You are on page 1of 124

ISSN 0035-9696

Cena 16,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy
Nakład do 500 egz.

i metale
n1^^-
C5 7C^
^l
R-50
2005 10-11
Sp. z o. o.

VI K o n f e r e n c j a
ODKSZTAŁCALNOŚĆ METALI I STOPÓW
22-r25 Listopada 2005

Komitet Metalurgii PAN


Sekcja Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej
Katedra Przeróbki Plastycznej Politechniki Rzeszowskiej
WARUNKI PRENUMERATY NA 2006 ROK

Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie.
Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma.

Zamawiający — po dokonaniu wpłaty — może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca.
Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości z posiadanych zapasów magazynowych.

Prenumerata roczna czasopism Wydawnictwa jest możliwa w dwóch wariantach:


prenumerata wersji papierowej,
prenumerata w pakiecie (pakiet zawiera całoroczną prenumeratę wersji papierowej + rocznik czasopisma na jednej płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego).

Prenumeratorzy, podpisujący z Wydawnictwem umowę prenumeraty ciągłej (odnawianej automatycznie co roku), otrzymują 10 %
bonifikaty od cen katalogowych czasopism.

Członkowie stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT-NOT oraz uczniowie szkół technicznych każdego szczebla
mają prawo do zaprenumerowania l egz. wybranego czasopisma po cenie ulgowej — pod warunkiem przesłania do Wydawnictwa
formularza zamówienia lub kserokopii blankietu wpłaty, ostemplowanych pieczęcią koła SNT lub szkoły.

Prenumeratę można zamówić:


faksem: (22) 891 13 74, 840 35 89, 840 59 49
maiłem: kolportaz@sigma-not.pl
poprzez Internet: www.sigma-not.pl
listownie: Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOTSp. z o.o., ul. Ku Wiśle 7, 00-707 Warszawa
telefonicznie: (22) 840 30 86 lub 840 35 89

Na życzenie klienta wysyłamy blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism.

Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora.
Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w urzędach pocztowych (przekazy pieniężne) lub
bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na konto:

Wydawnictwo SIGMA-NOT Sp. z o.o.;


ul. Ratuszowa 11.00-950 Warszawa, skr. pocz. 1004
nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012

Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres, wersję i cenę
prenumeraty oraz adres zamawiającego.

Dla prenumeratorów pakietu na rok 2006 Wydawnictwo oferuje dodatkowo roczniki archiwalne prenumerowanych czasopism z lat
2004-2005 na płytach CD w cenie 20 pln netto (+ 22 % V AT) za każdy rocznik.

Pojedyncze zeszyty archiwalne dostępne są w wersji papierowej i — od 2004 roku — elektronicznej (cena l egz. netto wg aktualnego
cennika). Na życzenie klienta wystawiamy faktury VAT.

Sprzedaż zeszytów archiwalnych prowadzi:


• Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. (adres jw.)
• Klub Prasy Technicznej Wydawnictwa SIGMA-NOT Sp. z o.o. Warszawa, ul. Mazowiecka 12, tel.: (22) 827 43 65

W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą lub zmian stawki VAT, Wydawnictwo zastrzega sobie prawo
do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej.

Cena l egzemplarza (netto/brutto) 16 zł / 1 6 zł


Cena prenumeraty rocznej w wersji papierowej (netto/brutto) 192 zł / 192 zł
Cena prenumeraty rocznej w pakiecie (netto/brutto) 212 zł / 216,40 zł
Prenumerata ulgowa — rabat 50 % od ceny podstawowej
siGMA-NOT rudy
i metale
SA! z o.o.

R.50
nieżela
10-11
CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE

2005 STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW


PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE
M l E S l Ę C Z N l K
SPIS TREŚCI: Indeks 37495 Skrót tytułu (dla bibliografii) Rudy Metale

Strona

Szczerba M. S., P alka P.: 541 Metoda określania udziału aktywnych systemów poślizgu w odkształcanych plasty-
cznie monokryształach miedzi
Szczerba M. S., P erek M.: 544 Wzajemne oddziaływania bliźniaków odkształcenia w monokryształach Cu-8%at.AI
Stefańska-Kądziela M., Majta J.: 548 Odkształcanie stali Ti-IF z zastosowaniem bardzo dużych prędkości odkształcania
Śleboda T.: 553 Wpływ parametrów obróbki termo-mechanicznej na rozwój mikrostruktury oraz
własności mechaniczne stopu z grupy FeAl
Wiewiórowska S., Bajor T., KsiężarekS.: 557 Identyfikacja wytrąceń w stopie BM38N po odkształceniu na gorąco
Svyetlichnyy D., Pldvysotskyy V.: 560 Porównanie modeli naprężenia uplastyczniającego
Kordzlkowski P., Pachęrski R.: 566 Porównanie energetycznych kryteriów wytężenia dla sprzężonych i rozłącznych
sprężystych stanów własnych na przykładzie wybranych materiałów anizotropo-
wych
Pidvysotskyy V., Pietrzyk M., Milenin A.. 572 Związek współczynnika Lodego charakteryzującego stan naprężenia w materiale
z krzywą umocnienia
Piątkowski P., Kukuryk B. : 576 Analiza technologii kucia swobodnego z wykorzystaniem makroskopowych efe-
któw mikropasm ścinania
Trzepieciński T., Stachowicz F.: 582 Modelowanie numeryczne procesu kształtowania wytłoczek prostokątnych
Leszczyńska B., RlchertM.: 586 Wpływ dużych prędkości odkształcenia na własności mechaniczne i rozdrobnienie
struktury w aluminium i miedzi
Grosman F., Pawlicki J.: 590 Wpływ parametrów ściskania z oscylacyjnym skręcaniem na technologiczną pla-
styczność metali
Knych T., Kwaśniewski P., Matnala A.: 595 Badania relaksacji naprężeń stosu metalicznego z gradintem Teologicznym
Mroczkowski M., Richert J., Nowak J.: 602 Analiza procesów wyciskania promieniowego realizowanych w zmiennych warun-
kach kinematycznych
Kukuryk B., Kukuryk M.: 609 Badanie wpływu asymetrii roboczych powierzchni kowadeł na naprężenia i od-
kształcenia podczas kucia swobodnego
TarasekA., Knych T., MamalaA.: 614 Ewolucja własności drutów gat. 6201 poddanych ekspozycji czasu i temperatury
Czają J., Śliwa R.: 618 Wpływ parametrów technologii wytwarzania na cechy warstwy wierzchniej pod-
kładek stosowanych do połączeń silnie obciążonych
SmyrakB., Knych T., MamalaA.: 622 Nawrót i nieaktywność reologiczna drutów ze stopu AlMgSi jako skutek ujemnych
gradientów obciążenia
Wiśniewski B., Szczepanik S.: 629 Wpływ warunków chłodzenia po odkształceniu w zakresie austenitycznym nisko-
stopowej stali spiekanej o zawartości 0,4 % węgla na strukturę i własności
PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM
WoźnickiA., Richert J.: 635 Wpływ nowych warunków homogenizacji na podatność wlewków AlMgSi do wy-
ciskania w stanie T5
NORMALIZACJA 639
METALURGIA PROSZKÓW
Leżański J.: 640 Kształtowanie morfologii kapilar i porowatości w spiekach żelaza
BIULETYN INSTYTUTU METALI
NIEŻELAZNYCH
WochM.: 644 Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych
ŚWIATOWY RYNEK METALI
NIEŻELAZNYCH
Butra J. : 652 Światowy rynek metali nieżelaznych
ISSN 0035-9696
Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2005 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji
Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef
Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw., prof. zw. dr hab. inż. Andrzej Paulo.
Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221.
Tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka.
Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca
Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiiiski,
prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel.
Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń.
Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa,
skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87, internet: http://www.sigma-not.pl.sekretariat@sigma-not.pl
Internet: http://www.sigma-npt.pl. Prenumerata e-mail: kolportaz@sigma-not.pl. Informacje e-mail: informacja@sigma-not.pl.
Dział Rekajmy i Marketingu, ul. Mazowiecka 12, 00-950 Waszawa, skr. 1004, tel./faks: (O 22) 827-43-66, 826-80-16, e-mail:
reklama @ sigma-not.pl.

Format A4. Objętość 15,5 ark. druk. Druk ukończono w październiku 2005 r.
Rudy Metale: R 50. nr 10-11, s. 537+656, październik-listopad 2005 r.
Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikolowska lOOa

Program VI konferencji naukowej

ODKSZTAŁCALNOŚĆ METALI I STOPÓW 2005

Marek S. Szczerba, Pawel Patka Metoda określenia udziału aktywnych systemów poślizgu w odkształca-
nych plastycznie monokryształach miedzi

Beata Leszczyńska, Maria Richert, — Wpływ dużych prędkości odkształcania na zmianę własności mechanicz-
K. J. Kurzydlowski nych i rozdrobnienie struktury w aluminium i miedzi

Marek S. Szczerba, Małgorzata — Wzajemne oddziaływanie bliźniaków odkształcenia w monokryształach


Perek Cu-8%at.Al

Tomasz Sleboda — Wpływ parametrów obróbki termo-mechanicznej na rozwój mikrostru-


ktury oraz własności mechaniczne stopu z grupy FeAl

Sylwia Wiewiórowska, Teresa — Identyfikacja wytrąceń w stopie BM38N po odkształceniu na gorąco


Bajor, Stanisław Księżarek

Feliks Stalony-Dobrzański, — Wpływ pasm ścinania na teksturę i własności mechaniczne walcowanej


Włodzimierz Bochniak miedzi

Dmytro Svyetlichnyy, Yaleriy — Porównanie modeli naprężenia uplastyczniającego


Pidvysotskyy

Piotr Kordzikowski, Ryszard B. Porównanie energetycznych kryteriów wytężenia dla sprzężonych i rozłą-
Pęcherski cznych sprężystych stanów własnych na przykładzie wybranych materia-
łów anizotropowych

Mariusz Hebda Energetyczne kryterium wytężeniowe dla kompozytów włóknistych - po-


równanie z danymi doświadczalnymi dla dwuosiowego stanu naprężenia

Yalery Pidvysotskyy, Maciej Pie- Związek współczynnika Lodego charakteryzującego stan naprężenia
trzyk, Andriej Milenin w materiale z krzywą umocnienia

Katarzyna Korbel, Ryszard B. Nieliniowa analiza sprężystego zachowania się pianek


Pącherski, Joanna Romańska

Paweł Kwaśniewski, Tadeusz Badania relaksacji naprężeń stosu metalicznego z gradientem reologicz-
Knych, Andrzej Mamala nym

538
Marcin Bojdo, Katarzyna Korbel, Plastyczne mięknięcie uwarunkowane rewersyjnym skręcaniem na przy-
Zbigniew Kowalewski, Ryszard B. kładzie cienkiej rurki ze stopu PA7 - eksperyment i modelowanie
Pącherski

Beata Smyrak, Tadeusz Knych, Nawrót i nieaktywność reologiczna drutów ze stopu AlMgSi jako skutek
Andrzej Mamala ujemnych gradientów obciążenia

Grzegorz Banaszek, Sebastian Modelowanie numeryczne procesu zamykania wad metalurgicznych pod-
Mróz czas kucia swobodnego na gorąco w kowadłach wypukłych

Tomasz Kondek, Jolanta Talar Zastosowanie technik optymalizacyjnych w sterowaniu złożonymi proce-
sami metalurgicznymi

Ewgienij N. Czumaczenko, Modelowanie kształtowania nadplastycznego cienkościennych powłok ty-


Bogustaw Kukuryk tanowych

Wojciech Libura, Dariusz Leśniak, Analiza numeryczna procesu wyciskania trudnoodkształcalnych stopów
Artur Rąkas, Józef Zasadziński aluminium przy użyciu matryc z przedkomorą

Tomasz Trzepieciński, Feliks Modelowanie numeryczne procesu kształtowania wy tłoczek prostokątnych


Stachowicz

Grażyna Ryzińska, Romana Śliwa Identyfikacja efektu pękania w modelowaniu płynięcia kompozytu o ukła-
dzie rdzeń-powłoka z zastosowaniem różnych kryteriów pękania

Andrzej Żmudzki, Wojciech Wajda, Ocena bilansu energetycznego procesu wyciskania z wymuszoną zmianą
Henryk Paul, Maciej Pietrzyk drogi odkształcenia

Franciszek Grosman, Jacek Wpływ parametrów ściskania z oscylacyjnym skręcaniem na technologicz-


Pawlicki ną plastyczność metali

Sylwia Wiewiórowska, Teresa Identyfikacja wytrąceń metalicznych po odkształceniu na gorąco w stopie


Bajor, Stanisław Książarek Hi-temp 095.

Marcin Mroczkowski, Jan Richert, Analiza procesów wyciskania promieniowego realizowanych w zmiennych
Jarosław Nowak warunkach kinematycznych

Monika Stefańska-Kądziela, Ja- Odkształcenie stali typu Ti-IF z zastosowaniem bardzo dużych prędkości
nusz Majta odkształcenia

Anna Tarasek, Tadeusz Knych, Ewolucja własności drutów w gatunku 6201 poddanych ekspozycji czasu
Andrzej Mamala i temperatury

Antoni Woźnicki, Jan Richert Wpływ nowych warunków homogenizacji na podatność wlewków AlMgSi
do wyciskania w stanie T5

Pawel Piątkowski, Bogusław Analiza technologii kucia swobodnego z wykorzystaniem makroskopo-


Kukuryk wych efektów mikropasm ścinania

Janusz Czają, Romana Śliwa Wpływ parametrów technologii wytwarzania na cechy warstwy wierzch-
niej podkładek stosowanych do połączeń silnie obciążonych

Bogustaw Kukuryk, Marcin Badanie wpływu asymetrii roboczych powierzchni kowadeł na naprężenia
Kukuryk i odkształcenia podczas kucia swobodnego

Beata Pawlowska, Romana Śliwa — Czynniki kształtu w określaniu poziomu siły wyciskania wyrobów o różnej
geometrii

Marcin Mroczkowski, Jan Richert — Analiza procesów wyciskania promieniowego realizowanych w zmiennych
warunkach kinematycznych

Irena Nowotyńska, Romana Śliwa Efekt zastosowania matryc wypukłych w wyciskaniu materiałów złożo-
nych o układzie rdzeń-powłoka

Bartosz Wiśniewski, Stefan Wpływ warunków chłodzenia po odkształceniu w zakresie austenitycznym


Szczepanik niskostopowej stali spiekanej o zawartości 0,4% węgla na strukturę i włas-
ności

Maciej Pietrzyk Stan aktualny i perspektywy badań naukowych w zakresie teorii procesów
przeróbki plastycznej

Zebranie Sekcji Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej Komitetu Metalurgii Polskiej Akademii Nauk
539
Komitet Metalurgii PAN
Sekcja Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej

Katedra Przeróbki Plastycznej


Politechniki Rzeszowskiej

VI Konferencja Naukowa
ODKSZTAŁCALNOŚĆ METALI I STOPÓW

Bezmiechowa k/Leska
22+25 listopadS 2005

Szanowni Państwo !

Odkształcalność metali i stopów jako hasło cyklicznej już VI Konferencji organizowanej przez Katedrę
Przeróbki Plastycznej Politechniki Rzeszowskiej wspólnie z Sekcją Teorii Procesów Przeróbki Plastycznej Metali
Komitetu Metalurgii PAN, jest synonimem pojęcia, które zawiera informacje o zachowaniu się metali i stopów
podczas kształtowania plastycznego.
Wiedza na temat odkształcalności metali i stopów ma decydujące znaczenie przy projektowaniu technologii
kształtowania plastycznego metali. Dzięki ciągłemu zgłębianiu problematyki odkształcalności metali i stopów, co
ma miejsce na kolejnych naszych Konferencjach tradycyjnie już organizowanych w Ośrodku Rzeszowskim, możemy
doskonalić istniejące technologie, a także proponować nowe rozwiązania z zakresu przeróbki plastycznej metali.
Obowiązującą zasadą tych Konferencji jest wymiana poglądów pomiędzy badaczami i praktykami, co owocuje
nowymi pomysłami i rozwojem dyscyplin metalurgia i inżynieria materiałowa. Analizując tematykę Konferencji
widzimy jak szeroki jest zakres problemów istotnych w podstawowych procesach kształtowania takich jak walco-
wanie, wyciskanie, ciągnienie, kucie czy tłoczenie metali i stopów. Widzimy także jak cenną rolę odgrywają tutaj
badania podstawowe, dzięki którym łatwiej jest zrozumieć zachowanie się materiału w czasie deformacji, a także
przewidywanie finalnych własności użytkowych wyrobów otrzymywanych w różnych procesach technologicznych.
Korzystając z okazji chciałbym na ręce Pani Prof. Romany Śliwy i jej Zespołowi złożyć serdeczne podzięko-
wania za trud wniesiony w zorganizowanie tej bardzo pożytecznej dla całego środowiska specjalistów przeróbki
plastycznej i metaloznawstwa Konferencji, dzięki której mogą spotkać się i wymienić poglądy naukowcy z prakty-
kami.
:
Niech mi będzie wolno przy tej okazji wspomnieć o czasopiśmie Rudy ^-~Ma-
i Metale Nieżelazne, które w tym roku obchodzi swoje 50-lecie ł jak
zawsze do tej pory zamieszcza na swoich łamach artykuły z Konferencji
„Odkształcalność metali i stopów".
Ciesząc się z kolejnego spotkania pragnę w imieniu Komitetu Metalur-
gii PAN życzyć wszystkim uczestnikom owocnych obrad i nawiązania
kontaktów, dzięki którym mogą zrodzić się nowe pomysły, a przede
wszystkim dojdzie do jeszcze większej integracji środowiska ludzi zajmu-
jących się nauką i praktyką.

Przewodniczący Komitetu Metalurgii PAN


Prof. dr hab. inż. JÓZEF ZASADZIŃSKI

540
MAREK S. SZCZERBA Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
UKD 546.56:598.55:548.7:669.017-172
PAWEŁ PAŁKA

METODA OKREŚLANIA UDZIAŁU AKTYWNYCH SYSTEMÓW


POŚLIZGU W ODKSZTAŁCANYCH PLASTYCZNIE
MONOKRYSZTAŁACH MIEDZI

Przedstawiono doświadczalnąmetodą określania udziałów poszczególnych systemów poślizgu w odkształcanych plastycz-


nie monokryształach RSC. Metoda ta opiera się. na koncepcji Chin 'a i wsp. [1], która przedstawia matematyczny sposób opisu
deformacji kryształów odkształcanych jednocześnie w kilku systemach poślizgu. Praktyczne działanie metody zostało zilustro-
wane w przypadku rozciąganych monokryształów miedzi o różnych orientacjach krystalograficznych.
Słowa kluczowe: deformacja, monokryształy miedzi, systemy poślizgu

QUANTITATIVE DETERMINATION OF SHEAR OF ACTIVE SLIP SYSTEMS


IN PLASTICALLY DEFORMED COPPER SINGLE CRYSTALS

In the paper a method of quantitative determination ofsimple shear in each active slip system ofthe plastically deformed
FCC single crystals is presented. The method is based on the concept of Chin et al. [1], which proposes a mathematical
approach ofdescribing theplastic deformation ofcrystalsproduced by multiple slip. A practical use ofthe method is illustrated
in the case of dijferently oriented copper single crystals deformed by tension.
Keywords: deformation, copper single crystals, slip systems

Wstęp wym. Fs jest macierzą sumacyjną związaną z wartościami ścięć


prostych w poszczególnych systemach poślizgu. W niniejszym arty-
Pomimo wielu prac teoretycznych i doświadczalnych związa- kule na podstawie równania 3 zostaną wyznaczone doświadczalne
nych z deformacją monokryształów RSC, tylko kilka prac [1-K3] wartości udziału skończonych ścięć prostych we wszystkich płasz-
nawiązuje do doświadczalnej analizy udziału poszczególnych syste- czyznach poślizgu odkształcanych monokryształów miedzi o wy-
mów poślizgu w rozciąganych monokryształach RSC. Analiza ta branych orientacjach krystalograficznych.
bazuje na opisie związku pomiędzy kształtem kryształu przed i po
deformacji przy pomocy macierzy gradientów deformacji (rys. 1). Metodyka badań
Zmiana kształtu kryształu może zostać zapisana następującym rów-
naniem macierzowym: Badania przeprowadzono na monokryształach miedzi (99,999)
w kształcie prostopadłościanów o wymiarach 4 x 4 x 70 mm. Mo-
[F] [V\ = [V*] (D nokryształy wyhodowano metodą naturalnego gradientu temperatu-
ry w próżni lepszej niż l O"4 hPa. Orientacje osi głównej monokry-
gdzie Voraz Vd są macierzami kształtu przed i po deformacji zwią- ształów, czyli kierunku rozciągania KR, były [100] oraz [l 4 5],
zanymi z wektorami odpowiednio, a, b, c oraz a , b , cd. Stąd
macierz F może zostać określona z pomiarów kształtu i orientacji
monokryształu przed i po deformacji zgodnie z równaniem 2

[F] = [V1] [V}~ (2)

Jak wiadomo, podczas deformacji monokryształy mogą od-


kształcać się równocześnie w więcej niż w jednym systemie poślizgu.
Opis macierzy gradientu deformacji dla jednoczesnego poślizgu
w systemachA,B....//(3) zaproponowali Chin G. Y., Thurston R. N.,
F
oraz Nesbitt E. A. [1].

F=\m(FH...FBF (3)
Rys. 1. Zmiana kształtu monokryształu poddanego deformacji
Parametr a jest całkowitym ścięciem w systemie FA, natomiast Fig. 1. The shape change in a single crystal subjected
wielkość a jest nieskończenie małym ścięciem w kroku jednostko- to deformation

Dr hab. int- Marek S. Szczerba, prof. nzw, mgr inż- Paweł Patka — Akademia Górniczo-Hutnicza. Katedra Struktury i Mechaniki Ciała Stałego, Kraków.

541
PlE=0 Ple=0,l

X KPi KPi"
0,2 rum

KRi

P2s=0 P2 e=0,l

KP2

Rys. 2. Fragmenty siatek pomiarowych na powierzchniach Pl i P2 z wektorami przed i po deformacji (a, b, c oraz ad, bd, cd)
monokryształu o orientacji kierunku rozciągania [l 00]. KR, KP oznaczają odpowiednio kierunek rozciągania oraz kierunek poprzeczny
Fig. 2. Measuring grid fragments on the Pl and P2 planes with yectors, before and after single crystal deformation (a, b, c and ad, bd, cd)
at the [100] orientation of adirection of tension. KR and KP denote the direction of tension and a transverse direction, respectively

nie próbek naniesiono siatkę punktów pomiarowych za pomocą


mikrotwardościomierza Instron Wolpert Testor 2100 z naciskiem
wgłębnika 0,2 N, co zapewniało uzyskanie dopuszczalnej dla celów
eksperymentu lokalnej deformacji powierzchni monokryształów.
Dobór wielkości siatki pomiarowej optymalizowano w kierunku
zmniejszenia błędu pomiarowego, wynikającego z odczytania wza-
jemnego położenia węzłów siatki.
Na podstawie wzajemnych położeń węzłów siatki pomiarowej
i orientacji krystalograficznej utworzono zbiór wektorów należą-
cych do badanej płaszczyzny (rys. 2). Wybierając dowolne dwa
wektory z jednej płaszczyzny i jeden wektor z płaszczyzny drugiej
w taki sposób, aby iloczyn mieszany tych wektorów był silnie różny
od zera, prowadzono pomiary wektorów bazowych przed deforma-
cją [V] = [a, b, c], oraz po deformacji [Vd] = [a"', bd, cdl Próbki
odkształcano przez rozciąganie na maszynie wytrzymałościowej
typu Instron 5566 z początkową prędkością odkształcenia e = lO^s
0,4 0,6 0,6 0,7
(rys. 3).

Rys. 3. Wykresy rozciągania z zaznaczonymi miejscami (o) Wyniki badań i dyskusja


przy których analizowano udziały systemów poślizgu
W przypadku monokryształu miedzi o orientacji początkowej
w całkowitej deformacji monokryształów miedzi
KR= [14 5]otrzymano po odkształceniu e = 0,15 macierz gradientu
Fig. 3 The stress-strain diagrams with marked places (o), in which deformacji (4), w której wyraźnie dominują składowe pozadiago-
contributions of particular slip systems to the overall deformation
nalne.
of copper single crystals were analysed
-128 ±6 10116 -116±6
O 13±5 O 10" (4)
z jedną ze ścian bocznych równoległych stale do płaszczyzny kry- 104±5 105±5 117+5
stalograficznej (l T 1)
Próbki monokrystaliczne zostały wstępnie polerowane mecha- Rysunek 4 przedstawia korespondujące udziały ścięć prostych
nicznie i chemicznie odczynnikiem Mitchella [4] do uzyskania po- na wszystkich płaszczyznach poślizgu deformowanego kryształu.
W tablicy l przedstawiono z kolei udziały poszczególnych syste-
wierzchni o wysokim stopniu gładkości. Polerowanie chemiczne
mów poślizgu, z których zgodnie z oczekiwaniami wynika, że pier-
miało na celu usunięcie zdeformowanej warstewki powierzchniowej
wotny system BIV jest systemem dominującym, i którego udział
powstałej przez polerowanie mechaniczne. Badania orientacji kry- w całkowitej deformacji kryształu znacznie przewyższa udziały po-
stalograficznej obydwu ścian bocznych (Pl i P2) przeprowadzono zostałych systemów poślizgu. Godnym odnotowania jest fakt iż
za pomocą aparatu rentgenograficznego Bruker Discover D8 z do- najbardziej aktywnym systemem wtórnym jest system z płaszczyzny
kładnością wyznaczenia orientacji ok. 1°. Następnie na powierzch- D, pomimo iż jego czynnik orientacji Schmida dla jednoosiowego

542
Płaszczyzna B Płaszczyzna C
1 0.1
.' H f V

0.5 0.05

/'
0 \
N y ium
IV 0 \ I
y . .m -^
S

-0.5 \ -0.05 \
\ \
N
v III

--l 5 0 0.5 1 1.5 '"-l/. )5 0 0.05 0.1 0.15

Płaszczyzna A Płaszczyzna D
0.1 0.1

0.05 0.05

T-\/
0 0 \ 1
^•y sum III
\
\ \
-0.05 -0.05 \
\
\
N VI

05 0 0.05 0.1 0. 15 'V.D5 0 0.05 0.1 0.15

Rys 4 Graf) :zne przedstawienie wartości ścięć przeinoszonych p rez poszczególne płaszczyzny poślizgu w monokrysztale miedzi
o orientacji KR = [T 4 5] gdzie ysurr jest sumary cznym wektoiem ścięcia na danej płaszczyźnie
Fig 4 Graphi cal representation of the values of shear ng forces tnmsferred through particular slip planes m a copper single crystal
with an onentation KR = [T 4 5], \v h e r e Y m d snotes the total shear vector for a given pianę
su

Płaszczyzna B Płaszczyzna C
0.1 0.1
/n /v
0.05 0.05
/
0 4^. jy
0
\

\ y iiun

-0.05 \
-o.o; \
\
\
"N v • in
1
'"-D 05 0 0.05 0.1 0 15 '"-li.05 0 0.05 0.1 0.15

Płaszczyzna A Płaszczyzna D
0.1 0.1 ,

0.05 0.0! > /

^^ y iiun
0 (l <T' i -
\
\
-0.05 \ -0.0 5 \
\
^n
-t .05 0 0.05 0.1 0.15 ""rf.05 0 0.05 0.1 0.15

Rys. 5. Graficzne przedstawienie wartości ścięć przenoszonych przez poszczególne płaszczyzny poślizgu w monokrysztale miedzi
o orientacji KR = f l O 0], gdzie ysum jest sumarycznym wektorem ścięcia na danej płaszczyźnie
Fig. 5. Graphical representation of the values of shearing forces transferred through particular slip planes in a copper single crystal
with an orientation KR = f l 00], where ysum denotes the total shear vector for a given pianę

543
Tablica l na wszystkich płaszczyznach poślizgu deformowanego kryształu.
Wartości udziałów systemów poślizgu w monokryształach W tablicy l przedstawiono z kolei udziały poszczególnych syste-
miedzi rozciąganych w orientacjach [145] oraz [l O 0] mów poślizgu, z których wynika, zgodnie z oczekiwaniami, iż wszy-
do odkształcenia e = 0,15 oraz e = 0,1 stkie płaszczyzny poślizgu biorą stosunkowo równoważny udział
w deformacji monokryształu.
Table l
The shares of particular slip systems in copper single crystals
Podsumowanie
subjected to tension along the directions [14 5] and [l O 0]
to the strains e = 0.15 and e = 0.1
W wyniku przeprowadzonej weryfikacji stwierdzono, iż opraco-
wana doświadczalna metoda wyznaczania udziału poszczególnych
System poślizgu KR = tl45] KR = [ 1 0 0 ]
systemów poślizgu skutecznie opisuje krystalograficzne i mechani-
czne aspekty rozciągania monokryształów RSC o orientacjach fawo-
BIV 0,279 0,016 ryzujących poślizg jednosystemowy (KR = [T 4 5], oraz wielosyste-
Bil -0,017 0,021
mowy (KR = [10 0]). W pierwszym przypadku wyniki badań są
CI 0 0,038 zgodne z danymi literaturowymi [3]. W przypadku drugim wyniki
CIII 0,006 0,025
badań są zgodne z założeniami prawa Schmida o preferencyjnym
Ali -0,001 0,032
wyborze systemów dla poślizgu wielokrotnego w przypadku orien-
AIII 0,010 0,025
tacji kubicznej.
DI 0,016 0,011
DIV 0,025 0,016
Literatura

stanu naprężenia wynosi zero. Oznacza to, że uruchomienie poślizgu 1. Chin G. Y., Tliurston R. N., Nesbitt E. A.: Trans metali. Soc. AIME,
na płaszczyźnie D musi być związane z reakcją więzów w przepro- 1966, t. 236, s. 69.
wadzanej próbie rozciągania. 2. Johnson L: Trans metali. Soc. AIME, 1969. t. 245, s. 275.
W przypadku monokryształu miedzi o orientacji początkowej 3. BasinskiZ. S., BasinskiS. J.: Philosophical Magazine, 21 Jan+11 Feb
KR = [100] po odkształceniu E = 0,1 otrzymano macierz gradientu 2004, vol. 84, No. 3+5, p. 213+251.
deformacji (5), w której wyraźnie dominują składowe diagonalne. 4. Mitchell J. W., Chevrier J. C., Hockey B. J., Monaghan J. P.: Can. J.
Phys., 1967, t. 45, s. 453.
-33 ±3 O =0
F= =0 -4l±3 O 10" (5) Praca finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych
-23±4 O 78±4 w ramach działalności statutowej Wydziału Metali Nieżelaznych
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (nr 11.11.180.255 oraz
Rysunek 5 przedstawia korespondujące udziały ścięć prostych nr 10.10.180.281).

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


MAREK S. SZCZERBA UKD 548.55:548.24:538,9:546.56:546.621
MAŁGORZATA PEREK

WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIA BLIŹNIAKÓW ODKSZTAŁCENIA


W MONOKRYSZTAŁACH Cu-8%at.AI

Uzyskane w pracy niskotemperaturowe (77K) charakterystyki rozciągania silnie odkształconych monokryształów


Cu-8%at.Al ujawniają istnienie istotnie różnych mechanizmów deformacji w zależności od wyjściowej orientacji krystalografi-
cznej. Analiza figur biegunowych płaszczyzn {111} wykazuje, iż monokryształy rozciągane wzdłuż kierunku bliskiego [J l 2]
wykazują rozpad początkowej orientacji na co najmniej pięć nowych, podczas gdy te z okolicy środka trójkąta podstawowego,
np. Cl 4 5], rozpadają się tylko na trzy orientacje związane z obszarami osnowy oraz dwóch rodzin bliźniaków pierwszego
rządu. Zasugerowano, że różnice w mechanizmach deformacji badanych monokryształów są silnie związane z naprężeniowa
kontrolowanym procesem przecinania się bliźniaków odkształcenia.
Słowa kluczowe: mechaniczne bliźniakówanie, dysklinacje, monokryształy RSC

Dr hab. mi Marek S. Szczerba, pro/, nzw.. mgr inż. Malgorzata Perek — Akademia Górniczo-Hutnicza, Katedra Struktury i Mechaniki Ciała Stałego. Kraków.

544
MUTUAL INTERACTIONS OF MECHANICAL TWINS
IN Cu-8at.%AI SINGLE CRYSTALS

In the paper Iow temperaturę (77K) tensile characteristics ofheavily deformed Cu-8at. %Al single crystals arę presented,
which document a strong correlation between the initial crystallographic orientation and a particular mechanism ofcrystal
piast ic deformation. On the basis of[l 11} polefigures measurements it is shown that the original lattice of single crystals with
the tensile axis oriented close to the [J l 2] direction is divided into at leastfive differently oriented regions, whereas that one
of single crystals ofthe orientation located somewhere in the center ofthe basie stereographic triangle, e. g. [J 4 5], into three
differently oriented crystal regions only. It is suggested that basie differences in the mechanisms ofplastic deformation ofthe
deformed single crystals arę strongly connected with the stress controlledprocess of intersection of mechanical twins.
Keywords: twinning, disclinations

Wprowadzenie Analiza wyników i dyskusja

Wzajemne oddziaływania bliźniaków odkształcenia jest waż- Projekt eksperymentu bazuje na szeregu poprzednich obserwa-
nym elementem mechanizmu odkształcenia plastycznego silnie cjach mechanizmów deformacji rozciąganych kryształów metali
umocnionych metali i stopów. Krystalograficzno-fizyczne aspekty i stopów o sieci RSC, za pomocą których wyróżniono trzy typowe
tego zjawiska zostają rozpoznawane dopiero w ostatnich latach (np. przypadki występowania zjawiska mechanicznego bliźniakowania
w pracach na stalach austenitycznych, krzemie i germanie [1-^-3]), związane z oscylacjami osi rozciągania monokryształu wokół linii
ponieważ przeprowadzenie obserwacji w skali wymiarowej rzędu symetrii [00 iHT l 1] stereograficznego trójkąta podstawowego
10 m wymagają zaawansowanych aplikacji metod dyfrakcji rent- [8-s-ll]. Poprzez odpowiednie dobranie wyjściowej orientacji kry-
genowskiej i elektronowej. Istotnym osiągnięciem wspomnianych stalograficznej można świadomie kontrolować sekwencję powsta-
prac jest weryfikacja dysklinacyjnego mechanizmu przecinania się wania tych trzech typów bliźniakowania jak również wzajemne
bliźniaków zaproponowanego we wcześniejszych pracach teorety- oddziaływania typu bliźniak-bliźniak.
cznych [4-5-6J. W szczególności zawierają one doświadczalne dowo- Rysunek l przedstawia charakterystykę siła-odkształcenia roz-
dy powstawanie w odkształcanym materiale bliźniaków rzędu dru- ciąganego przy temperaturze 77K monokryształu Cu-8%at.Al
giego oraz obszarów o nowych orientacjach krystalograficznych o wyjściowej orientacji [T 4 5], ze środka trójkąta podstawowego.
jako wynik kolizji bliźniaków odkształcenia rzędu pierwszego. Z ko- Jak wynika z badań rentgenowskich (rys.2) oraz obserwacji powie-
lei w pracy [7], metodami rentgenograficznymi i mikroskopii ele- rzchni rozciąganego monokryształu początkowy mechanizm defor-
ktronowej opisano krystalograficzno-strukturalne skutki przecinania macji kryształu bazujący na dominacji pierwotnego systemu pośliz-
się bliźniaków w monokryształach stopu Cu-Al o niskiej energii
gu na płaszczyźnie B = {l l l } zmienia się przy odkształceniu
błędu ułożenia rozciąganych w temperaturze ciekłego helu. Niniej-
rzeczywistym ok. 0,25 na bardziej złożony z uwagi na aktywację
sza praca ma głównie na celu zbadanie krystalograficznych skutków
bliźniakowania operującego na tej samej płaszczyźnie krystalografi-
oddziaływania bliźniak-bliźniak w zależności od wyjściowej orien-
cznej, tzw. bliźniak B. Warto zwrócić uwagę, iż bliźniak B pojawia
tacji osi rozciągania monokryształów jednofazowego stopu Cu-Al
się w strukturze deformowanego kryształu jeszcze wtedy, gdy oś
o niskiej energii błędu ułożenia odkształcanych w temperaturze cie-
rozciągania znajduje się wyraźnie przed linią symetrii (zob. wstawkę
kłego azotu.
z rys. 1) oraz przy naprężeniu rozciągania ok. 85 MPa. Tak niski
poziom naprężeń krytycznych bliźniaka B jest związany z niską
Metodyka badań energią błędu ułożenia badanego stopu oraz niską temperaturą de-
formacji. Kontynuacja procesu rozciągania doprowadza do dalszego

Badania przeprowadzono na monokryształach Cu-8%at.Al.


o względnie niskiej energii błędu ułożenia, które wyhodowano zmo-
dyfikowaną metodą Bridgmana z zarodków o odpowiedniej orienta- 4500 -

cji w tyglach z oczyszczonego grafitu. Próżnia stosowana do hodow- 4000 Aktywacja 77K
bliźniaka C

y
li tych monokryształów zawsze była lepsza niż 10~4 hPa. Próbki 3500
posiadały kształt prostopadłościanów o przekroju kwadratowym 3000 - Aktywacja
4 x 4 mm i długości 80 mm. Zastosowano dwie orientacje krystalo- bliźniaka B
"Z. 2SOO -
graficzne osi rozciągania, [T l 2] oraz [J 4 5], przy zachowaniu
jednej ze ścian bocznych równoległej do płaszczyzny [l T l]. Orien-
tacje krystalograficzne monokryształów zweryfikowano wyznacza-
jąc figury biegunowe płaszczyzn (111) przy pomocy dyfraktometru
rentgenowskiego Bruker D8 Advanced. Aby zwiększyć skłonność
materiału do bliźniakowania mechanicznego, próbki monokrystali-
czne odkształcano przez rozciąganie w temperaturze ciekłego azotu.
Próbę rozciągania przeprowadzono na maszynie wytrzymałościowej
Instron 5566, wyposażonej w specjalną przystawkę do przeprowa-
dzania kriogenicznych testów wytrzymałościowych. Proces nisko- Rys. 1. Charakterystyka rozciągania monokryształu Cu-8%at.Al
temperaturowego (77K) rozciągania monokryształów był systematycz- z zaznaczonymi orientacją wyjściową O, oraz orientacjami przy
nie monitorowany badaniami rentgenograficznymi, które miały na których aktywuje się bliźniak B Q oraz bliźniak C •
celu uzyskanie precyzyjnego opisu krystalograficznego mechani- Fig. 1. Tensile characteristics ofthe Cu-8 at.% Al single crystal
zmu odkształcenia, szczególnie w obszarach deformacji związanych with marked initial orientation O, and the orientations
z wzajemnymi oddziaływaniami bliźniaków odkształcenia. of activation of the twins B 3 and C •

545
Rys. 2. Figury biegunowe płaszczyzn {111} z powierzchni
bocznej kryształu równoległej początkowo do płaszczyzny (l T 1)
przy odkształceniach (a) 0,1, (b) 0,45 oraz (c) 0,9. Płaszczyzny
A M> BM, CM, i DM są płaszczyznami typu {111} osnowy,
natomiast A TB oraz ATC są to odpowiedniki płaszczyzny
A w bliźniaku B i C
Fig. 2. Pole figures of the {111 Jplanes from the lateral surface of
a ery stal, initially parallel to the (l 11) pianę, at the strains (a) 0.1,
(b) 0.45 and (c) 0.9. The AM, BM, CM, and DM planes arę {111}
type matrix planes, whereas A TB and ATC arę the pianę
A equivalents in twins B and C

doprowadza do charakterystycznego kształtu przypominającego kij


bambusowy.
Z kolei rysunek 3 przedstawia charakterystykę siła-odkształce-
nia rozciąganego w temperaturze 77K monokryształu Cu-8%at.Al
o wyjściowej orientacji z pobliża [T l 2], czyli z obszaru bliskiego
linii symetrii [Q O l]HJ l l] trójkąta podstawowego. Charaktery-
styka rozciągania jest istotnie odmienna od tej dla monokryształu
o orientacji [T 4 5], i wiąże się z trzema etapami deformacji Ludersa.
Pierwotna deformacja Ludersa rozpoczyna proces rozciągania, pod-
czas którego również dominuje pierwotny system poślizgu z płasz-
czyzny B, co doprowadza do obrotu osi rozciągania i w konsekwencji
In I/I0 pierwszego przekroczenia linii symetrii [O O 1]-[T l 1] trójkąta pod-
stawowego (zob. wstawkę z rys. 3). Przy odkształceniu rzeczywi-
Rys. 3. Charakterystyka rozciągania monokryształu Cu-8%at.Al stym nieco większym niż 0,2, co odpowiada naprężeniu rozciągania
z zaznaczonymi orientacją wyjściową O, oraz orientacjami powyżej 150 MPa, następuje aktywacja bliźniaków C, których in-
przy których aktywuje się bliźniak C Q oraz bliźniak B • tensywność szybko wzrasta w miarę postępującej deformacji (rys.4fo).
Fig. 3. Tensile characteristics of the Cu-8 at.% Al single crystal Aktywacja bliźniaka C doprowadza do pojawienia się w skali ma-
with marked initial orientation O, and the orientations kroskopowej drugiej deformacji Ludersa i po jej zakończeniu dalsza
of activation of the twins C Q and B • jednorodna deformacja kryształu związana jest ze współistnieniem sil-
nych poślizgów na płaszczyznach B i C oraz bliźniakowania na
płaszczyźnie C. Taki mechanizm kodeformacji doprowadza do ob-
obrotu osi rozciągania i w konsekwencji do przekroczenia linii sy- rotu osi rozciągania kryształu z powrotem do wnętrza trójkąta pod-
metrii [00 1]~[T l 1] trójkąta podstawowego. Przy odkształceniu stawowego i w konsekwencji do drugiego przekroczenia linii syme-
rzeczywistym 0,65 lub alternatywnie naprężeniu ok. 300 MPa obser- trii [00 iHT l l] trójkąta podstawowego (zob. wstawkę z rys. 3).
wuje się aktywację drugiej rodziny bliźniaków operujących na Dlatego przy odkształceniu ok. 0,75 następuje aktywacja najwyżej
płaszczyźnie poślizgu sprzężonego C = (T l !)• naprężonego bliźniaka B i w konsekwencji do jego współoddzia-
Badania rentgenowskie figur biegunowych od płaszczyzn typu ływania z istniejącym już w strukturze bliźniakiem C oraz do rozpo-
(111) potwierdzają dużą intensywność bliźniaków C jak również częcia trzeciej deformacji typu Ludersa. Ważnym do podkreślenia
dokumentują rozpad pierwotnej orientacji kryształu na trzy orienta- jest fakt, iż w tym przypadku aktywacja bliźniaka C następuje przy
cje związane z osnową oraz sieciami powstałych bliźniaków B i C naprężeniach ok. 500 MPa i przypuszczalnie dlatego, w wyniku
(rys. 2c). Wartym odnotowania jest fakt, iż zarówno aktywacja współoddziaływania dochodzi do wzajemnej penetracji bliźniaków,
bliźniaka B jak i C nie zmienia istotnie szybkości umocnienia od- co wyraźnie widać z obserwacji rozkładu płytek bliźniaków B oraz
kształceniowego rozciąganego monokryształu pozostawiając ją na C na powierzchni rozciąganego kryształu. Z kolei kształt rozciąga-
ciągle wysokim poziomie. Należy również podkreślić, iż obserwacje nego kryształu po zakończeniu deformacji Ludersa jest makrosko-
rozkładu płytek bliźniaków B oraz C na powierzchni deformowane- powo jednorodny i pozostaje taki aż do zerwania próbki. Jak wynika
go kryształu wskazują wyraźnie na brak wzajemnej penetracji, co z pomiarów figur biegunowych płaszczyzn {111}, współoddzia-

546
Rys. 4. Rys. 4. Figury biegunowe płaszczyzn {111) z powierzchni
bocznej kryształu równoległej początkowo do płaszczyzny (110)
przy odkształceniach (a) 0,1, (b) 0,45 oraz (c) 0,9. Płaszczyzny
AM, BM, CM, i DM są płaszczyznami typu (111) osnowy,
natomiast A TC oraz A TC jest odpowiednikiem płaszczyzny
A w bliźniaku C. Bliźniak II oznacza bliźniaka drugiego rzędu
Fig. 4. Pole figures of the {111 Jplanes from the lateral surface of
a crystal, initially paralłel to the (l 10) pianę, at the strains (a) 0.l,
(b) 0.45 and (c) 0.9. The A M , BM, CM, and DM planes arę {111}
type matrix planes, whereas the planes ATC and ATC arę the pianę A
equivalents in twins B and C .Twin II denotes the second order twin

Osnowa

\ \ Bliźniak C
^\ \\
v \
\ \
\ »
\

Osnowa \ «, \ Osnowa

Rys. 5. Dysklinacyjny model przecinania się bliźniaków B i C; (a)


sytuacja tuż przed przecięciem, (b) bliźniak B przecina bliźniaka
C, (c) bliźniak C przecina bliźniaka B. Rozrost bliźniaka C
i powstanie orientacji „N" następuje kosztem bliźniaka B
Fig. 5 Disclination model of intersection of the twins B and C; (a)
situation directly before intersection, (b) twin B intersects twin C,
(c) twin C intersects twin B. The growth of twin C and the formation
of orientation „N" is at the cost of twin B

ływaniu bliźniaków na ostatnim etapie odkształcenia towarzyszy wego (77K) rozciągania monokryształów Cu-8%at.Al, krystalo-
pojawienie się wyraźnie widocznych czterech orientacji (rys. 4c), graficzne i mechaniczne skutki oddziaływania bliźniaków odkształ-
przy czym praktyczny zanik orientacji bliźniaka B jest całkowicie cenia są zależne od możliwości procesu ich wzajemnego się przeci-
oczekiwany według dysklinacyjnego modelu mechanizmu przecina- nania. Efektywność procesu przecinania się bliźniaków jest silnie
nia się bliźniaków odkształcenia (rys. 5). zależny od naprężenia rozciągania, którego krytyczna wielkość dla
badanych monokryształów mieści się w przedziale pomiędzy 350
Podsumowanie a 500 MPa. W wyniku efektywnego przecinania się bliźniaków od-
kształcenia dochodzi do wielokrotnego rozpadu wyjściowej orientacji
Jak wynika z przeprowadzonych obserwacji niskotemperaturo- i powstania obszarów, które nie pozostają w relacji bliźniaczej za-

547
równo względem osnowy jak i sieci przecinających się bliźniaków. 6.RadeticT.,Radnilovic V., SoffaW.A.-ScriptaMaterialm, 1999, t. 40, s. 845.
Uzyskane wyniki badań rentgcnograficznych pozostają w zgodzie 1- Szczerba M. S, Piatkowski A., Palka P., Perek M., Tokarski T.:
z teoretycznymi modelami przecinania się bliźniaków odkształcenia Archives of Metallurgy and Materials, 2005, t. 50, s. 641.
opartymi o oddziaływania dysklinacji. 8. Szczerba M. S., Bajor T., Tokarski T.: Philosophical Magazine, 2004,
t. 84,s.481.
T i f o r., 1.11-.. 9.BlewittT.H., ColtmanR. R., RedmanJ. K. .-Journal of Applied Physics,
1957, t. 28, s. 651.
10
1. Miillner P., Solenthaler C, Speidel M. O.: Acta Metallurgica et - SuzukiH., BarrettC. S.: Acta Metallurgica, 1958, t. 6, s. 156.
Materialia, t. 42, nr 1727, s. 1993. \\.PeisskerE.ZeitschriftF.: Metallkunde. 1965, t. 56, s. 155.
2. Miillner P., Pirouz P.: Materials Science and Engineering, 1997,
t. A233, s 139. Praca finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych
3. Miillner P.: Solid State Phenomena, 87,227,2002 w ramach działalności statutowej Wydziału Metali Nieżelaznych
4. RoinanovA. £., Vladimirov V. 1: Dislocation in Solids, 1992,19, s. 199. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (nr 11.11.180.255 oraz
5.RomanovA. E.: Materials Science and Engineering, 1993, t. A 164, s. 58. nr 10.10.180.281).

MONIKA STFFAŃSKA-KAD7TFI A Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


JANUSZ MAJTA UKD539.4.019:539.319.001.57:669-19:620.17:669.15'295

ODKSZTAŁCANIE STALI Ti-IF Z ZASTOSOWANIEM


BARDZO DUŻYCH PRĘDKOŚCI ODKSZTAŁCANIA

Przedstawiono wyniki badań doświadczalnych oraz obliczeń modelowych procesów odksztalcania stali Ti-IF (wolnej od
atomów międzywęzłowych z mikrododatkiem Ti). Cechą charakterystyczną przeprowadzonych badań bylo zastosowanie
bardzo dużych prędkości odksztalcania. Do opisu naprężenia uplastyczniającego zastosowano model Zerilliego-Armstronga.
Weryfikację obliczeń modelowych przeprowadzono za pomocą testów osiowosymetrycznego ściskania z różnymi odkształce-
niami, temperaturami oraz prędkościami odksztalcania. W tym celu wykorzystano symulator termomechaniczny Gleeble 3800,
młot spadowy oraz maszyny wytrzymałościowe. Badano wpływ parametrów odkształcania zarówno na umocnienie, jak i na
rozwój mikrostruktury odkształcanego materiału. Dokonano również oceny struktury dyslokacyjnej. Mikrostrukturą odkształ-
conego materiału badano z wykorzystaniem mikroskopii optycznej oraz elektronowej. Prezentowane wyniki badań pokazują
jak istotny wpływ na własności mechaniczne oraz dokładność analizy odkształcania z bardzo dużymi prędkościami ma
właściwa ocena zarówno rozwoju mikrostruktury, jak i mechaniki plastycznego płynięcia. Opracowane wnioski zostaną
wykorzystane w projektowaniu dalszych szczegółowych badań w celu rozbudowy istniejących modeli umocnienia metali i ich
stopów w warunkach występowania bardzo dużych prędkości odksztalcania.
Słowa kluczowe: stale Ti-IF, własności mechaniczne, odkształcanie z bardzo dużymi prędkościami, mikrostruktura

HIGH STRAIN RATĘ DEFORMATION OF Ti-IF STEEL

In the present study high strain ratę deformation tests and computer simulation have been performed on Ti-IF steel
(interstitial free, Ti stabilized). Zerilli-Annstrong model was deduced with the results to describe theflow behavior. In order
to verify the model and study effects of high strain rates on mechanical and microstructural behavior, we performed
compression tests under yarious temperatures, strains and strain ratę conditions. A series ofhigh rateforming experiments
arę performed using thermomechanical simulator Gleeble, dropweight and servohydraulic compression testing machines. The
development ofthe microstructure as well as mechanical response ofthe materiał affected by the deformation parameters were
observed and analyzed. We evaluated the effects ofvariations in microstructure and dislocation structures evolution during
loading in the materiał flow stress, followed by the optical and TEM microscopy analysis. The results presented in this study
emphasize the significance ofthe role ofboth microstructure and mechanical response ofmaterials in the dynamie regime.
The preliminary analysis of present study enables to plan a very precise matrix of experiments in support offuture modelling
ofthe microstructure evolution and strain hardening ofmetals and alloys under the dynamie deformation loading conditions.
Keywords: Ti-IF steel, mechanical properties, high strain ratę deformation, microstructure

Mgr mi Monika Stefańshi-Kąflziela. dr hab. mi. Janusz Majta. prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

548
Wstęp mechaniczny symulator Gleeble 3 800 (l ,50 s ) — IMŻ. Dodatkowo
wykonano testy ściskania w temperaturze pokojowej przy użyciu
Właściwa ocena wpływu prędkości odkształcenia na reakcję pulsatora Schenck (100 i 150 s~') — KAMAX S.A. oraz młota
odkształcanego materiału jest jednym z podstawowych warunków 1
spadowego (200, 400, 600 i 800 s" ) — AGH.
determinujących skuteczność symulacji komputerowej procesów Badania doświadczalne rozpoczęto od analizy wpływu historii od-
przeróbki plastycznej oraz testów zderzeniowych. Czułość na pręd- kształcania na rozwój mikrostruktury w wyrobie gotowym. W tym
kość odkształcenia da/d\og£ wzrasta wraz ze spadkiem własności celu przeprowadzono serię testów według schematu przedstawione-
wytrzymałościowych stali. A zatem, stale wolne od atomów między- go na rysunku 1. Test udarowego odkształcania przeprowadzono
węzłowych (IF), których typowym obszarem zastosowań jest produ- w temperaturze 512 °C, tj. w warunkach bardzo dobrej plastyczno-
kcja wyrobów płaskich przeznaczonych do tłoczenia, wymagają ści badanej stali (rys. Ib).
szczególnej uwagi w warunkach działania bardzo dużych prędkości Kolejne badania przeprowadzono już w temperaturze pokojowej.
odkształcania. Dla oceny przydatności materiału dla przeróbki pla- Zastosowano różne wielkości odkształceń oraz prędkości odkształ-
stycznej lub wyrobu gotowego dla przemysłu motoryzacyjnego, cania. Otrzymane z badań próbki poddano analizie z wykorzysta-
właściwym wydaje się być rozróżnienie pomiędzy czułością na niem mikroskopii optycznej i elektronowej. Przeprowadzono rów-
prędkość odkształcenia a zdolnością do pochłaniania energii uderze- nież pomiary twardości w celu wyznaczenia związków pomiędzy
nia. Najczęściej nowe gatunki stali projektowane są tak, aby zapew- warunkami odkształcania, a własnościami mechanicznymi badanej
nić maksymalny przyrost własności wytrzymałościowych. Własno- stali po odkształceniu.
ści plastyczne w takim przypadku najczęściej ulegają silnemu obni-
żeniu. W przypadku stali typu IF uzyskiwane własności plastyczne Wynikł badań
są bardzo dobre, a własności wytrzymałościowe podwyższa się m.in.
poprzez mikrododatki stopowe (Ti, Nb). Modelowanie procesu Temperatura i prędkość odkształcenia w istotny sposób wpły-
umacniania się takiego materiału w warunkach odkształcania 7. bar- wają na plastyczne płynięcie odkształcanych materiałów. Czułość na
dzo dużymi prędkościami jest szczególnie trudne i często niejedno- prędkość odkształcenia da/dlogż wzrasta w warunkach dynamicz-
znaczne. Właściwa charakterystyka zachowania się materiału od- nego obciążenia. Z drugiej strony nawet trudno odkształcalne mate-
kształcanego musi również uwzględniać zmiany strukturalne. Ich riały można poddawać większym odkształceniom plastycznym, gdy
wpływ na zmianę własności mechanicznych w trakcie oraz po za- zastosowane będą bardzo duże prędkości odkształcania. W przypad-
kończeniu procesu odkształcania jest bardzo istotny. Przeprowadzo- ku metali o strukturach A l wzrost czułości naprężenia uplastycz-
ne badania pozwoliły na szczegółową analizę wpływu prędkości niającego na prędkość odkształcenia tłumaczy się silnym osłabie-
odkształcenia na rozwój mikrostruktury stali IF z mikrododatkiem niem aktywowanego cieplnie ruchu dyslokacji. W przypadku metali
Ti. Otrzymane wyniki wykorzystano do modyfikacji modelu Zeril- o sieci A2 czułość na prędkość odkształcenia silnie wzrasta, a przy-
li'ego-Armstrong'a, a następnie do opisu umocnienia badanej stali czynę tego upatruje się m.in. w słabszym oddziaływaniu barier Pei-
w warunkach odkształcania z bardzo dużymi prędkościami od- erls'a, co dodatkowo jest wspomagane przez aktywowane cieplnie
kształcenia. powstawanie tzw. kink pairs [1+3]. Dla bardzo dużych prędkości
odkształcania, podobnie jak dla niskich temperatur, zwiększa się
Badania doświadczalne również udział mechanicznego bliźniakowania w mechanizmie pla-
stycznego płynięcia. Wzrost prędkości odkształcenia prowadzi rów-
Do badań wykorzystano stal Ti-IF o następującym składzie nież do zmiany warunków odkształcania z izotermicznych na adia-
chemicznym: 0.0022C/0,112Mn/0,009Si/0,037Al/0,073Ti/0,006S/ batyczne. W konsekwencji prowadzi do lokalnej niestabilności ma-
/0,0034N/0,009P. Próbki pobrano z kęsów dostarczonych w stanie teriału w trakcie odkształcania wynikającej ze zmniejszenia
po walcowaniu na gorąco. Średnia wielkość ziarna w próbkach przed naprężenia uplastyczniającego. Znaczenie tarcia na powierzchni sty-
badaniami zarówno na gorąco, jak i na zimno wynosiła 100 |am. ku metalu z narzędziem również gwałtownie wzrasta, gdy zastoso-
Próbki o wymiarach § 6 x 9 mm odkształcano w próbie osiowosy- wane są bardzo duże prędkości odkształcania. W tym wypadku
metrycznego ściskania w celu oceny wpływu prędkości odkształca- rezultatem może być powstawanie tzw. dynamicznych, adiabatycz-
nia na własności mechaniczne i mikrostrukturę odkształcanego ma- nych pasm ścinania [4], obniżających zdolność materiału do prze-
teriału. Testy przeprowadzono przy zastosowaniu różnych wielkości róbki plastycznej. Jednocześnie zaznaczyć należy, że ocena ilościo-
odkształceń, prędkości odkształcenia i temperatur. Dla porównania wa wymienionych mechanizmów w każdym przypadku wymaga
reakcji materiału na prędkość odkształcania wykorzystano stanowi- jednoznacznego zdefiniowania aktualnej struktury odkształcanego
ska badawcze umożliwiające uzyskanie skrajnych prędkości od- materiału [5]. W tym celu najczęściej wykorzystuje się różnie defi-
kształcenia, tj. statyczną maszynę wytrzymałościową Intron 1196 niowane tzw. zmienne wewnętrzne (np. wielkość ziarna, podstruktu-
(0,001 s"1) — AGH, stanowisko do badań udarowych Spali Test ra, gęstość dyslokacji). Wszystkie wymienione zjawiska i uwarun-
(10000 s~') (Los Alamos National Laboratory — USA) oraz termo- kowania coraz częściej są uwzględniane w modelach naprężenia

wytrzymanie 10s
R- 120s ,Dy=100nm

E
0)
Q.

i"

Czas Czas

Rys. 1. Schemat obróbki cieplno-plastycznej stali Ti-IF


a — Gleeble 3800 i b — Spali Test
Fig. 1. Diagram of thermo-mechanical treatment of the Ti-IF steel,
a — Gleeble 3800 and b — Spali Test

549
uplastyczniającego. To z kolei przyczynia się do poprawy dokładności (w porównaniu z innymi gatunkami stali [6]) zmniejszenie naprężenia
wyników symulacji komputerowej rzeczywistych procesów prze- płynięcia w zakresie austenityczno-ferrytycznym (870 °C). Wnioski
róbki plastycznej i testów zderzeniowych. wypływające z przeprowadzonej analizy skłaniają do stwierdzenia,
że w zakresie przeróbki plastycznej na gorąco i ciepło, dla badanej
Wyniki badań doświadczalnych stali, należy dążyć do zakumulowania odkształcenia w zakresie
austenitycznym bezpośrednio przed rozpoczęciem przemiany fazo-
W pierwszej części badań doświadczalnych przeprowadzono
wej lub już w zakresie dwufazowym. W takim przypadku, przy po-
procesy osiowosymetrycznego ściskania w warunkach reprezentu-
równywalnej strukturze wyrobu gotowego, można oczekiwać istot-
jących różne historie odkształcania. Na rysunku 2 przedstawiono
nego zmniejszenia energii odkształcania.
zarejestrowane zmiany naprężenia płynięcia oraz odpowiadające im
W celu oceny plastyczności badanej stali w warunkach skrajnie
końcowe mikrostruktury. Jak widać, wpływ historii odkształcania na
wielkość oraz jednorodność struktury ferrytycznej jest stosunkowo niekorzystnego stanu mechanicznego (naprężenia i prędkości od-
słaby. Zakończenie procesu spęczania w zakresie ferrytycznym, za- kształcenia) przeprowadzono test udarowego ściskania tzw. Spali
równo z małymi (l s"1) jak i dużymi prędkościami (50 s"1), nie test [7, 8]. Cechą charakterystyczną tego typu testów jest obecność
spowodowało istotnego rozdrobnienia struktury. Charakterystyczny hydrostatycznego stanu naprężeń rozciągających. Podstawową tego
jest również ograniczony wpływ temperatury i wielkości odkształ- przyczyną jest nakładanie się fal naprężeń, typowych dla bardzo
cenia. Jedynie w przypadku zastosowania małych prędkości i wię- dużych prędkości odkształcania, odbitych od powierzchni czoło-
kszego sumarycznego odkształcenia, już po rozpoczęciu przemiany wych próbki. Celem tych badań była ocena efektów strukturalnych
austenitu, widoczny jest większy stopień spłaszczenia ziaren ferrytu w wyniku zastosowania bardzo dużej prędkości odkształcenia,
(rys. 2c i 2e). Zaobserwować można natomiast wyjątkowo silne w warunkach, gdy badany materiał posiada bardzo dobrą plastycz-

^^fg? ~;,.->,^-±Ci_—

',•*»*
A.
' -•;-;'^-^
;
//
f—« J2 x
- ;.:-^Ź£*ś?
<T2>;-~-,
~^i^ 'JZ3&
04 05 12

Odkształcenie

c 975/05/1 _870/05/1 _750/05/1 _680/05/1 d 975/05/1_870/05/1_750/05/1_680/05/50

.: ';~-T^&^''":2f^

^--'-'^^*?-J5
•^:;-r'-:»^31,-r"5^.r—r-a a
BWID*. l -.;•""• -••-". - '— .*-• 5

^"-:®sg f
£>:->^ ^^-^gfr.
^?^^^~^ 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0
Odkształcenie

e 975/05/1_750/05/1_680/05/1 f 975/05/1_750/05/1_680/05/50

oo 0.4 o.B ia
Odkształcenie

Rys. 2. Wyniki pomiarów naprężenia płynięcia oraz analizy mikrostruktury wielostopniowego spęczania
Fig. 2. Results of flow stress measurements and microstructure analysis after multi-stage upsetting

550
1
ność. Przyjęcie do badań temperatury odkształcania 512 °C umożli- obciążanie z tak dużymi prędkościami (10 000 s ) konieczne są
wiło odkształcanie badanej stali w warunkach, gdy skład mikrostru- dalsze badania z uwzględnieniem szerszego zakresu temperatur.
ktury był ustabilizowany, a powstały ferryt posiadał bardzo dobrą Kolejnym etapem badań były procesy osiowosymetrycznego
plastyczność. Na rysunku 3 pokazano zdjęcia próbki po odkształceniu spęczania przeprowadzone w temperaturze pokojowej. W tym celu
z widoczną rozbudowaną powierzchnią w miejscu rozdzielenia ma- wykorzystano pulsator Schenck, miot spadowy oraz statyczną ma-
teriału. Wstępna analiza uzyskanych wyników pokazuje, że otrzy- szynę wytrzymałościową. Wybrane wyniki badań przedstawiono na
mane przełomy noszą cechy przełomu bardziej poślizgowego aniżeli rysunkach 4 i 5. Odkształcone z dużą prędkością (150 s ), w tempera-
kruchego. Dla uzyskania pełnego obrazu reakcji badanej stali na turze pokojowej próbki wykazują silną podstrukturę z wyraźnym jej

Rys. 3. Wyniki obserwacji przełomów próbki ze stali


Ti-IF po Spali test w temperaturze 512 °C
Fig. 3. Results of fracture observations for the sample
from Ti-IF steel after Spali test at the temperaturę
of512°C

Rys. 4. Obserwacje z TEM a — e = 0,8, £ = 150 s"


oraz b — e = 0,3, e =100 s"1
Fig. 4. TEM images for a — e = 0.8, e = 150 s"1
and b — e = 0.3, e = 100 s'1

600

O prędkość odkszt.=1s-';TD=975°C
<> prędkość odkszt.=1 s-1; T0=750°C
D prędkość odksz.=150s-1; TD=20°C

l
o.oo 0.20 0.40 0.60 0.80 0.4
Odkształcenie Odkształcenie

Rys. 5. Porównanie wyników badań doświadczalnych i obliczeń modelowych [10, 11].


Testy a — na pulsatorze Schenck, b — osiowosymetryczne spęczanie w różnych temperaturach
Fig. 5. Comparison of experimental results and model-based calculations [10, 11].
Tests a — performed at a Schenck pulsator, b — axisymmetric upsetting at different temperatures

551
Tablica l gdzie
Wyniki pomiarów twardości HV5 dla stali Ti-IF d—jest średnią wielkością ziarna,
T, e, e — odpowiednio temperatura bezwzględna, wielkość i pręd-
Table l
kość odkształcenia.
Results of HV5 hardness measurements for the Ti-IF steel
Poszczególne człony równań (1) i (2) opisują różne zmiany
zachodzące w odkształcanym materiale [12, 14]. W prezentowanych
Prędkość odkształcenia, s '
tutaj badaniach model Z-A został zmodyfikowany, poprzez dodanie
umocnienia wydzieleniowego (ap) [9,10] oraz opisie zmian gęstości
0,001 200 400 600 800
dyslokacji [15, 16], a mianowicie
0,12 111 vQpbAl
0,53 134 145 In- (3)
1,26 174 W
1,76 152

(4)
ukierunkowaniem. Nie zaobserwowano udziału bliźniakowania me-
chanicznego w mechanizmie odkształcania plastycznego dla danych gdzie
prędkości i temperatury odkształcania. Niemniej jednak należy ocze- [M] — skład chemiczny,
kiwać, że w niższej temperaturze lub dla dużo większych prędkości P0, p — początkowa i bieżąca gęstość dyslokacji,
odkształcenia (powyżej 1000 s"1) udział bliźniakowania mechanicz- k— stała Boltzmann'a,
nego byłby zauważalny, zwłaszcza dla analizowanej tutaj gruboziar- W0 — energia charakteryzująca procesy aktywowane cieplnie,
nistej stali Ti-IF. Wyniki badań przeprowadzonych w temperaturze V 0 — prędkość przemieszczania się dyslokacji,
pokojowej na młocie spadowym (200, 400, 600 i 800 s ') porówna- b — wektor Burgers'a,
no z wynikami z odkształcania w warunkach ąuasi-statycznych A/ — odległość pomiędzy barierami dyslokacyjnymi,
(0,001 s"1). Badania twardości próbek odkształcanych z różnymi m — współczynnik orientacji oraz stale: A = 1030, B= 1,45, J = 8,8.
prędkościami wykazały, że wzrost prędkości odkształcenia może Na podstawie przeprowadzonych badań zostały wyznaczone współ-
pociągać za sobą również wzrost własności wytrzymałościowych czynniki równań (1) i (2). Wyniki obliczeń zamieszczono w tablicy 2.
(twardości) w wyrobie gotowym (tabl. 1). Podobne zależności zaob-
serwowano w przypadku stali mikroskopowych o podwyższonej Tablica 2
wytrzymałości Stałe występujące w modelu Zerilliego-Armstronga
Table 2
Model naprężenia uplastyczniającego The steels taken into account 5n the Zerilli-Armstrong model

Spośród wielu istniejących modeli naprężenia uplastyczniają- k


Stal Faza °c <M <2 '5 n MPa
cego propozycja Zerilliego-Armstronga (Z-A) [12] wydaje się MPa MPa MPa £' MPa 0.5
uwzględniać największą liczbę czynników kontrolujących reakcje K4- mm
materiału odkształcanego z bardzo dużymi prędkościami. Model ten
1F Ferryt 0 1080 — 0,00558 0,000225 131 0,228 18
zakłada istnienie dwóch różnych równań konstytutywnych, które Austenit 45 — 1100 0,00185 0,000150 — — 5
uwzględniają oddziaływanie zjawisk mikrostrukturalnych. Przyjęty
i zmodyfikowany w obecnych badaniach model bazuje na założeniu
aktywowanego termicznie ruchu dyslokacji. Analizując reakcję me-
tali o sieci A l i A2 na zmieniającą się temperaturę i prędkość od- Przykładowe wyniki analizy porównawczej przeprowadzonych
kształceń typowych, stwierdzono znaczące różnice w opisie ich na- testów z obliczeniami modelowymi przedstawiono na rysunku 5.
prężenia uplastyczniającego. Metale o sieci regularnej, przestrzennie Obliczenia wykonano wykorzystując równania (1) i (2) odpowie-
centrowanej (A2) wykazuj ą znacznie większą czułość na temperatu- dnio dla składu fazowego badanej stali. Widoczne dla małych od-
rę i prędkość odkształcenia niż metale o sieci ściennie centrowanej kształceń oraz w zakresie austenitycznym różnice pomiędzy wyni-
układu regularnego (Al). Jak już wspomniano wcześniej, różnice kami pomiarów, a obliczeniami modelowymi wskazują na koniecz-
w czułości na prędkość odkształcenia obu sieci krystalograficznych ność prowadzenia dalszych badań.
można tłumaczyć odmiennymi przeszkodami bliskiego zasięgu
Podsumowanie i wnioski
w każdej z nich [13]. W przypadku metali o sieci A2 szczególnie
ważną barierą bliskiego zasięgu jest naprężenie Peierlsa-Nabarro,
W artykule przedstawiono wyniki badań z wybranych testów
podczas gdy w metalach o sieci Al, zwłaszcza w niższych tempera-
plastometrycznych stali Ti-IF. Konieczne są dalsze badania, które
turach, jest to przede wszystkim tzw. las dyslokacji. Odmienna
pozwolą na uwzględnienie w szerszym zakresie czynników wpływa-
natura tych barier jest odpowiedzialna za główne różnice we wrażli-
jących na relacje pomiędzy prędkością odkształcania a efektami
wości na prędkość odkształcenia pomiędzy tymi strukturami. Prze-
w postaci zmian strukturalnych oraz własności mechanicznych. Tym
prowadzone dotychczas badania wskazują, że takie podejście do
niemniej nawet przybliżona analiza wyników już przeprowadzonych
opisu naprężenia uplastyczniającego może być szczególnie przydat-
badań pozwala na sformułowanie następujących wniosków:
ne w przypadku materiałów charakteryzujących się występowaniem
— Wpływ prędkości odkształcania na rozwój mikrostruktury jest
przemian fazowych, np. austenit-ferryt w stali Ti-IF.
ściśle związany z temperaturą odkształcania. Trudno jest doko-
Jak już wspomniano, w modelu Z-A naprężenie uplastyczniają-
nać jednoznacznej oceny zaobserwowanych zjawisk bez ścisłe-
ce wyrażone jest dwoma oddzielnymi równaniami, (1) i (2) odpo-
go określenia np. składu fazowego w momencie odkształcania,
wiednio dla sieci A l i A2
tzn. czy jest to austenit, układ dwufazowy czy ferryt. Przeprowa-
dzone z różnymi historiami testy osiowosymetrycznego spęcza-
,0,5 0,5
exp(-c3r+ c 4 rine) + faT' (D nia wykazały, że wpływ prędkości ostatniego odkształcania na
gorąco na końcową mikrostrukturę stali Ti-IF jest nieznaczny.
— Niekorzystny schemat stanu naprężenia, wynikający z zastoso-
„0,5 exp(-c r + c 71n8) + kd~°'5 (2) wania bardzo dużych prędkości odkształcania (Spali test) pro-
3 4

552
wadzi do utraty spójności stali Ti-IF nawet w sprzyjających dla 9. Stefańska-KądzielaM., Majta J., BatorA., Muszka K.: Effectsof Strain
plastyczności badanej stali warunkach (temperatura odkształca- Ratę and Microstructure Refinement on Mechanical Properties of IF and
nia = 512 °C). Zauważono bardzo rozbudowaną powierzchnię HSLA Steels. Euromat 2005 European Congress on Advanced Materials and
Processes 5+8.09.2005 Pragnę, Czech Republic.
przełomu, z elementami przełomu poślizgowego.
— Odkształcone z dużą prędkością (150 s~ ), w temperaturze po- 10. Majta J., Stefańska-Kądziela M., Muszka K.: Modelling of Strain
Ratę Effects on Microstructure Evolution and Mechanical Properties
kojowej próbki wykazują silną podstrukturę z wyraźnym jej
of HSLA and IF-Ti Steels. The Joint Conference of HSLA Steels 2005
ukierunkowaniem. Nie zaobserwowano udziału bliźniakowania and ISUGS 2005 8+10.11.2005 Sanya, China [w druku].
mechanicznego w mechanizmie odkształcania plastycznego dla
11. Majta J., Stefańska-Kądziela M., Muszka K., Bator A.: High Strain
danych prędkości i temperatury odkształcania. Ratę Behavior of Microalloyed Steels for Automotive Applications. 8th
— Wykazano, że wzrost prędkości odkształcenia pociąga za sobą International Conference on Technology of Plasticity ICTP 2005 9+13.10.2005
również wzrost własności wytrzymałościowych (twardości) w wy- Verona, Italy [w druku].
robie gotowym. 12. Zerilli F. J., Armstrong R. W.: Dislocation-mechanics-basedconsti-
— Zaproponowany, zmodyfikowany model Zerilliego-Armstronga tutive relations for materiał dynamics calculations. Journal of Applied Phy-
pozwala na modelowanie plastycznego płynięcia w szerokim sics 1987, t. 61, s. 1816.
zakresie prędkości oraz temperatur odkształcania stali Ti-IF. 13. Meyers M. A.: Dynamie Behavior of Materials. John Wiley and Sons,
Niemniej jednak konieczne są dalsze badania nad poprawą do- Inc., 1994.
kładności, zwłaszcza w zakresie małych odkształceń. 14. BatorA., Stefańska-KądzielaM., Majta J..Muszka K.: Modelowanie
naprężenia uplastyczniającego stali niskowęglowych i mikrostopowych od-
kształcanych w zakresie przemiany austenit-ferryt. Fizyczne i Matematyczne
Literatura
Modelowanie procesów obróbki plastycznej FIMM 2005, 20+21.05.2005
Warszawa, Wydaw. PW, 2005, (Pr. Nauk., Polit. Warszawska, Seria: Mecha-
1. Campbell]. D., Ferguson W. G.: Philosophical Magazine 1970, s. 63.
nika; z. 207), s. 13.
2. Tanaka K., Nojima T.: Institute of physics, Conference Series 1979,
nr 47, 166. 15. Stefańska-Kądziela M.. Majta J.: Modelling the dislocation harden-
ing in microalloyed steels under warm working conditions. Materials Week
3. Sakino K. Shioń J.: Trans. Jpn. Soc. Mech. Eng. 1994, t. 60, nr 579A,
2002: The European Congress on Advanced Materials, their Processes and
s. 2561.
Applications, 30.09.+2.10.2002, Munich, Germany, proceedings: Werkstoff-
4. El-Magd E., Abouridouane M.: Influence of strain ratę and tempera-
woche-Partnerschaft GbR. Frankfurt, 2003 CD.
turę on the compressive ductility of Al, Mg and Ti alloys. J. De Physique IV
2003, t. 110, s. 15. 16. Stefańska-Kądziela M., Majta J., Muszka K.: Wpływ prędkości
odkształcenia na umocnienie stali niskowęglowych i mikrostopowych. Fizy-
5. Sakino K.: Strain ratę dependency of dynamie flow stress of iron in
czne i Matematyczne Modelowanie procesów obróbki plastycznej FIMM
wide strain ratę rangę. Journal De Physique IV 2003, t. 110, s. 93.
2005, 20+21.05.2005 Warszawa, (Pr. Nauk., Polit. Warszawska, Seria: Me-
6. Majta J., Żurek A. AT: Microstructure anddeformationofrrucroalloyed
chanika; z. 207), s. 19.
steels in the two-phase region. EPD Congress 2003. Extraction and Process-
ing Division of The Minerals, Metals and Materials Society, ed. M.E.Schle-
singer, TMS, San Diego, 2003, s. 63. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Nauko-
7. Żurek A. K., Majta J., Cerreta E., Trujillo C. P.: Experimental study wych w latach 2004+2007jako projekt badawczy nr 3 T08B 042 27.
of A36 steel spali fracture. Journal De Physique IV 2003, t. HO, s. 863. Autorzy dziękują za pomoc w realizacji badań dr inż. Markowi
S.MajtaJ., ZurekA. K.: Dynamie BehaviorofIF steel in the Two-Phase Packo (AGH) oraz Zarządowi Fabryki Urządzeń Mechanicznych
Conditions. TMS annual meeting, 13+17.02.2005, San Francisco, s. 121. KAMAX S.A.

TOMASZ SLEBODA Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD669.15'71:669.14.018.298:620.17:669-97:669-15:621.785

WPŁYW PARAMETRÓW OBRÓBKI TERMO-MECHANICZNEJ


NA ROZWÓJ MIKROSTRUKTURY
ORAZ WŁASNOŚCI MECHANICZNE STOPU Z GRUPY FeAl

Stopy z grupy FeAl uznawane są za potencjalne materiały konstrukcyjne ze względu na dobre własności wytrzymałościowe,
wysoką odporność na korozje, w temperaturze pokojowej, jak i w wysokich temperaturach oraz stosunkowo niskie koszty
materiałowe. Cechą ograniczającą zastosowanie tych materiałów jako stopów konstrukcyjnych jest ich relatywnie niska
podatność do odkształceń plastycznych zarówno w temperaturze pokojowej jak i w temperaturach podwyższonych. Modyfikacja
struktury, szczególnie zaś jej rozdrobnienie, daje szansą na zmianą charakteru mechanizmów determinujących odkształcenia
plastyczne. Analizie poddany został wpływ parametrów obróbki termo-mechanicznej oraz morfologii materiału wyjściowego
do badań na rozwój mikrostruktury oraz własności mechaniczne badanego stopu. Jako materiał wyjściowy do badań
zastosowano proszek stopu FeAl, który po zagęszczeniu przez prasowanie izostatyczne na gorąco poddano próbom ściskania
na symulatorze termo-mechanicznym typu Gleeble w zakresie temperatur od 700 do 1100 °C. Dyskusji poddany został wpływ
charakterystyki cząstek proszku oraz początkowej wielkości ziarna materiału poddanego ściskaniu na gorąco na zmiany
mikrostruktury oraz charakter płynięcia badanego stopu w zmiennych warunkach odkształcania. Rozdrobnienie ziarna

Dr int- Tomasz Śleboda — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. Kraków.

553
w znaczący sposób wpływa na własności mechaniczne materiału, co potwierdziła analiza własności mechanicznych stopu
w temperaturze pokojowej.
Słowa kluczowe: FeAl, obróbka termo-mechaniczna, własności mechaniczne

THE EFFECT OF THERMOMECHANICAL PROCESSING


ON MICROSTRUCTURAL DEVELOPMENT
AND MECHANICAL PROPERTIES OF FeAl ALLOY

FeAl alloys arę especially attractive because they combine Iow density with good strength, excellent corrosion/oxidation
resistance at elevated temperatures, a wide rangę ofchemical stability, and relatively Iow costs. However, the use ofFeAl
alloys in structural applications is restricted due to their considerable brittleness at room and elevated temperatures. Grain
refinement, giving a chance ofplastic deformation mechanisms change, seems to be important in improving the mechanical
properties ofiron aluminides sińce FeAl in general has the reąuisite number of independent slip systems to under go plastic
deformation. Powder metallurgy methods arę very promising, sińce muchfmer microstructures can be produced what gives
a great variety of possibilities to produce good ąuality FeAl based products. In addition, the higher oxide content resulting
from the application of alloy powder can result in significant decreases in grain boundary mobility, enhancing microstructural
stability at elevated temperatures. This study evaluates the influence ofboth the thermomechanical processing parameters and
starting FeAl powder particle characteristics on the microstructural evolution and improvement of their mechanical properties.
In this research FeAl powder was Consolidated to fuli density by hot isostatic pressing (HIP). Fully densified P/M FeAl samples
were tested in compression on a servo-hydraulic Gleeble thermomechanical simulator over the temperaturę rangę of
700+1100 °C. Room temperaturę compression tests were performer to determine the mechanical properties of investigated alloys.
Keywords: FeAl, thrmomechanicalprocessing, mechanical properities

Wprowadzenie ich składu chemicznego.


Domieszki takich pierwiastków, jak Ti, Mo czy Si, zdecydowanie
Wiele zalet, w połączeniu z ogromnymi możliwościami zastoso- poprawiają wytrzymałość, natomiast B, C, czy Zr korzystnie wpły-
wań, czynią stopy z grupy FeAl jednymi z najbardziej intensywnie wają na poprawę plastyczności tego materiału [8]. Rozdrobnienie
badanych związków międzymetalicznych [1,2]. Duża odporność na struktury wydaje się być również właściwą metodą prowadzącą do
korozję w środowiskach zawierających tlen czy siarkę [3+6], niższa poprawy własności plastycznych tego typu stopów [9,10]. Dodatkowo,
gęstość oraz porównywalne własności wytrzymałościowe w relacji wykorzystanie technik związanych z metalurgią proszków poszerza
do odpornych na korozję stali stopowych, czynią stopy z grupy FeAl możliwości sterowania rozwojem mikrostruktury oraz własnościami
bardzo atrakcyjnymi dla zastosowań między innymi w przemyśle stopów FeAl, co zostanie poddane dyskusji w niniejszym opracowaniu.
motoryzacyjnym, okrętowym, chemicznym czy energetycznym.
Potencjalne zastosowanie tych materiałów jako stopów konstru- Doświadczenie
kcyjnych jest ograniczone przez ich relatywnie niską plastyczność
w temperaturze pokojowej. Jedną z podstawowych przyczyn takiej Do badań wykorzystano rozpylane wodą proszki stopu Fe-40at.%
ograniczonej plastyczności jest wywołana wpływem środowiska Al, różniące się średnią wielkością cząstek. Zastosowano proszek
tzw. „kruchość wodorowa", powodowana reakcją Al i pary wodnej o wielkości cząstek w zakresie 44+149 (J,m (proszek A, rys. la) oraz
na powierzchni materiału [7]. Jedną z metod prowadzącą do popra- proszek o średniej wielkości cząstek poniżej 44 |j,m (proszek B, rys. Ifc).
wy własności mechanicznych stopów z grupy FeAl jest modyfikacja Skład chemiczny proszków stopu FeAl przedstawiono w tablicy l.

— 10 um

Rys. 1. Proszki stopu FeAl: a — proszek o średniej wielkości cząstek w zakresie 44+149 um
b — proszek o średniej wielkości cząstek poniżej 44 p,m
Fig. 1. Powders of the FeAl alloy: a — powder with an average particle size of 44+149 |J,m,
b — powder with an average particle size below 44 |im

554
Proszki stopu FeAl zostały w pełni zagęszczone poprzez praso- były z zastosowaniem mikroskopu świetlnego. Średnie wielkości
wanie izostatyczne na gorąco w temperaturze 1100 °C w atmosferze ziarn w badanych materiałach oszacowane zostały metodą siecz-
argonu w czasie 2 godzin. Ciśnienie prasowania wynosiło odpowie- nych. Proszki stopu FeAl analizowano z zastosowaniem mikroskopu
dnio 70 MPa dla proszku A oraz 100 MPa dlaproszku B. Z wyprasek skaningowego typu JEOL.
wycięte zostały próbki o średnicy 8 mm oraz wysokości 12 mm, Własności mechaniczne materiałów po odkształceniu na gorąco
które następnie poddano próbom spęczania na symulatorze termo- badane były w temperaturze pokojowej w próbie ściskania Walcowe
próbki o średnicy i wysokości wynoszącej 2,5 mm zostały wycięte
-mechanicznym typu Gleeble. Próby spęczania prowadzono w za-
z odkształconych na gorąco materiałów. Próbki te poddano ściskaniu
kresie temperatur od 700 do 1100 °C, przy stałej prędkości odkształ-
na maszynie wytrzymałościowej typu Instron 4204, z prędkością
cenia wynoszącej 0,1 s . odkształcenia 4,5 • 1CT3 s"1, do momentu inicjacji pęknięcia.
Zmiany w mikrostrukturze badanych materiałów analizowane
Analiza wyników
Tablica l
Skład chemiczny (% atomowe) proszków W rezultacie prasowania izostatycznego proszków FeAl otrzy-
stopu FeAl zastosowanych do badań mano dwa rodzaje materiałów wyjściowych do prób ściskania na
gorąco. Wypraska otrzymana z proszku A cechowała się wielkością
Tabale l ziarna na poziomie 10 ^im (rys. 2a), natomiast wielkość ziarna
Chemical composition (in at. %) of the powders from the FeAl w wyprasce z proszku B wynosiła 7 nm (rys. IV). Rozkład wielkości
alloy used in this investigation ziarna w strukturze obu materiałów odpowiada rozkładowi wielko-
ści cząstek proszków użytych do badań. Charakter struktury obu
materiałów świadczy o tym, iż prasowanie izostatyczne spowodo-
Materiał Fe Al Zr Mo Si B C O
wało jedynie zagęszczenie obu proszków, nie powodując dalszych
zmian mikrostrukturalnych.
Proszek A reszta 39,3 0,05 0,19 0,31 0,02 0,22 0,85
Proszek B reszta 40,33 0,05 0,18 0,06 0,02 0,06 0,78 Krzywe płynięcia zarejestrowane podczas prób spęczania obu
materiałów zamieszczono na rysunku 3. Poziom zróżnicowania

^Y>4'« ¥ A city $J^^$%


i -}r%:fr.LXW;* >f,v/:k.7V;^

<m •
Rys. 2. Mikrostruktura wyprasek z proszków FeAl: a — wypraska z proszku A, b — wypraska z proszku B
Fig. 2. Microstructure of compacts from the FeAl powders: a — a compact from powder A, b — a compact from powder B

Wypraska z proszku A
— Wypraska z proszku B

700°C

0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1.6


Odkształcenie Odkształcenie

Rys. 3. Krzywe płynięcia zarejestrowane podczas prób spęczania: spęczanie wyprasek proszków A oraz B do wartości odkształcenia
rzeczywistego równej l (a) oraz spęczanie wyprasek z proszku A do poziomu odkształcenia rzeczywistego l oraz 1,4.
Fig. 3. Flow curves obtained during upsetting tests: upsetting compacts of powders A and B to the true strain eąual to l (a),
and upsetting compacts from powder A to the true strain equal to l and 1,4

555
Rys. 4. Mikrostruktury wyprasek po odkształceniu w temperaturze 800 °C z prędkością odkształcenia 0,1 s ' oraz z wielkością
odkształcenia rzeczywistego równą l: próbka z proszku A (a) oraz próbka z proszku B (b)
Fig. 4. Microstructure of the compacts after deformation performed at the temperaturę of 800 °C with the ratę 0,1 s"1
and at the true strain eąual to l: a — sample from powder A, b — sample from powder B

wielkości ziarna w materiałach wyjściowych przeznaczonych do

Bs&Ei&ffisag&^Kz&żss^gs&gffis
^^W^E^tN-\f,- .*; • c-.<.:;•.)•'-*>. «i^-r^^M
spęczania na gorąco wpłynął nieznacznie na zróżnicowanie chara-
kteru płynięcia obu materiałów. Natomiast wyższe naprężenia upla-
ySL^ -*• ^i»*i8$^^ styczniające wyprasek z proszku B (rys. la) wynikające z mniejsze-
go ziarna w materiale wyjściowym, widoczne są na rysunku 3a.
^^•V&$i^ W celu analizy wpływu dalszego zwiększania odkształcenia na
zmiany mikrostrukturalne, jedna z próbek została odkształcona z wię-
kszym odkształceniem rzeczywistym, na poziomie 1,4 (rys. 36).
Obserwacje zmian mikrostruktury w odkształconych próbkach po-
twierdziły, iż materiały odkształcone w temperaturach 700 i 800 °C
do odkształcenia rzeczywistego równego l, nie wykazywały cech
struktury zrekrystalizowanej (rys. 4). Natomiast w wyniku wzrostu
wielkości odkształcenia w temperaturze 800 °C do 1,4, uzyskano
rozdrobnienie mikrostruktury do poziomu l ^m. W tym wypadku
jest to efekt procesu rekrystalizacji (rys. 5).
Analiza własności mechanicznych badanych materiałów w tem-
peraturze pokojowej (tabl. 2) potwierdziła, iż wraz z redukcją wiel-
kości ziarna w badanych materiałach rosły własności wytrzymało-
ściowe, natomiast wartość pracy odkształcenia, przyjętej za miarę
Rys. 5. Mikrostruktura wypraski z proszku A po odkształceniu
plastyczności materiału, generalnie wykazywała tendencję spadkową.
w temperaturze 800 °C z prędkością odkształcenia O, l s
Niemniej jednak, z punktu widzenia przydatności badanych materia-
oraz z wielkością odkształcenia rzeczywistego równą 1,4
łów pod względem konstrukcyjnym, otrzymany materiał o wielkości
Fig. 5. Microstructure of a compact from powder A after ziarna na poziomie l \im stanowi najbardziej korzystną kombinację
deformation at the temperaturę of 800 °C with the ratę 0,1 s"1 własności wytrzymałościowych oraz plastycznych.
and at the true strain eąual to 1,4.
Wnioski

Tablica 2 Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowanie następu-


Własności mechaniczne wybranych materiałów określone jących wniosków:
w próbie ściskania w temperaturze pokojowej — Różnice w średniej wielkości ziarna w materiałach wyjściowych
przeznaczonych do spęczania na gorąco nieznacznie wpłynęły
Table 2 na zróżnicowanie charakteru płynięcia obu materiałów.
Mechanical properties of selected materials determined — Wyższy poziom naprężeń uplastyczniaj ących podczas odkształ-
during compression test at a room temperaturę cania na gorąco obserwowany był dla wyjściowego materiału
o mniejszym ziarnie.
Wiel- — Materiały odkształcone w temperaturach 700 i 800 °C do od-
Parametry
kość K W „
"odkszt kształcenia rzeczywistego równego l nie wykazywały cech stru-
Materiał odkształ-
ziarna MPa MPa
^ N/m ktury zrekrystalizowanej, natomiast wzrost wielkości odkształ-
cenia
cenia w temperaturze 800 °C do l ,4, spowodował silne rozdrob-
nienie mikrostruktury do poziomu l |J.m.
Wypraska proszku A — 10 668 2179 925 — Rozdrobnienie struktury w badanych materiałach prowadziło do
Wypraska proszku A — 1 658 2093 753 wzrostu własności wytrzymałościowych, przy pewnym spadku
Wypraska proszku A 900°C/0,ls~'/l 5 692 2339 978
własności plastycznych. Otrzymany w trakcie badań materiał
Wypraska proszku A 800°C/0,ls~Vl,4 1 896 2666 880
o wielkości ziarna na poziomie l ^im cechuje jednak najbardziej
* 900/0,Is 71 = próbka odkształcona w 900 °C z prędkością odkształcania korzystna kombinacja własności wytrzymałościowych oraz pla-
0,1 s~ do wartości naprężenia rzeczywistego l stycznych.

556
Literatura p. 451+458.
7. Duąuette D. J.: Environmental resistance of intermetallic compounds and
1. Stoloff N. S.: Iron aluminides: present status and future prospects. composite materials, Materials Science and Engineering A, 1995, vol. 198,
Materials Science and Engineering A, 1998, vol. 258, No. 1+2, p. 1+14. No. 3, p. 205+211.
2. Stoloff N. S., Liu C. T., DeeviS. C.: Emerging applications of intermetallics. 8. Liu C. T., GeorgeE. P., MaziaszP. J., SchneibelJ. H.: Recent advances
Intermetallics, 2000, vol. 8, No. 9-11, p. 1313-1320. in B2 iron aluminide alloys: deformation, fracture and alloy design. Materials
3. Escudero M. L., Garcia-Alonso M. C., Gonzalez-Carrasco J. L., Science and Engineering A, 1998, vol. 258, No. 1+2, p. 84+98.
Munoz-Morris M. A.: Possibilities for improving the corrosion resistance of 9. Maziasz P. J., Liu C. T., Goodwin G. M.: Overview of the development
Fe-40Al intermetallic strip by prior oxide protection. Scripta Materialia,
of FeAl intermetallic alloys. Proceedings of the 2nd International Conference
2003, vol. 48, No. 11, p. 1549-1554.
on Heat-Resistant Materials II, compiled by K. Natesan, P. Ganesan & G.
4. Lang F., Yu Z., Gedevanishvili S., Deevi S. C., Narita T.: Isothermal
Lai, Gatlinburg, Tennessee, 1995, p. 555+566.
oxidation behavior of a sheet alloy of Fe-40at.%Al at temperatures between
10. Cohron J. W., Lin Y., Zee K. H., George E. P.: Room-temperature
1073 and 1473 K, Intermetallics. 2003, vol. 11, No. 7, p. 697+705.
mechanical behavior of FeAl: effects of stoichiometry. enyironment, and
5. PalDey S., DeeviS. C.: Cathodic arc deposited FeAl coatings: proper-
boron addition. Acta Materialia, 1998, vol. 46, No. 17, p. 6245+6256.
ties and oxidation characteristics. Materials Science and Engineering A,
2003, vol. 355, No. 1+2, p. 208+215.
6. Lang F., Yu Z, Gedevanishvili S., Deevi S. C, Narita T.: Cyclic Praca dofinansowana z badań własnych (AGH, umowa nr
oxidation behavior of Fe-40Al sheet. Intermetallics, 2004, vol. 12, No. 4, 10.10.110.655).

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


SYLWIA WIEWIOROWSKA UKD621.791.3:669.35'24'74:669-13
TERESA BAJOR
STANISŁAW KSIĘŻAREK

IDENTYFIKACJA WYTRĄCEŃ W STOPIE BM38N


PO ODKSZTAŁCENIU NA GORĄCO

Stopy lutownicze na bazie miedzi i manganu z dodatkiem niklu zaliczane są do spoiw bezsrebrowych — twardych
trudnoodkształcalnych, których podatność do przeróbki plastycznej zależy głównie od ich stopnia czystości metalurgicznej.
Z tego wzglądu prowadzono badania własności plastycznych tego materiału i jednocześnie identyfikowano zawarte w stopie
wtrącenia niemetaliczne w zależności od temperatury deformacji. Wykorzystując mikroskopie, optyczną i skaningową określa-
no rodzaj i typ wtrąceń, które pogarszają własności plastyczne badanego materiału.
Słowa kluczowe: lut, metale nieżelazne, stopy miedzi

THE IDENTIFICATION OF PRECIPITES IN BM38N ALLOY


AFTER HOT-DEFORMATION PROCESS

The solders on the base ofcopper and manganese and with nickel additions arę belonged to the group ofsilver-free brasing
alloys with Iow ductility. The experimental research ofhigh-temperature deformation processes had been done which allowed
to Identification of precipitates dependent from deformation temperaturę. The analysis with the use of optical and scaning
microscopy enabledto the determination oftype and kind of-precipitates which have an essential influence onplasticproperties
of alloy.
Keywords: solder, non-ferrous metals, copper alloys

Wstęp Rozróżnia się luty twarde łatwotopliwe (rtopnjenja = 550+875 °C)


i trudno topliwe (Ttopnlenia = 875-1100 °C). Stop Hi-Temp 095 należy
Wyniki badań przedstawione w artykule są efektem współpracy do grupy lutów trudnotopliwych, temperatura topnienia tego stopu
Politechniki Częstochowskiej z Zakładem Przetwórstwa Metali wynosi 880+925 °C.
INMET Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach. Dużą grupą lutów twardych na osnowie miedzi tworzą stopy
Luty twarde są stopami miedzi z cynkiem i innymi składnikami. typu miedź-nikiel, które dla podwyższenia żaroodporności, wytrzy-

Dr int- Sylwia Wiewiórowaka, dr inż. Teresa Bajor — Politechnika Częstochowska, Instytut Modelowania i Automatyzacji Procesów Przeróbki Plastycznej. Częstochowa.
dr inż. Stanistaw Księżarek — Instytut Metali Nieżelaznych. Zakład Przetwórstwa Metali INMET, Gliwice.

557
Tablica l Analizując wykresy przedstawione na rysunku l, można zauwa-
Skład chemiczny stopu wg normy BM38N żyć, że pojawiły się dwa typy zachowań odkształcanych próbek, co
Table l odzwierciedlają otrzymane charakterystyki. W przypadku próbek
odkształconych w temperaturze 500 oraz 710 °C zaobserwowano
Chemical composition of the alloy acc. to BM38N standard
ustabilizowany przebieg wzrostu wartości naprężenia uplastycz-
niającego wraz ze stopniem odkształcenia, natomiast krzywa otrzy-
Składniki
Miedź Nikiel Mangan Zanieczyszczenia mana w wyniku ściskania próbek w temperaturze 650 °C ma niety-
stopu %
powy charakter przebiegu.
Udział po-
Przeprowadzona we wcześniejszych pracach analiza dylatome-
bór max 0,010
szczególnych żelazo max 0,010 tryczna [3, 4] łącznie z analizą strukturalną, dowiodła, że badany
pierwiastków
51,5-53,5 8,5+10,5 36,5+38,5 stop ma najlepsze własności plastyczne w zakresie temperatur pod-
selen max 0,005
inne max 0,005 wyższonych. Krzywe umocnienia przedstawione na rysunku l. są
potwierdzeniem tego wniosku. Można zatem stwierdzić, że wraz
ze wzrostem temperatury wartości naprężeń uplastyczniających maleją.
Nietypowe zachowanie próbki oraz odmienny charakter krzywej
małości i temperatury topnienia, często wzbogaca się o mangan, umocnienia podczas deformacji w temperaturze 650 °C spowodo-
krzem, żelazo, chrom i aluminium. Badany stop o symbolu BM38N, wał, że podjęto próbę interpretacji zjawisk zachodzących w struktu-
zawierający 38 % wag. Mn i 9,5 % wag. Ni, reszta Cu, należy do rze materiału. W związku z powyższym przeprowadzono badania
grupy lutowi twardych, stosowanych głównie do łączenia elemen- strukturalne na mikroskopie optycznym (rys. 2) i skaningowym (rys.
tów narzędzi wykonanych z węglików spiekanych ze stalą w proce- 3 i 4). Kolejnym etapem analizy było przeprowadzenie obróbki
sie lutowania. Uzyskane tym sposobem połączenia odznaczają się cieplnej, która polegała na wytrzymaniu materiału w podwyższonej
bardzo wysokimi własnościami mechanicznymi i dlatego też znaj- temperaturze, przez czas odpowiednio 15 i 30 min, a następnie
dują szerokie zastosowanie jako narzędzia kruszące w górnictwie
węgla kamiennego oraz rud miedzi, a także przy renowacji powierz-
chni dróg i autostrad. Spoiwo to wykorzystywane jest także między
500
innymi do łączenia ceramiki ze stopami typu FeNiCo.
Dobre własności lutownicze w procesie łączenia wielu metali
i kompozytów — w tym głównie węglików spiekanych przy jedno- 400-
cześnie wysokich własnościach mechanicznych spoiw wynikają
przede wszystkim z wysokiej zawartości manganu w tym spoiwie.
Stop ten zapewnia dobrą wytrzymałość połączeń o dość wysokiej Ł 300
przewodności elektrycznej. Stwarza możliwość lutowania miedzi
i srebra bez użycia topników, a co najistotniejsze jest stosunkowo 200 -
niedrogi.
Jednakże ten trójskładnikowy stop z układu Cu-Mn-Ni jest ma-
teriałem trudno przerabialnym plastycznie i stwarza również szereg 100
problemów metalurgicznych w procesie topienia. Jest niewielu w świe-
cie producentów tego spoiwa, a liczącym się jego wytwórcą jest
Zakład Przetwórstwa Metali INMET Instytutu Metali Nieżelaznych 0,4 0,5
w Gliwicach, który produkuje ten materiał w postaci taśm i drutów.
Ze względu na rozwój technik lutowniczych i rosnące zapo-
trzebowanie odbiorców tego stopu, technologia wytwarzania tego
lutowia jest systematycznie udoskonalana, postanowiono również Rys. 1. Charakterystyki mechaniczne (a =/(£)) stopu BM38N
sam stop poddać badaniom w celu usystematyzowania wiedzy na w różnych temperaturach
ten temat, o czym świadczą prezentowane w niniejszym referacie Fig. 1. Mechanical characteristics (a =/(£) of the BM38N alloy
badania. at different temperatures

Materiał i metodyka badań

Do przeprowadzenia badań wykorzystano próbki ze stopu


Hi-Temp 095 o składzie chemicznym przedstawionym w tablicy 1.
Próbki w postaci walców o wymiarach (f>5 x 10 mm poddano próbie
wysokotemperaturowego ściskania na uniwersalnym symulatorze
procesów metalurgicznych GLEEBLE 3500 w Instytucie Modelo-
wania i Automatyzacji Procesów Przeróbki Plastycznej Politechniki
Częstochowskiej. Proces prowadzono z prędkością odkształcania
e = 0,1 s"' w temperaturach: 500, 650, 710 °C. Dla jednego zakresu
temperatur przeprowadzono również obróbkę cieplną polegającą na
wytrzymaniu materiału w temperaturze odkształcania przez czas 15
oraz 30 min.
Po wykonaniu badań mechanicznych w celu zaobserwowania
zmian zachodzących w strukturze przeprowadzono obserwacje za
pomocą mikroskopii optycznej oraz skaningowej.

Analiza wyników Rys. 2. Struktura stopu BM38N z wydzieleniami Ti


odkształconego w temperaturze 650 °C. Powiększenie 400 x
Po przeprowadzeniu prób ściskania z prędkością odkształcania Fig. 2. Structure of the BM38N alloy with Ti precipitates,
0,1 s"1 otrzymano krzywe umocnienia przedstawione na rysunku 1. deformed at the temperaturę of 650 °C. Magnification x400

558
w postaci pasm obecnych w całym badanym obszarze. Przeprowa-
dzenie dokładnej analizy chemicznej l mm obszaru badanej powie-
rzchni bez wytrąceń wykazał obecność następujących pierwiastków:
Mn — 37,18 %, Ni — 10,02 %, Cu — 52,80 %.
Natomiast analiza składu chemicznego wydzielenia wskazała
obecność następujących pierwiastków: S — 3,26 %, Ti — 17,64 %,
Mn — 35,52 %, Ni — 6,20 %, Cu — 35,76 %, Se — 1,62 %.
Na podstawie przeprowadzonej analizy chemicznej wytrąceń
widać, że w ich skład wchodzi głównie tytan i selen. Morfologia
wydzielenia była następująca: podstawę wydzielenia stanowi selen,
na której nadbudowała się cząsteczka tytanu. Obydwa te pierwiastki
•1 »"• l
••., *.->», wchodzą w skład zanieczyszczeń stopu •— norma BM38N. Obec-
ność tytanu i selenu w składzie chemicznym wydzielenia można
wytłumaczyć w sposób następujący: tytan wprowadzany jest do
stopu celowo, a jego zadaniem jest modyfikacja struktury odlewni-
czej. Natomiast selen jest zanieczyszczeniem wprowadzanym wraz
z manganem.
Rys. 3. Obraz wydzieleń otrzymany z obserwacji na mikroskopie Obecność tego typu wydzieleń wpływa negatywnie na zachowanie
skaningowym przy powiększeniu 500x po odkształceniu próbki się materiału podczas procesu deformacji, co obrazuje również przed-
w temperaturze 650 °C z prędkością odkształcenia równą 0,1 s stawiona na rysunku l charakterystyka odkształcenia. W związku
Fig. 3. SEM image of the precipitates after deforming z powyższym zaproponowano przeprowadzenie kolejnego etapu ba-
of a sample at the temperaturę of 650 °C with a ratę of 0,1 s"
1 dań doświadczalnych. Polega on na nagrzaniu próbki do temperatury
(magnification x500) 650 °C, wytrzymaniu jej w tej temperaturze przez okres 15 oraz 30
min i odkształceniu z prędkością równą O, l s~ do wartości odkształ-
cenia rzeczywistego równej 0,5.
Próbki po zastosowanej obróbce cieplnej, a następnie odkształ-
cone w temperaturze 650 °C poddano obserwacjom na mikroskopie
optycznym. Na ich podstawie można stwierdzić, że wraz ze wzro-
stem czasu wytrzymania próbki w podwyższonej temperaturze do
15 minut ilość widocznych na rysunku 2 wydzieleń uległa zmniej-
szeniu, pojawiają się one w postaci smug, lecz w znacznie mniejszej
ilości. W przypadku próbki wytrzymanej w podwyższonej tempera-
turze przez czas 30 min obserwowana poprzednio ilość wydzieleń
uległaponownemu zmniej szeniu, oraz obserwuje się znaczny rozrost
ziarn, co przedstawiono na rysunku 5. Widoczne są pojedyncze
kuliste wydzielenia przy granicach ziarn, które stały się przedmiotem
dalszej analizy na mikroskopie skaningowym.
Wyniki analizy powierzchni przeprowadzonej na mikroskopie
skaningowym przedstawiono na rysunku 6. Obserwacje próbki pro-
wadzono przy większym powiększeniu niż poprzednio, ponieważ
liczba wydzieleń w próbce obrobionej cieplnie była bardzo mała
i dopiero zastosowanie większych powiększeń pozwoliło na ich
Rys. 4. Obraz wytrącenia otrzymany z obserwacji na mikroskopie wyodrębnienie, a następnie zbadanie.
skaningowym przy powiększeniu 10 000 ° po odkształceniu
próbki w temperaturze 650 °C z prędkością odkształcenia równą
0,1 s"1
Fig. 4. SEM image of a precipitate after deforming of a sample
at the temperaturę of 650 °C with a ratę of 0,1 s"1.
Magnification xlO,000

odkształceniu w wymaganej temperaturze.


Obraz struktury próbki odkształconej w temperaturze 650 °C
otrzymany z obserwacji przy użyciu mikroskopu optycznego przed-
stawiono na rysunku 2.
Na rysunku 2 przedstawiono strukturę stopu Hi-Temp 095 otrzyma-
ną po odkształceniu stopu w temperaturze 650 °C. Strukturę materiału
charakteryzują wydłużone ziarna, w których obserwuje się liczne
pojedyncze wydzielenia tytanu ułożone w postaci pasm. W struktu-
rze ziarn można zaobserwować również nieliczne płytkowe wydzie-
lenia, które powstają w wyniku chłodzenia próbki po procesie od-
kształcenia w podwyższonej temperaturze.
Próbka została poddana również analizie na mikroskopie skanin- Rys. 5. Struktura stopu BM38N z nielicznymi wydzieleniami Ti
gowym JEOL JSM 5400. Obserwacje przeprowadzono na nie wy- po wytrzymaniu próbki w temperaturze 650 °C i odkształceniu
trawionej powierzchni w celu identyfikacji wytrąceń oraz określeniu z prędkością odkształcenia równą 0,1 s'1. Powiększenie 400 x
różnic w morfologii powierzchni stopu, co przedstawiono na rysun- Fig. 5. Structure of the BM38N alloy with a few Ti precipitates
kach 3 i 4. obtained after holding the sample at the temperaturę of 650 °C
Przedstawiony na rysunku 3 obraz pokazuje liczne wytracenia and deforming it with a ratę of O, l s"1. Magnification x400

559
40,53%, Se —3,11 %.

Wnioski

1. Przeprowadzona za pomocą mikroskopu optycznego analiza wy-


kazała, że wytrzymanie materiału w podwyższonej temperaturze
znacząco wpływa na obraz struktury po procesie deformacji. Zasto-
sowana obróbka cieplna pozwoliła na wyeliminowanie znacznej
ilości wytrąceń tytanu.
2. Zastosowanie obróbki cieplnej zasadniczo wpływa na charakter
wydzieleń. Liczba wydzieleń w próbce obrobionej cieplnie jest mała
i występują one pojedynczo, natomiast w przypadku próbki nieob-
robionej cieplnie w postaci pasm.
3. Analiza chemiczna powierzchni próbek ujawniła obecność w sto-
pie wydzieleń tytanu i selenu, które wnikają do stopu z zanieczysz-
czeń i pogarszająjego własności plastyczne.

Literatura
Rys. 6. Obraz powierzchni otrzymany z obserwacji
na mikroskopie skaningowym przy powiększeniu 750x 1. 'The brazing book —• Handy&Harman, Lucas — Milhaupt, South
po wytrzymaniu próbki w temperaturze 650 °C Pennsylvania, USA.
i odkształceniu z prędkością odkształcenia równą 0,1 s"1 2. Radomski T., CiszewskiA.: Lutowanie. Wydaw. Nauk.-Techn., War-
szawa 1997.
Fig. 6. SEM image of the alłoy surface obtained after holding
3. Wiewiórowska S., Bajor T., MuskahkiZ..'The influence of temperaturę
the sample at the temperaturę of 650 °C and deforming it with
on structure assymetry in brazing alloys during high temperaturę deformation
a ratę of 0,1 s"1. Magnification x750 process. Sbornik trudów XII mieżdunarodnoj nauczno-techniczeskoj konfe-
rencji „Maszynostrojenije i technosfera XXI wieka", Donieck Nacionalnyj
Techniczeskoj Uniwerstytet •— Sewastopol, 12-5-17 sentiabria 2005, t. 5,
Analizy skład chemicznego l mm badanego obszaru powierzchni
s. 283-286. ISBN 966-7907-19-8.
próbki pozwala na stwierdzenie obecności tych samych pierwia-
4. Wiewiórowska S., Wieczorek P.: The determination of mechanical
stków co poprzednio, a mianowicie Mn, Ni i Cu.
properties and structure of hi temperaturę alloy — Hi-temp 095. Sbornik
Skład chemiczny wydzielenia stanowią pierwiastki, które tworzyły trudów XII mieżdunarodnoj nauczno-techniczeskoj konferencji „Maszyno-
je poprzednio, różnica występuje jedynie w zawartościach procen- strojenije i technosferea XXI wieka". Donieck Nacionalnyj Techniczeskoj
towych poszczególnych pierwiastków, które wynoszą odpowiednio: Uniwerstytet — Sewastopol, 12-17 sentiabria 2005, t. 5, s. 287-290. ISBN
S — 6,03 %, Ti — 4,01 %, Mn — 40,70 %, Ni — 5,64 %, Cu — 966-7907-19-8.

DMYTRO SYYETLICHNYY Rudy Metale R 50 2005 nr l O-11


YALERIY PIDYYSOTSKYY UKD 539.382:539.4:539.214:669-174:620.18:539.52

PORÓWNANIE MODELI NAPRĘŻENIA UPLASTYCZNIAJĄCEGO


W artykule przedstawiono dwa modele naprężenia uplastyczniającego. Pierwszy z nich opracowany został przez Sellarsa
i jego współpracowników, zaś drugi, dwuczęściowy model, oparty jest na teorii dyslokacji oraz teorii rekrystalizacji Kołmo-
gorowa-Johnsona-Mehla-Avramiego. Są to modele naprężenia uplastyczniającego jak też powstawania mikrostruktury.
Naprężenie uplastyczniające oblicza się w oparciu o znajomość gęstości dyslokacji. Model dyslokacyjny uwzględnia zjawiska
utwardzenia, zdrowienia i rekrystalizacji zachodzące podczas odkształcania. Model rekrystalizacji nie bierze pod uwagę różnic
typów rekrystalizacji, traktując je jako taki samproces oparty na zarodkowaniu i rozroście ziaren. W artykule przedstawiono wyniki
wyznaczania parametrów obydwu modeli naprężenia uplastyczniającego. Potrzebne do tego celu dane otrzymano z prób
plastometrycznych przeprowadzonych w IMŻ w Gliwicach przy użyciu symulatora Gleeble-3800. Dokonano też porównania
i analizy otrzymanych wyników.
Słowa kluczowe: naprężenie uplastyczniające, gęstość dyslokacji, badania plastometryczne, rekrystalizacja

COMPARISON OF FLOW STRESS MODELS

The paper deals with two models offlow stress. Thefirst one is a model developed by Sellars with co-workers. The second
one based on dislocation theory and Kolmogorov-Johnson-Mehl-Avrami recrystallization theory consists oftwo parts. They
arę models offlow stress and microstructure development. Flow stress is calculated using dislocation density. During the
deformation process the dislocation model takes into account hardening, recovery and recrystallization. The recrystallization

Prof. dr hab. mi Dmytro Svyetlichnyy — Politechnika Częstochowska, Częstochowa, mgr inż. Yaleriy Pidvysotskyy — Instytut Metalurgii Żelaza, Gliwice.

560
model does not distinguish different kinds of recrystallization. It considers them as the same process rooted in nucleation and
grain growth. In the paper arę presented results of Identification ofparameters ofbothflow stress models. Plastometric test
data for identification were obtained using Gleeble-3800 simulator in IMZ (Gliwice). Comparison and analysis ofthe results
were carried out as well.
Keywords: flow stress, dislocation density, plastometric tests, recrystallization

Wstęp
O = — smh
z K' ,
. ,_ — cr„ = ry
i smh
,-i f —z v„,
Problem wyboru modelu naprężenia uplastyczniającego jest dobrze ^^ 1 4 1
«o v
-*-(-c

znany w literaturze naukowej [1]. Często stosowane są równania l


krzywej płynięcia w funkcji temperatury, odkształcenia i prędkości
odkształcenia. Stosowane są również modele adaptacyjne i dynamiczne
JLK (4)

oraz sztucznych sieci neuronowych [2, 3]. Można również spotkać O


modele oparte na teorii dyslokacji. Przewaga tych modeli uwydatnia
F VP —
c.
się przy ich zastosowaniu do opisu odkształcenia w zmiennych
warunkach, ponieważ w odróżnieniu od modeli statycznych,
uwzględniają one nie tylko stan bieżący, ale również historię od- Nx
(5)
kształcenia. Najłatwiej dostrzec można różnicę, w momencie zacho- =C
dzenia dużych zmian prędkości odkształcenia i/lub temperatury.
Znane są modele naprężeniauplastyczniającego Kocka [4], Robertsa
[5], Yoshi [6] oparte na teorii dyslokacji, które wykorzystują jedną Z— parametr Zennera-Hollomona z energią aktywacja Q.
zmienną wewnętrzną, a mianowicie gęstość dyslokacji. Jednak słabą
Model oparty na teorii dyslokacji i rekrystalizacji
stroną przy stosowaniu tych modeli jest to, że nie uwzględniają one
rekrystalizacji oraz innych zjawisk zachodzących w przerwach mię-
Model Svyetlichnyy'ego [13, 14] został opracowany w oparciu
dzy kolejnymi odkształceniami. Szczególnie skomplikowane jest
o teorię dyslokacji Taylora [15] oraz o teorię rekrystalizacji Kolmo-
wprowadzenie do modeli rekrystalizacji, co nie zostało rozwiązane
gorova-Johnsona-Mehla-Avrami'ego [16-^-18], łączy w sobie model
do końca. Dotychczas zaproponowano modele z dwoma [7], trzema
naprężenia uplastyczniającego z uwzględnieniem rozwoju mikro-
[8] zmiennymi wewnętrznymi lub z funkcją rozkładu gęstości dys-
struktury. W niniejszej pracy przedstawiono wyniki badań skupiają-
lokacji [9]. Jednak wszystkie wymienione modele uwzględniają
ce się wyłącznie na naprężeniu uplastyczniającym, nie zwracając
proces rekrystalizacji w pośredni sposób.
szczególnej uwagi na modelowanie rozwoju mikrostruktury.
Modele statyczne uwzględniające rekrystalizację dynamiczną,
Naprężenie uplastyczniające wyznaczono poprzez obliczenie
w większości opierają się na koncepcji Sellarsa [10]. Jednym z nich
gęstości dyslokacji
jest model opracowany przez Davenporta i innych [11].
W artykule porównano działanie dwóch modeli naprężenia upla-
a =CTO+ aGź>Vp~ (6)
styczniającego. Pierwszy model oparty jest na koncepcji Sellarsa,
opracowany w University of Sheffield i opisany w [12]. Drugi mo-
del opracowany został przez Svyetlichnego w Politechnice Często- gdzie
chowskiej [13, 14]. <7g — naprężenie bazowe,
G — moduł ścinania,
a — współczynnik uwzględniający współdziałanie dyslokacji (we-
Opis modeli naprężenia uplastyczniającego
dług Taylora wynosi 0,1),
b — wektor Burgersa (wartość rzędu 10~' m),
Matematyczny model Sellarsa p — gęstość dyslokacji.
Model zmian gęstości dyslokacji p podczas odkształcenia
Zgodnie z modelem Sellarsa [12] krzywa umocnienia opisana uwzględnia procesy umocnienia i zdrowienia zgodnie z równaniem
jest następującym wzorem

(7)
l
l - e x p -- -R. (D gdzie
e — prędkość odkształcenia,
T— temperatura,
gdzie Rs uwzględnia rekrystalizację dynamiczną
R — stała gazowa,
Q\'Qł — energie aktywacji,
WJ-HV S — współczynniki.
O £<£,.
Należy zwrócić uwagę na to, że wzór (7) nie zawiera członu
(2) odpowiadającego za rekrystalizację. Syyetlichnyy [13] uważa, że
£-e„
J
u(e) ~ J l
a 1 e;
~ £>e„ w przypadku zastosowania zasad teorii dyslokacji wprowadzenie do
modelu dodatkowego członu podobnego do funkcji Rs we wzorach
(1) i (2) jest niekonsekwentne i stwarza sprzeczność wewnętrzną
ef — odkształcenie krytyczne modelu. Wprowadzany taki człon pozwala uwzględnić rekrystaliza-
cję dynamiczną i dobrze działa podczas odkształcania materiału,
natomiast jest niemożliwy do stosowania przy uwzględnieniu proce-
e.=C (3) sów zachodzących po odkształceniu. Utrudniaon opis rekrystalizacji
metadynamicznej i statycznej. Wprowadzenie do modelu różnych
warunków logicznych, takich jak w przypadku Rs we wzorze (2), na
natomiast pozostałe parametry wyznaczono za pomocą następują- początku lub na końcu odkształcenia, wydaje się również nieuzasa-
cych wzorów dnione. Rozwiązanie tego problemu jest możliwie poprzez zastoso-

561
wanie, na przykład, automatów komórkowych, które w chwili obe- Badania plastometryczne
cnej nie są jednak dobrze opracowane i obliczenia są o wiele dłuższe.
Zaproponowany w pracy [13] model rekrystalizacji nie rozróżnia W artykule przedstawiono wyniki identyfikacji parametrów oby-
rekrystalizacji dynamicznej, metadynamicznej i statycznej, i rozpa- dwu modeli za pomocą danych uzyskanych w badaniach plastome-
truje te procesy jako jeden, który zawiera procesy zarodkowania trycznych w IMŻ w Gliwicach za pomocą symulatora Gleeble-3800.
nowych ziaren oraz ich rozrost. W badaniach zastosowano standardowe próby spęczania cylin-
W modelu zarodkowania ziarna zakłada się, że prędkość zarod- drów o średnicy 10 mm i wysokości 12 mm, próbki wykonano
kowania zależy od odkształcenia, prędkości odkształcenia, tempera- z dwóch ultraniskowęglowych stali z zawartością węgla ok.
tury oraz początkowej wielkości ziarna. Przyjęto, że liczba zarod- 0,003 %. Wszystkie próbki zostały poddane odkształceniu ok. 1,0.
kówjestrówna liczbie nowych ziaren utworzonych po rekrystalizacji Badania przeprowadzono z dwoma prędkościami odkształcenia 0,1
1
statycznej lub metadynamicznej i może być obliczona przez wiel- i 10 s" w czterech temperaturach: 950, 1000,1100,1200 °C. Pomiar
kość zrekrystalizowanego ziarna. Pozwala to na dość łatwy sposób temperatury wykonano za pomocą termopary zamocowanej w poło-
pozyskiwania tych zależności z badań doświadczalnych lub danych wie długości próbki. W trakcie odkształcenia próbki były dogrzewa-
literaturowych. Równanie opisujące zmianę gęstości zarodków w jed- ne tak, aby temperatura w miejscu zamocowania termopary była
3
nostce objętości Nv, nm~ przedstawiono w następującej postaci równa temperaturze zadanej. Współczynnik tarcia przyjęto napozio-
mie 0,20.
Uzyskane wyniki w postaci danych tabelarycznych poddano
(8) filtracji i zapisano w każdym przypadku dla 100 punktów pomiaro-
*Vmd
wych. Następnie za pomocą wstępnej analizy odwrotnej, poprzez
wprowadzenie korekty opisanej w pracy [19] uzyskano poszczegól-
gdzie
ne krzywe płynięcia dla nominalnych wartości temperatury i pręd-
ŃVSRX—prędkość zarodkowania podczas rekrystalizacji statycznej,
3 1
kości odkształcenia. Obliczone w taki sposób wartości naprężenia
HnT s- ], uplastyczniającego użyto do wyznaczenia parametrów modelu dys-
NVmd— gęstość zarodków podczas rekrystalizacji dynamicznej, |xm-3 lokacyjnego.
Rozrost ziarna podczas rekrystalizacji opisano równaniem
Metody wyznaczenia parametrów
l — (9) Obróbkę wszystkich krzywych, identyfikację naprężenia upla-
D dr.\
styczniającego dla nominalnych wartości prędkości odkształcenia
gdzie i temperatury oraz identyfikację modelu Teologicznego wykonano za
Ds — wielkość ziarna, nm, pomocą programu Opty_Axi opracowanego w zakładzie KMPM
t>srx — prędkość rozrostu, (im/s, AGH w Krakowie [20].
Do optymalizacji współczynników modelu Sellarsa wykorzysta-
Ddrx — ustalona wielkość ziarna podczas rekrystalizacji dynamicz-
no metodę simplex. Natomiast do optymalizacji współczynników
nej, urn.
modelu Teologicznego wykorzystano następującą funkcję celu
W celu wyznaczenia ułamka rekrystalizacji wykorzystano poję-
cie objętości rozszerzonej. To znaczy objętości względnej, którą
zajmowałyby nowe ziarna, jeżeli nie uwzględniamy hamowania
rozrostu ziaren poprzez zderzenie granic (objętość wszystkich no-
^(rt-n (13)
wych ziaren w jednostce objętość, wielkość bezwymiarowa). Uła-
mek rekrystalizacji % wyznaczano według wzoru podanego przez
Avrami'ego [18] gdzie
/•*? i F*j.- — są siłami zmierzonymi i obliczonymi,
(10) n — liczba punktów pomiarowych dla jednej próby plastometrycz-
nej,
W celu wyznaczenia objętości rozszerzonej Vex zastosowano m — liczba prób plastometrycznych optymalizowanych jednocześ-
zmodyfikowany wzór Kolmogorova [16] nie.
Aby dopasować 16 współczynników w równaniach (1}*(5) uży-
to wartości wyznaczone w pracy [12] jako punkt startowy.
V. = (11) Model oparty na teorii dyslokacji i rekrystalizacji wymaga wy-
znaczenia parametrów równania (7) oraz zależności: prędkości za-
rodkowania podczas rekrystalizacji statycznej f^VSRX, gęstości za-
gdzie rodków podczas rekrystalizacji dynamicznej NVmli, prędkości rozro-
Vn — objętość rozszerzona odrębnego rosnącego ziarna, |J,m , które stu t)srx, wielkości ziarna podczas rekrystalizacji dynamicznej Ddrx.
powstaje w czasie t. Objętość tę wyznaczano przez wielkość ziarna
Na ogół są to wielkości zależne od prędkości odkształcenia i tempe-
Ds (9): Vn = nDs3/6. Dla rozwiązania numerycznego równania (11)
ratury. Dodatkowo prędkość zarodkowania ŃVSKX zależy od wielko-
zastosowano zasadę „zwijania" Duhamela.
Gęstość dyslokacji pnv, |im~2 z uwzględnieniem rekrystalizacji ści ziarna, natomiast prędkość rozrostu £>sn[ zależy tylko od tempe-
zależy od gęstości dyslokacji niezrekrystalizowanych ziaren p (7) ratury. Razem potrzebne jest wyznaczenie 17 parametrów modelu.
i wartości ułamka rekrystalizacji % (10) Do wyznaczenia parametrów modelu (zawierającego równania
różniczkowe i różnicowe) na podstawie wyników badań plastome-
P flv = PO-X) (12) trycznych wykorzystano oprogramowanie opracowane w Instytucie
Modelowania! Automatyzacji Procesów Przeróbki Plastycznej Wy-
Można zauważyć, iż ułamek rekrystalizacji / we wzorach (10) działu Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej
i (12) nieco różni się od obecnie stosowanego, ponieważ ustala Politechniki Częstochowskiej. Pozwala ono w pierwszym etapie na
związek pomiędzy gęstościami dyslokacji, a nie naprężeniami upla- filtrowanie danych pomiarowych i zmniejszenie informacji do roz-
styczniającymi. Oprócz tego w modelu ułamek ten jest wspólny dla sądnej ilości, co w kolejnym etapie obliczeń może znacznie zmniej-
wszystkich rodzajów rekrystalizacji. Po pełnej rekrystalizacji statycznej szyć czas potrzebny do identyfikacji parametrów. Oprócz tego opra-
lub metadynamicznej osiąga on wartości l, natomiast podczas pełnej cowany program oblicza gęstość dyslokacji i prędkość zmiany
rekrystalizacji dynamicznej pozostaje on znacznie mniejszy od 1. gęstości dyslokacji w funkcji czasu, które są konieczne dla wyzna-

562
czenia parametrów modelu. Inny program minimalizuje funkcję Wyniki identyfikacji parametrów modeli i ich analiza
błędów stosując trzy metody minimalizacji: metodę opartą na teorii
sterowania optymalnego [21], metodę simplex Neldera-Meada oraz W przypadku modelu opartego o teorię dyslokacji i rekrystalizacji
metodę Powella. Stosowanie trzech metod na przemian z normaliza- podczas poszukiwania minimum funkcji (14) dodatkowo obliczano
cją przestrzeni i dodawaniu losowej składowej pozwala uzyskać błędy wyznaczenia naprężenia uplastyczniającego i gęstości dyslo-
dobrą zbieżność, omijanie lokalnych minimów i dość szybkie poru- kacji dla wybranych krzywych, zarówno wzorcowych, jak i testo-
szanie się wzdłuż wydłużonego skrzywionego minimum. Ograni- wych (związano to z wybraną metodą regularyzacji). Dla drugiej
czenia nakładane na dopuszczalne wartości współczynników wybranej stali, jako testowe wybrano dane, odpowiadające prędko-
uwzględniono poprzez rzutowanie, co nieco wydłuża proces mini- ści odkształcenia 10 s"1 i temperaturze 1000 °C, natomiast dla pier-
malizacji, ale nie wpływa na wyniki, tak jak przy zastosowaniu wszej wybranej stali dodatkowo dla prędkości l s"1 i temperaturze
funkcji kary. 1100 °C. Pozostałe 7 i 6 krzywych wykorzystano dla identyfikacji
Do wyznaczenia parametrów modelu opartego na teorii dyslo- parametrów modelu. Na rysunkach l i 2 pokazano przebiegi zmian
kacji i rekrystalizacji zastosowano inną funkcję błędu F błędów podczas minimalizacji funkcji (14). Dla obydwu stali można
zauważyć minimum błędu dla danych testowych zarówno na wykre-
sach błędu naprężenia, jak i gęstości dyslokacji. Dla pierwszej wy-
'cni branej stali współczynniki wagowe dopasowano dokładniej, dlatego
F- *~ z/ 2j (14) błędy dla krzywych wzorcowych maleją wraz z funkcją błędu, a dla
n =l "i =l

gdzie
8 ri -2.6
n — numer krzywej, l>łąd naprężenia^ f" Wad dyslokacji "|
i — numer punktu, i - - - uczące | uczące
pn — współczynnik wagowy krzywej, ^Y (. . . -wszystkiej wszystkie -2.4
kn — liczba punktów na krzywej, 1 A f, ,„l
, ^i
„ Kln^ll 1

/ — liczba krzywych,
amni, crrm- — naprężenie uplastyczniające zmierzone i obliczone
'ET
:'^^_ '-•' -2.2-1
odpowiednio, CD
a
nmax — maksymalna wartość naprężenia dla krzywej z numerem JD &
n.
-2.0 t
Funkcja F jest faktycznie średnim ważonym znormalizowanym błę-
dem. Wprowadzenie w mianowniku maksymalnej wartości napręże- ^
CQ 4.0- co
h *
nia (Tnmax zamiast wartości zmierzonej amni doprowadzi do tego,
-1.8
że będziemy raczej prowadzić minimalizację błędu bezwzględnego,
niż względnego. Dlatego w tym wypadku wpływ małych wartości
naprężeni a uplasty czni aj ącego odpowi adaj ący ch początkowemu od-
2 n 1 16
cinkowi krzywych umocnienia na wynik identyfikacji jest mniejszy,
niż wartości zbliżone do wartości maksymalnej. Normalizacja błę- 20 40 60 80
dów za pomocą wartości anmax prowadzi do lepszego dopasowania Numer iteracji
krzywych z mniejszymi naprężeniami uplastyczniającymi, dlatego
dla wyrównania jakości dopasowania krzywych wprowadzono Rys. 1. Zmiana wartości błędów podczas procesu
współczynnik wagowy pn (jest to czynnik subiektywny). W funkcji poszukiwania minimum dla stali l
błędu naprężenie uplastyczniające a może być zastąpione gęstością
Fig. 1. The changes in error values during the minimum
dyslokacji p.
search process performed for steel l
Autorzy uważają, że złożoność przedstawionego modelu dla
określenia wyłącznie naprężeniauplastyczniającegojest zawyżona,
to znaczy model ma większą liczbę stopni swobody od liczby konie-
10.0 2.4
cznej dla dopasowania krzywych. Związane jest to z tym, że część błąd naprężenia j błąd dyslokacji
stopni swobody powinna być skonsumowana przez tę część modelu, - O ' uczące -|—uczące
która odpowiada za parametry mikrostruktury. Dlatego powinno się - -wszystkiej wszystkie
zmniejszyć efektywną liczbę parametrów. Spośród technik regula- 8.0- -2.3
O—testujące
ryzacji wybrano metodę wczesnego stopu. Istotą tej metody jest
funkcja błędu)
szybsze dopasowanie najbardziej istotnych parametrów. Dlatego 00
'c
podczas procesu poszukiwania minimum coraz więcej parametrów O)

modelu włącza się w ten proces i zbliża się do optymalnych wartości, f 6.0H -2.2
tym samym zmieniając efektywną liczbę współczynników. Zaletą tej
metody jest uzyskanie optymalnej, efektywnej liczby parametrów
niezależnie od rzeczywistej ich liczby, ilości i jakości danych do-
- t
co
świadczalnych. Natomiast wadą tej metody jest duża zależność 4.0- -2.1
uzyskanych parametrów od ich początkowych wartości, tym większa,
im gorsza jest jakość danych pomiarowych. Lepszym podejściem
byłoby dodanie do funkcji błędu parametrów mikrostruktury lub wyzna-
czenie zależności oddzielnie i wprowadzenie dodatkowych ograni- 2.0 2.0
czeń. Z innej strony sztywne przypisanie zmiennym ŃVSRX, NVmd, 20 40 60 80
birx, Otwartości obliczonych z danych literaturowych (te wartości Numer iteracji
zostały wybrane jedynie jako punkt startowy) wyłącza z obliczeń l O
Rys. 2. Zmiana wartości błędów podczas procesu
współczynników, czym znacznie zmniejsza możliwości modelu.
poszukiwania minimum dla stali 2
Ponieważ przeprowadzone w pracy badania nie zawierały danych
o rozwoju mikrostruktury, technika wczesnego stopu była zastoso- Fig. 2. The changes in error yalues during the minimum
wana wyłącznie w celu zaprezentowania możliwości modelu. search process performed for steel 2

563
krzywych testowych, najpierw maleją, osiągając minimum na itera- ków 16 i 17), autorzy uważają, że ich zdolność do odtwarzania
cji 8, a dalej wzrastają, przy czym różnice między błędami wzorco- rzeczywistych krzywych powinna być również porównywalna.
wymi i testowymi są dość duże. Dla drugiej wybranej stali różnice Syyetlichnyy uważa, że nieco gorsze wyniki uzyskane dla modelu
między błędami są mniejsze, minimum można zaobserwować dla według koncepcji Sellarsa są prawdopodobnie związane z niedosko-
iteracji 11. Parametry modelu wybrano z odpowiednich iteracji ( S i l i ) . nałością zastosowanej metody podczas wyznaczania współczynni-
Na rysunkach 3+6 przedstawiono wyniki badań plastometrycz- ków tego modelu. Krzywe dla małej prędkości odkształcenia i ni-
nych oraz wyniki identyfikacji i weryfikacji dla obydwu modeli. skiej temperatury oraz częściowo dla wysokiej prędkości i wysokiej
Symbole na wykresach przedstawiają dane pochodzące z badań temperatury świadczą bardziej o nieosiągnięciu minimum funkcji
plastometrycznych, linie przerywane to wyniki symulacji za pomocą błędu (13) niż o niezdolności tego modelu do aproksymacji. O tym
modelu według koncepcji Sellarsa, natomiast linie ciągłe są wynika- samym świadczą i wykresy sił (rys. 7, 8). Natomiast Pidvysotskyy
mi symulacji za pomocą modelu Svyetlichnyy'ego, na których do- uważa, że otrzymane błędy związane są z niezdolnością modelu do
datkowo małymi symbolami zaznaczono krzywe testowe. Ponieważ dokładnego opisywania tych gatunków stali. Wynika to z optymali-
złożoność obydwu modeli jest porównywalna (liczba współczynni- zacji współczynników na drodze dopasowania sił, co w końcowym

120

co
CL

co 80-
S"

l
"co
"5.

c 40-
.2
o> temperatura temperatura
•N
+ 950°C Q. + 950°C
Q. symbol - pomiary 1000°C CO symbol - pomiary
CO linia ciągła - model Svyetlichnego 1000°C
linia ciągła - model Svyetlichnego
linia przerywana - model Sellarsa C 1100°C linia przerywana - model Sellarsa O 1100°C
A 1200"CJ A 1200°C
l
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
Odkształcenie Odkształcenie

Rys. 3. Wyniki badań plastometrycznych i identyfikacji parametrów Rys. 5. Wyniki badań plastometrycznych i identyfikacji parametrów
obydwu modeli dla stali 1. Prędkość odkształcenia 0,1 s obydwu modeli dla stali 2. Prędkość odkształcenia 0,1 s"1
Fig. 3. Results of plastometric tests and identification of the Fig. 5. Results of plastometric tests and identification of the
parameters of both models for steel 1. Deformation ratę 0,1 s"1 parameters of both models for steel 2. Deformation ratę 0,1 s"1

200-1
200 -
co
CL

<u 150-
o
'ro1
'c
N
O

co 100-
JO
Q.
3 temperatura
temperatura .«
'c + 950°C
+ 950°C CD
•N 50-
symbol - pomiary 1000°C
1000°C i_
Q.
symbol - pomiary CO
linia ciągła - model Svyetlichnego O 1100-C
linia ciągła - model Svyetlichnego O 1100°C •z. linia przerywana - model Sellarsa
linia przerywana - model Sellarsa A 1200°Cy
Ą 1200°Cy
—| i |— —] ~~i' r~
0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
Odkształcenie Odkształcenie

Rys.4. Wyniki badań plastometrycznych i identyfikacji parametrów Rys.6. Wyniki badań plastometrycznych i identyfikacji parametrów
obydwu modeli dla stali 1. Prędkość odkształcenia 10 s"1 obydwu modeli dla stali 2. Prędkość odkształcenia 10 s"1
Fig. 4. Results of plastometric tests and identification of the Fig. 6. Results of plastometric tests and identification of the
parameters of both models for steel 1. Deformation ratę 10 s"1 parameters of both models for steel 2. Deformation ratę 10 s"1

564
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7
Przemieszczenie, mm Przemieszczenie, mm

Rys. 7. Dopasowanie rozkładów sił zmierzonych i obliczonych Rys. 8. Dopasowanie rozkładów sił zmierzonych i obliczonych
według modelu Sellarsa dla stali 2. Prędkość odkształcenia według modelu Sellarsa dla stali 2. Prędkość odkształcenia 10 s ,
O, l s"', ciągła — pomiar, punktowana — model Sellarsa ciągła — pomiar, punktowana — model Sellarsa
Fig. 7. Fitting distributions of the forces measured and calculated Fig. 8. Fitting distributions of the forces measured and calculated
by the Sellars model for steel 2. Deformation ratę O, l s , by the Sellars model for steel 2. Deformation ratę 10 s1,
continuous linę — measurement, dotted linę — Sellars model continuous linę — measurement, dotted linę — Sellars model

wyniku daje gorsze dopasowanie do krzywej umocnienia, lecz dobrą on oparty na koncepcji Sellarsa Wyznaczenie parametrów tego
zgodność w dopasowaniu sił zmierzonych i obliczonych, co można modelu również przeprowadzono w IMZ i uzyskano zadowalające
zaobserwować na rysunkach 7, 8. Analizując dopasowanie Pidvyso- wyniki, które mogą być ulepszone poprzez stosowanie bardziej
tskyy stwierdza, iż dopasowanie do sił uśrednia krzywą umocnienia zaawansowanych metod aproksymacji i poszukiwania minimum
i w wielu przypadkach dla uzyskania dobrego dopasowania uzyska- Drugi model oparty na teorii dyslokacji i rekrystalizacji jest mode-
ne są inne rozkłady krzywej umocnienia. Natomiast wyniki drugiego lem stosunkowo nowym Wyznac/enie parametrów tego modelu
modelu praktycznie pokrywają się z danymi pomiarowymi zarówno przeprowadzono za pomocą własnego oprogramowania, opracowa-
dla krzywych, na których prowadzono identyfikację, jak i dla krzy- nego w Instytucie Modelowania i Automatyzacji Procesów Przerób-
wych testowych. Uzyskano podobny kształt wszystkich krzywych, ki Plastycznej Politechniki Częstochowskiej Uzyskane wyniki po-
zbliżone są również wartości odkształceń i naprężeń pikowych. twierdzają wysoką skuteczność tego modelu do opisywania krzywej
Świadczy to zarówno o wysokich właściwościach aproksymujących płynięcia Otrzymane krzywe zgadzają się z danymi pomiarowymi
tego modelu, jak i o wysokiej jakości programu do identyfikacji zarównojakościowojak i ilościowo Dodatkowo model ten pozwala
parametrów modelu. symulować rozwój mikrostruktury oraz zmiany gęstości dyslokacji
Przykładowo na rysunkach 7, 8 przedstawiono dopasowanie sił nie tylko podczas odkształcenia, ale również w przerwach pomiędzy
obliczonych oraz zmierzonych dla stali 1. Jak można zobaczyć, nimi Planuje się zintegrowanie opracowanego modelu z oprogra-
większe rozbieżności w naprężeniach (rys. 3, 4) nie dają tak dużej mowaniem do trójwymiarowego modelowania płynięcia metalu,
rozbieżności w rozkładach sił. opracowanym w Politechnice Częstochowskiej
W wyniku aproksymacji z użyciem modelu Sellarsa uzyskano
następujące współczynniki (dla stali l współczynniki są pogrubione): Literatura

1 Gwiinan F Problems of Section of a Flow Stress Function for


Reologia — a0 Computer Simulation ofManufactunng Proc ofCCME'97, Wrocław, 1997,
Q s 67-76
*0
n
o «0 2 5vyerfif hnyy D Problems of Modellingof Yield Stress m the On-lme
Control of Hot Rolling Processes Archives of Metallurgy, 2000, nr 45,
1,018 10" 21,98 3,253 10"2 322 600 s 435
1,113 1013 2290 3,550 \0~- 329100
3 Svyetlu hnyy D S Pnmjenjemje iskusstviennych njejronnych sjetjej
w obrabotkie mietałfoy davljenijem Mietalurgićeskaja i gornorudnaja promy-
Reologia — umocnienie i dynamiczne zdrowienie ślennost, 2002, nr 8-9, s 127 (po rosyjsku)
4 Ko( h, U F Laws for Work-Hardenmg and Low Temperaturę Creep
4 A/
^V(e) "ss(e)
a
t,s(c) 1l 12 J Eng Mater Technol 1976, nr 98, s 76
5 Kram!, ed Deformation, Processing and Structure ASM, Metals
1,380 10" 7,928 7,926 10"' 0,8497 4,661 10"" Park, OH, 1984
1,3808 lO 12 8106 8 0841 0"1 0,9920 3861 10""
6 Yo\hie A , Morikawa H, Onoe Y Formuiation of Static Recrystalh-
zation of Austemte m Hot Rolling Process of Steel Piąte, Trans ISIJ 1987,
Reologia — dynamiczna rekrystalizacja nr 27,s 425
7 Ot don J , PietrzykM KędzierskiZ Kuziak R Constitutwe model
C N C
"ss «SS ""Ł 'V "-X X based on Two Internal Yanables for Constant and Changing Deformation
^ Conditions Proc ofThermomechamcal Processing Mechamcs, Microstruc-
6,27910" 5,649 5,517 10"' 4,603 10"2 8,529 10"' 3,081 10"' 0,3033
ture & Control, Sheffield, 2002, s 33
7,249 1013 5215 5,365 10"3 8,892 10~2 3,868 10~3 4,747 10~3 0,2661
8 Lu(e R, Wohke M Kopp R Rotert> F , GottstemG Application of
a dislocation model for FE-process Simulation Comp Mater Sci 2001,
nr21,s l
Podsumowanie 9 SandMrom R , Langeborg R A Model for Hot Working Occurrmg by
Recrystallization Acta Metal 1975, nr 23, s 387
W artykule przedstawiono wyniki badań doświadczalnych prze-
10 Sellan C M McG Tegart W J La Relation Entre la Resistance et
prowadzonych na symulatorze Gleeble 3800 oraz porównanie wy- la Structure dans Deformation a Chaud Mem Set Rev Met 1966, nr 63,
ników aproksymacji krzywej płynięcia dwoma wybranymi modela- s 731-746 (m French)
mi. Pierwszy model jest dobrze znany w literaturze fachowej i jest 11 Davenport S B, Silk N J , Spark C N, Sellan C M Development

565
of Constitutive Equations for the Modelling of Hot Rolling. Mat. Sci. Techn. Phys. 1939, nr 7, s. 1103.
2000, t. 16, nr 5, s. 539+546. 19. Szdlga D., Pietrzyk M.: Problem of the Starting Point Generation for
12. Kowalski B., Sellars C. M., PietrzykM.: Development of a Computer the Inverse Analysis o f Compression Tests. Metali. & Foundry Eng., 2001,
Code for the Interpretation of Results of Hot Pianę Strain Compression Tests. nr 27, s. 167+180.
ISIJ Int., 2000, nr 40, s. 1230-1-1236. 20. Kondek T., Szeliga D., Pietrzyk M.: Program do identyfikacji para-
13. Svyetlichnyy D. S.: The Coupled Model of a Microstructure Evolu- metrów Teologicznych na podstawie próby osiowosymetrycznego ściskania.
tion and a Flow Stress Based on the Dislocation Theory. ISIJ Int. 2005, nr 45,
Mat. 10 Konf. Informatyka w Technologii Metali KomPlasTech'2003, eds.
s. 8.
F. Grosman, A. Pielą., M. Pietrzyk, J. Kusiak, WislaJawornik, Akapit, 2003,
14. Svyetlichnyy D. S.: Model napraźenia tekućesti s isopolowaniem
s. 207+214.
teorii dislokavcii i rekristalizacii, w książce Udoskonalennija procesov i
obladnannia obróbki tiskom v metalurgii i ma5inobudovanni Kramatorsk, 21. Svyetlichnyy D.: Application of the Control Theory Methods for
2005, s. 98+102 (po rosyjsku). Evaluation of Dislocation Model Parameters. J. Steel and Related Mat., Steel
15. Taylor G. L: Mechanism of plastic deformation of crystals: Part I. Crips, 2004, nr 2, Suppl. lOth Int. Conf. Metal Forming 2004, Kraków, 2004,
Theoretical, Proc. Roy. Soc., 1934, A145, s. 362+387. s. 495.
16. Kolmogorov A. N.: K statićeskoj tieorii kristallizacii mietałloy. 22. NelderJ. A., MeadR.: A Simplex Method for Function Minimiza-
Izwiestija Akademii Nauk CCCP, Seria matematiceskaja, 1937, nr 3, s. 355 tion. Computer Journal, 1965, t. 7, nr 4, s. 308+313.
(po rosyjsku). 23. Powell M. J. D.: The Convergence of Yanable Metric Methods for
17. Johnson W. A., Mehl R. F.: Reaction Kinetics in Processes of Nonlinearly Constrained Optimization Calculations, Nonlinear Program-
Nucleation and Growth. Trans. A.I.M.E. 1938, nr 135, s. 417+444. ming 3, (O. L. Mangasarian, R. R. Meyer and S. M. Robinson, eds.), Acade-
18. Avrami M.: Kinetics of Phase Change. I General Theory. J Chem. mic Press, 1978.

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


PIOTR KORDZIKOWSKI UKD 620.17:539.219.2:539.319:539.22:519.6:539.216
RYSZARD B. PĘCHERSKI

PORÓWNANIE ENERGETYCZNYCH KRYTERIÓW WYTĘŻENIA


DLA SPRZĘŻONYCH l ROZŁĄCZNYCH SPRĘŻYSTYCH
STANÓW WŁASNYCH NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH
MATERIAŁÓW ANIZOTROPOWYCH

Wykorzystano wyniki badań dostępne w literaturze wraz z własnymi symulacjami numerycznymi procesów deformacji
różnych struktur komórkowych do porównania dwóch energetycznych kryteriów wytężenia. Zastosowano przy tym analityczne
wyprowadzenia dla granicznych gęstości energii sprężystej podane w [1]. Pierwsze z kryteriów zaproponowane przez J.
Rychlewskiego [2, 3] związane jest ze sprzężonymi sprężystymi stanami własnymi. Drugie natomiast podane w pracy [4]
sformułowano dla rozłącznych sprężystych stanów własnych. Przedstawiono graficzne prezentacje powierzchni granicznych,
które zostały otrzymane dla różnych struktur komórkowych z zastosowaniem obu kryteriów.
Słowa kluczowe: materiały komórkowe, sprężyste stany własne

COMPARISON OF ENERGY-BASED CRITERIA OF MATERIAŁ EFFORT


FOR COUPLED AND DISJOINT ELASTIC EIGEN STATES
ON THE EXAMPLE OF CERTAIN ANISOTROPIC MATERIALS

The experimental results available in the literaturę and own numerical simulations of deformation processes in cellular
structures ofdifferent symmetry with use ofthe derivations ofthe limit energy densities given in [1] arę applied to compare
two energy-based criteria ofmaterial effort. Thefirst one proposed by J. Rychlewski [2, 3] is related with the coupled elastic
states. The second one introduced in [4] is formulated for disjoint elastic states. The limit surfaces for different cellular
structures with the application ofboth criteria arę presented.
Keywords: cellular materials, elastic eigenstates

Mgr inż. Piotr Kordzikowski. dr hab. int. Ryszard B. Pącherski pro/, nzw. — Politechnika Krakowska. Wydział Inżynierii Lądowej, Instytut Mechaniki Budowli, Katedra
Wytrzymałości Materiałów, Kraków.

566
Wstęp

Zaproponowane przez J. Rychłewskiego energetyczne kryte-


rium stanu granicznego dla sprzężonych stanów własnych dało
podstawę do stworzenia teorii wytężenia materiałów, które w ogól-
ności wykazują anizotropię własności mechanicznych [2, 3, 5, 6].
Niezależnie sformułowano kryterium dla rozłącznych stanów włas-
nych [4]. W kryteriach energetycznych należy określić graniczne
energie dla poszczególnych sprężystych stanów własnych, których
w ogólności może być co najwyżej sześć. Te graniczne energie
można wyznaczyć doświadczalnie lub obliczyć. Propozycję oblicza-
nia granicznych energii podano w [7] i dyskutowano dokładniej
w [8, 9]. Obliczenie granicznych energii dla modelu efektywnego,
przy pomocy którego można przewidywać sprężyste zachowanie się
materiału na podstawie teoretycznego opisu jego struktury, dokładnie
przedstawiono w pracach [l, 9+12]. Celem pracy jest porównanie
energetycznych kryteriów wytężenia dla sprzężonych i rozłącznych
Rys. 2. Komórka w postaci pryzmy
stanów własnych na przykładzie wybranych materiałów anizotropo-
wych z wykorzystaniem wyników badań doświadczalnych i symu- o podstawie sześciokąta foremnego
lacji numerycznej deformacji struktur komórkowych. Wyznaczone L, H — wymiary elementów belkowych (szkieletu),
s
nL' snH — sztywności elementów belkowych na rozciąganie,
zostaną powierzchnie graniczne odpowiadające energetycznemu
slL. .STH — sztywności elementów belkowych na zginanie
kryterium J. Rychlewskiego [2, 3] dla sprzężonych stanów włas-
nych, na przykładzie struktur o powtarzającym się elemencie: pro- Fig. 2. Prism-shaped celi with a regular hexagon base
stopadłościanu (rys. 1), która w szczególnym wypadku odpowiada L, H — dimensions of beam elements (skeleton),
elementowi sześciennemu oraz pryzmy o podstawie sześciokata fo- s
nL' snH — longitudinal rigidities of the beam elements,
remnego (rys. 2), która w szczególnym wypadku odpowiada pry- s
tL' -VT// — flexural rigidities of the beam elements
zmie o podstawie trójkąta równobocznego. Podstawą analizy dla
przyjętych struktur komórkowych o powtarzającym się regularnym
układzie prętów połączonych w sztywnym węźle jest praca [4]
w której wyznaczono powierzchnię graniczną dla sześciu rozłącz-
nych stanów własnych materiału anizotropowego na przykładzie
tektury. Nasunęło to możliwość porównania powierzchni granicz- Kryteria energetyczne dla struktur komórkowych
nych odpowiadających energetycznemu kryterium J. Rychlewskie-
go [2, 3] dla sprzężonych stanów własnych oraz powierzchni odpo- J. Rychlewski, wprowadzając koncepcję sprężystych stanów
wiadających kryterium dla rozłącznych stanów własnych [4], na własnych, energetycznie ortogonalnych oraz energetycznego iloczy-
przykładzie struktur komórkowych o powtarzającym się elemencie: nu skalarnego [2, 3], udowodnił, że dla ciała liniowo-sprężystego
prostopadłościanu i pryzmy o podstawie sześciokąta foremnego. o dowolnej anizotropii energię sprężystą można rozłożyć jednozna-
cznie, na co najwyżej sześć rozłącznych części. Kryterium J. Rychle-
wskiego będące kryterium dla sprzężonych stanów własnych można
y zapisać w postaci

+
*(<*„)£- < l, p < 6 (D

d = Oj + a2 + ... + ap — rozkład
^Ptensora naprężenia na p stanów
własnych,
3>pKr — graniczna wartość gęstości energii sprężystej w stanie włas-
nym p.
Natomiast sformułowane w pracy [4] kryterium dla rozłącznych
stanów własnych przedstawia zależność

(2)

p< 6

Rys. 1. Komórka prostopadłościenna c = CT| +CT2+ ... + cr — rozkład tensora naprężenia na p stanów
Ł
^1 _ 2- 3 - 4> H — wymiary elementów belkowych (szkieletu), własnych,
s
n 1-2' 'Sn3 - 4' Sn5 - 6 — sztywności elementów belkowych na rozciąganie, $p*r — graniczna wartość gęstości energii sprężystej w stanie włas-
nym p.
•sti -2' 4't3-4' sis-6 —szt ywności elementów belkowych na zginanie
Graniczną wartość gęstości energii sprężystej <f>pgr należy wy-
znaczyć eksperymentalnie lub też, jak zaproponowano w [7, 8],
Fig. l Rectangular prism celi
obliczyć z teoretycznego modelu uwzględniającego strukturę mate-
L j _ 2 , L3_Ą,H — dimensions of beam elements (skeleton), riału. Propozycję tę zastosowano w [9] w odniesieniu do pianek
metalicznych oraz w pracach [l, 10] w odniesieniu do materiałów
s
ni -2- Sn3 - 4' Sas -6 — longitudinal rigidities of the beam elements,
^TI - 2' Sz3 - 4' *TS -6 — fexural rigidities of the beam elements komórkowych. Przez stan graniczny dla materiałów komórkowych,

567
rozumiemy osiągnięcie granicy liniowej sprężystości.

Gęstości energii granicznych w kolejnych stanach własnych

Wartości granicznych energii sprężystych otrzymujemy w wy- 0.013


niku realizacji wspomnianych stanów własnych dla kolejnych stru-
ktur komórkowych. Dokładny sposób wyznaczenia tych zależności
dla struktur o powtarzającym się elemencie: sześcianu, prostopadło-
ścianu, pryzmy o podstawie trójkąta równobocznego i sześciokąta
foremnego podano w pracach [1,10]. Poniżej przedstawione zostaną
końcowe zależności analityczne wyrażające gęstość energii granicz-
nych dla wybranych elementarnych komórek.
Komórka prostopadłościenna (rys. 1)
0.013-

2*r=iM^ -0.2

CT„ MPa
Kr _
l f AR!
_L
Rys. 3. Powierzchnia graniczna dla komórki prostopadłościennej
L 1 - 2 = 1000 |im, L 3 _ 4 = 4000 urn, H= 1000 ^m, d = 120 urn
Fig. 3 Boundary pianę for rectangular prism celi Lj _2 = 1000 (im,
£3 -4 = 4000 urn, H = 1000 (im, d = 120 |am
'l-2*-3-4

(3)
2
,2,2 7 ,2
^

I2Rł

gdzie
Re—- granica plastyczności elementu belkowego, L(- •,//—długość
elementu belkowego, h — maksymalna odległość włókien górnych CT„„ MPa
lub dolnych elementu belkowego, A — pole przekroju elementu
belkowego, /— moment bezwładności elementu belkowego, \f — Rys. 4. Powierzchnia graniczna dla komórki w postaci
wartość własna tensora sztywności nazywana modułem Kelvina. pryzmy o podstawie sześciokąta foremnego
Komórka w postaci pryzmy o podstawie sześciokąta foremnego L = 2000 urn, H = 2000 ^m, d = 87 |im 3
(rys. 2) Fig. 4. Boundary pianę for a prism-shaped celi with regular
hexagon base L = 2000 ^m, H = 2000 urn, rf = 87 ^m
A2 R2
*>i LL /r naprężenia. Wartość naprężenia dla danego kierunku utożsamiana
l 4A R e
2 2
jest z długością prostej dla danego kierunku. Dla materiału o elemen-
tarnej komórce w postaci pryzmy o podstawie sześciokąta foremnego
^WL2 w płaskim stanie naprężenia energia sprężysta kumuluje się w dwóch
(4)
l . s
(, stanach własnych (stan I, III) (rys. 4). W tym przypadku energety-
czne kryterium przedstawia elipsa będąca krzywą graniczną, podo-
bnie jest dla materiału o elementarnej komórce w postaci pryzmy
R2!2 o podstawie trójkąta równobocznego. Wartość naprężenia dla każ-
M
T dego kierunku w płaszczyźnie podstawy jest tak sama i utożsamiana
jest z długością prostej.
Powierzchnie graniczne dla sprzężonych stanów własnych [1]
Powierzchnia graniczna dla sześciu rozłącznych
Rozkład gęstości energii w poszczególnych stanach własnych stanów własnych materiału anizotropowego
przy jednoosiowym rozciąganiu wzdłuż kierunku n przedstawiono na przykładzie tektury [4]
w przestrzeni stanów własnych dlapłaskiego stanu naprężenia. Przyjęto
materiał: stop Cu-l%Ni [13], Es = 117 GPa, Gs = 45 GPa, Re=U2 Uwzględniając propozycję podaną w pracy [4]
MPa. Długość elementów belko wy chdla struktury: L = 10 • średnica
= 200 |im. (5)
W płaskim stanie naprężenia energia sprężysta kumuluje się
w trzech stanach własnych dla ortotropowej symetrii materiału o ele-
mentarnej komórce prostopadłościennej {stan I, II, VI} (rys. 3). (6)
W tym przypadku energetyczne kryterium przedstawia elipsoida ' =o
będąca powierzchnią graniczną, podobnie jest dla materiału o ele-
mentarnej komórce sześciennej. Kierunki prostych zawartych we- gdzie
wnątrz elipsoidy odpowiadają poszczególnym kierunkom zadanego naprężenie rozciągające cr i_C T W
~ *-'mQV

568
naprężenie ściskające cr^ = oj^n, N4, N5, N6 pominięto.
A = l,...K — kolejny stan własny, Powierzchnie graniczne dla poszczególnych stanów własnych opi-
XA — wartość własna tensora sztywności, suj ą zależności
Oj- 'c — graniczna wartość gęstości energii sprężystej w stanie własnym A,
(0,3827,+0,38272 +0,84173-47,1)
3
naprężenie główne rozciągające a^ ' = CT^X, (0,3827, + 0,382r2 + 0,84173 + 16,8) = O
naprężenie główne ściskające o^ = a^n, (0,595^ + 0,59572 + 0,5473 - 18,1) (7)
(I) (II) (III)
P = 1,2,3 — naprężenia główne, a = 7,, d = T2, o- = 73 (0,595^ + + 0,595r2 + 0,5473 + 30,3) = O
oraz przyjmując dane doświadczalne dla tektury o symetrii tetrago-
(0,7077; +0,7077.,-21,6)(0,707r! -0,70772 + 9,19) = O
nalnej za pracą [4]
El = 3510 MPa, £2 = 3510 MPa, E3 = 6930 MPa,
v13 = 0,15, v23 = 0,15, v 12 = 0,3, Uwzględniając dane doświadczalne otrzymujemy powierzchnię
G23 = 1700 MPa, G,3 = 1700 MPa, G12 = 1500 MPa, graniczną (rys. 8), powstałą w wyniku złożenia powierzchni grani-
tensor sztywności przyjmuje postać cznych na podstawie kryteriów:
1. Granicznych energii w sprzężonych stanach własnych (powierz-
4220 1520 1700 0 0 0 chnia w przestrzeni stanów własnych) (rys. 5). Powierzchnia powstaje
1520 4220 1700 0 0 0 w wyniku wyspecyfikowani a energetycznego kryterium J. Rychłe wskie-
1700 1700 7940 0 0 0 go dla materiału o różnej wytrzymałości na rozciąganie i ściskanie.
MPa 2. Granicznych energii dla poszczególnych stanów własnych (po-
0 0 0 1700 O O
0 0 0 0 1700 O wierzchnia w przestrzeni stanów własnych) (rys. 6).
0 0 0 0 0 1500
T„ MPa
dla którego wartości własne są równe T3, MPa
9480
4200
2700
MPa
1700
1700
1500 T2, MPa

którym odpowiadają następujące wektory własne

" 0,382 " -0,594" 0,707 "


0,382 0,594 -0,707
0,841 0,54 0 a„, MPa
, N2 = , N3 =
0 0 0
0 0 0 Rys. 5. Powierzchnia graniczna dla sprzężonych stanów własnych
0 0 0 Fig. 5. Boundary pianę for the coupled eigenstates

T3, MPa T„ MPa

3*—-

a,„ MPa

,MPa

T2, MPa
Rys. 6. Powierzchnia graniczna dla poszczególnych stanów własnych
Fig. 6. Boundary pianę for particular eigenstates

T„ MPa
T3, MPa

o), MPA , .; - ?

CT„„ MPa
'"'

<T„, MPa T2, MPa


Rys. 7. Powierzchnia graniczna dla naprężeń głównych
Fig. 7. Boundary pianę for the main stresses

569
T3, MPa T„ MPa

t cr„„ MPa

/
a„ MPA r
Rys. 8. Powierzchnia graniczna powstała w wyniku złożenia powierzchni pokazanych na rysunkach 5+7
Fig. 8. Boundary pianę formedby superposition of the płanes shown in Figs 5+7

chlewskiego można przedstawić w postaci elipsoidy będącej powie-


„, MPa rzchnią graniczną dla materiału o elementarnej komórce prosto-
padłościennej oraz sześciennej. Natomiast energetyczne kryterium
dla rozłącznych stanów własnych można przedstawić w postaci po-
wierzchni płaskich odpowiadających kolejnym wartościom energii
granicznych (rys. 9). W przypadku materiału o elementarnej komór-
ce w postaci pryzmy o podstawie sześciokąta foremnego oraz trój-
cv,, MPa kąta równobocznego energetyczne kryterium J. Rychlewskiego
w płaskim stanie naprężenia można przedstawić w postaci elipsy
a energetyczne kryterium dla rozłącznych stanów własnych można
przedstawić w postaci prostych odpowiadających kolejnym warto-

-1'.: CT„ MPa


ściom energii granicznych (rys. 10).

Numeryczna analiza deformacji struktur komórkowych

W celu weryfikacji otrzymanych teoretycznych wartości naprę-


Rys. 9. Porównanie powierzchni granicznych w przestrzeni
żeń granicznych dla omawianych elementarnych komórek została
stanów własnych dla komórki prostopadłościennej
przeprowadzona w programie Robot Millennium v. 17.0 numerycz-
Fig. 9. Comparison of the boundary płanes in the space of na analiza deformacji struktur komórkowych. Rozważania zostały
eigenstates for rectangular prism celi przeprowadzone realizując płaski stan naprężenia poprzez rozciąga-
nie osiowe w płaszczyźnie podstawy elementarnej komórki. Ponie-
waż wzory analityczne naprężeń granicznych są uniwersalne, jako
materiał rodzimy przyjęto stal.
Dla komórki prostopadłościennej (rys. 1) wartość naprężenia
granicznego w płaszczyźnie podstawy (x, y) przedstawia zależność:

gr
= ± [2(4Z| _ / - 8L2 _4/2sin2a + 4L2 _4sin4a +
4sin aL _2/2 + sin2Ot/!2L2 _2L\ _ĄA2 - sin4a/z2L2 _2L\ _ 4A2)'/2
4 2

(8)
_ 4/2 - 8L3 _4/2sin2a - 4 j _ 4 /sin a +

- 4sin4aZy l - 2/2 - sin2a/i2L, _2L3 _ĄA2 + sin4aft2L, _2L3 _ 4A2]


<jlu, MPa o.4i
gdzie a jest dowolnym kierunkiem obciążenia.

Rys. 10. Porównanie powierzchni granicznych w przestrzeni Przyjmując Ggr i a = — (rozciągnięcie wzdłuż osi y) dla dowolnego
stanów własnych dla komórki w postaci pryzmy o podstawie materiału (wzór jest uniwersalny) w żadnym pręcie struktury nie jest
sześciokąta foremnego przekroczona granicaplastyczności^?e elementu belkowego, dla stali
Fig. 10. Comparison of the boundary płanes in the space of
eigenstates for a prism-shaped celi with regular hexagon base MPa. Błąd rozwiązania jest równy 1,9 %.
Podobną zależność wyrażającą wartość naprężenia granicznego
w płaszczyźnie podstawy (x, y) wyprowadzono dla komórki sze-
3. Granicznych naprężeń głównych (powierzchnia w przestrzeni ściennej
naprężeń głównych) (rys. 7)
T l r = 36 MPa, Tls = 18 MPa, T2r = 30,5 MPa, T2s = 13 MPa, T3r =
56 MPa, T3j = 20 MPa. 2 2 4 2 (9)
"VlO/ + 27/ sm a + : - 3sm a/i//VT - 27/ sina
Porównanie powierzchni granicznych
gdzie a jest dowolnym kierunkiem obciążenia.
Porównanie powierzchni granicznych dla sprzężonych stanów Przyjmując agr i a = — (rozciągnięcie wzdłuż osi y) dla dowolnego
własnych oraz dla rozłącznych stanów własnych możliwe jest
w przestrzeni stanów własnych uwzględniając płaski stan napręże- materiału (wzór jest uniwersalny) w żadnym pręcie struktury nie jest
nia. W przestrzeni stanów własnych energetyczne kryterium J. Ry- przekroczona granicaplastyczności Re elementu belkowego, dla stali

570
r smmi< Rob<
E = 205 GPa, G = 80,8 GPa, Re = 215 MPa, cj^ " " = 201 wartość naprężenia w materiale komórkowym uwzględniając,
MPa. Błąd rozwiązania jest równy 6,9 %. pr gmmu Robot
kryterium }. Rychlewskiego jest równa <T " = 192,05 MPa,
Dla komórki w postaci pryzmy o podstawie sześciokąta fore- natomiast wartość naprężenia w materiale komórkowym uwzglę-
mnego (rys. 2) wartość naprężenia granicznego w płaszczyźnie pod- dniając kryterium dla rozłącznych stanów własnych jest równa
stawy (x, y) przedstawia zależność QZ programu Robot = 192]76 MPa.
Większe różnice wystąpią w złożonych stanach naprężenia, dla
których należy wykonać odpowiednie obliczenia numeryczne.
(10)
*///*&/+W
Literatura
sr
Przyjmując a (rozciągnięcie wzdłuż osi y) dla dowolnego
materiału (wzór jest uniwersalny) naprężenia w prętach struktury są 1. KordzikowskiP., Janus-MichalskaM., PęcherskiR. B.: Specification
w przybliżeniu równe granicy plastyczności Re elementu belkowe- of energy-based criterion of elaslic limit states for cellular materials. Archives
go, dla stali E = 205 GPa, G = 80,8 GPa, Re = 215 MPa, <?P">« -
ra of Metallurgy and Materials 2005, nr 3, [w druku].
Robot _ 230,90 MPa. Błąd rozwiązania jest równy 7,3 % na nieko- 2. RychlewskiJ.: Elastic energy decomposition and limit criteria. Uspek-
mu
hi Mekh. -Advances in Mech., 1984, t. 7, s. 51+80 (po rosyjsku).
rzyść materiału.
Podobnie dla komórki w postaci pryzmy o podstawie trójkąta 3. Rychlewski J.: Unconventional approach to linear elasticity. Arch.
Mech., 1995, t. 47, s. 149+171.
równobocznego wartość naprężenia granicznego w płaszczyźnie
4. Arrainon Y. A., Mehrabadi M. M., Martin D. W., Cowin S. C.:
podstawy (x, y) przedstawia zależność
A multidimensional anisotropic strength criterion based on Kelvin modes.
sr 2 2 2 2 2 2 2
Interational Journal of Solids and Struktures, 2000, t. 37, s. 2915+2935.
a = ±[2((35067/ - 72L h A VŚ~+ 98 1L h A + 5. Kowalczyk K., Ostrowska-Maciejewska J., PęcherskiR. B.: Ań ener-
/2
+ 576L / h /W3~ + 7848L / h A)(6457 - 384V3~))' gy-based yield criterion for solids of cubic elasticity and orthotropic limit
state. Arch. Mech., 2003, t. 55, s. 431+448.
2 2 2 2
l A —7~]/[35067 1 + 72L h A VŚ~ + 6. Kowalczyk-Gajewska K, Ostrowska-Maciejewska J.: Energy-based
limit criteria for anisotropic elastic materials with constraints. Arch. Mech.,
2 2 2
+ 981L /i A + 576L 7/i AV3~+ 7848L //; A] 2005, t. 57.
7. Nalepka K., Pęcherski R. B.: Fizyczne podstawy energetycznego
Przyjmując rjsr (rozciągnięcie wzdłuż osi x) dla dowolnego kryterium wytężenia monokryształów, s. 311+316, XXX Szkoła Inżynierii
materiału (wzór jest uniwersalny) w żadnym pręcie struktury nie jest Materiałowej, Kraków-Ustroń-Jaszowiec, 1+4 X 2002, (ed. J. Pacyno),
przekroczona granica plastyczności Re elementu belkowego, dla stali AGH, Kraków, 2002.
8. Nalepka K., PącherskiR. B.: Energetyczne kryteria wytężenia. Propo-
MPa. Błąd rozwiązania jest równy 2 %. zycja obliczania granicznych energii z pierwszych zasad. Rudy Metale, 2003,
r. 48, s. 533+536.
9. Janus-Michalska M., Pe_cherski R. B.: Macroscopic properties of
Podsumowanie open-cell foams based on micromechanical modelling. Technische Mecha-
nik, 2003, t. 23, s. 234+244.
W celu określenia, które z dwóch omawianych energetycznych 10. Kordzikowski P., Janus-Michalska M., Pe.cherski R. B.: Analiza
kryteriów daje poprawne rozwiązanie, przeprowadzono test nume- wpływu wytrzymałości prętów sześciennej struktury komórkowej na rozkład
ryczny polegający na zadaniu jednoosiowego obciążenia pod kątem granicznych energii. Rudy Metale 2004, r. 49, nr 3, s. 114+120.
od O do 90° w płaszczyźnie podstawy elementarnej komórki. 11. Janus-Michalska M., KordzikowskiP., PącherskiR. B.: Energy-ba-
Analizując powierzchnie graniczne odpowiadające omawianym sed approach to limit state criteria of cellular materials. International Sym-
posium on Developments in Plastisity and Fracture-Centenary of M. T. Huber
kryteriom energetycznym widać, że są one zbieżne w kolejnych
Criterion, 12+14 August 2004, Kraków — poster prezentowany na wyżej
stanach własnych. Ze wstępnie wykonanych obliczeń dla materiału
wymienionej konferencji [w przygotowaniu do publikacji].
o elementarnej komórce sześciennej można zauważyć, że dla zada-
12. Janus-Michalska M.: Effective models dsecribing elastic behaviour
nego obciążenia pod kątem od O do 90° w płaszczyźnie podstawy tej of cellular materials. Archives of Metallurgy and Materials, 2005, nr 3 [w
komórki kryteria te dają podobne rozwiązania. Przyjmując we druku].
wzorze (9) kąt a = — oraz stal o parametrach E = 205 GPa, G = 13. WangA. J., McDowellD. L.: Yieldsurfaces of yarious periodic metal
honeycombs at intermediate relative density. International Journal of Plasti-
= 80,8 GPa, R = 215 MPa, jako materiał elementu belkowego city, 2005, t. 21, s. 285+320.

571
YALERIY PIDYYSOTSKYY Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
UKD 539.214:620.1:539.389.1:539.52:539.4
MACIEJ PIETRZYK
ANDRZEJ MILENIN

ZWIĄZEK WSPÓŁCZYNNIKA LODEGO


CHARAKTERYZUJĄCEGO STAN NAPRĘŻENIA
W MATERIALE Z KRZYWĄ UMOCNIENIA

Głównym celem pracy była analiza możliwości opracowania odpowiedniego modelu stanu naprężenia w materiale,
umożliwiającego analizę, procesów charakteryzujących się zmianami drogi odkształcenia. Przedstawiono związek pomiędzy
współczynnikiem Lodego oraz naprężeniem uplastyczniającym, który stwierdzono analizując wyniki badań eksperymentalnych
z użyciem różnych testów plastometrycznych. Wartości naprężenia uplastyczniającego otrzymane przy równoosiowym ściska-
niu próbek pierścieniowych i walcowych były zbliżone do siebie w przypadku testów w warunkach smarowania i przy malej
wartości współczynnika tarcia (\i - 0,05). Natomiast w przypadku testów przeprowadzanych bez smarowania przy współczyn-
niku tarcia \\. = 0,14 naprężenie to miało różne wartości dla pierścieni i walców. W artykule wykazano, że współczynnik Lodego
może być jednym z kryteriów wyjaśnienia różnic między krzywymi rozciągania otrzymanymi w różnych próbach plastometry-
cznych.
Słowa kluczowe: naprężenie uplastyczniające, badania plastometryczne, współczynnik Lodego

THE RELATION BETWEEN LODE COEFFICIENT CHARACTERISING STATE


OF STRESS IN A MATERIAŁ AND A FLOW CURVE

The main objective ofthe work was evałuation of possibiłity of development ofthe constitutive model, which takes into
account the state of stress. Such model will enable analysis of processes characterized by changes ofthe strain path. The
relation between Lode coefficient andflow stress is presented in the paper. This effect was observed during analysis ofthe
results achievedfrom experiments carriedout using differentplastometric tests. Flow stress values obtainedfrom axisymmetric
ring and cylindrical compression for specimens were close to each other for lubricated tests and smali value of the friction
coefficient (\i = 0.05). On the contrary, non-lubricated tests with friction coefficient of\\,— 0.14 yielded the flow stresses
different for rings and cylinders. It is shown in the paper, that Lode coefficient can be one of criterion for explanation of
differences in the stress-strain curves obtainedfrom various plastometric tests.
Keywords: flow stress, plastometric tests, Lode's coefficient

Wstęp z zależności [6, 7]

Próby plastometryczne stosowane są do wyznaczania parame- 2c77 — CT, — i


trów Teologicznych materiałów. Najprostszymi są próba rozciągania (D
i próba spęczania walca. Do odzwierciedlenia rzeczywistego proce-
su, w tym zjawisk zachodzących podczas przeróbki plastycznej sto-
sowane są inne próby plastometryczne. Z wielu prac [l, 2] wynika, gdzie
że wartości naprężenia uplastyczniającego wyznaczone z różnych £0 — wskaźnik naprężenia Lodego [8],CTJ,cr2, CT3 — wartości
prób plastometrycznych mogą różnić się między sobą. Najczęściej naprężeń głównych.
spotyka się informację, iż w próbie skręcania uzyskuje się mniejsze Wartość współczynnika Lodego zawsze mieści się w zakresie
wartości naprężenia uplastyczniającego, dla identycznych warun- l > (B > -j^. Na rysunku la przedstawiono rozkład wartości współ-
ków badania, niż w próbie spęczania walca [3]. Zatem modelując
przemysłowy proces o złożonym stanie naprężenia możemy uzyskać czynnika Lodego w funkcji środkowego naprężenia głównego a2.
niedokładne wyniki. Na rysunku l b przedstawiono naprężenia główne za pomocą koła
Na podstawie wcześniejszych prac autorów [4, 5] zauważono, Mohra.
że zmiana kształtu próbki i/lub zmiana rodzaju próby ma istotny Na podstawie rysunku la można zauważyć, że współczynnik
wpływ na poziom uzyskiwanych wartości naprężenia uplastycz- Lodego przyjmuje wartość l, gdy dwa z naprężeń głównych są równe
niającego. Dokładniejsza analiza przeprowadzonych prób plastome- (o3 = o2 lubCT2=CTi )•a osiąga wartość maksymalną -r= dla płaskiego
trycznych wykazała, iż współczynnik Lodego, charakteryzujący stan
naprężenia, jest jednym z parametrów, jaki mógłby identyfikować
stanu odkształcenia cr2 = . Przeanalizujmy pierwszy skraj-
różnicę wartości naprężenia uplastyczniającego uzyskiwanych
z różnych prób. Celem niniejszej pracy jest dokładniejsza analiza ny przypadek ((3 = l). W tym stanie naprężenia jedna ze składowych
tego problemu. Wartość współczynnika Lodego (3 wyznaczana jest tensora naprężeń ścinających przyjmuje wartość O (przypadek ten-

Mgr ini. Valeriy Pidvysatskyy — Instytut Metalurgii Żelaza. Gliwice, prof. dr hnb. ini Maciej Pietnyk — Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, prof. dr hab. ini. Andrzej Mi-
lenin — Politechnika Częstochowska. Częstochowa.

572
p
1.15
1.10
1.05
1.00
0.95
0.90
0.85
0.80
0.75
0.70
0.65
0.60
50 100 150 200 250 300

Rys. 1. Rozkład współczynnika LODE i koło Mohradla stanu naprężenia


Fig. 1. Distribution of Lode coefficient and Mohr's circle for the state of stress

spęczanie pierścienia spęczanie walca

t
t
swobodne spęczanie próba
sześcianu kanalikowa

l
"^^jfctl,

t
Rys. 2. Ogólny schemat przeprowadzonych prób plastometrycznych
Fig. 2. General diagram of the performed plastometric tests

sora, w którym występują wyłącznie wartości ścinające), a pozostałe również próby kanalikowe na próbkach o wymiarach 8 x 1 2 x 1 0 ,
dwie składowe naprężenia ścinającego uzyskują maksymalną wartość 8x 20 x l O, 1 2 x 1 5 x 1 0 mm. Natomiast w drugim cyklu badań
i w analizowanym punkcie materiału zachodzi ścinanie w dwóch doświadczalnych ściskano próbki; walec 012 x 19 mm i pierścień
kierunkach jednocześnie. W pozostałych przypadkach, kiedy (3^1, <|>12 x 19 mm, a ponadto wykonano próby kanalikowe na próbkach
wartość maksymalną osiąga tylko jedno naprężenie ścinające i wów- o wymiarach 8 x 12 x 10, 8 x 20 x 10,12 x 16 x 10 mm. Narysunku 2
czas materiał może odkształcać się plastycznie tylko w jednym kie- przedstawiono schematy przeprowadzonych prób plastometrycz-
runku. Gdy wartość współczynnika Lodego (3 osiąga wartość maksy- nych.
malną, stan naprężenia odpowiada płaskiemu stanowi odkształcenia. We wszystkich próbach plastometrycznych stosowano stałą pręd-
W szczególnym przypadku, kiedy wartość ciśnienia w analizowa- kość kowadła 5 mm/min. W wykonanych badaniach użyto różnych
nym punkcie obiektu osiąga wartość O (Oj + o~2 +o~3 = 0), a stan smarów. W pierwszym cyklu badań próbki i kowadła smarowano
= smarem HN68, natomiast w drugim cyklu użyto smaru NIKAL.
odkształcenia odpowiada płaskiemu CT2 —9— > wówczas od-
Po przeprowadzeniu badań doświadczalnych, uzyskane dane
kształcenie w materiale odbywa się poprzez czyste ścinanie (np. pomiarowe (przemieszczenie oraz wartości siły ściskania) zostały
próba skręcania). poddane wygładzaniu i filtracji. Dlakażdego przypadku zapisywano
100 punktów pomiarowych. Do wyznaczenia krzywej płynięcia
Materiał i metodyka badań w różnych próbach plastometrycznych oraz współczynnika tarcia
wykorzystano wstępną metodę odwrotną [9]. W celu obliczenia
We wcześniejszych badaniach doświadczalnych [4, 5] przepro- wartości sił w metodzie odwrotnej wykorzystano program comp_axi
wadzono spęczanie różnych próbek wykonanych z miedzi. W pier- oraz comp2D opisany w pracy [10]. Do identyfikacji związku współ-
wszym cyklu badań ściskaniu poddano: walec <j> 12 x 19 mm; sze- czynnika Lodego z wartościami naprężenia uplastyczniającego wy-
ścian 1 5 x 1 5 x 1 5 ; pierścień 0 12 x §4 x 5.9 mm. Przeprowadzono korzystano program komercyjny FORGE2 i FORGE3.

573
Wyniki obliczeń wyznaczonym w próbie spęczania walca. Wiadomo, że różnica po-
między próbą spęczania walca a próbą kanalikową polega przede
W wyniku zastosowania analizy odwrotnej do interpretacji wy- wszystkim na stanie naprężenia oraz wartości ciśnienia hydrostaty-
ników prób spęczania pierścieni wyznaczono współczynnik tarcia, cznego. Ponieważ we wszystkich próbach osiowosymetrycznych
wartości, którego wyniosły 0,14 oraz 0,05 odpowiednio dla smarów (pierścienie i walce) wartości ciśnienia hydrostatycznego są zbliżo-
HN68 i NIKAL. Wykorzystując analizę odwrotną dla pozostałych ne, jedynym czynnikiem decydującym o różnicy w zachowaniu się
prób płastometrycznych wyznaczono krzywe płynięcia pokazane na materiału w próbie spęczania pierścienia (poziom wartości napręże-
rysunku 3. nia uplastyczniającego) może być stan naprężenia. Jednym z para-
Uzyskane wyniki są zbliżone do tych, jakie uzyskał w swoich metrów, jaki rozróżnia stany naprężenia, jest współczynnik Lodego
badaniach Kalidindi [1], Wartości naprężenia uplastyczniającego (3. Wyniki obliczeń rozkładów wartości współczynnika Lodego (3 dla
uzyskane z próby kanalikowej są mniejsze niż uzyskane z próby różnych prób plastometrycznych (zaprezentowano wyniki tylko dla
swobodnego spęczania walca. Zauważono też, że wartości napręże- procesów różniących się kształtem próbki), wykonanych w różnych
nia uplastyczniającego wyznaczone z próby spęczania pierścieni cyklach badań doświadczalnych, przedstawiono na rysunkach 4 i 5.
w jednym z cyklów pokrywały się z naprężeniami uzyskanymi Porównując uzyskane rozkłady współczynnika Lodego (3 dla
z prób kanalikowych, a w drugim z naprężeniem uplastyczniającym badań przeprowadzonych z użyciem smaru HN68 (współczynnik

400

walec ij)12x19
kań 8x10x12
Sześcian 15x15x15
kań 8x10x20
pierścień 4.12x44x5.9
kań 12x10x16
kań 8x12x10
o—e—e walec 112x19
kań 8x20x10
pierś. 4> 12x<|>6x4
kań 12x16x10

0.2 0.4 0.6 0.8


O 0.2 0.4 0.6 0.8
Odkształcenie Odkształcenie

Rys. 3. Wyniki zastosowania wstępnej analizy odwrotnej dla różnych prób plastometrycznych z użyciem smarów:
a — HN68, b — NIKAL
Fig. 3. Results of application of preliminary reverse analysis for different plastometric tests performed
with the use of lubricants: a — HN68, b — NIKAL

Rys. 4. Rozkład współczynnika Lodego (3 dla czterech różnych prób plastometrycznych (smar HN68), a — spęczanie pierścieni,
b — ściskanie walca, c — próba kanalikowa (1/4 próbki), d— spęczanie sześcianu (1/4 próbki)
Fig. 4. Distribution of Lode coefficient |3 for four different plastometric tests (HN68 lubricant): a — upsetting of rings,
b — compressing of a cylinder, c — channeling test (1/4 of a sample), d — upsetting of a cube (1/4 of a sample)

574
Rys. 5. Rozkład współczynnika Lodego P dla trzech różnych prób plastometrycznych (smar NIKAL):
a — spęczanie pierścieni, b — ściskanie walca, c — próba kanalikowa
Fig. 5. Distribution of Lode coefficient P for three different plastometric tests (NIKAL lubricant):
a -— upsetting of rings, b — compressing a cylinder, c — channeling test

Rys. 6. Rozkład współczynnika Lodego P w próbie spęczania pierścieni dla różnych współczynników tarcia:
a — 0,00; b — 0,05; c — 0,10; d — 0,15; e — 0,20f— 0,25; g — 0,30; h — 0,40
Fig. 6. Distribution of Lode coefficient during rings upsetting tests at different coefficients of friction:
a — 0,00; b — 0,05; c — 0,10; d— 0,15; e — 0,20f— 0,25; g — 0,30; h — 0,40

tarcia ^ = 0,14) możemy zauważyć, że największy obszar w próbach Przedstawione wyniki wykazują, że wraz ze wzrostem współ-
swobodnego spęczania walca i sześcianu pokrywa się z minimalny- czynnika tarcia \i zwiększa się strefa największych wartości współ-
mi wartościami współczynnika Lodego P. Największe wartości tego czynnika Lodego P w próbie spęczania pierścienia. Oznacza to,
współczynnika p obejmują ok. 5+8 % objętości próbki, natomiast że próba z jednoosiowego stanu naprężenia przechodzi w płaski stan
dla próby spęczania pierścienia taka sama strefa maksymalnych odkształcenia.
wartości wynosi ok. 25 % objętości. Analizując rozkłady P dla
drugiego cyklu badań z użyciem smaru NIKAL, zauważono spore Podsumowanie
różnice w rozkładzie współczynnika P. Strefa maksymalnych war-
tości P zmniejszyła się w próbie ściskania pierścieni do 3+5 %.
Na podstawie przeprowadzonych badań doświadczalnych oraz
Pozostałe próby mają podobny rozkład, jaki uzyskano w pierwszym
symulacji numerycznych stwierdzono, że współczynnik Lodego P
cyklu badań. Uzyskane różnice w rozkładach wartości współczyn-
ma duży wpływ na wartości naprężenia uplastyczniającego, wyzna-
nika P dla różnych smarów różniących się wartością współczynnika
czanego na podstawie wykonywanych różnych prób plastometrycz-
tarcia skłoniły autorów niniejszej pracy do podejścia próby określe- nych. Wpływ ten zaobserwowano analizując próby charakteryzujące
nia wpływu współczynnika tarcia na rozkład wartości współczynni- się różnym stanem odkształcenia, jak też analizując wpływ współ-
ka Lodego P. W celu zidentyfikowania tego wpływu przeprowadzo- czynnika tarcia w danej próbie. Największą wrażliwość na zmiany
no obliczenia dla spęczania pierścienia o początkowych wymiarach współczynnika tarcia wykazuje próba spęczania pierścieni. W tej
012 x <j>6 x 4 oraz dla różnych wartości współczynnika tarcia (jx = próbie wraz ze wzrostem wartości współczynnika tarcia występuje
0,0+0,4). Wyniki obliczeń zaprezentowano na rysunku 6. przejście ze stanu jednoosiowego spęczania (P = 1) w płaski stan

575
cia i wyniki symulacji dla stopu AlCu2SiMn. Mat. VIII Konf. Informatyka
odkształcenia P =775" l co potwierdziły wyniki przeprowadzonych w Technologii Metali KomPlasTech'2001, ed. Grosman F., Pielą A., Pie-
symulacji. Taka zmiana stanu naprężenia ma wpływ na wartości trzyk M., Kusiak i., Korbielów 2001, s. 123+130.
naprężenia uplastyczniającego. Dla małej wartości współczynnika 4. Pidvysotskyy V., Wajda W., Packo M., KuziakR., PietrzykM.: Identi-
fication of the Flow Stress for Copper in the Roorn Temperaturę. Naukovy
tarcia \J. wartości naprężenia uplastyczniającego cr^, wyznaczone
Yisti — Suczasni Problemy Metalurgii. 2002, nr 5, s. 255+258.
z próby spęczania walca i spęczanie pierścienia pokrywają się ze so-
bą. Natomiast przy dużej wartości tego współczynnika spęczanie 5 PietrzykM., Pidvysotskyy V., Packo M.: Flow Stress Model Accounting
for the Strain Localization during Plastic Deformation of Metals. Annals of
pierścienia daje wartości ap mniejsze niż otrzymane ze spęczania
the CIPR, 2004, nr 53, s. 235+238.
pierścienia i bliskie wynikom uzyskiwanym z próby kanalikowej.
6. Zilberg Ju. W.: Teoria płasti&skogo mećenia tverdych meł. Ućebnoje
Jak widać na rysunku 4, przy dużym współczynniku tarcia wartości
posobie, Dnietropietrowsk, DMetl, 1987.
wskaźnika Lodego P w próbie ściskania pierścienia rosną i zbliżają
się do wartości obserwowanych w próbie kanalikowej. Na podstawie 7. Gromov N. P.: Teoria obrabotki metailov davleniem, M. Metałur-
gizdat, 1978, 360.
tych wyników Autorzy niniejszej pracy proponują wprowadzenie
współczynnika Lodego P, jako zmiennej charakteryzującej stan na- 8. MoraweckiM., SadokL., WosiekE.: Przeróbka plastyczna, podstawy
teoretyczne. Wydaw. Śląsk, Katowice, 1986.
prężenia podczas opracowania modelu konstytutywnego.
9. Szeliga D., Pietrzyk M.: Identification of Rheological and Tribological
Parameters. Metal Forming Science and Practice, A State-of-the-art Yolume
Literatura in Honourof Professor J.A. Schey's 80th Birthday, ed., LenardJ.G., Elsevier,
Amsterdam, 2002. s. 227+258.
1. Kalidindi S. R., Bronkost C. A., Anand L.: Crystallographic Texture
Evolution in Bulk Processing of FCC metals. Mech. Phys. Solids, 1992, nr 40, 10. Pietrzyk M.: Comp_axi — komputerowy program do symulacji
s. 537+579. plastometrycznej próby spęczania próbek osiowosymetrycznych. Hutnik-
2. Kalidindi S. R.: Modelling Anisotropic Strain Hardening and Defor- -Wiadomosci Hutnicze, 1993, t. 60, s. 190+197.
mation Textures in Low Stacking Fault Energy FCC Metals. Int. J. of
Plasticity 2001, nr 17, s. 837+860. Praca wykonana w ramach projektu MNil nr. PBZ.-KBN-
3 GontarzA.: Wpływ metody badawczej na przebieg krzywych płynię- 102/T08/2003.

PAWEŁ PIĄTKOWSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 621.73.042:621.73.047:620.184:621.984:519.6:539.374
BOGUSŁAW KUKURYK

ANALIZA TECHNOLOGII KUCIA SWOBODNEGO


Z WYKORZYSTANIEM MAKROSKOPOWYCH
EFEKTÓW MIKROPASM ŚCINANIA
Przedstawiono analizę technologii kucia swobodnego z wykorzystaniem makroskopowych efektów mikropasm ścinania
w aspekcie technologicznej efektywności i wysokiej jakości odkuwek. Do symulacji schematu płynięcia metalu w procesie kucia
zastosowano metodą elementów skończonych z zastosowaniem lepko-plastycznego modelu odkształcanego ciała. Analizą
numeryczną wykonano z wykorzystaniem programu QForm, w warunkach przestrzennego stanu odkształcenia. Przedstawiono
nowe konstrukcje narzędzi kuźniczych oraz opracowano odpowiednią metodykę kucia, która prowadzi do silnej koncentracji
dodatkowych odkształceń postaciowych , tzw. mikropasm ścinania.
Słowa kluczowe: kowadła kształtowe, jakość kucia, odkształcenie plastyczne, kucie na gorąco

ANALYSIS OF THE FREE FORGING TECHNOLOGY


WITH USE OF MACROSCOPIC EFFECTS OF MICRO-SHEAR BANDS

In the paper the free forging technology analysis with use of macroscopic effects of micro-shear bands regarding
technological efficiency and high ąuality offorgings has been presented. Finite Elements Method and visco-plastic model of
the deformed element has been used to simulate metal flow in forging process. The numerical analysis was performed on
QForm programme in the three-dimensional deformation state. In the paper new constructions of the forging tools was
introduced together with the adequate forging methodology leading to strong concentration ofthe additional non-dilatation
strains as thin transcrystalline layers — micro-shear bands.
Keywords: rhombus anvils, ąuality offorgimg, plastic deformation, hot forging

Mgr mi Pawet Piątkowski, dr hab. mi. Bogusław Kukuryk. prof. nzw. — Politechnika Częstochowska, Częstochowa.

576
Wstęp — zależności pomiędzy dewiatorami naprężenia i prędkości pod-
kształcenia
Doskonalenie warunków odkształcenia zabezpieczających
otrzymanie odkuwek o wysokiej jakości to ciągle aktualny problem
przemysłu kuźniczego. W celu zachowania w całej objętości od- (3)
kuwki stosunkowo niewielkiego gradientu właściwości i jednocześnie
wymaganego ich poziomu, stosuje się odpowiedni przerób plastycz- — warunek nieściśliwości
ny, zdeterminowany kształtem narzędzi i następującymi parametra-
mi termomechanicznymi procesu kucia : gniot i posuw względny, (4)
system kantowania i wartości kątów, prędkość odkształcenia, tarcie
i temperatura. Te wielkości decydują o rozkładzie naprężeń i od-
— równanie bilansu cieplnego
kształceń w poszczególnych przekrojach odkuwki, a więc i o odpo-
wiednich właściwościach fizycznych, mechanicznych i strukturze.
Dla odkształcania materiałów okrągłych i wielokątnych zaleca (5)
się kucie w kowadłach kształtowych lub kombinowanych. Kształt
i parametry geometryczne kowadeł mają istotny wpływ na stan
— naprężenie uplastyczniające metalu
naprężenia i odkształcenia przy kuciu i tym samym decydują zna-
cząco o jakości wyrobów [l, 2].
(7 = a(e, e, T) (6)
Stan naprężenia i odkształcenia w procesie kucia należy rozpa-
trywać przy jednoczesnym uwzględnieniu kształtu kowadeł i kształ-
gdzie
tu poprzecznego przekroju odkuwki. Warunkiem stworzenia korzy-
a ( , e,, v( — składowe tensora naprężenia i tensora prędkości od-
stnego wszechstronnego ściskania jest zapewnienie maksymalnej
powierzchni styku materiału z narzędziem, szczególnie w początko- kształcenia, wektor prędkości,
wej fazie kucia. Znajomość stanu naprężenia! odkształcenia podczas er. e, E(—intensywność naprężeń, odkształceń i prędkości odkształ-
realizacji procesu kucia pozwala na ustalenie obszarów najwię- ceń,
kszych odkształceń plastycznych i miejsc przypuszczalnych pęknięć T—temperatura,
materiału. Określenie rozkładu temperatury wewnątrz strefy od- P — współczynnik określający część pracy odkształcenia plastycz-
kształcenia podczas realizacji procesu kucia materiałów trudnood- nego zamienianej na ciepło, przyjęto w obliczeniach 0,90,
kształcalnych jest ważne ze względu na wpływ, jaki temperatura cp — ciepło właściwe,
wywiera na własności i strukturę odkształcanego metalu. p — gęstość,
Poprzez dobór odpowiednich parametrów kształtowo-wymiaro- CT — naprężenie średnie,
wych narzędzia odkształcającego, kształtu i geometrii wlewka, po- 8( — symbol Kroneckera,
suwu i gniotu względnego, systemu kucia, systemu i wartości kątów k^ — współczynnik wymiany ciepła przez powierzchnię kontaktu.
kantowania, temperatury i warunków tarcia na powierzchniach kon- Warunki graniczne na powierzchniach swobodnych odkuwki
taktowych można uzyskać zamierzony charakter rozkładu lokalnych uwzględniają wymianę ciepła poprzez konwekcję i promieniowanie.
odkształceń i istotnie wpływać na właściwości i strukturę uzyskiwa- Tarcie na powierzchniach kontaktowych uzależniono od stanu na-
nych odkuwek [3, 4]. Sterowanie zadaną nierównomiernością od- prężenia i odkształcenia panującego na powierzchni styku odkształ-
kształcenia w poszczególnych przekrojach odkuwki, stworzenie op- canego metalu z kowadłami zgodnie z następującą zależnością A. N.
tymalnych warunków do lokalizacji odpowiednich odkształceń Levanova [7]:
w ustalonych strefach poprzecznego przekroju odkształcanego ma-
teriału, ma w konsekwencji wpływ na prognozowanie jakości we-
wnętrznej odkuwki w różnych fazach procesu odkształcenia. (7)
W niniejszym artykule dokonano analizy wpływu kształtu ko-
wadeł specjalnych na rozkład odkształceń, naprężeń i temperatury gdzie
podczas kucia. a, — intensywność naprężeń, p — średni nacisk jednostkowy, m —
czynnik tarcia Levanova.
Symulacja procesu kucia Współczynnik empiryczny m charakteryzuje powierzchnię sty-
ku materiału z narzędziem i uwzględnia następujące czynniki:
Do symulacji procesu płynięcia metalu i przepływu ciepła — gładkość powierzchni narzędzia i odkuwki,
w procesie kucia wykorzystano trójwymiarowy program QFORM- — adhezyjne właściwości pary trącej: odkształcany metal-narzę-
3D. Do rozwiązania wykorzystano metodę elementów skończonych dzie,
z założeniem lepko-plastycznego modelu odkształcanego ciała, po- — obecność zgorzeliny,
łączoną z rozwiązaniem równania Fouriera dla niestacjonarnych — rodzaj i grubość powłoki smarnej,
przepływów ciepła. Celem obliczeń było określenie wpływu kształtu — temperaturę powierzchni styku odkształcanego metalu z narzę-
kowadeł specjalnych o określonym ułożeniu powierzchni roboczych dziem.
na rozkład odkształceń, naprężeń i temperatury w procesie kucia Rozwiązanie problemów cieplnych w prezentowanym rozwią-
próbek stalowych w gatunku WNL. zaniu oparto na metodzie elementów skończonych z wykorzysta-
Program QFORM-3D oparty jest na teorii plastycznego płynię- niem metody Galerkina. Wyrażenie (5) przekształcane jest w układ
cia, którego szczegółowy opis modelu matematycznego podano równań różniczkowych zwyczajnych, które są następnie numerycz-
w pracy [6]. System podstawowych równań opisujących plastyczne nie całkowane po czasie. Pozwala to obliczyć wartości temperatur
odkształcenie obejmuje: węzłowych TM po czasie Ar przy zadanych temperaturach 7",
— równanie równowagi naprężeń w chwili /,. Określenie rozkładu temperatury wewnątrz strefy od-
kształcenia podczas procesu kucia jest ważne, ze względu na wpływ,
(1) jaki temperatura wywiera na własności odkształcanego metalu.
W obliczeniach przyjęto wsad o okrągłym przekroju poprze-
— zależności kinematyczne pomiędzy tensorem prędkości odkształce- cznym. Założono średnicę 80 mm, a długość początkową 200 mm.
nia a polem prędkości Materiałem była stal WNL nagrzana do temperatury 1200 °C. Przy-
jęto temperaturę kowadeł 250 °C. Proces modelowany był na prasie
= 0,5(v,,+ (2) hydraulicznej o nacisku 50 MN, przy przyjęciu prędkości suwaka

577
prasy 50 mm/s. Kucie przeprowadzono w dwóch następujących po dodatkowych odkształceń postaciowych w formie cienkich trans-
sobie gniotach z kantowaniem o kąt 90°, przy zachowaniu stałej krystalicznych warstewek, tzw. mikropasm ścinania. Odkształcenia
wartości gniotu względnego 0,30 i stałego posuwu względnego wy- te na poziomie mikroskopowym współdziałają z aktywnymi mecha-
noszącego 1,1. Każde obliczenie analizowano w 30 krokach. Nie- nizmami krystalograficznego poślizgu lub bliźniakowania przejmu-
które wyniki obliczeń przedstawiono na rysunkach 4-5-8. jąc kontrolę nad procesem plastycznego płynięcia [5].
W artykule dokonano analizy dwóch typów narzędzi specjal-
Wyniki badań i ich omówienie nych pokazanych na rysunku 1. Pierwszy rodzaj dotyczył narzędzia
o powierzchniach roboczych skrzyżowanych pod określonym ką-
Przedstawione rozwiązanie teoretyczne pozwala na określenie
tem, przy braku odstępu między nimi. Drugi rodzaj narzędzia dodat-
pól: odkształcenia, prędkości odkształcenia, naprężenia i temperatu-
kowo uwzględniał odstęp między powierzchniami roboczymi kowa-
ry w dowolnej strefie odkształcenia plastycznego. Wartości naprę-
deł. Badano narzędzia o różnym kącie pochylenia powierzchni ro-
żenia uplastyczniającego dla badanej stali WCL przyjmowano
boczych w zakresie 10+45 °, a odstęp pomiędzy nimi zmieniano
z krzywych umocnienia, które wykonano na podstawie przeprowa-
w zakresie od O do 60 mm. Taki zakres przyjętych parametrów
dzonych badań plastometrycznych dla różnych wartości odkształ-
zmiennych miał na celu wytypowanie najlepszych kształtów kowa-
ceń, prędkości odkształceń i dla ustalonego zakresu temperatury
deł kształtowych z punktu widzenia najkorzystniejszego rozkładu
przeróbki plastycznej a = a ( e, e, T). Pozostałe własności dla
naprężeń i odkształceń w odkuwce.
badanej stali, takie jak gęstość, ciepło właściwe i przewodnictwo
Proces kucia składał się z jednego przejścia technologicznego,
cieplne zadawano jako funkcje temperatury.
przy zachowaniu stałej wartości gniotu względnego wynoszącego
Do analizy procesu kucia w kowadłach specjalnych użyto narzę-
eA = 0,3, przy czym, po każdym gniocie odkształcony materiał
dzi przedstawionych na rysunku l, które składają się z dwóch par
kantowano o kąt 90° (rys. 2a, 2b). Na rysunku 2 pokazano również
roboczych powierzchni płaskich nachylonych do siebie pod określo-
trójkątną siatkę elementów skończonych wy generowaną przy pomo-
nym kątem, przy czym istnieje możliwość konstrukcji narzędzi
cy programu QForm 3D.
rozsuniętych od siebie na określoną odległość. Takie ukształtowanie
Dla porównywania wyników obliczeń w objętości odkuwki wy-
powierzchni roboczych kowadeł prowadzi do silnej koncentracji
typowano trzy charakterystyczne przekroje poprzeczne odkuwki,
które przedstawiono na rysunku 3. Pierwszy przekrój poprzeczny
usytuowano w 0,25 długości kotliny odkształcenia, drugi w środku
długości kotliny odkształcenia, a trzeci charakterystyczny przekrój
poprzeczny znajduje się w 0,75 długości kotliny odkształcenia.
Na rysunku 4 przedstawiono rozkład intensywności odkształceń
podczas kucia próbek ze stali WNL w kowadłach specjalnych o ką-
cie nachylenia powierzchni roboczych 30° do kierunku narzędzia
w przekroju A-A i C-C po pierwszym gniocie. Przedstawione na
rysunkach 4a i b rozkłady intensywności odkształcenia określają
kształt stref plastycznych oraz informują o stanie odkształcenia od-
kuwki, odkształcanej w badanych kowadłach kształtowych i z okre-
śloną wartością gniotu względnego (0,30) oraz posuwu względnego
1,1. W rozkładzie tym można wyróżnić charakterystyczne strefy
odkształcenia plastycznego, które istotnie wpływają na jakość prze-
kucia materiału. Największe odkształcenia przenikają do środkowej
części odkuwki, gdzie maksymalne wartości e, nieznacznie przekra-
czają wartość zadanych odkształceń, co korzystnie wpływa na prze-
rób strefy osiowej. Strefy przybrzeżne odkuwki są obszarem mniej-
szych odkształceń (£/e.h = 0,30+0,50). Porównanie rozkładu inten-
sywności odkształceń na powierzchniach poprzecznego przekroju
wskazuje na korzystniejszy rozkład dla przekroju C-C. Obszar
maksymalnych odkształceń obejmuje znaczną część poprzecznego
Rys. 1. Kowadła kształtowe specjalne o skrzyżowanych
przekroju, a różnica między maksymalnymi i minimalnymi warto-
powierzchniach roboczych
ściami intensywności odkształceń jest znacznie mniejsza niż w prze-
Fig. 1. Special shaped dies with crossed working surfaces kroju odkuwki A-A. W przekroju C-C prawdopodobnie generowane

Rys. 2. Końcowy etap odkształcenia


wlewka z odkształconą siatką
elementów skończonych:
a — widok po pierwszym gniocie,
b — widok po drugim gniocie
Fig. 2. Finał stage of deformation of
an ingot with a deformed finite elements
grid: a — view after the first draft,
b — view after the second draft

578
są dodatkowe odkształcenia postaciowe, które korzystnie wpływają się w poszczególnych przekrojach na długości kotliny odkształcenia.
na przekucie strefy osiowej próbki. Niejednakowe płynięcie metalu Jest to bardzo korzystne ze względu na jednorodność własności
w obszarze poszczególnych części kowadła umożliwia przemiesz- odkuwki w całej jej objętości.
czanie się strefy maksymalnych i minimalnych odkształceń w dru- Na rysunku 6 przedstawiono rozkład intensywności odkształceń
gim gniocie po kantowaniu, co przedstawiono na rysunku 5. na powierzchni poprzecznego przekroju B-B odkuwki po pierwszym
Po wykonaniu drugiego gniotu (ze stałą wartością gniotu 0,30) i drugim gniocie, odkształconej ze stałą wartością gniotu (eń = 0,3)
wartość najmniejszych odkształceń występujących w przekroju po- w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy
przecznym wzrosła do 0,4, przy czym odkształcenia te znajdują się zerowej odległości między parami powierzchni roboczych). W roz-
w narożach przekroju poprzecznego. Z kolei największa wartość kładzie tym można wyróżnić charakterystyczne strefy odkształcenia
intensywności odkształceń występuje w środku poprzecznego prze- plastycznego, które istotnie różnią się od rozkładu intensywności
odkształceń w pozostałych przekrojach odkuwki. Specyfika procesu
kroju i wynosi ok. 0,8. Po realizacji drugiego gniotu strefa środkowa
kucia w kowadłach specjalnych o powierzchniach roboczych skrzyżo-
odkuwki ma bardzo podobny rozkład intensywności odkształceń na
wanych powoduje, że odkształcenia lokalne na przekroju środkowym
obydwu przekrojach poprzecznych, rozkład ten różni się jedynie
odkształcanego materiału są znacznie wyższe niż w pozostałych
niewielkim przesunięciem kątowym występujących izolinii. Po kan-
przekrojach. Obszar przylegający do powierzchni odkuwek doznaje
towaniu odkuwki o kąt 90° i wykonaniu następnego odkształcenia maksymalnych wartości intensywności odkształceń po pierwszym
różnice w rozkładzie intensywności odkształceń istotnie zmniejszają gniocie, które wynoszą 0,55-K),60. Po drugim gniocie z kantowaniem
o kąt 90° nie zmienia się charakter rozkładu intensywności odkształ-
ceń, ale intensywnie wzrastają ich wartości do 0,75+1,60. W miarę
przesuwania się do środka przekroju poprzecznego odkształcenia
maleją i osiągają dla pierwszego gniotu 0,35, a dla drugiego gniotu 0,70.
Przedstawiony rozkład intensywności odkształceń na rysunku 6
jest bardzo charakterystyczny dla elementów poddanych momento-
wi skręcającemu, w których zewnętrzna część przekroju charakte-
ryzuje się największymi odkształceniami, a im bliżej środka poprze-
cznego przekroju odkształcenia w materiale maleją.
1
Na rysunku 7 przedstawiono przykładowy rozkład naprężenia
średniego na powierzchniach poprzecznego przekroju odkuwki A-A
(a) i C-C (b) po pierwszym gniocie (eA = 0,3), odkształconej w ko-
wadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy zerowej
odległości między parami powierzchni roboczych), a na rysunku 8
pokazano ten sam rozkład dla drugiego gniotu (po kantowaniu o kąt
90°). Z przedstawionego na rysunku 7 i 8 rozkładu naprężenia śred-
niego wynika jednoznacznie, że najmniejsze, bezwzględne wartości
naprężenia średniego występują na powierzchniach bocznych od-
kształcanych próbek i wynoszą 20 MPa. Największe wartości ści-
skającego naprężenia średniego występują pod powierzchniami ro-
boczymi kowadeł, uwarunkowane ponadto wartością zadanego od-
kształcenia. Centralne części odkształcanych próbek poddane są
Rys. 3. Odkształcona próbka z zaznaczonymi wszechstronnemu ści skaniu, sprzyj aj ącemu dobremu przekuci u stre-
charakterystycznymi przekrojami fy osiowej i zgrzewaniu się wad kuźniczych pochodzenia metalur-
Fig. 3. Deformed sample with marked characteristic intersections gicznego. Po wykonaniu drugiego gniotu następuje wyrównanie

Rys. 4. Rozkład intensywności odkształceń na powierzchniach poprzecznego przekroju odkuwki po pierwszym gniocie (eń = 0,3),
odkształconej w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy zerowej odległości między parami powierzchni roboczych): a —
przekrój A-A, b — przekrój C-C
Fig. 4. Distribution of deformation intensity on the cross-section surfaces of a forging after the first draft (eń = 0.3), deformed in anvils at
a working surface tilt angle of 30° (at a zero distance between the pairs of working surfaces), a — cross-section A-A, b — cross-section C-C

579
Rys. 5. Rozkład intensywności odkształceń na powierzchniach poprzecznego przekroju odkuwki po drugim gniocie (eA = 0,3),
odkształconej w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy zerowej odległości między parami powierzchni roboczych):
a — przekrój A-A, b przekrój C-C
Fig. 5. Distribution of deformation intensity on the cross-section surfaces of a forging after the second draft (eh = 0.3), deformed in anvils
at a working surface tilt angle of 30° (at a zero distance between the pairs of working surfaces), a — cross-section A-A, b — cross-section C-C

Rys. 6. Rozkład intensywności odkształceń na powierzchni poprzecznego przekroju B-B odkuwki po a — pierwszym i b — drugim
gniocie, odkształconej ze stałą wartością gniotu (eń = 0,3) w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30°
(przy zerowej odległości między parami powierzchni roboczych)
Fig. 6. Distribution of deformation intensity on a surface of the B-B cross-section of a forging after a — the first draft
and b — second draft, deformed at the same draft value (eń = 0.3) in arwils at a working surface tilt angle of 30°
(at a zero distance between the pairs of working surfaces)

wartości naprężenia średniego w poszczególnych przekrojach na poprawność przeprowadzonych obliczeń numerycznych i wykazały
długości kotliny odkształcenia, a obszar poddany niekorzystnym wysoką technologiczną efektywność oraz wysoką jakość kucia z ty-
naprężeniom rozciągającym ulega znacznemu zmniejszeniu. Z punktu tułu wykorzystania makroskopowych efektów mikropasm ścinania.
widzenia możliwości prognozowania powstawania pęknięć w materiałach
poddanych kuciu, w takich narzędziach istotne jest wnikliwe prze- Podsumowanie
analizowanie zmian stanu naprężenia w funkcji zadanego odkształcenia. Przeprowadzone badania pozwoliły na wyznaczenie lokalnych
Z prezentowanych rezultatów badań wyników widać, że na prze- wartości charakteryzujących stan odkształcenia i stan naprężenia
kroju poprzecznym odkuwki występuje dość duży gradient naprężeń podczas kucia stali w kowadłach kształtowych specjalnych o powie-
średnich. Po pierwszym gniocie pojawiają się w niewielkim stopniu rzchniach roboczych skrzyżowanych. Poprzez dobór odpowiednie-
naprężenia rozciągające sięgające wartość 20 MPa, które udaje się go kształtu i geometrii powierzchni roboczej kowadła oraz racjonal-
znacząco zmniejszyć po drugim gniocie (rys. 8). nych parametrów technologicznych można istotnie wpływać na:
Zmniejszenie występowania naprężeń rozciągających ma istot- lokalizację maksymalnych wartości odkształceń, wartość nierówno-
ny wpływ na własności mechaniczne odkuwki, bo są najczęściej mierności rozkładu odkształcenia i zmniejszenie udziału naprężeń
przyczyną powstawania wielu wad, jakie występują w elementach rozciągających w kotlinie odkształcenia, co daje podstawy do obie-
kutych. Dla potwierdzenia wyników badań teoretycznych przepro- ktywnego sterowania jakością wewnętrzną odkuwki i poziomem
wadzono badania eksperymentalne na próbkach stalowych, które właściwości wyrobu.
obejmowały rozkład odkształceń i kontrolny pomiar temperatury na Kształt powierzchni roboczej kowadeł o powierzchniach robo-
powierzchniach wydłużanych odkuwek. Badania te potwierdziły czych skrzyżowanych spowodował powstanie korzystnych warun-

580
Rys. 7. Rozkład naprężenia średniego na powierzchniach poprzecznego przekroju odkuwki po pierwszym gniocie
(eh = 0,3), odkształconej w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy zerowej odległości między
parami powierzchni roboczych): a — przekrój A-A, b — przekrój C-C
Fig. 7. Distribution of an average stress on the cross-section surfaces of a forging after the first draft (th = 0.3), deformed in anvils at
a working surface tilt angle of 30° (at a zero distance between the pairs of working surfaces), a — cross-section A-A, b — cross-section C-C

Rys. 8. Rozkład naprężenia średniego na powierzchniach poprzecznego przekroju odkuwki po drugim gniocie (£h = 0,3), odkształconej
w kowadłach o kącie pochylenia powierzchni roboczej 30° (przy zerowej odległości między parami powierzchni roboczych):
a — przekrój A-A, b — przekrój C-C
Fig. 8. Distribution of an average stress on the cross-section surfaces of aforging after the second draft (eh = 0.3), deformed in anvils at
a working surface tilt angle of 30° (at a zero distance between the pairs of working surfaces), a — cross-section A-A, b — cross-section C-C

ków dla lokalizacji maksymalnych odkształceń i koncentracji zna- Literatura


cznych naprężeń ściskających w centralnej części kotliny odkształ-
cenia. Wartość maksymalnych odkształceń uwarunkowana jest 1. Banaszek G., Szota P., Dyja H..' Optymalizacja operacji wydłużania
kształtem kowadła oraz wartością parametrów technologicznych. dużych wlewków w kowadłach profilowych. Hutnik-Wiadomości Hutnicze,
Zastosowanie narzędzi kształtowych specjalnych o powierzchniach 2003, nr 10, s. 396+401.
roboczych skrzyżowanych sprzyja intensywnemu przekuciu strefy 2. Kukuryk B.: Narzędzia kształtowe i ich wpływ na jakość kucia. Obróbka
osiowej odkuwki i wpływa na skuteczność likwidacji wad wyjścio- Plastyczna Metali. 2002, nr 4, s. 35+44.
wych pochodzenia metalurgicznego. Najkorzystniejszy rozkład na- 3. Hyunbo Shim: Optimal preform design for the free forging of 3D shapes
prężeń i odkształceń w objętości odkuwki (dla gniotu eh = 0,30) by the sensivity method. Journal of Mat. Proc. Tech. 2003, nr 134, s 99+107.
uzyskano dla kowadła o kącie nachylenia powierzchni roboczej 30° 4. Numerical simulations of hot die forging processes using finite ele-
i braku odległości między powierzchniami roboczymi kowadeł. ment method. Journal of Mat. Proc. Tech. 2004, nr 153+154, s. 352+358.
Różna lokalizacja ekstremalnych wartości odkształcenia i ich wza- 5. Pęcherski R. B., Nowak Z, Korbel K.: Numeryczna identyfikacja
modelu plastyczności z efektami mikropasm ścinania. Materiały 7 Konferen-
jemne przemieszczanie siępodczas realizacji procesu technologicznego, cji NT „Zastosowanie Komputerów w Zakładach Przetwórstwa Metali".
z kantowaniem odkształcanego materiału, powoduje istotne zmiany w ki- KomPlasTech 2000, s. 101+108.
nematyce płynięcia metalu i sprzyja równomiernemu przekuciu metalu. 6. Biba N. V., VlasovA. V., Uśnij A. J., StebunovS. A.: Konecnoelemen-
Przedstawione w artykule rezultaty badań pozwalają na ustale- tnajamodel elektroyysadki. Kuzn. Stamp. Proizvodstvo, 2001, nr6, s. 40+43.
nie określonych współzależności jakościowych i ilościowych, przy- 7. LevanovA. N.: Obsciezakonomeraostigranicnogotrenijapri obrabot-
datnych do projektowania racjonalnych procesów technologicznych ke metalloy davleniem i soversenstvovanie technologiceskich processoy na
kucia stali stopowych. ich osnove. Kuzn. Stamp. Proizvodstvo, 1990, nr 12, s. 13+15.

581
TOMASZ TRZEPIECIŃSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
FELIKS STACHOWICZ UKD 519.6:621.777:621.983.5:669-136

MODELOWANIE NUMERYCZNE
PROCESU KSZTAŁTOWANIA WYTŁOCZEK PROSTOKĄTNYCH

Przedstawiono doświadczalną weryfikacją modelowania MES kształtowania wytłoczek prostokątnych z dnem stożkowym.
Do numerycznej analizy procesu wytłaczania użyto pakietu MSC.Marc MENTAT 2001 jako efektywnego narzędzia do
przestrzennej analizy procesu kształtowania blach. Opracowane modele numeryczne uwzględniały zmianę oporów tarcia oraz
właściwości mechanicznych blachy stalowej głębokotłocznej kategorii SB wraz ze zmianą orientacji od kierunku walcowania.
Weryfikację wyników symulacji numerycznych przeprowadzono przez pomiar lokalnych zmian grubości ścianek wytłoczek,
otrzymanych w próbie tłoczenia. Stwierdzono wysoką zgodność pomiędzy otrzymanymi modelami MES oraz wynikami
eksperymentalnymi.
Słowa kluczowe: wytłaczanie, Metoda Elementów Skończonych, tarcie, anizotropia plastyczna

NUMERICAL MODELLING OF A PROCESS OF FORMING RECTANGULAR


DRAWPIECES

Results of experimental validation ofthe FEM based modelling offorming rectangular drawpieces with a conical bottom
have been presented. Numerical analys is ofthe drawing process has beenperformed using MSC.Marc MENTAT 2001 software,
which is an efficient toolfor spatial analysis ofthe sheet forming process. The numerical models were developed, taking into
account changes offrictional resistance and mechanical properties ofthe SB grade deep drawing steel sheet atthe orientation
change in relation to rolling direction. Yerification of the obtained results of numerical simulation was madę by the
measurement oflocal changes in a wali thickness of drawpieces obtained during drawing tests. Good agreement between
simulation-based and experimental results has beenfound.
Keywords: drawing, finite elements rnethod, friction, plastic anisotropy

Wstęp nych wyników na podstawie danych doświadczalnych [2].


Kształtowanie blach przez wytłaczanie jest jedną z najpopular-
Szybki rozwój technik komputerowych oraz oprogramowania niejszych metod otrzymywania gotowych wyrobów. Niekiedy jako
opartego na metodzie elementów skończonych doprowadził do coraz ostatnią operację stosuje się nakładanie powłok, co wymaga zapew-
szerszego stosowania narzędzi do modelowania i analizy procesów nienia odpowiedniej gładkości powierzchni wytłoczki. Istotny
ksztaltowaniablach. Modelowanie numeryczne procesu wytłaczania wpływ na rozkład i wartość odkształceń, a tym samym na jakość
umożliwia ustalenie prawidłowych warunków i parametrów procesu wyrobu wywierają siły tarcia [3,4]. Do najważniejszych czynników
bez konieczności praco- i czasochłonnego wytwarzania prototypów warunkujących otrzymanie wyrobu o wysokiej jakości jest wielkość
narzędzi w procesie produkcyjnym. W przypadku wytłaczania pocienienia ścianek. Niejednorodność odkształceń wytłoczki głów-
przedmiotów o złożonej geometrii lokalny stan naprężeń i odkształ- nie uwarunkowana jest występowaniem sił tarcia na styku odkształ-
ceń zmienia się w trakcie procesu kształtowania. Występowanie canego materiału i narzędzia. Na procesy zachodzące w strefie styku
zróżnicowanych schematów odkształcenia jest wywołane oddziały- wpływa wiele czynników, m.in. wielkość nacisków normalnych,
waniem narzędzi oraz czynnikami technologicznymi, które zmienia- materiał i topografia powierzchni blachy oraz narzędzia, środek
ją warunki tarcia. smarny, prędkość odkształcenia [5]. Poprawny dobór optymalnych
Dążąc do otrzymania prawidłowych wyników symulacji należy parametrów procesu warunkuje otrzymanie wyrobu o żądanej do-
uwzględnić nieliniowość właściwości plastycznych materiału oraz kładności wymiarowo-kształtowej.
warunków tarcia. Modele nieliniowe tarcia są często budowane przy W przypadku kształtowania wytłoczek nieosiowosymetrycz-
wielu założeniach upraszczających„ wynikających z trudności nych, jednym z najważniejszych parametrów wpływających nakoń-
uwzględnienia wszystkich czynników wpływających na wielkość cowy kształt wytłoczki jest początkowy kształt oraz wy miary blachy.
oporów tarcia. Z tego względu w programach symulujących procesy W praktyce przemysłowej do optymalizacji kształtu wsadu począt-
kształtowania blach najczęściej implementowane jest liniowe prawo kowego stosuje się metodę prób i błędów [6] oraz zależności empi-
tarcia Amontonsa-Coulomba. Funkcja matematyczna opisująca mo- ryczne f?]. Do określania początkowego kształtu wsadu stosowane
del materiału w programach do analizy tłoczenia na zimno powinna są również metody modelowania numerycznego [8],
uwzględniać zjawiska fizyczne zachodzące podczas deformacji ma-
teriału, tzn. odkształcenie oraz prędkość odkształcenia [1]. Niepra- Badania doświadczalne
widłowe wyniki symulacji mogą wynikać z błędnie przyjętego mo-
delu materiału, który determinuje występowanie prawidłowego sta- Proces kształtowania wytłoczek prostokątnych przeprowadzono
nu naprężeń i odkształceń w materiale. Warunkiem decydującym przy użyciu blach stalowych głębokotłocznych kategorii tłoczności
o poprawności wykonanej symulacji jest zweryfikowanie otrzyma- SB o grubości l mm. Podstawowe parametry mechaniczne blachy

Mgr inż. Tomasz Trzepieciński. prof. dr hab. inż. Feliku Stachowicz — Politechnika Rzeszowska, Rzeszów.

582
Tablica l od kąta obrotu kulki testera po powierzchni blachy pozwoliły stwier-
Wybrane właściwości mechaniczne blachy stalowej dzić cykliczność tych zmian [9]. Wartość współczynnika tarcia
głębokotłoczonej kategorii SB zmieniała się w granicach ^ = 0,141 dla kąta 0° do n = O, l54 dla kąta
90° względem kierunku walcowania. Zatem stwierdzić można,
Table l
że badane blachy stalowe charakteryzuje anizotropia właściwości
Selected mechanical properties of the SB grade deep drawing tribologicznych, odpowiadająca odmiennej topografii powierzchni.
steel sheet Badania doświadczalne kształtowania wytłoczki prostokątnej prze-
prowadzono za pomocą tłocznika (rys. 2) zamocowanego na prasie
Granica Wytrzy- Stała Wykład- Współ-
hydraulicznej.
plasty- małość materia- nik czynnik Zastosowano dociskacz, aby zapobiec fałdowaniu kołnierza wy-
Orientacja czności na roz- łowa krzywej anizo- tłoczki. W celu uzyskania docisku elastycznego pod śruby docisko-
próbki ciąganie C, umoc- tropii we zastosowano podkładki z elastomeru. Siłę docisku określono
R
0,2' *« nienia jako minimalną siłę zapobiegającą powstawaniu fałdowania kołnie-
MPa MPa MPa n r rza i wyznaczono doświadczalnie metodą prób i błędów. W trakcie
procesu wytłaczania określono początkową siłę docisku równą 7,85 kN.
0° 185 267 468 0,262 1,77
Przybliżone wymiary materiału wykrojki (rys. 3) wyznaczono
45° 192 278 462 0,236 1,38
90° 198 280 472 0,243 1,98 analitycznie. Promień naroża ustalono jak dla naczyń cylindrycz-
Wartości średnie 192 275 467 0,247 1,71 nych, natomiast wymiary materiału na płaskie ścianki wyznaczono
jak dla wyrobów giętych. Z uwagi na nieciągłość kształtu wykrojki
przeprowadzono korektę zarysu (linia pogrubiona).
Wykonano cztery wytłoczki o różnej wysokości wynoszącej: 7,
PN! 11, 22 oraz 33 mm (po przetłoczeniu). Poszczególne wytłoczki
przecięto wzdłuż, w poprzek oraz pod kątem 45° względem kierunku
PT walcowania. Pomiar rozkładu grubości ścianek wykonano przy po-
Rejestrowanie mocy mikroskopu warsztatowego.
danych
Modelowanie numeryczne

Proces kształtowania wytłoczek prostokątnych z dnem stożko-


Analiza danych
wym modelowano numerycznie przy użyciu programu MSC.Marc
MENTAT. Symulacje metodą elementów skończonych przeprowa-
dzono dla pełnowymiarowego modelu narzędzi. Przy pomocy pre-
procesora graficznego geometrię narzędzi oraz blachy zaimportowa-
Rys. 1. Schematyczny widok elementów tribotestera no z systemu Mechanical Desktop 4.0. Narzędzia zostały zamodelo-
Fig. l. Diagrammatic view of tribotester components wane jako sztywne, dzięki czemu w modelu obliczeniowym
uwzględniono tylko ich zewnętrzne powierzchnie. Model blachy
zdyskretyzowano za pomocą 3114 elementów 3-węzłowych trójkąt-
nych typu shell. Nałożony warunek brzegowy pozwalał węzłowi
położonemu w środku blachy na przemieszczenia tylko w kierunku
normalnym do blachy. Zastosowano metodę obliczeniową opartą na
zasadzie explicit. Model materiału przyjęto jako elasto-plastyczny.
Do opisu kinematyki odkształceń przyjęto procedurę updated-La-
grange, stosowaną w przypadku występowania dużych przemiesz-
czeń. Podczas analizy prędkość ruchu stempla wynosiła l mm/s.
Do opisu zjawisk kontaktowych między blachą i narzędziami
użyto prawa Coulomba. Uwzględnienie anizotropii oporów tarcia
uzyskano przez podział modelu blachy na sześć stref kontaktu. Do

Rys. 2. Kształt i wymiary narzędzi


Fig. 2. Shape and dimensions of tools

wyznaczono w statycznej próbie jednoosiowego rozciągania


(tabl. 1). Próbki do badań zostały pobrane w kierunku równoległym,
prostopadłym oraz pod kątem 45° względem kierunku walcowania.
Wartość współczynnika tarcia wyznaczono w próbie tarcia o ob-
rotowym ruchu narzędzia wykorzystując tester T01-M, typu trzpień-
-tarcza (rys. 1). Próbę przeprowadzono w warunkach tarcia techni-
cznie suchego. Jako przeciwpróbkę zastosowano kulkę o średnicy
10 mm wykonaną ze stali łożyskowej. Kulka przemieszczała się po
powierzchni próbki, której prędkość obrotowa wynosiła 36 obr/min.
Droga tarcia była okręgiem o średnicy 20 mm. Trzpień z zabloko-
waną obrotowo kulką obciążono ciężarem l ,3 kg. Wykorzystano
aparaturę komputerową umożliwiającą ciągłą rejestrację i zapis war-
tości siły obwodowej PT. Wartość współczynnika tarcia wyznaczono
z zależności jx = Rys. 3. Kształt i wymiary wykrojki
Obserwacje zmian wartości współczynnika tarcia w zależności Fig. 3. Shape and dimensions of a blank

583
każdej ze stref przypisano odpowiednią wartość współczynnika tar- 1,05
cia, wynikającego z jego zmiany wraz ze zmianą kąta względem —D— eksperyment
kierunku walcowania (rys. 4 — linie przerywane). Kierunek osi x —O— model izotropowy
odpowiada kierunkowi walcowania blachy. —ts— model anizotropowy

Jako równanie konstytutywne do opisu relacji naprężenie rze-


czywiste-odksztalcenie logarytmiczne zastosowano równanie Swifta O
a = C • (e0 + e)". Funkcja ta jest powszechnie stosowana w symula- 0,95
cjach procesów przeróbki plastycznej na zimno [10]. Uwzględnienie
zróżnicowania wartości parametrów mechanicznych w zależności
od orientacji względem kierunku walcowania blachy uzyskano przez
podział modelu na trzy strefy (rys. 4 — linie ciągle). Do każdej
6 8
ze stref przypisano odpowiednie zależności odkształcenie-napręże-
Numer punktu pomiarowego
nie według tablicy l. Dodatkowo przeprowadzono symulację kształ-
towania wy tłoczki o izotropowym rozkładzie właściwości plastycz-
nych w całej objętości materiału blachy. Umocnienie materiału bla-
chy opisano uwzględniając średnie wartości parametrów krzywej
umocnienia. Dla wszystkich stref kontaktu przyj eto uśrednioną war-
tość współczynnika tarcia równą \\. = 0,15.

Analiza wyników

W badaniach eksperymentalnych oraz w modelowaniu MES

0 2 4 6 8
Numer punktu pomiarowego

Rys. 6. Rozkład grubości ścianki wytłoczki otrzymanej


doświadczalnie i numerycznie mierzony pod kątem 45° (górny)
oraz wzdłuż i w poprzek względem kierunku walcowania (dolny),
zagłębienie stempla 11 mm
Fig. 6. Wall thickness distribution for a drawpiece obtained
experimentally and numerically, measured under the angle of 45°
(top) and along and cross-wise to the rolling direction (bottom);
punch pocket 11 mm

otrzymano równomierny rozkład wysokości na obwodzie (rys. 5).


Świadczy to o poprawnym przyjęciu kształtu początkowego blachy.
Charakter przebiegu zmian grubości ścianki wzdłuż tworzącej
wytłoczki dla eksperymentu i modeli numerycznych jest podobny
(rys. 6). Na krawędzi stempla grubość ścianki osiąga minimum. Jest
to konsekwencja pokonywania oporów tarcia na zaokrąglonej kra-
wędzi matrycy i pod dociskaczem oraz oporami odkształcania koł-
O 15 30 45 60 75 90 nierza. Grubość ścianki denka wytłoczki zmniejsza się aż do osiąg-
Kąt względem kierunku walcowania, stopnie nięcia przez siłę wytłaczania maksymalnej wartości, po przekrocze-
niu której grubość denka pozostaje stała aż do zakończenia procesu.
Rys. 4. Podział materiału blachy na strefy kontaktu (górny) Nierównomierny rozkład grubości w ściance bocznej wynika
oraz sposób określania wartości współczynnika tarcia (dolny) z występowania oporów tarcia między stemplem a blachą. W pła-
odpowiadającego poszczególnym strefom skiej bocznej części wytłoczki grubość blachy początkowo wzrasta,
Fig. 4. Division of a sheet materiał into contact zones (top) by na przejściu ścianki bocznej w kołnierz znów zmniejszyć się.
and a method for determining coefficient of friction (bottom) Wzrost grubości blachy w kołnierzu spowodowany jest występowa-
corresponding to particular zones niem w tej części obwodowych naprężeń ściskających. Wyniki sy-
mulacji dla modelu anizotropowego są bardziej zbliżone do danych
eksperymentalnych niż dla modelu izotropowego.
Grubość blachy mierzona w kierunku prostopadłym do kierunku
walcowania jest większa niż mierzona wzdłuż kierunku walcowania
(rys. 7). Nieosiowosymetryczny kształt wytłoczki determinuje wy-
stępowanie odmiennych stanów odkształceń w różnych miejscach
wytłoczki. Należy również zwrócić uwagę na różnicę właściwości
plastycznych materiału w zależności od orientacji względem kierun-
ku walcowania. Pomijając strefę kołnierza wraz ze wzrostem wyso-
kości wytłoczki zmniejsza się grubość blachy. Wzrost pocienienia
najbardziej widoczny w denku i w pobliżu krawędzi stempla (rys.
la). Rozkład grubości mierzony pod kątem 90° względem kierunku
Rys. 5. Fotografia a — wytłoczki eksperymentalnej walcowania jest bardziej równomierny (rys l b). Najbardziej narażo-
oraz b — otrzymanej w symulacji MES nym na pęknięcie przekrojem jest przejście denka w ściankę boczną.
Fig. 5. Photograph of: a — experimental drawpiece, W przypadku wytłoczek z dnem prostokątnym oderwanie denka
b — obtained from FEM simulation zostanie zainicjowane na krótszej krawędzi denka.

584
E 1,1-ri —D— eksperyment, 7 mm —D— model anizotr., 7 mm odkształceń w poszczególnych częściach wytłoczki. Uwzględnienie
—ń—eksperyment, 17 mm —ń— model anizotr, 17 mm anizotropii plastycznej materiału oraz anizotropii oporów tarcia
w modelu MES determinuje otrzymanie wyników, które są bardziej
zbliżone do danych doświadczalnych, niż w przypadku przyjęcia
modelu izotropowego. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym
na dokładność wymiarową i geometryczną wytłoczki jest kształt
oraz wymiary wsadu. Analizując wyniki symulacji numerycznych
należy pamiętać o wielu założeniach upraszczających, użytych do
budowy modelu MES wynikających z występowania złożonych zja-
wisk kontaktowych w strefie styku narzędzi i blachy.
0,75
Literatura
Numer punktu pomiarowego

E 1.1 T-f —D— eksperyment, 7 mm 1. Gronostajski 7.., Weiler W.: Model materiału do analizy procesów
—D— model anizotr., 7 mm
kształtowania blach. Obróbka Plastyczna, 2001, nr 12, s. 35+39.
A eksperyment, 17 mm —A— model anizotr, 17 mm 2. Rójek J., Pielą A.: Weryfikacja wyników numerycznej symulacji
procesu tłoczenia. Hutnik-Wiadomości Hutnicze, 2002, nr 69, s. 84+88.
3. Adamus J.: Wpływ tarcia na niejednorodność odkształceń przy kształ-
towaniu blach karoseryjnych. Obróbka Plastyczna, 2000, nr 11, s. 13+19.
4. Stachowicz F., Trzepieciński T.: Effect of surface topography on
frictional characteristics on sheet metal. Proc. 8th Int. Conf. Technology'03,
Bratysława 2003, p. 144 + CD.
S.MatuszakA.: Factors influencing friction in steel sheet forming. J. Mat.
Proc. Tech., 2000, nr 160, s. 250+253.
6. CopeJ. S.: You can draw rectangular shells by followingcertainrules.
0 2 4 6 8 American Machinist, 1953, nr 97, s. 156+159.
Numer punktu pomiarowego 7. Gopinathan V.: Optimum blank profile determmation for rectangular
deep drawing. Indian Journal of Technology, 1977, nr 15, s. 330+333.
Rys. 7. Rozkład grubości ścianki wytłoczek o różnych 8. heki H., Murata T.: On the determination of the optimum blank shape
wysokościach mierzony wzdłuż (górny) oraz w poprzek of non-axisymmetric drawn cup by the fmite element method. Bulletin of the
względem kierunku walcowania (dolny) JSME, 1986, nr 29, s. 1033+1040.
Fig. 7. Wall thickness distribution for the drawpieces 9. Stachowicz F., Trzepieciński T.: Opory tarcia podczas kształtowania
of different heights, measured along (top) and cross-wise blach karoseryjnych. Mat. Konf. SAKOM, Przeciaw 2003, s. 297+302.
the rolling direction (bottom) 10. Grosman F.: Kryteria doboru charakterystyk technologicznej plasty-
czności materiałów do symulacji procesów obróbki plastycznej. Obróbka
Plastyczna, 2000, nr 15, s. 35+45.
Podsumowanie

Anizotropia płaska materiału wyrażająca się odmiennym prze- Pracę wykonano w ramach projektu badawczego nr
biegiem zależności naprężenie-odkształcenie w zależności od orien- 3 T08B 041 28 finansowanego przez Departament Badań Nauko-
tacji względem kierunku walcowaniapowoduje zróżnicowanie stanu wych MNiJ.

Szanowni Czytelnicy
Zapraszamy do zaprenumerowania naszego czasopisma, w którym
znajdziecie Państwo informację o aktualnych nowościach z dziedziny prze-
mysłu metali nieżelaznych.
Warunki prenumeraty na 2006 r. znajdują się na II stronie okładki.

Redakcja

585
13:539.415:539.019:539.379

WPŁYW DUŻYCH PRĘDKOŚCI ODKSZTAŁCENIA


NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE l ROZDROBNIENIE
STRUKTURY W ALUMINIUM l MIEDZI

Duża prędkość odkształcenia jest czynnikiem silnie aktywującym rozwój lokalizacji odksztalcenia w pasmach ścinania,
które przy dużych prędkościach odkształcenia mającechy adiabatycznych pasm ścinania. W tego typupasmach, profil rozkładu
temperatury wykazuje silny pik wzrostu, nawet do kilkuset stopni. Lokalny wzrost temperatury w pasmach, w zależności od
warunków odkształcenia, może prowadzić, do rozwoju rekrystalizacji dynamicznej lub postdynamicznej. Czynnikiem sprzyja-'
jącym rozwojowi procesów mięknięcia jest niska energia błędu ułożenia, umocnienie roztworowe lub dyspersyjne, ogranicza-
jące ruch dyslokacji. Porównanie miedzi i aluminium, ściskanych młotem spadowym z dużymi prędkościami odkształcenia
(e = l u s ), miało na celu sprawdzenie tezy, dotyczącej łatwości rozwoju procesów mięknięcia, w zależności od wielkości
energii błędu ułożenia odkształcanego materiału. W artykule przedstawiono ewolucję mikrostruktury i własności aluminium
A/99,5 oraz miedzi Cu99,99, ściskanych w zakresie odkształceń rzeczywistych cp = 0,25+0,62 z prędkościami odkształcenia
w zakresie: e = l,75 x lCr+4,34 x 10 s~ . W obu materiałach stwierdzono występowanie struktury pasmowej. Zaobserwowa-
no wzajemne przecinanie się pasm i mikropasm, prowadzące do podziału materiału na charakterystyczne bloki, o kształcie
zukosowanych równoległoboków. Szczególną uwagę zwrócono na wymiary niektórych elementów mikrostruktury. Ustalono,
że w miarę wzrostu odkształcenia zmniejsza się szerokość mikropasm. W miedzi, zmiany szerokości mikropasm, w zakresie
odkształceń (p = 0,27+0,38, wynosiły d - 55+320 nm. W'aluminium mikropasma były znacznie szersze. W zakresie odkształceń
<p = 0,25+0,62, obserwowano mikropasma w przedziale wymiarowym d = 75+900 nm. Stwierdzono występowanie dużej
dezorientacji pomiędzy mikropasmami, a otaczającą osnową oraz pomiędzy utworzonymi komórkami i podziarnami. Zaobser-
wowano skutki działania procesów zdrowienia i poligonizacji, przejawiające się silniej w aluminium, w którym uzyskano
szersze mikropasma. Przebieg umocnienia materiałów wykazywał ciągły wzrost. W przypadku aluminium mikrotwardość
wzrosła od początkowej wartości 20 \\,Hv;QQ do około 45 \iHvjQQ, a w przypadku miedzi od około 80 \iHv JQQ do 110 [iHvjQQ.
Słowa kluczowe: mikropasma, dezorientacja, mikrostruktura dyslokacyjna, duża prędkość odkształcenia

HIGH STRAIN RATĘ EFFECT ON MECHANICAL PROPERTIES


AND STRUCTURE REFINEMENT IN ALUMINIUM AND COPPER

High strain ratę is thefactor strongly influences on the activity ofstrain localization in shear bands, which at the dynamie
strain rates have features of the adiabatic shear bands. In this type of bands, the temperaturę profile along the shear band
show high temperaturę rise, even to several hundred degrees. The local rise ofthe temperaturę in bands, in some cases, leads
to the dynamie recrystallization or postdynamic recrystallization development. The factor facilitates structure softening
processes arę the Iow stacking fali energy, solution or dispersion hardening, lirniting the movement of dislocations. The
comparison ofthe copper and aluminium, compressed by using special laboratory liammer, with the high strain rates (£ = l u s ),
has the purpose to check thefacility ofthe structure softening processes, depending on the value of stacking fali energy.
In the work, the evolution ofthe microstructure and properties of aluminium A/99.5 and copper Cu99.99, compressed in the
rangę of true strains (p = 0.25+0.62, with the strain ratę i = 1.75 x lu+4.34 X Kr s~ have been presented. In the both
materials, the strong tendency to strain localization in bands and micro shear bands has beenfound. The intersection of bands,
leading to the division of materials into the characteristic blocks with the chess board shapes has been observed. The special
attention has been paidon the dimension ofthe microstructure elements. It has been stated that with the increase ofdeformation,
the width ofthe microbands becomes lower. In the copper, the changes in the width ofmicrobands, in the rangę oftrue strains
(p = 0.27+0.38, placedfrom d - 55+320 nm. In the aluminium, the width ofmicrobands was broader. In the rangę of strains
(p = 0.25+0.62, it changed d = 75+900 nm. It has beenfound large misorientation between the microbands and the surrounded
material and also between the cells and subgrains. The effects ofrecovery andpoligonization on the microstructure have been
observed. The hardening ofdeformed materials shows the continuous increase. In the case ofthe aluminium the microhardness
increases from the initial value about 20 \iHv1()0 to the 45 \^Hv100, in the case of copper it increases from the 80 ^Hv]00 to
about 110 \JiHvjQff
Keywords: microbands, misorientation, dislocation structure, high strain ratę

Mgr inż. Beata Leszczyńska, dr hab. inż. Maria Richert. prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

586
Wprowadzenie nych dynamicznie za pomocą młota spadowego, były liczne mikro-
pasma.
Procesy przeróbki plastycznej coraz częściej opierają się na W przypadku aluminium, od najmniejszych wartości odkształ-
wykorzystywaniu dodatkowych możliwości wzrostu wydajności po- cenia obserwowano mikropasma zbudowane z wydłużonych pod-
przez zwiększanie prędkości odkształcenia. Zjawiska zachodzące ziaren, wewnątrz których występowała mała gęstość dyslokacji (rys.
podczas odkształcania z dużymi prędkościami znacznie odbiegają 2A, 2B, ID). Ujawniały się na tle podziarnowej struktury, obecnej
od tych, jakie mogą mieć miejsce podczas statycznego odkształcania we wszystkich badanych strukturach aluminium (rys. 2C).
metali i stopów. Parametrami wpływającymi na zmiany struktury, Istotną cechą mikropasm oraz struktury ziarenkowej, tworzącej
a co za tym idzie również własności, oprócz prędkości odkształcenia się wewnątrz mikropasm była duża dezorientacja w stosunku do
są: temperatura, wielkość odkształcenia, sposób prowadzenia procesu otaczającego materiału (rys. 2B, 2C).
[1*18]. Przy odkształcaniu z dużymi prędkościami, jednym z ocze- Struktura mikropasm, występująca na tle komórkowej struktury
kiwanych efektów jest rozwój struktury pasmowej. Wewnętrzna dyslokacyjnej, była także obserwowana w ściskanej miedzi (rys. 3A,
struktura pasm może ulec przekształceniu, jeżeli nastąpi dyssypacja 35). Ścianki mikropasm w miedzi zbudowane były z gęstych splo-
ciepła skumulowanego podczas odkształcenia, co ma miejsce w przy- tów dyslokacyjnych, natomiast ich wnętrze niemal wolne od dyslo-
padku adiabatycznych pasm ścinania [18]. Lokalny wzrost tempera- kacji (rys. 3/1). Wzrost odkształcenia powodował istotne zmniejsze-
tury w tego typu pasmach może prowadzić do miejscowego rozwoju nie się szerokości mikropasm (rys. 4). Ponadto zaobserwowano
rekrystalizacji dynamicznej [12-^14]. Powstawanie pasm ścinania rozwój drugiej rodziny mikropasm, która przecinając pierwszą ro-
przy wysokich wartościach odkształceń i dużych prędkościach od- dzinę prowadziła do utworzenia charakterystycznej struktury zuko-
kształcenia jest uprzywilejowane obecnością naprężeń ściskających sowanej szachownicy, zbudowanej z mikrobjętości o kształcie rów-
[12,14]. Graniczna prędkość odkształcenia, przy której mogą nastą- noległoboków, zawartych pomiędzy przecinającymi się mikropas-
pić sygnalizowane zmiany wynosi co najmniej e = l s . Powyżej tej mami (rys. 3B). Następstwem dalszej ewolucji tej struktury by)o
prędkości odkształcenia, dynamiczne procesy odnowy struktury są utworzenie prawie równoosiowych komórek pozbawionych we-
bardziej zaawansowane i mogą przynieść zauważalne efekty [18]. wnątrz dyslokacji. Wydaje się, że ten etap transformacji mikrostru-
Istotne znaczenie ma wartość energii błędu ułożenia (EBU) ktury, prowadzący do utworzenia równoosiowych ziarenek, wyka-
odkształcanych dynamicznie metali i stopów [8]. Energia błędu uło- zujących miejscowo dużą dezorientację, wynikał z wpływu proce-
żenia jest czynnikiem warunkującym wiele własności metalu. Dla sów odnowy struktury, rozwijających się wskutek lokalnego wzrostu
metali o sieci A l charakteryzujących się dużym zakresem wartości temperatury (rys. 3D). Znaczny wzrost temperatury, nieunikniony
EBU, jest ona czynnikiem determinującym mechanizm odkształce- przy dużych prędkościach odkształcenia, prowadzi do podniesienia
nia plastycznego, kinetykę umocnienia materiału oraz strukturę dys- energii całego układu oraz uaktywnienia procesów odnowy, które
lokacyjną. Aluminium charakteryzuje siędużąwartościąEBU,która mogą wnosić istotne zmiany w strukturę.
według różnych źródeł [5, 7, 8] jest szacowana na ok. 200 mi/m . Występowanie dużej dezorientacji mogło być także skutkiem
Miedź jest metalem o znacznie niższej wartości EBU, wynosi ona znacznych obrotów materiału podczas procesu ściskania, jak rów-
ok. 40-^100 mJ/m . Wartości te, w zależności od sposobu wyzna- nież spowodowane kumulacją dyslokacji w granicach ziaren i pasm
czania, mogą się nieznacznie różnić. ścinania.
W artykule podjęto badania oceny zmian struktury i własności Istotnych danych dostarczyły statystyczne pomiary wymiarów
aluminium i miedzi, odkształconych dynamicznie za pomocą młota wybranych elementów mikrostruktury. Pomiar szerokości mikro-
spadowego, do odkształcenia cp = 0,62. W szczególności skoncen- pasm wykazał, że zarówno w ściskanym aluminium, jak i w miedzi
trowano się na ocenie wpływu prędkości odkształcenia i wielkości
wzrost odkształcenia spowodował zmniejszenie się szerokości mi-
odkształcenia na zmniejszenie wymiarów wybranych elementów
kropasm (rys. 4).
mikrostruktury.
Jednakże średnia szerokość mikropasm w aluminium była zna-
cznie większa, aniżeli w miedzi. Przy wartości odkształcenia rzeczy-
Metodyka badań wistego cp = 0,25, wynosiła ok. 500 nm, a po odkształceniu rzeczy-
wistym cp = 0,46 zmniejszyła się niemal dwukrotnie, do wartości ok.
Badania przeprowadzono na próbkach z A199,5 oraz technicznie 260 nm. W przypadku miedzi, średnia szerokość mikropasm po
czystej miedzi Cu99,99. Wyjściowym materiałem do badań były odkształceniu rzeczywistym (p = 0,3 była rzędu 160 nm, a po od-
wyciskane pręty o średnicy 10 mm, z których wycięto cylindryczne
próbki. Przed odkształceniem, na czołowych powierzchniach próbek
wykonano podtoczenia, które wypełniono smarem grafitowym,
co miało zapobiegać powstawaniu beczkowatości próbek. Próbki J_
ściskano w zakresie średnich makroskopowych odkształceń rze-
czywistych do cp = 0,62 i prędkościach odkształcenia w zakresie 2
e = 1,75 x 102+4,34 x l O2 s"1. Schemat młota spadowego przedsta-
wiono na rysunku 1. .-3.
Badania przeprowadzono na przekrojach wzdłużnych próbek.
Obserwacje struktury dyslokacyjnej wykonano za pomocą transmi-
syjnego mikroskopu elektronowego JEM 2010 ARP. Folie wykona-
no stosując klasyczną technikę polerowania elektrolitycznego za
pomocąurządzenia firmy Struers. We wszystkich przypadkach krąż-
ki na cienkie folie wycinano z jednego miejsca próbki.
Pomiary mikrotwardości wykonano na przekrojach wzdłużnych
sposobem Yickersa przy użyciu mikrotwardościomierza typu PMT3
przy obciążeniu 100 G.
Rys. l. Schemat młota spadowego
Stosując autorski program przeprowadzono badania dezorienta-
/ — belka, 2 — prowadnice, 3 — bijak, 4 — próbka,
cji próbek. Ponadto ilościowo określono geometryczne parametry
5 — pierścień dystansowy, 6 — stojak
wybranych elementów mikrostruktury.
Fig. 1. The scheme of the falling-weight-type impact testing
Wyniki badań machinę
l — beam, 2 — guide poles, 3 — beater, 4 — sample,
Charakterystyczną cechą struktury aluminium i miedzi, ściska- 5 — distance ring, 6 — stan

587
Rys. 2. Charakterystyczne mikrostruktury dyslokacyjne oraz kąty dezorientacji uzyskane
w aluminium podczas ściskania na miocie spadowym
Fig. 2. Characteristic dislocation microstructures with large misorientated boundaries in aluminium compressed
by falling-weight-type impact testing machinę

Rys. 3. Charakterystyczne mikrostruktury


dyslokacyjne oraz kąty dezorientacji
uzyskane w miedzi podczas ściskania
na młocie spadowym
Fig. 3. Characteristic dislocation
microstructures and misorientation
obtained in copper compressed
by falling-weight-type impact
testing machinę

588
ny jest rozwój procesów odnowy struktury (niska EBU), zapobiega-
jący przemieszczaniu się granic, prowadzą do silnej koncentracji
odkształcenia w wąskich mikropasmach. Wzrost mikrotwardości
miedzi w zakresie wyższych odkształceń (rys. 5), w porównaniu do
spłaszczonego przebiegu krzywej umocnienia w przypadku alumi-
nium potwierdza fakt, że miedź podczas dynamicznego ściskania nie
uległa zmiękczeniu wskutek rozwoju procesów odnowy. W prze-
ciwieństwie do aluminium, którego zmiany w strukturze i własno-
ściach świadczą o przewadze procesów odnowy nad procesami
umocnienia.
Kolejną istotną informacją uzyskaną z prowadzonych badań jest
stwierdzenie dużej dezorientacji w mikropasmach, tworzących się
przy dużych prędkościach odkształcenia (rys. 2D, 3Q. Występowa-
nie dużej dezorientacji przy średnich wartościach odkształceń, lecz
Rys. 4. Średnie szerokości mikropasm w aluminium i miedzi dużych prędkościach dowodzi, że najprawdopodobniej intensywna
uzyskane w wyniku ściskania za pomocą miota spadowego kumulacja dyslokacji w granicach pasm jest najbardziej prawdopo-
(mierzone wzdłuż osi) dobną przyczyną wzrostu dezorientacji. W warunkach statycznego
Fig. 4. The average width of the microbands obtained in odkształcania występuje wystarczająca ilość czasu na przemieszcza-
aluminium and copper compressed by falling-weight-type nie się dyslokacji i ich konfigurację w niskoenergetyczne układy
impact testing machinę poligonalne lub częściową ich anihilację. Przy bardzo dużych od-
kształceniach wywieranych metodami SPD pomimo możliwości
czasowych, gęstość dyslokacji jest tak duża, że ich gromadzenie
700 w granicach pasm i komórek musi prowadzić do zmian w dezorien-
tacji. Przy znacznym wzroście prędkości odkształcenia dyslokacje
600 -
nie nadążają ze zmianami, prowadzącymi do tworzenia niskoenerge-
500 - tycznych układów, a ich gromadzenie w granicach przynosi porów-
g 400 nywalne skutki do zmian zachodzących pod wpływem dużych od-
kształceń. W szczególności ma to miejsce, gdy procesy odnowy
struktury są utrudnione, a gromadzące się dyslokacje muszą utwo-
30
-D °'
200 • rzyć odpowiednie niskoenergetyczne konfiguracje. Z badań struktu-
100 - ry granic wynika, że najmniejszą energię posiadają granice małego
i dużego kąta [25]. Stąd wydaje się uzasadniony rozwój granic
O
dużego kąta w układach zawierających dużą gęstość dyslokacji.
0,2 0,25 0,3 0,35 0,4 0,45 0,5
Na podstawie przeprowadzonych badań wysunięto następujące
<P
wnioski;
1. Charakterystyczną cechą ściskanego dynamicznie aluminium
Rys. 5. Zestawienie mikrotwardości ściskanych
i miedzi, była struktura pasmowa.
za pomocą młota spadowego aluminium i miedzi
2. Wraz ze wzrostem odkształcenia stwierdzono zmniejszenie się
Fig. 5. The microbands of the aluminium and copper szerokości mikropasm. Zdecydowanie większe zmniejszenie szero-
compressed by falling-weight-type impact testing machinę kości mikropasm uzyskano w miedzi — średnio do ok. 110 nm.
3. W obu badanych materiałach stwierdzono występowanie dużej
dezorientacji pomiędzy mikropasmami, a osnową.
kształceniu (p = 0,38 osiągnęła wartość, ok. 110 nm (rys. 4). 4. Dynamiczne ściskanie za pomocą młota spadowego, spowodowa-
Umocnienie materiałów oszacowano poprzez pomiar mikro- ło znaczne umocnienie materiałów. Mikrotwardość miedzi przy
twardości (rys. 5). Stwierdzono wzrost mikrotwardości w miarę najwyższych wartościach odkształcenia rzeczywistego (cp = 0,38)
wzrostu odkształcenia próbek, przy czym w przypadku miedzi za- wynosiła ok. 105 |xHv100. Mikrotwardość A199.5 po odkształceniu
równo poziom własności, jak i intensywność wzrostu mikrotwardo- rzeczywistym <p = 0,62 wynosiła 45 ^Hv100.
ści były wyższe.
W aluminium mikrotwardość wzrosła od początkowej wartości Literatura
ok. 20 nHv100, o ok. 25 jednostek, do 45 p,Hvj00 po odkształceniu
(p = 0,62. W miedzi, od początkowej wartości ok. 80 |-iHv100 do 1. Leszczyńska B., RichertM.: Wpływ dużej prędkości odkształcenia na
wartości 105 nHV|00, po odkształceniu (p = 0,38. formowanie elementów struktury o wymiarach nanometrycznych, w mate-
riałach metalicznych. XXXII Szkoła Inżynierii Materiałowej, Kraków —
Podsumowanie Krynica 2004, s. 111-116.
2. Leszczyńska B., RichertM.: Wpływ dynamicznego odkształcania na
Badania przeprowadzono na aluminium i miedzi. Dotyczą one strukturę ściskanego A199.5 i stopu AlCuZr. XXXI Szkoła Inżynierii Mate-
własności i struktury, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości riałowej, Kraków — Krynica 2003, s. 13-5-19.
rozdrobnienia elementów mikrostruktury pod wpływem dużych 3. Leszczyńska B., RichertM.: Effect of dynamie compression on Mic-
odkształceń wywieranych dynamicznie. Uzyskane dane wskazują, rostructure of alluminium alloys, AlCu4Zr and AlMgS. Inżynieria Materia-
łowa, 2004, nr 3, (140) s. 381-384.
że pod wpływem średnich wielkości odkształcenia (do (p = 0,62)
2 2 1 4. Richert M., Leszczyńska B.: Structure and Properties of dynamically
i dużych prędkości e = 1,75 x 10 +4,34x 10 s" , możliwe jest
compressed A199.5 and AlCuZr alloy. Journal of Alloys and Compounds
rozdrobnienie niektórych elementów mikrostruktury, do wymiarów 2004, nr 382, s. 305-310.
nanometrycznych, porównywalnych do skutków odkształcenia meto- 5. BlicharskiM.: Odkształcanie i pękanie. Uczelniane wydaw. nauk.-dy-
dami SPD [19+23]. dakt, Kraków 2002.
Ocena objęła szerokość mikropasm, które, jak wynika z badań 6. Adamczyk-Cieślak B: Analiza zmian mikrostruktury i właściwości
metodami SPD, są istotnym czynnikiem tworzenia struktury nano- mechanicznych stopów Al-Mg-Si po dużym odkształceniu plastycznym.
ziaren [24], W szczególności, uzyskanie w miedzi średniego wymia- XXXII Szkoła Inżynierii Materiałowej, Kraków — Krynica 2004, s. 99+104.
ru mikropasm około 110 nm jest interesującym wynikiem i dowodzi, 7. Wróbel M.: Błędy ułożenia — czym są i od czego zależy ich energia.
że duże prędkości odkształcenia w materiałach, w których utrudnio- Inżynieria Materiałowa 2001, nr 6, s. 1024-1030.

589
S.HuangJ. C, GrayUIG. T.: Microband formation in shock-Ioaded and 18. Ostwaldt D., Klimanek P.: The influence of temperaturę and strain
quasi-statically deformed metals. Acta Metali, 1989, No. 12, vol. 37, p. 3335+3341. ratę on microstructural evolution of polycrystalline copper. Materials Science
9. Carpenter S. H.: Dislocation Damping of explosively shocked poly- and Engineering, A234+236, 1997, s. 810+813.
crystalline copper. Phill. Mag. 1968, No. 17, p. 855+857. 19. Richert M., Richert J., Hawrytkiewicz S., Wusatowska A..- Micro-
10. Edington J. W.: The influence of strain ratę on the mechanical structure of heavily deformed materials. Inżynieria Materiałowa, 2001, nr 5
properties and dislocation substructure in deformed copper single crystals. (124), s. 776+779.
Phill. Mag. 1969, No. 19, p. 1189+1206.
20. Richert M., Liu Q., Hansen N.: Microstructural Evolution Over
11. Rosę M. F., Berger T. L: Shock deformation of polycrystalline a Large Strain Rangę in Aluminium Deformed by Cyclic-Extrusion-Com-
aluminium. 1968, No. 17, p. 1121+1133. pression. Materials Science & Engineering, A260, 1999, s. 275+283.
12. Richert M., Czyrska-FilemorwwiczA., RichertJ., Dybiec H., Wusa- 21. Valiev R. Z., Islamgaliev R. K., Alexandrov l V.: Bulk Nanostructured
towska-Sarnek A., Dubiel B.: Charakterystyczne cechy mikrostruktury s'ci- Materials From Severe Plastic Deformation. Progres in Mat. Sci. 2000, nr 45,
skanych monokryształów aluminium. Inżynieria Materiałowa 2000, nr 4, s. 103+189.
s. 149+156.
22. KwnarK. S., Van SwygenhovenH., SureshS.: Mechanical Behaviour
\3.HarrenS. V., DcveH. E.,AsaroR. J.: Shear band formation in pianę
of Nanocrystalline Metals and Alloys. Acta Materialia, 2003, vol. 51. No. 19,
strain compression. Acta metali., vol. 36, No. 9, p. 2435+2480. p. 5743+5774.
14. Duffy J., Clii Y. C.: On the measurement of local strain temperaturę
23. Morris D. G.: Mechanical Behaviour of Nanostructured Materials.
dunng the formation of adiabatic shear bands. Materials Science and Engi-
Trans Tech Pub. LTD, 2000.
neering, A157. 1992, p. 195+210.
15. Timothy S. P.: The structure of adiabatic shear bands in metals: 24. Kurzydtowski K. J., Richert M.: On the mechanisms of nanograins
critical review. Acta Metali. 1987, vol. 35, No. 2, p. 301+306. formation in cold plastic deformation conditions. Inżynieria Materiałowa,
2005 [in press].
16. Djapic Oosterkamp L, Ivankovic A., Venizelos C.: High strain ratę
properties of selected aluminium alloys. Materials Science and Engineering 25. Grabski M. W.: Struktura granic ziarn w metalach. Wydaw. Śląsk,
A278, 2000, p. 225+235. Katowice 1969.
17. Shih M. H.. Yu C. Y., Kao P. W., Chang C. P.: Microstructure and
flow stress of copper deformed to large plastic strains. Scripta Materialia Praca została wykonana w ramach Gruntu PBZ-KBN-
2001, No. 45, p. 793+799. 096/T08/2003

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


FRANCISZEK GROSMAN UKD 669-13:539.383:539.385:539.389.1:620.1
JACEK PAWLICKI

WPŁYW PARAMETRÓW ŚCISKANIA


Z OSCYLACYJNYM SKRĘCANIEM
NA TECHNOLOGICZNĄ PLASTYCZNOŚĆ METALI

W artykule przedstawiono wyniki badań reakcji materiału na równoczesne i sekwencyjne obciążanie silą ściskającą
i momentem skracającym. Próby przeprowadzono na specjalnie do tego celu skonstruowanych urządzeniach umożliwiających
płynną regulacją prędkości ściskania, częstotliwości skracania oraz amplitudy kąta skręcania. Wstępne badania wykazały
znaczny wpływ sposobu odkształcania na wartość naprężenia uplastyczniającego — w próbie skręcania ze zmianą znaku
momentu skręcającego — i na wartość naprężenia uplastyczniającego oraz średnich nacisków jednostkowych — w próbie
ściskania z oscylacyjnym skręcaniem.
Słowa kluczowe: kształtowanie plastyczne, naprężenie uplastyczniające, ściskanie, oscylacyjne skręcanie, cykliczne obciążanie

THE IMPACT OF COMPRESSION WITH OSCILLATORY TORSION PARAMETERS


ON TECHNOLOGICAL PLASTICITY OF METALS

Research results on the response of materials to simultaneous and seąuential applying ofcompressiveforce and torąue arę
presented in the paper. The tests were executed on stands specially designedfor this purpose, enabling the infinitely variable
adjustment ofcornpression ratę, torsion freąuency and amplitudę oftorsion angle. Preliminary testing showed the significant
impact ofa deformation method on flow stress (in the torsion test with the torąue sign inversion) as well as on flow stress and
mean unitpressure (in the compression test with oscillatory torsion).
Keywords: metal forming, flow stress, compression, oscilatory torsion, cyclic loading

Prof. dr hab. inż. Franciszek Grosman, dr inż- Jacek Pawlicki — Politechnika Śląska, Katedra Modelowania Procesów i Inżynierii Medycznej, Katowice.

590
Wprowadzenie tycznych i strukturalnych procesu przeróbki plastycznej. Istota me-
chanizmu powodującego wymienione efekty nie znajduje, jak do tej
Podstawą prawidłowej symulacji i projektowania procesów pory jednoznacznego, przekonującego naukowego wyjaśnienia.
technologicznych jest znajomość charakterystyk opisujących włas-
ności technologiczne materiału. Dla każdego procesu technologicz- Badania materiałów
nego można określić zestaw cech, które dobrze opisują podatność w warunkach złożonych stanów obciążenia
materiału do danego procesu. Dla procesów przeróbki plastycznej
podstawowymi cechami charakteryzującymi podatność materiału do Badania mechanizmów odkształcenia plastycznego w warun-
kształtowania plastycznego są: naprężenie uplastyczniające a„ i od- kach kontrolowanej zmiany sposobu obciążenia, mimo ich wysokich
kształcenie graniczne e [1]. Opierając się na aktualnym stanie walorów naukowych i utylitarnych, nie podejmują ważnego z punktu
wiedzy można stwierdzić, że dla procesów przeróbki plastycznej na widzenia oceny mechanicznych właściwości materiału, problemu
zimno naprężenie uplastyczniające jest funkcją wielkości odkształ- zachowania się materiałów metalicznych w warunkach zmieniają-
cenia e i historii przebiegu odkształcenia h£ cych się w sposób ciągły lub sekwencyjny schematów stanu obciążenia.
Prowadzone, od wielu lat, w Katedrze Modelowania Procesów i In-
(D żynierii Medycznej Politechniki Śląskiej badania eksperymentalne,
wskazują na wysoką czułość materiału na zachodzące w trakcie
a dla procesów przeróbki plastycznej w podwyższonych temperatu- kształtowania zmiany składowych zewnętrznego obciążenia. Celem
rach i na gorąco naprężenie uplastyczniające jest funkcją: wielkości badań eksperymentalnych i prac teoretycznych jest określenie cha-
odkształcenia e, prędkości odkształcenia e, temperatury T i historii rakterystyk naprężenia uplastyczniającego materiałów metalicznych
odkształcenia hf oraz opracowanie metody identyfikacji modelu płynięcia plastycz-
nego w warunkach kontrolowanego obciążenia [5, 6. 9]. Realizacja
o,, =/(e, e, r,/te) (2) prób kształtowania z wymuszonym przebiegiem drogi odkształcenia
wymagała zaprojektowania i wykonania specjalnego stanowiska ba-
Potwierdzeniem konieczności prowadzenia badań w zakresie dawczego. Stanowisko posiada możliwość sterowania zarówno ma-
wpływu historii odkształcenia na wartość naprężenia uplastyczniają- nualnego jak i komputerowego. System pozwala na sterowanie prze-
cego, są wyniki prac wykonanych przez A. Korbla, R. B. Pęcherskie- biegiem prób, poprzez zadawanie konkretnej wartości parametrów
go, M. Pietrzyka oraz prace własne [2+7]. Wyniki tych prac potwier- uogólnionego przemieszczenia: drogi A/, mm i kąta skręcania a,
dzają wpływ drogi odkształcenia na poziom parametrów siłowych stopnie, rad, oraz prędkości ruchu trawersy vt, mm/min. Oprogramo-
procesu kształtowania plastycznego, jednak zawierają konkretne wanie umożliwia również jednoczesne zadawanie wielkości obcią-
rozwiązania tylko dlajednostkowych, wybranych przebiegów drogi żenia (siła osiowa, moment skręcający, ciśnienie). W trakcie prób
odkształcenia. Brak jest opracowań dla funkcji, która opisywałaby możliwa jest wizualizacja wyników pomiarów poprzez bieżące śle-
wpływ dowolnej drogi odkształcenia na wartość naprężenia upla- dzenie przebiegu charakterystyk siłowych w funkcji czasu lub prze-
styczniającego. Aktualnie prowadzone są intensywne badania, które mieszczenia. Oprogramowanie posiada również moduł prezentacji
mogą w przyszłości pozwolić na zdecydowane poprawienie dokład- wyników w postaci graficznej oraz możliwość wydruku tabelarycz-
ności wyników obliczeń dla procesów przeróbki plastycznej, w któ- nego zestawienia wyników i wykresów.
rych przebieg odkształceń istotnie różni się od przebiegów monoto- Zakres zrealizowanych wariantów odkształcenia obejmuje wy-
nicznych i proporcjonalnych. Wyniki tych badań już obecnie pozwo- znaczenie charakterystyk mechanicznych w procesie skręcania cy-
liły na stwierdzenie istnienia takich sposobów odkształcenia, które klicznego oraz skręcania z nałożonym rozciąganiem lub ściskaniem,
wywołują istotne obniżenie nacisków niezbędnych do prowadzenia przy założeniu określonej wartości odkształcenia całkowitego er
procesów kształtowania plastycznego oraz zwiększenie wielkości i odkształcenia pojedynczego etapu e(. Na wariant odkształcenia
odkształceń granicznych [8+11]. składają się odkształcenia uzyskane w warunkach obciążeń odpo-
Stopień zaawansowania prowadzonych prac jest bardzo duży wiadających prostemu ściskaniu, rozciąganiu i skręcaniu realizowa-
i dotyczy zarówno badań podstawowych, jak również aplikacji prze- nych sekwencyjnie wg przyjętej konwencji oraz kombinacje równo-
mysłowych. Dotychczasowe próby przemysłowych aplikacji stero- czesnego obciążenia. Badania przeprowadzane są dla pełnych pró-
wanego odkształcenia ograniczają się do procesów wyciskania i ku- bek walcowych oraz rurkowych o różnych grubościach ścianek.
cia, w których dodatkowym obciążeniem jest przenoszony przez Wyniki badań na wybranej grupie materiałów: miedzi, stopie tytanu
narzędzia, rewersyjny moment skręcający. Parametry kinematyczne i stali wysokostopowej potwierdziły istotny wpływ zmiany schema-
charakteryzujące ruch narzędzi decydują o efektach siłowo-energe- tu obciążenia na wartość sił niezbędnych do realizacji odkształcenia,

4nn
tuw

r
°
300- a = 60
E
n n
• - r rt
1 .
|H r
. ń
J1 200 - f - •
1
w 100-
5

. 1°
S" o
•^ -100 - D t P) «q e0) 3( C 00

§ -200 -\
E
J -300 - ^
h ł^
4 v v. V, t 1, r
v i t
-4nn ^
Czas t, s Kąt skręcania a, stopnie

Rys. 1. Wyznaczone zależności Ms =/(r) i Ms =J(a) dla oscylacyjnego skręcania próbki miedzianej
Fig. 1. The determined dependencies Ms =/W and Ms =/(ct) for oscillatory torsion of a copper sample

591
a tym samym na przebieg funkcji naprężenia uplastyczniającego crp wych. Konstrukcja urządzenia jest oryginalnym rozwiązaniem tech-
= f(e). Na rysunku l przedstawiono przykładowe charakterystyki nicznym opracowanym w Katedrze Modelowania Procesów i Inży-
mechaniczne materiału poddanego oscylacyjnemu skręcaniu. Oczy- nierii Medycznej.
wiście, przeprowadzone badania nie wyczerpują całości zagadnie-
nia, a jedynie sygnalizują zjawiska towarzyszące zmianie sposobu Stanowisko badawcze
obciążenia. Problematyka ta ma szczególne znaczenie w symulacji
komputerowej procesów przeróbki plastycznej charakteryzujących Przyrząd do ściskania z oscylacyjnym skręcaniem daje duże
się niemonotonicznym i nieproporcjonalnym przebiegiem odkształ- możliwości w zakresie realizacji testów czułości materiału na zmia-
cenia. Dotychczas nie opracowano uniwersalnego równania konsty- nę drogi odkształcania oraz zastosowania praktycznego do prowa-
tutywnego dla materiałów, określonego funkcją/a p , e, e, 7) = O, dzenia technologicznej operacji spęczania (rys. 2). Przebieg drogi
która byłaby słuszna nie tylko dla procesów zachodzących w warun- odkształcenia można regulować zmieniając proporcje udziału w od-
kach bliskich monotonicznym i proporcjonalnym przebiegom od- kształceniu całkowitym: odkształceń liniowych — wywołanych
kształcenia [5]. osiowym ruchem stempla i odkształceń postaciowych — wywoła-
Otwarte jest więc pytanie: jaka powinna być postać prawidło- nych obrotowym ruchem stempla. Sterowanie pozwala na regulację
wego modelu, który opisywałby z wystarczającą dokładnością rze- prędkości ściskania, częstotliwości skręcania i amplitudy kąta skrę-
czywiste zachowanie się materiałów w zmiennych warunkach od- cania. Wielkość i konstrukcję urządzenia przystosowano do pracy
kształcania i jakie parametry stanu powinny występować w takim w przestrzeni roboczej maszyny wytrzymałościowej. Nastawy wiel-
modelu? Jakość modelu jest również zdeterminowana metodyką kości kinematycznych umożliwiają zmianę kąta skręcania w zakre-
eksperymentalnego wyznaczania występujących w nim parametrów sie od 0° do ±8°. Częstotliwość wahań dolnego stempla fskr jest
[10], Wynika stąd, że niezbędne jest opracowanie postaci analitycz- regulowana przez falownik w zakresie od O do 1,8 Hz z możliwością
nej funkcji naprężenia uplastyczniającego, uwzględniającej efekt zwiększenia częstotliwości maksymalnej do 2,6 Hz. Prędkość prze-
zmiany orientacji osi głównych stanu naprężenia oraz posiadanie suwu dolnego stempla jest regulowana (związana z ruchem trawersy
odpowiednio obszernej bazy danych wyników doświadczalnych
w celu weryfikacji modelu.
Przeprowadzone badania stały się inspiracją do opracowania 160 150
i wykonania stanowiska badawczego, realizującego przebiegi od- -O- sita ściskająca
| 140 -Q— moment skręcający
kształcenia, możliwe do zastosowania w procesach technologicznych. •A—

kąt skręcania
gniot bezwzględny
100 ei
Stanowisko badawcze wykonane zostało zgodnie z nowoczesnymi -Z.
- o
Q.
? 120
standardami konstrukcji, sterowania i rejestracji danych pomiaro-
50

l ^100
5f -l 80 O
£S
o s
w 5
'o S 60
--50 §
nv
-i ! 40
OT
-100
•| 20
O) fskr = 0,4 Hz, o = ± 6°
O -150
7 8 9 10
Czas t, s

Rys. 3. Przebieg rejestrowanych w trakcie prób parametrów


procesu (Ti)
Fig. 3. The process parameters recorded during tests (Ti)

400
ściskanie konwencjonalne
(D
Q.
300 -

Cu: d0 = 15 mm, h0 = 22,5 mm,


a = ±5°
O - fskr = 1 Hz,
Rys. 2. Schemat kinematyczny przyrządu do ściskania
Q-fskr = OHz-»1Hz,
z oscylacyjnym skręcaniem
A-fskr = 1Hz->OHz.
7 — korpus, 2 — stempel dolny, 3 — stempel górny, 4 — łożysko
przesuwne nieobrotowe, 5 — widełki — ramię dolnego stempla, O -
6 — rolka, 7 — wal wykorbiony (mimośrodowy), 8 — koło zębate 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
napędzające, 9 — pierścień zębaty, 10 — koło zębate
Gniot rzeczywisty eh
Fig. 2. Kinematic diagram of a device for compression test
with oscillatory torsion Rys. 4. Wpływ zmiany drogi odkształcenia na wartość średnich
nacisków jednostkowych (Cu)
l — frame, 2 — lower punch, 3 — upper punch, 4 — non-rotary
slidable bearing, 5 — fork-arm of a lower punch, 6 — roli, 7 — crankshaft Fig. 4. Ań effect of deformation path change
(eccentric), 8 — driving gear, 9 — ring gear, 10 — gear wheel on the average values of elementary loads (Cu)

592
1200 1200

1000- ściskanie konwencjonalne j

800

tn 600
jo
o.
3 400- ściskanie z oscylacyjnym
skręcaniem
CL 200
CO
fskr = 0,4 Hz, a = ± 6°, v = 0,15 mm/s
O O
O 5 10 15 20 25 30 35 40 0,01 0,10 1,00 10,00 100,00
Całkowite odkształcenie zastępcze g. Całkowite odkształcenie zastępcze E,

Rys 5 Charakterystyki naprężenia uplastyczniającego ap w układzie a — liniowym i b — półlogarytmicznym Materiał Ti


Fig 5 Characteristics of a flow stress ap a — linear b — semi-loganthmic Materiał Ti

400 i , , , , , 1 400
co ściskanie konwencjonalne,.. to
ściskanie konwencjonalni
350 350
o. 0.
300 300
b
250 250
w In
_co 200 200
OL
3
150 ściskanie z oscylacyjnym D
150
•N1 skręcaniem N
S
Q. 100 Q. 100
CO CO
50 Z 50
[_ ściskanie z oscylacyjnym
= 0,4 Hz, a = 6 4°, v = 0,6 mm/s sikręcanferti
O O
O 5 10 15 20 25 30 0,0 0,1 1,0 10,0 100,0
Całkowite odkształcenie zastępcze E, Całkowite odkształcenie zastępcze e.
400 -r 400
350 co 350
ściskanie konwencjonalne o. sianie konwencjonalne
300 2 300
" TściskainieTz "oscylacyjny m'
250 i jsktęcanieml & 250
ściskanie z pscylacyjnym

_co 200 S 200 L.sktęcaniem..1
: 150
Q. Q.
150
•N

Q. 100 Ht 100
ca co
50 Z 50
f skr = 1,8 Hz, a = 6 7,4°, v = 0,1 mm/s"
O O
O 100 200 300 400 0,0 0,1 1,0 10,0 100,0 1000,0
Całkowite odkształcenie zastępcze E; Całkowite odkształcenie zastępcze E;

Rys. 6. Charakterystyki naprężenia uplastyczniającego ap w układzie a — liniowym i b — półlogarytmicznym. Materiał Cu


Fig. 6. Characteristics of a flow stress cy a — linear, b — semi-logarithmic. Materiał: Cu

maszyny wytrzymałościowej) i może wynosić maksymalnie 0,66 cznych o zróżnicowanym stanie wyjściowym: Cu, Al, FeARMCO
mm/s. Dopuszczalna siła ściskająca ma wartość 300 kN. Siła ściska- i OH18N9. Stosowano próbki walcowe o wymiarach początkowych
jąca F, kN. moment skręcający M(, Nm. droga odkształceni a A/i, mm d0= 15mmi/7. 0 = 22,5mmorazrf 0 = 10mmi/! 0 = I5mm(h0/d0= 1.5).
i kąt skręcania a, stopnie, są rejestrowane komputerowo. System Próbki ściskano w warunkach zmiany podstawowych parametrów
rejestruje i archiwizuje dane pomiarowe, pozwala także na progra- procesu:
mowanie przebiegu prób (zadanie konkretnej wartości przemiesz- — kąta skręcania a = 0° do ±8°,
czenia). W trakcie prób możliwa jest wizualizacja charakterystyk — częstotliwości skręcania/^,. = O Hz do 1,8 Hz,
siłowych w czasie rzeczywistym. — prędkości ściskania v = 0,1 do 0,6 mm/s.
Przebieg rejestrowanych w trakcie prób parametrów procesu dla
Metodyka i wyniki badań wybranego zakresu czasowego, przedstawiono na rysunku 3.
Wyniki badań potwierdziły dużą skuteczność oddziaływania
Badania zachowania się materiałów w warunkach ściskania z oscy- drogi odkształcenia na przebieg charakterystyk siłowych i strukturę
lacyjnym skręcaniem przeprowadzono na grupie materiałów metali- materiałów poddanych ściskaniu z oscylacyjnym skręcaniem w po-

593
równaniu do ściskania konwencjonalnego. Na rysunku 4 przedstawiono narzędzia na kształtowany materiał.
charakterystyki średnich nacisków jednostkowych uzyskane pod- 3. W procesie ściskania z oscylacyjnym skręcaniem wartość całko-
czas ściskania w warunkach zmiany drogi odkształcenia w trakcie witego odkształcenia skumulowanego można w szerokim zakresie
realizacji próby. Oscylacyjny ruch dolnego stempla wywołuje wyraźny regulować poprzez dobór prędkości ściskania, częstotliwości skrę-
spadek wartości nacisków w dowolnej fazie procesu ściskania. cania oraz wielkości amplitudy kąta skręcania.
W czasie prób ściskania rejestrowano również przebieg momen- 4. Obserwowane, w analizowanych procesach odkształcania plasty-
tu skręcającego Ms. i kąta skręcania a. Wielkości te wykorzystano do cznego, efekty w postaci zmian parametrów siłowych, potwierdzają
wyznaczenia charakterystyk naprężenia uplastyczniającego dla ści- możliwość wykorzystania odkształcania w warunkach cyklicznie
skania konwencjonalnego i z oscylacyjnym skręcaniem. Na rysun- zmiennych, złożonych stanów obciążenia, do przemysłowej realiza-
ku 5 przedstawiono wybrane charakterystyki naprężenia uplastycz- cji procesów kształtowania plastycznego.
niającego w zależności od całkowitego odkształcenia zastępczego
<r_ = /(e,) wyznaczone dla czystego technicznie tytanu. Zadana
Literatura
wartość całkowitego odkształcenia zastępczego e, w procesie ściska-
nia z oscylacyjnym skręcaniem (fskr=0,4 Hz, a = ±6°, v = 0,15 mm/s)
1. Grosman F.: Rozwój metody badań technologicznej plastyczności
jest 53 razy większa od wartości odkształcenia całkowitego w pro-
materiałów. Postępy w inżynierii materiałowej i metalurgii. Wydawnictwo
cesie konwencjonalnym (rys. 5a). Znaczące są również różnice na- Politechniki Śląskiej, Monografia, Gliwice 2005, s. 33-5-85.
prężenia uplastyczniającego uzyskane dla tych samych wartości 2. Korbel A., Bochniak W.: Some New Energy Saving Technological
zastępczego odkształcenia całkowitego (rys. 5b). Solutions in Metal Forming. Proc. of Int. Congress on Metallurgy and
Analogiczne efekty siłowe obserwuje się również w badaniach Materials Technology, ABM, San Paulo, 1994, vol. 10, p. 315+324.
innych materiałów metalicznych o zróżnicowanym stanie wyjściowym, 3. PęcherskiR. B.: Opis deformacji plastycznej metali z efektami mikro-
a mianowicie: Cu, Al, FeARMCO i stali austenitycznej OH18N9. Na pasm ścinania. Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, 1998 [Pr.
rysunku 6 przedstawiono charakterystyki naprężenia uplastyczniają- habilitacyjna].
cego o~ =/(e;) uzyskane w próbach ściskania próbek miedzianych. 4. Pidvysotskyy V., Szyndler R., Kusiak J., Pietrzyk M.: Modelling of
Zadana wartość całkowitego odkształcenia zastępczego £, w proce- Forging of Gear-Wheel Using Reversibly Rotating Die. Proc. of 6th ESA-
sie ściskania z oscylacyjnym skręcaniem rośnie wraz ze wzrostem FORM Conference on Materiał Forming, ed. Brucato V., Salerno, 2003,
częstotliwości skręceń oraz kąta skręcania. Wartość całkowitego p. 943+946.
odkształcenia zastępczego e,, uzyskana w warunkach ściskania z os- 5. Grosman F.: Flow-stress functions for the computer simulation of
metal forming. Journal of Materials Processing Technology, 2000, t. 106,
cylacyjnym skręcaniem, jest od kilkudziesięciu do kilkuset razy
p. 45+48.
większa od odkształcenia całkowitego uzyskanego w warunkach
6. Grosman F., Pawlicki J.: Concepts of technological applications in
ściskaniakonwencjonalnego. Dlawarunkówodkształcenia:/ ijtr = 1,8 controlled deformation of materials. Proceedings of the 7* International
Hz, a = ±7,4° i v = O, l mm/s wartość całkowitego odkształcenia Conference on Technology of Plasticity, Advanced Technology of Plasticity,
zastępczego osiąga wartość E, = 380 (rys. 6a). Minimalną wartość e, = 8 Yokohama, Japan. 2002, vol. l, p. 1219+1224.
uzyskano dla wariantu odkształcenia: fskr - 0,4 Hz, a = ±4° i v = 0,6 7. Bochniak W.: Lokalizacja odkształcenia. Mechaniczne i strukturalne
mm/s (rys. 6i>). Znaczące są również i dla tego materiału różnice aspekty niestatecznego płynięcia mono- i polikrystalicznej miedzi przy róż-
naprężenia uplastyczniającego uzyskane dla tych samych wartości nych temperaturach. Nadplastyczność w warunkach wysokotemperaturowe-
zastępczego odkształcenia całkowitego. Różnice te są tym większe, go wymuszania zmiany drogi odkształcenia. Zesz. Nauk. AGH, nr 122,
im większe są zadane parametry częstotliwości i kąta skręcania. Kraków 1989 [rozprawahabilitacyjna].
W większości prób ściskania z oscylacyjnym skręcaniem, niezależ- 8. SzyndlerR.: Spęczanie w warunkach zmiennej drogi deformacji. Rudy
nie od parametrów procesu, poziom naprężenia uplastyczniającego Metale, 1995, r. 40, nr 11, s. 482+486.
stabilizuje się po przekroczeniu wartości odkształcenia zastępczego 9. Pawlicki J., Grosman F.: Wpływ przebiegu odkształcenia na wartość
naprężenia uplastyczniającego materiałów polikrystalicznych. Rudy Metale
e, = 10.
1999, r. 44, nr 11, s. 565+568.
Wyniki badań dla pozostałych materiałów przedstawiono m.in.
10. Gronostaj ski Z.: Model naprężenia uplastyczniającego materiałów
w pracach [12, 13]. Jednoznaczne wyznaczenie parametrów zapew- odkształcanych w różnych warunkach. Obróbka Plastyczna Metali, 2001,
niających największą efektywność odkształcenia w analizowanych nr 5, s. 15+22.
procesach, wymaga określenia korelacji pomiędzy składowymi od- 11. Pawlicki J., Grosman F.: Analiza efektów siłowo-energetycznych
kształcenia, a efektami strukturalnymi. dla procesów z wymuszoną drogą odkształcenia. Rudy Metale 2003, nr 10-11,
s. 479+483.
Podsumowanie 12. Pawlicki J., Grosman F.: Charakterystyki materiałowe dla oscyla-
cyjnego skręcania. FiMM 2003 —• Fizyczne i matematyczne modelowanie
Uzyskane wyniki badań pozwalają na sformułowanie następują- procesów obróbki plastycznej, Pr. Nauk. Polit. Warszawskiej, z. Mechanika
cych wniosków: 2003, nr 201, s. 139+144.
1. Posiadanie kompletnych charakterystyk technologicznej plastycz- 13. Grosman F., Pawlicki J.: Processes with forced deformation path.
ności materiałów jest niezbędne do prawidłowego przeprowadzenia Proceedings of the l International Conference on New Forming Technolo-
symulacji komputerowej i projektowania procesów przeróbki pla- gy, Harbin, China, 2004, p. 361+366.
stycznej.
2. Odkształcanie w warunkach złożonych stanów obciążenia pozwa- Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Na-
lana sterowanie przebiegiem drogi odkształcania, która ma znaczący ukowych w latach 2004*2006 jako projekt badawczy nr
wpływ na wielkość skumulowanego odkształcenia i siły nacisku 3T08A05526.

594
TADFUS7 KNYCH Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
PAWEŁ KWAŚNIEWSKI UKD 539.374:539.319:620.1:539.4:539.389.3
ANDRZEJ MAMALA

BADANIA RELAKSACJI NAPRĘŻEŃ STOSU METALICZNEGO


Z GRADIENTEM REOLOGICZNYM

Procesy pełzania i relaksacji naprężeń to podstawowe sposoby ujawniania cech reołogicznych materiałów w warunkach
niespełnionego kryterium naprężeniowego. Chociaż znane są charakterystyki relaksacji naprężeń pojedynczych materiałów
jako funkcje naprężenia, temperatury i czasu, to brak jest w literaturze przedmiotu wyników badań relaksacji naprężeń
w układach (stosach) zbudowanych z materiałów o zróżnicowanych cechach lepkosprężystych. Analiza stanu reologicznego
takich układów nie jest prosta bowiem powierzchnie zmian własności lepkich i sprężystych ulegają przemieszczaniu, co
wprowadza dodatkowy stopień nieokreśloności układu. W pracy przeprowadzono rozważania dotyczące zmian stanu naprę-
żenia w stosie, spowodowanych relaksacją naprężeń, jaka zachodzi w jego elementach. Wyprowadzono wzory umożliwiające
określenie modułu sprężystości oraz charakterystyk relaksacji naprężeń w stosie z dyskretnym gradientem reologicznym.
Zamieszczono wyniki badań relaksacji naprężeń stosów zbudowanych z materiałów o różnej odporności reołogicznej. Procesy
reologiczne zachodzące w stosach posiadają szczególnie znaczenie praktyczne, ujawniają się bowiem w układach połączeń
elementów o różnych własnościach, w których, z pewnych względów, wymagana jest stabilna siła docisku.
Słowa kluczowe: relaksacja naprężeń, reologia, relaksacja stosu

INVESTIGATION OF THE RELAXATION OF STRESSES IN A METALLIC STACK


WITH RHEOLOGICAL GRADIENT

Creep and stress relaxation arę essential ways ofrevealing rheologicalfeatures of materials in conditions ofthe unfulfilled
yield criterion. Stress relaxation characteristics of homogeneous material, as afunction at stress temperaturę and time arę well
known we notice the lack ofconcerning deliberańons on the stack builtfrom two different viscoelastic materials. Rheological
description of stack isn 't easy due to changes ofelastic and viscousproperties surfaces motions, with causes additional troubles.
Deliberańons concerning changes in the state ofthe tension in the stack were carriedat work, caused stress relaxation as and
is setting in his elements. Equation for module of the resilience and stress relaxation characteristics in the stack with the
rheological gradient calculation. Findings of examinations were printed stress relaxation ofstacks builtfrom materials about
the different rheological resistance. Rheological process setting in stacks they have particularly a practical significance,
because they arę becoming apparent in arrangements of connections of elements about different properties, which the stable
force ofpressure is reąuiredfrom surę accounts in.
Keywords: stress relaxation, rheological process, creep, stacks

Postawienie problemu materiałów o różnych cechach Teologicznych. Procesy reologiczne


zachodzące w materiałach metalicznych o jednorodnej strukturze
Materiały metaliczne szczególnie o dobrej przewodności ele- reołogicznej można opisać za pomocą podstawowych modeli
ktrycznej cechują się podatnością do pełzania i relaksacji naprężeń. mechanistycznych ośrodków lepkosprężystych zbudowanych z li-
Miedź i jej stopy są materiałami stosowanymi w wielu dziedzinach niowej sprężyny i liniowego tłumika łączonych ze sobą w różnych
techniki jako elementy przewodzące i łączące, toteż wymaga się od konfiguracjach (model Maxwella, Voigta-Kelvina, Burgersa) [3, 5].
nich nie tyko dobrej przewodności elektrycznej i wysokich wlasno- Istnieją ponadto różnego typu hipotezy reologiczne materiałów liniowo
ści mechanicznych, ale również wysokiej odporności reołogicznej. lepkosprężystych [4]. W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele
Własności te uzyskuje się na drodze metalurgicznej poprzez dobór prac dotyczących relaksacji naprężeń czystych metali (miedź [6],
odpowiednich składników stopowych (Zn, Sn, Si, Ni, Ag). Wiado- aluminium [7]). O ile powyższe modele i hipotezy znalazły zastoso-
mym jest, że np. dodatek srebra w niewielkiej ilości, nie zmniejsza- wanie w opisie cech reołogicznych materiałów o jednorodnych włas-
jąc znacznie przewodności elektrycznej, istotnie podnosi odporność nościach Teologicznych, o tyle nie znajdują zastosowania do opisu
Teologiczną stopu [1]. Zjawiska te są szczególnie istotne wszędzie układów zbudowanych z materiałów o różnej odporności reologicz-
tam, gdzie mamy do czynienia z układami połączeń mechanicznych, nej. W artykule przedstawiono wyniki badań relaksacji sił ściskają-
w których wymagana jest z pewnych względów ściśle określona cych w materiałach metalicznych (miedź i jej stopy oraz aluminium)
stała w czasie siła docisku [2]. O ile dodatki stopowe podnoszą na oraz w stosach z nich zbudowanych. Przeprowadzono ich analizę pod
ogół odporność Teologiczną, to nie jest oczywiste jak przebiegać kątem zgodności z wynikami przeprowadzonej analizy teoretycznej
będzie relaksacja naprężeń w układach zbudowanych z np. z dwóch problemu.

Dr hab. inż. Tadeusz Knych prof. nzw.. mgr inż. Paweł Kwamiewski. dr inż. Andrzej Mamnla — Akademia Górniczo-Hutnicza. Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

595
Rozważania nad problemem Uogólniając stos na układ ^-elementowy składający się z ciał o mo-
dułach E[, EU, Em,...EN i wysokościach hf, hu, hU!,...hN wzór (4)
Moduł sprężystości wzdłużnej stosu przyjmuje postać

Rozważania nad problemem relaksacji naprężeń w stosie z gradien-


tem Teologicznym zbudowanym z ciał o różnym module sprężysto-
ści wymagają na samym początek zdefiniowania modułu sprężysto-
ści wzdłużnej stosu. Na rysunku l przedstawiono nieobciążony stos (5)
zbudowany z ciał Cn i Cn (lewa część rysunku) o modułach £7 i Eu.
W ogólności zakłada się również różną podatność Teologiczną
ciał. Obciążenie stosu naprężeniem ściskającym a wywołuje
początkowe skrócenie ciał o wartości A/i7 = /!/ - /*/ (ciało I) oraz Dla hj = h otrzymuje się
A/j/7 = hu - h'n (ciało II) (prawa część rysunku), co daje początkową
zmianę wysokości stosu AAS7- = A/i7 + AA7. Z uwagi na Teologiczną N
(6)
naturę ciał tworzących stos, stałość wysokości stosu pod obciążeniem
(/j{ + /i{7= const.) oraz zróżnicowanie ich własności sprężystych,
przemieszczeniu podlegać będzie płaszczyzna gradientu Teologicz-
nego, tj. płaszczyzna wyznaczająca granice ciał. Kierunek przemie-
a dla przypadku, gdy E( = E
szczenia tej płaszczyzny zależy od własności sprężystych elementów
i ich cech lepkosprężystych.
Wykorzystując oznaczenia wprowadzone na rysunku l oraz EST=E (7)
prawo Hook'a określmy odkształcenia sprężyste ciał oraz stosu
Dla stosu dwuelementowego (N = 2) otrzymuje się

— ' =»AAr
A,, = A °
— (D
M
fc

A, ' '7 E,
(8)
£7 + £7J

, = A,. (2)
Jeśli w (8) przyjąć E; = Etl = E, co oznacza, że stos zbudowany jest
z dwóch takich samych ciał, wówczas w wyniku dochodzimy do
A/ + % trywialnego wyniku wyrażonego równaniem (9)
tr + rr
h
A/!; + A/!7/ £7 £,,
*/+*// h,+hn =o . ., (3) 2E
(9)

A/ A/jr
Analiza statyczna naprężeń w stosie
Nietrudno zauważyć, że występujące w (3) wyrażenie z uwzględnieniem członu relaksacyjnego

przedstawia odwrotność modułu sprężystości stosu. Tak więc moduł W rozważaniach teoretycznych nad relaksacją naprężeń w stosie
sprężystości wzdłużnej stosu składającego się z dwóch ciał o modu- złożonym z ciał o różnych własnościach lepkosprężystych uwzględ-
łach Ej, Eji i wysokościach ht i hu dany jest wyrażeniem postaci nić należy fakt, że materiał bardziej „miękki" Teologicznie wywoły-
wał będzie sprężystą interakcję materiału „twardszego" Teologicz-
nie, co prowadzi do zmian wysokości tych ciał, przy czym efekt
£cr = (4) końcowy wyznacza nowa równowaga sił ściskających elementy
A, A,
~r~ H
stosu. Rozpatrzmy na początek stos zbudowany z dwóch ciał, z któ-
rych ciało CH jest nieaktywne Teologicznie, a więc nie podlega
procesowi relaksacji naprężeń. Relaksacja naprężeń w ciele C/
o wartość Ao7 spowoduje obniżenie początkowej energii stosu
o wartość AW;, a co za tym idzie, obniżenie poziomu jednostkowych

\
ji,+jiii a
UM
sił aktywnych z wartości <3ST do wartości a'5r. Będzie więc

' ,= ws'T (10)

h E, h,' E, Występujące w (10) wielkości wyrażone są formułami (11), (12),


(13) i mają następujące znaczenia:
C. Ci WST— praca wykonana na stosie pochodząca od aST

l aST
E„ h,! E„ (11)

c„ > r
G,
-sr

AW 7 — energia dysypowana na sposób relaksacji naprężenia w ciele


t t t t C o wartość Aa
a
(12)
Rys. 1. Schemat stosu bez i pod naprężeniem
Fig. l. Diagram of the stack with and without stress

596
WS'T — energia stosu odpowiadająca nowemu poziomowi jedno- otrzymuje się wobec (19) i (20) efektywne postaci wzorów na wy-
stkowych sił aktywnych a'ST stępujące w (18) człony Aa7/ i Aa7/. Jest więc

(13)
^57"
Aa/ = Aa/ l - (23)
Uwzględniając (l 1), (12) i (13) w (10) otrzymuje się h\ E„

Aa,
(14)
2EST E,

skąd po przekształceniach wyrażenie na naprężenie w stosie po


relaksacji naprężeń w ciele Ct o wartość Aa/ (24)

a'sr = | cr-Aa/l O-|AO/ . (15)


*- IŁ-'!

w których /!/ i K!l dane są wyrażeniami postaci


Przeprowadzone rozumowanie rozszerzone na stos zbudowany z N
ciał aktywnych Teologicznie wyraża się wzorem postaci
(25)

|= WS'T (16)
(26)

z której wynika wyrażenie na naprężenie w stosie po dyssypacji


N Nietrudno zauważyć, że suma (23) i (24) jest równa Aa/, co
energii równej ^ | AW, | sprawdza równanie (10). Wzory te pozwalają na obliczenie przemie-
1= i szczenia płaszczyzny gradientu Teologicznego. Wystarczy w tym
celu uwzględnić (25) w (19) lub (26) w (20).
0.5
Cel, zakres i program badań
a--Aa, (17)
Celem artykułu jest określenie charakterystyk relaksacji naprę-
żeń w materiałach o różnych cechach lepkosprężystych i w stosach
Wyrażenia (l 5) i (17) umożliwiają wyznaczenie wartości naprężenia
w stosie po relaksacji jego elementów, nie pozwalają jednakże na zbudowanych z tych materiałów, charakteryzujących układy z dys-
kretnym gradientem reologicznym. Rodzaj poddanych badaniom
określenie wielkości interakcyjnego odkształcenia, a więc przemie-
szczenia płaszczyzny gradientu Teologicznego. materiałów i stosów oraz ich własności przedstawiono w tablicy 1.
Zmianę położenia płaszczyzny gradientu Teologicznego łatwo Na rysunku 2 przedstawiono przykłady stosów dwuelementowych
zbudowanych z próbek o średnicy 9 mm i wysokości 10 mm. Bada-
jest określić dla stosu dwuelementowego, w którym jedno z ciał jest
nieaktywne Teologicznie. Wówczas zrelaksowane naprężenie Aa/ nia polegały na zadawaniu odkształcenia sprężystego wg schematu
wykona pracę w części na ciele C/, a w części na ciele Cn. Formalnie przedstawionego na rysunku l i rejestracji charakterystyk zmian
można zatem zapisać naprężenia w czasie w warunkach stałej wysokości (próbki) stosu.
W celu określenia przemieszczenia płaszczyzny gradientu reologiczne-
7 7
go przeprowadzono eksperyment polegający na tensometrycznej
Aa/ = Aa / + Aa , (18)
rejestracji odkształcenia poszczególnych ciał w trakcie relaksacji

w którym Aa7 oznacza część naprężenia, które wykonało pracę na


ciele Cf, a Ao^część naprężenia, które wykonało pracę na ciele Cu.
Tak więc zmiana wysokości ciała C/ pochodząca od naprężenia
Aa7, dana jest równaniem

(19)

zaś zmiana wysokości ciała Cu pochodząca od członu Aa7/ wyrażeniem

(20)
a b
Wychodząc z założenia stałości wysokości stosu w trakcie procesu
relaksacji naprężeń, a więc z warunku
Rys. 2. Próbki do badań:
7 1
h'„ + A/!/ + h , - h = h + hu a — stos o jednorodnych własnościach Teologicznych,
(21)
b — stos o zróżnicowanych własnościach Teologicznych
który jest identyczny z równością Fig. 2. Samples to examinations:
a — stack with homogenous rheological properties,
7
A/z / = A/z" (22) b — stack abort diversified rheological properties

597
naprężeń w stosie zbudowanym z walca miedzianego w gat. ETP naprężeń w materiałach i stosach w funkcji CT, T, T w dowolnej
i walca aluminiowego w gat. 1350 o średnicach 9 mm i wysokościach konfiguracji rodzaju zastosowanego materiału z kontrolą stałości wyso-
15 mm. Do badań użyto tcnsometrów o bazie 3 mm. Nominalna silą kości stosu w trakcie testu. Na rysunku 4 przedstawiono widok ogólny
ściskająca w każdej procedurze wynosiła 2100 N, co się przekłada stanowiska, a na rysunku 3 w zbliżeniu czujnik siły wraz z próbkami.
na naprężenie 33,0 MPa. Badania prowadzono na stanowisku przed-
stawionym na rysunkach 3 i 4, umieszczonym w klimatyzowanym Wyniki badań i ich analiza
pomieszczeniu w temperaturze 20 °C o wilgotności powietrza 50 %.
Stanowisko do badań Teologicznych o dużej sztywności zostało Na rysunkach 5 i 6 przedstawiono charakterystyki relaksacji
tak skonstruowane, aby umożliwić zadawanie sił ściskających do naprężeń w badanych materiałach oraz zbudowanych z nich stosach.
20 000 N. Pozwala ono na prowadzenie badań charakterystyk relaksacji Charakterystyki te w ujęciu: procentowy stopień relaksacji naprężeń

Rys. 3. Czujnik siły z próbkami Rys. 4. Stanowisko do badań Teologicznych


Fig. 3. Force transducer and samples Fig. 4. Laboratory stand for rheological testing

6
' Czas, h
Czas, h

Rys. 5. Relaksacja naprężeń dla poszczególnych materiałów Rys. 7. Stopień relaksacji naprężeń dla poszczególnych materiałów
Fig. 5. Stress relaxation of various materials Fig. 7. Coefficient of stress relaxation characteristics
of various materials

Tablica l
Materiały do badań relaksacji naprężeń
Table l
Materials niarked out for research of stress relaxation

Wytrzy- Moduł
małość na Naprężenie o sprężystości
Materiał Stan rozciąga- startowe a wzdłużnej
nie Rm m E
MPa MPa MPa
1-stos CuAgO.I+CuETP — 2-jlos CuN.2Si*CuETP
3-stos CuNi2Sl+CuAgO 1 — 4-stos AkCuAgO 04
Al walcówka 80 30 0,37 70000
Czas, h CuAgO,04 walcówka 240 30 0,125 110000
CuETP E = 66 % 365 30 0,08 100000
CuAgO.10 E = 66 % 380 30 0,078 120000
Rys. 6. Relaksacja naprężeń w stosach
CuNi2Si wlewek 350 30 0,086 130000
Fig. 6. Stress relaxation of stacks

598
w funkcji czasu dany wzorem l -—^ x 100 zamieszczono na

rysunku 7. Próba bezpośredniego porównania zamieszczonych na


rysunkach 5-^7 charakterystyk z punktu widzenia oceny podatności
Teologicznej badanych materiałów nie byłaby poprawna, gdyż cha-
rakterystyki te przedstawiają relaksację naprężeń w materiałach o róż-
nym stopniu wytężenia. Przyjęta koncepcja badań polegała bowiem
na próbie weryfikacji rozważań dotyczących relaksacji naprężeń
w stosie w oparciu o znajomość charakterystyk relaksacji naprężeń
w jego elementach składowych. Z tego powodu należy porównywać
— 1-CuAgO.I
charakterystyki dla tego samego obciążenia zarówno dla elementów — 2-CuNi2St
— 3-stos CuNi2Si+CuAgO 1

Czas, h

Rys. 11. Stopień relaksacji w stosie CuNi2Si/CuAgO,l


Fig. 11. Coefficient of stress relaxation characteristics
of stack CuNi2Si/CuAgO, l

Czas, h
logosi.SOr"""'!

Rys. 8. Stopień relaksacji w stosie CuETP/CuAgO,!


Fig. 8. Coefficient of stress relaxation characteristics logo= 1.497'

of stack CuETP/CuAgO,!

Rys. 12. Relaksacja naprężeń w stosie CuETP/CuAgO.l


w układzie logarytmicznym
Fig. 12. Stress relaxation of stack CuETP/CuAgO, l
in a logarithmic system

Czas, h

Rys. 9. Stopień relaksacji w stosie A11350/CuAgO,04


log.-I.SOr-
Fig. 9. Coefficient of stress relaxation characteristics
of stack Al 1350/CuAgO,04

logo=l,47T"°

Czas, h

Rys. 13. Relaksacja naprężeń w stosie A11350/CuAgO,04


w układzie logarytmicznym
Fig. 13 Stress relaxation of stack A11350/CuAgO,04
in a logarithmic system

— 1-CuETP
— 2-CuNi2Si
jak i dla stosu, z których jest on zbudowany.
— 3-stos CuNi2Sn-CuETP W analizowanym przypadku nominalna siła ściskająca wynosiła
Czas, h
2100 N (33 MPa). Takie naprężenie stanowi 37 % wytrzymałości na
rozciąganie aluminium, a w przypadku pozostałych materiałów wy-
nosi ono od 8 do 12 % (tabl. 1).
Rys. 10. Stopień relaksacji w stosie CuNi2Si/CuETP Już z pierwszej analizy uzyskanych danych wynika, że relaksa-
Fig. 10. Coefficient of stress relaxation characteristics cjanaprężeń w stosie nie jest prostą superpozycjąrelaksacji naprężeń
of stack CuNi2Si/CuETP w jego elementach. W szczególności relaksacja naprężeń w stosie

599
rialów. Pozwala ona bowiem na analizę problemu z punktu widzenia
doboru optymalnych rodzajów materiałów tworzących połączenie.
Na rysunkach 12+15 przedstawiono charakterystyki relaksacji
naprężeń w układzie logarytmicznym. Z analizy wykresów przed-
stawionych na rysunku 12 wynika, że zarówno charakterystyki rela-
ksacji naprężeń w poszczególnych elementach (CuETP i CuAgO,!)
logo= l,50r~"
jak i w stosie, linearyzują się w układzie logarytmicznym. Na
rysunku 13 przedstawiono charakterystyki relaksacji naprężeń dla
CuAgO,04iAl 1350 oraz dla stosu CuAgO,04/AI 1350. Podobnie jak
w poprzednim przypadku, zarówno charakterystyki stosu, jak i po-
logo=l,49r"°
szczególnych jego elementów linearyzują się, co świadczy o tym,
3 logo=l,48r' że naprężenie jest potęgową funkcją czasu. Z analizy wykresów
przedstawionych na rysunku 14 ilustrujących relaksację naprężeń
Czas, h w próbkach CuNi2Si, CuETP oraz w stosie CuNi2Si/CuETP wyni-
ka, że o ile charakterystyki poszczególnych materiałów prostują się
w układzie logarytmicznym, o tyle charakterystyka stosu jest nieli-
Rys. 14. Relaksacj a naprężeń w stosie CuNi2Si/CuETP
niowa. Podobnie zachowuje się stos CuNi2Si/CuAgO, l przedstawio-
w układzie logarytmicznym
ny na rysunku 15. Tak więc z matematycznego punktu widzenia nie
Fig. 14. Stress relaxation of stack CuNi2Si/CuETP
każdy układ materiałów tworzących stos zachowuje charakter fun-
in a logarithmic system
kcji relaksacji jego elementów składowych.
Na podstawie otrzymanych wyników badań dotyczących rela-
ksacji naprężeń, zarówno w materiałach jednorodnych, jak i w sto-
sach z gradientem Teologicznym oraz analizy mechanistycznych
modeli Teologicznych, przeprowadzono oszacowanie zgodności
z wynikami eksperymentu ośrodka sprężysto-lepkiego Maxwella,
który uwzględnia zdolność ciał do relaksacji naprężeń. Model Max-
wella, który otrzymać można przez połączenie szeregowe modelu
ciała Hooke'a (sprężyny) i modelu cieczy Newtona (tłumika) obra-
zuje równanie analogiczne do równania reologicznego stanu ośrodka
bgo-LSOr'"00'

logo=l,49r" 000!1

Czas, h

Rys. 15. Relaksacja naprężeń w stosie CuNi2Si/CuAgO, l


w układzie logarytmicznym
Fig. 15. Stress relaxation of stack CuNi2Si/CuAgO,l
in a logarithmic system

może być mniejsza (rys. 9), większa (rys. 10, 11) niż w elementach
stosu lub może leżeć pomiędzy nimi (rys. 8). Wzajemne relacje
zależą od cech lepkich elementów stosu, reprezentowanych przez
współczynnik lepkości A. (ośrodek N) i sprężystych reprezentowa- 1.00 ZOO 300 4.00 6.DO 8 00 7.00 800 0.00

Czas, h
nych przez moduł sprężystości wzdłużnej (ośrodek H). Z analizy
przestawionych na rysunku 8 charakterystyk relaksacji naprężeń
w próbkach CuETP, CuAgO,! oraz stosu zbudowanego z tych ma- Rys. 16. Relaksacja naprężeń w stosie CuETP+A11350
teriałów wynika, że odporność Teologiczna stosu jest wyższa od w czasie 10 godzin
odporności Teologicznej CuETP, a niższa od odporności CuAgO,!. Fig. 16. Stress relaxation of sack CuETP+Al 1350, time 10 h
Na rysunku 9 przedstawiono charakterystyki relaksacji naprężeń
w próbkach Al 1350, CuAgO,04 oraz stosu z nich utworzonego. Jak
wynika z analizy, stos Al/CuAgO,04 ma wyższą odporność reologi-
czną w stosunku do odporności ciał, z których jest on zbudowany.
Z analizy wykresów przedstawionych na rysunku 10, ilustrujących
charakterystyki relaksacji naprężeń w próbkach CuETP oraz Cu-
Ni2Si wynika natomiast, że stos zbudowany z tych materiałów ma
niższą odporność Teologiczną od odporności Teologicznej materia-
łów, z których jest on zbudowany. Podobna obserwacja dotyczy
stosu CuAgO, !/CuNi2Si (rys. 11). Znamienne jest to, że stosy skła-
dające się z ośrodków o dużej różnicy współczynnika lepkości X
i modułu sprężystości E (Al/CuAgO,4; CuNi2Si/CuAgO,l), charakte-
ryzują się odpornością Teologiczną istotnie odbiegającą od odporno-
ści elementów składowych tworzących stos. Zależy ona nie tylko od
cech Teologicznych elementów składowych i stopnia ich wytężenia, Czas, h
ale także, zgodnie z (8) i (15), od własności sprężystych ciał tworzą-
cych stos. W tej obserwacji tkwi aplikacyjna atrakcyjność uzyska- Rys. 17. Odkształcenie elementów stosu w czasie 10 godzin
nych wyników w odniesieniu do układów połączeń z różnych mate- Fig. 17. Deformation of stack elements in time 10 of hours

600
a na rysunku 17 charakterystyki odkształcenia poszczególnych ele-
Maxwella e = — + T-, obowiązującego dlajednoosiowego stanu na-
b. A mentów tworzących stos. Z analizy wykresów zamieszczonych na
prężenia, które dla warunku e(/) = 0(relaksacjanaprężeń)przyjmuje rysunku 17 wynika, że z chwilą ustalenia wartości siły ściskającej,
w próbce aluminiowej odkształcenie ściskające zaczęło rosnąć z po-
postać równania różniczkowego jednorodnegoCT+ —CT= 0. Całką ziomu 0,46 do 0,48 promila, po czym zaczęło stopniowo spadać
/,
tego równania jest wyrażenie opisujące zależność naprężenia od osiągając po czasie 10 h wartość 0,45 promila. Natomiast odkształ-
czasu T i naprężenia startowego CTO cenie próbki miedzianej z chwilą ustalenia wartości siły zaczęło od
początku obniżać się osiągając po l O h wartości 0,31 promila. Przed-
E stawiona analiza potwierdza rozważania na temat interakcyjnego
V oddziaływania elementów stosu w trakcie procesu relaksacji.
Analizując wyniki badań eksperymentalnych pod kątem ich
W analizowanym w niniejszej pracy przypadku opis charaktery- zgodności z wynikami przeprowadzonych analiz teoretycznych, na-
styk relaksacji naprężeń funkcją Maxwella nie daje zgodności z wy- leży stwierdzić, że obliczone na podstawie charakterystyk elemen-
nikami eksperymentu, które dobrze się linearyzują w układzie loga- tarnych wartości naprężeń w stosach po różnym czasie relaksacji nie
rytmicznym, co świadczy o tym, że zależność naprężenie-czas osiągają idealnej zgodności z wartościami eksperymentalnymi. Na
w procesie relaksacji naprężeń można opisać funkcją potęgową po- rysunkach 18-5-21 przedstawiono charakterystyki rzeczywiste rela-
staci ksacji naprężeń w stosach oraz obliczone wg (17) na podstawie
znajomości charakterystyk elementarnych ciał tworzących stosy,
przedstawionych na rysunku 5. Największą zgodność uzyskano
dla stosów CuETP/CuAgO,! oraz A11350/CuAgO,04, dla których
Parametr n tej funkcji dla badanych materiałów i stosów zamiesz- różnice nie przekraczają 0,3 MPa. W stosach CuNi2Si/CuETP oraz
czono na rysunkach 12^15. CuNi2Si/CuAgO,l różnice te osiągają wartość l MPa. Stwierdzone
O ile powyższa funkcja może być stosowana do opisu relaksacji różnice mogą wynikać z niewielkich różnic temperatury, w jakiej
naprężeń poszczególnych elementów stosu, o tyle już nie zawsze realizowano test relaksacji naprężeń w poszczególnych elementach
pozwala na poprawną aproksymację relaksacji naprężeń w stosie stosu i w samym stosie. Jest to szczególnie istotne dla stosu, ponie-
z gradientem reologicznym. waż jest on zbudowany z materiałów o różnych współczynnikach
Na rysunku 16 zamieszczono wyniki badań relaksacji naprężeń rozszerzalności cieplnej. Niezależnym powodem różnic pomiędzy
dla stosu zbudowanego z miedzi w gat. ETP oraz aluminium 1350-

— 1-ch-ka rzeczywista
— 2-ch-ka teoretyczna

Czas, h Czas, h

Rys. 20. Relaksacja naprężeń w stosie CuNi2Si/CuETP


Rys. 18. Relaksacja naprężeń w stosie CuETP/CuAgO, l
charakterystyka rzeczywista i wyliczona wg (17)
charakterystyka rzeczywista i wyliczona wg (17)
Fig. 20. Stress relaxation of stack CuNi2Si/CuETP
Fig. 18. Stress relaxation of stack CuETP/CuAgO,l real
real and enumerated characteristic according to formuła (17)
and enumerated characteristic according to formuła (17)

4
Czas, h

Rys. 19. Relaksacja naprężeń w stosie A11350/CuAgO,04 Rys. 21. Relaksacja naprężeń w stosie CuNi2Si/CuAgO,l
charakterystyka rzeczywista i wyliczona wg (17) charakterystyka rzeczywista i wyliczona wg (17)
Fig. 19. Stress relaxation of stack A11350/CuAgO,l real Fig. 21. Stress relaxation of stack CuNi2Si/CuAgO,l real and
and enumerated characteristic according to formuła (17) enumerated characteristic according to formuła (17)

601
Tablica 2 3. Z powyższego powodu, relaksacja naprężeń w stosach posiada
Dwuelementowe stosy poddane relaksacji naprężeń inny charakter jakościowy i ilościowy, bowiem oprócz członu lep-
kiego ujawnia się człon sprężysty jako reakcja na wymuszony spadek
Table 2
naprężenia.
Two-component stacks marked out for research 4. Zgodność teoretycznie wyznaczonych charakterystyk relaksacji
of stress relaxation
naprężeń w stosie z charakterystykami doświadczalnymi, uzależnio-
na jest od indywidualnych cech Teologicznych materiału, a zwłasz-
Wartość siły Moduł sprężystości cza ich reakcji na ujemne gradienty naprężenia.
ściskającej Rodzaj stosu wzdłużnej stosu EST 5. Przeprowadzone rozważania teoretyczne problemu relaksacji na-
N MPa prężeń w stosach posiadają znaczenie praktyczne w analizie stanu
mechanicznego połączeń mechanicznych pod kątem właściwego
Al-CuAgO,04 85000 doboru materiałów połączenia. Chodzi mianowicie o to, aby ograni-
CuETP-CuAgO,10 110000 czyć lub zlikwidować relaksację naprężeń w połączeniu, zwłaszcza
2100 CuNi2Si-CuETP 113000 jeśli pracuje ono w warunkach wysokiej obciążalności mechanicznej
CuNi2Si-CuAgO,10 125 000 i prądowej, która powoduje intensyfikację procesów relaksacyjnych.
CuETP-Al 82000
Literatura
eksperymentem i obliczeniami mogą być indywidualne zachowania 1. Finnie /., Hetter W. R.: Petzanie materiałów konstrukcyjnych. WNT, 1962.
reologiczne materiałów, a zwłaszcza ich reakcja na prędkość przy- 2. KnychT.,MamalaA., ChrustekR., Kowalski P.: Nowoczesny system
kładania obciążenia oraz fakt, że relaksacja w każdym wybranym izolowanych linii średniego napięcia. Problemy reologiczne. Prezentacja
myślowo elemencie stosu odbywa się w warunkach ujemnego gra- zagadnienia. Rudy Metale 2002. r. 47, nr 8, s. 393-398.
dientu naprężenia wymuszanego relaksacją naprężeń, jaka zachodzi 3. Skrzypek J.: Plastyczność i pełzanie. PWN, 1986.
w pozostałych elementach stosu. Sytuacja jest dodatkowo potęgo- 4. Boltunan L.: Żur Theorie der elastischen Nachwirkung. Pogg. Ann.
wana bardzo dużą prędkością relaksacji naprężeń w początkowej Physik, 1876.
fazie testu, co, jak wiadomo z prac nad badaniem wpływu ujemnych 5. Jakowluk A.: Procesy pełzania i zmęczenia w materiałach. WNT,
gradientów obciążenia na zachowanie reologiczne materiału, prowadzić 1993 Warszawa.
może do chwilowej nieaktywności Teologicznej lub nawrotu [8+10]. 6. Davis E. A.: Creep and relaxation of oxygene-free copper. J. Appl.
Mech.,June 1943, nr 10.
Wnioski 7. Lee H., Zhang P., Bravman J. C.: Stress relaxation in free-standing
aluminum beams. Thin Solid Films 2005, nr 476, s. 118*124.
Na podstawie przeprowadzonych badań i analiz teoretycznych 8. SmyrakB., Knych T., MamalaA.: Fenomenologia Teologicznej ekwi-
walentności parametrów o, T, t w procesie niskotemperaturowego pełzania
można sformułować następujące stwierdzenia:
drutów ze stopu AlMgSi. Rudy Metale 2005, r. 50, nr 9, s. 502*512.
1. Istnieje możliwość określenia relaksacji naprężeń w stosach z dys-
9. Garofalo F.: Fundamentals of Creep and Creep-Rupture in Metals.
kretnym gradientem Teologicznym na podstawie znajomości chara- The MacMilan Company, New York, 1965.
kterystyk relaksacji naprężeń w poszczególnych jego elementach. 10. SmyrakB., Knych T., MamalaA.: Rheological Inactivity of AlMgSi
2. W procesie relaksacji naprężeń w stosie następuje przemieszcza- Conductor Alloys in Trend of Negative Stress and Temperaturę Gradients.
nie się płaszczyzny wyznaczającej granice gradientu Teologicznego, Materiały Konferencyjne Creep and Fracture in High Temperaturę Compo-
co jest spowodowane interakcją sprężystą elementów o większej nente Design and Life Assessment Issues. IMech.E, 12+14 September 2005,
odporności na relaksację naprężeń. p. 1049+1062, London.

MARCIN MROCZKOWSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 669-126:669.71:621.777.001
JAN RICHERT
JAROSŁAW NOWAK

ANALIZA PROCESÓW WYCISKANIA PROMIENIOWEGO


REALIZOWANYCH W ZMIENNYCH WARUNKACH KINEMATYCZNYCH

Przedstawiono analizą warunków plastycznego płynięcia metalu w różnych procesach wyciskania promieniowego. Kom-
puterowe symulacje procesów przeprowadzono przy użyciu programu FORGE2. Analizowano plyniącie metalu przy zastoso-
waniu jednostronnego oraz dwustronnego procesu wyciskania. Stosowano także narzędzia o różnym kształcie. Stwierdzono,
że zachowanie stateczności plastycznego płynięcia jest możliwe tylko w przypadku zastosowania wykrojów matrycowych,
będących w stanie kształtować wyroby w obecności naprężeń wszechstronnie ściskających (am < 0), czyli wówczas, gdy
ściskające naprężenia osiowe i promieniowe będą przeważać nad dodatnimi naprężeniami obwodowymi.
Słowa kluczowe: aluminium, wyciskanie promieniowe, projektowanie narzędzi

Mgr ini Marcin Mroczkowski, dr hab. ini Jan Richert. pro}, mvi., dr ini. Jarostaw Nawak — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

602
ANALYSIS OF RADIAL EXTRUSION PROCESSES REALIZED
IN DIFFERENT KINEMATICAL CONDITIONS

The analysis of conditions of plastic metal flow for different processes ofthe radial extrusion was presented in this paper.
The computer simulations were carried out using the FORGE2 software. The metal flow by use ofone-sided and two-sided
extrusion process was analysed. Different shapes ofdies were applied also. It has beenfound that conservation of stability
conditions of plastic flow is possible only in this case when the die impressions have the capability toforming ofproduct in
hydrostatic pressure (am < 0), that is, when the axial and radial compressive stresses arę predominated over the circumferen-
tial tensile stresses.
Keywords: aluminium, radial extrusion, tooling design

Wprowadzenie

Coraz więcej wyrobów, wykonywanych dotychczas konwencjo-


nalnymi metodami kucia matrycowego, wytwarza się obecnie za
pomocą metod niekonwencjonalnych, w tym między innymi za po-
mocą wyciskania. Konwencjonalna metoda kuźnicza polega na spę-
czaniu materiału pomiędzy powierzchniami roboczymi wykrojów,
które w sposób ciągły zbliżają się do siebie, i dopiero po maksymal-
nym wzajemnym zbliżeniu się powierzchni podziału narzędzi two-
rzy się wymagany kształt wykroju i zarazem kończy się jego wypeł-
nianie, zapewniające ukształtowanie gotowego wyrobu (odkuwki).
W niekonwencjonalnych procesach kuźniczych, polegających na Rys. 2. Wyroby wytwarzane wyciskaniem
kształtowaniu wyrobów wyciskaniem, kształt i wymiary wykroju są promieniowym i bocznym [2]
ustalane na samym początku procesu, a dopiero potem rozpoczyna Fig. 2. The products fabricated by radial and lateral extrusion [2]
się proces plastycznego wciskania metalu do wykroju. Proces wy-
pełniania wykroju metalem znajdującym się w pojemniku wymusza
się za pomocą stempla (rys. 1) [1,2].
W praktyce przemysłowej powszechne zastosowanie znajdują
metody wyciskania współbieżnego, przeciwbieżnego i poprzeczne-
go. Jednakże z poprzecznych metod tylko wyciskanie boczne jest
szeroko wykorzystywane, na przykład do wytwarzania krzyżaków
(rys. 2). Natomiast wyciskanie promieniowe, należące także do wy-
ciskania poprzecznego, jak dotąd wykorzystywane jest w nieznacz-
nym zakresie, a kołnierze zewnętrzne kształtowane tym sposobem
odznaczają się małą szerokością promieniową (rys. 2) [2],
Można zauważyć, że to ograniczenie wynika z niewłaściwego
projektowania narzędzi przeznaczonych do wyciskania. Stosowane
Rys. 3. Próbki ze stopu aluminium 2017 wyciskane promieniowo
w stanie półciekłym w temperaturze 580 °C przy zastosowaniu
wykroju matrycowego o kształcie a — obustronnie płaskim
i b — płasko-zbieżnym
Fig. 3. Samples from aluminium alłoy 2017 radial extruded
Płaszczyzna xXs in a semi-liquid state at the temperaturę of 580 °C using
podziału
narzędzi die impression of a shape: a — flat on both sides, b — flat-tapered

są najczęściej obustronnie płaskie powierzchnie wykroju. Kształto-


wanie wyrobów z takimi narzędziami, można porównać do kształto-
wania wyrobów za pomocą próby rozciągania (rys. 3a) [3]. Różnice,
występujące pomiędzy tymi procesami w zakresie stanów napręże-
nia, są nieznaczne, gdyż w jednym procesie gwałtownie narastają
rozciągające naprężenia obwodowe, a w drugim osiowe. Fakt ten
udowodniono w wielu publikacjach [3-5-7]. Wyniki badań, przedsta-
Kształtowany wione w pracy [4], są cytowane w publikacjach zagranicznych [2,
'//, ^\ wyrób 8], jednakże nie zauważono, by w praktyce zostały wykorzystane.
Z przeglądu literaturowego wynika, że procesy wyciskania pro-
%
mieniowego są badane w szerokim zakresie [l, 2, 8+15], w tym
głównie przez Balendrę. W angielskiej terminologii wyciskanie pro-
mieniowe określane jest trzema pojęciami: radial extrusion, injection
Rys. 1. Złożony proces kształtowania wyrobu z wykorzystaniem forging, injection forming. Nazwy ostatnich dwóch terminów wyni-
wyciskania promieniowego i współbieżnego [1] kają z charakterystycznej cechy tego procesu, mianowicie kształtowania
Fig. l. A complex process of product forming by radial objętościowego wyrobów przez plastyczne wtryskiwanie (wciska-
and forward extrusion [1] nie) metali do wykrojów matrycowych.

603
stateczności plastycznego płynięcia. Eksperymentalnie stwierdzono,
że w zależności od własności plastycznych zastosowanego materiału
utrata stateczności objawia się w różnej formie. Po początkowym
etapie statecznego i w miarę równomiernego odkształcenia plasty-
cznego, na obwodzie zewnętrznym wyciskanego kołnierza pojawia-
ją się najpierw lokalne wgłębienia powierzchniowe (odpowiadające
szyjce w próbie rozciągania), w których potem dochodzi do znisz-
czeniowej koncentracji odkształceń plastycznych, prowadzącej do
plastycznego rozdzielenia lub promieniowego pękania kształtowa-
nego kołnierza [3]. Zauważono, że podczas wyciskania promienio-
wego, początek powstawania lokalnych wgłębień na obwodzie
kształtowanego kołnierza następuje przy stopniu odkształcenia, po-
równywalnym z równomiernym wydłużeniem, osiąganym w próbie
rozciągania dla tego samego materiału. Poza tym stwierdzono, że te
materiały, które w próbach rozciągania wykazują własności nadpla-
styczne (np. PbSn20), to również w procesach wyciskania promie-
niowego nie ulegają plastycznemu rozdzieleniu nawet przy bardzo
Rys. 4. Oryginalna prasa hydrauliczna z mikroprocesorowym dużych odkształceniach. W tym przypadku dochodzi do utraty sta-
sterowaniem teczności plastycznego płynięcia, która ujawnia się falowaniem ob-
Fig. 4. Original hydraulic press, micro-processor controlled wodowym metalu wpływającego do wykroju. Utrata spójności ma-
teriału przyczynia się do zmniejszenia tych naprężeń, które ją wy-
wołują. Stąd liczba pęknięć w wyciskanym materiale wynika
Wszystkie przeprowadzone dotychczas badania własne dotyczyły z dojścia do takiego obniżonego poziomu naprężeń, który nie jest już
jednostronnego wyciskania promieniowego [3+7]. Obecnie przy- w stanie doprowadzić do utworzenia dodatkowych pęknięć pomię-
gotowywane są narzędzia do badań dwustronnego sposobu wyciskania dzy wcześniej powstałymi.
na oryginalnej poziomej prasie hydraulicznej, wyposażonej w dwa Kształt kołnierza, zwężającego się w początkowym etapie wyci-
pojemniki oraz dwa stemple robocze (rys. 4). Przeprowadzenie od- skania promieniowego, można łatwo obliczyć, wychodząc z warun-
powiednich symulacji przebiegu kształtowania wyrobów za pomocą ku, że tworzony kształt wynika z jednoosiowego rozciągania obwo-
dwustronnego wyciskania promieniowego oraz zaprojektowanie dowego. Charakterystyczną cechą takiego stanu naprężenia jest za-
najkorzystniejszego kształtu narzędzi do tych procesów stanowi chowanie następującej współzależności pomiędzy odkształceniami
główny cel niniejszej pracy. głównymi

Teoretyczne i doświadczalne przesłanki (D


prawidłowego projektowania narzędzi
Oznacza to, że rozciągające (dodatnie) odkształcenia obwodowe ee
Na podstawie badań procesów wyciskania promieniowego z za- są dwukrotnie większe od ściskających (ujemnych) odkształceń
stosowaniem narzędzi obustronnie płaskich, przedstawionych osiowych e, i promieniowych er. Zgodnie z zasadą zachowania stałej
w pracy [3], stwierdzono, że już w początkowym etapie procesu objętości, suma wszystkich trzech odkształceń głównych powinna
metal nie wypełnia całej wysokości wykroju (rys. 5). W miarę wzro- być równa żem. Na podstawie związku (1) można zapisać, że war-
stu średnicy zewnętrznej kształtowanego kołnierza, jego grubość tość odkształceń osiowych e„ pochodząca z czynnego wywierania
ulega ciągłemu zwężaniu. W ten sposób tworzy się kołnierz o kształ- gniotów osiowych za pośrednictwem stopniowego zmniejszania się
cie zbliżonym do asymetrycznego trapezu. Można zauważyć, że gór- wysokości wykroju matrycowego od h0 do h, powinna być dwukrotnie
ny zarys powierzchni wyciskanego metalu jest krzywoliniowy. mniejsza od odkształceń obwodowych e0, wynikających ze wzrostu
Wzrost szerokości promieniowej wyciskanego kołnierza jest wyni- promienia zewnętrznego kształtowanego kołnierza od rQ do r, czyli
kiem działania sił promieniowych. Wpychanie metalu do wykroju
powoduje wywarcie nacisku promieniowego na metal znajdujący się l
(2)
już w tym wykroju. W takich warunkach pojawiają się wysokie
rozciągające naprężenia obwodowe (cre > 0), gdyż promieniowe
przemieszczanie się cząstek metalu połączone jest z jednoczesnym, Po podstawieniu do zależności (2) odkształceń wyrażonych związ-
intensywnym wzrostem obwodu zewnętrznego warstwy wyciskane- kami logarytmicznymi otrzymujemy równanie
go metalu. Jeżeli w kierunku obwodowym wymuszane są duże
odkształcenia rozciągające, to z zasady zachowania stałej objętości
wynika, że w dwóch pozostałych kierunkach, osiowym i promienio-
wym, muszą pojawić się takie same odkształcenia ściskające. Te
odkształcenia ściskające mają charakter bierny, a nie czynny, gdyż
proces sukcesywnego zwężania wyciskanego kołnierza następuje
samoistnie (rys. 5), aniepod wpływem osiowego działania narzędzi.
Przy zastosowaniu obustronnie płaskiego wykroju niemożliwe jest
pojawienie się w kierunku osiowym czynnych odkształceń ściskają-
cych. Mogą one mieć jedynie charakter bierny, czyli nie wynikający
z czynnego ściskania za pomocą ścianek narzędzi. Prawie to samo
dotyczy ściskających odkształceń promieniowych. W tym jednak
przypadku możliwe jest pojawienie się czynnego działania ściskają-
cego w końcowym etapie procesu, kiedy wyciskany metal dopłynie Rys. 5. Trzy charakterystyczne profile hiperboliczne I (4), II (7),
do zewnętrznej ścianki wykroju. i III (8) naniesione na obustronnie płaski wykrój matrycowy
Płynięcie plastyczne przy takim stanie naprężenia i odkształce- i początkową część wyciskanego wyrobu
nia, podobnie jak w próbach osiowego rozciągania metali, nie może Fig. 5. Three characteristic hyperbolic profiles I (4), II (7)
zachodzić dość długo w sposób stabilny. Po osiągnięciu pewnej and III (8) marked on a double-sided flat die impression
wartości odkształceń plastycznych dochodzi nieuchronnie do utraty and the initial portion of an extruded product

604
. h l , r hodnej wyciskanego kołnierza stan ściskania osiowego: cr_ < O, CTO = O,
In— = - - In— (3)
hn 2 rn ar= 0. Takie stany zapewniają bardzo bezpieczne warunki płynięcia
metalu, gdyż we wszystkich miejscach kształtowanego wyrobu wy-
stępuje ujemna wartość średniego naprężenia, am < 0. Profil takich
Po przekształceniu równania (3) otrzymujemy funkcję określającą
narzędzi można z łatwością wyprowadzić, korzystając z metodyki
profil narzędzi, który podczas wyciskania promieniowego wymusza
obliczeniowej przedstawionej wyżej. W wyniku obliczeń otrzymano
na powierzchni zewnętrznej wyciskanego kołnierza stan jednoosio-
następującą funkcję
wego rozciągania obwodowego

f= lub = const (4)


h = /!O/Q — lub h— = const (8)
r r

gdzie Geometrycznie otrzymana funkcja (8) przedstawia nierównora-


h — wysokość wykroju matrycowego w odległości promieniowej r, micnną hiperbolę, której ramiona zbliżają się asymptotycznie do osi
h0 — początkowa wysokość wykroju matrycowego w odległości układu współrzędnych (krzywa III na rys. 5). Stopień zbliżenia tych
promieniowej rQ. ramion do osi r jest większy niż osi h, czyli odwrotnie niż w przy-
Wyprowadzony wzór (4) odnosi się do beztarciowych warunków padku funkcji (4).
plastycznego płynięcia oraz warunków nie zakłóconych nierówno- Wynika stąd, że niekorzystny przebieg promieniowego płynię-
miernym wpływaniem metalu do wejściowej części wykroju matry- cia, można poprawić przez zastosowanie odpowiednio dużych od-
cowego. Geometrycznie otrzymana funkcja (4) przedstawia nie- kształceń osiowych. Takie odkształcenia można osiągnąć za pomocą
równoramienną hiperbolę, której ramiona zbliżają się asymptotycz- czynnych nacisków wywieranych na metal płynący promieniowo
nie do osi układu współrzędnych. Stopień zbliżenia tych ramion do przez powierzchnie robocze narzędzi. Należy zaznaczyć, że w pro-
osi r jest mniejszy niż osi h. Po naniesieniu wykresu funkcji (4) na cesach wyciskania promieniowego nie można czynnych, ściskają-
profil wyciskanego kołnierza, można zauważyć, że są one do siebie cych odkształceń osiowych osiągnąć za pomocą ruchu narzędzi,
bardzo zbliżone (krzywa I na rys. 5). gdyż poza środkowym ruchem stempla pozostałe powierzchnie ro-
W prawidłowo zaprojektowanym procesie nie można dopuścić bocze narzędzi nie ulegają przemieszczaniu. W tym przypadku,
do tego, by w zewnętrznej warstwie metalu wyciskanego promienio- czynne odkształcenia osiowe można, zapewnić jedynie przez zasto-
wo występowały stany naprężeń, charakteryzujące się dodatnimi sowanie odpowiednio nachylonych powierzchni roboczych wykroju
wartościami średniego naprężenia (<jm > 0). Wystarczająco popraw- matrycowego (rys. 5).
ne warunki odkształcenia, zapewniające zachowanie stateczności
plastycznego płynięcia, można osiągnąć już przy zerowej wartości Wyniki badań i ich dyskusja
średniego naprężenia (om = 0) [SJ.Zatem, napowierzchni swobodnej
wyrobu, nie stykającej się z narzędziami, gdzie naprężenia promie- W celu zaprojektowania i wykonania właściwych narzędzi, za-
niowe są równe zero (ar = 0), takie granicznie dopuszczalne warunki pewniających osiągnięcie najkorzystniejszych wyników ekspery-
(am = 0) powinny być osiągane w tych stanach naprężeń, w których mentalnych przy użyciu nowej prasy hydraulicznej (rys. 4), wyko-
dodatnie naprężenia obwodowe ce będą zrównoważone ujemnymi nano odpowiednie symulacje, mające na celu przewidzieć główne
naprężeniami osiowymi a., czyli cre = -a.. Są to stany prostego różnice pomiędzy jedno-i dwustronnymi procesami wyciskania pro-
ścinaniaobwodowo-osiowego. których charakterystycznącechąjest mieniowego.
zachowanie zerowej wartości odkształcenia promieniowego (e,. = 0) Symulacje procesów wyciskania promieniowego przeprowa-
oraz równowagi pomiędzy bezwzględnymi wartościami odkształceń dzono zarówno w warunkach beztarciowych, jak i z udziałem dość
obwodowych e0 i odkształceń osiowych e,, czyli przy znacznego tarcia, przy czym w niniejszej pracy celowo ograniczono
się do analizy wyników wyciskania promieniowego uzyskanych
l ee | = | e, | lub ee = - e. (5) w warunkach zbliżonych do beztarciowych (n = 0). Do symulacji
procesów użyto programu FORGE2.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że w przy-
Wstawiając do zależności (5) składowe odkształceń obwodowych
padku zastosowania narzędzi o zbieżnym kształcie, wyznaczonym
i osiowych, wyrażone wartościami logarytmicznymi, otrzymujemy
zgodnie z przesłankami teoretycznymi przedstawionymi wyżej, pra-
wie wszędzie występuje wszechstronnie ściskający stan naprężenia,
. r . h
In—= -In— (6) gdyż średnia wartość naprężeń przyjmuje ujemne wartości, am < O
r
o "o (rys. 6). Jedynie w zewnętrznej warstwie pojawiają się naprężenia
crm o wartościach zbliżonych do zera. Takie korzystne warunki na-
Po przekształceniu równania (6) uzyskuje się funkcję określającą
prężeniowe uzyskano dzięki prawidłowemu zaprojektowaniu kształ-
profil narzędzi, który zapewnia wystarczająco poprawne warunki
tu narzędzi. Do tego celu wykorzystano hiperboliczną zależność: r h
kształtowania wyrobów wyciskaniem promieniowym
= const (7), która określa najmniejszą dopuszczalną zbieżność wy-
krojów, przeznaczonych do wyciskania promieniowego wyrobów,
h = hQr0— lub = consl (7) zwłaszcza z zastosowaniem bardzo dużych odkształceń plastycz-
nych. Jednakże w praktyce unika się stosowania krzywoliniowego
kształtu narzędzi, gdyż taki kształt przyczynia się do znacznego
Wykresem funkcji (7) jest hiperbola równoramienna (krzywa II na podwyższenia kosztów wykonawczych. Z tego względu krzywoli-
rys. 5). Jej asymptotami są osie układu współrzędnych, które odpo- niowy profil wykrojów należy przekształcić w prostoliniowy. Taka
wiadają kierunkowi osiowemu h i promieniowemu r. Hiperbola linearyzacjanie może być jednak dowolna, na przykład obejmować
swoim kształtem określa najmniejszą dopuszczalną zbieżność wy- dużą liczbę prostych odcinków o jednakowej długości. Do tego celu
kroju, która zapewnia zachowanie stateczności plastycznego płynię- proponuje się wykorzystanie oryginalnego, opatentowanego rozwią-
cia we wszystkich etapach procesu. Wynika stąd, że narzędzia mogą zania konstrukcyjnego, które, zgodnie z przesłankami teoretyczny-
w pełni kontrolować płynięcie metalu wówczas, gdy wysokość wy- mi, zapewnia przeprowadzenie linearyzacji profilu krzywoliniowe-
kroju h maleje proporcjonalnie do wzrostu odległości promieniowej go z zastosowaniem najmniejszej liczby odcinków i o optymalnej
r lub maleje w stopniu większym od hiperboli równoramiennej. długości [16], Łatwo zauważyć, że przy małej odległości promienio-
W praktyce można także zastosować narzędzia do wyciskania wej nachylenie stycznej do hiperboli jest znaczne, jednakże w miarę
promieniowego, które zapewniają na zewnętrznej powierzchni swo- wzrostu odległości promieniowej r, nachylenie to gwałtownie male-

605
am, MPa:

Rys. 6. Korzystne warunki naprężeniowe


jednostronnego procesu wyciskania
promieniowego aluminium na zimno ((J, = 0),
występujące przy zastosowaniu
asymetrycznych wykrojów o kształcie
a — płasko-hiperbolicznym (r h = const)
oraz b — płasko-zbieżnym (r h = const)
Fig. 6. Advantageous stress conditions during
single-sided process of radial cold extrusion
-200 -150 -100 of aluminium (\\, = 0), taking place when
asymmetric impressions arę used
of the following shapes: a — flat-hyperbolic
(r h = const.) and b — flat-tapered (r h = const.)

8,:

Rys. 7. Rozkład intensywności odkształcenia


E,- w procesach jednostronnego wyciskania
promieniowego aluminium na zimno (|i = 0)
przy zastosowaniu asymetrycznych wykrojów
o kształcie a — płasko-hiperbolicznym (r h =
const) oraz b — piasko-zbieżnym (rh= const)
Fig. 7. Distribution of deformation intensity e,
in the processes of single-sided cold radial
25 2.0 extrusion of aluminium (\ji = 0) with the use
of asymmetric impressions of the following
shapes: a — flat-hyperbolic (r h = const.)
and b — flat-tapered (r h = const.)

je, gdyż jest proporcjonalne do wartości l/r, wynikającej z pier- w odległości promieniowej od r = 2r0 do r = 4r0, trzeciego odcinka
wszej pochodnej funkcji hiperbolicznej (7). Zatem linearyzacja po- /3 = 4r0 w odległości promieniowej od r = 4r0 do r = 8r0, itd. Jak
winna być zgodna z postępem geometrycznym. Oznacza to, że jeżeli widać z rysunku 6b, mimo dwuodcinkowej linearyzacji hiperbolicz-
zostanie przyjęty pierwszy odcinek o długości l} = r0 w odległości nego profilu narzędziowego, warunki naprężeniowe są bardzo zbli-
promieniowej od r = r0 do r = 2r0, to następne długości zlinearyzo- żone do krzywoliniowego profilu narzędziowego (rys. 6a).
wanych odcinków powinny wynosić: drugiego odcinka /2 = 2r0 Na podstawie analizy map rozkładu intensywności odkształce-

606
nią s, można stwierdzić, że przy zastosowaniu jednostronnego wy- Przemieszczanie się cząstek metalu po nieruchomej powierzchni
ciskania promieniowego, w którym stosowany jest jeden pojemnik tego samego metalu wymaga pokonania maksymalnych naprężeń
i jeden stempel roboczy, przebieg wypełniania wykrojów matryco- ścinających. Proces taki zachodzi z dużo większymi oporami w po-
wych nie jest korzystny, wiąże się bowiem z bardzo dużą niejedno- równaniu z przemieszczaniem się cząstek metalu po powierzchniach
rodnością odkształcenia (rys. 7). Górna część wykroju, usytuowana narzędziowych, smarowanych, jak i nie smarowanych. W takich
od strony bezpośredniego działania stempla, jest znacznie łatwiej warunkach siły procesu wzrastają. Niepotrzebnie tworzą się obszary
wypełniana niż dolna część wykroju. Wynika to stąd, że w dolnej z nadmiernie zlokalizowanymi odkształceniami plastycznymi. Ich
części narzędzia, zwłaszcza w jego narożach, tworzą się strefy mar- tworzenie nie wynika z potrzeby kształtowania wyrobu wysokimi
twe, które mocno hamują płynięcie metalu w kierunku promienio- odkształceniami, lecz z mało korzystnego sposobu wypełniania
wym. Podobnie jak to ma miejsce przy wyciskaniu współbieżnym, wykroju. Obszary o największej intensywności odkształceń pla-
w pobliżu strefy martwej dochodzi do bardzo dużych odkształceń stycznych pojawiają się w miejscach, które pod względem przydat-
plastycznych, wynikających ze ścinającego przemieszczania się czą- ności użytkowej wyrobu są najczęściej mało lub całkowicie zbędne
stek metalu względem nieruchomych cząstek strefy martwej. Są to (rys. 7).
miejsca, w których dochodzi do tzw. nieciągłości kinematycznej. Wyniki symulacji wskazują, że do największego umocnienia
kształtowanego wyrobu dochodzi w powierzchniowej warstwie dol-
nej części wyrobu. Przy zastosowaniu materiałów o niskiej plasty-
czności, nadmiernie duże odkształcenia plastyczne mogą doprowa-
dzić do pęknięć i wyprodukowania bezużytecznych wyrobów.
Z uwagi na intensywne zmiany strukturalne w tych miejscach, do-
chodzi także do największego skupienia energii zmagazynowanej.
Jeżeli wyciskane wyroby poddawane są wyżarzaniu lub przesyca-
niu, to może dojść do lokalnego rozrostu ziaren, gdyż nadmiernie
zmagazynowana energia staje się dużą siłą pędną odnowy struktury.
Tworzą się wtedy niekorzystne strefy (obwódki) grubokrystaliczne,
które obniżaj ą przydatność użytkową wyciskanych wyrobów.
Stwierdzono, że wyniki symulacji numerycznej procesu wyci-
skania promieniowego aluminium z zastosowaniem wykroju pła-
sko-zbieżnego (rys. 7) są całkowicie zgodne z próbami doświadczal-
Rys. 8. Makrostruktura widoczna na a — górnej
nymi (rys. 8). Stwierdzono, że w górnej części otrzymanego wyrobu,
i b — dolnej powierzchni aluminiowego wyrobu
czyli od strony stempla, tworzy się włóknista struktura, złożona
ukształtowanego na zimno jednostronnym wyciskaniem
z ziaren wydłużonych w kierunku obwodowym (rys. 8a). Natomiast
promieniowym z udziałem bardzo wysokich odkształceń
obserwując dolną powierzchnię wyrobu zauważono, że tylko w ze-
plastycznych (18-krotny przyrost powierzchni)
wnętrznej warstwie wyciskanego wyrobu występują odkształcenia
Fig. 8. Macrostructure observed at the a — upper plastyczne, które są zbliżone do górnej powierzchni wyrobu (rys.
and b — lower surface of the aluminium product 8b). Prawie identyczny wynik przedstawiają mapy rozkładu inten-
cold-worked by single-sided radial extrusion at very high sywności odkształcenia (rys. 7). Można zauważyć, że intensywność
plastic strains (area increase by 18 times) odkształcenia e, w zewnętrznej części wyrobu jest znacznie mniejsza

a,,., MPa:

Rys. 9. Korzystne warunki naprężeniowe


dwustronnego procesu wyciskania
promieniowego aluminium na zimno (|i = 0),
występujące przy zastosowaniu
symetrycznych wykrojów o kształcie
a — hiperbolicznym (r h = const)
oraz b — zbieżnym (r h = const),
wynikającym z linearyzacji hiperboli
Fig. 9. Advantageous stress conditions during
double-sided process of radial cold extrusion
of aluminium (^ = 0), taking place when
symmetric impressions arę used of the
following shapes: a — hyperbolic (rh = const.)
and b -— tapered (rh = const.), resulting from
linearisation of a hyperbola

607
Rys. 10. Rozkład intensywności odkształcenia
E, w dwustronnych procesach wyciskania
promieniowego aluminium na zimno (|A = 0)
przy zastosowaniu symetrycznych wykrojów
o kształcie a — hiperbolicznym (r h = const)
oraz b — zbieżnym (r h = const),
wynikającym z linearyzacji hiperboli
Fig. 10. Distributionof deformation intensity
e, in double-sided processes of cold radial
extrusion of aluminium (ja, = 0) with the use
of symmetric impressions of the following
shapes: a — hyperbolic (r h = const.)
and b — tapered (r h ~ const.), resulting
from linearisation of a hyperbola

niż w powierzchniowych, dolnych obszarach, usytuowanych bliżej łaniu stempli następuje sukcesywny wzrost odkształceń plastycz-
środka wyrobu (rys. 1). W pozostałych miejscach dolnej powierzch- nych w środkowym obszarze kształtowanego wyrobu. Zatem,
ni wyrobu pojawiają się bardzo wysokie odkształcenia plastyczne mniejsza intensywność odkształcenia występuje w zewnętrznych
ziaren aluminium (rys. 86). Równoosiowe ziarna przekształcają się częściach kształtowanego kołnierza, gdyż w początkowym etapie
w mocno rozciągnięte płytki, które są szeroko rozprowadzone na procesu nie powstają jeszcze duże odkształcenia w środku wyrobu.
dolnej powierzchni wyrobu (rys. 86). Zatem można stwierdzić, Dopiero w dalszym etapie procesu do wykroju wchodzi metal, który
że otrzymane wyniki symulacji procesu (rys. 7) w pełni potwierdzają wcześniej został już dość znacznie odkształcony. Z porównania wy-
lokalne różnice strukturalne, które zaobserwowano w próbach do- ników symulacji, uzyskanych przy zastosowaniu jednostronnego
świadczalnych (rys. 8). i dwustronnego wyciskania (rys. 7 i 10), widać wyraźnie, że ogólny
Na podstawie przeprowadzonych badań można zauważyć, że poziom odkształceń plastycznych jest dużo wyższy przy pierwszym
w celu otrzymania wysokojakościowych wyrobów należy zapewnić sposobie (rys. 7). Należy zaznaczyć, że taki wysoki poziom odkształceń
nie tylko korzystne warunki naprężeniowe, ale także prawidłowe plastycznych nie wynika z potrzeby kształtowania wyrobu wysokimi
warunki wypełniania wykroju, nie dopuszczające do tworzenia stref odkształceniami, lecz z mało korzystnego sposobu wypełniania wykroju.
martwych. Stwierdzono, że spełnienie powyższych warunków moż-
na osiągnąć przez zastosowanie dwustronnego wyciskania promie- Podsumowanie i wnioski
niowego (rys. 9 i 10). Zaobserwowano, że zarówno przy jednostron-
nym, jak i dwustronnym procesie, osiąga się wymagane warunki Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że na uzy-
naprężeniowe. Prawie w całej objętości kształtowanego wyrobu wy- skaną jakość wyrobu wpływa nie tylko dobór odpowiedniego kształtu
stępuje wszechstronnie ściskający stan naprężenia, gdyż średnia narzędzi, zapewniającego w całej objętości kształtowanego metalu
wartość naprężeń przyjmuje ujemne wartości, o~m < O (rys. 9). Jedy- wszechstronnie ściskające stany naprężenia, ale także dobór odpo-
nie w zewnętrznej warstwie pojawiają się naprężenia crm o warto- wiedniego kinematycznego sposobu wyciskania, nie dopuszczające-
ściach zbliżonych do zera. Zatem, można zauważyć, że pomiędzy go do tworzenia stref martwych.
wynikami symulacji, przedstawionymi na rysunkach 6 i 9, nie ma Przemieszczanie się cząstek metalu po nieruchomej powierzchni
istotnych różnic, gdyż grubości kształtowanego kołnierza w dowol- tego samego metalu wymaga pokonania maksymalnych naprężeń
nie przyjętej odległości promieniowej są identyczne. Wyraźne róż- ścinających. Proces taki zachodzi z dużo większymi oporami w po-
nice występują natomiast w rozkładach intensywności odkształcenia równaniu z przemieszczaniem się cząstek metalu po powierzchniach
£( (rys. 7 i 10). Na podstawie przeprowadzonych symulacji można narzędziowych, smarowanych jak i nie smarowanych. Niepotrzeb-
stwierdzić, że przy dwustronnym wyciskaniu promieniowym nie nie tworzą się obszary z nadmiernie zlokalizowanymi odkształcenia-
dochodzi do tworzenia stref martwych (rys. 10). Z tego też względu mi plastycznymi. Ich występowanie nie wynika z potrzeby kształto-
nie ma stref intensywnego ścinania metalu, które obserwowano wania wyrobu wysokimi odkształceniami, lecz z mało korzystnego
w dolnej części wyrobu kształtowanego za pomocą jednostronnego sposobu wypełniania wykroju.
wyciskania (rys. 7). Można zauważyć, że dzięki zastosowaniu dwu- Udowodniono, że chcąc uzyskać wyciskaniem promieniowym
stronnego sposobu wyciskania można w znacznym stopniu popra- kołnierze o dużej długości promieniowej należy stosować wykroje
wić odkształceniową jednorodność wypełniania wykroju (rys. 10). o odpowiednio zbieżnym kształcie. Nie należy stosować obustronnie
Stwierdzono, że największe odkształcenia występują w środku gru- płaskich wykrojów matrycowych, gdyż przy takich wykrojach moż-
bości kształtowanego kołnierza i zarazem w środku jego szerokości na uzyskać jedynie małe kołnierze, i to w dodatku o zniekształco-
promieniowej. Taki rozkład wynika stąd, że przy dwustronnym dzia- nym, zwężonym kształcie. W praktyce takie wady są często usuwane

608
w końcowym okresie procesu przez niekorzystne, wysokosiłowe 4. Richert J.: Stability Conditions of Metal Flow in Radial Extrusion.
dotłaczanie metalu w wykrojach zamkniętych, co jednak przyczynia Zeitschrift fur Metalkunde 1988, t. 79, nr 4, s. 248+251.
się do zmniejszenia żywotności narzędzi. Próby stosowania wykro- 5. Richert J.: Analiza wpływu kształtu narzędzi na zachowanie statecz-
jów obustronnie płaskich do kształtowania kołnierzy o dużej szero- ności plastycznego płynięcia podczas wyciskania promieniowego metali.
Metalurgia i Odlewnictwo 1991, nr 1405, zesz. nauk. AGH, z. 135, s. 1+104
kości promieniowej, prowadzi nieuchronnie do utraty stateczności
[Monografia].
plastycznego płynięcia, kończącej się najczęściej plastycznym roz-
6. Mroczkowski M., Richert J.: Numeryczne symulacje procesów
dzieleniem metalu lub jego pękaniem.
uwzględniające zachowanie stateczności plastycznego płynięcia. Rudy Me-
Stwierdzono, że zachowanie stateczności plastycznego płynięcia tale 2001, t. 46, nr 9, s. 426+432.
jest możliwe tylko w przypadku zastosowania wykrojów matryco- 7. Mroczkowski M., Richert J.: Warunki stateczności plastycznego pły-
wych, będących w stanie kształtować wyroby w obecności naprężeń nięcia w procesach wyciskania promieniowego. Rudy Metale 2001, t. 46,
wszechstronnie ściskających (crm < 0), czyli wówczas, gdy ściskające nr 11, s. 587+592.
naprężenia osiowe i promieniowe będą przeważać nad dodatnimi 8. Andersen B., Andersen C.: Radial Extrusion of Tubular Components.
naprężeniami obwodowymi. W praktyce oznacza to, że niekorzystne M.Sc. Project 1991, Technical University of Denmark, Publication No. MM
warunki płynięcia można poprawić jedynie przez wprowadzenie 91.27,s. 1+316.
czynnych odkształceń osiowych, będących w stanie zrównoważyć 9. Balendra R., Qin Y.: FE Simulation of the Development of Flaws
negatywne skutki naprężeniowe wywołane rozciągającymi odkształce- during Injection Forging. Int. J. Mach. Tools Manufact. 1994, t. 34, nr 6,
niami obwodowymi. Jednakże w procesach wyciskania promie- s. 1091 + 1101.
niowego nie można czynnych, ściskających odkształceń osiowych 10. Balendra R.: Process Mechanics of Injection Upsetting. Int. J. Mach.
osiągnąć za pomocą ruchu narzędzi, gdyż poza środkowym ruchem Tool Des. Res. 1985, t. 25, s. 63+73.
stempla pozostałe powierzchnie robocze narzędzi nie ulegają prze- 11. Balendra R.: Considerations in the Modelling of Injection Upsetting.
mieszczaniu. W tym przypadku czynne odkształcenia osiowe można Int. J. Prod. Res. 1987, t. 25, s. 889+906.
zapewnić jedynie przez zastosowanie odpowiednio nachylonych 12. Balendra R.: Pressure to Effect Injection Forming, Int. Adv. Manu-
fact. Enging. 1990, nr 2, s. 32+36.
powierzchni roboczych wykroju matrycowego.
13. Balendra R.: Exit-geometry for Injection Forming. 4th Int. Conf. On
Manufact. Enging., Brisbane, Australia, 1988, s. 11+17.
Literatura 14. Osen W., Schatzle W.: Chances and Limits of Radial Extrusion. Proc.
7th Int. Cold Forging Congress, Birmingham, U.K. 1985.
1. OkoforA. C., Kolendra R.: Stress and energy distribution in injection-
forming of a complex shaped component, Proceedings of the Seventh Inter- 15. GeigerR.: Near-nett Shape Forming by Radial Extrusion. Proc. 7th
national Cold Forging Congress, Birmingham, UK. 1985. s. 79-5-86. Int. Cold Forging Congress, Birmingham, U.K. 1985.
2. Balendra R., Qin Y.: Injection forging: engineering and research, 16. Richert J., Zasadziński J.: Narzędzie do wyciskania promieniowego
Journal of Materials Processing Technology 2004, nr 145, s. 189+206. wyrobów użebrowanych zewnętrznie. Patent nr 161553 (1990).
3. Mroczkowski M., Richert J.: Niestateczność plastycznego płynięcia
metali w procesach wyciskania promieniowego. Rudy Metale 2003, t. 48, Pracę wykonano w ramach działalności własnej (umowa AGH
nr 10-11, s. 486+491. nr 10.10.180.249)

BOGUSŁAW KUKURYK
Rudy Metale R 50 2005 nr l O-11
MARCIN KUKURYK UKD 620.17:519.6:621.73.092:621.733.074:
:669-134:539.51:539.43

BADANIE WPŁYWU ASYMETRII


ROBOCZYCH POWIERZCHNI KOWADEŁ
NA NAPRĘŻENIA l ODKSZTAŁCENIA PODCZAS KUCIA SWOBODNEGO
Przedstawiono analizą rozkladu odksztalceń, naprężeń i temperatury w procesie kucia narzędziami o asymetrii roboczych
powierzchni kowadeł. Zaprezentowano rozwiązanie ąuasi-stacjonarne, opierające sią na metodzie elementów skończonych.
Przedstawiono przykładowe wyniki badań, które obejmują rozkład odkształceń, naprężeń i temperatury na powierzchni
poprzecznych przekrojów odkuwek. Dokonano oceny efektywności zastosowania poszczególnych konstrukcji asymetrycznych
kowadeł dla odpowiedniej lokalizacji odksztalceń i naprężeń.
Słowa kluczowe: kucie asymetryczne, naprężenia, odkształcenia, kowadła kształtowe

THE STRESS AND STRAIN ANALYSIS IN THE SHAPED ASYMMETRICAL DIES

In the paper the analysis ofthe stress, strain and temperaturę distribution in the free forging in the shaped asymmetrical
dies. Quasi-stationary solution based on thefinite element method has been shown. Some results ofthe investigations including
the strain, stress and temperaturę distribution on the intersections surfaces oftheforgings have been presented. The evaluation
ofthe efficiency ofvariable asymmetrical dies for a proper strain and stress localization have been performed.
Keywords: asyrnmetric forging, stress, strain, shaped dies

Bogusław Kukuryk, mgr mż. Marcin Kukuryk— Politechnika Częstochowska. Częstochowa

609
Wstęp — zależności pomiędzy dewiatorami naprężenia i prędkości od-
kształcenia
Rozwój przemysłu energetycznego, stoczniowego, maszynowe-
go i chemicznego w sposób nierozerwalny wiąże się ze wzrostem 2a,
wymagań jakościowych odnośnie do wyrobów kutych [1]. Analiza (3)
rynku kuźniczego pod kątem dynamiki sprzedaży wskazuje na ciągle
rosnące zainteresowanie wyrobami kutymi typu: wały korbowe,
walce, trzony bijaków młotów, wałów do siłowni wiatrowych i ste- — warunek nieściśliwości
rów okrętowych.
W celu zachowania w całej objętości odkuwki stosunkowo nie- (4)
wielkiego gradientu własności i jednocześnie wymaganego ich po-
ziomu, stosuje się kucie w kowadłach o kształcie celowo zaprojekto- — równanie bilansu cieplnego
wanym, przy zastosowaniu określonych wartości parametrów, ta-
kich jak: stopień przekucia, wielkość gniotu i posuwu względnego, pc
ar +
(5)
sposób i kąt kantowania oraz temperatura kucia [2]. Parametry te
decydują o rozkładzie naprężeń i odkształceń w objętości odkuwki,
— naprężenie uplastyczniające metalu
a więc o stopniu zróżnicowania właściwości fizycznych i mechani-
cznych gotowego wyrobu. Szczególnie istotny z technologicznego
o. = a(e, e, T) (6)
punktu widzeniajest stan odkształcenia i naprężenia w osi wydłuża-
nego materiału. W osiowej części wlewka występuje znaczna ilość
wad pochodzenia metalurgicznego, które winny ulec wyraźnemu gdzie
zmniejszeniu lub całkowitemu zgrzaniu przy minimalnym stopniu djj, £jj, v, — składowe tensora naprężenia i tensora prędkości od-
przekucia. kształcenia, wektor prędkości,
Pozytywny efekt podczas kucia wlewków uzyskiwany jest nie o;, e,., E. — intensywność naprężeń, odkształceń i prędkości od-
tylko dzięki odkształceniom normalnym i towarzyszącym im od- kształceń,
kształceniom postaciowym w poszczególnych ziarnach mikrostru- T—temperatura,
ktury metalu, ale przede wszystkim w wyniku zastosowania narzędzi (3 — współczynnik określający część pracy odkształcenia plastycz-
asymetrycznych [3]. Generowanie w odkształcanym materiale do- nego zamienianej na ciepło, przyjęto w obliczeniach 0,90,
datkowych i znacznych odkształceń postaciowych oraz działanie cp — ciepło właściwe,
momentu skręcającego na elementy struktury powoduje przemiesz- p — gęstość,
czanie się odkształconych włókien po linii śrubowej i w zdecydowa- er — naprężenie średnie,
nym stopniu przyczynia się do intensywnego przerobu struktury 8,y — symbol Kroneckera,
wyjściowej wlewka, przy niewielkim stopniu przekucia (2+2,5) [4]. &j — współczynnik wymiany ciepła przez powierzchnię kontaktu.
Znajomość stanu naprężenia i odkształcenia podczas realizacji pro- Warunki graniczne na powierzchniach swobodnych odkuwki
cesów kucia z udziałem niesymetrycznych strumieni płynięcia me- uwzględniają wymianę ciepła poprzez konwekcję i promieniowanie.
talu pozwala na ustalenie obszarów największych i najmniejszych Tarcie na powierzchniach kontaktowych uzależniono od stanu na-
odkształceń plastycznych. Sterowanie zadaną nierównomiernością prężenia i odkształcenia panującego na powierzchni styku odkształ-
odkształcenia w poszczególnych przekrojach odkuwki, stworzenie canego metalu z kowadłami zgodnie z następującą zależnością A. N.
warunków do lokalizacji odpowiednich odkształceń w ustalonych Levanova[7]:
strefach odkształcanego materiału, ma w konsekwencji wpływ na
prognozowanie jakości wewnętrznej odkuwki w różnych fazach
procesu odkształcenia [5]. (7)
W niniejszym artykule dokonano oceny rozkładu odkształceń,
naprężeń i temperatury w przekrojach odkuwki wydłużanej w asy- gdzie
metrycznych kowadłach kształtowych. a, — intensywność naprężeń, p — średni nacisk jednostkowy, m —
czynnik tarcia Levanova.
Symulacja procesu wydłużania Współczynnik empiryczny m charakteryzuje powierzchnię styku
materiału z narzędziem i uwzględnia następujące czynniki:
Do symulacji procesu płynięcia metalu i przepływu ciepła w proce- — gładkość powierzchni narzędzia i odkuwki,
sie wydłużania wykorzystano trójwymiarowy program QFORM-3D. — adhezyjne właściwości pary trącej: odkształcany metal-narzędzie,
Do rozwiązania wykorzystano metodę elementów skończonych — obecność zgorzeliny,
z założeniem lepko-plastycznego modelu odkształcanego ciała, po- — rodzaj i grubość powłoki smarnej,
łączoną z rozwiązaniem równania Fouriera dla niestacjonarnych — temperaturę powierzchni styku odkształcanego metalu z narzę-
przepływów ciepła. Celem obliczeń było określenie wpływu kształtu dziem.
kowadeł asymetrycznych na rozkład odkształceń, naprężeń i tempe- Rozwiązanie problemów cieplnych w prezentowanym rozwią-
ratury w procesie wydłużania próbek stalowych w gatunku WCL. zaniu oparto na metodzie elementów skończonych z wykorzysta-
Program QFORM-3D oparty jest na teorii plastycznego płynię- niem metody Galerkina. Wyrażenie (5) przekształcane jest w układ
cia, którego szczegółowy opis modelu matematycznego podano równań różniczkowych zwyczajnych, które są następnie numerycz-
w pracy [6]. System podstawowych równań opisujących plastyczne nie całkowane po czasie. Pozwala to obliczyć wartości temperatur
odkształcenie obejmuje: węzłowych TM po czasie Ar przy zadanych temperaturach Tl
— równanie równowagi naprężeń w chwili tj. Określenie rozkładu temperatury wewnątrz strefy od-
kształcenia podczas procesu kucia jest ważne, ze względu na wpływ,
jaki temperatura wywiera na własności odkształcanego metalu.
(D W obliczeniach przyjęto wsad o okrągłym przekroju poprzecz-
nym. Założono średnicę 80 mm, a długość początkową 150 mm.
zależności kinematyczne pomiędzy tensorem prędkości odkształce- Materiałem była stal WCL nagrzana do temperatury 1050 °C. Przy-
nia a polem prędkości jęto temperaturę kowadeł 250 °C. Kucie przeprowadzono w dwóch
następujących po sobie gniotach z kantowaniem o kąt 90°, przy
(2) zachowaniu stałej wartości gniotu względnego 0,30 i stałego posuwu

610
żenia uplastyczniającego dla badanej stali WCL przyjmowano
z krzywych umocnienia, które wykonano na podstawie przeprowa-
dzonych badań plastometrycznych dla różnych wartości odkształ-
ceń, prędkości odkształceń i dla ustalonego zakresu temperatury
przeróbki plastycznej crp = CT(E, e, T). Pozostałe własności dla bada-
nej stali, takie jak gęstość, ciepło właściwe i przewodnictwo cieplne
zadawano jako funkcje temperatury.
Symulację procesu wydłużania przeprowadzono z zastosowa-

1,4 -,—

-punkt A
- punkt B
- punkt C
punkt D

90x120 90x135 105x135 115x135 110x150


Rys. 1. Kowadła promieniowo-rombowc o pojedynczej asymetrii Kowadła
powierzchni roboczych: 90°(al) x 120°(a2), 90°(al) x 135°(a2),
20 -
115 0 (a,)x 135°(a2), 110°(a1)x 150°(a2)
O -
Fig. 1. Radial-rhombic anvils with single asymmetry of working 135 110x150
-20- A2t!3(.x135 105x135
surfaces: 90°(a,) x 120°(cx2), 90°(cc]) x 135 M°(a2),
105°(a,) x 135°(oc2), HS0^) x 135°(a2) 110°(a,) x 15>X«2) -40 - -punkt A
-60 - , punkt B
-80 -- . punkt C

-100 - punkt D

-120
-140
-160 -L
Kowadła

1060 _

t
punkt A
_•— punkt B
i punkt C
punkt D

960
90x120 90x135 105x135 115x135 110x150

Kowadła
Rys. 2. Kowadła promieniowo-rombowe o podwójnej asymetrii
powierzchni roboczych: 45°(oc1) x 60°(cc2) + 60°(a3) x 75°(a4), Rys. 3. Wpływ kształtu kowadła promieniowo-rombowego
60°(a,) x 75°(a2) + 45°(a3) x 60°(a4), 75°(a,) x 45°(a2) + o pojedynczej asymetrii na rozkład intensywności odkształceń (a),
+ 75°(a3) x 45°(a4), 45°(a1) x 75°(a2) + 45°(cc3) x 75°(a4) naprężeń średnich (b) i temperatury (c) po wykonaniu jednego
Fig. 2 Radial-rhombic anvils with double asymmetry of working przejścia technologicznego z kantowaniem o 90° (p. A — środek
0
surfaces: 45°(«1) x ÓO ^) + 60°(a3) x 75°(a4), 60°(a,) x 75°(oc2)+ kotliny odkształcenia, p. B — 0,25 wysokości pionowej osi próbki
+ 45°(a3) x 60°(a4), 75°(a1) x 45°(O2) + 75°(a3) x 45°a4," od górnego wierzchołka, p. C— przy końcu osi poziomej próbki,
0
45 («i) x 75°(a2) + 45°(a3) x 75° p. D — 0,25 wysokości pionowej osi próbki o dolnego
wierzchołka). Gniot względny th = 0,30, posuw 0,75
względnego wynoszącego 0,75. Każde obliczenie analizowano w 30 Fig. 3. Ań effect of a shape of radial-rhombic anvil with single
krokach. Niektóre wyniki obliczeń przedstawiono na rysunkach 3+6. asymmetry on the distribution of deformation intensity (a),
average stresses (b), and temperaturę (c) after a single
Wyniki badań i ich omówienie technological pass with turning by 90° (A — deformation żonę
centre, B — 0.25 of a height of vertical axis of a sample from
Przedstawione rozwiązanie teoretyczne pozwala na określenie the upper vertex , C— at the end of horizontal axis of a sample,
pól: odkształcenia, prędkości odkształcenia, naprężenia i temperatu- D — 0.25 of a height of yertical axis of a sample from the lower
ry w dowolnej strefie odkształcenia plastycznego. Wartości naprę- vertex). Relative reduction eA = 0.30, feed 0.75

611
niem kowadeł promieniowo-rombowych o pojedynczej asymetrii
powierzchni roboczych (rys. 1) oraz kowadeł promieniowo-rombo-
wych o podwójnej asymetrii powierzchni roboczych (rys. 2). Celem
badań było określenie wpływu kształtu kowadła i jego asymetrii na
rozkład intensywności odkształceń, naprężeń średnich, rozkład tem-
peratury, na minimalne i maksymalne wartości odkształceń oraz na
wybrane parametry siłowo-energetyczne. Przy doborze pozostałych
parametrów kształtowo-wymiarowych narzędzi oraz parametrów
technologicznych kierowano się wielkością optymalnej nierówno-
mierności odkształcenia. Zastosowany stały gniot względny th =
90x90 105x105110x110 120x120135x135180x180
0,30 umożliwiał objęcie analizą wszystkich badanych kształtów
narzędzi. Kowadła
Na rysunku 3 przedstawiono wpływ kształtu kowadła promie-
niowo-rombowego o pojedynczej asymetrii powierzchni roboczych
na rozkład intensywności odkształceń (rys. 3a), naprężeń średnich

-max
-min

- punkt A
- punkt B
- punkt C 90x120 90x135 105x135 115x135 110x150
punkt D Kowadła

14
/
Odkształcenia

1,2
45x60+60x75 60x75+45x60 75x45+75x45 45x75+45x75 /
/
1
Kowadła - max
0,8
0,6- / .^ =— m min

0,4- ^ Jffi"^"~
02
n
punkt A 45x60+60x75 60x75+45x60 75x45+75x45 45x75+45x75

unkt B Kowadła
punkt C
Rys. 5. Wpływ kształtu kowadła promieniowo-rombowego
punkt D
symetrycznego (a), o pojedynczej asymetrii powierzchni
roboczych (b) i podwójnej asymetrii (c) na maksymalne
i minimalne wartości intensywności odkształceń na powierzchni
poprzecznego przekroju, umiejscowionego w środku długości
Kowadła kotliny odkształcenia, po wydłużaniu w jednym przejściu
z kantowaniem o 90°. Gniot względny eA = 0,30
punkt A
1050 - -punkt B Fig. 5. Ań effect of a shape of radial-rhombic symmetric anvil (a),
2 1040 -
1030 _____ rrłi^_— v punkt C with single asymmetry of working surfaces (b), and double
fo. 1020
1010 - punkt D asymmetry (c) on maximum and minimum values of deformation
2 1000 -
~~—A A- _JT^B intensity on a cross-section surface, situated in the centre of
£ tian deformation żonę, after forging in a single pass with turning
Qyn
by 90°. Relative reduction th = 0.30
45x60+60x7560x75+45x6075x45+75x4545x75+45x75

Kowadła

(rys. 3b) i temperatury (rys. 3c) po wydłużaniu próbek stalowych


Rys. 4. Wpływ kształtu kowadła promieniowo-rombowego w jednym przejściu technologicznym z kantowaniem o kąt 90°.
o podwójnej asymetrii na rozkład intensywności odkształceń (a), Przedstawione rezultaty obliczeń dotyczą wybranych punktów po-
naprężeń średnich (b) i temperatury (c) po wykonaniu jednego przecznego przekroju odkuwki, znajdującego się w środku długości
przejścia technologicznego z kantowaniem o 90° (p. A — środek kotliny odkształcenia.
kotliny odkształcenia, p. B — 0,25 wysokości pionowej osi próbki W początkowym stadium kucia (pierwszy gniot), w asymetrycz-
od górnego wierzchołka, p. C — przy końcu osi poziomej próbki, nych kowadłach kształtowych, zapewniony jest zróżnicowany kon-
p. D — 0,25 wysokości pionowej osi próbki od dolnego takt dolnego i górnego narzędzia z odkształcanym materiałem.
wierzchołka). Gniot względny eh = 0,30, posuw 0,75 W miarę wzrostu odkształcenia plastycznego zmienia się powierz-
Fig. 4. Ań effect of a shape of radial-rhombic anvil with double chnia kontaktu odkształcanego materiału z narzędziem, co ma ko-
asymmetry on the distribution of deformation intensity (a), rzystny wpływ na rozkład odkształcenia i naprężenia podczas wy-
average stresses (b), and temperaturę (c) after a single dłużania. Połączenie poszczególnych części kowadła promieniowo-
technological pass with turning by 90 °C (A — deformation żonę -rombowego w jedno narzędzie odkształcające stwarza możliwości
centre, B — 0.25 of a height of vertical axis of a sample from the sumarycznego wykorzystania ich indywidualnych zalet. Niejedna-
upper vertex, C -— at the end of horizontal axis of a sample, kowe płynięcie metalu w obszarze poszczególnych połówek kowa-
D — 0.25 of a height of vertical axis of a sample from the lower deł umożliwia przemieszczanie się strefy maksymalnych i minimal-
vertex). Relative reduction e/, = 0.30, feed 0.75 nych odkształceń w drugim gniocie po kantowaniu, co w konse-

612
również w pobliżu powierzchni swobodnych (rys. 3c — p. C).
Uzyskane rezultaty pokazują, że tworzenie nowych kształtów
narzędzi kuźniczych umożliwia podwyższenie efektywności proce-
su kucia. Osiągnąć to można, między innymi, poprzez sterowanie
kinematyką płynięcia metalu podczas wydłużania w kowadłach pro-
. praca mieniowo-rombowych o podwójnej asymetrii powierzchni roboczych
.siła (rys. 4). Połączenie poszczególnych ćwiartek kowadła górnego
i dolnego w jedno narzędzie odkształcające, z podwójną asymetrią
kształtu, powoduje istotne zmiany w kinematyce płynięcia metalu
i stwarza dodatkowe możliwości sumarycznego wykorzystania ich
90x90 105x105 110x110 120x120135x135180x180 indywidualnych zalet. Różna lokalizacja ekstremum odkształcenia
Kowadła w poszczególnych ćwiartkach kowadeł i ich wzajemne przemiesz-
czanie się podczas realizacji procesu wydłużania z nakładającymi się
T- 1 08
gniotami, sprzyja dobremu i równomiernemu przekuciu metalu.
.. 1 06 Przedstawione na rysunku 4a wartości intensywności odkształ-
cenia obrazują stan odkształcenia w wybranych asymetrycznych
kowadłach promieniowo-rombowych. Uzyskano znacznie mniejszą
nierównomierność odkształcenia, przy dobrym przekuciu środko-
• praca wych warstw odkuwki, w porównaniu z kowadłami z pojedynczą
si3a asymetrią powierzchni roboczych (rys. 5). Najmniejsze wartości
odkształcenia uzyskano w kowadłach o kątach: 45° x 60° + 60° x 75°,
pozostałe badane narzędzia wykazały ponad dwukrotnie wyższe
-- 094 wartości intensywności odkształcenia. Nawet w pobliżu swobod-
90x120 90x135 105x135 115x135 110x150 nych powierzchni roboczych obserwowano wysoki przerób plasty-
Kowadła czny, niewiele niższy niż w pozostałych strefach odkształcenia pla-
stycznego (rys. 3a — p. C). Zakresy minimalnych wartości inten-
sywności odkształceń są podobne w poszczególnych analizowanych
kowadłach symetrycznych i asymetrycznych (rys. 5), natomiast
istotne różnice występują w rozkładzie lokalnych maksymalnych
. praca intensywności odkształceń i ich asymetrii w poszczególnych stre-
.sita fach kotliny odkształcenia, co sprzyja równomiernemu przekuciu
w dalszych etapach procesu wydłużania (po kantowaniu — rys. 5c).
Wprowadzenie asymetrii do konstrukcji górnego i dolnego na-
rzędzia spowodowało istotne zmiany w rozkładzie naprężenia śred-
45x60+60x75 75x45+75x45
60x75+45x60 45x75+45x75 niego. Obszary nie będące pod bezpośrednim działaniem kowadeł
Kowadła znajdują się w korzystniejszym stanie naprężeń (rys. 4b). Ten cha-
rakter zależności potwierdza się dla poszczególnych analizowanych
Rys. 6. Wpływ kształtu kowadła promieniowo-rombowego kowadeł, przy czym niekorzystne wartości przyjmują naprężenia
symetrycznego (a), promieniowo-rombowego o pojedynczej średnie dla kowadeł: 75° x 45° + 75° x 45°. Wykonanie rowków
asymetrii (b) i promieniowo-rombowego o podwójnej asymetrii (c) trapezowych na powierzchniach roboczych tych kowadeł i przesta-
na wartość parametrów siłowych po wykonaniu jednego przejścia wienie poszczególnych jego ćwiartek spowodowało istotne zmiany
z kantowaniem o 90°. Gniot względny eh = 0,30, posuw 0,75 w kinematyce płynięcia metalu, przy zapewnieniu bardzo korzyst-
Fig. 6. Ań effect of a shape of radial-rhombic symmetric anvil (a), nego wszechstronnego ściskania (rys. 4b — ostatnie kowadło).
radial-rhombic of single asymmctry (b) and radial-rhombic Na rysunku 6 przedstawiono wpływ kształtu kowadła promie-
of double asymmetry (c) on the values of force parameters after niowo-rombowego symetrycznego (6a) oraz asymetrycznego (6b
a single pass with turning by 90°. Reduction zh = 0.30, feed 0.75 i c) na wartość maksymalnych sił odkształcających oraz pracę od-
kształcenia, przy zachowaniu stałej wartości gniotu (0,30) i posuwu
względnego (0,75). Z przedstawionych danych widać, jak duże róż-
nice w parametrach siłowych występują przy wydłużaniu w po-
kwencji sprzyja równomiernemu przekuciu metalu i wyższej jakości szczególnych rodzajach narzędzi symetrycznych i asymetrycznych.
odkuwek. Na rysunku 3a wszystkie badane kształty kowadeł pro- W skrajnych przypadkach zastosowanych kształtów kowadeł, różnica
mieniowo-rombowych o pojedynczej asymetrii, wykazały po drugim w wartości nakładów energetycznych na odkształcenie odkuwki do-
gniocie z kantowaniem prawie jednakową wartość intensywności chodzi do ok. 100 %. Dokładna analiza poszczególnych wykresów
odkształcenia w poszczególnych punktach poprzecznego przekroju. pokazuje, w jaki sposób kształtują się wartości maksymalnych sił
W miarę zbliżania się do swobodnych powierzchni bocznych obser- i pracy odkształcenia w poszczególnych kowadłach kuźniczych.
wowano spadek wartości intensywności odkształcenia (rys. 3a — Maksymalne wartości siły i pracy uzyskano w kowadłach promie-
p. C). Obszary te nie są pod bezpośrednim działaniem kowadeł i z niowo-rombowych o kątach: 110° x 150° i 45° x 75° + 45° x 75°.
punktu widzenia plastyczności metalu znajdują się w niekorzystnym Minimalne wartości pracy odkształcenia uzyskano w kowadłach
stanie naprężeń (rys. 3b). Ten charakter zależności potwierdza się 90°x90° (symetryczne), 90° x 120° (asymetryczne pojedyncze)
dlaposzczególnych analizowanych kowadeł, przy czym szczególnie i 45° x 60° + 60° x 75° (asymetryczne podwójne).
niekorzystne wartości obserwuje się dla dwóch badanych kowadeł: Przeprowadzona analiza porównawcza danych z obliczeń nume-
90° x 135° i 105° x 135°. W pozostałych obszarach metal poddawa- rycznych i uzyskanych na drodze doświadczalnej wykazała stosun-
ny jest wszechstronnemu ściskaniu, sprzyjającemu likwidacji wad kowo dobrą zgodność. Eksperymentalny pomiar temperatury prze-
pochodzenia metalurgicznego i dobremu przekuciu metalu. Stosun- prowadzono za pomocą pirometru całkowitego promieniowania
kowo nieznaczna nierównomierność odkształcenia, po realizacji RAYTEK-RAYNGER 3 i termopar.
jednego przejścia technologicznego, znajduje odzwierciedlenie rów- Ocena wielkości uzyskanych odkształceń, naprężeń i tempera-
nież w rozkładzie temperatury (rys. 3c). Natomiast styk gorącego tury w poszczególnych kowadłach kształtowych jest niezbędna do
metalu z chłodnymi narzędziami powoduje powstawanie znacznych projektowania efektywnych technologii kucia stali i stopów trudno-
gradientów temperatury w pobliżu powierzchni kontaktowych, jak odkształcalnych.

613
Podsumowanie wielki, natomiast dla kowadeł promieniowo-rombowych symetrycz-
nych i z pojedynczą asymetrią jest znaczący. W skrajnych przypad-
Przeprowadzone badania pozwoliły na wyznaczenie lokalnych kach zastosowanych kształtów kowadeł różnica w wielkości siły
wartości charakteryzujących stan odkształcenia, stan naprężenia i pracy odkształcenia wynosi ok. 100 %.
i rozkład temperatury podczas kucia stali w kowadłach promienio- Przedstawione w pracy rezultaty badań pozwalają na ustalenie
wo-rombowych asymetrycznych. Zastosowane w badaniach kształ- określonych współzależności jakościowych i ilościowych, przydat-
ty kowadeł kształtowych asymetrycznych mają istotny wpływ na nych do projektowania racjonalnych procesów technologicznych
rozkład odkształceń i naprężeń w procesie wydłużania kuźniczego. kucia stali stopowych
Poprzez dobór odpowiedniego kształtu i geometrii powierzchni ro-
boczej kowadia asymetrycznego oraz racjonalnych parametrów
Literatura
technologicznych, można istotnie wpływać na: lokalizację maksy-
malnych wartości odkształceń, wartość nierównomierności rozkładu 1. Shim H.: Optimal perform design for the free forging of 3D shapes by
odkształceń, zmniejszenie udziału naprężeń rozciągających w kotli- the sensitivity method. J. of Materials Processing Technology, 2003, nr 134,
nie odkształcenia i minimalizację nakładów energetycznych na od- s. 99+107.
kształcenie materiału, co daje podstawy do obiektywnego sterowania 2. Sińczak J., Majta J., Glowacki M., Pietrzyk M.: Prediction of mecha-
jakością wewnętrzną odkuwki i poziomem własności wyrobu. nical properties of heavy forgings. J. of Materiał Processing Technology,
Połączenie różnych kowadeł promieniowo-rombowych w jedno 1998, nr 80+81, s. 166+173.
narzędzie odkształcające stwarza możliwości sumarycznego wyko- 3. KukurykB., Łącki P.: Analiza naprężeń i odkształceń w procesie kucia
rzystania ich indywidualnych zalet. Kowadła promieniowo-rombo- narzędziami kształtowymi. Obróbka Plastyczna Metali, 2000, nr 3, s. 37+44.
we o podwójnej asymetrii powierzchni roboczych sprzyjają obniże- 4. Tiurin V. A., OrlovE. D., Ovieckin V. V., Eceistov B. A.: Proizvodstvo
niu naprężeń rozciągających na granicy obszaru odkształcanego i nie pokovok rotora unipoljarnogo generatora. Kuzn. Stamp. Proizv., 2000, nr 7,
s. 10+15.
podlegającego odkształceniu, przy czym niektóre kowadła całkowi-
5. Tomov B. [., Gagov V. l, Radev R. H.: Numerical simulations of hot
cie je eliminują (np. kowadła specjalne 45° x 75° + 45° x 75° z po-
die forging processes using finite element method. J. of Materiał Processing
przecznymi rowkami trapezowymi). Jest to szczególnie korzystne Technology, 2004, nr 153+154, s. 352+358.
przy odkształcaniu wlewków w pierwszym etapie kucia, gdy mate- 6. Biba N. V., Vlasov A. V., Li.snij A. /., Stiebunov S. A.: Konecno-ele-
riał jest mało plastyczny. mentnaja model elektrovysadki. Kuzn. Stamp. Proizv., 2001, nr 6, s. 40+43.
Wpływ kąta pochylenia poszczególnych elementów kowadeł 7. LevanovA. N.: Obscie zakonomeraosti granicnogo trenija pri obrabot-
asymetrycznych podwójnych na wartość maksymalnych sił od- ke metallov davleniem i soversenstvovanie technologiceskich processov na
kształcenia i całkowitej pracy odkształcenia plastycznego jest nie- ich osnove. Kuzn. Stamp. Proizv., 1990, nr 12, s. 13+16.

ANNA TARASEK Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD669-124:669.715'721'782:620.17:
TADEUSZ KNYCH :621.315.1.003:669-97:669-948.5:539.412
ANDRZEJ MAMALA

EWOLUCJA WŁASNOŚCI DRUTÓW GAT. 6201


PODDANYCH EKSPOZYCJI CZASU l TEMPERATURY

Przedstawiono wyniki badań dotyczących ewolucji własności mechanicznych i elektrycznych drutów wykonanych ze stopu
AlMgSi (gat. 6201). Zagadnienie zmian ww. własności, choć bardzo ważne z praktycznego punktu widzenia, nie jest zbadane
w wystarczającym stopniu. Badania prowadzone w tej dziedzinie dotycząprzede wszystkim czystych metali (miedź, aluminium).
Zaproponowane przez Harvey'a i Margana wzory opisujące zmiany wytrzymalości na rozciąganie drutów nie mają zastoso-
wania w przypadku utwardzalnych wydzieleniowo stopów AlMgSi. Istniejące modele zakładają jedynie spadek własności
wytrzymałościowych, a w przypadku stopów AlMgSi może dojść, w pewnych warunkach, również do ich wzrostu. Rozważany
w artykule problem posiada ważne znaczenie praktyczne w analizie stanu mechanicznego przewodów napowietrznych linii
elektroenergetycznych.
Słowa kluczowe: druty ze stopu AlMgSi, starzenie wtórne, naprężenie

Mgr inż. Anna Tarasek. dr hab. mi. Tadeusz Knych. prof. nzw.. dr ini Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków.

614
EVOLUTION OF THE PROPERTIES OF 6201-GRADE
WIRES UNDER THE INFLUENCE OF TIME AND TEMPERATURĘ

In this dissertation I presented the results ofthe research concerning evolution of mechanical and electrical properties of
wires madę ofAlMgSi alloy (type 6201). The issue ofchanges ofthe properties mentioned above, although is very important
form the practical point ofview, has not been examined sufficiently. The research conducted in thatfield concerns mostly pure
metals (copper, aluminium). The formulas suggested by Harvey and Morgan, describing the changes of wire resistance to
stretching, cannot be applied to heat-treatableAlMgSi alloys. Existing models assume only a decrease ofresistance properties,
and in case ofAlMgSi alloys in some circumstances there might be an increase ofthe properties. The issue discussed in this
aniele has big practical meaning in the analysis of mechanical conditions of electroenergetical overhead conductors lines.

Keywords: AlMgSi alloy wires, secondary ageing, tension

Wprowadzenie elektroenergetyczne znane jest od dawna. Warto, w tym miejscu,


przytoczyć prace Morgana [1], Russela [2], Roehmanna [3] oraz
Jednorodne przewody ze stopu AlMgSi stanowią alternatywę późniejsze prace Harvey'a [4] i Morgana [5, 6] zmierzające do
dla powszechnie stosowanych przewodów bimetalowych aluminio- uporządkowania istniejącego stanu wiedzy na ten temat. Przedsta-
wo-stalowych niosących za sobą szereg problemów natury eksplo- wiono w nich propozycje opisu matematycznego własności wytrzy-
atacyjnej. Przewody wykonane ze stopu AlMgSi charakteryzują się małościowych drutów równaniami postaci:
odpornością na pełzanie, drgania wiatrowe, korozję międzykrystali- zależność Harvcya: W = 100 - (a + bD/c + dtVD
czną i cierną, niższą rezystancją w porównaniu z analogicznymi pod zależność Morgana: W = Wa(\ - exp(- exp(A' + (B'7)ln/ •+- CIT +
względem wymiarów przewodami typu AFL. Własności drutów na £>'ln(e/80))))
takie przewody kształtuje się zawsze na drod/e starzenia sztucznego
w których występujące symbole posiadają następujące znaczenia:
drutów po ciągnieniu. Temperaturę i czas trwania procesu ustala się
W— procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie,
tak, aby uzyskać wymagany poziom własności całego zespołu me- Wa — procentowy spadek wytrzymałości na rozciąganie odpowia-
chaniczno-elektryczno-reologicznych własności drutów. Druty dający pełnemu wyżarzeniu,
0 wymaganych własnościach poddane są procesowi skręcania, dzię- T— temperatura ekspozycji,
ki czemu uzyskuje się przewody, które następnie montowane są / — czas działania temperatury T,
w liniach przesyłowych przy ściśle określonych wartościach począt- D — średnica drutu,
kowych naprężenia i temperatury. Warunki pracy przewodu w linii, E— odkształcenie całkowite podczas ciągnienia,
a w szczególności wielkość prądu i warunki atmosferyczne, tj. pręd- a, b, c, d, A', B', C', D' — wyznaczone doświadczalnie stałe mate-
kość wiatru, temperatura, sadź itp, mogą prowadzić do dalszej ewo- riałowe.
lucji własności (na drodze starzenia wtórnego). Starzenie wtórne Niestety, prowadzone badania dotyczyły materiałów czystych,
odbywa się w temperaturach niższych niż starzenie pierwotne (usta- takich jak miedź i aluminium i nie mogą być stosowane do stopów
lające własności początkowe drutów), w bardzo długim okresie, AlMgSi, które reagują niemonotonicznie na działanie temperatury
różnych sekwencjach ich działania i jest dodatkowo kontrolowane i czasu ekspozycji. Również pierwsze próby opisu graficznego
działaniem naprężenia. zmian wytrzymałości na rozciąganie drutów dotyczą metali czys-
Jednym z najważniejszych zagadnień dotyczących bezpieczeń- tych. Dla drutów aluminiowych z przewodu typu AFL została ona
stwa pracy linii jest odporność cieplna przewodów związana z dwo-
opisana przez Beersa w 1963 r. [7]. Przyjęta przez Autorów metoda
ma podstawowymi własnościami drutu, a mianowicie z wytrzyma-
bazuje na hipotezie kumulacji mechanicznych skutków działania
łością na rozciąganie i z opornością właściwą. Wielkości te narzuca-
temperatury niezależnie od sekwencji i czasu jej występowania.
ją dopuszczalne parametry pracy przewodów napowietrznych linii
Zarówno przedstawione powyżej wzory, jak i metoda graficzna,
elektroenergetycznych, takich jak naprężenia naciągu, temperatura
zakładająjedynie spadek własności wytrzymałościowych.
1 związana z nimi chwilowa wielkość natężenia prądu. W czasie
Niezależnym problemem jest brak literaturowych danych opisu-
wtórnego procesu starzenia może dojść zarówno do spadku, jak i do
wzrostu własności wytrzymałościowych przewodów, co może pro- jących zmiany własności elektrycznych drutów przeznaczonych na
wadzić do niekorzystnych lub korzystnych warunków pracy linii przewody napowietrznych linii elektroenergetycznych. Wobec po-
przesyłowej. W przypadku spadku własności wytrzymałościowych wyższego w pracy [8] przedstawiono propozycję zapisu zmian
może dojść do przekroczenia wytężenia przewodu, co w najgorszym zarówno wytrzymałościowych, jak i elektrycznych drutów wyko-
przypadku skutkuje zerwaniem przewodu wiszącego w przęśle. Tak nanych z przewodowego stopu AlMgSi. Prezentowane zależności
więc wzrost wytrzymałości na zrywanie, zachodzący podczas starze- uwzględniają zarówno spadek, jak i wzrost wytrzymałości na roz-
nia wtórnego, jest zjawiskiem pozytywnym i oczekiwanym. Równie ciąganie drutów spowodowany odpowiednimi warunkami starzenia
ważnym parametrem, jak wymieniony wcześniej Jest oporność wła- wtórnego (temperatura/czas).
ściwa. Ma ona znaczenie w bilansie cieplnym przewodu. Korzystny Jak ogólnie wiadomo, przewody montowane są w liniach prze-
spadek oporności właściwej na skutek działania naprężenia, tempe- syłowych z pewną siłą naciągu wywołującą naprężenie wzdłużne
ratury i czasu obniża rezystancję przewodu, co zmniejsza straty w przewodzie. Naprężenie to jest ściśle związane z wytężeniem
przesyłu energii, a tym samym obniża jego temperaturę. Obniżenie przewodu i nie może przekroczyć wartości określonej przez normę
temperatury roboczej przewodu może zostać wykorzystane na zwię- — E-05100: 1998 [9]. Niestety w literaturze nie ma danych na temat
kszenie obciążalności prądowej, która bezpośrednio wynika z dopu- ewolucji własności drutów ze stopu AlMgSi poddanych działaniu
szczalnej degradacji własności wytrzymałościowych. podwyższonej temperatury i naprężenia w funkcji czasu ekspozycji.
W literaturze przedmiotu zagadnienie zmian własności wytrzy- Wobec powyższego w niniejszym artykule przedstawiono konty-
małościowych drutów przeznaczonych na napowietrzne przewody nuację badań prezentowanych w [8].

615
Badania własne

Celem pracy są badania ewolucji własności mechanicznych


i elektrycznych drutów ze stopu AlMgSi w gat. 6201 poddanych
działaniu podwyższonych temperatur i naprężenia w długich inter-
wałach czasu. Do badań wykorzystano druty o średnicy 2,9 mm
uzyskane z walcówki o średnicy 9,5 mm w stanie T4 (oznaczenie wg
PN-EN 515 Aluminium i stopy aluminium. Wyroby przerobione
plastycznie) metodą ciągnienia na przemysłowym wielociągu
z prędkością 15 m/s. Druty zostały poddane dwukrotnemu proceso-
wi starzenia. Pierwszy proces — nazwany starzeniem pierwotnym
— jest końcową obróbką cieplną drutów po ciągnieniu i ma na celu
nadanie im odpowiednich własności mechanicznych i elektrycz-
nych. Po wyżarzaniu przez okres 3 h w temperaturze 150 °C otrzy- 500 1000 1500 2000 2500
mano druty o wytrzymałości na rozciąganie rzędu 340 MPa i opor- Czas, h
ności właściwej poniżej 33,0 r£lm. Drugi proces starzenia—starze-
nie wtórne — ma za zadanie symulację rzeczywistych warunków
Rys. 2. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie drutów
pracy linii przesyłowej. Starzenie wtórne zostało przeprowadzone
w funkcji czasu starzenia wtórnego oraz różnego stopnia
wg programu zamieszczonego w tablicy l.
naprężenia drutów — temperatura starzenia wtórnego: 75 °C
Dobór temperatur oraz obciążenia jest ściśle związany z rzeczy-
wistymi warunkami pracy linii oraz z zaleceniami znajdującymi się Fig. 2. Percentage strength decrease-time dependence during wires
w normach. Według normy PN-E-05100: 1998 [9] temperatura 75 °C the secondary ageing and various degree stress — temperaturę the
jest temperaturą dopuszczalną długotrwale, zaś temperatura 100 °C secondary ageing: 75 °C
stanowi górny poziom dopuszczalnych temperatur roboczych. Rów-
nież z danych zawartych w [10] wynika, że temperatura pracującego
przewodu powyżej 75 °C występuje raczej rzadko. Norma [9] okre- 360

śla również dopuszczalne naprężenia przewodów. W warunkach


normalnych wartość naprężenia w przewodzie może wynosić do
0,4 % Rm lub 0,8 % Rm w warunkach katastrofalnych.
Na rysunkach l +4 przedstawiono charakterystyki zmian włas-
g 330
Tablica l
Parametry procesu starzenia wtórnego drutów
Table l
E 310 -
The secondary ageing parameters process
l f-
ś1 300
Temperatura Obciążenie Czas ekspozycji 200 400 600 800
°C %Km h Czas, h

0, 10, 25, 40, 100, 250,


75 0; 0,11; 0,17; 0,26 Rys. 3. Zależność wytrzymałości na rozciąganie drutów w funkcji
400, 1000, 2500
czasu starzenia wtórnego oraz różnego stopnia naprężenia drutów
— temperatura starzenia wtórnego: 100 °C
0, 10, 25, 40, 100, 250,
100 0; 0,05; 0,1; 0,2; 0,4 Fig. 3. UTS-time dependence during wires the secondary ageing
400, 1000
and yarious degree stress — temperaturę the secondary ageing: 100 °C

-O %Rm -B-0,05 % Rm -A-0,1 %R„


-0,2 %R m -K-0,4 %R_,

400 600
1000 1500 2000 Czas, h
Czas, h
Rys. 4. Procentowa zmiana wytrzymałości na rozciąganie drutów
Rys. 1. Zależność wytrzymałości na rozciąganie drutów w funkcji w funkcji czasu starzenia wtórnego oraz różnego stopnia
czasu starzenia wtórnego oraz różnego stopnia naprężenia drutów naprężenia drutów — temperatura starzenia wtórnego: 100 °C
— temperatura starzenia wtórnego: 75 °C Fig. 4. Percentage strength decrease-time dependence during wires
Fig. 1. UTS-time dependence during wires the secondary ageing the secondary ageing and yarious degree stress — temperaturę the
and yarious degree stress — temperaturę the secondary ageing: 75 °C secondary ageing: 100 °C

616
105
temperatur nie zauważa się wyraźnego wpływu stopnia obciążenia
drutów na końcowy wynik poziomu wytrzymałości na rozciąganie,
uwidocznia się natomiast wyraźny wpływ czasu wyżarzania drutów.
Analizując charakterystyki procentowej zamiany własności ele-
ktrycznych drutów, zamieszczone na rysunku 5, zauważa się,
że oporność właściwa drutów obniża się wraz z czasem starzenia
wtórnego. Po czasie 1000 h występuje 3 % spadek p, co jest zjawi-
skiem korzystnym z punktu widzenia pracy napowietrznej linii prze-
syłowej, gdyż pozwalana zwiększenie obciążalności prądowej linii.
Ponadto nie stwierdza się wpływu zadanego naprężenia na końcową
wartość rezystancji badanego materiału. Zauważalny jest jedynie,
tak jak w przypadku własności wytrzymałościowych, wpływ czasu
200 400 600
ekspozycji drutów na podwyższoną temperaturę.
Czas, h
Podsumowanie

Rys. 5. Procentowa zmiana oporności właściwej drutów w funkcji Kompleksowa analiza wyników badań pozwala na stwierdzenie,
czasu starzenia wtórnego oraz różnego stopnia naprężenia drutów że w badanym zakresie czasu dla danych temperatur starzenia wtór-
— temperatura starzenia wtórnego: 100 °C nego pod zadanym obciążeniem nie dochodzi do przekroczenia
Fig. 5. Percentage receptivity decrease-time dependence during dopuszczalnych wartości wytrzymałości na rozciąganie drutów,
wires the secondary ageing and various degree stress — a oporność właściwa badanego materiału ulega korzystnemu obni-
temperaturę the secondary ageing: 100 °C żeniu. Warto zauważyć, że druty aluminiowe, będące składnikiem
przewodów bimetalowych typu AFL, tracą własności wytrzymało-
ściowe podczas wyżarzania, zaś oporność właściwa ustala się na
stałym poziomie l % spadku (rys. 6). Po czasie 1000 h dochodzi
nawet do 5 % spadku wytrzymałości na rozciąganie.

Wnioski

1. Stwierdzono, że własności mechaniczne i elektryczne drutów wy-


konanych z przewodowego stopu AlMgSi w gat. 6201 poddane
ekspozycji czasu, naprężenia i temperatury podlegają ewolucji po-
mimo wcześniejszego starzenia sztucznego.
2. Własności wytrzymałościowe drutów, w zależności od czasu
i temperatury, mogą podlegać korzystnemu wzrostowi lub spadkowi
— przy wyższych temperaturach.
3. Oporność właściwa drutów ulega korzystnemu spadkowi nieza-
leżnie od czasu ekspozycji.
4. Stwierdzono znikomy wpływ zadanego poziomu obciążenia dru-
tów na zmianę ich własności wytrzymałościowych i elektrycznych
Rys. 6. Procentowa zmiana oporności właściwej oraz w badanym zakresie obciążeń.
wytrzymałości na rozciąganie drutu aluminiowego w funkcji 5. Stwierdzono istotny wpływ czasu i temperatury starzenia wtórne-
czasu — temperatura ekspozycji: 100 CC go na zmianę ww. własności drutów.
Fig. 6. Percentage receptivity and UTS-time dependence-during
aluminium wire heating — exposure temperaturę: 100 °C Literatura

1. Morgan V. T.: Rating of conductors for short duration currents. Proc.


IEE, march/apr. 1971, vol. 118.
ności wytrzymałościowych drutów stopowych w funkcji czasu eks-
2. RusselA. A.: Effects of heating at 300 and 500 F on the properties of
pozycji oraz różnego stopnia obciążenia dla zadanych temperatur,
aluminium and copper wires. Wire and Wire Products, march 1952, vol. 27.
zaś na rysunku 5 — procentową zmianę oporności właściwej bada- 3. Roehmann L. F., Hazan E.: Short time characteristics of electrical
nych drutów. conductors. AIEE Trans., dec. 1963, vol. 82.
Na podstawie analizy charakterystyk zamieszczonych na rysunkach 4. Harvey J. K.: Effect of elevated temperaturę operation on the strength
1-5-4 stwierdzono korzystny wzrost wytrzymałości na rozciąganie of aluminium conductors. IEEE Trans., sept./oct. 1972, vol. PAS 91.
drutów podczas starzenia wtórnego w temperaturze 75 °C, nawet po 5. Morgan V. T.: The loss of tensile strength of hard drawn conductors
czasie 2500 h o 3 %. Co więcej, na podstawie otrzymanych krzy- by annealing in seryice. IEEE Trans., may/june 1979, vol. PAS 98.
wych, można przypuszczać, że będzie występował dalszy wzrost 6. Morgan V. T.: Effect of elevated temperaturę operation on the tensile
własności wytrzymałościowych w tej temperaturze. Warto zauważyć, strength ofoverhead conductors. IEEE Trans, on PWRD.Jan. 1996, vol. 11.
że temperatura 75 °C jest typową temperaturą roboczą napowietrz- 7. Beers G. M., Gilligan S. R., Lis H. W., SchambergerJ. M.: Transmis-
nych przewodów elektroenergetycznych, tak więc uzyskany wzrost sion conductor ratings. IEEE Trans. On Power Apparatus and Systems, Oct.
wytrzymałości na rozciąganie drutów (spowodowany podstarze- 1963, vol. PAS-82.
niem się materiału) jest zjawiskiem jak najbardziej korzystnym. 8. TarasekA., Knych T., MamalaA.: Badania zmian elektro-mechanicz-
nych własności przewodowych drutów ze stopu AlMgSi jako efektu długo-
Podczas starzenia wtórnego w temperaturze 100 °C również ma-
trwałego działania podwyższonych temperatur. Rudy Metale 2005, t. 50, nr 5.
my do czynienia z procentowym wzrostem Rn średnio o 3 %, lecz
9. PN-E-05100:1998, Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projekto-
jedynie do czasu 250 h, później następuje spadek w w. własności. Po wanie i budowa.
czasie 1000 h występuje 2 % spadek wytrzymałości na rozciąganie 10. Adamach K., Mizuno Y., Natio K.- Probabilistic assessment of the
poniżej poziomu otrzymanego podczas starzenia pierwotnego. We- reduction in tensile strength of an overhead transmission line's conductor
dług [11] w temperaturze 100 °C po czasie 1000 h może dojść do with reference to climatic data. IEEE Trans, on PWRD., oct. 2000, t. 15.
4 % spadku własności mechanicznych, więc w badanym przypadku 11. IEC 61597: 1995, Overhead electrical conductors — Calculation
dozwolony przez normę poziom nie został przekroczony. Dla obu methods for stranded bare conductors.

617
JANUSZ CZAJĄ Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
ROMANA ŚLIWA UKD 539.62:539.53:621.882.003:621.983.5

WPŁYW PARAMETRÓW TECHNOLOGII WYTWARZANIA


NA CECHY WARSTWY WIERZCHNIEJ PODKŁADEK
STOSOWANYCH DO POŁĄCZEŃ SILNIE OBCIĄŻONYCH

Zaprezentowano porównanie procesów technologicznych wykonania podkładki pod kątem cech warstwy wierzchniej
uzyskanych metodą wygładzania w odniesieniu do charakterystyki tego typu wyrobów uzyskanych metodami klasycznymi.
Przeprowadzono analizę, stanu powierzchni, chropowatości powierzchni bocznej oraz twardości na przekroju podkładki
wycinanej i wygładzanej. Wskazano na niedoskonałości tradycyjnych metod wycinania oraz możliwości poprawy jakości
wyrobów uzyskanej w prezentowanej technologu.
Słowa kluczowe: połączenia, warstwa wierzchnia, wygładzanie, wycinanie

EFFECT OF TECHNOLOGICAL PARAMETERS ON OUTSIDE LAYER


CONSTITUATION OF WASHER IN HIGH-TOUGH JOINTS

The analysis of outside layer of washers obtained in the method offine blanking has been presented in this paper.
Measurement of roughness of surface side and hardness in the cross-section ofwasher obtained by ordinary blanking and
fine blanking technology has been examined. The disadvantageous of traditional methods ofcutting out and possibilities of
washer ofguality improvement of presented technology has been showed.
Keywords: joints, waser, outside layer, fine blanking, ordinary blanking

Wprowadzenie Charakterystyka procesów technologicznych


wykonania podkładki
W połączeniach silnie obciążonych podkładka, jako element
konstrukcyjny połączenia, stosowana przy wysokich wartościach Normy krajowe i zagraniczne, wskazując gatunek materiału i jego
momentu zamocowania (zaciskania), ma na celu zminimalizowanie własności wytrzymałościowe, nie określają postaci materiału wyj-
„osiadania" materiału i zachowania ustawionego momentu dokręce- ściowego (pręt czy blacha) do wykonania podkładki [3+6]. Wyrób
nia złącza. Zastosowanie śruby o wysokich własnościach wytrzy- uzyskany z tego samego gatunku materiału w technologii wyciska-
małościowych, wykonanej z materiału ulepszonego cieplnie o pod- nia, walcowania czy ciągnienia posiada odmienne cechy wynikające
wyższonej twardości, wymusza zastosowanie elementu pośredniego
ze specyficznych warunków różnych technologii. Kształt i wielkość
odpornego na siły docisku wynikające z zadanego momentu dokrę-
cenia między śrubą a elementem łączonym, wykonanym zazwyczaj Tablica l
ze stali lub żeliwa zwykłej jakości. Przyłożone obciążenie w fazie
montażu oraz w trakcie eksploatacji powoduje odkształcenie sprę- Cechy podkładki według normy [1]
żyste i plastyczne podkładki objawiające się „osiadaniem" (zmniej- Table l
szenie grubości kosztem zwiększenia średnicy). Efekt ten prowadzi
do spadku siły zacisku i w konsekwencji do obniżenia parametrów Features of a washer according to a standard [1]
eksploatacyjnych połączenia. Wymagania, jakie według normy [1]
powinna spełniać podkładka stosowana w połączeniach wysoko ob- Podkładka okrągła
ciążonych, pokazano w tablicy l. Kształt i wymiary Dz = 030 ±0,5, Dw = 017,3. .17,7
W wymaganiach tych brak jest określenia cech warstwy wierzchniej grubość 4 ±0,3 lun 5 ±0,4
na powierzchniach walcowych zewnętrznej i otworu. Właściwości
eksploatacyjne (użytkowe) części maszyn zależą w bardzo dużym Stal 65 lub 60G
Materiał
stopniu od jakości warstwy wierzchniej [2], Szacuje się, że ok. 80 % 0,57... 0,7% C, 0,5... 1 %Mn
uszkodzeń części maszyn lokalizuje się w warstwie wierzchniej, np.
efekt karbu. Standardowe wymagania ograniczające się do określe- Odchyłka płaskości 0,3 max.
nia kształtu, wymiarów, gatunku materiału, odchyłki płaskości,
chropowatości powierzchni czołowych oraz twardości nie stanowią Chropowatość
wystarczającej podstawy do właściwego doboru materiału wsado- Ra = 2,5
powierzchni bocznych
wego i technologii kształtowania wyrobu. Wynika stąd celowość
poszukiwania takiego sposobu technologicznego, który zapewniłby Twardość 36...42HRC
nie tylko wymagania zawarte w normach ale dodatkowo ujmującego
czynniki zapewniające odpowiednią jakość powierzchni współpra- Wykonanie Wymagane pokrycie lub konserwowane
cujących w połączeniu.

Mgr inż. Janusz Czają — HSW — Trading Sp. z o.o.. Stalowa Wola, dr hab. ini. Romana Śliwa, prof. nzw. — Politechnika Rzeszowska. Rzeszów.

618
ziarna oraz jego rozkład w materiale polikrystalicznym formowa- nie w przy produkcji małoseryjnej i jednostkowej. W tej technologii
nym w tak różnych procesach technologicznych jest inny. Fakt ten otrzymujemy podkładkę, w której układ włókien jest prostopadły do
różnicuje te postaci materiału wyjściowego i powinien być uwzględ- powierzchni czołowych podkładki. Niektóre normy nie dopuszczają
niany w projektowaniu dalszych etapów przetwarzania dla otrzyma- do stosowania w połączeniach tak wykonanych podkładek [5].
nia takich wyrobów, jak np. podkładki stosowane do odpowiedzial- W wariancie II po wycinaniu otrzymujemy pierścień z naddat-
nych połączeń części maszyn. Ze względu na rodzaj zastosowanego kami na średnicach, które są usuwane w kolejnej operacji (oznaczo-
materiału wyjściowego technologia wykonywania tych podkładek ne1'). Naddatki są konieczne ze względu na mikropęknięcia powsta-
składa się z różnych operacji. Zasadnicze warianty technologii jące podczas wycinania w strefie kruchego pękania ujawniające się
przedstawione są na rysunku l. podczas obróbki cieplnej, oraz skosy wynikające z luzu pomiędzy
Wariant I jako najprostszy w realizacji ma najszersze zastosowa- stemplem a matrycą. W tej technologii otrzymujemy podkładkę

Technologia wykonywania podkładek

Wariant l Wariant II Wariant III


Mat. p ręt ciągn rony Mat blacha g o rac o walcowana Mat b l ach a gorąco walcowana

C jecie pręta Cięcie pasa Cięcie pasa

Tokarska Pro słów a nie pasa Prostowanle p asa


- rewolwerowa

Szlifowanie w it ę p n e Wycinanie pierścienia W y c i n a n i e podkładki


z n a d d a t k a m i 1) obie śrdnice na gotowo

H artowanie Szlifowanie wstępne 2) Szlifowanie wstępne 2)


O dp uszczanie

Szlifowanie ostateczne Toczenie obu średnic Hartowanie


Odpuszczanie

H ortowanie Szlifowanie ostateczn e


O dpuszczan ie

Szlifowanie o s t a t e c z n e

Rys. l. Warianty technologii wykonywania podkładek [7]


Fig. 1. Alternative technologies for the preparation of washers [7]

D Suma czasów
jednostowych 10 S112
wykonania

Wariant l Wariant II Wariant III

Rys. 2. Porównanie czasów wykonania podkładki w różnych Rys. 3. Położenie punktów pomiarowych do pomiaru
wariantach technologii. chropowatości
Fig. 2. Comparison of washer preparation times with Fig. 3. Layout of the measuring points in roughness measurements
the use of alternative technologies

Tablica 2
Wartość parametru Ra dla różnych punktów pomiarowych
Table 2
Value of parameter Ra for different measuring points

Numer punktu pomiarowego

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Pierścień wycinany 7 9 10 6,8 10 7,8 6,6 10 10,4 7,2 9 12 6,8 9 8 8 14 10

Podkładka wygładzana 1,8 3,0 2,2 2,8 2,5 1,6 2,1 2,2 1,9 1,7 2,0 1,3 0,9 1,1 1,2 1,0 0,9 1,0

619
o bardzo korzystnym prostopadłym do osi układzie włókien, zaleca- Wobec takiego zróżnicowania efektów, wynikających z zastosowa-
nym przez niektóre normy, np. [5]. nych technologii wytwarzania tego elementu połączenia, zapropono-
W wariancie III wprowadzenie dokładnego wycinania obydwu wano sposób uwzględnienia także cech warstwy wierzchniej w oce-
średnic wyeliminowało konieczność późniejszej obróbki skrawa- nie i poszukiwaniu optymalnych rozwiązań technologicznych i kon-
niem. Stosowane w wariancie II i III szlifowanie wstępne (oznaczo- strukcyjnych podkładki.
2)
ne ) spowodowane jest koniecznością usunięcia przed obróbką
cieplną warstwy odwęglonej, powstającej w procesie walcowania Badania eksperymentalne
blachy na gorąco.
Analiza prezentowanych technologii prowadzi do wniosku, Struktura fizyczno-chemiczna stref warstwy wierzchniej jest
że co prawda otrzymujemy wyrób spełniający wymagania zawarte konstytuowana w procesie technologicznym kształtowania wyrobu
w normach, ale różniący się ułożeniem włókien wynikającym z za- a zwłaszcza podczas obróbki wykańczającej oraz w procesie użyt-
stosowanego półfabrykatu, różną wielkością ziaren i ich rozkładem kowania wyrobu (eksploatacji) [11]. Warstwa wierzchnia tylko wte-
w wyrobie, różne są także parametry warstwy wierzchniej. Ważne dy może być efektywnie wykorzystana w doskonaleniu techniki
znaczenie ma też koszt uzyskania wyrobu (rys. 2) [7]. wytwarzania i eksploatacji, gdy adekwatne pomiary jej parametrów
W przypadku stosowania „tradycyjnej" metody wycinania obserwu- zostaną właściwie wykorzystane w procesie projektowania dalszych
jemy w wyrobie charakterystyczne dla tej metody niekorzystne zja- etapów technologicznych. Parametry charakteryzujące warstwę wie-
wiska takie jak: naderwania, skosy, wgniecenia, deformacja kształtu rzchnią, uzyskane po zakończeniu procesu technologicznego wy-
(tym większe, im materiał poddawany obróbce jest mniej plastyczny twarzania wyrobu, mają wpływ na późniejszą jego eksploatację.
[8]). Dla wyeliminowania tych zjawisk w wariancie III zastosowano Dla podkładki wykonanej według wariantu III technologii opi-
specjalnie opracowany przyrząd do jednoczesnego wycinania. sanej w rozdziale 2 oraz dla porównania z pierścieniem po wycina-
W przyrządzie tym w jednym takcie realizowane są dwa zabiegi: niu „tradycyjnym" dokonano oceny chropowatości (określenia pa-
wycinanie z powiększonym luzem (luz jednostronny > 7 % grubości rametru Ra w cyklu pomiarowym) w 18 charakterystycznych pun-
blachy) oraz wygładzanie. Budowę i sposób działania wykrojnika ktach pomiarowych, pokazanych na rysunku 3. Wyniki pomiarów
przedstawiono w pracy [9]. chropowatości zestawiono w tablicy 2 i zilustrowano na wykresach

Wzdłuż wysokość

Rys. 4. Chropowatość otworu: a — pierścienia wycinanego, b — podkładki wygładzanej


Fig. 4. Roughness of a hole of a — blanked ring, b — smoothed washer

Wzdłuż wysokości
Wzdłuż wysokości
Wzdłuż obwodu
Wzdłuż obwodu

Rys. 5. Chropowatość powierzchni zewnętrznej: a — pierścienia wycinanego, b — podkładki wygładzanej


Fig. 5. Roughness of an outer surface of a — blanked ring, b — smoothed washer

620
Tablica 3
ID Twardość HV10 na przekroju poprzecznym podkładki
14 Table 3
1 wycinanie |
12 —_ HV10 hardness at the washer's cross-section
n
10 1 2 3 4 5 6 7 8 9
Ra 8
Pierścień
243 212 197 188 189 189 191 206 242
6 wycinany

4
i i
___j|_ [_ £_
_
__ Podkładka
236 228 232 227 238 251 271

r ,1
261
2
wygładzana

jl L, y i MII U 1U 1 l i ii J 1
1 2 3 4 5 6 7
Nr punktu
Twardość na przekroju
Rys. 6. Porównanie chropowatości podkładki wygładzanej
i pierścienia wycinanego
Fig. 6. Comparison of roughness of a smoothed washer 250
and blanked ring
200
X
•o

l 100

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Odległość od osi podkładki, mm

Rys. 9. Rozkład twardości na przekroju podkładki


po wycinaniu i wygładzaniu
Fig. 9. Hardness distribution on a washer's intersection
after blanking and smoothing

(rys. 4, 5, 6). Na rysunku 7 pokazano profil warstwy wierzchniej na


średnicy zewnętrznej.
Ponadto naprzekroju poprzecznym zmierzono twardość w punktach
pokazanych na rysunku 8. Zestawienie wyników podano w tablicy 3,
a na rysunku 9 pokazano rozkład twardości na przekroju podkładki.

Analiza wyników i wnioski

Otrzymane wyniki pomiarów chropowatości powierzchni bocz-


Rys. 7. Profil zmierzony na po wierzchni ach średnic zewnętrznych nych podkładki jednoznacznie wskazują na wysoką jakość powie-
podkładki: a — pierścienia wycinanego, b — pierścienia rzchni po wygładzaniu, porównywalną z procesami bardzo dokład-
wygładzanego — długość odcinka pomiarowego 1,25 mm nej obróbki skrawaniem (dziewiąta klasa chropowatości) [10], prze-
Fig. 7. A profile measured on the surfaces of outer diameters wyższającą jakością powierzchnię po wycinaniu „tradycyjnym".
of a washer: a — blanked ring, b — smoothed ring — length Wartość parametru Rn jest prawie jednakowa na całej powierzchni
of a measuring segment — l .25 m bocznej podkładki. Różnica między powierzchnią otworu (pp. 1+9)
a powierzchnią zewnętrzną (pp. 10+18) wynika z zastosowanych
materiałów na narzędzia (stempel otworu i stemplo-matryca ze stali
narzędziowej, matryca zewnętrzna z węglika spiekanego G50). Na-
leży przypuszczać, że wykonanie stempla z węglika spiekanego
lub pokrycie twardymi powłokami podwyższy klasę chropowatości
powierzchni obszarze otworu. Po wygładzaniu otrzymujemy pod-
kładkę o powierzchniach bocznych prostopadłych do płaskich po-
wierzchni górnej i dolnej (rys. 86). Zaokrąglenie górnej krawędzi
podkładki wygładzonej jest zamierzone i wynika z konstrukcji przy-
Rys. 8. Rozmieszczenie punktów pomiarowych rządu. Wygładzanie powoduje nieznaczne utwardzenie podkładki na
na przekroju podkładki: a — podkładka po wycinaniu, całej szerokości przekroju (różnica ok. 45 HV10 w stosunku do
b — podkładka po wygładzaniu wycinania ), przy czym widać wyraźnie różnicę pomiędzy twardo-
Fig. 8. Layout of the measuring points on a washer's ścią na środku przekroju i w obszarze blisko krawędzi. Zjawisko to,
cross-section: a — washer after blanking; obserwowane zarówno w operacji wycinania jak i wygładzania, spo-
b — washer after smoothing wodowane jest oddziaływaniem narzędzia.

621
Tradycyjna technologia wykrawania (wariant II) nie daje możli- badań zmierzających do ścisłego określenia tychże parametrów
wości otrzymania podkładki o wymaganych parametrach geometry- a w konsekwencji do dokładnego sformułowania wymagań odnoś-
cznych, w tym odpowiedniej struktury warstwy wierzchniej. Typowe nie tego typu elementów konstrukcyjnych, łącznie z propozycją
wady spowodowane takim sposobem obróbki, tj. wysoka chropowa- uwzględnienia w modyfikacji dotyczących odnośnych norm.
tość — średnio Ra = 9, występowanie dwu stref chropowatości —
w strefie ścinania i w strefie pękania (rys. 8a), uniemożliwiają prze-
Literatura
prowadzenie prawidłowej obróbki cieplnej, powodując konieczność
stosowania dodatkowych operacji obróbki skrawaniem, zarówno 1. ZN-90/HSW-0615. Podkładki do śrub i wkrętów do produkcji licen-
w celu zapewnienia wymaganych cech geometrycznych, jak też cech cyjnej HSW S.A., 1.11.1990.
mechanicznych. Technologia w wariancie I nie posiada tych wad, 2. ŻebrowskiH., WieczorkowskiK.: Kształtowanie warstwy wierzchniej
jednakże jest technologią bardziej pracochłonną, a zastosowanie części maszyn. II Międzynarodowa Konf. Nauk.-Techn. „Wpływ technologii
półfabrykatu w postaci pręta o układzie włókien równoległych do na stan warstwy wierzchniej — WW'93", Gorzów Wlkp. 1993. Studia
osi pogarsza właściwości eksploatacyjne podkładki. Wariant III, i Materiały, Seria: Referaty, t. 12, nr l, s. 25-5-50.
dzięki zastosowaniu odpowiedniego oprzyrządowania, łączy pozy- 3. F-16.101. Hardened Washers. International Harvester Engineering
tywne cechy wariantu I (dokładność kształtowo-wymiarową, odpo- Standards. USA, Maj 1978.
wiednio niską chropowatość) i wariantu II (korzystny układ włókien, 4.28E. Hardened Plain Washers, Ingersoll-Rand Engineering Standards,
niskie koszty wykonania). Utrzymanie parametru^ na poziomie ok. Oct. 1991.
2 poprawia znacznie parametry eksploatacyjne podkładki, zmniej- 5. D01643. Washer (Large) (Heat-treated), Komatsu Engineering Standards,
szając niebezpieczeństwo powstawania mikropęknięć zwłaszcza 16Nov 1995.
w obszarze średnicy zewnętrznej w trakcie montażu i późniejszej 6. PN-83/M-82039. Podkładki okrągłe do połączeń sprężanych. PKNMiJ,
Warszawa 1983.
eksploatacji połączenia. Nieznaczne utwardzenie podkładki spowo-
dowane wycinaniem, ze względu na późniejszą obróbkę cieplną 7. Czają J., Śliwa R.: Problemy konstrukcyjno-technologiczne w kształ-
towaniu podkładek do połączeń wysoko-wytrzymałościowych. Rudy Metale
występującą w procesie wytwarzania, nie odgrywa istotnego znacze- 2000, t. 45, nr 4, s. 257.
nia w procesie eksploatacji. 8. Romanowski W.: Poradnik obróbki plastycznej na zimno. WNT,
W artykule przedstawiono propozycję zmierzającą do poprawy Warszawa 1976.
jakości wykonania podkładki jako elementu konstrukcyjnego połącze- 9. Sińczak J., Kuczera M.: Analiza procesu wytwarzania pierścieni
nia ponad wymagania określone w standardach. Wobec niejedno- metodą wykrawania i wygładzania tarciowego powierzchni cięcia. Obróbka
znacznie określonych wymagań stawianych podkładkom, wynikają- Plastyczna Metali, 2002, t. 13, nr 5. s. 5*12.
cym z faktu niedostatecznego poznania wpływu różnych parame- 10. PuffT.: Technologia Budowy Maszyn. PWN, Warszawa 1982.
trów konstrukcyjnych i technologicznych na późniejszą eksploatację 11. Górecka R., Polański Z.: Metrologia warstwy wierzchniej, WNT,
połączenia wysoko obciążonego, celowe jest prowadzenie dalszych Warszawa 1983.

BEATA SMYRAK Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD669-124:669.715'721'782:539.419:620.17:669-426
TADEUSZ KNYCH
ANDRZEJ MAMALA

NAWRÓT l NIEAKTYWNOŚĆ REOLOGICZNĄ


DRUTÓW ZE STOPU AlMgSi
JAKO SKUTEK UJEMNYCH GRADIENTÓW OBCIĄŻENIA

W artykule zamieszczono wyniki badań wpływu zmiany obciążenia na zachowanie reologiczne drutów ze stopu AlMgSi
gat. 6201. Badano charakterystyki pełzania i relaksacji naprężeń w stanie jednoosiowego rozciągania w warunkach wymu-
szonych ujemnych gradientów obciążenia. Stwierdzono, że procesy te wykazują analogiczne zachowanie. W szczególności
zaobserwowano trzy typy reakcji na odciążenie materiału z historią reologiczną, a mianowicie: osłabienie reologiczne
(zmniejszenie intensywności procesów po spadku obciążenia), nieaktywność reologiczną (ustanie procesu pełzania bądź
relaksacji naprężeń) oraz nawrót (skracanie dlugości materiału w przypadku pełzania lub wzrost obciążenia w przypadku
procesu relaksacji). Zachowania te posiadają charakter przejściowy, przy czym o ile pierwsze dwa z wymienionych są
charakterystyczne dla małych, o tyle nawrót jest już domeną dużych i szybkich spadków obciążenia. Analizowany problem
obok niewątpliwej atrakcyjności naukowej posiada ważne znaczenie aplikacyjne wynikające z rzeczywistych problemów
eksploatacyjnych bezrdzeniowych przewodów rozpiętych w przęsłach napowietrznych linii elektroenergetycznych, w których
z samej natury rzeczy występują cyklicznie zmienne przebiegi naprężenia i temperatury. Umiejętność sterowania reologicznym
zachowaniem się przewodu (osłabienie, czas martwy, nawrót) można wykorzystać rn.in. do sterowania chwilową obciążalno-
ścią prądową linii, co w wielu przypadkach daje się przełożyć na wzrost ich mocy przesyłowych.
Słowa kluczowe: pełzanie, relaksacja naprężeń, reologia, nawrót po pełzaniu, AlMgSi, przewody, linie napowietrzne

Mgr ini Beata Smyrak. dr hab. ini Tadeusz Knych, prof. nzw.. dr ini Andrzej Mamala — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych. Kraków.

622
REGRESS STATE AND RHEOLOGICAL INACTWTY OF AlMgSi WIRES
AS THE EFFECT OF NEGATIYE STRESS GRADIENTS

The aniele treats about the results of a research on a creep process of AlMgSi (ofthe sort 6201) wires and conductors
assignedfor the production ofoverhead electro-energetic lines. The main aim ofthe research is an experimental analysis of
a material's rheological behaviour in conditions ofvariable and in particular negative stress gradient. After implementing
stress' negative gradient during a creep o f AlMgSi wires tree ways ofmaterial's behaviour have been stated: rheological
weakening (momentary decrease of a creep ratę or stress relcucation), rheological inactivity (momentary pause of a creep
deformation or stress relaxation) connected with a new material's thermodynamic stałe and regress state (shortening ofthe
length of specimen in case of creep and increase of stress in case of stress relaxation). Detailed analysis of regress state
demonstrated that his magnitude and his duration depend on the magnitude, the relieve velocity and the rheological history
ofthe material in the case ofthe creep as well as the stress relamtion, Based on experimental analysis it wasfound out that
negative stress gradients may usefor the simulation of stress changes and creep deformation ofoverhead electro-energetic
conductors. Results ofsirnulation is creating a broad spectrum ofpossibilities to control the rheologicalprocesses (rheological
weakening, rheological inactivity, regress state) by changing the creep function parameters (a, T). Itforms the basisfor using
the simulation to dynamically control current-carrying capacity ofpower lines.
Keywords: creep, stress relaxation, rheology, regress state, AlMgSi, conductors, overhead lines

Wprowadzenie mo stabilizacji naprężenia na dolnym poziomie zwane nawrotem [2].


Niniej szy artykuł j est poświęcony badaniom nawrotu j ako efektu
Reologiczne zachowanie się materiału w zmiennych warunkach szybkich i dużych spadków naprężenia. W podsumowaniu pracy
naprężenia i temperatury jest przedmiotem wielu analiz i rozważań zamieszczono przykład symulacji efektów wynikających z faktu
naukowych. Zarówno dla mechaników, jak i fizyków ciała stałego zmniejszenia całkowitego przyrostu długości przewodu na skutek
efekty związane z utratą aktywności Teologicznej, pojawianiem się czasowego ustawania aktywności Teologicznej materiału w trendach
dodatkowych przejściowych zachowań w warunkach ujemnych gra- ujemnych gradientów naprężenia i temperatury.
dientów naprężenia, były szczególnie interesującym zagadnieniem,
nie tyle z utylitarnego, co z poznawczego punktu widzenia; przy Analiza stanu zagadnienia
czym o ile w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego
stulecia zagadnienia te były głównie przedmiotem badań podstawo-
Wymuszenie skokowego spadku obciążenia w trakcie realizacji
wych, o tyle w ostatnim okresie zauważa się coraz to większe zain-
procesu pełzania drutów ze stopu AlMgSi, oprócz spodziewanego
teresowanie aplikacyjną stroną omawianych zjawisk. zmniejszenia prędkości pełzania, wprowadza dodatkowe ekstra-za-
Próba wykorzystaniautwardzalnych wydzieleniowo stopów alu- chowanie się materiału bezpośrednio po odciążeniu [2, 3]. Otóż
minium-magnez-krzem w charakterze materiału na bezrdzeniowe
okazuje się, iż pomimo stabilizacji obciążenia na dolnym poziomie
przewody do napowietrznych linii elektroenergetycznych oraz cha-
materiał nadal się skraca, a następnie po osiągnięciu minimalnej
rakter ich temperaturowo-naprężeniowej pracy zwrócił uwagę na wartości odkształcenia, obserwuje się stopniowy przyrost długości,
formalne podobieństwo procesu pełzania przewodów z procesami
aż do osiągnięcia wartości, jaką uzyskał podczas pełzania pod obcią-
Teologicznymi, zachodzącymi w warunkach zmiennego naprężenia
żeniem pierwotnym. Opisaną sytuację ilustruje rysunek l, na którym
i temperatury. Owa analogia wynika z faktu, że przewód rozpięty
górny wykres przedstawia schemat zmiany obciążenia, a dolny prze-
w przęśle poddawany jest cyklicznie w rytmie dobowym (dzień/noc)
bieg odkształcenia pełzania.
i rocznym (pory roku) zmianom temperatury, a w ślad za tym, zgod-
Podobną reakcję materiału zauważamy po wymuszonym zmniej-
nie z równaniem stanu wiszącego przewodu, dobowym i rocznym
szeniu obciążenia w trakcie procesu relaksacji naprężeń, kiedy to
zmianom naprężenia. Mówiąc dokładniej, w trendzie wzrostu tem-
obserwuje się efekt przejściowego wzrostu naprężenia, pomimo
peratury następuje spadek naprężenia w przewodzie i na odwrót.
ustalenia długości próbki na nowym dolnym poziomie [4].
Taki charakter pracy przewodu może być źródłem specyficznego
zachowania Teologicznego, a w szczególności nawrotu i utraty po-
datności na pełzanie.
W pracy [2] autorów niniejszego artykułu przedstawiono wyniki
badań wpływu ujemnych gradientów naprężenia na generowanie
11 120

czasów martwych (nieaktywność reologiczna) w procesie pełzania. 100

r
j 0,2 - - _^zz: -A
Wykazano, że proces pełzania przewodów może ustać sumarycznie UJ
1 1 _ — ^r•*-——
80 |
na tysiące godzin. Wcześniejsze badania na ten temat, w odniesieniu U 015
jj
UJ

do stopów AlMgSi, znajdujemy w pracy [1]. W [4] zamieszczono 60 m

badania wpływu ujemnych gradientów obciążenia na przebieg pro- g ,


0,1. et
40 |
cesu relaksacji naprężeń i wykazano adekwatność wtórnych proce- 0

sów reologicznych ujawnianych na sposób pełzania i relaksacji na- 20

prężeń w warunkach wymuszonego spadku obciążenia. 0 0


Próby świadomego sterowania procesem pełzania drutów i prze- ( 50 100 150 200 250 300 350 400 450 5 00

wodów, wykazały m.in. wpływ wielkości spadku naprężenia, od- CZAS. h

kształcenia pełzania pierwotnego i prędkości spadku naprężenia na


zmianę aktywności Teologicznej materiału. Wyróżniono trzy reakcje
na ujemny gradient naprężenia w trakcie procesu pełzania, zależne Rys. l. Charakterystyki pełzania drutów AlMgSi w warunkach
od wielkości i prędkości spadku obciążenia, a mianowicie: osłabie- ujemnego gradientu naprężenia [2]
nie, charakteryzujące się zmniejszeniem prędkości pełzania, ustanie Fig. 1. Characteristics of creep of AlMgSi wires in conditions
odkształcenia pękania (czas martwy) i skracanie się długości pomi- of rapid stress decrease [2]

623
Opisaną sytuację ilustruje rysunek 2, na którym wykres górny ze względu na występowanie tzw. sprężystości opóźnionej (aspręży-
przedstawia przebieg relaksacji naprężeń w warunkach ujemnego stości). Lubahn [5] określa ją jako stopniowy powrót to początkowej
gradientu obciążenia, zaś wykres dolny stopień relaksacji dany wy- długości materiału, występujący po jego odciążeniu. Natomiast
CTO - <r(0 w przypadku pełzania materiału dodatkowe skracanie określa jako
rażeniem postaci y = , w którym CTO oznacza naprężenie anelastic creep. O ile w przypadku obciążania trudno jest rozsepa-
a
o
rować poszczególne składowe odkształcenia, to w przypadku odcią-
początkowe, a a(r) naprężenie po czasie t. Charakterystyczne w tym
żania można już w sposób jawny wyróżnić część odkształcenia
przypadku jest to, że po odciążeniu stopień relaksacji posiada uje-
sprężystego, asprężystego i plastycznego (rys. 3).
mną pochodną względem czasu, co świadczy o tym, że naprężenia
W literaturze przedmiotu zjawisko związane z występowaniem
po odciążeniu są rosnącą, a nie malejącą, tak jak przed odciążeniem,
sprężystości opóźnionej jest opisywane przez mechaników wprost
funkcją czasu. Tak więc w obydwóch przypadkach zauważamy po-
jako nawrót. Przy czym wyróżnia się nawrót sprężysty i niesprężysty
dobną, anormalną reakcję materiału na odciążenie, tj. dalsze skracanie
[6], Trąmpczyński [7] w swojej pracy posługuje się pojęciem pęka-
w procesie pełzania lub wzrost naprężenia w procesie relaksacji.
nie wsteczne podobnie jak Czech [8], w pracy Osipiuka [9] znajdu-
Interesującym wydaje się być pytanie o przyczyny owej anomalii oraz
jemy z kolei określenie pękanie do tylu. Z kolei w terminologii
o możliwości praktycznego wykorzystania obserwowanego zjawiska.
metaloznawczej znajdujemy próby określenia powyższego zjawiska
Aby odpowiedzieć na tak postawione pytanie prześledźmy na
jako efekt back stress, creep anelasticity, backflow, backwardcreep.
początek, za autorami Plasticity and creep ofmetals [5], możliwe
Autorzy niniejszej pracy posługują się pojęciem nawrotu po pełzaniu
reakcje materiału na procesy obciążenia i odciążenia (rys. 3). Za-
i analogicznie po relaksacji naprężeń. Zastosowane pojęcie należy
uważmy, iż w trakcie procesu, odpowiedź materiału może być sprę-
kojarzyć wyłącznie z nawrotem, z jakim mamy do czynienia po
żysta A, sprężysto-plastyczna (podczas obciążenia ujawnia się za-
procesie Teologicznym, a nie z nawrotem występującym po odciąże-
równo składowa sprężysta jak i plastyczna — przypadki B, C, D)
niu próbek badanych na rozciąganie [5, 6].
lub może stanowić kombinację odkształcenia sprężystego, aspręży-
Choć do dzisiaj nie stworzono jednolitej teorii, w pełni opisują-
stego i plastycznego (E, F). Szczególnie interesujący i jednocześnie
cej i identyfikującej źródła nawrotu, co wynika przede wszystkim
najbardziej skomplikowany jest ostatni przypadek, głównie
z mnogości parametrów wpływających na jakościowy i ilościowy
charakter powyższego zjawiska, to w literaturze przedmiotu można
znaleźć wiele interesujących i przekonywających prób mechanisty-
cznego i fizykalnego opisu tego zjawiska. O ile fenomenologiczne
podejście sprowadza się do wyznaczenia modelu mechanicznego,
który opisywałby zgodnie z wynikami doświadczeń Teologiczne za-
chowanie się materiału w warunkach ujemnego gradientu, to fizy-
kalne próby opisu uwzględniają przede wszystkim mechanizmy
kontrolujące proces.
I tak, w pracach Ahląuista, Nixai Solomona[10, 11], znajduje-
my próbę wytłumaczenia ustania procesu pełzania w trendzie spadku
naprężenia jako rezultatu ruchu dyslokacji w przeciwną stronę, niż
ruch dyslokacji w procesie pełzania pierwotnego, i ich znoszenia się,
co w efekcie może spowodować ustanie, a nawet ujemne pełzanie.
Z kolei w pracy Gibelinga [12] przytacza się prowadzone przez
Davisa [17] badania pełzania polikrysztalów i monokryształów mie-
Rys. 2. Charakterystyka relaksacji naprężeń oraz stopnia relaksacji dzi w warunkach dużych ujemnych gradientów naprężenia, na pod-
drutów AlMgSi w warunkach wymuszonego spadku naprężenia stawie których stwierdzono zjawisko nawrotu jedynie w przypadku
z poziomu naprężenia 136 MPa/1 h do wartości 36 MPa [4] polikryształów, sugerując, iż w przypadku nawrotu zasadniczą rolę
muszą odgrywać granice ziaren. Jednakże autor pracy [12] podobnie
Fig. 2. Stress relaxation and coefficient of stress relaxation of
jak Ćadek [13] i Neu [14] ostatecznie tłumaczy zjawisko nawrotu
AlMgSi wires in stress negative gradients,
jako tzw. back stress, którego źródłem może być lokalny wzrost
initial stress — 136 MPa/1 h — 36 MPa [4]
energii odkształcenia w obszarach, gdzie dyslokacje są blokowane
przez przeszkody (np. druga faza, wtrącenia, granice ziaren) lub też
umocnienie pętli dyslokacyjnych, które się wyginaj ą pod wpływem
naprężenia. Yawari [15] doszukuje się przyczyn „back stressu"
w niejednorodności naprężeń wewnętrznych, które powstają w wy-
niku tworzących się podczas odciążania nisko-energetycznych dys-
lokacyjnych substruktur. Gibeling [12] w swojej pracy twierdzi, iż
back stress ujawnia się po odciążeniu w wyniku przegrupowania
dyslokacji z wnętrza ziarna do ich granic, czyli z obszarów mniej
umocnionych do obszarów bardziej umocnionych. Analizując krzy-
wą pełzania w warunkach dużego ujemnego gradientu naprężenia,
a szczególnie jej część przedstawiającą zjawisko nawrotu, można
wyróżnić wg autora [12] kilka charakterystycznych etapów nawrotu
(rys.4), a mianowicie:
A — Przejściowe (chwilowe) skracanie materiału bezpośrednio po
odciążeniu,
B — Zależne od czasu płynięcie do tyłu (backflow),
C — Czasowe ustanie pełzania (zero creep),
D — Pełzanie do przodu,
E— Nowy stan ustalony.
Rys. 3. Schematyczne ujęcie różnych reakcji materiału na procesy W zależności od wielkości spadku naprężenia niektóre obszary
obciążenia i odciążenia [5] mogą zdominować pozostałe. I tak w przypadku małych gradientów
Fig. 3. Behaviour for yarious combinations of elastic, anelastic obciążenia, według Gibelinga obszary B oraz C nie występują.
and plastic deformation [5] O ile procesy pełzania w warunkach zmiennych parametrów

624
Tablica l
Parametry procesu pełzania
dla różnych wartości spadku naprężenia
Table l
Research procedures parameters
of stress variation influence on creep process

T CT
1
T
i a2 IAO/O,
°C MPa h MPa %
20 136 1 130 4,5
20 136 1 102 25
20 136 1 68 50
20 68 1 34 50
Rys. 4. Krzywa pełzania w warunkach odciążenia [14]
Fig. 4. Creep characteristic in unloading trends [14]
Tablica 2
Parametry procesu pełzania
dla różnych prędkości spadku naprężenia
Table 2
Research procedurę parameters of an influence
of stress decrease yelocity

T °i
T
i 0, Acr
^^^*WHSUliiAAMi^i^»
" JUPWIllHPIIPm
°C MPa h MPa MPa/h

20 136 1 102 skokowa


20 136 1 102 680
20 136 1 102 17

Tablica 3
Time, min
Parametry procesu relaksacji naprężeń
dla różnych wartości spadku naprężenia
Rys. 5. Zjawisko nawrotu w aluminium po wymuszeniu ujemnego
gradientu naprężenia w trakcie procesu relaksacji naprężeń Table 3
Research procedures parameters
Fig. 5. Stress change of aluminium with time
of stress variation influence on stress relaxation
in stress relaxation tests
T CT
i
T
i CT
2 lAo/cjJ
stanowią wdzięczny i chętnie podejmowany przez naukowców temat, °C MPa h MPa %
to problem relaksacji naprężeń szczególnie w warunkach ujemnych
gradientów naprężenia jest w znacznie mniejszym stopniu rozpozna- 20 136 1 120 UJ
ny. I tak np. w pracy [16] przedstawiono wyniki badań procesu 20 136 1 102 25
relaksacji naprężeń w próbkach aluminiowych, które zostały całko- 20 136 1 36 73,5
wicie odciążone po pewnym czasie trwania procesu relaksacji. Po-
mimo spadku naprężenia z poziomu 35 MPa do wartości O, rejestro-
wane naprężenie stopniowo wzrastało aż do wartości 12 MPa.
Powyższą sytuację przedstawia rysunek 5. e„ = 0,00000717 o1'85 e°'02T T0'20'
Podobnie jak w przypadku pełzania, zjawisko nawrotu autor
pracy [16] tłumaczy jako wynik przegrupowywania się układów Wybór materiału do badań wynika z faktu strategicznego znaczenia
dyslokacyjnych z wnętrza ziaren do ich granic. przewodowych stopów AlMgSi w budowie bezrdzeniowych prze-
wodów przeznaczonych do napowietrznych linii elektroenergetycz-
Cel pracy. Program badań nych wysokich napięć.
Testy pełzania i relaksacji naprężeń wykonano zgodnie z progra-
Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, jakie warunki mem zamieszczonym w tablicach 1-K3.
są niezbędne do ujawnienia zjawiska nawrotu w drutach ze stopu
AlMgSi i czy jest ono sterowalne? Aby odpowiedzieć na tak posta- Wyniki badań i ich analiza
wione pytanie należy przede wszystkim określić wpływ czynników
wywołujących zjawisko nawrotu. Stąd też w pracy przeprowadzono Wyniki badań Teologicznego zachowania się drutów przedsta-
badania uwzględniające wpływ wielkości i prędkości spadku obcią- wiono na rysunkach 6+9.
żenia oraz historii reologicznej materiału na charakterystyki pełzania Przedstawione na rysunku 6 charakterystyki wskazuj ą jednozna-
i relaksacji naprężeń. cznie naistnienie trzech odmiennych reakcji materiału na odciążenie.
Badania polegały na przeprowadzeniu testów pełzania i relaksa- Pierwsza charakteryzuje się wyłącznie chwilowym zmniejszeniem
cji naprężeń drutów o średnicy 2,9 mm z utwardzalnego wydziele- prędkości pełzania, druga — czasowym ustaniem procesu i trzecia,
niowo stopu AlMgSi serii 6xxx, którego własności reologiczne typowa dla dużych spadków naprężenia charakteryzująca się dal-
opisuje funkcja w postaci szym spadkiem odkształcenia pomimo stabilizacji naprężenia na

625
dolnym poziomie.
Szczegółowa analiza krzywej nawrotu po pełzaniu wykazuje, iż
w przypadku dużych spadków naprężenia zauważamy, zgodnie
z wykresami przedstawionymi na rysunkach 9 i 10, że charaktery-
styka e^(i) posiada dużą depresję i z czasem osiąga plateau na
dolnym poziomie. Natomiast mniejszy spadek naprężenia np. o 34

Rys. 9. Nawrót po pełzaniu dla dużego gradientu naprężenia


O PEŁZANIE WTORNE-13SUPaf1h- )2fl Ufa
Fig. 9. Regress state after creep (large gradient stress)
O PEŁZANIEWTÓRNE-IMUparth-IOlUPa

~*-PEŁZANIE WTÓRNE-13* UPa/1 h- 68 UPa

10 12 14 16 1D 20 22 24 26 28
CZAS, h

Rys. 6. Charakterystyki pełzania drutów w warunkach ujemnego


gradientu naprężenia dla różnych wielkości Aa po l h trwania
procesu pierwotnego
Fig. 6. Creep characteristics of wires with various stress decrease
Aa aftcr l h primary creep

Rys. 10 Nawrót po pełzaniu dla małego gradientu naprężenia


Fig. 10 Regress state after creep (smali gradient stress)

PRĘDKOŚĆ SPADKU - łfi MPa/h

-O- PRĘDKOŚĆ SPADKU - 680 MPa/h


MPa (rys. 9) powoduje, iż nawrót jest mniejszy i odkształcenie po
-*- ODKSZTAŁCENIE PEŁZANIA-PRĘDKOŚĆ SKOKOWA
osiągnięciu dolnego poziomu od razu wzrasta asymptotycznie zmie-
rzając do charakterystyki właściwej dla dolnego poziomu obciąże-
0,00
4 5 6 nia. Nie występują obszary Gibelinga typowe dla nawrotu wywoła-
CZAS, h
nego dużym ujemnym gradientem naprężenia.
Wyniki pełzania w warunkach skokowego spadku naprężenia
Rys. 7. Charakterystyki pełzania drutów dla różnych prędkości z poziomu 136 MPa/1 h do poziomu 102 MPa, zgodnie z wykresem
spadku naprężenia, przy czym wielkość Aa wynosiła 34 MPa zamieszczonym nary sunku 6, pozwalają wyznaczyć długość trwania
Fig. 7. Creep relationship during unloading at various yelocities nieaktywności Teologicznej, który w tym przypadku wynosi ok.
(Aa = 34 MPa) 12 h. Jeśli natomiast ten sam spadek naprężenia realizowany jest
z mniejszą prędkością odciążania np. 68 MPa/h, co przedstawiono
na rysunkach 11 i 12, zauważamy wyłącznie przejście materiału
w stan czasu martwego bez efektu nawrotu po pełzaniu. Co więcej,
Eggi długość trwania tej fazy jest znacznie krótsza, niż w przypadku
1 prędkości skokowej i wynosi ok. 5 h. Analiza wyniku w układzie
120 •
: -, "* " logarytmicznym (rys. 12) oraz współczynników krzywej pełzania
S świadczy o istotnym wpływie mniejszych prędkości odciążania na
^ charakter pełzania. Współczynniki charakterystyki pełzania dla tego
i
* 40
przypadku są prawie identyczne ze współczynnikami typowymi dla
pełzania w warunkach stałego naprężenia, ale dla dolnego poziomu
naprężenia, a więc — 102 MPa.
•o SPADEK NAPRĘŻENIA*16 MPa
SPADEK NAPRĘŻENIA=34MPa \-
Wyniki badań relaksacji naprężeń wskazują na podobny wpływ
-ff SPADEK NAPRĘŻENIA =100MPa \ wielkości ujemnego gradientu naprężenia na dalszy przebieg proce-
0
su relaksacji. Przy czym w tym przypadku efekt nawrotu odbywa się
CZAS, h
nasposób wzrostunaprężeniapomimo stabilizacji wartości odkształ-
cenia na dolnym poziomie. Analizując wyliczone wartości stopnia
Rys. 8. Charakterystyki relaksacji naprężeń dla różnych wielkości relaksacji, a więc stopień zmiany naprężenia w trakcie procesu rela-
wymuszonych spadków naprężenia po l h trwania procesu ksacji, zgodnie z wykresem na rysunku 13, zauważamy podobny
pierwotnego efekt jak przy pełzaniu.
Fig. 8. Results of stress relaxation of AlMgSi wires in various Powyższe wyniki potwierdzają przypuszczenia o kompatybilno-
stress negative gradients ści procesów relaksacji naprężeń i pełzania.

626
Podsumowanie

Zaprezentowane w niniejszej pracy zachowanie reologiczne ma-


teriału w warunkach ujemnego gradientu naprężenia posiada istotne,
o czym była wcześniej mowa, znaczenie z punktu widzenia analizy
pracy przewodów napowietrznych linii elektroenergetycznych. Bio-
rąc pod uwagę fakt, iż nieakty wność Teologiczna, która w zależności
od charakteru zmiany obciążenia, może się ujawniać bądź na sposób
czasowego ustania odkształcenia pełzania (ustania spadku obciąże-
nia podczas relaksacji) bądź jako nawrót po pełzaniu (nawrót po
relaksacji naprężenia), można się spodziewać występowania każde-
go z wymienionych efektów w różnych warunkach pracy przewodu.
Czas martwy może być efektem takiej naturalnej konfiguracji
zmian naprężenia w przewodzie, wynikających z dobowych cykli
zmian temperatury, która powoduje czasowe ustanie procesu pełza-
Rys. 11. Charaktery styka odkształcenia całkowitego, nia bądź relaksacji naprężeń. Z kolei nawrót po pełzaniu, będący
odkształcenia sprężystego i odkształcenia pełzania pierwotnego
w warunkach 136 MPa/1 h, odciążenie z prędkością 68 MPa/h do
poziomu naprężenia 102 MPa, pomiar tensometryczny
Fig. 11. Total deformation, elastic deformation and creep in trend
of decrease stress 136MPa/l h — 102 MPa, velocity of unloading
— 68MPa/h

^E^z » FUNKCJA PEŁZANIA • UFP


A FUNKCJA PIERWOTNA PEŁZANIA
m EKSPERYMENT

STOSUNEK (CT,'<T;)

Rys. 14. Zależność długości czasu martwego w funkcji wielkości


spadku naprężenia
Fig. 14. Dcad time value as a function of stress change degree

Rys. 12 Charakterystyka odkształcenia całkowitego, odkształcenia


sprężystego i odkształcenia pełzania pierwotnego w warunkach
136MPa/l h, odciążenie z prędkością 68 MPa/h do poziomu
naprężenia 102 MPa w układzie logarytmicznym, pomiar ^^^7S^l A NAPRĘŻENIE • ZWMPi

tensometryczny » NAPRĘŻENIE- 13SMPI


. NAPRĘŻENIE • 102 MP

Fig. 12. Wire creep characteristic in trend of decrease stress « NAPRĘŻENIE - 85 MPa

136MPa/lh— 102 MPa, velocity of unloading — 68MPa/h,


logarithmic system 100 1000
CZAS, h

Rys. 15. Przykład wyznaczenia długości czasów martwych


w oparciu o uogólnioną funkcje pełzania
Fig. 15. The calculation of the length of adead time

SPADEK NAPRĘŻENIA • 10MPa


J -Q- SPADEK NAPRĘŻENIA -32 MPa
Tablica 4
-«- SPADEK NAPRĘŻENIA .68 MPa
-*- SPADEK NAPRĘŻENIA • 100 MPa
\
Parametry geometryczne i fizykomechaniczne przewodu
Table 4
Geometrical and physical-mechanical parameters
of the conductor

Moduł sprężystości przewodu, MPa 60000


Wsp. rozszerzalności cieplnej przewodu, 1/°C 0.000023
Obliczeniowa siła zrywania przewodu, kN 139,8
Rys. 13. Charakterystyki stopnia relaksacji drutów w warunkach Siła zrywania przewodu, kN 132,8
ujemnego gradientu naprężenia dla różnych wielkości ACT Ilość drutów 61
Średnica przewodu, mm 26,1
Fig. 13. Relationship of coefficient of stress relaxation in trend of Rezystancja przewodu, S2/km 0,0802
yarious decrease stress ACT

627
Tablica 5
Dane do symulacji stanu mechanicznego przewodu
Table 5
Data for simulation of the mechanical state of the conductor
1 85 0217 0 209 2 02lr a2M
Charakterystyka pełzania przewodu Ep = 0,00001 19 a - <?°- ' i ' ep = 0,00001 15 a'- y- T

f°il M
Naprężeniowo-temperaturowy ekwiwalent reologiczny przewodu Ar=88,lln - AT =60 In -
W W
Rozpiętość przęsła a, m 400 400

6 — temp. otoczenia + 40 6 — temp. otoczenia + 40


Temperatura montażu, °C
obciążalność prądowa obciążalność prądowa

Czas trwania symulacji, h 87600 87600

Krok czasowy, h 730 730

0.20
: ROZKŁAD ZMIAN NAPRĘŻENIA ^PRZEWODZIE ROZKŁAD ZMIAN NAPRĘŻENIA W PRZEWODZIE
- PROCES PEŁZANIA 0,10 PROCES PEŁZANIA
PROCES PEŁZANIA W WARUNKACH STAŁEGO NAPRĘŻENIA PROCES PEŁZANIA W WARUNKACH STAŁEGO NAPRĘŻENIA
0.00
8760 17520 26260 35040 43800 52560 61320 70080 78840 87600 O 8760 17520 26280 35040 43800 52560 61320 70060 78840 87600

CZAS, h CZAS. h

Rys. 16. Symulacja pełzania przewodu w warunkach stałego Rys. 17. Symulacja pełzania przewodu w warunkach stałego
(68 MPa/40 °C) oraz zmiennego naprężenia, dla wartości (68 MPa/40 °C) oraz zmiennego naprężenia, dla wartości
ekwiwalentu — n/cp = 88 i rozpiętości przęsła — 400 m. ekwiwalentu — n/cp = 60 i rozpiętości przęsła — 400 m.
Czas trwania symulacji — 10 lat (87 600 h) Czas trwania symulacji — 10 lat (87 600 h)
Fig. 16. Simulation of creep deformation in a conductor Fig. 17. Simulation of creep deformation in a conductor
over a period of 10 years, span a = 400 m, n/<p = 88 K over a period of 10 years, span a - 400 m, n/ę = 60 K

domeną wyłącznie dużych i szybkich spadków obciążenia może być


0 ile przewód o ekwiwalencie — = 88 K rozpięty w przęśle o rozpię-
realizowany jedynie na drodze przeprężania przewodu w trakcie
jego montażu. Świadoma ingerencja w odciążanie przewodu może tości 400 m w stałych warunkach naprężenia 85 MPa i temperatury
np. prowadzić do utraty aktywności Teologicznej trwającej nawet T = 40 °C osiąga po 10 latach wartość odkształcenia pełzania
kilka lat, którą potęguje dodatkowo efekt depresji, w jakiej materiał EP = 0,758 %o, to w przypadku cyklicznie zmiennego naprężenia
87600/1
znajduje się po odciążeniu. 1 temperatury wartość e p wynosi 0,562 %o, co przedstawiono na
Przykład doświadczalnej zależności długości czasu martwego /
S7600» '

w funkcji wielkości skokowego spadku naprężenia dla drutów ze stopu rysunku 16. Podobną sytuację obserwujemy w przypadku materiału
AlMgSi po jednogodzinnym pełzaniu pod obciążeniem 136 MPa, o niższym ekwiwalencie Teologicznym — = 60 K (rys. 17)e„
przedstawiono na rysunku 14 [2]. Symulację długości czasów mar- (p ^87600*

twych przeprowadzoną w oparciu o hipotezę starzenia Robotnova dla dla stałych warunków naprężenia! temperatury wynosi 0,608 %o,
założenia, że badany materiał jest ciałem bolzmanowskim, przedsta- a w przypadku cyklicznie zmiennych parametrów a, T otrzymu-
wiono na rysunku 15 jemy wartość Bp = 0,53 %c, przy czym zauważamy, iż różnica
87600i
Na podstawie uzyskanych wyników badań oraz obliczeń suma- pomiędzy wartościami odkształcenia pełzania 10-letniego jest
rycznej długości czasu martwego przeprowadzono symulację zmian
naprężenia, odkształcenia pełzania i zwisów dla zadanych zmian znacznie mniejsza niż w przypadku ekwiwalentu — = 88 K.
temperatury w okresie do 10 lat dla przewodu stopowego AAL400 Wyniki symulacji pozwalają stwierdzić, iż rzeczywisty czas
o parametrach zamieszczonych w tablicy 4. Dane do symulacji za- trwania pełzania jest krótszy niż całkowity czas eksploatacji przewo-
mieszczono w tablicy 5.
Wyniki symulacji przedstawiono na rysunkach 16 i 17. du. I tak w przypadku przewodu o ekwiwalencie — = 88 K, rozpię-
Wyniki symulacji pełzania przewodu pozwalają stwierdzić, iż
tym w przęśle 400 m, sumaryczny czas pełzania wynosi 50 370 h, tj.
pełzanie w warunkach cyklicznie zmiennej temperatury i naprężenia
57 % 10-letniego okresu pracy przewodu, natomiast w przypadku
odbywa się z mniejszą intensywnością niż w warunkach stałych
parametrów CT, T. przewodu o ekwiwalencie — = 88 K otrzymuje się dłuższe czasy

628
rzeczywistego pełzania— 51 830 h, tj. 59 % 10-letniego okresu pracy. 2. SmyrakB., Knych T., MamalaA.: Wybrane zagadnienie Teologicznego
Na podstawie przedstawionej symulacji zmian naprężeń w prze- zachowania się drutów ze stopu AlMgSi w warunkach zmiennego naprężenia
wodach ze stopu AlMgSi w napowietrznych liniach elektroenerge- i temperatury. Rudy Metale 2005, r. 50, nr 4, s. 183+192.
tycznych można przyjąć, że górną oceną szacowania odkształcenia li.SmyrakB., KnycliT., MamalaA.: Badania wpływu nieaktywnych faz
procesu pełzania drutów ze stopu AlMgSi na stan mechaniczny przewodów
pełzania są procesy odbywające się w warunkach stałych parame-
w napowietrznych liniach wysokich napięć. III Sympozjum Mechaniki Zni-
trów, co stanowi podstawę do budowy mechaniczno-reologicznego szczenia Materiałów i Konstrukcji Augustów 2005, s. 389+393.
modelu zachowania się przewodu rozpiętego w napowietrznych li- 4. Smyrak B., Knych T., MamalaA.: Wpływ historii obciążenia na relaksację
niach elektroenergetycznych. naprężeń drutów ze stopu AlMgSi. Rudy Metale 2005, r. 50, nr 7, s. 395+401.
5. Lubahn J. D., FelgerR. P.: Plasticity and creep of metals. John Wiley
Wnioski and Sons, new York-London 1961.
6. Malinin N. N., Rżysko J.: Mechanika materiałów. PWN, Warszawa 1981.
Na podstawie przeprowadzonych badań procesu pełzania i rela- 7. Trąmpczyński W.: Badanie wpływu historii obciążenia na pełzanie
ksacji naprężeń drutów ze stopu AlMgSi (seria 6xxx) w warunkach metali w złożonym stanie naprężenia, IPPT PAN, 1985.
ujemnych gradientów naprężenia stwierdza się że: 8. Czech M., Anisimowicz M.: Analiza doświadczalna i teoretyczna
1. Druty ze stopu AlMgSi (seria 6xxx) wykazują w warunkach uje- pełzania wstecznego. I Sympozjum — Zagadnienia Pełzania Materiałów
mnych gradientów naprężenia trzy typy zachowania Teologicznego: Białystok 1983, s. 53+60.
osłabienie, brak aktywności i nawrót. Zachowania te są cechą zarów- 9. Osipiitk W.: Efekty deformacyjne po obniżeniu naprężenia podczas
no procesu pełzania, jak i relaksacji naprężeń. pełzania stopu PA4. Pr. Nauk. Instytutu Inżynierii Lądowej Politechniki
Wrocławskiej nr 38, seria Konferencje nr 14, 1987, s. 79+83.
2. O tym, który typ zachowania wystąpi, decyduje wielkość i pręd-
kość spadku naprężenia, przy czym duże i skokowe gradienty naprę- 10. Ahlquiat C. N., Nix W. D.: The measurement of interna! stresses
during creep of Al and AlMg alloys. Acta Metallurgica, 1971, nr 19.
żenia generują nawroty po pełzaniu z charakterystycznym plateau,
11. Salomon A. A. Nix W. D.: Interpretation of high temperaturę plastic
zaś mniejsze gradienty wywołują zmniejszenie prędkości pełzania deformation in terms of measured effecn've stresses. Acta Metallurgica 1970, nr 18.
lub utratę aktywności Teologicznej. 12. Gibeling J. C., Nix W. D.: Obseryations of anelastic backflow
3. Wszystkie efekty, będące skutkiem ujemnych gradientów naprę- following stress reductions during creep of pure metals. Acta Metalurgica,
żeń realizowanych w trakcie procesów Teologicznych istotnie wpły- 1981, vol. 29.
wają na ograniczenie niekorzystnych z punktu widzenia eksploata- 13. ĆadekJ.: Creep in metallic materials. Academia Prague 1988.
cyjnego trwałych przyrostów długości przewodów rozpiętych w na- 14. Neu R. W.. Scott D. T., Woodmansee M. W.: Measurement and
powietrznych liniach elektroenergetycznych. modelling of back stress at intermediate to high homologous temperatures.
4. Na podstawie symulacji stwierdzono, iż można przyjąćjako górną International Journal of Plasticity 2000, nr 16.
ocenę zachowania Teologicznego wiszącego przewodu procesy za- 15. Yawari P., Mohamed F. A. Langdon, T. G.: Creep and substructure
chodzące w warunkach stałych wartości naprężenia i temperatury, formation in Al-5%Mg solid solution alloy. Acta Metalurgica 1981, nr 29.
a uzyskaną w warunkach rzeczywistych rezerwę naprężeń można 16. Lee H., Zhang P., Bravman J. C.: Stress relaxation in free-standing
spożytkować m.in. na wzrost obciążalności prądowej linii. aluminum beams. Thin Solid Films 2005, nr 476, s. 118+124.
17. Davics W., Nelmes G.. Williams K. R., Wihhire B.: Metal Science,
1983, nr 7, s. 87.
Literatura
Praca jest realizowana w ramach projektu badawczego pt.
l . Charakterystyki pełzania drutów i przewodów ze stopu AlMgSi prze-
znaczonego na napowietrzne przewody samonośne w aspekcie parametrów „Analiza charakterystyk naprężeniowych napowietrznych prze-
technologii wytwarzania i przetwarzana walcówki na drut oraz budowy wodów elektroenergetycznych ze stopów AlMgSi", finansowa-
i sposobu wytwarzania żył, projekt badawczy nr 7T08B 008 15, Wydział nego ze środków Ministerstwa Nauki i Informatyzacji (nr projektu:
Metali Nieżelaznych AGH, lipiec 2001. 3T08B07828)

BARTOSZ WIŚNIEWSKI
Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11
STEFAN SZCZEPANIK UKD 669-177:539.5:669-158:621.162.5:669.112.227

WPŁYW WARUNKÓW CHŁODZENIA PO ODKSZTAŁCENIU


W ZAKRESIE AUSTENITYCZNYM NISKOSTOPOWEJ STALI SPIEKANEJ
O ZAWARTOŚCI 0,4 % WĘGLA NA STRUKTURĘ l WŁASNOŚCI

W artykule przedstawiono wyniki badań wpfyw sposobu chłodzenia po kuciu w temperaturze 940 °C spiekanej stali na osnowie
proszku Distaloy DC-1. Jako warianty chłodzenia zastosowano oziębianie w wodzie, oleju oraz chłodzenie na powietrzu lub
w piasku. Określono wlasności spiekanej stali po procesie spiekania, jej własności po hartowaniu w wodzie i odpuszczaniu
w temperaturze: 250, 350 i 550 °C oraz po kuciu w zadanej temperaturze i bezpośrednio chłodzeniu w wodzie, oleju, na
powietrzu i w piasku. Kuta spiekana stal po hartowaniu została odpuszczana w zadanych temperaturach. W wyniku badań
otrzymano materiały konstrukcyjne o dobrych własnościach w połączonych procesach kucia i obróbki cieplnej.

Słowa kluczowe: spiekana stal, struktura, kucie matrycowe, prędkość chłodzenia, własności mechaniczne

Mgrinż. Bartosz Wiśniewski, prof. drhab.ini Stefan Szczepamk — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia) Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

629
INFLUENCE OF COOLING CONDITIONS AFTER FORMING IN AUSTENITIC RANGĘ
OF LOW ALLOY PM STEEL WITH CONTENT
OF 0.4 % C ON STRUCTURE AND PROPERTIES

The paper presents results ofthe research on influence ofcooling ratio afterforging ofPM steel based on Distaloy DC-1
powderon thestructure and mechanical properties. The properties ofPMsteelwereexaminedaftersinteringandaftersintering
and quenching in water and tempering at 250, 350, 550 °Cfor l h as well afterforging in given temperaturę and cooling in
water, oil, air and in sand. Forged steel after quenching was tempered in the same temperaturę as a sinter. The constructive
materials with good mechanical properties were obtained by hotforging and heat treatment from one heating before forming,
Keywords: sintered steel, structure, forging, cooling ratę, mechanical properties

Wstęp — przygotowanie i wykonanie próbek ze spiekanej stali konstrukcyj-


nej na osnowie proszku stopowego Distałoy DC-1 oraz zbadanie
Technologia kucia spiekanych materiałów porowatych znana jej własności w zależności od zastosowanej obróbki cieplnej,
jest od połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku i znajduje — opracowanie wpływu odkształcania w zakresie austenitycznym
coraz szersze zastosowanie w przemyśle. Prezentowane w literatu- spieków i chłodzenia po ich kuciu w matrycach zamkniętych
rze krajowej i zagranicznej publikacje dotyczą procesów kucia, za- z różnymi wariantami: w wodzie, oleju, na powietrzu lub w piasku.
gęszczenia materiału, stanu odkształcenia, własności po kuciu i za- Wymagało to określenia temperatury krytycznej dlabadanej stali
stosowanej obróbki cieplnej [1-5-3, 5*8] dla dobranego składu che- spiekanej.
micznego materiału wyjściowego w postaci mieszanki proszków. Do badań przygotowano mieszankę na osnowie proszku Distaloy
Drogą kucia spieków wykonuje się elementy konstrukcyjne DC-1 wyprodukowanym przez firmę Hoganas, zawierającą z węgiel
układów mechanicznych, np. korbowody, koła zębate, itp. Dla tych w postaci grafitu w ilości 0,4 % oraz 0,5 % środka poślizgowego
wyrobów wymagane są duże gęstości oraz odpowiednie własności Kenolube. Składnikami stopowymi tego proszku są molibden w ilo-
wytrzymałościowe i użytkowe, niemożliwe do uzyskania tradycyj- ści 1,5 % i nikiel w ilości 2 % wprowadzony dyfuzyjnie do żelaza.
nymi metodami metalurgii proszków, tj. przez prasowanie i spiekanie Tak dobrany skład chemiczny mieszanki proszku zapewnia wysoką
[4]. Odkształcanie na gorąco realizowane na drodze kucia w matry- hartowność oraz wysokie własności wytrzymałościowe otrzyma-
cach zamkniętych daje możliwość uzyskania bardzo dużego zagęsz- nych z niej wyrobów spiekanych [6, 7].
czenia spiekanej stali z jednoczesnym uzyskaniem drobnoziarnistej
struktury materiału [8]. Zastosowanie obróbki cieplnej bezpośrednio Opis przebiegu badań
po odkształceniu może umożliwić otrzymanie w sposób kontrolowa-
ny założonej struktury materiału, a przez to wymaganych własności Mieszankę proszku Distaloy DC-1, grafitu i środka poślizgowego
mechanicznych wyrobu [9]. przygotowano w mieszalniku dwustożkowym przez mieszanie przez
3 godz. Z otrzymanej mieszanki przygotowano wypraski w postaci
Cel i zakres badań płaskowników o wy mi arach 4 x 10 x 100 mm prasowane naciskiem
jednostkowym 600 MPa, które były przeznaczone do badania włas-
Celem badań była analiza wpływu warunków chłodzenia spie- ności materiału w stanie spiekanym. Natomiast do kucia przygoto-
kanych stali bezpośrednio po ich odkształceniu w zakresie austenity- wano próbki w kształcie walca o średnicy 48 mm i wysokości ok.
cznym w procesie kucia matrycowego. Jako warianty chłodzenia 12 mm, które prasowano z naciskiem jednostkowym 450 MPa. Tak
przyjęto hartowanie, chłodzenie na powietrzu i w piasku. Obróbka uzyskane wypraski poddano spiekaniu w warunkach przemysłowych
cieplna materiału bezpośrednio po odkształceniu eliminuje dodatko- w Zakładzie POLMO Łomianki S.A. Spiekanie przeprowadzono
we nagrzewania i daje duże oszczędności energetyczne w procesie w temperaturze 1120 °C w czasie 40 min w atmosferze ochronnej
wytwarzania [2, 3]. Zakres badań obejmował: endogaz.

\
\
\
\ olej
%
v*
wod« ••*»,
1 *—^
^_^__^
•"•"•-n.
n - -Ł*-tl

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800
Czas, s Czas, s

Rys. 1. Krzywe chłodzenia spiekanych wyprasek w różnych ośrodkach: a — w wodzie (100 °C/s) i oleju (44 °C/s)
oraz b — na powietrzu (1,9 °C/s) i w piasku (1,7 °C/s)
Fig. 1. Cooling curves for PM sinter: a — in water (100 °C/s) and in oil (44 °C/s), b — in air (1.9 °C/s) and in sand (1.7 °C/s)

630
Na podstawie badań dylatometrycznych określono dla spiekanej dość na przekroju próbek określono metodą Brinella (kulka 2,5 mm)
stali temperaturę Ac3, która wynosi 830 °C. Do odkształcania w pro- i wynosi 223 ± 12 HB.
cesie kucia przyjęto temperaturę 940 °C. Materiał przed kuciem Zawartość niklu i molibdenu w spiekanej stali ma wpływ na
nagrzewano do tej temperatury w czasie 10 min i wytrzymywano uzyskaną strukturę po jej spiekaniu. Na rysunku 3a przedstawiono
w niej przez 20 min. Określono również krzywe chłodzenia wypra- strukturę na zgładzie nietrawionym, która pokazuje kształt, wielkość
sek w różnych ośrodkach chłodzących, tj. podczas chłodzenia w wo- i rozmieszczenie porów. Na rysunku 3b pokazano strukturę spieka-
dzie i oleju oraz na powietrzu i w piasku (rys. 1). nej stali po trawieniu nitalem oraz na rysunku 3c powierzchnię
Takie same warunki nagrzewania zastosowano do austenityzo- przełomu uzyskaną w próbie rozciągania. Pomimo powolnego chło-
wania spiekanej stali przed jej hartowaniem. Obróbka cieplna spieku dzenia w piecu po spiekaniu (0,3°/s) składnikami struktury są przede
polegała na nagrzaniu materiału spiekanego do temperatury auste- wszystkim bainit (duże jasne pola), ferryt (ciemne pola) i perlit (szare
nityzacji, tj. 940 °C i wytrzymaniu w tej temperaturze przez 20 pola) oraz pory (rys. 3b).
minut. Następnie materiał oziębiano w wodzie. Po hartowaniu prze- Obróbka cieplna spieków polegała na hartowaniu w wodzie po
prowadzono jego odpuszczanie w temperaturze: 250, 350 austenityzowaniu w czasie 20 min w temperaturze 940 °C. Nastę-
lub 550 °C w czasie l h. pnie spieki poddano odpuszczaniu w temperaturze 250, 350,550 °C.
Kucie matrycowe realizowano na stanowisku w Pracowni Prze- Materiał po hartowaniu ma strukturę martenzytyczną. Wraz ze wzro-
twórstwa Stopów i Materiałów Specjalnych na Wydziale Metalurgii stem temperatury odpuszczania martenzyt ulega przemianie. Ele-
i Inżynierii Materiałowej AGH, które składa się z pieca grzewczego mentami mikrostruktury widocznymi na rysunku 4 są odpowiednio:
z atmosferą ochronną (argon) i prasy śrubowej PS-100. Podczas a — martenzyt iglasty, b, c — martenzyt odpuszczony oraz d —
kucia dokonuje się pomiaru siły w czasie odkształcania. Odkształce- sorbit po odpuszczaniu w temperaturze 550 °C. W strukturze wystę-
nie nagrzanych do temperatury 940 °C walcowych próbek ze spie-
kanych stali odbywało się w matrycy zamkniętej, podgrzewanej do
temperatury ok. 300 °C. Stempel
Bezpośrednio po odkuciu odkuwek ze spiekanych stali, odby-
wało się ich chłodzenie w czterech ośrodkach chłodzących. Kute
spiekane stale oziębiane po odkształceniu w wodzie lub oleju odpu-
szczano w temperaturze 250, 350 i 550 °C w czasie l h.
Określono następujące własności otrzymanych materiałów: gę-
stość, wytrzymałość na rozciąganie, wytrzymałość na zginanie oraz
twardość.

Wyniki badań

Wtasności i struktura spiekanej stali

Gęstość spieku wynosi 6,78 ± 0,14 g/cnr, co stanowi 86 %


gęstości względnej materiału litego. Wytrzymałość na rozciąganie
spiekanej stali wynosi 617 + 72 MPa, a na zginanie, wyznaczona Rys. 2. Matryce do kucia spiekanych stali
w próbie trójpunktowego zginania, wynosi 1023 ± 32 MPa. Twar- Fig. 2. Die for forging PM steels

-f.

j> , K>& , »/ Ł
f

Rys. 3. Mikrostruktura spiekanej stali o gęstości 6,78 g/cm


po spiekaniu w temperaturze 1120 °C w czasie 40 min
w atmosferze endogazu: a — zglad nie trawiony,
*"*'::''*'« b — zglad trawiony nitalem, c — przełom
Fig. 3. Microstructure of PM steel with 6.78 g/cm3 density after
WDIS.Ymm 15.0kV xl.5k sintering at 1120 °C during 40 min in endogas: a — not etched,
b — etched with nital, c — destruction surface

631
c d m
.dii

Rys. 4. Mikrostruktura spiekanej stali po hartowaniu w wodzie —a i dodatkowo odpuszczaniu


w temperaturze: b — 250 °C, c -— 350 °C, rf — 550 °C w czasie l h. Trawione nitalem
Fig. 4. Microslructure of PM steel after ąuenching in water — a and tempering at:
b — 250 °C, c — 350 °C, d — 550 °C for l h. Etched with nital

pują także jasne obszary bogate w nikiel, co jest spowodowane jest Tablica l
dyfuzyjnym sposobem wprowadzenia tego pierwiastka do proszku Table l
żelaza. Na powierzchniach zgładów widoczne są również czarne pory.
Własności spiekanej stali po hartowaniu są mało stabilne. Na- Wytrzy- Wytrzy-
prężenia wewnętrzne spowodowane obecnością porów oraz struktu- Rodzaj OC spieku małość małość Twardość
rą martenzytyczną powodują duży rozrzut własności wytrzymało- hartowanie/odpuszczanie na na Brinella
ściowych tego materiału po hartowaniu. Odpuszczanie w tempera- zginanie rozciąganie
turze 250 °C powodowało zmniejszenie naprężeń wewnętrznych, °C MPa MPa HB
przez co wystąpił wzrost wytrzymałości materiału i poprawa jej
stabilności. Po wyższych temperaturach odpuszczania własności BezOC 1048 ±151 617+72 223 ±12
wytrzymałościowe obniżały się, bez przyrostu własności plastycz- 940 11121597 — 380 ±26
nych materiału. W przeprowadzonych próbach rozciągania zarówno 940/250 1406 ±406 650 ±86 313 ±21
dla spieku, jak i dla materiału poddanego obróbce cieplnej, wydłu- 940/350 1299 ±249 754 ±205 331 ±25
żenie nie przekraczało l %.W tablicy l zestawiono własności wy- 940/550 1183+293 742 ±363 253 ±34
trzymałościowe spiekanej stali i poddanej obróbce cieplnej.

Własności i struktura spiekanej stali po kuciu Po chłodzeniu materiału w piasku lub powietrzu bezpośrednio
po kuciu w temperaturze 940 °C występują składniki struktury jak
Gęstość spiekanej stali po kuciu w temperaturze 940 °C wynosi w strukturze spiekanej stali, jednak z mniejszą liczbą porów. W mi-
7,54 +0,06 g/cm , co stanowi 96 % gęstości względnej materiału krostrukturze przeważa bainit, pozostałą część struktury tworzy fer-
litego. W wyniku kucia wyprasek ze spiekanej stali z odkształce- ryt, nietrawiące się jasne obszary bogate w nikiel oraz małe pory
niem e = 20 % nastąpił wzrost gęstości materiału o 10 % w stosunku (rys. 6). Struktura po kuciu jest drobnoziarnista, a porowatość mniej-
do gęstości początkowej. Zmierzona siła podczas odkształcenia na sza niż w spiekanej stali, co będzie miało wpływ na własności
gorąco wynosiła ok. 800 kN, a czas odkształcenia na prasie śrubowej wytrzymałościowe.
PS-100 w matrycy zamkniętej materiału wynosi ok. 0,015 s. W wyniku hartowania spiekanej stali bezpośrednio po jej kuciu
Na rysunku 5 przedstawiono strukturę widoczną na nietrawio- w temperaturze 940 °C w wodzie lub oleju otrzymuje się tworzywo
nym zgładzie kutej spiekanej stali chłodzonej na powietrzu a oraz jej o strukturze martenzytycznej, podobnie jak dla stali hartowanej po
przełom uzyskany w próbie rozciągania b. Widoczne jest dobre spiekaniu. W strukturze materiału po odkształceniu plastycznym
zagęszczenie tworzywa i rozmieszczone drobne pory (rys. 5<z). Prze- występuje mniejsza liczba porów. Na rysunku 7 przedstawiono przy-
łom przechodzi częściowo po granicach ziarn, a w mniejszym sto- kładowe mikrostruktury spiekanej stali i po odkształceniu plastycz-
pniu przez ziarna. nym, i bezpośrednio po nim oziębianiu w wodzie lub oleju i odpu-

632
szczaniu w temperaturze 250 °C. stabilizację własności.
Wpływ odkształcenia plastycznego na gorąco na własności spić- W tablicy 2 zestawiono własności wytrzymałościowe.
kanej stali jest znaczący. Hartowanie bezpośrednio po odkształcaniu Wydłużenie dla materiału kutego i chłodzonego na powietrzu
silnie wpływa na przyrost własności wytrzymałościowych, co zwią- lub w piasku wynosi 2,0-^2,5 %. Wydłużenie materiału hartowanego
zane jest z obecnością struktury martenzytycznej po tym zabiegu. i odpuszczanego w różnych temperaturach nie przekraczało l %.
Dodatkowe zagęszczenie materiału na gorąco powoduje również Porównując własności materiałów otrzymanych przez kucie spiekanej

4* ' < ,
V
t

Rys. 5. Struktura kutej spiekanej stali w temperaturze 940 °C i chłodzonej na powietrzu a (nie trawiona) i jej powierzchnia przełomu b
Fig. 5. Structure of PM steel after forging at 940 °C and cooling in air a (not etched) and the destruction surface b

Rys. 6. Mikrostruktury spiekanej stali po kuciu w temperaturze 940 °C i chłodzeniu: a — na powietrzu, b — w piasku. Trawiono nitalem
Fig. 6. Microstructure of PM steel after forging at 940 °C and cooling: a — in air, b — in sand. Etched with nital

«' ' ~i-#I 1 "

f
?«..; :^'t~

Rys. 7. Mikrostruktury spiekanej stali po kuciu w temperaturze 940 °C i bezpośrednio po nim oziębianiu: a — w wodzie,
b — w oleju i dodatkowo odpuszczaniu w temperaturze 250 °C w czasie l h. Trawiono nitalem
Fig. 7. Microstructure of PM steel after forging at 940 °C and cooling: a — in watcr, b — in oil and additional tempering
at 250 °C for l h. Etched with nital

633
Tablica 2 Distaloy DC-1 można kształtować plastycznie na gorąco.W wyniku
Table 2 kucia uzyskano tworzywa o zagęszczeniu wynoszącym 96 % gęsto-
ści teoretycznej materiału litego. Powoduje to, że własności wytrzy-
Wytrzy- Wytrzy- małościowe tych materiałów są 1,5 do 2 razy wyższe od własności
Ośrodek chłodzący małość małość Twardość materiału spiekanego po tych samych zabiegach obróbki cieplnej.
po kuciu/odpuszczanie na na W wyniku hartowania badanej stali otrzymano struktury mar-
zginanie rozciąganie tenzytyczne. Najlepsze własności wytrzymałościowe ma tworzywo
°C MPa MPa HB uzyskane przez kucie spiekanej stali, bezpośrednio po jej odkształceniu,
hartowaniu i po odpuszczaniu w temperaturze 250 °C przez l godz.
Powietrze 1542190 983 ±63 303 ±33 Wraz ze wzrostem temperatury odpuszczania obniżają się własności
Piasek 1795 ±126 968 ±90 269 ±17 wytrzymałościowe, a cechy plastyczne materiału nie wzrastają.
Woda 1872 ±156 1352 +269 512 ±19 Badania te potwierdzają możliwość uzyskania tworzy w konstru-
Woda/250 2221 ±254 1390 ±50 454 ±45 kcyjnych w skróconym procesie, łączącym odkształcanie na gorąco
Woda/350 1679 ±128 1157 ±180 383 ±21 z bezpośrednio po nim hartowaniu, z pominięciem dodatkowej peł-
Woda/550 1791 ±296 1091 ±213 382 ±42 nej obróbki cieplnej.
Olej 2152+245 979 ±104 495 ±30
Olej/250 2348 ±34 1086 ±151 499 ±42 Literatura

1. Hendrickson A., Machmeier P., Smith D.: Impact forging of sintered


stali i poddanych bezpośredniej obróbce cieplnej, z własnościami steel preforms. Powder Metallurgy. 2000, t. 43, nr 4, s. 327+344.
spiekanej stali poddanej hartowaniu i odpuszczaniu przy tych sa- 2. Krebsoge advances powder forging — Metal Powder Report. January
mych parametrach, zauważyć można wzrost wytrzymałości na zginanie 1995 nr l, s. 34+39.
o 50+70 %, wytrzymałości na rozciąganie o 50+100 % i twardości 3. Ratzi R., Orth P.: Sinterhardening reduces costs for manuał transmission
o 20+35 %. Wytrzymałość na rozciąganie kutych stali po odpuszczaniu synchronizer parts — Metal Powder Report. July/August 2000, nr 7/8, s. 20+25.
w temperaturze 250 °C wynosi 1400 MPa, a twardość ponad 450 HB. 4. Capus J.: PM advances in automotive application — Metal Powder
Są to bardzo dobre wyniki wytrzymałościowe, jakich oczekuje się Report. May 2001, nr 5, s. 20+24.
od stali konstrukcyjnych [l, 2]. Najlepsze własności otrzymano dla 5. Szrzepanik S., Wiśniewski B., Wójtowicz T.: Struktura i wybrane
własności spiekanej stali niskostopowej o zawartości 0,25 % C poddanej
materiału hartowanego bezpośrednio po kuciu, zarówno w wodzie obróbce cieplno-plastycznej. Rudy Metale 2004, t. 49, nr 9, s. 462+467.
lub w oleju i poddanego odpuszczaniu w temperaturze 250 °C. 6. You.seffi M., Wright C., Jeyacheya F.: Effect of carbon content,
Występuje różnica pomiędzy własnościami materiału po harto- sintering temperaturę, density, and cooling ratę upon properties of prealloyed
waniu w wodzie i w oleju. Wytrzymałość na zginanie oraz twardość Fe-1.5 Mo powder. Powder Metallurgy 2000, t. 43, nr 3, s. 270+274.
tak otrzymanych materiałów jest zbliżona, a wytrzymałość na roz- 7. Stephenson T. F., Singli T., Campbell: Finer powder additions can
ciąganie materiału oziębianego w oleju jest o 300 MPa niższa od mąkę harder, tougher steels. Metal Powder Report 2004, nr 3, s. 26+30.
oziębianego w wodzie, pomimo braku różnic w mikrostrukturze ob- 8. SzczepanikS.: Teoretyczne i technologiczne aspekty kucia spiekanych
serwowanej na mikroskopie świetlnym, która w obu przypadkach stali. ZN AGH nr 137, Kraków 1991.
jest martenzytyczna. 9. Szczepanik S.: Selected Problems of Die-Forging of PM Steel Pro-
ducts. Steel Research International 2005, t. 76, nr 2/3, s. 219+225.
Wnioski
Praca naukowa finansowana przez KBN ze środków na nauką
Przeprowadzone badania wykazują, że spiekaną stal z proszku w latach 2005/2006 jako projekt badawczy nr 3 T08D 025 29.

Redakcja

634
m HM
TWORSTW
'"'*!»'"

UMINWM
ALUMINIUM PROCESSING
Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. WOJCIECH LIBURA, prof. n z w .

ANTONI WOZNICKI Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 669.715'721'782:669.017.3:
JAN RICHERT :669-l 26:669-158:621.777:621.746.4

WPŁYW NOWYCH WARUNKÓW HOMOGENIZACJI


NA PODATNOŚĆ WLEWKÓW AlMgSi
DO WYCISKANIA W STANIE T5

Przedstawiono wyniki przemysłowych prób wyciskania wlewków ze stopów AlMgSi (6060 i 6063). Próby przeprowadzono
na wlewkach, które chłodzono po homogenizacji na nowym zmodernizowanym stanowisku. Stwierdzono, że rozdrobnienie
cząstek fazy Mg2Si w nowych wlewkach jest znacznie intensywniejsze niż we wlewkach otrzymywanych przed modernizacją
stanowiska chłodzenia. Osiągnięto wie_kszą podatność do wyciskania i wyższe własności wytrzymałościowe wyciskanych
wyrobów.
Słowa kluczowe: stopy AlMgSi, homogenizacja wlewków, podatność do wyciskania

AŃ EFFECT OF NEW CONDITIONS OF HOMOGENIZATION


ON EXTRUDABILITY OF THE AlMgSi BILLETS IN T5 TEMPER

The results ofindustrial testsfor extrusion billets from the AlMgSi (6060 i 6063) alloys werepresented. Tests were conducted
on billets, which was cooled after homogenizing treatment on new modernized station. It wasfound, that the fragmentation of
the Mg2Siphaseparticles in new billets is considerably intense than in billets received before modernization ofcooling station.
The larger extrudability and the higher strength properties ofextrusions were achieved.
Keywords: AlMgSi alloys, billets homogenization, extrudability
Wprowadzenie zwłaszcza z uwzględnieniem nowych wyników badań.
Problem doboru najkorzystniejszych warunków wyciskania
Profile wyciskane ze stopów AlMgSi znajdują szerokie zastoso- wlewków ze stopów serii 6xxx z przesycaniem na wybiegu prasy,
wanie w wielu gałęziach przemysłu, między innymi w budownic- jest bardzo istotny z punktu widzenia wydajności produkcji i jakości
twie, motoryzacji i lotnictwie. Stanowią one główną część produkcji wytwarzanych kształtowników. Zagadnienie to jest przedmiotem
zakładów oferujących wyroby wyciskane z aluminium i jego stopów. ścisłej współpracy między Grupą KĘTY S.A. i Wydziałem Metali
Rosnąca konkurencja na rynku oraz coraz wyższe wymagania sta- Nieżelaznych AGH. Badania przemysłowych warunków wyciskania
wiane przez odbiorców sprawiają, że producenci nieustająco dosko- stopów AlMgSi, przeprowadzone kilka lat wcześniej, wykazały,
nalą technologie produkcji, niejednokrotnie współpracując z ośrod- że uzyskane wyniki nie są korzystne [ l ]. Zauważono, że chcąc osiąg-
kami naukowo-badawczymi. W celu zapewnienia skutecznej kon- nąć poprawę warunków wyciskania stopów AlMgSi z przesycaniem
kurencji rynkowej, wyroby wyciskane powinny charakteryzować się na wybiegu prasy, należy przede wszystkim polepszyć strukturę
wysokimi własnościami wytrzymałościowymi, bardzo dobrą jako- wlewków przeznaczonych do wyciskania w stanie T5, zwłaszcza
ścią powierzchni oraz wąskimi tolerancjami wymiarowymi. Nie- przez zwiększenie szybkości chłodzenia po homogenizacji.
zbędne jest także zapewnienie wysokiej wydajności procesów pro- Prawidłowa mikrostruktura wlewków, otrzymana po homogeniza-
dukcyjnych, co pozwala na obniżenie cen wyrobów. Spełnienie tych cji z zastosowaniem odpowiedniej szybkości chłodzenia, powinna
warunków jest możliwe jedynie wówczas, gdy cały proces technolo- charakteryzować się dużą liczbą drobnych cząstek fazy Mg2Si. Jedynie
giczny zostanie odpowiednio udoskonalony i unowocześniony, drobne cząstki fazy Mg2Si zdążą się rozpuścić w całości na bardzo

Dr inż. Antoni Wożnicki, dr hab. inż. Jan Richert, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

635
modernizacji, a także uzyskanych krzywych chłodzenia. Głównym
,Mg2Si /
O-—- celem badań, przedstawionych w niniejszej pracy jest wykazanie
T 0 (415»C) wpływu dokonanej modernizacji na poprawę warunków technologi-
cznych wyciskania stopów AlMgSi z przesycaniem na wybiegu
prasy, czyli w stanie T5.

Wyniki badań

Przemysłowe próby wyciskania wykonano w Zakładzie Stopów


Miękkich Segmentu Wyrobów Wyciskanych Grupy KĘTY S.A. Do
badań przyjęto stopy AlMgSi w gatunkach 6060 i 6063. W tablicy l
podano składy chemiczne wytopów, a także zawartości faz Mg2Si
i nadmiarowego krzemu, które obliczono według metodyki przed-
stawionej w pracy [7].
Rys. 1. Schemat warunków temperaturowych rozpuszczania Pochodzące z odlewu półciagłego wlewki o średnicy 178 mm,
cząstek fazy Mg2Si w kotlinie odkształcenia podczas wyciskania homogenizowano w temperaturze 580 °C przez 3 godziny, a nastę-
stopów AlMgSi (6063) z przesycaniem na wybiegu prasy; pnie chłodzono na nowym, oryginalnie zmodernizowanym stanowi-
T0 — temperatura nagrzewania wlewków, T5 — temperatura sku, zapewniającym do temperatury 250 °C znacznie intensywniej-
solvusu, Te, ve — temperatura i prędkość wypływu stopu z matrycy szy nadmuch powietrza, w stosunku do stanowiska poprzedniego.
Fig. 1. Temperaturę conditions of Mg2Si particles dissolution in Po homogenizacji z wlewków pobrano próbki do badań mikrostruktury.
deformation żonę during extrusion of AlMgSi alloys (6063) with Przed wyciskaniem wlewki nagrzewano do stosunkowo niskich
solution heat treatment at the press output TQ — billet preheating temperatur, mieszczących się w zakresie 390-5-440 °C. Do tego celu
temperaturę, 7^. — solvus temperaturę, Te — exit temperaturę, stosowano nowoczesną nagrzewnicę gazową. Wszystkie procesy
ve — exit speed wyciskania prowadzono izotermicznie, zapewniając prawie na całej
długości prasówki jednakową temperaturę wypływu, wynoszącą
550 °C. W celu zapewnienia izotermicznych warunków procesu,
krótkiej drodze ich przemieszczania w obszarze kotliny odkształcenia. czoło wszystkich wlewków dogrzewano do temperatury wyższej
Za matrycą stop ulega już bardzo intensywnemu chłodzeniu. Tylko o 35 °C. Poza tym, prędkości stempla prasy, a tym samym prędkości
całkowite rozpuszczenie cząstek fazy Mg7Si gwarantuje, że inten- wypływu z matrycy osiągane w poszczególnych procesach, dobie-
sywne chłodzenie na wybiegu prasy pozwoli przekształcić stop rane były automatycznie za pomocą sprzężenia układu sterowania
opuszczający matrycę w pełni przesycony roztwór stały (rys. 1). Są prasą z pirometrem mierzącym temperaturę wypływu z matrycy.
to optymalne warunki wyciskania stopów AlMgSi w stanie T5, które Dzięki temu na początku etapu wyciskania dochodziło do samoczyn-
w dodatku pozwalają uzyskać znaczny wzrost prędkości wypływu nego wzrostu prędkości wypływu, aż do uzyskania temperatury
wyrobu z matrycy, co wynika ze zmiany mechanizmu lokalnego wypływu wynoszącej 550 °C. W dalszym etapie procesu prędkość
nadtapiania powierzchni, mianowicie z niekorzystnego, eutektycz- wyciskania ulegała stabilizacji, a zachodząca samoczynnie zmiana
nego na korzystny, solidusowy. Wysokie własności wytrzymało- tej prędkości wynikała z warunków utrzymywania stałej, założonej
ściowe wyrobów wyciskanych można osiągnąć tylko dzięki pełnemu temperatury wypływu. Dzięki temu, że prędkość wypływu metalu
przesyceniu stopu na wybiegu prasy [2^4], z matrycy była wartością wynikową każdej próby wyciskania, a nie
Jak zaznaczono wyżej, wlewki o pożądanej strukturze otrzymuje się manualnie dobieraną, uzyskano wysoką dokładność porównawczą
dzięki zastosowaniu odpowiedniej szybkości ich chłodzenia z tem- badanych procesów, pozwalającą na dokładną ocenę podatności
peratury homogenizacji. Realizacja tego celu w warunkach przemy- wlewków do wyciskania. Podczas prób wyciskano trzy rodzaje
słowych nie jest łatwa, gdyż wiąże się ze znacznymi nakładami kształtowników, mianowicie kątowniki na dwuotworowych matry-
cach zwykłych oraz dwa profile puste na matrycach mostkowych.
finansowymi na zakup lub modernizację stanowiska chłodzenia wlew-
Po dokładnym oznaczeniu, wyciśnięte kształtowniki poddano sta-
ków po homogenizacji. Duże cząstki fazy Mg2Si, widoczne w mi-
rzeniu w warunkach przemysłowych. Następnie ze środkowej i koń-
krostrukturze wlewków, świadczą o zbyt niskiej szybkości ich chło-
cowej części wystarzonych kształtowników pobrano próbki do ba-
dzenia po homogenizacji. W takich przypadkach modernizacja sta-
dań mikrostruktury i własności mechanicznych.
nowiska jest niezbędna. Należy jednak zaznaczyć, że zbyt duża
Do badań mikrostruktury próbek, pobranych z wlewków po
szybkość chłodzenia jest także niekorzystna. Na przykład, gwałtowne
homogenizacji, wykorzystano skaningowy mikroskop elektronowy.
chłodzenie wodą prowadzi do znacznego przesycenia stopu i utwo-
Dzięki możliwości analizy widma promieniowania wybranych obie-
rzenia niestabilnej mikrostruktury, o dużej skłonności do rozpadu
któw struktury, dokonano identyfikacji obserwowanych faz. Ustalo-
podczas późniejszego nagrzewania wlewków do wyciskania, co
no, że ciemny odcień mają cząstki fazy Mg2Si, a jasny — cząstki faz
przyczynia się do obniżenia własności wytrzymałościowych wyro-
bów wyciskanych z przesycaniem na wybiegu prasy [4, 5],
Zatem, określenie właściwej szybkości chłodzenia wlewków Tablica l
z temperatury homogenizacji, ma decydujące znaczenie w uzyska- Skład chemiczny stopów AlMgSi przyjętych do badań
niu wysokiej wydajności procesu wyciskania i jakości otrzymywa-
nych wyrobów. W tym celu wykonano obszerne badania przemysłowe Table l
i laboratoryjne. Na podstawie tych badań stwierdzono, że optymalna Chemical composition of AlMgSi alloys chosen
szybkość chłodzenia wlewków ze stopów AlMgSi z temperatury for investigations
homogenizacji wynosi ok. 560 °C/h [4, 6]. Na ich podstawie prze-
prowadzono znaczną modernizację konstrukcyjną stanowiska chło-
Zawartość głównych składników, Zawartość faz,
dzenia wlewków opuszczających piec firmy HPI, w którym prowa- Gatunek % wag. % wag.
dzona jest ciągła homogenizacja wlewków w Segmencie Wyrobów stopu
Wyciskanych Grupy KĘTY S.A. Mg Si Fe Mn Mg2Si nadmiar Si
Poniżej przedstawiono wyniki przemysłowych prób wyciskania,
przeprowadzonych na nowych wlewkach, które otrzymano dzięki 6060 0,39 0,42 0,22 0,03 0,61 0,13
oryginalnej modernizacji stanowiska chłodzenia wlewków. Ze względu 6063 0,47 0,48 0,23 0,04 0,74 0,14
na przygotowywane zgłoszenie patentowe nie ujawniono sposobu

636
Rys. 2. Niekorzystne i korzystne mikrostruktury wlewków obserwowane na skaningowym mikroskopie elektronowym
przed (a, b) i po (c, d) modernizacji stanowiska chłodzenia; pow. 2000x
Fig. 2. Unfavourable and favourable microstructures of billets observed by using SEM
a — before and b — after modernization of cooling station, magnification 2000x

żelazowe krzemowych (rys. 2). Do ilościowej analizy struktury


wlewków wykorzystano program komputerowy STRUKTURA l .0.
Analizowano po 10 zdjęć mikrostruktury z 2000 powiększeniem
i polem powierzchni wynoszącym 3231 |^m2. Wszystkie zdjęcia
poddano binaryzacji, zabarwiającej cząstki fazy Mg0Si na czarno,
a osnowę i cząstki faz żelazowo-krzemowych na biało. W ten sposób
na przetworzonych zdjęciach mikrostruktury uwidoczniono jedynie
cząstki fazy Mg2Si. Następnie za pomocą programu komputerowego
określano ich liczbę i pole powierzchni. Wyniki zapisywano w pliku
Excela, umożliwiającym dalsze przetwarzanie danych liczbowych.
Z pola powierzchni oraz teoretycznego założenia kołowego kształtu,
obliczano średnicę, wyrażającą średni wymiar liniowy każdej cząstki
widocznej w mikrostrukturze badanych wlewków. Zebrane wyniki
podzielono na klasy, by za pomocą odpowiednich histogramów
Po modernizacji
dokonać oceny statystycznej jakości badanych wlewków. Otrzyma- Przed modernizacją

ne wyniki porównano także z wcześniejszymi badaniami, dotyczą-


cymi jakości wlewków otrzymywanych przed modernizacją stano- b / 129,2,
wiska chłodzenia [8]. E
^_ ff"\^

Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że dzięki -•' 120 00,5-1Mm _


!»2 100 H::
™, , „„.™™„„„^ „

odpowiedniej modernizacji stanowiska chłodzenia wlewków po LJi-2Mm


>, ^2-4um
homogenizacji, uzyskano znaczącą poprawę ich jakości. W struktu- a > 4 '• im
* *»* i
* **«
rze nowych wlewków nie stwierdzono obecności największych, o> 80
^ „„_™_~. , „
E 1 * •* ,
* * *• '
bardzo niekorzystnych cząstek fazy Mg2Si o rozmiarach przekra- S 60 47,70
czających 4 \im, które wcześniej niejednokrotnie obserwowano.
W nowo produkowanych wlewkach liczba cząstek o średnicach 1 4°
18,11 J\A iii
z przedziału 2^-4 |am spadła o połowę, a ich pole powierzchni aż 1 20 jiC'^-/!,"^! 7 28 8 7£ >OQ :::
^<
64
128 4,37 KX"jg|' Q ° ^T?™^^™"
o 75 %. Jednocześnie we wlewkach chłodzonych szybciej z tempe- £ / ?
ratury homogenizacji, zaobserwowano wzrost liczby drobnych czą- Po modernizacji
^<
Przed modernizacją
stek, o rozmiarach nie przekraczających l ^m, przy równoczesnym
spadku ich powierzchni (rys. 2 i 3). Zatem można stwierdzić, że dzię-
ki przeprowadzonej modernizacji stanowiska chłodzenia wlewków Rys. 3. Histogramy rozkładu a —• liczby i b — powierzchni
po homogenizacji osiągnięto wysoki poziom rozdrobnienia cząstek cząstek fazy Mg2Si we wlewkach chłodzonych po homogenizacji
fazy MgoSi w nowo produkowanych wlewkach. na zmodernizowanym i nie zmodernizowanym stanowisku
Zaobserwowana podczas prób przemysłowych wysoka podat- Fig. 3. Distribution of number and size of Mg2Si particles
ność wlewków do wyciskania, jednoznacznie potwierdza korzystny in billets cooled after homogenization on modernized
charakter zmian ich struktury po dokonaniu modernizacji stanowiska and previous station

637
chłodzącego wlewki z temperatury homogenizacji (rys. 4). Uzyska-
no wysokie prędkości wypływu stopów z matrycy. Kątowniki
m
ze stopu 6060 wyciskano z zastosowaniem maksymalnej prędkości
stempla prasy, osiągając w tych warunkach dużą prędkość wypływu
L
z matrycy, wynoszącą 62,5 m/min. Nie zaobserwowano naj-
i26°
J 250
mniej szych objawów pogorszeniajakości powierzchni wyciskanych
kształtowników. Oznacza to, że możliwe byłoby osiągnięcie jeszcze
u
'E 240
większej prędkości wyciskania, co zaznaczono na wykresie linią
przerywaną (rys. 4). W porównaniu z wynikami badań wlewków
230
produkowanych wcześniej [1], stwierdzono istotny wzrost podatności
wlewków do wyciskania. W przypadku stopu 6063, zawierającego
o, 220
większą zawartość fazy Mg2Si w porównaniu do stopu 6060, uzy- c.
skano aż 148 % zwiększenie prędkości wypływu z matrycy (rys. 4).
Tak wysokie prędkości wyciskania uzyskano dzięki bardziej
intensywnemu rozdrobnieniu cząstek fazy Mg2Si podczas chłodze-
nia wlewków z temperatury homogenizacji. W przeprowadzonych 1.200
próbach przemysłowych świadomie zastosowano niskie temperatu-
ry nagrzewania wlewków. Taka zmiana warunków technologicz- •190
nych jest możliwa, gdyż drobne cząstki fazy Mg2Si mają zdolność
l
do szybkiego rozpuszczenia się jeszcze przed opuszczeniem matry- 180 i i
cy, zwłaszcza przy odpowiednim wzroście temperatury w kotlinie 0.60 0,70 0,80
odkształcenia, wynikającym z efektu cieplnego odkształceń plasty- Zawartość Mg2Si ,
cznych. W takich warunkach nie można stosować wolnych prędko-
ści wypływu, gdyż obniżona temperatura wypływu stopu z matrycy Rys. 5. Wytrzymałość na rozciąganie kształtowników
uniemożliwi pełne rozpuszczenie cząstek fazy Mg2Si, nawet o małej ze stopów AlMgSi wyciskanych przed i po udoskonaleniu
wielkości. Utrata jakości powierzchni wyciskanych kształtowników procesu technologicznego
przy użyciu wlewków o korzystnej strukturze, może zachodzić do-
Fig. 5. Ultimate tensile strength of AlMgSi profiles
piero w temperaturze solidusu, a nie w temperaturze eutektycznej. extruded before and after technology improvement
Natomiast przy dużych cząstkach fazy Mg2Si występuje znaczne
ograniczenie prędkości wyciskania, gdyż już przy stosunkowo ni-
skich temperaturach wypływu z matrycy dochodzi do lokalnych nadtopień wyciskanego stopu. Nadtopienia pojawiają się w miej-
scach lokalnego wzbogacenia stopu, spowodowanego niepełnym
rozpuszczeniem dużych cząstek fazy Mg2Si. Wynika stąd, że dzięki
L 25 x 25 x 2 mm korzystnej strukturze nowych wlewków można zmienić warunki
i technologiczne wyciskania stopów AlMgSi i uzyskać wyraźne zwię-
'E 70 kszenie dopuszczalnej prędkości wypływu z matrycy.
E 0,13%i Stwierdzono również bardzo wyraźną poprawę własności me-
chanicznych wyrobów produkowanych z nowych wlewków. Osiąg-
>5)60 0,13% nięto dużo wyższe wartości wytrzymałości na rozciąganie od kon-
wencjonalnych wymagań, określonych w polskich i zagranicznych
ro o. 0,13%l normach dl a stanu T5. Dzięki poprawionej homogenizacji wlewków
Era
50 > oraz specjalnej kontroli procesu wyciskania, uzyskano niekon-
o. 00 wencjonalne warunki dynamicznego przesycania wyciskanego stopu
E
o na wybiegu prasy, zapewniające pełne lub prawie pełne rozpuszcze-
nie cząstek fazy Mg2Si podczas krótkotrwałego procesu odkształca-
40 nia na gorąco. W takich warunkach nie dochodzi do pogorszenia
^.
x \0,16% struktury wyciskanych wyrobów, które dość często ma miejsce przy
"O
0,11% . piecowym przesycaniu wyrobów wyciskanych, czyli w stanie T6.
o. 30 \ W nowych warunkach technologicznych osiągnięto wysoki poziom
CD własności mechanicznych, odpowiadający specjalnemu stanowi T56
0,16%^' równoważnemu T66. Zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 755-2
l 20 V wytrzymałość na rozciąganie Rm nie może być niższa od 215 MPa
i 245 MPa dla stopów 6060 i 6063. Wyniki badań, które przedsta-
C/3
wiono na wykresie (rys. 5), wykazują wyraźnie, że w wielu przypad-
CO
10 kach wartości te zostały znacznie przewyższone. Uzyskano korzyst-
niejsze wyniki, nawet w stosunku do zamierzeń określonych w celu
pracy. Na podstawie teoretycznych rozważań oszacowano spodzie-
wany wzrost wytrzymałości na rozciąganie po zakończeniu komple-
ksowych badań nad udoskonaleniem technologii wytwarzania wy-
0,60 0,70 0,80 robów wyciskanych ze stopów AlMgSi [l, 9]. Jak widać z wykresu
Zawartość Mg2Si, % (rys. 5), linia przerywana dotycząca celu pracy przebiega niżej od
linii wynikowej, przedstawiającej uśrednione wartości wytrzymało-
Rys. 4. Prędkości wypływu stopów AlMgSi z matrycy osiągane ści na rozciąganie Rm dla wszystkich trzech wyciskanych kształtow-
podczas wyciskania kątowników a — przed i b — po zmianie ników (A, B i C). Z przedstawionego wykresu można zauważyć, że
sposobu chłodzenia wlewków z temperatury homogenizacji z wlewków przygotowywanych poprzednią technologią otrzymy-
Fig. 4. Exit speed of AlMgSi alloys obtained during extrusion wano wyroby o niskiej wytrzymałości Rm, i to nawet przy dość
of angle sections a — before and b — after changing manner wysokiej nadmiarowej zawartości krzemu, wynoszącej 0,156 % Si
of billets cooling from homogenization temperaturę (dolna linia ciągła na rys. 5).

638
Wynika stąd, że znaczącą poprawę własności wytrzymałościo- Wpływ warunków homogenizacji na podatność do wyciskania stopu PA 38
wych uzyskano dzięki rozpuszczeniu wszystkich lub prawie wszy- w stanie T5. Rudy Metale 1998, t. 43, nr 5, s. 223+232.
stkich cząstek fazy Mg2Si podczas wyciskania. W takich warunkach 2. Lefstad M., Reiso O.: Metalurgical Speed Limitations During the
przesycanie wyciskanych stopów na wybiegu prasy staje się bardzo Extrusion of AlMgSi-Alloys. Proc. of 6* Int. Aluminum Extrusion Techno-
logy Seminar, Chicago 1996, t. l, s. l 1+21.
skuteczne, a starzenie może zapewnić otrzymanie maksymalnej wy-
trzymałości na rozciąganie, odpowiadające rzeczywistej zawartości 3. Reiso O., Hafias J. E., Sjothun O., Tundal U.: The Effect of Cooling
głównych składników stopowych, Mg i Si. Na podstawie badań Ratę After Homogenization and Billet Preheating Practice on Extrudability
andSectionProperties.Part !:ExtrudabilityandMechanicalProperties.Proc.
mikrostruktury wyciśniętych kształtowników stwierdzono, że ilość of 61'1 Int. Aluminum Extrusion Technology Seminar, Chicago 1996, t. l,
nie rozpuszczonych cząstek Mg2Si jest minimalna. Dzięki temu s. 1 + 10.
osiągnięto wysoką skuteczność starzenia, pozwalającą na uzyskanie 4. WoźnickiA., RichertJ., RichertM., WoźnickaJ.: Podatność wlewków
wysokich własności wytrzymałościowych wyciskanych wyrobów. ze stopów AlMgSi do wyciskania z przesycaniem na wybiegu prasy. Rudy
Metale 2003, t. 48, nr 10+11, s. 468+473.
Podsumowanie
5. Reiso O., Tundal U., Andersen S. J.: The Effect of Cooling Ratę After
Homogenization and Billet Preheating Practice on Extrudability and Section
Wyniki badań przedstawione w niniejszej pracy wykazują jed- Properties. Part 2: A Microstructural Investigation. Proc. of 6 ' Int. Alumi-
noznacznie, że zastosowana w przemyśle modernizacja stanowiska num Extrusion Technology Seminar, Chicago 1996, t. l, s. 141+146.
chłodzenia wlewków po homogenizacji, umożliwia wytwarzanie 6. Richert J., Richert M, Woźnicka J., Stec Z.: Effect of Homogenization
wlewków o znacznie korzystniejszej strukturze w porównaniu do Cooling Ratę and Microstructural Features of Al-Mg-Si Billets on Extrudabi-
wlewków produkowanych przed modernizacją tego stanowiska. lity and Section Properties in the T5 Temper. Proc. of 7 ' Int. Aluminum
Dzięki zintensyfikowaniu szybkości chłodzenia wlewków z tempe- Extrusion Technology Seminar, Chicago 2000, t. 2, s. 105+113.
ratury homogenizacji uzyskano wlewki o strukturze zawierającej 7. Traekner F. O.: Factors Affecting the Physical Characteristics of
bardzo drobne cząstki fazy Mg,Si, które są łatwo rozpuszczalne Aluminum Magnesium Silicon Alloy Extrusions. Proc. of 2nd Int. Aluminum
podczas wyciskania. Dzięki temu uzyskano wysoką podatność wle- Technology Seminar, Atlanta 1977, t. l, s. 339+347.
wków do wyciskania z przesycaniem na wybiegu prasy. Stwierdzo- 8. WoźnirkiA.: Najkorzystniejsze warunki wyciskania stopów AlMgSi
no, że osiągane prędkości wypływu z matrycy przy użyciu nowych z przesycaniem na wybiegu prasy. Praca doktorska (niepublikowana), AGH
wlewków, są dużo wyższe w porównaniu do produkowanych daw- Kraków 2004.
niej. Uzyskano również bardzo wyraźną poprawę własności mecha- 9. Patent EP 0222479 Bl: Al-Mg-Si Extrusion Alloy and Method.
nicznych wyrobów produkowanych z nowych wlewków. European Patent Specyfication 1989, C22F 1/05.

Literatura
Wyniki prezentowane w pracy otrzymano w ramach realizacji
1. RichertJ., WoźnickaJ., RichertM., StecZ., ChwistekJ., BronickiM.: projektu celowego nr 6T08 089 2001 C/5474.

NORMALIZACJA
STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. Zastępuje: PN-EN 13920-13:2003 (U)
Nowe Polskie Normy: — PN-EN 13920-14:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom
— PN-EN 12258-3:2005 Aluminium i stopy aluminium — Termi- — Część 14: Złom poużytkowych opakowań aluminiowych
ny i definicje — Część 3: Złom Zastępuje: PN-EN 13920-14:2003 (U)
Zastępuje: PN-EN 12258-3:2004 (U) — PN-EN 13920-15:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom
- PN-EN 13920-7:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom — Część 15: Złom poużytkowych opakowań aluminiowych
— Część 7: Złom odlewów z usuniętą powłoką
Zastępuje: PN-EN 13920-7:2003 (U) Zastępuje: PN-EN 13920-15:2003 (U)
- PN-EN 13920-8:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom — PN-EN 13920-16:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom
— Część 8: Złom materiałów nieżelaznych z procesów strzępie- — Część 16: Złom w postaci zgarów, skrzepów i odsiewu meta-
nia przeznaczony do procesów separacji aluminium licznego
Zastępuje: PN-EN 13920-8:2003 (U) Zastępuje: PN-EN 13920-16:2003 (U)
- PN-EN 13920-9:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom Zmiany do Polskich Norm wprowadzające zmiany do norm
— Część 9: Złom z procesów separacji aluminium ze strzępio-
europejskich metodą uznania:
nych materiałów nieżelaznych
- PN-EN 12735-1:2003/A1:2005 (U) Miedź i stopy miedzi -
Zastępuje: PN-EN 13920-9:2003 (U)
Rury miedziane okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach
- PN-EN 13920-11:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom
— Część 11: Złom radiatorów aluminiowo-miedzianych klimatyzacyjnych i chłodniczych — Część l: Rury do instalacji
Zastępuje: PN-EN 13920-11:2003 (U) rurowych
- PN-EN 13920-12:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom - PN-EN 12735-2:2004/A1:2005 (U) Miedź i stopy miedzi -
— Część 12: Wióry jednego gatunku stopu Rury miedziane okrągłe bez szwu stosowane w instalacjach
Zastępuje: PN-EN 13920-12:2003 (U) klimatyzacyjnych i chłodniczych — Część 2: Rury do oprzyrzą-
— PN-EN 13920-13:2005 Aluminium i stopy aluminium — Złom dowania
— Część 13: Pomieszane wióry dwóch lub więcej gatunków - PN-EN 13348:2004/A1:2005 (U) Miedzi stopy miedzi —Rury
stopów miedziane okrągłe bez szwu do gazów medycznych lub próżni.

639
METALURGIA
PROSZKÓW POWDER METALLURGY

Redaktor o d p o w i e d z i a l n y :prof. zw. dr inż.S T A N I S Ł A W STOLARZ

JAN LEZANSKI Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 721.762.5:669.1.017.3:669.11'35'779

KSZTAŁTOWANIE MORFOLOGII KAPILAR l POROWATOŚCI


W SPIEKACH ŻELAZA

Przedstawione wyniki badań przeprowadzono w celu określenia wpływu rodzaju proszku żelaza, dodatków miedzi i fosforu,
gęstości wyprasek oraz czasu spiekania na morfologią kapilar oraz na porowatość całkowitą, otwartą i zamkniętą uformowa-
nych metodą prasowania i spiekania kształtek. Analizę wyników badań przedstawiono w aspekcie procesu infiltracji.

Słowa kluczowe: spiek, żelazo, miedź, fosfor, porowatość, analiza, kapilary, morfologia, infiltracja

FORMING MORPHOLOGY OF CAPILLARIES AND POROSITY IN IRON SINTERS

Results of a research work aimed to determine an effect of a kind of iron powder, additions of copper and phosphorus,
density ofcompacts and sintering time on the morphology of capillaries and on overall, open and closedporosity ofthe profiles
formed by pressing and sintering, have been presented. The obtained results have been analysed from a point ofview of
infiltration process.

Keywords: sinter, iron, copper, phosphorus, porosity, analysis, capillary, morphology, infiltration

Wstęp cieczy, wielkość porowatości zamkniętej wpływa na zmniejszenie


stopnia wypełnienia kapilar cieczą.
Morfologia kapilar oraz udział porowatości zamkniętej, obok Na wielkość porowatości oraz morfologię i wielkość kapilar
innych własności materiału porowatego [1] ma istotny wpływ na w spiekanym materiale porowatym, uformowanym z proszków me-
przebieg infiltracji w nich cieczy oraz na strukturę i własności infil- tali wpływa wiele czynników, między innymi kształt i wielkość
trowanych materiałów. Morfologia i wielkość kapilar wpływa na cząstek proszku, dodatki stopowe oraz parametry wytwarzania [4].
krzywiznę menisku cieczy i na wielkość ciśnienia kapilarnego, które W opracowaniu przedstawiono możliwości kształtowania mor-
wywiera decydujący wpływ na kinetykę infiltracji i na stopień wy- fologii kapilar i porowatości kształtek pod wpływem wyboru: kształ-
pełnienia kapilar cieczą [2, 3], tu cząstek proszku, porowatości wyprasek, dodatków miedzi i fosfo-
Jeżeli ciecz infiltrująca nie rozpuszcza materiału porowatego ru oraz czasu spiekania
szkieletu lub rozpuszcza go tylko nieznacznie, to może ona wypełnić W celu kształtowania morfologii kapilar oraz porowatości
w spiekach na osnowie żelaza, do badań wybrano dwa gatunki
tylko kapilary otwarte, mające połączenie z powierzchnią kształtki.
proszków żelaza: redukowany NC 100.24 i rozpylany metodą RZ
Kapilary zamknięte, tzn. takie, które nie łączą się z powierzchnią
proszek RFel oraz dodatki stopowe w postaci elektrolitycznego
wyrobu, pozostają nie wypełnione. W przypadku występowania
proszku miedzi i fosforu w postaci fosforanu jednoamonowego.
wzajemnej rozpuszczalności tych składników, może podczas infil-
tracji w określonych warunkach nastąpić otwarcie kapilar zamknię- Materiały i metodyka badań
tych i wypełnienie ich cieczą. Tak więc, w przypadku braku lub zni-
komej rozpuszczalności metalu porowatego szkieletu w infiltrującej Do wytwarzania porowatych kształtek spiekanych stosowano

Drhab. inż. Jan Leżański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, Kraków.

640
redukowany proszek żelaza NC 100.24 i rozpylany proszek RZ keję wodorem w temperaturze 750 °C przez 30 min. Natomiast
gatunku RFel. Jako składniki stopowe stosowano elektrolityczny proszek miedzi dodawano do proszku żelaza metodą mieszania przez
proszek miedzi gatunku ECul oraz fosfor w postaci fosforanu jed- 30 min.
noamonowego. Fosfor dodawano do proszku żelaza metodą zwilża- Formowanie spieków prowadzono metodą jednostronnego pra-
nia proszku roztworem wodnym fosforanu jednoamonowego i redu- sowania w cylindrycznej matrycy o średnicy 15 mm tak, aby uzy-

30 -]

20 - 17,30 16 _16
13,28

10 -
3,18

O
5 min 60 min 300 min

Czas spiekania

Rys. 1. Porowatość i mikrostruktura spieków z proszku żelaza FeNC w zależności od czasu spiekania.
Temperatura spiekania 1200 °C
Fig. 1. Porosity and microstructure of the sinters from the FeNC iron powder in dependence on a sintering time.
Sintering temperaturę 1200 °C

l >.

30 -| |PosDPz P nP
ros\—l rz PosDP z
19 5?
17,34 ' 18,22
20 -

10 -
1,35
O
5 min 60 min 300 min

Czas spiekania

Rys. 2. Porowatość i mikrostruktura spieków z mieszanki proszków FeNC+3%Cu w zależności od czasu spiekania.
Temperatura spiekania 1200 °C
Fig. 2. Porosity and microstructure of the sinters from FeNC+3%Cu powder mixture in dependence on a sintering time.
Sintering temperaturę 1200 °C

641
skać wypraski o wysokości ok. 10 mm, o założonej porowatości. żeniem w wodzie kształtki poddawano infiltracji naftą. Infiltrację
Wypraski spiekano w temperaturze 1200 °C w czasie 5,60 i 300 min prowadzono wtemperaturze 60 °C przez 30 min w naczyniu próż-
w atmosferze wodorowej.
nlow
Porowatość całkowitą, otwartą i zamkniętą porowatych kształ- ym. w kt órym nad powierzchnią nafty obniżano ciśnienie do
tek oznaczano metodą ważenia w powietrzu i w wodzie. Przed wa- wielkości 2,5 Pa.

30 -i 30 - lpcwIipcspposiElpzs
19,31 19,9 19,69 18,95
20 - • 15,17 20 - 15,08

10 - 4,73 10 -

O O
5 min 60 min 300 min

Czas spiekania

Rys. 3. Porowatość i mikrostruktura spieków z mieszanki proszków FeNC+0,6%P w zależności od czasu spiekania.
Temperatura spiekania 1200 °C
Fig. 3. Porosity and microstructure of the sinters FeNC+0,6%P powder mixture in dependence on a sintcring time.
Sintering temperaturę 1200 °C

30 n

p
o
(X
FeNC + 3%Cu FeNC + 0,6% P

Rodzaj spieków

Rys. 4. Porowatość i mikrostruktura spieków w zależności od składu mieszanki proszków.


Temperatura spiekania 1200 °C, czas spiekania 60 min
Fig. 4. Porosity and microstructure of the sinters in dependence on the composition of a mixed powder.
Sintering temperaturę 1200 °C, sintering time 60 min

642
p Ifil p ^1 p j "~1 p

Rodzaj spieków

Rys. 5. Porowatość i mikrostruktura spieków w zależności od składu mieszanki proszków.


Temperatura spiekania 1200 °C, czas spiekania 60 min
Fig. 5. Porosity and microstructure ot" the sinters in dependcnce on the composition of a mixed powder.
Sintering temperaturę 1200 °C, sintering time 60 min

Wyniki badań nieznacznie ją zmniejsza w odniesieniu do kształtek z samego pro-


szku żelaza.
Analizę zmian porowatości kształtek oraz mikrofotografie prze- 5. Kapilary w spiekach z proszków FeNC i FeRZ mają nieregu-
łomów porowatych spieków, ilustrujące morfologię i wielkość kapilar, larny kształt i bardzo złożoną morfologię powierzchni kapilar, tym
w zależności od rodzaju proszku żelaza, składu mieszanki proszków, bardziej, im bardziej złożoną morfologią odznaczają się cząstki
czasu spiekania i porowatości, przedstawiono na rysunkach 1+5. proszku użytego do formowania kształtek, czyli w przypadku pro-
Porowatości kształtek obliczono przyjmując gęstość teoretyczną szku FeNC.
mieszanek. 6. Dłuższy czas spiekania oraz dodatki stopowe w postaci miedzi
i fosforu powodują podczas spiekania z udziałem fazy ciekłej stopniowe
Wnioski zaokrąglanie kapilar i zmniejszanie ich chropowatości. Skala tych
zjawisk jest większa w przypadku dodatku fosforu niż w przypadku
1. Morfologia kapilar, porowatość i wielkość zmian porowatości miedzi. Fosfor powoduje aktywację procesu spiekania nie tylko
spieków silnie zależą od czasu spiekania oraz rodzaju proszku żelaza
przez spowodowanie fazy ciekłej, ale także wpływa na przyspiesze-
i dodatków stopowych, użytych do formowania spieków.
nie dyfuzji przez powstanie w temperaturze spiekania struktury fer-
2. Podczas spiekania maleje porowatość całkowita kształtek
ryty cznej.
z proszku FeNC i FeNC+0,7%P w stopniu tym większym, im dłuższy
czas spiekania, natomiast porowatość kształtek FeNC+3%Cu spieka-
nych przez 5 i 60 min rośnie, a po 300 min spiekania maleje. Literatura
Wzrost porowatości kształtek z dodatkiem miedzi jest spowodowa-
ny tworzeniem się odznaczającego się większą objętością właściwą
roztworu miedzi w żelazie. 1. Leżański J.: Metalurgia i Odlewnictwo, 1988, s. 118.
3. Porowatość zamknięta zwiększa się z przedłużeniem czasu 2. Leżański J.: Rudy Metale 2000, t. 45, nr 5, s. 318.
spiekania. Udział porowatości zamkniętej w spiekach z dodatkiem 3. Leżański J.: Rudy Metale 2000, t. 45, nr 6, s. 354.
miedzi jest najmniejszy. Znaczne zwiększenie udziału porowatości 4. Leżański J., FrydrychJ.: Metalurgia Proszków, 1985, nr 2, s. 51.
zamkniętej następuje podczas spiekania kształtek z dodatkiem fosforu.
4. W spiekach o porowatości wynoszącej ok. 27+30 %, udział
porowatości zamkniętej jest znacznie mniejszy niż w spiekach o po- Praca wykonana w ramach badań statutowych finansowanych
rowatości ok. 17+20 %. W spiekach o większej porowatości fosfor przez Komitet Badań Naukowych w Warszawie, umowa nr
powoduje także zwiększenie porowatości zamkniętej, a dodatek miedzi 11.11.110.491.

643
instytutu metali
BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS
Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 061.6(082):669.2/.8(100)

PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE IMN W DZIEDZINIE CHEMII


ANALITYCZEJ ZAKOŃCZONE W 2004 ROKU

BOLffiRZUCH B.: WYTWORZENIE I OPRACOWANIE SPEKTRAL- SPE wyraźnie ją przewyższa, bowiem skraca i upraszcza wykonanie
NYCH CERTYFIKOWANYCH MATERIAŁÓW ODNIESIENIA DLA analiz. W niniejszej pracy podjęto badania w kierunku rozdziału
MOSIĄDZÓW WYSOKONIKLOWYCH.ETAP II. form metali występujących w próbce ścieku, która nie była minerali-
GLIWICE 6095/04, s. 52, SYGN. 15939/N/01, póz. 75686 — AW zowana. Za pomocą żywic C-150, S-950 i Dowex 1x2 wydzielono
Wytworzono i opracowano serię (WP1-WP6) spektralnych ma- formy jonowe grupy metali ciężkich oraz określono specjację chro-
teriałów odniesienia dla mosiądzów wysokoniklowych obejmują- mu w ścieku.
cych gatunki MZN101.MZN 12, MZN15. Seria zawiera następujące
pierwiastki: Ni, Pb, Fe, Mn, Sn, Al, P, As, Cd, Sb, Si, Bi. Materiał MATUSIAK H.: BADANIE DOKŁADNOŚCI GRAWIMETRYCZ-
oceniono statystycznie pod kątem jednorodności wszystkich skład- NYCH METOD OZNACZANIA RENU W NADRENIANIE AMONU
OTRZYMYWANYM Z ODPADOWYCH KWASÓW PŁUCZKO-
ników, a na podstawie wyników międzylaboratoryjnej atestacji usta-
WYCH.
lono skład chemiczny opracowanej serii. Przeprowadzono badanie
efektów matrycowych i przedstawiono sposób ich eliminacji. GLIWICE 6166/04. s. 14, SYGN. 16000/N/01, póz. 77088 —AW
W wyniku realizacji pracy opracowano wagową metodę oznaczania
CZAPLICKA M.: ZASTOSOWANIE TECHNIK EKSTRAKCJI DO renu w nadrenianie amonu po wytrąceniu z chlorkiem tetrafenylo-
FAZY STAŁEJ DO OZNACZEŃ ŚLADOWYCH ILOŚCI ZANIE- arsoniowym. Opracowano sposób oddzielenia renu od zanieczysz-
CZYSZCZEŃ W WODACH I ŚCIEKACH. A. OZNACZENIA czeń przed jego oznaczeniem. Przeprowadzono analizę porównaw-
ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH METODĄ MIKROEKSTRAKCJI czą wyników uzyskanych opracowaną metodą i metodą z nitronem
DO FAZY STAŁEJ (SPME/GC-MS). — dotychczas stosowaną w wybranych próbkach technologicznych.
GLIWICE 6162/04, s. 67. SYGN. 15996/N/01, póz. 77084 — AW Dokonano oceny statystycznej obydwu metod oznaczania renu oraz
W ramach pracy dokonano przeglądu literaturowego na temat wyznaczono ich powtarzalność wewnątrzlaboratoryjną w warun-
zastosowania metody ekstrakcji do fazy stałej (SPE) do wydzielania kach laboratorium IMN.
związków organicznych oraz metali ciężkich z wód i ze ścieków.
W zakresie tematu A opracowano procedury oznaczania fenolu, MULLERE.: OPRACOWANIE CERTYFIKOWANYCH MATERIA-
ŁÓW ODNIESIENIA DLA MIEDZI ANODOWEJ ODLEWNICZEJ
chlorofenoli, chlorhydroksybenzenów hydroksybenzenów w wo- I KONWERTOROWEJ ORAZ SPEKTRALNYCH METOD OZNA-
dach i ściekach przy użyciu mikroekstrakcji do fazy stałej. Opraco- CZANIA ZANIECZYSZCZEŃ. PROJEKT CELOWY NR 6 TOS O 100
wane metodyki porównano z procedurami konwencjonalnymi opar- 2002 C/05775. RAPORT Z ZADANIA NR 8. MIĘDZYLABORA-
tymi o ekstrakcję typu ciecz-ciecz. Przeprowadzone badania wyka- TORYJNA ATESTACJA MATERIAŁU WZORCOWEGO NA CER-
zały, że wzbogacanie analitów metodą SPME zwiększa precyzję TYFIKOWANE MATERIAŁY ODNIESIENIA DLA MIEDZI ANO-
metodyki oraz znacznie obniża granice oznaczalności. Nie bez zna- DOWEJ ODLEWNICZEJ I KONWERTOROWEJ.
czenia pozostaje fakt obniżenia z jednej strony czasochłonności GLIWICE C/05775, s. 9, SYGN. 15943/N/01, póz. 75692 — AW
analizy, z drugiej wyeliminowanie drogich rozpuszczalników. W za- Przedstawione wyniki atestacyjne uzupełnione będą o wyniki
kresie tematu B opracowano trzy procedury grupowego wydzielania uzyskane z dwóch zagranicznych laboratoriów wytypowanych
Co, Ni, Pb, Cd, Cu, Zn, Cr z wód i ze ścieków z zastosowaniem przez współpracującą z nami firmę brytyjską MBH. Po zakończeniu
metod ekstrakcji do fazy stałej (SPE): (1) wydzielanie chelatów atestacji opracowana seria zostanie poddana sprawdzeniu przez
metali na minikolumnie z sorbentem RP-octadecyl lub RP-fenyl; opracowanie na niej dwóch metod spektralnych: — metody optycz-
lub (2) na speediskach z sorbentem RP-octadecyl lub RP-octyl; (3) nej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem iskrowym, — metody
zatężanie śladów grupy metali metodą batch na żywicy S-930. rentgenofluorescencyjnej.
Obliczone wartości odzysków metali świadcząc wystarczającej do-
kładności ww. technik SPE i jej równorzędności z metodami ekstra- MULLER E.: PROJEKT CELOWY NR 6 TOS 0100 2002 C/05775 PT.
kcji ciecz-ciecz (L-L). Z praktycznego punktu widzenia, metoda CERTYFIKOWANE MATERIAŁY ODNIESIENIA DLA MIEDZI

644
ANODOWEJ ODLEWNICZEJ I KONWERTOROWEJ. RAPORT 0,0 X % do 0,X %. Metoda jest szybka, nie wymaga specjalnego
Z ZADANIA NR 9. OPRACOWANIE SPEKTROMETRYCZNEJ ME- przygotowania prób (tylko frezowanie powierzchni wlewka o śred-
TODY EMISYJNEJ. TYTUŁ PRAC BADAWCZO-ROZWOJO- nicy — 35 mm). Dla boru, najlżejszego pierwiastka, możliwego do
WYCH : OPRACOWANIE CERTYFIKOWANYCH MATERIAŁÓW analizy przy pomocy spektrometrii XRF, zawartości w materiałach
ODNIESIENIA DLA MIEDZI ANODOWEJ ODLEWNICZEJ I KON-
WERTOROWEJ ORAZ SPEKTRALNYCH METOD OZNACZANIA odniesienia sąponiżej limitu detekcji. SpektrometriaXRFnie nadaje
ZANIECZYSZCZEŃ. się do oznaczania zawartości boru poniżej 0,1 %.
GLIWICE 6 TOS O 100 2000 C/05775, s. 31, SYGN. 16024/N/01, póz.
STANKIE WICZ W.: PERSPEKTYWY ROZWOJU ANALITYKI ME-
77118 — A W
TALI SZLACHETNYCH W LATACH 2005+2010
Przeprowadzone badania pozwalają na wyciągnięcie następują- GLIWICE 6164/04, s. 26, SYGN. 15998/N/01, póz. 77086 — AW
cych wniosków: 1. Poprawność wyznaczonych średnich w wyniku
W oparciu o dostępną literaturę, normy oraz bezpośrednie kon-
atestacji przeprowadzonych przez laboratoria krajowe, potwierdziły
takty z laboratoriami urzędów probierczych dokonano przeglądu
analizy wykonane w starannie wybranych laboratoriach z zagranicy
technik analitycznych stosowanych w analityce metali szlachetnych.
(Australia, Wielka Brytania, Chiny). 2. Wykresy analityczne wraz
z przedstawionymi tablicami regresji uzyskane w opracowanych Ocenie poddano techniki stosowane w analityce materiałów geolo-
warunkach wzbudzenia potwierdzają dobrą jakość wytworzonej se- gicznych i jubilerskich. Dokonano szczegółowej analizy chemicznej
obróbki próbek geologicznych pozwalających na zatężenie obec-
rii i prawidłowość procesu certyfikacji. 3. opracowana metoda spe-
nych w nich metali szlachetnych, ich separację na następnie ozna-
ktralna spełnia wymagania do poddania jej w kolejnym etapie pro-
czanie przy zastosowaniu różnych technik instrumentalnych. Doko-
jektu procesowi walidacji.
nując również przeglądu i oceny technik analitycznych stosowanych
MULLER E.: CERTYFIKOWANE MATERIAŁY ODNIESIENIA w analityce metali szlachetnych (AAS, ICP-MS, metod radiochemi-
OŁOWIU RAFINOWANEGO JAKO BAZA OPRACOWANIA SPE- cznych i innych) zaproponowano uwzględnienie w planach prac
KTRALNYCH METOD OZNACZANIA ZANIECZYSZCZEŃ naukowo-badawczych Zakładu Chemii Analitycznej następujących
W OŁOWIU. PROJEKT CELOWY NR TOS 034 2000/5268. tematów: l. Opracowanie metody oznaczania śladowych zawartości
GLIWICE 6112/04, s. 83, SYGN. 15965/N/01, póz. 77052 — AW metali szlachetnych w różnych materiałach przy zastosowaniu tech-
Opracowano 60 kompletów spektralnej serii (PL1-PL7) certyfi- niki ICP-MS, 2. Analiza porównawcza efektywności różnych tech-
kowanych materiałów odniesienia przeznaczonej do szybkiej kon- nik roztwarzania próbek geologicznych przy wykorzystaniu istnie-
troli składu chemicznego ołowiu rafinowanego. Dodatkowo wytwo- jącej aparatury analitycznej, 3. Udoskonalenie techniki ED-XRF dla
rzono (po 1500 g każdego) dwa chemiczne certyfikowane materiały potrzeb urzędów probierczych, 4. Opracowanie nowych, krótkich
odniesienia PL33 i PL66 przeznaczone do kontroli stosowanych serii materiałów odniesienia dla stopów PtAu i PdAu.
metod „mokrych". Wymienione serie atestowane były na zawartość
następujących pierwiastków: Ag, As, Bi, Cu, Fe, In, Mn, Ni, S, Sb, SZMYD E.: WDROŻENIE NOWEJ TECHNOLOGII ODZYSKU RE-
Se, Sn, Te, Cd, Ca, TI i Zn w zakresie koncentracji od kilku ppm do NU Z KWASÓW PŁUCZĄCYCH GAZY PIECA ZAWIESINOWEGO
HM GŁOGÓW. RAPORT Z WYKONANIA ZADANIA 13 PT. OPRA-
— 700 ppm. Jakość wytworzonej serii potwierdzono przez statysty- COWANIE PROCEDUR ANALITYCZNYCH OZNACZANIA ZA-
czną ocenę jednorodności, międzylaboratoryjną atestację oraz opra- NIECZYSZCZEŃ W NADRENIANIE AMONU. PROJEKT CELOWY
cowanie na niej spektralnych metod analitycznych. NR 6 TOS 2002 C/05925.
GLIWICE C/05925, s. 58, SYGN. 15941/N/01, póz. 75688 — A W
MZYK Z.: PROJEKT CELOWY NR T 08 0100 2002 C/05775 CER-
TYFIKOWANE MATERIAŁY ODNIESIENIA DLA MIEDZI ANO- W ramach zadania 13 projektu opracowano metody oznaczania
DOWEJ ODLEWNICZEJ I KONWERTOROWEJ. RAPORT Z ZA- 26 zanieczyszczeń w nadrenianie amonu. Do analizy zastosowano
DANIA NR 10. OPRACOWANIE SPEKTROMETRYCZNEJ METO- następujące metody: — optyczną spektrometrię emisyjną ze wzbu-
DY FLUORESCENCYJNEJ. dzeniem w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-AES) do oznacza-
GLIWICE 6 T08 0100 2002 C/05775, s. 50, SYGN. 16018/N/01, póz. 77108 nia K, Ca, Na, Mg, Cu, Ni, Fe, Pb, Mo, Co, Al, Mn, Cr, S, Cd, B, Ti
— AW i Zn; — absorpcyjną spektrometrię atomową ze wzbudzeniem w pie-
W wyniku realizacji zadania nr 10 opracowano metodę analityczną cu grafitowym (GFAAS) do oznaczania As, Bi, Sb, Se, Sn i Te;, —
z zastosowaniem spektrometru rentgenofluorescencyjnego ZSX Primus, spektrofotometryczną do oznaczania P i Si. Dla zanieczyszczeń pod-
pozwalającą na oznaczanie czternastu zanieczyszczeń normowa- stawowych, równolegle z metodą ICP-AES opracowano metodę
nych w miedzi anodowej konwertorowej i odlewniczej na poziomie AAS. Dla obu metod uzyskano bardzo dobrą zgodność wyników.

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE

RYNEK PLATYNY BLISKI RÓWNOWAGI Diesla w Europie, a także z zaostrzonymi normami emisji dla samo-
PLATINUM SUPPLY, DEMAND NEARLY IN BALANGĘ. MINING chodów osobowych oraz ciężarowych w Japonii.
ENGINEERING 2005, nr 6, s. 10, BŁ Popyt ze strony przemysłu wzrósł o 11 % do poziomu 47,6 t (1,53
W zeszłym roku rynek platyny był w stanie zbliżonym do rów- min uncji). Popyt ze strony branży jubilerskiej spadł o 12 % do
nowagi i taka sytuacja, według Johnson Matthey (JM), powinna poziomu 68,41 (2,2 min uncji).
utrzymać się także w 2005 r. Jak wskazują prognozy, zarówno podaż Dostawy platyny na rynek w 2005 r. powinny być wyższe, jednak
i popyt będą wzrastać systematycznie, tak więc w związku z powyż- wzrost będzie niższy niż w roku poprzednim. W dużym stopniu jest
szym ceny powinny utrzymać się na dotychczasowym poziomie. to wynikiem cięć produkcyjnych w Anglo Platinium i ich kopalniach
W 2004 r., już drugi rok z rzędu, zaobserwowano wzrost popytu na w RPA.
platynę na poziomie niższym niż l %. Popyt wzrósł o 1,5 t (50 000 Spodziewany jest dalszy wzrost popytu ze strony przemysłu samo-
uncji) do poziomu 204,6 t (6,5 min uncji). Według JM wydobycie chodowego. Z kolei analiza zamówień chińskich producentów biżu-
w RPA po raz pierwszy w historii przekroczyło 155,51 (5 min uncji). terii w 2005 r. wskazuje, że popyt na biżuterię w Chinach nie osiąg-
Odnotowano deficyt 2,48 t (80 000 uncji). nie poziomu z 2004 r. Jeśli powyższe przypuszczenia okażą się
W międzyczasie popyt na platynę do produkcji katalizatorów samo- trafne, to rynek platyny powinien pozostać w równowadze.
chodowych wzrósł w 2004 r. o 7 % do poziomu 109 t (3,51 min Pallad. W 2004 r. popyt na pallad wzrósł o 22 % lub 33,71 (l, 18 min
uncji), co związane było z rosnącą liczbą samochodów z silnikiem uncji) do poziomu 205,3 t (6,6 min uncji). Największy wzrost zaob-

645
serwowano w sektorze jubilerskim, w ostatnim czasie bardzo gwał- to niewykluczone jest osiągnięcie poziomu rzędu 2 mld $ w przy-
townie rozwijającym się w Chinach. szłym roku. Umowa zawiera także klauzulę dodatkową mówiącą
Popyt w przemyśle produkcji katalizatorów samochodowych wzrósł o możliwości nabycia po cenie rynkowej produkcji z kopalni Gaby.
o 10 % do poziomu 118,5 t (3,81 min uncji). Związane to jest głów- Decyzja tajest traktowanajako przyczółek do dalszej rozbudowy tej
nie z wyczerpaniem zapasów z 2003 r. przez amerykańskie firmy kopalni.
samochodowe i zwiększeniem ilości zamówień w 2004 r. Popyt Poinformowano również, że Nippon Mining & Metals — najwię-
w branży elektronicznej wzrósł o 6 % do poziomu 29,7 t (950 tyś. kszy japoński koncern hutniczy miedzi — oraz jego partnerzy z Ja-
uncji) i był związany ze wzrostem sprzedaży urządzeń elektronicz- ponii i Korei planują zainwestować w ciągu najbliższych 10 lat
nych. Większy popyt na sztabki i monety w Północnej Ameryce ponad 200 mld $ w kopalnie w Chile i Peru.
spowodował wzrost o 6,5 t (210 tyś. uncji). Popyt na biżuterię z pal-
ladu wzrósł prawie czterokrotnie do poziomu 21,8 t (700 tyś. uncji). ALCOA ROZPOCZYNA EKSPLOATACJĘ RAFINERII JAMALCO
Wzrost popytu na pallad prawie całkowicie zaspokoiło wyższe wy- ALCOA INITIATES JAMALCO ALUMINA REFINERY EXPANSION.
dobycie w RPA i Ameryce Północnej. Duża ilość surowca na rynku ENG. & MIN. JOURNAL 2005, t. 206, nr 6, BŁ
pochodziła z upłynnianych zapasów z Rosji oraz zwiększonego od- Alcoa Word Alumina and Chemicals (AWAC) jest holdingiem
zysku palladu ze złomowanych katalizatorów samochodowych. Do- firm Alcoa oraz Australia Alumina Ltd, w którym Alcoa ma 60 %
stawy palladu na rynek zwiększyły się o 18 % do 7,62 min uncji. udziałów.
W drugiej połowie 2004 r. zaowocowało to dodatnim bilansem na AWAC wraz z rządem Jamajki zatwierdziła projekt rozszerzenia
rynku w wysokości 311 (l min uncji). produkcji o 150 tyś. t/r. w rafinerii Claredon (Jamajka). Obecnie
Cena palladu wynosiła w kwietniu 2004 r. 10,70 $ za gram (333 $ projekt jest w pierwszej fazie rozwoju. Jego realizacja ma umożliwić
za uncję) i spadła do poziomu 5,72 $ za gram (178 $ za uncję) wzrost produkcji do poziomu 1,5 min t/r.
w grudniu 2004 r. Nie należy spodziewać się wzmacniania cen do- Koszty pierwszej fazy operacji wyniosą około 77 min $ oraz dodat-
póki trwa spekulacyjny wykup metalu. Johnson Matthey przewiduje, kowo 25 min $ na dokończenie prac inżynierskich. Osiągnięcie
że w ciągu najbliższych sześciu miesięcy cena wzrośnie z 5,14 $ do pełnych możliwości produkcyjnych oczekiwane jest do końca 2006 r.
7,39 $ za gram, czyli ze 160 $ do 230 $ za uncję. Jak stwierdził prezes Alcoa Primary Products: „Inwestycja ta jest
częścią naszych planów związanych z rozbudową zakładów i pozwoli
KSTRATA ALLOYS WCHODZI NA RYNEK METALI SZLACHET- nam na obniżenie globalnych kosztów oraz zwiększenie konkuren-
NYCH cyjności na rynku".
XSTRATA ALLOYS MOYES INTO PRECIOUS. MET. BULL. 2005, Pod koniec trzeciego kwartału 2005 r. oczekuje się podjęcia ostate-
nr 8905, s. 10, BŁ cznej decyzji o rozpoczęciu inwestycji, która może podwoić możli-
Firma Xstrata Alloys podjęła pierwsze kroki na drodze wejścia wości produkcyjne nawet do poziomu 2,8 min t/r. Udziały AWAC
na rynek metali szlachetnych poprzez połączenie sił z Anglo Plati- w tym przedsięwzięciu zwiększą się z 50 do 70 %. Pozostały pakiet
nium w celu stworzenia grupy zajmującej się wydobyciem platyny udziałów zachowa rząd Jamajki. Zakończenie projektu planowane
w RPA. jest do końca 2007 r.
Joint venture pod nazwą Mototolo działa w Busłweld Complex
(Mpumalanga, RPA). Szacuje się, że produkcja w tej kopalni osiąg- KOSZTY ALUMINIUM WZROSNĄ W PRZYSZŁYM ROKU
nie poziom 132 000 uncji platyny rocznie oraz 82 000 uncji koncen- ALUMINIUM COSTS TO INCREASE UNTIL NEXT YEAR. MINING
tratu palladu przez 20 lat eksploatacji. JOURNAL 2005, JULY 15, s. 3, BŁ
Rozpoczęcie prac przewidziano na trzeci kwartał 2005 r., a osiągnię- Według firmy konsultacyjnej AME Minerał Economics (Syd-
cie zakładanego poziomu produkcyjnego w 2007 r. Koszty przygo- ney, Australia) wzrost cen był napędzany ogromnym wzrostem
towawcze oraz wydobycia będą podzielone pomiędzy obie firmy. zapotrzebowania na towary. Od 2002 r. zaobserwowano 35 % wzrost
„Joint venture Mototolo pozwoli Xstrata Alloys wejść na atrakcyjny ceny aluminium, do średniego poziomu 0,84 $/funt. AME progno-
rynek metali szlachetnych razem z doświadczonym partnerem." — zuje, że średnia cena pierwotnego aluminium w 2005 r. wyniesie
powiedział w oświadczeniu dla prasy Peet Nienaber, dyrektor firmy 0.83 $/funt.
Xstrata Alloys. Nacenę aluminium znaczący wpływ mająkoszty transportu i energii
elektrycznej. AME prognozuje w 2006 r. tylko nieznaczny spadek
AZJATYCKIE FIRMY ROZBUDOWUJĄ POŁUDNIOWOAMERY- kosztów transportu i twierdzi, że rosnące koszty energii elektrycznej
KAŃSKIE ŹRÓDŁA DOSTAW MIEDZI uniemożliwiły prawie całkowicie rozwój produkcji w Ameryce Pół-
ASIAN FIRMS EXPAND SOUTH AMERICAN COPPER SUPPLY PIPE- nocnej i Europie.
LINE. ENG. & MIN. JOURNAL 2005, t. 206, nr 6, BŁ W ostatnich 10 latach większość nowych mocy produkcyjnych
Sumitomo Metal Mining, trzecia co do wielkości huta miedzi uruchomiono w krajach o słabych rynkach energii elektrycznej, ta-
w Japonii, zainwestuje 25 min $ w celu uzyskania 20 % udziałów kich jak Mozambik, Brazylia lub Chiny. Ulepszenie technologii
w projekcie Compania Contractual Minera Ojos del Salado w Chile, produkcji aluminium pozwoliło na redukcję zużycia energii elektry-
należącym do Phelps Dodge. cznej. W 2005 r. obniżono wskaźnik zużycia energii w procesie
W informacji dla giełdy w Tokio, Sumitomo Metal oraz Sumitomo produkcji aluminium do poziomu 14,2 MWh/t w porównaniu z 14,8
Corp. oświadczyły, że po wyższa transakcja umożliwi zakup koncen- MWh/t w 1997 r. Obecnie najniższe koszty produkcji aluminium są
tratów miedzi z Ojos del Salado. w Mozambiku i Wenezueli.
Phelps Dodge poinformowała, że przygotowano porozumienie dają- AME prognozuje, że z powodu rosnących kosztów produkcji w Eu-
ce prawo wykupu Sumitomo Metal Mining oraz Sumitomo Corp. ropie Zachodniej produkcja aluminium spadnie o 4 % w ciągu naj-
24,99 % udziałów w Soc. Minera Cerro Yerde w Peru, gdzie japoń- bliższych czterech lat, a Chiny staną się krajem, w którym te koszty
czycy zainwestowali 440 min $ oraz w Minas Buenaventura, gdzie będą jednymi z najwyższych w świecie. Pomimo ograniczania pro-
ich udziały zwiększyły się z 9,2 do 20 %. Japończycy sfinansują dukcji aluminium w krajach o „dojrzałej gospodarce" AME progno-
również częściowo inwestycję o wartości 850 min w Cerro Yerde. zuje, że jednak nowe moce produkcyjne w Chinach, Indiach, Rosji
Minmetals Corp., największa państwowa firma w Chinach zajmują- i państwach Zatoki Perskiej spowodują per saldo w skali światowej
ca się obrotem metali, ogłosiła w maju tego roku, że zainwestuje 550 wzrost produkcji. Trend ten będzie obserwowany aż do 2009 r.
min $ w kopalnie miedzi w Chile. Jak wynika z oświadczenia wyda- AME prognozuje przez najbliższe pięć lat średni wzrost popytu na
nego przez chilijskiego giganta miedziowego firmę Codelco, Min- aluminium o 4,8 % rocznie, co będzie głównie zasługą gospodarki
metals wraz z Codelco rozpoczną współpracę joint venture 50/50, chińskiej, indyjskiej oraz krajów Europy Wschodniej. Według AME
która zabezpieczy długoterminowe dostawy miedzi z Codelco dla nie należy spodziewać się żadnego wzrostu w Ameryce Północnej
Minmetals. Chociaż początek współpracy to inwestycja 550 min $ i Europie Zachodniej.

646
BRAZYLIJSKI CVRD OSIĄGNIE PRODUKCJĘ NIKLU NA POZIO- górniczej w Ameryce, oferuje obecnie różne produkty, co umożliwia
MIE 100 000 T/ROK DO 2010 R. przedstawienie wyjątkowej oferty cenowej w negocjacjach z produ-
KINCHD.: BRAZIL'SCVRDEYES 100000TPYOFNICKELPRODUC- centami stali nierdzewnej. Firma musi także umocnić swoją pozycję
TION BY 2010. MET. BULL. 2005, nr 8902, s. 12, BŁ wśród innych producentów niklu w Brazylii.
W czerwcu 2005 r. brazylijska firma CVRD potwierdziła chęć Lokalny rynek niklu został zdominowany przez grupę Yotorantim,
inwestowania w kopalnie niklu Yermelho w Caracas oraz plany której produkcja powoli spadłado poziomu 23 tyś. t/r. w kopalni CIA
zostania piątym największym górniczym producentem niklu na Niquel Tocantins oraz do 7 tyś. t/r. w kopalni Fortaleza de Minas.
świecie w ciągu najbliższych lat. CYRD z poziomem produkcji niklu w Yermelho rzędu 46 tyś. t/r.
Uruchomieniu projektu Yermelho zabezpieczającego produkcję będzie dwa razy większa i z pewnością ma zabezpieczone możliwo-
46 000 t/r. od 2008 r., głównie na eksport, będą towarzyszyć badania ści wydobywcze na 40 lat. Firma CYRD będzie również produkować
kolejnych czterech miejsc z potencjalnymi złożami niklu, do których kobalt w ilości 2800 t/r.
CVRD ma już obecnie zabezpieczone prawa. CYRD zależy na stworzeniu przyczółka na miejscowym rynku
„Stawia to nas w dogodnej pozycji do zostania jednym z najwię- zanim inny główny jej konkurent — kanadyjska firma Canico —
kszych światowych potentatów w górnictwie niklu. Jeśli wszystko otworzy potencjalnie większą i bogatszą kopalnię niklu i żelaza —
pójdzie zgodnie z planem, dla firmy oznaczać to będzie wydobycie Mineracao Onca Puma — także potencjalnego użytkownika linii
na poziomie 100 tyś. t niklu rocznie najprawdopodobniej do 2010 r. kolejowej Carajas.
Do końca 2005 r. powinniśmy ukończyć badania przygotowawcze
złóż Sao Joano de Piaui, a ciągu kolejnych dwóch lat w kolejnych
CYRD URUCHAMIA FABRICA NOVA
miejscach, w których mamy prawa do wydobycia, tj. Goias, Sao
Paulo oraz Parana."—powiedział Roger Agnelli, prezydent CVRD. CYRD STARTS UP AT FABRICA NOVA. ENG. & MIN. JOURNAL
Decyzja o wejściu na rynek niklu nie koliduje z założeniami działal- 2005, t. 206, nr 6, BŁ
ności CVRD — wydobyciem rudy żelaza, ale może spowodować, W kwietniu bieżącego roku CYRD uruchomiła nową kopalnię
że niektóre z planowanych przedsięwzięć miedziowych mogą zostać rudy żelaza Fabrica Nova jako integralną część kompleksu Mariana
odłożone na później. Szczególnie w sytuacji, gdy projekt Yermelho w Minas Gerais, w Brazylii. Kopalnia zaprojektowano na osiągnię-
będzie miał silną konkurencję o miejsce na linii kolejowej Carajas. cie docelowej wydajności 15 min Mt/r., a do końca 2005 r. —
W związku z rosnącymi kosztami inwestycyjnymi w Brazylii proje- poziomu produkcji rzędu 10 min Mt. Rudę z kopalni przerabiają
kty CYRD mogą wkrótce zacząć rywalizować między sobą o termi- zakłady Timbopeda. W rozwój Fabrica Nova zainwestowano 132
ny realizacji. Nie jest to związane wyłącznie z ogólnoświatowym min $, z czego 20 % sfinansowała japońska JFE Steel.
wzrostem kosztów energii i transportu, ale ma także duży związek CRYD, największy na świecie producent żelaza, osiągnął w 2004 r.
ze wzrostem w ciągu ostatnich miesięcy wartości brazylijskiego re- poziom produkcji 218 min Mt. Fabrica Nova jest pierwszym proje-
ala względem dolara amerykańskiego. Całkowite koszty inwestycji ktem CYRD w Monas Gerais, co pozwoli do końca 2007 r. na
w Yermelho wynoszą obecnie 1,2 mld $. Są one o wiele wyższe niż zwiększenie dotychczasowych możliwości produkcyjnych do pozio-
szacowane jeszcze parę miesięcy temu na 850 min $ do l mld $. mu 61 min Mt/r.
Projekt jest kulminacją prawie pięciu lat kompleksowych prac roz- Oficjalne otwarcie odbyło się wkwietniu 2005 r. Dyrektor generalny
wojowych na złożach laterytowych, które będą eksploatowane z wy- CRYD Roger Agnelli stwierdził, że ze względu na brak możliwości
korzystaniem technologii wysokociśnieniowego ługowania kwa- produkcyjnych przedsiębiorstwo nie będzie w stanie zrealizować
sem. wszystkich zapytań z zeszłego roku o kontrakty długoterminowe.
W CYRD postanowiono ukierunkować rozwój z wyraźnymi prefe- Wszystko wskazuje na to, że wzrost możliwości nastąpi dopiero
rencjami dla niklu, w celu umocnienia pozycji firmy na tym rynku. w latach 2005-2006.
Według CYRD prognozy dla rynku niklu szacują światowy wzrost CYRD odnotowała zysk na poziomie 698 min $ w pierwszym kwar-
popytu na około 3,4 % rocznie do 2015 r., dodatkowo umacnianego tale 2005 r., czyli o 72,3 % więcej niż w analogicznym okresie roku
nowymi projektami produkcji stali nierdzewnej w Chinach. ubiegłego. Dane te nie uwzględniają wzrostu cen rudy żelaza
Obecne prognozy dotyczące cen niklu wydają się być pewne, o 60+70 % w drugim kwartale tego roku.
ze względu na wzrost zużycia stali nierdzewnej. W marcu 2005 r. CYRD zakończyła negocjacje z klientami podpi-
Wejście CYRD na rynek produkcji niklu, a także miedzi i węgla, sując kontrakt z ThyssenKrup, największym niemieckim producen-
potwierdza proces różnicowania u największego światowego produ- tem stali, w którym uwzględniono możliwość wzrostu ceny o 79 %.
centa żelaza. Firma CYRD, najbardziej wszechstronna z branży Dostawy rudy w ww. kontrakcie zabezpieczy kopalnia Carajas.

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE

ANODY OBOJĘTNE SĄ GOTOWE DO ZASTOSOWANIA W ELE- je za ważne osiągnięcie techniczne. W celu redukcji zanieczyszczeń
KTROLIZERACH DO PRODUKCJI ALUMINIUM i poprawy osiągów konieczne jest wprowadzenie odpowiednich mody-
de NORA V.: INERT ANODES ARĘ READY FOR USE IN ALUMINIUM fikacji elektrolizerów np. zastosowania katod zwilżalnych. Modernizacja,
PRODUCTION CELLS. ALUMINIUM 2005, t. 81 nr 1/2, s. 67+70, AG
w tym kierunku, istniejących elektrolizerów Hall-Heroulta może
Światowa produkcja aluminium pierwotnego wynosi obecnie
przyczynić się do znacznych oszczędności przy stosunkowo niskich
ponad 30 min t/rok. Stosowanie anod i katod węglowych przyczynia
nakładach inwestycyjnych.
się do dużego zanieczyszczenia środowiska i zużycia energii. Nie-
Firma Moltech opracowała prototypowe próbne elektrolizery z obo-
zależne grupy badawcze uznają potrzebę zasadniczej modyfikacji
jętnymi anodami metalowymi zwanymi Yeronica, wytwarzanymi
procesu poprzez zastąpienie anod węglowych — anodami obojętny-
mi, które uwalniają tlen zamiast dwutlenku węgla i fluoropochod- z zastosowaniem konwencjonalnej technologii odlewania. Anody
nych węglowodorów, co znacząco redukuje lub eliminuje zanieczy- Yeronica mogą posiadać złożone kształty i są mocowane z wykorzy-
szczenie środowiska. staniem środków konwencjonalnych, co eliminuje problemy struktu-
Jednakże, podjęte próby radykalnych zmian projektu elektrolizera ralne i mocowania towarzyszące stosowaniu anod obojętnych z cer-
Hall-Heroulta są kosztowne i jak do tej pory nieudane. Możliwe, że metali. W firmie Moltech dostępne są również próbne elektrolizery
z tego powodu w przemyśle aluminiowym jeszcze nie rozpowszech- z metalowymi anodami Yeronica, które mają elektrochemicznie
niły się anody obojętne, chociaż już od dłuższego czasu uznaje się aktywną powierzchnię zwróconą do katody. Anody Yeronica są

647
konkurencyjne w porównaniu z anodami węglowymi. Posiadają wy- wych metod obróbki ścieków. Główną trudnością w zastosowaniu
soką przewodność i ze względu na swoją konstrukcję cechuje je ww. procesu do roztworów rozcieńczonych są stosunkowo duże
szybkie uwalnianie gazów. nakłady kapitałowe oraz straty odczynników. Istnieje duża potrzeba
Pomyślny rozwój anod metalowych firmy Moltech stał się możliwy obróbki ścieków w tańszy sposób.
dzięki zastosowaniu katod zwilżalnych, produkowanych również Modyfikację i adaptację ekstrakcji rozpuszczalnikowej do przeróbki
w firmie i nazwanych Tinor 2000. Katody Tinor 2000 mogą być roztworów rozcieńczonych zwaną ekstrakcją rozpuszczalnikową
stosowane we wszystkich istniejących elektrolizerach, zarówno wspomaganą powietrzem (AASX), opisano w 2003 r. Porównano
ze wstępnie spiekanymi elektrodami, jak i Soderberga, redukując proces AASX z konwencjonalną ekstrakcją rozpuszczalnikową.
penetrację sodu do katody i zapewniając lepszy rozkład prądu oraz Proces AASX oferuje stosunkowo dobre perspektywy przy przerób-
większą trwałość. Mogą być one również stosowane w elektrolize- ce roztworów o wysokim rozcieńczeniu i daje nadzieję na uzyskanie
rach modyfikowanych w celu osiągnięcia poziomu zwilżalności wy- wysokich stosunków fazy wodnej/fazy organicznej (a/o) bez „dyżur-
maganego w innowacyjnym elektrolizerze z ciągłym odbiorem me- nego" problemu separacji faz (porywania fazy organicznej przez
talu. wodną i odwrotnie).
Katody Tinor 2000 pozwalaj ą m.in. na redukcję w bloku katodowym Podano wyniki badań procesu AASX. Przy sporządzeniu roztworów
zjawiska starzenia, odkształcenia, erozji oraz zanieczyszczeń, co wodnych użyto CuSO4-5H2O. Rozpuszczalnikiem był ekstrahent
prowadzi do umocnienia powierzchni katody, zwiększając trwałość chelatujący LIX 973N (COGNIS) rozpuszczony w nafcie. Gęstość
i wydłużając czas użytkowania, a w konsekwencji zmniejsza koszty 3
LIX 973N wynosiła 0,950 g/cm . Proces AASX wykorzystano do
produkcyjne. opisu zjawisk zachodzących podczas kontaktu pęcherzyków pokry-
Tinor 2000 chroni powierzchnię katody i umożliwia jej zwilżanie tych rozpuszczalnikiem z odczynnikiem organicznym i fazą wodną.
przez aluminium. Penetracja sodu do węgla powlekanego zachodzi Celem badań ekstrakcji było wtryski wanie pojedynczego strumienia
o wiele wolniej. W elektrolizerach z katodami węglowymi z powło- pokrytych rozpuszczalnikiem pęcherzyków do kolumny zawierają-
ką Tinor, nawet po kilku latach eksploatacji, obserwuje się nikłe cej fazę ciekłą. Realizowano to poprzez umieszczenie rozpuszczal-
ślady działania korozji i erozji. Katody powlekane Tinor dają bar- nika w specjalnym urządzeniu i napowietrzanie do utworzenia pian-
dziej jednolity rozkład prądu, co prowadzi do wzrostu wydajności ki. Tworzenie pianki było łatwiejsze przy wyższym stosunku od-
prądowej i trwałości katody, a dzięki zredukowaniu odległości po- czynnika LIX 973N/nafty. Pianka przechodziła przez kapilarę,
między anodą i katodą również do niższego napięcia elektrolizera. a pęcherzyki były wypuszczane przez otwór. Powietrze bez trudu
Anoda Yeronica składa się z serii poziomych prętów anodowych, wychodziło na powierzchnię roztworu.
które od strony katody posiadają elektrochemicznie aktywną powie- Ekstrakcja rozpuszczalnikowa jest silnie zależna od pH. Wszystkie
rzchnię. Unikalny kształt anody odgrywa szczególną rolę i ma duży doświadczenia prowadzono przy pH 2,1, przy stosunku 1:1 LIX
wpływ na jej trwałość. Powierzchnia anody Yeronica jest chroniona 973 N/nafty i 150 ml roztworu wodnego o zawartości 500 mg/1 Cu.
przez aktywną warstwę niestechiometrycznego tlenku wytworzone- Próbki roztworu o objętości l ml analizowano z użyciem atomowej
go w procesie wstępnego utleniania. spektroskopii absorpcyjnej.
Ważne parametry eksploatacyjne elektrolizerów do produkcji alumi- Badano m.in.: prędkość wzrostu powłoki i jej grubość. Wykorzysta-
nium wyposażonych w anody firmy Moltech obejmują m.in.: skład no własności pianotwórcze rozpuszczalnika do wytwarzania powle-
elektrolitu; zawartość A12O3 w elektrolicie, szczególnie w pobliżu kanych pęcherzyków. Szacowano grubość powłoki, powlekanych
elektrochemicznie aktywnej powierzchni; temperaturę elektrolitu, pęcherzyków o średnicy 0,44 mm, na ok. 3 |^m, a pole powierzchni
która powinna być dobrana stosownie do temperatury topnienia właściwej rozpuszczalnika na ok. 3000 cm2/cm3.
elektrolitu. Optymalny zakres temperatur pracy w elektrolizerach Zastosowanie procesu AASX, w przeprowadzonych testach separa-
z metalową anodą Yeronica wynosi 920+940 °C i jest o 30+40 °C cji dla roztworów zawierających 500 mg/1 Cu, przy wysokim stosun-
niższy w porównaniu z elektrolizerami konwencjonalnymi. ku a/o 75:1, umożliwiło zasadniczo natychmiastową separację faz.
Warunki pracy i chemia kąpieli są kluczowymi parametrami wyzna- Proces ekstrakcji rozpuszczalnikowej wspomaganej powietrzem
czaj ącymi stabilność i trwałość anod Yeronica. Do ich określenia (AASX) zaproponowano do obróbki rozcieńczonych roztworów, np.
wykorzystano komputerowy proces modelowania i symulacji. Przy ścieków, celem likwidacji wad konwencjonalnego procesu ekstrakcji
opracowaniu optymalnego projektu anody niezbędne jest wykorzy- rozpuszczalnikowej, poprzez osiągnięcie wysokich współczynników
stanie wyników matematycznego modelowania cyrkulacji elektroli- a/o, i w konsekwencji wysokiego stopnia wzbogacenia, zapewniając
tu. Przeprowadzona symulacja pokazała również, że geometria anod jednocześnie łatwość separacji faz.
Yeronica zapewnia dużą powierzchnię, co w połączeniu z doskonałą
przewodnością rdzenia metalowego daje jednolity rozkład prądu. SELEKTYWNA FLOTACJA ENARGITU Z CHALKOPIRYTU NA
Symulacja potwierdziła również, że poziome położenie prętów za- DRODZE KONTROLI ELEKTROCHEMICZNEJ
pewnia doskonałe warunki hydrodynamiczne dla gazu. A dodatko- GUO H. YEN W. T.: SELECTIYE FLOTATION OF ENARGITE FROM
we badania cyrkulacji elektrolitu pokazały, że jej prędkość utrzymu- CHALCOPYRITE BY ELECTROCHEM1CAL CONTROL. MINERALS
je wymaganą wysoką koncentrację tlenku glinu na aktywnej powie- ENGINEERING 2005, t. 18, nr 5, s. 605+612, AG
rzchni anod Yeronica. Enargit — Cu3AsS4, występujący razem z minerałami miedzi,
Produkowane w firmie Moltech anody metalowe Yeronica i powle- stwarza problemy z punktu widzenia czystości środowiska, jak też
kane katody węglowe Tinor z powodzeniem przebadano w elektro- późniejszych procesów pirometalurgicznych. Prowadzone badania
lizerach laboratoryjnych, pilotażowych na małą i dużą skalę, jak wykazały, że minerały zawierające arsen są trudne do usunięcia
również w prototypowych elektrolizerach handlowych. Zmodyfiko- z koncentratu miedziowego za pomocą konwencjonalnych technik
wany projekt anod Yeronica będzie dostępny w 2005 r. flotacji. Prowadzone, w ciągu ostatniej dekady, badania w Kanadzie,
Chinach, USA, Rosji i Finlandii wykazały, że flotacja z kontrolą
EKSTRAKCJA ROZPUSZCZALNIKOWA WSPOMAGANA PO- potencjału pulpy będzie obiecująca techniką eliminacj i arsenu z kon-
WIETRZEM: W KIERUNKU NOWEGO PROCESU EKSTRAKCJI centratów chalkopirytu.
TARKAN H. M. FINCH J. A.: AIR ASSISTED SOLYENT EXTRACTION: Z pomocą różnorodnych technik przeprowadzono badania właści-
TOWARDS A NOYEL EXTRACTION PROCESS. MIN. ENG. 2005, t. 18, wości utleniania i charakterystyk flotacyjnych enargitu i chalkopiry-
nr l, s. 83+88, AG tu. Przebadano ich zwilżalność i zachowanie elektrochemiczne pod-
W górnictwie i przetwórstwie metali powstają bardzo duże ilości czas flotacji przy kontrolowanych potencjałach. Do badań używano
ścieków zawierających metale. Jednym z głównych problemów, minerały syntetyczne i naturalne. Enargit syntetyczny przygotowano
z którymi zmaga się przemysł górniczy, jest odprowadzanie kwaś- z proszków Cu, As, i S o wysokiej czystości. Równocześnie sporzą-
nych wód kopalnianych. dzono próbki enargitu naturalnego ze śladowymi ilościami Fe i Zn
Ekstrakcja rozpuszczalnikowa została wybrana jako jedna z możli- (czystość ponad 98 %). Podobnie postąpiono w przypadku chalko-

648
pirytu. Syntetyczny chalkopiryt — CuFeS2 sporządzono z proszków czasu: 30, 60, 80 i 120 s. Otrzymany produkt flotacji filtrowano,
Cu, Fe, i S o wysokiej czystości. Chalkopiryt naturalny zawierał suszono i ważono, oznaczając odzysk (R) jako funkcję czasu (t).
śladowe ilości Pb, Zn i Ni (czystość ponad 98 %). Selektywnej Obliczono stałą prędkości flotacji (k). Doświadczenie przeprowa-
flotacji poddawano syntetyczny enargit i naturalny chalkopiryt. dzono dwuetapowo. Na pierwszym etapie wyznaczono Sb w mikro-
Syntetyczna ruda kompozytowa poddana selektywnej flotacji enar- komorze jako funkcję dwóch zmiennych — prędkości strumienia
gitu z chalkopirytu składała się w 50 % z syntetycznego enargitu powietrza (kontrolowanej przez Jg i Db) i dozowania spieniacza
i w 50 % z naturalnego chalkopirytu. (kontrolowanego przez Db). Do szczegółowej analizy wybrano pięć
Stosowane w badaniu roztwory buforowe obejmowały: kwas boro- wielkości przepływów powietrza: 48, 58, 69, 82 i 92 ml/min (tj. Jg
wy, chlorek potasu, wodorotlenek sodu (dla osiągnięcia pH 10); = 0,25; 0,31; 0,37; 0,44 i 0,49 cm/s) i stężenie piany aż do ~ 60 ppm.
fosforany sodu i potasu (dla osiągnięcia pH 7). Jako gaz obojętny Na drugim etapie — stałe prędkości wyznaczano dla obydwu mate-
zastosowano N2 o czystości 99,9999 %. Odczynnikiem flotacyjnym riałów, biorąc pod uwagę pięć wielkości J i pięć wartości stężeń
był ksantogenian amylowo-potasowy (PAK), oczyszczony w roz- spieniacza: 2,8; 4,2; 5,6; 7.0 i 8,4 ppm. Wszystkie eksperymenty
tworze acetonu i powtórnie wytrącony eterem. powtórzono i dla każdej wartości Sb obliczono średnią wartość k.
Podano sposób przygotowania elektrod do badań elektrochemicz-
nych. Opisano i przeprowadzano próby polaryzacji, powiązane z ba- OSŁABIENIE CZĄSTEK PODCZAS WYSOKOCIŚNIENIOWEGO
daniem korozyjnym. Próbki do mikroflotacji przygotowywano przez MIELENIA W PRASIE WALCOWEJ
mielenie na sucho, a następnie kruszenie do - l mm. Do flotacji TAYARES L. M.: PARTICLE WEAKENING IN HIGH-PRESSUREROLL
użyto frakcję - 150 do + 400 mesh. Przeprowadzenie mikroflotacji GRINDING. MINERALS ENGINEERING 2005, t. 18, nr 6, s. 651+657,
AG
z chemicznie kontrolowanym potencjałem pulpy wymagało doda-
wania do komory flotacyjnej roztworu buforowego do uzyskania/;// Rozdrabnianie za pomocą wysokociśnieniowych pras walco-
10. Produkty flotacji selektywnej stanowiły miedź i żelazo. wych (HPGR) zachodzi w wyniku wysokich naprężeń pomiędzy
Podano charakterystyki elektrochemiczne enargitu i chalkopirytu. cząstkami, powstających podczas ściskania warstwy ciała stałego
Określono zwilżalność w kontrolowanych potencjałach. Badano flo- w szczelinie pomiędzy dwoma walcami prasującymi.
towalność w roztworach bez kolektora. W dyskusji wyników stwier- W porównaniu z konwencjonalnym kruszeniem w procesie HPGR
dzono, że zarówno flotacja selektywna z kolektorem, jak i bez niego, uzyskuje się większy udział drobnych cząstek. Szczególnie atrakcyj-
może być zastosowane do separacji enargitu z koncentratu chalkopi- ne jest zastosowanie rozdrabniania na prasie walcowej (HPGR)
rytowego. Uzyskane wyniki wskazują na wyższość selektywnej w przemysłach mineralnym i cementowym, jako etapu wstępnego
flotacji z kolektorem, która gwarantuje lepszą selektywność i wię- rozdrabniania przed konwencjonalnym mieleniem w młynie kulo-
kszą prędkość flotacji. Zawartość arsenu w koncentratach miedzi wym. Kombinowany proces rozdrabniania, obejmujący oba etapy,
musi być niższa niż 0,1 %, co pozwoli uniknąć kar związanych pozwoli na osiągnięcie wysokich stosunków redukcji. Ocena ilościo-
z naruszeniem przepisów o ochronie środowiska. wa zdolności procesu HPGR do osłabiania cząstek i jego wpływu na
zachowanie podczas mielenia — nie jest prosta.
BADANIE ZALEŻNOŚCI fr-Sb W MIKROSKALI
Na przykładzie próbek rudy miedzi i złota opisano wyniki doświad-
czeń mające na celu ocenę zdolności mielenia w prasie walcowej
HERNANDEZ-AGUILAR J. R., RAO S. R., FINCH J. A.: TESTING THE
(HPGR) i porównano je z uzyskanymi podczas konwencjonalnego
k-Sb RELATIONSHIP AT THE MICROSCALE. MINERALS ENG1-
NEERING 2005, t. 18, nr 5, s. 591+598, AG kruszenia. Doświadczenie wykonano na próbkach rudy miedziowo-
-molibdenitowej z Green Yalley, Arizona (USA), o wielkości cząstek
Podstawowe badania chemii flotacji prowadzono z wykorzysty-
ok. 40 mm, którą rozdrabniano w różnych urządzeniach, np. prasie
waniem różnej konstrukcji komór do mikroflotacji. Zaproponowano
walcowej Krupp Polusius. Jest to największa prasa walcowa na
badanie wzajemnych zależności pomiędzy stałą prędkości flotacji
świecie i pierwsza dla rudy miedzi, wyposażona w dwa walce przeciw-
(k) oraz polem powierzchni strumieniapęcherzyków (Sb) w obszarze
bieżne o średnicy 2,5 m i długości 1,4 m ze szczeliną między walco-
pulpy, mianowicie k = PSh, gdzie P jest tzw. współczynnikiem
wą 30 mm, w której działają siły 42 x 10 N, co odpowiada ciśnieniu
flotowalności. Testowane w mikroskali badanie oferuje kontrolę
rozdrabniania MPa. Nominalna wydajność prasy wynosi 1200 t/h.
chemicznego i fizycznego środowiska flotacji.
Poszczególne próbki przygotowywano do badania pojedynczych
Opisano eksperyment prowadzony w komorze o średnicy: 2 cm,
cząstek w komorze do obciążenia udarowego, nazywanej również
wysokości: 13 cm, nominalnej objętości: 40 ml, wyposażonej w urzą-
komorą ultraszybkiego obciążenia (UFLC). Mierzono siłę oddziału-
dzenie do rozpraszania powietrza. Przy ocenie Sb wymagane jest
jącą na cząstkę i oznaczano minimalną energię wymaganą do prze-
wyznaczenie prędkości gazu (Jg) i wielkości pęcherzyka (Db). Pręd-
łomu cząstki. Omówiono m.in. wpływ wymiaru cząstek, energii
kość przepływu powietrza była regulowana aż do 92 ml/min, dając
wejściowej (ciśnienia rozdrabniania), metody kruszenia i pozycji
Jg aż do 0,5 cm/s. Pomiary wielkości pęcherzyków wykonano
cząstki na charakterystyki przełomu cząstki rudy miedzi podczas
analizatorem McGilla. Do oceny zastosowano standardowe proce-
mielenia w prasie walcowej. Wyniki porównano z uzyskanymi przy
dury statystyczne.
innych metodach kruszenia.
Testy prowadzono dla dwóch rodzajów materiałów: wysokiej czy-
stości tlenku niklu (20 |^m) i wysokiej klasy rozdrobnionej galeny KINETYKA ŁUGOWANIA W STOSACH JEST PROPORCJONAL-
(37 |^m),owspółczynnikach flotowalności odpowiednio:/1- l ,73 x 10 NA DO STOSUNKU PRĘDKOŚCI NAWADNIANIA I WYSOKOŚCI
iP~2,82xlO"3. STOSU
Zmielony materiał przemywano 4N HC1 w celu usunięcia produ- LIZAMA H. M., HARLAMOS J. R., MC KAY D. J., DAI Z.: HEAP
któw utlenienia, a następnie — z zastosowaniem odtlenionej i zde- LEACHING KINETICS ARĘ PROPORTIONAL TO THE IRRIGATION
jonizowanej wody. Jako odczynnik stosowano ksantogeniany: pota- RATĘ DIYIDED BY HEAP HEIGHT. MINERALS ENGINEERING 2005,
sowo-etylowy i potasowo-amylowy (Prospec Chemicals), oczysz- t. 18, nr 5, s. 623+630, AG
czone przez rekrystalizację z acetonu za pomocą eteru naftowego, W oparciu o technologię bioługowania w stosach rudy miedzi
a jako spieniacz zastosowano Dowfroth 250 °C (Dow Chemicals). i złota, przeprowadzono badania dla siarczkowej rudy cynku. Bada-
Wszystkie badania prowadzono w zawiesinie sporządzonej z wody nia symulowano w kolumnach załadowywanych rudą, napełnianych
destylowanej przy pH ~ 6,5 i stężeniu ksantogenianu 10~5 M (etylo- od góry roztworem ługującym, a od dołu napowietrzanych.
wego dla galeny i amylowego dla NiO). Próby przeprowadzono dla rudy cynku otrzymanej z kopalni Red
Podczas eksperymentu próbki o masie l g (NiO lub galeny) miesza- Dog Minę (Alaska, USA) o zawartości: 15 % Zn, 5,6 % Fe, 4,4 %
no z 40 ml wody, wprowadzając wymaganą ilość ksantogenianu. Po Pb i 13,0 % S w postaci siarczku. Zawartość żelaza w sfalerycie
5 min kondycjonowania dodano pożądaną objętość spieniacza wynosiła 3 %. Przed załadowaniem do kolumn ruda była aglomero-
i szlam wprowadzano do komory. Spowodowano przepływ powie- wana wodą i kwasem siarkowym do zawartości wilgoci 8 %. Kolum-
trza o wymaganej prędkości, zbierając produkt flotacji w odstępach ny o średnicy 10 cm i wysokości od 1+8 m wykonano z PVC. W za-

649
leżności od wysokości, zawierały one od 32 do 263 kg rudy. Kolum- nia, mikrotwardości i granicy plastyczności od temperatury wyża-
ny napełniano roztworem rafinacyjnym z obiegu ekstrakcji rozpusz- rzania, przewodności elektrycznej zagęszczonych i wyżarzonych Cu
czalnikowej cynku, zawierającym: 12 g/1 H2SO4,12 g/1 Zn i l g/1 Fe. i Cu-20Ni od gęstości oraz powierzchnię przełomu nanokrystali-
Do każdej z nich zaszczepiano po 50 ml zmieszanych kultur umiarko- cznego Cu-4TiN.
wanie ciepłolubnych bakterii Acidothiobacillus caldus i Sulfobacillus Uzyskane wstępnie wyniki badań dla nanokompozytów na bazie
thermosulfidoozidans. Biohigowanie prowadzono przez 300+600 dni miedzi wytwarzanych w procesie OMR wskazują, że uzyskano po-
w temperaturze 50 °C. łączenie wysokich własności mechanicznych z dobrą przewodno-
Wykorzystano doświadczenia uzyskane przez autorów we wcześ- ścią cieplną i elektryczną, co pozwala na ich stosowanie na styki
niejszych badaniach, prowadzonych w krótkich kolumnach o wyso- elektryczne i łożyska podlegające dużym obciążeniom.
kości l m. Ustalono, że biolugowanie zachodzi dwuetapowo, na
początkowym — bakterie zmierzają do kontaktu z siarczkami i roz- PRACE BADAWCZO-ROZWOJOWE PROWADZONE W JAPONII
poczynają rozmnażanie, wzrastając na powierzchni minerału, a na NAD METALICZNYMI MATERIAŁAMI STOSOWANYMI W BIO-
drugim etapie — następuje ich kolonizacja. Na podstawie przepro- MEDYCYNIE, STOMATOLOGII I OCHRONIE ZDROWIA
wadzonych badań stwierdzono, że stosunek prędkości przemywania MITSUO NIINOMI, TAKAO HANAWA, TAKAYUKI NARUSHIMA:
do wysokości (L/h) jest kluczowym parametrem procesu bioługowa- JAPANESE RESEARCH AND DEYELOPMENT ON METALLIC BIO-
MEDICAL, DENTAL AND HEALTHCARE MATERIALS JOURNAL OF
nia w stosach. Jest on kontrolowany na różnych etapach procesu.
THE M1NERALS. METALS AND MATERIALS SOCIETY 2005, nr 4,
Ługowanie w kolumnach o różnej wysokości jest normalizowane s. 18+24, AG
poprzez kontrolę ilości zastosowanego roztworu lub stosunek L/h.
W ostatnich latach w Japonii nastąpił gwałtowny rozwój badań
Stosunek napełniania do wysokości L/h jest znormalizowaną pręd-
naukowych w zakresie metalicznych materiałów stosowanych
kością dostarczania odczynnika do rudy.
w biomedycynie, dentystyce i w ochronie zdrowia. Szczególną uwa-
Przeprowadzone badania nie tylko wyjaśniły rolę różnych parame-
gę zwrócono na niealergiczne metaliczne biomateriały na bazie
trów kinetyki w procesie bioługowania w funkcji L/h, ale dały rów-
nietoksycznych pierwiastków.
nież podstawy do modelowania procesu. Wyniki uzyskane w małych
Opracowano nowe procesy wytwarzania: stali nierdzewnych nie
kolumnach wykazały dobrą zgodność z osiągami przewidywanymi zawierających manganu oraz niklu, nowych stopów tytanu o wyso-
w procesie ługowania w stosach. W związku z powyższym, przebieg
kiej wytrzymałości oraz bezniklowych stopów tytanu z pamięcią
procesu ługowania w stosach może być z powodzeniem kontrolowa-
kształtu lub stopów nadsprężystych do zastosowań w medycynie
ny z użyciem L/h jako parametru operacyjnego. Określono i zbadano
i dentystyce.
reakcje chemiczne zachodzące podczas bioługowania w stosach. Japan Institute of Metals (JIM) koordynuje i kieruje badaniami nad
Uzyskane dane dla procesu bioługowania sfalerytu i pirytu zinter- stopami przeznaczonymi do zastosowań medycznych. Instytut, bę-
pretowano zgodnie z wcześniej zaproponowanym modelem. W tym dąc wiodącym ośrodkiem w Japonii, planuje główne przedsięwzięcia
przypadku, odczynnikiem jest roztwór ługujący zawierający kwas, naukowo-badawcze i opracowuje ich strategię, organizuje sympo-
rozpuszczony tlen i jony żelazowe. Analiza i modelowanie procesu
zja, szkolenia i seminaria.
ługowania w stosach z wykorzystaniem współczynnika L/h ma jed- W artykule omówiono badania prowadzone przez członków JIM.
nak pewne ograniczenia. Podano m.in. wyniki badań własności: mechanicznych, elektrycz-
nych, zmęczeniowych i korozyjnych prowadzonych m.in. dla stali
NANOKOMPOZYTY UZYSKUJĄ DOSKONAŁĄ PRZEWODNOŚĆ nierdzewnych, stopów kobaltu, stopów tytanu (np. Ti-Fe-Cr i Ti-Fe-
DZIĘKI MAŁYM CZĄSTKOM -Cr-Al), dentystycznych stopów (np. Ag-Pd-Au-Cu i Ag-Pd-Cu-Au-
KARWAN-BACZEWSKA J., GOTMAN I., GUTMANAS F. Y., SHAPIRO -Zn), amorficznych stopów cyrkonu oraz innych materiałów biome-
M.: SMALL PARTICLES WITH BETTER CONTACTS MĄKĘ NANO- dycznych, zastosowanych m.in. w chirurgii, ortopedii, stomatologii
COMPOSITES KINGS OF CONDUCTIYITY. METAL POWDER RE- czy też ochronie zdrowia. Szczególną uwagę zwrócono na zagadnie-
PORT 2005, nr 6, s. 28+34, AG
nie powierzchniowych powłok tlenkowych oraz ich wpływu na
Czysta miedź i kompozyty na bazie miedzi są tradycyjnie wyko- biokompatybilność i cytotoksyczność, a także na właściwości zmę-
rzystywane w zastosowaniach, wymagających wysokiej przewod- czeniowe i odporność na zużycie materiałów biomedycznych.
ności elektrycznej i/lub cieplnej. Jednakże, gdy posiadają one kon- Zainteresowanie materiałami biomedycznymi wiąże się z ich coraz
wencjonalną wielkość ziarna, są materiałami miękkimi o względnie szerszym stosowaniem, m.in. w implantach ortopedycznych, jako
niskiej granicy plastyczności i bardzo niskiej odporności na zużycie. substytutu dla tkanki twardej, sztucznych wiązadłach kości i połą-
W celu poprawy własności, stosowane są różne procesy, m.in.: czeniach oraz przy produkcji urządzeń dla układu sercowo-naczy-
umocnienie dyspersyjne cząstkami tlenku glinu, tytanu lub cyrkonu; niowego.
gwałtowne krzepnięcie; starzenie gwałtownie skrzepniętych stopów; Rozwój w dziedzinie nowych materiałów biomedycznych jest ściśle
rozwój ultradrobnych mikrostruktur; rozproszenie nanokrystalicz- uwarunkowany rozszerzeniem wiedzy i badań nad wzajemnymi od-
nych cząstek ceramicznych w matrycy metalowej; stopowanie me- działywaniami pomiędzy powierzchniami materiału oraz tkankami
chaniczne itd. i właśnie w tym kierunku, według specjalistów JIM, należałoby
W efektywnym kosztowo procesie OMR (utlenianie-mielenie-redu- ukierunkować prowadzenie badań.
kcja) można wytwarzać, bliskie pełnej gęstości, nanokompozyty
Cu-TiN, a także nanokrystaliczne Cu i Cu-Ni. Metodę OMR zasto- NOWA PRASA DO SPIEKANIA OSIĄGA SZYBKO I ŁATWO WY-
sowano również do produkcji nanoproszków Cu i Ni. Przeprowa- SOKIE TEMPERATURY
dzono serie eksperymentów utleniania w zakresie temperatur od 300 FRITSCH D.: HOT STUFF! NEW SINTERING PRESS MAKES HIGH
do 800 °C. Mieszanki Cu2O lub CuO z NiO lub TiN mielono w mły- TEMPERATURES QUICK AND EASY. METAL POWDER REPORT
nie kulowym w powietrzu, w ciągu 5 h, celem otrzymania miesza- 2005, nr 5, s. 14+15, AG
nek proszków nanotlenków. Mieszanki te były redukowane do me- Prasowanie na gorąco jest dobrze znaną techniką w metalurgii
talicznych Cu, Cu-20Ni lub Cu-4TiN w wodorze, w temperaturze proszków. W technologii prasowania na gorąco stosowane są trzy
200+300 °C. Wypraski, o gęstości 70+80 %, przygotowano z mie- różne rodzaje nagrzewania: nagrzewanie indukcyjne, pośrednie na-
szanek czystej Cu i Cu-TiN pod ciśnieniem 150+300 MPa i wyża- grzewanie oporowe i bezpośrednie nagrzewanie oporowe. W arty-
rzano w wodorze w temperaturach do 300 °C, w celu zredukowania kule krótko opisano ww. metody, przedstawiając ich wady i zalety.
tlenków powierzchniowych. Dotychczas technologię bezpośredniego nagrzewania oporowego
Po redukcji w wodorze wypraski spiekano na zimno w temperaturze stosowano w metalurgii proszków przy maksymalnych temperatu-
pokojowej pod ciśnieniem 3 GPa w powietrzu lub w próżni (10~3 rach 1400 °C. Jej zaletą jest bardzo wysoka prędkość nagrzewania,
Tor), po czym wyżarzano w temperaturach do 600 °C przez l h. idealna przy szybkim nagrzewaniu części obrabianych oraz form
Badano zależność: gęstości nanomateriałów od ciśnienia zagęszcza- o dużej średnicy i względnie małej wysokości.

650
Nowa prasa, przedstawiona przez autora, umożliwia prowadzenie z węglika boru. Opcjonalnie dostępny jest dodatkowy magazyn czę-
procesu w temperaturze do 2400 °C, zabezpieczając dużą prędkość ści (do 54 sztuk), z którego mogą one być ładowane automatycznie.
nagrzewania, dokładną kontrolę temperatury i bezpośredni pomiar Opcją dostępną jest również sterowanie procesem i programowanie
temperatury obrabianych części. Standardowa, maksymalna siła pra- off linę przez zewnętrzny komputer (PC). Panel dotykowy jest
sowania wynosi do 600 kN (601), moc nagrzewania 150 kVA przy wyposażeniem standardowym.
napięciu wtórnym 4,5 do 6 V. Urządzenie może pracować w próżni Urządzenie jest szczególnie odpowiednie dla procesów, wymagają-
lub atmosferach ochronnych. Opcjonalnie może być wyposażone cych wysokich prędkości nagrzewania, np. dla materiałów, które nie
w system nadciśnieniowy. mogą zbyt długo przebywać w wysokiej temperaturze lub procesów,
Urządzenie z powodzeniem przetestowano w temperaturach do które wymagają szybkich prędkości nagrzewania dla uzyskania wy-
2400 °C zarówno dla części metalowych, jak i ceramicznych, np. sokiej wydajności.

WYBRANE KONFERENCJE
szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe
związane z metalami nieżelaznymi
w latach 2005-2006

3-5-5 października 2005, Praga, Czechy Process Systems 05


EURO PM 2005 Źródło: International Journal of Minerał Processing, 2004, t. 74,
Źródło: Mettal Powder Report. 2005, nr 6 nr 1+4, s. 386
fax: +44(0) 1743248899 e-mail:bwills@min-eng.com
fax:+44 (0)1326318352
7+19 października 2005, Kyoto, Japonia
International Lead-Zinc Processing Symposium
14+16 listopada, 2005, Neu-Ulm, RFN
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9, s. 888
e-mail: akiofuwa@waseda.jp Continuous Casting
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
20+22 października, 2005, Modena, Italia e-mail: concast@dgm.de
Alumotove 2005 www.dgm.de/concast
Źródło: Light Metal Agę, 2004, t. 62, nr 8, s. 72
e-mail: info@aluplanet.com 12+16 marca, 2006, San Antonio, USA
www.alumotive.it
TMS Meeting & Exhibition
www.aluplanet.com
Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 888
10+12 listopada 2005, Cape Town, RPA e-mail: mgtserv@tms.org

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie:
mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK
mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ
mgr inż. Anna Gorol — AG
Alicja Wójcik — AW

Wydawnictwo

Nowość
w prenumeracie tego czasopisma!
PRENUMERATA W PAKIECIE*

Pakiet zawiera roczną prenumeratę w wersji


papierowej + cały rocznik na płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego.
Szczegóły - patrz warunki prenumeraty wewnątrz zeszytu

651
EJ 1! C a Światowy rynek metali

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET


R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN BUTRA

Rudy Metale R 50 2005 nr 10-11


UKD 669.21.8(100):338.5(100):339.4(100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE

POROZUMIENIE CHINA Z CODELCO p. 3


China signs deal with Codelco, Mining Journal, 3 June 2005, p. l, Metal Zakończona restrukturalizacja kopalni miedzi Cerro Yerde
Bulletin, 13 June 2005, p. 11 w Peru pozwoliła uzyskać 443 min $ na częściowe sfinansowanie
China Minmetals Corp. podpisało długo oczekiwane porozumie- planu eksploracji, którego koszty szacowane są na 850 min $. Roz-
nie z Corporación Nacional del Cobre (Codelco). Na mocy porozu- wój kopalni, którego większościowym udziałowcem i operatorem
mienia China Minmetals zainwestuje 550 min $ w spółkę jv (50:50) jest Phelps Dodge Corp., przewiduje uzyskanie od 2007 r. produkcji
celem sfinansowania dalszych przedsięwzięć górniczych Codelco. na poziomie 300 tyś. Mg miedzi rocznie. W ramach restrukturalizacji
Gotówkę dostarczy China Development Bank, a w zamian China Cia de Minas Buenaventura SA zwiększyło swoje udziały w Cerro
Minmetals zabezpieczy kontrakt na sprzedaż 55 tyś. Mg miedzi Yerde z 9,2 do 18,2 % poprzez subskrybcję nowych akcji za kwotę
rafinowanej rocznie w okresie 15 lat. Spółka uzyska także prawo do 154,9 min $. Sumitomo Corp. i jego spółka zależna Sumitomo Metal
nabycia po cenie rynkowej 25 % udziałów w projekcie miedzi Gaby Mining Co Ltd dokonały nabycia łącznie 21 % udziałów kopalni za
w północnym Chile. Codelco pragnie zachować 51 % udziałów 265 min $ w nowych akcjach.
w projekcie i rozważa emisję publiczną pozostałych 24 % udziałów.
Gaby od 2008 r. będzie produkować 150 tyś. Mg miedzi katodowej AFRICAN COPPER INWESTUJE W DUKWE IMATSITAMA
African Copper targets Matsitama after Dukwe, Mining Journal, 10 June
2005, p. 7
ZAMKNIĘCIE COPPER CLIFF African Copper plc inwestuje w rozwój projektu miedzi Dukwe
Copper Cliff closure, Mining Journal, 3 June 2005, p. 3 w Botswanie. Koszty uruchomienia eksploatacji odkrywkowej
W ramach obniżki kosztów Inco Ltd planuje zamknięcie swojej (przeróbka rudy o mineralizacji tlenkowej) szacuje się na 35 min $,
rafinerii Copper Cliff w Sudbury w zachodnim Ontario na koniec a podziemnej (przeróbka rudy o mineralizacji siarczkowej) na dalsze
2005 r. Zakład zatrudnia 140 pracowników i produkuje 115 tyś. Mg 25 min $. Aktywem o największym znaczeniu dla spółki jest jednak
miedzi katodowej rocznie. projekt Matsitama, obejmujący 5 koncesji eksploracyjnych na ob-
szarze 4 tyś. km .
SUMITOMO NABYWA OJOS DEL SALADO
Sumitomo to take Ojos del Salado stake, Mining Journal, 3 June 2005, p. 5 EKSPANSJA LOS PELAMBRES
Japońska grupa Sumitomo potwierdziła swoje plany dotyczące Los Pelambres wins expansion go-ahead, Mining Journal, 17 June 2005, p. l
zainwestowania 25 min $ w nabycie 20 % udziałów w górniczych Produkcja miedzi kopalni Los Pelambres w północnym Chile
aktywach miedziowych Ojos del Salado w Chile. Sumitomo Metal wzrosła o dalsze 12 %. Operatorem i 60 % udziałowcem kopalni jest
Mining Co Ltd nabędzie 16 %, a Sumitomo Corp 4 % udziałów Antofagasta plc. Plan rozwoju Los Pelambres zakłada wzrost prze-
w Ojos. W 2004 r. zakład dokonał przeróbki 673 tyś. Mg rudy róbki rudy ze 125 tyś. Mg/dobę w 2004 r. do 140 tyś. Mg/dobę
o średniej zawartości 1,57 % Cu, uzyskując produkcję na poziomie w połowie 2007 r. W okresie styczeń-^-maj 2005 r. kopalnia wypro-
9430 Mg. Zasoby przemysłowe projektu szacowane są na 16,2 min dukowała 132,5 tyś. miedzi w koncentracie.
Mg o średniej zawartości 1,31 % Cu i 0,3 g/Mg Au.
NOWE OSZACOWANIE ZASOBÓW ZŁOŻA AGUA RICA
TRITTON ROZPOZNAJE NOWE ZŁOŻE New Agua Rica estimate from Northern Orion, Mining Journal, 17 June 2005,
Tritton's high-grade hit, Mining Journal, 3 June 2005, p. 11 p. 8
Tritton Resources Ltd podczas podziemnych prac eksploracyjnych Northern Orion Resources Inc. otrzymało nowe oszacowanie
w kopalni w New South Wales napotkało wysokojakościową strefę zasobów złoża miedzi, złota i molibdenu Agua Rica w Argentynie.
mineralizacji miedzi. Szerokość strefy wynosi 4,45 m, a średnia zawar- Zasoby zmierzone i wskazane złoża szacowane są na 671 min Mg
tość metali wynosi 32,2 % Cu, 287 g/Mg Ag i 1,1 g/Mg Au. o średniej zawartości 0,62 % Cu, 0,035 % Mo i 0,26 g/Mg Au,
a zasoby wnioskowane na 331 min Mg o średniej zawartości 0,5 % Cu,
RESTRUKTURYZACJA CERRO YERDE ZAKOŃCZONA 0,052 % Mo i 0,16 g/Mg Au (przy zawartości brzeżnej 0,4 % Cu).
Rejig of Cerro Yerde ownership completed, Mining Journal, 10 June 2005, Studium wykonalności dla projektu przewiduje eksploatację odkry-

652
wkową złoża, produkcję 150 tyś. Mg Cu, 116 tyś. oz Au i 10,8 min że górnicza produkcja miedzi w KDMP zwiększy się z 2 min Mg do
Ib Mo/r., a koszty inwestycyjne szacuje się na 996 min $ (± 30 %). 6 min Mg/r.

POROZUMIENIE TECK COMINCO Z LYSANDER I EASTFIELD ANTAM ZAINTERESOWANE GRASBERG


W SPRAWIE JAJAY Antam expresses interes! in Grasberg, Mining Journal, 3 June 2005, p. 5;
Teck Cominco options Jajay from Lysander and Eastfield, Mining Journal, Metal Bulletin, 13 June 2005, p. 11
17June2005, p. 9 Indonezyjski producent złota i niklu PT Antam Tbk rozważa
Teck Cominco Ltd podpisało z Lysander Minerals Corp. oraz nabycie udziałów w kopalni miedzi i złota Grasberg w prowincji
Eastfield Resources Ltd porozumienie dotyczące projektu miedzi Papua, należącej do Freeport-McMoRan Copper & Gold Inc.
i złota Jajay w Kolumbii Brytyjskiej. Teck Cominco może uzyskać (FMCG). Antam złożyło ofertę na nabycie 18,72 % udziałów w za-
do 65 % udziałów w Jajay poprzez finansowanie prac eksploracyj- kładzie przeróbczym PT Freeport Indonesia (PTFI), w którym po
nych łącznie na kwotę 9 min C$ (1,5 min C$ w ramach emisji 9,36 % udziałów posiada rząd oraz PT Indocopper Investama, w ca-
wymiennego skryptu dłużnego) i ukończenie studium wykonalno- łości należące do FMCG.

SPADEK PRODUKCJI ZŁOTA W POŁUDNIOWEJ AFRYCE


RIO TINTO INWESTUJE W MONGOLII SA Gold fali, Mining Journal, 3 June 2005, p. 5
Rio Tinto puts a foot in the Mongolian door, Mining Jouraal, 24 June 2005, Produkcja złota w Południowej Afryce spadła w ostatnim roku
p. l
o 13 %, osiągając w I kwartale 2005 r. wielkość 73,8 Mg. Przyczyną
Rio Tinto inwestując 12,5 min C$ w przedsiębiorstwo eksplora- spadku produkcji był wysoki kurs randa w stosunku do dolara i wy-
cyjne Entree Gold Inc. rozpoczęło prace poszukiwawcze w Mongolii. sokie koszty operacyjne. W 2004 r. południowoafrykańska produ-
Inwestycja zapewni Rio Tinto 9,9 % akcji Entree z opcją na zwię- kcja złota spadła o 8 % do 342,7 Mg, osiągając poziom nienotowany
kszenie udziałów do 19,8 % i prawo do uczestnictwa w projekcie od 1931 r.
Ulziit Uul. Inwestycje w Mongolii dotyczą też eksploatacji złoża
Oyu Tolgoi, którego zasoby zmierzone i wskazane szacowane są na POROZUMIENIE DOTYCZĄCE PROJEKTU KAKUMBI
1149 min Mg o średniej zawartości 1,30 % Cu i 0,47 % Au. Kakumbi deal, Mining Journal, 3 June 2005, p. 8
URUCHOMIENIE KOPALNI TINTAYA African Eagle Resources plc podpisało z Resolute Mining Ltd
porozumienie dotyczące projektu złota Kakumbi w Tanzanii. Poro-
Tintaya restarts, Mining Journal, 24 June 2005, p. 5; Metal Bulletin, 27 June
2005, p. 12 zumienie dało Resolute, operatorowi kopalni złota Golden Pride,
prawo do nabycia 51 % udziałów w projekcie w zamian za sfinan-
BHP Billiton po negocjacjach z lokalną społecznością ponownie
sowanie prac eksploracyjnych w kwocie 1,15 min $ w okresie 3 lat,
uruchomiło kopalnię miedzi Tintaya w Peru. 24 maja 2005 r. kopal-
a dodatkowych 14 % udziałów poprzez wydatkowanie dalszych
nia została zamknięta wskutek akcji protestacyjnych, związanych
1,85 min $.
z żądaniami dalszego inwestowania w lokalne przedsięwzięcia.
Spółka ma zamiar uruchomić także pracę kopalni Ccrro Colorado NOWE OSZACOWANIE ZASOBÓW PROJEKTU SUURIKUUSIKKO
w Chile, zamkniętej w połowie czerwca z powodu trzęsienia ziemi.
Morę outlined at Suurikuusikko, Mining Journal, 3 June 2005, p. 10
W okresie lipiec 2004 r.-miarzec 2005 r. kopalnia Tintaya wypro-
dukowała 57 400 Mg miedzi w koncentracie i 36 tyś. Mg miedzi Riddarhyttan Resources AB otrzymało nowe oszacowanie zaso-
katodowej. bów złoża złota Suurikuusikko w północnej Finlandii. Zasoby wska-
zane projektu wynoszą 10,43 min Mg o średniej zawartości 5,83
PERU COPPER INWESTUJE W TOROMOCHO g/Mg Au, a zasoby wnioskowane 7,26 min Mg o średniej zawartości
Peru Copper confirms Toromocho options, Mining Journal, 24 June 2005, 4,52 g/Mg Au (przy zawartości brzeżnej 2 g/Mg Au). Zawartość
p. 8 kruszcu w poszczególnych interwałach waha się od 4,0 do 10,7 g/Mg Au.
Peru Copper Inc. otrzymało wyniki testów metalurgicznych
ROSYJSKI PRZETARG
próbek pochodzących ze złoża miedzi Toromocho w Peru. Zasoby
zmierzone i wskazane złoża szacuje się na 818 min Mg o średniej Russian auction, Mining Jouraal, 3 June 2005, p. 11
zawartości 0,9 % Cu (przy zawartości brzeżnej 0,6 % miedzi ekwi- Peter Hambro Mining plc, 65 % udziałowiec w jv Omchak,
walentnej), a zasoby dodatkowe w tych kategoriach na 763 min Mg wygrało przetarg na nabycie licencji na prace eksploracyjne i górni-
0 średniej zawartości 0,33 % Cu (przy zawartości brzeżnej cze dla złoża złota Yerkhe-Allinskiy w rosyjskim regionie Chita za
0,26^-0,59 % miedzi ekwiwalentnej). kwotę 2,2 min $. Zasoby geologiczne złoża w rosyjskiej kategorii
Cl szacuje się na 76 tyś. oz Au i 138 tyś. oz Ag, a w kategorii C2 na
NORILSK INWESTUJE 1,5 MLD $ W ZŁOŻE MIEDZI UDOKAN 593 tyś. oz Au i 752 tyś. oz Ag.
W ROSJI
Norilsk joins bidding for $1,5 bn Udokan copper deposit In Russia, Metal OPCJA NA NABYCIE YREDELUS
Bulletin, 6 June 2005, p. 10 Yredelus option, Mining Joiunal, 10 June 2005, p. 7
Norilsk Nickel, Uralelectromed i Kazakhmys ubiegają się o pra- Teck Cominco Ltd uzyskało od Helio Resource Corp. opcję na
wo do zagospodarowania największego złoża miedzi Udokan w Ro- nabycie 75 % udziałów w projekcie złota Yredelus w Namibii. Spół-
sji. Zasoby bilansowe złoża oceniane są na 20 min Mg o średniej ka może uzyskać 60 % udziałów w przedsięwzięciu poprzez finan-
zawartości 2,5 % Cu. Minister Zasobów Mineralnych w Rosji wy- sowanie prac eksploracyjnych w kwocie 4,4 min C$ w okresie 4 lat
znaczył termin przetargu na listopad 2005 r. Zagospodarowanie i płatność Helio Resource 1,25 min C$. Teck Cominco może zwię-
Udokan będzie wymagało zainwestowania ok. l,5mld$, wtym 100 kszyć swoje udziały do 65 % przez wydatkowanie dalszych 4,4 min
min $ w nabycie koncesji górniczych, a 400 min $ w zakład wzbo- C$ przez 2 lata, a do 75 % poprzez ukończenie studium wykonalno-
gacania rudy. Przewiduje się, że koszty inwestycyjne zwrócą się po ści w okresie 4 lat i płatność 625 tyś. C$.
1 O* 14 latach.
ROZPOCZĘCIE PROJEKTU LAGUNAS
KONKOLA COPPER MINES OGŁASZA PRZETARG Landmark for Lagunas, Mining Journal, 17 June 2005, p. 1; Metal Bulletin,
Metal Bulletin, 13 June 2005, p. 11 13 June 2005, p. 14
Konkola Copper Mines (KCM), największy zambijski producent Barrick Gold Corp. rozpoczęło realizację projektu złota Lagunas
miedzi, ogłosił przetarg dotyczący rozwoju Konkola Deep Mining Norte w Peru przed zakładanym terminem (III kwartał 2005 r.).
Project (KDMP), będącego obecnie jedną największych inwestycji Produkcja Lagunas Norte do końca 2005 r. ma wynieść ok. 545-^550
w Afryce Południowej (wydajność 200 tyś. Mg/r.). Szacuje się, tyś. oz Au, a koszty inwestycji szacuje się na 340 min $.

653
WZROST PRODUKCJI ZŁOTA PRZEZ GOLDEN STAR zakładach. W wyniku realizacji tego programu przeróbka rudy w ko-
Golden Star output up, Mining Journal, 17 June 2005, p. 3 palniach cynku i ołowiu Rampura Agucha wzrosła z 2,3 min Mg do
Golden Star Resources Ltd oznajmiło, że produkcja złota pocho- 3,75 min Mg/r., a zdolność produkcji rafinowanego cynku przez
dząca z ghańskich projektów spółki w 2007 r. wyniesie ponad 500 Chanderiya wzrosła do 270 tyś. Mg/r. na skutek uruchomienia
tyś. oz/r., o 35 % więcej niż szacowano wcześniej. Produkcja nowo- nowego zakładu Lurgi o wydajności 170 tyś. Mg. Docelowo produ-
projektowanego zakładu przeróbki rudy pochodzącej z kopalni Bo- kcja cynku w Indiach ma wynieść około 400 tyś. Mg/r.
goso/Prestea wyniesie 260+290 tyś. oz złota, a koszty operacyjne
szacowane są na 250+270 $/oz Au. PROGNOZY DLA CYNKU
Fundamental outlook for zinc, Mining Journal, 10 June 2005, p. 6
POROZUMIENIE JV EAST DELTA IHUAQUIAO GOLD Według danych International Lead and Zinc Study Group
East Delta Gold buy, Mining Journal, 17 June 2005, p. 5 (ILZSG) zapasy cynku na LME na koniec 2004 r. wyniosły 628 625
East Delta Resources Corp., spółka-córka Guiyang High Tech Mg, a na koniec kwietnia 2005 r. spadły do wielkości 522 925 Mg.
Meiya Investment Ltd, podpisała z Huaąuiao Gold Minę Co Ltd Chiny w kwietniu 2005 r. dokonały eksportu 23 200 Mg rafinowa-
porozumienie j v dotyczące nabycia większościowych udziałów ko- nego cynku (o 68 % więcej w porównaniu z kwietniem 2004 r.),
palni złota Huaąuiao w południowo-wschodniej części chińskiej a w maju 2005 r. 25 400 Mg. Z kolei w okresie styczeń-kwiecień
prowincji Guizhou. Guiyang będzie posiadać 73,5 % udziałów w no- 2005 r. produkcja cynku w Chinach wyniosła 840 700 Mg i wyka-
wej spółce jv i ma zainwestować w eksplorację złoża 500 tyś. $. zuje ona tendencję wzrostową. Szacuje się, że światowa konsumpcja
W okresie 2003+2004 r. Huaąuiao wyprodukowało 20 tyś. oz złota. tego metalu, która w 2004 r. zanotowała 4,7 % wzrost, w 2005 r.
wzrośnie tylko o ok. 2 %.
WZROST ZASOBÓW ZŁOŻA SOROWAR
Sorowar estimate increases, Mining Journal, 17 June 2005, p. 8 BOLIDEN ZMNIEJSZA PRODUKCJĘ W TARA
Golder Associates dokonało nowego oszacowania zasobów zło- Boliden cuts Tara, Mining Journal, 17 June 2005, p. 5; 24 June 2005, p. 7;
ża złota Sorowar na wyspie Simberi w Papua Nowej Gwinei, nale- Metal Bulletin, 20 June 2005, p. 12
żącego do Allied Gold Ltd. Przy założeniu zawartości brzeżnej 0,5 Boliden AB z powodu awarii technicznej zredukowało produ-
g/Mg Au oszacowano, że całkowite zasoby złoża wynoszą 17,2 min kcję w kopalni ołowiu i cynku Tara w Irlandii. Straty produkcyjne
Mg o średniej zawartości 1,21 g/Mg Au (51 % stanowią zasoby rzędu 40 % będą kosztować spółkę 5,3 min $. Tara produkuje 400
zmierzone, 23 % wskazane, a 26 % wnioskowane). Poprzednie wy- tyś. Mg cynku w koncentracie i 50 tyś. Mg ołowiu w koncentracie
niki szacowały zasoby Sorowar na 10,9 min Mg o średniej zawarto- rocznie. Spółka planuje odzyskać pełną zdolność produkcyjną zakła-
ści l, l O g/Mg Au. du na początku lipca 2005 r. Niższa wydajność koncernu wpłynie
jednak na niedobór cynku w Europie.
NORILSK SZACUJE ZASOBY ZŁOTA
Norilsk outlines gold reserves, Mining Journal. 17 June 2005, p. 9 URUCHOMIENIE HUTY CYNKU HONGDA
MMC Norilsk Nickel po raz pierwszy opublikował oszacowanie Chinese zinc smelter Hongda to start 100,000 tpy plant. Metal Bulletin, 13
pewnych i prawdopodobnych zasobów należących do ZAO Polyus. June 2005, p. 14
Szczegóły dotyczące zasobów złóż złota w Krasnojarsku, Irkucku Yunnan Jinding Zinc Co., należący do Sichuan Hongda Group,
i Magadanie przedstawia poniższa tablica. w lipcu 2005 r. uruchomi hutę cynku o wydajności 100 tyś. Mg/r.
Budowa huty rozpoczęła się w marcu 2004 r. Planuje się zwiększenie
Wielkość Zawartość Au całkowitej produkcji cynku przez Hongda do 220 tyś. Mg/r., a w dru-
Kategoria zasobów Złoże
min Mg g/Mg gim etapie rozwoju do 350 tyś. Mg Zn i 50 tyś. Mg Pb rocznie.

Pewne Olympiada 20,6 4,6 IMPLATS TWORZY JV DLA ROZWOJU PROJEKTU AMBATOYY
Implats secures Ambatoyy nickel partnership, Mining Journal, 3 June 2005,
Olympiada 71,3 3,8 p. 8
Prawdopodobne Yeninskoye 10,2 3,3
Zapadnoe 4,2 2,8 Dynatec Corp. and Impala Platinum Holdings Ltd (Implats)
podjęły decyzję o utworzeniu jv (50:50) celem rozwoju niklowo-ko-
baltowego projektu Ambatovy na Madagaskarze. Zawarte porozu-
NEW GUINEA INWESTUJE W SINIYIT mienie przewiduje budowę zakładu przeróbczego za kwotę 230
New Guinea receives Sinivit permission, Mining Journal, 24 June 2005, p. 9 min $ na bazie istniejących aktywów spółki w Springs w Południo-
Ministerstwo Górnictwa Papua Nowej Gwinei przyznało New wej Afryce. Docelowo Implats będzie operatorem nowej rafinerii
Guinea Gold Corp. (NGG) 8-letnią koncesję górniczą dla projektu w Springs, a Dynatec kopalni i zakładu przeróbczego na Madaga-
złota Sinivit w pobliżu Rabaul na Wyspach Brytyjskich, w którym skarze.
firma posiada 92 % udziałów. Planuje się eksploatację odkrywkową
rudy tlenkowej, zawierającej 132 tyś. oz Au o średniej zawartości KONIEC POROZUMIENIA POMIĘDZY WEDA BAY I OM GROUP
5,05 g/Mg Au. Weda Bay drops OM Group off-take deal, Mining Journal, 3 June 2005,
p. 9
WZNOWIENIE WYDOBYCIA ZŁOTA W ANDACOLLO Weda Bay Minerals Inc. rozwiązało porozumienie z OM Group,
Metal Bulletm, 27 June 2005, p. 15 dotyczące rozwoju laterytowego projektu niklu i kobaltu Weda Bay
Trend Mining podpisało list intencyjny w sprawie zakupu i uru- w Halmahera w Indonezji. Weda Bay spłaci OM Group pożyczkę
chomienia kopalni złota Andacollo w Chile, należącej obecnie do w kwocie 2,5 min $ do końca III kwartału 2005 r., a w późniejszym
Pacific Rim Minerals. Rozruch kopalni nastąpi do końca 2005 r. terminie pozostałe 20 min $ oraz ekwiwalent w wysokości l %
Produkcja w Andacollo ustała w 2000 r., kiedy cena złota spadła do dochodów netto huty z 30-letniego okresu trwania projektu.
250 $/oz.
NABYCIE NKOMATI PRZEZ LIONORE
YEDANTA KOŃCZY ZAGOSPODAROWANIE CHANDERIYA LionOre seals Nkomati deal, Mining Journal, 3 June 2005, p. 9
Yedanta completes major zinc expansion, Mining Journal, 3 June 2005, p. 5; LionOre Mining International Ltd nabyło od African Rainbow
Metal Bulletin, 6 June 2005, p. 8 Minerals Ltd (ARM) 50 % udziałów w kopalni niklu Nkomati w Po-
Yedanta Resources plc zakończyło program ekspansji, dotyczący łudniowej Afryce. LionOre zapłaci ARM wstępnie 28,5 min $ w go-
swoich aktywów cynkowych Chanderiya w Rajasthan State w pół- tówce i akcjami w okresie 5 miesięcy. Od l czerwca 2005 r. LionOre
nocno-zachodnich Indiach i rozpoczęło próbną produkcję w nowych ma prawo do 50 % udziałów w produkcji i dochodach Nkomati.

654
GRENLANDZKIE POROZUMIENIE URUCHOMIENIE SALLY MALAY
Greenland agreement, Mining Journal, 10 June 2005, p. 7 Sally Malay restarts, Mining Journal, 24 June 2005, p. 3
Diamond Fields International Ltd (DFI) zawarło z Inco Ltd Australijski producent niklu Sally Malay Mining Ltd, po usunięciu
porozumienie jv dotyczące eksploracji projektu niklu na wyspie awarii młyna ponownie uruchomił produkcję dwóch kopalni niklu
Ammassalik, przy poludniowo-wschodnim brzegu Grenlandii. Inco w Zachodniej Australii. Zakłady powróciły do pełnej wydajności
może nabyć 65 % udziałów w projekcie poprzez sfinansowanie prac i w czerwcu 2005 r. wyślą drogą morską 5 tyś. Mg koncentratu niklo-
eksploracyjnych w kwocie 3 min $ do końca 2008 r. wego.

INFORMACJE GIEŁDOWE

ELDORADO GOLD NABYWA AFRAN MINING C$ w niezabezpieczonych skryptach dłużnych i 100 nowych akcji
Eldorado Gold set to acquire Afran Mining, Mining Journal, 3 June 2005, zwykłych Frontera.
p. 12
Eldorado Gold Corp. zamierza nabyć akcje spółki Afran Mining EMISJA OBLIGACJI NORANDA
Corp. za kwotę 59 min C$. Afran posiada 85 % udziałów w projekcie Noranda issues bonds as takeover completion nears, Mining Journal, l O June
złota Tanjianshan w chińskiej prowincji Qinghai. Warunkiem poro- 2005, p. 13
zumieniajest uzyskanie przez udziałowców Afran jednej akcji Eldo- Noranda Inc. wynegocjowało z konsorcjum ubezpieczeniowym,
rado za każde 6,5 akcji spółki po cenie 0,44 C$/akcję. W wyniku prowadzonym przez Deutsche Bank warunki emisji obligacji na
realizacji transakcji udziałowcy Afran będą posiadać około 7 % łączną kwotę 500 min $. Transakcja dotyczy sprzedaży obligacji
kapitału akcyjnego Eldorado. Zasoby pewne i prawdopodobne Tan- w dwóch turach po 250 min $ o stopie procentowej 5,5 % z termi-
jianshan szacowane są na 944 tyś. oz (6 min Mg o średniej zawartości nem wykupu do 2017 r. i stopie procentowej 6,2 % z terminem
4,9 g/Mg Au). wykupu do 2035 r.
WSTĘPNA OFERTA PUBLICZNA AKCJI KAZAKHMYS FINANSOWANIE PROJEKTU SREBRA TEXAS
Kazakhmys chief details London IPO, Mining Journal, 3 June 2005, p. 13 Macmin raising forTexas silverproject, Mining Journal, 17 June 2005, p. 10
Kazakhmys Corp. planuje sprzedaż 25 % swoich udziałów po-
Macmin Silver Ltd rozpoczęło emisję swoich akcji na giełdzie
przez wstępną publiczną ofertę akcji (IPO) na londyńskim LME.
australijskiej (Australian Stock Exchange) celem uzyskania 4,5 młn
Połowa z uzyskanych funduszy zostanie przeznaczona na budowę
A$. Dochody z emisji zostaną przeznaczone na uruchomienie pro-
nowego kompleksu górniczo-hutnicznego Aktogai w południowo-
dukcji odkrywkowej kopalni Twin Hills w obrębie projektu srebra
wschodnim Kazachstanie. Kazakhmys w 2004 r. wyprodukowało
Texas w południowowschodnim Queensland. Produkcja srebra
427 tyś. Mg miedzi rafinowanej, a w 2005 r. produkcja ma wynieść
przez Twin Hills wyniesie około 2,5 min oz/r.
431 tyś. MgCu.

BHP BILLITON PRZEJMUJE KONTROLĘ NAD WMC EMISJA AKCJI RICHMOND


BHP Billiton wins control of WMC, Mining Journal, 10 June 2005, p. l, Richmond raising, Mining Journal, 24 June 2005, p. 15
Metal Bulletin, 6 June 2005, p. 8 Notowane na giełdzie w Montrealu Richmond Mines Inc. wy-
Po zwiększeniu przez BHP Billiton udziałów w WMC Resour- emitowało 3,25 min nowych akcji po cenie 4,90 C$/akcję, uzyskując
ces Ltd do 76,25 %, termin oferty na nabycie spółki o wartości 9,2 dochód brutto w kwocie 15,9 min C$. Dochody netto z emisji posłu-
mld $ został automatycznie przedłużony o 2 tygodnie (do 17 czerw- żą sfinansowaniu rozwoju projektu złota East Amphi w Quebec,
ca 2005 r.). Australijskie prawo wymaga, żeby BHP Billiton stało projektu złota Island w Ontario oraz zakupu sprzętu górniczego.
się posiadaczem ponad 90 % udziałów WMC, celem wymuszenia
obligatoryjnego nabycia pozostałych akcji spółki. HIGH RIYER INWESTUJE W BURKINA FASO
High River to acquire its Burkina Faso partner, Mining Journal. 24 June 2005.
FRONTERA ZBIERA FUNDUSZE NA ROZWÓJ PIEDRAS YERDES p. 15
Frontera raises Piedras Yerdes funds. Mining Journal, l O June 2005, p. 11 High River Gold Mines Ltd zgodziło się na płatność 25 min C$
Frontera Copper Corp. uzyskało 60 min C$ poprzez emisję w akcjach za wszystkie akcje Jilbey Gold Exploration Ltd, nie będące
zwykłych i dłużnych papierów wartościowych. Uzyskane fundusze jeszcze w posiadaniu spółki. Obie spółki prowadzą prace eksplora-
posłużą sfinansowaniu rozwoju projektu miedziowego Piedras Yer- cyjne w Burkina Faso, a złożem priorytetowym dla Jilbey Gold jest
des w meksykańskim stanie Sonora. Spółka wyemituje 60 tyś. jed- złoże złota Bissa Hill, którego udokumentowane zasoby geologiczne
nostek po cenie l tyś. C$/jednostkę, a każda z nich obejmuje l tyś. wynoszą 150 tyś. oz o średniej zawartości 3,3 g/Mg Au.

WYNIKI FINANSOWE

WZROST DOCHODÓW YEDANTA NORILSK PODWAJA ZYSKI


Higher prices and rising volumes boost Yedanta, Mining Journal, 3 June Norilsk doubles profit on higher prices, Mining Journal, 17 June 2005, p. 13
2005, p. 15 Wysokie ceny metali i wzrost wolumenu sprzedaży pomogły
Wysokie ceny metali i wzrost wolumenu sprzedaży spowodo- MMC Norilsk Nickel, największemu światowemu producentowi
wały zwiększenie dochodów Yedanta Resources plc w okresie ma- niklu i palladu, w podwojeniu swoich zysków netto w 2004 r. Wy-
rzec 2004 r.-marzec 2005 r. o 41 % do wielkości 455 min $. Obroty niosły one 1,83 mld $ w porównaniu z 861 min w 2003 r. Zysk
spółki w tym okresie wzrosły o 46 % do wartości 1,88 mld $ wsku- ze sprzedaży metali wyniósł 7,03 mld $ (5,2 mld $ w 2003 r.). Spół-
tek wysokich cen trzech głównych produktów Yedanta: aluminium, ka w 2004 r. sprzedała 451 tyś. Mg miedzi (467 tyś. Mg w 2003 r.)
miedzi i cynku. i 1,22 min oz złota (941 tyś. oz w 2003 r.).

655
CENY METALI
WZROST CENY MIEDZI rezerwy. Szacuje się, że ceny miedzi będą stopniowo spadać z 1,6 $/Ib
Copper price soars despite data, Mining Journal, 17 June 2005, p. 3; 24 June do l $/Ib.
2005, p. 3
Trzymiesięczna cena miedzi na LME 14 czerwca 2005 r. wy- Średnie miesięczne ceny metali
niosła 3317 $/Mg, a zapasy Cu spadły tego dnia do nie notowanego
od 31 lat poziomu 38 300 Mg. Według International Copper Study Styczeń-Czerwiec Czerwiec
Group (ICSG) światowa produkcja miedzi rafinowanej w I kwartale 2005 r. 2005 r.
Metal
2005 r. wzrosła o 4,1 % w stosunku do I kwartału 2004 r., a popyt
cena cena cena
Chin na miedź w tym okresie zwiększył się o 6,4 %. 20 czerwca najniższa najwyższa średnia
2005 r. cena miedzi osiągnęła rekordowy w historii LME poziom
3435 $/Mg, a trzymiesięczna cena miedzi w deporcie tego dnia Miedź Grade A ($/Mg)
wyniosła 280/290 $/Mg, wielkość nienotowaną od 9,5 roku. transakcje natychmiastowe 3071,00 3669,00 3523,14
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 2945,00 3385,50 3294,30
SPADEK CENY KOBALTU
Ołów (S/Mg)
Russian selling hits cobalt as prices drop to December O3's level, Metal transakcje natychmiastowe 911,00 985,66
1033,25
Bulletin, 13 June 2005, p. 15; 20 June 2005, p. 14
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 870,00 990,00 958,09
Cena kobaltu na LME spadła poniżej 13 $/Ib, osiągając poziom
nie notowany od grudnia 2003 r. Cena niskogatunkowego kobaltu Cynk($/Mg)
spadła z 13,50-14,20 $/Ib do 13-5-13,70 $/Ib, natomiast kobaltu transakcje natychmiastowe 1197,25 1429,75 1275,33
transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 1193,50 1447,00 1290,23
wysokogatunkowego z 14,50-15 $/Ib do 13,90-14,30 $/Ib. Ceny
kobaltu w kwietniu 2005 r. kształtowały się na poziomie 15 $/Ib, Nikiel (S/Mg)
jednak po spotkaniu Cobalt Development Institute w Paryżu, Norilsk transakcje natychmiastowe 14 032,50 17747,50 16 154,43
rozpoczął sprzedaż kobaltu po cenie ok. 14 $/Ib. Na rynku austriac- transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 14 050,00 16625,00 15 787,73
kim cena kobaltu spadła aż do 12,5-13 $/Ib, z kolei Norilsk Nickel Kobalt ($/Mg) cena cena
miesięczna miesięczna
20 czerwca 2005 r. sprzedawał kobalt poniżej 12 $/Ib, przekraczając najniższa najwyższa
tym samym wartość progową wynoszącą 12 $/Ib. czerwiec 2005 czerwiec 2005

min. 99,8 % 14,006 14,506


CODELCO GOTOWE NA FLUKTUACJE GIEŁDOWE min. 99,3% 12,994 13,617
Chile's Codelco may build copper inventories if price falls too fast, Metal
Bulletin, 27 June 2005, p. 12 Złoto ($/oz)
poranna 430,30227
Codelco, przygotowując się na gwałtowne spadki cen miedzi na popołudniowa 430,65682
giełdzie, pozostawił sobie opcję zmniejszenia dostaw metalu na
rynek. Spółka rozważa możliwość gromadzenia zapasów na wypa- Srebro (C/OT.)
Spot 731,04545
dek gwałtownych spadków cen, jakie odnotowano w 2001 i 2002 r.,
nie wyznaczono jednak jeszcze progu, od którego gromadzone będą May Averages, Metal Bulletin, 11 July 2005, No. 8901, p. 26

ZAPASY MIEDZI ZAPASY CYNKU

62606 628216

599802

'§ 44938 571388

> 36103 542973

2726Q 514569
05/05/13 05/06/10 05/07/07 05/0*11 05/05/13 05*6/10 05/07/07

Data sesji Data sesji

ZAPASY OŁOWIU ZAPASY NIKLU

53325 9657

47138 8418
S,
\ ....;....
40950 l 7179

34763

28575
I 5940

4701
\, /
. . i ••--
05«4/11 05/05/13 05*6/10 05/07/07 05/04/11 05/05/13 05*6/10 05/07/D7

Data sesji Data sesji

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Projektów Inwestycyjnych KGHM CUPRUM sp. z o.o. Centrum Badawczo-Rozwojowe
we Wrocławiu w składzie: Jan Kudełko, Malwina Kobylańska, Stefan Karst, Wojciech Korzekwa.

656
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW
współpracujących z czasopismem
RUDY i METALE NIEŻELAZNE

Czasopismo naukowo-techniczne Rudy i Metale Nieże- należy podać również w języku angielskim.
lazne publikują artykuły z dziedziny geologii złóż oraz górni-
ctwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ognio- 5. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-
wego, hutnictwa i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji, cowania:
ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać
metali nieżelaznych, które dzielą się na: pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko
artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne nie- autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca
kompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstę- pracy;
pne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy
opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego podany w języku polskim i języku angielskim;
stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjaz- c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu
dów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze
sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające). tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim
powinno być obszerniejsze do l strony maszynopisu.
Prosimy Autorów nadsyłanych prac o dołączenie Należy podać słowa kluczowe w języku polskim i angiel-
oświadczenia, że artykuł jest oryginalny, a treści w nim skim (max. 6 wyrazów).
zawarte są zgodne z prawem autorskim o własności d. na początku artykułu pożądane jest krótkie wprowa-
intelektualnej i przemysłowej, a także, że nie był dzenie a na końcu wnioski;
wcześniej publikowany w innych czasopismach kra- e. należy przestrzegać honorowania opublikowanych prac
jowych i zagranicznych oraz w materiałach konfe- na dany temat i przepisów o własności autorskiej (po-
rencyjnych posiadających sygnaturę ISBN. woływanie się w bibliografii);
1. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powi-
wymaganiom: nien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniej-
a. używaćjednoznacznego słownictwanaukowo-technicznego, szych. W tekście powołanie na pozycję literatury zazna-
a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe cza się w nawiasach kwadratowych np.: [10].
definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.:
b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale
tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi 1991, t. 36, nr 3, s. 97-^99, dla pozycji książkowej — Nowak M.:
o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504.
marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa;
6. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek termi-
c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie
nologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania
międzynarodowym SI.
artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne
2. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne będą uzgadniane z autorem.
prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i
pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97, 7. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu,
2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym foto-
w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora. grafii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny
adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych
3. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i foto- i nr telefonów, fax i e-mail.
grafie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich
miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie 8. Za publikację artykułów redakcja nie płaci hono-
noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe) rariów
powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie
9. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres
(17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy redakcji: Wydawnictwo NOT-S1GMA, 40-019 Katowice,
pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie
ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777.
w języku polskim i angielskim. Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich
4. Tablice należy zestawić na osobnych stronach innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami
wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.

Redakcja
Zaprenumeruj wiedzą fachową
w wydawnictwie Zakład
ul. Ku Wiśle 7, 00-707
Kolportażu
Warszawa
tel. (0-22) 840 30 86
tel./fax (0-22) 840 59 49
tel./fax (0-22) 840 35 89
fax (0-22) 891 13 74

Ceny w nawiasaci
NASZE CZASOPISMA WEDŁUG BRANŻ dotyczą prenumeraty w pakiecie

PRZEMYSŁ HUTNICTWO, PRZEMYSŁ LEKKI -RZEMYSŁ


BUDOWNICTWO ENERGI
GÓRNICTWO POZOSTAŁY
rocznie brutto zł rocznie brutto zł ELEKTRO!
rocznie brutto zł rocznie brutto zł

Chłodnictwo Hutnik Odzież Ciepłownictwo, Elektronika - Koń- Gospodarka


+ Wiadomości - Technologia, Moda Ogrzewnictwo, strukcje,Technoiogie, Wodna
Hutnicze Wentylacja Zastosowania
180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 90,00 (114,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*)
Gazeta Inżynieria Przegląd Włókienniczy Gaz, Woda Przegląd Przegląd
Cukrownicza Materiałowa - Włókno,Odzież,Skóra i Technika Sanitarna Elektrotechniczny Papierniczy
228,00 (252,40*) 192,00 (216,40*) 228,00 (252,40*) 180,00 (204,40*) 192,00 (216,40*) 168,00 (192,40*)
Gospodarka Rudy Materiały Przegląd Telekomuni- Przemysł
Mięsna i Metale Nieżelazne Budowlane kacyjny + Wiadomości Chemiczny
Telekomunikacyjne
199,02 (223,42*) 192,00 (216,40*) 180,00(204,40*) 192,00(216,40*) 264,00 (288,40*)
Przegląd CZASOPISMA Aura Przegląd Wiadomości
Gastronomiczny OGÓLNOTECHNICZNE - Ochrona Środowiska Geodezyjny Elektrotechniczne
132,00 (156,40*) rocznie brutto zł 120,00 (144,40*) 192,00 (216,40*) 216,00 (240,40*)
Przegląd Piekarski Atest Dozór Szkło
i Cukierniczy - Ochrona Pracy Techniczny i Ceramika
119,41 (143,81*) 180,00 (204,40*) 108,00 (132,40*) 90,00 (114,40*)
Przegląd Maszyny, Technologie, Ochrona Wokół Płytek
Zbożowo-Młynarski Materiały Przed Korozją Ceramicznych
192,00 (216,40*) 54,00 (78,40*) 324,00 (348,40*) 50,00 (74,40*)
Przemysł Fermentacyjny Problemy Opakowanie
i Owocowo-Warzywny Jakości
186,00 (210,40*) 216,00 (240,40*) 160,50 (184,90*)
Przemysł Spożywczy Przegląd Techniczny
180,00 (204,40*) 195,00 (219,40*)

ZamÓW prenumeratę lub bezpłatny egzemplarz* * Pakiet zawiera roczną prenumeratę


w wersji papierowej + cały rocznik na płycie CD,
wysyłany po zakończeniu roku wydawniczego.

You might also like