. HYDROMETALLURGY 2004, t. 72, nr 3-4,
s. 215-224, póz. 75775 — AG
Znanym jest fakt, że dodatek małych ilości związków organicz-
nych (zwykle substancji powierzchniowo-czynnych) w kąpielach do
osadzania elektrolitycznego znacznie poprawia jakość osadów me-
talicznych. Natomiast raczej brakuje danych, dotyczących wpływu
dodatków na zachowanie anod, a szczególnie na prędkość korozji
anod do elektrolitycznego otrzymywania miedzi.
W 2001 r. przebadano dwa dodatki organiczne BC-2 i TT i dowie-
dziono, że wywierają one słaby wpływ polaryzujący na proces two-
rzenia PbO2 i uwalnianie się tlenu zarówno na anodach Pb-Sb jak
i Pb-Co3O4. Obecnie przedstawiono dalsze badanie nad wpływem
tych dodatków na nadpotencjał tlenu i prędkość korozji na anodzie
Pb-Co3O4. Wyniki tego badania porównano z wynikami otrzymany-
mi dla anod Pb-Sb i Pb-Ca-Sn. Do badań wykorzystano elektrolit
o następującym składzie: 30 g/1 Cu2+ [(0,47 M) CuSO4 x 5H2O] i 85
g/1 (0,87 M) H2SO4. Dodatek BC-2 składał się z 5 mg/1 pochodnych
glikolu polietylenowego — 3000,3 mg/1 pochodnych barwników
safroninowych i 5 mg/1 związku sulfoorganicznego alifatycznego
zawierającego grupę dwusiarczkową -S—S-. Dodatek TT zawierał
żelatynę 2. AB i tiomocznik o stężeniu w elektrolicie 10 mg/1 każde-
go składnika. Wymagane stężenie dodatków organicznych w ele-
ktrolicie było utrzymywane przez dodanie odpowiedniej ilości ich
roztworów wodnych. Trzema badanymi anodami były: powłoka
z kompozytu Pb-Co3O4 (3 % Co) na podłożu Pb, odlewany stop
Pb-Sb (Sb 5,85 %) oraz walcowany na gorąco stop Pb-Ca-Sn (Ca
0,081 %, Sn 0,74 %, Al 0,01 %). Techniki oceny dodatków opisano
w I części artykułu. W wyniku przeprowadzonych badań ustalono,
że w temperaturze 25 °C obydwa dodatki organiczne depolaryzują
wydzielanie się tlenu na anodzie z kompozytu Pb-Co3O4. Dodatek
TT przyczynia się do wytworzenia mniejszej ilości PbO2 niż BC-2
lub roztwór bez dodatków. Żaden z dodatków nie wpływa na wy-
dzielanie się tlenu na anodach Pb-Ca-Sn i Pb-Sb. Nieco większa ilość
PbO2 tworzy się na anodach Pb-Ca-Sn i Pb-Sb w obecności zarówno
BC-2 i TT. Na anodzie Pb-Co3O4 powstająca ilość PbO2 jest w przy-
bliżeniu o połowę niższa w porównaniu z tym, co tworzy się na
innych anodach. W temperaturze 45 °C wpływ dodatku TT na za-
chowanie anody Pb-Ca-Sn różni się podczas polaryzacji. BC-2 depo-
laryzuje wydzielanie tlenu na anodzie Pb-Ca-Sn i przyczynia się do
tworzenia większej ilości PbO2. Jednakże BC-2 polaryzuje wydzie-
lanie tlenu naPb-Co3O4 w porównaniu z Pb-Ca-Sn. Ilość wytworzo-
nego PbO2 na Pb-Co3O4 jest w przybliżeniu o połowę niższa w po-
równaniu do tego, co tworzy się na anodzie Pb-Ca-Sn. Obydwa
dodatki modyfikują strukturę warstwy anodowej podobnie na wszy-
stkich anodach. W temperaturze 25 °C, TT wywiera nieistotny wpływ
na prędkość korozji anod Pb-Ca-Sn i Pb-Co3O4. W temperaturze
45 °C, TT nieznacznie przyspiesza prędkość korozji anody Pb-Ca-Sn,
lecz obniża dwukrotnie prędkość korozji anody Pb-Co3O4. BC-2
powoduje wzrost prędkości korozji anody Pb-Ca-Sn, lecz obniża
prędkość korozji anody Pb-Co3O4 w 45 °C.
HYDROMETALURGICZNA PRZERÓBKA PYŁÓW Z PRZEMYSŁU
MIEDZIOWEGO
ABISEYA Z., ZAGORODNJAJA A. N., SARIPOYA A. S., BUKUROY T.
N., TELESEY K. D., JUDIN A. B., GIDROMETALLURGICESKAJA
PERERABOTKA PYLEJ MEDNOGO PROIZYODSTYA. CYET. MET.
2004, nr l, s. 30-35, póz. 75780 — AG
W procesie pirometalurgicznej przeróbki siarczkowych koncen-
tratów miedzi powstają pyły grubo- i drobnoziarniste. Pyły grubo-
ziarniste, stanowiące produkt półprzemysłowy, posiadają skład iden-
tyczny jak wsad. Pyły drobnoziarniste są produktami odpędzania
lotnych związków ołowiu, cynku, kadmu, metali rzadkich i są cen-
nym surowcem dla przemysłu metali nieżelaznych i rzadkich.
Hydrometalurgiczne metody przeróbki pyłów tak z technologiczne-
go, jak i z ekologicznego punktu widzenia są bardziej racjonalne niż
pirometalurgiczne. Pyły jednego z zakładów miedziowych w Ka-
zachstanie o zawartości średnio: 44,5 % Pb; 11,7 % Sog; 6,2 % Cu;
5,7 % Zn; 1,2 % F; 1,1 % As; 0,04 % Bi; 0,017 % Re; 0,016 % Ag
obecnie kierowane są do przemysłu ołowiowego. Celowa byłaby ich
niezależna kompleksowa przeróbka z otrzymaniem soli renu, cynku,
ołowiu, miedzi, kadmu. Prowadzono badania laboratoryjne w celu
opracowania technologii otrzymywania soli ołowiu, renu, cynku,
kadmu i miedzi. Wykorzystano pył o składzie: 39,3 % Pb; 6,5 % Zn;
5,5 % Cu; 10, %8 Sog; l ,05 % As; 0,6 % SiO2; 0,8 % Cd; 0,04 % Bi;
0,02 % Ag; 0,03 % Re. W oparciu o wyniki analizy chemicznej
i rentgenowskiej fazowej ustalono, że ołów, cynk i miedź występują
w pyłach głównie jako siarczany, w licznych przypadkach jako tlen-
ki, siarczki, krzemiany, a siarka jest w 90 % obecna w postaci siar-
czanów, a w 10 % — siarczków. W oparciu o pierwiastkowy i fazo-
wy skład pyłów, jak również o dane literaturowe nakreślono metody
udostępniania pyłów i otrzymania wymienionych pierwiastków
z roztworu. Podstawowe operacje to: ługowanie pyłów roztworami
sody, ługowanie węglanowego placka filtracyjnego roztworami
kwasu azotowego, wydzielenie siarczanu ołowiu na drodze miesza-
nia roztworów z operacji karbonizacji i ługowania, otrzymanie z me-
go trójzasadowego siarczanu ołowiu, selektywne otrzymanie renu
poprzez ekstrakcję trójalkiloaminą (TAA) z roztworów macierzys-
tych azotanowo-siarczanowych, cynku — kwasem di-2-etyloheksy-
lofosforowym; wydzielenie mieszaniny węglanów kadmu i miedzi
z rafinatów sodą. W tej ostatniej operacji otrzymano węglanowy
placek filtracyjny miedziowo-kadmowy kierowany do przygotowa-
nia wsadu do wytapiania miedzi.
OPRACOWANIE I WDROŻENIE KOMPLEKSOWEJ TECHNOLO-
GII PRZERÓBKI ZŁOMU AKUMULATOROWEGO
SUSTROY A. JU., MACEPKO JU. A., NIKIFOROY V. I., DENISOY V.
V., RAZRABOTKA I YNEDRENIE KOMPLEKSNOJ TECHNOLOGII
PERERABOTKI LOMA AKKUMULJATORNYCH BATEREJ. CYET.
MET. 2004, nr l, s. 35-39, póz. 75781 —AG
Na obszarze Nowosybirska objętość złomu akumulatorowego
wynosi 3500-^-4500 t/r. W zakładzie KRIMET opracowano racjonal-
ną technologię przeróbki złomu nierozdzielonego odpowiadającą
wymaganiom ekologicznym. Technologia ta oparta jest na wstę-
pnym rozdziale surowca wyjściowego z oddzieleniem frakcji orga-
nicznej (OF) i wydzieleniem frakcji metalizowanej (MF) i frakcji
tlenkowo-siarczkowej (OSF) zawierającej ołów. Frakcję OF sortuje
się, przemywa i prowadzi domielanie, po czym dostarcza się do
odbiorcy. Frakcję MF przerabia się metodą przetopu bez topników
w tyglach z otrzymaniem surowego ołowiu antymonowego. Frakcję
OSF poddaj e się przeróbce metodą topienia redukcyjnego za pomocą
sody z otrzymaniem ołowiu o niskiej zawartości antymonu. Otrzy-
many metal surowy podlega rafinacji w elektrycznych piecach ty-
glowych o pojemności 0,5 m z otrzymaniem ołowiu i jego stopów
469
z antymonem. Półprodukty z rafinacji poddawane są niezależnej
obróbce, podobnej do redukcyjnego topienia z sodą frakcji OSF
w celu dodatkowego otrzymania z nich ołowiu i antymonu. Złom
akumulatorowy zawiera nie więcej niż 55 % Pb, którego połowa
obecna jest w postaci stopu 3,5-6,0 % Sb. Pozostała część ołowiu
występuje jako mieszanina proszków metalu, tlenków i siarczanów
przy zawartości < 1,0 % Sb. Zawartość siarki w złomie wynosi do
3,5 %.
Specjalnie skonstruowano urządzenia do przeróbki złomu akumula-
torowego, w tym m.in.: urządzenia do mielenia, urządzenia do sepa-
racji suchej, urządzenia do topienia, urządzenia do oczyszczania
pyłów i gazów. Urządzenia mają charakter modułowy, co ułatwia
pracę remontowe, modernizacyjne i podczas rozbudowy.
LASEROWE ODLEWANIE DRUTU
GEDDA H., KAPŁAN A., POWELL J., RUSTIG K., LASER WIRE CA-
STING. POWDER METALL. 2004, t. 47, nr l, s. 199-201, póz. 75777 —
AG
Opracowano nową technikę produkcji drutu lub prętów w stanie
stałym z proszku przez topienie laserowe. W swych poprzednich
pracach autorzy przebadali nowe zastosowanie techniki laserowego
nakładania proszku do produkcji odlewów. Obecna praca jest posze-
rzona o badania procesu produkcji odlewanych drutów lub prętów
ze złóż proszkowych, wstępnie umiejscowionych. Jak wynika
z przeprowadzonych badań przemieszczanie rozgniskowanego lase-
ra ponad powierzchnią złoża proszkowego nie daje satysfakcjonują-
cych rezultatów, ponieważ proszki w fazie stopionej posiadają natu-
ralną tendencję do tworzenia serii dużych kropel, które mogą, ale
wcale nie muszą, być połączone.
W laboratorium Sirius Uniwersytetu w Lulei opracowano trzy tech-
niki, mogące zapewnić to, by stopione proszki raczej krzepły w po-
staci drutu lub pręta, niż w postaci serii kropel. Użyto lasera Rofm
Sinar RS6000 CO2 o mocy 3500 W. Wiązka laserowa była rozogni-
skowana do średnicy 3 mm i skanowana przy prędkości 0,4 mm/min.
W badaniach wykorzystano proszki Stellitu 8 o składzie (w %mas.):
63,4 Co — 27,2 Cr — 5,5 Mo — 2,3 Ni — 1,0 Si — 0,3 Fe — 0,27
C i drut ze stopu niklowego o składzie: 59,3 Ni — 21,2 Cr — 13,2
Mo — 3,3 Fe — 2,7 W — 0,2 C. Proszek o wielkości ziarn od
45-5-150 mm topiono w temperaturze 1459-^-1656 K, a drut o średnicy
l ,3 mm topiono w temperaturze 1600 K. Temperatura topienia pod-
łoża (dno wlewnicy o składzie 98,6 Fe — 0,16 C — 0,22 Si — 0,94
Mn — 0,014 P — 0,022 S — 0,009 N — 0,06 V) wynosiła 1773 K,
a cała forma składała się z bloków miedzianych.
Celem pracy było odlanie drutów lub prętów o przekroju poprze-
cznym w przybliżeniu kolistym. Wykorzystywano również metodę
odlewania drutów, której celem była kontrola procesu odlewania
poprzez zastosowanie drutu osadzonego w proszku przed procesu
topienia. W tym przypadku drut oddziałuje wstrzymujące na proces
tworzenia się kropel.
Na podstawie wyników badań wykazano, że:
— druty lub pręty mogą być odlewane z proszku metalu z zastoso-
waniem lasera o wysokiej mocy jako źródła ciepła;
— proszki metali, które były topione laserem, niezbyt chętnie krze-
pną jako pręty o ujednoliconym przekroju poprzecznym, chyba
że zahamowana jest tendencja do tworzenia szeregu kropel;
— obecność ściany bocznej może dać w wyniku pręty, które posia-
dają przekrój poprzeczny jajowaty lub kolisty i gęstość w przy-
bliżeniu 100 %. Druty wprowadzone w złoże proszkowe mają
ten sam wpływ jak nieobecność wlewnicy;
— przedyskutowane techniki odlewania mogą być zastosowane do
produkcji drutów lub prętów w bardzo szerokim zakresie stopów
i mieszanek stop-materiał ceramiczny.
TECHNOLOGIE OTRZYMYWANIA I ZASTOSOWANIE NOWYCH
MATERIAŁÓW KOMPOZYTOWYCH NA BAZIE TLENKU GLINU
PRZY PRODUKCJI METALI NIEŻELAZNYCH
BEKEROY A. P.. BEKEROY D. A., ZAJKOY JU. P., AFONIN JU. D.,
CUJKIN A. JU., TECHNOLOGII POLUCENUA I PRIMENENIE NO-
VYCH KOMPOZIC1ONNYCH MATERIALOY NA OSNOYE NITRIDA
ALJUMINIJA V PROIZYODSTYE CYETNYCH METALLOY. CYET.
MET. 2004, nr 2, s. 31-35, póz. 75782 — AG
470
Materiały kompozytowe, takie jak węgliki, borki i azotki klasyfi-
kowane są jako materiały obojętne dla środowisk agresywnych. Ta
nowa klasa materiałów jest najbardziej odpowiednia do wykorzysta-
nia w procesach otrzymywania metali nieżelaznych.
Azotek glinu, jeden z materiałów ogniotrwałych, jest przede wszy-
stkim wykorzystywany jako materiał na powłoki kompozytowe na
podłożach metalowych i grafitowych, przy konstruowaniu tygli
i różnego rodzaju urządzeń do otrzymywania wielu metali i stopów.
Celem prowadzonej pracy było m.in.: otrzymanie proszku A1N
metodą chemicznego osadzania z fazy parowej (CVD) z wykorzy-
staniem trójfluorku glinu:
— opracowanie specjalnego oprzyrządowania i instalacji pilotowej;
— opracowanie technologii wytwarzania powłok ochronnych na
bazie A1N do ochrony części grafitowych i metali przed działa-
niem soli stopionych i agresywnymi gazami w temperaturach
poniżej 1300 K.
Podstawowymi zadaniami prowadzącymi do celu były:
— badanie własności fizykochemicznych technologii otrzymywa-
nia A1N;
— utworzenie modeli matematycznych poszczególnych stadiów
otrzymywania A1N;
— konstrukcja instalacji doświadczalnej do otrzymywania A1N,
— badanie struktury, mechanizmu i kinetyki procesu otrzymywa-
nia materiałów kompozytowych w zależności od rodzaju środka
wiążącego, jego zawartości objętościowej, warunków suszenia
i obróbki cieplnej;
— badanie własności mechanicznych, elektrycznych i cieplno-fi-
zycznych kompozytów;
— badanie odporności na korozję na powietrzu i w roztworach
chlorków metali;
— doświadczalne i praktyczne zastosowanie opracowanych mate-
riałów.
Badania przemysłowe materiałów kompozytowych na bazie A1N
dały dobre rezultaty przy ich wykorzystaniu m.in. przy produkcji Al,
Ca i Mg ( powłoki kompozytowe dla grafitu i metali); w metalurgii
(powłoki do tygli grafitowych do topienia metali) czy też powłoki
na narzędziach.
ZGRZYT W EMISJACH — START SERWISU HANDLUJĄCEGO
DWUTLENKIEM WĘGLA W UNII EUROPEJSKIEJ
CHRISTIANSEN CH., HERĘ IS THE CRUNCH ON EMISSIONS-EU
CARBON DIOXIDE TRADING SET TO START IN EARNEST. MET.
POWD. REP. 2003. t. 58, nr 11, s. 1013, póz. 75776 — AG
W lipcu 2003 r. została oficjalnie przyjęta przez Parlament
Europejski Dyrektywa Komisji Europejskiej na temat emisji gazów
cieplarnianych (GHG). Przyjęcie dyrektywy oznacza, że UE stworzy
duży światowy rynek do handlu rezerwami emisji GHG. Oferuje to
przemysłowi i biznesowi europejskiemu bezprecedensowe wyzwa-
nia i możliwości. Jakkolwiek pojęcie handlu emisjami jest jeszcze
„nieodkrytym terytorium w Europie". Doświadczenie praktyczne
handlu emisjami SO2 w USA sugeruje, że może to być wysokoefe-
ktywny instrument w ogólnej polityce ochrony środowiska. Korzy-
ścią z handlu emisjami może być po pierwsze informacja, gdzie
i kiedy redukcja emisji będzie miała miejsce. Wiedza nt. ceny emisji,
umożliwi podjęcie właściwych decyzji o inwestycjach w drogie
urządzenia do pomiarów emisji. Po drugie, handel emisjami umożli-
wi twórcom polityki przemysłowej właściwe określenie ilości emi-
sji. Rozpoczęcie handlu emisjami jest przewidywane na 2005 r., tzn.
na trzy lata przed, zgodnie z Protokołem z Kyoto, startem międzyna-
rodowego handlu emisjami.
Instytucja Point Carbon, to czołowy światowy dostawca, niezależ-
nych analiz i prognoz na wynurzającym się rynku emisji węgla.
Analizy opracowywane przez tę instytucję sugerują, że w latach
2005-2007 ceny węgla będą spadać od 2-5-20 euro za tonę ekwiwa-
lentu emisji CO2 (tCO7e) w zależności od całkowitej docelowej
redukcji. Przewiduje się, że międzynarodowa cena węgla w 2010 r.
wyniesie 10$/tCO2e. Wielkość rynku emisji CO2 zależeć będzie od
wielkości udziału w nim nowych krajów członkowskich UE,
a szczególnie Polski, Węgier, Czech i Słowacji. Ocenia się, że euro-
pejski rynek węgla będzie wart w 2007 r. 4 mld euro. W roku bieżą-
cym każdy kraj członkowski powinien przedstawić krajowy plan
trybu postępowania (ang.: national ałlocation plan — NAP), ponie-
WIADOMOŚCI GOSPODARCZE
MIEDŹ W 2003 ROKU: DEFICYT PRODUKCJI
COOPER 2003: PRODUCTION WITH DEFICIT. METALL 2004, t. 58,
nr 5, s. 315-316, póz. 75729 — BŁ
Sprawozdanie International Copper Study Group (ICSG) nt.
sytuacji na rynku miedzi mówi o deficycie produkcji w 2003 r. na
poziomie 312 tyś. t, co mocno kontrastuje z nadwyżką produkcyjną
197 ty s. t w 2002 r.
Azja ma coraz większe wymagania. Światowe zapotrzebowanie
w 2003 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrosło o 2,3 %.
Azja to jedyny region, głównie za przyczyną Chin, w którym nastąpił
wzrost znacznie przekraczający poziom średni. Zapotrzebowanie
ze strony Chin w grudniu 2003 r. wynosiło 300 tyś. t, czyli było
0 ponad 18 % wyższe niż średnia miesięczna z 2003 r. i o 25 %
wyższe niż w grudniu 2002 r. Dla porównania zapotrzebowanie na
miedź rafinowaną w Ameryce i Europie było odpowiednio o 0,5 %
1 0,2 % niższe w porównaniu do tego samego okresu w 2002 r. Na
wyniki uzyskane w Europie duży wpływ miało stosunkowo wysokie
zapotrzebowanie (+20 %) ze strony Rosji. Unia Europejska zakoń-
czyła rok bardzo słabym wynikiem, a zużycie w grudniu 2003 r. było
o 6 % niższe niż rok wcześniej. Z kolei w Stanach Zjednoczonych
zużycie miedzi rafinowanej w grudniu 2003 r. było o 20 % wyższe
w porównaniu do grudnia 2002 r.
Spada produkcja miedzi. Produkcja miedzi rafinowanej w 2003 r.
obniżyła się o l % w porównaniu do 2002 r. Produkcja wtórna (ze
złomu) spadła aż o 9,9 %. Produkcja miedzi pierwotnej pozostała na
prawie niezmienionym poziomie — nastąpił wzrost zaledwie
o 0,2 %.
Wydobycie miedzi, a produkcja pierwotna. Produkcja górnicza
w 2003 r., w porównaniu do 2002 r., wzrosła o 0,5 %. W ciągu
prawie całego 2003 r. produkcja górni czai produkcja pierwotna były
w równowadze. Istotne różnice zaobserwowano dopiero w listopa-
dzie i grudniu 2003 r., z związku ze znaczącym wzrostem wydoby-
cia w chilijskich kopalniach miedzi.
Sytuacja na początku 2004 r. Według danych raportu ICSG w sty-
czniu 2004 r. deficyt miedzi osiągnął poziom 72 tyś. t. Światowe
zapotrzebowanie w styczniu 2004 r. wzrosło o 2,1 % w porównaniu
ze styczniem 2003 r. Odnotowano wzrost zapotrzebowania w obu
Amerykach o 11,4 %, w Azji o 4,1 % oraz spadek w Europie
o 7,8 % w porównaniu do analogicznego okresu w 2003 r.
Wydobycie w styczniu 2004 r. ograniczono o 4,0 % w porównaniu
ze styczniem 2003 r. Produkcj a rafinowanej miedzi pierwotnej spad-
ła o 2,4 %. Produkcja rafinowanej miedzi wtórnej (ze złomu) spadła
o 2 %, a to spowodowało całkowite obniżenie produkcji miedzi
rafinowanej o l ,9 %.
Zapasy miedzi spadają gwałtownie. Pod koniec marca 2004 r.
zapasy miedzi na każdej z ważniejszych giełd (LME, COMEX,
SHFE) spadły gwałtownie i ukształtowały się na poziomie 497 2271,
co w praktyce oznacza spadek o 133 787 t w porównaniu do miesią-
ca poprzedniego. Zapasy na giełdach światowych spadły o 308 7911
w porównaniu do grudnia 2003 r. Średnia cena gotówkowa na LME
w marcu 2004 r. wynosiła 3008,7 $/t, dla porównania, w lutym
wynosiła ona — 2759,5 $/t.
PRZEGLĄD RYNKU ALUMINIUM
MAC MILLAN A.: FUNDAMENTAL OUTLOOK FOR ALUMINIUM.
MIN. J. 2004, nr 18, June, s. 4, póz. 75733 — BŁ
W ostatnim czasie ukazało się wiele różnej jakości prognoz dotyczą-
cych rynku aluminium, będących kombinacją przypuszczeń mówią-
cych o tym, że chińska produkcja i eksport osiągną poziom znacznie
niższy niż wcześniej przewidywano oraz że zdecydowanie spadnie
poziom zapasów. Na Zachodzie wciąż prognozowany jest znaczący
wzrost produkcji, pomimo występujących definitywnych jej redu-
waż z dniem l stycznia 2005 r. w krajach UE będzie obowiązywać
będzie schemat handlu emisjami.
kcji (Armida, Auzat, Arial, Hoeanger) czy też redukcji okresowych
(Tema, Hannibal, Massena). Prognozy na 2004 r. mówią więc
o wzroście produkcji w świecie zachodnim o 2,75 % (z poziomu
18,15 do 18,65 Mt), a w 2005 r. o dalsze 4,6 % do poziomu 19,5 Mt.
Szacuje się, że produkcja w latach 2003-2006 zwiększy się o około
2,6Mt/r.
Podtrzymano wcześniejsze prognozy nt. importu netto, mówiące
o jego utrzymaniu się na Zachodzie na dotychczasowym poziomie
głównie w oparciu o dostawy z Rosji, krajów byłego Związku Ra-
dzieckiego oraz z Chin. Wydaje się jednak, że import będzie mniej-
szy niż wcześniej przewidywano, a duży wpływ na taki stan rzeczy
będą miały interwencje rządowe, mające na celu ostudzenie efektu
tzw. „przegrzania inwestycyjnego".
Już na początku 2004 r. chińska produkcja zwiększyła się o 24,6 %
w stosunku do roku poprzedniego. Przewiduje się, że produkcja
aluminium w 2004 r., w Chinach osiągnie poziom 6,3 Mt, co stano-
wiłoby wzrost o 15 % w stosunku do roku poprzedniego.
Mówi się o bardzo szybkim wzroście konsumpcji w Chinach. Jed-
nak w 2004 r. nie przewiduje się jej wzrostu powyżej poziomu 6,0
Mt. Wszystko wskazuje na to, że w 2004 r. Chiny pozostaną w dal-
szym ciągu eksporterem aluminium na Zachód, nie wykluczając przy
tym wcześniejszej zmiany sytuacji.
Według ostatnich danych całkowity import na Zachód spadł do 2,85
Mt z poziomu szacowanego w 2003 r. na 3,0 Mt. Przewiduje się,
że konsumpcja na Zachodzie wzrośnie o 5,5 % głównie za przyczy-
ną USA i krajów azjatyckich. Jednakże uważa się, że pomimo zna-
czących zmian na rynku, powstały deficyt wciąż będzie za mały, by
istotnie pobudzić rynek. Niestety dane, będące do tej pory w dyspo-
zycji analityków, nie pozwalają na prognozy szczegółowe, a jedynie
na wyznaczanie ogólnych trendów.
W przemyśle ze względu na niższe koszty operacyjne coraz częściej
obserwuje się tendencję, dążącą do rozbudowy i modernizacji już
istniejących zakładów a nie do budowania ich od podstaw. Jest to
oczywiste ze względu na fakt planowania wielu inwestycji w cza-
sach, gdy ceny aluminium były zdecydowanie niższe niż obecnie.
RYNEK SREBRA WEDŁUG GFMS LTD
SILYER BY GFMS LTD. MIN. J. 2004, nr 11, June, s. 25-28, póz. 75734
— BŁ
Cena srebra skoczyła w ciągu zaledwie jednego roku o niewia-
rygodne 23 %, podczas gdy do tej pory jej średnioroczny przyrost
nie przekraczał 6 %. Nawet po bardzo ogólnej analizie relacji podaż -
-popyt na rynku srebra w 2003 r. zauważa się olbrzymi wzrost popytu
w grudniu. Nie jest to jednak na pewno najważniejszy czynnik, który
spowodował tak gwałtowny wzrost cen srebra na giełdach.
Wydobycie w kopalniach, w ciągu ostatnich trzech lat, utrzymywało
się na stałym poziomie. Jednak należy zauważyć, że jest to branża
o olbrzymiej bezwładności, w której może nastąpić tzw. „efekt tan-
kowca". Mimo wszystko wydaje się jednak, że wyższe ceny srebra,
złota i innych podstawowych metali nie spowodują w 2004 r. zna-
czącego wzrostu wydobycia.
W 2004 r. kluczowymi elementami oceny sytuacji na rynku będą:
wielkość produkcji, popyt inwestycyjny i wyzbywanie się zapasów
rządowych. Wielu analityków uważa jednak, że nie należy się spo-
dziewać wzrostu popytu inwestycyjnego, tylko wręcz przeciwnie
prawdopodobnie popyt bardzo zmaleje. Opinia ta wydaje się być
słuszna, szczególnie ze względu na zmniejszające się tempo rozwoju
przemysłu. Ostatnio na rynku obserwuje się bardzo zachowawcze
postępowanie producentów.
Ceny. Ceny srebra pod koniec 2003 r. osiągnęły bardzo wysoki
poziom 5,97 S za uncję, a to oznacza ich 26 % wzrost. Hossa na
471
rynku srebra nabiera jeszcze większego znaczenia przy porównaniu
z danymi z 2002 r.
W 2003 r. ruch cenowy rozpoczął się bardzo późno — ceny poniżej
5 S/uncję utrzymywały się jeszcze w listopadzie. Ze względu na
warunki rynkowe było jasne, że ceny ukształtują się na poziomie
4,5-^5 $/uncję. Jednak naprawdę zaskakującym był fakt wzrostu cen
srebra w 2002 r. zaledwie o 6 %. Dla porównania w tym samym
okresie na rynku złota odnotowano wzrost ceny aż o 17 %, a na
rynku platyny olbrzymi skok — o 28 %.
Inną bardzo ważną kwestią jest analiza zmian cen srebra w innych
walutach niż dolar, która pokazuje że ich wzrost nie był jednak aż
tak duży i np. w rupiach wynosił 3 %, a w jenach czy euro wręcz
zmalał. Wyjątkiem jest wzrost cen w meksykańskim peso, który
wyniósł aż 19,3 %.
Na ruch cen w 2003 r. miały wpływ głównie takie czynniki, jak:
wzrost produkcji, sprzedaż rezerw rządowych i gwałtowny napływ
kapitału inwestycyjnego, których wzajemne zależności stały się
jedną z głównych przyczyn zmian na rynku srebra. Ostatecznie
w grudniu 2003 r. inwestorzy zaczęli zachowywać się zdecydowa-
nie bardziej agresywnie, co zaowocowało zwiększonym popytem.
Trend ten przeniósł się także na 2004 r.
Wydaje się, że wzrost cen z przełomu roku 2003/2004 należy trakto-
wać raczej z rezerwą, ze względu na niewielki w nim udział produ-
kcji i wydobycia. Nie należy oczekiwać, że skok ten był czymś
więcej niż chwilową reakcją rynku na kapitał spekulacyjny. Jednak-
że w analizach zawsze należy brać pod uwagę ww. czynniki, choć
niestety jednak nie da się jednoznacznie określić, który z nich będzie
miał rolę decydującą.
W ciągu 2003 r. najwięcej srebra z rezerw rządowych sprzedał rząd
chiński, ale część rynku unikała zakupów srebra z tego źródła.
Niepełne wykorzystanie ww. źródła surowca oczywiście musiało
korzystnie wpłynąć na poziom cen. Obecnie szacuje się, że dopływ
srebra z Chin wzrośnie o jakieś l O M uncji, tj. ok. 3001. Wydaje się
jednak, że nagłe zainteresowanie inwestorów rynkiem srebra jest
krótkotrwałe i ma raczej charakter spekulacyjny niż długotermino-
wej polityki finansowej. Obecnie wiele wskazuje na to, że rynek
srebra jest na etapie, na którym to inwestorzy wstrzymują się
ze sprzedażą posiadanych walorów i to może tłumaczyć nagłe zała-
manie się zainteresowania tym rynkiem. Wzrost intensywności
sprzedaży nastąpił zaraz po wybuchu wojny z Irakiem, w pierwszym
kwartale 2003 r. Godnym uwagi jest fakt, że ceny srebra pod koniec
kwietnia 2004 r., były porównywalne z cenami ze stycznia.
Dostawy. W ciągu ostatnich dwóch lat wydobycie w kopalniach
spadało, co w skali globalnej oznacza poziom 595,6 M uncji
(18 525 t). Stosunkowo mały spadek — o 0,8 M uncji (26 t) był
spowodowany mniejszym wydobyciem surowca w kopalniach cyn-
ku, ołowiu i złota.
Ameryka Północna. Zapotrzebowanie rynku na srebro w Stanach
Zjednoczonych jest mniejsze niż szacowały to meksykańskie korpo-
racje wydobywcze Penoles SA de CV i Grupo Mexico SA de CV.
Konsekwentnie produkcja zmniejszyła się o 3 %, to jest do poziomu
98,8 M uncji (2916 t). Industrias Penoles, największy na świecie
producent srebra, zanotował gwałtowny 8 % spadek popytu na swoje
produkty, a to oznacza sprzedaż na poziomie 48,8 M uncji (15061).
Stopniowo wprowadza się program zamykania niektórych mniej
wydajnych kopalni. Na przykład w czerwcu 2002 roku — kopalni
La Encantada, w marcu 2003 r. kopalni El Monte, a we wrześniu
kopalni w Las Torres. Należy jednak zwrócić uwagę, że niektóre
kopalnie należące do Fresco, Luismin, Pan American Silver Corp.
w 2003 r. odnotowały pewien wzrost wydobycia — w sumie o ok.
l ,2 M uncji (371). Nie jest to jednak w skali globalnej ilość znacząca.
W Stanach Zjednoczonych już drugi rok z rzędu odnotowano straty.
Produkcja jest ograniczana i w tym roku osiągnie przewidywany
poziom 41,5 M uncji (l 2901). Skumulowane ograniczenie wydoby-
cia, wydaje się być spowodowane zamknięciem kopalni przez zna-
nego producenta srebra i złota McCoy-Cove. W sumie w latach
2001-^-2003 wydobycie zredukowano o znaczące 28,8 M uncji
(680 t). Kopalnia ta w szczytowym okresie wydajności w 2000 r.
produkowała 12,3 M uncji (383 t) srebra, a już w 2001 r. — tylko
6,5 M uncji, a ostatnio 1,5 M uncji (46 t). W skali całego państwa
472
straty te zostały odrobione i zredukowane przez podniesienie wydaj-
ności kopalni miedzi w kanionie Bingham — o 7 % w 2002 r.,
a w 2003 r. o 12%.
Cięcia w produkcji srebra pierwotnego nastąpiły również w kopal-
niach Rochester i Galena, należących do Coeur d' Alene Mines Corp.
Z kolei Helca Miting Co. Lucky Friday zwiększa produkcję z roku
na rok aż o 15 %, a oddział Greens Creek na Alasce odnotował 7 %
wzrost wydobycia czyli 11,7 M uncji (364 t).
Problemy strukturalne i zamykanie kopalń to główna przyczyna
w ostatnich latach ograniczenia produkcji srebra w Kanadzie. Spo-
wodowało to spadek Kanady z szóstego miejsca wśród producentów
srebra na miejsce ósme. Najbardziej spektakularne ograniczenie
produkcji odnotowała korporacja Noranda Inc, będąca właścicielem
kopalni w Kidd Creek. Tylko w tej jednej kopalni roczne wydobycie
spadło o l M uncji (33 t), a ograniczenia te związane są głównie
z coraz trudniejszymi warunkami geologicznymi i trudniejszym do-
stępem do złóż, a także coraz mniejszą zawartością srebra w urobku,
co podnosi ogólne koszty produkcji.
Ameryka Centralna i Południowa. W 2003 r. produkcja srebra
w Peru, jednego z największych lokalnych producentów w Ameryce
Południowej, wynosiła ponad 89,2 M uncji (2775 t), co oznacza
w stosunku do roku poprzedniego nieznaczny wzrost produkcji
o 0,5 %. Wzrost ten był wyjątkowo niski, a szczególnie w porówna-
niu z poprzednimi latami, kiedy wynosił rocznie średnio 8 % albo
inaczej 6 M uncji (1841). Zmniejszenie tempa wydobycia związane
jest z restrukturyzacją kopalni Antamina, należącej do Pan American
Silver Huaron. Obecny globalny wzrost jest związany ze wzrostem
produkcji srebra w kopalni złota Yanacocha.
Z kolei w Chile osiągnięto znaczący wzrost produkcji i wydobycia
wynoszący aż 7 %, co oznacza poziom 41,6 M uncji (1293 t). Wyż-
sza produkcja pierwotnego srebra związana jest z gwałtownym roz-
wojem górnictwa miedziowego, a szczególnie z otwarciem nowej,
ultranowoczesnej kopalni Cerro Bayo, należącej do Coeur d' Alenes.
Tylko w ostatnim roku wydobycie tej kopalni osiągnęło poziom
3,2 M uncji (100 t), czyli o 74 % więcej niż w roku poprzednim.
Wzrost produkcji odnotowała również kopalnia miedzi Escondida,
która w 2002 r. miała znaczne kłopoty finansowe i w związku z tym
przeszła restrukturyzację. W kopalni odnotowano 59 % wzrost pro-
dukcji srebra czyli o 1,4 M uncji (43 t) rocznie.
Europa. Dostawy z Europy, które w 2003 r. osiągnęły poziom l O %
światowego wydobycia, wzrosły o znaczące 5 %, co w praktyce
pozwoliło na osiągnięcie poziomu 58,7 M uncji (1826 t). Tak zna-
czący wzrost wydobycia osiągnięto dzięki produkcji w Polsce, przez
bardzo dobrze działający KGHM Polska Miedź S.A., który jest
największym europejskim, a drugim na świecie producentem srebra.
Wspólnota Niepodległych Państw. Produkcja srebra w WNP roś-
nie konsekwentnie od czterech lat. W ostatnim roku, w Rosji zwię-
kszono wydobycie aż o 16 % i osiągnięto poziom 59,9 M uncji
(1862 t). Tak gwałtowny wzrost produkcji w Rosji był możliwy
dzięki otwarciu nowej kopalni srebra i złota w OAO Polymetal
Lunnoye, w regionie Madagan.
Chiny. Azja, największy światowy producent srebra, zwiększyła
wydobycie w 2003 r. o 4 % i osiągnęła poziom 46,8 M uncji
(1454 t). Tak duży poziom produkcji osiągnięto nie tylko dzięki
znaczącemu wzrostowi wydobycia metali podstawowych w ciągu
ostatnich trzech lat, ale przede wszystkim dzięki znaczącemu rozwo-
jowi technicznemu i technologicznemu kopalni. Prognozowany jest
dalszy wzrost wydobycia srebra, na który będzie miał także znaczący
wpływ wzrost wydobycia innych metali podstawowych.
Australia. Produkcja srebra w Australii w 2003 r. osiągnęła poziom
60,2 M uncji (1872 t). Ma to związek głównie ze zmniejszeniem
poziomu wydobycia w największej w świecie kopalni srebra —
Cannington, w której nastąpił spadek produkcji o 3,8 M uncji
(118 t), spowodowany głównie obniżeniem się gradacji, która
w 2002 r. kształtowała się na średnim poziomie 605 g/t, osiągając
w 2003 r. już tylko — 552 g/t.
Koszty produkcji. Średnie koszty produkcji srebra pierwotnego
obniżyły się o 8 % rocznie i wnosiły 2,12 $/uncję, co jednak w po-
łączeniu z 6 % wzrostem ceny oraz zwiększeniem kosztów opera-
cyjnych (w przypadku rozliczeń dolarowych o 21 %) zostały pod-
wyższone do 2,75 S/uncję. Tylko jedna z kopalni opisana w raporcie
zanotowała średnie koszty wydobycia na poziomie l $/uncję, ale
to jest tłumaczone przybliżonymi metodami obliczania, które nie
uwzględniają równoległego wydobycia innych metali. Dla przykła-
du po uwzględnieniu ww. warunków kopalnia Coeur d'Alene Cerro
Bayo (Chile) osiągnęła współczynnik 60 centów/uncję, a należąca
do Hela San Sebastian w Meksyku nawet do 25 centów/uncję. Tak
dobre wyniki były możliwe do osiągnięcia ze względu na prowadzo-
ne równolegle wydobycie złota.
Dylemat producentów. W 2003 r. oszacowano zapotrzebowanie na
srebro. Wcześniejsze prognozy okazały się słuszne, potwierdzając
szacowany poziom zapotrzebowania na 51,5 M uncji (1600 t).
W stosunku do poprzedniego roku jest ono mniejsze o 24,6 M uncji
(653 t) i oznacza spadek aż o 15 %. Uwzględniając niezbyt gwałtow-
ny spadek wydobycia, dostawy netto z przemysłu wydobywczego
w 2003 r. ustaliły się na poziomie 547 M uncji (17 8721), co stanowi
0,5 % wzrost w porównaniu do 2002 r.
Po przeanalizowaniu średnich cen srebra w pierwszych trzech kwar-
tałach 2003 r., analitycy uważają, że grudzień był miesiącem przeło-
mowym i na rynku srebra może dojść do gwałtownych zmian. W ro-
ku bieżącym analitycy nie spodziewają się aktywności producentów,
pomimo pojawiających się niedoborów surowca na rynku. Zawarto
już większość długoterminowych kontraktów na dostawy srebra,
a więc do końca roku nie należy spodziewać się żadnych istotnych
zmian. Wszyscy wahający się zawiesili kontrakty długoterminowe
w zeszłym roku. Wydaje się, że trend ten najprawdopodobniej prze-
niesie się również i na rok bieżący, a w związku z tym należy spo-
dziewać się ograniczenia dopływu na rynek świeżych dostaw surowca.
Złom. W 2003 r. poziom dostaw na rynek srebra pochodzącego
ze złomu wzrósł o 2,6 % (59581). Nie wiązało się to jednak ze wzro-
stem cen w zeszłym roku, ale w dużej mierze ze sprzedażą złomu
indyjskich i niemieckich monet, co mogłoby być sklasyfikowane
jako wyprzedaż rezerw rządowych. Występujące na rynku złomu
srebra tendencje to m.in.: napływ dużej ilości srebra pochodzącego
z odzysku materiałów fotograficznych oraz mały związek dostaw
złomu srebra z jego ceną.
Rezerwy rządowe. Według analiz GMFS pod koniec 2003 r. wy-
przedawane przez rządy na rynek rezerwy srebra osiągnęły poziom
206 M uncji (6410 t), a dla porównania w 2002 r. wynosiły one
289 M uncji (89901). Jednak ocena rynku pod tym kątem jest bardzo
trudna. Statystyki i prognozy GFMS opierają się głównie na zlicza-
niu poszczególnych transakcji i odnoszeniu ich do poziomu zapa-
sów. Ten typ analizy szczególnie nadaje się do szacunków zasobów
w krajach europejskich i właśnie gwałtowna wyprzedaż srebrnych
monet z rezerw tych państw prawdopodobnie spowodowała takie
a nie inne szacunki i stała się głównym motorem fali wyprzedaży.
Przy rozważaniach powyższej sytuacji na rynku szczególną uwagę
należy zwrócić na Chiny. GFMS przewiduje, że rząd chiński
w 2004 r. nie sprzeda więcej niż 69 % z całkowitej ilości srebra
pochodzącego z rezerw, szacowanej na 82,6 M uncji (25701). Pozo-
stała część będzie głównie pochodzić z zapasów krajów europej-
skich i szacowana jest na 25,3 M uncji (786 t), a największy udział
będzie miała Rosja, gdzie redukcja zapasów srebra jest elementem
polityki finansowej państwa.
Popyt. W przemyśle odnotowano stosunkowo silny wzrost popytu
na srebro. W 2003 r. wyniósł on 2,9 % i osiągnął poziom 351,2 M
uncji (10 923 t). Wiąże się on głównie z nagłym wzrostem zapotrze-
bowania w przemyśle elektronicznym na materiały z powłokami na
bazie stopów srebrno-platynowych. Trend ten silnie uwidocznił się
szczególnie pod koniec 2003 r. i był napędzany głównie przez zwię-
kszony udział na rynku technologii odtwarzaczy DVD, telefonów
z wbudowanymi aparatami fotograficznymi i komputerami osobi-
stymi.
Po analizie sytuacji pod kątem geograficznym stwierdzono, że naj-
większe zapotrzebowanie jest w Azji, gdzie tylko w ostatnim roku
wzrosło o 5,3 %. Silnie zarysował się także wzrost w Ameryce Pół-
nocnej, osiągając poziom 3,5 %. W Stanach Zjednoczonych wzrost
nastąpił głównie w ostatnim kwartale 2003 r. Wzrost zapotrzebowa-
nia w Ameryce Północnej i Azji, był przeciwwagą dla znacznego
spadku w Europie i Indiach.
Fotografia. Zapotrzebowanie na srebro w fotografii spadło do po-
ziomu najniższego od wielu lat. Tylko w 2003 r. zaobserwowano
spadek aż o 4,7 % czyli o 20 M uncji (3001), do rekordowo niskiego
poziomu 196,1 M uncji (6098 t), który jest najniższy od 14 lat. Duży
spadek odnotowano przede wszystkim w krajach będących do tej
pory największymi odbiorcami srebra. Prawdopodobnie związane
jest to z bardzo wysokim odzyskiem srebra oraz wysokim napływem
złomu.
Biżuteria i przedmioty użytkowe. Wzrost produkcji biżuterii i przed-
miotów użytkowych jest jednym z kluczowych zjawisk w zrozumie-
niu genezy wzrostu produkcji srebra w 2003 r. Spadek zapotrzebo-
wania na biżuterię w Indiach był przyczyną 8 % poważnego spadku
produkcji, ale w 2003 r. biżuteria powróciła jako jeden z ważnych
czynników budujących wzrost poziomu produkcji. Zaobserwowano
wzrost na poziomie 4,1 %. Dalszy znaczący wzrost produkcji biżu-
terii srebrnej był silnie związany z dużym wzrostem gospodarczym
w Tajlandii, Chinach oraz w Stanach Zjednoczonych, które odnoto-
wały imponujący wzrost aż o 11 %. W 2002 r. Indie odnotowały
spadek o 28 %, a przez ostatni rok utrzymywały ten wskaźnik na
stałym poziomie 77,7 M uncji (2418 t). Obniżenie wzrostu w tym
regionie, w latach 2002^-2003, można tłumaczyć po pierwsze stosun-
kowo wysokimi cenami lokalnymi oraz dużą bezwładnością pomię-
dzy cenami światowymi. Gwałtowny wzrost popytu na biżuterię
w Europie i w Stanach Zjednoczonych był bardzo blisko związany
z silnym wzrostem produkcji. Sprzedaż rosła jako wypadkowa do-
brej kondycji rynku, korzystnej ceny oraz mody, która przesunęła
swoje zainteresowanie ze złota na srebro.
Monety i medale. Światowa produkcja monet i medali, po dziewię-
cioletnim okresie wzrostu, w 2003 r. osiągnąła poziom 35,3 M uncji
(1097 t). Wzrost ten był wypadkową gwałtownego wzrostu produ-
kcji w Niemczech i stopniowego jej spadku w Stanach Zjednoczo-
nych.
CHALCO ZDOBYWA UDZIAŁY WIĘKSZOŚCIOWE W LANZHOU
KIT LING WONG: CHALCO MOYES TO ACQUIRE MAJORITY STAKE
IN LANZHOU. MET. BULL. 2004, nr 8845, s. 10, póz. 75730 — BŁ
Gigant chińskiego przemysłu aluminiowego, korporacja Alumi-
nium Corp. of China (Chalco) jest bliska zdobycia pakietu większo-
ściowego w Lanzhou Aluminium Co. Oba przedsiębiorstwa gotowe
były do podpisania umowy w tej sprawie, w czerwcu 2004 r. Poro-
zumienie ma dotyczyć zasadniczych kwestii, w tym m.in. odpowie-
dzialności Chalco za długoterminowe wdrożenie i zagospodarowa-
nia wolnej przestrzeni na rynku poprzez budowę huty o docelowej
wydajności 150 tyś. t/r. oraz rozbudowę istniejących zakładów na-
leżących do Lanzhou Aluminium Co w regionie Lianhai. Negocjacje
trwały już od ponad pół roku. Chalco potwierdziło zainteresowanie
przejęciem Lanzhou Aluminium Co, a przejęcie udziałów większo-
ściowych miałoby nastąpić poprzez kupno udziałów Lanzhou na
giełdzie w Szanghaju.
Lanzhou Aluminium Co w ostatnim czasie miało ogromne kłopoty
w związku z gwałtownie wzrastającymi kosztami produkcji. Prze-
prowadzenie planowanych zmian i przejście pod parasol ochronny
Chalco zabezpieczyłoby Lanzhou Aluminium Co stabilne dostawy
aluminium oraz ułatwiłoby również zbyt produktów z wykorzysta-
niem szerokiej sieci dystrybucji należącej do Chalco. Już teraz firma
Lanzhou Aluminium Co większość swojej produkcji aluminium
zbywa poprzez Chalco.
W ostatnim czasie korporacja Lanzhou Aluminium Co, jeden z czo-
łowych producentów aluminium, zwróciła na siebie dużą uwagę
w związku z nieudaną próbą budowy huty aluminium o wydajności
260 tyś. t/r. w joint venture z Pechiney. Jednakże jeszcze w sierpniu
zeszłego roku przedstawiciele Lanzhou twierdzili, że przedsięwzię-
cie to nie zostanie całkowicie zarzucone, tylko najprawdopodobniej
będzie ukończone w późniejszym terminie.
IRAN ZINC PRODUCTION BUDUJE NAJWIĘKSZE W KRAJU ZA-
KŁADY CYNKOWE
IRAN ZINC PRODUCTION TO BUILT COUNTRY'S LARGEST ZINC
PLANT. MET. BULL. 2004, nr 8846, s. 16, póz. 75731 — BŁ
Iran Zinc Production planuje wybudowanie największego w kra-
473
ju zakładu cynkowego o wydajności 100 tyś. t/r. Konsorcjum przed-
siębiorstw obejmujące m.in. Outokumpu Technology, firmę Kahan-
roba (Iran), szwajcarską grupę ABB oraz TAIM SA — podpisało
kontrakt o wartości ok. 165,9 min euro (204,3 min $). Jak stwierdził
Arach Emambakhsh, przyszły szef przedsięwzięcia, kontrakt, pod-
pisany w czerwcu 2004 r., uwzględnia trzyletnią współpracę przy
budowie nowego zakładu cynkowego, a rozpocznie się zaraz po
uruchomieniu przez Iran Zinc Production (IZP) procesu finansowa-
nia projektu. Przygotowania mogą potrwać jeszcze ponad rok, a na-
wet 18 miesięcy, szczególnie, gdy uwzględni się wcześniejsze do-
świadczenia związane z innymi inwestycjami w Iranie. Nie wyklu-
cza się, że może to być jednak okres krótszy niż np. pół roku.
Nowy zakład cynkowy, o wydajności ponad 80 tyś. t/r., będzie
zlokalizowany niedaleko kopalni cynku i ołowiu Iran Zinc Production
Anguran, zlokalizowanej w prowincji Zanjan. Obecnie największa
irańska kopalnia cynku produkuje 30 tyś. t/r. Właścicielem tych
zakładów jest B AFGH Mines Co z siedzibą w Teheranie.
HYDRO PLANUJE RESTRUKTURYZACJĘ W NORWESKIM
PRZEMYŚLE ALUMINIOWYM
THOMAS A.: HYDRO PLANS TO RESTRUCTURE NORWEGIAN ALU-
MINIUM BUSINESS. MIN. J. 2004, nr 14, May, s. 3, póz. 75732 — BŁ
NORSK Hydro ASA rozważa zmniejszenie zatrudnienia w nor-
weskich hutach aluminium aż o 25 %, twierdząc że redukcja ko-
sztów jest niezbędna do utrzymania rentowności i zapewnienia płyn-
WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2004-2006
22*24 września 2004, Essen, RFN
Aluminium 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1*2, s. 80
www.aluminium2004.com
26*29 września 2004, Madryt, Hiszpania
REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treat-
ment and Clean Technology
Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s. 311
www.inasmet.es/rewas04
17*21 października 2004, Wiedeń, Austria
PM 2004 Powder Metallurgy
Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43
www.epma.com
26-30 października 2004, Hannover, RFN
Euro Blech 2004
Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1*2, s. 80
www.euroblech.com
27-30 października 2004, Las Vegas, USA
MINExpo International 2004
Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704
8-9 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Solid-Liąuid Separation 04
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
10-12 listopada, 2004, Cape Town, RPA
Precious Metals 04
474
ności finansowej firmy. Planowane zmiany mają ograniczyć koszty
o 350*450 min koron norweskich (przy przeliczeniu l USD = 6,87
KNo). NORSK Hydro w swoich norweskich zakładach zatrudnia
3400 pracowników i niestety wszyscy doświadczą konsekwencji
związanych z redukcją kosztów. Eivind Reiter, szef NORSK Hydro
powiedział:
„Przemysł aluminiowy to na rynku norweskim główna dziedzina
działalności Hydro. W związku z tym musimy być pewni, że norwe-
ski przemysł dostosuje się do warunków panujących na rynku świa-
towym i pozostanie konkurencyjny. Po przeanalizowaniu sytuacji
doszliśmy do wniosku, że nasza produkcja jest za niska oraz że ab-
solutnie niezbędne jest zabezpieczenie rentowności produkcji w na-
szych zakładach w Hoyanger, Arial, Karmoy i Suudalsora. Niestety
planowana restrukturyzacja z całą pewnością uderzy w pracowni-
ków firmy oraz w lokalne społeczności. Zrobimy wszystko, by ma-
ksymalnie zredukować jej negatywne skutki. Redukcja zatrudnienia
w Hoyanger i Arial musi zostać przeprowadzona do końca 2006 r.
Do tego czasu firma musi zamknąć linie pracujące w oparciu o prze-
starzałą technologię, ze względu na nowe restrykcyjne normy doty-
czące ochrony środowiska."
NORSK Hydro poinformował, że ich program restrukturyzacji roz-
pocznie się natychmiast, ajego zakończenie planowane jest na kwie-
cień 2005 r. W 2003 r. firma wyprodukowała 1,47 Mt aluminium,
w tym aż 850 tyś. t — na miejscu w Norwegii.
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17-19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie
International Conference on Recent Advances in Composites
Materials
Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942
13-17 luty, 2005, San Francisco, USA
TMS Meeting@Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887
e-mail: mtgserv@tms.org
14*15 marca, 2005, Cape Town, RPA
Pyrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
16*18 marca, 2005, Cape Town, RPA
Bio-& Hydrometallurgy 05
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892
e-mail: bwills@min-eng.com
17-19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: akiofuwa@waseda.jp
12*16 marca, 2006, San Antonio, USA
TMS Meeting & Exhibition
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
e-mail: mgtserv@tms.org
 Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach
tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne
dostępną w sieci INTERNET pod adresem:
www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

• Baza Metale Nieżelazne (BMN)

Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie,
przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takiejak: ochrona środowiska,
automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane biblio-
graficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych
obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów.

• Biblioteczna (BZB)
Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich
typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Technicznej Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis
bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów

• Opracowania Własne (ÓW)

Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach
pracowników IMN, takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne,
patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów.

Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie
domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci
LAN.

Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco.

Nasz adres:
Instytut Metali Nieżelaznych
Dział Informacji i Marketingu
44-101 Gliwice
ul. Sowińskiego 5
Dział Informacji i Marketingu
Kierownik Działu Informacji i Marketingu
mgr Alicja Skotnicka
tel.(0-32) 2380-263
fax(0-32) 2316933; 2380350
e-mail: AlicjaS@imn.gIiwice.pl

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

475
 LM IZI l k Ml
315!
GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET
R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A
WYDARZENIA GOSPODARCZE
ZIELONE ŚWIATŁO DLA PROJEKTU ŁUGOWANIA W KOPALNI
ESCONDIDA
ESCONDIDA LEACH PROJECT GETS GREEN LIGHT. Metal Bulletin
Monthly, May 2004, p. 73
Kopalnia miedzi Escondida (Chile) zainwestuje 870 min $
w opracowanie procesu ługowania rudy siarczkowej z kopalni Es-
condida i Escondida Norte, której zasoby szacuje się na l ,134 mld t
0 średniej zawartości 0,52 %. Kopalnia zamierza produkować
w procesie ługowania 180 tyś. t miedzi katodowej rocznie. Projekt
ma funkcjonować ponad 25 lat, a produkcja ruszy w drugiej połowie
2006 r.
RAPORT DOTYCZĄCY PROJEKTU MAGISTRAL
MAGISTRAL REPORT. Mining Journal, 21 May 2004, p. 7
Inca Pacific Resources Inc zakończył raport techniczny dotyczą-
cy projektu miedzi i molibdenu Magistral w Ancash (Peru). Firma
nabyła 51 % udziałów w projekcie od Antofagasta plc za 2,1 min $
1 stała się 100 % właścicielem projektu. Złoże posiada zasoby po-
twierdzone o wielkości 31 min t i średniej zawartości 0,79 % Cu,
0,06 % Mo i 4 g/t Ag. Raport techniczny rozważa budowę kopalni
odkrywkowej i zakładu przerabiającego 15 tyś. t rudy na dobę. Cał-
kowity koszt inwestycji oszacowano na 131 min $. Kopalnia mogła-
by funkcjonować ponad 14 lat i produkować rocznie 45 tyś. t miedzi
rafinowanej, 2 tyś. t molibdenu i 500 tyś. oz srebra.
PROGRAM POSZUKIWAWCZY DLA PROJEKTU NORMAN
NORMAN PROGRAMME. Mining Journal, 21 May 2004, p. 9
FNX Mining Co Inc i jego partner Dynatec Corp. zatwierdzili
program podziemnych poszukiwań o wartości 30 min $C i feasibili-
ty study dla projektu miedzi i niklu Norman, który jest częścią
obszaru Sudbury. Program obejmuje pogłębienie szybu do poziomu
2450 i wykonanie przekopu do złoża Norman 2000.
TECK COMINCO ZMIENIA PLANY EKSPLOATACJI ZŁOŻA MIE-
DZI I NIKLU W MINNESOCIE
TECK COMINCO PUTS MINNESOTA COPPER — NICKEL ON HOŁD.
Metal Bulletin, 3 May 2004, No. 8840, p. 12
Teck Cominco Ltd (Kolumbia Brytyjska) poinformował
o wstrzymaniu realizacji planów eksploatacji złóż miedzi i niklu
zlokalizowanych w południowo-wschodniej części Minnesoty. We-
dług informacji rzecznika prasowego firmy zmiana planów eksplo-
atacji złóż związana jest z bardzo wysokimi kosztami, na które
w chwili obecnej przedsiębiorstwo nie może sobie pozwolić.
476
Światowy rynek metali
nieżelaznych
Rudy Metale R 49 2004 nr 9
UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)
UMOWA INMET — AUR DOTYCZĄCA ZŁÓŻ MIEDZI
INMET — AUR TIE TARGETING COPPER DEYELOPMENT. Metal
Bulletin, lOMay 2004, No. 8841, p. 15
Kanadyjska firma Inmet Mining Corp. podpisała z Aur Resour-
ces Inc umowę dotyczącą kupna części udziałów firmy. Transakcja
będzie kosztowała Inmet Mining Corp. ponad 437 min $. Połączenie
firm przyczyni się do odpowiedniego wykorzystania i zagospodaro-
wania złóż miedzi. Nowa firma otrzyma nazwę Aur Mining i będzie
prowadziła interesy oraz eksploatację w 7 kopalniach zlokalizowa-
nych w 5 krajach. Przedsiębiorstwo zamierza przeznaczyć ponad 2,3
min t wydobytej miedzi na kapitalizację rynku w wysokości l mld $.
W 2004 r. Aur Mining przewiduje produkcję na poziomie 172 tyś. t
miedzi, 68 tyś. t cynku i ok. 260 tyś. oz złota. W skład nowo powsta-
łej firmy wejdzie 4 członków z zarządu Aur Resources, czterech
z Inmet i sześciu członków niezależnych.
HCL ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ KONCENTRATÓW MIEDZIO-
WYCH
HCL BOOSTS COPPER CONCS OUTPUT. Metal Bulletin, 24 May 2004,
No. 8843, p. 14
Indyjski producent miedzi Hindustan Copper zamierza podwyż-
szyć w przyszłym roku poziom produkcji koncentratów miedzio-
wych, zamiast importować metal z zagranicy i walczyć z nierentow-
nym poziomem kosztów przeróbki i rafinacji. Firma planuje od
przyszłego roku zwiększenie rocznej produkcji koncentratów mie-
dziowych o l min t do poziomu 3,7 min t. Wzrośnie również produ-
kcja miedzi nieprzerobionej o około 8 tyś. t do poziomu 36 tyś. t.
HCL przeznaczy na projekt rozbudowy kopalń odkrywkowych Ma-
lanjkhand (Madhya Pradesch) około 5,98 min $. W kopalni produ-
kuje się obecnie tylko tyle koncentratu, aby wystarczyło na wypro-
dukowanie 23 tyś. t miedzi, podczas gdy w dwóch kopalniach Khetri
i Kolhan (obecnie nieczynnych z powodu wysokich kosztów opera-
cyjnych) produkowano rocznie około 10 tyś. t miedzi. Firma planuje
także ponowne otwarcie huty miedzi w Ghatsila (stan Jharkhand),
której optymalny poziom produkcji wynosi 18 tyś. t miedzi.
NORYLSK UMACNIA AKTYWA ZŁOTA
NORILSK STRENGTHENS GOLD PORTFOLIO. Metal Bulletin Monthly,
May 2004, p. 73; NORILSK BUYS 20 % STAKE IN GOLD FIELDS.
Mining Magazine, May 2004, p. 5
Norylsk Nickel, w ramach strategii ekspansji zewnętrznej Rosji
i zwiększenia produkcji metali szlachetnych, kupił od Anglo Ame-
rican 20 % udziałów w południowoafrykańskim Gold Fields Ltd za
1,16 mld $. Przedsiębiorstwo Gold Fields jest jednym z najwię-
kszych producentów złota, który rocznie produkuje 4,33 min oz
i posiada bogactwa mineralne o wielkości 195 min oz.
PRYWATYZACJA W ARABII SAUDYJSKIEJ
SAUDI PRIYATISATION. Mining Journal, 21 May 2004. p. l
Najwyższa Rada Gospodarcza w Arabii Saudyjskiej zatwierdzi-
ła plany sprywatyzowania głównych aktywów ubezpieczeniowych
i górniczych będących własnością państwa. Program obejmuje re-
strukturyzację przedsiębiorstwa górniczego Maaden w oddzielne
jednostki zawierające różne aktywa złota, boksytu, fosforanu, mine-
rałów przemysłowych i aluminium. Aktywa złota obejmują kopalnię
Mahd ad Dhahab produkującą rocznie 100 tyś. oz, która zostanie
sprzedana jako pierwsza. Inne aktywa dotyczą złoża boksytów w Zu-
beira i złoża fosforanów w Al-Jalamid.
UMOWA OPCYJNA DOTYCZĄCA TURCJI
TURKISH OPTIONS. Mining Journal, 21 May 2004, p. 7
Fronteer Development Group Inc i Teck Cominco Ltd podpisali
umowę opcyjną dotyczącą obszarów złota Agi Dagi i Kirazli (włas-
ność Teck Cominco) w zachodniej Turcji. W Agi Dagi bogactwa
wnioskowane oszacowano na 11,3 min t o średniej zawartości 1,2 g/t
Au. Fronteer wyemituje dla Teck Cominco 650 tyś. akcji. Chcąc
nabyć 100 % udziałów w obszarze Agi Dagi, Fronteer musi dodatkowo
wydać 5 min $ na poszukiwania i wyemitować kolejne 350 tyś. akcji
dla Teck Cominco. W celu nabycia 100 % udziałów w obszarze
Kirazli przedsiębiorstwo powinno wydać 3 min S na eksplorację
i wyemitować 200 tyś. akcji dla Teck Cominco.
NEWMONT MOŻE POPRZEĆ FRANC OR W ROSJI
NEWMONT MAY BACK FRANC OR IN RUSSIA. Mining Journal, 21
May 2004, p. 7
Franc Or Resources Corp podpisał list intencyjny z Newmont
Mining Corp. dotyczący prywatnej emisji akcji za sumę 4 min $C.
Pieniądze zostaną wykorzystane przez przedsiębiorstwo na sfinan-
sowanie poszukiwań złota i udostępnienie złoża w Rosji. Zakończe-
nie transakcji nastąpi 7 lipca 2004 r. Rozważana jest subskrypcja
wpływów stanowiących prawo do otrzymania jednej akcji i gwaran-
cji na połowę akcji zwykłej. Wpływy zostaną wykorzystane, jeśli
przed 18 listopada br. Franc Or nabędzie prawo do kupna 60 %
udziałów w obszarze poszukiwawczym. Newmont stanie się wów-
czas właścicielem 49 % udziałów w Franc Or.
PLACEK NABYWA UDZIAŁY W OBSZARZE KILLALOE
PLACER'S KILLALOE EARN-IN. Mining Journal, 21 May 2004. p. 7
Placer Dome Inc zgodził się na utworzenie joint venture z Cullen
Resources Ltd odnośnie do obszaru złota Killaloe w Zachodniej
Australii. Placer może nabyć 70 % udziałów w prawach do złota za
sumę 4 min SA, które musi wpłacić w ciągu 4 lat. Kolejne 10 %
przedsiębiorstwo może nabyć, gdy Cullen podejmie decyzję w spra-
wie kopalni. Umowa zależy od wyniku porozumienia pomiędzy
Cullen i Xplore Pty Ltd odnośnie do obszarów Killaloe.
CVRD PODPISUJE UMOWĘ Z RELIANCE ODNOŚNIE DO OBSZA-
RU ANDORINHAS
CVRD GRANTS OPTION ON ANDORINHAS TO RELIANCE. Mining
Journal, 21 May 2004, p. 8
Reliance Mining Ltd podpisał umowę opcyjną z brazylijskim
przedsiębiorstwem Cia Yale do Rio Doce (CVRD) dotyczącą obsza-
ru złota Andorinhas w brazylijskim Parci State. Mineralizacja żyłowa
o wysokiej zawartości złota znajduje się na obszarach Mamao, Ba-
bacu i Lagoa Seca. Jeśli umowa nabycia obszaru zostanie zrealizo-
wana w ciągu sześciu miesięcy to Reliance zapłaci CVRD 40 tyś. $
oraz 3,5 % średniej natychmiastowej ceny złota notowanej na gieł-
dzie w danym okresie.
WIĘKSZA STREFA NAARTOK
NAARTOK ŻONĘ GROWS. Mining Journal, 21 May 2004. p. 8
Miramar Mining Corp., podczas wierceń na projekcie złota Hope
Bay w kanadyjskim Nunavut Territory, natrafił na kolejną znaczącą
mineralizację złota w strefie Naartok będącej częścią obszaru Ma-
drid. Zawartość pierwiastka w poszczególnych interwałach wynosi
od 6,3 do 51,2 g/t Au.
ROZPOZNANIE OBSZARU BISSA
BISSA INTERCEPTS. Mining Journal, 21 May 2004, p. 8
Jilbey Gold Exploration Ltd, podczas badań prowadzonych
w obszarze Bissa (Burkina Faso), natrafił na znaczącą mineralizację
złota. Wiercenia mają na celu dalsze zdefiniowanie złoża Bissa,
w którym zawartość złota waha się od 3,61 do 13,56 g/t.
WYNIKI BADAŃ Z OBSZARU YEDUGA
YEDUGA ASSAYS. Mining Journal, 21 May 2004, p. 8
Trans-Siberian Gold plc (TSG) otrzymał wstępne wyniki z wier-
ceń prowadzonych na projekcie złota Yeduga w środkowej Syberii.
W obszarze tym wyróżniono 13 oddzielnych stref mineralizacji,
które zawierają w sumie 2,3 min oz złota. Zawartość metalu w po-
szczególnych interwałach wynosi od 2,74 do 26,82 g/t Au.
WYNIKI Z ODWIERTÓW W KOMPLEKSIE JERRITT CANYON
JERRITT CANYON HOLES. Mining Journal, 21 May 2004, p. 9
Queenstake Resources Ltd zakończyła wiercenia otworów w ra-
mach programu poszukiwawczego prowadzonego w kompleksie
górniczym złota Jerritt Canyon (Newada). Ostatnie wyniki pochodzą
z otworów badawczych wykonanych w strefach położonych blisko
kopalń Smith, SSX i Murray w Jerritt Canyon. Zawartość kruszcu
w poszczególnych interwałach waha się od 7,9 do 17,4 g/t Au.
ROZPOZNANIE W KOPALNI SANTA ROSA
SANTA ROSA INTERCEPTS. Mining Journal, 21 May 2004. p. 9
Andean American Mining Corp. zakończył wiercenia w strefie
Open Pit w obrębie kopalni złota i srebra Santa Rosa w Peru. Zawar-
tość pierwiastko w w poszczególnych interwałach wynosi od 2,19 do
2,54 g/t Au i od 3,40 do 207,2 g/t Ag.
ODWRÓCENIE LOSU
A REYERSAL OF FORTUNE. Metal Bulletin Monthly, May 2004, p. 38
Według International Lead and Zinc Study Group (ILZSG)
w ubiegłym roku nastąpił duży spadek produkcji hut cynku (571
tyś. t), co oznacza, że niskie ceny cynku zaczęły wpływać na podaż.
Pomimo spadku produkcji zapasy rafinowanego cynku przekraczały
popyt o 118 tyś. t. Ogólnoświatowe zużycie rafinowanego cynku
wzrosło o 2,5 % na skutek dużego zapotrzebowania w Chinach
(8,6 %), gdzie wykorzystano rosnący popyt na stal ocynkowaną.
W Azji produkcja cynku wzrosła o 4,1 % głównie dzięki Chinom,
Indiom, Iranowi, Japonii, Korei Pn. i Pd. Natomiast w Europie pro-
dukcja metalu rafinowanego spadła o 5,9 % w wyniku zamknięcia
dużej liczby europejskich zakładów, tj. Northfleet w Wielkiej Bry-
tanii, Noyells Godault we Francji, Porto Vesme we Włoszech i Titov
Yeles w Macedonii. ILZSG podał, że cena cynku na LME w 2003 r.
wynosiła średnio 828 $/t, co stanowi wzrost o 6,3 % w stosunku do
roku wcześniejszego. Natomiast średnia trzymiesięczna cena wzros-
ła o 5,9 % do 843 $/t. Poniższa tablica przedstawia bilans w zakresie
produkcji, importu, zapasów i zużycia cynku rafinowanego w kra-
jach zachodnich:
2003*
Wyszczególnienie 1999* 2000* 2001* 2002* (wstępne
dane)
Produkcja cynku rafinowanego 5832 6140 6282 6674 6665
Import netto ze Wschodu 823 865 877 747 598
Zapasy w USA do dyspozycji 22 39 23 3 8
Zużycie cynku rafinowanego 6826 7138 6902 7105 7153
Bilans -150 -94 280 320 118
Źródło ILZSG. *Dane podano w tyś. t
RUSZA PROJEKT NIKLU RAYENSTHORPE
RAYENSTHORPE NICKEL PROJECT ON THE STARTING BLOCKS.
477
Metal Bulletin Monthly, May 2004, p. 73: BHP BILLITON TO EXPAND
IN NICKEL. Mining Magazine, May 2004, p. 5
BHP Billiton ogłosił rozpoczęcie rozbudowy kopalni i zakładu
przeróbczego na laterytowym projekcie niklu Ravensthorpe w Za-
chodniej Australii oraz rafinerii Yabulu w Queensland. Przedsiębior-
stwo prognozuje zwiększenie produkcji niklu w Australii z 31,2
tyś. t do 76 tyś. t/r. do 2007 r. Projekt, położony 35 km na wschód
od miasta Ravensthorpe w pobliżu południowego wybrzeża Zachod-
niej Australii, posiada kopalnię odkrywkową z trzema złożami rudy
zawierającymi bogactwa o wielkości 253 min t i średniej zawartości
0,69 % Ni i 0,03 % Co. Według założeń zakład hydrometalurgiczny
będzie przerabiał rudę limonitową i saprolitową oraz produkował
rocznie 50 tyś. t niklu i 1,4 tyś. t kobaltu w formie MHP (mieszany
półprodukt wodorotlenku niklu i kobaltu). Rafineria QNI Yabulu,
znajdująca się w pobliżu Townsville w Queensland, będzie przera-
biała rocznie 220 tyś. t MHP pochodzącego z Ravensthorpe. Pełna
produkcja rozpocznie się w drugiej połowie 2008 r.
CMCC POWRACA DO PROJEKTU NIKLU W PNG
CHINA BACKS PNG NICKEL PROJECT. Mining Journal, 21 May 2004,
p. l
China Metallurgical Construction Corp. (CMCC) zainwestuje
500 min $ w rozbudowę laterytowego projektu niklu i kobaltu Ramu
w Papua Nowej Gwinei (PNG). Projekt jest obecnie w rękach dwóch
australijskich przedsiębiorstw, tj. Highlands Pacific Ltd (68,5 %
udziałów) i Oil Search Ltd (31,5 % udziałów). Udziały będące w po-
siadaniu Oil Search Ltd zgodził się nabyć Minerał Resources Develo-
pment Co (MRDC) z PNG. Całkowity koszt przedsięwzięcia osza-
cowano na 650 min $. Rozbudowa obejmie kopalnię Kurumbukari
położoną 75 km na południowy-wschód od Madang i rafinerię.
Roczna produkcja wyniesie 32,8 tyś. t niklu i 3,2 tyś. t kobaltu.
Zasoby wynoszą w sumie 75,7 min t o średniej zawartości 0,91 %
Ni i 0,10 % Co. CMCC zamierza sprzedawać nikiel chińskim pro-
ducentom stali.
INFORMACJE GIEŁDOWE
HARMONY PRZEJMUJE ABELLE
HARMONY SEALS ABELLE. Mining Journal, 21 May 2004, p. 11
Harmony Gold Mining Co Ltd z Afryki Pd. oświadczył, że około
97 % udziałowców firmy Abelle Ltd zaakceptowało ofertę przejęcia
o wartości 125 min $A. Dzięki temu Harmony uzyskał prawo do
zakupu pozostałych papierów wartościowych w Abelle.
PROJEKT FINANSOWY DLA KOPALNI ASACHA
ASACHA PROJECT FINANCE. Mining Journal, 21 May 2004, p. 11
Trans-Siberian Gold plc zlecił Standard Bank London opraco-
wanie projektu finansowego dla rozbudowy kopalni złota Asacha
w prowincji Kamczatka na Dalekim Wschodzie Rosji, o wartości 30
min $. Bankowe feasibility study zostało zakończone na początku
2004 r. Przedsiębiorstwo spodziewa się uruchomienia przedsięwzię-
cia do końca 2005 r.
HANDEL AKCJAMI MCWATTERS ZAWIESZONY
MCWATTERS SUSPENDED, Mining Journal, 21 May 2004, p. 11
Giełda w Toronto wstrzymała handel akcjami producenta złota
McWatters Mining Inc. Przedsiębiorstwo na początku 2004 r. miało
problemy z wierzycielami, ponieważ dochód uzyskiwany z kopalni
odkrywkowej złota Sigma-Lamaąue w północno-zachodnim
Quebecu nie pokrywał długów. W celu zwiększenia funduszu prze-
znaczonego na spłatę wierzycieli przedsiębiorstwo zaproponowało
sprzedaż kopalni Sigma-Lamaąue firmie Century Mining Corp. za
25,9 min $C.
FREEPORT ODKUPUJE AKCJE
478
KOPALNIA AGUABLANCA PRZYGOTOWANA
AGUABLANCA GEARS UP. Mining Journal, 21 May 2004, p. 7
Rio Narcea Gold Mines Ltd prognozuje na sierpień 2004 r.
uruchomienie produkcji w kopalni odkrywkowej Aguablanca zlo-
kalizowanej w południowej Hiszpanii. Stref a mineralizacji występu-
je w skałach głębinowych gabrowo-norytowych pomiędzy brekcja-
mi magmowymi. Pirotyn, pentlandyt i chalkopiryt tworzą dominu-
jącą mineralizację siarczkową. Według oszacowania zasoby
wynoszą 15,7 min t o średniej zawartości 0,66 % Ni, 0,46 % Cu, 0,47
g/t PGM i 0,017 % Co. To wystarczy na około 10,5 roku działalności
kopalni i przeróbkę l ,5 min t rudy rocznie. Miejscowy zakład flota-
cji, wybudowany przez Fluor Corp., będzie produkował koncentraty
Cu-Ni-PGM z opcją oddzielnej produkcji koncentratów miedzi i ni-
klu. Roczna produkcja koncentratów prognozowana jest na pozio-
mie 10CN-120 tyś. t o średniej zawartości 8-9 % Ni, 6-7 % Cu, 5-8
g/t PGM i 0,15 % Co. Koncentraty będą dostarczane do portu Huelva
i sprzedawane Glencore International AG do 2010 r., zgodnie z pod-
pisanym porozumieniem. Całkowity koszt inwestycyjny oszacowa-
no na 70 min euro.
GLENCORE, MINARA — OTRZYMAŁA 113 MLN $ ODSZKODO-
WANIA OD FIRMY FLUOR
GLENCORE, MINARA RECEIYE A$ 155 MILLION FROM FLUOR.
Metal Bulletin, 10 May 2004, No. 8841, p. 17
Partnerzy joint-venture projektu eksploatacji laterytowego złoża
niklu Murrin Murrin (Zachodnia Australia) otrzymaj ą od firmy Fluor
Daniel Corp. 113 min S na podstawie porozumienia podpisanego 5
maja 2004 r. Fluor, potentat w dziedzinie inżynierii, w 1999 r. za-
projektował i wybudował zakład wzbogacania rud Murrin Murrin.
Gwarancją sukcesu miał być bardzo wysoki poziom produkcji, jed-
nak do dnia dzisiejszego zakład nie osiągnął zakładanego optimum.
Podpisane ostatnio porozumienie kończy ponad czteroletnią „bata-
lię", jaką stoczyli ze sobą Fluor i właściciele Murrin, czyli Minara
Resources (60 %) i Glencore (40 %).
FREEPORT BUY-BACK. Mining Journal, 21 May 2004, p. 12
Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc odkupił 3,1 m.in akcji
za około 90 min $. Wcześniej, tj. na początku 2004 r. przedsiębior-
stwo odkupiło 24 min akcji będących w posiadaniu Rio Tinto group
za 882 min $.
CAMECO KOŃCZY OFERTĘ PUBLICZNĄ
CAMECO'S GOLD IPO. Mining Journal, 21 May 2004, p. 12
Cameco Corp., największy producent uranu na świecie, spodzie-
wa się na początku lipca 2004 r. zakończenia wstępnej oferty publi-
cznej akcji (IPO) nowopowstałego przedsiębiorstwa złota Centerra
Gold Inc. Cena akcji ma być ustalona na koniec czerwca. Początko-
wo Cameco będzie posiadał 76 % udziałów w Centerra i oczekuje
zachowania ponad 50 % udziałów na zakończenie oferty.
MEKSYKAŃSKIE PRZEDSIĘBIORSTWO POSZUKIWAWCZE
ZŁOTA NOTOWANE NA AIM
MEXIC AŃ GOLD EXPLORER TO LIST ON AIM. Mining Journal, 21 May
2004, p. 12
Vane Holdings plc zamierza zebrać 4 min £ w wyniku wstępnej
oferty publicznej akcji, zanim zostaną umieszczone na londyńskim
Ałternative Investment Market (AIM), tj. na początku czerwca
2004 r. Według prezesa Stevena Van Nort dochód zostanie wyko-
rzystany na udostępnienie złoża znajdującego się w obrębie projektu
złota i srebra Diablito w meksykańskim stanie Nayarit. Przedsiębior-
stwo przewiduje rozpoczęcie eksploatacji w ciągu sześciu miesięcy
i osiągnięcie poziomu 10 t/d., który wzrośnie później do 50 t/d. Ruda
trafi następnie do huty i zostanie poddana obróbce.
RESTRUKTURYZACJA ANYIL
ANYIL RESTRUCTURING. Mining Journal, 21 May 2004, p. 13
Anvil Mining NL (AMN) powiadomił swoją kanadyjską filię
Anvil Mining Ltd (AML) o rozpoczęciu wstępnej oferty publicznej
1,56 min akcji zwykłych po 4,25 $C/akcję, w celu uzyskania docho-
du brutto w wysokości 7 min $C. Nowo utworzone kanadyjskie
przedsiębiorstwo stanie się głównym przedsiębiorstwem holdingo-
wym grupy Anvil. Dochód netto zostanie wykorzystany na dalszą
rozbudowę kopalni miedzi i srebra Dikulushi w Demokratycznej
Republice Konga.
OXIANA RENEGOCJUJE FINANSOWANIE PROJEKTU KHA-
WYNIKI FINANSOWE
REKORDOWY DOCHÓD TECK COMINCO W WYNIKU WZRO-
STU CEN METALI WYSOKIEJ JAKOŚCI
HIGH METALS PRICES PRODUCE RECORD QUARTER FOR TECK.
Metal Bulletin, 3 May 2004, No. 8840, p. 14
Teck Cominco odnotował rekordowy poziom kwartalnych do-
chodów — 96 min $C, podczas gdy rok wcześniej kwartalne docho-
dy plasowały się na poziomie 5 min $C. Korzyści związane z popra-
wą poziomu cen cynku, miedzi i złota, umożliwiły firmie zwiększe-
nie dochodów o 25,8 % z poziomu 547 min $C w pierwszym
kwartale 2003 r. do 722 min $C w 2004 r. Zarobki Teck Cominco
za pierwszy kwartał były najwyższe, pomimo licznych problemów
z produkcją, tj. obniżenia poziomu produkcji ołowiu w hucie Trail
(Kolumbia Bryt.), zmniej szenia produkcji cynku podczas prowadze-
nia operacji Cajamarąuilla (Peru) i obniżenia produkcji cynku i oło-
wiu w kopalni Red Dog Minę (Alaska). Największy dochód w wy-
CENY METALI
„NIEODPOWIEDZIALNY I NIEJASNY" — HANDLOWCY ATAKUJĄ
DLA, KTÓRA WYPUŚCIŁA NA RYNEK 500 TYŚ. LB KOBALTU
„IRRESPONSIBLE AND NOT TRANSPARENT' — TRADERS AT-
TACK DLA'S 500 000 LB COBALT RELEASE. Metal Bulletin, 3 May
2004, No. 8840, p. 16
Producenci kobaltu są rozczarowani i źli z powodu decyzji ame-
rykańskiego Defense National Stockpile Center (oddział Defense
Logistics Agency), dotyczącej wypuszczenia na giełdę około 500
tyś. Ib kobaltu. Ceny kobaltu zaczęły spadać do poziomu 25 $/lb,
podczas gdy jeszcze miesiąc temu plasowały się na poziomie 28 $/lb.
Na początku kwietnia agencja rządowa sprzedała ponad 3,8 min Ib
kobaltu za ponad 61,4 min S.
AMERYKAŃSKIE PREMIE ZA MIEDŹ PRZEKROCZYŁY PO-
ZIOM 9 CENTÓW ZA LB
COPPER PREMIUMS SURPASS 9 CENTS PER LB IN NORTHEAST
USA. Metal Bulletin, 10 May 2004, No. 8841, p. 15
Poziom amerykańskich premii za miedź wzrósł pomimo napiętej
sytuacji na rynku w drugim kwartale 2004 r. Szacuje się, że w okresie
maj-czerwiec premie na północno-wschodnim wybrzeżu USA wy-
niosą 9+9,5 centa/lb, podczas gdy w części środkowej USA premie
plasują się na poziomie 9 centów/lb. Według handlowców ważniej-
sze jest posiadanie metalu niż poziom cen, stąd istotnym problemem
są strajki w przedsiębiorstwach. Termin porozumienia zawartego
pomiędzy strajkującymi w rafinerii Canadian Copper & Recycling
(CCR) należącej do Noranda dobiega końca. Strajk w CCR — huta
Home przyczynił się do redukcji poziomu rocznej produkcji o 70 %.
NONG
OXIANA RENEGOTIATES KHANONG FUNDING. Mining Journal, 21
May 2004, p. 13
Oxiana Ltd uzyskała pożyczkę w wysokości 70 min $ z banku
inwestycyjnego ANZ na sfinansowanie rozbudowy projektu miedzi
Khanong w regionie Sepon (Laos). Spółka wynegocjowała konku-
rencyjne warunki zawierające m.in. czteroletni okres spłaty pożycz-
ki. Przedsiębiorstwo rozpoczęło prace na projekcie w ubiegłym roku
i przewiduje uruchomienie zakładu na koniec pierwszego kwartału
2005 r. Zakład będzie produkował rocznie około 60 tyś. t miedzi
metodą ługowania i SX-EW.
sokości 65 min $C uzyskała kopalnia Highland Yalley Copper Minę
(Kolumbia Brytyjska) w porównaniu do 8 min $C w 2003 r.
...NOWY RZĄD I ZYSKI PRZYCZYNĄ NIEOCZEKIWANEGO PO-
ZIOMU SPRZEDAŻY HCL
...AS NEW GOYERNMENT AND PROFITABILITY MĄKĘ HCL SALE
UNLIKELY. Metal Bulletin, 24 May 2004, No. 8843, p. 14
Indyjski producent miedzi Hindustan Copper (HCL) zanotował
w pierwszym kwartale 2004 r. zyski na poziomie 2,5 min $, co
pozytywnie wpływa na plany prywatyzacji firmy. Osiągnięcia firmy
spowodowane wysokim poziomem cen miedzi, przyczyniają się do
coraz większego zainteresowania HCL. Po raz pierwszy firma zosta-
ła wystawiona na sprzedaż w 2002 r., jednak wówczas ceny miedzi
plasowały się na bardzo niskim poziomie.
RYNEK METALI OCZEKUJE INFORMACJI DOTYCZĄCYCH
KOLEJNYCH TRANSAKCJI ORAZ NOWYCH POZIOMÓW KO-
SZTÓW PRZERÓBKI I RAFINACJI
MARKET AWAITS WORD OF MORĘ COPPER TC/RC DEALS. Metal
Bulletin. 31 May 2004, No. 8844, p. 14
Brazylijska firma Cia Yale do Rio Doce (CVRD) zakończyła
przygotowania pełnej oferty dotyczącej sprzedaży koncentratu mie-
dziowego z kopalni Mineracao Serra do Sossego S.A. (stan Para).
Oferta dotyczy sprzedaży 30 tyś. t materiału, przy czym połowa
zamówienia dostarczona zostanie w listopadzie, a reszta w grudniu.
Na początku roku CVRD sprzedało swoim kontrahentom ponad 455
tyś. t produktu. Nowa oferta na sprzedaż dodatkowych 30 tyś. t jest
kolejnym sukcesem firmy. Nowy poziom kosztów przeróbki i rafi-
nacji w przygotowanej ofercie na 2004 r., przewidywany jest na 20
$/t (2 centy/lb), natomiast na 2005 r. w wysokości 30 S/t (3 centy/lb).
POWOLNY SPADEK CEN KOBALTU NA RYNKU
COBALT SLIDES IN SŁÓW MARKET. Metal B ulletin, 31 May 2004, No.
8844, p. 15
Poziom cen kobaltu obrazuje trudną sytuację na rynku metalu,
pomimo ostatniego wzrostu sprzedaży. W ubiegłym tygodniu po-
ziom cen metalu niskiej jakości zmalał z 24,75+25,50 $/lb do pozio-
mu 24,60+25,40 S/lb. Obecnie na rynku jest spory zapas kobaltu,
dzięki któremu łatwo można przewidzieć poziom cen w najbliższej
przyszłości, tj. około 24 $/lb.
479
 Średnie miesięczne ceny metali

Styczeń-Maj 2004 Maj 2004

Metal
cena najniższa cena najwyższa cena średnia

Miedź Grade A (S/Mg)

transakcje natychmiastowe 2336,75 3165,00 2732,86
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2326,00 3029,00 2641,47

Ołów (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 696,00 974,50 7808,45
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 698,50 933,00 768,24

Cynk (S/Mg)
transakcje natychmiastowe 997,00 1 155,00 1027,93
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1015,00 1168,50 1046,58

Nikiel ($/Mg)
transakcje natychmiastowe 10 527,50 17760,00 11 118,29
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 10495,00 17660,00 11 116,05
cena miesięczna najniższa maj 2004 cena miesięczna najwyższa maj 2004
Kobalt ($/Mg)

min. 99,8 % 25475 26300

min. 99,3% 24731 25463

Złoto ($/oz)
poranna 383,95263
popołudniowa 383,77895

Srebro (doz)
Spot 584,73684

May Averages, Metal Bulletin, 7 June 2004, No. 8845, p. 29

ZAPASY MIEDZI ZAPASY OŁOWIU

74474i

65956

57438

04/04^9 04/05/19 04/D6/17 04/04/19 0*05/19 04/06/17 04/07/15

Data sesji Data sesji

ZAPASY NIKLU ZAPASY CYNKU

78650e''

748763

l729891

711019 7390.
04/04/19 04/D5/19 04/06/17 04.W/15 04/D5/19 04/06/17

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM Cuprum Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy
we Wrocławiu w składzie:
dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Baranska, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

480
 CHRONICLE
Jubileusz INFROMATORÓW
Nakładem Zarządu Głównego SITPH ukazało się X wydanie
informatorów osobowo-teleadresowych (2004), tradycyjnie już
w dwóch emisjach: firm metali nieżelaznych oraz hutnictwa żelaza
i stali. Zapoczątkowane w 1995 roku wydawnictwo okazało się ty-
powym „strzałem w dziesiątkę" oczekiwań wszystkich producentów
metali i firm współpracujących, włączając w to również zaplecze
naukowo-badawczo-projektowe, koksochemię i materiały ogniotrwałe.
Duże zainteresowanie i stałe oczekiwania aktualizacji danych i na-
zwisk były siłą napędową regularnego, corocznego ukazywania się
informatorów z jednoczesną poprawą szaty graficznej i stosowania
lepszego papieru. Z biegiem lat poczęto też wykorzystywać internet
do zamieszczania w nim danych zawartych w informatorach.
Inaugurując wydawnictwo, jego pomysłodawca i twórcy Eugeniusz
Rączka i Jerzy Kucharek nie byli pewni sukcesu ani tego, że będzie
możliwe jubileuszowe, X wydanie.
Z okazji jubileuszowego wydania INFORMATORÓW wydawca
wyraża słowa podziękowania inicjatorom, wszystkim współpracują-
cym i życzliwym Klientom i Kontrahentom.
 Instytut Metali Nieżelaznych
w Gliwicach

Oddział Legnica

59-220 Legnica, ul. Złotoryjska 194

tel/fax.: (076) 876 69 60/65;
e - m a i l : ilg(S)Jmn.gliwice.pl

Podstawowy kierunek działalności

opracowywanie i wdrażanie technologii piro- i hydrometalurgicznych związanych

z zagospodarowywaniem odpadów z przemysłu metali nieżelaznych

*;NnCit:«i

sprzedaż materiałów ściernych POLGRIT stosowanych do oczyszczania powierzchni

metalowych metodą strumieniowo-ścierną przed zabezpieczeniem antykorozyjnym
i malowaniem

sprzedaż mineralnych uzdatniaczy wody pitnej HYDROCLEANIT i AQUACLEANIT

stosowanych do oczyszczania wód powierzchniowych, podziemnych, miękkich i kwaśnych
ze szkodliwych związków żelaza i manganu oraz wzbogacania wody w mikroelementy
wapnia i magnezu

sprzedaż tlenków cynku dla zastosowań technicznych i paszowych

sprzedaż chlorków cynku w roztworach 45% i 75% ZnCl2 i krystalicznego dla zastosowań
w przemyśle elektrochemicznym, elektrotechnicznym, w procesach metalizowania, do
produkcji środków ochrony roślin

sprzedaż tlenku miedzi (H), dla zastosowań jako komponent do pasz i nawozów oraz technicznych

wykonywanie analiz chemicznych

Zapraszamy do współpracy