Aleksander Cyunczyk - Fizyka Metali

Wydano za zgod Rektora Opiniodawca prof. dr hab. in.
Andrzej BYLICA Skrypt opracowa zesp w skadzie Aleksander CYUNCZYK Wadysaw CZAJKA Tadeusz POMIANEK Jolanta ROMANOWSKA Redaktor Genowefa SPLNJK Redaktor techniczny Anna MAZUR Skrypt uczelniany dla studentw Wydziau Budowy Maszyn i Lotnictwa do wicze laboratoryjnych z przedmiotu "fizyka metali"
Metale - fizyka Fizyka metali Metale - wasnoci Wasnoci pomiary
ISBN 83-7199-100-2
Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej ul. W. Pola 2, 35-959 Rzeszw
Nakad 400 + 35 egz. Ark. wyd. 5,36. Ark. druk. 5,00. Papier offset, ki. III 70g B 1. Oddano do druku w czerwcu 1999 r. Wydrukowano w lipcu 1999 r. Zakad Poligrafii Politechniki Rzeszowskiej im. Ignacego ukasiewicza, ul. W. Pola 2,35-959 Rzeszw Zam. nr 55/99
SPIS TRSCI
Temat 1. UJidma a to m o w e .............................................. ....... 3
1.1. Wiadomoci podstawowe ........................ ............................................ 1.2. Jakociowa analiza spektralna stopw metali .................................... 1.2.1. Cel wiczenia.................................................................................. 1.2.2. Wyposaenie stanowiska................................................................ 1.2.3. Przebieg wiczenia ......................................................................... 1.2.4. Opracowanie sprawozdania...................................... ..................... Literatura.........................................................................................................
Temat 2. Przepyw ciepa w metalach i sto pach .........................
5 12 12 12 13 14 14
1S
2.1. Wiadomoci podstawowe ..................................................................... 2.2. Pomiar przewodnictwa cieplnego i temperaturowego ...................... 2.2.1. Cel wiczenia.................................................................................. 2.2.2. Wyposaenie stanowisk.................................................................. 2.2.3. Przebieg wiczenia ......................................................................... 2.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................ Literatura.........................................................................................................
Temat 3. Przewodnictwo elektryczne metali i stopw .................
15 21 21 21 22 23 24
25
3.1. Wiadomoci podstawowe ..... ............................................................... 3.2. Badanie przewodnictwa elektrycznego m etali................................... 3.2.1. Cel wiczenia.................................................................................. 3.2.2. Wyposaenie stanowiska................................................................ 3.2.3. Przebieg wiczenia ...................................................................... 3.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................ Literatura.........................................................................................................
25 31 31 32 32 33 33
4
Temat 4. Waciwoci magnetyczne metali i stopw ................... 34
4.1. Wiadomoci podstawowe ...................................................................... 4.2. Pomiar stratnoci magnetycznej ........................................................... 4.2.1. Cel wiczenia.................................................................................. 4.2.2. Wyposaenie stanowiska................................................................. 4.2.3. Przebieg wiczenia .......................................................................... 4.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................ Literatura..........................................................................................................
Temat 5. Zjawiska termoelektryczne ................ ........................
34 40 40 40 42 42 43
44
5.1. Wiadomoci podstawowe ...................................................................... 5.2. Pomiar siy termoelektrycznej .............................................................. 5.2.1. Cel wiczenia................................................................................... 5.2.2. Wyposaenie stanowiska................................................................. 5.2.3. Przebieg wiczenia.......................................................................... 5.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................ L iteratura..........................................................................................................
Temat 6. Dyfuzja w procesie s p ie k a n ia .....................................
44 48 48 48 49 50 50
51
6.1. Wiadomoci podstawowe ...................................................................... 6.2. Badania modelowe kinetyki spiekania proszkw metali .................. 6.2.1. Cel wiczenia.................................................................................. 6.2.2. Wyposaenie stanowiska................................................................. 6.2.3. Przebieg wiczenia .......................................................................... 6.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................ Literatura..........................................................................................................
Temat 7. Przemiany fazowe ze stanu ciekego w stan stay .........
51 58 58 58 59 59 59
60
7.1. Wiadomoci podstawowe ...................................................................... 7.2. Analiza cieplna stopu m etali................................................................. 7.2.1. Cel wiczenia................................................................................... 7.2.2. Wyposaenie stanowiska............................................ -................... 7.2.3. Przebieg wiczenia .......................................................................... 7.2.4. Opracowanie sprawozdania............................................................. Literatura..........................................................................................................
Sko row id z...........................................................................................
60 74 74 74 74 75 76
77
Temat 1. UJIDMfl nTOMOUJ

1.1. UJiocJomoci podstawowe
W normalnym, niewzbudzonym atomie kady elektron znajduje si w moliwie najniszym stanie energetycznym. Jest to stan podstawowy, w ktrym elektron przebywa stale nie emitujc i nie absorbujc energii. Wzbudzenie elek tronu, czyli zaabsorbowanie energii, moe nastpi wwczas, gdy zostanie mu ona w odpowiedniej formie dostarczona (ogrzanie atomw do wysokiej tempe ratury, poddanie gazu atomowego wyadowaniom elektrycznym lub nawietla niu promieniowaniem o odpowiedniej dugoci fali). Elektron moe zaabsorbo wa ty lko tak porcj energii hv, ktra wywouje wzrost jego energii do jednego z wyszych, dopuszczalnych stanw energetycznych (rys. 1.1).
Rys. 1.1. Prom ieniowanie elektrom agnetyczne pochaniane lub em itowane podczas przej elektronw m idzy poziom ami energetycznym i w atomie
Po ustaniu dziaania zewntrznego rda energii elektron samorzutnie powraca do stanu podstawowego, emitujc promieniowanie elektromagnetycz ne. Powrt do stanu podstawowego z odlegych poziomw energetycznych (ze skok) moe nastpowa w jednym akcie lub w kilku etapach. Promieniowanie emitowane podczas zeskoku elektronu ma czsto
gdzie E,, - energia stanu pocztkowego, * - energia stanu kocowego (* < Ep\ h - staa Plancka. Analiza promieniowania wywoanego przez wzbudzony atom, dokonywana za pomoc spektrometru, dostarcza bardzo cennych danych dotyczcych we wntrznej struktury' atomu. Poniewa indywidualne cechy atomu zanikaj, gdy materia przechodzi w stan skondensowany, w'ic atomy bada si w stanie duego rozrzedzenia (gazy, pary)- Uzyskuje si wtedy nie znieksztacony obraz pozio mw' energetycznych atomu. W spektografie (rys. 1.2) nastpuje rozszczepienie za pomoc pryzmatu promieniowania emitowanego przez wiecce gazy' (pary) danego pierwiastka i otrzymuje si emisyjne widmo atomowe. Do analizowania promieniowania w zakresie widzialnym i bliskiej podczerwieni stosuje si pryzmat wykonany ze szka optycznego, w zakresie dalszej podczerwieni - z monokrysztau halogen kw potasowca (KC1, KBr i inne), a w zakresie nadfioletu - z kwarcu.
Rys. 1.2. Ukad optyczny spektrografu
Otrzymane w ten sposb widma skadaj si z oddzielnych, wskich linii tworzcych ukad charakterystyczny dla pierwiastka emitujcego promieniowa nie (rys. 1.3). W widmie atomu mona wydzieli serie linii, ktrych pochodzenie
Substancja zawierajca wzbudzone atomy w ieci w znaczeniu dosow nym lub oglnym , gdy czsto em itowanego promieniowania m oe si znajdowa w zakresie widzialnym albo poza nim.
7 jest zwizane z kilkuetapowym powrotem elektronu do stanu podstawowego. Serie widmowe najprostszego atomu jednoelektronowego (atomu wodoru) s pokazane na rys. 1.4 i 1.5.
He
Hg
700
600
, r i A , [mm]
500
400
Rys. 1.3. Linie w idm ow e w obszarze widzialnym dla atomw niektrych pierwiastkw
R ys. 1.4. Serie w idm ow e atomu wodoru
C Q C
I
X [mm] Rys. 1.5. W idmo atom owe wodoru
Wyraenie opisujce czsto fal linii widmowych atomu wodoru (obser wowanych w serii) ma nastpujc posta: _1 n'% p
v = 3,2898- 10]i
np > nk
( 1 -2)
gdzie np i nk - liczby naturalne, numerujce orbitale, pomidzy ktrymi nastpuje przeskok elektronu, czyli inaczej - gwne liczby kwantowe tych orbitali. War toci rtp i nk dla poszczeglnych serii widmowych s podane w tab. 1.1.
Tabela 1.1. Liczby cakow ite w rwnaniu (1.2)
Seria
Lym ;i*i Bal mera Paschena Bracketta Pfunda
Nk
nP 2, 3, 4, 5, 6, 3, 4, 5, 6, 7, 4,... 5,... 6,... 7,... 8,...
1
2 3 4 5
Zazwyczaj zamiast czstoci stosuje si wielko pokrewn - liczb falow danej linii, tj. odwrotno odpowiadajcej jej dugoci fali X. Liczba falowa jest oznaczana symbolem v = \/'k . Poniewa v = c/k (c - prdko wiata), wic zaleno (1.2) mona zapisa w postaci 1 ____ 1 2 nz n \ r,k
(1.3)
gdzie R jest nazywana sta Rydberga, a jej warto dla atomu wodoru wynosi
3,2898-10l5Hz , = | 09737m -i 2.9979-108m-s"1 Wielko -R /n 2 = E/hc jest nazywana w spektografii termem danego po ziomu energetycznego i bywa zwykle oznaczana przez x. Liczba falowa po szczeglnego prka w widmie jest zatem rwna rnicy wartoci dwu termw, pomidzy ktrymi nastpuje zeskok elektronu: v = Tp - x k przy czym termy te wynosz odpowiednio R ---- 7
77
(1.4)
R *k = ---- r
(1.5)
W' atomach wieloelektronowych wartoci energii dozwolonych poziomw energetycznych zale nie tylko od gwnej liczby kwantowej n, lecz rwnie od pobocznej liczby kwantowej 1. W rezultacie poziom energetyczny scharaktery zowany okrelon gwn liczb kwantow rozszczepia si na kilka poziomw' odpowiadajcych rnym wartociom pobocznej liczby kwantowej. Wynikiem tego jest rozszczepienie prkw w widmie atomowym. Rozszczepienie to jest nazywane subteln budow linii widmowych. W tym przypadku termy widmowe wyraaj si wzorami nieco bardziej skomplikowanymi ni termy atomu wodoru, a mianowicie
*= - / ~ v + a )~ gdzie a - staa charakteryzujca dany term pierwiastka. Warto staej Rydberga R zmienia si od pierwiastka do pierw iastka (wpyw/a na ni masa jdra atomo wego). Rodzaje termw atomu wieloelektronowego i moliwe przejcia midzy nimi zostan omwione na przykadzie sodu. Konfiguracja elektronowa atomu sodu w stanie podstawowym jest nastpujca: nNa: 1s 2 2s 2 2p 6 3sl lub w zapisie skrconym nNa:[Ne]3sl. Podpowoki (orbitale) li, 2.$ i 2p s zamknite i tworz zrb atomu (o konfiguracji atomu neonu), natomiast podpowoka 3s nie jest cakowicie wypeniona i zawiera jeden elektron walencyjny. Elektron ten decy duje o charakterze widma pierwiastka i dlatego w spektroskopii bywa nazywany elektronem wietlnym. Stanem podstawowym elektronu wietlnego w' sodzie jest wic stan 3j.
10 Rozrnia si cztery typy termw odpowiadajce czterem cigom stanw: s, p, d i /r n i c y c h si wartoci pobocznej liczby kwantowej. Termy te s oznaczane wielkimi literami: S, P, D i F. Przed symbolem termu s wpisywane wartoci gwnej liczby kwantowej n odpowiadajcej danemu termowi. Termy te s wyraane wzorami typu (1.6): nS = R (n -- ot ) R (n + a P ) R (n + a j )
1
nP
(1.7) nD
R nF = (n + a
f ) 2
Wiadomo, e stan elektronu charakteryzuj cztery liczby kwantowe: gw na 7i, poboczna l, magnetyczna m i spinowa ms. Ze wzgldu na sprzenie po midzy magnetycznymi momentami pdu i spinu, kwantow liczb poboczn i kw antow liczb spinow mona zastpi jed n kwantow liczb wewntrzn: j = l + ms = / > 0 ( 1.8)
Z wyjtkiem / = 0 kadej wartoci l odpowdadaj dwie wartoci j, np. stanowi p 1 3 odpowiada j\ = i j 2 . Wartoci / = 0 odpowiada tylko jedna warto
7 ~ 2* A zatem wszystkie termy atomu sodu, z wyjtkiem termw typu S, s po dwjne (tzw. dublety). Dwukrotno termu jest zaznaczona indeksem 2 po lewej stronie u gry symbolu termu: 2 P , 2D , 2 F. Skadniki dubletw rozrnia si przez dopisanie wartoci j po prawej stronie u dou symbolu termu, np. 2F ./2,2^3/2. Term S jest w danym przypadku term em pojedynczym, tzw. singuletem, ale poniewa naley on do ukadu termw dubletowych, wic rwnie jest oznaczo ny jako
2
S.
11 Zatem w stanach wzbudzonych atomu sodu pojawi si nastpujce serie termw: 42S,/2, 52S m ,... 32/>,,V ,2, W
3~Aj/2,5/2? 4"D 3/2 j5/2,... 4"F5,/2!7/2, 5~ F 5/2,7/2v itd .
Wygodnym sposobem przedstawienia termw jest ich diagram (rys. 1.6). Termy atomu sodu nalece do poszczeglnych dubletw le bardzo blisko siebie. Odstpy midzy termami dubletw staj si coraz mniejsze w miar wzrostu liczby n. Rnica rzdnych poziomw energetycznych daje od razu
Rys. 1.6. Schem at p o zio m w energetycznych atomu sodu
12 liczb falow linii widmowej odpowiadajcej przejciu pomidzy odnonymi stanami energetycznymi. Na diagramie s zaznaczone tylko dozwolone przeskoki elektronu. Regua wyboru, ktra rzdzi przejciami dozwolonymi, ma posta / = 1 oraz j - 0; 1 (1.9)
Moliwe s wic takie przeskoki elektronu, w ktrych liczba / zmienia si o 1, a liczba j pozostaje bez zmian lub zmienia sw warto o 1. S zatem wzbronione przejcia typu P->P lub F >S oraz np. przejcie 2 Ds/2 ~>2 P\/2 Uwzgldniajc dozwolone przeskoki, mona wszystkie linie w widmie atomu sodu ugrupowa w cztery serie. Seria gwna (po angielsku: principal) odpowiada zeskokom elektronu z rnych poziomw p na poziom podstawowy (nP >jS"). Linie drugiej serii, zwanej pierw sz poboczn, s rozmyte (po angiel sku: diffuse ) i odpowiadaj zeskokom nD >3P. Linie drugiej serii pobocznej s ostre (po angielsku: skarp) i powstaj z zeskokw nS >3P. Czwarta seria, nazy wana seri podstawow (po angielsku: fundam ental), odpowiada zeskokom nF >3D. Od angielskich nazw wywodz si powszechnie obecnie uywane oznaczenia typw orbitali atomowych (5 , p, d, f ) i typw termw poziomw energetycznych (S, P. D, F).
1.2. Jakociowo analiza spektralna stopw metali

1.2.1. Ce! wiczenia
Celem wiczenia jest zilustrowanie zjawiska energetycznych przej elek tronw w atomach emisyjnych wridm pierwiastkw. Praktyczny aspekt wicze nia polega na poznaniu jednej z metod szybkiego jakociowego okrelenia ska du stopw' metali z wykorzystaniem staloskopu.
1.2.2. W yp o sa e n ie sta n o w isko

Badania s przeprowadzane spektroskopem produkcji firmy C. Zeiss w Je nie (rys. 1.7). rdem energii wywoujcej wzbudzenie atomw w tym aparacie jest uk elektryczny. Budowa spektroskopu jest zgodna ze schematem przedsta wionym na rys. 1.2. W yemitowane promieniowanie po przejciu przez szczelin zostaje uformowane w wizk rwnoleg przez soczewk kolimatora. Wizka ta trafia na pryzmat, gdzie zostaje rozszczepiona i zaamana, a przez soczewk kamery pada na klisz fotograficzn. Zamiast kliszy detektorem moe by bez porednio oko ludzkie. Miejsce, w ktrym pojawia si linia widmowa, wiadczy
13 o dugoci fali, czyli o tym, jaki to jest pierwiastek, a jej intensywno o jego zawartoci. Do bada uywa si prbek czystych metali (elaza, niklu, kobaltu i wol framu) oraz prbek stali stopowych.
1.2.3. P rze b ie g wiczenia

a) Wczy spektroskop do sieci prdu zmiennego 220 V. b) Analizow an prbk 1 (oznaczenia z rys. 1.7) umieci na jednym ze stow spektroskopu, zamkn pokryw ochronn i zabezpieczy. c) Przecznikiem dwigniowym 6 wczy owietlenie skali. d) Wczy generator znajdujcy si obok (przekrci czerwony przecz nik o 90). e) Przecznikiem nonym uruchomi generator i przepyw prdu ukowe go. Iskry natychm iast przeskakuj. f) Obserwowa linie widmowe w okularze 5. g) W celu zmierzenia dugoci fali pojedynczego prka naley' go ustawi dokadnie w wyciciu znajdujcym si pod widmem i odczyta na skali odpowiadajc mu dugo fali. Do przesuwania widma suy pokrto 8 znajdujce si na bocznej cianie spektroskopu.
Rys. 1.7. Spektroskop (staloskop) firmy C. Zeiss: 1 - badana prbka, 2 - pokrywa ochronna, 3 - st ceram iczn y I, 4 - okienko obserw acyjne dla skali, 5 - okular, 6 - przecznik obrotow y ze stou 1 na st II, 7 - st ceram iczny II, 8 - pokrto
14 h) W yznaczy dugo fal prkw w widm ach badanych pierwiastkw. i) W yznaczy dugoci fal prkw w widm ach stali stopowych.
1.2.4, O p ra c o w a n ie s p r a w o z d a n ia
W sprawozdaniu naley przedstawi w idm a czystych metali i stali stopo wych z zaznaczon dugoci fal poszczeglnych prkw w widmie. Rysunki naley wykona na papierze m ilim etrow ym , a widm a m usz by narysowane jedno pod drugim z zachowaniem jednolitej skali. Siedzc pokrywajce si prki w widmach czystych metali i w widm ach stali stopowych, okreli pier wiastki w chodzce w skad badanych stali.
lite r a tu r o
1. 2. 3.
Barrow G.M.: Chemia fizyczna. PWN, Warszawa 1978. Minczewski J., Marczenko Z.: Chemia analityczna, t. 3. PWN, Warszawa 1987. Szczepaniak W.: Metody instrumentalne w analizie chemicznej. PWN, Warszawa-Pozna 1979.
Temat 2
PRZPUJ CIPfl U J MCTfllflCH I STOPACH

2.1. UJiodomoci podstouiouie
W ciaach staych w ystpuj stacjonarne lub niestacjonarne przepywy cie pa. Stacjonarny przepyw ciepa w materiale jest scharakteryzowany wsp czynnikiem przewodnictwa cieplnego X tego materiau. Znajom o samego wspczynnika przewodnictwa cieplnego nie wystarcza jednak do opisu prze pyww niestacjonarnych zwizanych ze zmianami temperatury, a wic nagrze wania czy stygnicia. W tym przypadku trzeba si posuy wspczynnikiem przewodnictwa tem peraturowego K materiau. Jeeli na kocach prta metalowego zostanie wytworzona staa rnica temperatury (rys. 2.1), to w prcie wystpi stacjonarny przepyw ciepa. Gsto strumienia ciepa j q jest proporcjonalna do gradientu tem peratury dT/dx (nazy wanego rwnie spadem temperatury):
(2 . 1)
gdzie X - wspczynnik przewodnictwa cieplnego, rwny liczbowo iloci ciepa przepywajcego w jednostce czasu przez jednostkow y powierzchni przekroju prta (prostopad do kierunku przepywu tego strumienia), prz>r gradiencie temperatury rwnym jednoci.
x
Rys. 2.1 . P rzep yw ciep a w zd u je d norodnego prta w warunkach n ie ustalonego rozkadu temperatury
16 Podczas przepywu niestacjonarnego, gdy nie ustali si jeszcze rozkad tem peratury w prcie (lewy koniec prta nagrzewany), elem ent prta dugo ci Ax, ograniczony przekrojami w pooeniach xj i x 2, uzyska w cigu pewnego czasu At ilo ciepa Aq rw n rnicy iloci ciepa, ktra w tym samym czasie przepyna przez przekroje x\ i x 2. Niech spady tem peratury w otoczeniu prze krojw x\ i x 2 wynosz odpowiednio ,| i ,2- W tedy ilo ciepa Aq zyskana przez elem ent Ax prta wyniesie Aq = X S A tfa ~ ^ 2 )= X S A tA ^ a tem peratura elementu Ax wzronie o A r w ynoszce AT = ^ - = Aq cm cA xSds (2.3) (2.2)
gdzie c - ciepo waciwe m etalu prta, m - m asa elem entu Ax, S - pole przekroju prta, ds - gsto metalu. Z rwna (2.2) i (2.3) uzyskuje si ostatecznie T=J _ At cds ^ Ax
Zmiana temperatury' zaley zatem od wspczynnika K = cd s (2.5)
ktry nosi nazw wspczynnika przew odnictw a tem peraturowego metalu. Przechodzc do granicy dla t , x i T dcych do zera, uzyskuje si po lewej stronie rwnania (2.4) pochodn tem peratury wzgldem czasu, a po prawej stro nie - pochodn spadu tem peratury wzgldem dugoci, czyli drug pochodn tem peratury wzgldem dugoci:
( 2 .6) v
dt
dx2
Z rwnania (2.6) wynika wniosek, e w dwch prtach wykonanych z tego samego metalu, ktrych wym iar liniowy w kierunku przepywu ciepa rni si -krotnie, czas zajcia takiej samej zm iany tem peratury wskutek przewodnictwa cieplnego je st n~ razy duszy w prcie o w ikszym wym iarze liniowym. Innym
przykadem tej zasady jest nagrzewanie grubej pyty metalowej. Jeeli nagle zostanie ogrzana jed n a z jej powierzchni, to zwikszenie tem peratury warstw gbszych bdzie nastpowao stopniowo. Zakadajc, e warstwa na gbokoci 0,01 m ogrzeje si o jeden stopie po 10 sekundach, mona przewidzie, e w ar stwa na gbokoci 0,02 m ogrzeje si o jeden stopie po 22 10 = 40 sekundach, a warstwa na gbokoci 0,03 m - po 32 10 = 90 sekundach itd. Zaleno wspczynnika przewodnictwa cieplnego od temperatury' dla metali nie jest m onotoniczna (rys. 2.2), gdy ze zm ian tem peratury zm ienia si wzgldny udzia fononw i elektronw w przenoszeniu energii cieplnej.
Rys. 2.2 . Schem at za len o ci w sp czynnika p rzew o d n ictw a ciep ln eg o od temperatury dla m etali
W stopach m etali przewodnictwo cieplne gwatownie maleje ju przy nie wielkich dodatkach skadnika stopowego, jeli tworzy on z metalem osnowy roztwr stay (rys. 2.3). Chaotycznie rozproszone atomy dodatku stopowego wydatnie zm niejszaj redni drog sw obodn w metalu osnowy zarwno dla elektronw, jak i fononw.
R ys. 2 .3 . W p yw zaw artoci niklu na w zg ld n e p rzew od n ictw o ciep ln e stop u C u -N i
18 M etody pomiaru przewodnictwa cieplnego metali mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej z nich nale te metody, w ktrych okrela si bezwzgldn warto wspczynnika przewodnictwa cieplnego. S one zwykle stosowane w niskiej i redniej temperaturze. D rug grup stanow i metody porwnawcze, w ktrych korzysta si z prbek wzorcowych z materiau o znanej charakterystyce temperaturowej przewodnictwa cieplnego. M etody porwnawcze s stosowane w redniej i wysokiej temperaturze. Przy pomiarze bezwzgldnej wartoci wspczynnika X prbka ma najcz ciej ksztat prta o dugoci L i powierzchni przekroju poprzecznego S. Do je d nego koca prta jest dostarczana energia, a drugi koniec jest poczony z chodnic. Rol chodnicy spenia najczciej kalorymetr wodny. Wyznaczona na podstawie ogrzania wody w kalorym etrze ilo ciepa q, jaka przepywa przez powierzchni S w cigu czasu t, jest dana wyraeniem (2.7)
gdzie Tg - tem peratura gorcego koca prta, T- - tem peratura zimnego koca prta. Idea jednej z metod porwnawczych wyznaczania przewodnictwa cieplne go jest pokazana na rys. 2.4. W tym przypadku walcowe prbki: jedna z m ate riau badanego i dw'ie z jednakow ego m ateriau wzorcowego ustawia si w stos tak, aby badana prbka bya w rodku. Dolna prbka wzorcowa spoczywa na pycie grzewczej, a grna prbka wzorcowa styka si z chodnic. W jednako wych odstpach na kadej z trzech prbek s rozmieszczone kocwki term opar sucych do pomiaru gradientu tem peratury w kadej prbce. W warunkach stacjonarnego przepywu ciepa, tj. gdy gradienty tem peratury w obu prbkach wzorcowych s jednakow e, jest speniona zaleno Xm ATm = X W ATw (2 . 8)
gdzie X, - wspczynnik przewodnictwa cieplnego badanego m ateriau, Xw wspczynnik przewodnictwa cieplnego m ateriau wzorcowego, AT, - gradient tem peratury w m ateriale badanym, ATW - gradient tem peratury w materiale wzorcowym. Badania przepywu ciepa w warunkach niestacjonarnych, majce na celu okrelenie wspczynnika przewodnictwa tem peraturowego, w ym agaj korzy stania z bardziej zaawansow anych metod matematycznych i bardziej zoonej procedury eksperym entalnej. Interesujc i stosunkowo prost m etod jest w tym przypadku metoda Angstrma.
19
Rys. 2.4. Schem at ukadu do w yzn aczan ia p rzew od n ic twa ciep ln eg o m etod porw naw cz: 1 - badana prbka, 2 - prbki w zo rco w e. 3 - pyta grzew cza. 4 - ch od n ica, 5- -IO - termopary
Obiektem bada w metodzie Angstrom a je st dugi prt metalowy z jednego koca ogrzewany w sposb periodyczny. Drugi koniec badanego prta ma pod czas dowiadczenia prawie sta tem peratur, co osiga si czc go z chodnic o pojemnoci cieplnej znacznie wikszej od pojemnoci cieplnej prta (rys. 2.5). Periodyczne zm iany temperatury- w prcie uzyskuje si wczajc grzejnik na czas Ti, a nastpnie wyczajc grzejnik na czas x 2 i powtarzajc ten cykl kilka krotnie. Dla Ti = x2, po ustaleniu si periodycznego charakteru procesu, tem pe ratura w kadym punkcie prta zm ienia si sinusoidalnie w czasie. Okres periodycznoci fali temperaturowej x = t i + z2. N aley wybra dwa punkty pom iaro w e w prcie: jeden w odlegoci /, a drugi w odlegoci / + A l od ogrzewanego koca prta. Fale tem peratury ledzone w tych punktach m aj taki sam okres periodycznoci r, lecz rni si am plitud zm iany temperatury' i s przesunite w fazie. Schematyczny obraz fal tem peraturowych rejestrowanych jednoczenie
grzejnik
chodnica
R ys. 2.5. Schem at ukadu do pom iaru p rzew od nictw a tem peraturow ego m eto d A n gstrom a
20 w tych dwch punktach jest przedstaw iony na rys. 2.6. Am plituda zmiany tem peratury w punkcie ti = / wynosi Ti, a w punkcie = l + A l jest rwna Ti- Prze sunicie fazowe tych dwch fal tem peraturow ych wynosi A<p= Ar x gdzie A t - wzgldne przesunicie fal w' skali czasu. (2.9)
R ys. 2.6. Obraz dw ch fal tem peraturo w ych o ok resie r, rejestrow anych je d n o c z e n ie w dw ch punktach prta (punkty i x2 z rys. 2 .5 ) w warunkach p eriod yczn ego procesu przepyw u ciep a
Przedstawiajc periodycznie zm ieniajc si tem peratur szeregiem Fourie ra i rozwizujc rwnanie rniczkowe (2.6), dochodzi si do nastpujcego wzoru na wspczynnik przewodnictwa tem peraturowego: K = ----------------- r xAq)n(7i /T 2) lub po uwzgldnieniu zalenoci (2.9) uzyskuje si wzr K = ----- ^ . 2Adn(7j /T 2) (2.11) (2.10)
W spczynnik A jest wic wyraony przez stosunkowo atwe do zmierzenia parametry'.
21
2.2. Pomiar przewodnictwa cieplnego i temperaturowego

2.2.1. Cel w iczenia
Celem w iczenia jest poznanie metod stosowanych w badaniach stacjonar nego i niestacjonarnego przepywu ciepa w m etalach i stopach. Pierwsza cz wiczenia jest powicona pom iarom wspczynnika przewodnictwa cieplnego, natomiast druga cz dotyczy okrelania wspczynnika przewodnictwa tem pe raturowego.
2.2.2. W y p o sa e n ie sta n o w isk 2.2.2.I. Stanowisko do pomiaru przewodnictwa cieplnego

Badania s wykonywane m etod wiona na rys. 2.4. W idok stanowiska Zestaw skadajcy si z dwch prbek ustawiony na pycie grzewczej. Grna porwnawcz, ktrej idea jest przedsta badawczego jest pokazany na rys. 2.7. wzorcowych i jednej prbki badanej jest prbka wzorcowa styka si z chodnic.
Rys. 2.7 . S tan ow isk o do pom iaru p rzew od n ictw a ciep ln eg o m etali: 1 - prbki w zorcow e, 2 - prb ka badana, 3 - pyta grzew cza, 4 - ch od n ica, 5 - ekran term oizolacyjn y, 6 - term opary, 7 - reje strator w ielo k a n a o w y
22 W celu zmniejszenia strat ciepa stos prbek jest otoczony ekranem term oizola cyjnym. W kadej z trzech prbek s um ieszczone po dwie termopary, suce do wyznaczania gradientu tem peratury w badanym m ateriale i w materiale wzorcowym. Tem peratura jest odczytyw ana za pom oc rejestratora wielokana owego.
2.2.2.2. Stanowisko do pomiaru przewodnictwa temperaturowego

Schemat stanowiska do badania przewodnictwa tem peraturowego metali jest przedstawiony na rys. 2.8. Badany metal jest prtem o dugoci 50 cm i przekroju poprzecznym 1 cm". Jeden koniec prta jest poczony za porednic twem bloku miedziowego z grzejnikiem o mocy 100 W. Do drugiego koca prta jest przyczona chodnica w postaci masywnego radiatora. Cay zestaw jest umieszczony w osonie termicznej. Zm iany tem peratury zachodzce w pr cie s mierzone w' dwch punktach odlegych o l = 7,5 cm oraz / + A / = 15 cm od periodycznie ogrzewanego koca prta. Tem peratura w tych dwch punktach jest mierzona za pom oc dwch term opar, ktrych spoiny, zaizolowane lakie rem, s wprowadzone do w ntrza otworkw wywierconych w prcie. Drugie spoiny obydwu term opar s um ieszczone w miejscu styku prta z chodnic.
Ti
T2
wyjcia termoelementu
pzz\
osona
.7//
izolator c-j
prt metaliczny
chodnica
k blok miedziany osona
Rys. 2 .8 . Schem at stan ow isk a do pom iaru p rzew od n ictw a tem peraturow ego metali
2,23 Przebieg uiiczenio

2.2.3.1. Pomiar przewodnictwa cieplnego
a) Ustawi prbk badan pom idzy prbkami wzorcowym i i powierzch nie czoowe pokry past zapew niajc dobry kontakt. b) Podczy term opary zgodnie ze schematem. c) Naoy ekran i chodnic. d) Ustali napicie zasilania na autotransform atorze.
23 e) Rejestrowa co kilka minut wartoci tem peratury na prbce badanej i prbkach wzorcowych ( T \, T2, 7s, T, Ts, T6) a do osignicia stacjo narnego przepywu ciepa, tj. gdy gradienty tem peratury w obu prb kach wzorcowych s jednakow e (T\ - T2 = Ts - Tb). Ewentualnie m og si one rni o mniej ni 10%. f) Okreli tem peratur prbki badanej T = (74 + r 3). g) Dla tem peratury T okreli warto w spczynnika przewodnictwa cieplnego prbki wzorcowej. W arto t naley odczyta z wykresu X = f(T ), ktry jest wyoony na stanowisku badawczym. h) Korzystajc ze wzoru (2.8), okreli warto wspczynnika przewod nictwa cieplnego prbki badanej. i) Badania powtrzy dla innej wartoci tem peratury prbki.
2 .23 .2. P o m ia r p r z e w o d n ic tw a te m p e r a tu r o w e g o
a) Zm ontowa ukad zgodnie ze schematem pokazanym na rys. 2.8. b) Dobra napicia zasilajce grzejnik. c) W celu wytworzenia periodycznych zmian temperatury o ksztacie sinu soidalnym naley wczy grzejnik na czas T\ = 5 minut, a nastpnie wyczy grzejnik na taki sam okres x2= 5 minut. Proces ten naley po wtrzy piciokrotnie. Zawsze naley stosowa takie samo napicie za silajce grzejnik. Czas t = Ti + i 2 mierzy sekundomierzem. d) Rejestrowa zm iany temperatury' w dwch punktach prta pooonych w odlegoci I i /+A / od jego ogrzewanego koca. e) Z wykresw czasowych zmian tem peratury w wym ienionych punktach prta wyznaczy stosunek amplitud TV'T2 oraz wzgldne przesunicia fal tem peraturowych A t w skali czasu. f) Korzystajc z zalenoci (2.9), obliczy przesunicie fazowe Acp, a na stpnie na podstawie wyraenia (2.10) obliczy wspczynnik przewod nictwa tem peraturowego badanego metalu.
2.2.4. O p ra c o w a n ie sp r a w o z d a n ia
W sprawozdaniu naley zamieci wszystkie odczyty tem peratury, sporz dzone na ich podstawce wykresy oraz wykonane obliczenia. Korzystajc z w ar toci K wyznaczonej eksperym entalnie i posugujc si tablicam i waciwoci fizycznych metali (ciepo waciwe, gsto), obliczy na podstawie wzoru (2.5) wspczynnik przewodnictwa cieplnego X. Otrzym an w-arto X porwna z wynikiem uzyskanym w eksperym encie wykonanym m etod porwnawcz.
24
Literatura
1. 2. 3. wiczenia laboratoryjne z fizyki dla zaawansowanych. Praca zbiorowa pod red F. Kaczmarka. PWN, Warszawa 1982. Dobrzaski L.A., Nowosielski R.: Metody bada metali i stopw - badania wasno ci fizycznych. WNT, Warszawa 1987. Kittel C.: Wstp do fizyki ciaa staego. PWN, Warszawa 1970.
Temat 3. PRZWODNiCTUJO lKTRVCZN MTRU I STOPW

3.1. Wiadomoci podstausoiys
Wynikiem oddziayw ania poa elektrycznego na metale jest zjaw isko prdu elektrycznego. Elektrony quasi-swobodne, poruszajce si w metalu chaotycz nym ruchem aktywow anym cieplnie, doznaj pod wpywem pola elektrycznego przyspieszenia w kierunku linii pola elektrycznego, przeciwnie do wektora nat enia tego pola. Nie m og one jednak w sposb cigy uzyskiwa coraz wikszej prdkoci, gdy ulegaj rozpraszaniu na wszelkich defektach strukturalnych naruszajcych idealny porzdek w sieci krystalicznej. N a skutek tego ruch elek tronw wywoany staym polem elektrycznym mona uwaa za ruch jednostaj ny odbywajcy si ze sta prdkoci v, zw an prdkoci unoszenia. Prdko unoszenia jest wprost proporcjonalna do natenia E pola elektrycznego, czyli v= ue E (3.1)
gdzie ue - wspczynnik proporcjonalnoci, nazywany ruchliw oci elektronu. Ruch elektronw quasi-swobodnych wywoany polem elektrycznym na zwano prdem przewodzenia. Gsto tego prdu j ejest okrelona wzorem j e = ne e vu = ne e ue E =
k
(3.2)
gdzie ne - koncentracja elektronw w metalu, e - adunek elektronu. Wielko

k
= ne e u e
( 3 .3 )
zaley od rodzaju m ateriau i jest nazywana przew odnoci elektryczn w aci w lub konduktyw noci elektryczn materiau.
Oprcz konduktywnoci do opisu waciwoci elektrycznych stosuje si pojcie rezystywnoci lub oporu elektrycznego waciwego. Rezystywno p jest odwrotnie proporcjonalna do konduktywnoci (3.4)
K
P=
Rezystywno metalu zaley od czystoci i doskonaoci jego struktury oraz od temperatury. W yraa to regua M atthiessena
P = p l +P2OD
(3.5)
zgodnie z ktr na cakow it rezystywno metalu skadaj si dwie wielkoci: rezystywno resztkowa pi spowodowana rozpraszaniem elektronw na stacjonarnych defektach sieci krystalicznej (atomy obce, wakanse, dys lokacje, granice midzyziarnowe), S rezystywno p 2, nazywana czasami rezystyw noci idealn, wywoana rozpraszaniem elektronw na drgajcych jonach sieci ktystalicznej. Z tych dwu skadowych tylko pi zaley od tem peratury. Zaleno rezy stywnoci metali od temperatury w pobliu wartoci 293 K przyjto aproksymowa wzorem
gdzie a = const - wspczynnik tem peraturowy rezystywnoci. W ynika std p = C exp a T lub po przyjciu za punkt odniesienia 293 K
p t ~ P293 exp a A T
(3.7)
(3.8)
przy czym P 293 oznacza rezystywno w tem peraturze 293K, a A T T - 293. Po rozwiniciu wyraenia (3.8) w szereg w otoczeniu wartoci 293 K otrzymuje si
27 W technice urzdzenia elektryczne s eksploatowane zazwyczaj w zakresie 250 K do 470 K i wtedy wystarcza uwzgldnienie ty lko dwch pierwszych wyrazw szeregu (3.9), czyli
p T = p293
od
(1
+GC
AT)
(3.10)
Tem peraturowa zaleno rezystywnoci miedzi i jej stopw jest pokazana na rys. 3.1. Ksztat krzywych p = f { T ) nie zaley ani od iloci dodatku stopowe go, ani od tego, czy m ateria jest wyarzony czy te znajduje si w stanie po odksztaceniu plastycznym na zimno, istnieje prawidowo, zgodnie z ktr zwikszenie iloci dodatku innego pierwiastka do stopu oraz wzrost stopnia odksztacenia metalu i stopu zw ikszaj rezystywno materiau. W obu przy padkach wzrost liczby defektw strukturalnych zw iksza pierw sz skadow rezystywnoci, a mianowicie rezystywno resztkow.
temperatura [K]
.0 100 200 300
fi
a oo i O 'O
Rys. 3 .1 . W p y w d o m ieszk i cy n y oraz od k sztacnia p la sty czn eg o na tem peraturow za len o opornoci elektrycznej m iedzi: 1 - m ied w stanie wyarzonym . 2 - m ied po od k sztacen iu na zim no (zgniot 20% ), 3 - stop Cu + 0,5% Sn w stanie w y arzonym , 4 - stop Cu + 1% Sn w stanie w yarzo nym, 5 - stop Cu + 1% Sn po od k sztacen iu na zimno (zg n io t 20% )
-2 7 3
-2 0 0
-1 0 0
temperatura [Cj
Szczeglnie ostro maleje konduktywno (ronie rezystywno) stopw w przypadku tw orzenia si roztworw staych cigych, czego przykadem jest stop Cu-Ni (rys. 3.2). W zrost konduktywno i (spadek rezystywnoci) obser wuje si w tych stopach, w ktrych je st moliwe uporzdkowanie roztworu sta ego, na przykad w stopie Au-Cu (rys. 3.3). W wielu stopach dwuskadnikowych mona stwierdzi prawidowo opisujc zaleno rezystywnoci m ateriau od wartociowoci pierwiastka do mieszkowego. N a rysunku 3.4 pokazano zmian rezystywnoci resztkowej sto pw srebra zawierajcych 1% jednego z nastpujcych pierwiastkw: kadmu, indu, cyny i antymonu w zalenoci od wartociowoci pierwiastka domieszki. Rezystywno resztkowa zm ienia si w przyblieniu proporcjonalnie do kwa
dratu rnicy wartociowoci pierwiastka rozpuszczonego i wartociowoci rozpuszczalnika (regua Norbury'ego). W tym przypadku zakcenia periodycznoci potencjau w sieci krystalicznej, wyw oane domieszkami, pochodz z dwch rde. Po pierwsze, atomy dom ieszek o rnej wartoci w yw ouj lokal ne zmiany param etru sieci, po drugie, atom o innej wartociowoci ni warto ciowo atomw osnowy wywouje lokaln zm ian adunku elektrycznego, a tym samym lokalne zakcenie przebiegu potencjau w sieci krystalicznej. Re gua Norbury'ego nie sprawdza si w odniesieniu do metali przejciowych.
Rys. 3.2. Z a le n o w zgldnej stopu C u-N i od zaw artoci niklu
konduktyw noci
temperatura [C]
R ys. 3 .3 . W p yw uporzdkow ania na op orn o stopu o sk ad zie 25% at. A u + + 75% at. Cu: 1 - roztw r stay n ieu p o rzd k ow an y, 2 - roztw r stay uporzd k ow an y (nadstruktura)
N a tem peraturow zaleno rezystywnoci m a wpyw uporzdkowanie magnetyczne, jeli takie zachodzi w metalu lub stopie. N a rysunku 3.5 przed stawiono zaleno rezystywnoci elaza od tem peratury. W elazie nastpuje uporzdkowanie magetyczne (przejcie w stan ferrom agnetyczny) poniej tem peratury Curie, ktra wynosi 768C. Linie G i G' na rys. 3.5 opisywayby tempe-
29
Rys. 3.4. Z a len o d od a tk o w eg o przy rostu op orn oci srebra w y w o a n eg o wprowadzeniem 1% d o m ieszk i od war tociow oci pierw iastka d o m ie szk o w eg o
130
120 110
r -,
oo
fi
100
90
80 70 60 50 40 30
{= > ST
C A
< u I-I
n
20
10
0
-2 7 3 -2 0 0 -1 0 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200
temperatura [C]
Rys. 3 .5 . Tem peraturow a za len o op orn oci elaza (zestaw ien ie pom iarw d ok o nanych przez rnych autorw )
raturow zaleno rezystywnoci bez uw zgldnienia wpywu spontanicznegc uporzdkowania magnetycznego zaistniaego w metalu. Midzy przew odnoci elektryczn k a przew odnoci ciepln X metali istnieje wspzaleno ujta prawem W iedem anna-Franza -= L T K (3.11.
gdzie wspczynnik proporcjonalnoci L, nazywany sta Lorenza, wynos 2 ,4 -1 0 '8 W Q K. Prawo to nie spraw-dza si w odniesieniu do niskiej tem perati ryDowiadczalne wyznaczanie rezystywnoci metali i stopw sprowadza si; do pomiaru rezystancji R drutu o dugoci L i przekroju poprzecznym S , wyko nanego z badanego materiau. W yraenie na rezystywno ma posta p=R L (3.12
Do pomiaru rezystancji stosuje si najczciej metody kontaktowe, wrt ktrych wyrnia si metody m ostkowe i metod kompensacyjn. W ybr rc dzaju mostka zaley od wartoci rezystancji badanej prbki. Do badania prbel o rezystancji od 1 do 10 O. stosuje si m ostek W heatstonea (rys. 3.6).
V.J i?3
L
Ri
R ys. 3.6. Schem at m ostka W heatstonea
M ostek ten jest zbudow any z czterech rezystorw: badanego rezystora R i trzech rezystorw nastawczych R\, R 2 oraz R 3 . Pomiar nastpuje w chwili gdy mostek znajduje si wr stanie rwnowagi (galw anom etr nie wykazuje prze pywu prdu). W arunek rwrnowfagi m ostka W heatstonea jest opisany relacj Rx R 2 = R\ Zatem rezystancj badanej prbki (rezystora Rx) wylicza sii z zalenoci
31 R< = R i ^ (3.13)
xv2
Z a z w y c z a j d o b iera s i o d p o w ie d n i r e z y sta n c j n o r m a ln /? ], a r w n o w a g mostka u sta la s i p r z e z z m ia n sto su n k u re z y sta n c ji Ry/R2.
Mostek Thom sona suy do pomiaru rezystancji w zakresie od 1CT6 do 1 Q. Mostek ten zawiera, oprcz rezystorw- nastawczych (R? RA , R 3\ R ) i rezystora badanego Rx, rwnie rezystor wzorcowy R w (rys. 3.7). W arunek rwrnowagi mostka Thom sona okrela zaleno
n _ p . r(R : ,K t - R 3R t )
w ktrej pojawia si nieznana rezystancja r przewodu czcego rezystory Rx i Wrarto rezystancji r mona wyelim inowa dobierajc wartoci rezystancji nastawczych tak, aby speniay zaleno Ry/R 3 = R 4/R 4 . Otrzymuje si wtedy warunek rwnowagi m ostka Thom sona niezaleny od rezystancji r
R , = R ,^ L K4 ( 3 . 15 )
R ys. 3 .7 . Schem at m ostka T h om son a
3.2. B ad an ie przewodnictwa elektrycznego metali

3.2.1. Cei uiiczenla
Celem w iczenia je st poznanie mostkowej metody pomiaru rezystancji metalu w rnej tem peraturze. Obliczona na podstawie tych pom iarw konduktywno metalu oraz wyznaczone uprzednio (wiczenie w temacie 2.) przewod nictwo cieplne posu do zw eryfikowania prawa W iedemanna-Franza.
3.2.2. U Jyposaenie sta n o w isk o

Stanowisko badawcze przedstawione na rys. 3.8 pozwala na pomiar rezy. stancji prbek metali w rnej tem peraturze m etod mostkow. Badanymi mat riaami sae mied, aluminium, elazo i mosidz, ktre m aj posta drutw dugoci m. rednice drutw s zrnicowane i wynosz: < pcu~ 1,6 mm; < f> At ' = 1,8 mm; < p lc, = 1,3 mm i l> w slqd:u= 2 mm. Badana prbka (rezystor Rx) jes um ieszczana w piecu oporowym. Opr rezystora Rx je st wyznaczany za pomoc; m ostka W heatstone'a, ktrego schemat elektryczny pokazano na rys. 3.6. Tern peratura prbki w piecu jest odczytywana za pom oc miernika.
R ys. 3 .8 . S tan ow isk o do pom iaru rezystancji prbki m etalow ej w p od w yszon ej temperaturze: 1 - badana prbka. 2 - p iec op orow y, 3 - m ostek W h eatston ea, 4 - m iernik, 5 - za sila cz m ostka
3.2.3. P rze b ie g w iczenia

a) Zmierzy rezystancj badanej prbki w tem peraturze pokojowej. b) Umieci prbk w piecu i podgrzewa a do tem peratury 300C. Pc kadym przyrocie tem peratury o 20C notowa wynik zmierzonej re zystancji prbki. c) W yczy ogrzewanie i podczas chodzenia notowa wartoci rezystan cji prbki co 20C, a do osignicia tem peratury pokojowej. d) Powtrzy wym ienione czynnoci dla prbek z innych metali.
33
a) Z zalenoci (3.12) obliczy rezystywno badanych metali m ierzon w rnej tem peraturze. Sporzdzi wykres zalenoci p = / ( Z ) ogrzewa nego i chodzonego materiau. b) Korzystajc ze wzoru (3.4), obliczy konduktywno badanych metali. Sporzdzi wykres zalenoci k f ( T ) w trakcie ogrzewania i chodze nia. c) Na podstawie konduktywnoci k wyznaczonej w tym wiczeniu oraz na podstawie przewodnictwa cieplnego A . tego samego metalu, wyznaczo nego w w iczeniu z tematu 2., sprawdzi suszno prawa W iedemanna-Franza (w zr (3.11)).
Literaturo
1. 2. 3. 4. Dobrzaski L.A ., N o w o sielsk i R.: M etody bada m etali i stopw - badania w asn o ci fizyczn ych. W N T, W arszawa 1987. Kolbiski K., S ow ik ow sk i J.: M ateriaoznaw stw o elektrotechniczne. W N T, War szaw a 1988. Vlack L.H. van: M aterials S cience for Engineers. Tum. rosyjskie: T ieorieticzeskoje i prikadnoje m atieriaow iedienije. A tom izdat, M oskw a 1975. W ilkes P.: Fizyka ciaa staego dla m etaloznaw cw . P W N , W arszawa 1979.
Temat 4. WACIWOCI MflGNTCZN MCTflU I STOPUI

4.1. UJiadomoci podstauuouje
Do opisu magnetycznych cech m ateriau stosuje si dwie wielkoci: w zgldn przenikalno m agnetyczn /ir ciaa oraz jego podatno magnety cz n * . W aciwoci m agnetyczne materiau m og by dem onstrowane za pom oa solenoidu - spiralnej cewki nawinitej na toroid wykonany z badanego materiai (rys. 4.1). Jeeli przez cewk pynie prd, to w toroidzie wytwarza si strumier indukcji m agnetycznej, ktrego warto m ona zmierzy za pom oc pomocni
35
c zeg o uzwojenia otaczajcego solenoid, poczonego z galwanometrem . Stru
mie indukcji mona wyrazi wektorem indukcji m agnetycznej B , do ktrego
strumie jest proporcjonalny. Stwierdza si, e warto wektora indukcji B, w toroidzie wykonanym z jakiegokolw iek m ateriau jest inna ni warto wektora indukcji B p w solenoidzie pustym (w prni). Oczywicie, w obu przypadkach
solenoid jest zasilany takim samym prdem 1 . W ciaach izotropowych stosunek =

P
(4-1)
jest nazywany w-zgldn przenikalnoci m agnetyczn m ateriau toroidu. Przenikalno j.r je s t w ielkoci niemianowan. Przepyw prdu w ytwarza we wntrzu solenoidu czy to pustego, czy te wypenionego jakim materiaem pole magnetyczne o nateniu H =
ul
(4.2)
gdzie n - liczba uzwoje solenoidu, I - natenie prdu, / - dugo solenoidu. Indukcja m agnetyczna proporcjonalna do natenia tego pola wynosi w przypadku pustego solenoidu B p =\i.0H a w przypadku solenoidu wypenionego materiaem Bm = \xr\ i 0H (4.4) (4.3)
gdzie j_i jest przenikalnoci m agnetyczn prni rw n 1,25664 lO^H/m. Ilo czyn yii0 wyraa bezw zgldn przenikalno m agnetyczn materiau. Z zalenoci (4.3) i (4.4) wynika, e jednakow warto indukcji Bp = B,
osiga si przy rnych wartociach H . W skazuje to na pojawienie si dodat kowego pola m agnetycznego pochodzcego od materiau toroidu. Dodatkowe pole jest wynikiem polaryzacji m agnetycznej w materiale pod wpywem prdo wego pola m agnetycznego H . W kadym m ateriale pole H zakca ruch elek tronw i wywouje precesj ich mom entw m agnetycznych. Powstajcy moment precesyjny je st zawsze skierowany przeciwnie do H , a wic osabia to pole
36 (efekt diamagnetyczny). W ypadkowe natenie pola magnetycznego wewntrz materiau jest zatem mniejsze ni natenie pola zewntrznego H . Ponadto w ciaach zbudowanych z atom w o rnym od zera wypadko wym m om encie magnetycznym nastpuje pod wpyw em pola H porzdkowa nie wypadkowych momentw m agnetycznych caych atomw, zgodnie z kie runkiem i zwrotem pola H (efekt param agnetyczny). W tym przypadku nate nie pola magnetycznego wewntrz materiau jest wiksze ni natenie pola zewntrznego H . N atenie wasnego pola magnetycznego m ateriau jest n a z w a n e nama gnesowaniem (m agnetyzacj) M. W wielu m ateriaach namagnesowanie jest proporcjonalne do natenia zewntrznego pola magnetycznego: M = yH (4.5)
przy czym w spczynnik proporcjonalnoci % jest nazywany podatnoci ma gnetyczn materiau. Czsto stosuje si tzw. podatno m agnetyczn waciw y/d, gdzie d oznacza gsto materiau. Uwzgldniajc nam agnesowanie, indukcj m agnetyczn wewntrz m ate riau mona zapisa wzorem Bm = \^0{h +
m
)= |li0(l + x ) H = [i0\xrH
(4.6)
Zatem midzy przenikalnoci m agnetyczn a podatnoci m agnetyczn m ate riau istnieje zaleno JJ-r = 1 + X (4 -7)
W arto podatnoci magnetycznej % m ateriau oraz zaleno tej wielkoci od temperatury' decyduj o zaliczeniu m ateriau do odpowiedniej grupy cia o charakterystycznych cechach magnetycznych. Pierw sz grup stanow i diamagnetyki, ktre w ykazuj ujem n warto podatnoci m agnetycznej, czyli dla diam agnetykw % < 0 i oczywicie \x.r < 1. Oprcz diam agnetykw klasycznych (mied, zoto, srebro, cynk, rt), ktrych podatno je s t rzdu -1 0 3 i nie zaley od tem peratury, s znane diamagnetyki anom alne (np. bizm ut) o dziesiciokrotnie wikszej podatnoci magnetycznej zalenej od tem peratury. W aciwoci diam agnetyczne w ykazuj rwnie m ate riay w stanie nadprzewodnictwa, ktre zachow uj si wtedy tak, jak gdyby ich podatno m agnetyczna % = -1 . D rug grup tw orz paramagnetyki, ktre w ykazuj dodatnie wartoci po datnoci magnetycznej (x > 0 i \xr > 1). W tej grupie m ona wydzieli podgrup param agnetycznych pierwiastkw metalicznych (m etale alkaliczne, m etale ziem
alkalicznych i niektre metale przejciowe np. Nb, Ta), ktrych podatno ma gnetyczna je st bardzo maa (rzdu 1CF7) i nie zaley od temperatury. Osobn podgrup stanow i tzw. param agnetyki norm alne, ktrych podatno m agne yczna zaley od tem peratury w edug prawa Curie-W eissa C (4.8)
gdzie C - staa Curie, charakteryzujca materia, A - staa Weissa. W niektrych param agnetykach poniej okrelonej dla danego materiau emperatury nastpuje samorzutne uporzdkowanie m omentw magnetycznych atomw. W ektory momentw m agnetycznych ssiednich atomw ustaw iaj si wzgldem siebie rwnolegle (stan ferrom agnetyczny) lub antyrwnolegle (stan antyferromagnetyczny), przy czym w obu przypadkach uporzdkowanie obej muje swym zasigiem obszar zawierajcy okoo 106 atomw, zwany dom en magnetyczn. Tem peratura przejcia ze stanu param agnetycznego w stan ferro magnetyczny jest nazywana tem peratur Curie Tc, natom iast punkt przejcia ze stanu param agnetycznego w stan antyferrom agnetyczny nosi nazw'e temperatury Ne la TN. Zarwno podatno param agnetyka powstaego z ferrom agnetyka powyej emperatury Tc, jak i podatno param agnetyka uzyskanego z antyferromagneyka powyej TN zm ieniaj si zgodnie z prawem Curie-W eissa, wystpuje tylko midzy nimi rnica w' znaku staej W eissa (rys. 4.2).
\/x
-A
R ys. 4.2 . Z alen o odw rotnoci pod atn oci m agnetycznej l/x od temperatury: 1 - param agnetyk p o w sta y z antyferrom agnetyku p o w yej T/f, 2 - idealny param agne tyk, 3 - param agnetyk pow stay z ferrom agnetyku p ow yej Tc, 4 - antyferrom agnetyk
Antyferrom agnetyki w yrniaj si tym , e ich niewielka dodatnia podat no magnetyczna w zakresie poniej TN ronie ze wzrostem temperatury. Spo-
rd metali stan antyferrom agnetyczny osigaj: chrom poniej 311 K. mangponiej 95 K i szereg metali ziem rzadkich w bardzo niskiej temperaturze. Ferromagnetyki charakteryzuje wyrana zaleno podatnoci magnetyc* nej od natenia pola magnetycznego (rys. 4.3) oraz nasycenie magnetyczny osigane przy stosunkowo maym nateniu pola m agnetycznego, poczone i histerez nam agnesowania i indukcji magnetycznej (rys. 4.4).
Rys. 4 .3 . Z a le n o p od atn oci m agn etycz nej ferrom agnetyku od n aten ia p oa ma g n etyczn eg o
R ys. 4 .4 . P tla h isterezy m agne tycznej: 1 - k rzyw a n am agn eso w ania p ierw o tn eg o , 2 i 3 - g a zie ptli o d p ow iad ajce przem agn eso w a n iu prbki
Zaleno B = f(H ) czy analogiczna zaleno M = f(H ) nie s liniowe (nk jest spenione rwnanie (4.5)) i nie zapisuje si tych zalenoci w postaci anali tycznej, tylko przedstaw ia si na wykresie w ukadzie w sprzdnych B i H lut M i //( r y s . 4.4). W ykresy om awianych zalenoci tw orz krzywe zam knite, nazywane pe tami histerezy m agnetycznej. Linia 1 na rys. 4.4 - krzywa m agnesow ania pier wotnego - obrazuje zwikszenie indukcji (nam agnesow ania) ze wzrostem poi: m agnetycznego a do nasycenia. Stanowi nasycenia odpowiada rwnolege upc rzdkowanie wszystkich domen m agnetycznych w m ateriale. Dalszy w^zros natenia pola m agnetycznego H nie zw iksza ju nam agnesowania materiau
39 \Vraz ze zm niejszaniem si natenia pola indukcja (namagnesowanie) nie ztnienia si wedug krzywej pierwotnej, lecz wedug krzywej 2 tak, e przy H = 0 materia zachowuje pewne nam agnesowanie szcztkowe M r, a na zewntrz wytwarza pole o indukcji B r, zwanej rem anencj m agnetyczn (pozostaoci magnetyczn). Aby m ateria rozmagnesowa, naley przyoy przeciwnie skierowne pole m agnetyczne o nateniu Hk, zw anym koercj lub nateniem po wcigajcym. Zwikszajc dalej natenie tego pola, dochodzi si ponow'nie do stanu nasycenia ( - B s) i Powtarzajc t operacj (linia 3), uzyskuje si zamknit krzyw - ptl histerezy. Ferrom agnetyk nam agnesowany mona rozmagnesowa na dwa sposoby: SI podgrza m ateria do tem peratury wyszej od temperatury Curie i na stpnie go ochodzi, m um ieci prbk w solenoidzie zasilanym prdem z sieci elektrycznej 50 FIz z regulacj natenia / tego prdu od wartoci maksymalnej, za pewniajcej stan nasycenia magnetycznego prbki, do natenia 7 = 0 . Zm iany nam agnesowania M prbki przebiegaj wwczas w sposb za znaczony strzakami na rys. 4.5, od punktu N nasycenia magnetycznego do punktu 0 opisujcego stan nienam agnesowany.
R ys. 4 .5 . P roces rozm agn esow an ia prbki ferrom a gnetycznej
Energia elektrom agnetyczna dostarczana podczas magnesowania nie tylko przepywa przez materia, lecz jest przez niego rwnie absorbowana i ulega przetworzeniu na inny rodzaj energii (ciepo). Absorpcj energii elektromagne tycznej przyjto w technice nazywa stratami, a straty liczone w jednostce czasu i odniesione do jednostki m asy m ateriau - stratnoci. W ferrom agnetykach poddanych dziaaniu przem iennego pola elektroma gnetycznego pojaw iaj si straty zwizane z przem agnesow aniem m ateriau i indukowaniem si prdw wirowych. Straty zwizane z jednym cyklem przemagnesowania s proporcjonalne do powierzchni ptli histerezy. W tym przy padku je st wic korzystna wrska ptla histerezy (m aa warto koercji), a tak
m aj tzw. ferromagnetyki mikkie. W ykorzystuje si je gwnie do budowy! elektromagnesw. Rozpyw prdw wirowych oraz ich wartoci, a tym samym i straty zalea nie tylko od indukcji, lecz take od ksztatu i wymiarw geom etrycznych ciaa Przypadkiem szczeglnym s cienkie blachy, w ktrych strumie magnetyczny przepywa rwnolegle do ich powierzchni. W wczas warto strat zaley' tylko od jednego rozmiaru - od gruboci blach. Stratno m agnetyczn p blach z m ateriau ferrom agnetycznego w zale noci od czsto tliw o c i/zm ian pola elektromagnetycznego przy staej indukcji mona w przyblieniu wyrazi wzorem p = a f+
h f 2
(4.9)
gdzie stae a i b s zalene od rodzaju materiau blach i od ich gruboci. Pierw szy czon rw nania (4.9) dotyczy strat na histerez, ktre s wprost proporcjo nalne do czstotliwoci, tj. do liczby obiegw ptli histerezy w jednostce czasu. Drugi czon proporcjonalny do kwadratu czstotliwoci reprezentuje straty na prdy wirowe.
4.2. Pomiar stratnoci magnetycznej

Celem w iczenia jest poznanie metody pomiaru stratnoci magnetycznej blach elektrotechnicznych aparatem Epsteina, ktry moe by rwnie wykorzy stany do wyznaczenia krzywej nam agnesow ania i ptli histerezy.
4.2.2. W y p o sa e n ie st a n o w isk a
Stanowisko badawcze (rys. 4.6) skada si z przyrzdu Epsteina, miernikw natenia, napicia i mocy prdu oraz autotransformatora. Przyrzd Epsteina 25 cm je st rodzajem transform atora, ktry ma cztery' jednakow e cewki ustawione w kw adrat (rys. 4.7) i zamocowane do podstawy z materiau izolacyjnego. Kada cew ka ma dw a uzwojenia o jednakow ej liczbie zwojw z = 175. Uzwojenia pierw otne i wtrne poszczeglnych cewek s po czone szeregow a (rys. 4.8), tak e sum aryczna liczba zw ojw Zi w uzwojeniu pierwotnym (m agnesujcym ) i w uzw ojeniu wtrnym (napiciowym ) z 2 jest jednakow a (z i = z 2 = 700). P rbk m ateriau s paski badanej blachy o wym ia rach 280 1 x 30 + 0,2 mm i cakowitej m asie okoo 2 kg. Prbk dzieli si na cztery jednakow e czci i um ieszcza w ew ntrz cewek, tw orzc z paskw blachy zamknity (na zakadk) obwd m agnetyczny (rys. 4.9).
Rys. 4.6 . S tan ow isk o do pomiaru stratnoci m agnetycznej: 1 - przyrzd E psteina. 2 - watom ierz. 3 - am perom ierz, 4 - w oltom ierz. 5 - autotransform ator
R ys. 4 .7 . Przyrzd Epsteina: 1 - cew k i, 2 - k o cw k i u zw oje , 3 - podstaw a, 4 zacisk i m ocujce prbk, Z\ - u zw ojen ie pierw otne, r2 - u zw o jen ie wtrne
z = 175
R ys. 4.8. Schem at E psteina: 1 - paski ferrom agnetyczny), sujce (pierw otn e), c io w e (w trne)
elek tryczn y przyrzdu badanej blachy (rdze 2 - u zw ojen ie m agne 3 - u zw ojen ie napi
42
R ys. 4.9. Z am knity ob w d m agnetyczny (utw orzon y z paskw blachy w przyrzdzie E psteina), ktrego czynna d u g o lc = 0 ,9 4 m (redni o b w d )
Badania s przeprowadzane na paskach wycitych wzdu oraz w poprzek kierunku walcowania blach ze stali transform atorowej. Drugim badanym mate riaem jest stal 575.

a) Umieci paski stali transform atorowej w cewkach aparatu Epsteina i starannie zamocowa zaciskami. b) U stawi na transform atorze warto napicia okoo 10 V. c) Odczyta na woltomierzu napicie zasilajce U, na am perom ierzu - na tenie prdu magnesujcego /, a na watom ierzu - moc czynn. d) Powtrzy pomiary dla kolejnych wartoci napicia zwikszanego ka dorazowo o 5 V, a do 50 V. e) Zmieni badany m ateria na stal St5. f ) W ykona seri pom iarw analogicznie jak dla blachy transform atoro wej.
4.2.4. O p ra c o w a n ie s p r a w o z d a n ia
1. W^yniki zestawi w tabeli wedug nastpujcego wzoru:
Lp. 1. 2. B adany m ateria U[V] /[A ] P [ W] Hm [A /m ] B [T] P \ W] P b [W /kg]
43 gdzie U, I, P - wartoci zmierzone, natom iast H m, B n Pu - wartoci obliczone z nastpujcych zalenoci: ^ Hm - natenie pola magnetycznego A /m ]
A
(4.10)
gdzie z\ - 700 - liczba zwojw w uzwojeniu magnesujcym, /; = 0,88 m - zre dukowana dugo obwodu magnetycznego; obwd m agnetyczny tw orz prbki podzielone na 4 rwme czci zoone na "zakadk", ^ Bm - indukcja magnetyczna
Bm = 4 i ,4 4 r ^v 2 /m p m
(4n)
gdzie Z2 = 700 - liczba zwojw uzwojenia wtrnego, l2 = 0,28 m - dugo paska blachy,/ = 50 Hz - czstotliwo rda zasilania, mp = 2 kg - masa prbki (cz na m asa wszystkich paskw blachy). d = 7.562-103 kg/mJ - gsto stali, Pa - moc tracona / >=
m0
[ W /kg]
(4.12)
gdzie /?z0 - obliczeniow a masa prbki m0 = ^ - m p 4l 2 lc = 0.94 m - dugo redniej drogi m agnetycznej (rys. 4.9). 2. Sporzdzi wykresy B m i P 8 = f( B m) dla stali transformatorowej i 5/5. (4.13)
Literaturo
1. 2. 3. w iczenia laboratoryjne z fizyki dla zaaw ansow anych. Praca zbiorow a pod red. F. Kaczmarka. PW N, W arszawa 1982. D obrzaski L .A ., N o w o sielsk i R.: M etody bada metali i stopw - badania w asn o ci fizycznych. W NT, W arszawa 1987. P N -8 4 /H -0 4 4 5 0 M ateriay m agnetycznie m ikkie. Pomiar stratnoci m agnetycznej oraz w yznaczanie dynam icznych krzyw ych m agnesow ania przy uyciu aparatu E psteina 25 cm. Sukiennicki A., Zagrski A.: Fizyka ciaa staego. W N T, W arszawa 1984.
4.
Temat 5. ZJAWISKO TflMOlKTRVCZN

5.1. LUi a d om d podstauuouj
Zjawiskam i termoelektrycznymi przyjto nazywa procesy odwracalnej transform acji: potencjalna energia elektryczna <- ciepo. Trzy podstawowe, wzajem nie powizane zjawiska term oelektryczne nosz nazwy od swych od krywcw. as Zjawisko Thom sona ujawnia si w przypadku, gdy prd I przepywa przez jednorodny przewodnik, w ktrym na pewnym odcinku istnieje rnica wartoci temperatury' A T (rys. 5 .la). W wczas na tym odcinku jest wydzielane lub pochaniane ciepo zw ane ciepem Thomsona, nie zalenie od zawsze wydzielajcego si ciepa Joulea rwnego I 2 R. Cie po Thom sona A Q (liczone na jednostk czasu i objtoci) jest propor cjonalne do natenia prdu / oraz do gradientu tem peratury AT. W sp czynnik proporcjonalnoci, nazywany w spczynnikiem Thom sona, za ley od rodzaju m ateriau przewodnika i jest zdefiniowany nastpujco: y = lim Ar-^o/Ar ' - (5.1) '
33 Zjawisko Peltiera wystpuje, gdy przez dwa spojone ze sob przewod niki a i b przepywa prd /. W wczas na spojeniu jest wydzielane lub pochaniane ciepo (rys. 5. Ib). Ciepo Q przekazywane w jednostce cza- ; su jest wprost proporcjonalne do natenia prdu Q = U abI (5.2 }
gdzie wspczynnik proporcjonalnoci n a*, nazywany wspczynnikiem Peltie ra, zaley od rodzaju stykajcych si m ateriaw i od tem peratury styku. N otacja T U oznacza, e prd pynie z przewodnika a do przewodnika b ( n a6 = -1 1 ^ ).
45
Zm iana kierunku prdu powoduje zmian kierunku przepywu ciepa (wydziela
nie, pochanianie).
AQ b)
AU R ys. 5.1. S ch em aty ilustrujce zjaw isk a term oelek tryczne w m etalach: a) zja w i sk o T h om son a w jed norodn ym m ateriale, b) zjaw isk o Peltiera. c) zjaw isk o S eebecka
Zjawisko Seebecka polega na wytworzeniu si rnicy potencjaw wr rozwartym obwodzie utworzonym z dwch przewodnikw a i b, gdy m idzy spojeniem przewodnikw a ich wolnymi kocami je st utrzymy w ana rnica w artoci temperatury' A T (rys. 5.1c). Zatem zarwno ka dy styk dwch przewodnikw, ja k i kada cz przewodnika, w ktrej istnieje gradient tem peratury, s rdam i siy elektromotorycznej, na zywanej si elektrom otoryczn Seebecka lub si termoelektryczn. Rnica potencjaw A U je st w prost proporcjonalna do gradientu tem peratury AT, a w spczynnik proporcjonalnoci, zwany rniczkowym wspczynnikiem Seebecka, je st zdefiniowany w nastpujcy sposb: AU (5.3)
46 Rniczkowy wspczynnik Seebecka a ab wyraa rnic bezwzgldnych si termoelektrycznych dwch materiaw: a ah = a a - a b (5.4)
Pomiar bezwzglednej wartoci siy term oelektrycznej w danym przewodni ku umoliwia fakt, e term oelektryczna rnica potencjaw nie pow-staje w m ateriale nadprzewodzcym. Dobierajc na jed n cz obwodu metal wykazu jcy zdolno do przejcia w stan nadprzewodnictw a, mona poniej jego tem peratury' krytycznej Tk okreli warto bezwzgldnej siy' termoelektrycznej w drugim metalu. W ten sposb m ona zm ierzy bezw zgldn si term oelek tryczn tylko w bardzo niskiej tem peraturze (poniej 20 K). W wyszej tem pe raturze mona wykorzysta zjawisko Thom sona, gdy om wione trzy zjawiska term oelektryczne s dla danego metalu powizane termodynamicznie, co wyra aj tzw. relacje Kelwina: a = (5.5)
d ( U / T ) _ da _ y dT ~ dT~ T
(5.6)
Wartoci bezwzgldnych si term oelektrycznych wybranych metali s ze stawione w tab. 5.1. Zjawisko Seebecka jest podstaw dziaania term oelementw (termopar) sucych w technice do pomiaru tem peratury. Term opara skada si z dwch odcinkw drutu wykonanych z rnych m ateriaw zczonych ze sob na kocu przez spawanie lub lutowanie. Zcze to jest nazywane "gorcym spojeniem". Pozostae koce drutw to tzw. w'olne koce termopary. Powinny one mie sta temperatur. W olne koce term opary s poczone za pom oc przewodw przyczeniowych z miliwoltomierzem. W zalenoci od zakresu mierzonej temperatury, ja k osiga "gorce spojenie", stosuje si rne zestawienia prze wodnikw w term oparze (tab. 5.2). Do term opar o duej sile term oelektrycznej nale nichrom-nikiel, chromel-alumel i mied-konstantan, z ktrych druga jest najodporniejsza na dziaa nie gazw w wysokiej temperaturze, dwie za ostatnie su do mierzenia tem peratury poniej 0C. Termopara platynarod-platyna daje stosunkowo najm niej sz si term oelektryczn (rys. 5.2), poniewa jednak je st wykonana z metali szlachetnych, wykazuje du trwao charakterystyki termoelektrycznej i jest stosowana jako wzorzec.
47
T abela 5 .1 . B ezw zg ld n a sia term oelektryczna m etali w tem peraturze 273 K M eta l srebro alum inium zoto kobalt m ied ela zo o w platyna a l O6 V K - ' + 1.4 - 1 ,6 +1.1 - 1 8 .5 + 1.7 + 17.0 - 1 ,2 5 4,4
Tabela 5.2. N ajczciej sto so w a n e term oelem en ty do pom iaru tem peratury T e r m o e le m e n t nichrom -nikiel chrom el-alum el elazo-konstantan nichrom -konstantan m ied-konstantan platynarod-piatyna Z a k r e s te m p e r a tu r y p ra cy [C] d u g o tr w a e j 1 0 0 - 800 1 0 0 - 1100 - 2 0 0 - 700 -2 0 0 - 400 1 0 0 - 1200 I o o o o ch w ilo w ej 8001100700 600 1100 1300 900 900
1 2 0 0 - 1600
nichrom (ch rom on ik ielin a): 1 5 -2 0 % Cr, reszta N i chrom el: 9 - 1 0 % Cr. reszta N i alumel: do 2,5% A l, 2% M n i 2% Si. reszta N i konstantan: 44% N i, 1% M n, reszta Cu platynarod: 6 -1 0 % Rh. reszta Pt
Rys. 5.2. T em peraturow a za len o siy elek trom otorycz nej rnych termopar; tem p e ratura w zo rco w a 20C
48 Sia term oelektryczna jest bardzo wraliwa na zanieczyszczenia oraz de fekty strukturalne w metalu. W yrane zmiany wartoci siy termoelektrycznej obserwuje si podczas przem ian alotropowych w metalach. Stad te narodzi si pom ys zastosowania pomiaru siy term oelektrycznej jako jednej z nieniszcz cych technik badania materiaw metalicznych. Ukad pomiarowy do term oelektrycznego badania m ateriaw przewodz cych jest pokazany na rys. 5.3. W tej metodzie term oogniw o tworzy si tylko chwilowo w momencie, gdy ogrzew ana elektroda kontaktowa (wykonana z ma teriau odniesienia) zostaje zetknita z materiaem badanym, co wywouje po wstanie siy termoelektrycznej rejestrowanej przez miernik. a)
b)
Rys. 5.3. Schem at urzdzenia do ter m oelek tryczn ego badania w a c iw o ci m etali i stopw : a) ukad otwarty, b) ukad w czasie badania: 1 - elek troda kontaktow a, 2 - badana prbka, 3 - grzejnik, 4 - m iernik siy termo elektrycznej
5.2. Pomiar siy termoelektrycznej

Celem w iczenia jest poznanie metody pom iaru siy termoelektrycznej sto pw metali i jej praktycznego wykorzystania do rozrniania gatunkw stali. N ieniszczca m etoda sprawdzania skadu stopu pozwala na szybk selekcj sto pw i wyelim inowanie pomyek m ateriaowych w praktyce przemysowej.
5 2 2 UUyposoem e sta n o w isk a

Pomiary siy term oelektrycznej s wykonywane za pom oc przyrzdu TS-A zaprojektowanego i wykonanego w Instytucie Obrbki Skrawaniem w Krakowie (rys. 5.4). Zasada dziaania tego przyrzdu, oparta na wykorzystaniu zjaw iska Seebecka, zostaa ju przedstawiona na rys. 5.3. Przyrzd skada si z trzech zasadniczych zespow konstrukcyjnych: specjalnego czujnika z ogrzew an m iedzian elektrod kontaktow, ^ stolika pom iarowego, na ktrym um ieszcza si badany przedmiot, zespou elektronicznego zawierajcego ukady zasilajce i pom iarowe.
...
Rys. 5.4. S tan ow isk o b ad aw cze ? . przyrzdem T S -A : 1 - czu jn ik z elektrod. 2 - stolik pom iarow y. 3 - m iernik
Czujnik znajduje si w obudowie, z ktrej je st wysuwany rczn dwigni. Konstrukcja czujnika um oliwia szybk wym ian elektrody kontaktowej (wa ciwy dobr m ateriau elektrody do badanego materiau). Tem peratura pracy elektrody czujnika oraz sia jej nacisku na materia s regulowane. Ukad pom ia rowy um oliw ia kontrol gradientu temperatury midzy kocw k elektrody a otoczeniem. Zasadnicz funkcj ukadw elektrycznych przyrzdu jest wzm ocnienie i pomiar siy7 term oelektrycznej. Pomiaru m ona dokonywa na dwch zakresach 0+0,5 mV i 0+1 mV z uwzgldnieniem obydwu moliwych biegunowoci sy gnau. Bd pom iaru wynosi 5%. Do bada saprzygotow ane prbki z nastpujcych m ateriaw: ss elazo Armco, a szereg stali wglow ych z rn zaw artoci wgla, ta szereg stali stopowych z rn zaw artoci dodatku stopowego.
, 2 3 . P rze b ie g w iczenia
a) Umieci badan prbk na stoliku pomiarowym. b) Podgrza m iedzian elektrod kontaktow do tem peratury 60C. c) D w igni rczn opuci elektrod a do zetknicia z badanym m ate riaem i odczyta warto siy' term oelektrycznej na mierniku analogo wym. Czas trw ania jednego pomiaru nie moe przekroczy 3 sekund.
50 d) W ykona dla kadej prbki trz>' pomiary. Pomidzy kolejnymi pomia rami musi by co najmniej 1 m inuta przerwy, aby elektroda kontaktowa w czasie pomiaru zawsze miaa t sam temperatur.
Przeanalizowa, jak zmienia si warto siy termoelektrycznej stali w glowych w zalenoci od zawartoci wgla. Sporzdzi wykres ujmujcy zale no siy' termoelektrycznej od zawartoci wgla. W analogiczny sposb opracowa wyniki dla stali stopowych.
literature
1. 2. 3. Kolbieki K., Sow ik ow sk i J.: M ateriaoznaw stw o elektrotechniczne. W N T, War-' szaw a 1988. Schulze G.E.R..: Fizyka metali. PW N, W arszawa 1982. Z iel A. van der: Podstaw y fizyczn e elektroniki ciaa staego. W N T, W arszawa 1980.
Temat 6. DYFUZJA Ul PROCSI SPICKRNin

I
6.1. UJiadomoci podstomouie

Spiekanie jest podstawowym ogniwem w technologii wytwarzania mate riaw' i w yrobw z proszkw metali. Podczas tej operacji luny proszek lub proszek w stpnie zagszczony m echanicznie ulega konsolidacji midzy innymi na skutek tw orzenia si i rozrostu m etalicznych obszarw styku (tzw. szyjek) pomidzy przylegajcymi do siebie czstkami proszku. Zachodzcy w tym procesie transport masy jest aktywowany cieplnie. Rozbudowa szyjek stanowi pierwsze stadium spiekania. Drugie stadium rozpocznie si w momencie, kiedy pory zamykane pomidzy zrastajcym i si czstkami utw orz ukad niecigy. Do produkcji materiaw spiekanych uywa si proszkw jednofazow ych (proszkw' czystych metali lub roztworw staych), proszkw wielofazowych oraz m ieszanek rnych proszkw. Spiekanie odbywa si w warunkach zapew niajcych pozostanie caego zbioru czstek bd przewaajcej ich czci w stanie staym. Rozrnia si zatem spiekanie w stanie staym i spiekanie z udziaem fazy ciekej. Spiekanie proszkw jednofazow ych prowadzi si zwykle w zakresie 2/3-f-4/5 bezwzgldnej tem peratury topnienia materiau. Czsto s stosowane procesy spiekania, w ktrych, oprcz dziaania tem pe ratury i czasu, wystpuje inny wspdziaajcy czynnik, a mianowicie sia zewntrzna (prasowanie na gorco lub spiekanie pod cinieniem). Proces bez dziaania zewntrznej siy aktywizujcej je st nazywany spiekaniem swobodnym. Przedstawione dalej wiadomoci i badania wykonywane w wiczeniu doty cz pierw szego stadium swobodnego spiekania w stanie staym proszku jednofa zowego. Pow ierzchnia swrobodna ciaa staego sproszkowanego jest silnie rozwini ta. W toku spiekania zm niejsza si rozwinicie tej powierzchni, a z nim i nad miarowa energia powierzchniowa. Spiekanie je st zatem zjawiskiem sam orzut nym i nieodwracalnym , rozwijajcym si wraz ze zwikszaniem tem peratury.
j | ]
| |
52 Ze wzgldu na silne rozwinicie powierzchni czstek i relatywnie wysok tem peratur podczas spiekania, proszki metali s spiekane w' atmosferze ochron nej, zw aszcza w atmosferach redukujcych, takich jak: wodr, zdysocjowany am oniak albo produkty czciowego spalania gazowych lub ciektych wglowo dorw (egzogaz, endogaz, monogaz i konw ertorow any gaz ziemny). M echanizm przenoszenia masy w toku swobodnego spiekania najatwiej jest rozpatrzy na przykadzie czstek kulistych. Kolejne stadia spiekania od dwch wyjciowych czstek o promieniu ra do jednej czstki kulistej o promie niu rj - r0 V 2 s przedstawione na rys. 6.1. D ostatecznie dugo trwajce spieka nie doprow adza do utworzenia jednej bryy o najm niejszym stosunku po wierzchni swobodnej do objtoci (obiektem takim je s t kula), co wqe si z osigniciem najmniejszej wartoci energii powierzchniowej ciaa staego.
Rys. 6 .1 . K o lejn e stadia procesu spiekania d w ch czstek k u listych (o prom ie niu r a) dop row ad zajce d o utw orzenia jednej czstki (o p rom ieniu >y)
W przypadku ukadw w'ieloczstkowych zm iana ksztatu kadej z czstek jest uw arunkow ana obecnoci ssiadw i w pierwszym stadium spiekania do chodzi do uksztatow ania moliwie najmniejszej powierzchni porw (rys. 6 .2 ).
R ys. 6 .2 . S ch em at struktury spieku po p ierw szym etap ie spiekania: 1 - ziarna. 2 *
Pry
53 W kadym przypadku ostateczny kierunek zmian w toku spiekania jest ustalony przez zm niejszenie energii swobodnej caego ukadu, zwizane ze zmniejszeniem powierzchni zewntrznej fazy staej. Spadek ten jest jednak znacznie mniejszy od zmian energii swobodnej w typowych reakcjach i prze mianach w stanie staym. Zatem za si napdow procesw transportu masy w toku spiekania naley uzna naprenia wystpujce w miejscach styku czstek, bdce skutkiem matych wartoci promieni krzywizny powstajcej w tych miej scach szyjki (rys. 6.3).
Rys. 6 .3 . Szyjka tw orzca si m id zy d w iem a spiekanym i czstkam i kulistymi: r - prom ie czstki. * - prom ie ob w od u szyjk i, p - prom ie w klsoci szyjki
Oglnie, jeeli na powierzchni zewntrznej ciaa staego o gwnych pro mieniach krzy^wizny r\ i r 2 zostanie usunity elem ent objtoci d V (dV < 0) lub do niej doczony (d V > 0), to w yw oana tym zm iana energii dE w ynika z zale
noci
dE
dA
( 1 1 .
W =1W =\ n +7i \
(6-0
gdzie 7 - energia pow ierzchniow a (izotropow a), dA - zm iana powierzchni ze wntrznej ciaa. Poniewa d E /dV form alnie wyraa naprenie a , wic zaleno (6.1) mona zapisa w postaci dobrze znanego rwnania Laplace'a G = y\ - + 1 U r2 )
( 6 .2 )
W przypadku szyjki tworzcej si pom idzy dwiema kulistymi czstkam i (rys. 6.3) rwnanie (6.2) przyjm uje form
gdzie * - promie obwodu (wypukoci) szyjki, p - promie wklsoci szyjki. Poniewa l/p > 1/ x, wic naprenie pod pow ierzchni szyjki ma znak ujemny, co oznacza, e istnieje tam naprenie rozcigajce. Natom iast napr enie pod powierzchni kulistej czstki o prom ieniu r wynosi (6.4)
i ma znak dodatni, a w ic je st napreniem ciskajcym. Istnieje zatem gradient naprenia pom idzy przypow ierzchniow w arstw czstek a przy powierzchnio w w arstw szyjki. Rwnie na przekroju szyjki pojawia si gradient napre; w obszarze centrum kontaktu dwu czstek wystpuje naprenie ciskajce, a na obwodzie szyjki istnieje naprenie rozcigajce. Wntrze czstek mona uzna niemal za obszar nienaprony. W obszarze napronym potencja chemiczny atomw jest inny ni w ob szarze nienaprony m
p.r = | A 0 + --- =
yQ
r
t- ctQ
(6 .5 )
gdzie ju.,. - potencja chemiczny na powierzchni zakrzywionej, p.0 - potencja chemiczny na powierzchni paskiej, O. - objto atomowa. Przejawem tego s zrnicowane wartoci prnoci wasnej pary nad po w ierzchni zakrzyw ion P r, a nad pow ierzchni pask P():
( 6.6)
oraz zrnicowane wartoci stenia w akansw w materiale pod pow ierzchni zakrzyw ion Cr, a pod pow ierzchni pask C0: (6.7)
gdzie kB - staa Boltzmanna,
- objto wakansu.
55 W sy (rys. a & wyniku istnienia wym ienionych gradientw dochodzi do transportu m a 6.4.), ktry moe si odbywa przez: dyfuzj powierzchniow, dyfuzj objtociow, dyfuzj po granicach ziarn, 88 odparowanie i kondensacj, s pynicie lepkociowe.
Rys. 6.4. Schem at m ech an izm w transportu m asy do szyjki tw orzcej si m id zy sp iek an ym i czstkam i kulistym i: a) py n icie lep k o cio w e, b) dyfuzja ob jtociow a, c) dyfuzja o b j to c io w a w przypadku, gdy przez szyjk p rzebiega granica ziarn, d) dyfuzja p ow ierzch n iow a, e) odparow anie i k onden sacja
Proces dyfuzji powierzchniowej polega na wdrwce atomw po po wierzchni czstek od miejsc w ypukych do obszarw w klsych w szyjce. W tym przypadku zw ikszenie paszczyzny styku czstek nie prowadzi do zblienia ich rodkw. Proces dyfuzji objtociowej moe przebiega w dwojaki sposb. Jeeli spiekane czstki nie m aj w obszarze szyjki powierzchni rozdziau (granicy ziarn), to dyfuzyjny strumie atom w poda z wypukych powierzchni czstek przez ich wntrze do wklsej powierzchni szyjki, pod wpywem gradientu st enia wakansw w tych obszarach. Przepywowi atom w odpowiada wic prze ciwnie skierowany strum ie wakansw. W zrost paszczyzny styku czstek nie prowadzi do zblienia rodkw tych czstek. Jeeli spiekane czstki rozdziela granica ziarn, ktra moe by zarwno rdem, jak i ujciem wakansw, to strumie w akansw jest skierowany od wklsej powierzchni szyjki do granicy ziarn. Usuwanie atomw z warstw przy legajcych do granicy powoduje, e wzrostowi paszczyzny styku towarzyszy zblianie do siebie rodkw czstek. Ukad czstek ulega skurczowi (rys. 6.5). Proces przenoszenia m asy przez faz gazow polega na odparowaniu m ate riau z powierzchni wypukej i kondensowaniu na wklsej powierzchni szyjki.
56 M echanizm ten ma praktyczne znaczenie w niewielu ukadach spiekanych, a m ianowicie tylko w tych, ktre w ykazuj w tem peraturze spiekania znaczn prno par (spiekanie proszku cynku).
R ys. 6.5. G eom etria konturu szyjki w przypadku zb lien ia do siebie rodkw sp iek an ych czstek kulistych: r - prom ie czstek, .v - pro m ie szyjk i, li - p o o w a drogi p rzesu n icia rodk w czstek
Proces pynicia lepkociowego dom inuje w przypadku czstek o budowie amorficznej i polega na grupowej wdrwce atom w pod wpywem napicia powierzchniowego. Kinetyk wszystkich wym ienionych procesw zachodzcych w warunkach izotermicznych m ona opisa wsplnym wyraeniem
(6.8) gdzie - prom ie szyjki, r - promie czstki, t - czas izotermicznego spiekania, n, m - param etry zwizane z m echanizm em transportu masy (tab. 6 . 1 ), A T - para metr zaleny od geom etrii spiekanego ukadu. W przypadku zblienia si do siebie rodkw spiekanych kulek mona za leno midzy przesuniciem czstek a prom ieniem szyjki (rys. 6.5) wyrazi w przyblieniu wzorem (6.9)
4r
W stawiajc do zalenoci (6.9) warto x w yznaczon z rwnania ( 6 .8 ), dochodzi si do zalenoci
57 (/? / r ) '" 2 = 2"" /Cr"' / (6.10)
Wartoci param etrw n i m (podane w tab. 6.1) nie zale od geometrii spiekanego ukadu, a wic dotycz spiekania kulki z kulk, kulki z paskim podoem (rys. 6 .6 ), a take drucikw ze sob lub z paskim podoem. O czyw i cie, w przypadku drucikw 2 x oznacza nie rednic szyjki, lecz jej szeroko.
T abela 6.1. Param etry rw nania (6 .8 ) M e c h a n iz m tr a n sp o r tu m asy p yn icie lep k o cio w e od p arow an ie i kondensacja dyfuzja o b j to cio w a d yfuzja p o w ierzch n io w a W a rto p a ra m etr u n m
3 5
7
| |
3 4
Rys. 6.6 . Schem at sp iek an ia kulki (lub drucika) z paskim p od oem
G eom etria spiekanego ukadu ma natom iast wpyw na warto param e tru K. Jeeli dom inujcym m echanizm em transportu masy podczas spiekania jest dyfuzja objtociowa, to s ta K mona w yrazi nastpujcymi wzorami: E w przypadku spiekania dwch kulek = k BT w przypadku spiekania kulki z paskim podoem ( ID
es
K=~$D r
k BT
m
(6 . 12)
w przypadku spiekania drucika z paskim podoem r (6.13)
K =^ D 3k HT
58 gdzie D v - wspczynnik sam odyfuzji objtociowej metalu, y - napicie po wierzchniowe, ks - staa Boltzmanna, T - tem peratura. M etoda bada modelowych, zw aszcza spiekanie kulek lub drucikw z pa skim podoem, znalaza zastosowanie do wyznaczania wspczynnikw samo dyfuzji w tych przypadkach, gdy brak je s t odpowiedniego radioizotopu badane go metalu.
6.2. B a d a n ia m odelow e kinetyki spiekania proszkw metali

6.2.1, Cel w iczenia
Celem w iczenia jest poznanie techniki modelowych bada mechanizmu i kinetyki spiekania proszkw oraz w kien i jej zastosowania do wyznaczania wspczynnikw sam odyfuzji w metalach.
6.2.2. U Jyposoenie sta n o w isk o

Stanowisko badawcze skada si z pieca sylitowego komorowego, mufli ze stali chromoniklowej, butli ze spronym wodorem i reduktora do wodoru za montowanego na zaworze butli. Do bada uywa si drucikw i pytek miedzianych. Zestawy modelowe (drucik nawinity na pytk) spieka si w mufli, do ktrej jest doprowadzana atm osfera ochronna w postaci wodoru (rys. 6.7). Uchodzcy z mufli w'odr jest spalany. 1
> *
R ys. 6.7. S chem at sta n ow isk a d o spiekania u k ad w m o d elo w y ch w atm osferze w od orow ej: 1 - p iec kom oro w y sy litow y, 2 - term oelem ent, 3 - m ufla, 4 - pokryw a m u fli, 5 - sp iek an e prbki, 6 - tacka
59

a) Przygotowa zestawy m odelowe przez nawinicie drucika miedzianego na pytk z tego samego metalu. b) Zestaw y umieci w mufli i dokrci pokryw. c) Prowadzcy wiczenia dem onstruje uruchomienie pieca do spiekania w atm osferze wodorowej, a take om awia zasady bezpieczestwa i higie ny pracy z atmosferami palnymi oraz wybuchowymi. d) Spiekanie, ze wzgldu na dugi czas, odbywa si poza zajciami, a stu denci otrzym uj prbki ju wczeniej spiekane, z ktrych wykonano zgady metalograficzne. e) Zm ierzy pod m ikroskopem szeroko szyjki utworzonej midzy druci kiem a pytk dla zestaww modelowych poddanych spiekaniu w tem peraturze 1173 k przez okres 1/2, 1, 2, 3 i 4 godzin.
N a podstawie wynikw' pomiaru wykreli zaleno szerokoci szyjki od czasu spiekania i wyznaczy warto param etru n, a tym samym zidentyfikowa dominujcy m echanizm transportu masy.
Literaturo
1. 2. 3. 4. 5. B u k a t A .. R u t k o w s k i W .: T e o r e t y c z n e p o d s t a w y p r o c e s w sp ie k a n ia . W y d . l s k , K a t o w ic e 1 9 7 4 . C y u n c z y k A .: T e c h n ik i w y t w a r z a n ia - t e c h n o l o g ia s p ie k w . S k r y p t P o lit e c h n ik i R z e s z o w s k ie j, R z e s z w 1 9 7 9 . R u t k o w s k i W .: P r o je k to w a n ie w a c i w o c i w y r o b w s p ie k a n y c h z p r o s z k w i w k ie n . P W N , W a r s z a w a 1 9 7 7 . P r z y b y o w i c z K .: M e t a lo z n a w s t w o t e o r e t y c z n e . S k r y p t u c z e ln ia n y nr 9 8 4 A k a d e m ii G r n ic z o - H u t n ic z e j , K r a k w 1 9 8 5 . P u lv e r m e t a llu r g ie S in te r - und V e r b u n d w e r k s to f fe (red . W . S c h a ft). V E B D e u t s c h e r V e r la g fr G r a n d s to ffm d u s tr ie , L e ip z ig 1 9 7 7 .
Temat 7. PRZMlfiNV FflZOUJC Ze STANU ClKGO W STAN STflV

7.1. UJiadomoci podstcsiuouje
W opisie ukadw materialnych i zachodzcych w nich przemian uywa si dwu podstawowych poj: faza i skadnik niezaleny. W termodynamice feno menologicznej przez faz rozumie si cz ukadu odgraniczon od pozostaych wyranymi granicam i i speniajc w caej rozcigoci to samo rwnanie stanu (jednakowe waciwoci w kadym punkcie). Skadnikami ukadu s rne sub stancje chemiczne, z ktrych je st zbudowany ukad. Natom iast przez skadniki niezalene naley rozumie te z nich, ktrych znajom o (znajomo rodzaju oraz iloci) w ystarcza i jest konieczna do okrelenia skadu chemicznego, a tak e masy kadej z faz ukadu. M ona wic m ie do czynienia z ukadem jednoskadnikowym i jednofa zowym (czysty metal w stanie staym), z ukadem wieloskadnikowym oraz jednofazow ym (roztw r stay' dwch metali), z ukadem jednoskadnikowym i wielofazowym (metal stay' w kontakcie z tym samym m etalem ciekym) oraz z ukadem wieloskadnikowym i wielofazowym (stop dwch metali nierozpusz czalnych w sobie w stanie staym). J.W . Gibbs (1876) wyprowadzi ogln regu term odynamiczn dotyczc ukadu o dowolnej liczbie skadnikw', w ktrym zachodz przemiany fazowe. Ta regua faz wie liczb stopni sw'obody s ukadu z liczb niezalenych skad nikw n i z liczb faz / istniejcych jednoczenie w stanie rwnowagi. Przez liczb stopni swobody naley' rozumie liczb param etrw wpywajcych na stan ukadu (tem peratura, cinienie i skad), ktre m ona zmieni bez spowodo w ania w danym ukadzie zmiany liczby faz. W przypadku przemian fazowych zachodzcych przy staym cinieniu* regua faz w yraa si wzorem
* W ahania cin ien ia atm osferyczn ego prawie n ie m aj w p y w u na rw n ow ag metali oraz stopw w stan ie staym lub ciek y m i m on a j e zaniedba.
61 s =n-f+ 1 ( 7 . 1)
W metalu czystym podczas topnienia lub krzepnicia, a take podczas przemiany alotropowej, stopie swobody ukadu wynosi zero, gdy n = l i f = 2 . j Oznacza to, e ukad jest niezmienny i dwie fazy (ciao stae oraz ciecz lub dwie ! odmiany alotropowe metalu) mog wspistnie tylko w cile okrelonej tem pe raturze przemiany Tp, ktra nie moe ulec zmianie dopty, dopki jedna z faz nie zniknie. Niezmienno ukadu przejawia si przystankiem temperatury na krzywej przebiegu stygnicia lub nagrzewania metalu (rys. 7.1). Staa tem pera tura utrzymuje si w wyniku pochaniania (podczas nagrzewania) lub wydziela nia (podczas stygnicia) przez ukad ciepa przemiany fazowej AHn, nazywanego inaczej entalpi przemiany lub ciepem utajonym (rys. 7.2).
Rys. 7.1. Krzywa chodzenia materiau jed n o skadnikowego. podczas ktrego zachodzi prze miana fazowa
Rys. 7.2. Entalpia w funkcji temperatury dla materiau jed nosk ad nikowego, ulegajcego przemianie fazowej
W warunkach izobarycznych kad z faz ukadu opisuje waciwa jej funk cja termodynamiczna, zwana potencjaem termodynamicznym lub energi swo bodn Gibbsa G = H T S gdzie H - entalpia, S - entropia, T - temperatura. (7.2)
62 Zaleno potencjau term odynam icznego od tem peratury dla dwch faz tego samego m etalu jest pokazana schematycznie na rys. 7.3. W temperaturze Tp przem iany fazowej odnone krzywe przecinaj si, co oznacza, e w tej tempe raturze m og wspistnie obie fazy (Gi = G). W innej tem peraturze faz stab iln jest faza o mniejszym potencjale term odynamicznym .
ii
Tp
-------------R ys. 7.3. Z alen o potencjau term odyn am iczn ego dw ch faz teT g 0 Sam ego m ateriau jed n o sk a d n ik o w eg o od temperatury
W yrnia si przemiany fazowe pierwszego i drugiego rzdu. Do przemian pierwszego rzdu s zaliczane przemiany fazowe polegajce na zmianie stanu skupienia (topnienie, krzepnicie) oraz przem iany alotropowe. W ikszo metali ulega przemianom alotropowym, a ich odm iany alotropowe krystalizuj przede wszystkim w strukturach: A l , A 2, A 3 i podwojonej A3 (tab. 7.1). Podwojona struktura A3 stanowi odmian struktury' heksagonalnej zwartej, a rni si od niej sekw encj zwartych warstw atomowych. W strukturze A 3 wystpuje se kwencja ABABAB..., natom iast w podwojonej A3 sekwencja jest nastpujca: ABACABAC... i w zwizku z tym stosunek param etrw komrki elementarnej c/a jest dwukrotnie wikszy w porwnaniu ze struktur A3. Nieliczne odmiany alotropowe metali krystalizuj w ukadzie tetragonalnym (J35>7, P N p, a Pa, P U, 5 Pu), rombowym (yPu, a U, a Np) i jednoskonym (ia P u, P P u). C harakterystyczn cech przem iany pierwszego rzdu je st nie tylko sko kowa zm iana entalpii (rys. 7.2), ale rwnie skokowa zm iana entropii (rys. 7.4a) oraz waciwoci fizycznych metalu, np. ciepa waciwego (rys. 7.4b), prze wodnictwa cieplnego, przewodnoci elektrycznej czy objtoci waciwej. W przemianach drugiego rzdu nie m a skokowej zmiany entalpii i entropii (rys. 7.5), a w zwizku z tym nie ma efektu cieplnego objawiajcego si przy stankiem temperatury. Skokowo zm ienia si natom iast ciepo waciwe, wsp czynnik rozszerzalnoci cieplnej i wspczynnik ciliwoci. Do przemian dru giego rzdu s zaliczane przem iany magnetyczne w metalach ferromagnetycz nych, przemiany porzdek-nieporzdek i przejcia w stan nadprzewodnictwa przy braku zewntrznego pola magnetycznego.
Tabela 7 .1 . M etale i ich odm iany alotrop ow e krystalizujce w ukadach regularnym i h ek sagon al nym L icz b a a to m o w a 3 4 11 12 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 N a zw a m eta lu lit beryl sd m agn ez potas wap skand tytan wanad chrom m angan ela zo kobalt nikiei m ied cynk rubid stront itr cyrkon niob m olibden technet ruten rod pallad srebro kadm cez bar lantan cer prazeodym n eod ym prom et samar europ gad olin terb dysproz holm erb tul iterb T y p str u k tu r y A 3 (da) a Li (1 ,6 3 6 ) a B e (1 .5 6 8 ) a N a (1 ,6 3 4 ) M g (1 .6 2 3 )
-
Al
-
A2 p u p Be
-
p o d w o jo n a A 3
-
P Na K Y Ca p Ti V a Cr Mn a Fe -
a Ca a Sc (3 Cr y Mn Y Fe p Co P Ni Cu
-
P Ca (1 ,6 3 8 ) P Sc (1 ,5 8 5 ) a Ti (1 ,6 0 1 ) a C o (1 ,6 2 4 ) a N i (1 .6 4 0 )
-
Zn (1 ,8 5 6 )
-
Rb Y Sr P Y P Zr Nb Mo
-
a Sr -
P S r (1 .6 3 4 ) a Y (1 .5 6 9 ) a Zr (1 ,5 8 8 )
-
T c (1 .6 0 5 ) Ru (1 ,5 8 6 )
-
Rh Pd
Cd (1 ,8 8 5 )
-
Cs Ba
P La a Ce
-
Y La
5 Ce P Pr P Nd P Pm P Sm Eu P Gd
a La P Ce a Pr a Nd a Pm
. -
Y Tb
y Dy
-
a Gd (1 ,5 9 0 ) P Tb (1 ,5 8 0 ) P D y (1 ,5 8 0 ) H o (1 ,5 8 0 ) Er (1 ,6 3 0 ) Tm (1 ,5 8 0 ) a Yb (1 ,8 6 5 )
p Yb
Y Yb
64
Tabela 7 . l(c d .). M etale i ich od m ian y alotrop ow e krystalizu jce w ukadach regularnym i heksa gonalnym L iczb a a to m o w a 71 72 73 74 75 76 77 78 79 81 82 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 N a zw a m eta lu luten hafn tantal w olfram ren osm irvd platyna zo to tal ow' aktvn tor proaktyn uran neptun pluton am eryk kiur berkel kaliforn einstein T y p str u k tu r y A2 A 3 (c/a) Lu (1 ,5 8 4 ) P Hf Ta W P Tl P Th P Pa YU Y Np PU a H f (1 ,5 8 7 ) Re (1 ,6 1 0 ) O s (1 ,5 7 9 ) a Tl (1 .5 9 8 ) -
Al Ir Pt Au Pb Ac a Th 5 Pu (3 A m P Cm P Bk P Cf Es
p o d w o jo n a .43 cc Am a Cm a Bk a Cf -
a)
b)
R ys. 7.4. Z a len o entropii (a) oraz ciep a w a c iw eg o (b) od temperatury' w przypadku prze m iany fa zow ej p ierw szeg o rzdu
Przykadem metalu, w ktrym zachodz przem iany pierwszego i drugiego rzdu, je st elazo. Przebieg chodzenia elaza je st przedstawiony na rys. 7.6. W tem peraturze Tt = 1536C metal cieky ulega przem ianie w sta faz, w wy sokotem peraturow odmian a-F e. W tem peraturze 1394C dokonuje si prze m iana fazy a -F e w odm ian alotropow y-Fe. W tem peraturze 912C nastpuje przem iana fazy y-Fe ponownie w odm ian alotropowr a - F e (niskotem peraturo w). W szystkie te przem iany s przem ianam i pierwszego rzdu i towarzyszy im przystanek temperatury. N atom iast niskotem peraturow a odm iana fazy a -F e w
65 temperaturze Curie ulega przemianie magnetycznej, ktra jest przem ian dru giego rzdu (brak przystanku na krzywej chodzenia). Powyej temperatury 768C odm iana alotropow a a -F e jest ciaem param agnetycznym , a poniej tego punktu - ciaem ferromagnetycznym.
a)
O
c)
Rys. 7 .5 . Z a len o p otencjau term odyn am iczn ego (a ), entalpii (b), entropii (c) oraz ciep a w a c iw eg o (d) od tem peratury w przypadku p rzem iany fazow ej d ru giego rzdu
R ys. 7.6. K rzyw a ch o d zen ia elaza
czas
66 W stopach metaii tem peratura przem iany pierwszego rzdu zm ienia si ze skadem stopu. W przypadku stopw dwuskadnikowych zaleno temperatury przem iany od skadu stopu m ona przedstaw i w postaci tzw. wykresu rwno wagi faz. Diagram taki jest m ap w ykrelon we wsprzdnych temperatura-skad stopu, na ktrej s rozgraniczone pola w ystpowania poszczeglnych faz i pola ich wspistnienia. N a rysunku 7.7 jest przedstawiony schemat wykresu rwnowagi faz dla dwuskadnikowego stopu (m eta!-4 - metal B), ktrego skadniki tw orz nieogra niczony roztw r zarwno cieky, jak i stay. W odrnieniu od czystego metalu, roztwr dw'ch metali ulega przem ianie fazowej ze stanu ciekego w stan stay (lub odwrotnie) nie w okrelonym punkcie tem peraturowym , lecz w pewnym przedziale temperatury, ktrego rozcigo zaley od skadu stopu. Miejscem geometrycznym punktw pocztku krzepnicia je st krzywa zwana lini ikwidusu, a miejscem geometrycznym punktw koca krzepnicia jest krzywa nazy wana lini soidusu. Powyej linii iikwidusu roztw r znajduje si w stanie cie kym, poniej za linii soidusu - w stanie staym. W obszarze midzy liniami likwddusu i soidusu istniej jednoczenie roztwr cieky L i roztwr stay a.
B O
20
40
60
80
t0 0 %
R ys. 7 .7 . W ykres fa zo w y ukadu d w u sk ad n ik ow ego, w ktrym w y stpuje n ieogran iczon a rozp u szczaln o w zajem na w stanie ciek ym i w stanie staym : obszar c ieczy , L - obszar roztw oru staego, a - o b szar d w u fa z o w y L + a . W kwadratach ob ok w yk resu p rzed staw ion o sch em a ty czn ie struktur ukadu w rnej tem peraturze
Uzasadnienie tego faktu m ona znale w regule faz Gibbsa. W ukadzie dwuskadnikowym z chw il zainicjow ania procesu krzepnicia w spistniej dwie fazy: cieka i staa, przez co ukad staje si jednozm ienny (5 = n - / + 1 =
67 j | = 2 2 + 1 = 1), a w ic przy ustalonym skadzie ukadu zmiana tem peratury w przedziale od linii ikwidusu do linii solidusu nie pociga za sob koniecznoci i zniknicia jednej ze wspistniejcych faz. W takim przy padku na krzywej cho dzenia nie wystpi przystanek, a tyiko zaham owanie tem pa spadku tem peratury i (rys. 7.8) wywoujce zaam anie krzywej w dwch punktach, i i
T f
I u O .
i a
czas t
R ys. 7.8. K rzyw a sty g n icia stopu an alizow an ego na n /s. 7.7
j j | | \
Schemat wykresu rwnow agi faz pokazany na rys. 7.9 dotyczy innego przypadku, a mianowicie stopu, ktrego skadniki tw orz roztwr cieky nie ograniczony, lecz w stanie staym s w sobie prawie nierozpuszczalne. Przebieg krystalizacji w tym ukadzie moe by rny w zalenoci od skadu roztworu wyjciowego. Cieky stop o skadzie 80% m etalu A i 20% m etalu B poddany chodzeniu zaczyna krzepn w tem peraturze Ty. W roztworze ciekym pojawiaj si pierw sze kry sztay, ale ju nie roztworu, gdy metale A i B w stanie staym nie roz puszczaj si w sobie zupenie, lecz tyiko jednego metalu, w tym przypadku czystego metalu A. W toku postpujcej krystalizacji skad roztworu ciekego bdzie uboa w metal A, a to pociga za sob obnienie temperatury pocztku krzepnicia roztworu. Kierunek tych zmian zaznaczono na wykresie rwnowagi faz strzak. W kocu skad pozostaego jeszcze roztworu ciekego dochodzi do 40% metalu A i 60% metalu B, a tem peratura tego roztworu osiga warto Te (punkt E na wykresie). M oliwo zm niejszania si temperatury- w toku tak przebiegajcego krzepnicia w ynika z reguy faz, gdy s ~ n f + 1 = 2 2 + 1 = 1. Po spenieniu tych warunkw nie wydziela si ju dalej tylko metal A, lecz w ydzielaj si oba metale jednoczenie pod postaci drobnych oddzielnych krysztakw. Proces ten odbywa si w staej tem peraturze TE, poniewa 5 = = 2 3 + 1 = 0 , i trw a tak dugo, a roztwr cieky cakowicie zakrzepnie. Drobnoziarnista m ieszanina krzepnca w staej tem peraturze Tn, zoona z krysztaw m etalu A i m etalu B, nosi nazw m ieszaniny eutektycznej lub krtko
68
- eutektyki, a temperatura T e , w ktrej odbywa si to krzepnicie, temperatur}' eutektycznej.
R ys. 7.9. W ykres fa zo w y ukadu d w u sk ad n ik ow ego (a), w ktrym w ystp u je n ieogran iczon a ro zp u szcza ln o w zajem na sk ad n ik w w stanie ciek ym , natom iast brak je st rozp u szczaln oci w stanie staym . W uk adzie p rzeb iega przem iana eutektyczna. P oniej (b) u m ie sz c z o n o w ykres Sauveura
Krzepnicie roztworu ciekego o skadzie 20% m etalu A i 80% metalu B odbywa si w analogiczny sposb, z t tylko rnic, e w ydzielone pierwsze krysztay s m etalem B (a nie metalem A). Krzepnicie roztw oru ciekego o skadzie eutektycznym , czyli o skadzie 40% m etalu ,4 i 60% metalu B, zaczyna si i koczy w tej samej, tzn. staej tem peraturze Te- Cay cieky stop przem ienia si wtedy tylko w eutektyk. Reasumujc: w staej tem peraturze krzepn pojedyncze m etale A i B oraz roztwr cieky o skadzie eutektycznym , natom iast w szystkie pozostae roztwory
69 tych metali krystalizuj najpierw w pewnym zakresie temperatury zawartym midzy liniami likwidusu i solidusu. Dugoci przystankw zwizanych z przem ian eutektyczn w stopach o rnym skadzie, odniesione do tej samej m asy materiau i otrzym ane przy tej samej szybkoci chodzenia, m ona przedstawi na tzw. wykresie Sauveura (rys. 7.9b). W ysoko prostokta obejm ujcego ten wykres odpowiada dugoci przystanku pojawiajcego si dla stopu eutektycznego (najduszy przystanek) i jest przyjta za 100% skadnikw strukturalnych stopu w stanie staym. N anie sione dugoci przystankw dla wszystkich stopw tw orz trjkt (zakreskowany). Z otrzym anych w ten sposb trzech pl mona wyznaczy dla kadego do wolnego stopu procentow ilo krysztaw eutektyki A + B oraz krysztaw metalu A lub B. Przykadowo dla stopu o skadzie 80% metalu A i 20% metalu B odcinek A4N reprezentuje procentow ilo eutektyki. a odcinek N O - procento w ilo pierwotnych krysztaw metalu A. Na podstawie wykresu rwnowagi faz mona, stosujc tzw. regu dwigni, okreli skad chem iczny w spistniejcych faz oraz ich wzajemny ilociowy stosunek w okrelonej tem peraturze. W tym celu naley wykreli w zadanej temperaturze T\ izoterm do przecicia z najbliszymi liniami wykresu (rys. 7.10). Powiedzmy, e skad rozpatrywanego stopu jest okrelony punktem K'. W przypadku tw orzenia si roztworu staego izoterma przecina lini likwidusu w punkcie L oraz lini solidusu w punkcie S, natom iast przy braku rozpuszczal noci w stanie staym izoterma przecina lini likwidusu w punkcie L oraz o tem peratury w punkcie S. Rzuty tych punktw na o ste wyznaczaj skad chemiczny w spistniejcych w tem peraturze faz - w pierwszym przypadku
a)
b)
R ys. 7.1 0 . Schem aty w yjan iajce regu d w ig n i w zastosow an iu: a) do w ykresu z rys. 7 .7 , b) d o rys. 7 .9
70 roztworu ciekego (punktu L' ) oraz roztworu staego (punkt S ' ), a w drugim przypadku - roztworu ciekego (punkt L r ) oraz czystego m etalu (punkt .4). D la rozpatrywanego stopu w tem peraturze T\ stosunek iloci fazy staej (a lub A ) i faz>f ciekej jest okrelony proporcj odcinkw ilo fazy staej ilo fazy ciekej KL KS (7.3)
Absolutny brak rozpuszczalnoci w stanie staym tak naprawd nie istnieje, rozpuszczalno jednak w pewnych przypadkach (A l-Sn , Bi-Cd , Sn-Zn ) jest tak maa (setne i tysiczne czci procenta), e w aciw ie m ona mwi o braku rozpuszczalnoci i ukad mona opisywa wykresem rwnow agi faz pokazanym na rys. 7.9. Przy ograniczonej, ale wyranej rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw stopu wykres fazowy przybiera posta przedstaw ion na rys. 7.11. Metal B roz puszcza si w ograniczonej iloci w metalu A, tw orzc roztw r stay ograniczo ny a , a metal A wykazuje ograniczon rozpuszczalno w metalu B, tworzc roztwr stay ograniczony (3. Przebieg krzepnicia w tym przypadku jest podob ny do przebiegu w ukadzie poprzednim, z t rnic, e zamiast metalu A
R ys. 7 .1 1 . W ykres fa zo w y ukadu dwu sk a d n ik o w eg o (a), w ktrym w yst puje n ieogran iczon a rozpuszczalno w zajem n a w stanie ciek ym , natomiast w stanie staym skadniki tw orz roz tw ory stae ogran iczon e a + (3. W uka d z ie p rzeb iega przem iana eutektyczna. P oniej (b ) n an iesion o w ykres Sauveura
W pierwszym etapie krzepnicia w ydzielaj si krysztay roztworu sta eg o a , a
zamiast metalu B - krysztay roztworu staego (3. Eutektyka nie jest m ieszanin czystych metali, lecz m ieszanin krysztaw roztworu a i roztworu (3. Ponadto wystpowanie eutektyki nie rozciga si na cay zakres skadu chemicznego. Na wykresie pokazanym na rys. 7.11 linie ograniczajce pola roztworw staych a i (3 s pionowe poniej tem peratury przemiany eutektycznej, co wskazuje, e maksymalna rozpuszczalno skadnikw jest staa i nie zmienia si z obnie niem tem peratury. Zazwyczaj jednak rozpuszczalno ta zmienia sie z tem pera tur (najczciej m aleje ze zm niejszeniem tem peratury) i wwczas wy kres rw nowagi faz ma posta podan na rys. 7.12.
Rys. 7 .1 2 . W ykres fa zo w y ukadu dw u sk ad nikow ego sp en ia j ceg o warunki ukadu z rys. | 7.11. z t rnic, e w roztworach staych i ogran iczon ych a i (3 w y stp u je sp ad ek roz| ratury poniej punktu p rzem iany eutektycznej
Przem iana eutektyczna nie jest jedy n m oliw przem ian fazow, podczas ktrej wspistnieje faza cieka z dwom a fazami staym i. W wieu stopach poja wia si przem iana perytektyczna. W ykres fazowy z przem ian perytektyczn przedstawiono na rys. 7.13. Przebieg krzepnicia roztworw ciekych zawieraj cych do 20% m etalu B oraz roztworw o zawartoci skadnika B powyej 80% jest taki sam jak w ukadach, w ktrych wystpuje roztw r stay cigy (rys. 7.7) i wobec tego ich przebieg krzepnicia nie bdzie omawiany. Jeeli roztw r cieky skada si z 60% metalu A i 40% metalu B, to jego krzepnicie rozpoczyna si w tem peraturze T\ (punkt K) zarodkowaniem krysz taw roztw oru staego 5 o skadzie wyznaczonym punktem S. W toku postpu jcej krystalizacji roztw r cieky uboeje w metal B, a to pociga za sob obni enie tem peratury pocztku krzepnicia roztworu. W miar zm niejszania tem pe ratury skad roztw oru ciekego zm ierza do punktu C, a skad kolejnych warstw 1roztworu staego P, narastajcych na pierwotnym zarodku, zda do punktu R. ! Kierunek tych zm ian zaznaczono na wykresie strzakami. Po osigniciu tempe! ratury Tp wspistniej: roztwr cieky o skadzie 80% A i 20% B oraz roztwr stay ograniczony fi o rednim skadzie 20% A i 80% B. W' tym momencie roz
72 poczyna si przem iana, podczas ktrej z w ykrystalizow anej fazy f i R (o skadzie wyznaczonym punktem R ) i z pozostaej fazy ciekej L c (o skadzie wyznaczo nym punktem C) tw orz si krysztay roztwroru staego clp (o skadzie wyzna czonym punktem P): T . o Lc + P /?
------------------------------- > C L p
chodzenie
(7.4)
Przem iana taka, nazywana przem ian perytektyczn, zachodzi w staej tem peraturze Tp; na krzywej chodzenia obserw uje si przystanek trwajcy a do w yczerpania fazy ciekej i roztworu staego (3. W ynika to z reguy faz ( 5 = 2 - 3 + 1=0).
R ys. 7 .1 3 . W ykres fa zo w y ukadu dwu sk a d n ik o w eg o (a), w ktrym w yst p uje n ieogran iczon a rozpuszczalno w zajem n a w stanie ciek y m i ograni c zo n a rozp u szczaln o sk ad n ik w w stan ie staym . W u k adzie przebiega p rzem ian a perytektyczna. P oniej (b) n a n iesio n o od p ow ied n i w ykres Sauveura
Podczas przem iany perytektycznej stopu o skadzie 60% A i 40% B faza cieka L c i faza staa (3/? w yczerpuj si jednoczenie i pozostaje tylko nowo pow staa faza staa a P. K rzepnicie stopw zawierajcych 40^-80% metalu B odbywa si poczt kowo analogicznie jak w poprzednim przypadku, tylko e w przem ianie pery tektycznej faza cieka wyczerpuje si wczeniej ni krysztay fazy |3 i po prze-
73 mianie otrzym uje si m ieszanin zoon z nowo powstaego roztworu stae go a p oraz resztek nie przem ienionego roztworu staego N atom iast podczas krzepnicia stopw zawierajcych 20-^40% metalu B w przemianie perytektycznej wczeniej wyczerpuje si faza staa p R, a pozostaa ciecz krystalizuje jako roztwr stay a , ale ju przy zm ieniajcej si tem peratu rze od linii CP do linii DP. Zestalony stop je st materiaem jednofazow ym roztworem staym a , chocia poszczeglne jego fragmenty s rnego pocho dzenia. W ykres fazowy pokazany na rys. 7.13 dotyczy przypadku, gdy graniczna rozpuszczalno jednego metalu w drugim, ktra istnieje w tem peraturze pery tektycznej, nie zm ienia si a do tem peratury otoczenia (linie rozgraniczajce obszary a i P od obszaru a + p s na wykresie fazowym odcinkami pionowy mi). Zazwyczaj jednak wystpuje m alejca (co si czciej zdarza) lub wzrasta jca (linie przerywane na rys. 7.14) rozpuszczalno wzajemna metali w miar zmniejszania temperatury. N ie s rwnie wykluczone przypadki, e rozpusz czalno wzajem na metali z jednej strony wykresu fazowego maleje, a z drugiej wyrasta.
Rys. 7 .1 4 . W ykres fa zo w y ukadu dw u sk ad n i k o w eg o sp en iajcego warunki ukadu z rys. 7.13, ale o m alejcej (lin ie ci g e) lub wzrastaj cej (lin ie przeryw ane) ro zp u szczaln oci gran icz nej w' roztw orach staych a i P z e spadkiem temperatury
Rejestrowanie zmian tem peratury metalu lub stopu wr funkcji czasu cho dzenia (nagrzewania) w celu wyznaczenia tem peratury przemiany faza cieka <- faza staa nosi nazw analizy cieplnej (termicznej). Analizowane zaamania lub przystanki term iczne na krzywych zm iany tem peratury m ateriau w funkcji cza su, powodowane wydzielaniem lub pochanianiem ciepa, s wyrane dla prze mian zwizanych ze zm ian stanu skupienia, natom iast w przypadku przemian fazowych zachodzcych w stanie staym analiza cieplna okazuje si m etod zbyt mao czu.
i 74
7.2. Analiza cieplna stopu metali

7.2*1. Cel w iczenia
Celem wiczenia jest praktyczne zapoznanie si z m etod analizy cieplnej i dowiadczalne wyznaczenie linii likwidusu oraz solidusu dla niskotopliw'ego stopu dwuskadnikowego Pb-Sn.
7.2.2. W y p o sa e n ie st a n o w isk a
Stanowisko badawcze (rys. 7.15) je st wyposaone w piec oporowy', tygle alundowe, w ktrych znajduj si prbki stopw Pb-Sn o zawartoci 20, 40, 60 i 80% at. cyny oraz prbki czystych metali Pb i Sn. N a stanowisku znajduj si dwie termopary, co pozw ala na jednoczesny pom iar tem peratury w dwch ty glach z uyciem miernika i przecznika.
R ys. 7 .1 5 . S tanow isko b ad aw cze d o an alizy cieplnej: 1 - p iec op orow y, 2 - ty g le alundow e, 3 - termopara, 4 - m iernik, 5 - p rzeczn ik

a) Um ieci w piecu tygiel zawierajcy czyst cyn i ogrza a do stopie nia metalu. b) Po wyjciu tygla z pieca um ieci w m etalu term opar zabezpieczon oson ceramiczn.
c) Rejestrowa tem peratur swobodnie stygncego metalu co 10 sekund, a obniy si ona do w artoci 100C. d) Powtrzy czynnoci wym ienione w punktach a, b i c dla prbki z czy stego oowiu. e) Powtrzy czynnoci w ym ienione w punktach a, b i c dla prbek stopu Pb-Sn o rnym skadzie.
N a podstawie zarejestrow anych danych narysowa krzywe stygnicia (w ukadzie w sprzdnych tem peratura-czas) czystych metali oraz wszystkich przebadanych prbek stopu. Z charakterystycznych zaama i przystankw ter micznych na krzywych stygnicia okreli tem peratur krzepnicia metalu lub temperatur pocztku i koca krzepnicia stopu. Uzyskane punkty tem peraturo we naniesione na wykresie we wsprzdnych tem peratura-skad stopu poczy liniami likwidusu i solidusu. Porwna uzyskany w ykres z diagramem fazowym stopu Pb-Sn podanym w literaturze (rys. 7.16).
% at. Sn
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
% ci. Sn R ys. 7 .1 6 . W ykres fa zo w y ukadu P b-S n
76 Na diagramach fazowych s podawane zazwyczaj dwie skale opisujce skad stopu. Zaw arto skadnika A lub B moe by wyraona w procentach ciarow ych (wagowych, m asowych) Wj =masa skadnika A masa skadnika A + masa skadnika B masa skadnika B masa skadnika A + masa skadnika B lub w procentach atomowych: Arj liczba atomw skadnika A liczba atomw skadnika A + liczba atomw skadnika B liczba atomw skadnika B liczba atomw skadnika A + liczba atomw skadnika B W celu przeliczenia stenia atom owego na stenie masowe naley posu y si nastpujcymi zalenociami:
W =
100
(7.5)
100
(7.6)
100
(7.7)
100
(7.8)
a AX A
(7.9)
Wr <* a X
a
(7.10)
C tgX B
gdzie aA i aB - m asy atom owe p ierw iastkw ^ i B.
Li tero turo
1. 2. 3. Blicharski M.: Przemiany fazowe. Skrypt uczelniany nr 1173 AGH, Krakw 1990. Rudnik S.: Metaloznawstwo. PWN, Warszawa 1986. Tyrkiel E.: Termodynamiczne podstawy materiaoznawstwa. PWN, Warszawa 1987.
Skorowidz
A lotropa 62 analiza cieplna 73 antyferromagnetyk 37 aparat Epsteina 40 Badania m odelowe 58 Ciepo utajone 61 j-w aciw e 1 6 ,64 ;Diamagnetyk 36 domena m agnetyczna 37 i dyfuzja objtociow a 5 5 ,5 7 -pow ierzchniow a 55 Elektron wietlny 9 eutektyka 68 Faza 60 ferromagnetyk 37 j Histereza m agnetyczna 3 8 | Indukcja magnetyczna 35 Koercja 39 konduktywno 25 Liczba falowa 8 - kw antow a 10 - Lorenza 30 linia likwidusu 66 - solidusu 66 linie widm owe 6 M etoda Angstrom a 19 mostek Thom sona 31 - W heatstone'a 30 Nam agnesow anie 36 - szcztkowe 39 Prawo Curie-W eissa 37 - W iedem anna-Franza 30 podatno magnetyczna 36 prd przewodzenia 25 prdy wirowe 39 prdko unoszenia 25 przem iana fazowa 60 - - drugiego rzdu 62 - - eutektyczna 67 - - perytektyczna 72 - - pierwszego rzdu 62 przenikalno m agnetyczna 35 - - bezw zgldna 35 - - prni 35 - - wzgldna 35 przepyw niestacjonarny 16 -stacjonarny 15 Regua dwigni 69 - faz Gibbsa 60
- M atthiessena 26 - Norbury'ego 28
-
stratno m agnetyczna 39 Tem peratura Curie 37 -N e e la 37 term opara 46 term y widm owe 9 W spczynnik przewodnictwa ciepl nego 15 - - tem peraturowego 16 - tem peraturow y rezystywnoci 26 wykres rwnowagi faz 66 - Sauveura 69 Zjawisko Peltiera 44 Seebecka 45 Thom sona 44
wyboru 12
relacje Kelvina 46 remanencja m agnetyczna 39 rezystancja 30 rezystor 30 rezystywno 26 - szcztkowa 26 ruchliwo elektronu 25 Sia term oelektryczna 45 skadnik niezaleny 60 spiekanie 51 staa Rydberga 8 - W eissa 37 stan podstawowy 5 stopie swobody 60

Aleksander Cyunczyk - Fizyka Metali

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aleksander Cyunczyk - Fizyka Metali

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wydano za zgod Rektora Opiniodawca prof. dr hab. in.

Metale - fizyka Fizyka metali Metale - wasnoci Wasnoci pomiary

Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej ul. W. Pola 2, 35-959 Rzeszw

Temat 1. UJIDMfl nTOMOUJ

Rys. 1.2. Ukad optyczny spektrografu

R ys. 1.4. Serie w idm ow e atomu wodoru

nP 2, 3, 4, 5, 6, 3, 4, 5, 6, 7, 4,... 5,... 6,... 7,... 8,...

Rys. 1.6. Schem at p o zio m w energetycznych atomu sodu

1.2. Jakociowo analiza spektralna stopw metali

1.2.2. W yp o sa e n ie sta n o w isko

1.2.3. P rze b ie g wiczenia

PRZPUJ CIPfl U J MCTfllflCH I STOPACH

Zmiana temperatury' zaley zatem od wspczynnika K = cd s (2.5)

R ys. 2 .3 . W p yw zaw artoci niklu na w zg ld n e p rzew od n ictw o ciep ln e stop u C u -N i

W spczynnik A jest wic wyraony przez stosunkowo atwe do zmierzenia parametry'.

2.2. Pomiar przewodnictwa cieplnego i temperaturowego

2.2.2. W y p o sa e n ie sta n o w isk 2.2.2.I. Stanowisko do pomiaru przewodnictwa cieplnego

2.2.2.2. Stanowisko do pomiaru przewodnictwa temperaturowego

k blok miedziany osona

2,23 Przebieg uiiczenio

Temat 3. PRZWODNiCTUJO lKTRVCZN MTRU I STOPW

gdzie ne - koncentracja elektronw w metalu, e - adunek elektronu. Wielko

Rys. 3.2. Z a le n o w zgldnej stopu C u-N i od zaw artoci niklu

Z a z w y c z a j d o b iera s i o d p o w ie d n i r e z y sta n c j n o r m a ln /? ], a r w n o w a g mostka u sta la s i p r z e z z m ia n sto su n k u re z y sta n c ji Ry/R2.

R ys. 3 .7 . Schem at m ostka T h om son a

3.2. B ad an ie przewodnictwa elektrycznego metali

3.2.2. U Jyposaenie sta n o w isk o

3.2.3. P rze b ie g w iczenia

Temat 4. WACIWOCI MflGNTCZN MCTflU I STOPUI

c zeg o uzwojenia otaczajcego solenoid, poczonego z galwanometrem . Stru

mie indukcji mona wyrazi wektorem indukcji m agnetycznej B , do ktrego

solenoid jest zasilany takim samym prdem 1 . W ciaach izotropowych stosunek =

R ys. 4 .5 . P roces rozm agn esow an ia prbki ferrom a gnetycznej

4.2. Pomiar stratnoci magnetycznej

4.2.3. P rze b ie g w iczenia

Temat 5. ZJAWISKO TflMOlKTRVCZN

5.2. Pomiar siy termoelektrycznej

5 2 2 UUyposoem e sta n o w isk a

Temat 6. DYFUZJA Ul PROCSI SPICKRNin

6.1. UJiadomoci podstomouie

R ys. 6 .2 . S ch em at struktury spieku po p ierw szym etap ie spiekania: 1 - ziarna. 2 *

gdzie kB - staa Boltzmanna,

W stawiajc do zalenoci (6.9) warto x w yznaczon z rwnania ( 6 .8 ), dochodzi si do zalenoci

57 (/? / r ) '" 2 = 2"" /Cr"' / (6.10)

Rys. 6.6 . Schem at sp iek an ia kulki (lub drucika) z paskim p od oem

w przypadku spiekania drucika z paskim podoem r (6.13)

6.2. B a d a n ia m odelow e kinetyki spiekania proszkw metali

6.2.2. U Jyposoenie sta n o w isk o

6.2.3. P rze b ie g w iczenia

Temat 7. PRZMlfiNV FflZOUJC Ze STANU ClKGO W STAN STflV

R ys. 7.6. K rzyw a ch o d zen ia elaza

W pierwszym etapie krzepnicia w ydzielaj si krysztay roztworu sta eg o a , a

7.2. Analiza cieplna stopu metali

7.2.3. P rze b ie g w iczenia

% ci. Sn R ys. 7 .1 6 . W ykres fa zo w y ukadu P b-S n

gdzie aA i aB - m asy atom owe p ierw iastkw ^ i B.

You might also like