DEMOSTENES

MOWY WYBRANE

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMIII

SPIS TRECI: PIERWSZA MOWA PRZECIW AFOBOSOWI............3 W OBRONIE MIESZKACW MEGALOPOLIS......26 W OBRONIE RODYJCZYKW...................................38 PIERWSZA MOWA PRZECIW FILIPOWI..................50 MOWY OLINTYJSKIE.................................................69 O POKOJU...................................................................100 DRUGA MOWA PRZECIW FILIPOWI.....................110 W SPRAWIE CHERSONEZU.....................................122 TRZECIA MOWA PRZECIW FILIPOWI...................146 MOWA POGRZEBOWA.............................................168 O WIECU...................................................................183

PIERWSZA MOWA PRZECIW AFOBOSOWI O NIEUCZCIWE SPRAWOWANIE OBOWIZKW OPIEKUCZYCH Ojciec Demostenesa na ou mierci powierzy opiek nad dziemi i on oraz zarzd znacznego majtku swym krewnym Afobosowi i Demofontowi oraz staremu przyjacielowi Terippidesowi. Gdy modzieniec osign penoletno, nieuczciwi opiekunowie oddawali mu tylko niewielk cz ojcowizny. Demostenes wstpi na drog sdow przeciwko zodziejom sierocego mienia. I Mowa przeciw Afobosowi jest pierwsz z zachowanych piciu, ktre si wi z tym procesem. Gdy Afobos odpowiedzia obron na to oskarenie, Demostenes ponowi je w II mowie przeciw Afobosowi. Oskaronego skazano na zwrot majtku. Ten podnis zarzuty m.in. o defraudacj przeciwko Milyasowi zawiadowcy przedsibiorstw, ktre naleay do ojca Demostenesa. Przeciwnicy skorzystali z tej okolicznoci, i Milyas by stanu niewolniczego, i zadali, by go poddano torturze fizycznej dla wydobycia materialnej prawdy. Prawo attyckie w takich okolicznociach zezwalao na stosowanie tortur wobec niewolnikw. Demostenes zaprotestowa przeciwko temu daniu swych procesowych oponentw w mowie Przeciw Afobosowi o faszywe zeznania utrzymujc, i Milyas jest czowiekiem wolnym, wyzwolonym przez swego pana, ojca mwcy. Nie wolno go wic torturowa. Dla zaspokojenia uznanych roszcze Demostenesa sd postanowi zaj nieruchomoci stanowice wasno Afobosa. Wwczas Onetor, szwagier Afobosa, zaskary wyrok sdowy dowodzc, e zajty grunt nie stanowi wasnoci Afobosa, lecz jego ony, ktra wniosa ten majtek w posagu. Poniewa siostra Onetora rozwioda si z Afobosem, moe zgodnie z obowizujcym prawem odebra sw wasno. W dwch mowach przeciwko Onetorowi stara si Demostenes wykaza kamliwo i bezpodstawno twierdze Onetora, ktry wspdziaa ze swym eks-szwagrem yjcym zreszt nadal w nierozerwalnym zwizku maeskim. Midzy stronami procesowymi musiao wkrtce doj do jakiego polubownego porozumienia, gdy brak dalszych mw w tej sprawie. Demostenesowi udao si odzyska przynajmniej cz ojcowskiego majtku.

Sdziowie! Gdyby Afobos 1 zechcia dziaa w sposb uczciwy albo powierzy rozstrzygnicie naszego sporu krewnym, mona
Afobos bratanek ojca Demostenesa, brat stryjeczny mwcy.

by byo oszczdzi sobie wszystkich przykroci procesu sdowego. Musielibymy si bowiem podda ich decyzji, a w ten sposb cay spr midzy nami zostaby zaegnany. Jednake Afobos uchyli si od przekazania przedmiotu sporu w rce ludzi, ktrzy dobrze znaj moj sytuacj yciow. Zwrci si natomiast w tej sprawie do was2, chocia niewiele o mnie wiecie. C mi pozostaje? Musz sprbowa przed waszym trybunaem dochodzi tego, co mi si od niego prawnie naley. 2. Jestem w peni wiadomy tej okolicznoci3, i nieatwo jest czowiekowi cakowicie niedowiadczonemu z powodu modego wieku prowadzi proces sdowy o cay dobytek przeciwko ludziom znajcym nie tylko sztuk sowa, lecz take rne kruczki prawne. Pod tym wzgldem maj nade mn cakowit przewag. Nie trac jednak nadziei, i uda mi si uzyska od was sprawiedliwy wyrok. W tym celu postaram si przedstawi wam cay stan rzeczy i przebieg wydarze, abycie w peni poznali spraw i na podstawie tej szczegowej wiedzy mogli wyda wasz wyrok. 3. Prosz was, sdziowie, abycie wysuchali mnie z yczliwoci i wspomogli w moich susznych roszczeniach, jeeli uznacie, e wyrzdzono mi krzywd. Moim zamiarem jest wyoy spraw w sposb najbardziej zwizy. Rozpoczn jej przedstawienie od tego momentu, ktry umoliwi wam najlepsze zrozumienie istoty sporu. 4. Ot mj ojciec Demostenes pozostawi, sdziowie, majtek wartoci 14 talentw4 oraz rodzin zoon ze mnie, siedmioletniego podwczas chopca, mojej picioletniej siostry i naszej matki, ktra wniosa w posagu 50 min 5. Na ou mierci ojciec
do was tj. do sdziw, do sdowego trybunau. Wypowied mwcy opracowana wedle zasad retorycznych zawiera motywy i argumenty, ktre teoria wymowy zalecaa umieszcza we wstpie mowy, a zatem: powoywanie si przez przemawiajcego na swj mody wiek, niedowiadczenie yciowe, apelowanie do yczliwoci i miosierdzia sdziw, zapowied dokadnego wyoenia sprawy od jej pocztku. 4 talent srebrna moneta ateska wagi 26,2 kg, wartoci 60 min. 5 mina srebrna moneta ateska wagi 436,3 g, wartoci 100 drachm.
3 2

w trosce o nasz los powierzy cae to mienie6 temu oto Afobosowi oraz Demofontowi7, synowi Demona, swoim krewnym, mianowicie bratankowi i siostrzecowi, a take Terippidesowi z demu8 Pajania9, z ktrym co prawda nie czyy go wizy krwi, lecz wizy starej przyjani sigajcej czasw dziecistwa. 5. Owemu Terippidesowi udzieli prawa korzystania z 70 min z mojego mienia na okres trwajcy do mojej penoletnoci10 po to, aby jako zarzdca pod wpywem dzy zysku nie szkodzi moim interesom. Demofontowi odda za on moj siostr wraz z posagiem 2 talentw z poleceniem bezzwocznej wypaty, Afobosowi za moj matk i posag w sumie 80 min, a take prawo uytkowania mego domu i znajdujcego si w nim umeblowania. Ojciec uwaa bowiem, e zczeni ze mn takimi wizami lepiej bd sprawowa funkcj opiekunw. 6. Ci za najpierw podjli sumy wymienione w zapisie, pniej za zagarnli reszt mienia. W okresie dziesicioletniego opiekustwa pozbawili nas wszystkiego. Oddali nam tylko dom, 14 niewolnikw i 30 min srebra, co daje czn warto 70 min. 7. Oto sdziowie, zwize wyszczeglnienie krzywd, ktre mi wyrzdzili. Sami zreszt zoyli najlepsze wiadectwo potwierdzajce t wysok warto przekazanego mi w zapisie majtku. W moim bowiem imieniu przystpili do symmorii11 zobowizujc si do wpat wysokoci 500 drachm od kadych 25 min,
Kobieta, w tym wypadku wdowa-matka, nie moga by wedle prawa attyckiego opiekunk dzieci i zawiadowa majtkiem pozostawionym przez ma. 7 Demofont siostrzeniec ojca Demostenesa, brat cioteczny mwcy. 8 dem (demos) podstawowa, administracyjna jednostka terytorialna, gmina, wprowadzona przez reformy Klejstenesa w r. 508 p.n.e. W nowym systemie administracyjnym 10 demw tworzyo jedn file. 9 Pajania dem attycki, nalecy do fili Pandionis. 10 penoletno w Atenach mody czowiek po osigniciu wieku lat osiemnastu zostawa oficjalnie czonkiem swej fili przez wpisanie na jej list i uzyskiwa status i obowizki obywatela. 11 symmoria zwizek czy zesp podatnikw. Od najdawniejszych czasw ludno Attyki dzielia si na file, skupiajce w sobie grup rodw wywodzcych si od wsplnego przodka. Dawne file rodowe zastpi
6

wchodzcych w skad masy majtkowej, a wiec w wysokoci ustalonej dla Tymoteusza 12, syna Konona, oraz obywateli, ktrych mienie najwyej oszacowano. Musicie uzyska ode mnie szczegowe informacje w nastpujcych sprawach: ktra cz mojego spadku przynosia zysk, ktra stanowia martwy kapita i jaka bya realna warto kadej z nich. Dopiero na podstawie takich dokadnych wiadomoci bdziecie mogli stwierdzi, e nigdy opiekunowie nie zagarnli sierocego mienia w sposb bardziej brutalny i jawny ni ci ludzie, ktrym powierzono piecz nad moim majtkiem. 8. Powoam przede wszystkim wiadkw, ktrzy potwierdz, e opiekunowie w moim imieniu zgosili w symmorii udzia podanej wysokoci. W ten sposb si przekonacie, e ojciec nie pozostawi mnie ndzarzem, ani te dziedzicem majtku liczcego jedynie 70 min, lecz posiadaczem sporej fortuny, ktrej nie byli w stanie przed pastwem ukry wanie ze wzgldu na jej wielko. Prosz o odczytanie13 tego wiadectwa. wiadectwo 14 9. atwo na tej podstawie obliczy warto majtku: trzy talenty ktre zobowizali si wpaca, stanowi wysoko tego podatku bezporedniego15 od sumy 15 talentw. Poznacie rzecz jeszcze
reformator Klejstenes 10 filami terytorialnymi. Kada z tych 10 fil wyznaczaa 120 najzamoniejszych czonkw. Powstaa w ten sposb liczba 1200 najbogatszych obywateli dzielia si na 20 grup po 60 osb (symmoriai), ktre wyznaczay kandydatw do penienia rnych wiadcze publicznych, np. trierarchii, oraz pacenia podatku bezporedniego od wasnoci w wypadku wojny (tzw. eisphora). 12 Tymoteusz wybitny obywatel ateski, yjcy w IV wieku p.n.e. Jego ojciec Konon by sawnym wodzem, ktry w r. 395 p.n.e. odnis druzgocce zwycistwo nad flot spartask w bitwie koo Knidos. 13 Prosz o odczytanie te sowa kieruje mwca do urzdnika sdowego, protokolanta. 14 wiadectwo zachowany staroytny rkopis mowy nie zawiera tego wiadectwa. 15 podatek bezporedni eisphora, podatek progresywny od posiadanego kapitau, przeznaczony na cele wojenne. W tym wypadku wynosi on 20% wartoci mienia.

dokadniej, gdy wam opisz stan i charakter mego mienia. Ot ojciec pozostawi mi w spadku dwa warsztaty o wcale znacznej sile wytwrczej. W jednym pracowao 30 patnerzy ze stanu niewolniczego, z ktrych dwch lub trzech przedstawiao indywidualn warto od 5 do 6 min, a kady z pozostaych wart by nie mniej ni 3 miny. Przynosili ojcu 30 min czystego dochodu rocznie. Drugi zakad zatrudnia 20 niewolnikw oddanych memu ojcu jako zastaw za dug wysokoci 40 min. Wytwarzali sofy i dostarczali 12 min czystego zysku. Do tego trzeba doda sum mniej wicej 1 talenta poyczon wedle stawki 1 drachma16 od 1 miny miesicznie17 co w stosunku rocznym zapewniao dochd powyej 7 min. 10. Taka bya wysoko produktywnego kapitau pozostawionego przez mego ojca, fakt, ktry zreszt w peni potwierdzaj moi przeciwnicy. Podstawowy kapita wynosi wic 4 talenty i 5000 drachm, wpywy za roczne, ktre dawa, 50 min. Ponadto pozostawi ojciec ko soniow i elazo, przeznaczone na surowiec, a take drewno do wyrobu sof wartoci okoo 80 min, galaswk i brz zakupione za cen 70 min, dalej dom wartoci 3000 drachm oraz meble, puchary, wyroby ze zota, ubrania i biuteri matki razem okoo 10 000 drachm, nadto w gotwce 80 min srebra. 11. Taka bya warto domu i przedmiotw w nim si znajdujcych. Ale to nie wszystko. Naley tu jeszcze uwzgldni poyczk morsk 18 70 min udzielon Ksutosowi, kwot 2400 drachm 19 zoon w banku Pasiona20, sum 600 drachm
drachma moneta srebrna zawierajca 6 oboli. 1 drachma od 1 miny miesicznie to znaczy 12%, co byo normaln, powszechnie przyjt stop procentow w wypadku poyczek. 18 poyczka morska udzielana na zakup okrtu lub towarw, ktre naleao przewie drog morsk. Ze wzgldu na due ryzyko wczesnych podry morskich poyczajcy pobiera bardzo wysok, lichwiarsk" stop procentow sigajc nawet 80%. 19 2400 drachm w sprawach handlowych Grecy chtniej dokonywali oblicze w tysicach drachm anieli w dziesitkach min, czyli w monetach wyszej wartoci. 20 Pasion znany bankier ateski yjcy w IV wieku p.n.e. By w Atenach na stae osiedlonym obcokrajowcem, ktrego za zasugi dla pastwa obdarzyli Ateczycy prawem swojego obywatelstwa.
17 16

w banku Pyladesa, 1600 drachm u Demomelesa, syna Demona, dalej blisko 1 talent poyczony w kwotach po 200 i 300 drachm. Suma tych kwot przewysza 8 talentw i 50 min. Jeeli policzycie cao, przekonacie si, e zamyka si ona liczb 14 talentw21. 12. Taka bya, sdziowie, warto spadku. Jak jego cz sprzeniewierzono, jak jeden czy drugi z opiekunw przywaszczy sobie na wasn rk, ile za zrabowali dziaajc wsplnie, tego nie potrafibym wyczerpujco omwi w czasie wyznaczonym przez zegar wodny22 na moje wystpienie. Postpowanie kadego z moich opiekunw wymaga zatem osobnego wyjanienia. O tej czci mienia, ktra obecnie znajduje si w rkach Demofonta i Terippidesa, na razie nie bd mwi. Przyjdzie czas zaj si t spraw, gdy wytocz przeciwko nim formaln skarg sdow. Przedstawi wam teraz tylko to, co jest w posiadaniu Afobosa. Z jednej strony wcale tego nie kryj inni wspopiekunowie, z drugiej nie jest dla mnie tajemnic to, co sobie przywaszczy. Najpierw postaram si dowie, e zagarn 80 min posagu, nastpnie za omwi inne sprawy, oczywicie, w sposb bardzo zwizy. 13. Ot Afobos zaraz po mierci mego ojca zamieszka zgodnie z testamentem w naszym domu i wzi w posiadanie wyroby ze zota nalece do mojej matki. Otrzyma w ten sposb rwnowarto okoo 50 min. Ponadto wzi pienidze od Terippidesa i Demofonta ze sprzeday niewolnikw, aby dziki temu uzyska pen kwot 80 min, to jest wielko posagu. 14. Po otrzymaniu pienidzy gdy jako dowdca triery23 mia pyn na Korkyr24 zoy Terippidesowi pisemne owiadczenie, i odebra pienidze i potwierdzi przejcie posagu. wiadkami tego
14 talentw dokadnie liczc 13 talentw i 46 min. zegar wodny tzw. klepsydra, ktra odmierzaa czas cile wyznaczony na mowy oskaryciela i oskaronego. 23 dowdca triery tzw. trierarcha. By to obywatel ateski, nalecy do warstwy najbogatszych, ktremu pastwo zlecao obowizek wyposaenia triery statku wojennego epoki klasycznej w sprzt bojowy i nawigacyjny oraz dowodzenie okrtem przez okres 2 lat. 24 Korkyra wyspa na Morzu Joskim, dzi Korfu.
21 22

s przede wszystkim wspopiekunowie, a nadto Demochares z demu Leukonoe25, m mojej ciotki. Take wiele innych osb moe zawiadczy, i sam Afobos potwierdzi odbir pienidzy. 15. Tene Demochares postawi mu zarzuty, i nie oy na utrzymanie mojej matki mimo przejcia jej posagu ani te nie oddaje majtku w dzieraw, lecz woli razem z innymi opiekunami nim zawiadywa. Po wysuchaniu tych uwag Afobos ani nie zaprzeczy, e wzi pienidze, ani nie unis si gniewem, co byby uczyni, gdyby ich nie otrzyma. Przeciwnie, przyzna, e je ma, doda tylko, i midzy nim a moj matk istnieje pewna rnica zda w sprawie wspomnianych wyrobw ze zota. Zarczy, i po zaatwieniu tej kwestii spornej dostarczy rodkw utrzymania i zadba o reszt w sposb cakowicie mnie zadowalajcy. 16. Jeeli si tedy okae, e Afobos si przyzna w obecnoci Democharesa i innych osb do wzicia posagu oraz do przyjcia pienidzy od Demofonta i Terippidesa uzyskanych ze sprzeday niewolnikw jako ekwiwalent za cz owego posagu, jeeli si dalej okae, e zoy innym opiekunom pisemne potwierdzenie odbioru tego posagu, i e wprowadzi si do naszego domu zaraz po mierci ojca to czy na podstawie dowodw i zezna tak oczywistych nie naley wnioskowa, i wzi 80 min posagu, a teraz temu zaprzecza z najwiksz bezczelnoci? 17. Dla potwierdzenia prawdziwoci moich sw prosz o odczytanie tych wiadectw. wiadectwa 26 W ten wic sposb wszed Afobos w posiadanie posagu mojej matki. Poniewa jej nie polubi, ma obowizek tego bowiem da prawo zwrci mi cay posag wraz z odsetkami, mianowicie w stosunku 9 oboli za min miesicznie27. Mog nawet obniy stop procentow do wysokoci 1 drachmy od
Leukonoe attycki dem fili Leontis. wiadectwa nie uwzgldniono ich w staroytnym rkopisie mowy. 27 9 oboli za min miesicznie jest to 18%, normalnie przyjta stopa procentowa.
26 25

10

miny28. Suma tego kapitau oraz odsetkw za okres 10 lat wynosi okoo 3 talentw. 18. Dostarczam wam w ten sposb dowodw, e te pienidze zagarn. Do ich posiadania przyzna si w obecnoci wielu wiadkw. Ponadto przywaszczy sobie sum 30 min stanowic dochd z warsztatu. Ten zreszt warsztat usiowa mi odebra z niebywa zuchwaoci. Ot ojciec pozostawi mi zakad przynoszcy 30 min zysku. Poniewa opiekunowie sprzedali poow zatrudnionych w nim niewolnikw, powinien Afobos czerpa std dochd o poow mniejszy, to jest 15 min. 19. Terippides sprawujcy przez siedem lat piecz nad niewolnikami wykazywa w ksigach rachunkowych 11 min rocznego dochodu podajc zreszt w swych obliczeniach o 4 miny mniej, ni naleao. Afobos, ktry przez pierwsze dwa lata zawiadywa tym warsztatem, nie ujawnia w ogle adnych zyskw. Raz twierdzi, e zakad w tym czasie by nieczynny, innym razem powiada, e nim osobicie nie zarzdza, lecz czyni to administrator, nasz wyzwoleniec Milyas, od ktrego teraz powinienem domaga si sprawozda. Gdyby take obecnie zasania si podobnymi wykrtami, nietrudno bdzie dowie mu kamstwa. 20. A moe owiadczy, e zakad by nieczynny? Sam jednak dostarczy sprawozdania wydatkw przeznaczonych nie na ywno dla zaogi, lecz na jego dziaalno produkcyjn, to jest na ko soniow do wyrobu rkojeci krtkich mieczy i na inne surowce. wiadczy to o penej dziaalnoci zakadu. Ponadto obcia mnie pewn kwot pienidzy wypacon Terippidesowi za wynajem trzech niewolnikw, ktrzy mieli pracowa w moim przedsibiorstwie. 21. Skoro jednak zakad nie prowadzi produkcji, to chyba ani Terippidesowi nie wolno byo pobiera zapaty, ani te nie mona mnie obcia tego rodzaju wydatkami. Z kolei, gdyby twierdzi, e wprawdzie zakad pracowa, ale jego wyrobw nie udao si sprzeda, to bdzie musia udowodni, e mi je przekaza, oraz bdzie zmuszony powoa wiadkw, ktrzy przy tym byli obecni.
1 drachma od miny to znaczy tylko wedle 12%, a wic stosunkowo niskiej stopy procentowej.
28

11

Skoro niczego takiego nie zrobi, czy std jasno nie wynika, i uzyska 30 min dochodu z przedsibiorstwa w cigu dwch lat, bo przecie jest oczywiste, i pracowao ono bez przerwy. 22. A moe ucieknie si do innych wykrtw i powie, i Milyas zarzdza wszystkim? Ale jake wierzy jego sowom, i on sam ponosi tylko koszty przekraczajce 500 drachm, natomiast wszelkie zyski przypaday Milyasowi? Wydaje si, e sytuacja bya wrcz odwrotna. Ot na podstawie caego postpowania Afobosa, charakteryzujcego si lekcewaeniem wszelkich norm etycznych, mona wnioskowa, i on tylko zagarnia zyski, podczas gdy Milyas musia si troszczy o wszystko i pokrywa wydatki. W zwizku z tym prosz o odczytanie sdowi odpowiednich zezna wiadkw. Zeznania wiadkw29 23. Afobos posiada 30 min z przedsibiorstwa oraz odsetki, jakie przyniosy one w cigu omiu lat. Liczone nawet wedle niskiej stopy procentowej l drachma od miny dadz dodatkow sum 30 min. Te kwoty sobie przywaszczy. Razem z posagiem daj one sum okoo 4 talentw cznie kapita wraz z zyskami. Wyjani wam teraz szczegowo, jakich sprzeniewierze dopuci si Afobos do spki z innymi opiekunami nie oszczdzajc rwnie i tego, co jego zdaniem wcale nie naleao do masy spadkowej. 24. Najpierw przedstawi wam, e zupenie jawnie i wykazujc cakowity brak skrupuw pozbawiaj mnie 20 niewolnikw wyrabiajcych sofy, pozostawionych mi w spadku przez ojca, ktrzy stanowili zastaw za dug wysokoci 40 min. O istnieniu tych niewolnikw moi opiekunowie jak gdyby w ogle nie wiedzieli. A przecie wszyscy powiadczaj, e pozostali oni w spadku po moim ojcu w naszym domu i przynosili mu 12 min rocznego dochodu. Opiekunowie nie notuj dla mnie adnego, nawet najmniejszego, zysku za okres 10 lat, natomiast Afobos wylicza skrztnie wydatki poniesione na ich utrzymanie na ogln
29

zeznania wiadkw pominite w rkopisie mowy.

12

sum sigajc 1000 drachm. 25. Tym razem jego bezczelno dosza szczytu! Nigdy nie zwrcono mi tych niewolnikw, na ktrych Afobos rzekomo wyda tyle pienidzy. Opiekunowie zasaniaj si zupenie bezpodstawnym twierdzeniem, jakoby czowiek, ktry pozostawi mojemu ojcu pod zastaw owych niewolnikw, by skoczonym otrem, gdy nie zwrci wikszoci zacignitych poyczek bezprocentowych 30 i ostatecznie po uszy uton w dugach. W zwizku z tym wezwali ju przeciwko niemu wielu wiadkw. Ale kto w takim razie zabra niewolnikw? W jaki sposb opucili mj dom? Komu ich zwrcono? Czyby prowadzono proces w tej sprawie, a jeli go przegrali opiekunowie, komu prawnie przyznano owych niewolnikw? Na adne z tych pyta nie potrafi opiekunowie udzieli odpowiedzi. 26. Gdyby w ich wyjanieniach krya si cho odrobina prawdy, nie dostarczaliby teraz wiadkw stwierdzajcych nieuczciwo tego czowieka bo jakie to moe mie dla mnie znaczenie ale nie odstpowaliby od sprawy owych niewolnikw i staraliby si wskaza tych, ktrzy ich zabrali. Nie omieszkaliby przy tym poda wszystkie szczegowe dane i okolicznoci. Teraz za bez cienia wstydu przyznaj, i niewolnicy ci stanowili rzeczywicie cz spadku. Nie wypieraj si te tego, i ich wzili do siebie i e przez 10 lat mieli zyski z ich pracy. Gdzie si wic podziao cae to przedsibiorstwo jako nagle znikno bez ladu? Prosz o odczytanie zezna, ktre potwierdz, e mwi prawd. Zeznania 31 27. Przekonacie si na podstawie najbardziej przekonujcego dowodu, i ani Mojriades, z ktrym mj ojciec zawar umow w sprawie owych niewolnikw, nie by czowiekiem cakowicie
poyczki bezprocentowe dos. eranoi (sing. eranos), poyczki udzielane przyjacioom lub czonkom wsplnych towarzystw o charakterze politycznym (hetajreia). 31 zeznania opuszczone w rkopisie mowy.
30

13

pozbawionym rodkw materialnych, ani te mj ojciec dokonujc tego aktu nie postpi lekkomylnie. Kiedy bowiem Afobos przej warsztat w swe posiadanie jak to wynika z zezna wiadkw nie wolno mu byo jako opiekunowi dopuci do tego, aby ktokolwiek inny udziela poyczki na ten sam zastaw. Tymczasem on sam poyczy Mojriadesowi 500 drachm pod zastaw tych samych niewolnikw. Utrzymuje, i uczciwie zwrcono mu t sum w caoci. 28. Czy nie jest to karygodne, i ci, ktrzy wpierw udzielili pod ten zastaw poyczki, nie tylko nie odnieli z tytuu posiadania owych niewolnikw najmniejszej korzyci, ale w dodatku utracili zastaw. Czy godzi si, aby ten, kto poyczy pienidze pod zastaw, stanowicy w kocu nasz wasno, i przez dugi czas czerpa z tego zysk, nie tylko odzyska kapita i dochody od naszej wasnoci, ale nie ponis przy tym adnej straty? Prawd moich sw potwierdzi zeznanie. Prosz je odczyta. Zeznanie 32 29. Teraz wypada rozway, z jakiej to kwoty ograbili mnie opiekunowie zagarniajc cay dochd z pracy niewolnikw wyrabiajcych sofy. Kapita wynosi 40 min, a zyski za okres 10 lat 4 talenty. Roczne zyski z tego tytuu osigny sum 12 min. Czyby sobie niepostrzeenie przywaszczyli jak drobn sum zrcznie pozorujc bd w obliczeniach? Czy te jawnie zabrali mi prawie 3 talenty? Poniewa kradli wsplnie, mam chyba prawo upomina si od Afobosa o zwrot trzeciej czci wymienionej sumy. 30. W podobny sposb, sdziowie, postpili moi opiekunowie w przypadku pozostawionych mi w spadku surowcw elaza i koci soniowej. W ksigach rachunkowych nie zrobili adnego zapisu. A czy to moliwe, aby przedsibiorca zatrudniajcy tylu pracownikw wytwrcw sof i mieczy, nie mia jakich
32

zeznanie opuszczone w rkopisie mowy.

14

zapasw elaza i koci soniowej? Po prostu musia je mie, w przeciwnym bowiem wypadku zakad pozbawiony niezbdnego surowca c miaby w kocu wytwarza? 31. Wic jak to, waciciel ponad 50 niewolnikw i dwch zakadw specjalizujcych si w dwch rnych dziedzinach wytwrczoci nie miaby w zapasie takich surowcw? A przecie jeden z tych zakadw wyrabiajcy sofy zuywa bez trudu koci soniowej za sum 2 min miesicznie, drugi pracownia patnerska zuywa koci soniowej tej samej wartoci, a nadto zapasy elaza. 32. Twierdzenie moich przeciwnikw, e takich zapasw w ogle nie byo, jest szczytem bezczelnoci. Same fakty wskazuj, i nie mona dawa wiary temu, co mwi moi opiekunowie. Jest rzecz oczywist, i mj ojciec pozostawi tyle surowca, i go starczyo nie tylko dla potrzeb produkcji zakadu, ale te na woln sprzeda. Cae bowiem ycie trudni si sprzeda tych materiaw, po jego za mierci Demofont i Afobos w dalszym cigu prowadzili z naszego domu woln sprzeda. 33. O znacznej iloci tych pozostawionych materiaw wiadczy ta okoliczno, i wystarczao ich nie tylko dla potrzeb, jak si okazuje, wcale duych zakadw, ale take dla prowadzenia sprzeday przez moich opiekunw. Czy bya to w istocie ilo niewielka, czy moe raczej znacznie wiksza od tej, ktrej zwrotu si domagam? Prosz o odczytanie wiadectw. wiadectwa 33 Nigdzie w swych obliczeniach nie uwzgldniaj opiekunowie koci soniowej, ktrej warto przekraczaa talent, ani jako surowca, ani jako gotowego wyrobu. Po prostu rzecz znikna bez ladu. 34. Teraz sdziowie, postaram si wam wykaza na podstawie przedoonych przez nich sprawozda i ich wasnych zezna na temat tego, co zabrali, i w trjk zagarnli ponad 8 talentw
33

wiadectwa opuszczone w rkopisie mowy.

15

mojego mienia, a sam Afobos wszed w posiadanie 3 talentw i 1000 drachm. Jestem skonny przyj w obliczeniach nawet wysz sum wydatkw, jakie ponieli, od tej, ktr sami wymienili w swych sprawozdaniach oraz odj to wszystko, co mi zwrcili. Przekonacie si, e ich postpowanie cechuje wyjtkowy bezwstyd. 35. Przyznaj si do zabrania z moich pienidzy nastpujcych kwot: Afobos 108 min prcz tego, co jak wyka, znajduje si w jego posiadaniu, Terippides 2 talenty, Demofont 87 min. Kwoty te skadaj si na czn sum 5 talentw 15 min. Cz tej sumy, mianowicie 77 min stanowicych dochd dostarczany przez niewolnikw, nie zostaa od razu zabrana w caoci. Natomiast bezzwocznie podjli opiekunowie blisko 4 talenty. Jeeli do tej sumy doda zysk w stosunku 1 drachma od 1 miny34 za okres 10 lat, otrzyma si sum 8 talentw i 1000 drachm, cznie kapita z odsetkami. 36. Od owych 77 min, to jest dochodu przedsibiorstwa, naley odj koszt naszego utrzymania. Terippides bowiem oy na nie 7 min rocznie, my za potwierdzamy odbir tych pienidzy. Wydali zatem na nasze utrzymanie 70 min w cigu 10 lat. Do tej sumy dodaj jeszcze 700 drachm, ktre pozostay jako reszta, a w ten sposb przyjmuj wysz sum dla wydatkw, jakie pokryli, od tej, ktr sami wyliczyli. Oczywicie, od tych 8 talentw wraz z ca nadwyk trzeba odliczy t kwot, ktr mi zwrcili z chwil, gdy uzyskaem wiek mski oraz sumy wydane na wiadczenia na rzecz pastwa w naszym imieniu. 37. Afobos wraz z Terippidesem oddali mi 31 min. Sumy wydane na podatki bezporednie obliczaj na 18 min. Pozwol sobie podnie t sum nawet do wysokoci 30 min, byleby tylko pozbawi ich moliwoci wnoszenia jakichkolwiek protestw. Po odjciu zatem l talenta od 8 talentw pozostaje 7 talentw, ktre musz si znajdowa w ich rkach, skoro sami potwierdzili ich odbir. Choby wic pozbawili mnie caej reszty majtku i twierdzili, i jej
34

1 drachma od 1 miny to znaczy wedle 12% stopy.

16

nie zagarnli, t sum powinni mi zwrci, bo przecie sami przyznaj, i ow cz mojego spadku zabrali. 38. C tedy czyni moi opiekunowie? Nie wykazuj w obliczeniach adnych zyskw od pienidzy i utrzymuj, e wydali cay podstawowy kapita cznie z owymi 77 minami. Mao tego, Demofont wcign nas na list swych dunikw! Czy to nie zakrawa na czelno jawn i bez miary? Czy nie jest to szczyt brudnej dzy zysku? C w takim razie mamy prawo uzna za karygodne, jeli nie postpek, ktry przekracza wszelk miar niegodziwoci? 39. Ot Afobos przyznaje si do zagarnicia na wasn rk 108 min. Ma je w swoim posiadaniu wraz z zyskami za okres 10 lat, cznie 3 talenty i 1000 drachm. Prosz o odczytanie tych zezna na dowd tego, e moje wyjanienia s cakowicie zgodne z prawd i e kady z opiekunw w swym sprawozdaniu z czynnoci opiekuczych stwierdza cakowite zuycie pobranych sum na niezbdne wydatki. Zeznania.35 40. Myl, sdziowie, e ju si sporo dowiedzielicie o tych ludziach oraz o rozmiarach przywaszcze i za, ktrych kady z nich si dopuci. Wasza wiedza w tym wzgldzie byaby jeszcze peniejsza, gdyby zechcieli odda testament mojego ojca. W nim bowiem, jak utrzymuje moja matka, wyszczeglni ojciec to wszystko, co nam pozostawi. W testamencie tym poda rwnie rda, z ktrych maj pobra przeznaczone dla nich sumy pienine, oraz okreli warunki, na ktrych maj odda majtek w dzieraw. 41. Teraz wobec moich uporczywych nalega przyznaj wprawdzie, i testament zosta rzeczywicie sporzdzony, jednak go nie przedkadaj. Celem takiego ich postpowania jest ch zatajenia wielkoci spadku, ktry ju midzy sob
35

zeznania opuszczone w rkopisie mowy.

17

rozgrabili, a rwnoczenie wywoania wraenia, e nie podjli swoich zapisw tak jak gdyby same fakty nie dostarczay tu przeciwko nim do przekonujcego dowodu. Prosz o odczytanie zezna wiadkw, w ktrych obecnoci udzielali odpowiedzi. Zeznania 36 42. Terippides potwierdza istnienie testamentu oraz przekazanie 2 talentw Demofontowi, a 80 min Afobosowi. Owiadcza jednak, i nie byo tam adnego dodatkowego postanowienia o 70 minach, ktre sam zabra, ani o wielkoci masy spadkowej, ani te o warunkach oddania majtku w dzieraw. Takie bowiem zeznanie sprzeciwiaoby si jego interesom. Prosz teraz odczyta odpowied Afobosa. wiadectwa 37 43. Rwnie i Afobos potwierdza istnienie testamentu i owiadcza zarazem, i pienidze pochodzce ze sprzeday brzu i galaswki przekazano Terippidesowi ktry temu zaprzecza oraz 2 talenty Demofontowi. Owiadcza te, e w testament zawiera wprawdzie zapis na jego korzy, jednak go odrzuci jako dokonany bez jego zgody. Uczyni tak, aby wiedziano, i go nie przyj. Take i on nie zoy adnych wyjanie ani w zwizku z wysokoci mienia, ani te z jego dzieraw. Rzecz jasna ujawnienie tych spraw bynajmniej nie ley w jego interesie. 44. Wprawdzie moi opiekunowie pragn zatai ogln warto pozostawionego mi majtku, jednak jest ona znana z postanowie testamentu, na ktrego mocy przekazano im tak znaczne sumy pienidzy co zreszt sami powiadczaj obciajc si wzajemnie w zeznaniach. Kto mg rozporzdza sum 4 talen36 37

zeznania opuszczone w rkopisie mowy. wiadectwa opuszczone w rkopisie mowy.

18

tw i 3000 drachm, wrczajc dwm opiekunom 3 talenty i 2000 drachm tytuem posagu, trzeciemu za przyznajc prawo do odnoszenia zysku z sumy 70 min, ten co jest dla kadego rzecz oczywist cign te kwoty pienine nie z maego majtku, lecz przynajmniej dwukrotnie przekraczajcego warto mienia, ktre mi pozostawiono w spadku. 45. Z pewnoci mj ojciec wcale tego nie pragn, aby pozostawi mnie ndzarzem, z nich za, ludzi w kocu majtnych, zrobi jeszcze wikszych bogaczy. Tylko ze wzgldu na wielko swojej fortuny mg sobie pozwoli na to, aby Terippidesowi udzieli prawa do pobierania odsetkw od tak znacznej kwoty, Demofontowi za, ktry dopiero w przyszoci mia polubi moj siostr, zyskw od sumy 2 talentw. Postpi tak dla osignicia jednego z dwch celw: chcia ich zachci przez te dary do sprawowania funkcji opiekunw z wikszym oddaniem, albo, gdyby je wykonywali w sposb nieuczciwy, pozbawi ich wszelkiego pobaania z waszej strony. Okazaoby si bowiem, i mimo tak hojnych darw okrutnie nas skrzywdzili. 46. Afobos, ktry nie tylko zagarn posag mojej matki, ale take nalece do niej suce, i zamieszka w naszym domu, przynaglony teraz do zoenia z tego rachunku, owiadcza i s to wycznie jego sprawy. Jego chciwo posuna si tak daleko, i pozbawi nawet moich nauczycieli nalenego wynagrodzenia, w dodatku obcia mnie wydatkami na pewne wiadczenia publiczne, ktrych nigdy nie peni. Prosz o odczytanie tych wiadectw. wiadectwa 38 47. Niepodobna chyba wyraniej ni na podstawie tylu dowodw i zezna wiadkw dowie oskaronemu, e przyzna si do przyjcia posagu, e potwierdzi jego posiadanie w pimie skierowanym do wspopiekunw, dalej e czerpa zyski z zakadu
38

wiadectwa opuszczone w rkopisie mowy.

19

wytwrczego zatajajc cakowicie jego dochody. 48. Udowodniono mu rwnie, e z pozostaych dbr jedne sprzeda, a pienidze ze sprzeday sobie przywaszczy i ukry. Jasne jest, e sprzeniewierzy wielkie sumy pienidzy, bo take rachunki, ktre przedoy, fakt ten ujawniaj. Wykazano te, e usun testament i sprzeda niewolnikw, a chyba ju najwikszy wrg nie zawiadywaby naszym mieniem gorzej od niego. 49. Mia czelno owiadczy wobec sdziego polubownego 39, e zapaci za mnie z majtku wiele dugw wspopiekunom Demofontowi i Terippidesowi i e przejli oni wielk cz mojego mienia. Nie umia jednak udowodni adnego z tych twierdze. Nie przedstawi bowiem adnych rozlicze, z ktrych by wynikao, i ojciec pozostawi mi do spacenia jaki dug ani te nie powoa wiadkw, ktrym rzekomo odda te dugi. Poza tym suma, ktrej sprzeniewierzenie zarzuca wspopiekunom, nie moga by rwna tej, ktr sobie bezspornie przywaszczy, lecz znacznie mniejsza. 50. Zapytany przez sdziego rozjemc w sprawach szczegowych o to, jak zarzdza wasnym majtkiem, czy wydatki pokrywa z kapitau czy z dochodw, i wreszcie czy sam na moim miejscu przyjby od opiekunw takie sprawozdanie, czy raczej zadaby zwrotu caego kapitau wraz z zyskami nie udzieli na adne z tych pyta odpowiedzi. Zwrci si natomiast do mnie z formalnym wezwaniem40, w ktrym wyrazi ch dostarczenia dowodu, e oglna warto majtku nie przekracza 10 talentw oraz uzupenienia ewentualnej rnicy gdyby tak stwierdzono z wasnych rodkw materialnych.
sdzia polubowny dos. diaitetes, do ktrego obowizkw naleao rozpatrywanie niemal wszystkich spraw prywatnych. Jego zadaniem byo doprowadzi strony do zawarcia zgody. Jeeli mu si to nie udao, wydawa po zbadaniu dowodw wyrok, ktry strony mogy przyj lub odrzuci. W pierwszym wypadku sprawa si koczya, w drugim sdzia przekazywa zebrany materia dowodowy wedle kompetencji jednemu z trybunaw sdowych. 40 formalne wezwanie chodzi tu o tzw. proklesis, uroczysty pozew zoony w obliczu wiadkw w miejscu publicznym.
39

20

51. Wobec mojego dania, aby tak postpi, nie zoy przed sdzi polubownym adnego dowodu na to, e opiekunowie oddali mu pewn sum, bo przecie w takim wypadku sdzia nie wydaby rozstrzygnicia na jego niekorzy. Przedoy tylko co w rodzaju wiadectwa, w zwizku z czym bdzie usiowa udzieli jakich wyjanie. Jeeli rwnie dzisiaj bdzie utrzymywa, e majtek znajduje si w moim posiadaniu, zapytajcie go, kto mi go zwrci, i domagajcie si, aby powoani wiadkowie potwierdzili kade z jego owiadcze. 52. Jeeli natomiast uzna mnie za posiadacza tego wszystkiego, co znajduje si obecnie w rkach opiekunw, to nie ulega wtpliwoci, i wymieni tylko trzeci cz oglnej wartoci mienia. Nie bdzie to zreszt stanowio dowodu, e j posiadam. Wykazaem, e Afobos zatrzyma sobie mienie tak znacznej wartoci. Teraz za postaram si dowie, e kady z dwch pozostaych opiekunw posiada nie mniejsze dobra. Mj przeciwnik powinien przyj inny sposb obrony. Powinien przede wszystkim wykaza, e on sam lub wspopiekunowie rzeczywicie oddali mi moje mienie. Jeeli tego nie uczyni, nie wolno wam w ogle powanie traktowa jego wezwania. Przecie nie dostarcza w ten sposb dowodu, e jestem w posiadaniu mojej wasnoci. 53. By zupenie bezradny, kiedy mu przyszo cokolwiek w tych sprawach wyjania wobec sdziego. Zbiem wtedy punkt za punktem ca jego obron, podobnie jak to teraz czyni przed wami. Zdoby si wwczas na najbezczelniejsze i najpotworniejsze kamstwo. Owiadczy mianowicie, e ojciec pozostawi 4 talenty zakopane w schowku w ziemi, a piecz nad nimi poruczy mojej matce. Mia tu podwjny cel na oku. Uwaa, i ja spodziewajc si dzisiaj takiego owiadczenia z jego strony, bd traci czas na obalenie tego twierdzenia, zamiast wytoczy przed wami inne przeciwko niemu zarzuty. Gdybym natomiast pomin t spraw milczeniem w nadziei, i nie bdzie o niej mowy, sam by do niej powrci po to, aby przedstawi mnie jako bogacza, ktry nie

21

zasuguje na wasze wspczucie. 54. Uzna za wskazane zoy takie owiadczenie, zreszt cakowicie goosowne, bo niczym nie poparte. Myla widocznie, e uwierzycie mu na sowo. Gdyby go kto zapyta, na co wyda tak znaczn sum pienidzy z mojego majtku, z pewnoci powiedziaby, e spaci moje dugi i w ten sposb bdzie si stara zrobi ze mnie biedaka. Innym razem, gdy mu to tylko odpowiada, jestem oczywicie bogatym czowiekiem, gdy mj ojciec pozostawi dla mnie w domu wiksz ilo gotwki. Z wielu wzgldw atwo pozna, e nie umie powiedzie prawdy, i jest rzecz zgoa niemoliw, aby jego owiadczenia zgadzay si ze stanem faktycznym. 55. Gdyby bowiem mj ojciec nie darzy tych ludzi zaufaniem, nie powierzyby im, rzecz jasna, reszty majtku, ani te nie powiedziaby im o pienidzach pozostawionych w ukryciu. Byby to bowiem objaw czystego szalestwa powiadamia ich o ukrytej gotwce, a rwnoczenie wzbrania si przed poruczeniem im pieczy nad ujawnionym w peni mieniem. Gdyby za im ufa, nie pozostawiby chyba w ich rkach wikszoci mienia, nie oddajc do ich dyspozycji tej sumy. Nie powierzyby jej rwnie pieczy mojej matki oddajc j za m za Afobosa, jednego z opiekunw. Bezcelowa bowiem byaby prba zabezpieczenia tych pienidzy przy pomocy matki, aby j potem powierzy wraz z tymi pienidzmi wadzy czowieka, do ktrego si nie ma odrobiny zaufania. 56. Pomylcie tylko, czy Afobos nie wziby sobie mojej matki za on zgodnie z ostatni wol mojego ojca, gdyby co z tego, co tu powiedzia, odpowiadao prawdzie? On za korzystajc z praw jej przyszego maonka przywaszczy sobie 80 min z jej posagu, po czym oeni si z crk Filonidesa z Melity41. Gdyby rzeczywicie zgodnie z owiadczeniem Afobosa znajdoway si w domu pod opiek matki owe 4 talenty, czy nie sdzicie, e czym prdzej by do niej przybieg, by przez maestwo dosta je w swoje posiadanie? 57. On, ktry wraz z innymi wspopiekunami tak bezczelnie rozgrabi moje widome dla wszystkich mienie
Melita dem attycki fili Kekropis, w ktrym znajdowaa si znana witynia Heraklesa.
41

22

fakt, e mi je w spadku pozostawiono, jest wikszoci z was znany miaby si powstrzyma przed zagarniciem tych pienidzy, skoro nie tylko mia sposobno, ale i pewno, e rzecz da si przeprowadzi bez wiadkw. Nie, sdziowie, nie jest to prawdopodobne. 58. Mj ojciec powierzy opiekunom cay swj majtek, Afobos za ucieka si do tych wybiegw, by pozbawi mnie waszego szczerego wspczucia. Niejeden jeszcze zarzut mgbym wytoczy przeciwko Afobosowi. Wystarczy jednak wymieni jeden podstawowy, by unicestwi wszelkie argumenty jego obrony. Mgby sobie oszczdzi tych wszystkich przykroci, gdyby odda majtek w dzieraw zgodnie z postanowieniem tych praw, o ktrych odczytanie teraz prosz. Prawa42 Na mocy tych praw majtek Antidorosa43 wysokoci 3 talentw i 3000 drachm wzrs w wyniku szecioletniej dzierawy do sumy ponad 6 talentw. Wielu spord was mogo si o tym osobicie przekona, poniewa dzierawca Teoge nes z Probalintos44 wypaci mu publicznie na rynku t kwot. 59. W moim wypadku biorc pod uwag zarwno dugo okresu dzierawy, jak i jej warunki 14 talentw powinno przynie wedle wszelkiego prawdopodobiestwa sum co najmniej trzykrotnie wysz. Spytajcie go, czemu tego nie zrobi. Jeeli za utrzymuje, e korzystniej byo nie puszcza majtku w dzieraw, to niech nie trudzi si teraz dowodzeniem, e go podwoi czy potroi, ale nieche wykae, i mi przynajmniej zwrci cay kapita podstawowy bez uszczerbku. Gdy jednak z 14 talentw opiekunowie nie oddali mi nawet 70 min, a jeden z nich poda mnie jako swego dunika, czy w ogle wypada serio
42 43 44

prawa tekst ich w rkopisie mowy opuszczono. Antidoros bliej nie znany obywatel ateski. Probalintos dem attycki fili Pandionis.

23

traktowa owiadczenia przez nich skadane? Przenigdy tego czyni nie wolno. 60. Powiadomiem was ju na pocztku tej mowy, jak wielk warto przedstawia mj spadek. Z trzeciej jego czci przynoszcej 50 min zysku mogli przy caej swej nienasyconej dzy posiadania jeeli nawet nie chcieli oddawa majtku w dzieraw oy ze staych dochodw na nasze utrzymanie i penienie finansowych wiadcze wobec pastwa, a ca nadwyk dodawa do podstawowego kapitau. 61. Z pozostaej czci mienia przedstawiajcej warto dwukrotnie wysz mogli cign zyski i, jeeli ju tak bardzo podaj pienidzy, mie w nich jaki umiarkowany udzia, mj za kapita podstawowy powiksza z uzyskiwanych dochodw. Oni jednak tak nie postpili. Rozprzedali midzy sob co wartociowszych niewolnikw, co za z reszt zrobili, nie wiadomo. W kadym razie cakowicie mnie pozbawili istniejcego rda moich dochodw, sobie za niemae zapewnili moim kosztem. 62. Mimo i ca reszt mienia w tak bezwstydny sposb rozgrabili, porozumieli si, by zgodnie poda w wtpliwo fakt, jakoby mj ojciec pozostawi mi spadek o wartoci wikszej o przeszo poow od podanej przez nich. W zwizku z tym w ten sposb ujli swe sprawozdanie i wyliczenia, jak gdyby czna warto caego majtku wynosia tylko 5 talentw. Zatajajc zyski, bodajby przedstawili kapita podstawowy. Gdzie tam! Twierdz z ca bezczelnoci, e go po prostu wydali. Nie okazuj najmniejszego wstydu z powodu takiego zuchwalstwa. 63. Co by mi przyszo jeszcze wycierpie z ich strony, gdybym duej mia pozostawa pod ich opiek. Im samym trudno byoby na to odpowiedzie! Kiedy po upywie 10 lat tak niewiele od nich otrzymaem, a jeden z nich umieci nawet moje nazwisko na licie swych dunikw, czy nie mam susznego powodu do oburzenia? Nie ulega dla mnie najmniejszej wtpliwoci, i gdyby ojciec odumar mnie jako roczne dziecko, to znaczy, gdybym o sze lat duej musia korzysta z ich opiekustwa, nie odzyskabym nawet tej marnej

24

czstki. Gdyby wydatki rzeczywicie pochony majtek w tak znacznym stopniu, to zwrcona mi obecnie suma pienidzy nie starczyaby na 6 lat, a zatem opiekunowie musieliby oy na moje utrzymanie z wasnych rodkw albo pozwoli mi umrze z godu. 64. Czy to nie oburzajce, e inne rodziny, ktrym przypad w udziale spadek wysokoci l lub 2 talentw, poprzez dzieraw podwoiy lub potroiy swj majtek tak, e s zdolne ponosi koszty wiadcze publicznych, moja za rodzina, w ktrej zwyczaju niejako leao peni obowizki trierarchy45 i paci podatki na cele wojenne, czy bdzie tu moga wnosi nawet najskromniejszy udzia z powodu chciwoci tych ludzi? Czy w ogle istnieje sowo do dosadne, ktre by mogo okreli ich postpowanie? Usunli testament, by ukry dowd swego przestpstwa, zarzdzali wasnymi majtkami przy pomocy moich dochodw, powikszyli swoje kapitay kosztem mojego, po prostu wydarli mi cae mienie jak gdyby mszczc si na nas za jak straszliw przewin. 65. Wy za, ilekro wydajecie wyrok skazujcy na ktrego z przestpcw, od ktrych doznalicie krzywdy, nie zabieracie mu wszystkiego, ale z litoci dla jego ony i dzieci co mu zawsze pozostawiacie. Oni stanowi pod tym wzgldem wasze przeciwiestwo. Hojnie przez nas obdarowani po to, by uczciwie penili obowizki opiekucze, bardzo nas skrzywdzili. Nie odczuwaj ani litoci, ani wstydu, e moja siostra, ktrej ojciec da w posagu 2 talenty, nie uzyska nalenej jej spoecznej pozycji. Wzgardzili wszelkimi wizami pokrewiestwa i postpili jak najgorsi wrogowie, nie za jak przyjaciele i krewni, ktrzy powinni sta przy naszym boku. 66. Moje pooenie jest szczeglnie nieszczliwe i trudne z dwch powodw: skd wezm pienidze na wiano dla siostry i na wasne utrzymanie? Poza tym miasto mnie przynagla, abym zapaci podatek na cele wojenne, i ma do tego prawo, bo w kocu ojciec pozostawi mi wystarczajcy na to majtek. Kopot tylko w tym, e opiekunowie zabrali mi cay spadek.
45

trierarcha por. przyp. 23.

25

67. Teraz za moje usiowania odzyskania mienia cigny na mnie wielkie niebezpieczestwo. W razie zwycistwa Afobosa w tym procesie oby tak si nie stao bd zmuszony zapaci 100 min tytuem grzywny46. Jeeli natomiast przegra, zapaci grzywn, ktrej wysoko trzeba dopiero ustali, i to nie z wasnych pienidzy, lecz z moich. W moim przypadku grzywna jest z gry ustalona. Bd nie tylko pozbawiony mojej ojcowizny, lecz na domiar zego, jeeli nie okaecie mi litoci, utrac peni praw obywatelskich47. 68. Prosz was, sdziowie, bagam nade wszystko i zaklinam, abycie pomni ustaw i przysig, ktre zoylicie, wydali sprawiedliwy wyrok, pomogli nam doj naszych susznych praw i nie stawiali jego prb wyej od naszych. Waszym obowizkiem jest okazywa wspczucie nie krzywdzicielom, ale tym, ktrzy bez wasnej winy znaleli si w nieszczciu, i nie grabiecom sierocego mienia, lecz nam pozbawionym przez dugi czas naszego dziedzictwa, bezlitonie poniewieranym przez tych ndznikw, a obecnie nawet zagroonym utrat praw obywatelskich. 69. Nie mam wtpliwoci, e bardzo bolaby mj ojciec, gdyby wiedzia, e nade mn jego synem ciy groba zapacenia grzywny wysokoci szstej czci schedy48 za te wszystkie zapisy i darowizny, jakie poczyni na rzecz tych ludzi. Bolaby rwnie majc t wiadomo, e gdy inni obywatele z wasnych rodkw wyposayli crki nie tylko ubogich krewnych, ale i przyjaci Afobos nawet nie myli odda posagu, ktry zagarn przed z gr dziesiciu laty.

tytuem grzywny w sprawach prywatnych powd, ktry nie dowid zasadnoci skargi i nie uzyska 1/5 gosw sdziw, musia zapaci grzywn (epobolia) w wysokoci 1/6 danego odszkodowania, tj. w stosunku 1 obol za 1 drachm. Niezapacenie grzywny pocigao za sob utrat praw obywatelskich (atimia). 47 Por. wyej przyp. 46. 48 szsta cz schedy por. przyp. 46.

46

26

W OBRONIE MIESZKACW MEGALOPOLIS

Mieszkacy Megalopolis, miasta w Arkadii (Peloponez), zagroeni przez swych ssiadw Lacedemoczykw wysyaj swych posw do Aten z prob o pomoc. Przeszkod w jej udzieleniu jest krpujce Ateczykw przymierze ze Spart. Do zawarcia tego przymierza skonia Ateczykw obawa przed wzrastajc potg Teb, ktre dziki sukcesom militarnym utalentowanego wodza Epaminondasa uzyskay w Grecji przewodnictwo polityczne. Wpierw ugruntoway Teby sw supremacj w Beocji burzc Tespie i Orchomenos oraz zajmujc przygraniczne miasto Oropos. Pniej dla rozszerzenia swej wadzy wtargnli na Peloponez, odebrali Lacedemoczykom Messeni, zajli miasto Messene i zorganizowali koalicj miast arkadyjskich przeciwko Sparcie. W tym czasie zbudowano nowe miasto Megalopolis dla obrony przed napadami Lacedemoczykw. Gdy od r. 356 p.n.e. Teby uwikay si w wojn w Fokidzie, Lacedemoczycy wykorzystali t sposobno, by w r. 352 p.n.e. zagrozi Megalopolis. By to ostatni moment, w ktrym Ateczycy mogli jeszcze interweniowa na korzy tego miasta. W Atenach zwolennicy Sparty sprzeciwiali si ze wszystkich si takiej interwencji, twierdzc, e pomoc dla Megalopolis byaby aktem nielojalnoci wobec Sparty jako sojusznika, rodzajem zdrady wobec dawnych towarzyszy broni, ktrzy przed dziesiciu laty walczyli u boku Ateczykw przeciw Tebaczykom pod Mantine. Wykorzystujc niech ludu ateskiego do Tebaczykw za dawniej doznane krzywdy wzywali go do odebrania Tebom Oropos, do odbudowy miast beockich Platejw, Tespiw, Orchomenos, na ktrych ruinie Teby ugruntoway swe panowanie. Dla przeprowadzenia tych planw potrzebna bya pomoc Sparty. Istniaa obawa, i udzielenie pomocy Arkadyjczykom, sojusznikom Teb, uczyni ze Sparty wroga Aten; rzecznicy sprawy Megalopolis wiadomi tego przypominali przecie o dawnych trudnych wojnach Aten ze Spart i przestrzegali przed zagroeniem, jakie musi stanowi dla Aten powolne odzyskiwanie przewagi politycznej przez to wrogie pastwo. Stanowisko Demostenesa w tej sprawie jest zupenie odmienne. Uwaa, e interes pastwa ateskiego jest tu wartoci nadrzdn. Interes ten wymaga, aby ani Teby ani Spart zbytnio nie wzrosy w si. Poniewa Spart wykorzystujc osabienie Teb stara si odzyska sw dawn potg

27

obowizkiem Aten jest powstrzyma te ambicje wielkomocarstwowe Sparty. Taka jest podstawowa idea tej mowy. Mwca dowodzi, e Ateny postpujc za jego rad, nie oka si nielojalne wobec Sparty, gdy tylko od niej bdzie zaleao zachowanie spokoju. Zwycistwo nad Megalopolis nie zakoczy spartaskich podbojw. Przede wszystkim pragnie zdoby Messene. Wszelkie jednak zakusy Lacedemoczykw na zdobycie Messene zmusz Ateczykw do chwycenia za bro i do sprzymierzenia si z Tebaczykami. Mwca nie da zbrojnej interwencji, lecz podjcia decyzji przez zainteresowane pastwa Megalopolis i Spart: Megalopolis powinno zerwa sojusz z Tebaczykami, Sparta powinna utrzyma pokj. Ateny pocz si z t stron, ktra dopenia tego warunku, przeciwko tej, ktra go odrzucia.

Mam wraenie, Ateczycy, i z gruntu bdne s obydwa przedstawione nam stanowiska popierajce Arkadyjczykw 1 czy te Lacedemoczykw 2. Rzecznicy tych pogldw z tak pasj obrzucaj si nawzajem oskareniami i obelgami, jak gdyby byli wysannikami tych pastw, a nie obywatelami Aten, do ktrych zainteresowane strony wyprawiy swe poselstwa. To wzajemne oskaranie si pozostawimy naszym gociom, natomiast nasi politycy, jeeli uwaaj za suszne udzieli wam tutaj jakiej rady, powinni wypowiedzie si na temat oglnej sytuacji politycznej i zastanowi si w sposb cakowicie bezstronny nad obraniem najbardziej korzystnego dla pastwa kursu polityki. 2. Gdyby nie ta okoliczno, e s to ludzie powszechnie znani i mwicy po attycku, sdz, e wielu spord was wzioby jednych za Arkadyjczykw, drugich za Lakoczykw. Jestem w peni wiadomy tego, i trudno jest wskaza wam najlepsz drog postpowania. Jestecie bowiem omamieni przez tych mwcw reprezentujcych dwa odmienne stanowiska. Kto usiuje
Arkadyjczycy mieszkacy Arkadii, grzystej krainy w rodkowej czci Peloponezu. Gwnym miastem Arkadii byo Megalopolis zaoone w r. 369 p.n.e. nad rzek Helisson dla obrony przed napadami Spartan. 2 Lacedemoczycy mieszkacy Lacedemonu, czyli Sparty, gwnego miasta Lakonii (Lakoniki), poudniowo-wschodniej czci Peloponezu; inaczej: Spartanie.
1

28

przekona was do stanowiska poredniego, bynajmniej nie znajduje w was cierpliwych suchaczy, ktrym mona cokolwiek wytumaczy. Zwolennicy za jednego i drugiego pogldu odmawiaj mu zarwno swego poparcia, jak i zaufania. 3. Bez wzgldu na wszystko jeli taki ju mj los wol uchodzi za wyraziciela niedorzecznej opinii, ni pozwoli, aby pewni nieuczciwi mwcy narzucili wam pogld sprzeczny z tym, co uwaam za korzystne dla pastwa. Inne kwestie omwi, za waszym pozwoleniem, pniej, teraz za chciabym przypomnie wam przede wszystkim pewne zasady powszechnie przez was uznawane, ktre moim zdaniem wyznaczaj najlepsze dziaanie w polityce. 4. Nikt chyba nie zaprzeczy, e osabienie zarwno Lacedemoczykw, jak i Tebaczykw3 ley w interesie naszego pastwa. O ile mona sdzi na podstawie twierdze wielokrotnie wypowiadanych tu na Zgromadzeniu, dwiganie si w obecnej sytuacji z ruin Orchomenos, Tespiw i Platejw4 bdzie oznaczao osabienie Tebaczykw, natomiast zajcie Arkadii i zburzenie Megalopolis pozwoli Lacedemoczykom odzyska potg. 5. Naszym obowizkiem jest nie dopuci do tego, by wzrost znaczenia jednego z tych pastw wyprzedza upadek drugiego pastwa, a zatem by wzrostowi potgi lacedemoskiej dokonujcemu si bez naszej wiedzy nie towarzyszya taka utrata si przez Teby, ktra by zagraaa naszym interesom politycznym. Nie chcemy przez to powiedzie, e wolimy mie raczej Lacedemoczykw za
Tebaczycy mieszkacy Teb, najzrczniejszego miasta w Beocji, krainy w Grecji rodkowej. Sparta od najdawniejszych czasw bya rywalk Aten, Teby za stay si ich rywalami z chwil osignicia potgi politycznej dziki Pelopidasowi i Epaminondasowi dwm wybitnym politykom i wodzom. Dla powstrzymania postpw armii tebaskiej doszo do porozumienia midzy Atenami i Sparta. 4 Orchomenos, Tespie, Plateje miasta beockie, nalece do Zwizku Beockiego, ktremu przewodniczyy Teby. Miasta te zbuntoway si przeciw panowaniu tebariskiemu. Spotka je surowy los zostay zburzone.
3

29

swych przeciwnikw anieli Tebaczykw, i nie stanowi to przedmiotu naszych zabiegw, gdy naszym pragnieniem jest pozbawi jednych i drugich moliwoci wyrzdzania nam szkody. 6. Na Dzeusa, wprawdzie si powie, e to konieczno narzuca taki ukad rzeczy, jednak wydaje si sprzeczna z odczuciem moralnym decyzja wyboru na sprzymierzecw niedawnych wrogw5, ktrzy walczyli przeciwko nam pod Mantine6, co wicej, wspomaganie ich przeciwko tym, ktrzy wsplnie z nami znosili niebezpieczestwa wojny. I ja podzielam te skrupuy, i t opini; uzupenibym j tylko warunkiem wzajemnej lojalnoci. 7. Ot jeli wszystkie pastwa zgodz si na zachowanie pokoju, nie udzielimy pomocy Megalopolitaczykom. Nie bdzie bowiem takiej potrzeby. W ten sposb nie zostaniemy przeciwnikami naszych dawnych towarzyszy broni7. Jedni s zreszt naszymi sprzymierzecami, jak sami wyznaj, inni chc obecnie nimi zosta. Czeg wicej moemy sobie yczy? 8. Jeeli Lacedemoczycy naruszaj ukady i pragn prowadzi wojn i jeeli trzeba podj decyzj, czy pozostawi Megalopolis na ich asce, czy te nie, zgadzam si na takie ustpstwo choby ich roszczenia nie byy suszne jak rwnie na nieprzeciwstawianie si ludziom, ktrzy kiedy walczyli u naszego boku. Ale dla caego wiata jest jasne, i po zajciu tego miasta Lacedemoczycy rusz na Messene8. Niech mi wic kto powie z obywateli, ktrzy z tak odraz odnosz si do Megalopolitaczykw, jakiej nam wtedy udzieli rady? 9. Jako nikt nie ma
niedawnych wrogw to znaczy Tebaczykw, przeciwko ktrym sprzymierzyli si Atericzycy z Lacedemoczykami. 6 Mantinea miasto we wschodniej Arkadii. W bitwie pod Mantine Tebaczycy i ich sprzymierzecy Arkadyjczycy odnieli pod wodz Epaminondasa zwycistwo (r. 362 p.n.e.) nad siami Sparty i Aten. 7 dawnych towarzyszy broni to jest Spartan. 8 Messene stolica Messenii, kraju w poudniowo-zachodniej czci Peloponezu. Messene zostaa zaoona w r. 369 p.n.e. przez Epaminondasa u stp gry Itome.
5

30

zamiaru odpowiedzie! Ale i tak wszyscy jestecie wiadomi tego bez wzgldu na to, jak politycy ci dadz wam rad e musimy si uda z odsiecz dla Messeczykw9 ze wzgldu na zoon przysig przymierza oraz ze wzgldu na korzy, jak mamy z zachowania przy yciu tego miasta. Samym sobie postawcie pytanie, w jakim momencie wypada rozpocz dziaania przeciwstawiajce si spartaskiej polityce przemocy, czy w obronie Megalopolis, czy dopiero w obronie Messene? 10. W pierwszym wypadku okae si, e spieszycie z pomoc Arkadyjczykom, gdy zabiegacie o zawarcie pokoju, dla ktrego stawilicie czoo niebezpieczestwom na polu walki. W drugim wypadku cay wiat si przekona, e pragniecie zachowania Messene nie tyle z uwagi na poczucie sprawiedliwoci, ile z uwagi na strach przed Lacedemoczykami. Wprawdzie wypada zawsze przestrzega sprawiedliwoci i zgodnie z ni postpowa, jednak trzeba zarazem stara si o to, by j czy z korzyci. 11. Obecnie moi przeciwnicy dowodz, e bezsprzecznie powinnicie stara si o odzyskanie Oropos10. Zwracaj przy tym uwag na to, e jeli uczynimy wrogw z tych11, ktrzy nam przy tym okazali pomoc, nie bdziemy mieli w przyszoci sprzymierzecw. Jestem rwnie tego zdania, e naley odzyska Oropos. Mwi si, e Lacedemoczycy zostan waszymi wrogami w momencie, gdy wemiecie na sprzymierzecw tych Arkadyjczykw, ktrzy szukaj z wami przyjani. Moim zdaniem nie maj najmniejszego prawa wysuwa tego pogldu ci politycy, ktrzy nakonili was do niesienia pomocy tyme Lacedemoczykom, gdy znaleli si w niebezpieczestwie. 12. Jake innego uywali jzyka i jak odmiennej argumentacji, kiedy to og pastw peloponeMesseczycy mieszkacy Messene, szerzej: mieszkacy Messenii. Oropos beockie miasto portowe, lece na granicy Beocji z Attyk. Byo od dugiego czasu przedmiotem sporw midzy Tebami i Atenami. Przed przedstawionymi w mowie wydarzeniami naleao do Aten, potem przeszo w rce Tebaczykw. 11 Chodzi o Lacedemoczykw.
10 9

31

skich zwrci si do was z prob o objcie dowdztwa w kampanii przeciwko Lacedemoczykom12.Przecie przekonali was, bycie ich probie odmwili, co zreszt zmusio te pastwa nie majce innego wyboru do porozumienia si z Tebaczykami. Kazali wam skada datki pienine z waszych majtkw i naraa wasne ycie w obronie Lacedemoczykw. A chyba nigdy bycie si nie zgodzili na ratowanie Lacedemoczykw13, gdyby wam z gry owiadczyli, i z chwil zapewnienia sobie bezpieczestwa Lacedemoczycy nie bd si poczuwali wzgldem was do adnej wdzicznoci za ocalenie, chyba e im znw pozwolicie popenia wszelkie akty bezprawia. 13. Jeeli wasze przymierze z Arkadyjczykami jest sprzeczne z zamysami Lacedemoriczykw, to z pewnoci ich wdziczno wobec was za ocalenie z cakowicie krytycznej sytuacji powinna by wiksza ni niezadowolenie z powodu pozbawienia ich obecnie moliwoci krzywdzenia innych. Nie mogliby wam teraz odmwi pomocy w odzyskaniu Oropos, jeli nie chc uchodzi za najgorszych ndznikw na tej ziemi? Na bogw, nawet nie dopuszczam takiej moliwoci. 14. Jest jeszcze inny argument powoywany przez politykw, ktry budzi moje zdziwienie. Ot utrzymuj oni, e zawarcie przymierza z Arkadyjczykami i postpowanie zgodne z jego postanowieniami wiat uzna za zmian kursu politycznego przez nasze pastwo, prowadzc do utraty zaufania. Moje odczucie, Ateczycy, jest cakowicie odmienne. Dlaczego? Nie sdz bowiem, aby ktokolwiek mg zaprzeczy temu, e Ateny ocaliy Lacedemoriczykw14, przedtem za TebaczyArkadyjczycy i Argiwczycy wyprawili poselstwo do Aten z prob o utworzenie koalicji antyspartaskiej. Gdy Ateczycy ich probie odmwili, zwrcili si do Teb, umoliwiajc w ten sposb temu pastwu wtargnicie na Peloponez. 13 Chodzi o pomoc udzielon przez Ateny Lacedemoczykom, gdy Tebaczycy wtargnli na Peloponez. 14 Chodzi o bitw pod Mantine w r. 362 p.n.e.
12

32

kw15, a ostatnio Eubejczykw16, a nastpnie z kadym z tych pastw zawary sojusz, i e okazay niezmienn wierno jednej idei. 15. Jaka to idea? Ratowa ofiary cudzej przemocy17. A zatem nie nasza postawa ulega zmianie, lecz postawa tych, ktrzy nie chc wytrwa przy zasadach sprawiedliwoci. Jest oczywiste, e zasady naszego pastwa pozostaj niezmienne, zmienia si tylko jego bieca polityka pod wpywem ambitnych jednostek. 16. Polityk Lacedemoczykw cechuje moim zdaniem niebywaa przebiego. Utrzymuj teraz, e Elida18 powinna otrzyma cz Trifilii19, Fliunt20 za obszar Trikaranon21, a niektre plemiona arkadyjskie swoje dawne terytorium, my Oropos. Nie idzie im oczywicie o to, by przyglda si temu, jak kade z nas cieszy si odzyskaniem swojej wasnoci. Nic podobnego! Byby to nieco spniony poryw szlachetnoci! 17. Nie, ich celem jest stworzenie takiego wraenia, i pomagaj kademu pastwu odzyska tereny, do ktrych roci swe prawa. Gdy wic sami we wasnej sprawie rusz przeciwko Messene22, wszystkie pastwa
Po pokoju Antalkidasa w r. 387 p.n.e., zawartym midzy Atenami i Spart, gwarantujcym tej ostatniej hegemoni polityczn w Grecji, osadzili Spartanie w Tebach swoj zaog wprowadzajc rzd skrajnie oligarchiczny. W r. 379 p.n.e. wybucho w Tebach powstanie. Wygnani demokraci z Pelopidasem na czele z pomoc Ateczykw zmusili garnizon spartaski do kapitulacji i przywrcili demokracj. W roku nastpnym zawary Ateny przymierze z Tebami przeciwko Sparcie. W r. 357 p.n.e. uwolnili Ateczycy Eubejczykw spod wadzy Tebaczykw. Wspomaga skrzywdzonych i nieszczliwych byo dumnym wyznaniem ateskiej demokracji. Nieraz przecie pod tym piknym humanitarnym hasem czsto uywanym w celach propagandowych kryy si zakusy polityki wielkomocarstwowej.
18 19 20 17 16 15

Elida poudniowo-wschodnia cz Peloponezu.

Trifilia poudniowa cz Elidy z gwnym miastem Pio. Fliunt (gr. Flius) miasto w pnocno-wschodniej czci Peloponezu, sojusznik Sparty. 21 Trikaranon warownia leca na terenie nalecym do Fliuntu. 22 Messene zabrana Sparcie przez Tebaczykw.

33

wezm udzia w wyprawie i chtnie udziel pomocy. Wykazywayby bowiem cakowity brak lojalnoci, gdyby uzyskawszy poparcie Sparty w swych roszczeniach terytorialnych, teraz nie chciay si? jej odwdziczy podobn przysug. 18. Myl, e nasze pastwo moe odzyska Oropos i to nie za cen wydania Sparcie ktrego z plemion arkadyjskich, ale wanie z pomoc Lacedemoczykw jeeli zechc dziaa sprawiedliwie oraz tych wszystkich, ktrych zdaniem nie wolno pozwoli Tebaczykom na zachowanie cudzej wasnoci. Ale chyba powinno trafi do waszej wiadomoci to, e nigdy nie bdziemy mogli zaj Oropos, jeeli nie pozwolimy Lacedemoczykom podbi caego Peloponezu. W takiej sytuacji sdz, e lepiej bdzie jeli wolno mi to powiedzie zrezygnowa z Oropos anieli odda Messene i cay Peloponez pod wadz Sparty. Uwaam, e nie tylko Oropos stanowi przedmiot przetargu midzy nami i Lacedemoczykami, ale nie chc teraz si zwierza ze wszystkich moich myli i spostrzee. Wydaje mi si tylko, e czeka nas wiele niebezpieczestw. 19. Byoby niedorzecznoci oskara dzisiaj Megalopolitaczykw jak to czyni owi politycy za ich dawne dziaania podejmowane w interesie Tebaczykw, a na nasz szkod. Przecie w tym momencie pragn rzeczywicie naszej przyjani, by da nam za to jakie zadouczynienie. Czy mamy spoglda na nich zym okiem i stara si na wszelki sposb im w tym przeszkodzi? Czy nie uwiadamiacie sobie, e im wiksz gorliwo przejawiali Megalopolitaczycy w sprawie Tebaczykw, tym suszniejsze potpienie opinii publicznej musz ciga na siebie politycy, ktrzy pozbawili nasze pastwo takich sojusznikw. Wpierw przecie zwrcili si do nas, pniej za, gdy im odmwiono, do Tebaczykw23.
Arkadyjczycy i Messeczycy po klsce Lacedemoczykw w bitwie pod Leuktrami w r. 371 p.n.e. prosili Ateczykw, by im pomogli w odzyskaniu autonomii. Odtrceni przez Ateczykw zwrcili si z t sam prob do Tebaczykw tym razem skutecznie.
23

34

20. Po raz wtry, jak widz, czyni owi politycy wysiki, by skoni Megalopolitaczykw do zawarcia z kim innym przymierza. Wiem o ile na podstawie rozumowania i obserwacji mona snu domysy e jeeli Lacedemoczycy zagarn Megalopolis, tym samym Messene znajdzie si w niebezpieczestwie. Jeli za zajm take Messene, twierdz, e sami zwiecie si sojuszem z Tebaczykami. 21. Czy nie wiksza to korzy i satysfakcja moralna przystpi dobrowolnie do przymierza z Tebaczykami i nie ulega polityce zaborczej Sparty, anieli wzbrania si przed ratowaniem sprzymierzecw Teb, teraz ich porzuca, by walczy ostatecznie tylko o ocalenie samych Tebaczykw? 22. Zajcie przez Lacedemoczykw Megalopolis i ponowny wzrost si bdzie stanowi bezsprzeczne zagroenie dla naszego pastwa. Widz przecie, e chwytaj za bro i przygotowuj wojn nie dla pomszczenia doznanej krzywdy, lecz dla odzyskania swej dawnej potgi. A jaka bya ich zaborczo i jakie ich denia w dobie wietnoci politycznej, o tym wiecie chyba lepiej ode mnie. Macie wic suszne podstawy do obaw. 23. Chtnie bym zapyta tych mwcw, ktrzy otwarcie gosz nienawi jedni do Tebaczykw, drudzy do Lacedemoczykw, czy nienawidz ich w obu wypadkach ze wzgldu na was i wasz interes, czy te nienawidz Tebaczykw z uwagi na Lacedemoczykw, za Lacedemoczykw z uwagi na Tebaczykw. Bo jeli ich nienawidz ze wzgldu na cudzy interes, to jednych i drugich wypada uzna za prawdziwych szalecw i odmwi im wszelkiego zaufania. A jeli to czyni ze wzgldu na was, to czemu w sposb tak niestosowny dbaj o interesy tych obcych pastw? 24. Mona bowiem, i to z najwiksz atwoci, osabi Tebaczykw wcale przez to nie wzmacniajc pozycji Lacedemoczykw. Sprbuj wam to wyjani. Kady wie, e wszyscy ludzie nawet wbrew wasnym yczeniom wstydz si do pewnych granic nie wykonywa tego, co sprawiedliwe, i przy-

35

najmniej publicznie wyraaj sprzeciw zwaszcza wobec takiego bezprawia, ktre pociga za sob jakie ofiary. Przekonamy si, e tym czynnikiem, ktry wszystko burzy a jest to rdo wszelkiego za jest po prostu niech do dziaania zgodnie z wymogami sprawiedliwoci. 25. Poniewa ten czynnik nie moe stanowi przeszkody w ograniczaniu roli Teb, zadajmy wic odbudowy Tespiw, Orchomenos i Platejw, sami im w tym pommy i wezwijmy inne pastwa do wzicia w tym dziele udziau. Pikne to i zaszczytne posannictwo dwiga z ruin zniszczone stare miasta greckie. Ale nie pozostawiajmy Megalopolis i Messene na pastw zaborcy! Nie pozwlmy te, by w czasie, gdy si przywraca ycie Pitej om i Tespiom, zniszczono inne kwitnce i ludne miasta Hellady! 26. Z chwil ogoszenia takich zasad naszej polityki, nie znajdzie si nikt, kto by nie chcia, by Teby zwrciy wreszcie cudze tereny. Jeli tego nie uczynimy, z pewnoci Tebaczycy sprzeciwi si planowanej odbudowie miast. Uwiadomi sobie bowiem, e przywrcenie tych miast do ycia przyczyni si do ich wasnego upadku. To wszystko wic uwika nas w niekoczce si kopoty. Jaki jest w rzeczywistoci cel i sens tego, e zezwalamy na niszczenie istniejcych miast, a domagamy si odbudowania zburzonych? 27. Politycy, ktrych wypowiedzi zdaj si kry najwicej susznoci, daj od Megalopolitaczykw zniszczenia stel24 zawierajcych tekst ich przymierza z Tebaczykami. Spenienie tego warunku daje pork, e bd dla nas wiernymi sojusznikami. Megalopolitaczycy za odpowiadaj na to, e w ich rozumieniu przyja nie polega na napisach umieszczonych na stelach, ale na wsplnocie interesw: za swych rzeczywistych
Tekst warunkw pokoju lub przymierza zwykle umieszczano na stelach prostoktnych pytach z marmuru lub na kolumnach w miejscu publicznym. Zburzenie steli czy kolumny stanowio symboliczne zerwanie traktatu czy przymierza. Arkadyjczycy widocznie nie mieli zamiaru cakowicie zrywa przymierza z Tebami.
24

36

sprzymierzecw uwaaj tych, ktrzy im spiesz z pomoc w potrzebie. Taka jest argumentacja tych mwcw. Twierdz, e rwnoczenie musimy si domaga od Megalopolitaczykw zburzenia owych stel, od Lacedemoczykw za utrzymania pokoju. Jeli jedni albo drudzy odmwi waszemu daniu, natychmiast poczymy si z t stron, ktra na nie przystaa. 28. Gdyby Megalopolitaczycy po zapewnieniu sobie pokoju w dalszym cigu pozostawali w przymierzu z Tebaczykami, cay wiat uzna bezsprzecznie tak postaw za wyraz poparcia dla zaborczej polityki Teb, a nie dla zasad sprawiedliwego wspycia midzy pastwami. Z drugiej za strony gdyby, w wypadku zawarcia przez nas sprawiedliwego przymierza, Lacedemoczycy nie chcieli przestrzega pokoju dla wszystkich byoby jasne, e celem ich zabiegw nie jest odbudowa Tespiw, lecz zawadnicie caym Peloponezem w czasie, kiedy Tebaczycy uwikaj si w wojn. 29. Dziwi si, e niektrzy z was obawiaj si sojuszu wrogw Sparty z Tebami, natomiast nie upatruj adnego zagroenia w ujarzmianiu ich przez Lacedemoczykw. Nie pamitaj ju, czego uczy dowiadczenie przeszoci, i Tebaczycy zawsze si posugiwali swymi sprzymierzecami przeciwko Sparcie, podczas gdy Lacedemoczycy jeli tylko mieli sojusznikw kierowali ich przeciwko nam. 30. Sdz, e musimy pamita o tym, i jeli damy odpraw Megalopolitaczykom, ich miasto ulegnie zagadzie, a jego mieszkacy ulegn rozproszeniu25. Bezporednim tego skutkiem bdzie wzrost potgi lacedemoskiej. Jeli za unikn zagady wiadomo, e los wbrew wszelkim nadziejom potrafi zgotowa ratunek zostan wedle wszelkiego prawdopodobiestwa oddanymi sojusznikami Teb. Przeciwnie, gdy ich przyjmiecie, wam bd zawdziczali swe ocalenie. Teraz jednak rozwamy oglny
ulegn rozproszeniu gdy miasto zostanie zburzone, jego mieszkacy bd zmuszeni y w rnych osadach rozrzuconych na szerokim terenie.
25

37

rachunek ryzyka, jakie ponosi nasze pastwo ze wzgldu na sytuacj polityczn Teb i Sparty. 31. Ot w wypadku cakowitej klski Teb, co jest nieuniknione, potga Lacedemoczykw nie wzronie ponad bezpieczn miar, poniewa ich ssiedzi Arkadyjczycy stanowi dla nich jako rwnorzdni przeciwnicy wcale powane zagroenie. Gdyby za Tebaczycy jako wyszli cao z opresji i si uratowali, bd w kadym razie osabieni, gdy bdziemy mieli w Arkadyjczykach sprzymierzecw, ktrzy nam bd zawdziczali ocalenie. Z tego powodu jest rzecz dla nas pod kadym wzgldem korzystn nie porzuca Arkadyjczykw, a przez to sprawi, by w razie ocalenia si sdzili, e nie sobie ani komukolwiek innemu, ale wam je zawdziczaj. 32. Bogowie mog wam zawiadczy, Ateczycy, e wygosiem t mow nie ulegajc uczuciom sympatii czy nienawici do jednej lub drugiej strony. Mwiem po prostu to, co uwaaem za korzystne dla naszego pastwa. Radz wam nie opuszcza Megalopolitaczykw w biedzie i nigdy choby dla samej zasady nie powica sabszych silniejszym.

38

W OBRONIE RODYJCZYKW
Rodos byo widowni walk dwch wrogich ugrupowa politycznych, demokratw i oligarchw. Wprawdzie ugrupowanie demokratyczne doszo ostatecznie do wadzy, jednake pastwo rodyjskie przystpio w r. 357 p.n.e. do wojny sprzymierzecw przeciwko demokratycznym Atenom, zerwao przymierze i przez dwa lata walczyo z Atenami u boku Chios i Bizancjum. Traktat pokojowy z r. 355 p.n.e. przyzna Rodyjczykom cakowit niezaleno od Aten. Ta jednak izolacja nie wysza pastwu rodyjskiemu na dobre. Ambitny wadca Karii, satrapa perski, Mausolos, ktry pomaga Rodos w prbie oderwania si od Aten, ustanowi na wyspie rzd oligarchiczny, a dla ugruntowania jego wadzy pozostawi garnizon karyjski. Ten marionetkowy rzd pozostawa w penej zalenoci od Mausolosa, a po jego mierci od jego ony Artemizji. Przedstawicieli ugrupowania demokratycznego wygnano. W r. 351 p.n.e. wygnani demokraci zwrcili si w imieniu rodyjskiego ludu do Aten jako moralnego obrocy wszystkich ustrojw demokratycznych w Grecji z prob o zbrojn interwencj przeciwko oligarchii. Lud ateski ywi zrozumia niech wobec dawnych sprzymierzecw, ktrzy go niechlubnie porzucili, i nie kry pewnej satysfakcji z powodu nieszcz, jakie sami na siebie cignli. Tym uczuciom odrazy towarzyszya uzasadniona obawa, i udzielenie pomocy rodyjskim demokratom uwika pastwo ateskie w wojn z Artemizj, a nawet krlem perskim. Niepewno sytuacji politycznej Aten i caej Grecji, wskutek zagroenia ze strony Filipa, moga te obawy tylko potgowa. Wrd takich nastrojw i obaw spoeczestwa ateskiego Demostenes w r. 351 p.n.e. wygasza swe przemwienie zachcajc nieco lekkomylnie swych rodakw do interwencji na rzecz rodyjskich demokratw. Powouje si na moralny obowizek Aten wspierania innych pastw demokratycznych i na chlubn tradycj przodkw, ktrzy nigdy nie odmawiali swej pomocy sabszym i pokrzywdzonym. Te argumenty nie przekonay ludu: pomocy Rodyjczykom nie udzielono.

Uwaam, Ateczycy, i w tak powanych obradach naley dopuci do gosu kadego, kto chce wyrazi swj pogld. Moim

39

zdaniem trudno nie polega na wskazaniu wam najlepszego planu dziaania poniewa wydaje mi si, e w oglnoci wszyscy go znacie lecz na nakonieniu was do jego wykonania. Bo jeli si wyda nawet jakie postanowienie i si je przegosuje, to i tak do wprowadzenia go w ycie jest rwnie daleko jak przed powziciem uchway. 2. Bogom, ponad wszelk wtpliwo, winni jestecie wdziczno za to dobrodziejstwo, i jedno z pastw1, ktre w przypywie pychy prowadzio z nami niedawno wojn, obecnie w was jednych pokada ca sw nadziej na ocalenie. Wypada si wic radowa takim splotem okolicznoci. Jeeli podejmiecie suszn decyzj, bdziecie mieli mono zarwno zdawi przez dziaanie oszczerstwa uwaczajce godnoci naszego pastwa, jak i zyska dla dobre imi. 3. Ot Chios2, Rodos i Bizancjum3 oskaryy nas o ze wzgldem nich zamiary. By to zreszt powd, dla ktrego wsplnie wszczy przeciwko nam t ostatni wojn. Jak si okae, podegaczem by Mausolos4, ktry ich do niej nakoni. Wprawdzie utrzymywa, e jest ich przyjacielem, jednak pozbawi ich wolnoci. Chioci i Bizantyczycy mimo i byli z Rodyjczykami zwizani przymierzem w potrzebie nie przyszli im z pomoc5. 4. Wy za, ktrych si obawiali, jestecie jedynymi spord wszystkich,
jedno z pastw chodzi o wysp Rodos, ktra w r. 357 p.n.e. zerwaa z Atenami przymierze i obok Chios i Bizancjum wzia udzia w wojnie sprzymierzecw z Atenami. 2 Chios dua wyspa na Morzu Egejskim w pobliu wybrzey Azji Mniejszej, sojusznik Aten. 3 Bizancjum (Byzantion) dzi Istambu. Wyspy Chios, Rodos, Kos utworzyy zwizek, do ktrego doczyo si Bizancjum i Mausolos, i ogosiy oficjalnie zerwanie przymierza z Atenami, dajc pocztek (r. 357 p.n.e.) tzw. wojnie sprzymierzecw. 4 Mausolos satrapa perski, wadca Karii, kraju w poudniowo-zachodniej czci Azji Mniejszej, zachca Rodos, Kos i Chios do oderwania si od Aten i popiera je w czasie wojny sprzymierzecw. Po obaleniu na tych wyspach systemu demokratycznego uzaleni je od siebie. 5 w potrzebie nie przyszli im z pomoc to znaczy, kiedy Mausolos uzaleni je od siebie.
1

40

ktrym zawdzicza mog swe ocalenie. A kiedy cay wiat si o tym dowie, lud po wszystkich miastach uzna przyja z wami za rkojmi swego bezpieczestwa. Czy moecie si spodziewa wikszego dobra od powszechnej yczliwoci wolnej od podejrze, ktr wszyscy bd wam wiadczy z wasnej woli? 5. Dziwi si, e ci sami ludzie, ktrzy namawiaj nasze pastwo do udzielenia pomocy Egiptowi przeciwko krlowi perskiemu, wyraaj obaw, e wystpi on w obronie Rodos. Kady wie, e Rodyjczycy s Hellenami, Egipcjanie za jego poddanymi. 6. Myl, e niektrzy z was jeszcze pamitaj6 o tym, jak w czasie obrad powiconych polityce Aten wobec krla zabraem gos jako pierwszy i chyba jedyny moe znalaz si poza mn kto inny i owiadczyem, e wrogo, ktr ywicie wobec krla, nie moe stanowi rozsdnego motywu naszych zbroje, gdy przygotowania powinnicie czyni przeciw otwartym wrogom, przeciwko niemu za tylko wtedy wystpi ornie, kiedy sprbuje was zaatakowa. Nie tylko zreszt ja tak mylaem. Suszno mego pogldu uznalicie i wy. 7. Moje dzisiejsze przemwienie zgadza si tu z dawnym wystpieniem. Gdyby bowiem krl zada mojej rady, usyszaby tak sam, jakiej wam udzieliem e powinien broni swego stanu posiadania w wypadku ataku ktrego z pastw greckich, lecz nie wolno mu roci sobie pretensji do wadania nad obszarami, ktre do niego nie nale. 8. Jeeli jednak, Ateczycy, z zasady pozostawicie w rkach krla te tereny, ktre wzi w swe posiadanie przez zaskoczenie lub przez oszukanie czci obywateli w niektrych miastach, to moim zdaniem wasze decyzje nie bd suszne. Jeeli natomiast postanowicie prowadzi wojn, gdy jest to konieczne, i narazi si na wszystkie zwizane z ni cierpienia, to po pierwsze tym pewnej ich unikniecie, im wiksza bdzie wasza stanowczo, po wtre za ujawnicie suszny sposb rozumowania. 9. Ani mj wniosek domagajcy si wolnoci dla Rodyjczykw, ani wasza przysza akcja, jeeli go przyjmiecie, nie
6

Chodzi o mow Demostenesa O okrgach podatkowych z r. 354 p.n.e.

41

zawieraj w sobie niczego nowego. Pozwlcie, e przypomn kilka waszych dziaa, ktre przyniosy korzystne skutki. Wyprawilicie kiedy, Ateczycy, Tymoteusza7 na pomoc Ariobarzanesowi8, wprowadzajc do podjtej ju uchway dodatkowe zastrzeenie, i nie wolno mu narusza przymierza z krlem. Tymoteusz, skoro zobaczy, e Ariobarzanes jawnie zbuntowa si przeciwko krlowi, na Samos9 za stacjonuje zaoga Kyprotemisa10 osadzonego tam przez krlewskiego satrap Tigranesa postanowi zaniecha pomocy. 10. I do dzisiaj nie znalaz krl powodu do wypowiedzenia wam wojny. Walczy bowiem o poszerzenie granic swego pastwa to nie to samo, co broni swego stanu posiadania. Wszyscy z najwikszym nateniem si walcz o jego utrzymanie. Nie czyni tego w rwnym stopniu dla zapewnienia sobie terytorialnych zdobyczy. Pragn ich, oczywicie, jeeli nikt do nich nie broni dostpu, jeeli za broni, nie czuj si przez nikogo skrzywdzeni. 11. Nie sdz, aby Artemizja11 miaa si sprzeciwia akcji, ktr nasze pastwo chciaoby przeprowadzi na arenie politycznej. Powicie mi odrobin uwagi, a przekonacie si, czy moje rozumowanie jest czy nie jest suszne. Nie ulega dla mnie wtpliwoci, i gdyby krlowi udao si12 urzeczywistni jego
Tymoteusz strateg ateski, jeden z gwnych twrcw Drugiego Zwizku Morskiego Aten. Bra udzia w wojnie przeciwko zbuntowanym sprzymierzecom w r. 356 p.n.e.; por. zreszt I mowa przeciw Afobosowi, przy p. 12. Ariobarzanes satrapa Frygii, przywdca satrapw zbuntowanych przeciwko krlowi perskiemu w r. 362 p.n.e. Pozostawa w dobrych stosunkach z Atenami, ktre go nawet obdarzyy honorowym obywatelstwem. Zdradzony przez swoich zgin na krzyu. Samos dzi wyspa Samo, u zachodnich wybrzey Azji Mniejszej. Kyprotemis dowdca satrapy perskiego, Tigranesa. 11 Artemizja wdowa po Mausolosie, wadczyni Karii. 12 Chodzi o krla perskiego, Artakserksesa III Ochosa (361338); zgromadzi on wielkie siy i w r. 351 p.n.e. wkroczy do Egiptu. Egipcjanie zadali mu dotkliw klsk. Udao mu si podbi Egipt dopiero w kilka lat pniej, w r. 345 p.n.e.
10 9 8 7

42

plany w Egipcie, krlowa nie szczdziaby wysiku, aby Rodos dostao si w jego posiadanie. Uczyniaby to nie z jakiej sympatii wobec krla, ale przede wszystkim dlatego, e chciaaby go zobowiza takim dobrodziejstwem, a zarazem zaskarbi sobie jego bezgraniczn wdziczno. 12. Ale mu si nie powiodo jeli wierzy uzyskanym wiadomociom gdy nie zrealizowa adnego ze swych planw. Wobec tego Artemizja musiaa uzna, e wyspa ta nie przedstawia dla krla wikszej korzyci w obecnej sytuacji co odpowiada prawdzie mogaby mu jednak suy jako punkt strategiczny dla ochrony obszaru jego panowania przed prbami jakiejkolwiek agresji. Na tej podstawie sdz, e krlowa wolaaby, abycie to wy przejli wysp w swe posiadanie, ni aby j krl zagarn. Naturalnie, nie mogaby wam jej podda w sposb rzucajcy si w oczy. Ta wanie okoliczno kae mi wyrazi przypuszczenie, i Artemizja nie pospieszy z odsiecz, a jeli to ju uczyni, to w bardzo nieznacznym zakresie. 13. Na boga, wcale tego nie twierdz, e znam zamiary krla, mog jedynie z ca stanowczoci utrzymywa, i istotne jest dla nas uzyskanie jasnoci w tej sprawie, czy krl pragnie zagarn pastwo Rodyjczykw, czy te nie. Pamitajcie, i jeli roci sobie prawo do Rodos, to musicie powzi decyzj nie tylko w interesie Rodos, ale i waszym wasnym, a nawet w interesie oglnogreckim. 14. W kadym razie, gdyby nawet to ugrupowanie politycz13 ne , ktre pozostaje obecnie u wadzy na Rodos, uzyskao j o wasnych siach, odradzabym wam si z nim sprzymierza bez wzgldu na skadane obietnice. Widz bowiem, i pocztkowo cigno do siebie cz obywateli14 w celu obalenia demokracji, a gdy ju swj cel osigno, znowu posao ich na wygnanie. Ot uwaam, e w ludziach, ktrzy nie dochowali wiernoci ani
Chodzi o ugrupowanie oligarchiczne popierane przez obcych, Kari i Persj. 14 cz obywateli z umiarkowanie demokratycznego ugrupowania, skonnego do ustpstw w wikszej mierze ni jego bardziej radykalny odam.
13

43

wobec jednej, ani wobec drugiej strony, nigdy nie znalelibycie sojusznikw godnych zaufania. 15. Nigdy zreszt nie wystpibym z tym wnioskiem, gdybym sdzi, i idzie tu tylko o interesy rodyjskich demokratw. Nie jestem przecie ani ich oficjalnym opiekunem15, ani z nikim z nich nie cz mnie stosunki gocinnoci i osobistej przyjani. Ale nawet gdyby obydwa te motywy istniay, nigdy bym tego nie uczyni nie majc przekonania, i odniesiecie std korzy. Dziel z wami rado z powodu losu16, jaki spotka Rodyjczykw, chocia nie wypada mi chyba tego mwi jako czowiekowi, ktry formalnie przemawia w sprawie ich obrony i ocalenia. Zazdrocili wam odzyskania waszych posiadoci, a sami stracili sw wolno. Byli na rwnych prawach sprzymierzecami pastwa greckiego17, ktremu w niczym nie s w stanie dorwna, obecnie za zostali niewolnikami barbarzycw18, niewolnikami niewolnikw, ktrych wpucili do warowni i zamkw w swych miastach. 16. Gdybycie zechcieli przyj z pomoc Rodyjczykom, bybym nawet skonny powiedzie, i nieszczcie wyszo im ostatecznie na dobre. Wtpi bowiem, czy w chwili powodzenia sta by ich byo jako Rodyjczykw na zdrowy rozsdek. Dopiero chyba pod wpywem smutnych dowiadcze zrozumieli, jak katastrofalne skutki dla ogu pociga za sob nierozumna polityka. Jeeli im szczcie dopisze, bd, by moe, w przyszoci nieco rozsdniejsi. W tym upatruj ich niema korzy. Twierdz wic, i naley sprbowa pomc Rodyjczykom i puci w niepami dawne urazy. A nie zapominajcie o tym, e i wy nieraz popenialicie bdy oszukani przez ludzi dziaajcych rozmylnie na wasz szkod, a przecie nie uwaalicie za suszne ponosi kar za ktrykolwiek z tych bdw.
oficjalny opiekun tzw. proksenos, obywatel sprawujcy piecz nad cudzoziemcami na terenie wasnego pastwa. Rodyjczycy z wasnej winy dostali si pod wadz oligarchii uzalenionej od Karii. pastwa greckiego to znaczy Aten. Artemizja umiecia na Rodos zaogi karyjskie. Karyjczycy byli dla Grekw barbarzycami.
18 17 16 15

44

17. Jeszcze jedna sprawa wymaga tu rozpatrzenia. Ot prowadzilicie wojny rwnie czsto przeciwko pastwom o ustroju demokratycznym, jak i przeciwko pastwom o ustroju oligarchicznym. Sami zreszt dobrze o tym wiecie, chyba nikt jednak z was nie zastanawia si nad motywami wojen przeciwko jednym i drugim. W wojnach przeciwko demokracjom s nimi albo oskarenia indywidualne, ktrych nasze pastwo ludowe nie jest w stanie rozstrzygn, albo spory terytorialne czy graniczne, kwestie wspzawodnictwa czy przywdztwa politycznego. W wojnach przeciwko oligarchiom aden z tych motyww nie odgrywa najmniejszej roli: po prostu podejmujecie walk tylko w obronie ustroju demokratycznego i wolnoci. 18. Dlatego nie waham si utrzymywa, e byoby dla was rzecz korzystniejsz mie wszystkie greckie pastwa demokratyczne za swych wrogw ni wszystkie pastwa oligarchiczne za swych przyjaci. Uwaam bowiem, e z pastwami przestrzegajcymi w swym yciu politycznym zasady wolnoci bez trudu i w dowolnym czasie doszlibycie do cakowitego porozumienia. Natomiast nie ulega dla mnie wtpliwoci, e nawet stosunki przyjani z pastwami oligarchicznymi nie s bezpieczne i trwae. Nigdy bowiem oligarchia nie ywi sympatii dla ludu, ani te zwolennicy niepodzielnej wadzy nie darz yczliwoci ludzi, ktrzy s w yciu wyznawcami zasady rwnoci. 19. Chios, Mitylena19, a teraz Rodos, dostay si pod rzdy oligarchiczne, i waciwie mgbym twierdzi, e niemal wszystkie pastwa ulegaj temu jarzmu niewoli. Dziwi si wic, e nikt z was nie dostrzega w tym niebezpieczestwa dla naszego pastwa i nie uwiadamia sobie tego, i jest rzecz zgoa niemoliw, aby pastwa oligarchiczne, ktre znajduj si w przytaczajcej wikszoci, pozostawiy w spokoju nasz demokracj. Przecie wiedz o tym, e nikt inny, lecz tylko wy pomoecie innym odzyska utracon wolno. Pragn zatem zniszczy to, co stanowi dla nich
19

Mitylena dzi Mitilini, najwiksze miasto wyspy Lesbos.

45

rdo zagroenia. 20. Jest rzecz oczywist, i krzywdzicieli naley uwaa za wrogw, ale wycznie za wrogw swych ofiar. Kto jednak obala systemy demokratyczne i przeksztaca je w systemy oligarchiczne, ten jest wsplnym wrogiem wszystkich ludzi miujcych wolno i za takiego radz go wam uwaa. 21. Ponadto, Ateczycy, samo poczucie przyzwoitoci wymaga, abycie wy jako demokraci ywili wobec ucinionych spoeczestw demokratycznych te same uczucia, jakich dalibycie dla siebie od innych, gdyby, nie daj Boe, spado na was podobne nieszczcie. Dlatego gdyby kto twierdzi, e Rodyjczykw spotkao tylko to, na co zasuyli, powiedziabym, i nie jest to odpowiednia pora dla odczuwania radoci. Wanie obowizkiem moralnym ludzi cieszcych si szczciem, jest okazywa ofiarn yczliwo tym, ktrych dotkn zy los; nikt bowiem z ludzi nie zna swej przyszoci. 22. Nieraz syszaem, jak mwiono tu na Zgromadzeniu, i w czasie naszych nieszcz narodowych20 niektre pastwa weszy w porozumienie dla ratowania naszej demokracji, Tylko o jednym z tych pastw krtko teraz wspomn o Argos21. Nie chciabym bowiem, abycie wy, ktrzy zawsze uchodzicie za zbawcw pokrzywdzonych ludw, okazali si w tym wypadku gorsi od Argiwczykw. Oni to przecie, nie zwaajc ani na bliskie ssiedztwo Lacedemoczykw, ani na ich przewag na ldzie i na morzu, nie wahali si i nie bali si nadal darzy nas wielk yczliwoci. Gdy przybyli do nich posowie lacedemoscy z daniem wydania niektrych naszych uchodcw politycznych, Argiwczycy podjli uchwa zobowizujc owych posw do opuszczenia ich kraju przed zachodem soca pod grob uznania ich za wrogw Argos. 23. Czy nie byaby to haba, Ateczycy,
nieszczcia narodowe tak okrelano w Atenach reim Trzydziestu Tyranw w r. 403 p.n.e., ustanowiony po przegranej wojnie ze Spart (wojna peloponeska) przez zwycizc. Te rzdy ultraoligarchiczne trway rok; cechowaa je wyjtkowa bezwzgldno i okruciestwo. 21 Argos gwne miasto na Peloponezie, stolica Argolidy, pnocno-wschodniej czci Peloponezu.
20

46

gdyby si pokazao, i Argiwczycy nie ulkli si caej potgi lacedemoskiej w okresie jej wietnoci, wy za odczuwacie strach przed jednym barbarzyc, a nadto przed kobiet22? A przecie Argiwczycy mogli si powoywa na t okoliczno, e Lacedemoczycy wielokrotnie odnosili nad nimi zwycistwo, wy za nieraz pokonalicie krla23 i nigdy nie zostalicie pobici ani przez niego samego, ani przez jego niewolnikw24. Bo jeli krl zyska nawet jak przewag nad naszym pastwem, to zawdzicza j najwikszym ndznikom i zdrajcom spord Hellenw, ktrych przekupi pienidzmi. Tylko w ten sposb mg odnie jak korzy. 24. Ale i tego rodzaju sukcesy na nic mu si nie zday. W tym samym bowiem czasie, kiedy, jak atwo zauway, przy pomocy Lacedemoczykw osabi nasze pastwo25, musia walczy przeciwko Klearchowi i Cyrusowi o swj zagroony tron krlewski. A zatem nigdy nas nie pokona w otwartym polu, ani nie odnis nad nami sukcesu przez ciemne intrygi. Widz, i niektrzy z moich rodakw z lekcewaeniem mwi o Filipie26 jako o czowieku bez znaczenia, z nabonym natomiast lkiem wyraaj si o krlu uwaajc go za gronego przeciwnika dla tych, ktrych wrogiem si mieni. Jeeli jednemu z powodu lekcewaenia nie damy odporu, drugiemu za ustpimy z powodu strachu, komu w kocu, Atericzycy, stawimy czoo? 25. Nie brak wrd was, Ateczycy, ludzi, ktrzy ze szczegln zrcznoci umiej wobec was broni cudzych praw. Tym udzielibym z chci jednej tylko rady: niech by si raczej zajli
Idzie tu o Artemizj, wadczyni Karu. pokonalicie krla w wojnach z Persami, w wielkich bitwach pod Maratonem (r. 490 p.n.e.) i Salamin (r. 480 p.n.e.).
23 22

jego niewolnikw to jest wodzw krla. 25 Lacedemoczycy uzyskali przewag w wojnie peloponeskiej dziki wydatnej pomocy krla perskiego. Wojna zakoczya si w r. 404 p.n.e. cakowit klsk Aten. W trzy lata pniej ksi Cyrus (Kyros) zbuntowa si przeciwko swemu krlewskiemu bratu i stoczy z nim bitw pod Kunaks (r. 401 p.n.e.). U boku Cyrusa stan dowdca najemnikw, Spartanin Klearchos.
26

24

Filip Filip, krl Macedonii.

47

obron waszych praw wobec innych i sami dali w ten sposb przykad susznego postpowania. Bo to czysta gupota: kto, czyje postpowanie sprzeciwia si sprawiedliwoci, prbuje was poucza, czym jest sprawiedliwo. A czy to sprawiedliwe, aby obywatel ateski zwraca tylko uwag na dowody przeciwko swojej ojczynie, nigdy za na okolicznoci przemawiajce na jej korzy. 26. Na bogw, zastanwcie si tylko nad jednym. Czemu w Bizancjum nie ma nikogo, kto by umia przestrzec swych rodakw przed zajmowaniem Chalcedonu27, skoro ich roszczenia s zupenie bezpodstawne: obecnie naley on do krla, dawnej za by w waszym posiadaniu. Albo przed zagarniciem Selymbrii28, waszego dawnego sprzymierzeca, ktremu Bizantyczycy kazali paci danin, a jego teren przyczyli do wasnego pastwa wbrew wszelkim przysigom i ukadom zapewniajcym autonomi miastom greckim? 27. Nikt te nie wyjani Mausolosowi, pki y, a po jego mierci Artemizji, aby nie podbijali Kos i Rodos ani innych pastw greckich, ktre krl perski, ich wadca, odda Hellenom na mocy traktatu29. Pastwa, o ktrych zreszt odzyskanie wczeni Hellenowie tak ofiarnie walczyli stawiajc czoo wielu niebezpieczestwom. A jeli nawet kto udzieli tym wadcom takiej rady, to przecie, jak wida, nie znalaz najmniejszego posuchu. 28. Myl, e mamy pene prawo przywrci na Rodos system demokratyczny. Ale nawet gdybycie takiego prawa nie posiadali, to przygldajc si temu, co ci ludzie czyni, czuj si wprost zmuszony namawia was do przeprowadzenia tej akcji. Byoby prawdziw hab, Ateczycy, gdyby tak wszyscy dyli do sprawiedliwych rozstrzygni, wy za jedni ich unikali. Kiedy jednak wszystkie pastwa czyni przygotowania, by mc dziaa wbrew prawu, wasze zasanianie si sprawiedliwoci suy wam tylko za usprawiedliwienie, by nie podejmowa adnego przeciwdziaania. Takie postpowanie jest dla mnie wyrazem braku
Chalcedon miasto w Bitynii nad Bosforem, na wprost Bizancjum. Selymbria dzi Selivria, miasto w Tracji nad Propontyd, na zachd od Bizancjum. 29 na mocy traktatu tzw. pokj Antalkidasa z r. 387 p.n.e.
28 27

48

odwagi, nie za poczucia sprawiedliwoci. Widz bowiem jasno, e wszystkie ludy okrelaj swe prawa z pozycji siy, ktr aktualnie rozporzdzaj. 29. Posu si tu przykadem znanym wam wszystkim. Ot istniej, jak wiadomo, dwa traktaty pokojowe30 midzy Grekami a krlem. Jeden z nich, ktry zawaro nasze pastwo31, cieszy si oglnym uznaniem, drugi podpisany nieco pniej przez Lacedemoczykw32 jest przedmiotem powszechnej krytyki. Obydwa traktaty inaczej ujmuj istot prawa. Albowiem w zakresie prawa prywatnego ustawy w pastwach rzdzonych demokratycznie przyznaj wszystkim, sabym i silnym, rwny udzia, natomiast w stosunkach midzynarodowych silniejsi dyktuj prawa sabszym. 30. Poniewa sami moecie oceni, na czym polega sprawiedliwe postpowanie, musicie postara si o to, by w waszym rku leao rwnie jej wykonywanie. Nastpi to wwczas, gdy wiat was uzna za wsplnych obrocw wolnoci wszystkich Hellenw. Mam jednak wraenie, e chyba niezwyk trudno wam sprawia czynienie tego wanie, co naleaoby czyni. Wszystkie inne narody maj do stoczenia tylko jedn walk, walk ze swymi otwartymi wrogami. Kiedy ich pokonaj, bez adnych przeszkd mog si cieszy owocami swego zwycistwa. 31. Was, Ateczycy, czeka podwjna walka jedna wsplna, u boku innych Grekw, druga znacznie powaniejsza, ktr naley stoczy wczeniej ni tamt. Musicie bowiem zwalczy czynn na wszystkich obradach publicznych grup ludzi, ktrzy wyranie sprzeciwiaj si ywotnym interesom naszego pastwa. Skoro z ich powodu nie moecie bez oporu i walki urzeczywistni adnego z istotnych zamierze,
dwa traktaty pokojowe pierwszy: pokj Kalliasa z r. 448 p.n.e.; drugi: pokj Antalkidasa z r. 387 p.n.e. 31 Chodzi o pokj Kalliasa. 32 Chodzi o pokj Antalkidasa. Oznacza on poddanie wszystkich miast greckich pooonych w Azji Mniejszej oraz wysp Kladzomenaj i Cypru wadzy krla perskiego. Pokj ten przekrela w duym stopniu zdobycze wojen perskich. Za cen wolnoci Grekw maoazjatyckich kupia sobie Sparta prawo do sprawowania hegemonii w Grecji.
30

49

nie jest rzecz przypadku, i tak czsto spotykaj was niepowodzenia. 32. Chyba zyski, jakie cign ci politycy od swych mocodawcw, zachcaj ich w duej mierze do przybierania tak zuchwaej postawy wobec pastwa. Sdz jednak, e i wy czciowo ponosicie za to win. Bo powinnicie, Ateczycy, wedle tych samych kryteriw osdza postpowanie politykw i wojskowych. O jakie zasady tu idzie? onierz, ktry opuci posterunek wyznaczony mu przez dowdc, zasuguje waszym zdaniem na utrat wszystkich praw obywatelskich. 33. Wypadaoby zatem pozbawi przynajmniej prawa wystpowania przed ludem i udzielania mu rad take tych ludzi, ktrzy kierujc si zasadami i interesem oligarchii porzucaj w polityce stanowisko przyjte i przekazane nam przez naszych przodkw. Tych sprzymierzecw uwaacie za najbardziej oddanych; ktrzy przysigli, e wasi wrogowie bd ich wrogami, a wasi przyjaciele ich przyjacimi33, natomiast za najbardziej godnych zaufania uznajecie tych politykw, ktrzy wyranie o czym dobrze wiecie sprzyjaj wrogowi. 34. Doprawdy nietrudno znale podstaw do oskarenia tych politykw, ani te powd do nagany caego naszego spoeczestwa. Ale nie o to idzie, rzecz w tym, aby znale rodki naprawy obecnych bdw, wiedzie, jakich uy sw i pomysw, jakie przeprowadzi akcje. Nie jest to odpowiedni moment do tego, aby te wszystkie sprawy omwi szczegowo. Gdybycie tylko mogli potwierdzi przyjte postanowienia przez jak akcj, ktrej wymaga interes pastwa, z pewnoci caa wasza sytuacja polityczna powoli ulegaby oglnej poprawie. 35. Moim zdaniem powinnicie z ca energi przystpi do dziaania w tej sprawie i to w sposb godny naszego pastwa pamitajc, e chtnie suchacie mwcw sawicych zasugi waszych przodkw oraz wymieniajcych ich dokonania i pomniki zwycistw. I uwiadomcie sobie jedno: wasi przodkowie, nie wznieli ich po to, abycie je mogli oglda w podziwie, lecz po to, abycie mogli naladowa ich cnoty jako ludzi czynu.
Taka bya oficjalna i oglnie przyjta formua zawieranych midzy pastwami przymierzy.
33

50

PIERWSZA MOWA PRZECIW FILIPOWI

W roku 359 p.n.e. Filip zosta krlem Macedonii. Od pocztku swego panowania wkroczy na drog podbojw. Zwyciy swych niespokojnych ssiadw z Peonii, Tracji i Illirii, zdoby wiele miast greckich pooonych na wybrzeu macedoskim: Pidn, Metone, na Pwyspie Chalkidyjskim Olint, Poddaj, zagrozi Chersonezowi, wdar si do Tessalii, zaj port Pagasai i cz Magnezji. Flota macedoska zaatakowaa sprzymierzone z Atenami wyspy Lemnos i Imbros. W pobliu przyldka Gerajstos w poudniowej Eubei zrabowali Macedoczycy statki ateskie z transportem zboa, wyldowali na wybrzeu Attyki i zatrzymali okrt ateski wiozcy delegacj na oglnogreckie uroczystoci religijne. Z chwil, gdy Filip w r. 357 p.n.e. zaj Amfipolis koloni atesk znaleli si Ateczycy w stanie wojny z Macedoni. Pocztkowo nie przykadali do podbojw Filipa zbyt wielkiego znaczenia, std ich prby powstrzymania jego armii byy mao skuteczne. Nie uwiadamiali sobie w peni niebezpieczestwa, ktre im zagraao. Gdy niebezpieczestwo to stao si dla wszystkich oczywiste, nie mogli mu energicznie przeciwdziaa, gdy uwikali si w wojn ze sprzymierzecami (357355), ktrzy podnieli przeciw Ateczykom bro dla odzyskania penej niepodlegoci. Ateny wojn t przegray: wyszy z niej osabione, zuboae i pognbione. W dalszym cigu jednak prboway stawi opr podbojom Filipa. Zwykle jednak odsiecz ateska przybywaa za pno. Przyczyn tych spnionych interwencji bya nie tyle opieszao Ateczykw, ile do wadliwa organizacja ich armii i floty. W r. 352 p.n.e. nieprzyjaciel usiowa wtargn do Grecji rodkowej przez przesmyk termopilski. Tym razem flota ateska, ktra przybya w por, zmusia Filipa do odwrotu. Ten zawd wynagrodziy krlowi macedoskiemu zdobycze, jakie poczyni w Tracji. Korzystajc z niesnasek ksit trackich wkroczy do ich kraju. W czasie kampanii wojskowej powanie zachorowa. By to pocztek roku 351 p.n.e. Ateskie Zgromadzenie Ludowe rozwaao plan wojskowej wyprawy przeciwko Macedonii. Demostenes, ktry da si ju pozna jako polityk, zabra gos jako pierwszy mwca. Dotychczas przemawia po wystpieniach starszych wiekiem i dowiadczeniem doradcw politycznych. Teraz po raz pierwszy w swej karierze politycznej w wieku trzydziestu czterech lat odway si otworzy debaty.

51

Poda w swym przemwieniu konkretny, dobrze przemylany w szczegach, plan kampanii. Zanim go wyoy, uzna za konieczne podnie na duchu swych wspobywateli przybitych nadmiarem niepowodze i klsk, oraz uwiadomi im, i krl macedoski mimo swych ostatnich byskotliwych sukcesw nie jest niezwyciony.

Ateczycy! Gdybymy si mieli dzi naradza nad jak now spraw, wstrzymabym si od zabierania gosu do chwili, a nie wyrazi swej opinii wikszo naszych zwykych dyskutantw. W razie, gdyby mi odpowiadao ktre z prezentowanych stanowisk, zachowabym milczenie. W przeciwnym natomiast wypadku starabym si wypowiedzie wasny pogld. Skoro jednak wypada nam rozwaa zagadnienie, ktre ju wielokrotnie byo przedmiotem debaty, znajdzie chyba w waszych oczach usprawiedliwienie ta okoliczno, i przemwiem jako pierwszy. Nie byoby potrzeby naradzania si teraz nad pooeniem pastwa, gdyby w przeszoci udzielono wam skutecznych rad. 2. Ot chciabym, abycie uwiadomili sobie rzecz najwaniejsz w adnym wypadku nie wolno wam traci ducha z powodu aktualnej sytuacji naszego pastwa, mimo i jest ona po prostu krytyczna. To bowiem, co w przeszoci stanowio najgorsz stron naszego pooenia, w przyszoci moe si obrci na dobre. C to takiego? Wasz brak obowizkowoci: poniewa nie wypeniacie adnej z cicych na was powinnoci publicznych, sytuacja pastwa jest wyjtkowo za. Gdyby taka sytuacja si utrzymywaa pomimo waszej ofiarnoci w subie publicznej, wtedy, rzecz jasna, nie byoby najmniejszej nadziei na popraw. 3. Jest jeszcze inna sprawa zasugujca na szczegln uwag: rzecz to znana jednym ze syszenia, innym z wasnej pamici i wspomnie. Ot wiadomo, jak przewag wojskow rozporzdzali nie tak dawno Lecedemoczycy, a mimo to stawilicie im zbrojny opr walczc w imi sprawiedliwoci1. Dokonalicie
w imi sprawiedliwoci prawdopodobnie mwca ma na myli napa Lacedemoczykw na Beocj pod wodz Agesilaosa w r. 378 p.n.e. Na pomoc Beotom pospieszyli Ateczycy pod dowdztwem Chabriasa. Jest to tzw. wojna beocka.
1

52

w ten sposb piknego i szlachetnego czynu, godnego sawy tego pastwa. Po c to mwi? Po to, abycie sobie uprzytomnili i pamitali, e nic wam nie grozi, jak dugo bdziecie si mie na bacznoci ale jeli tego zaniedbacie, wszelkie wasze zamiary spezn na niczym. Przykadem moe tu by wczesna potga Lacedemoczykw, ktr pokonalicie2 tylko dlatego, i z wielk ofiarnoci suylicie interesom pastwa. Innym przykadem moe by zuchwao Filipa, ktra napawa nas trwog, poniewa zbyt mao wykazujemy troski o sprawy dla pastwa najbardziej istotne. 4. Jeeli kto z was, Ateczycy, widzc ogrom potgi Filipa i utrat wielu naszych warowni uwaa, e jest to przeciwnik niezwykle trudny do pokonania, to rozumuje susznie. Niech wemie jednak pod uwag to, e niegdy my Ateczycy mielimy w swym posiadaniu Pidn3, Poddaj4 i Meton5 oraz ca tamtejsz okolic, i e wiele narodw, ktre s dzi po jego stronie, kiedy korzystao z politycznej samodzielnoci i niezawisoci i zabiegao raczej o nasz ni jego przyja. 5. Z drugiej strony, gdyby tak Filip nabra przekonania, i trudno mu prowadzi wojn przeciwko Ateczykom, ktrzy posiadaj tak wiele przygranicznych twierdz, podczas gdy on sam jest pozbawiony sprzymierzecw, nigdy by niczego nie dokona i nie osign tak wielkiej potgi. w dobrze to zrozumia, e te wszystkie tereny stanowi nagrod dla zwycizcy w wojnie, i e z natury rzeczy wasno nieobecnych przechodzi na obecnych, tak jak wasno tych, ktrzy nie dbaj o wasne interesy, przypada ostatecznie ludziom chtnie podejmujcym trud i ryzyko. 6. Opierajc si na takim rozumowaniu dokona podbojw tych wszystkich krajw: jedne z nich dziery dzi tytuem wojenChabrias w r. 376 p.n.e. zada flocie spartaskiej klsk koo wyspy Naksos i w ten sposb przyczyni si do upadku hegemonii spartaskiej na morzu. 3 Pidna miasto na pnocnym wybrzeu Macedonii nad Zatok Termaick.
4 5 2

Potidaja miasto na Pwyspie Chalkidyjskim.

Metone miasto w Macedonii nad Zatok Termaick, w r. 353 p.n.e. zajte przez Filipa.

53

nej zdobyczy, inne na mocy przymierza i ukadw. Jest bowiem rzecz oczywist, e wszyscy ludzie nie tylko licz si z tymi, ktrzy maj opini zdecydowanych i gotowych do podjcia koniecznych dziaa, ale te chtnie zawieraj z nimi sojusze. 7. Z tego wzgldu zechciejcie, Ateczycy, przynajmniej teraz jeli nie pierwej przyj tak postaw: niech kady z was porzuci wszelkie wykrty i ujawni sw gotowo do czynu tam, gdzie tego wymaga potrzeba chwili i gdzie jego dziaanie mogoby przynie pastwu rzeczywisty poytek. Bogaci niech zo dodatkowe sumy pienidzy6 na budet wojenny, modzie niech walczy w szeregach naszej armii, krtko mwic, musicie polega na sobie samych i przesta si oglda jeden na drugiego. Nikt z was teraz nie podejmuje adnych wysikw dla wsplnego dobra, a liczy tylko na swego ssiada, e ten wszystko za niego uczyni. Wtedy z bo pomoc sytuacja si odmieni; odzyskacie wasze posiadoci i odbierzecie to, cocie utracili, a w ten sposb ukarzecie Filipa. 8. Nie mylcie, e Filip to jaki bg, ktrego potga opiera si na wiecznie trwaych podstawach. Wcale tak nie jest: nawet wrd ludzi uchodzcych za oddanych mu sojusznikw nie brak takich, ktrzy si go boj i nienawidz i ktrzy mu zazdroszcz. Trzeba przecie przyj, e te wszystkie uczucia, ktre powszechnie wystpuj u ludzi, nurtuj i jego otoczenie. Obecnie naleao je poskromi w sytuacji nie rokujcej powodzenia; a dzieje si tak z waszej winy. Ujawniacie bowiem powolno i niezaradno w dziaaniu oraz lekkomylno, ktrej moim zdaniem musicie si nareszcie wyzby. 9. Sami widzicie, Ateczycy, jak niebywale rozzuchwali si ten czowiek; nie daje ju wam moliwoci wyboru midzy dziaaniem a zachowaniem spokoju, cigle wam grozi i wygasza mowy pene wzgardliwej pychy. Nie zadowalaj go ju dotychczasowe zdobycze, lecz dokonuje cigle nowych podbojw. Podczas gdy my zwlekamy
Chodzi tu o tzw. epidoseis (lp. epidosis), dobrowolne ofiary pienine skadane przez ludzi zamonych na rzecz pastwa w krytycznej sytuacji.
6

54

i siedzimy bezczynnie, on dziaa; jakby sieci osacza nas ze wszystkich stron. 10. Kiedy, Ateczycy, pytam was kiedy wreszcie podejmiecie niezbdne akcje. Co jeszcze zanim do nich przystpicie ma si zdarzy. Czy dopiero wtedy, na Boga, ruszycie si, gdy zajdzie nieunikniona konieczno? A obecne wydarzenia za co naley uwaa? Moim zdaniem dla ludzi wolnych nie istnieje wiksza konieczno skaniajca do dziaania jak uczucie wstydu z powodu rozpaczliwego pooenia, w ktrym si z wasnej winy znaleli. A moe wolicie niech mi kto powie spokojnie sobie spacerowa po miecie i pyta jeden drugiego: Jakie s dzi nowe wiadomoci?". Najwiesz nowin mogoby by stwierdzenie, e Macedoczyk odnosi sukcesy w walce z Ateczykami i samowadnie rozstrzyga w sprawach Hellady. 11. Albo moe: Czy to prawda, e Filip nie yje?" Nie, na Dzeusa, tylko powanie zaniemg"7. A jakie to dla was moe mie znaczenie? Gdyby nawet umar, rycho postaracie si o nowego Filipa, jeeli rwnie mao uwagi, jak do tej pory, bdziecie powicali sprawom pastwa. I on nie tyle wzrs dziki wasnej sile, ile dziki waszemu brakowi przezornoci. 12. Ale to nie wszystko. Gdyby tak co zego rzeczywicie si przydarzyo Filipowi a sprawiby to los, ktry zawsze si lepiej troszczy o nas ni my sami o siebie to wiedzcie, e moglibycie pokierowa sprawami po waszej myli. Ale pamitajcie: musielibycie by w pobliu, by mc wykorzysta oglne zamieszanie. W obecnych warunkach, nawet przy nadarzajcej si szczliwie sposobnoci, nie bylibycie w stanie przej Amfipolis8. Nie rozporzdzacie bowiem ani odpowiednio przygotowan si bojow, ani te gotowym planem dziaania.
Filip zachorowa podczas swej kampanii w Tracji. W Atenach rozesza si wiadomo, e zgin. Z wiadomych wzgldw chtnie j powtarzano i wierzono w jej prawdziwo. Mwca czyni aluzj do tej popularnej plotki. 8 Amfipolis miasto we wschodniej Macedonii pooone midzy dwiema odnogami rzeki Strymon. Zaoyli je Ateczycy w r. 437 p.n.e. jako swoj koloni. Miasto to w r. 357 p.n.e. dostao si w rce Filipa.
7

55

13. Zakadajc, e jestecie w peni przekonani i wiadomi gotowoci i potrzeby ofiarnego wykonania tego wszystkiego, czego wymaga od was dobro pastwa, wicej ju nie bd mwi na ten temat. Sprbuj natomiast przedstawi moje pogldy na rodzaj tych przygotowa i rodkw, ktre mogyby wedug mojej oceny wyprowadzi nas z trudnego pooenia. Chodzi tu o liczb wojska, o niezbdne zasoby pienine na pokrycie zwizanych z tym kosztw, o moliwie najlepszy i najszybszy sposb przeprowadzenia tych wszystkich przygotowa. 14. O jedno was teraz tylko prosz: wydajcie swj sd nie wczeniej, ni wysuchacie wszystkiego. Gdyby si nawet komu zrazu wydawao, e proponuj jaki zupenie nowy rodzaj przygotowa wojennych, niech nie sdzi, e powoduje mn ch opnienia akcji. Nie ci, co krzycz od razu" lub dzi jeszcze", udzielaj skutecznych rad zreszt adnymi ju rodkami nie jestemy w stanie zapobiec temu, co si stao. 15. Rad takich udziela natomiast ten, kto umie wskaza rodzaj, rozmiar i rda utrzymania wojennej wyprawy, ktre musz wystarczy do czasu, a albo damy si nakoni do zaprzestania operacji wojennych, albo cakowicie pokonamy wroga. Tylko w ten sposb moemy unikn szkd w przyszoci. Mam wraenie, i potrafi taki plan przedstawi. Rwnoczenie owiadczam, e nie mam zamiaru sprzeciwia si, jeeli kto zechce zgosi inn propozycj. Moja obietnica jest miaa, a sama rzecz dostarczy wkrtce niezbdnych dowodw, sdziami za wy sami bdziecie. 16. Po pierwsze, proponuj, Ateczycy, wyposay i uzbroi 50 trier9. Dalej twierdz, e musicie podj konkretn decyzj: w razie potrzeby, to wy sami macie wsi10 na ich pokad i wypyn na morze. Poza tym stawiam wniosek o przygotowanie statkw transportowych i innych dla przewiezienia poowy naszej konnicy. 17. Jest to niezbdne zabezpieczenie si przed
triera okrt wojenny o trzech rzdach wiose, std jego nazwa. Chodzi o wojska pokadowe; sami Ateczycy powinni stanowi ich zaogi, a nie najemni obcokrajowcy. Wiolarzami mogli by wyzwolecy, a nawet niewolnicy.
10 9

56

niespodziewanymi napadami Filipa, ktre przeprowadza z wasnego kraju na Termopile11, Chersonez12, na Olint13 i inne miasta, jakie tylko pragnie zdoby. Musicie mu to uzmysowi, i potraficie si ockn z tej apatii i marazmu i, by moe, na niego ruszycie, jak niegdy na Eube14, a pierwej jeszcze na Haliartos15, jak powiadaj, a ostatnio na Termopile16. 18. Ale nawet jeeli nie przeprowadzicie tej akcji, ktr ja osobicie uwaam za konieczn, to i tak moja rada nie jest do pogardzenia. Sprawi ona, i albo Filip ze strachu zachowa spokj wiedzc, e znajdujecie si w stanie pogotowia bojowego a bdzie dokadnie o wszystkim powiadomiony, ma on bowiem wrd nas a za wielu informatorw, ktrzy mu o wszystkim donosz albo spraw zlekceway i wtedy zostanie przez nas niespodziewanie zaatakowany. Nic bowiem nie stoi na przeszkodzie, aby nasza flota popyna przeciwko jego krajowi przy pierwszej nadarzajcej si sposobnoci. 19. Sdz, e musicie wszyscy przyj tak rezolucj w sprawie owych niezbdnych przygotowa. Nadto owiadczam,
Termopile wski przesmyk w Tessalii prowadzcy z pnocy do Grecji rodkowej. Jest to wskie przejcie midzy gr Ojta a Zatok Malijsk. Miejsce historyczne dziki sawnej bitwie r. 480 p.n.e. z czasw wojen perskich. Chersonez chodzi o Chersonez Tracki, dzi Gallipoli, pwysep midzy Morzem Trackim a Hellespontem. Olint kolonia grecka na Chalkidike na pnoc od miasta Potidaja. na Eube dla oswobodzenia wyspy w r. 357 p.n.e. od panowania Tebaczykw; zreszt por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 16. Demostenes mia wasnym kosztem wyekwipowa okrt na t wypraw. 15 Haliartos miasto w Beocji. W r. 395 p.n.e. w czasie wojny koryncko-beockiej (395387) Ateczycy udzielili pomocy Tebaczykom (Beotom) i ruszyli na odsiecz Haliartos, ktre oblega wdz spartaski Lizander. 16 Gdy w r. 352 p.n.e. Filip ruszy z Tessalii przeciwko Fokidzie chcc przej przez Termopile, Ateczycy wysali przeciwko niemu znaczn flot. W ten sposb udaremnili mu wkroczenie przez przesmyk do Grecji rodkowej.
14 13 12 11

57

e powinnicie mie do dyspozycji oddziay wojska, ktre by prowadziy akcje zaczepne celem ustawicznego nkania wroga. Nie idzie mi o 10 czy 20 tysicy najemnikw17, albo o te potne armie figurujce tylko na papierze, ale o prawdziw armi obywatelsk. I wszystko jedno, czy wybierzecie dla niej tylko jednego wodza czy kilku, czy tego czy tamtego, wane jest jedynie to, aby wojsko wykonywao jego rozkazy ze lepym posuszestwem. dam te rodkw na utrzymanie tego wojska. 20. Jakie to ma by wojsko, w jakiej liczbie, skd bdziemy czerpa rodki na jego utrzymanie, i w jaki sposb zapewnimy sobie jego posuszestwo? Kad z tych spraw omwi w szczegach. Co si tyczy wojska zacinego, to moje zdanie jest nastpujce: nie powtarzajcie dawnych bdw czynic to, co wam ju wielokrotnie przynosio szkod. Zwykle bowiem tak postpujecie: majc przewiadczenie, e wszelkie rodki s zbyt nike w stosunku do wymaga, jakie stawia wasze pooenie, opowiadacie si w swych uchwaach za ich podejmowaniem w najwyszym wymiarze. Gdy przyjdzie za do dziaania, nie przyznajecie ich nawet w niewielkiej czci. Najpierw dostarczacie rodkw w mniejszym zakresie, a potem dokadacie, jeli oka si niewystarczajce. 21. dam w oglnoci dwch tysicy onierzy: wrd nich powinno si znale moim zdaniem piciuset Atericzykw, z jakiegokolwiek chcecie rocznika, powoanych na okrelony czas wyprawy. Okres ten nie bdzie dugi, gdy sub bd penili na zmian wedle waszego uznania. Reszt tego wojska mog stanowi nie-obywatele, to znaczy najemnicy. Naley doda tu jeszcze oddzia konnicy zoony z dwustu onierzy, wrd nich co najmniej pidziesiciu Ateczykw, ktrzy bd odbywali sub wojsnajemnicy tzw. misthophoroi, onierze najemni. Od czasu wojny peloponeskiej (431404) Grecy w coraz wikszej mierze posugiwali si wojskami najemnymi, ktre wypieray powoli armi obywatelsk. Zjawisko tumaczy si czciowo coraz wyszymi wymogami wyszkolenia bojowego, ktrego poza Spart gdzie od dziecka zaprawiano obywatela w sztuce wojennej inni Grecy w tak znacznym stopniu nie posiadali.
17

58

kow na tych samych warunkach co piechota. Dla potrzeb tego oddziau dam odpowiedniej iloci okrtw transportowych. 22. I co jeszcze? Dziesiciu szybkich okrtw wojennych, ktrych potrzebujemy dla zapewnienia bezpieczestwa konwojowi, bo przecie i Filip ma flot. Skd wzi rodki na utrzymanie takiego wojska? Zaraz je przedstawi i wyjani, dlaczego moim zdaniem powinna wystarczy tylko taka ilo wojska i dlaczego w tej wyprawie dam uczestnictwa obywateli. 23. Ot dlatego taka, a nie wiksza, Ateczycy, e nie moemy teraz wystawi armii, ktra by moga sprosta Filipowi w otwartym polu. Musimy zatem prowadzi wojn podjazdow i na razie stosowa tylko ten rodzaj walki. W takim razie nie moe to by armia nadmiernie wielka bo nie mamy ani do pienidzy, ani do ywnoci ani te nazbyt szczupa. Udziau obywateli w tej wyprawie wojennej dam z nastpujcego powodu: ot ju dawniej, jak sysz, nasze pastwo utrzymywao w Koryncie zaog18 zoon z najemnikw, ktrymi dowodzili Polistratos19, Ifikrates20, Chabrias21 i inni. Nieraz z tymi wojskami najemnymi odbywalicie wsplne wyprawy wojenne. 24. Wiem i to ze syszenia, e owi onierze walczc u waszego boku pokonali Lacedemoczykw. Odkd jednak wojska najemne prowadz walki bez waszego udziau, potrafi tylko odnosi zwycistwa nad pastwami zaprzyjanionymi z wami lub sojuszniczymi. T sytuacj wykorzystuj wasi wrogowie, ktrych potga wzrasta niepomiernie. Bo tacy najemnicy ledwo rzuc okiem na wojn, ktr prowadzi nasze pastwo, a ju si na statki
W czasie wojny koryncko-beockiej utworzya si antyspartaska koalicja pastw Beocji, Aten, Koryntu i Argos z rad zwizkow w Koryncie. Polistratos mao znany dowdca. 20 Ifikrates utalentowany wdz ateski, pokonany przez Spartan w porcie Lechajon w Zatoce Korynckiej w r. 393 p.n.e. w nastpnym roku rozbi wojsko spartaskie w tym samym porcie. W r. 390 p.n.e. pokona Spartan pod trackim Abydos.
21 19 18

Chabrias wybitny dowdca ateski, por. przyp. 2.

59

zabieraj i odpywaj do Artabadzosa22 lub dokdkolwiek. Ich wdz, rzecz jasna, im towarzyszy; bo c im ma do rozkazywania dowdca, ktry nie paci odu23? 25. Czeg wiec dam? Dostarczenia odu, aby w ten sposb zarwno onierze, jak i dowdcy nie mieli podstaw do jakichkolwiek wymwek. Do tych wojsk najemnych naley doczy oddziay zoone z obywateli dla kontrolowania niejako dowdztwa. Bo na razie miech bierze czowieka, gdy pomyli, jak si rzdzimy. Gdyby nas tak kto spyta: Czy macie teraz pokj, Ateczycy?", moglibycie odpowiedzie: Na Dzeusa, chyba nie, prowadzimy wojn z Filipem". 26. Czy nie wybieracie spord siebie dziesiciu dowdcw piechoty24, dziesiciu strategw25, dziesiciu dowdcw szwadronw26 i dwch dowdcw kawalerii27? A c oni robi? Poza jednym czowiekiem, ktrego posyacie na wojn, pozostali uczestnicz w uroczystych procesjach28 wraz z kapanami.
Artabadzos satrapa perski, ktry zbuntowawszy si przeciw krlowi znalaz poparcie u dowdcy ateskiego Charesa. Wodzowie atescy: Ifikrates, Charidemos i Chares prowadzili wasn polityk i zawierali na wasn rk przymierza z wadcami maoazjatyckimi. 23 Ateczycy czsto zalegali z paceniem odu wojskom najemnym, ktre w takim wypadku szukay gdzie indziej zatrudnienia, nawet u wrogw Aten. 24 dowdcy piechoty taksiarchowie (taksiarchoi) w liczbie dziesiciu. Kada fila (por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 11) wystawiaa jedn taksis (puk) i dawaa dowdc. Std liczba dziesiciu dowdcw. Byli nisi rang od strategw: stanowisko stratega odpowiadaoby randze generaa, taksiarchy randze pukownika. 25 strategowie wodzowie; tworzyli kolegium dziesiciu. Kandydatw na ten urzd nie losowano, lecz wybierano ad personam. Swj urzd mogli piastowa przez wiele lat z rzdu. W czasie wojny jednemu z nich powierzano naczelne dowdztwo. Strategowie mieli dowdztwo nad armi i nad flot. 26 dowdcy szwadronw filarchowie (phylarchoi). Jazda ateska dzielia si na dziesi szwadronw zwanych filai, bo kady z nich grupowa konnych z jednej fili. Na ich czele stao dziesiciu filarchw, a ca jazd dowodzio dwch hipparchw. 27 dowdcy kawalerii hipparchowie w liczbie dwch, wybierani przez Zgromadzenie Ludowe. 28 uczestnicz w procesjach na strategach ciyy take obowizki sakralne. Skadali ofiary bogom, zwizanym z pokojem i wojn. Podczas procesji witecznych pomagali kierownikom uroczystoci.
22

60

Jak wytwrcy figurek z gliny, wysyacie swych dowdcw piechoty i jazdy na rynek29, nie na wojn. 27. Czy nie naleao mie wasnych dowdcw piechoty, kawalerii i innych oficerw stojcych na czele armii tak, by bya ona rzeczywicie nasz wasn si zbrojn? Na Lemnos30 musi pyn nie kto inny, a sam dowdca jazdy, podczas gdy wojskiem walczcym o posiadoci naszego pastwa dowodzi niejaki Menelaos31. Nie mwi tego, by krytykowa tego czowieka, ale uwaam, e wodza ktokolwiek by to by wy sami musicie wybra. 28. Prawdopodobnie uznajecie moj propozycj za suszn, ale pragniecie nade wszystko usysze, ile pienidzy na te cele potrzeba i skd je wzi. Zaraz zaspokoj wasz ciekawo. A wic najpierw sprawa kosztw: utrzymanie takiego wojska, to znaczy wyywienie, wynosi nieco ponad 90 talentw32: dla 10 okrtw wojennych 40 talentw, liczc 20 min33 na okrt miesicznie, dla 2000 onierzy trzeba przyj t sam sum pienidzy zakadajc, e kady otrzyma 10 drachm34 na miesic na utrzymanie, 12 talentw naley przeznaczy dla oddziau 200 konnych przyjmujc 30 drachm miesicznie na gow. 29. Myli si ten, kto uwaa, e samo zapewnienie wojsku odu tej wysokoci nie znaczy zbyt wiele. Wiem na pewno, e armia reszt sobie wemie z wojny i w ten sposb nie wyrzdzajc szkd ani Grekom ani sprzymierzecom uzupeni swj od. W przeciwnym wypadku jestem gotw wzi udzia w tej wyprawie jako ochotnik i ponie wszelkie konsekwencje. A teraz przedstawi wam, skd wzi rodki pienine, ktrych si od was domagam.
na rynek chodzi o agor, miejsce sakralne (witynie, posgi), a zarazem targowe, a wic w znaczeniu: na targ, na pokaz. Lemnos wyspa na Morzu Trackim. W IV wieku wybierano specjalnych strategw w ateskich kleruchiach osadach militarnych ktre utrzymywali Ateczycy na wyspach Lemnos, Imbros i Skiros. Menelaos wedle jednych rde antycznych brat przyrodni Filipa, krla macedoskiego, wedug innych co wydaje si bardziej prawdopodobne dowdca pochodzenia macedoskiego. Wsawi si walkami pod Poddaj w r. 364 p.n.e.
32 33 31 30 29

talent por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 4. mina por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 5. 34 drachma por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 16.

61

Wykaz rodkw35 30. Oto rodki finansowe, Ateczycy, ktre udao si nam wykry. Kiedy przyjdzie do gosowania, uchwalcie ten wniosek, jeli uzyska wasz aprobat. W ten sposb pokaecie, e bdziecie walczy z Filipem czynem, a nie tylko za pomoc uchwa i not dyplomatycznych. 31. Jestem przekonany, e podejmowalibycie znacznie korzystniejsze decyzje w zwizku z prowadzeniem wojny i wszystkich koniecznych przygotowa, gdybycie uwzgldnili w swych rozwaaniach warunki geograficzne kraju, ktry ma by teatrem wojny i gdybycie sobie uwiadomili, e Filip umie wykorzysta wiatry i pory roku i tej okolicznoci zawdzicza przewag nad wami. Czeka bowiem na okres, kiedy wiej etezje36 oraz na por zimow i napada w czasie, w ktrym nie moecie w aden sposb tam przyby. 32. Pamitajc o tym, powinnicie prowadzi wojn nie wojskiem posikowym bo zawsze nasze akcje bd spnione lecz regularn armi znajdujc si w staym pogotowiu. W okresie zimy macie do dyspozycji waszego wojska wygodne bazy na Lemnos, Tazos37, Skiatos38 oraz na terenie ssiednich wysp, gdzie jest pod dostatkiem portw, ywnoci i wszystkiego, czego wojsku potrzeba. W tej porze roku, gdy atwo przybi do ldu i nie ma groby sztormw, wasza armia bez trudu przypynie do wybrzey jego kraju, w poblie jego portw. 33. Wyznaczony przez was dowdca bdzie decydowa o tym, jak i kiedy stosownie do okolicznoci uy owej siy bojowej. W moim wniosku okreliem, jakie jest wasze zadanie. Jeeli, Ateczycy, dostarczycie najpierw rodkw finansowych, o ktrych mowa, nastpnie dokonacie reszty przygotowa i postawicie
wykaz rodkw zachowane rkopisy nie przekazuj tego tekstu. etezje wiatry pnocne i pnocno-zachodnie, ktre stale wiej w okresie lipca i sierpnia nad Morzem Egejskim. Uniemoliwiay one Grekom w tym czasie eglug. 37 Tazos wyspa na Morzu Egejskim w pobliu wybrzea Tracji, dzi Taso. 38 Skiatos wysepka na Morzu Egejskim na pnoc od Eubei, dzi Skiato.
36 35

62

w stan gotowoci piechot, okrty i kawaleri zobowizujc prawem ca t si zbrojn do pozostania na terenach walk w okresie caej wojny i jeeli bdziecie sami zawiadowali i gospodarowali budetem wojennym czynic dowdc odpowiedzialnym przed wami za operacje wojskowe, to wreszcie pooycie kres tym niekoczcym si, a bezowocnym obradom nad tym samym zagadnieniem. Ale to nie wszystko: rzecz najwaniejsza pozbawicie Filipa najwikszego rda jego zyskw. 34. O jaki to zysk chodzi? Ot od waszych sojusznikw zdobywa on rodki do prowadzenia wojny z wami, ograbiajc wszystkie pywajce po morzu statki. Odniesiecie inn jeszcze korzy, mianowicie zabezpieczycie si przed ponoszeniem strat. Nie powtrz si ju wasze dawne dowiadczenia, kiedy to Filip napad na Lemnos i Imbros39 i uprowadzi w niewol waszych obywateli, kiedy pod Gerastos40 zatrzyma okrty i wymusi od nich ogromne sumy pienidzy, lub kiedy ostatnio wyldowa w okolicy Maratonu41 i zabra stamtd statek przeznaczony dla celw kultowych42, wy za nie moglicie temu przeszkodzi ani pospieszy z pomoc we waciwym czasie. 35. A teraz, Ateczycy, zastanwcie si: dlaczego wita Panatenajw43 i Dionizjw44 odbywaj si zawsze w ustalonym
Imbros grzysta wyspa na Morzu Trackim, dzi Imbro. Gerastos lub Gerajstos, przyldek i port na pnocno-wschodnim cyplu Eubei.
40 39

Maraton rwnina na wschodnim wybrzeu Attyki. Miejsce historyczne, znane ze sawnego zwycistwa Ateczykw nad Persami w roku 490 p.n.e. Takimi sakralnymi" statkami byy w Atenach Paralos" i Salaminia", ktre suyy do przewoenia delegacji religijnych udajcych si na oglnonarodowe wita. 43 Panatenaje wito ateskie ku czci patronki miasta, Ateny, obchodzone corocznie. Co cztery lata Ateczycy obchodzili Wielkie Panatenaje poczone z zawodami gimnicznymi (sportowymi), hippicznymi, biegiem z pochodniami, popisami muzycznymi i poetyckimi oraz z uroczyst procesj. Trway sze dni. Tyran Pizystrat w r. 566 p.n.e. nada im szczeglnie uroczysty charakter, Perykles za wzbogaci je konkursem muzycznym. Dionizje coroczne wita ku czci boga wina Dionizosa. wita te uwietniay wystpy chrw oraz przedstawienia teatralne tragedii i komedii.
44 42

41

63

czasie bez wzgldu na to, czy w skadzie komitetu organizacyjnego tych obchodw, wyznaczonym w drodze losowania, znaleli si ludzie kompetentni czy ignoranci. Wiadomo za, e na ten cel wydaje si tak znaczne sumy, jak na adn z wypraw wojennych, zatrudnia si przy tym tak wielu ludzi, dokonuje tak wielkiego nakadu pracy i przygotowa, jak chyba przy adnej innej okolicznoci. A dlaczego, pomylcie, wszystkie wasze wyprawy wojenne, czy do Metony, Pagasaj45, czy Potidai przybywaj na miejsce za pno? 36. Jest tylko jedno wytumaczenie: prawo ustanawia wszystko, co si czy z uroczystociami witecznymi i kady z was na dugi czas przedtem wie, kto z jego fili bdzie choregiem46 lub gimnazjarch47, kiedy, od kogo i co naley odebra oraz co naley czyni. O niczym nie decyduje tu przypadek, gdy wszystko zostao dokadnie ustalone. W sprawach natomiast wojskowych dotyczcych pogotowia wojennego nie ma adnego adu, programu i cilejszego okrelenia. I tak wyznaczamy trierarchw48 dopiero na wie o koniecznoci zbrojnej akcji, obywatelom za pragncym si wykrci od tego obowizku zezwalamy na zamian majtku49, dalej rozgldamy si za odpowiednimi rodkami finansowymi, w kocu uchwalaPagasaj miasto portowe w Tessalii nad Zatok Pagazejsk, zwan te Pelasgijsk. 46 choreg zamony obywatel ateski, penicy publiczne wiadczenie zwane choregi. Polegaa ona na obowizku wystawienia chru na wszelkiego rodzaju uroczystociach i witach pastwowych, w tym przede wszystkim chrw tragedii i komedii. Przygotowanie chru do wystpu oraz zaopatrzenie go w odpowiedni kostium naleao do zada chorega. gimnazjarch obywatel penicy wiadczenie publiczne zwane gimnazjarch. Polegaa ona na utrzymaniu i wywiczeniu zawodnikw sportowych na igrzyska i uroczystoci pastwowe. 48 trierarcha por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23. 49 zamiana majtku trierarchia, czyli uzbrojenie i utrzymanie statku, naleaa do najciszych wiadcze publicznych nakadanych przez pastwo na najzamoniejszych obywateli. Wyznaczonemu do tej funkcji obywatelowi wolno byo wskaza innego kandydata: jeeli rwnie i ten obywatel uchyla si od obowizku, dochodzio do tzw. antidosis czyli zamiany majtku na czas penienia tego wiadczenia.
47 45

64

my, aby zaogi statkw stanowili metojkowie50 i wyzwolecy, potem znowu wydajemy uchwa, aby zaogi rekrutoway si z samych obywateli, wreszcie uchwalamy kolejn zmian zag. 37. Podczas tej zwoki tracimy to, co nasza wyprawa miaa uratowa dla naszego pastwa. Czas stosowny do dziaania zuywamy na przygotowania; w praktyce nie wolno zaniedba stosownej okolicznoci, gdy nie ma tu miejsca na opieszao i lekcewaenie sytuacji. Wyobraalimy sobie, i sia, jak rozporzdzalimy, bya wystarczajca; okazuje si ona jednak niezdolna do podjcia jakiejkolwiek akcji w krytycznym momencie. Filip natomiast pozwala sobie na rne akty zuchwaoci, czego przykadem moe by jego list do Eubejczykw. Odczytanie listu51 38. Wiksza cz tego listu, ktry nam tu odczytano, jest niestety zgodna z prawd, bez wtpienia niemi dla ucha. Mwca przemawiajc publicznie nie moe prawi tylko o rzeczach przyjemnych, a pomija wszystko to, co suchaczom mogoby sprawi przykro, zwaszcza gdy rzeczywisto im tych przykroci nie szczdzi. Gadkie bowiem sowa s zupenie niestosowne i nie na miejscu, jeeli przynosz szkod; jest rzecz karygodn oszukiwa samych siebie, odsuwa od siebie wszelkie przykroci, spnia si z przeprowadzeniem wszystkich akcji. 39. Jake mona tego nie rozumie, e dla naleytego prowadzenia wojny trzeba wyprzedza wypadki, a nie poda za nimi. I jak si wymaga od wodza, by kierowa woiskiem, tak powinno si wymaga od politykw, by kierowali wydarzeniami. Bd nimi kierowali, jeeli nie dadz si ubiec wypadkom, lecz zawczasu urzeczywistni wasze postanowienia i uchway. 40. Wy, Ateczycy, posiadacie najwiksz w Grecji potg: okrty, cikozbrojn piechot, konnic, znaczne dochody. Do
metojkowie zamieszkali na stae w Atenach wolno urodzeni obcokrajowcy, ktrzy posiadali prawa cywilne, lecz byli pozbawieni praw politycznych. W czasie wojny suyli we flocie. 51 odczytanie listu tekst listu nie zachowa si.
50

65

dzi dnia z tego wszystkiego nie uczynilicie nigdy naleytego uytku. Prowadzilicie walk z Filipem niemal w ten sam sposb, w jaki walcz ze sob piciarze w krajach barbarzyskich. Uderzony piciarz zaraz si chwyta za miejsce, w ktre ugodzi cios przeciwnika. Jeeli trafisz go z drugiej strony, wnet wdruj tam jego rce. Nie umie i nie chce parowa ciosw ani patrze w oczy przeciwnika. 41. Podobnie z wami. I wy na wie, e Filip na Chersonezie, uchwalacie wysanie tam armii na pomoc, na wie za, e jest w Termopilach, znw tam, jeeli gdzie indziej, biegacie za nim i tu i tam tak, e waciwie on wam wydaje rozkazy. Nie uoylicie adnego korzystnego planu wojny, nie umiecie przewidzie adnego wydarzenia. Zaskakuje was zawsze wiadomo, e co si ju stao lub co si dzieje. Takie zachowanie si kiedy jeszcze byo moliwe, ale nie dzi, kiedy sytuacja jest kracowo krytyczna; tak dalej by nie moe. 42. Mam wraenie, Ateczycy, e chyba ktry z bogw wstydzc si nieudolnej polityki naszego pastwa natchn Filipa tak dz dziaania. Gdyby bowiem Filip nie czyni niczego wicej, gdyby poprzesta na tym, co zdoby i podbi, oraz zachowa spokj, sdz, e niektrzy z was by si z tym pogodzili. Bez wtpienia takie ustpstwa cignyby na nasze miasto najgorsz hab, zarzut powszechnego tchrzostwa i cakowitej nieporadnoci. Tymczasem Filip przez coraz to nowe akcje i zabiegi, obliczone na rozszerzenie stanu posiadania, moe by i was poderwa do dziaania, gdybycie ju cakowicie nie porzucili nadziei. 43. Naprawd dziwi si, Ateczycy, e adnego z was ani to nie zastanawia, ani nie oburza, gdy widzi, i podejmujc t wojn chcielimy ukara Filipa, pod jej koniec natomiast zadowala nas ju tylko to, by zbyt wielu szkd i strat od niego nie dozna. To przecie oczywiste, i sam si nie zatrzyma, lecz bdzie si dalej posuwa, jeeli mu kto w tym nie przeszkodzi. Czy na to mamy czeka? Wyobraacie sobie, e wszystko jest w porzdku, jeli wylecie okrty z nieliczn zaog, a za to uzbrojone w obietnice, ktre kto wam uczyni?

66

44. Czemu sami nie wsidziemy na okrty? Czemu nie ruszymy z czci przynajmniej wojska zoonego z obywateli, choby zaraz, jeeli nie pierwej? Czemu nie popyniemy przeciwko jego krajowi? Kto pyta a gdzie mamy ldowa? Sam przebieg wojny odkryje nam, Ateczycy, sabe strony naszego przeciwnika, jeeli tylko zaczniemy dziaa. Siedzc w domu i suchajc wyzwisk i oskare, ktrymi si wzajemnie obrzucaj mwcy na Zgromadzeniu, niczego nie osigniemy, nigdy nie wykonamy tego, co jest piln potrzeb chwili. 45. Dokd udaje si wojsko rekrutujce si w caoci lub czci z obywateli, tam w walce po ich stronie staje, jak myl, przychylno bogw i losu. Dokd natomiast wysyacie wodza zaopatrzonego tylko w goosown uchwa i czcze nadzieje goszone z tej oto mwnicy, nie uzyskujecie oczekiwanych rezultatw. Takie wyprawy wzbudzaj jedynie miech u naszych wrogw i miertelny strach wrd naszych sprzymierzecw. 46. Albowiem nie potrafi, nie potrafi52 nigdy jeden czowiek speni bez reszty wszystkich waszych ycze; potrafi tylko przyrzeka, przytakiwa, na tego i owego win zrzuca. Ale nie zmieni to postaci rzeczy, skoro ponielimy klsk. A czeg naleao si spodziewa, jeeli wdz dowodzi wyndzniaymi, le opacanymi najemnikami, tu za oszukuje si opini publiczn sprawozdaniami o rzekomych sukcesach na polu walki, wy za na podstawie takich informacji uchwalacie to, co wam przyjdzie do gowy. 47. Jak temu kres pooy? Jest tylko jeden sposb: niech ci sami ludzie, Ateczycy, bd z waszego wyboru zarwno onierzami i naocznymi wiadkami dziaa dowdztwa, jak po powrocie do ojczyzny sdziami sprawozda skadanych przez wodzw. W ten sposb poznacie pooenie polityczne pastwa naocznie, ledzc wydarzenia na miejscu, a nie na podstawie cudzej informacji. Obecnie dochodzi do tak skandalicznych
nie potrafi dla podniesienia wanoci swego stwierdzenia mwca bezporednio powtarza ten sam wyraz, tworzc w ten sposb figur retoryczn zwan geminatio (dwukrotno).
52

67

sytuacji, e kady z wodzw staje dwukrotnie lub trzykrotnie przed waszymi sdami w procesach53, w ktrych grozi mu kara mierci, aden z nich jednak w walce z wrogami nie ma odwagi naraa swego ycia. Przenosz bowiem mier stosown dla porywaczy i bandytw nad godny zgon. Bo zoczyca powinien tylko gin na podstawie wyroku sdowego, wdz za na polu bitwy. 48. W miecie jedni rozsiewaj pogoski, e oto Filip w zmowie z Lacedemoczykami zamierza dokona przewrotu politycznego w Tebach i w innych miastach, inni twierdz, e wysa poselstwo do krla perskiego, ci znowu, e murami umacnia miasta na terenie Illirii54, sowem, kady rozgasza wasn zmylon wersj wydarze. 49. Jestem przekonany, Ateczycy, e tego czowieka upaja, na bogw, ogrom jego dokona, e marz mu si dalsze sukcesy, zwaszcza e podnioso go na duchu dotychczasowe powodzenie i brak oporu ze strony jego przeciwnikw. Ale, na boga, nie mog uwierzy, e Filip wiadomie tak dziaa, aby nawet najgupsi w miecie naszym z gry mogli pozna jego zamiary. Bo najwikszymi gupcami s wanie plotkarze. 50. Odrzucimy zatem te wszystkie niesprawdzone pogoski i uprzytomnimy sobie to jedno, e czowiek ten jest naszym wrogiem, e od lat wydziera nam nasze mienie i odnosi si do nas z zuchwaym lekcewaeniem, e w kadym wypadku zawid nasze nadzieje, gdy zamiast dziaa w naszym interesie zawsze dziaa na nasz niekorzy. Wniosek jest taki, e w przyszoci moemy polega tylko na nas samych. Jeeli teraz nie zdecyduProcesy polityczne przeciwko strategom wnoszone na podstawie eisangelia doniesienia karnego o przestpstwie godzcym w interes pastwa (jak zdrada, prba obalenia ustroju, przekupienie przez wroga) byy w Atenach bardzo popularne. Katalog znanych nam eisangeliai wykazuje cyfr 144 procesw zakoczonych w 100 wypadkach wyrokami mierci. Przecitnie dwch strategw rocznie pocigano do sdowej odpowiedzialnoci na podstawie eisangelia. 54 Illiria kraj pooony na wschodnim wybrzeu Morza Adriatyckiego, obejmujcy obszar dzisiejszej Dalmacji, Boni i Albanii.
53

68

jemy si walczy z nim w Tracji55, bdziemy musieli, jak przypuszczam, uczyni to kiedy we wasnym kraju. Gdy to wszystko sobie uwiadomimy, gdy porzucimy prne debaty, z pewnoci podejmiemy suszne decyzje. Nie jest naszym najwaniejszym zadaniem przewidywa, jak w przyszoci potocz si losy. Ju teraz mona mie pewno, e le, jeeli wy nie wykaecie wicej zainteresowania dla spraw publicznych i nie bdziecie wypeniali waszych obowizkw. 51. Jeeli kiedykolwiek zdecydowaem si mwi wam rzeczy mie, to czyniem to zawsze z przekonania, e moje sowa przynios wam poytek. Tak i teraz wyjawiem wam mj pogld szczerze, otwarcie i bez niedomwie. Jak wiem, suchanie dobrych rad wychodzi wam na korzy. Chciabym wiedzie, czy take ich udzielanie przynosi korzy doradcy. Na razie nie wiadomo, jakie konsekwencje mog osobicie ponie za moje wnioski i rady. Postanowiem je przecie tutaj przedstawi w gbokim przewiadczeniu, e wykonanie ich ley w waszym ywotnym interesie. Nieche zwyciy to, co jest zbawienne dla wszystkich.

Tracja kraina pooona midzy Dunajem na pnocy a Propontyd i Morzem Egejskim na poudniu. Jej granic zachodni stanowia rzeka Strymon. Zamieszkiway j plemiona barbarzyskie. Na poudniu powstao wiele kolonii greckich, jak Amfipolis, Abdera, Perintos, Selymbria, Bizancjum. Niektre z nich, jak Amfipolis, zaoyli Ateczycy.

55

69

MOWY OLINTYJSKIE
Olint najznaczniejsze miasto greckie na Pwyspie Chalkidyjskim przez jaki czas dominowa nad caym pwyspem, graniczcym z Macedoni. Filip, nie chcc dopuci do sprzymierzenia si Olintu z Atenami, uy podstpu: zaj lec na pwyspie Potidaj, w ktrej Ateczycy utrzymywali swj garnizon, po czym odda j Olintyjczykom. Wdziczni Olintyjczycy zawarli z nim przymierze, ktre trwao sze lat (356351 p.n.e.). Kiedy jednak Filip zacz na pwyspie oblega kilka pomniejszych miast, Olintyjczycy obawiajc si, e ich potny sprzymierzeniec wkrtce zostanie ich panem, zawarli pokj z Atenami w r. 351 p.n.e. W roku 349 Filip napad na ich terytorium. Olint wyprawi do Aten poselstwo z propozycj przeksztacenia traktatu pokojowego w przymierze obronne, i z wezwaniem natychmiastowej pomocy. Wzgld na przyszo nakazywa skorzysta z tej sposobnoci i poprze jak najgorliwiej Olintyjczykw przeciw rosncej przewadze Filipa. Do tego stanowczego kroku usiowa Demostenes nakoni swych rodakw w trzech mowach, zwanych olintyjskimi, ktre wygosi w r. 349 p.n.e. w krtkich odstpach czasu w cigu kilku czy kilkunastu tygodni (lato pna jesie). Po zawarciu przymierza Ateczycy wysali na pomoc Olintowi lekkozbrojne oddziay w liczbie 2000 oraz 30 okrtw pod wodz Charesa. Nie majc koniecznych funduszw na utrzymanie swego wojska wdz ateski dopuszcza si grabiey mienia tak wrogw, jak i sprzymierzecw Aten. Wyprawa ta nie przyniosa oczekiwanych sukcesw. Olintyjczycy prosili powtrnie w imieniu Zwizku Miast Chalkidyjskich o skuteczn pomoc. Wysano nowego wodza Charidemosa z nieco wikszymi siami 4000 lekkozbrojnych najemnikw, 150 ucznikw i 18 okrtw. Charidemos spustoszy cz Macedonii, ale sytuacja oblonego Olintu nie ulega zmianie. Po raz trzeci poselstwo olintyjskie apelowao do Ateczykw o pomoc: sytuacja miasta bya dramatyczna, oblonym coraz trudniej byo stawia opr. Tym razem lud ateski potraktowa spraw powaniej wysa z odsiecz 17 okrtw, 2000 cikozbrojnych onierzy (hoplitw), 300 konnych pod wodz Charesa; byy to oddziay armii obywatelskiej. Wyprawa przybya za pno. W r. 348 p.n.e. Olint dosta si w rce Filipa. Ma skuteczno akcji ateskich przeciw Filipowi czciowo tumaczy fakt, e Ateczycy prowadzili rwnoczenie wojn na Eubei.

70

W pierwszej z mw przynagla Demostenes swych rodakw do rychego wysania floty, ktra by bronia zagroonych miast na Pwyspie Chalkidyjskim, a zarazem nkaa wybrzea Macedonii. Druga jest odpowiedzi na wysiki zwolennikw polityki pokojowej, ktrzy dowodzili, e Filip jest zbyt silny. Demostenes stara si zwalczy to przesadne wyobraenie o potdze Filipa, i stwierdza, e nie jest ona tak wielka, by Ateny nie mogy go zaatakowa. W trzeciej, nakaniajc Ateczykw do wysania Olintowi pomocy, da rwnoczenie zgromadzenia w tym celu odpowiednich rodkw finansowych. da uchylenia prawa o funduszu widowiskowym i proponuje, aby obrcono go na fundusz wojenny, to jest na rzecz tej wyprawy, od ktrej powodzenia zawiso bezpieczestwo pastwa ateskiego.
PIERWSZA MOWA OLINTYJSKA

Sdz, Ateczycy, e wiele dalibycie za to, by mc z gry pozna korzyci, jakie pastwu przynios obecne obrady. Z tego wzgldu wypada z ca uwag wysucha tych, ktrzy chtnie rad udzielaj. Nie tylko bowiem moecie przyj z poytkiem rady starannie przygotowane i przemylane, lecz wierz w pomylny los naszego pastwa i myl, e jeden i drugi mwca od razu wystpi w dyskusji z trafnym wnioskiem, wy za z tych wszystkich propozycji wybierzecie najbardziej korzystn. 2. Obecna chwila, Ateczycy, nie tylko przemawia do was1, lecz woa niejako wielkim gosem, e sami musicie si zaj spraw Olintyjczykw, jeeli rzeczywicie troszczycie si o ich ocalenie. Musz jednak wyzna, e nasza niezdecydowana postawa wprawia mnie w zakopotanie. Moim zdaniem naleaoby uchwali natychmiastowe zorganizowanie zbrojnej wyprawy, dokona niezwocznych przygotowa do jej wysania aby w ten sposb unikn poprzednich bdw2 wyprawi poselstwo do Olintyjczykw, ktre ich powiadomi o naszych postanowieniach i na miejscu bdzie czuwao nad rozwojem wydarze. 3. Gwchwila [...] przemawia do was jest to ulubiona przez mwcw antycznych figura personificatio (prosopopoiia), czyli uosobienie. 2 unikn poprzednich bdw jak np. w sprawie Amfipolis, ktre Ateczycy utracili wskutek opieszaoci.
1

71

podatki na cele wojenne7, osobicie uczestniczy8 w akcjach wojskowych, niczego nie pozostawia losowi. Nie macie ju nawet cienia pretekstu do uchylania si od spoczywajcych na was obowizkw. 7. Dotychczas powszechna opinia utrzymywaa, e trzeba uwika Olintyjczykw w wojn z Filipem; teraz nastpio to samorzutnie i w sposb szczeglnie dla was korzystny. Gdyby bowiem Olintyjczycy przystpili do wojny tylko pod wpywem waszej namowy, okazaliby si bez wtpienia niezbyt pewnymi sojusznikami, a i to w stopniu, ktry by odpowiada ich wasnej ocenie sytuacji. Poniewa ich obecna nienawi do Filipa bierze si z doznanych krzywd, obaw i przykrych dowiadcze, jest rzecz prawdopodobn, i bdzie czym trwaym. 8. Nie wolno zatem, Ateczycy, zmarnowa tej sprzyjajcej sposobnoci, nie wolno wam take naraa si na straty, ktre tak czsto dawniej ponosilicie. Gdybymy tak wwczas, kiedy wrcilimy z wyprawy nioscej pomoc Eubei9, kiedy to na t oto mwnic wstpili posowie z Amfipolis Hieraks i Stratokles10 z wezwaniem do skierowania floty na morze i do zajcia ich miasta, ujawnili we wasnym interesie tak sam gorliwo jak w obronie Eubei, to Amfipolis znajdowaby si w naszym posiadaniu, a wy oszczdzilibycie sobie wszystkich przykroci, ktre niebawem miay was dotkn. 9. I znowu gdybymy na wie o obleniu Pidny, Potidai11, Melony12 i innych miast nie chc was nuy dokadnym ich wyliczaniem z wasnej
nadzwyczajne podatki na cele wojenne tzw. eisphora, por. / mowa przeciw Afobosowi, przyp. 15. osobicie uczestniczy to znaczy wystawi armi obywatelsk, a nie posugiwa si tylko armiami najemnikw. 9 W r. 357 p.n.e. pod wodz Tymoteusza Ateczycy pospieszyli na pomoc wyspie Eubei i wyparli z niej wojska Tebaczykw. Hieraks i Stratokles politycy z Amfipolis posujcy do Aten w r. 357 p.n.e. Potidaja por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 4. Zostaa zdobyta przez Filipa w r. 356 p.n.e. Metone por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 5. Chodzi tu o wydarzenia z lat: 357, 356, 354 i 352.
12 11 10 8 7

72

inicjatywy pospieszyli z odpowiedni pomoc jednemu z nich, ale pierwszemu, ktre by jej potrzebowao, Filip ujawniaby dzi wiksz skonno do ustpstw. atwiej byoby si z nim teraz ukada. Niestety, zawsze tracilimy kad dogodn sposobno spodziewajc si, e przyszo jako sama z siebie uoy si pomylnie. My sami, Ateczycy, przydalimy Filipowi takiej potgi, jakiej dotychczas nie posiada aden z wadcw Macedonii. Dzisiaj nadarza si naszemu pastwu taka niespodziewana sposobno w sprawie Olintu, lepsza od wszystkich poprzednich. 10. Wydaje mi si, Ateczycy, e gdyby kto uczciwie policzy wszystkie dobrodziejstwa, ktrych uyczyli nam bogowie chocia wiele spraw nie przedstawia si tak, jak powinno suszn ywiby dla nich wdziczno. Poczucie sprawiedliwoci kae przypisa liczne straty, ktre ponielimy na wojnie13, naszej wasnej niedbaoci. Jeeli nie ponielimy ich znacznie wicej, jeeli w zamian niejako za te straty moemy zyska nowego sprzymierzeca gdy tylko zechcemy z tej moliwoci skorzysta to widziabym w tym wszystkim dobrodziejstwa spywajce na nas z aski bogw. 11. Istnieje tu, jak mniemam, pewna analogia do kwestii majtkowych. Czowiek jest wdziczny losowi, jeeli udao mu si zachowa przy sobie to, co zyska. Gdy za sam dobrze nie wie, w jaki sposb zmarnowa majtek, wraz z nim traci te uczucie wdzicznoci. Podobnie jest w sprawach publicznych. Kto nie umia naleycie wyzyska sposobnoci, ten te nie umie pamita bogom dobrodziejstw, gdy wszystko to, co si wydarzyo w przeszoci, ocenia na podstawie kocowego efektu. Dlatego, Ateczycy, jest naszym moralnym obowizkiem zwraca baczn uwag na og spraw, by przez ich pomylne zaatwienie zmy hab, ktr cigny na nas nasze dawne bdy. 12. Jeeli teraz pozostawimy i tych ludzi ich losowi, a w nastpstwie tego Filip zajmie Olint, niech mi kto powie, co moe go jeszcze powstrzyma od skierowania swej armii w do13

ponielimy na wojnie nb. w wojnie o posiadanie Amfipolis.

73

wolnym kierunku. Czy kto z was, Ateczycy, zastanawia si nad tym i obserwuje sposb, w jaki Filip, zrazu saby, sta si tak potny? Najpierw zdoby Amfipolis, nastpnie Pidn, potem znowu Potidaj, Meton, na koniec wtargn do Tessalii, a nastpnie zaprowadziwszy wasny porzdek w Feraj14, Pagasaj15 i Magnezji16 ruszy do Tracji. 13. Tutaj jednych krlw przepdzi, innych osadzi na tronie, na koniec sam zachorowa. Po wyzdrowieniu nie przerwa dla odpoczynku czynnej dziaalnoci, lecz natychmiast zabra si do Olintyjczykw. Pomijam ju jego wyprawy na Illirw17, Peonw18, na Arybbasa19 i inne. 14. Ale mgby kto zapyta: A po c nam to teraz mwisz?" A po to, bycie poznali i pojli dwie podstawowe sprawy: jak szkodliwe jest kadorazowe zaniedbywanie jakiejkolwiek ze spraw pastwowych oraz jak niezmordowan dz czynu odznacza si z natury Filip. Std jest rzecz niemoliw, aby zadowoli si tym, czego dokona, i spocz. Zastanwcie si, czym moe si to ostatecznie zakoczy, jeeli Filip bdzie w dalszym cigu wyznawa zasad, i kadym nowym czynem musi zami poprzednie, wy za bdziecie zdania, i adn miar nie naley dziaa w polityce w sposb energiczny i zdecydowany. 15. Na bogw, czy jest wrd nas kto taki, ktry w swej naiwnoci nie rozumie, e wojna prowadzona na Chalkidike20 atwo moe si przenie do Attyki w razie jakichkolwiek zaniedba. Gdyby jednak przyszo do tego, obawiam si, Ateczycy, abymy nie postpowali podobnie jak ci, ktrzy lekkomylnie zacigaj poyczki na wysoki procent i przez jaki czas pawi si
Feraj jedno z wikszych miast tessalskich. Pagasaj por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 45. 16 Magnezja wschodnia nadmorska cz Tessalii, kraju pooonego w pmocno-wschodniej Grecji.
15 14

Illirowie por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 54. 18 Peonowie mieszkacy Peonii (Pajonia), kraju pooonego na pnoc od Macedonii, podbitego przez Filipa. 19 Arybbas krl Molossw we wschodnim Epirze, kraju pooonym w pnocno-zachodniej Grecji nad Morzem Joskim.
20

17

Chalkidike to jest Pwysep Chalkidyjski.

74

w zbytkach, pniej za trac cae swe dawne mienie. Boj si wic, abymy i my nie zapacili zbyt wysokiej ceny za nasz lekkomylno i bymy naszego pobaania beztroskiej wygodzie nie okupili pniej koniecznoci podejmowania si wielu trudw wbrew naszym chciom i nie naraali na niebezpieczestwo wasnego kraju. 16. Mgby kto powiedzie, e atwo jest wypowiada uwagi krytyczne i kady potrafi si na to zdoby, lecz obowizkiem polityka jest wskaza, co naley czyni w obecnej sytuacji. Dobrze wiem o tym, Ateczycy, e, jeeli co wypadnie nie po waszej myli, czsto swj gniew wywieracie nie na winnych niepowodzenia, lecz na tych mwcach, ktrzy jako ostatni gos zabierali. Mimo to nie sdz, abym przez wzgld na osobiste bezpieczestwo mia powstrzymywa si od wyraenia mojej opinii, ktra moe mie istotn warto dla interesw pastwa. 17. Owiadczam, e musicie w dwojaki sposb pomc sprawie: wysa wojsko dla ratowania miast nalecych do Olintu oraz pustoszy rwnoczenie kraj Filipa, zarwno przy pomocy floty, jak i osobnej armii. 18. Jeeli zaniedbacie jednego z dwojga, obawiam si, e caa wasza akcja ofensywna zakoczy si niepowodzeniem. Bo gdybycie si tylko ograniczyli do niszczenia jego kraju, on zaraz zajmie stanowisko defensywne, dopki nie zajmie Olintu, a nastpnie wrciwszy z armi do wasnego kraju odeprze was bez trudu. Jeli za wyruszycie z odsiecz tylko dla Olintu, Filip wiadomy bezpieczestwa swego kraju ca sw gorliwo i uwag skieruje na ten wycznie teren walki i z czasem zamie opr oblonych. Jak wida wic, nasza ofensywa musi by zakrojona na szerok skal i przeprowadzona na obu frontach. 19. Taki jest mj pogld na kwesti zbrojnej pomocy. Co si za tyczy rodkw finansowych, to macie, Ateczycy, tyle pienidzy na fundusz wojskowy, ile aden inny nard. Tymi pienidzmi rozporzdzacie wedle wasnego uznania. Jeeli przeznaczycie je dla wojska, ktre ma wzi udzia w wyprawie, to nie potrzeba wam ju adnych innych rodkw; w przeciwnym wypadku braknie wam nie tylko wystarczajcych, ale wszelkich rodkw. Jak to powie

75

kto stawiasz wniosek, aby te pienidze21 obrci na cele wojskowe?". Uchowaj boe! 20. Uwaam tylko, e naley zaopatrz{ onierzy, a na to jest potrzebny fundusz wojskowy. Musi istnie jaki jednolity system pobierania odu za penienie suby wojskowej. Wy za sdzicie, e moecie sobie tak beztrosko wydawa te pienidze na uroczystoci. Wobec tego pozostaje tylko jedna moliwo: wszyscy bd pacili nadzwyczajne podatki wysokie, jeli potrzeba wysokich, mae, jeli maych. Ale pienidze mie musimy, bez nich nie moemy w naszej sytuacji dokona niczego, co jest podyktowane koniecznoci chwili. Inni wspominaj o moliwoci zdobycia takich rodkw z innych rde: wybierzcie takie, ktre waszym zdaniem mog si okaza najbardziej korzystne. A teraz, pki jeszcze czas, zabierzcie si do dziea! 21. Warto te dokadnie przyjrze si aktualnej sytuacji Filipa. Nie jest ona tak wietna i zadowalajca, jak si wydaje, i jak mgby j okreli powierzchowny obserwator. Filip nie podjby bowiem wojny, gdyby wiedzia, e bdzie zmuszony j rzeczywicie prowadzi. Widocznie liczy wtedy na to, e jeden jego napad zada druzgocc klsk, lecz si pomyli. Ten pierwszy, a niespodziewany zawd gnbi go i zniechca, a do tego dochodzi jeszcze problem tessalski22.
Chodzi tu o fundusz widowiskowy, zwany theorikon. Zosta ustanowiony przez Peryklesa w celu umoliwienia uboszym obywatelom ogldania w czasie wit przedstawie teatralnych. Okrelone sumy budetu pastwa przeznaczano na pokrywanie wydatkw w rnych dziedzinach jego dziaalnoci, nadwyki za dochodw na cele specjalne i wojskowe. W r. 354 p.n.e. Eubulos polityk orientacji pacyfistycznej przeprowadzi ustaw oddajc na fundusz widowiskowy wszystkie nadwyki dochodw. W jaki czas pniej zwolennicy polityki wojennej prbowali przywrci dawny stan rzeczy, ale ich wniosek zosta obalony jako niezgodny z ateskimi prawami. Eubulos nastpnie zabezpieczy ten system przez zakaz pod kar mierci proponowania w czasie pokoju uycia funduszu na cele militarne. 22 problem tessalski w Tessalii istnia od pewnego czasu Zwizek Miast Tessalskich. Tyrani Feraj jednego z gwnych miast tego kraju rozpoczli wojn ze Zwizkiem Tessalskim. Zwizek zwrci si
21

76

22. Tessalowie s z natury wiaroomni wobec wszystkich widocznie zawsze tacy byli take wobec Filipa. Postanowili wic Tessalowie zada ode zwrotu Pagasaj i przeszkodzili mu w obwarowaniu Magnezji. Syszaem, e nie pozwol mu pobiera ce portowych i rynkowych: bd one przeznaczone na potrzeby Zwizku Tessalskiego, a nie na dochd dla Filipa. Utrata tych zyskw przysporzy mu nielada kopotw finansowych, zwaszcza jeli idzie o utrzymanie wojsk najemnych. 23. A sdzi wypada, e Peon, Illiryjczyk i po prostu wszystkie te ludy wol same si rzdzi i by wolne ni y w niewoli. Ponadto nie nawyky one do poddastwa, a Filip jest podobno czowiekiem niezwykle gwatownym. I na bogw, jest to zupenie prawdopodobne: nadzwyczajne, a niezasuone powodzenie yciowe rodzi nierozwag w ograniczonych umysach. Dlatego czsto jest trudniej upilnowa jakiego dobra ni je zdoby. 24. Z tego powodu powinnicie, Ateczycy, dostrzega w jego niekorzystnej sytuacji korzystn sposobno dla siebie, z ca energi wzi si do dziaania, to znaczy wyprawia poselstwa, dokd trzeba, bra osobicie udzia w wojennych wyprawach i zagrzewa wszystkich innych do walki. Pomylcie tylko, z jak ochot Filip ruszyby na was, gdyby mia tak sprzyjajc sposobno, jak wy teraz macie, gdyby wojna wybucha u naszych granic. Czy wam nie wstyd, e tak okazj tracicie, bo brak wam odwagi zada mu cios, ktry on z pewnoci by wam zada, gdyby tylko by w monoci. 25. Nie zapominajcie o tym, Ateczycy, e musicie teraz dokona wyboru, czy wy macie w jego kraju prowadzi wojn, czy on w waszym. Jeeli bowiem Olint si utrzyma, bdziecie toczyli walki w jego kraju i pustoszyli go. W waszym za kraju bdziecie bezpiecznie zbiera plony i gospodarowa. A jeeli Filip zdobdzie Olint, kt mu przeszkodzi w marszu na nasz ojczyzn?
o pomoc do Filipa, tyrani do Aten. Filip zdoby Pagasaj i port Feraj. Wysana drog morsk odsiecz z Aten przybya za pno.

77

26. Tebaczycy?23 A przykro powiedzie, ale chtnie razem z nim na nas napadn. A moe Fokejczycy?24 Ale oni nie s zdolni obroni nawet wasnego kraju, jeli im nie przyjdziecie z pomoc. Kto inny? Powie kto: Mj przyjacielu, a moe Filip w ogle nie zechce na nas uderzy?". Ale byoby to najwiksz niedorzecznoci ze strony Filipa, gdyby majc wszelkie moliwoci urzeczywistnienia planw, o ktrych si publicznie rozwodzi, nie wykona ich naraajc si przez to na miano gupca. 27. Myl, e nie potrzeba wicej wyjanie na temat rnicy, jaka zachodzi midzy wojn prowadzon tu i tam. Gdybycie musieli tylko trzydzieci dni spdzi poza granicami Attyki, a z kraju sprowadza konieczne zapasy ywnoci dla wojska, wasi rolnicy ponieliby dotkliwsze straty w kraju wolnym przecie od najazdu wroga, ni wynosz wszystkie wasze wydatki zwizane z dotychczasowym prowadzeniem wojny25. Jeeli za wojna przyjdzie do naszych granic, jakich strat naleaoby oczekiwa? A bdzie jej towarzyszya pycha zwycizcy i wasza haba z powodu doznanego upokorzenia, ktra w opinii ludzi rozumnych wicej znaczy ni najdotkliwsza strata. 28. Obowizkiem nas wszystkich jest uwiadomi sobie powag sytuacji: wysa zbrojn pomoc, odsun wojn od naszej ziemi i skierowa j w stron jego kraju. Niech ludzie zamoni zo cho skromn ofiar i zrobi szlachetny uytek ze swego wielkiego majtku, aby reszty mogli zaywa bezpiecznie. Niech
Tebaczycy nienawidzili swych ssiadw Fokejczykw, z ktrymi prowadzili wojn wit (355346 p.n.e.). Ot Fokejczycy potrzebujc pienidzy na utrzymanie armii najemnej zagarnli skarby wityni delfickiej. Przeciwko Fokidzie powstao przymierze miast beockich z Tebami na czele oraz tessalskich. Do niego przyczy si Filip. Ateny i Sparta zawary przymierze z Fokid. Z Ateczykami stosunki Tebaczykw na og nie ukaday si dobrze. Pastwa te czsto prowadziy ze sob wojn. 24 Fokejczycy mieszkacy Fakidy, kraju w rodkowej Grecji, graniczcego na pnocy z Beocj. 25 Demostenes ma na myli ca dotychczasow wojn przeciw Filipowi prowadzon od r. 357.
23

78

modzi ludzie zdolni do noszenia broni zdobd dowiadczenie wojenne w kraju Filipa, aby mogli zosta gronymi obrocami swej nietknitej ziemi ojczystej. Politycy niech sobie w ten sposb uatwi sprawozdania ze swej dziaalnoci, bo wedle tego, jaki obrt wezm sprawy pastwowe, bdziecie ocenia ich postpowanie. Oby tylko ostateczny wynik naszych poczyna by pomylny.
DRUGA MOWA OLINTYJSKA

Przy wielu sposobnociach, Ateczycy, objawia si yczliwo bogw dla naszego pastwa, ale w szczeglny sposb jak wolno sdzi w obecnej sytuacji. Wyglda to rzeczywicie na jaki akt aski boej i dar niebios, e w ssiedztwie Filipa znalaz si lud1 skonny do prowadzenia z nim wojny, a, co wane, nie pozbawiony bojowej siy. Przede wszystkim za posiadajcy tak wol walki, e wszelkie formy porozumienia z Filipem uwaa nie tylko za niegodne zaufania, ale wrcz za zgubne dla swojej ojczyzny. 2. Czas ju zapobiec temu, Ateczycy, by los nam nie dowid, e jest dla nas askawszy ni my sami dla siebie, skoro nie umiemy wykorzysta pomylnej sposobnoci, ktr nas obdarzy. Bo jest rzecz karygodn w najwyszym stopniu opuci nie tylko miejscowoci i miasta, ktre niegdy znajdoway si pod naszym panowaniem, ale te utraci ofiarowanych nam ask losu sprzymierzecw oraz korzyci, ktre wynikaj z chwilowo sprzyjajcych okolicznoci. 3. Wcale nie uwaam za wskazane, Ateczycy, dokadnie wam opisywa potgi Filipa i w ten sposb zachca was do penienia waszych obowizkw. Dlaczego? Myl, e wszystko, co si na ten temat opowiada, daje z jednej strony zaszczytne wiadectwo jego ambicjom, z drugiej niezaszczytne waszej niedbaoci w sprawach wielkiej wagi. Im bardziej bowiem sukcesy Filipa przekraczaj miar jego zasug, tym wiksze zdobywa w wiecie
Chodzi tu o lud Olintyjczykw, ktrych w r. 356 p.n.e. Filip pozyska sobie na sprzymierzecw przeciwko Ateczykom za odstpienie Olintowi miasta Potidai. W r. 351 p.n.e. Olintyjczycy zaniepokojeni podbojami Filipa na Pwyspie Chalkidyjskim zawarli z Atenami przymierze.
1

79

uznanie i podziw. I odwrotnie: im gorzej radzilicie sobie w sprawach polityki nie umiejc wyzyska korzystnych okolicznoci, tym wiksz cigacie na siebie niesaw. 4. Kto by sobie zada trud zbadania w sposb bezstronny, Ateczycy, jak Filip doszed do swej potgi, stwierdziby, e jej rdo tkwi tutaj na tej mwnicy, nie w nim samym. Nie jest to na pewno odpowiednia chwila mwi o tym, ile Filip zawdzicza naszym politykom, ktrzy konsekwentnie popieraj jego interesy, za co powinnicie pocign ich do odpowiedzialnoci. Ale s jeszcze inne problemy, ktrych poznanie ma obecnie dla was wszystkich znacznie wiksz warto. Jeeli zechcecie je podda wnikliwej ocenie, znajdziecie podstawy do powanych zarzutw przeciw Filipowi. Postaram si je omwi. 5. Nazwa kogo krzywoprzysizc i wiaroomnym, a nie poprze swoich oskare adnym dowodem rzeczowym, susznie mona okreli mianem zwykego oszczerstwa bez pokrycia. Jednake dokadna ocena caej jego dotychczasowej dziaalnoci i przeprowadzenie na jej podstawie dowodu wymaga, na szczcie, niewielu sw. Z dwch powodw uwaam wyjanienie tej sprawy za korzystne. Ot Filip okae si czowiekiem podym, czym jest w rzeczywistoci, za ci, ktrzy truchlej ze strachu na widok jego rzekomo niezwycionej potgi, przekonaj si, e wyczerpa on ju cay zapas intryg i kamstw, ktrymi pocztkowo torowa sobie drog do wielkoci. Ujrz te, e nadchodzi zmierzch jego powodzenia. 6. I ja, Ateczycy, patrzybym dzi na Filipa z mieszanymi uczuciami strachu i podziwu, gdybym wiedzia, i uczciwymi rodkami budowa swoj potg. Gdy tak si nad tym gbiej zastanawiam, widz, jak Filip od samego pocztku wielokrotnie wykorzystywa wasz wrodzon naiwno. I tak z namowy niektrych politykw odprawiono z niczym poselstwo Olintyjczykw, ktre chciao z nami pertraktowa, bo Filip przyrzek wyda Amfipolis2 i zapowiada jakie tajne porozumienie, o czym swego czasu tyle mwiono.
Filip przyrzek wyda Amfipolis por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 8. Amfipolitaczycy nie chcieli wrci pod panowanie ateskie i poddali si Macedoczykom. W r. 359 p.n.e. Filip, pragnc skoni
2

80

7. Zjedna sobie przychylno Olintyjczykw przez zajcie Potidai3, stanowicej wasz przecie wasno, i przez przekazanie jej w ich rce. W ten sposb skrzywdzi was jako swoich dawnych sprzymierzecw. Ostatnio znw przycign na swoj stron Tessalw obietnic wydania im Magnezji4 i podjciem si w ich sprawie wojny z Fokejczykami. W sumie jednak oszuka kadego, z kimkolwiek mia do czynienia. Zawsze bowiem tumani kamstwami tych, ktrzy go dobrze nie znali, wykorzystujc ich lepe zaufanie. W ten sposb doszed do obecnej potgi. 8. Te same czynniki, ktre pomogy mu j tworzy jak dugo kade z tych pastw spodziewao si ode jakich szczeglnych korzyci teraz powinny si przyczyni do jego upadku, gdy si wyranie pokazao, e we wszystkich dziaaniach kierowa si tylko wzgldami na wasny egoistyczny interes. Moe to oznacza punkt krytyczny dla polityki Filipa. Jeeli tak nie jest, niech wejdzie na mwnic, kto zechce, i udowodni mi lub raczej wam e moje sowa nie s zgodne z prawd, albo e ci, ktrych raz Filip oszuka, bd mu nadal wierzyli. A moe Tessalowie5, ktrych haniebnie ujarzmi, nie powitaliby z radoci swego wyzwolenia? 9. I znowu, jeeli kto uznaje nawet suszno tego pogldu, ale wyobraa sobie, e Filip bdzie nadal panem sytuacji poniewa ma ju w swym wadaniu twierdze, porty i inne punkty strategiczne ten si cakowicie myli. Wiadomo, e wszelkie zbrojne przymierza opieraj si na idei dobrej woli i wsplnoty interesw wszystkich sojusznikw. Ona to sprawia, e chc dzieli trudy, znosi klski i trwa do koca. Jeeli jednak jeden z nich, jak to byo w przypadku Filipa, zdobdzie przewag przy pomocy zachannoci i podoci, wwczas wystarczy pierwszy lepszy
Ateczykw do zawarcia pokoju, usun swoj zaog z Amfipolis i przyrzek im wyda to miasto w zamian za Pidn. Ateczycy lepo zaufali tej obietnicy. Tymczasem Filip w r. 357 p.n.e. zaj na powrt miasto i zatrzyma dla siebie, a Pidny Atenom nie zwrci.
3 4 5

Potidaja por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 4. Magnezja por. I mowa olintyjska, przyp. 16. Tessalowie por. I mowa olintyjska, przyp. 22.

81

pretekst i najdrobniejsze niepowodzenie, by rozbi i zniweczy wszystko. 10. Nie mona, Ateczycy, adn miar nie mona budowa trwaej potgi na ludzkich krzywdach, krzywoprzysistwach i kamstwach. Niekiedy taki stan rzeczy jako, przez krtki zreszt czas, si utrzymuje, a w sprzyjajcych warunkach moe nawet sprawia wraenie pewnego rozkwitu, ktry budzi najlepsze nadzieje, lecz z upywem czasu cae zo wychodzi na jaw i wszystko ulega zagadzie. Jak dom powinien mie mocne fundamenty, a statek solidn konstrukcj kaduba, tak wszelkie plany i przedsiwzicia ludzkie powinny si opiera na trwaych zasadach prawdy i sprawiedliwoci. Czego takiego prno szuka w dotychczasowych dziaaniach politycznych Filipa. 11. Zwracam wam uwag na konieczno wysania pomocy dla Olintu: im skuteczniejsz i szybsz form tej pomocy potrafi kto zaproponowa, tym lepiej. Musicie te wyprawi poselstwo do Tessalw, by powiadomi jednych o naszych zamiarach, drugich zachci do dziaania. Tessalowie postanowili niedawno zada zwrotu Pagasaj6 i wszcz pertraktacje w sprawie Magnezji7. 12. Musicie jednak dopilnowa tego, Ateczycy, aby wasi posowie nie zadowalali si tylko wygaszaniem mw, lecz by umieli powoa si na konkretne fakty, e podjlicie wypraw wojenn na skal godn waszego miasta i staracie si panowa nad rozwojem biecych wydarze. Sowo, w lad za ktrym nie idzie czyn, jest daremne i puste, a za takie, niestety, naley uzna sowo, ktre pada z ust przedstawicieli naszego pastwa. Im chtniej si nim posugujemy i im chtniej go dajemy, tym mniej wzbudzamy u innych zaufania. 13. Musicie gruntownie zmieni ca wasz postaw polityczn, jeeli pragniecie, aby kto was powanie traktowa: a zatem trzeba skada dobrowolne datki pienine na cele wojskowe, bez ocigania si bra udzia w wojennych wyprawach8,
Pagasaj por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 45. W r. 359 p.n.e. miasto zostao zdobyte przez Filipa.
7 8 6

w sprawie Magnezji miasto to spotka podobny los co Pagasaj.

Aluzja do pewnej niechci do suby wojskowej Ateczykw, ktrzy chtnie posugiwali si wojskami najemnymi.

82

sowem robi wszystko, co mona, z pen ofiarnoci. Gdybycie tylko chcieli dziaa zgodnie z nakazem chwili, rycho by si nie tylko pokazao, i wszelkie sojusze Filipa s kruche i niepewne, ale te obnayaby si cakowicie wewntrzna sabo jego panowania i caej jego potgi. 14. Wiadomo, e Macedonia to wielkie mocarstwo, ktrego poparcie zawsze si liczy. Moglicie si o tym przekona za dowdztwa Tymoteusza9, kiedy to pastwo opowiedziao si po waszej stronie przeciw Olintowi. I znowu, gdy stano po stronie Olintu przeciwko Potidai10, okoliczno ta nie bya bez znaczenia. Ostatnio udzielio pomocy Tessalom wszczynajcym zamieszki i bunty przeciw dynastii miejscowych wadcw. Moim zdaniem uycie siy nawet w skromnym zakresie stanowi istotne wsparcie w kadej sytuacji. 15. Lecz samo pastwo macedoskie jest wewntrznie sabe i obarczone spor liczb wad. Filip tym wszystkim, co w jego przekonaniu mogo si przyczyni do wzrostu jego wielkoci, a wic wojnami i zbrojnymi kampaniami, osabi jeszcze bardziej swe pastwo i tak ju z natury niezbyt mocne. Nie mylcie, Ateczycy, e poddani Filipa dziel jego zamysy. Jego wycznym pragnieniem jest sawa, o ktr usilnie zabiega i ktr stawia ponad wszystko. 16. Dla niej nie waha si podj najwiksze ryzyko dziaania nie baczc na nastpstwa. Nad bezpieczne ycie przeoy saw czynw, jakich dotychczas nie dokona aden z krlw macedoskich. Ale jego poddani nie maj udziau w sawie jego dokona. Im pozostawiono tylko cig poniewierk po kampaniach wojennych, to na pnoc, to znw na poudnie, niekoczce si trudy, udrk i wyczerpanie. Nie dano im ani monoci, ani czasu zaj si wasn prac i wykonywaniem wasnych zawodw. Nie mog znale zbytu dla
Tymoteusz por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 7. Kiedy wdz ateski Tymoteusz zdobywa w r. 364 p.n.e. Amfipolis wspierany przez miasta chalkidyjskie, pospieszy mu z pomoc krl macedoski, Perdikkas. Ateczycy zrazu prowadz wojn przeciw Olintowi z pomoc Macedonii. W r. 357 p.n.e. Filip oddaje Olintyjczykom Potidaj.
10 9

Potidaja por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 4.

83

wasnych podw i wyrobw w dostatecznej iloci, poniewa wojna zamkna wszystkie rynki w ich kraju. 17. Std nietrudno zauway, jaki jest stosunek ogu Macedoczykw wobec Filipa. Jego najemnicy i gwardia przyboczna ciesz si saw nieprzecitnych i dowiadczonych onierzy. Syszaem jednak od pewnego czowieka, ktry przebywa w tym kraju a nie ma najmniejszych podstaw do podejrzewania go o kamstwo e wcale nie s lepsi od innych. 18. Opowiada te, e jeli kto tylko zabynie dowiadczeniem w sprawach wojskowych, tego zaraz Filip usuwa w cie z powodu swej zawistnej ambicji, gdy chce uchodzi za jedynego sprawc tych wszystkich sukcesw. Obok innych wad bowiem cechuje go nienasycona dza sawy. A jeli tylko w swym otoczeniu spotka czowieka zacnego i w ogle przyzwoitego, ktry nie moe znosi hulaszczego trybu ycia, codziennych pijatyk i wyuzdanych tacw, brutalnie odtrca go od siebie i pozbawia wszelkiego znaczenia. 19. Reszta jego otoczenia to zwykli przestpcy, pochlebcy i rne podejrzane indywidua, ktrzy po pijanemu wykonuj w tacu tak sprone ruchy, e wstydz si je tu przed wami nazwa po imieniu. Prawdziwo tych wiadomoci jest bezsporna. Z otwartymi bowiem ramionami przyjmuje Filip i skupia wok siebie osobnikw, ktrych wygnaa z Aten i potpia publiczna opinia ze wzgldu na ich rozwizo gorsz od bezwstydu jarmarcznych kuglarzy, jak niejakiego Kalliasa11, publicznego kata, zreszt niewolniczego pochodzenia, i wielu innych tego pokroju, lichych baznw, brukowych autorw wulgarnych piosenek, ktre ukadaj na swych kompanw dla taniej rozrywki. 20. Chocia mog si te sprawy wyda mao istotne, jednake dla ludzi trzewo mylcych stanowi one prbki jego upodoba i pewnego schorzenia psychicznego. Powodzenie, ktre mu dotd niezmiennie towarzyszy, przysania jako te bdy, bo
Kallias posta bliej nie znana. Tylko w tym miejscu wspomina o nim Demostenes.
11

84

rzeczywisty sukces potrafi to sprawi. Ale wystarczy najmniejsze potknicie, by wszystkie wyszy na wiato dnia. Myl, Ateczycy, e nie przyjdzie wam na to dugo czeka, jeeli taka jest wola bogw, a wy jej spenieniu si pomoecie. 21. Bo pamitajcie, e wielkie organizmy miast-pastw i monarchii zachowuj si podobnie jak organizm ludzki. Czowiek nie odczuwa adnych dolegliwoci na ciele, dopki suy mu zdrowie. Niech dotknie go tylko jaka choroba zamanie, zwichnicie lub jakiekolwiek uszkodzenie ciaa, zaraz burzy si cay organizm. Ot jak dugo wojny tocz si na obcym terenie, saboci i braki tych pastw pozostaj ukryte przed wzrokiem wikszoci i dopiero dziaania wojenne u ich granic w peni je ujawniaj. Nieprzerwane pasmo sukcesw Filipa, ktre ogldamy, skania do refleksji, i rozsdek i rozwaga ka dostrzega w nim nadzwyczaj gronego przeciwnika. Albowiem szczcie w caym yciu czowieka rozstrzyga o wielu jego sprawach, lub raczej o wszystkich. Mimo to jednak, gdyby mi dano moliwo wyboru, wybrabym szczliwy los naszego, a nie jego pastwa. Pod jednym przecie warunkiem: e zechcecie, cho w czci, wykonywa wasze podstawowe obowizki. Zauwayem, e macie o wiele lepsze od niego widoki na pozyskanie yczliwoci bogw. 23. Ale c, siedzimy tu nie podejmujc adnego dziaania. A przecie nikt, kto sam si oddaje bezczynnoci, nie moe da od swych przyjaci, by wszystko za niego zrobili, a c dopiero wymaga tego od bogw. Nic w tym dziwnego, e Filip przez swj osobisty udzia w trudach kampanii wojskowych, przez sw czujn obecno we wszystkich poczynaniach, przez staranne wykorzystywanie kadej sposobnoci i stosownej pory zyska znaczn przewag nad wami, ktrym w gowie tylko podejmowanie uchwa i gromadzenie materiaw informacyjnych, opniajce wszelk akcj. Wcale mnie to nie dziwi. Dziwiby mnie natomiast odwrotny stan rzeczy, to znaczy, gdybymy to my nie wykonujc adnego z niezbdnych zada, ktre stawia przed nami wojna, brali gr nad czowiekiem wykazujcym tak obowizkowo i gorliwo. 24. Za-

85

stanawia mnie, i niegdy znalelicie w sobie nie tylko odwag, by wystpi zbrojnie przeciw Lacedemoczykom w obronie oglnogreckiej sprawy12, ale te ch, by gardzc moliwociami atwego wzbogacenia si, z wasnego mienia oy na wydatki wojenne, i co waniejsze, naraa wasne ycie na rnych polach bitew, teraz za lkacie si wyruszy z armi z granic wasnego kraju i wzdragacie si przed jakimikolwiek wydatkami na obron waszych wasnych majtkw. Wy, ktrzy tyle razy ocalalicie inne pastwa13 bronic kadego z nich z osobna, teraz siedzicie z zaoonymi rkami po stracie tego, co stanowio wasz wasno. 25. Ale nie tylko to zadziwia mnie w waszym postpowaniu. Czy aden z was, Ateczycy, nie moe si zdoby na wysiek, by policzy sobie, ile to ju lat wojujecie z Filipem i co w tak dugim czasie zdoalicie zdziaa. Wiadomo, co na to mona odpowiedzie: tracicie czas na zwlekaniu, oczekiwaniach na cudz inicjatyw, wzajemnym oskaraniu si, sdzeniu, na wzbudzaniu nowych nadziei jednym sowem niemal na tym samym, co teraz czynimy. 26. Czycie naprawd w swej bezrozumnej naiwnoci spodziewali si, e ta sama polityka, ktra powodzenie naszego pastwa zmienia w stan katastrofalny, teraz dwignie je jako z upadku do wyyn sukcesw? Byoby to sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem i fizycznymi moliwociami: wszak z samej natury rzeczy trudniej przychodzi dokona jakiej zdobyczy ni ustrzec sw wasno. Wojna nic ju nam nie pozostawia
Bez wtpienia chodzi tu o wojn korynck w r. 395 p.n.e. Beocja, Korynt, Argos i Ateny zaoyy Zwizek w Koryncie przeciwko Sparcie. Spartanie odnieli zwycistwo nad armi koalicyjn pod Koronej w r. 394. Niedugo pniej ateski admira Konon, dowodzcy flot persk, pokona okrty spartaskie pod Knidos. Spieszenie innym zagroonym pastwom greckim z pomoc stanowio atesk tradycj polityczn od czasw wojen perskich. Nie bya to pomoc zupenie bezinteresowna, gdy Ateczycy uzaleniali najczciej politycznie od siebie te pastwa, ktre skorzystay z ich interwencji zbrojnej.
13 12

86

z naszych dawnych posiadoci, ktrych moglibymy strzec; pastwu potrzeba nowych zdobyczy i ciar tego zadania na nas spoczywa. 27. A zatem stwierdzani, e musicie oy ze swego na fundusz wojenny, z zapaem peni sub w armii i bra udzia w kampaniach wojskowych, powstrzymywa si od krytycznych uwag i zarzutw, dopki cakowicie nie opanujemy sytuacji. Dopiero wtedy bdziecie mogli wydawa sdy na podstawie faktw, nagradza godnych pochway i kara winnych. Wypada te kres pooy rnym wykrtom i wymwkom i wyzby si wasnych bdw. Czy macie moralne prawo surowo osdza cudze postpki, jeeli sami nie wykonujecie wasnych powinnoci? 28. Powiedzcie mi, Ateczycy, dlaczego to wszyscy wodzowie, ktrych wyznaczacie do prowadzenia aktualnej wojny, jako si od niej uchylaj, a wynajduj inne wojny, ktre prowadz na wasne konto jeeli ju wolno powiedzie par sw prawdy o tym, co si tu dzieje, i o naszych dowdcach. Przyczyna tkwi w tym, e dobra, o ktre toczy si ta wojna, s nasz wasnoci jeeli Amfipolis zostanie zdobyty, natychmiast przejdzie z powrotem w wasze posiadanie dowdcom za nie przypadaj w udziale jakie zyski materialne, lecz same niebezpieczestwa. W przeciwnym wypadku niebezpieczestwa mniejsze, a upem ich i ich onierzy staj si cae miasta jak Lampsakos14 i Sygejon15 oraz statki, ktre doszcztnie grabi. Kady poda oczywicie tam, gdzie upatruje dla siebie korzy. 29. Gdy spostrzegacie opakany stan naszego pastwa, pocigacie wodzw do odpowiedzialnoci sdowej16, a potem, gdy ich zeznania ujawniaj ca trudno przymusowego pooenia,
Lampsakos - kolonia Fokejczykw, nad Hellespontem w Azji Mniejszej.
15 16 14

Sygejon kolonia ateska na przyldku Troady (Azja Mniejsza).

do odpowiedzialnoci sdowej na podstawie eisangelia (oskarenia o przestpstwo naruszajce ywotny interes pastwa). Stanli przed sdem w Atenach waciwie wszyscy wodzowie, ktrzy prowadzili akcje wojskowe nad Hellespontem, a zatem: Ergofilos, Autokles, Tymomachos. Kefizodotos, Tymoteusz, Ifikrates, Chabrias, Leostenes i inni.

87

w ktrym przyszo im walczy, uwalniacie ich od winy i kary. Prowadzi do tylko do rozjtrzania si sporw i zaostrzania si rnicy opinii, gdy poszczeglne grupy polityczne prezentuj zupenie odmienne pogldy, a tymczasem oglna sytuacja pastwa jest nadal cika. Mona tu zauway tylko jedn zmian. Dawniej pacilicie podatki na utrzymanie wojennej floty wedle zwizkw podatnikw17, dzisiaj wedle takich zwizkw prowadzicie sw polityk. Kademu takiemu zrzeszeniu przewodniczy jaki polityk, ktry ma pod sob stratega i trzystu krzykaczy. Cae za spoeczestwo ateskie przycza si do ktrego z tych zwizkw. 30. Ten system naley bezwarunkowo porzuci. Jeszcze raz bdcie panami swej woli i wszystkim bez rnicy przyznajcie prawo do przemawiania18, udzielania rad i dziaania. adnego z pilnych i koniecznych zada nie wykonacie w stosownym czasie, jeeli jednym dacie jak jakim absolutnym wadcom prawo rozkazywania, drugich zniewolicie obowizkiem ponoszenia kosztw trierarchii19, innej za grupie obywateli, nie majcej adnych publicznych obowizkw i adnego udziau we wsplnych trudach, pozwolicie wydawa uchway i wyroki przeciwko tamtym, na ktrych spoczywaj wszystkie ciary. I im kiedy tej najbardziej pokrzywdzonej czci spoeczestwa zabraknie si, a wtedy bdziecie mogli zamiast mci si na wrogach ukara ich w caym majestacie prawa. 31. Resumujc domagam si, aby wszyscy obywatele pacili podatki proporcjonalnie do wielkoci swego mienia i na zmian suyli wojskowo, a wszyscy wezm udzia w wyprawach wojennych. Stawiam te wniosek, aby kady, kto chce zabra gos, mia prawo swobodnie si przed wami wypowiedzie tak, abycie mogli wybra rzeczywicie najlepsz z ofiarowanych wam rad,
zwizki podatnikw tzw. symmoriai, por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 11. Jest to postulat realizowania prawdziwej demokracji, a nie dopuszczania do gosu tylko wpywowych aktualnie ugrupowa politycznych. trierarchia por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23. Koszty jej ponosili przedstawiciele warstwy najzamoniejszych obywateli.
19 18 17

88

a nie tylko propozycj zoon tu przez jednego lub drugiego polityka. Gdy przyjmiecie taki tok postpowania, bdziecie mogli nie tylko wyrazi dorane uznanie dla mwcy, ktry wam rady udzieli, ale te mie uznanie w przyszoci dla samych siebie, kiedy nastpi wyrana poprawa caej naszej sytuacji politycznej.
TRZECIA MOWA OLINTYJSKA

Sprzeczne myli cisn mi si, Ateczycy, do gowy, gdy rozwaam nasze pooenie polityczne i gdy sucham mw, ktre si tutaj wygasza. Bo z jednej strony tyle si mwi o potrzebie ukarania Filipa, z drugiej za rozwj wypadkw przyj, jak atwo zauway, taki obrt, e nasze gwne zadanie polega na zabezpieczaniu si przed poniesieniem klski. Z tego powodu wydaje mi si, e nasi politycy popeniaj zasadniczy bd nie poddajc pod obrady spraw najwaniejszych. 2. Mam pen wiadomo tego, e nasze pastwo kiedy mogo i bezpiecznie zachowa stan swego posiadania, i ukara Filipa. Nie tak dawno, bo jeszcze za naszych czasw istniay obydwie te moliwoci. Teraz jednak jestem przekonany, e musimy si zadowoli tylko pierwsz z nich, mianowicie ocaleniem naszych sprzymierzecw. Gdy si z tym ostatecznie uporamy, wtedy znajdzie si i pora, i sposobno, by spokojnie zastanowi si nad tym, kogo i jak ukara. Zanim jednak nasze dziaania nie uzyskaj takich mocnych podstaw, byoby moim zdaniem bezcelowe ju teraz rozprawia o akcji stanowicej ich naturalne zakoczenie. 3. Nigdy nasza sytuacja polityczna nie wymagaa wikszej przezornoci i rozsdniejszej rady ni obecnie. Nie to jednak uwaam za najwiksz trudno, jak wam doradzi w aktualnych warunkach politycznych, ale nie wiem po prostu, i to mnie martwi, w jaki sposb mam wam, Ateczycy, spraw wyoy. Z tego, co widziaem i syszaem, nabraem przekonania, e raczej przez niech do wykonania tego, co naleao, anieli przez brak

89

rzeczywistego zrozumienia zaprzepacilimy wikszo korzystnych sposobnoci w sferze polityki. Bd mwi z ca otwartoci i dlatego prosz was o pobaliwo, a zarazem suszn ocen, czy mwi prawd i czy powoduje mn troska o lepsz przyszo. Przecie sami widzicie, e niektrzy politycy zabiegajcy tylko o tani popularno doprowadzili nasze pastwo do katastrofalnego stanu. 4. Nie od rzeczy bdzie najpierw przypomnie wam kilka wydarze przeszoci. Pamitacie z pewnoci, kiedy to trzy lub cztery lata temu nadesza wiadomo, e Filip oblega w Tracji twierdz Herajon1. Zdarzyo si to gdzie na przeomie listopada i grudnia. W czasie wyjtkowo burzliwej debaty uchwalilicie wyprawi na morze czterdzieci trier2 z zaogami zoonymi z obywateli poniej czterdziestego pitego roku ycia. Uchwalilicie te cignicie specjalnej daniny na cele wojenne. 5. Ale min rok i nadszed lipiec, potem sierpie i wrzesie. Dopiero w tym miesicu zaraz po Misteriach Eleuzyskich3 wysyacie Charidemosa4 z dziesicioma okrtami bez penych zag z sum piciu talentw5 srebra. Ale gdy rozesza si pogoska o chorobie6 czy mierci Filipa dotary bowiem do was obydwie wiadomoci wwczas wy, Ateczycy, sdzc, e ta pomoc ju jest niepotrzebna, zaniechalicie wyprawy. A to by wanie najbardziej odtwierdza Herajon wany punkt strategiczny w Tracji. W czasie swojej kampanii trackiej Filip zdoby ju wczeniej (r. 353 p.n.e.) Abder, Maronej i Meton.
2 3 1

triera por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23.

Misteria Eleuzyskie ku czci bogini urodzajw Demetry i jej crki Persefony, obchodzone corocznie w miasteczku Eleusis pooonym w pobliu Aten. wito przypadao na pocztek padziernika. Charidemos z Oreos (Eubea), syn Filoksenosa, dowdca wojsk najemnych. W nagrod za zasugi w walkach na Pwyspie Chalkidyjskim uzyska obywatelstwo ateskie. Wysano go wraz z wojskiem na Hellespont.
5 6 4

talent por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 4.

Wieci o chorobie, a nawet rzekomej mierci Filipa wpyny na opnienie przygotowa do wyprawy. Wysana odsiecz nie zdya na czas i twierdza Herajon dostaa si w rce Filipa.

90

powiedni i korzystny moment. Gdybymy wtedy zgodnie z nasz uchwa bez ocigania si udzielili zbrojnej pomocy, Filip nie po to by wrci do zdrowia, by nam teraz sprawia same tylko kopoty. 6. Ale co si stao, tego ju nikt nie odmieni! Obecnie jednak nadarza si sposobno innej wojny. Z tego wanie wzgldu przywoaem na wasz pami zdarzenia dawne, bycie znowu nie popenili tej samej pomyki. Jak moemy, Ateczycy, wykorzysta t nadarzajc si sposobno? Jeeli teraz nie udzielicie wszelkiej pomocy zgodnie z waszymi rzeczywistymi moliwociami, wkrtce si przekonacie, jak wasz plan prowadzenia wojny zacznie suy nie waszym sukcesom, lecz sukcesom Filipa. 7. Mieli kiedy Olintyjczycy pewne znaczenie polityczne, a ich stosunki z Filipem ukaday si w ten sposb, e ani Filip nie ufa zbytnio Olintyjczykom, ani te oni jemu. Zawarlimy z Olintem pokj7. Byo to nie tylko nie na rk Filipowi, ale byo mu wprost sol w oku, e to silne pastwo pojednao si z nami i teraz czuwa w pogotowiu, a nadejdzie odpowiedni moment dziaania. Uwaalimy za konieczne doprowadzi tych ludzi za wszelk cen do otwartego zerwania stosunkw z Filipem. To, co byo kiedy powszechnym przedmiotem rozmw, dzi stao si, tak czy inaczej, faktem. 8. C nam wobec tego pozostaje innego do zrobienia, Ateczycy, jak nie posanie z ca stanowczoci i energi niezbdnej pomocy? Nie widz adnej alternatywy. Pozostawienie ich na pastw losu nie tylko okryoby nas hab, ale zawiera w sobie, moim zdaniem, grone dla nas nastpstwa polityczne, poniewa Tebaczycy8 w dalszym cigu zachowaj wobec was wrog postaw. Fokejczycy9 wkrtce wydadz reszt pienidzy i nikt nie przeszkodzi Filipowi zwrci si wprost przeciwko nam, gdy na sw korzy rozstrzygnie aktualn sytua7 8

Zawarlimy z Olintem pokj w r. 351 p.n.e.

Idzie tu o wydarzenia tzw. wojny witej (od r. 355 p.n.e.) midzy Tebaczykami a Fokejczykami. Wyjanienie problemu por. I mowa olintyjska, przyp. 23.
9

Fokejczycy por. I mowa olintyjska, przyp. 24.

91

cj. 9. Ale jeli kto z was odsuwa od siebie wykonanie najwaniejszych powinnoci, to widocznie woli oglda z bliska groz niebezpieczestwa anieli sysze jego odgosy z bezpiecznej odlegoci, woli te chyba zabiega u innych o pomoc dla siebie ni mc dzisiaj nie j innym. Chyba wszyscy o tym wiemy, i niewyzyskanie aktualnie korzystnych ukadw politycznych pocignie za sob takie wanie zgubne skutki. 10. Ale mgby kto powiedzie: konieczno udzielenia pomocy jest dla kadego z nas spraw bezsporn, a wic jej udzielimy. Powiedz nam tylko, jak mamy to zrobi?". Nie dziwcie si, Ateczycy, jeeli moja odpowied bdzie zaskoczeniem dla wielu z was. Wyznaczcie komisj ustawodawcz10, ale nie po to, by ustanowi jakie nowe prawo bo praw mamy a za wiele ale po to, by znie ustawy szkodliwe dla pastwa w obecnych warunkach. 11. Mam tu na myli ustaw o funduszu teatralnym11, by rzecz dokadniej okreli, oraz niektre ustawy dotyczce suby wojskowej. Pierwsza z nich pozwala obraca pienidze z budetu wojskowego na fundusz teatralny, a wic rozdziela je na wstp do teatru wrd ludzi, ktrzy siedz sobie bezpiecznie w miecie. Tamte za zapewniaj bezkarno uchylajcym si od obowizkw wojskowych, a przez to zniechcaj tych, ktrzy pragn je sumiennie peni. Dopiero gdy odwoacie te ustawy, stworzycie bezpieczne warunki mwcom do przedstawiania propozycji najbardziej poytecznych dla pastwa. Nietrudno bdzie wtedy znale polityka, ktry wystpi z wnioskiem korzystnym wedle powszechnej opinii. 12. Zanim tego nie przeprowadzicie, nie udcie si, i uda si wam odkry takiego polityka, ktry bdzie si stara udzieli wam najlepszych rad, a rwnoczenie zgodzi si na to, by gow odpowiada za sw dobr wol i wysiki. Bdcie pewni, i takiego polityka nie znajdziecie.
komisja ustawodawcza tzw: nomothetai, dokonywaa rewizji istniejcych praw i rozpatrywaa projekty nowych ustaw. fundusz teatralny tzw. tu theorika, por. objanienie: I mowa olintyjska, przyp. 21.
11 10

92

W tych okolicznociach jedno moe by pewne, e wnioskodawca narazi si12 na wszelkie przykroci, a i tak sytuacji politycznej nie poprawi, co wicej za, swym przykadem odstraszy innych od udzielania pastwu zbawiennych rad. 13. O zniesienie tych ustaw naley si zwrci do tych, ktrzy je ustanowili13. Byoby bowiem niesprawiedliwe, aby wczeni wnioskodawcy cieszyli si nadal popularnoci z powodu dziaalnoci, ktra tyle szkd wyrzdzia pastwu, tym za, ktrzy nam wszystkim niechybnie przysporz wiele korzyci i dobra, miao si odpaca czarn niewdzicznoci. Dopki tych spraw nie uporzdkujecie, nie oczekujcie, Ateczycy, i pojawi si wrd was czowiek tak wpywowy, ktry by naruszy bezkarnie te ustawy, ani tak ograniczony umysowo, ktry by z wasnej woli pdzi do oczywistej samozagady. 14. Ale i o tym nie wolno wam zapomina, Ateczycy, i sama uchwaa na niewiele si zda, jeeli wy sami nie ujawnicie chci wykonywania waszych postanowie w sposb zdecydowany. Gdyby uchway same z siebie miay t moc, aby was mogy przymusi do penienia powinnoci lub do urzeczywistnienia celu, jaki przywieca ich przeprowadzeniu, na pewno nie podjlibycie tylu uchwa zreszt tak mao lub zgoa nic nie znaczcych a Filip przez tak dugi czas by si nie panoszy. Ju dawno ponisby kar za sw samowol, gdyby uchway miay jak warto. 15. Dzieje si jednak inaczej. Wprawdzie dziaanie wedle naturalnej kolei rzeczy nastpuje po obradach i gosowaniu, wyprzedza je jednak swym rzeczywistym znaczeniem i doniosoci. A zatem tylko dziaanie jest wam potrzebne, innych rzeczy wam nie brak. S wrd was, Ateczycy, ludzie zdolni, ktrzy potrafi wam najlepiej doradzi, co w danej sytuacji naley czyni. Wy sami z wszystkich ludw najbystrzej
Wnioskodawca, ktry proponowa odwoanie istniejcej ustawy, podlega karze, jeli nie przekona trybunau o jej szkodliwoci dla pastwa. Idzie tu o wniosek polityka Eubulosa, zwolennika polityki pokojowej. Eubulos zabezpieczy swj system przez zakaz pod kar mierci stawiania wniosku o uycie tego funduszu na cele wojskowe w czasie pokoju.
13 12

93

chwytacie sens zawarty w sowach, a potraficie je te zamieni w czyny, jeeli tylko z ca odpowiedzialnoci przystpicie do tego zadania. 16. Na jak sposobno i por czekacie dogodniejsz od obecnej? Kiedy chcecie speni sw powinno, jeli nie teraz? Czy ten czowiek nie zdoby ju wszystkich waszych zagranicznych warowni? Czy nie spadnie na nas ciar najgorszej haby, jeeli pozwolimy mu teraz opanowa take i ten kraj? Czy nie prowadz teraz wojny z Filipem te pastwa, ktrym dalimy gwarancj bezpieczestwa wanie na wypadek wojny? Czy nie jest on naszym wrogiem? Czy nie odebra nam naszych posiadoci? Czy nie jest zwykym barbarzyc?14 Czy nie zasuguje na kade wyzwisko, ktrym by si go chciao obrzuci? 17. Ale, na bogw, skoro wpierw na wszystko mu pozwolilimy, a nawet dopomoglimy do osignicia sukcesw, jake pniej moemy pyta, kto tu zawini? Dobrze wiem, i sami si nigdy nie przyznamy do winy. Podobnie w niebezpiecznych sytuacjach wojennych aden z dezerterw nie oskary siebie, lecz dowdc, swego wsptowarzysza i raczej wszystkich innych, chocia klska jest przewanie dzieem tych, ktrzy zbiegli z pola bitwy. Ten, kto oskara innych, mg nie opuszcza swego posterunku i gdyby kady tak postpi, wtedy zwycistwo w bitwie byoby pewne. 18. Czy nie jest tak teraz? Nie daje kto najlepszej rady? Niech wic drugi wstanie i jej udzieli, a nie miota oskarenia na tamtego! A moe kto inny jeszcze mdrzej doradzi? A zatem pjdcie za jego rad i niech wam szczcie sprzyja! A moe ona wam nie odpowiada? Ale to jeszcze nie znaczy, e mwca dopuci si jakiego przestpstwa, chyba e pomin nieodzown modlitw15.
Dla Grekw, zwaszcza za Ateczykw, Macedonia uchodzia za kraj na p barbarzyski. Ludno tego kraju pochodzia ze zmieszania si plemion helleskich z plemionami illiryjsko-trackimi i posugiwaa si narzeczem zblionym do tessalskiego. Dla Hellenw kady nie-Grek by barbarzyc. Ateczycy zdradzali szczegln skonno do wiary w skuteczno modlitwy lub pobonych ycze, mwcy za chtnie przytaczali takie modlitwy w swych wystpieniach. Te czsto pompatyczne apostrofy do bogw byy wyrazem nieco deklaratywnego czy wprost krzykliwego patriotyzmu.
15 14

94

No c, nietrudno przychodzi modli si i zbiera razem wszystkie yczenia w jedn zwiz modlitw do bogw. O ile wiksz trudno sprawia wybr okrelonego dziaania, gdy przyjdzie rozstrzyga o sprawach dla pastwa najistotniejszych; trzeba tu dawa pierwszestwo poytkowi nad przyjemnoci, jeeli nie mona ich ze sob poczy i wybra razem. 19. Mgby kto zapyta: ,,a gdyby tak kto umia bez naruszania funduszu widowiskowego znale inne rodki pienine na budet wojskowy, to czy nie lepszy z niego polityk?". Oczywicie, e tak jeli potrafi tego dokona. Jestem ciekaw, Ateczycy, czy kiedy udao si lub uda si jakiemu czowiekowi po roztrwonieniu pienidzy na niepotrzebne wydatki rozporzdza rodkami wystarczajcymi na pokrycie niezbdnych wydatkw? Myl, i w takich sprawach osobiste yczenie stanowi czynnik decydujcy, a chyba najatwiej ze wszystkiego jest oszukiwa samego siebie. Czego kto pragnie, w to wierzy, niestety w rzeczywistoci nasze sprawy ukadaj si zwykle inaczej, ni tego sobie yczymy. 20. Chciabym, bycie, Ateczycy, spojrzeli na to zagadnienie od strony waszych realnych moliwoci, a przekonacie si, e moecie sobie pozwoli zarwno na wypraw wojenn, jak i na pacenie odu. Nie przystoi ludziom zrwnowaonym i dzielnym poniecha jakiej akcji wojskowej z braku pienidzy na prowadzenie wojny i znosi z tego powodu obelgi, nie wypada te chwyta za bro i zaraz rusza przeciwko Koryntowi i Megarze16, a rwnoczenie, ze wzgldu na niedostateczne zaopatrzenie wojsk ofensywnych, pozwala, aby Filip sprzedawa w niewol mieszkacw caych miast helleskich. 21. W adnym wypadku nie jest moim zamiarem ani polemizowa z kimkolwiek z was, ani komukolwiek si naraa. Nie
przeciwko Koryntowi i Megarze takie wyprawy zorganizowano w r. 458 przeciwko Koryntowi i w r. 431 przeciwko Megarze. Byy to jednak wydarzenia do odlegej przeszoci. Wydaje si, i mwca ma na myli jakie pniejsze wypadki, nam bliej nie znane.
16

95

jestem bowiem takim nieszczsnym gupcem, abym sobie wiadomie przysparza tego rodzaju kopotw, zwaszcza e nie widz w tym adnej korzyci. Ale uwaam za obowizek dobrego obywatela stawia dobro publiczne ponad popularno mwcy. Sysz podobnie zreszt jak i wy e za czasw naszych przodkw politycy, by wymieni tylko Arystydesa17, Nikiasza18, mojego imiennika19 czy Peryklesa20, ktrych wprawdzie wszyscy mwcy dzisiaj chwal, ale w maym stopniu naladuj, przestrzegali takich wanie niewzruszonych zasad i linii postpowania. 22. Od czasu jednak, gdy pojawi si ten rodzaj mwcw, ktrzy tylko zasypuj was pytaniami: Powiedzcie, jakie jest wasze yczenie?", Jaki wniosek mam postawi?", Jak bym wam mg wywiadczy przysug?", od razu ucierpiay na tym ywotne interesy pastwa, porzucone dla chwilowej popularnoci. Nastpstwem tego jest sytuacja, w ktrej mwcom towarzyszy wszelkie powodzenie, was za spotykaj same tylko niepowodzenia. 23. Przyjrzyjcie si, Ateczycy, najwaniejszym osigniciom epoki naszych przodkw i naszych wasnych czasw. Wystarczy krtki przegld, gdy idzie tu o powszechnie znane fakty. Nie potrzeba wam adnych obcych wzorw, Ateczycy, bo historia waszego wasnego narodu dostarcza wam przykadw, jak odnosi sukcesy. 24. Oto wasi przodkowie, o ktrych wzgldy i yczliwo wcale nie zabiegali wczeni mwcy w przeciwiestwie do dzisiejArystydes polityk ateski z czasw wojen perskich, znany ze swej uczciwoci i prawoci. Nikiasz polityk i wdz ateski z czasw wojny peloponeskiej (431404 p.n.e.), jeden z najbogatszych obywateli. Zgin na Sycylii w r. 413 p.n.e. mj imiennik chodzi tu o Demostenesa, utalentowanego wodza ateskiego z czasw wojny peloponeskiej. Podobnie jak Nikiasz i on zgin na Sycylii. Perykles wybitny m stanu (ok. 495428 p.n.e.), jeden z twrcw wielkomocarstwowych Aten, cieszcy si u ludu wielkim autorytetem moralnym.
20 19 18 17

96

szych politykw, przez z gr lat czterdzieci pi21 rzdzili Grecj za zgod wszystkich jej synw. Zebrali na Akropolu22 ponad dziesi tysicy talentw, krl macedoski by ich poddanym jak przystoi barbarzycy w stosunku do Hellenw odnieli wiele wietnych zwycistw na ldzie i na morzu, biorc osobisty udzia w walkach i oni jedni ze wszystkich ludzi pozostawili po sobie tak saw czynw, ktra si wznosi ponad ludzk zawi. 25. Taki by ich stosunek do sprawy oglnogreckiej. Sprbujcie si te przygldn tym ludziom w yciu publicznym i osobistym, ich postawie obywatelskiej wobec pastwa. Z pienidzy publicznych wznieli tyle wspaniaych budowli, tyle piknych wity wypenionych dzieami sztuki, e potomni nie zdoaj ich przewyszy. 26. W yciu prywatnym odznaczali si tak skromnoci i do tego stopnia przestrzegali zasad demokratycznego ustroju, e domy Arystydesa, Miltiadesa23 i innych wybitnych osobistoci tamtych czasw wygldem zewntrznym wcale si nie rniy od ssiednich domw, co przyzna kady, kto je zna. Polityka nie bya dla nich odskoczni do osobistego wzbogacenia si, bo kady z nich za swe zadanie uwaa potrzeb mnoenia publicznego dobra. Lojalno wobec innych Grekw, bogobojno, przestrzeganie w polityce wewntrznej zasady rwnoci zapewniy, jak mona byo oczekiwa, wspaniay rozwj ich pastwu. 27. W ten sposb ksztatowaa si jego sytuacja w czasie, gdy wspomniani mowie kierowali polityk. A jak przedstawia si ona dzisiaj, kiedy na czele pastwa stoj ci nieocenieni politycy? Czy nie ma tu adnej rnicy, czy te znacznie od tamtej sytuacji
lat czterdzieci pi tj. od wojen perskich (r. 477 p.n.e.) do wybuchu wojny peloponeskiej (r. 432 p.n.e.). 22 Akropol wzgrze w Atenach zabudowane wspaniaymi pomnikami architektury. Tu w Partenonie wityni Ateny miecia si kasa Zwizku Attycko-Delijskiego od r. 454 p.n.e. 23 Miltiades wybitny wdz ateski z czasw wojen perskich, zwycizca w bitwie pod Maratonem w r. 490 p.n.e.
21

97

odbiegamy? Pomin inne sprawy chocia miabym tu wiele do powiedzenia na jedno tylko zwrc wasz uwag: ot wszyscy widzicie, e mielimy woln rk w dziaaniu wobec braku jakiejkolwiek politycznej rywalizacji, gdy Sparta zostaa rozgromiona24, Teby uwikay si25 we wasne sprawy, a wrd innych pastw nie byo godnego przeciwnika, ktry by chcia si z nami zmierzy w walce o przewodnictwo polityczne. Moglimy wic w bezpieczestwie zachowa i wasny stan posiadania, i jako rozjemcy w cudzych sporach innym wymierza sprawiedliwo. 28. A tymczasem pozwolilimy sobie zabra spory kawa naszej ziemi, roztrwonilimy sum tysica piciuset talentw na niepotrzebne wydatki, a sprzymierzecw, ktrych pozyskalimy w czasie wojny, nasi politycy utracili podczas pokoju, i dziaajc niejako sami przeciwko sobie wzmocnilimy pozycj i tak ju gronego wroga. A jeli to nie jest prawd, to niech kto z was wejdzie na mwnic i wyjani, czy to nie my sami dalimy tak potg Filipowi? 29. A moe powie: No tak, jeli nawet nasza polityka zagraniczna zawioda, to przynajmniej w polityce wewntrznej lepiej si nam teraz wiedzie". A na jakie dowody mona si tu powoa? Moe na to, e bielimy mury i fasady domw, e naprawiamy nawierzchnie drg, robimy ujcia dla rde, sowem zajmujemy si rzeczami bahymi. Przypatrzcie si lepiej niektrym politykom i skutkom ich dziaalnoci. Jedni z nich z ndzy doszli do bogactwa, inni pozbawieni kiedy jakiegokolwiek znaczenia zdobyli wadz i wpywy, niektrzy pobudowali sobie domy wspanialsze od budowli publicznych. I tak powolnemu upadkowi naszego pastwa towarzyszy stay wzrost ich fortuny. 30. Pytam si, jaka jest tego wszystkiego przyczyna? Dlaczego dawniej nasza sytuacja bya tak korzystna, teraz za ukada si tak niepomylnie. Bo dawniej lud mia odwag walczy na froncie,
Sparta zostaa rozgromiona w wojnie z Tebaczykami walczcymi pod dowdztwem Epaminondasa. Klska zadana Spartanom pod Leuktrami w r. 371 p.n.e. i druga pod Mantine w r. 362 p.n.e., a zwaszcza wyswobodzenie Messenii (r. 369 p.n.e.), zamay potg Sparty. Tebaczycy uwikali si w tzw. wojn wit z Fokejczykami w r. 356 p.n.e.
25 24

98

wynosi si ponad politykw, uzaleni ich cakowicie od siebie i uchodzi za jedynego dawc ask. Kady z obywateli cieszy si, gdy z rk ludu mg otrzyma jaki zaszczyt, urzd czy wyrnienie. 31. Teraz przeciwnie, politycy s szafarzami ask, wszystkim w pastwie zawiaduj, wy za lud bezradni w swej saboci, pozbawieni pienidzy i sojusznikw, zeszlicie do drugorzdnej roli sugi i pomocnika. I jaka rado was ogarnia, gdy pozwol wam korzysta z funduszu widowiskowego lub w czasie Boedromiw26 organizowa uroczyst procesj. A chyba najwikszym aktem mstwa z waszej strony jest skadanie im wyrazw wdzicznoci za udostpnienie wam waszej wasnoci. Zamknli was w murach miasta jak zwierzta w klatce i teraz prowadz wiadom tresur, abycie im z rki jedli. 32. Skd czerpa miae i twrcze inicjatywy, gdy si tkwi w szarzynie rzeczy godnych pogardy? Jest rzecz oczywist, e usposobienie czowieka znajduje wyraz w jego dziaalnoci. Na Demeter27, nie dziwibym si, gdybym za te sowa prawdy mia ciej odpokutowa ni ludzie, ktrzy ponosz pen odpowiedzialno za ten stan rzeczy. Bo nie zawsze i nie w kadej sprawie dopuszczacie wolno sowa i nie mog wyj ze zdumienia, ecie dzisiaj na ni zezwolili. 33. A moe jeszcze zdoacie si oderwa od swych nawykw i zych praktyk, moe zechcecie si zdecydowa na zbrojn walk i prowadzi polityk godn Ateczykw. Przecie moecie uy nadwyek pastwowych dochodw na zabezpieczenie waszych dbr zagranicznych. W ten sposb moe odniesiecie znaczn i niezaprzeczaln korzy, a nie tylko drobne i godne pogardy zyski, ktre ywo przypominaj skromne porcje ywnoci wyznaczone pacjentom przez lekarza. Nie przywracaj one chorym peni si, ale nie pozwalaj im te umrze. Ale te mizerne sumy, ktre si teraz przydziela, nie s ani do wielkie, by wam zapewni bezpieczestwo, ani te tak mae, aby si bez nich mogo swobodnie
Boedromia wita w Atenach obchodzone ku czci Apollona zwanego Boedromios spieszcy z pomoc, w miesicu boedromion (od poowy wrzenia do poowy padziernika). 27 Demeter bogini urodzajw i plonw.
26

99

obej i przystpi do innej akcji. Wystarczaj natomiast w zupenoci, by w kadym z was krzepi uczucie beztroskiego spokoju. 34. Powie kto: Czy o to ci chodzi, aby te pienidze przeznaczy na od?" Tak, i to bezzwocznie. Domagam si te, aby wprowadzono jednolity system, Ateczycy, tak, aby kady, kto otrzymuje pienidze z funduszw publicznych, wypenia za to obowizki w subie pastwowej. Pozostajc w kraju w czasie pokoju bdzie lepszym obywatelem przez to, i nie zazna ndzy, ktra przymusza do haniebnych wystpkw. A jeeli znajdziemy si w podobnej sytuacji do obecnej, jako onierz zgodnie ze swym obowizkiem bdzie suy za te same pobory. Kto z was natomiast przekroczy wiek odpowiedni do suby wojskowej, ten jako nadzorca lub zawiadowca bdzie peni wszystkie potrzebne dla pastwa funkcje otrzymujc wynagrodzenie w rwnej wysokoci jak to, ktre obecnie pobiera bezpodstawnie bez zobowiza wobec pastwa. 35. Oglnie rzecz biorc, staram si niczego nie odejmowa, ani nie dodawa, gdy proponowane przeze mnie zmiany dotycz tylko szczegw. Moim celem jest usunicie nieadu i zaprowadzenie w pastwie wzorowego porzdku, ktry ustala jednolity system wynagrodze, suby wojskowej, sdownictwa; system, ktry troszczy si rwnie o to, by kady mg wykona zadanie stosowne do swego wieku i do potrzeb chwili. Nigdy nie twierdziem, e naley dawa zarobki pracujcych tym, ktrzy stroni od pracy; nie twierdziem te, e nam samym wolno marnowa czas i zajmowa postaw bezradnych prniakw, ktrzy musz si dopiero dowiadywa, czy ktry z wodzw wraz z armi najemnikw rzeczywicie odnis zwycistwo. Niestety tak si teraz dzieje. 36. Nikogo nie gani, kto w waszym imieniu peni jakie zadanie, dam jedynie, Ateczycy, abycie sami robili to wszystko, za co innych szanujecie i abycie nie ustpowali zaszczytnego stanowiska przekazanego wam przez przodkw, ktrzy zdobyli je za cen odwagi, chlubnej walki i wielu niebezpieczestw. Powiedziaem ju chyba wszystko to, w czym upatruj poytek dla was. ycz wam, aby wasz wybr okaza si w przyszoci korzystny dla pastwa i dla wszystkich jego obywateli.

100

O POKOJU
Upadek Olintu w r. 348 p.n.e. zbliy do siebie w Atenach dwa wrogie obozy, pacyfistw i zwolennikw wojny. Podjto wsplne prby zapewnienia Atenom pomocy innych pastw dla zahamowania alarmujcych postpw armii Filipa. Od r. 357 p.n.e. Ateczycy wydali na prowadzenie mao skutecznych dziaa wojennych ponad 1500 talentw, nie pozyskali adnego nowego sojusznika, najpotniejszych utracili czciowo w czasie wojny ze sprzymierzecami (357355 p.n.e.), czciowo w wojnie z Filipem. Ten jednak, jakby wyczerpany wojn i cigymi sukcesami, zapragn pokoju z Atenami. Atericzycy wysali do w r. 346 p.n.e. poselstwo pod kierunkiem znanego polityka Filokratesa. W skad tej delegacji wchodzi rwnie Demostenes i jego pniejszy przeciwnik polityczny z czasem orientacji filomacedoskiej Aischines. Kada ze stron miaa zatrzyma posiadoci nalece do niej w chwili zawierania ukadu. Atericzycy musieli si jednak zgodzi na dodatkowe ustpstwo w sprawie swych dwch sprzymierzecw miasta Halos w Tessalii, aktualnie obleganego przez Filipa, oraz Fokejczykw, przeciwko ktrym prowadzi teraz wojn wit wezwany przez Tebaczykw. Atericzycy wysali drugie poselstwo celem odebrania przysig od Filipa. Ten zoy przysig po kilku miesicach zgubnej dla Aten zwoki w momencie, gdy ju dokona dalszych podbojw w Tracji. Po swym powrocie Demostenes oskary swych kolegw posw o opieszao i nieuczciwe penienie funkcji poselskich. Jednake Aischines tak sugestywnie i wymownie zapewni lud o przychylnoci Filipa, e Ateny zwizay si z nim przymierzem i pokojem. By to tzw. pokj Filokratesa. Los Fokejczykw by przesdzony. Filip zaj przesmyk prowadzcy przez Termopile, zasiad w Radzie Amfiktionw, przewodniczy igrzyskom pityjskim (w Fokidzie). Wyprawi swych posw do Aten ze skarg, i Ateczycy udzielaj schronienia zbiegom z Fokidy. W Atenach zapanowao oburzenie i trwoga. Aischinesowi lud odmwi posuchania. Demostenes musia uspokaja suszny gniew ludu wskazujc, e pokj z Filipem jest ju faktem dokonanym i zerwanie go w sytuacji dla Aten niekorzystnej byoby aktem samobjczym. Mowa O pokoju, wygoszona

101

jesieni r. 346 p.n.e., osigna swj cel podstawowy pokj z Filipem zosta zachowany.

Widz, Ateczycy, e nasza obecna sytuacja polityczna jest rdem niezadowolenia i niepokoju. A dzieje si tak nie tylko ze wzgldu na powane straty, jakie ponielimy a na nic si tu ju nie zdadz wzniose mowy lecz dlatego, e panuje cakowita rozbieno pogldw na temat ocalenia tego, co pozostao jeszcze w naszym posiadaniu. Kady niemal w innym kursie polityki upatruje zbawienie dla pastwa. 2. Takie rozwaania i udzielanie rad s zawsze zadaniem niewdzicznym i trudnym: wy, Ateczycy, uczynilicie je jeszcze trudniejszym. Wszyscy ludzie naradzaj si zwykle, zanim dojdzie do czynu lub zanim si co wydarzy, wy za ju po fakcie dokonanym. Z tego wynika, e w caym tym czasie, ktry ogarniam pamici, ten, kto gani bdy, znajduje u was poklask jako dobry mwca, sama za sprawa i to, co miao by przedmiotem dyskusji, cakowicie uchodzi waszej uwagi. 3. Pomimo to wystpuj tu w tym przewiadczeniu, i bd w stanie doradzi wam rodki, ktre nie tylko si przyczyni do poprawy aktualnej sytuacji, ale i do odzyskania tego, co utracilimy. Mam nadziej, e uciszycie zgiek sporw1 i zechcecie wysucha mnie z uwag, ktra przystoi ludziom naradzajcym si nad ywotnymi interesami pastwa i sprawami najwyszej wagi. 4. Jestem wiadomy tego, Ateczycy, e kto ma czelno tu przed wami mwi o sobie i przypomina swe dawne przemwienia, odnosi zawsze niezawodn korzy. Uwaam to jednak za tak przykr i nieznon praktyk, e bez wzgldu na istniejc konieczno wzdragam si przed jej uyciem. Sdz jednak, e moecie sobie wyrobi lepszy pogld na to, co wam
Narady Zgromadzenia Ludowego w Atenach byy niezwykle burzliwe. Demostenes i w tej mowie, i w wielu innych upomina swych suchaczy, by zachowali spokj, a zarazem niezbdn w podejmowaniu decyzji rozwag.
1

102

pragn przedstawi, jeli pokrtce przywoam kilka spostrzee zawartych w moich poprzednich przemwieniach. 5. Ot co najwaniejsze kiedy to w czasie rozruchw na Eubei niektrzy przekonywali was o potrzebie udzielenia pomocy Plutarchowi2 i podjcia wojny, ktra miaa przynie wicej wydatkw ni sawy, jako pierwszy i jedyny zreszt mwca wyraziem swj sprzeciw. Za to omal nie rozszarpali mnie ci politycy, ktrzy dla drobnego zysku namwili was do popenienia bardzo powanych bdw. Po krtkim czasie doznalicie nie tylko zasuonego upokorzenia, ale te ponielicie ofiary, jakich nigdy aden lud nie ponis ze strony tych, ktrym przyszed z pomoc. Dopiero wtedy poznalicie z jednej strony podo waszych doradcw, z drugiej bezwzgldn suszno moich rad. A teraz inny przypadek. 6. Zauwayem, e aktor Neoptolemos3 wprawdzie wyranie dziaa na szkod pastwa, jest agentem Filipa i stara si pokierowa waszymi sprawami zgodnie z jego interesem, przecie pod paszczykiem swej sztuki korzysta z cakowitej bezkarnoci4. Wstpiem wic na mwnic i przemwiem do was; uczyniem to nie z powodu jakiej osobistej urazy wobec Neoptolemosa ani ze
Plutarch tyran miasta Eretrii na Eubei, wezwa Ateczykw na pomoc przeciwko swemu rywalowi Kleitarchowi. Udzieleniu pomocy zdecydowanie sprzeciwi si Demostenes. Ateczycy idc jednak za rad wpywowych politykw, Eubulosa i Meidiasa, wysali na Eube wojsko pod dowdztwem Fokiona. Odnis on wprawdzie zwycistwo w bitwie pod miastem Tamynaj, jednak niebawem rzeczy wziy niekorzystny dla Aten obrt wskutek zdrady Plutarcha. Po ustpieniu z wyspy wojsk ateskich caa Eubea przesza na stron Filipa. Pozostali na wyspie Ateczycy dostali si do macedoskiej niewoli, z ktrej ich wykupiono za wysok cen. 3 aktor Neoptolemos by na odzie Filipa i suy mu za porednika we wstpnych rokowaniach o pokj Filokratesa. 4 Osoba aktora zwizana z kultem boga Dionizosa jako opiekuna widowisk teatralnych bya nienaruszalna. Aktorzy nie pacili podatkw i byli zwolnieni ze suby wojskowej, a w czasie wojny mogli si swobodnie porusza po caej Grecji.
2

103

stanowiska publicznego delatora5, jak tego w peni dowiody pniejsze wydarzenia. 7. I nigdy o nic nie bd wini obrocw Neoptolemosa bo nie byo adnego lecz was samych. Gdybycie podziwiali przedstawienie tragediowe w teatrze Dionizosa6, a nie zastanawiali si w publicznych obradach nad ocaleniem pastwa i sprawami dotyczcymi dobra publicznego, nie moglibycie go sucha z wiksz przychylnoci, a mnie z wiksz odraz. 8. Myl, e do tego czasu zrozumielicie ju, e odby on podr do kraju wrogw tylko pod pozorem cignicia tam od dunikw nalenych mu sum pienidzy, ktre mia niby zamiar wyda w naszym kraju na publiczne wiadczenia. Wielokrotnie powoywa si przy tym na tego rodzaju argument, e jest rzecz karygodn stawia zarzuty ludziom, ktrzy swe mienie przenosz z Macedonii do Aten. A potem skorzystawszy z zawartego pokoju7, ktry zapewni mu bezpieczestwo, spieniy cay swj, tutaj nabyty, majtek ziemski i z ca gotwk zbieg do Filipa. 9. Ju te dwa zdarzenia, na ktre zwrciem uwag, wiadcz, i moje poprzednie mowy przedstawiay stan zgodny z faktami. A teraz opowiem wam trzeci przypadek i tylko ten jeden a potem wrc do przerwanego wtku mej mowy. Ot byo tak. 10. Gdy po odebraniu przysig w sprawie pokoju nasze poselstdelator tzn. sykofant (sykophantes). W Atenach wolno byo kademu obywatelowi wystpi przed sdem ze skarg publiczn. Poniewa grzywna, na ktr oskarony zosta skazany w wypadku przegrania procesu, przypadaa oskarycielowi, ze wzgldw na atwy zarobek powsta w Atenach cay zesp zawodowych niejako oskarycieli, delatorw, denuncjantw czy szantaystw okrelanych mianem sykofantw. Stanowili oni prawdziw plag ateskiej demokracji. Mwcy sdowi i polityczni zastrzegaj si w swych przemwieniach, e wystpuj z oskareniem ze szlachetnych ideowych pobudek, a nie dla brudnego zysku, jak to czyni sykofanci. teatr Dionizosa pooony u stp wschodniej strony Akropolu, miejsce przedstawie scenicznych tragedii i komedii. Swj monumentalny ksztat uzyska ok. 420 roku p.n.e.
7 6 5

Chodzi o pokj Filokratesa z r. 346 p.n.e.

104

wo, w ktrym uczestniczyem, powrcio do Aten, pewni ludzie zaczli wam czyni rnego rodzaju obietnice: a to, e Tespie i Plateje8 zostan odbudowane, a to e Filip uratuje Fokejczykw, jeli si stanie panem sytuacji, e obszar nalecy do miasta Tebaczykw ulegnie podziaowi, e wam przypadnie Oropos, a w zamian za Amfipolis9 uzyskacie Eube. Uwiedzeni tymi ponnymi i zwodniczymi nadziejami opucilicie Fokejczykw wbrew wasnym interesom, wbrew sprawiedliwoci, a nawet wbrew honorowi. Przekonacie si, e ani nie uczestniczyem w tym wielkim oszustwie, ani nie zachowaem milczenia w tej sprawie, lecz zdecydowanie owiadczyem co z pewnoci pamitacie e nic o niej nie wiem, nie wi z ni adnych nadziei, a te wszystkie zapewnienia bez pokrycia uwaani za zwyke brednie. 11. Okazan przeze mnie w tych okolicznociach umiejtno przewidywania, ktr przewyszyem innych, w adnym wypadku nie mam zamiaru, Ateczycy, przypisywa jakiej wyjtkowej bystroci, ktr albo rzeczywicie posiadam, albo ktr si tylko chepi. Nie bd ukrywa, i t moj umiejtno rozpoznawania i przewidywania zawdziczam dwom czynnikom, ktre zaraz tu wymieni. Jednym z nich jest po prostu szczcie, ktre jak wskazuje moje dowiadczenie wicej znaczy w yciu ludzkim ni wszelka potga i mdro. Drugim jest moja absolutna bezinteresowno pogldw i ocen w sprawach publicznych, bo nikt nie mgby mi dowie, i czerpi jakiekolwiek zyski z mojej dziaalnoci politycznej i z moich przemwie. 12. Trafnie doTespie i Plateje te dwa miasta beockie zrwnali z ziemi Tebaczycy karzc je za nieuznawanie ich zwierzchnictwa w Beocji. Zreszt por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 4. Filip bdc sprzymierzecem Tebaczykw i Tessalw ruszy na Fokejczykw. Ateczycy opowiedzieli si po stronie Fokejczykw walczcych przeciwko Tebaczykom; z Tebaczykami bowiem od dawna toczyli Ateczycy spr o miasto graniczne Oropos, por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 10. Amfipolis por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 8 oraz II mowa olintyjska, przyp. 2.
9 8

105

strzegam korzystny kurs w sprawach polityki tylko dlatego, e rzecz oceniam wycznie na podstawie samych okolicznoci. Wiadomo, i jeli po drugiej stronie, jak na wadze, pooy si pienidze, przewa one szal i w d za sob pocign zdrowy rozsdek: kto to uczyni, w adnej ju sprawie nie jest w stanie wyda susznego i bystrego sdu. 13. Moim zdaniem naley przyj jedn zasad: jeeli kto chce pozyska dla pastwa sprzymierzecw, powikszy jego dochody lub odda mu jakkolwiek inn przysug, nie moe tego uczyni kosztem istniejcego pokoju. Nie znaczy to, e jest to pokj godny was, lub dla was szczeglnie korzystny. Lecz jaki by tam nie by, bardziej odpowiadaoby waszym aktualnym interesom pastwowym wcale go nie zawiera ni teraz go zrywa, gdy liczne straty, ktre ponielimy, sprawiaj, e dzi przyszoby nam prowadzi wojn z wikszym ryzykiem i w znacznie trudniejszych warunkach ni wwczas. 14. I jeszcze jedno ostrzeenie ku rozwadze: nie wolno wam, Ateczycy, dawa odbywajcemu si wanie Zgromadzeniu Amfiktionw10 tak sami si okrelaj11! najmniejszej podstawy i pretekstu do wypowiedzenia nam powszechnej wojny. Gdyby bowiem wybuchZgromadzenie Amfiktionw tj. pastw czonkowskich nalecych do tzw. Amfiktionii, czyli zwizku miast opiekujcego si wityni i regulujcego sprawy kultowe oraz zwizane z organizacj igrzysk. Tutaj chodzi o Amfiktioni Delfick opiekujc si wityni Apollona w Delfach. Amfiktionowie czyli mieszkajcy wokoo to pierwotnie 12 plemion pnocno-wschodniej Grecji z Tessalami, Fokejczykami i Beotami na czele. Wojny w obronie wityni i jej posiadoci nosiy nazw wojen witych. Amfiktionia miaa te due znaczenie polityczne, gdy czuwaa nad tym, aby jej czonkowie w czasie wojny nie niszczyli nawzajem swych miast. Na zebranie zwoane za staraniem Filipa po rozgromieniu Fokidy w r. 346 p.n.e. nie wysali swych przedstawicieli ani Ateczycy, ani Lacedemoczycy, nie uznajc tego zgromadzenia za prawomocne. Demostenes radzi, aby Ateny ustpiy wobec da Amfiktionii i nie cigay na siebie z tego powodu groby wojny. 11 Wedle Demostenesa ten tytu nadaj sobie czy wrcz uzurpuj Tessalowie i Filip, chocia nie maj do tego penego prawa.
10

106

a wojna midzy nami a Filipem o Amfipolis, albo o jaki inny punkt sporny, ktry by tylko jego i nas dotyczy, a nie narusza w jakiejkolwiek mierze interesw Tessalw, Argiwczykw12 i Tebaczykw, jestem przekonany, e adne z tych pastw nie rozpoczoby z nami wojny, a ju na pewno nie Tebaczycy ale nie podnocie wrzawy, zanim nie posuchacie do koca, co mam do powiedzenia. 15. Nie zrobi tego Tebaczycy, nie dlatego e nam sprzyjaj albo e nie chc pozyska wzgldw Filipa, ale z tego powodu, e jasno sobie zdaj spraw a wcale nie s tak tpi umysowo13, jak si powszechnie przypuszcza i w razie wojny z nami ponios wszystkie wynikajce z niej szkody i ciary, a kto inny dziaajcy w ukryciu zgarnie same korzyci. Nigdy Tebaczycy nie naraziliby si na takie ryzyko, gdyby faktyczna przyczyna tej wojny nie miaa oglniejszego charakteru. 16. I znowu: gdybymy si wdali w wojn z Tebaczykami o Oropos albo z jakiego innego powodu istotnego tylko dla nas i dla nich nie sdz, abymy si mieli czegokolwiek obawia. Zarwno bowiem nasi, jak i ich sprzymierzecy pospieszyliby na pewno z pomoc jednej lub drugiej stronie, nam w wypadku inwazji naszego kraju przez Tebaczykw, Tebaczykom w wypadku naszej napaci na ich ziemi, w adnym natomiast razie nie przyczyliby si do aktu agresji. Taki ju jest charakter wszystkich sojuszw i z faktem tym trzeba si liczy. 17. Z samej natury rzeczy sprawa przybiera nastpujcy ksztat: adne pastwo nie sprzyja nam i Tebaczykom ani w rwnym stopniu, ani w takim stopniu, by chtnie oglda nasze bezpieczestwo i zwierzchnictwo polityczne nad innymi, wszystkie natomiast pastwa pragnyby naszego dobra tylko ze wzgldu na siebie, na swj wasny interes. Ani jedno przecie nie chciaoby, aby ktre z nas uzyskao przewag i zapanowao nad innymi.
Argiwczycy mieszkacy Argos, por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 21. Lotni i ruchliwi intelektualnie Ateczycy uwaali swych ssiadw z pnocy Beotw, w tym te Tebaczykw, za osobliwie ociaych i ograniczonych umysowo.
13 12

107

C uwaam za szczeglnie niebezpieczne i przed czym musimy si strzec? A wic przed tym, aby nieunikniona ju dzi wojna nie dostarczya ogowi pastw wsplnej podstawy do skarg i pretekstu do wystpienia przeciwko nam. Ot powanie si obawiam, aby wszystkie te pastwa, z ktrych kade ma jaki osobisty powd do urazy, zasaniajc si uchwaami amfiktionw, nie doprowadziy do wypowiedzenia nam powszechnej wojny, a nastpnie nie day si skoni do walki z nami wbrew wasnej korzyci, jak si im to zdarzyo w wojnie przeciw Fokejczykom. 18. Bo przecie Argiwczycy, Messeczycy14, Megalopolitanie15 i mieszkacy innych miast na Peloponezie, ktrzy podzielaj ich zapatrywania polityczne, mog zaj wrogie wobec nas stanowisko z powodu naszych pertraktacji pokojowych ze Spart oraz z powodu podejrzenia, e w jakim stopniu popieramy jej polityk. I dalej: Tebaczycy16, ktrzy sami si przyznaj do uczucia wrogoci, na pewno stan si wobec nas jeszcze bardziej nieprzyjani z uwagi na to, e dajemy schronienie ich zbiegom politycznym i na wszelki moliwy sposb okazujemy im sw niech. 19. Tessalom nie moe si podoba to, e w opiek bierzemy zbiegw fokejskich17, Filip za jest niezadowolony, e staramy si go nie dopuci do udziau w Radzie Amfiktionw. 20. Z pewnoci dobrze o tym wiecie, e tym razem Tebaczycy, Filip i Tessalowie wspdziaali w jednej sprawie18, chocia ich zamiary i usiowania byy zgoa rozbiene. Gwoli przykadu
14 15

Messeczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 9.

Megalopolitanie mieszkacy Megalopolis, miasta w Arkadii na Peloponezie. W czasie, gdy Tebaczykw zaprztna wojna wita, Spartanie usiowali odzyska utracon hegemoni na Peloponezie. Wymienione miasta peloponeskie mogy ywi pretensje do Ateczykw, e widzc wzrastajc potg Teb ktrym pocztkowo w czasie wojny beockiej w r. 377 p.n.e. udzielili poparcia przeszli na stron Sparty. zbiegw fokejskich w wojnie witej, w ktrej Tessalowie z Tebaczykami walczyli przeciwko Fokejczykom.
18 17 16

Idzie o wojn wit.

108

do wspomnie, e Tebaczycy nie tylko nie mogli przeszkodzi Filipowi w przejciu przez grskie przesmyki oraz w ich zajciu, ale nawet musieli mu ustpi sawy sukcesu chocia przyby jako ostatni na ktr sami tak bardzo zapracowali. 21. Obecnie odnieli wprawdzie pewne korzyci, gdy odzyskali cz swego terenu, ale okupili to wysok cena dobrej sawy i honoru. Zreszt wedle wszelkiego prawdopodobiestwa niczego by nie osignli, gdyby Filip nie wkroczy. Tego wcale sobie nie yczyli, ale majc niezomny zamiar zagarn Orchomenos i Koronej19, a nie znajdujc do siy na jego urzeczywistnienie, musieli przysta na wszystko. 22. A jednak nie brak ludzi, ktrzy maj odwag utrzymywa, jakoby Filipa wbrew jego woli zmuszono do oddania Tebaczykom Orchomenos i Koronei. Niech im zdrowie suy, ale takie rzeczy mog komu innemu opowiada. Wiem tylko jedno: jemu nie tyle zaleao na tych miastach, ile na zajciu owych przesmykw grskich20, na zdobyciu sawy i opinii, e to on rozstrzygn losy wojny witej, oraz na przewodnictwie w igrzyskach pityjskich. To by szczyt jego ambicji. 23. Tessalowie nie dyli ani do wzrostu potgi tebaskiej ani Filipa uwaali, e jedno i drugie pastwo moe si zwrci przeciwko nim. Pragnli natomiast dwch korzyci kontroli nad Rad Amfiktionw zarwno w Termopilach, jak i w Delfach21. I to by gwny powd, dla ktrego przystpili do wojny. atwo mona si przekona, i kady z jakich osobistych wzgldw jest zmuszony czyni wiele rzeczy, ktrych wcale nie pragn. Musimy si mie na bacznoci przed tak sytuacj. 24. Mamy wic wykona te zalecenia pod wpywem istniejcego zagroenia? Czy tego od nas wymagasz? Bynajmniej!
Orchomenos i Koroneja miasta beockie, ktre przystpiy do sojuszu z Fokejczykarni. Surowo ukarao ich za to Zgromadzenie Amfiktionw utrat niepodlegoci. Wydano je Tebaczykom. przesmyki grskie zwaszcza przesmyk termopilski o niezwykle doniosym znaczeniu strategicznym, bo otwierajcy z pnocy drog do Grecji rodkowej. Rada Amfiktionw zbieraa si w jesieni w wityni Demeter w pobliu Termopil, na wiosn za w Delfach.
21 20 19

109

Uwaam tylko, i nie wolno nam robi nic takiego, co by byo niegodne nas, a przede wszystkim nie wolno nam dopuci do wojny. Przeciwnie, musimy wszystkim okaza rozwag i sprawiedliwo w motywach naszego postpowania. Tym za, ktrzy radz wam podejmowa wszelkie ryzyko nie troszczc si o nastpstwa, bo wcale nie myl o wojnie, poddaj nastpujce propozycje pod rozwag: Oropos pozostawiamy w posiadaniu Tebariczykw. Gdyby nas kto poprosi o wyjanienie mu caej prawdy, dlaczego tak postpujemy, odpowiemy: ,,by unikn wojny". 25. Zgodnie z ukadem pokojowym odstpilimy Filipowi Amfipolis, pozwolilimy mieszkacom Kardii22 uzyska uprzywilejowane stanowisko wobec reszty miast Chersonezu, a Karyjczykowi zaj wyspy Chios23, Kos24 i Rodos25, Bizantyczykom za zatrzymywa nasze okrty. Czynimy tak widocznie w tym przewiadczeniu, e pokj ofiarowuje nam wicej korzyci ni wanie i walki o te punkty sporne. Skoro w indywidualnych ukadach z kadym z tych pastw podjlimy takie postanowienia w sprawach majcych dla nas szczeglnie istotne znaczenie, byoby chyba aktem wielkiej naiwnoci politycznej i zalepienia sprowokowa je teraz wszystkie razem do wypowiedzenia nam wojny o cie w Delfach26.
Kardia miasto na Chersonesie Trackim, dzi Karidia, zamieszkane przez kolonistw ateskich, zostao objte traktatem pokojowym jako sprzymierzeniec Filipa. Mimo zwycistw ateskiego wodza Charesa na Chersonesie nie udao si Ateczykom przyczy Kardii. Ze wzgldu na wane pooenie strategiczne miasta pragnli je nawet wzi si do tego jednak Filip nie dopuci.
23 24 25 22

Chios por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 2. Kos niewielka wyspa na Morzu Egejskim.

Rodos por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 1. Wymienione wyspy sojusznicze Aten zbuntoway si przeciwko ateskiemu panowaniu i wziy udzia w tzw. wojnie ze sprzymierzecami. Niebawem dostay si pod panowanie wadcy Karu, Mausofosa. o cie w Delfach wyraenie przysowiowe o znaczeniu: walczy o spraw nie wart wieczki".
26

110

DRUGA MOWA PRZECIW FILIPOWI

Mieszkacy miast peloponeskich: Argos, Messene i Megalopolis stracili zaufanie do Aten, ktre ostatnio zbliyy si do Sparty pragncej odzyska dawn hegemoni na Peloponezie i roszczcej sobie prawo do Messene. Filip skwapliwie wykorzysta t sytuacj. Dostarczy pienidzy i wojsk najemnych rzdzcym w tych miastach ugrupowaniom politycznym i przyrzek poparcie przeciwko Sparcie. Ateczycy latem r. 344 p.n.e. wysali Demostenesa z kilkoma posami do miast peloponeskich dla umierzenia powstajcych tam zatargw, ktre by mogy da krlowi macedoskiemu pretekst do ponownego wtargnicia w gb Grecji. Misja ta nie przyniosa podanych rezultatw. Przeciwnie, wkrtce te same pastwa przypuszczalnie z inicjatywy Filipa posay do Aten swych przedstawicieli, ktrzy przed ludem zoyli protest przeciwko ateskiej pomocy dla Sparty utrzymujc, i takie postpowanie Aten utrudnia im odzyskanie niepodlegoci. W obecnoci delegatw tych miast Demostenes wykazuje w swym wystpieniu bezpodstawno tych zarzutw oraz dowodzi, e jedynym celem polityki Filipa zmierzajcej do zjednania sobie Teb, Messene i Argos jest ch pokonania i zniszczenia Aten. Mwca obarcza win i odpowiedzialnoci za obecne trudne pooenie pastwa ateskiego tych politykw, ktrzy zwodzili lud zapewnieniami o rzekomej przychylnoci Filipa i ktrzy ostatecznie skonili Ateczykw do porzucenia sprawy Fokidy i Termopil. Demostenes zaproponowa Ateczykom, by posali do Filipa not dyplomatyczn w formie odpowiedzi na postawione im zarzuty. Tekst tej odpowiedzi nie doszed do naszych czasw. Nie wiemy te, czy zosta przyjty przez ateskie Zgromadzenie Ludowe.

Ilekro, Ateczycy, wygasza si tu mowy o dziaaniach Filipa i naruszeniu przez niego traktatu pokojowego1, zawsze odnosz takie wraenie, e mowy w obronie naszej sprawy oywia poczucie sprawiedliwoci i szlachetnoci. Oskarenia, ktre kieruj przeciwko Filipowi, wydaj si cakowicie suszne i uzasadnione. Ale prawd mwic, nie bardzo si opaca ich sucha,
1

Mwca ma na myli pokj Filokratesa z r. 346 p.n.e.

111

skoro nic z nich nie wynika: nie podejmujemy przecie adnych niezbdnych akcji politycznych. 2. Nadto nasza obecna polityka zagraniczna tak si pogmatwaa, i im peniej i janiej mona udowodni Filipowi pogwacenie traktatu i podejmowanie przygotowa wymierzonych przeciw caej Grecji, tym trudniej doradzi, co naley czyni. 3. Jaka jest tego przyczyna? Ot zaborcw trzeba poskramia czynem, a nie sowem. Tymczasem my, mwcy polityczni2 , z obawy przed wasz niechci, po pierwsze, nie udzielamy wam stosownych rad ani nie stawiamy odpowiednich wnioskw, lecz wolimy si rozwodzi nad postpkami Filipa i skary si, jakie to wszystko oburzajce. Po drugie, wy, ktrzy tu zasiadacie, jestecie wprawdzie w stanie lepiej ni Filip prawi o sprawiedliwoci i ocenia wywody innych dotyczce tych spraw, jednak gdy przychodzi do dziaania, okazujecie cakowit bezradno i bezsilno: nie umiecie przeszkodzi Filipowi w urzeczywistnianiu jego obecnych zamierze. 4. Nieuniknionym i naturalnym skutkiem tego jest, jak sdz, taki stan rzeczy: kada ze stron odnosi powodzenie w tym, na co trawi czas i energi Filip w dziaaniu, wy w sztuce sowa3. Jeeli i teraz jeszcze wystarcza wam to, e moecie si powoywa w mowie na suszniejsze argumenty, to sprawa jest prosta i nie wymaga adnego trudu. 5. Jeeli jednak trzeba nie tylko szuka rodkw, ktre by przyniosy popraw aktualnego pooenia, ale i strzec si, by nas nie zaskoczyo dalsze jego pogorszenie, by nie stan przeciw nam ogrom obcej potgi ktrej bymy nawet nie byli w stanie stawi czoa naley bezwzgldnie zerwa z dotychczasowym sposobem obrad. Zarwno mwcy, jak i suchacze musz przeoy powszechne dobro i ocalenie ponad wygod i przyjemno. 6. Przede wszystkim zdumiewa mnie, Ateczycy, naiwny optymizm niektrych rodakw, ktrzy widzc obecn potg
Demostenes wyraa tu samokrytyk i pewn nagan swych kolegw po fachu. Mwca czyni tu aluzj nie tylko do upodobania Ateczykw do krasomwstwa, ale te do ich zamiowania do niekoczcych si debat, dyskusji, a nawet pospolitego gadulstwa.
3 2

112

Filipa i obszar jego panowania, s zdania, e potga ta nie przedstawia adnego realnego zagroenia dla naszego pastwa i nie przeciw nam s wymierzone te wszystkie plany wojenne. Chciabym prosi was wszystkich, abycie wysuchali pokrtce moich rozwaa, ktre doprowadziy mnie do zupenie przeciwnej konkluzji i uznania Filipa za naszego wroga. Jeeli moje przewidywania oka si suszniejsze, przyjmijcie je, jeeli za wskazwki tych, ktrzy maj odwag mu ufa, im udzielcie swojego poparcia. 7. Moje obliczenia, Ateczycy, s nastpujce: co wzi Filip pod swoj kontrol bezporednio po zawarciu traktatu? Termopile4 i rzd fokejski5. No i c? I jak postpi? Wola dziaa w interesie Teb ni naszego pastwa. A czemu tak? Poniewa przeprowadza, moim zdaniem, swoje kalkulacje z myl o rozszerzeniu swego stanu posiadania i o powszechnym podboju, a nie pokoju i sprawiedliwoci. 8. Susznie bowiem sobie uwiadomi, e nie potrafi dokaza tego, aby nasze pastwo niepomne na sw tradycj polityczn dao si dla wasnej korzyci skusi do wydania w jego rce jakiegokolwiek pastwa helleskiego, gdy brzydzicie si niesawy, ktra towarzyszy takim postpkom. Wie, e umiejc trafnie przewidywa bieg przyszych wydarze, dacie tak stanowcz odpraw wszelkim tego rodzaju prbom z jego strony, jak gdybycie si ju znajdowali z nim w stanie wojny. 9. Przewidywa, i Tebaczycy w zamian za uzyskane korzyci zostawi mu woln rk w dziaaniu co te si stao i nie tylko nie bd podejmowali wrogich akcji, by pokrzyowa jego plany, lecz nawet pocz z nim swe siy zbrojne, gdyby tego zada. W tym samym zamiarze zabiega teraz o wzgldy Messeczykw6 i Argiwczykw7. W takim jego dziaaniu, Ate4 5

Termopile por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 11.

rzd fokejski por. I mowa olintyjska, przyp. 23 i 24. Po zawarciu pokoju Filokratesa Filip przeszed przez przesmyk termopilski, wyda swym sprzymierzecom Tebaczykom Orchomenos i Koronej, podbi i uzaleni od siebie politycznie Fokid.
6 7

Messeczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 9. Argiwczycy por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 21.

113

czycy, kryje si najwysza dla was pochwaa. 10. Uzna Filip wasze pastwo za jedyne na wiecie, ktre za adn cen nie zdradzi sprawy oglnogreckiej ani swojego oddania tej sprawie nie wyrzeknie si dla jakich wzgldw i korzyci. Jest rzecz zrozumia, i tak wanie opini o was sobie wyrobi, a zupenie przeciwn o Tebaczykach i Argiwczykach. Wzi bowiem pod uwag nie tylko teraniejszo, ale i przeszo. 11. Dowiaduje si z historii, i wasi przodkowie nie przyjli oferty, jak im w imieniu krla perskiego przekaza Aleksander8, protoplasta obecnych wadcw macedoskich. A przecie za cen poddania si jego wadzy9 mogli swobodnie rzdzi reszt Hellady. Oni jednak woleli opuci wasny kraj10 i postanowili narazi si na wszelkie niebezpieczestwa i cierpienia, by potem dokona czynw11, ktre kady zawsze chce gosi, ale nikt dotychczas nie potrafi godnie. Dlatego lepiej bdzie, jeli i ja je milczeniem pomin, nikt bowiem nie jest w stanie opisa sowem wielkoci ich dokona. Natomiast o przodkach Tebaczykw i Argiwczykw syszymy, i w czasie najazdu perskiego albo walczyli u boku barbarzycw,
Aleksander krl macedoski, ktry w czasie wojen perskich przyby do Aten w r. 479 p.n.e. przed bitw pod Platejami z inicjatywy wodza perskiego Mardoniosa. aby je skoni do poddania si Persom. Ateczycy odrzucili propozycj Aleksandra. Przeciwnie, Tebaczycy od razu stanli po stronie perskiej i w bitwie pod Platejami (Beocja) walczyli wraz z Persami przeciwko zjednoczonym siom Grecji. Argiwczycy z nienawici ku Sparcie, ktra wszystkim pastwom peloponeskim usiowaa narzuci swe zwierzchnictwo, wstrzymali si od udziau w wojnie.
9 8

Chodzi o krla perskiego Kserksesa.

W r. 480 p.n.e., mimo bohaterskiego oporu Spartan z Leonidasem na czele, nie udao si powstrzyma wojsk perskich w wwozie termopilskim. Droga do Grecji rodkowej stana otworem. Persowie oszczdziwszy sprzyjajce im Teby ruszyli na Attyk. Ateczycy postanowili odda sw ziemi na up wrogom i stoczy rozstrzygajc bitw na morzu. Ludno z caym dobytkiem przewieziono na ssiednie wyspy: Egin, Salamin i do Trojdzeny. Idzie tu przede wszystkim o wietne zwycistwo w bitwie morskiej pod Salamin w r. 480 p.n.e. i dalsze walki prowadzone o wyzwolenie caej Hellady, kontynentalnej i wyspiarskiej, a take miast greckich pooonych na wybrzeu Azji Mniejszej.
11

10

114

albo nie stawiali im oporu. 12. Wie Filip, e jedni i drudzy postawi ponad wszystko wasn korzy bez ogldania si na oglne dobro Hellady. Uwiadomi sobie, e gdyby zawar z wami pakt przyjani, to tylko dla sprawiedliwych celw, jeli za z nimi, to znajdzie w nich wsplnikw, ktrzy mu dopomog w realizacji jego planw ekspansji. To jest wanie powd, dla ktrego i wtedy, i teraz woli ich od was. Nie uwaa przecie Filip, e ich flota przewysza wasz. Nie rezygnuje te z potgi morskiej i portw dlatego, e wszed w posiadanie jakiego pastwa rdldowego. Nie zapomnia o przyrzeczeniach i warunkach ukadw, dziki ktrym uzyska pokj12. 13. Na boga powie kto wszystko to wiem, jednake Filip nie zrobi wtedy tego ani z chci rozszerzenia swego posiadania, ani z jakiegokolwiek innego powodu, o ktry si go tu oskara, lecz dlatego e Tebaczycy podnieli roszczenia suszniejsze od waszych. Tego jednego argumentu nie wolno mu jednak uy w tym momencie. Czowiek, ktry Lacedemoczykom kae si zrzec roszcze do Messene, a wyda Tebaczykom Orchomenos13 i Koronej14, jake mgby si powoywa na okoliczno, i dziaa w imi sprawiedliwoci?15 14. No c, uleg, na boga, przemocy pozostaje mu tylko takie wytumaczenie i wbrew swej woli ustpi16 pod naciskiem
Filip zrzek si w tym traktacie planw stworzenia pastwa morskiego. Rozszerzy swe panowanie na pnoc i na zachd od Macedonii. Orchomenos por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 4. To najwiksze po Tebach miasto Beocji zostao zburzone przez Tebaczykw i odbudowane przez Fokejczykw.
14 15 13 12

Koroneja miasto beockie.

Lacedemoczycy rocili sobie prawo do Messene na podstawie 400-letniego prawa posiadania. Tebaczycy nie mieli do Orchomenos adnego prawa. Jeli Filip da autonomii dla Messene, to z pewnoci nie kieruje nim poczucie sprawiedliwoci, skoro przekaza Orchomenos Tebaczykom. Tessalowie i Tebaczycy byli sprzymierzecami Filipa ju od wojny witej (355346 p.n.e.). Pod naciskiem swych potnych sojusznikw i ich armii Filip zrobi to ustpstwo na rzecz Tebaczykw wydajc w ich rce Orchomenos i Koronej.
16

115

jazdy tessalskiej z jednej, cikozbrojnej piechoty tebaskiej z drugiej strony. Niektrzy utrzymuj, e Filip zamierza pozbawi Tebaczykw swego zaufania, inni za rozpuszczaj pogoski, jakoby fortyfikowa Elatej17. 15. Moe i zamierza a myl, i bd to tylko jego niespenione zamiary za to nie zwleka z udzieleniem pomocy Messeczykom i Argiwczykom przeciw Spartanom, lecz wysya wojska najemne, dostarcza pienidzy i sam zgodnie z oczekiwaniem z wielk si nadciga. Zamyla zagad Lacedemoczykw jako aktualnych wrogw Teb, stara si natomiast ocali Fokejczykw, ktrych wpierw zniszczy18. 16. Kt by w to wierzy! Nie sdz, aby Filip tak konsekwentnie zwalcza wrogw Teb, gdyby rzeczywicie mia si teraz od nich odwrci, nawet jeli pocztkowo dziaa pod wpywem przymusu i wbrew swej woli. Jego obecna dziaalno wyranie dowodzi, e i przedtem postpi wedug wasnego wyboru, a wszystkie jego zamysy polityczne jeli im si dobrze przyjrze kieruj si przeciwko naszemu pastwu. 17. Poniekd z koniecznoci musi teraz tak polityk prowadzi. Bo rozwacie tylko: chce panowa, a uprzytomni sobie, e wy jestecie jego jedynymi wspzawodnikami. Ju od dawna pozwala sobie na akty bezprawia i jest tego w peni wiadomy. Bezpieczestwo jego pastwa jako caoci zawiso od zatrzymania przez Macedoni zagrabionych posiadoci ateskich. Wie, i gdyby odstpi Amfipolis19 i Poddaj20, nie mgby si ju czu bezpieczny we wasnym kraju.
Elateja najmocniejsze po Delfach miasto w Fokidzie, pooone w pobliu granicy z Beocj, std jego wane znaczenie strategiczne. W czasie wojny witej podzielio los innych miast fokejskich i w r. 346 p.n.e. zostao zburzone. Odbudowanie jego murw i ufortyfikowanie zamknoby Tebaczykom drog do wrogiej im Fokidy. Filip pragn opanowa to miasto, ktrego posiadanie otworzyoby mu przejcie przez Fokid do Beocji i Attyki. Plan ten urzeczywistni w r. 339 p.n.e. zajmujc miasto; fakt ten wywoa panik w Atenach.
18 19 17

ktrych wpierw zniszczy w wojnie witej.

Amfipolis por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 8 oraz II mowa olintyjska, przyp. 2.
20

Potidaja por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 4.

116

18. Z jednej strony knuje wic przeciwko wam, z drugiej zdaje sobie spraw z tego, e nie uchodzi to waszej uwagi. Jest przekonany, e susznie musicie go nienawidzie, gdy nie brak wam rozumu. Niepokoi go to, e wykorzystacie pierwsz nadarzajc si sposobno, aby zada mu cios, jeeli nadal bdzie zajmowa pozycj wyczekujc i nie uprzedzi waszego dziaania. Dlatego jest taki czujny i przyczaja si, pozyskujc na razie przeciwko naszemu pastwu Tebaczykw i niektre miasta peloponeskie, prowadzce zblion polityk. 19. Wyobraa sobie, i jak zachanno kae im akceptowa obecn sytuacj polityczn, tak wrodzona tpota21 nie pozwoli im przewidzie nieuchronnych nastpstw. Jednake nie potrzeba zbyt wielkiej bystroci umysowej, by poj suszno kilku wskaza, jakich wypado mi udzieli Messeczykom i Argiwczykom. Moe bdzie lepiej, jeeli i wam je przedstawi. 20. Czy moecie sobie uzmysowi rzekem zwracajc si do Messeczykw z jakim oburzeniem wysuchiwali Olintyjczycy22 jakichkolwiek krytycznych uwag pod adresem Filipa w czasie, gdy im odstpowa Antemunt23 przedmiot nieustannych zabiegw ze strony wadcw Macedonii gdy im przekazywa Potidaj, z ktrej usun ateskich osadnikw, gdy ciga na siebie ca nasz nienawi, im za pozostawia same tylko korzyci z posiadania tego kraju? Czy mylicie, e spodziewali si tego, co ich pniej spotkao24, albo czy uwierzyliby czowiekowi, ktry by ich przed tym ostrzeg? 21. A jednak powiedziaem niedugo si sycili posiadaniem cudzego kraju, bo wkrtce utracili wasny haniebnie wypwrodzona tpota wyraenie w Atenach niemal przysowiowe. Ateczycy uwaali Beotw, zwaszcza za Tebaczykw, za ludzi niezwykle ograniczonych umysowo.
22 23 21

Olintyjczycy por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 13.

Antemunt (Antemus) niewielkie miasto w pnocnej czci Pwyspu Chalkidyjskiego. W r. 356 p.n.e. Filip pozyska sobie Olintyjczykw przeciw Ateczykom przez odstpienie im miast Antemuntu i Potidai. Olint zosta przez Filipa zdobyty i zburzony w r. 349/348 p.n.e. Filip wzi miasto zdrad. Jego mieszkacw wysiedlono na tereny pooone nad rzek Strymonem.
24

117

dzeni, nie tylko przez niego pokonani, lecz take zdradzeni i sprzedani przez swoich wasnych wspobywateli. Zbytnie zblianie si do monarchii25 nie jest bezpieczne dla miast o ustroju demokratycznym. 22. A co z Tessalami?26 Czy Tessalom dowodziem w chwili, gdy Filip wypdza z ich ziemi tyranw, innym znw razem ofiarowywa Nikaj27 i Magnezj28, mogo waszym zdaniem przyj na myl, e ich krajem bdzie rzdzia Rada Dziesiciu Mw29, albo e ten sam czowiek, ktry przywrci im prawa w Radzie Amfiktionw, odbierze im ich dochody?30 Wykluczone. Ale tak wanie si stao i wszyscy o tym wiedz. 23. Ca uwag skupiacie mwiem na podarunkach i obietnicach Filipa, jeli macie jednak rozum, mdlcie si o to, abycie po niewczasie nie ogldali skutkw jego oszukaczej polityki. Istniej na boga prawiem rne rodki i wynalazki suce do obrony miast, jak np. way, mury, rowy itp. 24. S one dzieem ludzkich rk i wymagaj nakadw. Sama natura natomiast uycza ludziom trzewo mylcym wsplnego rodka obronnego, ktry jest skuteczny i zbawienny dla wszystkich, lecz prawdziwie nieoceniony dla systemw demokratycznych przeciw tyranii. Jaki to rodek? Nieufno. Strzecie jej i od niej nie odstpujcie. Jeeli j zachowacie, nic zego spotka was nie moe. Czeg pragniecie spytaem. Wolnoci? 25. Czy nie widzicie,
25 26

zblianie si do monarchii pastwo macedoskie byo monarchi.

Tessalowie, sprzymierzecy Filipa w wojnie witej, uzyskali ode w r. 346 p.n.e. miasto Nikaj i obszar Magnezji oraz miejsce w Radzie Amfiktionw, kwestionowane dotychczas przez Fokejczykw, gospodarzy terenu, na ktrym le Delfy. Niebawem jednak narzuci im Filip rzdy oligarchiczne, uzalenione od Macedonii. Nikaja warownia w Lokrydzie w pobliu Termopil. Filip przyrzek j Tessalom.
28 29 27

Magnezja por. I mowa olintyjska, przyp. 16.

Rada Dziesiciu Mw tzw. dekadarchia, rzd oligarchiczny, wprowadzony w r. 344 p.n.e. przez Filipa. Przypuszczalnie kade z miast tessalskich miao by rzdzone przez rad dziesiciu mw. Filip przywaszczy sobie dochody, jakie dawniej Tessalowie pobierali z ce portowych.
30

118

e ju same tytuy, jakie nosi Filip, jej si przeciwstawiaj? Przecie kady krl i tyran jest z natury rzeczy wrogiem wolnoci i praw. Pilnujcie si dodaem abycie za cen pokoju nie dostali si w rce tyrana. 26. Messeczycy wysuchawszy mego przemwienia gono wyraali mi swe uznanie. Suchali jeszcze wielu innych posw tak w mojej obecnoci, jak i pniej. Wydaje si jednak, e mimo wszystko nie odstpi od przyjani z Filipem i nie odrzuc jego obietnic. Trudno si dziwi, e Messeczycy i inne pastwa peloponeskie postpuj czasem wbrew zdrowemu rozsdkowi. 27. Przecie wy sami, ktrzy najlepiej si rozumiecie na sprawach polityki i z naszych wyjanie wiecie, e Filip podstpnie osacza wasze pastwo, zdajecie si nie dostrzega, i jeli pozostawicie sprawy ich wasnemu biegowi nagle moecie si znale w sytuacji, ktrej si ju opanowa nie da. Tak to chwilow beztrosk i wygod stawiacie ponad wzgld na przysz korzy. 28. Rozsdek nakazuje, abycie si pniej dokadnie zastanowili nad kierunkiem dalszej polityki. Na razie proponuj do zatwierdzenia tekst odpowiedzi dla Filipa. Odpowied dla Filipa31 Byoby wskazane, Ateczycy, zawezwa tu ludzi ponoszcych odpowiedzialno32 za przekazanie obietnic Filipa, ktre was nakoniy do zawarcia pokoju. 29. Nigdy bowiem nie podjbym si obowizkw posa ani wy nie zaniechalibycie jak sdz dziaa wojennych, gdybycie wiedzieli, e tak si Filip zachowa, gdy tylko uzyska pokj. Wtedy, rzecz jasna, jego sowa bardzo odbiegay od tego, co si teraz dzieje. Warto byoby zaprosi tu jeszcze kogo innego. Kogo? Ot po zawarciu pokoju i po moim powrocie z powtrnego poselstwa, ktre miao odebra przysigi,
odpowied dla Filipa tekst ten nie zachowa si. Chodzi tu o politykw ateskich: Aristodemosa, Ktezyfonta, Neoptolemosa, ktrzy zoyli ludowi takie zapewnienia bez pokrycia.
32 31

119

odkryem sie intryg uknutych przeciwko naszemu pastwu, ostrzegaem wic, protestowaem i nie chciaem dopuci do wydania Filipowi Termopil i Fokejczykw. 30. Wtedy jednak znaleli si ludzie, ktrzy twierdzili, e taki jak ja, co tylko wod popija33, musi by zrzd i uparciuchem. Powiadali te, e Filip, jeeli tylko uda mu si znale po drugiej stronie przesmyku34, urzeczywistni wszystkie wasze marzenia, umocni murem Tespie i Plateje35, ukrci gwaty, jakich si dopuszczaj Tebaczycy, na wasny koszt przekopie Chersonez36 i zwrci wam Eube i Oropos37 w zamian za Amfipolis. Wszystkie te sowa wyrzeczone na tej oto mwnicy i jestem przekonany, e ich nie zapomnielicie, chocia nie umiecie jako zapamita tych, ktrzy was krzywdz. 31. Najbardziej haniebne jest to, e pokj, ktry zawarlicie na podstawie zudnych tylko nadziei, bdzie wiza take naszych potomkw38. Do tego stopnia dalicie si wprowadzi w bd. Po c si domagam, aby ich tu zawezwa? 32. Na bogw, powiem ca prawd szczerze, niczego nie zatajajc. Ot nie po to, aby tak jak oni siga do wyzwisk w waszej obecnoci dostarczajc im zreszt w ten sposb nowej sposobnoci do czerpania korzyci od Filipa39, ani po to, by prowadzi czcze dyskusje. Sdz bowiem,
Autorem tego uszczypliwego artu by polityk Filokrates. Mia powiedzie: Demostenes pije wod, ja pij wino". Tene Filokrates, oskarony kilka lat pniej przez demokratycznego mwc Hypereidesa o zdrad stanu, uda si na dobrowolne wygnanie, by uj wyroku.
34 35 33

przesmyku termopilskiego.

Tespie i Plateje miasta beockie, zreszt por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 4. przekopie Chersonez Chersonez Tracki, dzi Gallipoli pwysep midzy Morzem Trackim a Hellespontem.
37 38 36

Oropos por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 10.

Zawierajc pokj Filokratesa zoyli Ateczycy dobrowolne przyrzeczenie, e traktat ten bdzie obowizywa rwnie ich potomkw. Sprzedajni politycy mogliby czerpa dodatkowe korzyci od swego mocodawcy Filipa przedstawiajc si jako rzekome ofiary napaci i przeladowa ze strony Demostenesa i jego ugrupowania prowadzcego polityk antymacedosk.
39

120

e w przyszoci polityka Filipa sprawi nam jeszcze wicej kopotw ni obecnie. 33. Dostrzegam coraz bardziej zagraajce nam niebezpieczestwo i chciabym si myli w moich przypuszczeniach, ale si boj, e jest ju zbyt blisko. Niebawem nadejdzie czas, gdy ju nie bdziecie mogli zajmowa tak beztroskiej postawy wobec biecych wydarze politycznych, i nie ja czy kto inny bdzie was poucza, e wszystko to godzi w wasze pastwo, lecz sami bdziecie mogli dokadnie bo wasnym okiem pozna swoje pooenie. Jestem przekonany, e wtedy wybuchniecie straszliwym gniewem. 34. Obawiam si, e ten gniew moe si zwrci nie przeciwko nieuczciwym posom, ktrych milczenie zostao okupione, lecz przeciw tym politykom, ktrzy usiuj teraz naprawi jako straty powstae z winy tamtych. Niestety widz, e niektrzy wyadowuj swoje oburzenie nie na winnych, ale na tych, ktrzy si nawin pod rk. 35. Jak dugo sytuacja si ostatecznie nie uksztatowaa i dopki moemy si jeszcze porozumie midzy sob, chciabym kademu z was przypomnie chocia wszyscy o tym doskonale wiecie kto was namwi do wydania Filipowi Fokejczykw i Termopil40. Gdy to nastpio, zosta on panem szlaku wiodcego do Attyki i na Peloponez. Skutek tego jest taki, e nie radzicie dzi o zabezpieczeniu swych praw terytorialnych ani o polityce zagranicznej, lecz o obronie waszego kraju i grobie wojny u granic Attyki. Gdy wybuchnie ta wojna, kady dotkliwie odczuje jej skutki: jej pocztku naleaoby szuka w owej pamitnej dacie zawarcia pokoju. 36. Sytuacja naszego pastwa nie byaby obecnie tak kopotliwa, gdyby was wtedy nie oszukano. Przecie nie dostaby si Filip do Attyki od strony morza, musiaaby wpierw bowiem jego flota odnie cakowite zwyciWdz najemnych wojsk fokejskich Falajkos w r. 346 p.n.e. obsadzi przesmyk termopilski z postanowieniem odparcia wojsk Filipa. Ateczycy grobami zmusili go do poddania si i w ten sposb Macedoczycy bez adnego oporu wtargnli do wntrza Fokidy.
40

121

stwo, ani te ldem prowadzc armi przez Termopile i Fokid, lecz albo wypeniaby swe zobowizania i przestrzegajc przykadnie warunkw pokoju zachowaby si spokojnie, albo znalazby si niezwocznie w obliczu wojny rwnie gronej jak ta, ktra mu kazaa zabiega o pokj. 37. Tyle tytuem przypomnienia. Oby z bo pomoc czas nigdy nie podda surowej prbie tych moich ostrzee. Nie ycz bowiem nikomu mierci, nawet jeli na tak kar zasuguje, skoro wie si z ni niebezpieczestwo i strata dla wszystkich.

122

W SPRAWIE CHERSONEZU
Ju przynajmniej od VI wieku p.n.e. przejawiali Ateczycy zainteresowanie dla losw Chersonezu Trackiego ze wzgldu na jego pooenie geograficzne, posiadajce istotne znaczenie dla spraw gospodarczych i wojskowych. Chersonez panowa nad wanym szlakiem morskim, ktrym poday okrty handlowe wiozce dla Grecji zboe z yznych krain pooonych nad Morzem Czarnym. Dwa nastpne wieki historii Chersonezu s wypenione walkami satrapw perskich, ateskich kolonistw, trackich ksit i band najemnikw spierajcych si o panowanie. Po wojnie witej (335 346 p.n.e.) Ateczycy znw weszli w posiadanie tego kraju dziki akcjom swego utalentowanego wodza Charesa. Wkrtce potem Filip usiowa przez intrygi odebra Atenom Chersonez. Ot gdy w r. 343 p.n.e. Atericzycy wysali do tego kraju swych osadnikw-kleruchw pod wodz Diopeitesa, mieszkacy miasta Kardii, pozyskani przez Filipa, odmwili wydania terenw, ktre bezprawnie zajli. Wwczas wdz ateski uderzy na miasto, ktremu na odsiecz pospieszyy wojska Filipa. Diopeites mszczc si za akcj macedosk wtargn do czci Tracji, ktra naleaa do Filipa, i zdoby kilka mniejszych miast, a mieszkacw sprzeda w niewol. Filip zoy natychmiast ostry protest w Atenach. Skarg t poparli zwolennicy krla oraz ci politycy, ktrzy uwaali, e w interesie Aten ley zachowanie z nim pokoju. Domagano si wic odwoania Diopeitesa z dowdztwa jako winnego tych zarzutw. W mowie wygoszonej wiosn r. 341 p.n.e. Demostenes stan w obronie tego wodza uzasadniajc znakomitym komentarzem sytuacji na Chersonezie potrzeb zatrzymania go na tym stanowisku.

Nie powinni, Ateczycy, mwcy polityczni, ktrzy tu gos zabieraj, dawa wyraz swej osobistej nienawici czy sympatii, lecz wystpi z propozycj, ich zdaniem, najlepsz, zwaszcza e nasze obrady dotycz spraw publicznych wyjtkowej wagi. Skoro niektrych politykw skania do przemawiania tylko dza rywalizacji lub jaki inny osobisty powd, wy sami, Atericzycy, jako og musicie oddali od siebie te wszystkie niskie pobudki dziaania, by mc uchwali i wprowadzi w czyn to, co suy najywotniejszym interesom pastwa.

123

2. Powanym dla nas problemem jest przebieg wydarze na Chersonezie oraz kampania, ktr Filip prowadzi w Tracji1 ju od dziesiciu miesicy. Tymczasem przedmiotem wikszoci wystpie politycznych jest omawianie akcji organizowanych aktualnie przez Diopeitesa2 albo rozwaanie krokw, ktre ma zamiar podj. W wypadkach, w ktrych w waszej ley mocy ukaranie oskaronych w wyniku przeprowadzonego postpowania sdowego zgodnie z prawem i w dowolnie wyznaczonym przez was czasie od was zatem, jak mona sdzi, zaley decyzja, czy dan spraw rozpatrywa od razu czy w pniejszym terminie. Jakikolwiek nacisk czy przynaglanie z mojej strony lub ze strony kogokolwiek innego byoby w tych okolicznociach zbyteczne. 3. Kiedy jednak jawny wrg naszego pastwa przy uyciu znacznej siy zgromadzonej nad Hellespontem usiuje nas ubiec w zajciu pozycji, ktrych nigdy nie zdoamy uratowa, jeli przybdziemy za pno, uwaam, e jedynym korzystnym dla nas dziaaniem jest powzicie odpowiednich decyzji i poczynienie przygotowa w moliwie krtkim czasie. W kadym razie nie wolno nam odstpi od takich zamierze i wdawa si w krzykliwe polemiki i wzajemne oskaranie si w innych sprawach. 4. Czsto dziwia mnie, Ateczycy, tre wygaszanych tutaj przemwie, jednake adne z nich nie zaskoczyo mnie bardziej anieli pewna wypowied, ktr niedawno usyszaem w Radzie3, i wasi doradcy musz was nakania albo do otwartej wojny, albo do przestrzegania pokoju. 5. Oczywicie taki wybr jest
W r. 342 p.n.e. Filip przeprowadzi now wypraw przeciw Tracji. W chwili wygaszania tej mowy przez Demostenesa Macedoczycy byli ju w posiadaniu tylu zdobyczy, e obawy o posiadoci ateskie na Chersonezie byy uzasadnione. Diopeites dowdca ateskich kleruchw-osadnikw wysanych na Hellespont. Rada to jest Rada Piciuset, Boule; miaa szerokie kompetencje, ktre obejmoway dziedzin ustawodawcz, sdownicz i wykonawcz. Do Rady naleao przede wszystkim przygotowanie wnioskw, ktre miay by przedoone Zgromadzeniu Ludowemu. Bez wniosku Rady Zgromadzenie nie mogo powzi adnej decyzji ani uchwali adnej ustawy.
3 2 1

124

moliwy, jeli tylko Filip ze swej strony bdzie zachowywa spokj i nie zatrzyma wbrew warunkom traktatu4 w swym posiadaniu waszych terenw oraz jeeli nie bdzie si stara zjednoczy innych pastw przeciwko wam. W takich okolicznociach rzeczywicie nie pozostawaoby nam nic innego, jak y w pokoju, a wszelkie rady stayby si po prostu zbyteczne. Zreszt dostrzegam u was gotowo do przyjcia takiej postawy. 6. Nie wiem, jak rozumie deklaracj owych politykw, e musimy prowadzi otwart wojn albo przestrzega pokoju, jeeli si okazuje, i Filip mimo zoonych przysig i uzgodnionych warunkw zawartego z nim pokoju ktrego spisany tekst ley przed naszymi oczyma i jest kademu dostpny od pierwszego dnia zagarn bezprawnie wiele naszych posiadoci? A warto doda, e uchway, ktre go o to obwiniaj, do dzi nie utraciy swojej wanoci. Przywaszcza sobie cudze tereny, zanim Diopeites wyprawi si5 na morze z kleruchami6, ktrych si oskara o wszczcie dziaa wojennych. Czy nie zagarnia bez przerwy ziemi innych Grekw i barbarzycw, by zebra siy do uderzenia na nas? C wic znaczy owo twierdzenie, i trzeba albo prowadzi wojn, albo zachowa pokj? 7. Przecie w naszym pooeniu nie mamy wyboru, wic pozostaje nam do spenienia tylko jedno zadanie, zreszt ze wszystkich najsuszniejsze i najkonieczniejsze, ktre owi politycy pomijaj milczeniem. C to za
Chodzi tu o tzw. pokj Filokratesa z r. 346 p.n.e. Porczono w nim Atenom zachowanie ich posiadoci. Kiedy posowie atescy czekali na zakoczenie przez Macedoczykw wyprawy przeciw Tracji, Filip pospiesznie zaj kilka miejscowoci na wybrzeu trackim: Serrion, Doriskos i in. Atericzycy postanowili domaga si pokoju na nowych warunkach. Filip przyj to yczenie Atericzykw na pozr przychylnie, lecz gdy w r. 343 p.n.e. wysano do poselstwo, zdecydowanie odmwi wszelkim daniom Ateczykw.
5 6 4

Diopeites wyprawi si w r. 343 p.n.e.

kleruchowie atescy kolonici, ktrzy w nowych osadach, zaoonych przez Ateny, tworzyli gminy zalene od macierzystego miasta (metropolis). Zatrzymywali obywatelstwo ateskie i zobowizani byli do suby wojskowej i pewnych wiadcze na rzecz Aten.

125

zadanie? Stawi opr najedcy. A moe, na boga, uwaaj, e jak dugo Filip z daleka si trzyma od Attyki i Pireusu7, to nie wyrzdza adnych szkd naszemu pastwu i nie prowadzi adnych dziaa wojennych. 8. Jeeli rzeczywicie taki suszny wniosek wycigaj8 z tych przesanek i jeeli taka jest ich interpretacja pokoju, to atwo chyba zauway, e podane przez nich rozumowanie nie jest ani godziwe, ani do przyjcia, ani te bezpieczne dla naszego pastwa. Ponadto ich wypowiedzi zaprzeczaj oskareniom, ktre kieruj przeciwko Diopeitesowi. Czemu mamy pozwala Filipowi na wszelkie dziaania nie dajc od niego w zamian, by si nie zblia do granic Attyki? Czemu w takim razie nie wolno Diopeitesowi pospieszy na odsiecz Trakom9? Albo czemu, jeeli tak uczyni, bdziemy musieli przyznawa, e akcje Diopeitesa wznieciy wojn? 9. No tak, mgby kto powiedzie w tej sprawie rzeczywicie owi politycy niezupenie maj racj, ale w kocu trudno nie dostrzec tego, i najemnicy wyrzdzaj wielkie szkody pldrujc cay obszar HellesDontu; bez wtpienia Diopeites dopuszcza si gwatw, gdy zajmuje cudze statki10, a takiej dziaalnoci nie moemy w adnym wypadku pochwala. No dobrze, niech i tak bdzie, nie wyraam sprzeciwu. 10. Mam nadziej, e tej rady udzielaj w dobrej wierze11 i w uczciwym zamiarze. Ich wysiki zmierzaj do rozwizania si wojskowych stojcych do waszej dyspozycji i w tym celu wszczynaj ca kampani kalumni i oszczerstw pod adresem wodza, ktry stara si zapewni swym wojskom rodki utrzymania. Myl wic, e jeeli ju przyjmiecie ich rad bd musieli wam udowodni, i take Filip
7 8 9

Pireus port Aten. Oczywicie mwca wypowiada te sowa z ironi. Przeciwko Trakom Filip od pewnego czasu znowu prowadzi wojn.

Chodzi tu o statki handlowe wiozce ywno. Towary wiezione Diopeites konfiskowa na potrzeby wojska, a statki puszcza wolno za okupem.
11

10

Znowu wyrana ironia.

126

rozpuci swe wojska. W przeciwnym wypadku baczcie, czy ich jedynym zamiarem nie jest sprowadzi na powrt nasze pastwo do tego stanu, ktrego skutkiem jest nasza obecna katastrofalna sytuacja polityczna. 11. Nie potrzebuj wam chyba tumaczy, i Filip zawdzicza swe dotychczasowe sukcesy przede wszystkim tej okolicznoci, i w kadym przedsiwziciu potrafi nas ubiec. Trzyma on sw armi w staym pogotowiu bojowym, z gry wie, co chce czyni, w kadej chwili moe napa znienacka na ktrekolwiek z pastw. My za dopiero na wie o jakim wydarzeniu, a wic ju po fakcie dokonanym, podnosimy nieopisan wrzaw i czym prdzej zabieramy si do przygotowa. 12. Naturalny skutek jest oczywisty: Filip w spokoju dokonuje podboju tych krain, przeciwko ktrym si wyprawi my za przybywamy zawsze za pno i cay nasz wysiek i wszystkie nasze wydatki id na marne. By moe, udaje si nam pokaza nasze rzeczywiste uczucie wrogoci i wol walki z najedc, ale nasza mocno opniona prba wczenia si do akcji ciga na nas tylko dodatkow niesaw. 13. Ale nie omieszkajcie zauway, Ateczycy, e wszystko to, o czym si dzi mwi, to tylko prne sowa i pozory. Cae to dziaanie, plany i pomysy prowadz do tego, by nikt przypadkiem nie niepokoi Filipa, gdy bdzie urzeczywistnia wszystkie zamysy zgodnie ze swym yczeniem. Nasze pastwo nie utrzymuje bowiem adnej armii poza granicami kraju, wy za pozostajecie w domu. 14. Przede wszystkim zwrcie uwag na rozwj aktualnych wydarze. Filip przebywa teraz w Tracji wraz ze sw potn armi i ciga znaczne posiki z Macedonii i Tessalii, jak nas informuj naoczni wiadkowie. Ot teraz czeka tylko na por wiatrw etezyjskich12, by ruszy na Bizancjum i obleniem zmusi je do poddania si czy wyobraacie sobie, e Bizantyczycy nie zwrc si do was i nie zadaj pomocy? 15. Myl, e tak zrobi, co wicej, jestem wprost przekonany o tym, i
12

wiatry etezyjskie por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 36.

127

wprowadziliby raczej do swego miasta nawet takich ludzi, ktrym jeszcze mniej ni wam ufaj13, ni poddaliby je Filipowi jeli tylko nie uprzedzi ich akcji i wczeniej nie zajmie ich miasta si. W obecnej chwili ani nie moemy wyprawi std okrtw do ich kraju, ani te nie mamy tam w pogotowiu adnej siy bojowej, ktra by im moga pospieszy na odsiecz. Ich los jest ju przesdzony. 16. Na Dzeusa, ludzi tych ogarnia jakie zgubne szalestwo, a ich gupota przekracza wszelk miar! Tak to ju jest ale pomimo to musimy ich ocali, bo tego wymaga interes naszego pastwa. Poza tym nie mamy pewnoci, czy Filip nie napadnie na Chersonez. Jeli mona wnosi z treci listu, ktry do nas posa, zamierza rozprawi si z osadnikami na Chersonezie14. 17. Pozostawiona tam w gotowoci bojowej wasza armia moe nie tylko pospieszy na ratunek temu krajowi, ale te niepokoi i niszczy wasne tereny Filipa. Jeli natomiast rozpucimy t armi, c nam przyjdzie czyni, gdy Filip rzeczywicie uderzy na Chersonez. Na boga, postawmy Diopeitesa przed sdem powiadacie. Ale czy to w czymkolwiek polepszy nasz sytuacj? W takim razie sami ruszymy z odsiecz! A jeli porywiste wiatry nam w tym przeszkodz? Ale, na boga, Filip z pewnoci nie zaatakuje! A kt nam moe zarczy, e tego nie uczyni? 18. Zastanwcie si i uprzytomnijcie sobie, Ateczycy, jaka pora roku nadciga. Czy nie widzicie, e niektrzy ludzie tylko myl o tym, by was usun z kretesem z Chersonezu i przekaza go w rce Filipa. A co bdzie, jeli on opuci teren Tracji i nie zwrci si w kierunku Chersonezu i Bizancjum bo i tak moliwo trzeba wzi pod uwag lecz ruszy na Chalkis15 i Megar16,
W czasie wojny ze sprzymierzonymi (357355 p.n.e.) Bizantyczycy walczyli przeciwko Atenom.
14 15 16 13

Idzie tu o ateskich kleruchw. Chalkis gwne miasto na Eubei, pozostao wierne Atenom.

Megara miasto pooone na poudnie od Aten, zwizane z nimi politycznie. W r. 343 p.n.e. prbowa Filip opanowa Megar, ale pomoc ateska udaremnia ten zamiar.

128

jak niedawno ruszy na Oreos17? Czy jest lepiej odeprze go tutaj na wasnym terenie i pozwoli, by wojna dotara a do granic Attyki, czy da mu ju tam solidne zajcie? Tylko to drugie rozwizanie kwestii wydaje mi si suszne. 19. Skoro ju wszyscy znacie fakty i macie o nich wyrobiony pogld, nie powinnicie podejmowa prb krytykowania i ostatecznie rozpuszczenia siy zbrojnej, ktr Diopeites usiuje zebra dla naszego pastwa, lecz sami powinnicie uformowa drug tak armi, a Diopeitesa zaopatrzy w pienidze i pod kadym innym wzgldem uyczy mu wsparcia z ca ofiarn gotowoci. 20. A gdyby tak kto zapyta Filipa: Powiedz mi, czy wolaby, aby te wojska, ktre teraz walcz pod wodz Diopeitesa, jakie by tam one nie byy na ten temat nie bd si spiera otrzymay dobre zaopatrzenie, znalazy uznanie w oczach Ateczykw i wzrosy w liczb dziki staej pomocy pastwa, czy raczej by ulegy rozwizaniu i rozbiciu pod wpywem oszczerstw i oskare pewnych politykw?". Nie mam wtpliwoci, i Filip opowiedziaby si za ich rozwizaniem. I wanie niektrzy z was tutaj chc zrobi to, o co Filip prosiby bogw w swych skrytych modlitwach. I wy jeszcze si zastanawiacie i szukacie przyczyny tych wszystkich strat, ktre ponioso nasze pastwo? 21. Z tego wanie powodu pragn z ca otwartoci podda wnikliwemu osdowi obecn sytuacj polityczn, zbada, na czym polega nasza wasna dziaalno i jaka jest nasza postawa wobec biegu wydarze. Ot odmawiamy skadania datkw pieninych na fundusz wojskowy oraz brania osobistego udziau w wyprawach wojennych. 22. Nie umiemy si obej bez korzystania z pienidzy publicznych18, nie chcemy da Diopeitesowi
17 18

Oreos miasto na Eubei.

Idzie tu nie tylko o wynagrodzenie dla urzdnikw administracji pastwowej, ale te o wszelkie wydatki na cele spoeczne (rozdawnictwo zboa) i kulturalne, jak np. kosztowny fundusz widowiskowy theorika.

129

przyznanych mu sum pienidzy19 i zamiast go chwali za to, i na wasn rk umie si postara o konieczne rodki, ganimy go i staramy si wyledzi midzy innymi, skd je czerpie i co zamierza uczyni, sami za zachowujc tak postaw nie mamy najmniejszej ochoty wykonywa naszych wasnych publicznych powinnoci. Sawimy w piknych sowach tych mwcw, ktrzy przemawiaj w sposb godny naszego pastwa, ale w czynach udzielamy poparcia ich przeciwnikom. 23. Macie zwyczaj stawia pytanie kademu mwcy, ktry wstpuje na trybun a co naley czyni?". Wolabym zamieni tu rol i was zapyta a o czym naley mwi?". Bo jeli rzeczywicie nie macie zamiaru paci podatkw na cele wojenne, osobicie uczestniczy w wyprawach wojskowych, nie narusza na cele spoeczne pienidzy publicznych, da Diopeitesowi przyznane mu sumy pienidzy i pozwoli mu, by sam dla siebie zdobywa rodki utrzymania, i wreszcie peni wasnych obowizkw to naprawd nie mam nic do powiedzenia. Dalicie przecie tak wielk swobod dziaania tym chtnym do wszystkiego oskarycielom i oszczercom, e ze spokojem wysuchujecie, jak z gry wytaczaj przeciwko temu wodzowi skarg na podstawie jego domniemanych zamiarw20. C mona na to powiedzie? 24. Przynajmniej cz z was musi si dowiedzie, do czego moe to wszystko prowadzi. Powiem z ca szczeroci, inaczej bowiem nie potrafibym. Wszyscy wodzowie, ktrzy kiedykolwiek wyruszali std okrtami na morze jeli si myl, gotw jestem ponie wszelk kar brali pienidze od Chiotw21 i Eretrejczykw22, sowem od kogokolwiek mogli, mam tu zwaszcza na myli mieszkacw Azji Mniejszej. 25. Otrzymuj
Chodzi o pienidze na utrzymanie i wyposaenie dowodzonej przez Diopeitesa armii. Chodzi tu zreszt o zamiary, ktre ci oskaryciele sami przypisuj temu wodzowi. Chioci mieszkacy wyspy Chios, por. zreszt W obronie Rodyjczykw, przyp. 2.
22 21 20 19

Eretrejczycy mieszkacy miasta Eretrii na Eubei.

130

mniej, jeli dowodz tylko jednym lub dwoma okrtami wicej, jeli maj pod swymi rozkazami znaczniejsz flot. Ci za, ktrzy pac te sumy, mae lub due, nie pac za nic nie s przecie szalecami. Kupuj sobie za t cen dla statkw kupieckich, ktre wypywaj z ich portw, gwarancj przed uszkodzeniem i rabunkiem oraz bezpieczestwo eglugi swych wasnych okrtw23, ktre uzyskuj eskort. Zreszt mona tu jeszcze wymieni inne tego rodzaju uatwienia. Mwi, e oddaj te sumy jako dowody przyjani i jest to wanie powszechne okrelenie takich gratyfikacji. 26. Jest rzecz a nadto oczywist, i take dzisiaj wszystkie zainteresowane miasta bd opacay usugi Diopeitesa, skoro ma pod swymi rozkazami ca armi. A skd waszym zdaniem ma bra rodki na od i utrzymanie swych onierzy, skoro nie otrzymuje ich od was, a wasnych nie posiada24? A moe z nieba? No nie! Wanie dziki temu, co mu si uda zebra, wyprosi lub poyczy, moe jako przetrwa. 27. Ci, ktrzy go przed wami obwiniaj, nie czyni nic innego, jak tylko ostrzegaj kadego przed udzielaniem Diopeitesowi jakiejkolwiek, choby najmniejszej, finansowej pomocy, poniewa ma on ich zdaniem ponie kar za swoje dziaania planowane na przyszo, a nie tylko za swe dotychczasowe czyny i uzyskane korzyci. Taki te sens ostrzeenia maj stwierdzenia: zamierza oblega miasto" lub zdradza spraw Hellenw". Czy rzeczywicie ktremu z tych oskarycieli ley na sercu los Grekw maoazjatyckich? Bo jeli tak, to chyba jako wicej troski okazuj dla innych krajw anieli dla wasnej ojczyzny? 28. Zastanawiano si te nad posaniem na Hellespont drugiego stratega25. W tej sprawie skadam nastpujce wyjanienie. Jeeli Diopeites dopuszcza si bezprawia zatrzymujc statki
Idzie tu o ochron przed korsarzami, ktrzy stanowili prawdziw plag na Morzu Egejskim. wasnych nie posiada poniewa Ateczycy nie zaopatrzyli Diopeitesa w wystarczajc ilo pienidzy. By to oczywicie wniosek ugrupowania opozycyjnego, orientacji filomacedoskiej.
25 24 23

131

handlowe, maa, Ateczycy, powtarzam, maa tabliczka26 wystarczyaby, by temu wszystkiemu pooy koniec. Mamy prawa, ktre nam nakazuj odda w rce sprawiedliwoci winnych takiego przestpstwa, nie za, na boga, zapewnia sobie wasne bezpieczestwo27 przy pomocy znacznych wydatkw i interwencji naszej floty. Byby to ju szczyt obdu. 29. Przeciwko wrogom, ktrych nie mona dosign prawem, trzeba, i jest rzecz konieczn, utrzymywa armi, wysya flot, paci podatki na cele wojenne, przeciwko nam samym, to jest obywatelom, mamy inne rodki uchway, skargi procesowe28, okrty do specjalnych porucze29. Tymi rodkami posuguj si rozsdnie mylcy ludzie. Ci za politycy postpuj teraz tak jak oszczercy i burzyciele porzdku pastwowego. 30. To, e znajduj si wrd was osobnicy takiego pokroju, jest wprawdzie rzecz przykr, nie jest przecie prawdziwym nieszczciem. Wy jednak, ktrzy tutaj zasiadacie, jestecie w takim stanie ducha, e jeli kto tylko wystpi przed wami i owiadczy, e rdem wszelkiego za jest Diopeites, Chares30 czy Aristofon31, albo jakikolwiek inny obymaa tabliczka tzw. pinakion Ateczycy podawali do publicznej wiadomoci na tabliczkach postanowienia swoich wadz. A zatem takie tabliczki zawieray teksty uchwa, ustaw, skarg kryminalnych itd. zapewnia sobie wasne bezpieczestwo nb. przed takimi przestpcami. skargi procesowe w oryginale eisangeliai, w sprawach przestpstw politycznych, naruszajcych ustrj pastwa. Zoenie skargi powodowao natychmiastowe ciganie przestpcy. Proces karny w tych wypadkach nosi rwnie nazw eisangelia, zreszt por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 53. Chodzi zwaszcza o okrty dla przewoenia osb aresztowanych poza granicami Attyki. Znanym statkiem uywanym do takich celw by Parao", wymieniony w tekcie oryginau greckiego. Chares utalentowany wdz ateski. Grabiee, jakich si dopuszczay wojska najemne Charesa, wywoyway wiele protestw w Atenach. Aristofon polityk ateski, zwolennik polityki probeockiej, przyjaciel Charesa. Aristofon przez wniesienie skarg przeciwko znanym wodzom, Ifikratesowi i Tymoteuszowi, dopomg Charesowi do otrzymania samodzielnego dowdztwa.
31 30 29 28 27 26

132

watel, ktrego wymieni, zaraz wyraacie mu swe uznanie i wrd wrzawy przyznajecie mu racj. 31. Jeli za kto inny zabierze gos i owiadczy: To wierutne brednie, Ateczycy! Nikt inny, a tylko Filip jest sprawc wszystkich nieszcz i katastrofalnego pooenia naszego pastwa. Gdyby bowiem zachowywa spokj, nasze pastwo nie miaoby adnych kopotw", nie moecie temu zaprzeczy i zaraz popadacie w zo jakby z powodu domniemanej straty. A jaka jest przyczyna tego nastroju? 32. Na bogw, pozwlcie mi na bezwzgldn szczero, skoro mwi o najwaniejszych sprawach naszego pastwa. Ot niektrzy z politykw tak uksztatowali wasz postaw, e na posiedzeniach Zgromadzenia Ludowego sw niezomnoci woli budzicie groz, natomiast w sprawie wojny i przygotowa do niej przejawiacie beztrosk godn pogardy. W wypadku obwinienia czowieka, ktry wedle waszego rozeznania przebywa w Atenach i znajduje si w zasigu waszej wadzy, chtnie popieracie oskarenie. Jeli natomiast winnym jest czowiek, ktrego nie moecie pocign do odpowiedzialnoci jak tylko przez pokonanie go w otwartej walce jestecie bezradni, a uwiadomienie sobie wasnej bezsilnoci, jak sdz, wprawia was w gniew. 33. Wasi politycy powinni, Atericzycy, postpowa wprost przeciwnie: powinni was przyzwyczaja do tego, bycie na Zgromadzeniu Ludowym byli wyrozumiali i ludzcy bo mamy tam do czynienia z obron praw, ktre dotycz nas samych i naszych sprzymierzecw natomiast w sprawach wojny i zbroje bycie si okazali groni i nieugici. Idzie tu bowiem o walk przeciwko waszym rywalom i wrogom. 34. Uywajc demagogicznych chwytw i zabiegajc ponad wszelk miar o wasze wzgldy doprowadzili do tego, i na obradach Zgromadzenia Ludowego niczym jacy moni panowie chtnie nadstawiacie ucha na samo tylko pochlebstwo, pochway i komplementy, podczas gdy aktualny bieg wydarze politycznych wprowadza nasze pastwo w stan najwyszego zagroenia. 35. Na Dzeusa, przecie mog Grecy obciy was odpowiedzialnoci za zaprzepaszczenie przez wasze niedbalstwo sposb-

133

noci sprzyjajcych do dziaania i mog was zapyta: Ateczycy, wyprawiacie do nas poselstwa32 przy kadej okazji i cigle powtarzacie, e Filip co knuje przeciwko wam i innym Hellenom, e w kadym wypadku naley si strzec takiego czowieka itd., itd.". Z takim stwierdzeniem wypadaoby si zgodzi bo rzeczywicie tak postpujemy. A mog te powiedzie: ,,A zatem, wy najwiksze ofermy tego wiata, kiedy przez dugich dziesi miesicy czowiek ten przebywa z dala od swej ojczyzny33, pozbawiony wszelkiej moliwoci powrotu do domu z powodu choroby, pory zimowej i prowadzonej wojny ani nie uwolnilicie Eubei34, ani nie odzyskalicie ktrejkolwiek ze swych utraconych posiadoci. 36. I wanie w tym czasie, kiedy pozostawalicie w domu i cieszc si zdrowiem oddawalicie si wczasom jeli w ogle mona mwi o zdrowiu ludzi, ktrzy zachowuj tak postaw Filip ustanowi na Eubei dwch tyranw, z ktrych jeden ma stanowi zagroenie dla Attyki, drugi za dla Skiatos35. 37. Czy usunlicie przynajmniej te punkty zagroenia; nawet jeli nie mielicie ochoty na podjcie jakiej powaniejszej akcji, nie podjlicie adnej, wolelicie ustpi. Oczywicie, zeszlicie mu z drogi i w ten sposb pokazalicie a nadto wyranie, e nie ruszycie si z miejsca, choby Filip i dziesi razy umar!36 Po c wic niepokoicie nas cigymi poselstwami i skargami?". Gdyby takie
W r. 347 p.n.e. wysano z Aten poselstwo do wikszoci pastw helleskich, a w r. 344 i 343 p.n.e. take do pastw lecych na Peloponezie. Filip prowadzi w tym czasie walki w Tracji. Podczas tej trackiej wyprawy powanie zaniemg. Ju od r. 351 p.n.e. Filip zacz si miesza w wewntrzne sprawy Eubei. W r. 348 p.n.e. Ateczycy wysali wojsko na odsiecz tyranowi Eretrii Plutarchowi bez powodzenia. Stracili sposobno odzyskania wyspy. Filip zapewni sobie na niej wpywy przez obsadzenie Oreos i Eretrii i pozostawienie tam oddanych mu wadcw.
35 36 34 33 32

Skiatos por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 38. Aluzja do cikiej choroby Filipa.

134

byy ich sowa, co bymy, Ateczycy, mogli na nie odpowiedzie? Musz przyzna, i nie wiem. 38. Nie brak tu ludzi, ktrzy s przekonani, e potrafi zbi z tropu mwc politycznego jednym tylko pytaniem: co mamy czyni?". Tym udziel najuczciwszej i najbardziej zgodnej z prawd odpowiedzi: przede wszystkim nie czyni tego, co czynicie obecnie. Nie waham si te zoy tu nieco szczegowsze wyjanienie w oczekiwaniu, i ten sam zapa, ktry ujawniaj w stawianiu pyta, oka rwnie w dziaaniu. 39. Rzecz najwaniejsza, Ateczycy, to wasze niezomne przewiadczenie, e Filip ju prowadzi wojn przeciwko waszemu pastwu, e zerwa pokj (i przestacie si ju raz na zawsze wzajemnie oskara w tej sprawie), e jest nieprzychylnie czy wrcz wrogo usposobiony do caego naszego miasta i ziemi, na ktrej ono stoi, dodam, do wszystkich jego mieszkacw bez wyjtku, nawet do tych, ktrzy sdz, i sobie zaskarbili jego wzgldy. 40. Jeli maj jakie wtpliwoci, nieche sobie przypomn losy Eutykratesa37, Lastenesa38 i Olintyjczykw, ktrzy kiedy si uwaali za jego przyjaci. Kiedy tylko zdrad wydali mu wasne miasto, zginli najhaniebniejsz mierci. Gwnym jednak przedmiotem akcji militarnych Filipa i jego zabiegw dyplomatycznych jest nasz ustrj polityczny. Nic na wiecie bardziej go nie pociga jak zburzenie tego systemu. 41. Jego zamys nie jest pozbawiony uzasadnienia, jeli spojrze na to z innego punktu w wiadomy tego, e choby ludw, jego wadza nigdy n dopki u was bdzie si u Jeli spotka go jakie niepow pojawia si ono w czowiecze
Eutykrates dowdca kawalerii w Olincie, ktry wyda miasto Filipowi.
38 37

Lastenes oficer wojsk w Olincie, wyda zdrad Filipowi ojczyste

miasto.

135

zostay poskromione przy uyciu siy, powstan i oddadz si pod wasz opiek. 42. W waszej bowiem naturze nie ley ch rozszerzenia swego panowania kosztem innych ani te zabezpieczania jego podstaw. Wasza dzielno i energia wyraa si w powstrzymywaniu innych przed grabie cudzego i odbieraniu im ich upu, oraz w gotowoci zarwno zwalczania jednostek dcych do wadzy39, jak i wyzwalania wszystkich zniewolonych narodw. Dlatego Filip nie yczy sobie, aby kultywowana przez was idea wolnoci miaa kadorazowo zagraa jego wasnym interesom. Z pewnoci nie jest to jego pragnieniem, gdy rozumuje wcale poprawnie i trafnie. 43. Pierwszym zatem i niezbdnym zadaniem jest dostrzega w Filipie nieprzejednanego wroga naszego systemu i naszej demokracji, a dopki nie stanie si to waszym najgbszym przewiadczeniem, nigdy sprawom biecej polityki nie powicicie tej uwagi, jakiej rzeczywicie wymagaj. Waszym nastpnym obowizkiem jest uwiadomienie sobie w peni, i caa jego obecna dziaalno i wszystkie jego przygotowania s wymierzone przeciwko naszemu pastwu oraz e wszelki opr, na ktry napotyka, jest oporem sucym waszej sprawie. 44. Nikt chyba nie jest tak naiwny, aby przypuci, i Filip, ktry pragnie posi te okropne miejsca w Tracji bo jak mona inaczej okreli jakie Drongilos, Kabyle czy Masteir40 i inne miejscowoci, ktre teraz zdobywa i zajmuje i dla ich posiadania znosi wszelkie trudy, straszliwe burze zimow por i najwiksze niebezpieczestwa, natomiast wcale nie pragnie ateskich portw, stoczni, okrtw, kopalni srebra41, bogatych zasobw i znacznych dochodw. 45. l pozwoli wam to wszystko posiada, podczas gdy on sam dla zdobycia prosa i jczmienia
39 40

do wadzy do tyranii czy jedynowadztwa.

Drongilos, Kabyle czy Masteir niewielkie miejscowoci w Tracji niedaleko Strymonu i Amfipolis.
41

kopalnie srebra w Laurionie w Attyce.

136

zoonego w trackich doach42 zimuje w tej zbjeckiej jaskini? Nie, nie jest to moliwe. Wszystko, co czyni, a wic i te dziaania, i caa jego polityka jest cakowicie poddana idei panowania. 46. C wic maj czyni w tej sytuacji trzewo mylcy ludzie? Musz dogbnie pozna rzeczywisto polityczn naszego pastwa, pozby si owej bezprzykadnej i nie znajcej miary lekkomylnoci, oy pienidze na fundusz wojenny, zachci do tego rwnie naszych sprzymierzecw, dba o utrzymanie i stae zaopatrzenie istniejcej armii. Podobnie bowiem jak Filip utrzymuje swe siy zbrojne gotowe w kadej chwili do napaci i zniewolenia wszystkich pastw helleskich, tak i my musimy mie armi w staym pogotowiu do zapewnienia im wszystkim bezpieczestwa i koniecznej pomocy. 47. Jeli bowiem chcecie poprzesta tylko na pospiesznym organizowaniu i wysyaniu wojskowych wypraw, nigdy nie osigniecie oczekiwanych skutkw. Najpierw naley uformowa armi, zabezpieczy jej rodki utrzymania, wyznaczy patniczych i ca obsug administracyjn43, ustanowi system cisej kontroli wydatkw, odbiera od patniczych sprawozdania finansowe, od wodza za sprawozdania z dziaalnoci militarnej. Takie wasze postpowanie i takie rzeczywiste zdecydowanie albo zmusi Filipa do uczciwego przestrzegania pokoju i pozostawania w granicach wasnego kraju a byoby to najwiksze bogosawiestwo albo pozwoli wam si z nim zmierzy w rwnej walce. 48. Kto sdzi, e mj plan wymaga wielkich nakadw, wiele wysiku i starania, rozumuje zupenie susznie. Nieche jednak pomyli tylko, jaki skutek dla Aten mogaby mie jego odmowa wspdziaania, a atwo dojdzie do wniosku, e w naszym wsplnym interesie ley jedynie ofiarne penienie tych obowizkw przez wszystkich obywateli. 49. Moe ktry z bogw daje
Trakowie mieli zwyczaj przechowywa zboe w wykopanych doach oraz w wielkich glinianych naczyniach zakopanych w ziemi. Idzie tu o tzw. demosioi, niszych urzdnikw zarzdu finansowego pisarzy, kasjerw itd.
43 42

137

wam rkojmi bezpieczestwa albowiem nikt z ludzi wiarygodnego zapewnienia w takiej sprawie zoy nie moe i Filip widzc, jak przejawiacie bierno w swym postpowaniu i jak wszystko pozostawiacie na pastw losu, w kocu na was nie ruszy. Na Dzeusa i wszystkich bogw, byoby to zaiste rzecz niegodn was, potgi pastwa i dokona naszych przodkw, powici z powodu wasnej egoistycznej wygody spraw wolnoci wszystkich Hellenw. Wolabym raczej umrze anieli doradza wam tak polityk. Jeeli kto inny to czyni i zyskuje wasz wiar i uznanie, niech tam zcie bro i porzucie wszystko! 50. Skoro jednak nikt tego nie pochwala, a przeciwnie wszyscy umiemy przewidzie, e im bardziej pozwolimy Filipowi rozszerzy swe panowanie, tym groniejszego znajdziemy w nim podczas wojny przeciwnika to na c jeszcze czekamy, przecie std ucieczki nie ma. Kiedy zdecydujemy si wreszcie, Ateczycy, wykonywa to, co stanowi nasz obywatelski obowizek? 51. Gdy bdzie to konieczne odpowiecie. To, co kady czowiek nazywa koniecznoci, nie staje si dopiero teraz warunkiem naszej rzeczywistoci, ale byo ju nim od dawna. Trzeba si wic modli do bogw, by nie przypada nam w udziale konieczno, ktra krpuje niewolnikw. Na czym polega rnica pomidzy tymi dwoma rodzajami koniecznoci? Ot najwiksz koniecznoci dla czowieka wolnego jest honor i obawa przed hab. Nie umiabym tu wymieni innego czynnika o rwnie potnym oddziaywaniu. Dla niewolnika konieczno oznacza cigi i razy. Oby bogowie oszczdzili wam tego losu, o ktrym nawet wstyd mwi! 52. Chocia chtnie dotknbym take innych spraw i wskazabym na sposoby, ktrymi si posuguj pewni politycy, by przywie was do zguby, jednak ogranicz si tylko do jednego faktu. Ot gdy na obradach pojawi si jaki problem dotyczcy Filipa, zaraz zrywa si kto z miejsca i tumaczy, jak to korzystn rzecz jest zachowa pokj, a rwnoczenie jakim kopotem jest utrzymywanie znacznej armii i jak niektrzy lu-

138

dzie chc rozgrabi wasze publiczne pienidze itd. Takimi mowami cakowicie was obaskawiaj, Filipowi za daj mono przeprowadzania w spokoju wszystkich zamierze. 53. Wam w rezultacie przypada bogi odpoczynek i cakowita bezczynno a obawiam si, e przyjdzie wam za nie kiedy drogo zapaci mwcom za popularno i wynagrodzenie. Myl, e nie was powinni owi politycy przekonywa o potrzebie przestrzegania pokoju bo wy ju dalicie si nakoni i nie ruszacie si z miejsca ale powinni przekona tego, kto prowadzi dziaania wojenne. 54. Bo gdy on pod wpywem perswazji ustpi44, z wami nie bdzie kopotu. Nadto naley sobie uprzytomni, e nie tyle s przykre wydatki, ktre ponosimy dla zapewnienia sobie bezpieczestwa, ile raczej przykry bdzie los, ktry przyjdzie nam wycierpie, jeli nie zechcemy oy na nie pienidzy. Co si za tyczy owego rozgrabiania pienidzy publicznych", to powinni temu przeszkodzi przez podanie sposobu zabezpieczenia ich, nie za przez odstpienie od waszych interesw. 55. Moje szczeglne oburzenie, Ateczycy, wzbudza to, e wielu z was boli trwonienie waszego mienia a przecie w waszej ley mocy zarwno zabezpieczenie go, jak i ukaranie winnych przestpstwa nie boli natomiast widok grabionych po kolei miast Hellady, ktre Filip napada, by potem si dobra do waszej skry. 56. Jaka jest waciwie przyczyna tego, Ateczycy, e Filip moe sobie otwarcie prowadzi dziaania wojenne, dopuszcza si bezprawia, podbija miasta a aden z owych politykw nie powie jednego sowa, e to Filip wszczyna wojn. Gdy za inni wam doradzaj, by tak zupenie nie ustpowa Filipowi i wszystkiego mu nie oddawa, ci sami ludzie znowu wystpuj z oskareniem o wzniecanie wojny. Zaraz spraw wyjani. 57. Ot pragn owi politycy, bycie swe naturalne oburzenie, ktre wzbudzaj wszelkie cierpienia zwizane z wojn, zwrcili przeciwko waszym najlepszym doradcom. Celem ich bowiem nie jest
44

Chodzi tu o Filipa.

139

ukaranie Filipa, lecz pocignicie do odpowiedzialnoci karnej owych doradcw. Sami w ten sposb zostan oskarycielami i nie ponios najmniejszej kary za sw szkodliw dziaalno. Z tego powodu twierdz, e jest wrd was pewna grupa politykw, ktrzy d do wojny. Jest to problem, o ktry tu dzisiaj idzie; naley go rozstrzygn45. 58. Jestem absolutnie pewny tego, e Filip nie czekajc, a ktry z Ateczykw zoy wniosek w sprawie wypowiedzenia wojny, zaj ju wiele waszych miast, teraz za wysa wojska przeciwko Kardii46. Jeli jednak zechcemy si nadal zasania faszywym pozorem, i Filip nie prowadzi przeciwko nam wojny, to musiaby on by skoczonym gupcem, by nam dowie, i si mylimy. 59. A c powiemy, gdy nas samych zaatakuje? On sam z pewnoci zaprzeczy, e na nas napada, tak jak zaprzeczy w wypadku ataku na mieszkacw Oreos47, kiedy jego wojska znajdoway si na ich terytorium, albo wczeniej w wypadku Feraj48, gdy przypuszcza szturm na ich mury, czy te w wypadku Olintyjczykw a bya to najwczeniejsza z tych akcji gdy si pojawi w ich kraju na czele armii. Czy rwnie w tej chwili bdziemy utrzymywali, e ludzie nawoujcy do obrony pr do wybuchu wojny? W takim razie czeka nas tylko niewola bo jeli nie wolno si broni, a rwnoczenie nie mona y w spokoju pozostaje nam jedynie taka moliwo. 60. Ponadto ponosicie wiksze ryzyko ni inne pastwa. Filip bowiem nie dy tylko do podbicia naszego miasta, ale do zniesienia go z powierzchni ziemi. Dobrze wie o tym, i nigdy nie zgodzicie si na niewol, a jeli si nawet zgodzicie, nigdy nie bdziecie umieli jej znosi: przyzwyczailicie si bowiem do rzdzenia innymi. Wie te, e bdziecie mogli
W oryginale greckim wystpuje wyraenie sdowe diadikasia, oznaczajce rozstrzygnicie sporu midzy dwiema stronami. Tutaj idzie o spr midzy dwoma ugrupowaniami politycznymi: zwolennikw pokoju i zwolennikw wojny.
46 47 48 45

Kardia miasto na Chersonezie Trackim. Oreos por. przyp. 17. Feraj por. I mowa olintyjska, przyp. 14.

140

sprawi mu wicej kopotu anieli caa reszta wiata, jeeli tylko nadarzy si wam ku temu dogodna sposobno. 61. Dlatego musicie sobie uprzytomni, e rozgrywa si tu walka na mier i ycie. Tych za, ktrzy sprzedali si Filipowi, powinnicie nie tylko serdecznie znienawidzie, ale na mier zatuc kijami. Nie mona bowiem pokona zewntrznego wroga swego kraju, dopki si nie ukarze wroga wewntrznego w murach wasnego miasta. 62. A jak mylicie, dlaczego nas Filip tak dotkliwie obraa nie znajduj innego okrelenia na jego postpowanie i podczas gdy innych usiuje jeszcze zwodzi pozorami dobrodziejstw, w stosunku do nas posuwa si do grb? Ot Tessalw wpierw szczodrze obdarzy49, by ich pniej wpdzi w obecn niewol. adne te sowa nie s w stanie opisa, jak zrazu oszuka nieszczliwych Olintyjczykw przekazujc im Potidaj i inne miejscowoci50. 63. Teraz za pozyskuje sobie Tebaczykw oddajc w ich rce ca Beocj i uwalniajc ich od dugiej i wyczerpujcej wojny51. Tak wic wszyscy z nich uzyskali od Filipa jakie korzyci terytorialne. Niektrzy ponieli ju za to kar, o czym wie dzi cay wiat; reszta za wszystko drogo zapaci, gdy nadejdzie waciwy dzie. Nie wspomn sowem o waszych szkodach poniesionych na wojnie, ale o tych wielkich stratach, ktre spowodowao zawarcie pokoju z Filipem dzieo straszliwego oszustwa. 64. Do wymieni tu Fokejczykw52, Termopile53, wasze miejscowoci w Tracji, Doriskos, Serrion czy wreszcie samego KersoblepteDziki interwencji zbrojnej Filipa uzyskali Tessalowie w r. 346 p.n.e. Nikaj i Magnezj, a take miejsce w Radzie Amfiktionw. Wnet jednak Filip narzuci im rzdy oligarchiczne uzalenione od Macedonii. W r. 356 p.n.e. pozyska sobie Filip Olintyjczykw na sprzymierzecw przeciw Atenom, odstpujc im miasto Potidaj i Antemunt. W cigu kilku nastpnych lat pozbawi ich wolnoci. od dugiej i wyczerpujcej wojny ktr Tebanczycy prowadzili z Fokejczykami.
52 53 51 50 49

Fokejczycy por. I mowa olintyjska, przyp. 24. Termopile por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 11.

141

s54. Czy nie dziery teraz Filip w swym posiadaniu Kardii i czy si do tego otwarcie nie przyznaje? Czemu nie traktuje was jak mieszkacw innych miast greckich? A dlatego, e nasze pastwo zreszt jedyne na wiecie zapewnia cakowit bezkarno temu, kto przemawia w interesie naszych wrogw i przyjmuje od nich pienidze nie ponoszc adnego ryzyka. A zezwala na to i w tym wypadku, gdy idzie o utrat naszych posiadoci. 65. Nie byoby rzecz bezpieczn popiera w Olincie polityk Filipa, gdyby lud Olintu nie pochwala korzyci, jakie mu dao posiadanie Potidai. Nie byoby bezpieczne popieranie w Tessalii polityki Filipa, gdyby lud Tessalw nie widzia w nim dobroczycy, ktry wypdzi tyranw i przywrci mu prawa w Radzie Amfiktionw. Nie byoby to rwnie bezpieczne w Tebach, gdyby nie zwrci im Beocji i nie wybi Fokejczykw. 66. Ale w Atenach jest rzecz zupenie bezpieczn broni interesw Filipa, chocia wydar wam nie tylko Amfipolis55 i teren Kardii, i umocni si na Eubei, by zagraa waszemu pastwu, a w tej chwili maszeruje na Bizancjum. Doprawdy, niektrzy z tych politykw w zastanawiajce krtkim czasie z ndzarzy zostali bogaczami, a jako ludzie nieznani i bez znaczenia doszli nagle do sawy i wpyww. Was za spotka los przeciwny: zamiast dobrobytu i powaania przypado wam w udziale ubstwo i powszechne lekcewaenie. Bogactwo, ktre pastwo posiada, opiera si moim zdaniem na sprzymierzecach, na zaufaniu i przychylnoci. Tego bogactwa was cakowicie pozbawiono. 67. Albowiem lekcewaycie je i pozwalacie, by je wam odebrano. Dziki temu przecie Filip odnosi sukcesy, wzrasta w potg i staje si powanym zagroeniem zarwno dla wszystkich HelKersobleptes naczelnik trackiego plemienia Odrysw, sprzymierzony z Ateczykami od r. 357 p.n.e. W czasie wojny z Filipem Ateczycy nie udzielili mu skutecznej pomocy ani w r. 355, ani pniej w r. 346 i 342 p.n.e. Ostatecznie w r. 341 p.n.e. w czasie wojny z Filipem utraci wadz. Amfipolis por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 8 oraz II mowa olintyjska, przyp. 2.
55 54

142

lenw, jak i barbarzycw. Wy za opuszczeni przez wszystkich i ponieni, z jednej strony budzicie uznanie dla obfitego zaopatrzenia swego rynku, z drugiej za miech z powodu braku niezbdnego przygotowania do wojny. Zauwaam te, e niektrzy z mwcw politycznych doradzaj wam cakiem odmienn zasad postpowania anieli ta, ktrej sami w yciu przestrzegaj. Oto chcieliby oni, bycie wy zachowali spokj nawet w przypadku doznania krzywdy, podczas gdy im samym jest trudno go zachowa take wtedy, gdy nikt ich nie zaczepia. 68. Od czasu do czasu kto tam wystpuje przed wami i mwi: Nie masz odwagi, Demostenesie, postawi konkretnego wniosku i ponie ryzyka, bo jeste tchrzem i niewieciuchem"56. Nie jestem ani tchrzem, ani czowiekiem wyzutym z poczucia wstydu i wasnej godnoci uchowaj boe! Przeciwnie, uwaam si za mniejszego od wikszoci waszych doradcw, ktrzy prowadz niebezpieczn polityk. 69. Kto bowiem, Ateczycy, prowadzi procesy sdowe, dokonuje konfiskat, przekupuje innych, wystpuje z publicznym oskareniem, nie odznacza si szczegln odwag, bo, zapewniajc sobie bezpieczestwo osobiste sw polityk i wystpieniami obliczonymi na tani popularno, jest odwany bez ryzyka. Kto jednak dziaajc w waszym najlepszym interesie nieraz si sprzeciwia waszym yczeniom, kto w swych przemwieniach nie zabiega o wasze wzgldy, lecz tylko o najwysze wasze dobro, kto z wasnego wyboru zajmuje si t sfer polityki, w ktrej powodzenie czciej zaley od lepego trafu ni planowanego dziaania, kto bierze na siebie pen odpowiedzialno za jedno i drugie57, ten jest mem prawdziwie odwanym i poytecznym obywatelem. 70. Nie s za poyteczni ci, ktrzy dla chwilowej popularnoci powicaj najywotniejsze interesy naszego pastwa. Daleki jestem od tego, by tych ludzi na56 57

niewieciuch w oryginale: malakos, dos. miczak".

odpowiedzialno za jedno i drugie to jest za lepy traf i planowane dziaanie.

143

ladowa lub uwaa za obywateli godnych naszego pastwa. Gdyby wic kto mnie zapyta: powiedz, co dobrego zrobi dla pastwa?" to chocia mgbym si powoa na penione przeze mnie trierarchie58, choregie59, wpacone podatki nadzwyczajne na cele wojenne, na wykupywanie jecw z niewoli i na wiele podobnych przykadw mojej ofiarnej postawy spoecznej odpowiedziabym tylko, e nigdy nie kierowaem polityk pastwa zgodnie z ich zasadami. 71. I ja potrafibym nie gorzej od innych oskara, stara si o popularno, konfiskowa mienie i w oglnoci robi to wszystko, co oni czyni, ale nigdy niczym podobnym si nie paraem, nigdy te pod wpywem dzy zysku czy zaszczytw nie zniyem si do takich praktyk, lecz nieprzerwanie i niezmiennie udzielam wam rad, ktre wprawdzie pomniejszaj mnie w waszych oczach, ale za to wam samym jeli ich posuchacie przysporz duego znaczenia. To mog wam zapewni przy czym nie jest to zarozumiao z mojej strony. 72. Ot nie wydaje mi si, aby moje zadanie jako uczciwego obywatela miao polega na wynajdywaniu takich rodkw politycznych, dziki ktrym w krtkim czasie ja zajbym pierwsze miejsce wrd was. wy za ostatnie wrd innych narodw. Nie, dobrzy obywatele musz proponowa rodki, ktre si przyczyni do wzrostu potgi ich pastwa i zawsze doradza dla niego najkorzystniejsz polityk, nie za najatwiejsz. Sama bowiem natura skania nas ku temu, co najatwiejsze, ku temu za, co najkorzystniejsze, musi dobry obywatel wskaza drog przez argumenty i pouczenia. 73. Syszaem kiedy tak uwag, i wprawdzie zawsze udzielam najlepszych rad, ale poprzestaj tylko na samych sowach, pastwo za potrzebuje czynw i konkretnego dziaania. Powiem wam, Ateczycy, co o tym myl niczego nie ukrywajc. Uwaam, e jedynym zadaniem waszego doradcy jest przedstawia wam najlepsze propozycje. Myl, e z atwoci potrafi
58 59

trierarchie por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23. choregie por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 46.

144

wam tego dowie. 74. Pamitacie z pewnoci, jak sawny Tymoteusz60 w swym przemwieniu politycznym nakania was do dostarczenia pomocy Eubejczykom, ktrych wolnoci zagraali wwczas Tebaczycy. Uy tam takich mniej wicej sw: Jak to, Tebaczycy s ju na wyspie, a wy si jeszcze naradzacie, jak macie z nimi postpi i co w ogle naley czyni? Nie pokryjecie, Ateczycy, morza mnogoci waszych statkw? Nie zrywacie si od razu z miejsc, by pospieszy do Pireusu? Nie spuszczacie okrtw na wod?". 75. Tak przemwi wwczas Tymoteusz, wy za to wszystko wykonalicie. Przeprowadzona akcja bya wynikiem jego sw i waszego dziaania. Gdyby jednak Tymoteusz da wam najlepsz rad co rzeczywicie uczyni wy za z niechci do dziaania zlekcewaylibycie j i jej nie posuchali, czy wasze pastwo odniosoby sukces, ktry sta si jego rzeczywistym udziaem? Nie nie byoby to moliwe! To samo tyczy si sw, ktre wypowiadam ja lub ktokolwiek inny; czynw i dziaania dajcie od siebie samych, najlepszej za rady wedle znajomoci rzeczy od mwcy, ktry przed wami wystpuje. 76. Zanim zejd z tej trybuny, chciabym zebra pokrtce wyraone tu pogldy. Uwaam, e musimy zoy pienidze na fundusz wojenny61, utrzyma istniejc si bojow, poprawiajc wszelkie niedostatki zauwaone w jej organizacji, by z powodu skarg dotyczcych kwestii szczegowych nie rozwizywa caoci. Naley te wyprawi do wszystkich pastw posw zaopatrzonych w penomocnictwa do udzielenia wyjanie, ostrzee, nagany, i do dziaania. Przede wszystkim jednak domagam si, by karano politykw, ktrzy si dali przekupi, oraz by wszdzie spotykao ich powszechne potpienie spoeczne. W ten sposb najlepiej si pokae, e ludzie uczciwi i z gruntu sprawiedliwi
Tymoteusz por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 12 oraz W obronie Rodyjczykw, przyp. 7. Wzywa Atenczykw do zorganizowania wyprawy na Eube. Pomylna wyprawa na Eube przypada na r. 358 p.n.e. i nastpny. Idzie o tzw. eisphorai, podatki skadane przez obywateli na cele wojenne.
61 60

145

susznie doradzali zarwno innym, jak i samym sobie. 77. Jeli taki bdzie wasz stosunek do spraw publicznych, jeli przestaniecie traktowa je z lekcewaeniem, to moe, chyba moe, ju teraz si dokona jaka zmiana na lepsze. Jeli jednak w dalszym cigu bdziecie trwali w tym stanie cakowitej bezczynnoci, jeli ca sw gorliwo ograniczycie tylko do wyraania krzykiem na Zgromadzeniu swej niechci lub uznania, jeli bdziecie unikali wypeniania swych powinnoci w potrzebie, nie sdz, aby jakakolwiek mowa, nie poparta niezbdnym dziaaniem z waszej strony, zdoaa przynie pastwu ocalenie.

146

TRZECIA MOWA PRZECIW FILIPOWI

Mowa zostaa wygoszona wkrtce po wystpieniu Demostenesa W sprawie Chersonezu wczesnym latem 341 roku p.n.e. Filip by nadal zajty kampani track i zagraa Chersonezowi i Bizancjum. Projekt odwoania Diopeitesa zosta ostatecznie przez Zgromadzenie Ludowe odrzucony. Zastanawiano si teraz nad jego wezwaniem o posiki. Mowa Demostenesa jest wyrazem penego poparcia dla tego apelu. Mwca dowodzi, e Diopeites broni dzielnie w Tracji ateskiego panowania. Zaklina swych rodakw, by walczyli nie tylko we wasnym interesie, lecz take jak podczas wojen perskich za wolno caej Grecji. W oczach swych przeciwnikw politycznych uchodzi Demostenes za podegacza do wojny, ktry za wszelk cen i w demagogiczny sposb chce sobie zapewni wadz i wpywy. Decyzja naleaa do ateskiego ludu. Ten wybra Demostenesa na swego przywdc. Wprawdzie nie wypowiedziano jeszcze wojny, ale rozpoczto ju do niej przygotowania. Wysano posiki Diopeitesowi. Sukcesem Demostenesa byo zawarcie przymierza z Bizancjum i Abydos, a zasug innego demokratycznego polityka Hypereidesa zawarcie takiego sojuszu z wyspami Rodos i Chios. W r. 339 p.n.e. atak Filipa na Bizancjum zosta odparty. Filip ruszy do Fokidy i zaj Elatej. Wiadomo, e Filip jest w Elatei odlegej o dwa dni marszu od Aten wywoaa w miecie wielkie poruszenie. Niebawem wysano Demostenesa do Teb; w tym dramatycznym momencie osign ateski mwca swj najwikszy dyplomatyczny sukces. Ateny zawary z Tebami przymierze przeciwko Filipowi. Rok nastpny oglda ju tragedi Cheronei.

Na kadym niemal posiedzeniu Zgromadzenia Ludowego wygasza si wiele mw o krzywdach, jakie Filip wyrzdza od momentu zawarcia traktatu pokojowego1 nie tylko nam, ale i innym pastwom greckim. Wszyscy mwcy chocia nic nie czyni w kierunku zmiany jednak przyznaj moim zdaniem, i naley sowem i czynem dy do ukarania Filipa i pooenia
1

Chodzi o pokj Filokratesa z r. 346 p.n.e.

147

kresu jego aktom przemocy. Tymczasem nasze pastwo znalazo si w tak katastrofalnym pooeniu, i to, co powiem chocia niestety jest zgodne z prawd zakrawa na oszczerstwo. Sdz, i gdyby wszyscy mwcy polityczni sprzysigli si udziela takich rad, wy za uchwala takie wnioski, ktre by prowadziy pastwo ku niechybnej zagadzie, nasza sytuacja nie mogaby by gorsza od obecnej. 2. Z pewnoci nie jedna i nie dwie, lecz wiele przyczyn skada si na ten stan rzeczy. Wnikliwy wgld w t spraw przekona was, e gwn win za to ponosz politycy, ktrzy staraj si raczej zyska wasz przychylno ni da wam rzeczywicie dobr rad. Jedni z nich, Ateczycy, myl tylko o utrzymaniu obecnego stanu rzeczy, ktry zapewnia im uznanie i znaczenie, zupenie za si nie troszcz o przyszo pastwa i s przekonani, e i wy o ni nie potrzebujecie si troszczy. Drudzy oskareniami i oczernianiem ludzi odpowiedzialnych za nasz polityk zmierzaj tylko do tego, aby pastwo zajo si karaniem samego siebie i na tym skupiao ca sw uwag, i aby Filip mg korzysta z cakowitej swobody sowa i czynu. Takie metody w yciu politycznym, ktre si na dobre wrd was zakorzeniy, s rdem naszych niepowodze. 3. Uwaam, Ateczycy, i nie wemiecie mi za ze, jeli z ca otwartoci powiem tu prawd. Bo zastanwcie si tylko: wolno sowa we wszystkich innych sprawach uznajecie za wsplne dobro, z ktrego korzystaj wszyscy mieszkacy miasta, nawet obcokrajowcy i niewolnicy, majcy czsto jak mona zauway wiksz swobod wypowiadania si ni obywatele niejednego pastwa; za to cakowicie t wolno wyrugowalicie z przemwie politycznych. 4. Rezultat tego jest taki, e na Zgromadzeniu moecie si nasucha do woli pochwa i pochlebstw, podczas gdy obecnie niebezpieczne pooenie pastwa grozi ostatecznymi nastpstwami. Jeeli nie opuci was jeszcze ten nastrj samozadowolenia, to nie mam po co przemawia. Jestem gotw mwi, ale pod tym warunkiem, e rzeczywicie macie ochot wysucha poytecznej rady, wolnej od wszelkiego pochlebstwa. Mimo e sytuacja nasza jest opakana, a straty znaczne, wszystko jeszcze

148

mona naprawi, jeeli zechcecie wypenia wasze obowizki. 5. By moe, to, co powiem, wyglda na paradoks, ale taka jest prawda. Najwiksze zo w przeszoci staje si najwikszym dobrem na przyszo. Jak to? Ze pooenie pastwa wynika z lekcewaenia przez was zarwno wielkich, jak i drobnych powinnoci publicznych. Nie byoby natomiast najmniejszej nadziei na popraw, gdybycie naleycie penili wszystkie obowizki, a pooenie to byoby rwnie niekorzystne. Filip odnis zwycistwo tylko nad wasz lekkomylnoci i obojtnoci, a nie nad waszym pastwem. Jeszcze nie ruszylicie si z miejsca, jeszcze daleko mu do zwycistwa. 6. Gdyby tak w naszym miecie panowaa jednomylna opinia, e Filip prowadzi wojn z naszym pastwem i narusza traktat pokojowy, jedynym zadaniem mwcy byoby doradzi najbezpieczniejszy i najskuteczniejszy sposb obrony. Niektrzy z was przecie zdradzaj osobliwe ograniczenie umysu: Filip zdobywa miasta, rozciga sw wadz na wiele waszych posiadoci, dopuszcza si gwatw wobec caego wiata, a ci ludzie cierpliwie suchaj na Zgromadzeniu mwcw, ktrzy tylko powtarzaj jedn i t sam myl, e w naszym spoeczestwie s jednostki dce do wojny. Wobec tego musimy si mie na bacznoci, a sam spraw postawi we waciwym wietle2. 7. Istnieje bowiem powane niebezpieczestwo, e kademu, kto stawia wniosek doradzajcy obron, grozi oskarenie o podeganie do wojny. Z tego wzgldu chciabym przede wszystkim to jedno ustali, czy rzeczywicie w naszej mocy ley rozstrzygnicie midzy pokojem a wojn. 8. Jeeli istotnie nasze pastwo moe zachowa pokj, a decyzja ta zaley od nas zacznijmy od tego zaoenia to owiadczam, i trzeba utrzyma pokj, ale rwnoczenie domagam si, aby publiczny wyraziciel tego pogldu stawia w tej sprawie konkretne wnioski i zgodnie z tym dalej dziaa z ca otwartoci i uczciwoci. Jeeli jednak
postawi we waciwym wietle to znaczy odpowiedzie na zarzut, i cz politykw wiadomie dy do wojny z Filipem.
2

149

przeciwnik z broni w rku3 na czele wielkiej armii okrela swe dziaania nazw pokoju, a sam prowadzi operacje wojenne, to c nam pozostaje innego prcz obrony? Nie miabym nic przeciwko temu, gdybycie i wy wzorem Filipa zechcieli utrzymywa, e zachowujecie pokj. 9. Jednake uznawanie za stan pokojowy takiej sytuacji, ktra umoliwi Filipowi zagarnicie wszystkich naszych posiadoci i wreszcie natarcie wprost na Attyk, po pierwsze, graniczy z czystym szalestwem, po drugie, oznacza zobowizanie jednostronne. Z naszej strony musimy przestrzega pokoju w stosunku do Filipa, on za w stosunku do nas nie musi. Jest to wanie owo zabezpieczenie, ktre kupuje sobie Filip4 za wielkie pienidze: on moe prowadzi przeciw wam wojn, wy za musicie zachowywa pokj. 10. Byoby niewybaczaln naiwnoci czeka, a przyzna, e toczy z wami wojn. Tego nigdy nie powie, nawet gdyby ju maszerowa na Attyk i Pireus5 jeli wolno sdzi na podstawie jego postpowania wobec innych. 11. Przykadem moe by sprawa Olintyjczykw6. Gdy znajdowa si z wojskiem w odlegoci 40 stadiw7 od ich miasta, owiadczy, e musz wybra jedno z dwojga: albo opuszcz Olint albo on Macedoni. A warto przypomnie, e przedtem zawsze oburza si na tego rodzaju zarzuty i wysya swoich penomocnikw dla oczyszczenia go z takich podejrze. Drugi przykad odnosi si do Fokejczykw8. Ot Filip wkroczy na czele wojsk do Fokidy jako do
3 4

Chodzi tu o Filipa.

kupuje sobie Filip to znaczy przekupuje niektrych politykw w Atenach, ktrzy prowadz polityk zgodnie z jego korzyci, a wbrew interesom swej ojczyzny. Pireus port Aten, ktrego budow rozpocz Temistokles, a dokoczy Perykles. Port czyy z miastem dugie mury, ktre zburzyli Lacedemoczycy po zwyciskiej wojnie peloponeskiej.
6 7 5

sprawa Olintyjczykw por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 13.

stadion miara dugoci rwna 192 m. Bya to dugo wycigowego toru. 40 stadiw = 7 km 680 m. Fokejczycy por. I mowa olintyjska, przyp. 24. W r. 346 p.n.e. do stolicy macedoskiej Peli przybyli posowie Tebaczykw i Tessalw, sprzymierzecw Filipa, z prob o pomoc przeciwko Fokejczykom.
8

150

pastwa sprzymierzonego, a posowie fokijscy nawet mu towarzyszyli w tym pochodzie. W tym samym czasie wikszo naszych obywateli spieraa si o to, i Tebaczycy nie odnios z tego przemarszu adnych korzyci9. 12. Niedawno za przyby do Tessalii jako przyjaciel i sojusznik i zaj Feraj10, ktre do dzi dziery. Ostatnio ogosi nieszczliwym mieszkacom Oreos11, i wysa do nich swe wojsko z wizyt przyjani dla rozpoznania sytuacji. Dowiedzia si bowiem, e dokuczaj im zamieszki i niepokoje wewntrzne12, obowizkiem za sprzymierzecw i prawdziwych przyjaci jest spieszy z pomoc w takich okolicznociach. 13. Poza tym uprzytomnijcie sobie jedno: Filip wola oszukiwa tych, ktrzy nie wyrzdzili mu adnej krzywdy ale byliby chyba w stanie obroni si w przypadku agresji ni ostrzec ich i podbi w jawnym akcie przemocy. Czy naprawd mylicie, e wam oficjalnie wypowie wojn, kiedy wy tak atwo i chtnie padacie ofiar oszustwa? Na pewno tego nie zrobi! 14. W przeciwnym wypadku musiaby by najwikszym gupcem na wiecie; przecie wy, strona pokrzywdzona, nie podnosicie przeciw niemu adnych zarzutw, a win obarczacie niektrych wspobywateli. I po c miaby ka kres waszym wewntrznym sporom i zatargom zrodzonym z wzajemnej zawici? Czy jego owiadW tym samym czasie pojawili si tam posowie Sparty, Aten i Fokidy ze skarg na bezprawia, ktrych si dopuszczaj Tebaczycy. Filip uy podstpu obu stronom obieca poparcie. Poselstwo fokejskie w dobrej wierze wprowadzio Filipa do wasnego kraju, ktry podbi i zniszczy. Idzie tu o przemarsz przez przesmyk termopilski. Cz obywateli ateskich bya zdania, e stosunek Filipa do Tebaczykw by wbrew pozorom wrogi.
10 11 9

Feraj por. I mowa olintyjska, przyp. 14.

Oreos miasto pooone w pnocno-wschodniej czci Eubei, w r. 342 p.n.e. ulego panowaniu macedoskiemu. W r. 348 p.n.e. wybucho na Eubei powstanie przeciwko przyjaznemu Atenom tyranowi miasta Eretrii Plutarchowi, ktry poprosi Atericzykw o pomoc. Wdz ateski Fokion, wysany z niewielkim oddziaem najemnikw na wysp, musia przej do defensywy, kiedy powstanie znacznie si rozszerzyo, a na pomoc powstacom przybyy z Tessalii wojska macedoskie.
12

151

czenie nie cignoby na caego tego adunku niechci i pretensji? Czy jego najmici13 nie utraciliby w ten sposb wakich argumentw, ktrymi powstrzymuj was od wszelkich akcji? Czy nadal mogliby twierdzi, e Filip nie prowadzi wojny z naszym pastwem? 15. Ale, na boga, czy ktokolwiek zdrowy na umyle rozstrzygaby raczej na podstawie sw ni faktw, kto z nim utrzymuje pokj, a kto z nim toczy wojn? Chyba nikt. Bezporednio po zawarciu pokoju, to znaczy, zanim powierzono dowdztwo Diopeitesowi14 i zanim wysano na Chersonez wojsko, ktre si teraz tam znajduje, Filip zaj Serrion15 i Doriskos16 oraz usun z twierdzy Serrion i witej Gry17 zaogi, umieszczone tam przez ateskiego dowdc. 16. A c oznaczao jego dziaanie? Jak to! Przecie przysig, e bdzie przestrzega pokoju! I niech nikt mi tu nie mwi: no i co z tego" albo przecie to wszystko wcale nie dotyczy naszego pastwa". Czy to s drobne wydarzenia, czy te nie, i w jakim stopniu obchodz one nasze pastwo, to ju inna sprawa. Naruszanie religii i prawa w drobnej czy powanej sprawie jest wykroczeniem, ktre w obu wypadkach ma takie samo znaczenie. Ale nie koniec na tym! A co czyni, gdy wyprawia wojska najemne na Chersonez, ktry zarwno krl perski, jak i wszyscy Grecy zawsze uwaali za wasz wasno18? Nadto przyznaje si, e wysya posiki i listownie was
jego najmici tak okrela mwca sprzedajnych politykw ateskich na odzie Filipa. Diopeites dowdca ateskich kolonistw wysany na Chersonez po pokoju Filokratesa.
15 16 17 14 13

Serrion twierdza na wybrzeu trackim. Doriskos miasto na wybrzeu w Tracji.

wita Gra dos. Hieron Oros, warownia na wybrzeu trackim w pobliu Chersonezu. Wymienione miasta zaj Filip ju w r. 346 p.n.e. Chersonez by w posiadaniu Aten od czasw Miltiadesa, zwycizcy spod Maratonu. W r. 452 p.n.e. za spraw Peryklesa skolonizowano ten pwysep, ktry w czasie wojny peloponeskiej (431404 p.n.e.) przeszed w cudze rce. Kongres pastw greckich w r. 371 p.n.e. w porozumieniu z krlem perskim przyzna Ateczykom posiadanie Chersonezu. Pniej zajli go ksita traccy. Po jakim czasie udao si Atenom odzyska sw wasno.
18

152

o tym powiadamia. 17. Stwierdza, e nie prowadzi wojny; ja za absolutnie daleki jestem od tego, aby tego typu dziaalno uznawa za przestrzeganie zasad pokoju, co wicej, owiadczam kategorycznie, e zamach na Megar19, ustanowienie tyranii na Eubei20, obecny marsz na Tracj, intrygi dyplomatyczne na Peloponezie i w kocu przeprowadzanie tych wszystkich akcji z armi w pogotowiu stanowi wyrane pogwacenie warunkw pokoju i oznaczaj wojn z wami. Chyba, e wytoczenie machin oblniczych przeciwko miastu nazwiecie dziaaniem pokojowym, a dopiero podprowadzenie ich pod same mury aktem zbrojnym. Ale chyba tak nie powiecie. Kto bowiem podejmuje wszelkie rodki i przygotowania, ktre zagraaj mojemu bezpieczestwu, ten prowadzi ze mn wojn, choby jeszcze nie uy przeciwko mnie swoich oszczepw i strza. Ktre z tych przygotowa stanowi dla was najwiksze niebezpieczestwo w wypadku wybuchu wojny? 18. Oderwanie od was Hellespontu, opanowanie Megary i Eubei przez nieprzyjaciela, pozyskanie przez niego Peloponezyjczykw21. Czy w tych okolicznociach mam utrzymywa, e ten, kto wytacza machiny przeciwko waszemu miastu, prowadzi polityk pokojow? adn miar! 19. Dzie, w ktrym zada cios niepodlegoci Fokejczykw, uwaam za rzeczywisty pocztek dziaa zbrojnych wymierzonych przeciwko nam. Myl, i organizujc obron okaecie zdrowy rozsdek. Jeeli teraz zaprzepacicie t sposobno, nie bdziecie ju mogli podj obrony, nawet gdybycie tego bardzo pragnli. Moje stanowisko, Ateczycy, rni si w sposb zasadniczy od pogldw innych waszych doradcw. Nie sdz bowiem, e jest teraz stosowna pora na wnikliwe zastanawianie si nad sytuacj Chersonezu czy Bizancjum. 20. Trzeba im po prostu
Megara miasto doryckie lece w kierunku poudniowym od Attyki. Popierao Ateny przeciwko Filipowi.
20 21 19

W Eretrii osadzi Filip tyrana Kleitarchosa, w Oreos Filistidesa.

Mieszkacom Argos, Messene i Megalopolis na Peloponezie udzieli Filip pomocy przeciwko Sparcie, ktra dya do restytucji swego dawnego panowania.

153

pomc, chroni od klsk i niedoli, wysa rodki niezbdne dla przebywajcej tam armii. Powinnicie w tych rozwaaniach uwzgldnia nie tylko interesy poszczeglnych pastw, ale caej Grecji, ktrej zagraa wielkie niebezpieczestwo. Chc wam wyjawi powody moich powanych obaw o wasze pooenie, abycie mogli przyj moje wnioski jeeli uznacie moje rozumowanie za trafne i zatroszczyli si przynajmniej o swj wasny los, skoro nie chcecie myle o innych. Jeeli si wam wyda, i to tylko brednie i ogupianie, moecie ju wicej na mnie nie zwraca uwagi jak na czowieka niezrwnowaonego umysowo. 21. Pomin milczeniem to wszystko, co mgbym tu w szczegach przedstawi, a zatem, e potga Filipa wyrosa ze skromnych i nieznacznych pocztkw, e pastwa greckie wewntrznie ze sob skcone yj w ustawicznych zatargach, e bardziej zdumiewajcy jest pocztkowy nagy rozwj jego potgi anieli obecne rozszerzanie zakresu podbojw, gdy ju tyle zagarn pod swoje panowanie. 22. Widz, e wszyscy, od was poczynajc, przyznali mu to, co stanowio przedmiot wszystkich wojen, jakie kiedykolwiek Grecy toczyli. C to takiego? Mono czynienia tego, czego zechce, napadania i ograbiania pastw greckich jednego po drugim, zdobywania poszczeglnych miast i ujarzmiania ich niewol. 23. Wasze przewodnictwo w Grecji trwao siedemdziesit trzy lata22, przewaga Spartan dwadziecia dziewi lat23, ostatnio za do wikszego znaczenia po bitwie pod Leuktrami24 doszli Tebaczycy. Ani wam, ani Tebaczykom, ani Spartanom nigdy Grecy nie przyznali prawa postpowania w sposb samowolny. Wprost przeciwnie! 24. Kiedy wy lub raczej
siedemdziesit trzy lata liczc od koca wojen perskich w r. 477 p.n.e. do koca wojny peloponeskiej w r. 404 p.n.e. dwadziecia dziewi lat od koca wojny peloponeskiej w r. 404 p.n.e. do bitwy pod Naksos w r. 376 p.n.e. bitwa pod Leuktrami w Beocji. Bitwa ta rozegraa si w r. 371 p.n.e. Wdz tebariski Epaminondas odnis w niej walne zwycistwo nad Lacedemoczykami. Rozpocza ona kilkunastoletni okres przewagi politycznej Teb.
24 23 22

154

wczeni Ateczycy okazali bezwzgldno w stosunkach z niektrymi miastami, wszyscy Grecy uznali za swj wity obowizek nawet ci, ktrzy nie mieli do was adnych osobistych pretensji wyda wam wojn w przymierzu z pokrzywdzonymi2 5. A nastpnie wszyscy chwycili za bro przeciwko Spartanom take ci Grecy, ktrzy nie mieli im nic do zarzucenia dlatego e Spartanie uzyskawszy polityczn przewag rwn waszemu przewodnictwu zaczli naduywa swej siy i burzy istniejce systemy polityczne26. Po c wymienia tu inne przykady? 25. Przecie wy sami i Lacedemoczycy, chocia pocztkowo nie mielicie adnych podstaw do wzajemnych skarg, czulicie si zobowizani widokiem cudzych krzywd do rozpoczcia midzy sob wojny. Wszystkie wykroczenia, ktrych si dopucili Spartanie w cigu owych trzydziestu lat, czy nasi przodkowie w cigu lat z gr siedemdziesiciu, ustpuj rozmiarowi za, jakie Filip wyrzdzi Grecji w niespena trzynastu latach27 swego powodzenia, powiem wicej, nawet nie stanowi jego czci. 26. atwo tego dowie przy pomocy zwizego wyliczenia. Pomijam Olint, Meton, Apolloni28 i trzydzieci dwa miasta w Tracji, ktre zrwna z ziemi. Dzi przechodzie z trudem mgby odgadn, i kiedykolwiek istniao tam ycie. Nie wspomn te o zagadzie tak znacznego plemienia, jakim byli Fokejczycy. A co si dzieje w Tessalii? Czy nie obali Filip panujcych tam systemw politycznych i nie ustanowi tetrarchii29, aby nie tylko
Wiele miast greckich nalecych do Ateskiego Zwizku Morskiego zbuntowao si przeciwko bezwzgldnemu panowaniu ateskiemu lub przeszo na stron Sparty zarwno przed wybuchem wojny peloponeskiej, jak te w czasie jej trwania. Spartanie w czasie swej hegemonii usuwali po miastach greckich rzdy demokratyczne i wprowadzali uzalenione od siebie systemy oligarchiczne. w niespena trzynastu latach liczc od momentu, kiedy Filip zacz ingerowa w sprawy greckie, a wic ok. 356 r. p.n.e. (wojna wita). Olint, Melona, Apollonia miasta pooone na Pwyspie Chalkidyjskim. Na czele kadego z czterech okrgw tessalskich (Tessaliotis, Ftiotis, Pelasgiotis, Hestiaiotis) postawi Filip wybranego przez siebie rzdc.
29 28 27 26 25

155

miasta, ale i cae ludy cierpiay niewol? 27. Czy nie wprowadzi ju tyranii w miastach Eubei, wyspy tak blisko pooonej Aten i Teb? Czy nie pisze czarno na biaym w listach: zachowuj pokj wobec tych, ktrzy okazuj mi posuszestwo". Ale nie tylko tak pisze, lecz take w rzeczywistoci czyni, bo jest ju w drodze na Hellespont, a przedtem ruszy na Ambraki30, dziery ju w swym wadaniu Elid31, znaczne miasto na Peloponezie, niedawno przygotowa napad na Megar. Ani Grecja, ani ziemia barbarzycw ju nie wystarczaj do zaspokojenia dzy posiadania tego ambitnego czowieka. 28. A my Grecy widzimy to i syszymy o tym, nie potrafimy jednak za porednictwem posw doj midzy sob do jakiego porozumienia i da wyraz naszemu oburzeniu, lecz w nastrojach zwtpienia siedzimy, odgrodzeni od siebie, po miastach. 29. Do dzisiaj nie zdoalimy dokona niczego, czego od nas da zarwno nasz interes, jak i nasz obowizek, ani stworzy przymierza, ani jakiego porozumienia przyjani i wzajemnej pomocy, lecz przypatrujemy si bezczynnie, jak wzrasta potga tego czowieka. Kady takie odnosz wraenie zamiast myle o ocaleniu Grecji i co robi w tej sprawie, za zysk dla siebie uwaa czas, w ktrym kto inny ginie. Wszyscy dobrze wiedz, e Filip niczym atak okresowej gorczki lub jakiej innej choroby zagraa nawet temu, kto sobie wyobraa, i z powodu oddalenia znajduje si poza zasigiem jego dziaania. 30. I to musicie sobie uwiadomi, i krzywdy, ktrych doznali Grecy od Spartan lub od nas, przynajmniej pochodziy od prawowitych synw Hellady. Naleaoby je uzna niejako za postpki prawowitych dziedzicw wielkiego majtku, ktrzy winni s pomyek i bdw w jego zarzdzaniu i za to zasuguj na nagan i zarzuty.
Ambrakia kolonia koryncka nad Zatok Ambrakijsk w Epirze (pnocno-zachodnia cz Grecji), sprzymierzona z Atenami, zagroona przez Filipa. Napad Filipa na Ambraki w r. 343 p.n.e. okaza si bezskuteczny. Elida por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 18. Filip dopomg do zwycistwa stronnikw oligarchii w Elidzie.
31 30

156

Ale nie mona o nich powiedzie, e postpili tak nie majc ani praw do majtku, ani nie bdc prawowitymi dziedzicami. 31. Gdyby tak niewolnik lub podrzutek sprbowa zmarnowa i roztrwoni dobra, do ktrych nie mia prawa, z jakim, na Heraklesa. oburzeniem potpiaby go opinia publiczna. Ale osoba Filipa i jego obecne postpki nikogo jako nie wytrcaj z rwnowagi, a przecie to nie Grek ani czowiek majcy co wsplnego z Grekami, ani nawet barbarzyca z kraju, ktrego nazw godzi si wymieni, lecz chystek z Macedonii, gdzie jak dotd nigdy nie mona byo naby porzdnego niewolnika. 32. Czy jeszcze nie osign szczytu swego zuchwalstwa? Nie wystarcza mu burzy miasta, wic organizuje nadto igrzyska pytyjskie32, oglnonarodowe zawody Grekw i, jeeli nie moe by na nich obecny, wysya swoich niewolnikw na sdziw konkursowych. Czy nie jest panem Termopil3 3 i przesmykw otwierajcych dostp do Grecji i czy nie utrzymuje w tych miejscach swych zag i najemnikw? Czy nie ma przywileju pierwszestwa w wyroczni34, ktry nie dla wszystkich Grekw jest osigalny, brutalnie odsunwszy was, Dorw, i reszt amfiktionw? 33. Czy nie dyktuje listownie Tessalczykom, jak polityk powinni prowadzi? Czy nie wysya jednych najemnikw do Portmos35, aby przepdzili z Eretrii demokratw, innych za do Oreos, aby tyranowi Filistidesowi36 pomogli
igrzyska pytyjskie obchodzone co cztery lata na cze Apollona Delfickiego. Pocztkowo obejmoway tylko zawody muzyczne dla uczczenia boga sztuk piknych, z czasem take zawody gimnastyczne i wycigi rydwanw. Przewodnictwo w tych igrzyskach przyznaa Filipowi Rada Amfiktionw w r. 346 p.n.e. W r. 342 zastpi Filipa w przewodniczeniu jeden z wyznaczonych przeze dostojnikw macedoskich. Termopile zaj Filip w r. 346 p.n.e. i od tego czasu dziery w swym posiadaniu. pierwszestwo w wyroczni wyroczni delfickiej. W r. 346 p.n.e. Fokejczycy zostali usunici z Rady, a ich miejsce zaj Filip, ktry wkrtce zdoby w niej przemony wpyw. Portmos miasto na Eubei, w pobliu Eretrii, opanowane przez najemnikw macedoskich i doszcztnie zburzone.
36 35 34 33 32

tyran Filistides por. przyp. 20.

157

w uzyskaniu wadzy? A Grecy tylko patrz i cierpi. I wydaje mi si, e tak mu si jako przypatruj jak burzy gradowej: kady prosi w duchu boga, aby si nie przetoczya nad jego gow, ale nie czyni adnych wysikw, aby zapobiec klsce. 34. Nie tylko nikt nie da zapaty od Filipa za gwaty, ktrych si dopuci w stosunku do caej Hellady, ale take nikt nie szuka zemsty na nim za swoje wasne krzywdy. Chyba ju nie mona niej stoczy si moralnie! Czy nie dotkn Koryntyjczykw przez atak na ich miasta Ambraki37 i Leukad38? Czy nie urazi Achajw, gdy przysig ich miasto Naupaktos39 wyda w rce Etolw, a Tebaczykw z powodu odebrania im Echinos40? A czy teraz nie maszeruje na Bizantyczykw41, w kocu swoich sprzymierzecw? A z naszych posiadoci czy nie dziery Kardii42, najwikszego miasta na Chersonezie, nie mwic o innych. 35. Znosicie jednak te wszystkie upokorzenia, bo nie sta was na odwag, ogldacie si wic na ssiada, sobie nawzajem nie dowierzacie, ale za to darzycie zaufaniem tego wsplnego wroga i krzywdziciela. I co waszym zdaniem zrobi czowiek, ktry ju teraz traktuje was z tak brutalnoci, z chwil, gdy zostanie waszym panem? 36. Jakie jest tego rdo? Bo nie bez powodu i susznej przyczyny dawni Hellenowie ujawniali gotowo do walki o wol37 38

Ambrakia por. przyp. 30.

Leukada wyspa na poudnie od Zatoki Ambrakijskiej, kolonia Koryntu, zaatakowana przez Filipa w r. 343 p.n.e. Naupaktos dzi Lepanto, miasto portowe nad Zatok Korynck. Zaog achajsk wypdzi Epaminondas. Filip poczy si z Etolami w r. 344 p.n.e., a w r. 338 p.n.e. przekaza im miasto. Echinos miasto zaoone przez Beotw nad Zatok Malijsk, zajte przez Filipa w r. 342 p.n.e. dla zapewnienia sobie panowania nad przesmykiem termopilskim. Bizantyczycy Filip by z nimi od kilkunastu lat w przymierzu. Bizancjum w czasie wojny Aten ze sprzymierzecami (357355 p.n.e.) zbuntowao si przeciwko ich panowaniu i poczyo si z Filipem. Kardia miasto w zachodniej czci Chersonezu Trackiego, kolonia Miletu, zajte przez Filipa. Demostenes zalicza je do posiadoci ateskich, bo leao na terytorium nalecym do Aten.
42 41 40 39

158

no, obecni za ich potomkowie skonno do niewoli. Byo co wtedy, Ateczycy, byo co w duszy greckiego narodu, czego ju dzisiaj nie ma, co pokonao perskie zoto i co poprowadzio Hellad ku wolnoci, co odnioso zwycistwo w walkach na ldzie i na morzu, teraz za przestao istnie. Jego upadek zaprzepaci wszystko i spowodowa cakowity zamt w sprawach pastwowych. 37. C to byo? Nic szczeglnego ani nadzwyczajnego, lecz po prostu powszechna nienawi caego spoeczestwa zwrcona przeciwko ludziom przekupnym, ktrzy brali apwki od wrogw Grecji zmierzajcych do zdobycia nad ni wadzy lub dziaajcych na jej zgub. Po prostu dowiedzione przekupstwo uchodzio za najcisz zbrodni, ktr karano z najwiksz surowoci i bezwzgldnoci. 38. I nie mona byo sobie kupi ani od politykw, ani od dowdcw stosownej sposobnoci do dziaania, ktr czsto los daje w rce ludziom niedbaym przeciwko zapobiegliwym, niechtnym do akcji przeciwko zawsze gotowym do wypeniania wszystkich obowizkw, ktre nakada na nich nakaz dziejowej chwili. Nie mona te byo kupi wzajemnej zgody ani braku zaufania do tyranw i barbarzycw, ani w ogle niczego podobnego. 39. W dzisiejszych czasach wszystko to zostao ju wyprzedane jak towar na rynku, a za to sprowadzono wszelkie zo, ktre powoduje chorob i ostateczn zagad Hellady. C to takiego? Jest to zawi, e kto inny wzi apwk, miech i pogarda, gdy si przyzna do niej, przebaczenie dla tych, ktrym rzecz udowodniono, nienawi wobec potpiajcych to przestpstwo, a ponadto wszystkie inne spoeczne plagi, ktre si wi ze zjawiskiem przekupstwa. 40. Przecie trier43, onierzy, dochodw, sprztu i sowem tego wszystkiego, po czym si ocenia si pastw, mamy oglnie znacznie wicej ni wtedy. Ale ju gowa naszych sprzedawczykw w tym, aby te wszystkie rodki i zasoby pozostay bezuyteczne, nie suyy praktycznemu celowi i konkretnej korzyci.
43

triera por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23.

159

41. Bezsprzecznie sami moecie osdzi obecn rzeczywisto polityczn, a zatem wszelkie wiadectwa i wyjanienia z mojej strony byyby tu zupenie zbdne. Chc wam tylko uzmysowi, i dawniej bywao cakiem inaczej. Posu si w tym celu nie wasnymi sowami, lecz tekstem napisu, ktry wasi przodkowie wyryli na spiowej steli44 na Akropolu nie dla wasnego uytku, bo i bez takich napisw pamitali o swych powinnociach, ale z myl o was, aby pozostawi wam pouczajcy przykad troski w podobnych sprawach. Taka jest tre owego napisu. 42. Artmios, syn Pytonakta z Zelei45, niech bdzie wyjty spod prawa jako wrg ludu ateskiego i jego sprzymierzecw on sam i cay jego rd". Dalej podano przyczyny tej kary: poniewa zoto perskie zawiz na Peloponez". Tak brzmi napis. 43. Uprzytomnijcie sobie, na bogw, jaka intencja przywiecaa wtedy Ateczykom i jakie byy zasady ich postpowania. Ogosili za swego wroga i wroga swych sprzymierzecw jakiego Zelijczyka Artmiosa zreszt niewolnika krla perskiego, bo Zelea ley w Azji i uchwalili wyj spod prawa zarwno jego, jak i cay jego rd za to, e suc obcemu wadcy przywiz zoto i to nawet nie do Aten, lecz na Peloponez. 44. Nie szo tu przecie o zwyke wyjcie spod prawa. C bowiem dla mieszkaca Zelei znaczya utrata ogu praw, z ktrych korzystaj atescy obywatele? Rzecz polegaa na czym innym. Ot prawa dotyczce rozlewu krwi zawieraj przepis, i czowiek wyjty spod prawa powinien zgin", nawet w tych wypadkach, w ktrych uchyla si ciganie za morderstwo. Znaczy to, i, ktokolwiek go zabije, bdzie wolny od wszelkiej winy. 45. wczeni Ateczycy byli, jak wida, przekonani o tym, e spoczywa na nich obowizek troski o dobro wszystkich Hellenw. W adnym bowiem razie nie zwracaliby uwagi na przekupstwa dokonywane na Peloponezie. Z tak surowoci karali winnych tego przestpstwa, e ich nazwiska umieszczali na kamiennych stelach, pomnikach publicznej haby. Ta dbao o dobre obyczaje miaa taki skutek, e to
44 45

stela por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 24.

Zelea miasto w Troadzie (Azja Mniejsza), nalece do Ateskiego Zwizku Morskiego.

160

Grecy budzili postrach u barbarzycw, a nie barbarzycy wrd Grekw. 46. W naszych czasach zasza tu cakowita zmiana, bo inny jest wasz stosunek wobec takich i innych wykrocze. Jaka jest wic rzeczywicie wasza postawa? Sami dobrze wiecie. I nie wy jedni ponosicie za to win, gdy reszta Grekw wcale nie jest od was lepsza. Dlatego twierdz, e obecne pooenie wymaga wiele czujnej uwagi, wiele dobrej woli i rozsdnych rad. Jakich? Czy naprawd yczycie sobie, bym wam wyjawi? I bez wzgldu na to, co powiem, nie bdziecie si oburzali? 47. Niektrzy obywatele pragnc podnie na duchu nasze spoeczestwo posuguj si naiwnym twierdzeniem, e Filip jeszcze nie doszed do potgi osignitej niegdy przez Lacedemoczykw, ktrzy zostali wadcami wszystkich mrz i ldw, mieli potnego sprzymierzeca46 w osobie perskiego krla i nic nie byo w stanie stawi im oporu, a przecie nasze pastwo ich odparo i nie pado ich upem. Bez wtpienia w kadej dziedzinie ycia dokona si ogromny postp i, prawd mwic, yjemy dzi w wiecie cakiem rnym od dawnego. Sdz jednak, e nigdzie postp ten nie by tak gwatowny, a przeobraenia tak gbokie jak w sztuce wojennej. 48. W tamtych czasach, jak sysz, Lacedemoczycy podobnie jak inni Grecy w okresie czterech czy piciu miesicy najedali zwykle kraj nieprzyjacielski i pustoszyli go okrutnie przy pomocy cikozbrojnej piechoty i lej uzbrojonych oddziaw armii obywatelskiej, po czym si wycofywali i wracali do swojego kraju. Mieli w sobie jak dawn rycersko, a moe raczej tak moralno polityczn, i nigdy nie prbowali nikogo pienidzmi przekupi dla zyskania doranych korzyci. Skutkiem tego wojna miaa charakter uczciwej i otwartej walki. 49. Dzisiaj, jak atwo zauway, o niczym ju nie rozstrzygaj regularne bitwy, a za wikszo klsk win ponosz zdrajcy. Syszycie, e Filip torowa sobie drog w dowolnym kierunku nie
Po pokoju krlewskim, zwanym inaczej pokojem Antalkidasa, w r. 387 p.n.e. krl perski zosta sprzymierzecem Sparty.
46

161

przy pomocy falangi hoplitw47, lecz przy pomocy armii zoonej z lekkozbrojnych, konnicy, ucznikw, najemnikw i innych tego typu oddziaw, ktr mia u swego boku. 50. Z t armi napada Filip na jaki kraj osabiony wewntrznym rozstrojem, a gdy nikt z obywateli z powodu wzajemnej podejrzliwoci nie wychodzi w pole, by podj walk w obronie ojczyzny, wtedy podprowadza on pod mury swe machiny oblnicze i rozpoczyna oblenie. Nie potrzebuj wam mwi, e nie czyni adnej rnicy midzy latem a zim, bo w adnej porze roku nie zawiesza operacji wojskowych. 51. Nie wystarczy o tym tylko wiedzie, ale trzeba o tym ustawicznie myle, by wojna si nie wdara w granice naszego kraju. Nie wolno te oglda si wstecz na owe czasy, kiedy to wojowao si z Lacedemoczykami w sposb do jeszcze prymitywny, bo tak nieuwag moecie okupi bolesnym wstrzsem. Musicie w waszej sytuacji politycznej okaza czujno i przewidywanie oraz podj takie rodki bezpieczestwa, ktre by nie pozwoliy Filipowi ruszy si z bazy wypadowej, by zetrze si z wami w otwartej walce. 52. Jeeli tylko zechcemy prowadzi tak polityk, jakiej wymaga powaga naszej sytuacji, to atwo zauwaymy naturalne korzyci zapewniajce nam przewag w prowadzeniu wojny. Idzie tu przede wszystkim o naturalne pooenie jego kraju otwartego w duej czci na nieprzyjacielskie napady, grabiee i pustoszenie. Trzeba pamita, e wprawdzie takich korzyci jest ponadto bardzo wiele, jednak w otwartej walce w polu ma Filip lepsze od was przygotowanie. 53. Samo przyjcie takiej koncepcji taktycznej i samo stosowanie strategii defensywnej wobec Filipa to jeszcze mao: przede wszystkim musicie pokaza nienawi pync z waszego gbokiego przewiadczenia i osdu tym spord waszych wsprodakw, ktrzy w sposb jawny s rzecznikami jego interesw. Nietrudno bowiem poj, i nie sposb pokona zewntrznych wrogw pastwa, dopki nie ukarze si ich pachokw dziaajfalanga hoplitw szyk bojowy cikozbrojnej piechoty greckiej, stanowicy zwart, omiorzdow lini.
47

162

cych wrd wasnych wspobywateli. 54. Ale na to niech mi Dzeus i inni bogowie bd wiadkami nigdy nie bdziecie si mogli zdoby, bo osignlicie ju ten stopie gupoty i optania po prostu nie wiem, jak to nazwa, a czsto przeladuje mnie przeraajca myl, czy jaka nadprzyrodzona sia nie pcha nas do zguby e dla wysuchiwania wyzwisk, z zawici, dla prostackiej kpiny, czy z jakiegokolwiek innego powodu zachcacie do zabierania gosu tych jego patnych agentw, z ktrych niejeden nie zaparby si nawet takiego okrelenia, i bawicie si w najlepsze, gdy pewnym obywatelom wymylaj od najgorszych. 55. Nie byoby to jeszcze najwikszym zem, chocia zem jest bez wtpienia, gdyby nie to, e takim wanie ludziom zapewniacie wicej swobody i bezpieczestwa dziaania anieli obrocom wasnych interesw. Przypatrzcie si tylko, jakie nieszczcia spadaj na ludzi, ktrzy gorliwie suchali tych doradcw. Przypomn oglnie znane fakty. 56. W Olincie istniay dwa ugrupowania polityczne: jedno tworzyli zwolennicy Filipa prowadzcy polityk sualcz, cakowicie podporzdkowan jego interesom, drugie obrocy najlepszej sprawy, pragncy uchroni swych wspobywateli od zagraajcej im niewoli. Ktrzy z nich zgubili ojczyzn? Ktrzy z nich zdradziecko wydali konnic48, co ostatecznie przypiecztowao upadek Olintu? Stronnicy Filipa; oni to faszywie oskarali i oczerniali obrocw susznej sprawy tak, i z ich namowy gdy jeszcze istniaa w Olincie demokracja lud skaza na wygnanie Apollonidesa49. 57. Takie wypaczone praktyki polityczne jak w Olincie, ktre doprowadziy do katastrofalnych skutkw, panoway take gdzie indziej. Ot w Eretrii, gdzie lud przepdziwszy Plutarcha i jego najemnikw opanowa miasto i Portmos, jedni obywatele skaniali si w swych pogldach ku nam, inni ku Filipowi. I przede wszystkim jego zwolennikw suchali biedni i nieszczliwi Eretrejczycy i w koPrzekupieni dowdcy, Lastenes i Eutykrates, wydali zdrad oddzia zoony z 500 jedcw. Apollonides przywdca ugrupowania demokratw w Olincie, zwolennik polityki antymacedoskiej.
49 48

163

cu nawet dali si namwi do wygnania swych rzeczywistych obrocw. 58. A zatem Filip jako ich sprzymierzeniec posa im Hipponika50 z oddziaem tysica najemnikw, zburzy mury Portmos i ustanowi trzech tyranw: Hipparcha, Automedonta i Kleitarcha51. Od tego czasu dwukrotnie zrywali si Eretrejczycy do walki o odzyskanie wolnoci i dwukrotnie wypdzono ich z wasnego kraju. Po raz pierwszy dokona tego Eurylochos ze swoimi najemnikami, po raz drugi Parmenion52. 59. I po c mnoy przykady! W Oreos orientacj filomacedosk przejawiali a bya to sprawa powszechnie znana Filistides, Menippos, Sokrates, Toas i Agapajos, ktrzy teraz rzdz pastwem, natomiast pewien Eufrajos53 jaki czas przebywa i u nas stara si broni suwerennoci i wolnoci swojej ojczyzny. 60. Wiele mona by mwi o tym, ile krzywd i zniewag z tego powodu znis ten czowiek ze strony ludu. Rok przed zajciem Eretrii oskary Filistidesa i jego stronnikw o zdrad, gdy odkry ich rzeczywist dziaalno. Rycho jednak porozumiaa si midzy sob pewna grupa ludzi pobierajcych pienidze i rozkazy od Filipa, i postaraa si o to, e Eufrajosa wtrcono do wizienia pod zarzutem szerzenia niepokojw w miecie. 61. Widzc to lud oretejski zamiast pomc nieszczliwemu, a jego przeciwnikw zatuc pakami, nie tylko si na nich nie gniewa, lecz nawet im wyraa swoje zadowolenie, i Eufrajosa spotkaa zasuona kara. Po tym wydarzeniu jedni majc pen swobod dziaania obmylali plan wydania Filipowi miasta i przygotowywali jego wykonanie, og za obywateli mimo i niejeden z nich zdawa sobie spraw z tego, na co si
50 51

Hipponik (gr. Hipponikos) dowdca wojsk Filipa.

Hipparch, Automedon, Kleitarch przywdcy stronnictwa promacedoskiego w Eretrii na Eubei, ktrych Filip ustanowi tyranami, by rzdzili wysp zgodnie z interesami Macedonii.
52 53

Eurylochos, Parmenion wodzowie macedoscy.

Eufrajos z Oreos, ucze Platona, niegdy czowiek wpywowy na dworze krla macedoskiego Perdikkasa, pniej w Oreos zdecydowany przeciwnik Macedonii.

164

zanosi zachowywa ze strachu milczenie pamitajc los nieszczsnego Eufrajosa. Obywatele przeywali taki upadek ducha, i mimo zbliania si nieuchronnej katastrofy, nikt si nie odway ust otworzy, a nieprzyjaciele po ukoczeniu przygotowa nie podeszli pod mury miasta. Wtedy to jedni z mieszkacw przystpili do obrony miasta, inni do wydania go zdradziecko w rce wroga. 62. W tak haniebny sposb zdobyto miasto, w ktrym tyrariskie rzdy do dzi sprawuj owi zdrajcy. Cz swych dawnych zbawcw, zdecydowanych najsurowiej rozprawi si z Eufrajosem, wygnali, cz skazali na kar mierci. Eufrajos popeni samobjstwo skadajc w ten sposb dowd, i tylko ze szlachetnych, moralnie czystych, bo patriotycznych pobudek przeciwstawia si Filipowi. 63. By moe dziwi was, czemu Olintyjczycy, Eretrejczycy i Orejci mieli yczliwszy stosunek do rzecznikw Filipa ni do wasnych obrocw. Ot dlatego, e podobnie jak i u nas obrocy susznej sprawy nieraz nic przyjemnego nie mog powiedzie, choby tego bardzo pragnli, gdy musz myle o ocaleniu pastwa. Inni natomiast, ktrzy, dla utrzymania swej popularnoci, mwi wam rzeczy mie, oddaj w ten sposb usugi Filipowi. 64. Ci zadali danin na cele wojenne, tamci uznali je za zbyteczne. Jedni domagali si akcji wojennej i zaostrzenia czujnoci wobec Filipa, drudzy pokoju, a miasto wpado w jego rce. Nie wchodzc w szczegy mog stwierdzi, e jedni mwili tylko po to, aby si suchaczom przypodoba, inni za podawali rodki ratunku. W kocu lud okazywa coraz wiksz ustpliwo nie tyle dla wasnej wygody czy z powodu niewiedzy, ile z przewiadczenia, ktremu si powoli poddawa, i ju wszystko stracone. 65. Na Dzeusa i Apollona, obawiam si, aby nie spotka was ten sam los, abycie rozwaywszy ktrego dnia swe pooenie i swe moliwoci nie musieli si przekona, e na jakiekolwiek dziaanie jest ju za pno. Oby nasze pastwo nigdy si nie znalazo w podobnej sytuacji! Tysic razy lepsza mier ni umizgiwanie si do Filipa i wydawanie w jego rce ktrego z politykw, ktry broni waszych interesw.

165

66. Pikn rzeczywicie nagrod dosta lud w Oreos za oddanie si w opiek Filipa i za odsunicie si od Eufrajosa? Pikn te nagrod otrzyma lud Eretrejczykw za to, i odrzuci wasze poselstwo i zawierzy swj los Kleitarchowi? Zrobiono z nich niewolnikw, ktrych jak bydo si bije i zarzyna. Piknie zaiste oszczdzi Filip Olintyjczykw, ktrzy sami sobie wybrali Lastenesa na dowdc jazdy, a Apollonidesa wygnali z ojczyzny? 67. Trzeba sporej gupoty i tchrzostwa, by wierzy, i mimo podejmowania najgorszych uchwa, mimo jawnej niechci do wypeniania podstawowych, a niezbdnych obowizkw, a za to dajc posuch mwcom przemawiajcym w interesie wroga unikniecie zagady, cokolwiek by si stao, gdy zamieszkujecie miasto prawdziwie wielkie. 68. A przecie wstyd byoby pniej owiadczy: A kto si mg tego spodziewa", Na Dzeusa, naleao wtedy tak postpi, a tego nie robi". Dzisiaj take Olintyjczycy mieliby wiele do powiedzenia, bo gdyby byli mogli lepiej przewidzie wydarzenia, nie utraciliby niepodlegoci. Wiele mieliby do powiedzenia mieszkacy Oreos, wiele Fokejczycy, wiele obywatele tych wszystkich miast, ktre poniosy ostateczn klsk. 69. Ale jaki miaoby to jeszcze dla nich poytek? Dopki okrt pynie bezpiecznie, mniejsza o to, czy jest wikszy czy mniejszy: zarwno eglarz, jak i sternik i kady z czonkw zaogi powinni okazywa energi i ofiarno, i czuwa nad tym, aby nikt wiadomie czy niewiadomie nie spowodowa przewrcenia si statku. Gdy ju raz pochonie go morze, wszelki wysiek staje si daremny. 70. Tak i my, Ateczycy, dopki jestemy bezpieczni, dopki posiadamy potne pastwo, ogromne zasoby i dobr saw, c powinnimy robi? Niejednemu wrd zgromadzonych tu cinie si od dawna na usta to pytanie. Na boga, powiem to, a nawet podam w formie wniosku, abycie, gdy zyska wasze uznanie, mogli rzecz od razu przegosowa. 71. Sprawa najwaniejsza sami musimy zorganizowa rodki obrony, to jest triery, pienidze i wojsko. Chociaby wszyscy inni przystali na niewol, my jedni musimy walczy w obronie wolnoci. Dopiero po ukoczeniu tych wszystkich

166

przygotowa ujawnimy nasze zamiary, wezwiemy do udziau inne pastwa, wylemy posw z doniesieniem o naszych planach do moliwie jak najwikszej iloci pastw, na Peloponez, Rodos54, Chios55, a nawet jak myl do krla perskiego, bo i w jego interesie nie ley dalszy nie zakcony proces podboju wiata przez Filipa. W ten sposb znajdziecie wsplnikw jeli uda si wam ich nakoni w niebezpieczestwach i wydatkach, gdy zajdzie potrzeba. W przeciwnym wypadku zyskacie przynajmniej na czasie. 72. Poniewa wypado nam prowadzi wojn raczej z jednym tylko czowiekiem anieli ze zjednoczonymi siami caego spoeczestwa, rwnie i zwoka nie jest bez znaczenia, podobnie jak nie bez znaczenia byy nasze niedawne poselstwa na Peloponez i te oskarenia przeciw Filipowi, ktre przedstawilimy ja i nasz dobry przyjaciel Polyeuktos, Hegesippos56 i inni posowie jadc od miasta do miasta. Odniosy one taki skutek, e Filip zatrzyma si, nie wtargn do Ambrakii i nie ruszy na Peloponez. 73. Uwaam jednak, e nie ma potrzeby wzywa do akcji innych Grekw, jeeli sami nie macie ochoty wykonywa tego, czego da od was potrzeba chwili. Byoby naiwnoci maskowa lekcewaenie wasnych interesw przesadn trosk o cudze i zamiast myle o obecnym zagroeniu straszy innych wizj przyszych niebezpieczestw. Nie jest to moim zamiarem. Owiadczam natomiast, e dla wojsk na Chersonezie musimy wysa pienidze i speni wszystkie ich wymagania, dalej twierdz, e sami powinnimy si przygotowa do wojny, a innych Grekw zebra, zczy, poucza i zachca. Jest to moralny obowizek kadego pastwa, ktre posiada znaczenie rwnie
Rodos wyspa ta naleaa do Zwizku Ateskiego, w czasie wojny ze sprzymierzecami oderwaa si od Aten. Niebawem popada w zaleno wpierw od Persji, potem od Macedonii. Chios por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 2, sprzymierzeniec ateski, ulega wpywom politycznym spartaskim, pniej perskim i macedoskim. Polyeuktos, Hegesippos mwcy demokratyczni zwizani z Demostenesem.
56 55 54

167

wielkie jak nasze. 74. Mylny jest pogld, e Chalkidyjczycy czy Megarejczycy57 byliby zdolni uratowa Grecj, gdybycie wy niechlubnie pozostawili jej spraw na pastw losu. Jedni i drudzy poczytywaliby za swe szczcie, gdyby si im udao unikn wasnej zagady. Dzieo ocalenia jest waszym zadaniem: dla was wasi przodkowie zdobyli ten zaszczytny obowizek i wam go przekazali za cen nie tylko wielu, ale i powanych niebezpieczestw. 75. Jeeli jednak kady z was bdzie bezpiecznie siedzia starajc si jedynie zaspokoi swe pragnienia i unika wszelkich obowizkw, po pierwsze nigdy nie znajdzie ludzi, ktrzy wykonaj je za niego, po drugie za obawiam si, e przyjdzie kiedy taki dzie, ktry kae nam naraz uczyni to wszystko, czego teraz nie chcemy. 76. Takie s moje zapatrywania i takie s moje wnioski. Wprowadzenie w ycie tych propozycji mogoby jeszcze teraz przynie znaczn popraw naszej sytuacji politycznej. Jeeli kto potrafi udzieli lepszej rady, niech wystpi i przemwi. Jakiekolwiek podejmiecie postanowienie, prosz bogw, aby obrcio si na wasze dobro.
Chalkidyjczycy czy Megarejczycy w danym momencie jedyni sprzymierzecy Aten.
57

168

MOWA POGRZEBOWA
Byo od dawna w Atenach zwyczajem sawi w mowie pogrzebowej (epitaphios logos) polegych na wojnie onierzy. Istniaa przynajmniej od wojen perskich retoryczna tradycja takich mw okolicznociowych, ktra wypracowaa schemat gatunku wraz z ca topik i cechami genologicznymi. Gwne skadniki morfologiczno-strukturalne mowy pogrzebowej to pochwaa ojczyzny i jej ustroju politycznego, pochodzenia polegych, ich charakteru, wychowania i ich czynw. W swym schemacie strukturalnym zawieraa te taka mowa cz lamentacyjn, sowa smutku i alu po zmarych oraz cz konsolacyjn, sowa pocieszenia i otuchy dla rodzin i przyjaci polegych wojownikw. Mwcw wybiera lud ateski spord najznakomitszych i najbardziej zasuonych obywateli. Rozwijali oni w swych przemwieniach oglnie przyjty tok wywodw i myli, narzucony przez okoliczno i przez zwyczaj. Pogrzeby zasuonych odbyway si na koszt pastwa na cmentarzu pooonym na Keramejku jednym z najbardziej malowniczych przedmie Aten. Zaszczyt wygoszenia tej mowy powierzy lud ateski ostatniemu obrocy wolnej demokracji, a zarazem najzacitszemu przeciwnikowi Macedonii Demostenesowi, ktry przez cay okres swej dziaalnoci kierowa kampani przeciw Filipowi, ostatecznie zakoczon w r. 338 p.n.e. na polach Cheronei. Zjednoczone siy helleskie ulegy w walce wojskom macedoskim. Nieatwe mia zadanie Demostenes, gdy przyszo mu sawi polegych w przegranej w kocu bitwie, ktra jak czas wkrtce pokaza staa si grobem wolnoci Hellenw.

Gdy nasze pastwo uchwalio, aby onierzom spoczywajcym w tym grobie urzdzi uroczysty pogrzeb publiczny w podzice za ich odwag ujawnion w wojnie, mnie za powierzyo obowizek zwyczajowej mowy1, zrazu zaczem si zastanawia, jak mgbym w tym przemwieniu podnie w stosowny sposb ich zalety. W czasie tych rozmyla uwiadomiem sobie, e jest rzecz zgoa
W Atenach istnia zwyczaj publicznego egnania polegych w wojnie onierzy przy pomocy mowy pogrzebowej (epitaphios logos).
1

169

niemoliw mwi o polegych onierzach, tak jak na to w peni zasuguj. Wzgardzili przecie wrodzon wszystkim ludziom chci ycia i woleli raczej umrze piknym zgonem anieli y i oglda Hellad pogron w nieszczciach. Czy wic nie pozostawili po sobie sawy mstwa, ktrej adne sowo nie potrafi przewyszy? Mimo to uwaam za suszne wygosi mow, podobnie jak to przede mn, w tym miejscu i w takich samych okolicznociach, czynili inni. 2. Nasze pastwo szczegln czci darzy onierzy, ktrzy w walce oddali swe ycie. wiadczy o tym wiele czynnikw, przede wszystkim za prawo nakazujce wyznaczy mwc, ktry ma wygosi przemwienie na publicznych uroczystociach pogrzebowych. W przekonaniu, e dzielni mowie gardz gromadzeniem bogactw i korzystaniem z urokw ycia, gdy wszelkie swe denia powicaj zdobywaniu cnt onierskich i trosce o dobre imi, nasze pastwo uznao za wskazane uczci ich za pomoc takich sw, ktre najlepiej zapewni im po mierci i utrwal saw okupion trudami ywota. 3. Gdybym pord wielu ich zalet, ktre tworz doskonao moraln, dostrzeg tylko ich mstwo, wyrazibym im nalene uznanie i wnet zakoczybym sw mow. Kiedy jednak pomylny los ofiarowa im szlachetne pochodzenie, dobre wychowanie, a take dziki ich ambitnym wysikom przykadne ycie2, a te wszystkie czynniki uksztatoway ich osobowo ludzi dzielnych i zacnych, wstyd by mi byo, gdyby si pokazao, i pominem ktr z ich zalet. 4. Pozwol sobie zacz od przypomnienia ich rodu. Ot od najdawniejszych czasw wiat uznaje ich szlachetne pochodzenie. Kady z polegych onierzy moe wyprowadzi swj rd nie tylko od ojca i odlegych przodkw w nieprzerwanym cigu pokole, ale z tej samej wsplnej ojczyzny, ktrej w powszechnej
Szlachetne pochodzenie, dobre wychowanie, przykadne ycie oraz dokonania stanowiy stay przedmiot pochway zmarych w mowach pogrzebowych.
2

170

opinii s prawowitymi synami3. Ich praojcowie w przeciwiestwie do innych ludw od pocztku zajmowali kraj, w ktrym si urodzili i ktry przekazali swym potomkom. Tych, ktrzy jako przybysze zawitali do miast i zyskali miano ich obywateli, susznie mona przyrwnywa do przybranych dzieci. Ci natomiast mowie s obywatelami swego ojczystego kraju na mocy prawa urodzenia. 5. Widz jeszcze inny dowd na to zreszt powszechnie uznawany e ta ziemia jest matk naszych praojcw. Urodzia im bowiem jako pierwszym z ludzi owoce4, ktre zapewniaj utrzymanie przy yciu, a dla caej ludzkoci stanowi najwiksze dobrodziejstwo. Sama natura dajc nowe ycie dostarcza te rodkw do jego zachowania. Podobnie jest i z nasz ziemi ojczyst, ktra nam daa i ycie, i pokarm. 6. Tak to przodkowie tych mw mog si poszczyci wielowiekow tradycj pokole. Waham si, czy mog wam przedstawi mstwo i inne zalety owych mw z prostej obawy, by zbytnio nie poszerza mej mowy. Sprbuj jednak w zwizej formie przywoa na wasz pami wydarzenia zasugujce na wzmiank nie tylko wobec tych, ktrzy ju o nich syszeli, ale przede wszystkim wobec tej czci suchaczy, ktrym s one nieznane. Przypomnienie o nich moe bowiem wyzwoli szlachetn dz wspzawodnictwa i z pewnoci nie bdzie stanowio przykrego dodatku do mego przemwienia. 7. Przodkowie i ojcowie obecnego pokolenia nigdy nie wyrzdzili krzywdy nikomu z Hellenw i barbarzycw, gdy zawsze byo ich dumnym zamiarem zachowywa poza innymi zaletami tak w stosunku do innych postaw, ktr cechuje szlachetno i sprawiedAttycy ywili przekonanie, e s jednym z najstarszych plemion greckich, ktre nigdy nie zmieniao swoich siedzib i od najdawniejszych czasw mieszkao na tym samym terenie. Ten motyw dawnoci rodu" pojawia si obowizkowo nie tylko w mowach pogrzebowych, ale te czsto w mowach politycznych, w dramacie, a nawet w historiografii. Chodzi tu o oliwk, ktr Attycy uwaali za dar bogini Ateny oraz za najwspanialszy owoc swej ziemi.
4 3

171

liwo5. W czasie obrony przed wrogami dokonali wiele wspaniaych czynw. 8. Ot w takim stopniu rozgromili najazd Amazonek6, e przepdzili je a poza rzek Fasis7, wojska za Eumolposa8 i innych nieprzyjaci nie tylko wyparli z wasnej ziemi, ale i z innych krain greckich. A trzeba wiedzie, e aden z ludw, mieszkajcych na zachd od naszych granic, nie zdoa stawi im skutecznego oporu ani ich zatrzyma. Co wicej, naszych przodkw nazwano wybawcami dzieci Heraklesa ktry sam ocali wielu ludzi kiedy te przybyy do naszego kraju jako bagalnicy, cigane przez Eurysteusa9. Wsawili si zreszt nie tylko tymi, ale wieloma innymi znakomitymi czynami: i tak nie pozwolili naruszy starych zwyczajw zwizanych z kultem zmarych10, gdy
Ateczycy sdzili, e ju ich przodkowie kierowali si zasad sprawiedliwoci i pomagania wszystkim pokrzywdzonym i uciemionym. T szacown tradycj prezentowaa ich zdaniem w swej polityce ateska demokracja. Amazonki plemi wojowniczych kobiet wywodzce si od boga wojny Aresa. W wyprawie zorganizowanej przez Heraklesa przeciwko Amazonkom uczestniczy krl Aten Tezeusz. W czasie walk uprowadzi on jedn z Amazonek imieniem Antiope. Aby pomci to porwanie, Amazonki ruszyy na Ateny. Rozbiy swj obz na wzgrzu zwanym pniej Areopagiem wzgrzem Aresa. Tezeusz pokona Amazonki i wypar ze swego kraju. Fasis rzeka w Kolchidzie, obecnie Rion, stanowia legendarn granic midzy Europ i Azj. Eumolpos syn boga Posejdona, z czasem zosta krlem Tracji. W czasie wojny midzy mieszkacami Aten a pobliskiej Eleusis opowiedzia si po stronie tej ostatniej. Nadcign z wojskiem do Attyki, lecz zosta pokonany przez krla ateskiego Erechteusa i poleg w walce. Kapaski rd Eumolpidw (Eleusis) uwaa go za swego przodka. Eurysteus syn Stenelosa, wadca Tirynsu i Miken, przy pomocy swej patronki Hery przeladowa nienawici Heraklesa i zada mu szereg prac", ktre utwierdziy saw bohatera. Po jego mierci napastowa dzieci Heraklesa, ktre ostatecznie znalazy schronienie przed przeladowc w Attyce. W czasie wyprawy zbrojnej przeciwko Atenom Eurysteus zgin. Wedle greckich wierze zmary ma prawo do pogrzebu, gdy niepogrzebane zwoki s przedmiotem odrazy dla bogw. Kwestionowanie tego uchodzio za bezprawie, poniewa zmary nie podlega ju prawu ludzkiemu, lecz prawu bogw.
10 9 8 7 6 5

172

Kreon11 odmwi prawa do pogrzebu siedmiu bohaterom biorcym udzia w sawnej wyprawie przeciw Tebom12. 9. Pomijajc wiele czynw, ktre si zalicza do mitw i opowieci, przypomniaem tylko o tych dokonaniach, ktre dostarczaj tak wielu interesujcych tematw, e poeci w utworach przeznaczonych do recytacji i piewania oraz pisarze i historycy uczynili je przedmiotem swych dzie literackich. Teraz przedstawi take inne czyny godne tamtych i wcale wielkoci im nie ustpujce, ktre ze wzgldu na nieznaczne oddalenie od naszych czasw nie obrosy jeszcze legend i nie uzyskay wymiarw zdarze heroicznych. 10. Ot owi mowie odparli bez niczyjej pomocy dwukrotnie nacierajc armi ludw caej Azji13 i na ldzie, i na morzu, i biorc na siebie cae niebezpieczestwo walki uratowali wolno wszystkich Hellenw. I chocia inni mwili ju przede mn o tym, co teraz zamierzam powiedzie, sdz jednak, e nie wolno pozbawia polegych onierzy wielkiej i zasuonej sawy. 11. Wypada uzna ich nawet za mniejszych od wojownikw walczcych niegdy pod Troj, poniewa tamci bohaterowie zebrani z caej Grecji z najwyszym trudem po dziesiciu latach zdoali zdoby jedno miasto14, podczas gdy nasi przodKreon wadca Teb, szwagier wygnanego z tego miasta za zbrodni ojcobjstwa i kazirodztwa Edypa. Przeklci przez Edypa synowie Eteokles i Polinejkes pokcili si o wadz w Tebach. Wygnany z Teb Polinejkes uda si do Argos. Stamtd wyruszya pod wodz krla argiwskiego Adrastosa, tecia Polinejkesa, wyprawa siedmiu wodzw przeciwko Tebom. Miasto si obronio, lecz obydwaj bracia walczc przeciwko sobie zginli. To wydarzenie upamitni Ajschylos w swej tragedii Siedmiu przeciwko Tebom. Tebaczycy odmwili onom polegych bohaterw wydania ich zwok; ustpili dopiero na interwencj krla ateskiego Tezeusza. Chodzi tu o zasugi Ateczykw w czasie wojen perskich. Podczas pierwszej wyprawy perskiej pokonali Ateczycy najedcw w bitwie ldowej pod Maratonem (490 p.n.e.), podczas drugiej krla Kserksesa w bitwie morskiej pod Salamin (480 p.n.e.). Troja zostaa ostatecznie zdobyta po dziesiciu latach zaciekych walk i to dopiero podstpem.
14 13 12 11

173

kowie nie tylko sami powstrzymali wroga, ktry dokonujc wszdzie podbojw przyby tu z siami caego kontynentu, ale te wzili na nim pomst za wszystkie krzywdy, jakich si wobec innych dopuci. Co wicej, zdecydowanie sprzeciwiali si te wszelkim zakusom pastw greckich, ktre pragny kosztem innych rozszerzy stan swego posiadania. Wystpujc zawsze w obronie sprawiedliwoci naraali si na wszelkie zwizane z tym niebezpieczestwa. I tak bieg czasu zblia nas do pokolenia, w ktrym teraz yjemy. 12. Niech nikt nie sdzi, e wyliczyem tu ca list dokona, poniewa nie wiem, co powiedzie o poszczeglnych czynach. Ale nawet gdybym ujawnia najwiksz bezradno w wynajdywaniu stosownych pomysw dla tego rodzaju mowy, to przecie jest oczywiste, i sama waleczno polegych onierzy uycza gotowych motyww, ktre nietrudno rozwin. Jest moim zamiarem przypomniawszy wpierw szlachetne pochodzenie oraz najwybitniejsze dziea naszych przodkw jak najrychlej nawiza w mym przemwieniu do czynw, ktrych dokonali polegli onierze. Do jednych i do drugich mog odnie wsplne sowa pochway, poniewa s zczeni ze sob wzami krwi. Mam bowiem przewiadczenie, e sprawi to przyjemno zarwno naszym przodkom, jak i polegym, jeli nie tylko wsplno pochodzenia, ale i nasze uznanie poczy ich zasugi. 13. Zanim omwi dziaalno tych mw, musz poniecha na chwil podjtego wtku mojej mowy po to, aby prosi o yczliwe uczestnictwo w uroczystociach pogrzebowych tych spord obecnych tutaj, ktrzy nie s zwizani ze zmarymi adnymi wzami krwi. Bo gdyby mi poruczono uwietnienie tych uroczystoci jakimi nakadami pieninymi na urzdzenie widowisk takich jak wycigi konne lub zawody gimnastyczne, to wypenienie przeze mnie tego zadania oceniano by miar gorliwoci i ofiarnoci, jakie wykazaem w ich organizowaniu. Teraz gdy przypad mi zaszczytny obowizek sawienia tych mw w sowie, obawiam si, e przez moj nadgorliwo osign skutek wrcz przeciwny zamierzonemu, jeeli nie pozyskam przychylno-

174

ci wszystkich moich suchaczy. 14. Albowiem mstwo, zrczno, sia fizyczna i inne tego rodzaju czynniki zapewniaj same z siebie niezalen przewag tym, ktrzy je posiadaj, nawet jeli nikt inny nie yczy im sukcesu. Natomiast moc przekonywania zaley od yczliwoci suchaczy i z jej pomoc nawet polednia mowa zyskuje saw i powszechne uznanie, bez niej za, choby swym piknem przewyszaa wszystko, budzi u suchajcych tylko odraz. 15. Chocia wiele mgbym przytoczy czynw owych mw, za ktre susznie naley si im chwaa, jednake gdy ju przystpuj do faktw trudno mi rozstrzygn, od czego mam zacz. Poniewa wszystko naraz cinie mi si na myl, nieatwo mi dokona wyboru. Sprbuj wic dla mojej mowy przyj taki sam porzdek, jaki wyznaczy bieg ich ycia. 16. Od samego pocztku w caym swym wychowaniu ukazywali swe wybitne zalety: z penym oddaniem zajmowali si tym, co byo stosowne dla odpowiedniego wieku ich ycia, zyskujc uznanie tych, na ktrych im szczeglnie zaleao rodzicw, przyjaci i krewnych. Dlatego te pami o tych mach jakby podajc ladami ich ycia wywouje cigle wrd ich przyjaci i bliskich uczucie prawdziwej tsknoty, fal wspomnie i wiadomo tego, e ju w swej modoci zapowiadali si na ludzi wielkiego serca. 17. Osignwszy wiek mski ujawnili swj niezomny charakter nie tylko wobec wspobywateli, lecz take wobec caego wiata. Jest bowiem, jest rozwaga pocztkiem wszelkiej doskonaoci moralnej, odwaga za jej urzeczywistnieniem. Pierwsza z nich rozstrzyga, co naley czyni, druga zapewnia sukces podjtej decyzji15. Mowie ci odznaczali si obydwiema waciwociami. 18. Gdy tylko jakie niebezpieczestwo zagraao wsplnym losom Grecji, oni pierwsi umieli je przewidzie i nieraz udao si im nakoni og Hellenw do wsplnej obrony: jest to dowodem trzewego rozsdku i inteligencji. Nadszed czas, gdy w yciu
To sformuowanie niemal dosownie powtrzy Cyceron, Pro Sestio XL 86: hoc sentire prudentiae est, facere fortitudinis".
15

175

politycznym Hellady zapanowao rozprzenie, do ktrego si doczyo otpienie i bezmylno. Zamiast przeciwdziaa zagroeniom, szukano ndznych wykrtw, chocia mona byo jeszcze sytuacj opanowa16. Kiedy jednak Hellenowie zechcieli ich posucha i prowadzi rozsdn polityk, mowie ci nie chowali urazy za doznane zo, lecz miao przejmowali inicjatyw i ochoczo przystpowali do dziaania z pen gotowoci do ponoszenia ofiar z wasnego ycia, mienia i sprzymierzecw. A gdy przyszo do wielkiej prby w walce, nie oszczdzali swego ycia. 19. Taka ju jest losu konieczno, i po rozegranej bitwie jedni s zwycizcami, drudzy pokonanymi17. Ale nie waham si twierdzi z penym przekonaniem, i onierze, ktrzy po obu stronach polegli walczc w szyku bojowym, nie maj udziau w klsce, lecz jedni i drudzy s na rwni zwycizcami. Kto z ywych odnis zwycistwo, o tym rozstrzygna wola boska. Kady z onierzy w peni wykona swe zadanie trwajc do koca na wyznaczonym posterunku, jako miertelnik spotka swe przeznaczenie, wycierpia to, co mu zgotowa przypadek lecz w duchu pozosta niezwyciony przez swych przeciwnikw. 20. Tylko walecznoci tych mw i nierozwadze naszych wrogw zawdziczamy t okoliczno, i ich wojsko nie postawio stopy na naszej ziemi. Kady z wrogw, ktry dowiadczy ich mstwa w walce wrcz, nie mia ochoty powtrnie toczy boju z ich rodakami uwaajc, e los bitwy nie bdzie dla askawy, gdy przyjdzie mu walczy z mami o wyprbowanym harcie ducha. Warunki zawartego pokoju s wystarczajcym dowodem na to, i tak w istocie byo. A chyba najbardziej wiarygodnym
Jest tu aluzja do pewnej obojtnoci i marazmu, ktre przeyway Ateny i inne pastwa greckie w czasie, gdy Filip budowa sw potg polityczn kosztem innych organizmw pastwowych. Demostenes swoimi Mowami olintyjskimi i Filipikami prbowa nakoni Hellenw do dziaania i zjednoczenia swych si. Wikszy sukces dyplomatyczny odnis dopiero w r. 338 p.n.e., kiedy udao mu si poczy dwch odwiecznych" rywali, Ateczykw i Tebaczykw, do wsplnej walki przeciwko Macedonii. Mwca czyni tu aluzj do bitwy pod Cherone w Beocji (338 p.n.e.), w ktrej zjednoczone siy Grecji ulegy armii macedoskiej.
17 16

176

i przekonywajcym tego wiadectwem, jakie w ogle mona przytoczy, jest to, e wdz naszych wrogw wyrazi podziw dla ich odwagi i wola raczej okaza przyja ich rodakom18 anieli po raz wtry podj rozstrzygajc walk o cay swj dobytek. 21. A gdyby kto poprosi naszych przeciwnikw o wyraenie opinii, czy odnieli zwycistwo dziki wasnej odwadze, dowiadczeniu i miaym decyzjom swego wodza, sdz, e nie znalazby si nikt tak bezwstydny i bezczelny, kto by ostateczny wynik bitwy przypisywa swojej zasudze. Kiedy bstwo, ktre jest panem wszystkiego, rozstrzyga ludzkie spory zgodnie ze sw wol, naley uwolni pozostaych przy yciu przecie to tylko ludzie od zarzutu tchrzostwa. Jeeli wdz nieprzyjaci pokona dowdcw naszego wojska, to nikt nie moe gani prostych onierzy ani po naszej stronie, ani po stronie wroga. 22. Gdyby jednak miao si ju komu przypisa win, to chyba tylko Tebaczykom, a raczej ich dowdztwu19, nie za masie onierskiej Tebaczykw czy Ateczykw. Dowdztwo to wprawdzie miao pod swymi rozkazami oddziay o niedocignionym i bezwzgldnym mstwie i chocia samo gorco pragno okry si saw, nie umiao uczyni z tego najlepszego uytku. 23. Kady moe osdzi cae to zdarzenie zgodnie z wasnym pogldem. Jednake byo spraw dla wszystkich oczywist, e w rkach naszych onierzy spoczywa wolno caej Hellady: jeli oni ocalej, i ona bdzie uratowana. Gdy zy los ich zabra, nikt ju nie stawia wrogom oporu. Nie chc obraa niczyich uczu,
Po swym zwycistwie Filip nie mci si na pokonanych Hellenach. Nie dokona najazdu na Attyk. Pastwa greckie zachoway prawo do autonomii i zostay tylko formalnie sprzymierzecami, nie za poddanymi zwycizcy. Na polu walki Ateczycy ustawili si na lewym skrzydle wojsk sprzymierzonych. Filip pragn wywabi ich z wzniesienia, na ktrym stali, na paskie bonia. W tym celu uy manewru. Zacz wycofywa swe oddziay ku rwninie. Ateczycy ruszyli do ataku, lecz wkrtce zostali zatrzymani zwart lini macedoskich oddziaw. W tym samym czasie Macedoczycy przeamali front helleski na rodkowym odcinku, gdzie walczyli Tebaczycy. Ten manewr przesdzi o losach bitwy. Wdz tebaski Teagenes i jego koledzy nie ponosz wikszej winy od innych.
19 18

177

lecz myl, i gdyby kto utrzymywa, e waleczno tych mw oywiaa ducha caej Hellady, powiedziaby prawd. 24. Skoro tylko wydali na polu bitwy ostatnie tchnienie, Grecja od razu stracia sw godno i powag. Moe si wprawdzie wydawa wielk przesad to, co powiem, jednake sdz, e musz to uczyni. Bo gdyby z otaczajcego nas wszechwiata usun wiato dnia, cae nasze ycie staoby si odtd smutne i przykre. Podobnie teraz po stracie tych dzielnych mw caa dawna wietno Hellenw pogrya si w mroku i zapomnieniu. 25. Nie ulega wtpliwoci, e wiele czynnikw uksztatowao ich niezomny charakter. Jednym z najwaniejszych by, moim zdaniem, ustrj polityczny, w ktrym przyszo im y. Rzdy oligarchiczne budz tylko strach wrd obywateli, natomiast nie umiej wytworzy poczucia godnoci. Z chwil wybuchu wojny, ktra wszystkich poddaje prbie, kady tu z lekkim sercem siebie tylko ratuje, wiedzc, i jeli pozyska swych przeoonych przy pomocy darw lub jakiej usugi, otrzyma nieznaczn nagan, choby si dopuci powanego wykroczenia moralnego. 26. Ustroje demokratyczne posiadaj obok wielu innych piknych rysw przy ktrych powinien trwa kady trzewo mylcy czowiek take wolno sowa. Tej za wolnoci, ktrej istot jest mwienie prawdy, nie mona odwie od jej wyjawiania. Nie jest bowiem w stanie czowiek, ktry popeni haniebny czyn, uagodzi wszystkich wspobywateli20. Nawet jeli pojedyncza osoba wyrazi nalen nagan, winny nie uniknie przykroci. Przecie ludzie, ktrzy sami nikogo nie oskaraj, suchaj z przyjemnoci, jak kto rzuca potwarze na innych. Wszyscy ci mowie z obawy przed takim potpieniem i ze wstydu na myl o ewentualnych zarzutach mnie stawili czoo niebezpieczestwom grocym ze strony naszych nieprzyjaci i przeoyli szlachetn mier nad niesawne ycie.
W ustroju oligarchicznym, zdaniem mwcy, przestpca moe zamkn usta nielicznej grupie rzdzcych przy pomocy przekupstwa, w ustroju natomiast demokratycznym jest rzecz zgoa niemoliw kupi sobie milczenie tysicy obywateli.
20

178

27. Wymieniem ju oglne czynniki, ktre skoniy owych mw do szukania zaszczytnej mierci mianowicie ich pochodzenie, wychowanie, niezmienne hodowanie szlachetnym ideaom, zasady caego naszego politycznego systemu. Pragn teraz wyjani pobudki, ktre zachciy ich do mstwa. Idzie tu zwaszcza o tradycj istniejcych organizacji rodowych21. Wszyscy Erechtydzi wiedzieli o tym, e Erechteus22, od ktrego wywodzili swe imi, wyda swe crki Hiacyntydy na pewn mier czynic dla ratowania ziemi ojczystej ofiar z ich ycia. Uwaali, i okryliby si hab, gdyby miertelne ciao wyej stawiali nad niemierteln saw, kiedy w potomek niemiertelnych bogw powici wszystko dla ocalenia ojczystego kraju. 28. Take Ajgiadzi byli wiadomi tego, e Tezeusz, syn Ajgeusa23, po raz pierwszy ustanowi w pastwie zasad rwnoci24. Wydawao si im rzecz karygodn odstpowa od tej zasady wprowadzonej przez ich przodka i woleli raczej zgin anieli przejawi takie przywizanie do ycia, by y dalej wrd Hellenw po obaleniu tej zasady i na niej opartego ustroju. Potomkowie Pandiona25 znali ustn tradycj, i jego crki, Filomele i Prokne, zemciy si na Tereuszu26 za zbrodni,
organizacji rodowych czyli fil. Mwca wymienia tu dziesi ateskich fil rodowych. Szczegy, ktre podaje w zwizku z histori poszczeglnych rodw, nie zawsze si zgadzaj z oglnie przyjmowan tradycj. Erechteus bohater ateski, jeden z pierwszych krlw Aten. W czasie wojny Ateczykw z mieszkacami Eleusis za namow wyroczni delfickiej mia zoy jedn ze swoich crek w ofierze za zwycistwo. Pozostae crki popeniy samobjstwo, by umrze razem ze sw siostr. Wedle oglnie przyjtej wersji zgina tylko jedna z crek Erechteusa. Ajgeus (Egeusz) syn Pandiona, ojciec Tezeusza, krla i herosa attyckiego. Tezeusz mia dokona tzw. synoikizmu, to jest poczenia w jedno pastwo wszystkich gmin i wsi attyckich. Walczy z Amazonkami i pokona je. Pniejsza tradycja attycka, demokratyzujca, przypisywaa Tezeuszowi ustanowienie rwnoci midzy przybyszami a ludnoci miejscow oraz pooenie fundamentw ustrojowych, z ktrych z czasem rozwina si demokratyczna forma ustrojowa, por. Plutarch, Vita Thesei 25.
25 26 24 23 22 21

Pandion syn Erichtoniosa, legendarny krl Aten.

Tereusz krl Tracji, syn Aresa, zi Pandiona. Oeniony z crk Pandiona Prokne, mia z ni syna Itysa. Lecz Tereusz zakocha si

179

jakiej si wobec nich dopuci. Sdzili, e nie maj po co y, jeeli pochodzc z tego samego rodu nie oka wielkoci ducha rwnej tym kobietom w momencie, gdy Hellada na ich oczach doznawaa zniewagi. 29. Leontydzi syszeli historie opowiadane o crkach Leosa27, ktre odday swe ycie w ofierze za ojczyzn. Skoro owe niewiasty wykazay tak odwag, uwaali za rzecz niedopuszczaln zoy mniejszy od nich dowd swego mstwa. Akamantydzi pamitali opowie, ktr Homer przytacza o Akamasie28: mia on popyn pod Troj ze wzgldu na sw matk Ajtr29. Dla ocalenia swej matki way si na wszelkie niebezpieczestwa. Jake ci mowie mogliby nie wystawia si na niebezpieczestwo, by ratowa swych rodzicw we wasnej ojczynie? 30. Nie uszo uwagi Ojneidw, i crka Kadmosa30 Semele31 wydaa na wiat tego32, ktrego imienia nie
w siostrze ony Filomeli, zgwaci dziewczyn, a chcc unikn jej skarg obci jej jzyk. Jednak nieszczliwa zdoaa wszystko wyjawi siostrze haftujc na ptnie sw tragiczn histori. Prokne, mszczc si na mu, zabia syna Itysa i podaa przyrzdzon z niego potraw do zjedzenia mowi. Bogowie przemienili ca trjk w ptaki: Prokne w sowika, Filomel w jaskk, Tereusza w dudka. Leos jeden z herosw attyckich, syn Orfeusza, ojciec trzech crek. W czasie klski godu odda dla jej zaegnania swe crki na ofiar na danie wyroczni delfickiej. Jego imi nosia jedna z gmin (demw) attyckich Leontis. Akamas syn Tezeusza i Fedry, zaoyciel szczepu attyckiego Akamantydw. Akamas wbrew temu, co utrzymuje mwca, nie by znany Homerowi. Stary epik wspomina dwch zupenie innych ludzi noszcych to samo imi. Wedle pniejszej od Homera tradycji bra udzia w zdobyciu Troi. Ajtra, ktr mwca przedstawia, chyba na podstawie pniejszej tradycji, jako matk Pandiona, uchodzia powszechnie za jego babk. Miaa dobrowolnie wedug innych pod przymusem towarzyszy Helenie a do Troi. Po zdobyciu tego miasta zostaa uwolniona przez wnukw Akamasa i Demofonta.
30 31 29 28 27

Kadmos syn Agenora, zaoyciel Teb w Beocji.

Semele crka Kadmosa, bya kochank Dzeusa. Ze zwizku z nim urodzia Dionizosa, boga wina. Idzie oczywicie o Dionizosa. Jako boga i szczliwego mieszkaca Olimpu nie wolno go byo czy ze mierci i nieszczciem.
32

180

godzi si wymienia w czasie tego smutnego obrzdku nad grobem. Spodzi on Ojneusa, ktry uchodzi za zaoyciela ich rodu33. Poniewa niebezpieczestwo zagraao obydwu pastwom34 Atenom i Tebom, dostrzegali konieczno prowadzenia walki z najwyszym nateniem si. Wiedzieli Kekropidzi35, e ich protoplasta by jak wie gosi p-smokiem i p-czowiekiem, ale w tym sensie, e posiada rozum czowieka, a si smoka. Za swj obowizek poczytywali dokonywanie czynw godnych tego znakomitego przodka. 31. Hippotoontydzi nie zapomnieli maestwa Alope36, z ktrego urodzi si Hippotoon, znali zatem zaoyciela swego rodu. Powstrzymam si od dokadniejszych wyjanie na ten temat37, aby niestosownym sowem nie uchybi powadze tej podniosej chwili. I oni widzieli sw powinno w podejmowaniu zada dorwnujcych wielkoci czynom ich przodkw. Wiadome byo Ajantydom, i Ajas38,
Dwie gminy attyckie zway si Ojnoe. By to wystarczajcy powd do wynalezienia" herosa Ojneusa. Nie wolno go identyfikowa z homerowym bohaterem tego imienia, gdy tamten by zwizany z Kalydonem w Etolii. Wyraz ojneus czy si z terminem ojnos wino. W Atenach obchodzono wito tego bohatera w tym samym miesicu co wito Dionizosa Lenaje. Nic wic dziwnego, e na podstawie tych skojarze uwaano Ojneusa za syna boga wina, Dionizosa. Mwca wyraa sugesti, i Ojneidzi czuli si zobowizani do walki zarwno w obronie Teb, ktrych zaoycielem by Kadmos, jak i Aten, ktrych herosem by Ojneus, wnuk Kadmosa. Kekropidzi potomkowie mitycznego krla Attyki, Kekropsa. By p-czowiekiem, p-wem (smokiem) na znak tego, e zrodzia go Ziemia. Alope crka Kerkyona z Eleusis, w tajemnicy przed ojcem zostaa kochank boga mrz Posejdona. Urodzia dziecko, ktre, dwukrotnie porzucone, zostao ocalone i wykarmione przez klacz. Nadano wic dziecku imi Hippotoon. Hippotoon zosta pniej protoplast attyckiego rodu Hippotoontydw. Wrd Scytw istnia zwyczaj picia kobylego mleka, o czym wiedzieli Grecy od swoich kolonistw osiadych nad Morzem Czarnym. Dziadek Demostenesa Gylon mieszka na Krymie i oeni si z kobiet trackiego pochodzenia. Przeciwnicy Demostenesa zarzucali mu zoliwie przymieszk krwi trackiej czy scytyjskiej. Mwca, jak wida, by wraliwy na tym punkcie. Ajas syn Telamona z Salaminy, najmniejszy po Achillesie z Grekw walczcych pod Troj. Agamemnon i Menelaos wodzowie
38 37 36 35 34 33

181

ograbiony z nagrody swego mstwa, osdzi, i jego ycie stracio wszelk warto, kiedy bg przyzna t nagrod innemu mowi. Uznali, i musz powici swe ycie odparciu wrogw, aby unikn haby. Dobrze pamitali Antiochidzi, e Antioch39 by synem Heraklesa. Sdzili wic, i albo musz okaza ycie godne tego zaszczytu, albo umrze w peni sawy. 32. Krewni polegych onierzy zasuguj na nasze wspczucie, bo postradali swych bliskich, a tak wspaniaych ludzi, co wicej, utracili sposobno staego i serdecznego z nimi obcowania. Ucierpiaa te na tym nasza ojczyzna, bo nagle opustoszaa i pogrya si w blu i zach. Ci jednak wojownicy, ktrzy oddali swe ycie, susznie uchodz za szczliwych. Nade wszystko zamiast krtkiego ycia ludzkiego wybrali ywot dugi, a nawet wieczny, pozostawiajc po sobie nieprzemijajc saw, ktrej blask opromienia dorastanie ich dzieci i staro ich rodzicw. Tym inni zapewni troskliw opiek. Wielka chwaa polegych synw bdzie im pociech w znoszeniu cierpienia. 33. S owi polegli mowie wolni od chorb ciaa i udrcze duszy, ktre s udziaem kadego ludzkiego istnienia. Dzisiaj uczczeni przez nas wedle naszych zwyczajw dostpuj najwyszego publicznego szacunku i wyzwalaj przez to wrd innych szlachetne pragnienie wspzawodnictwa. Caa ojczyzna uczestniczy teraz w pogrzebie tych, ktrym jako jedynym z obywateli przysuguj publiczne pochway. A opakuj ich nie tylko krewni i wsprodacy, ale kady kraj, ktry ma prawo nazywa si czci Hellady. W blu jednoczy si z nimi wiksza cz wiata.Czy nie naley wic uwaa tych mw za szczliwych? 34. Susznie mgby kto powiedzie, e teraz zasiadaj oni obok bogw
Grekw skrzywdzili Ajasa przyznajc w sporze o zbroj po Achillesie racj Odysowi. Bohater uzna to za obraz dla swego rycerskiego honoru i popeni samobjstwo. Ten wtek dramatyczny losw Ajasa przedstawi Sofokles w tragedii noszcej jego imi. Ajas uchodzi za herosa attyckiego. 39 Antioch (Antiochos) syn Heraklesa. Matk Antiocha bya Meda, crka Fylasa, krla Dryopw. Historia ta mao znana jest tu zreszt bez znaczenia.

182

podziemnych i zajmuj miejsce rwne temu, jakie znakomici mowie przeszoci posiadali na wyspach bogosawionych. Chocia aden miertelnik tego nie widzia i nie przekaza adnej wiadomoci o losach owych mw, to jednak, jeli my ludzie yjcy tu na ziemi uznamy kogo za godnego szacunku naszego ludzkiego wiata, to ufamy opierajc si na naszym wierzeniu jak na jakiej wyroczni, e doznaj oni tych samych zaszczytw rwnie w yciu pozagrobowym. 35. Wprawdzie nieatwo przychodzi uagodzi obecne nieszczcie przy pomocy sowa, to jednak musimy przynajmniej sprbowa zwrci nasze umysy ku krzepicym mylom. Godzi si, aby mowie, ktrzy spodzili takich bohaterw, a sami pochodz od im podobnych, pokazali, e z wiksz godnoci znosz swoje cierpienia anieli og ludzi i bez wzgldu na zmienne koleje losu zachowaj rwnowag ducha. 36. Takie zachowanie wyrazi najwicej czci i szacunku wobec polegych, caemu za pastwu i wszystkim pozostaym przy yciu przysporzy najwyszej chway. Sprawia wielki bl ojcom i matkom wiadomo, i utracili swe dzieci, i na staro odczuj brak czuej opieki ze strony swych najbliszych. Z drugiej jednak strony niemay to zaszczyt widzie, jak pastwo otacza ich synw niemiertelnym szacunkiem, jak wznioso pomnik ku chwale ich walecznoci i ustanowio ofiary i zawody ku ich czci40 po wszystkie czasy. 37. Bolesne jest dla dzieci zosta sierotami pozbawionymi ojcw. To prawda, ale te wielki honor by spadkobierc ojcowskiej sawy. Jeli przyczyn tego blu przypisujemy bstwu, ktrego woli musimy ulega zgodnie z nasz natur czowiecz, to rdo sawy dostrzegamy w wiadomym wyborze tych, ktrzy si nie wahali zgin na polu chway. Nie byo moim zamysem wygoszenie dugiej mowy, lecz powiedzenie prawdy. Wy za, wyraziwszy sw bole i wypeniwszy zwyke aobne obrzdy, rozejdcie si w spokoju do swoich domw.
Na grobie polegych onierzy skadano uroczycie w Atenach co roku ofiary, po czym nastpoway zawody sportowe.
40

183

O WIECU W OBRONIE KTEZYFONTA

W r. 336 p.n.e. polityk orientacji demokratycznej Ktezyfon postawi wniosek o publiczne wyrnienie Demostenesa zotym wiecem za jego zasugi dla pastwa i ofiarno w subie politycznej. Udekorowanie miao nastpi w teatrze w czasie Wielkich Dionizjw podczas wystawiania nowych tragedii. Propozycja uzyskaa wstpne poparcie Rady (probuleuma), jednak na Zgromadzeniu Ludowym Aischines wystpi ze skarg o bezprawno tego wniosku (graphe paranomon). Sprawa zgodnie z przyjt w takich wypadkach procedur zostaa zawieszona a do rozstrzygnicia, ktre mia wyda trybuna heliai. Nielegalnoci wniosku dowodzi oskaryciel opierajc si na nastpujcych podstawach prawnych: 1) prawo zakazuje nagradza urzdnika podczas penienia funkcji, to jest przed otrzymaniem absolutorium (Demostenes by zawiadowc funduszu widowiskowego i kierownikiem komisji do spraw naprawy murw), 2) prawo zakazuje ogaszania i przyznawania nagrody w teatrze w czasie Dionizjw, 3) prawo zakazuje wprowadzania uchwa podjtych na podstawie faszywych twierdze do archiww pastwowych. Wniosek Ktezyfonta opiera si na niezgodnym z prawd twierdzeniu o rzekomych zasugach Demostenesa dla pastwa. W dwch pierwszych punktach mia Aischines racj ze wzgldw proceduralnych. Bronic wniosku Ktezyfonta przed zarzutem nielegalnoci Demostenes mg si tylko powoa na wypadki precedensowe. Jeli nawet wniosek Ktezyfonta by zgodny z wczesnymi zwyczajami i praktyk, to z pewnoci w formie, w jakiej go zgoszono, nie sprzeciwia si literze prawa. W tym celu uchyli si Demostenes od porzdku wywodw, jakiego zada Aischines w zakoczeniu swej mowy, i z tego powodu tak szeroko omwi sw dziaalno polityczn; wywd prawny niewtpliwie najsabszy punkt obrony umieci w rodkowej czci mowy. Proces odby si dopiero po kilku latach w r. 330 p.n.e. Mona przypuszcza, e mier Filipa (336 p.n.e.) i zamieszanie, ktre wywoaa w Grecji, nie stwarzay w odczuciu Aischinesa korzystnego klimatu do napaci na popularnego lidera demokracji i rzecznika polityki niepodlegociowej. Wydaje si, e oglna sytuacja Grecji, a w szczeglnoci Aten, przyczynia si do odroczenia tego procesu. W kadym razie ani Aischines, ani Demostenes nie skary si na przeciwnika o opnienie rozprawy.

184

Od samego pocztku proces mia charakter wybitnie polityczny. Aischines pitnujc w swym wystpieniu polityk Demostenejsk, nada caej rozprawie ton polityczny. Std mowa O wiecu stanowica odpowied na zarzuty Aischinesa jest zarwno sdow obron, jak i mow par excellence polityczn (demegoria). Obydwaj mwcy kr" na pozr wok osoby trzeciej, Ktezyfonta, w rzeczywistoci jednak kady z nich nie przebierajc w rodkach stara si przeprowadzi miadc krytyk polityki swego przeciwnika. Przechodzc do kontrataku podnosi Demostenes z ca moc odpowiedzialno Aischinesa i jego sojusznikw za rne akcje polityczne. Ujawnia w caej peni szkodliw dla pastwa dziaalno tego polityka na odzie Filipa. Zrcznie zamieniwszy role czyni z Aischinesa gwnego oskaronego (por. 227228, 291). Takie postpowanie byo zreszt prawnie dopuszczalne i powszechnie przyjte w procesach politycznych. Dzisiejszy czytelnik moe odnie wraenie, i ateski polityk w swej obronie" nadmiernie si chwali. Tak dzi naganne samochwalstwo staroytni usprawiedliwiali w przypadku mw stanu. Ot opinia publiczna nie miaa im za ze, jeli w czasie rozgrywek politycznych przypominali spoeczestwu o swych dokonaniach i zasugach. wiadczy o tym m.in. traktat Plutarcha Jak mona chwali samego siebie nie budzc niechci, w ktrym autor trzykrotnie powouje si na cytaty z tej mowy (por. 8,9,12).

Bagam, Ateczycy, wszystkich bogw1 i wszystkie boginie najpierw o to, bym w czasie tej rozprawy znalaz u was tyle yczliwoci, ile ja zawsze okazuj pastwu i wam wszystkim. Nastpnie prosz bogw, aby natchnli was myl, ktra by najlepiej wyraaa wasz korzy, sumienie i honor, i abycie przystpujc do wysuchania mojej sprawy nie ulegli wpywom mojego przeciwnika byoby to ubolewania godne lecz praw i przysigi. 2. Bo przysiga sdziowska obok innych przepisw zawiera i to wskazanie, i naley z jednakow uwag wysuchiwa obu stron procesowych, to znaczy, niczego z gry nie przesdza i nie tylko darzy je tak sam yczliwoci, ale pozwoli im na taki porzdek obrony2, jaki kada z nich sobie obmylia i wybraa.
Baganie w formie uroczystej modlitwy do bogw jest czsto stosowan przez mwcw politycznych formu sakraln, suc do uwypuklenia doniosoci spraw, ktre stanowi przedmiot mowy. 2 Oskaryciel Aischines domaga si, by Demostenes wpierw odpar zarzuty natury prawnej, a wic dlaczego chce uzyska pastwowe
1

185

3. Z wielu wzgldw moje stanowisko w tym procesie jest mniej korzystne od pooenia Aischinesa. Wspomn tylko o dwch najbardziej istotnych. Po pierwsze, stawka, o ktr walczymy, nie jest rwna. Utrata bowiem waszej yczliwoci ma dla mnie o wiele wiksze znaczenie ni dla niego przegranie procesu. Mnie moe to kosztowa... nie chc ju w pierwszych sowach tej mowy powiedzie czego, co by zabrzmiao jak za wrba mj przeciwnik natomiast oskara mnie tylko dla wasnej rozrywki. Po wtre, wszyscy ludzie przejawiaj zamiowanie do suchania wyzwisk i obelg, natomiast z najwikszym niesmakiem odnosz si do czowieka, ktry sam si chwali. 4. To, co przyjemne, dostao si tu w udziale Aischinesowi, wszystko za, co jest dla ogu ludzi po prostu przykre, pozostao dla mnie. Bo gdybym tak z przezornoci unika jakichkolwiek wzmianek o mojej dziaalnoci, to mogoby powsta mylne wraenie, e nie jestem w stanie odeprze postawionych mi zarzutw, ani dowie, na jakiej waciwie podstawie roszcz sobie prawo do szczeglnego wyrnienia3. Jeeli za tylko napomkn o moich dokonaniach i moim programie politycznym, bd po prostu zmuszony czsto mwi o sobie. Postaram si wic czyni to z najwikszym umiarem. Ze wzgldu na sam przedmiot sprawy bd musia sporadycznie odstpowa od tej zasady, ale win za to ponosi oskaryciel, ktry sformuowa przeciwko mnie takie zarzuty. 5. Myl, Ateczycy, e nie macie najmniejszej wtpliwoci co do tego, e proces wytoczony przeciwko mnie i Ktezyfontowi4 chyba w wikszym stopniu dotyczy mojej osoby i std wymaga z mojej strony szczeglnej uwagi. Wszelka strata przynosi przykro i bl, zwaszcza gdy jej sprawc jest osobisty nieprzyjaciel,
wyrnienie przed otrzymaniem absolutorium na urzdzie, a dopiero na kocu wspomnia o swych zasugach. Dla pozyskania sympatii trybunau i dla zapewnienia sobie w ten sposb korzystnego wyroku Demostenes przyj odwrotny porzdek w swej mowie.
3 4

Idzie tu o przyznanie zotego wieca.

Ktezyfon polityk ateski, orientacji demokratycznej, stronnik Demostenesa.

186

ale najprzykrzejsz i najboleniejsz dla mnie byaby utrata waszej yczliwoci i przychylnoci tak jak ich uzyskanie najcenniejszym dobrem. 6. I o nie wanie toczy si obecny proces. Dlatego usilnie prosz was wszystkich, bycie w sposb bezstronny wysuchali mojej obrony na postawione mi zarzuty, przestrzegajc intencji praw. Dawny prawodawca Solon5, wielki dobroczyca i przyjaciel ludu, chcc nada prawom moc obowizujc, nie tylko uzna za konieczne spisa je, ale te zobowiza sdziw przysig. Moim zdaniem u podstaw tego postanowienia wcale nie lea brak zaufania do naszego spoeczestwa. 7. Solon bowiem uwiadomi sobie, i oskarony nie jest w stanie uwolni si od ciaru oskare i cakowicie oczyci si z oszczerstw, gdy oskaryciel zabierajcy gos jako pierwszy zyskuje nad nim w sdzie naturaln przewag. Wiedzia te, e mona tego unikn tylko w tym wypadku, jeli kady sdzia bdzie przestrzega czci wobec bogw6 i bdzie si stara uzna obiektywn suszno argumentw podanych przez stron procesow, ktra przemawia jako druga. A zatem wpierw udzieli swej bezstronnej uwagi i posuchania obydwu stronom i dopiero pniej na tej podstawie zawyrokuje o wszystkim. 8. Mam tu dzisiaj, jak sdz, zdawa spraw z caego mego ycia prywatnego i caej mojej dziaalnoci publicznej. Z tego powodu ponownie wzywam bogw i w waszej tu obecnoci bagam ich kornie o to, bym za ich spraw znalaz wrd was tyle dobrej woli, ile ja sam stale okazuj pastwu i caemu naszemu spoeczestwu, po wtre, aby wam pozwolili rozstrzygn t spraw w sposb, ktry by odpowiada zarwno godnoci i dobrej sawie naszego pastwa, jak i sumieniu oraz bogobojnoci kadego z sdziw.
Solon polityk i prawodawca ateski, ktry w pierwszej dekadzie VI w. p.n.e. przeprowadzi wiele wanych reform politycznych i spoecznych, torujcych drog demokratyzacji ateskiego ustroju. Sdzia by zwizany przysig, nad ktrej zachowaniem czuwali bogowie.
6 5

187

9. Gdyby Aischines w swym wystpieniu trzyma si aktu oskarenia, wwczas mgbym od razu rozpocz obron od przypomnienia wstpnego wniosku Rady7 w tej sprawie. Wobec tego jednak, e znaczn cz swej mowy przeznaczy na omwienie wielu nieistotnych rzeczy, przewanie zreszt niezgodnych z prawd a kamstwa te dotycz mojej osoby uwaam, Ateczycy, za swj obowizek i prawo najpierw na ten temat powiedzie przynajmniej kilka sw, aeby nikt z was nie da si zwie tym jego wywodom nie nalecym do rzeczy i aby nie odnis si z niechci do tego, co powiem o prawnej stronie obecnej rozprawy. 10. Zwrcie uwag na to, jak prosta i suszna jest moja odpowied na te wszystkie okropne potwarze, ktrymi stara si zniesawi moje ycie prywatne. Nie yem na drugim kocu wiata, lecz wrd was w tym miecie. Jeeli uwaacie, e jestem taki, jak mnie przedstawia mj przeciwnik, to chociaby moja publiczna dziaalno znajdowaa wrd was najwysze uznanie odbierzcie mi teraz gos, zerwijcie si z miejsc i bezzwocznie wydajcie na mnie skazujcy wyrok. Skoro za dobrze wiecie, e jestem od niego o wiele lepszy, e pochodz z lepszego rodu, i wcale nie gorszy aby nikogo nie urazi od innych zacnych ludzi, zarwno ja sam, jak i caa moja rodzina, nie dawajcie mu zatem wiary i w innych sprawach. Jest bowiem rzecz oczywist, i w jednakowy sposb wszystko zmyli. Mnie za okacie t sam yczliwo, jak darzylicie mnie wielokrotnie z okazji uprzednich procesw. 11. Na nic si zdaa caa twoja podo, Aischinesie, skoro z tak naiwnoci sobie wyobraae, e ja daruj sobie omwienie mej dziaalnoci publicznej, a ca uwag skupi na obelgach, ktrymi mnie obrzucie. Tego nie zrobi, nie myl sobie, e cakowicie postradaem rozum! Natomiast dokadnie rozwa kamstwa i oszczerstwa, ktre wypowiedziae na temat mojej dziaalnoci politycznej, i dopiero pniej
7

Rada por. W sprawie Chersonezu, przyp. 3.

188

jeli taka bdzie wola zgromadzonych tutaj wspomn o tym potoku obelg8, godnych konceptu pospolitego bazna. 12. Sformuowano przeciwko mnie wiele powanych zarzutw: za niektre z nich prawa przewiduj nie tylko cikie, ale najsurowsze kary. U podstaw tego procesu ley osobista wrogo mego przeciwnika, ktry nie przebierajc w rodkach ucieka si przede wszystkim do wyzwisk, zniesawienia, lenia i oszczerstw. Gdyby te oskarenia i zarzuty zwrcone przeciwko mnie byy prawdziwe, to i tak nasze pastwo nie byoby w stanie znale zadouczynienia nawet w niewielkim stopniu. 13. Nie mona przecie wydziera komukolwiek prawa do wystpowania przed ludem i zabierania gosu; nie wolno te nikomu czyni tego pod wpywem zawici i zej woli, bo, na bogw, Ateczycy, takie postpowanie nie jest ani przyzwoite, ani godne tego pastwa, ani te sprawiedliwe. Powinien by Aischines po kadym powanym wykroczeniu, ktrego jego zdaniem si dopuciem a wyrecytowa tu ca ich litani z prawdziwie tragediow przesad9 pocign mnie do odpowiedzialnoci sdowej, bym ponis kar wyznaczon prawem za takie przewinienie. A wic jeeli stwierdzi, i popeniem przestpstwo natury kryminalnej10, powinien by wszcz przeciwko mnie postpowanie karne i na tej drodze szuka sprawiedliwoci stawiajc mnie przed waszym sdem. I dalej: jeeli zauway, e wnosiem projekty ustaw niezgodnych z obowizujcym prawem11, mg zaskary moje
Prawo ateskie i praktyka sdowa dozwalaa stronom procesowym siga do wyzwisk, obelg i oszczerstw (diabole), ktrych stosowanie i ca niemal topik wypracowaa wczesna sztuka retoryczna. Zoliwa aluzja do dawnego, aktorskiego zawodu Aischinesa i jego skonnoci do przybierania w mowie przesadnie uroczystego tonu. Chodzi tu o tzw. eisangelia, por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 53, W sprawie Chersonezu, przyp. 28. niezgodnych z obowizujcym prawem to znaczy niezgodnych z ustawami zabezpieczajcymi zachowanie systemu demokratycznego. Idzie tu o skarg tzw. graphe paranomon stwierdzajc, e wniosek ustawy lub sama ju uchwalona ustawa jest niezgodna z obowizujcym prawem, szkodliwa dla pastwa, lub zostaa uchwalona z naruszeniem form
11 10 9 8

189

dziaanie na podstawie odpowiedniej skargi. Nie ulega wtpliwoci, e byby mnie samego pozwa skoro moe teraz ze wzgldu na mnie skary Ktezyfonta gdyby sdzi, i rzeczywicie potrafi mi dowie winy. 14. Jeli zauway, e w istocie popeniam ktre z wielu przestpstw, jakie mi obecnie zarzuca wbrew wszelkiej prawdzie i przyzwoitoci, to przecie po to s procesy sdowe i wyroki przewidujce powane sankcje karne; z tych wszystkich dostpnych rodkw mg zrobi uytek. Gdyby to uczyni i uy ich przeciwko mnie, dowidby zgodnoci tego oskarenia ze swym postpowaniem. 15. Teraz jednak porzuciwszy prost drog sprawiedliwoci zamiast udowodni mi win bezporednio po fakcie, po wielu latach kieruje przeciwko mnie oskarenie, ktre jest zreszt lich fars pen bezpodstawnych zarzutw, inwektyw, kpin i wyzwisk. Mnie oskara, tamtego czowieka pociga przed sd12, nienawi do mnie czyni gwnym przedmiotem caej rozprawy sdowej, ale nigdzie otwarcie przeciwko mnie nie wystpuje, tylko drugiego stara si pozbawi praw obywatelskich13. 16. Wrd wszystkich innych okolicznoci, jakie mona przytoczy na obron Ktezyfonta, naleaoby moim zdaniem powoa si i na to, e sama przyzwoito wymaga tego, bymy nasze spory zrodzone z nieprzyjani rozstrzygnli midzy sob, sami si starli w otwartej walce zamiast wciga w nasze porachunki i krzywdzi osoby postronne. Dziaajc tak popenilibymy bowiem najwiksze bezprawie.
proceduralnych. Skarg rozpatrywa ludowy sd przysigych heliaia. Jeli uzna skarg za suszn, projektodawca podlega karze grzywny, w niektrych wypadkach grozia mu utrata praw obywatelskich, a nawet kara mierci.
12

Chodzi o Ktezyfonta, wnioskodawc uwieczenia Demoste-

nesa. Por. przyp. 11. Wysoko grzywny w procesach wytoczonych na podstawie graphe paranomon zaleaa od sdziw. Skazany, ktry nie mg uici grzywny, jak mu wyznaczono, stawa si dunikiem pastwowym i jako taki traci prawa obywatelskie.
13

190

17. Mona si przekona, e te wszystkie oskarenia s w rwnym stopniu bezpodstawne co niezgodne z prawd. Chciabym teraz zbada kady z tych zarzutw oddzielnie, zwaszcza za te kamstwa, ktrymi mj przeciwnik chce ugodzi we mnie w zwizku ze spraw pokoju i mojego udziau w poselstwie, przypisujc mi dziaalno, ktr sam prowadzi wraz z Filokratesem 14. Naley wic i wypada, Ateczycy, przypomnie wczesn sytuacj polityczn, abycie mogli oceni kade wydarzenie w wietle aktualnych w owym czasie okolicznoci. 18. Wojna fokejska15 nie wybucha z mojej winy bo wtedy nie zajmowaem si jeszcze polityk. Zrazu bylicie skonni ocali Fokejczykw16, mimo e mielicie zastrzeenia do susznoci ich postpowania17. Radowaaby was natomiast niedola Tebaczykw, na ktrych gniewalicie si nie bez susznego powodu, gdy w peni naduywali przewagi uzyskanej zwycistwem pod Leuktrami18. Potem cay Peloponez podzieliy spory: ani wrogowie Sparty nie mieli do siy, by j rozgromi, ani ci, ktrzy uprzednio z jej aski rzdzili po miastach19, nie zdoali zachowa swej wadzy. I tu i gdzie indziej zapanowaa powszechna niezgoda i nieopisane rozprzenie. 19. Spostrzeg to Filip w kocu byo to wszystko widoczne i zacz podburza jednych przeciw drugim, sia wanie i zamt przy pomocy zdrajcw, ktrych w kadym kraju utrzymywa na swoim odzie. Korzystajc
Filokrates wymieniany wielokrotnie w mowach Demostenesa polityk, ktrego imieniem nazwano pokj zawarty z Filipem w r. 346 p.n.e., zwolennik polityki promacedoskiej. wojna fokejska inaczej zwana wit, 355346 p.n.e., por. I mowa olintyjska, przyp. 23. Pierwsz mow polityczn wygosi Demostenes w r. 354 p.n.e. (O okrgach podatkowych).
16 17 15 14

ocali Fokejczykw z ktrymi czyo Ateczykw przymierze.

Fokejczycy, jak wiadomo, spldrowali skarby wityni delfickiej, por. I mowa olintyjska, przyp. 23. zwycistwem pod Leuktrami por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 24. Chodzi tu o ustanowione przez Spart i od niej zalene rzdy oligarchiczne.
19 18

191

z cudzych niepowodze i bdw umacnia swe siy i wzrasta kosztem wszystkich. A kiedy stao si zupenie oczywiste, i Tebaczycy tak niegdy zuchwali, teraz za nkani dugotrwa wojn20 i nieszczliwi, bd zmuszeni szuka u was pomocy, Filip by ani do tego nie dopuci, ani do porozumienia si obydwch pastw wam ofiarowa pokj, a im pomoc. 20. C jednak uatwio Filipowi zowi was niemal bez adnego z waszej strony oporu w sida swych oszustw i intryg? Bya to postawa reszty Hellenw2' wszystko jedno czy nazwa j tchrzostwem, czy bezmylnoci, czy moe jednym i drugim ktrzy nie wsparli was ani pienidzmi, ani wojskiem, ani w jakikolwiek inny sposb, chocia prowadzilicie wtedy nieustann i dugotrwa wojn w obronie wsplnych korzyci. Pod wpywem susznego oburzenia chtnie przystalicie na propozycj Filipa. Po wstpnym porozumieniu zawarto pokj ze wspomnianych tu przyczyn, a nie z mojej winy22, jak mi zarzuca mj oszczerca Aischines. Rzetelne badanie ujawni, e rdem niepomylnej obecnie sytuacji pastwa bya nieuc/ciwo i sprzedajno naszych politykw uczestniczcych w negocjacjach pokojowych. 21. Aby da wiadectwo prawdzie, sprawy te z ca wnikliwoci omwi. Gdyby si nawet okazao, i w czasie tych pertraktacji dopuszczono si jakiego wykroczenia, to w adnym wypadku nie mgbym ponosi za nie odpowiedzialnoci. Pierwszym bowiem, kto wspomnia i mwi o pokoju, by aktor Aristodemos23 , tym za, ktry si sprawy podj, postawi formalny wniosek i za jej przeprowadzenie wzi pienidze do spki z tamtym, by najmita Filipa, Filokrates z Hagnuz24.
20 21

nkani dugotrwa wojn z Fokejczykarni.

Po upadku Olintu w r. 348 p.n.e. wysali Ateczycy poselstwa do rnych miast greckich, by je skoni do utworzenia koalicji przeciwko Filipowi. Ta akcja dyplomatyczna bya cakowicie bezskuteczna. Niepowodzenie to skonio Ateczykw do zawarcia z Filipem pokoju w r. 346 p.n.e. Pokj by dzieem politykw: Filokratesa, Eubulosa, Fokiona i Aischinesa.
23 24 22

Aristodemos znany w Atenach aktor tragediowy. Hagnuz gmina attycka.

192

A to twj, Aischinesie, wsplnik, nie mj, i choby pk, kamco, tego si nie zaprzesz. Temu wnioskowi udzielili penego poparcia Eubulos25 i Kefizofon26 z jakiego powodu, tego na razie nie chc dochodzi. W kadym razie ja w tym nie miaem adnego udziau. Takie s fakty i tak si one przedstawiaj w wietle prawdy. 22. Mimo to Aischines znalaz w sobie do zuchwaoci, by twierdzi, e to ja ponosz win nie tylko za warunki tego pokoju, ale i za udaremnienie naszemu pastwu uzgodnienia ich z caym zwizkiem helleskim. Ty..., nie wiem, jak nazwa takie postpowanie i jakim wyrazem mona by ci byo, Aischinesie, trafnie okreli? Gdzie to, Aischinesie, gdzie dae wyraz swemu oburzeniu, widzc e ja pozbawiem pastwo tak istotnej korzyci i tak wanego przymierza, jak tutaj to przedstawie wszak bye przy tym obecny albo gdzie wystpie publicznie dla uzasadnienia zarzutw, ktre dzi przeciwko mnie kierujesz? 23. A przecie jeeli sprzedawszy si Filipowi usiowaem przeszkodzi poczeniu si Grekw to nie wolno ci byo milcze, lecz naleao krzyk podnie, zaklina si, wzywa na wiadkw wszystkich bogw, i ca spraw tym oto obywatelom wyjawi. Nigdy nigdzie czego podobnego nie zrobie, nikt takiego sowa z ust twoich nie sysza. Do adnego z pastw greckich nie wyprawiono poselstwa, chocia stanowiska wszystkich byy ju od dawna dobrze znane. Czowiek ten nie powiedzia na ten temat jednego uczciwego sowa. 24. Ponadto swoimi kamstwami oczernia w najwyszym stopniu nasze pastwo. Bo jeli w tym samym czasie, gdy wzywalicie Grekw do wojny, sami wysyalicie posw do Filipa w sprawie pokoju, to postpowalicie w sposb godny takiego szubrawca Eurybatosa27, a nie tego pastwa i przyzwoitych ludzi. Ale tak nie byo, wcale tak nie byo! Bo po c bycie zwoywali Grekw w tym momencie? W sprawie pokoju? Ale mieli go wszyscy! A zatem w sprawie wojny? Lecz sami radzilicie o poko25 26 27

Eubulos por. III mowa olintyjska, przyp. 13. Kefizofon jeden z wczesnych politykw ateskich.

Eurybatos posta dzi nie znana, ktrej podo uchodzia w Atenach za przysowiow.

193

ju? Pokazuje si wic jasno, e nie byem twrc pocztkowych pertraktacji, ani te nie byem odpowiedzialny za zawarcie pokoju. Rwnie reszta zarzutw Aischinesa jest wierutnym kamstwem, ktre nie zawiera w sobie dba prawdy. 25. Przypatrzcie si ponownie, jaki kierunek dziaalnoci politycznej obra sobie kady z nas obydwu po zawarciu przez pastwo pokoju. atwo std poznacie, ktry z nas dopomaga Filipowi w realizacji jego zamierze, a ktry dziaa w waszym interesie majc jedynie dobro pastwa na wzgldzie. Bdc wwczas czonkiem Rady postawiem wniosek, aby posowie czym prdzej popynli na okrcie do miejscowoci, w ktrej aktualnie, wedle posiadanych informacji, przebywa Filip, i odebrali od niego przysig zatwierdzajc podpisanie pokoju. Posowie nie chcieli jednak postpi zgodnie z moim wnioskiem. 26. Na czym rzecz polegaa i jakie miaa znaczenie, Ateczycy, zaraz wyjani. Ot Filipowi zaleao na tym, aby jak najwicej czasu upyno do chwili zoenia oboplnej przysigi, wam za, aby jak najmniej. Dlaczego? Poniewa wy poniechalicie wszelkich przygotowa wojennych nie od dnia zaprzysienia traktatu, lecz od momentu, kiedy zacza si rysowa cakowicie pewna nadzieja na pokj, Filip za od dawna i przez cay ten czas z wielk gorliwoci prowadzi dziaania wojenne uwaajc nie bez susznoci, jak si potem pokazao e ile zagarnie posiadoci naszego pastwa przed zoeniem przysigi, tyle w caoci na stae zatrzyma, bo nikt z tego powodu nie bdzie zrywa pokoju. 27. W trafnym przewidywaniu tego stawiaem wniosek, aby posowie udali si do miejsca pobytu Filipa i jak najrychlej odebrali od niego przysig. Chciaem, aby w momencie skadania przysig miejscowoci Serrion28, Myrtenon i Ergiske29, z ktrych mj przeciwnik sobie pokpiwa, znajdoway si w posiadaniu Trakw, waszych sprzymierzecw. Obawiaem si bo28 29

Serrion miejscowo pooona na wybrzeu trackim.

Myrtenon i Ergiske bliej nie znane chyba i ogowi Ateczykw miejscowoci pooone w Tracji.

194

wiem, by Filip zagarnwszy te korzystne pozycje strategiczne nie zawadn Tracj, a majc pod dostatkiem pienidzy30 i onierzy z atwoci nie prowadzi z tej okolicy dalszych dziaa wojskowych. 28. Mojego wniosku Aischines nie przytoczy, ani nie odczyta, natomiast oczernia mnie, e jako czonek Rady uznaem za konieczne przyj i wysucha posw Filipa! A c miaem robi? Czy mogem postawi wniosek, aby odprawi poselstwo, ktre przybyo tu w tym tylko celu, by z wami przeprowadzi rozmowy. A moe zakaza przedsibiorcom teatralnym31 uyczy im miejsca honorowego32 w teatrze? Ale i bez tego wniosku za cen dwch oboli33 mogliby oglda przedstawienie. Czy miaem strzec drobnych korzyci pastwa, jego za podstawowe interesy sprzedawa wrogowi, jak to czyni mj przeciwnik i cae jego ugrupowanie? Przenigdy! Prosz o odczytanie tego wniosku, ktry Aischines wiadomie pomin milczeniem. Wniosek Demostenesa 34 29. Za archontatu35 Mnesifilosa trzydziestego dnia hekatombajona 36, za prytanii37 fili Pandioskiej38 Demostenes, syn
30 31

W Tracji znajdoway si kopalnie zota.

Teatr jako instytucj pastwow powierzano w zarzd prywatnym przedsibiorcom, do ktrych naleao m.in. pobieranie opat za miejsca na widowni. Wysi urzdnicy atescy oraz posowie pastw zagranicznych korzystali z bezpatnego wstpu (tj. wstpu na koszt pastwa) oraz z przywileju zasiadania na widowni w pierwszym rzdzie (proedria).
33 34 32

Tyle wynosia cena wstpu do teatru.

wniosek Demostenesa tekst tego wniosku, podobnie jak wszystkich innych dokumentw wczonych do tej mowy, jest pniejszym apokryfem. Zawiera zreszt kilka powaniejszych niecisoci, jak datowanie tej uchway (rnica trzech miesicy), skad poselstwa (10 a nie 5 posw) i in. archontat urzd archonta trwajcy 1 rok; archonci najwysi urzdnicy atescy w liczbie 9. Imieniem jednego z nich nazywano dany rok.
36 35

hekatombajon grecka nazwa miesica odpowiadajcego mniej wicej

lipcowi. prytania okres sprawowania wadzy przez 1/10 Rady (Boule), czyli 50 czonkw, przez 1/10 roku, czyli 35 lub 36 dni. fil Pandioska dos. Pandionis; fil por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 11.
38 37

195

Demostenesa z gminy Pajanii39, postawi nastpujcy wniosek: Poniewa Filip wysa posw w sprawie pokoju, ktrego warunki uzgodniono, Rada i Lud Aten postanawia wybra piciu posw spord ogu obywateli ateskich celem ostatecznego zawarcia pokoju zgodnie z gosowaniem pierwszego Zgromadzenia. Wybrani posowie maj si bezzwocznie uda w drog do miejsca, w ktrym aktualnie Filip przebywa, by jak najrychlej zoy i odebra od niego przysig stosownie do wsplnych uzgodnie midzy nim a ludem ateskim oraz obj tym porozumieniem take sprzymierzecw obu stron. Na posw wybrano Eubulosa z Anaflistos40, Aischinesa z Kotokidai41, Kefizofonta z Ramnus 4 2 , Demokratesa z Flyi 43 , Kleona z Kotokidai". 30. Stawiajc taki wniosek miaem na wzgldzie tylko dobro naszego pastwa, nie za dobro Filipa. Ci jednak poczciwi posowie niewiele na to zwracajc uwagi siedzieli cae trzy miesice w Macedonii, a Filip wrci z Tracji po cakowitym podbiciu tego kraju. A. przecie w cigu dziesiciu, a raczej nawet trzech lub czterech dni mogli przyby do Hellespontu i te miejscowoci uratowa, odbierajc od niego przysig, zanim je zdobdzie. W naszej obecnoci nie byby si na nie targn. W przeciwnym bowiem wypadku nie przyjlibymy jego przysigi, a w ten sposb utraciby moliwo zawarcia pokoju i nie uzyskaby jednego i drugiego: przymierza i twierdz. 31. Nasze poselstwo u Filipa ujawnio od razu z jednej strony jego przewrotno, z drugiej sprzedajno tych szubrawcw. Z tego powodu przyznaj to otwarcie, byem wwczas, jestem teraz i zawsze bd nieprzejednanym wrogiem tych ludzi. A teraz pozwol sobie ukaza ich inne, ale jeszcze wiksze przestpstwo.
39 40

Pajania por. I mowa przeciw Afpbosowi, przyp. 9.

Anaflistos attycka gmina fili Antiochis w poudniowo-zachodniej Attyce.

41 42 43

Kotokidai jedna z gmin attyckich. Ramnus attycka gmina pooona midzy Maratonem a Oropos. Flya gmina attycka.

196

32. Gdy Filip ostatecznie podpisa pokj uprzednio zdobywszy Tracj z winy tych ludzi, ktrzy postpili wbrew mojemu wnioskowi, znowu za pomoc przekupstwa uzyska to, e nasz powrt z Macedonii uleg zwoce do czasu ukoczenia przez niego przygotowa do wyprawy przeciwko Fokidzie. Nie chcia bowiem Filip dopuci do tego, abycie na wie przyniesion tu przez nas o zamierzonej wyprawie, sami nie wyruszyli i nie popynli na statkach wzdu wybrzea do Termopil44 i w ten sposb nie zamknli mu jak niegdy przejcia przez wwz. Pragn postawi was wobec faktw dokonanych: mielicie dopiero wtedy otrzyma od nas wiadomo, gdy on znajdzie si w Termopilach; wtedy wasza bezsilno byaby zupena. 33. Mimo tego sukcesu w Tracji przeywa Filip strach i wielk rozterk, aby mu si ta sposobno nie wymkna. A tak by si stao, gdybycie uchwalili pomoc dla Fokejczykw, zanim ci ponieli ostateczn klsk. Znowu wic przekupi tego ajdaka45 tym razem bez udziau jego towarzyszy, lecz zupenie osobno aby przedstawi wam takie sprawozdanie, ktre narazio pastwo na te dotkliwe straty. 34. Dlatego prosz was i bagam, Ateczycy, abycie w cigu caego postpowania sdowego dobrze o tym pamitali, e gdyby Aischines w swym oskareniu nie wykracza poza granice skargi sdowej, to i ja trzymabym si cile przedmiotu sprawy. Ale gdy on sign do caego arsenau oskare i kalumnii, musz i ja choby w paru sowach odpowiedzie na kady jego zarzut. 35. Jakie to byy jego wczesne mowy, ktre pocigny tak katastrofalne dla nas skutki? Ot stwierdzi, e przeprawa Filipa przez Termopile nie powinna budzi wrd was zaniepokojenia. Jeeli tylko zachowacie spokj, speni si wasze yczenia i dowiecie si za dwa lub trzy dni, e Filip zosta przyjacielem tych, do ktrych przyby jako wrg,
Termopile por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 11. Wczeniej zagrodzili Ateczycy Filipowi drog przez przesmyk w r. 353 p.n.e. przekupi tego ajdaka to jest Aischinesa, w oryginale do wulgarne wyraenie kataptystos plugawiec.
45 44

197

a przeciwnie, zosta wrogiem swoich niedawnych przyjaci. Tylko wsplne korzyci, nie za sowa jak to okreli w nader uroczystym tonie umacniaj wizy przyjani. Uwolnienie si od okruciestwa i brutalnoci Tebaczykw jest w rwnej mierze korzystne dla Filipa, Fokidy i dla naszego pastwa. 36. Niektrzy z was suchali tych sw z du przyjemnoci, poniewa w tym czasie nasze spoeczestwo ywio w stosunku do Tebaczykw uczucie wrogoci. Co si stao pniej? Cakowity upadek Fokidy, jej miasta doszcztnie zburzone46, wy za ktrzy zachowalicie spokj pod wpywem jego namowy musielicie niebawem opuszcza z caym dobytkiem wsie i szuka schronienia w miecie47. Aischines wzi cikie pienidze, nasze pastwo na dodatek innej niedoli cigno na siebie nienawi Tebaczykw i Tessalw48, Filip za swym postpowaniem zaskarbi sobie ich wdziczno. 37. Na dowd tego, e taki by faktyczny stan rzeczy, prosz o odczytanie wniosku Kallistenesa i listu Filipa, ktre spraw t cakowicie wyjaniaj. Uchwaa Za archontatu Mnesifilosa na nadzwyczajnym Zgromadzeniu Ludu, zwoanym przez strategw i prytanw49 za zgod Rady, dnia dwudziestego pierwszego majmakteriona 50, Kallistenes syn Eteonika z Faleronu51 postawi nastpujcy wniosek.
Fokejczycy poddali si Filipowi i na mocy uchway amfiktionw (powzitej pod naciskiem Tessalw i Tebaczykw) naoono na nich roczn grzywn wysokoci 60 talentw, odebrano im bro i zburzono ich miasta. Pod wraeniem dramatycznych wiadomoci o losie sprzymierzonych z Atenami Fokejczykw Ateczycy oczekiwali najazdu macedoskiego na Attyk. Ateczykw jako czonkw Amfiktionii (por. O pokoju, przyp. 10) wezwano do udziau w wojnie przeciwko Fokidzie. Atericzycy odmwili, przez co narazili si amfiktionom, zwaszcza Tebaczykom i Tessalom.
49 50 48 47 46

prytanowie por. przyp. 37.

majmakterion miesic w kalendarzu ateskim przypadajcy na okres od poowy listopada do poowy grudnia.
51

Faleron port Aten.

198

Nikomu z Ateczykw nie wolno pod adnym pozorem spdzi nocy na wsi, lecz w miecie i Pireusie, z wyjtkiem tych, ktrzy peni sub garnizonow po warowniach. Kady z owych onierzy ma obowizek pozosta na wyznaczonym mu posterunku nie opuszczajc go ani w dzie, ani w nocy. 38. Nieposuszestwo wobec tej uchway uwaane bdzie za zdrad kraju, chyba e winny wykroczenia udowodni, i w jego wypadku utrzymanie stanowiska okazao si rzecz niemoliw. Wyrok w tej sprawie wyda dowdca piechoty razem z intendentem i sekretarzem Rady. Ludno zamieszkujca osady pooone w odlegoci stu dwudziestu stadiw52 od Aten powinna cae swe mienie przenie do miasta i do Pireusu, za mieszkacy wsi znajdujcych si poza tym obrbem do Eleusis53, File54, Afidny55, Ramnus i Sunion 56. Czy takie ywilicie nadzieje zawierajc ten pokj i czy takie byy obietnice, ktre wam czyni ten sprzedawczyk? 39. Prosz teraz o odczytanie listu, ktry pniej przysa Filip do ludu ateskiego. List57 Filip, krl Macedonii, przysya pozdrowienie dla Rady i Ludu Aten. Wiecie, e przeszlimy przez Termopile i podbilimy Fokid. Wprowadzilimy wasne zaogi wojskowe do tych wszystkich miast, ktre si do nas dobrowolnie przyczyy. Miasta, ktre si nam nie podday, wzilimy si zrwnujc je z ziemi; mieszkacw sprzedalimy w niewol. Na wie, i i wy czynicie przygotowania, by przyj im z pomoc, napisaem do was, bycie si
52 53 54 55 56 57

stadion por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 7. Eleusis por. III mowa olintyjska, przyp. 3. File twierdza ateska na pograniczu Attyki i Beocji. Afidna gmina attycka. Sunion grzysty przyldek w poudniowej czci Attyki. list tre tego listu uchodzi za nieautentyczn.

199

wicej nie zajmowali t spraw. Wasze postpowanie zdaje si cechowa cakowity brak konsekwencji, poniewa pomimo podpisania pokoju macie zamiar wyruszy przeciwko mnie w pole w obronie Fokejczykw, ktrych zawarte przez nas przymierze wcale nie obejmowao. Jeeli wic nie bdziecie przestrzega jego postanowie, nic nie zyskacie poza opini, e to wy pierwsi dopucilicie si bezprawia. 40. Chocia list Filipa zosta formalnie do was zaadresowany, to jednak zawiera on, jak sami syszycie, wyran aluzj skierowan do jego wasnych sprzymierzecw. Uczyniem to na przekr Ateczykom i ku ich wielkiemu niezadowoleniu. Jeeli wic wy, Tebaczycy i Tessalowie, macie do rozsdku, to mi zaufacie, a Ateczykw uznacie za wrogw". Moe niezupenie w tych sowach uj swoj myl, ale taki wanie sens chcia w nich wyrazi. Otumani ich cakowicie i porwa za sob, tak e nie tylko utracili wszelk zdolno przewidywania nastpstw i pojmowania sytuacji politycznej, ale te cay ciar polityki na niego zoyli. I taka jest rzeczywista przyczyna obecnej niedoli tych nieszcznikw. 41. I wanie ten sam czowiek, zaufany Filipa i gorcy jego zwolennik, ktry mu pomg zdoby u innych lepe zaufanie, ktry tu skada niezgodne z prawd sprawozdania i okamywa swych rodakw, teraz opakuje cierpienia Tebaczykw58 i przedstawia ich los jako szczeglnie godny wspczucia, a przecie sam jest winny niedoli Fokejczykw i wszystkich innych nieszcz Hellady. Dzisiaj, oczywicie, bolejesz, Aischinesie, nad biegiem wydarze, i wspczujesz Tebaczykom, bo sam masz dobra w Beocji i uprawiasz ich ziemi, ja za si raduj, gdy sprawca tych nieszcz da bezzwocznego wydania mojej osoby. 42. Zagbiem si jednak w sprawy, ktre chyba lepiej bdzie omwi w innej czci tej mowy. A teraz w dalszym cigu bd si stara dowie, e przewrotno tych ludzi jest przyczyn obecW r. 335 p.n.e. Aleksander kaza zburzy Teby, a od Ateczykw zada wydania Demostenesa jako nieprzejednanego wroga Macedonii.
58

200

nego stanu naszego pastwa. C zdarzyo si wtedy, gdy ofiarami oszustw Filipa padlicie zarwno wy, uwiedzeni faszywymi sprawozdaniami sprzedajnych posw, jak i nieszczni Fokejczycy, ktrych miasta zburzono? Ndzni Tessalowie i niezbyt rozgarnici umysowo Tebaczycy widzieli w Filipie swego przyjaciela, dobroczyc i zbawc. 43. By dla nich wszystkim. Nie chcieli nawet sucha, jeli kto le o nim mwi. Wy za, Ateczycy, chocia z podejrzliwoci i niezadowoleniem ledzilicie rozwj wypadkw, jednak zachowalicie pokj; bo c innego moglicie pocz w tej sytuacji? Take pozostali Grecy, podobnie jak i wy oszukani i zawiedzeni w swych nadziejach, przestrzegali pokoju, mimo i od duszego ju czasu prowadzono przeciw nim w jakiej mierze dziaania wojenne. 44. Czynic wypady w rnych kierunkach podbija Filip nie tylko Illirw59 i Tryballw60 , ale te niektre kraje helleskie i gromadzi przy tym znaczn si militarn. Pewna liczba obywateli miast helleskich, wrd nich Aischines, pospieszya do Macedonii, korzystajc z osony, jak zapewnia pokj. Tam przechodzia na od Filipa. Jego przygotowania wymierzone przeciwko tym wszystkim pastwom greckim stanowiy ju pewn form dziaa wojennych. e pastwa te nie umiay tego dostrzec, to ju inna sprawa i za to nie ja ponosz odpowiedzialno, gdy bezustannie ostrzegaem was i upominaem i tu na Zgromadzeniu i wszdzie, dokd tylko wysano mnie w poselstwie. 45. Ale pastwa helleskie toczya ju za choroba: dni wzbogacenia si politycy brali apwki za sw publiczn dziaalno, og za prostych ludzi albo nie umia przewidzie politycznych skutkw, albo te pogra si w wygodach i urokach codziennego ycia. Wydawao si, jak gdyby wszystkich dotkna jaka choroba, bo kady sdzi, e nieszczcie na innego spadnie, jego za oszczdzi, i w ten sposb cudze niebezpieczestwo niejako zabezpieczy zgodnie z yczeniem jego wasny los.
Illirowie por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 54. Filip wyprawi si przeciwko nim w r. 344 p.n.e. Tryballowie tracki szczep. Filip wyprawi si przeciwko nim w r. 336 p.n.e.
60 59

201

46. I jakie byy tego nastpstwa? Lud przypaci utrat niepodlegoci swoj niewczesn obojtno i beztrosk, przywdcy za, ktrym si roio, e sprzedaj wszystko prcz siebie samych, w kocu si przekonali, e najpierw sprzedali wasn wolno. Gdy pozwalali si przekupywa, nazywano ich przyjacimi i gomi Filipa, teraz za zamiast tych okrele nosz miano pochlebcw, nieprzyjaci bogw, i wszelkie inne, na ktre zasuguj. 47. Nikt, Ateczycy, nie daje zdrajcy pienidzy majc jego korzy na wzgldzie, ani te po uzyskaniu tego, za co zapaci, nie korzysta ju z rad zdrajcy. W przeciwnym wypadku nie byoby na wiecie czowieka szczliwszego od zdrajcy. Ale tak nie jest. Skde? Daleko do tego! Bo jeli kto dny wadzy osignie swj cel, zostaje te panem tych, ktrzy mu to panowanie sprzedali, a wtedy, wtedy dopiero, dobrze znajc ich niegodziwo, okazuje im sw nienawi i nieufno nie szczdzc im zniewag i obelg. 48. Rozwacie te przykady, bo wprawdzie waciwa pora do dziaania ju mina, to jednak jest zawsze odpowiedni czas dla ludzi rozsdnych, by si dowiedzie o takich sprawach. Lastenes 61 nazywa si przyjacielem, dopki nie zdradzi Olintu, Timolaos62 za, dopki nie zgubi Teb, a Eudikos i Simos z Larissy63, dopki nie wydali Tessalii w rce Filipa. A potem czy cay wiat nie zapeni si naraz wygnacami, ludmi ostatecznie ponionymi i cierpicymi wszelk niedol? A co si stao z Aristratosem w Sykionie64, albo z Perillosem w Megarze65? Czy ich nie wydalono? 49. Z tych przykadw atwo
61 62 63

Lastenes por. W sprawie Chersonezu, przyp. 38. Timolaos Tebaczyk, znany hulaka i utracjusz.

Eudikos i Simos z Larissy pochodzili z panujcej dynastii Aleuadw. Byli przeciwnikami tyranw z Feraj; Larissa miasto w Tessalii. Aristratos tyran Sykionu w latach ok. 360344 p.n.e., obalony przez Filipa; Sykion miasto w pnocnej czci Peloponezu. Perillos tyran Megary, obalony ostatecznie przez Filipa; Megara por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 19.
65 64

202

pozna, e najbardziej czujny obroca ojczyzny, ktry w sposb stanowczy przeciwstawia si tym ludziom, dostarcza, Aischinesie, wam zdrajcom i sprzedawczykom moliwoci do przekupstwa. Swoje istnienie i zarobki zawdziczacie wikszoci obywateli oraz przeciwnikom waszych politycznych zamysw, poniewa wasze wasne zabiegi ju dawno przyniosyby wam zagad. 50. Mgbym jeszcze niejedno powiedzie o wczesnych zdarzeniach, ale wydaje mi si, e nakreliem je ju w sposb zbyt obszerny. Win za to ponosi mj przeciwnik, ktry dosownie wyla na mnie kube z pomyjami swych otrostw i zbrodni. Trzeba wic byo jako oczyci si z tych brudw, zwaszcza z uwagi na modszych, ktrzy nie znaj tych wydarze. Prawdopodobnie nudzili si ci spord suchaczy, ktrym ju dawniej nieobca bya sprzedajno tego czowieka, wiedzieli bowiem o wszystkim, zanim wyrzekem bodaj jedno sowo. 51. T swoj sprzedajno okrela Aischines mianem przyjani i gocinnoci i teraz mwi o mnie w swej mowie: ,,a ten tu wytyka mi przyja z Aleksandrem66?". Jak j zdobye lub jak na ni zasuye? Jeszcze nie oszalaem nigdy nie nazw ci przyjacielem Filipa czy Aleksandra, chyba e niwiarzy i innych najemnych wyrobnikw przyjdzie nam nazywa przyjacimi i gomi ich pracodawcw. Ale tak nie jest! 52. Dawniej i ja, i ci wszyscy, nazywalimy ci najemnikiem Filipa, teraz za Aleksandra. Jeeli nie wierzysz, spytaj tylko obecnych tu, albo raczej ja to zrobi za ciebie. Czy Aischinesa uwaacie, Ateczycy, za najemnika czy przyjaciela Aleksandra. Syszysz, co mwi? 53. Chciabym teraz przej do waciwej obrony na postawione mi w skardze zarzuty i przedstawi m dziaalno polityczn. Wprawdzie dziaalno ta jest dobrze znana Aischinesowi, pragn jednak, by pozna motywy, na ktrych podstawie roszcz sobie suszne prawo do wyrnie i odznacze pastwowych, nawet wyszych od obecnie proponowanych przez Rad.
Aleksander syn Filipa Macedoskiego i jego nastpca jako krl Macedonii w latach 336323 p.n.e.
66

203

Skarga procesowa 67 54. Za archontatu Chajrondasa68, dnia szstego elafeboliona69 Aischines, syn Atrometosa z Kotokidai, wnis do urzdu archonta skarg przeciwko Ktezyfontowi, synowi Leostenesa z Anaflistos o postawienie wniosku niezgodnego z obowizujc ustaw. We wniosku tym Ktezyfon proponuje, by Demostenesa z Pajanii, syna Demostenesa, odznaczy zotym wiecem w teatrze podczas Wielkich Dionizjw70, kiedy wystawia si nowe tragedie, oraz poda do publicznej wiadomoci, e lud wieczy Demostenesa z Pajanii, syna Demostenesa, zotym wiecem za jego zasugi i yczliwo, ktr okazuje nieustannie wszystkim Grekom i ludowi Aten, za jego odwag i za to, e cigle czynem i sowem popiera interesy ludu i e gotw jest mu suy wedle swych si i moliwoci. 55. Cay ten wniosek jest nie tylko sprzeczny z faktycznym stanem rzeczy, ale te z ustawami: prawa zabraniaj, po pierwsze, wprowadza faszywe zeznania do aktw publicznych, po wtre, wieczy urzdnika, dopki ten nie zoy sprawozdania ze swych czynnoci na urzdzie Demostenes sprawowa nadzr nad stanem fortyfikacji oraz by zawiadowc funduszu widowiskowego po trzecie, ogasza wiadomo o uwieczeniu w teatrze w dniu wystawiania nowych tragedii. Prawa nakazuj, aby w razie, gdy Rada przyzna takie zaszczytne wyrnienie, rzecz ogosi w Ratuszu71, gdy za pastwo, na Zgromadzeniu Ludowym na Pnyksie72. Przewidywana grzywna wynosi pidziesit talentw73. wiadkami pozwu s: Kefizofon, syn Kefizofonta z Ramnus, oraz Kleon, syn Kleona z Kotokidai.
67 68

skarga procesowa jest pniejszym falsyfikatem.

Za archontatu Chajrondasa w rzeczywistoci w podanym roku, tj. 337/336 p.n.e., archontem by Frynichos. elafebolion miesic w kalendarzu greckim przypadajcy na okres od poowy marca do poowy kwietnia.
70 71 69

Dionizje por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 44.

Ratusz czyli bouleuterion, miejsce posiedze Rady (Boule). Znajdowa si w pnocnej stronie agory.
72 73

Pnyks wzgrze w Atenach, miejsce obrad Zgromadzenia Ludu. talent por. I mowa przeciwko Afobosowi, przyp. 4.

204

56. Takie s, Ateczycy, zaoenia wniosku, przeciwko ktremu zwraca si oskarenie. Myl, i na ich podstawie wyka wam niezbicie suszno mojej obrony. Omwi kady z zarzutw po kolei przyjmujc porzdek zgodny z aktem oskarenia: niczego wiadomie nie pomin. 57. Ot wniosek stwierdza, e ja przez cige popieranie czynem i sowem interesw ludu oraz gotowo suenia mu wedle mych si i moliwoci" w peni zasuguj na uznanie. Zasadnicze znaczenie ma tu ocena mojej dziaalnoci politycznej. Dopiero dokadne jej zbadanie moe ujawni, czy Ktezyfon napisa w swym wniosku na ten temat rzeczy zgodne z prawd, czy te kamstwa. 58. W moim przekonaniu take ta okoliczno, e opuszczono we wniosku dodatkowe sformuowanie: pod warunkiem, e wpierw zoy sprawozdanie z czynnoci na urzdzie", a wyraono yczenie, aby w teatrze ogoszono wiadomo o tym zaszczytnym odznaczeniu, pozostaje w cisym zwizku z moj dziaalnoci publiczn. A zatem, czy rzeczywicie zasuguj na uwieczenie i na podanie tego do publicznej wiadomoci, czy te nie. Uwaam tu za konieczne powoa si na prawa, ktre dozwoliy Ktezyfontowi na sformuowanie tego wniosku. W ten prosty i uczciwy sposb postanowiem prowadzi moj obron. Przechodz do omwienia mej dziaalnoci politycznej. 59. Jeeli przy tym zahacz o sprawy oglnogreckie, niech nikt sobie zaraz nie wyobraa, i czyni to, by zboczy od przedmiotu skargi. Mj oskaryciel, ktry uzna za fasz fragment wniosku mwicy o nieustannym popieraniu przeze mnie czynem i sowem interesw ludu, obj w ten sposb swym oskareniem ca moj publiczn dziaalno zmuszajc mnie do jej obrony. Jest jeszcze inny powd. Ot z wielu dziedzin polityki wybraem na przedmiot mej dziaalnoci sfer stosunkw oglnogreckich. Okoliczno ta uprawnia mnie zatem w peni do powoywania si na dowody i argumenty zaczerpnite z tej wanie dziedziny. 60. Nie bd tu rozprawia o sukcesach Filipa, o tym, co zdoby i przywaszczy sobie, zanim ja zaczem zajmowa si

205

polityk i wystpowa publicznie jako mwca. Uwaam bowiem, e to mnie nie dotyczy. Przypomn natomiast o kopotach, ktre mu sprawiem od pierwszego dnia mej dziaalnoci publicznej. Zdam z tego spraw, dodajc tylko par sw tytuem wyjanienia, i Filipowi sprzyjay od pocztku korzystne okolicznoci. 61. Bo w tym czasie we wszystkich pastwach greckich bez rnicy powsta tak obfity urodzaj na zdrajcw, apownikw, nikczemnikw obmierzych wszystkim bogom, jakiego nikt przedtem nie pamita. Tych wzi sobie Filip na swych rzecznikw i agentw i przy ich pomocy doprowadzi do jeszcze wikszego zaostrzenia si i tak ju nie najlepiej ukadajcych si stosunkw pomidzy pastwami greckimi. Jedne oszukiwa, drugie przekupywa, inne za na wszelki moliwy sposb pcha do zguby. Ostatecznie rozbi wiat grecki na wiele drobnych czci. A przecie we wsplnym interesie wszystkich Grekw leao niedopuszczenie do dalszego wzrostu jego potgi. 62. Rozwacie, Ateczycy, jaki kurs polityki powinno byo pastwo obra i prowadzi w tej sytuacji, gdy nikt z Hellenw nie uwiadamia sobie grozy rodzcego si nieszczcia. Za wybr tego kierunku moecie mnie pocign do odpowiedzialnoci. Ja jestem bowiem tym czowiekiem, ktry si podj wtedy kierowania polityk zagraniczn. 63. Czy miao nasze pastwo, Aischinesie, wyrzec si swej dumy i poczucia godnoci i stan w jednym szeregu z takimi Tessalami i Dolopami74 , by pomaga Filipowi w zdobywaniu panowania nad Grekami, kala dobre imi i ideay przodkw? Albo moe miao nasze pastwo gardzc tak postaw, ktra w istocie byaby karygodna, obojtnym okiem patrze na dalszy rozwj wypadkw, przewidujc i przeczuwajc od dawna ich niechybne skutki jeli nikt nie stawi oporu? 64. Chtnie bym si zapyta nawet najsurowszego krytyka naszej wczesnej polityki, jakie stanowisko jego zdaniem powinno byo zaj nasze pastwo: czy poczy si z obozem ponoszDolopowie plemi tessalskie osiedlone w Dolopis, grzystej krainie pooonej w poudniowo-zachodnim Epirze.
74

206

cym wspwin za klsk i hab Grecji na rwni, chciaoby si powiedzie, z Tessalami i ich sprzymierzecami, czy te z obozem tych, ktrzy podobnie jak Arkadyjczycy7S, Messeczycy76 czy te Argiwczycy77 w nadziei osobistych korzyci ze spokojem przygldali si biegowi wydarze. 65. A przecie losy wielu z nich, a waciwie wszystkich, uoyy si jeszcze gorzej od naszych losw. Gdyby Filip zaraz po odniesieniu zwycistwa 78 odszed z Grecji i odtd zachowywa spokj, wtedy mona by byo mie al i suszne pretensje do ludzi, ktrzy si sprzeciwiali realizacji jego zamierze. Jeeli jednak wszystkich na rwni pozbawi politycznego i moralnego autorytetu, panowania, wolnoci, a nawet gdzie tylko mg take przyjtego ustroju politycznego, czy opowiadajc si za moj koncepcj polityczn nie dokonalicie najbardziej chlubnego w wiecie wyboru? 66. Wracam do mojego pytania. C miao pastwo czyni, Aischinesie, w obliczu przygotowa Filipa do podboju i poddania Grecji swej wadzy w sposb cakowity? A c mia mwi i jakie wnioski stawia doradca ludu w Atenach bo jest to sprawa zasadniczej wagi ktry wiedzia, e jego ojczyzna od zamierzchych czasw a do dnia, kiedy po raz pierwszy wstpi na mwnic, zawsze walczya o pierwszestwo79, honor i saw, i wiksz ofiar krwi i mienia poniosa w obronie czci i wsplnych interesw80 anieli jakiekolwiek pastwo greckie dla ratowania swych wasnych korzyci. 67. Przecie sam widziaem, e Filip
75 76 77

Arkadyjczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 1. Messeczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 9.

Argiwczycy mieszkacy Argos, por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 21. Takie zachowanie si Arkadyjczykw, Argiwczykw i innych mieszkacw Peloponezu byo podyktowane wasn korzyci, poniewa Filip zapewnia im oson wobec zaborczej polityki Sparty.
78 79

po odniesieniu zwycistwa pod Cherone w r. 338 p.n.e.

o pierwszestwo w oryginale: ta proteia czyli pierwsze miejsce, przodownictwo, hegemonia.

80

w obronie czci i wsplnych interesw ju w wojnach z Persami.

207

z ktrym przyszo nam prowadzi wojn w walce o panowanie i wadz znis utrat oka 81, zamanie obojczyka, okaleczenie rki i nogi i gotw by powici kad cz ciaa, jak los chciaby mu odebra, byle by tylko z jego reszt mg y w czci i sawie. 68. Z pewnoci nikt nie odway si utrzymywa, e czowiek urodzony i wychowany w takiej Pelli82 , ndznej i niewielkiej miecinie, okaza tyle wrodzonej ambicji, e zapragn panowa nad ca Grecj i myl t wbi sobie do gowy wy za, rodowici Ateczycy, ktrzy co dnia we wszystkich mowach i we wszystkich widowiskach podziwiacie pomniki sawy swych przodkw, mielibycie ujawni tak podo, by z wasnej inicjatywy i woli sw wolno ofiarowa Filipowi. 69. Nikt by tego nie omieli si twierdzi. Z koniecznoci nie pozostawao nic innego jak sprzeciwia si w imi sprawiedliwoci wszystkim bezprawiom Filipa. Tak postpowalicie od pocztku susznie i godnie, do czego i ja si przyczyniaem przez moje wnioski i rady w caym okresie mojej dziaalnoci publicznej. Wcale si tego nie zapieram. A c miaem czyni? Pytam ci teraz, Aischinesie, o to jedno, pomijajc na razie wszystko inne spraw Amfipolis83, Pidny84, Potidai 85, Halonezu86. O tym wszystkim wol teraz nie pamita. 70. Nie chc te nic wiedzie o Serrion, Doriskos87, o zburzeniu
Filip utraci prawe oko pod Meton w r. 353, w czasie walk w Illirii w r. 344 odnis ran w okolicy prawego obojczyka, w kampanii za przeciwko Tryballom w r. 339 p.n.e. zosta ranny w rk i udo.
82 81

Pella stolica Macedonii, miasto rodzinne Filipa i Aleksan-

dra. Amfipolis por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 8 oraz II mowa olintyjska, przyp. 2. Pidna por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 3 oraz II mowa olintyjska, przyp. 2.
85 86 84 83

Potidaja por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 4.

Halonez maa wyspa na pnoc od Eubei, ktr Filip ok. r. 343 p.n.e. odebra piratom. Ateczycy dali jej zwrotu, poniewa wczeniej bya ich wasnoci. Serrion, Doriskos miejscowoci w Tracji, por. W sprawie Chersonezu, przyp. 4 oraz 64.
87

208

Peparetos88 i o wszystkich innych krzywdach, ktrych doznao nasze pastwo. Dowodzie, e to ja moimi radami doprowadziem do niezgody midzy Filipem a Ateczykami, a przecie wnioski w tych sprawach nie ja stawiaem, lecz Eubulos, Aristofon89 i Diopeites90. Jeeli ci to odpowiada, umiesz dowolnie zmienia fakty! Ale i o tym nie bd teraz rozprawia. 71. Filip przywaszcza sobie Eube91, aby uczyni z niej baz wypadow przeciwko Attyce, napada na Megar, zajmuje Oreos92, burzy Portmos93, osadza tyranw Filistidesa94 w Oreos, a Kleitarcha95 w Eretrii, zagarnia Hellespont, oblega Bizancjum96, jedne z miast helleskich doszcztnie niszczy, do innych sprowadza wygnacw politycznych. Powstaje pytanie, czy Filip w tych postpkach dopuszcza si bezprawia, ama przymierze i narusza warunki pokoju, czy te nie? Czy powinno, czy nie powinno byo ktre z miast greckich pokaza, e chce pooy kres tym aktom agresji? 72. Jeeli nie powinno byo, a Hellada miaa na oczach wszystkich zosta wystawiona na up niczym jaka druga Mizja97 chocia Ateny nie przestay jeszcze istnie i liczy si w wiecie niepotrzebnie podnosiem ten czynnik w moich wystpieniach, niepotrzebnie miasto suchao moich rad. W takim razie wszystkie krzywdy, ktrych pastwo doznao, wszystkie jego bdy i niepowodzenia
Peparetos wysepka pooona na pnoc od Eubei, spustoszona przez wojska macedoskie latem 340 roku p.n.e.
89 90 88

Aristofon por. W sprawie Chersonezu, przyp. 31.

Diopeites idzie tu o mwc politycznego, nie za znanego wodza tego imienia.

91 92 93 94 95 96

Eubea por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 12. Oreos por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 11. Portmos por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 35. Filistides por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 20. Kleitarchos por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 20.

oblega Bizancjum w r. 340 p.n.e.; doprowadzio to do otwartego zerwania stosunkw midzy Atenami a Macedoni. Mizja kraina w pnocno-zachodniej czci Azji Mniejszej. Tutaj uycie przysowiowe: podstawa tego sformuowania nie jest znana. Mizowie byli ludem niezbyt cenionym.
97

209

naley uzna za moj wycznie win! Jeeli jednak kto powinien stawia opr takim dziaaniom Filipa, to kt inny, jak nie lud Aten? l w tym kierunku zmierzaa caa moja polityka. Widzc, e Filip dokonuje podboju caego wiata, sprzeciwiaem si jego zamysom: nie ustawaem w przestrzeganiu was i wzywaniu, bycie mu na to nie pozwalali. Nie nasze pastwo, lecz Filip naruszy pokj przez zagarnicie statkw98. 73. Prosz o odczytanie po kolei odnonych uchwa i listu Filipa. Jasno poka one, na kim i za co ciy wina i odpowiedzialno. Uchwaa 99 Za archontatu Neoklesa w miesicu boedromionie 100, na Zgromadzeniu Ludowym zwoanym przez strategw, Eubulos, syn Mnesiteosa z Kopros101, postawi nastpujcy wniosek. Stratedzy na Zgromadzeniu owiadczyli, e wdz Filipa Amyntas uprowadzi do Macedonii i tam pod stra trzyma ateskiego dowdc floty Leodamasa, ktry wraz z dwudziestoma okrtami zosta wysany na Hellespont celem konwojowania transportu zboa. Z tego powodu prytanowie i stratedzy maj si postara o zwoanie Rady i wybranie posw, ktrzy powinni si uda do Filipa i przeprowadzi z nim rozmowy w sprawie uwolnienia ateskiego dowdcy, jego onierzy oraz zwrotu okrtw. 74. Jeeli Amyntas postpi niewiadomie, posowie maj owiadczy, e lud ateski nie bdzie mia do niego o to alu i pretensji. Jeeli natomiast Amyntas przyapa Leodamasa na przekroczeniu otrzymanych porucze, wwczas Ateczycy spraw wnikliwie zbadaj i w wypadku stwierdzenia winy wyznacz kar stosown
Jesieni roku 340 p.n.e. Filip zagarn 180 ateskich statkw handlowych, ktre wiozy zboe znad Morza Czarnego i ktre przybiy do Hieron, miejscowoci w Bitynii nad Morzem Czarnym niedaleko Bosforu. uchwaa jej autentyczno, budzi wtpliwoci, podobnie jak nastpnej uchway ( 7 5) dotyczcej tej samej sprawy.
100 101 99 98

boedromion por. III mowa olintyjska, przyp. 26. Kopros attycka gmina.

210

do wielkoci jego wykroczenia. Gdyby nie zachodzia adna z tych okolicznoci, to znaczy, gdyby jeden i drugi wdz na wasn rk przekroczyli swoje uprawnienia, posowie winni udzieli tej samej odpowiedzi: lud ateski musi rozpozna spraw celem rozstrzygnicia, co dalej naley czyni. 75. Wniosek w sprawie tej uchway nie ja postawiem, lecz Eubulos, nastpne za wnioski w kolejnoci zgosili: Aristofon, potem Hegesippos 102, znowu Aristofon, dalej Filokrates, Kefizofon i inni, ale nie ja. Nie miaem z tym nic wsplnego. Prosz o odczytanie reszty dokumentw. Uchwaa Za archontatu Neoklesa dnia trzydziestego boedromiona za zgod Rady prytanowie i posowie przedstawili sprawozdanie z przebiegu obrad na Zgromadzeniu, na ktrym lud uchwali wybra posw, ktrzy mieli wyruszy do Filipa w sprawie odebrania okrtw. Postanowiono te udzieli im polece zgodnych z duchem uchwa powzitych na Zgromadzeniu. Wybrano nastpujcych posw: Kefizofonta, syna Kleona z Anaflistos, Demokryta, syna Demofonta z Anagiros 103, Polikritosa, syna Apemantosa z Kotokidai. Fila Hippotontis sprawowaa prytani, wniosek postawi Aristofon z Kollitos 104 jako przewodniczcy. 76. Jak ja przytaczam te uchway, tak i ty, Aischinesie, wska na jak uchwa podjt na mj wniosek, ktra z mojej winy cigna na nas wojn. Ale nie potrafisz tego uczyni, bo gdyby tak uchwa znalaz, przedoyby j rychlej ni jakikolwiek inny dokument. Zaprawd nawet Filip nie obarcza mnie win za wybuch tej wojny, lecz innych. Prosz o odczytanie listu Filipa.
102 103 104

Hegesippos por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 56. Anagiros attycka gmina. Kollitos attycka gmina, pooona na przedmieciu Aten.

211

List105 77. Filip, krl Macedonii, przysya pozdrowienia Radzie i Ludowi Aten. Przybyli do mnie wasi posowie, Kefizofon, Demokryt oraz Polikritos i przeprowadzili rozmowy w zwizku z wydaniem okrtw, ktrymi dowodzi Leodamas. Oglnie rzecz biorc, bardzo naiwne wydaje mi si wasze przekonanie, e potraficie co zatai przede mn: wasze okrty, pozornie wysane dla konwojowania dostaw zboa z Hellespontu na Lemnos 106, w rzeczywistoci maj za zadanie udzieli pomocy mieszkacom Selymbrii107, ktr obecnie oblegam. Nie objlimy ich przecie postanowieniami naszego przymierza o oboplnej przyjani. 78. Te polecenia otrzyma ateski dowdca bez wiedzy ludu od pewnych urzdnikw oraz ludzi nie piastujcych obecnie adnych stanowisk politycznych, ktrzy pragn za wszelk cen doprowadzi lud utrzymujcy ze mn przyjazne stosunki do otwartej wojny. Bardziej zabiegaj oni o zerwanie tych stosunkw anieli o rzeczywist pomoc dla mieszkacw Selymbrii. Wyobraaj sobie, e taki kurs polityki przyniesie im znaczne korzyci. Wydaje mi si, e ta polityka nie ley ani w waszym, ani w moim interesie. Dlatego tym razem zwracam wam zabrane okrty, i w przyszoci, jeeli waszym przedstawicielom nie pozwolicie na prowadzenie tak szkodliwej polityki, bd si stara o dochowanie wam pokoju. egnajcie. 79. Nigdzie w tym licie nie wspomnia Filip o Demostenesie ani te nie przypisa mi adnej winy. Czemu to oskarajc innych nie miaby pamita o moich czynach? Bo gdyby o mnie co napisa, musiaby te wspomnie o wasnych gwatach i wykroczeniach, na ktre zawsze zwracaem uwag i przeciwko ktrym zdecydowanie wystpowaem. Najpierw postawiem
list tre tego listu, zawierajca szereg niecisoci, jest oglnie uwaana za nieautentyczn.
106 107 105

Lemnos por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 30. Selymbria por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 28.

212

wniosek, by wysa poselstwo na Peloponez 108, gdy tylko Filip prbowa znale tam punkt oparcia dla swej dalekosinej polityki, potem poselstwo na Eube 109, gdy zacz si zbytnio Eube interesowa, dalej ju nie poselstwo, lecz wypraw do Oreos i do Eretrii 110, kiedy Filip ustanowi w tych miastach rzdy tyranw. 80. Moim te dzieem s wszystkie inne wyprawy111 niosce odsiecz, dziki ktrym ocalay Chersonez, Bizancjum i wszyscy inni sprzymierzecy. Za to otrzymalicie od tych, ktrzy doznali tych dobrodziejstw, najpikniejsz nagrod: pochway, saw, zaszczyty, wiece, wyrazy wdzicznoci i uznania. Spord ucinionych ocaleli ci, ktrzy waszych rad posuchali, tym za, ktrzy nimi wzgardzili, pozostaa trwaa pami waszych przestrg oraz przekonanie, e nie tylko jestecie im yczliwi, ale te macie rozum i dar przewidywania, bo cakowicie si speniy wasze przepowiednie. 81. Kady wie o tym doskonale, a ty najlepiej ze wszystkich, e Filistides wiele pienidzy daby za utrzymanie si w Oreos, Kleitarch za utrzymanie si w Eretrii, sam za Filip wiele daby za to, aby mie w tych miejscowociach bazy wypadowe zwrcone przeciwko wam, by mie swobod dziaania nie podlegajcego w innych sprawach zaskareniu, za w bezprawiach i gwatach adnej kontroli i badaniu. 82. Bo przecie poselstwa, ktre tutaj przybyy od Kleitarcha i Filistidesa, zatrzymay si u ciebie, ty za, Aischinesie, niczym ich oficjalny obroca 112 zajmowae si ich sprawami. I przyjacimi byli dla ciebie ludzie, ktrych jako wrogw odtrcio nasze pastwo, bo ich propozycje nie byy ani uczciwe, ani korzystne. Nic tu nie wskrali, a teraz ty, potwarco, rozpowiadasz, e ja trzymam jzyk za zbami, gdy wezm
108 109 110 111

poselstwo na Peloponez w r. 343 p.n.e. poselstwo na Eube rwnie w r. 343 p.n.e. do Oreos i do Eretrii w r. 341 p.n.e.

wszystkie inne wyprawy chodzi o wypraw na Chersonez w r. 340 p.n.e. oficjalny obroca termin grecki: proksenos; objanienie por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 15.
112

213

apwk, podnosz za wrzaw, kiedy ju j wydaem. Ty postpujesz wrcz przeciwnie: wydzierasz si wniebogosy biorc pienidze i chyba nigdy krzycze nie przestaniesz, jeeli sdziowie ci nie ucisz i nie ogranicz twych praw obywatelskich 113. 83. Przyznalicie mi wtedy za to zoty wieniec, Aristonikos postawi wniosek dosownie tej samej treci, co Ktezyfon, spraw uwieczenia ogoszono w teatrze ju po raz drugi spotyka mnie ten zaszczyt Aischines za, ktry by przy tym obecny, ani nie podnis adnego sprzeciwu, ani nie zaskary wnioskodawcy. Prosz o odczytanie tekstu tej uchway. Uchwaa114 84. Za archontatu Chairondasa, syna Hegemona, dnia 25 gameliona 115, za prytanii fili Leontis, Aristonikos z Frearroi116 postawi nastpujcy wniosek: Rada i Lud Aten postanawiaj wyrazi uznanie Demostenesowi, synowi Demostenesa z Pajanii, przyzna mu zoty wieniec i publicznie ogosi wiadomo o tym wyrnieniu w teatrze podczas Dionizjw w czasie wystawiania nowych tragedii. Rada i Lud bior pod uwag to, e Demostenes, syn Demostenesa z Pajanii, wywiadczy wiele przysug Ludowi Aten, zarwno dawniej, jak i w obecnych okolicznociach, przy pomocy swych wnioskw znacznie pomg wielu ich sprzymierzecom i walnie si przyczyni do wyzwolenia niektrych miast na Eubei. Demostenes ujawnia sta i niezmienn yczliwo wobec Ludu Aten, sowem i czynem popiera, wedle swych najlepszych intencji, dobro zarwno samych Ateczykw, jak i reszty Hellenw. Spraw publicznego ogoszenia maj si zaj: fila aktualJeli oskaryciel nie uzyska 1/5 gosw trybunau, traci prawo do wystpowania ze skarg w podobnych przypadkach. W ten sposb jego prawa ulegay ograniczeniu. Tutaj idzie o skarg o nieprawno wniosku.
114 115 113

uchwaa tekst uchway nieautentyczny.

gamelion miesic w kalendarzu ateskim przypadajcy na okres od poowy stycznia do poowy lutego.
116

Frearroi attycka gmina.

214

nie penica prytani i urzdnik sprawujcy piecz nad widowiskami 117. Wniosek postawi Aristonikos z Frearroi. 85. Czy kto z was wie co o rzekomej habie, ktr z powodu tej uchway miao si okry nasze miasto, albo o jakich kpinach i omieszeniu, na jakie si narazi, jeli przyzna mi w wieniec. Jest rzecz oczywist, i czyny znane i utrzymujce si w wieej jeszcze pamici, jeli szlachetne, spotykaj si z wdzicznoci, natomiast ze z kar. Ze wspomnianej uchway jasno wynika, e otrzymaem nagrod i uznanie, a nie nagan i kar. 86. A zatem moja dziaalno do czasu tych wydarze uchodzia w zgodnej opinii wszystkich za niezwykle poyteczn dla pastwa. Dowodz tego rwnie moje przemwienia i moje propozycje, ktre na waszych obradach odnosiy zwycistwo, moje wnioski, ktre wprowadzano w czyn, odznaczenia i wiece przyznawane w dowd uznania naszemu pastwu, mnie osobicie i wam wszystkim, ofiary skadane przez was bogom i uroczyste procesje w podzice za te dobrodziejstwa. 87. Kiedy wyparto wojska macedoskie z Eubei118 waszym orem, a moj polityk i moimi wnioskami co syszc niektrzy z moich przeciwnikw mog sobie pkn z zazdroci Filip zacz si rozglda za innymi moliwociami kontynuowania swej zaczepnej polityki wzgldem Aten. Zauwaywszy, e nasze pastwo musi sprowadza o wiele wicej zboa ni wszystkie inne pastwa, postanowi roztoczy kontrol nad szlakami jego przewozu. Uda si przeto do Tracji i zrazu zada od swych sprzymierzecw Bizantyczykw, by wzili udzia w wojnie przeciwko nam. Gdy odmwili owiadczajc zgodnie z prawd, e warunki przymierza nie nakadaj na nich takiego zobowizania, wwczas Filip wznis wa naprzeciwko ich miasta, cign machiny wojenne i rozpocz oblenie. 88. Nie musz pyta, co
117 118

urzdnik sprawujcy piecz nad widowiskami tzw. agonothetes.

Demostenes nawoywa rodakw do interwencji zbrojnej na Eubei wiosn 341 r. p.n.e. Wyprawa prowadzona przez Kefizofonta, a potem przez Fokiona, miaa miejsce kilka tygodni pniej.

215

nam w tych okolicznociach czyni naleao jest to dla wszystkich oczywiste. A wic kto pospieszy z pomoc i kto ocali Bizantyczykw? Kto w owych cikich chwilach zapobieg temu, by Hellespont nie dosta si w cudze rce? Wy, Ateczycy. Mwic: wy, mam na myli nasze pastwo. A kto doradza pastwu 119 , kto stawia wnioski, kto dziaa i kto po prostu ca dusz i bez reszty odda si subie publicznej? Ja. 89. Nie potrzebuj was przekonywa i sowem poucza, ile poytku przyniosa moja dziaalno caemu pastwu, bo me faktyczne dokonania znacie z wasnych dowiadcze. Prowadzona podwczas wojna daa nam prcz zaszczytnej sawy wikszy dobrobyt i obfito taszych rodkw do ycia ni obecny czas pokoju, ktrego troskliwie strzeg na szkod ojczyzny ci przezacni mowie snujcy jakie nadzieje na przysze zyski. Oby si w tych nadziejach zawiedli! Oby te razem z wami dzielili bogosawiestwa, o ktre wy w swych szlachetnych i prawdziwie patriotycznych intencjach prosicie bogw, anieli mieli was uraczy tym, co sami uknuli. Prosz o odczytanie rwnie i na ich uytek uchwa Bizantyczykw i Perintyjczykw 120 w zwizku z przyznaniem naszemu miastu wiecw za zasugi. Uchwaa Bizantyczykw 121 90. Za przewodnictwa Bosporichosa Damagetos za zgod Rady postawi na Zgromadzeniu nastpujcy wniosek: Lud Aten od najdawniejszych czasw okazywa nieustann yczliwo Bizantyczykom, ich sprzymierzecom i ich wspplemiecom Perintyjczykom oraz odda im wiele wanych przyJeszcze w r. 341 p.n.e. Ateczycy mieli al do Bizancjum, ktre wzio udzia w wojnie sprzymierzecw przeciwko Atenom (357355 p.n.e.). Demostenes stara si przekona Ateczykw, i w ich interesie jest zapomnie o tych urazach. Perintyjczycy mieszkacy Perintos, miasta portowego w Tracji nad Propontyd (morze Marmara), sprzymierzonego z Bizancjum.
121 120 119

uchwaa Bizantyczykw pniejszy falsyfikat.

216

sug. Rwnie w obecnej chwili przyby im na pomoc ze stu dwudziestoma okrtami, z cikozbrojn piechot, dostawami ywnoci i broni, gdy Filip Macedoski, dc do cakowitej zagady Bizantyczykw i Perintyjczykw, wyprawi si zbrojnie na ich kraj i miasto, a wsie, lasy, cay ich kraj z dymem puszcza i z ziemi zrwnywa. Lud Aten uwolni nas 122 od tych wielkich niebezpieczestw, przywrci nam ustrj naszych przodkw, nasze prawa, nasze wierzenia i kult zmarych. 91. Majc te zasugi na uwadze Lud Bizantyczykw i Perintyjczykw postanowi przyzna Ateczykom prawo zawierania zwizkw maeskich 123, prawo obywatelstwa, prawo wasnoci ziemskiej i domw, prawo do honorowych miejsc na igrzyskach, prawo bezzwocznego dostpu do Rady i Zgromadzenia bezporednio po zoeniu obrzdowych ofiar, prawo do zwolnie od wszystkich wiadcze publicznych dla Ateczykw pragncych osiedli si na stae w jednym z tych miast. Uchwali te postawi w Bosporejonie 124 trzy posgi wysokoci 16 okci wyobraajce uwieczenie Ludu Aten przez Lud Bizantyczykw i Perintyjczykw. Nadto postanowi wysa poselstwa na uroczystoci oglnogreckie, jak igrzyska istmijskie 125, nemejskie 126, olimpijskie127 i pytyjskie 128, oraz ogosi wiadomo o uwieczeniu Ludu Aten
Ateczycy posali dwie wyprawy na pomoc Bizancjum w r. 340/339 p.n.e. Pierwsza pod wodz Charesa liczya 40 okrtw, druga, znaczniejsza, pod dowdztwem Fokiona i Kefizofonta, przypuszczalnie 120 okrtw.
123 122

wano pastw.
124 125

Jest to tzw. epigamia, ukad midzy pastwami zapewniajcy prawn maestwom zawartym midzy obywatelami obu

Bosporejon witynia w Bizancjum.

igrzyska istmijskie oglnogreckie, odbyway si co dwa lata na Istmie Korynckim ku czci Posejdona. igrzyska nemejskie oglnogreckie, obchodzone co dwa lata ku czci Dzeusa w Dolinie Nemejskiej w Argolidzie (Peloponez). igrzyska olimpijskie obchodzone co cztery lata w Olimpu na Peloponezie ku czci Dzeusa. Uchodziy za najwaniejsze.
128 127 126

igrzyska pytyjskie por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 32.

217

po to, by wszyscy Hellenowie poznali zasugi Atericzykw i wdziczno Bizantyczykw i Perintyjczykw. 92. Prosz te o odczytanie uchway mieszkacw Chersonezu dotyczc przyznania wieca naszemu pastwu. Uchwaa mieszkacw Chersonezu 129 Ludno miast pooonych na Chersonezie Sestos, Elajus, Madytos, Alopekonesos uchwala ofiarowa Radzie i Ludowi Aten zoty wieniec wartoci szedziesiciu talentw i wznie otarz Wdzicznoci 130 Ludowi Aten za to, e wywiadczy jej jedno z najwikszych dobrodziejstw, bo wyzwoli j spod wadzy Filipa, zwrci jej ojczyzn, prawa, wolno i witynie. Rwnie w przyszoci mieszkacy tych miast nie poniechaj swej wdzicznoci i wiadczy bd Ateczykom, wedle swych moliwoci, wszelkie dobro. Uchwa t podja na wsplnym posiedzeniu poczona Rada wymienionych miast. 93. A zatem dzieem moich przemylanych zabiegw i caej mojej polityki jest nie tylko uratowanie Chersonezu i Bizancjum, nie tylko pokrzyowanie planw Filipa zmierzajcych do podboju Hellespontu i odznaczenie za to naszego miasta, ale take ukazanie caemu wiatu szlachetnoci tego miasta i niegodziwoci Filipa. Na oczach caego wiata oblega Filip Bizancjum, miasto swego sprzymierzeca. Czy mona sobie wyobrazi postpek bardziej nikczemny i karygodny? 94. Wy za, Ateczycy, wprawdzie mielicie wiele susznych powodw do urazy131 wobec Bizantyczykw za brak rozsdku ujawniony w ich dawnej polityce, umielicie jednak pokaza, e nie pamitacie im wasnych krzywd i nie porzucacie ciemionych. Ocalilicie ich, a czyn ten zyska wam saw i powszechn przychylno. Wszyscy
uchwaa mieszkacw Chersonezu chodzi o Chersonez Tracki. Uchwaa jest nieautentyczna.
130 131 129

otarz Wdzicznoci w oryginale greckim Charis.

Idzie tu o wspomniany ju udzia Bizantyczykw w wojnie sprzymierzonych przeciwko Atenom.

218

te wiedz, e ju nieraz nagradzalicie wiecami swych politykw. Czy mgby kto jednak wymieni poza mn czowieka doradc czy mwc, za ktrego zasugi ofiarowano by pastwu wieniec? 95. Pragn wam wykaza, e potwarze, ktre miota Aischines na Eubejczykw i Bizantyczykw przypominajc wam doznane od nich krzywdy, prawdziwie godne s wystpie zawodowego donosiciela I32, nie tylko dlatego, e s faszywe o czym chyba wszyscy wiecie ale i z tego powodu, e choby nawet byy zgodne z prawd korzyci, ktre przynis mj program polityczny, s bezsporne. Chciabym przypomnie pokrtce jedno lub dwa z wybitnych dokona naszego pastwa w ostatnich czasach. Bo tak jednostka w yciu prywatnym, jak i pastwo w sprawach publicznych powinny si kierowa najpikniejszymi przykadami, ktrych dostarcza tradycja. 96. By czas, Ateczycy, kiedy Lacedemoczycy panowali na ldzie i na morzu 133 i przy pomocy swych harmostw 134 i wojskowych zag piercieniem otoczyli Attyk i w swym posiadaniu dzieryli Eube, Tana-gr 135 , ca Beocj, Megar, Egin 136, Keos 137 i inne wyspy. Nasze pastwo nie miao wtedy ani okrtw, ani murw obronnych. A jednak ruszylicie wwczas pod Haliartos 138, a wkrtce potem znowu do Koryntu 139, chocia wczeni Ateczycy mieli wiele powodw do niechci wobec Koryntyjczykw i Teba-czykw z uwagi na ich zachowanie si w czasie wojny dekelejsW oryginale greckim wystpuje termin sykophantia; objanienie por. O pokoju, przyp. 5. Lacedemoczycy panowali na ldzie i na morzu po zwycistwie nad Atenami w wojnie peloponeskiej (431404 p.n.e.). harmosta namiestnik wysany przez Spart do pastw zajtych w czasie wojny peloponeskiej.
135 136 137 138 139 134 133 132

Tanagra miasto beockie niedaleko granicy z Attyk. Egina wysepka w Zatoce Saroskiej. Keos wysepka naprzeciwko Attyki. Haliartos por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 15.

potem znowu do Koryntu w czasie wojny beocko-korynckiej w latach 395394 p.n.e. przeciwko Sparcie.

219

kiej 140. Ale uraz nie ywili, a nawet wcale o nich nie myleli. 97. A przecie zdawali sobie spraw z dwch okolicznoci, e podejmuj te dziaania nie dla swych dobroczycw i e naraaj si przy tym na znaczne niebezpieczestwa. Nie opucili wic w potrzebie tych, ktrzy szukali u nich pomocy, lecz dla zdobycia dobrej sawy i czci wystawiali si z ochot na te niebezpieczestwa. Bya to decyzja rwnie suszna, jak szlachetna. Wszystkim ludziom mier wyznacza kres ywota, nikt si od niej nie uchroni, choby strzeg swego ycia w najszczelniej zamknitym pomieszczeniu. Mni ludzie powinni dy do wszystkiego, co szlachetne, ywi i podtrzymywa dobre nadzieje, dzielnie znosi los, jaki bg zgotuje. 98. Tak postpowali wasi przodkowie, tak postpowali starsi spord was. Lacedemoczycy nie byli ani waszymi przyjacimi, ani dobrodziejami, a przeciwnie wyrzdzili wiele powanych krzywd naszemu pastwu. Gdy jednak Tebaczycy po zwycistwie pod Leuktrami 141 grozili Sparcie zagad, wasi przodkowie do tego nie dopucili. Nie przestraszyli si ani wczesnej potgi, ani wojennej sawy Teb, lecz podjli niebezpieczestwo w obronie ludzi, od ktrych pastwo ateskie doznao niegdy tyle za. 99. W ten sposb dowiedlicie, Ateczycy, wszystkim Hellenom, e za wyrzdzone wam krzywdy w kadym innym wypadku dajecie odczu swj gniew i niezadowolenie, w wypadku jednak zagroenia bytu narodowego i wolnoci nie chowacie uraz i nie mylicie o jakich porachunkach. Nie tylko w stosunku do Sparty zachowalicie si w taki sposb, ale i innym razem, gdy Tebaczycy usiowali zagarn Eube 142, nie pozostalicie obojwojna dekelejska tak nazwano ostatni faz (413404 p.n.e.) wojny peloponeskiej (431404) od Dekelei warowni attyckiej zajtej przez Spartan, skd ich wojska systematycznie pustoszyy Attyk. Demostenes okrela tym terminem ca wojn peloponesk.
141 142 140

zwycistwo pod Leuktrami w Beocji w r. 371 p.n.e.

W r. 357 p.n.e. wdz ateski Tymoteusz usun z wyspy Tebaczykw. W r. 356 p.n.e. Temison i Teodor, tyrani Eretrii, zajli Oropos i wydali go Tebaczykom.

220

tni, lecz pucilicie w niepami krzywdy, ktrych doznalicie od Temisona i Teodora w sprawie Oropos, i rwnie im udzielilicie pomocy. Wtedy to po raz pierwszy zgosili si ochotnicy do wyposaenia okrtw wojennych 143 wasnym kosztem, a wrd innych take ja. Ale o tym powiem pniej. 100. Z pewnoci piknym czynem byo ocalenie wyspy, ale chyba jeszcze pikniejszym wspaniaomylne oddanie 144 wraz z ca ludnoci miast ktre znalazy si na waszej asce i to oddanie tym, ktrzy kiedy przeciwko wam wystpowali. Nie dochodzilicie dawnych krzywd w okolicznociach, w ktrych obdarzono was penym zaufaniem. Pomijam tysice innych przykadw, ktre z atwoci mgbym przytoczy, a wic bitwy morskie, wyprawy prowadzone ldem, kampanie wojskowe dawne i obecne, podejmowane przez nasze pastwo w obronie istnienia i wolnoci reszty Grekw. 101. Majc cigle przed oczyma widok naszego miasta zawsze gotowego do prowadzenia walki w cudzym interesie, jakich rad mogem udziela i do jakiej polityki zachca, zwaszcza e w jaki sposb wchodz tu w gr jego wasne losy? Na boga, czy miaem doradza zemst na szukajcych ratunku i wynajdywa pozory, ktre nas mogy przyprawi o strat wszystkiego? Zasugiwabym na mier, gdybym bodaj sowem poway si szarga czcigodn tradycj naszego pastwa. Dobrze wiem, e do takiego czynu nigdy bycie nie dopucili. Ale gdybycie chcieli, c by wam waciwie przeszkadzao? Czy nie mielicie takiej moliwoci? Czy zabrakoby mwcw chtnych do ofiarowania wam takiej rady? 102. Chciabym teraz przej do omwienia mojej dalszej dziaalnoci politycznej. Dobrze si jej przyjrzyjcie, bycie mogli osdzi, czy wyraaa najlepszy interes pastwa. Ot stwierdziem, Ateczycy, e flota nasza rozbita, e bogacze za niewielk opat zwolnieni od publicznych wiadcze, e obywatele
143 144

Chodzi o tzw. trierarchi, por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23.

Ateczycy zrzekli si praw do Eubei, ktra potem przystpia do Zwizku Morskiego.

221

posiadajcy rednie lub niewielkie mienie trac wszystko, co maj, a nasze pastwo marnuje wskutek tego wszelkie moliwoci sprawnego w por dziaania. Majc to na uwadze spowodowaem ustanowienie prawa 145, ktre zmusio bogatych do wypeniania finansowych zobowiza wobec pastwa, pooyo kres uciskowi uboszych, pastwu za dao rzecz niezwykej wagi i poytku moliwo przygotowania akcji wojskowych w stosownym czasie. 103. Oskarony z tego powodu stawiem si przed wami i uzyskaem od sdu wyrok uniewinniajcy, poniewa oskaryciel nie otrzyma wymaganej prawem iloci gosw 146. A jak sdzicie, ile pienidzy ofiarowywali mi naczelnicy okrgw podatkowych 147 albo nisi stanowiskiem zawiadowcy, abym w ogle nie wnosi projektu takiej ustawy, albo gdyby to byo niemoliwe bym przynajmniej dopuci do jej odroczenia 148, jeli zostanie zoone formalne owiadczenie pod przysig w tej sprawie. Bya to tak znaczna suma pienidzy, e wprost brak mi odwagi, by j wobec was wymieni. Zreszt mona si byo spodziewa, e podejm tak prb. 104. Na podstawie dawnych praw bogacze ponosili koszty tego wiadczenia149 wsplnie z pitnastoma innymi, przy czym sami oyli mao, albo zgoa nic, za to obciali niezamonych obywateli. Wedle mojej ustawy kady musi peni wiadczenie stosownie do wielkoci swego mienia, a zatem kto dawniej w szesnastej czci dzieli wydatki uposaenia i utrzymania statku, teraz sam jest trierarch jednego
Nastpio to w r. 340 p.n.e., w przededniu oficjalnego zerwania pokoju Filokratesa. Demostenes, jako epistates tou nautikou komisarz floty, mia za zadanie dba o stan jej wyposaenia i gotowoci bojowej.
146 147 145

wymaganej prawem iloci gosw tj. 1/5 gosw.

naczelnicy okrgw podatkowych tzw. hegemones ton symmorion, por. tu I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 11. Idzie tu o tzw. hypomosia, czyli zaprzysione owiadczenie dla zatrzymania dalszego postpowania. Skutkiem tego byo zawieszenie ustawy a do chwili wniesienia skargi o nieprawno wniosku. Idzie tu o wiadczenie trierarchiczne, wyposaenia i utrzymania okrtu wojennego, por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23. Pocztkowo wiadczenie to peni jeden zamony obywatel. W czasie wojny pelopones149 148

222

lub dwch statkw. Tote nie nazywali si trierarchami, lecz wspudziaowcami w penieniu wiadczenia. Nie mona si wic dziwi, e ofiarowywali kad sum pienidzy za zniesienie takiej ustawy i za uwolnienie si od zobowiza, ktre na nich naoya. 105. Prosz najpierw o odczytanie tekstu uchway, na podstawie ktrej wytoczono mi proces, nastpnie za o odczytanie treci zacznikw do ustawy dawniej obowizujcej i do mojej. Uchwaa 150 Za archontatu Poliklesa dnia 16 miesica boedromiona 151, za prytanii fili Hippotontis Demostenes, syn Demostenesa z Pajanii, wnis projekt ustawy dotyczcej trierarchii, w miejsce poprzedniej, ktra postanawiaa powoanie spek trierarchicznych dla wyposaenia statkw. Rada i Lud uchwaliy ten wniosek. Patrokles z Flyi wnis sprzeciw oskarajc Demostenesa o naruszenie obowizujcych praw, lecz nie uzyskawszy przepisanej ustaw liczby gosw musia zapaci grzywn wysokoci piciuset drachm 152. 106. Prosz odczyta zacznik do tamtej piknej ustawy. Naley powoa trierarchw po szesnastu dla kadego okrtu spord uczestnikw spek trierarchicznych 153, w wieku od
kiej, ktra trwaa 27 lat, z powodu procesu pauperyzacji ateskich warstw posiadajcych, pozwolono dwm obywatelom na dzielenie jej kosztw. W r. 357 p.n.e. powoano na wniosek Periandra trierarchiczne okrgi (symmoriai). Wyznaczono 1200 obywateli jako kwalifikujcych si do penienia tego wiadczenia i podzielono ich na 20 symmorii, z ktrych kada miaa wyposay okrelon ilo statkw. Kilkunastu (16) obywateli wsplnie dzielio koszty utrzymania statku. Demostenes udoskonali ustaw trierarchiczn Periandra wprowadzajc zasad proporcjonalnoci: w zalenoci od wysokoci mienia zamony obywatel peni to wiadczenie samodzielnie lub z innymi.
150 151 152 153

uchwaa jej autentyczno budzi zastrzeenia. boedromion por. III mowa olintyjska, przyp. 26. drachma por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 16. spki trierarchiczne tzw. synteleiai.

223

dwudziestu piciu do czterdziestu lat, ktrzy bd wnosili rwny udzia do tego publicznego wiadczenia. A teraz chciabym, aby odczytano zacznik do mojej ustawy. Naley wybiera trierarchw dla okrtu na podstawie oszacowanego mienia, ktrego warto przekracza dziesi talentw. W wypadku ocenienia majtku na wysz sum od wymienionej postanawia si, i wysoko wiadczenia wzrasta proporcjonalnie od wielkoci mienia, tak i jeden obywatel moe wyposay nawet trzy okrty wojenne i jeden statek pomocniczy. Ten sam przepis odnosi si do ludzi posiadajcych mniej ni dziesi talentw mienia, ktrzy tworz spki trierarchiczne dla zebrania sumy dziesiciu talentw. 107. Czy uwaacie moj pomoc dla niezamonych Ateczykw za nieznaczn albo czy wydaje si wam, e bogacze aowaliby grosza w zamian za uwolnienie si od tych susznych obowizkw? Przeto nie tylko tym si szczyc, e si nie ugiem i jako oskarony uzyskaem wyrok uniewinniajcy, ale take dlatego, e wniosem projekt ustawy poytecznej dla pastwa, jak tego w peni dowiodo jej funkcjonowanie w praktyce. W czasie caej bowiem wojny 154, gdy zgodnie z moj ustaw przygotowywano okrty do operacji wojskowych na morzu, ani jeden trierarcha nie mia podstaw do alenia si przed wami z powodu doznanej krzywdy, aden nie szuka jako bagalnik schronienia w wityni Munichijskiej155, aden nie zosta uwiziony przez nadzorcw okrtowych, ani jeden okrt nie zosta porzucony na morzu i nie przepad przez to dla pastwa, ani te jeden okrt nie pozosta tutaj w porcie jako niezdatny do eglugi. 108. A przecie to wszystko si dziao, jak dugo obowizyway poprzednie ustawy. Gwn przyczyn tego stanu rzeczy byo obarczenie ludzi
154 155

Ustaw wydano przed wysaniem floty na odsiecz Bizancjum.

Trierarcha, ktry nie podj si swoich obowizkw, mg by aresztowany. Otarz boga zapewniahkademu bagalnikowi bezpieczestwo i nietykalno. Bagalnikowi lud mg udzieli pozwolenia na rozpatrzenie jego sprawy w postpowaniu sdowym wyjaniajcym. W starym ateskim porcie Munichia znajdowaa si witynia Artemidy.

224

uboszych ciarem publicznych wiadcze. Tote czsto stawiano dania, ktrych niepodobna byo wykona. Ja za przeniosem cae brzemi tych obowizkw trierarchicznych z ludzi niezamonych na zamonych. Czynic zado podstawowej zasadzie sprawiedliwoci ustawiem spraw w naleyty sposb. Rwnie i z tego wzgldu zasuguj na pochwa, e wszystkie moje decyzje polityczne przysporzyy pastwu sawy, znaczenia i potgi; byy pozbawione wszelkiej zoliwoci, jtrzenia i podoci. W caej mojej polityce nie ma niczego, co by przynioso ujm godnoci naszego pastwa. 109. atwo si przekonacie, e zarwno w polityce wewntrznej naszego pastwa, jak i w polityce oglnogreckiej hodowaem zawsze tym samym zasadom. W polityce wewntrznej nigdy nie przenosiem ask i wdzicznoci ludzi bogatych nad suszny interes ludu, w polityce oglnogreckiej darw i przyjani Filipa156 nad powszechne dobro wszystkich Grekw. 110. Pozostaje mi teraz, jak sdz, zaj si spraw publicznego obwieszczenia przyznanej mi nagrody oraz przyjcia mego sprawozdania z penionych publicznie czynnoci. Mam nadziej, e moje przemwienie ju wam do jasno ukazao, e dziaaem w najlepszym interesie pastwa, e darzyem je trwa yczliwoci i zawsze byem gotw z penym powiceniem suy jego dobru. Niestety musz pomin najwiksze dokonania mojej dziaalnoci politycznej przede wszystkim dlatego, e poczytuj za swj nastpny obowizek wyjani spraw rzekomej bezprawnoci wniosku. Z drugiej strony sdz, e moja dalsza dziaalno polityczna jest kademu z was dostatecznie znana, a okoliczno ta ma dla mojej obrony istotne znaczenie. 111. Na bogw, chyba niewiele udao si wam zrozumie bo i ja tylko drobn cz mogem poj z tego, co mj oskaryciel naopowiada bez skadu i adu w swej skardze na temat naruszonych praw. Z tego powodu w sposb prosty i jasny omwi kwesti czysto prawn. Jestem daleki od tego, by
156

darw i przyjani Filipa jak to czyni jego przeciwnik Aischines.

225

utrzymywa, jakobym nie by odpowiedzialny za moje czynnoci publiczne 157 co mj przeciwnik kamliwie mi zarzuca. Wprost przeciwnie, przyznaj, e ponosz przed wami odpowiedzialno za ten cay okres mego ycia, w ktrym zajmowaem si i kierowaem polityk pastwa. 112. Jednake za dobrowolne ofiary z wasnego mienia na rzecz ludu nie jestem odpowiedzialny stanowczo to stwierdzam ani przez jeden dzie. Czy syszysz, Aischinesie? I nie tylko ja, ale te nikt inny, nawet gdyby by jednym z dziewiciu archontw158. Czy mona pozbawia czowieka, ktry poczyni dobrowolne datki z wasnego mienia, wdzicznoci za jego prawdziwie humanitarn i dobroczynn dziaalno? Czy jest jakie prawo, ktre by nie tylko to nakazywao, ale i wydawao go na pastw donosicielom i tych upowaniao do dania ode sprawozdania z darowizny wasnych pienidzy? Nie, nie ma takiego prawa. Jeeli Aischines twierdzi, e jest, niech je przedstawi, a ja ustpi i bd milcza. 113. No c, Ateczycy, nie ma takiego prawa. Gdy jako zawiadowca funduszw widowiskowych 159 ofiarowaem dla ich zwikszenia pewn sum pienidzy, Aischines w sposb godny zawodowego denuncjanta I60 owiadczy: Udzielono Demostenesowi pochway, mimo i nie przedstawi jeszcze sprawozdania z dokonanych czynnoci urzdowych". Suchaj no, donosicielu! Publiczne podzikowanie
Demostenes by nie tylko doradc ludu, politykiem, ale te sprawowa szereg odpowiedzialnych urzdw. W Atenach obowizywaa zasada, e po rocznej kadencji urzdnik skada sprawozdanie ze swych czynnoci urzdowych przed specjaln komisj, ktra to sprawozdanie przyjmowaa lub odrzucaa. Urzdnik, ktremu nie udzielono absolutorium, by powoywany do odpowiedzialnoci karnej. dziewiciu archontw por. przyp. 35; po rocznej kadencji wchodzili w skad Areopagu, ktry po r. 461 p.n.e. zosta sdem do spraw kryminalnych. zawiadowca funduszw widowiskowych tzw. theorika, por. I mowa olintyjska, przyp. 21.
160 159 158 157

w sposb godny zawodowego denuncjanta tj. sykofanty.

226

otrzymaem za darowizn, a nie za dziaalno podlegajc urzdowej ocenie. Bye, Demostenesie, kierownikiem komisji do naprawy miejskich murw l61" twierdzi dalej Aischines. Byem i zyskaem zasuon w peni pochwa, gdy adnymi wydatkami nie obciyem skarbu pastwowego pokrywajc je z wasnej kieszeni. Rachunki wymagaj kontroli i badania, darowizna za zasuguje na pochwa i uznanie, i to jest wanie powd, dla ktrego Ktezyfon postawi odpowiedni wniosek w mej sprawie. 114. Mog z atwoci i na podstawie licznych przykadw wykaza, e w naszym pastwie jest to nie tylko zgodne z prawami, ale i ze spoeczn praktyk i zwyczajem. Przede wszystkim wic Nausikles otrzyma od was wiele zaszczytnych wiecw w nagrod za daniny pienine, ktre oy z wasnego mienia jako strateg. Podobnie Diotimosa 162, innym za razem Charidemosa 163 wyrniono wiecem za darowanie tarcz. Dalej wyraono publiczne uznanie obecnemu tutaj wrd nas Neoptolemosowi, ktry, sprawujc funkcj kierownika rnych robt publicznych, ofiarowa pienidze na cele spoeczne. Byoby rzecz godn ubolewania, gdyby urzdnikowi nie byo wolno ze wzgldu na peniony urzd zoy pastwu adnego daru ze swego majtku albo gdyby zamiast otrzyma za to podzikowanie musia publicznie odpowiada za darowizn z wasnego mienia. 115. Dla potwierdzenia prawdziwoci mych sw, prosz o odczytanie tekstu uchwa, ktre powzito dla uczczenia wspomnianych mw. Uchwaa 164 Za archonta Demonika z Flyi, dnia dwudziestego szstego boedromiona, za zgod Rady i Ludu Aten Kallias z Frearroi
kierownik komisji do naprawy miejskich murw tzw. teichopoios; chodzio tu przede wszystkim o funkcje obronne miasta.
162 163 164 161

Diotimos strateg ateski z czasw Demostenesa. Charidemos por. III mowa olintyjska, przyp. 4. uchwaa przypuszczalnie nieautentyczna.

227

postawi wniosek, by Rada i Lud Aten uchwaliy uwieczenie Nausiklesa, dowdcy hoplitw, za to, e wypaci z wasnych zasobw od dwu tysicom onierzy ateskich i nie zada zwrotu tej sumy od Ludu. onierze ci przebywali na Imbros 165, dokd si udali celem udzielenia pomocy zamieszkujcym wysp Ateczykom. Filon bowiem, ateski oficer patniczy, z powodu szalejcych w tym czasie sztormw nie mg wyruszy na morze, by zawie od ateskim onierzom. Sprawa uwieczenia ma by podana do publicznej wiadomoci podczas Dionizjw w czasie wystawiania nowych tragedii. Druga uchwaa 166 116. Kallias z Frearroi na propozycj prytanw 167 i za zgod Rady postawi nastpujcy wniosek: Rada i Lud Aten postanowiy wyrni zotym wiecem Charidemosa i Diotimosa i rzecz ogosi w czasie Wielkich Panatenajw 168 na zawodach gimnastycznych oraz w czasie Dionizjw podczas wystawiania nowych tragedii. Charidemos bowiem jako dowdca hoplitw wysany na Salamin oraz Diotimos, dowdca jazdy, wyposayli w tarcze wasnym kosztem omiuset modych onierzy spord tych, ktrzy w bitwie stoczonej z nieprzyjacielem u koryta rzeki utracili tarcze. Odpowiedzialno za ogoszenie tej uchway ponosz tesmoteci169, prytanowie oraz agonoteci 170. 117. Kady z tych mw, Aischinesie, subowo odpowiada za urzd, ktry aktualnie sprawowa, ale nie za zasugi, za ktre
Imbros por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 39. Na tej wyspie znajdowali si kleruchowie atescy.
166 167 168 169 165

druga uchwaa rwnie jej autentyczno budzi podejrzenia. prytanowie por. przyp. 37. Wielkie Panatenaje por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 43.

tesmoteci szeciu z dziewiciu archontw, ktrzy zajmowali si rewizj istniejcych praw i przewodniczyli w niektrych trybunaach sdowych w okrelonym rodzaju spraw.
170

agonoteci por. przyp. 117.

228

przyznano mu wieniec. A zatem i ja nie ponosz takiej odpowiedzialnoci, poniewa, rzecz jasna, mam w takim samym wypadku te same prawa jak kady inny. Daem wic za to spotkaa mnie pochwaa, a za darowizn nie odpowiadam. Rzeczywicie piastowaem urzd, zdaem z niego spraw, a nie z darowizny. Na boga, a moe nie sprawowaem go uczciwie? Czemu wic, gdy czonkowie komisji przyjmujcej sprawozdanie rzecz badali, nie podniose zarzutw, wszak bye przy tym obecny? 118. Moecie si przekona, e sam Aischines zawiadcza, i uwieczono mnie za to, za co nie ponosz z urzdu adnej odpowiedzialnoci. Prosz o odczytanie w caoci uchway powzitej w mojej sprawie. Ot okae si rzecz zupenie oczywist, i cae jego oskarenie dotyczy tych samych spraw, ktrych nie zakwestionowa w projekcie uchway: takie postpowanie zaradza zreszt zwykego donosiciela. Uchwaa117 Za archonta Eutyklesa dnia dwudziestego drugiego pyanepsiona 172, za prytanii fili Oineis Ktezyfon, syn Leostenesa z Anaflistos 173, postawi nastpujcy wniosek: Rada i Lud Aten postanawiaj wyrazi swoje uznanie Demostenesowi, synowi Demostenesa z Pajanii, i przyzna mu zoty wieniec za jego zasugi i jego yczliw szlachetno, ktr nieustannie i przy kadej sposobnoci okazuje Ludowi Ateskiemu, a wiadomo o tym wyrnieniu poda publicznie w teatrze w czasie Dionizjw podczas wystawiania nowych tragedii. Demostenes jako kierownik komisji do naprawy miejskich murw z wasnych zasobw wyda na roboty trzy talenty i tym samym uczyni z tych
uchwaa zawiera szereg niecisoci (bdnie podane imi archonta) i jest uwaana za falsyfikat. pyanepsion miesic ateski przypadajcy na okres od poowy padziernika do poowy listopada.
173 172 171

Anaflistos por. przyp. 40.

229

pienidzy darowizn na rzecz ludu. Jako zawiadowca funduszw widowiskowych ten sam Demostenes dooy ze swego dla przedstawicieli wszystkich fil sto min174 na ofiary. Sprawy ogoszenia publicznego ma dopilnowa agonoteta. 119. W uchwale mwi si o moim darze, natomiast w twojej skardze, Aischinesie, nie ma o nim adnej wzmianki. Wystpujesz wic z oskareniem przeciwko orzeczeniu Rady, ktra pragnie mi przyzna nagrod. Przyjmowanie darw uchodzi w twym przekonaniu za zgodne z prawem, natomiast okazywanie nalenej wdzicznoci za niezgodne z prawem. Na bogw! Czy jest kto na wiecie rwnie nikczemny, bezbony i zawistny jak ten czowiek? 120. Pomijam to, e ogoszenie nagrody w teatrze nie jest niczym nadzwyczajnym, e dokonywano tego tysice razy w stosunku do tylu ludzi i e ju dawniej wielokrotnie mnie samego wyrniono wiecem. Ale na bogw, Aischinesie, czy naprawd jeste taki zalepiony i po prostu nierozgarnity, e nie potrafisz zrozumie jednego: wieniec jako zaszczytne wyrnienie gdziekolwiek by rzecz podano do publicznej wiadomoci ma jednakowo wysok warto dla nagrodzonego, ponadto za ogoszenie tej nagrody w teatrze przedstawia szczegln korzy dla tych, ktrzy j przyznaj. Wszyscy bowiem suchacze uzyskuj naturaln zacht do wiadczenia usug pastwu i bardziej sawi sam form podziki ni ni wyrnionego. Z tego powodu pastwo wydao odpowiedni ustaw. Prosz o jej odczytanie. Ustawa 175 Jeeli gmina przyznaje komu wieniec, rzecz ogasza u siebie na wasnym terenie. Jeeli za Lud Aten lub Rada postanawia
174 175

mina por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 5.

ustawa ten pniejszy falsyfikat podaje tylko dwa pierwsze zdania odnonej ustawy.

230

zaszczyci kogo tym wyrnieniem, to wiadomo o tym powinna by podana w teatrze w czasie Dionizjw. 121. Syszysz, Aischinesie, i prawo jasno si wyraa: jeeli za Lud Aten lub Rada postanowi, to wwczas rzecz si ogasza itd." Tak wic, ndzniku, postpujesz niczym zawodowy denuncjant! Po c przekrcasz sowa? Czemu nie zayjesz sobie jakich zi176, by ci troch pojaniao w gowie? Czy nie wstyd ci wszczyna proces sdowy nie dla cigania rzeczywistego przestpstwa, lecz przez wasn zazdro, czy nie wstyd ci faszowa teksty ustaw i okraja je dla wasnych celw? Przecie wypadao ci przytoczy je w penym brzmieniu przed sdziami, ktrzy przysigali gosowa wedle obowizujcych praw. 122. Postpujc w ten sposb pouczasz nas 177, jakimi to zaletami powinien si odznacza demokratyczny polityk. Wyglda to tak, jak gdyby kto zamwi posg wedle wasnego pomysu, a odebra robot wykonan niezgodnie z wymogami umowy. A moe politykw demokratycznych poznaje si tylko po sowach, a nie po czynach i caej dziaalnoci politycznej? A przy tym gos podnosisz i wygadujesz niestworzone rzeczy niczym lichy bazen wieziony na wozie w wito 178: jak wida przystoi to tobie i twojej rodzinie, nie mnie. 123. I jeszcze jedno, Ateczycy! Moim zdaniem rnica midzy leniem a oskareniem polega na tym, e oskarenie odnosi si do przestpstw, za ktre prawa przewiduj kar, lenie
W oryginale greckim jest wymieniony ciemiernik, ktrego, jak dowodzi traktat Hippokratesa O diecie i art Arystofanesa w Osach, w. 1489, uywano jako rodka przeciwko zaburzeniom umysowym. Aischines stawia politykowi demokratycznemu wysokie wymagania. Zdaniem Demostenesa, postpowanie Aischinesa przypomina klienta, ktry zamwiwszy posg u rzebiarza wyraa niezadowolenie z roboty wykonanej niezgodnie z jego yczeniem. W czasie procesji podczas Dionizjw jechay na wozach grupy podchmielonych winem wesokw-baznw, ktrzy zaczepiali przechodniw i gapiw artami, czsto bardzo rubasznymi i wulgarnymi, na co zezwala charakter obrzdu i wita.
178 177 176

231

za zawiera wyzwiska, do ktrych stosownie do swego usposobienia sigaj osobici wrogowie. Przypuszczam te, i nie po to przodkowie wznieli te trybunay, bymy si tu zbierali dla obelywego wycigania na wiato dzienne jedna strona przeciwko drugiej najskrytszych tajnikw naszego prywatnego ycia, lecz dla zbadania przestpstw przeciwko pastwu. 124. Wiedzia o tym Aischines rwnie dobrze jak ja, wola jednak zniewaa mnie zamiast oskara. Zasuguje wic na to, by mu odpaci piknym za nadobne. Zanim si tym zajm, postawi mu jeszcze jedno pytanie. Czy mamy ci, Aischinesie, uwaa za wroga pastwa czy za mojego osobistego? Oczywicie, za mego osobistego. A przecie moge mnie zaskary zgodnie z prawami bronic interesu publicznego, jeeli w mojej dziaalnoci publicznej rzeczywicie go naruszyem, ale tego zaniedbae, chocia nie brakowao po temu sposobnoci, by wspomnie tylko o skadaniu urzdowego sprawozdania 179, skardze kryminalnej, i innych formach postpowania sdowego. 125. Wystpie przeciwko mnie tam, gdzie oson cakowitego bezpieczestwa daj mi ustawy, przedawnienie, uprzednie rozstrzygnicia sdowe w tych wszystkich sprawach i wreszcie moja nieskazitelna opinia publiczna, fakt, e nigdy nie dowiedziono mi dziaania na szkod pastwa. Oskarasz mnie tam, gdzie z koniecznoci pastwo ma wikszy lub mniejszy udzia w sawie publicznych dokona 180. Wprawdzie podajesz si tylko za mojego wroga, to jednak uwaaj, by si nie zdradzi, e wrogiem ojczyzny! 126. Wskazaem wszystkim drog do wydania uczciwego i sprawiedliwego wyroku. Teraz za chciabym udzieli kilku niezbdnych wyjanie w zwizku z niezliczonymi kamstwami
179 180

urzdowe sprawozdanie por. przyp. 157.

Obrona Demostenesa wobec oskarenia Aischinesa opiera si na nastpujcym rozumowaniu: jeeli nie uzyskam prawa do wieca, tym samym zostanie potpiona moja polityka, potpione zostanie rwnie samo pastwo, ktre t polityk w caej rozcigoci popierao.

232

Aischinesa. Zmusza mnie do tego nie jakie naturalne zamiowanie do nurzania si w wyzwiskach, lecz jego obelgi, ktrych nie mog pozostawi bez odpowiedzi. Mam wam wyjawi, kim jest ten czowiek i z jakiej rodziny pochodzi, e mu tak atwo idzie ly innych? Wymiewa si z niektrych wyrae przeze mnie uytych 181, sam za nieraz wyrzek sowa, ktrych nikt z przyzwoitych ludzi nie odwayby si z ust wypuci. 127. Ani sam Ajakos, ani Radamantys czy Minos 182 gdyby by oskarycielem z pewnoci nie sigaby do tak podniosego jzyka jak ten szmaciarz, wycirus z placu, ndzna pisarzyna 183, ktry niemal jak w tragedii zawodzi: O ziemio, o soce, o uczciwoci" itd., a tu znowu powouje si na rozum i wyksztacenie, ktre pozwalaj odrni dobro od za". Niewtpliwie syszelicie takie sowa w jego ustach 184. 128. A ty, przeklty wyrzutku, co ty i twoja rodzina moecie mie wsplnego z uczciwoci". Jak ty w ogle mgby rozpozna, co jest dobrem, a co zem? Skd albo w jaki sposb do tego doszede? Jakim prawem mwisz o wychowaniu? aden czowiek, ktry odebra staranne wychowanie, nigdy czego podobnego nie powiedziaby o sobie, lecz raczej zarumieniby si syszc to od innego. Ludzie tacy jak ty pozbawieni wszelkiej kultury, ktrzy w swej naiwnoci chc uchodzi za dobrze wychowanych, wzbudzaj odraz wrd suchaczy, gdy tylko otworz usta, ale nigdy nie wywouj podanego wraenia.
Por. Aischines, Przeciwko Ktezyfontowi 72, 84, 166, 209. Zarzuca Aischines Demostenesowi uycie wyrazw niesmacznych, udziwnionych, niedorzecznych oraz zbyt wybujaych przenoni. Ajakos, Radamantys, Minos trzej krlowie, ktrym w nagrod za sprawiedliwe rzdy na ziemi, po mierci powierzono godno sdziw w Podziemiu. Demostenes siga tu do tonu i jzyka parodii spopularyzowanej przez komedi. Wszystkie trzy podane tu okrelenia staraj si odda ostro i wulgarno wyrae uytych przez mwc. Sowa te stanowiy zakoczenie mowy Aischinesa Przeciwko Ktezyfontowi 260.
184 183 182 181

233

129. Wiem, co mam mwi o tobie i o twojej rodzinie, i nie to mi sprawia kopot, lecz rozstrzygnicie, od czego waciwie mam zacz. Czy opowiedzie, jak twj ojciec Tromes jako niewolnik skuty w grube dyby na nogach i kod na szyi posugiwa u Elpiasa, ktry mia szko w pobliu wityni Tezeusza 185, albo moe jak twoja matka dziki dochodom ze swych miosnych schadzek ktre w biay dzie odbywaa w swej melinie opodal wityni herosa Kaamitesa 186 wychowaa ci na takiego piknisia i znakomitego odtwrc trzeciorzdnych rl teatralnych 187. Rzecz to tak powszechnie znana, i wszelka o niej wzmianka jest waciwie zbdna. A moe naleao przypomnie o tym, jak Formion, grajek ze statku 188, niewolnik Diona z Frearroi, wyrwa j z tego piknego zawodu. Ale na Dzeusa i wszystkich bogw! Obawiam si, bym przedstawiajc to godne ciebie to rodzinne nie cign na siebie zarzutu, e wybraem tematy, ktre uwaczaj mojej wasnej godnoci. 130. Pomin wic te delikatne kwestie, a zaczn od przypomnienia faktw ycia mego przeciwnika. Nie pochodzi on z takich tam zwyczajnych ludzi, lecz z tych, ktrych lud przekl 189. Pno, co mwi, dopiero wczoraj czy przedwczoraj
185 186 187

Tezeusz por. Mowa pogrzebowa, przyp. 23. Kalamites heros attycki.

W swej napaci na Aischinesa czsto posuguje si Demostenes ironi; odtwrca trzeciorzdnych rl (tzw. tritagonistes) okrelenie sabego aktora, ktremu powierzano mniej wane role. Aktor grajcy pierwsz rol nazywa si protagonistes. Wyraz tritagoniste oznacza w codziennym jzyku Ateczykw czowieka albo cakowicie pozbawionego znaczenia, albo majcego znaczenie bardzo nike. grajek ze statku trieraules; wiolarze greckich statkw poruszali wiosami rwnomiernie w takt melodii podawanej przez grajka. Utrzymywanie rytmu byo konieczne w statkach poruszanych wicej ni jednym rzdem wiose. Przygrywajcy na statkach stanowili najnisz kategori muzykw. Na pocztku obrad Zgromadzenia Ludowego herold (wony) imieniem caego ludu rzuca uroczyst kltw na wszystkich zdrajcw i nieuczciwych doradcw.
189 188

234

zosta rwnoczenie obywatelem Aten 190 i politykiem, a dodawszy dwie zgoski do nazwiska ojca, z Tromesa zrobi Atrometosa, matk za obdarzy wzniosym imieniem Glaukotei, chocia wszyscy wiedz, e zwaa si Empuza 191. To przezwisko wzio si najwidoczniej std, e chtnie wszystko robia i ze sob robi dawaa, bo jake inaczej wytumaczy jego znaczenie? 131. Taki z ciebie niewdzicznik i szubrawiec z natury, e nie tylko si nie poczuwasz do odrobiny wdzicznoci wobec tych, ktrzy ci z niewolnika zrobili wolnym, a z ebraka bogaczem, ale te si wrogowi na ich zgub sprzedae. Pomin te sporne wypadki, kiedy Aischines przemawia rzekomo w interesie naszego pastwa. Przywoam na pami tylko te jego czyny, ktre ponad wszelk wtpliwo wskazuj na jego dziaanie na korzy wroga. 132. A kt z was nie pamita Antyfonta pozbawionego praw obywatelskich 192, ktry przyrzek Filipowi podpali nasze doki i w tym celu przyby do miasta? Ukrywajcego si w Pireusie kazaem uwizi i postawi przed Zgromadzeniem Ludu. Ale ten szubrawiec spowodowa uwolnienie tego czowieka. Podnis wielki krzyk, e w pastwie demokratycznym dopuszczam si gwatw i bezprawia na nieszczliwych obywatelach i bez upowanienia do przeprowadzenia rewizji wdzieram si do ich
Wysuwany zwykle przez mwcw wobec ich przeciwnikw zarzut cudzoziemskiego pochodzenia, nieposiadania obywatelstwa ateskiego, lub przywaszczenia go sobie w nieuczciwy sposb, nalea do topiki oszczerstw i kalumnii (diabole) i czsto nie mia pokrycia. Empuza grecka bogini strachu, przybierajca rne ksztaty, towarzyszka bogini ciemnoci i zemsty, Hekate, w jej nocnych wdrwkach po ziemi. Tutaj jako przezwisko dla prostytutki nawizujce znaczeniowo do wyrazu empoiein robi", od ktrego imiesw czynny czasu teraniejszego brzmi empoiusa wyrabiajca, wyczyniajca". pozbawionego praw obywatelskich w wyniku przeprowadzanych okresowo rewizji list obywatelskich. W wymienionym wypadku w r. 346/345 p.n.e..
192 191 190

235

domw. 133. I gdyby Areopag 193 nie przejrza jego gry i nie uwiadomi sobie, i ujawniony przez was brak odpowiedzialnoci moe pocign za sob nieprzewidziane nastpstwa, gdyby nie kaza szuka tego czowieka, aresztowa go i ponownie przed was doprowadzi, byby go ten tak podniole wyraajcy si mwca wyrwa z obj sprawiedliwoci i ukradkiem wyprawi za granic. A tak poddalicie go torturom 194 i kazalicie go straci; tak samo zreszt powinnicie byli postpi z Aischinesem. 134. Kiedy jednak w swej naiwnoci, ktra tyle szkd przyniosa pastwu, wybralicie go w gosowaniu swoim rzecznikiem w sprawie wityni delijskiej 195, zwrcilicie si do Areopagu o pomoc i jemu w tym wypadku poruczylicie rozstrzygnicie. Areopag za, ktry wiedzia o tych wszystkich sprawkach Aischinesa, bezzwocznie oddali go jako zdrajc, a obron powierzy Hypereidesowi196. Gosowanie przeprowadzi Areopag w sposb uroczysty od otarza 197 i ani jeden gos nie pad na t kanali. Na dowd prawdziwoci moich sw prosz o powoanie wiadkw.
Areopag rada zoona z byych archontw o szerokich kompetencjach politycznych i sdowych, od r. 461 p.n.e. ograniczona do funkcji sdu w sprawach kryminalnych, zwaszcza wykrocze natury religijnej. poddalicie go torturom jako nie-obywatela ateskiego, gdy wczeniej go praw obywatelstwa pozbawiono. Obywateli ateskich prawo nie pozwalao bada przy pomocy tortur. Mowa o wityni Apollona na wyspie Delos (na Morzu Egejskim). Zakadajc I Zwizek Morski w r. 477 p.n.e. Ateczycy wzili w swj zarzd wityni, w ktrej umieszczono kas zwizkow. W r. 454 p.n.e. przeniesiono j do Aten i ulokowano w Partenonie wityni Ateny na Akropolu. W r. 343 p.n.e. Delijczycy zadali, by im Ateczycy oddali zarzd ich wityni. Sprawa stana przed sdem amfiktionw, por. O pokoju, przyp. 10 Hypereides znany polityk orientacji demokratycznej, antymacedoriskiej, utalentowany mwca. w sposb uroczysty od otarza w wypadkach szczeglnie wanych gosowano od otarza, ktry znajdowa si w miejscu obrad Zgromadzenia Ludowego i Areopagu.
197 196 195 194 193

236

Zeznania wiadkw 135. My, Kallias z Sunion 198, Zenon z Flyi, Kleon z Faleronu, Demonikos z Maratonu 199 w imieniu wszystkich czonkw Areopagu skadamy wiadectwo na korzy Demostenesa, e, gdy Lud wybra Aischinesa na swego rzecznika wobec amfiktionw 200 w sprawie wityni delijskiej, na posiedzeniu uznalimy Hypereidesa za bardziej godnego zabrania gosu w imieniu pastwa. Ostatecznie wic wyprawiono w drog Hypereidesa. 136. Przez odrzucenie kandydatury tego czowieka na przedstawiciela pastwa i powierzenie tego zadania innemu napitnowa go Areopag jako zdrajc i waszego wroga. To jeden wyczyn polityczny tego modego czowieka czy nie podobny do tych, ktre mi zarzuca? Ale przypomnijcie sobie inny. Oto gdy Filip przysa Pitona Bizantyczyka i rwnoczenie wyprawi posw do wszystkich swoich sprzymierzecw, aby okry niesaw nasze pastwo i oskary je o bezprawie, nie ustpiem Pitonowi pola chocia zuchwale i ze swad przemawia przeciwko naszemu pastwu lecz powstaem i daem mu nalen odpraw201. W niczym nie zaniedbaem interesw naszego pastwa, lecz jasno wykazaem ca nieuczciwo Filipa tak, e sami jego sprzymierzecy zabrali gos i mnie przyznali suszno. Aischines opowiedzia si w tym sporze cakowicie po stronie Filipa, zoy wiadectwo przeciwko wasnej ojczynie, do tego faszywe. 137. Ale to mu nie wystarczao. Pniej przyapano go znowu na schadzkach w domu Trazona202 ze szpiegiem Anaksinosem203. Jest rzecz oczywist, i kto si spotyka sam na sam
198 199 200 201 202 203

Sunion por. przyp. 56. Maraton por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 41. amfiktionowie por. O pokoju, przyp. 10. Byo to w r. 343 p.n.e. Trazon bliej nie znany obywatel ateski.

Anaksinos z Oreos, czowiek na usugach i odzie Filipa. Aresztowanie i proces Anaksinosa odbyy si wiosn r. 340 p.n.e.

237

i wchodzi w ukady z wysannikiem nieprzyjaciela, ten sam musi by szpiegiem i wrogiem ojczyzny. A teraz prosz o powoanie wiadkw dla potwierdzenia prawdziwoci moich sw. Zeznania wiadkw 204 Teledemos, syn Kleona, Hypereides, syn Kallaischrosa, Nikomachos, syn Diofantosa, pod przysig zoon wobec strategw powiadczaj na korzy Demostenesa, e wedle ich wiedzy Aischines, syn Atrometosa z Kotokidai, spotyka si noc w domu Trazona i wchodzi w tajemne ukady z Anaksinosem, ktremu udowodniono szpiegostwo na rzecz Filipa. Zeznania te zoono za archontatu Nikiasza trzeciego dnia hekatombajona 205. 138. Tysice innych rzeczy, ktre mgbym tu przeciw Aischinesowi przytoczy, pomijam, a to z nastpujcych powodw. atwo by mi byo powoa si na wiele przykadw, ktre wwczas w peni ujawniy jego wysugiwanie si wrogowi, a zarazem cige intrygowanie przeciwko mnie, ale wy takich rzeczy dobrze nie pamitacie i niestety nie ywicie susznego oburzenia. Przez zgubne nawyki polityczne dajecie kademu mono podstawiania nogi i szkodzenia politykowi, ktry broni waszych interesw, bo zabawa i uciecha z wysuchiwania rnego rodzaju wyzwisk jest dla was, naturalnie, waniejsza ni dobro pastwa. Dlatego te o ile atwiejsza i bezpieczniejsza jest suba u wroga ni pena wiadomego powicenia si dziaalno polityczna dla naszego pastwa. 139. Cakowicie jawne wspdziaanie z Filipem o ziemio i bogowie! jeszcze przed wybuchem wojny jest czym w najwyszym stopniu odraajcym, bo jest dziaaniem przeciw wasnej ojczynie. Ale wy mu to wybaczycie, jeeli chcecie, wybaczycie! Na oczach wszystkich zagrabiono nam statki handlowe, spustoszono Chersonez, wojska Filipa cigny na Attyk, nie byo
204 205

zeznania wiadkw uznawane przez wydawcw za nieautentyczne. hekatombajon por. przyp. 36.

238

ju najmniejszej wtpliwoci, e wojna rozgorzaa na dobre. Co zdziaa na wasz korzy ten zoliwy oszczerca? Nie jest w stanie wskaza? Nie ma bowiem takiej uchway w bardziej lub mniej wanych sprawach, ktr dla dobra pastwa podjto na wniosek Aischinesa. Jeeli za utrzymuje, e jest taka uchwaa, niech j przedstawi nawet w tej chwili, a odstpi mu czasu przeznaczonego na moje wasne wystpienie206. Trzeba wic przyj jedn z dwch moliwoci. Albo rzeczywicie Aischines nie mia nic do zarzucenia mojej wczesnej dziaalnoci i z tego powodu nie zgasza adnych przeciwnych wnioskw, albo zabiega tylko o korzyci dla wroga i dlatego nie udziela publicznie lepszych rad. 140. Ilekro za chodzio o wyrzdzenie pastwu jakiej szkody, to czy wtedy nie zabiera gosu, nie stawia wnioskw? Przecie nikomu innemu nie dawa nawet przyj do sowa? Pastwo nasze mogo widocznie cierpie wszystkie inne jego poczynania, gdy umia zrcznie ukrywa swoje waciwe zamierzenia. Ale raz dopuci si takiego naduycia, ktre przymio wszystkie poprzednie. Dokadnie omawiajc wszystkie postanowienia w sprawie Lokrw Amfizejskich207 wyla cay potok sw, by cakowicie znieksztaci prawd. Ale mu si nie powiodo. Skde? Przenigdy, Aischinesie, nie zmyjesz z siebie plamy tego postpku, choby nie wiem ile mwi na swoje usprawiedliwienie. 141. W waszej przytomnoci, Ateczycy, wzywam wszystkich bogw i boginie208, ktrzy maj w opiece ziemi attyck, oraz
Kady mwca w procesach politycznych i sdowych mia odmierzony klepsydr czas na swe wystpienie. Jest to niby gest wspaniaomylnoci wobec przeciwnika, ale zarazem jest to zabieg sucy spotgowaniu wrd sdziw wraenia, i mwca jest cakowicie pewny swej sprawy i dowodw, ktre przytacza. Lokrowie plemi zamieszkujce Grecj rodkow w jej czci pnocno-wschodniej. Miasto Amfissa leao midzy Fokid a Lokryd krajem Lokrw. Podobnie jak na pocztku swego przemwienia zdobywa si mwca powtrnie niczym poeta epicki na uroczyst i patetyczn inwokacj do bogw, dla zaznaczenia, e dalsza cz jego wystpienia dotyczy spraw wyjtkowej wagi.
208 207 206

239

Apollona Pityjskiego, od najdawniejszych czasw patrona miasta, i wznosz do nich pokorne baganie, aby mi uyczyli bogosawiestwa i zdrowia, jeeli wam powiem prawd i jeli j powiedziaem wtedy na Zgromadzeniu Ludu, gdy tylko spostrzegem, jak ten ndznik zabiera si do dziea. Bo poznaem si na nim, od razu si na nim poznaem. Jeli za przez osobist wrogo i zawi oskaram go bezpodstawnie, niech mnie bogowie pozbawi wszystkich swych ask i dobrodziejstw. 142. Po c moje modlitewne proby i cay ten uroczysty ton? Ot obawiam si, by nie dawano wiary pogldowi, i popenienie tak wielkich zbrodni po prostu przerasta moliwoci Aischinesa. Tego wanie si boj, mimo e rozporzdzam dokumentami przechowywanymi w archiwum pastwowym, ktre umoliwiaj mi przeprowadzenie przekonywajcego dowodu, i mimo mego gbokiego przekonania, e pamitacie te wydarzenia. Ju raz przecie tak byo, kiedy to jego niezgodne z prawd sprawozdanie przyczynio si do zguby nieszczliwych Fokejczykw. 143. Ten czowiek przez swe knowania doprowadzi do wojny amfizejskiej209, ktra utorowaa Filipowi drog do Elatei i do wyboru na naczelnika Rady Amfiktionw wydarzenie dokonujce prawdziwego przewrotu w yciu politycznym caej Hellady. Ten jeden czowiek jest sprawc najwikszych nieszcz.
W r. 339 p.n.e. delegaci Lokrydy Zachodniej wystpili na Radzie Amfiktionw z wnioskiem naoenia 50 talentw grzywny na Ateczykw za niewaciwe postpowanie przy powiceniu upw zdobytych na Persach i Tebaczykach, ktrzy walczyli z Hellad". Odmowa byaby obelg dla Teb, a mogaby te uwika Ateny w wojn wit, natomiast zgoda na zapacenie oznaczaaby upokorzenie dla miasta. Posany przez Ateny do udzielenia odpowiedzi Aischines zarzuci Lokrom z Amfissy witokradztwo (uprawianie witej ziemi Delf) i doprowadzi do walk midzy Amfiss a Delfami. Amfiktionia wypowiedziaa wit wojn Lokrom z Amfissy, przy czym naczelne dowdztwo zaofiarowaa Filipowi. Filip na czele tych wojsk ruszy na poudnie. Zaniepokojeni Tebaczycy zagrodzili mu drog do Termopil. Wwczas Filip popieszy do Elatei (por. II mowa przeciw Filipowi, przyp. 17) i zagrozi Beocji (por. 149-152).
209

240

Wtedy natychmiast wyraziem sprzeciw na Zgromadzeniu Ludu i woaem: Aischinesie, sprowadzasz wojn do Attyki, wojn amfiktiosk". Jednake specjalnie zreszt zmwiona grupa jego ludzi, ktrzy tutaj razem zasiadaj, nie pozwolia mi doj do sowa, reszta za dawaa wyraz swemu zdumieniu, a nawet podejrzeniom, e z osobistej nienawici bezpodstawnie go obwiniam. 144. Poniewa wtedy, Ateczycy, nie dano wam sucha, teraz poznajcie prawd jaki by rzeczywisty charakter tych dziaa, jaki cel tych knowa, jaki ich przebieg. Przekonacie si, e rzecz bya z gry ukartowana. Przy sposobnoci odniesiecie niema korzy odkrywajc wewntrzne mechanizmy polityki oraz widzc niezwyke uzdolnienie Filipa. 145. Filip uwiadomi sobie, i nie mgby ani zakoczy, ani przerwa wojny z wami, gdyby si mu nie powiodo uczyni z Tebaczykw i Tessalw wrogw waszego pastwa. A chocia wasi wodzowie prowadzili dziaania wojenne w sposb do marny i nieudolny, to przecie ponis Filip wcale znaczne szkody ju to przez sam wojn, ju to ze strony piratw. Nie mg wywozi podw swego kraju ani te sprowadza do niego rzeczy, ktrych potrzebowa. 146. Nie mia w tym czasie przewagi nad wami na morzu ani te nie by w stanie dosta si ldem do Attyki bez wsparcia bojowego ze strony Tessalw i bez zgody Tebaczykw na przemarsz jego wojsk. Wprawdzie udao mu si pokona wszystkich wodzw, jakich tylko przeciw niemu wyprawilicie spraw t pozostawiam bez komentarza ze wzgldu przecie na samo pooenie geograficzne, jak i ze wzgldu na nierwne rodki, ktrymi rozporzdzay obie strony, znajdowa si w szczeglnie niekorzystnej sytuacji. 147. Sdzi, i gdyby tylko dla zadouczynienia osobistej nienawici prbowa namwi albo Tessalw, albo Tebaczykw do wyruszenia przeciwko nam, nikt by jego sw nie wzi powanie. Mia wic nadziej, e atwiej mu przyjdzie ich oszuka i ostatecznie nakoni, jeeli przedstawiajc si jako rzecznik wsplnych

241

interesw pozwoli si im wybra na naczelnego wodza. C wic czyni? Oto prbuje patrzcie jak zrcznie doprowadzi do wojny wrd amfiktionw i wywoa zaniepokojenie na zebraniu ich Rady w Termopilach. By bowiem przekonany, e w tym wypadku zwrc si bezzwocznie do niego z prob o porednictwo. 148. Wiedzia, e gdyby sprawa wysza od ktrego z penomocnikw do spraw religii 210 wyprawionych przez niego lub jego sprzymierzecw, mogoby to wzbudzi podejrzenie zarwno u Tebaczykw, jak i Tessalw i wszyscy zachowaliby wszelkie rodki ostronoci; gdyby za to zrobi Ateczyk, wysany przez was, to jego wasna osoba mogaby bezpiecznie pozosta w ukryciu. Tak te si stao. 149. Jake tego dokona? Po prostu przekupi Aischinesa. Oczywicie, nikt tego nie przewidzia, a myl, e nikt te sprawy nie dopilnowa jak to niestety zwykle u nas bywa! W kadym razie podano kandydatur Aischinesa na przedstawiciela naszego pastwa na zebraniu amfiktionw: ostatecznie obrano go trzema czy czterema gosami. Wyposaony w t godno pastwow przyby do amfiktionw i wszystkie sprawy odsun od siebie na bok z cakowitym lekcewaeniem, a zaj si tylko jedn, dla ktrej go wynajto. Ukada pikne mowy i opowieci o powiceniu ziemi Kirrajskiej211, i takim przedstawieniem rzeczy nakoni delegatw innych pastw, ludzi nienawykych do sztuki sowa i nie umiejcych przewidzie przyszych skutkw, do podjcia uchway, by przygldn si z bliska tej okolicy, ktr Amfizejczycy uprawiali jako swoj ziemi i za sw wasno uwaali. 150. Aischines oskary ich o przywaszczenie sobie powiconej ziemi. Nie jest prawd, jakoby Lokrowie zamierzali wytoczy nam jaki proces
penomocnicy do spraw religii tzw. hieromnemones; byli to posowie penomocni przy Radzie Amfiktionw. Kina miasto w poudniowej Fokidzie. Cz ziemi nalecej do Kirry ogoszono gruntem witym i nieuprawnym ugorem. Obecnie grunt uprawiali Amfizejczycy.
211 210

242

albo podejmowali jakkolwiek akcj, jak on to teraz kamliwie twierdzi. Zaraz si o tym przekonacie. Chyba nie wolno byo Lokrom wszczyna procesu przeciwko naszemu pastwu bez pozwu. A kto nas waciwie pozwa? Przed jak wadz? Wymie tego, kto co o tym wie, wska go! Nie moesz bo by to tylko z twojej strony prny i kamliwy wybieg. 151. Gdy amfiktionowie pod przewodem Aischinesa dokonywali ogldzin wspomnianej okolicy, napadli na nich Lokrowie i niewiele brakowao, by wszystkich wybili. Kilku przedstawicieli pastw greckich dostao si do niewoli. Zaraz posypay si skargi, powstao zamieszanie, wybucha wojna przeciwko Amfizejczykom. Zrazu Kottyfos212 sprawowa naczelne dowdztwo nad armi amfiktionw. Cz ich jednak w ogle si nie stawia na punkt zborny, cz za wprawdzie przybya, lecz niczego nie zdziaaa. Wtedy to na nastpnym Zgromadzeniu Amfiktionw przedstawiciele Tessalii i innych pastw, od dawna dowiadczeni w ajdactwach i dziaajcy w zmowie, przeprowadzili wybr Filipa na naczelnego wodza. A znaleli dla uzasadnienia swego postpku bardzo trafn wymwk. 152. Ot dowodzili, e albo sami amflktionowie musz paci nadzwyczajne podatki na cele wojenne, albo utrzymywa wojska najemnikw i kara surowo tych, ktrzy tego nie czyni, albo wybra Filipa. Po co duo mwi? W ten sposb obrano Filipa wodzem. On za nie tracc czasu zbiera wojsko i wyrusza niby to przeciwko Kirrze, lecz poegnawszy grzecznie Kirrajczykw i Lokrw zajmuje Elatej. 153. Gdyby wic Tebaczycy na ten widok nie do rycho si pomiarkowali i poczyli z nami, to wtedy caa ta nawaa niczym wezbrany grski potok zwaliaby si na nasze pastwo. Na razie zatrzymali j Tebaczycy. Stao si tak, Ateczycy, przede wszystkim dziki yczliwoci, jak otaczaj was bogowie, a nastpnie o ile zaleao to od jednego czowieka rwnie dziki mnie.
Kottyfos z Farsalos, hieromnemon tessalski, podwczas przewodniczcy Rady Amfiktionw.
212

243

Prosz o podanie uchwa wraz z wyszczeglnieniem ich dat. W ten sposb poznacie, jakich kopotw przysporzya ta przeklta kreatura nie ponoszc za to nigdy adnych konsekwencji. Prosz o odczytanie tych uchwa. Uchwaa amfiktionw213 154. Za kapastwa Kleinagorasa w czasie wiosennego posiedzenia pilagorowie, przedstawiciele pastw i oglne Zgromadzenie Amfiktionw powzili nastpujc uchwa: poniewa Amfizejczycy wdzieraj si na powicony teren, obsiewaj go i wypasaj na nim swe bydo, pilagorowie i przedstawiciele amfiktionw maj si uda na miejsce i supami oznaczy granice oraz zabroni na przyszo Amfizejczykom wstpu na ten teren. Druga uchwaa 155. Za kapastwa Kleinagorasa w czasie wiosennego posiedzenia powzili pilagorowie, przedstawiciele i oglne Zgromadzenie Amfiktionw nastpujc uchwa. Ot Amfizejczycy podzielili midzy sob powicony teren i teraz go uprawiaj i wypasaj na nim swe bydo. Gdy im tego zakazano, chwycili za bro i stawili zbrojny opr akcji prowadzonej przez wsplne zgromadzenie Grekw, a niektrych jego czonkw nawet poranili. W zwizku z tym Kottyfos Arkadyjczyk, ktrego mianowano wodzem wojsk amfiktionw, ma si uda jako pose do Filipa Macedoskiego i prosi go o pomoc dla Apollona i dla amfiktionw: nie wolno mu dopuci do tego, by bezboni Amfizejczycy zniewaali boga. Z tego te powodu Hellenowie, ktrzy s czonkami Zgromadzenia Amfiktionw, obieraj Filipa na wodza z wadz nieograniczon.
uchwaa amfiktionw obydwie uchway podawane w rkopisach s apokryfami. Autor ich pomija hieromnemw, a gwne znaczenie przyznaje pilagorom (doradcom hieromnemw). Kottyfos nie by Arkadyjczykiem, lecz pochodzi z Farsalos w Tessalii.
213

244

Prosz o odczytanie daty tej uchway. W tym czasie bowiem Aischines by pilagorem. Data Za archontatu Mnesiteidesa214 dnia szesnastego miesica antesteriona 215. 156. Prosz teraz o przedstawienie listu, ktry Filip wysa do swych peloponeskich sprzymierzecw w czasie, gdy Tebaczycy wypowiedzieli mu posuszestwo. Std moecie dokadnie pozna, i ukrywa on prawdziwy powd swej dziaalnoci, mianowicie akcje skierowane przeciwko Helladzie, zwaszcza przeciwko Tebom i Atenom, udawa za, e postpuje we wsplnym interesie i zgodnie z postanowieniami amfiktionw. Czowiekiem, ktry dostarczy Filipowi zarwno powodw do dziaania, jak i wybiegw do ich uzasadnienia, by ten oto Aischines. List216 157. Krl Macedoczykw Filip przysya serdeczne pozdrowienia demiurgom i wszystkim przedstawicielom swych sojusznikw na Peloponezie oraz wszystkim innym sprzymierzecom. Poniewa Lokrowie zwani Odzolijskimi, osiedleni w Amfizie, zniewaaj wityni Apollona w Delfach i zbrojnie upi powicon ziemi, moim pragnieniem jest wraz z wami uyczy bogu pomocy i ukara tych, ktrzy przekraczaj ustalone wrd ludzi zasady czci wobec bogw. Dlatego te stawcie si pod broni w Fokidzie z zapasami ywnoci na czterdzieci dni, wedug naszego kalendarza w miesicu loos 217, wedle kalendarza
Za archontatu Mnesiteidesa w rzeczywistoci w r. 339 p.n.e. archontem by Teofrast. antesterion miesic ateski przypadajcy na okres od poowy lutego do poowy marca.
216 217 215 214

list jest falsyfikatem pochodzcym z pniejszego czasu. loos w kalendarzu macedoskim wrzesie.

245

ateskiego w boedromionie218, a wedle korynckiego w panemosie. Tych, ktrzy nie stawi si w penej sile, ukarzemy przykadnie na podstawie istniejcych porozumie. Bdcie zdrowi! 158. Widzicie, jak unika wymienienia swoich wasnych motyww, a ucieka si do powodw podanych przez amfiktionw. Kto mu je podsun? Kto mu te motywy poda? Kto ponosi gwn odpowiedzialno za ogrom nieszcz? Czy nie Aischines? Tylko nie opowiadajcie sobie w czasie zwykych przechadzek 219, jak to dotkliwie Grecja ucierpiaa przez jednego czowieka. Na pewno nie przez jednego, ale o ziemio i bogowie! przez zgraj ndznikw w kadym pastwie. 159. Jednym z nich by Aischines. I jeli wolno mi bez obawy powiedzie ca prawd, to musz wyzna, e nie wahabym si nazwa go skoczonym otrem, winnym powszechnej zagady ludzi, krain i miast. Kto sieje ziarno, odpowiada za plon. Dziwi si, e si nie odwracacie na jego widok. Wydaje si, e jaka ciemna chmura ukrywa prawd przed waszym wzrokiem. 160. Wskazujc wam na zbrodnie Aischinesa przeciw wasnej ojczynie, przyszo mi si rzeczy mwi o wasnej dziaalnoci politycznej, zawsze sprzeciwiajcej si wszelkiemu zu. Jest z wielu wzgldw wskazane, bycie si o niej ode mnie dowiedzieli. Przede wszystkim jednak dlatego, e byoby w najwyszym stopniu oburzajce, Ateczycy, gdybycie nawet nie chcieli cierpliwie wysucha mowy o trudach, ktrych si podejmowaem w waszej w kocu sprawie. 161. Spostrzegem, e Tebaczycy, a po czci i wy, pod wpywem zwolennikw i sprzedawczykw Filipa w obydwch pastwach, obojtnym okiem spogldacie na wzrost jego potgi co stanowio powane zagroenie dla jednego i drugiego pastwa i wymagao wielkiej czujnoci i nie przestrzegacie adnych zasad ostronoci, lecz ujawniacie skon218 219

boedromion por. III mowa olintyjska, przyp. 26.

Demostenes czyni tu aluzj do zwyczaju swych rodakw spacerowania po miecie w okolicy rynku i przekazywania sobie politycznych plotek.

246

noci do wzajemnych sporw i zatargw220. Przez cay wiec czas czuwaem nad tym, aby do nich nie doszo. 162. Nie tylko moje wasne przekonanie utwierdzio mnie w susznoci takiego postpowania, ale te wiadomo, e Aristofon221, a potem Eubulos222 ustawicznie czynili wysiki, by urzeczywistni to porozumienie aterisko-tebaskie. W tym jednym wykazywali cakowit zgodno, chocia w innych sprawach byli na og odmiennego zdania. Jak dugo yli ci politycy, szede za nimi i asie si do nich, Aischinesie, niczym szczwany lis czy nie zdajesz sobie sprawy z tego, e teraz oskarasz zmarych? Twoje zarzuty w kwestii tebaskiej, ktre przeciwko mnie kierujesz, odnosz si raczej do tych mw anieli do mnie, poniewa oni przede mn ide takiego przymierza popierali. 163. Ale wracam do zasadniczego przedmiotu. Ot Aischines wywoa wojn przeciwko Amfizie, reszta za jego wsplnikw przyczynia si do zaostrzenia si stosunkw atesko-tebaskich. W rezultacie Filip wyruszy przeciwko nam, a to by waciwy cel, dla ktrego ci ludzie skcili midzy sob obydwa miasta. Gdybymy si wic w por nie ocknli, nie bylibymy ju w stanie odzyska naszej pozycji. Dziaanie tych ludzi doprowadzio do takiego napicia w sytuacji politycznej. Stopie tego napicia w stosunkach obu pastw moecie pozna z uchwa i wystosowanych not dyplomatycznych. Prosz o ich dostarczenie i odczytanie. Uchwaa223 164. Za archontatu Heropitosa, dnia dwudziestego pitego elafeboliona 224, za przewodnictwa fili Erechteis, za zgod Rady
Napicie w stosunkach midzy Atenami i Tebami trwao od dawna. Najwikszym sukcesem dyplomatycznym Demostenesa byo doprowadzenie obu pastw do wzajemnego porozumienia si i przymierza przeciwko Filipowi w r. 339 p.n.e.
221 222 223 220

Aristofon por. W sprawie Chersonezu, przyp. 31. Eubulos por. III mowa olintyjska, przyp. 13.

uchwaa uwaana za nieautentyczn; podobnie jak nastpna ( 165) zawiera informacje cakowicie niezgodne z poszczeglnymi twierdzeniami mwcy.
224

elafebolion por. przyp. 69.

247

i strategw. Poniewa Filip jedne z ssiednich miast zaj, inne za oblega i burzy, ostatecznie za przygotowuje si do napaci na Attyk cakowicie lekcewac zawarte z nami porozumienie, poniewa usiuje zama take przysigi i zerwa pokj naruszajc wzajemne przyrzeczenia, Rada i Lud postanawiaj wyprawi do niego posw, ktrzy by z nim przeprowadzili rozmowy i wezwali go przede wszystkim do utrzymania z nami zgody i przestrzegania ukadw, w przeciwnym za wypadku do uyczenia naszemu pastwu czasu potrzebnego do podjcia decyzji oraz do zawieszenia broni a do miesica targeliona 225. Spord czonkw Rady na posw wybrano Simosa z Anagiros, Eutydemosa z Fyle, Bulagorasa z Alopeke 226. Druga uchwaa 165. Za archontatu Heropitosa, trzydziestego dnia miesica munychiona227, za zezwoleniem archonta polemarcha228. Filip zamierza porni nas z Tebaczykami i poczyni ju przygotowania, by z caym swym wojskiem wyruszy przeciwko miejscowociom pooonym najbliej Attyki. Poniewa w ten sposb zrywa z nami porozumienie, Rada i Lud Aten postanawiaj wyprawi do herolda i posw, ktrzy by przedoyli mu proby i wezwanie do zawieszenia broni po to, by Lud mia mono naradzi si i podj decyzj. Lud bowiem nie wyda jeszcze polecenia, by udzieli zbrojnej pomocy, w nadziei, e Filip okae umiarkowanie i pewn ustpliwo. Na posw wybrano spord czonkw Rady Nearchosa syna Sosinomosa, Polikratesa syna Epifrona, na herolda za Eunomosa z Anaflistos spord ludu.
targelion miesic w kalendarzu ateskim przypadajcy mniej wicej na okres maja.
226 227 225

Alopeke gmina attycka, z ktrej pochodzi Sokrates.

munychion miesic w kalendarzu ateskim, od poowy kwietnia do poowy maja. archont polemarchos jeden z dziewiciu archontw, zajmujcy si sprawami wojskowymi. W IV w p.n.e. naleao do niego tylko sdownictwo w sprawach cudzoziemcw.
228

248

166. Prosz rwnie o odczytanie odpowiedzi. Odpowied dla Ateczykw229 Filip, krl macedoski, przysya Radzie i Ludowi Aten pozdrowienia. Dobrze wiem, jak od pocztku postaw wobec mnie przybralicie i z jak gorliwoci staralicie si pozyska Tessalw i Tebaczykw, i w ogle Beotw. Oni jednak okazali si mdrzejsi i nie chcieli si podporzdkowa waszym celom politycznym, lecz strzec wasnych interesw. Teraz znw zmienilicie taktyk i posyacie do mnie posw i herolda, przypominacie mi o ukadach i dacie rozejmu, chocia nie doznalicie ode mnie adnej szkody. Wysuchawszy waszych posw zgadzam si z waszymi daniami i jestem gotw zawrze rozejm, jeeli tylko oddalicie zych doradcw i uznacie ich za godnych susznej wzgardy. Bywajcie zdrowi! Odpowied dla Tebaczykw 167. Filip, krl macedoski, przysya pozdrowienia Radzie i Ludowi Teb. Otrzymaem list, w ktrym odnawiacie ze mn przyja i pokj. Dowiaduj si, e Ateczycy usiuj za wszelk cen skoni was do tego, bycie przystali na ich dania. Dawniej obwiniaem was o zbytni gorliwo do ufania ich obietnicom i opowiadania si za ich polityk. Teraz jednak musz z wielkim zadowoleniem stwierdzi, e wolicie zachowa ze mn pokj anieli podziela cudze plany polityczne. Tym bardziej wic was chwal z wielu powodw, zwaszcza jednak dlatego, e w tej sprawie zajlicie stanowisko gwarantujce wiksze bezpieczestwo, i zarazem zoylicie dowd waszej dobrej woli wobec mnie. Myl, e zachowanie takiej postawy przyniesie wam niema korzy. egnajcie.
odpowied dla Ateczykw podobnie jak i odpowied dla Tebaczykw ( 167) nieautentyczna, zawiera rne niecisoci i pomyki.
229

249

168. Filip zachcony tymi uchwaami i odpowiedziami podburzy dziki uczynnoci owych ludzi jedne miasta przeciwko drugim. Nadcign z ca armi i zaj Elatej 23 w przekonaniu, e chociaby si nie wiedzie co dziao nigdy nie dojdzie do zgody midzy nami a Tebaczykami. Z pewnoci nie zapomnielicie jeszcze popochu, jaki wwczas wybuchn w miecie. Pozwlcie mi jednak przypomnie kilka do istotnych szczegw. 169. By wieczr231, gdy przyby goniec do prytanw z wieci, e Elateja wzita. Natychmiast zerwali si od stou i zaraz polecili usun przekupniw z rynku, a ich kramy i budy podpali. Inni posyali po dowdcw i wzywali trbacza, by trbi na alarm. Cae miasto pene byo zgieku. Nazajutrz z samym brzaskiem dnia prytanowie zwoali Rad do ratusza, wy za zdalicie na Zgromadzenie, i zanim Rada zdoaa ukoczy swoje narady i powzi wstpn uchwa, cay lud zasiad na Pnyksie. Potem przybya Rada, prytanowie za przekazali dostarczon im wiadomo. 170. Wprowadzono goca, ktry przedstawi cae zdarzenie. Herold zapyta: Kto chce zabra gos?", ale nikt si nie zgosi. Potem wielokrotnie herold powtarza to pytanie, lecz nikt si nie podnis, chocia dziao si to w obecnoci wszystkich dowdcw i wszystkich politykw. Ojczyzna domagaa si, by kto przemwi w jej obronie. Bo to woanie herolda w imieniu praw susznie trzeba uzna za wsplny gos caej ojczyzny. 171. A przecie gdyby mia wystpi kady, komu ocalenie ojczyzny leao na sercu, powstalibycie wszyscy ze swoich siedze, powstaby kady obywatel Aten i wszyscy weszlibycie na mwnic, bo wszyscy jestem o tym przekonany yczylicie sobie jej ratunku. Gdyby mieli wystpi najbogatsi, podniosoby
230 231

zaj Elatej w r. 339 p.n.e.

By wieczr nastpujce przypomnienie przebiegu wydarze sawiono w antyku jako wzr tzw. diatyposis czyli retoryczno-historycznego przedstawienia, penego wzniosej prostoty i epickiego uwypuklenia nawet drobnych szczegw.

250

si trzystu232. A gdyby znowu ci, ktrzy cz jedno z drugim, to jest yczliwo dla pastwa z zamonoci, wstaliby pniejsi tak hojni ofiarodawcy233. Bo darowizny, jakie na rzecz pastwa poczynili, byy wiadectwem zarwno ich patriotyzmu, jak i bogactwa. 172. Wydaje si jednak, e w moment i w dzie day czowieka nie tylko oddanego pastwu i zamonego, ale ledzcego od samego pocztku rozwj wydarze politycznych i w peni wiadomego motyww i celw polityki Filipa. Kto bowiem ich nie zna i od dawna si nimi nie interesowa, ten mimo swej yczliwoci i bogactwa nie by w stanie udzieli wam waciwej rady, bo nie mg przecie wiedzie, co naley czyni. 173. Ja okazaem si mem godnym owej chwili dziejowej. Wstpiem na mwnic i przemwiem do was. Wysuchajcie mnie jeszcze raz z ca uwag z dwch powodw: przede wszystkim dlatego, bycie sobie uwiadomili, e ja jako jedyny z mwcw i politykw w krytycznej godzinie nie opuciem stanowiska prawdziwego patrioty, ale dowiodem, e wrd grozy niebezpieczestwa umiem przemawia i stawia wnioski niezbdne dla obrony waszych interesw. Po wtre dlatego, e nie tracc wiele czasu zdobdziecie na przyszo o wiele bogatsze dowiadczenie we wszystkich sprawach polityki pastwa. 174. W moim przekonaniu dowodziem wwczas zupenie nie pojmuj obecnego pooenia ludzie, ktrzy popadaj w panik mylc, e Tebaczycy cakowicie ulegaj Filipowi. Jest dla mnie oczywiste, i gdyby tak rzeczywicie byo, nie dotaraby do nas wiadomo o tym, i Filip jest w Elatei, ale u naszych granic. Wiem to na pewno, i Filip w tym celu podj t wypraw, aby w sposb zdecydowany wpyn na opini publiczn w Tebach. Dowiedzcie si ode mnie rzekem jak si rzeczywicie sprawa przedstawia.
trzystu bya to oglnie przyjmowana liczba najbogatszych obywateli Aten.
233 232

hojni ofiarodawcy jak Nausikles, Diotymos, Charidemos i in.

251

175. Ot Filip kadego, kogo mg tylko, pozyska przekupstwem lub oszustwem. Ale w aden sposb nie jest w stanie zjedna sobie tych, ktrzy od pocztku stawiali mu opr i pozostali jego nieprzejednanymi wrogami. A w jakim celu zaj Elatej? Po prostu dlatego, by przez demonstracj swej siy militarnej w tak niewielkim oddaleniu od Aten doda zachty i odwagi swym przyjacioom, nastraszy za swych przeciwnikw. Ci bowiem albo pod wpywem strachu zgodz si na wszystko wbrew swym yczeniom, albo ulegn przemocy. 176. Jeeli w obecnej krytycznej chwili bdziemy skonni pamita Tebaczykom wyrzdzone nam krzywdy i w niczym im nie dowierza jako naszym wrogom, to postpimy a jest to stwierdzenie bardzo istotne zgodnie z najgortszym pragnieniem Filipa. Dalej obawiam si, i obecni przeciwnicy Filipa w Tebach w tej sytuacji przejd na jego stron, a gdy ju w tym miecie zapanuje niepodzielnie stronnictwo promacedoskie, wtedy Tebaczycy wsplnie z Filipem wyrusz na Attyk. Jeeli uda mi si was przekona, abycie zechcieli wzi pod rozwag moj rad, a nie zwalcza jej ze stronnicz zawici, myl, i nie tylko uznacie suszno mojej polityki, ale te zrozumiecie, e potrafi zaegna zagraajce pastwu niebezpieczestwo. 177. Czeg wic moim zdaniem nam potrzeba? Przede wszystkim porzucie strach, ktry was teraz obezwadnia, zmiecie cakowicie wasz postaw wobec Tebaczykw i zacznijcie ywi obaw o ich los. Bardziej ni wy s naraeni na bezporednie niebezpieczestwo i na pierwsze orne zetknicie si z wrogiem. Oddziay zoone z rocznikw poborowych234 i jazda musz si uda do Eleusis235, aby pokaza wiatu, e wasza sia zbrojna jest w penej gotowoci bojowej. W ten sposb wasi zwolennicy w Tebach bd mogli korzysta z rwnej swobody wypowiadania si w obronie sprawiedliwoci, gdy zobacz, e
Z rocznikw poborowych to jest tych, ktre powoywano do suby wojskowej od 18 do 60 lat.
235 234

Eleusis por. III mowa olintyjska, przyp. 3.

252

podobnie jak w Elatei stoi w pogotowiu armia dla udzielenia pomocy tym, ktrzy za pienidze sprzedali wasn ojczyzn tak wy jestecie gotowi nie pomoc prawdziwym obrocom wolnoci w razie, gdyby ich kto zaczepi. 178. Nastpnie domagam si powoania w drodze wyborw dziesiciu posw oraz upowanienia ich do ustalenia w porozumieniu z wodzami czasu ich wyjazdu do Teb, a take czasu wymarszu wojsk. Posowie ci po przybyciu do Teb powinni postpowa wedug odpowiedniej instrukcji, w zwizku z czym prosz o szczegln uwag. Nie stawia Tebaczykom adnych da jest to bowiem moment na to najmniej odpowiedni ale zobowiza si do udzielenia pomocy na ich wezwanie, oraz owiadczy im, e naszym zdaniem znajduj si w najwikszym niebezpieczestwie, my za staramy si by od nich przezorniejsi. Jeeli przyjm nasz propozycj i nas posuchaj, bdziemy mogli przeprowadzi nasze zamierzenia w sposb godny powagi naszego pastwa. W przeciwnym wypadku, to jest w razie odmowy, Tebaczycy bd mogli mie pretensje tylko do siebie samych za sw bdn decyzj. Nasza polityka pozostanie chlubna i nienaganna. 179. Tak to w przyblieniu ujem, po czym zszedem z mwnicy. Moje przemwienie spotkao si z powszechn aprobat, nikt nie podnis sprzeciwu. I nie tylko przemwiem 236, lecz postawiem odpowiedni wniosek, nie tylko postawiem wniosek, ale wziem udzia w poselstwie, nie tylko w nim uczestniczyem, ale przekonaem Tebaczykw. Ca t akcj przeprowadziem od samego pocztku a do koca i po prostu powiciem wam swe ycie w obliczu zewszd grocych naszemu pastwu niebezpieczestw. Prosz o podanie tekstu uchway. 180. No wic, Aischinesie, jak rol miabym tobie, a jak sobie w owym dniu przydzieli? Twoim zdaniem powinna to by
I nie tylko przemwiem to zdanie wraz z nastpujcymi czonami tworzy tzw. klimaks, figur retoryczn polegajc na stopniowaniu.
236

253

rola Battalosa237, ktrego imieniem dla szyderstwa i drwiny mnie obdarzye, twoj za miaaby by rola bohatera i to nie byle jakiego, lecz z tragedii Kresfonta238, Kreona239 albo Ojnomaosa240. T zreszt rol z kretesem pooye241 w czasie przedstawienia na Kollitos242. W tym dniu zatem ja, Battalos z Pajanii, okazaem si znacznie wicej wart dla ojczyzny ni ty, Ojnomaos z Kotokidai243. Z ciebie nigdy nie byo najmniejszego poytku, ja za zawsze wypeniaem wszystkie powinnoci publiczne, jak przystao na dobrego obywatela. Prosz o odczytanie uchway. Uchwaa Demostenesa 244 181. Za archontatu Nausiklesa, za prytanii fili Aiantis, szesnastego dnia skiroforiona24S, Demostenes, syn Demostenesa
Battalos jest to przezwisko, ktre ju dla staroytnych nie byo zupenie jasne. Przypuszczalnie oznaczao jka lub niewieciucha. Tak nazwa Aischines Demostenesa w mowie Przeciwko Tymarchowi 126, 131, 164. Kresfont (Kresfontes) jeden z Heraklidw, czyli potomkw Heraklesa, bohater nie zachowanej tragedii Eurypidesa noszcej jego imi. Kreon krl Teb, szwagier Edypa. Wystpowa w tragediach Sofoklesa: Krl Edyp, Antygona. Ojnomaos krl Pisy w Elidzie, syn Aresa, ojciec Hippodamei. Nie chcc wyda swej crki za m wzywa zalotnikw do wycigw na rydwanach, w ktrych zwycia, gdy jego boski ojciec podarowa mu niedocignione konie. Podstpem pokona go dopiero Pelops, syn Tantala. Aischines by niegdy aktorem, ktry nie odnis na scenie wikszych sukcesw, a wrcz spotykay go niepowodzenia. Kollitos przedmiecie Aten, lece czciowo poza murami miasta. Odbyway si tam Dionizje Wiejskie. O wystpach Aischinesa na tym wicie myli z pewnoci mwca. Kotokidai gmina, z ktrej pochodzi Aischines. Pajania za jest gmin rodzinn Demostenesa. uchwala Demostenesa zawiera wiele bdnych danych, jak imi archonta, liczba posw, wiadomoci o organizacji wojskowej. Na tej podstawie uznano j za pniejszy falsyfikat. skiroforion miesic w kalendarzu ateskim przypadajcy na okres od poowy czerwca do poowy lipca.
245 244 243 242 241 240 239 238 237

254

z Pajanii, postawi nastpujcy wniosek. Ot s dowody na to, i Filip, krl macedoski, w przeszoci nie tylko zrywa ukady pokojowe zawarte midzy nim a Ludem Aten, ale te okazywa jawne lekcewaenie przysigom i wszelkim uznawanym powszechnie w wiecie greckim normom sprawiedliwoci. Ponadto zagarnia miasta, ktre nigdy do niego nie naleay, orem za zdoby kilka grodw stanowicych wasno Aten, chocia nie dozna adnej krzywdy ze strony Ludu Aten. W obecnej sytuacji pozwala sobie na stosowanie coraz wikszej przemocy i bezwzgldnoci. 182. W niektrych miastach helleskich obala panujce tam systemy polityczne i umieszcza swoje zaogi, inne doszcztnie burzy, a mieszkacw sprzedaje w niewol, gdzie indziej za zamiast Hellenw osadza barbarzycw oddajc w ich posiadanie greckie witynie i groby. Postpuje zreszt zgodnie ze zwyczajami swego kraju i z wasnym charakterem, naduywa swego obecnego powodzenia i widocznie zapomina, jak liche i zwyczajne byy jego pocztki, zanim osign swoj wielko robic zawrotn i niespodziewan karier. 183 Dopki Lud Aten widzia, e Filip zajmuje miasta barbarzyskie poddane jego zwierzchnictwu, nie przykada do tych aktw przemocy zbyt wielkiej wagi. Gdy jednak ujrza, e jedne miasta greckie padaj ofiar bezprawia, inne za zniszczenia, uzna za rzecz haniebn i niegodn wietnej tradycji przodkw przyglda si obojtnym okiem ujarzmianiu Hellenw. 184. Dlatego te postanowia Rada i Lud Aten wznie mody i zoy ofiary bogom i herosom strzegcym miasta i kraju Ateczykw, i majc w pamici odwag przodkw, ktrzy obron wolnoci Hellenw stawiali ponad interes wasnej ojczyzny, dwiecie okrtw spuci na morze i kaza dowdcy floty pyn w kierunku Termopil. Zobowizano te stratega i dowdc kawalerii do wyprowadzenia caej siy zbrojnej piechoty i kawalerii pod Eleusis. Postanowiono te wysa posw do innych pastw greckich, najpierw do Tebaczykw, gdy armia Filipa znajduje si w niebezpiecznie maej odlegoci od ich kraju. 185. Posowie maj udzieli zachty

255

Tebaczykom, aby si nie lkali Filipa, lecz bronili wasnej i innych Grekw wolnoci, zapewniajc ich, e Lud Aten w niepami puci dawne urazy we wzajemnych stosunkach pomidzy obu pastwami, i pospieszy im z wszelk pomoc wojskow, pienin, dostaw wszelkiego rodzaju broni. Wiadomo bowiem, e dla Grekw jest rzecz zaszczytn walczy midzy sob o uzyskanie przywdztwa politycznego, ale niegodn ich sawy i zasug ich przodkw jest ulec wadzy czowieka obcej rasy 2 4 6 i utraci zwierzchnictwo. 186. Poza tym Lud Aten nie uwaa ludu tebaskiego za obcy, tak ze wzgldu na wsplne pochodzenie, jak i ras. Przypomina sobie nawet pewne dobrodziejstwa wywiadczone przez swych praojcw przodkom Tebaczykw. I tak Ateczycy przywrcili niegdy wadz synom Heraklesowym pozbawionym przez Peloponezyjczykw ojcowskiego dziedzictwa, rozprawiwszy si ornie z przeciwnikami prbujcymi stawi opr potomkom Heraklesa247. Przyjlimy na naszej ziemi wygnanego Edypa248 i jego bliskich obsypalimy Tebaczykw wieloma innymi dobrodziejstwami i zoylimy im wiele znakomitych dowodw naszej przychylnoci. 187. Dlatego rwnie i w obecnej sytuacji Lud Aten nie odstpi od obrony interesw Tebaczykw i innych Hellenw. Jest skonny zawrze z nimi przymierze, przyzna prawo zawierania zwizkw maeskich midzy obywatelami obu pastw, i te ustalenia potwierdzi zoeniem oboplnych przysig. Na posw wyznacza si Demostenesa, syna Demostenesa z Pajanii, Hypereidesa, syna Kleandra ze Sfettos249, Mnesiteidesa, syna
Ateczycy uwaali Filipa jako Macedoczyka za p-barbarzyce, nieco zhellenizowanego. Idzie tu o walki dzieci Heraklesa z ich przeladowc Eurysteusem, krlem Myken i Midei w Argolidzie na Peloponezie. Historia dzieci Heraklesa bya przedmiotem licznych tragedii, znana bya zwaszcza z Heraklidw Eurypidesa. Edyp syn Lajosa, wygnany z Teb za mimowolne ojcobjstwo i kazirodztwo, szuka schronienia w Atenach, por. Sofoklesow sztuk Edyp w Kolonos.
249 248 247 246

Sfettos gmina attycka.

256

Antifanesa z Frearroi, Demokratesa, syna Sofilosa z Flyi, Kallaischrosa, syna Diotimosa z Kotokidai. 188. Taki by pocztek nowej polityki wobec Teb, stanowicej podstaw porozumienia. Przedtem w stosunkach midzy obu pastwami panowaa wrogo i nieufno podsycana przez tych osobnikw. Ta uchwaa rozpdzia niczym chmury wiszce nad miastem niebezpieczestwo. Byo wic powinnoci dobrego obywatela poda do publicznej wiadomoci propozycj lepsz od mojej, jeli mia tak, a nie dopiero teraz wystpowa ze sowami najzjadliwszej krytyki. 189. Jest rzecz oczywist, e uczciwy doradca i zwyky donosiciel wprawdzie w niczym nie wykazuj podobiestwa, to przecie najbardziej rni si jednym: pierwszy z nich wypowiada swj sd przed wydarzeniami, a wic w momencie, kiedy ponosi ca odpowiedzialno przed tymi, ktrzy go posuchali, przed losem, przed okolicznociami, przed kimkolwiek i czymkolwiek. Drugi za milczy, gdy mwi trzeba, a dopiero w razie niepowodzenia wyraa krytyczne oceny. 190. Bya wtedy, jak powiedziaem, stosowna pora, kiedy kady obywatel, ktremu dobro pastwa leao na sercu, mg udzieli susznych rad. Posuwam si tak daleko, e nawet bybym skonny uzna si za winnego, gdyby kto jeszcze dzisiaj potrafi wskaza co lepszego i dowie, i by moliwy do przyjcia jaki inny kierunek polityki poza obranym przeze mnie. Jeeli teraz kto widzi, e podjcie w przeszoci innej decyzji politycznej byoby korzystne, przyznaj, i nie wolno mi byo takiego rozwizania przeoczy. Ale jeli nie ma i nigdy nie byo, i nawet dzisiaj nikt nie jest w stanie go wymieni, to c mia pocz doradca? Czy nie mia wybra najlepszej z moliwoci, ktr mg dostrzec? 191. Tak wanie postpiem, Aischinesie, gdy herold postawi pytanie: Kto chce przemwi?". Herold nie pyta: kto chce przeszo podda krytyce?" ani te: kto chce bra na siebie odpowiedzialno za to, co przyszo pokae?". Ty siedzia cicho na zgromadzeniach, ja za zgaszaem si do dyskusji i zabieraem gos. Jeeli wtedy nie moge udzieli rady, to podaj j przynaj-

257

mniej teraz. Powiedz-no, jakiego to rodka, z ktrego mogem skorzysta, jakiej sposobnoci dogodnej dla pastwa poniechaem wbrew jego ywotnym interesom? A moe pominem jakie przymierze czy te przedsiwzicie, do ktrego powinienem by raczej zachci mych wspobywateli? 192. A zreszt przeszo na og ludzi nie interesuje i nikt nad ni nie obraduje. Przyszo i teraniejszo wymagaj od doradcy, by okreli swe stanowisko. Wtedy to, jak si zdawao, jedne niebezpieczestwa mogy nam zagraa w przyszoci, inne ju bezporednio w naszej wczesnej sytuacji. Na ich tle oceniaj moje polityczne plany, zamiast z zaciekoci denuncjanta krytykowa ich wyniki. Bo wynik we wszystkich sprawach zaley od woli bstwa, natomiast obrany przez polityka plan dziaania ujawnia jego pomys i intencje. 193. Jeeli Filipowi udao si wygra bitw, to nie moja w tym wina! Takie jej rozstrzygnicie leao w mocy boga, nie mojej. Udowodnij mi, e nie signem po wszystkie rodki, ktre ludzkie rozumowanie i przewidywanie mogo podsun, e nie wykorzystaem ich, jak si godzio, z wielkim staraniem i wysikiem przekraczajcym moje siy. Poka, e przedsiwzicia, ktre podejmowaem, nie byy szlachetne, godne sawy pastwa, czy te niezgodne z jego ywotnymi interesami. Dopiero jeli to uczynisz, moesz mnie oskara. 194. Skoro burza, ktra si na nas zwalia, okazaa si silniejsza nie tylko od nas, ale i od wszystkich Grekw to c pocz? Nie oskara si przecie o rozbicie si statku jego waciciela, ktry poczyni wszelkie przygotowania ze wzgldu na jego bezpieczestwo, zaopatrzy statek we wszelkie wymagane urzdzenia suce temu celowi, lecz natkn si na burz, w czasie ktrej przyrzdy ulegy czciowemu lub cakowitemu zniszczeniu? Mgby przecie powiedzie: nie byem sternikiem statku podobnie jak ja nie byem dowdc wojskowym ani te panem losu, bo to on jest wadc wszystkiego. 195. Ale i to we pod uwag. Jeli bya nam pisana klska250, mimo e Tebaklska pod Cherone w r. 338 p.n.e., kiedy Tebaczycy jako sprzymierzecy walczyli u boku Ateczykw.
250

258

czycy walczyli po naszej stronie, to czeg wypadao si spodziewa, gdyby zamiast przymierza z nami zechcieli si poczy z Filipem? W tej zreszt sprawie mj przeciwnik nie szczdzi swego gosu. Jeeli po stoczonej bitwie w odlegoci trzechdniowego marszu 251 od Attyki miasto znalazo si w tak wielkim niebezpieczestwie wywoujcym prawdziwe przeraenie, to czeg naleaoby oczekiwa, gdyby taka klska spotkaa nas ju w granicach naszego kraju? Przecie wiesz o tym, e jeden, dwa, trzy dni wystarczyy do ocalenia miasta, bo pozwoliy nam na zorganizowanie oporu, zebranie si, nabranie oddechu. Wtedy to lepiej nawet o tym nie mwi boska opatrzno i osona tego wanie przymierza, ktre ty tak oskarasz, jako oszczdziy pastwu tej cikiej prby. 196. Wszystkie te, zreszt wcale obszerne, wywody przeznaczam dla was, sdziowie, i dla publicznoci stojcej poza waciwym miejscem obrad252. Temu szubrawcowi wystarczyaby krtka i dosadna odpowied. Skoro przyszo dla ciebie jednego, Aischinesie, nie ma tajemnic, to w czasie publicznych obrad na temat losw pastwa powiniene by si z nami t wiedz podzieli. Jeeli jej nie posiadae, to na rwni z innymi dwigasz ciar odpowiedzialnoci za nieznajomo rzeczy. Dlatego te nie masz wikszego prawa do oskarania mnie ni ja ciebie. 197. W okolicznociach bowiem, o ktrych mowa o innych sprawach pomwimy pniej okazaem si o wiele lepszym obywatelem od ciebie, cakowicie si powiciem dziaalnoci, ktra wedle powszechnego uznania uchodzia za korzystn dla pastwa, nigdy nie wahaem si ponosi osobistego ryzyka ani te si z nim nie liczyem, ty za nie przedstawie propozycji lepszej od mojej bo w takim razie twoj by przyjto ani nie wywiadczye pastwu nawet tej usugi, by przyczyni si do jej
w odlegoci trzechdniowego marszu tak oblicza mwca odlego od Cheronei do Attyki. Miejsce dla czonkw trybunau czy zgromadzenia byo otoczone barier; poza ni gromadzia si publiczno.
252 251

259

urzeczywistnienia. W obliczu klski przekonano si, kim jeste: zachowae si jak skoczony otr i najwikszy wrg naszego pastwa. W tym samym czasie, gdy Aristratos na Naksos, a Arystoteles na Tazos253 najbardziej nieprzejednani przeciwnicy Aten pocigaj przed sd przyjaci naszego pastwa, Aischines w Atenach oskara Demostenesa. 198. Kto za na nieszczciach Grecji buduje sw osobist saw, ten raczej sam powinien zgin ni oskara innego. Nie moe by przecie patriot czowiek odnoszcy poytek z tych samych okolicznoci, z ktrych korzystaj wrogowie. Dowodzi tego jasno twoje ycie, Aischinesie, twoje czyny, twoja dziaalno polityczna, a take twoje okresowe uchylanie si od udziau w yciu politycznym. Ilekro zaczyna si co dzia w polityce, co w waszym przewiadczeniu moe by korzystne dla pastwa Aischines milczy jak grb. W razie nieudanej akcji i najmniejszego niepowodzenia Aischines natychmiast daje zna o sobie jak te stare zamania i zwichnicia, ktre zaraz si odzywaj, gdy tylko jaka choroba zaatakuje nasz organizm. 199. A jeeli z takim uporem rozwodzi si nad klsk, to niech i mnie bdzie wolno powiedzie co, co moe si wyda do osobliwe. Ale na Dzeusa i innych bogw, niech nikt si nie dziwi, jeli popadn w pewn przesad, lecz niechaj z yczliwoci rozway moje sowa. Gdyby nawet wszyscy z gry znali przyszo i gdyby ty, Aischinesie, j przepowiada i podnosi sprzeciw nie aujc garda w rzeczywistoci nawet nie otworzye ust to i tak nie wypadao pastwu odstpi od prowadzonej przeze mnie polityki, jeeli miao jakikolwiek wzgld na sw saw, przodkw i potomno. 200. Obecnie o naszym pastwie tylko to mona powiedzie, i w polityce nie miao szczcia, co zreszt kademu z wol bosk moe si przydarzy. Gdyby nasze pastwo, ktre rocio sobie prawo do
Obydwie wyspy, Naksos i Tazoz, byy dawniej czonkami Zwizku Morskiego. Po bitwie take i tutaj doszo do wadzy ugrupowanie promacedoskie, ktre wytaczao procesy demokratom i zwolennikom polityki antymacedoskiej.
253

260

zwierzchnictwa nad innymi Hellenami, wyrzeko si teraz tego zamiaru, bezsprzecznie cignoby na siebie zarzut wydania wszystkich Hellenw w rce Filipa. Gdyby tak zupenie bez walki odstpio od sprawy, w ktrej obronie nasi przodkowie naraali si na najwiksze niebezpieczestwa, to kt by ci za to nie naplu w twarz? bo przecie nie na nasze pastwo ani nie na mnie? 201. Jakim okiem patrzylibymy na odwiedzajcych nasze miasto cudzoziemcw, gdyby sprawy przyjy taki sam, jak obecnie, obrt, gdyby obrano Filipa naczelnym wodzem z peni wadzy i gdyby walk, ktra miaa temu zapobiec, inni stoczyli bez nas? Nigdy w przeszoci nasze pastwo nie stawiao niechlubnego bezpieczestwa ponad naraanie si w obronie szlachetnych ideaw. 202. Kt bowiem z Grekw albo barbarzycw nie wie o tym, i Tebaczycy albo Spartanie254, ktrzy przed nimi dzieryli przywdztwo polityczne, czy te krl perski z wdzicznoci i radoci nie zgodziliby si na to, by nasze pastwo zagarno sobie, co mu si podoba, i zachowao swj stan posiadania, byleby tylko wykonywao posusznie cudze rozkazy i panowanie nad Grekami ustpio drugiemu. 203. Ale takie postpowanie byoby wyranie sprzeczne z tradycj Aten, z obyczajami i charakterem ich mieszkacw. Od niepamitnych bowiem czasw nigdy nie udao si nikomu nakoni naszego miasta do bezpiecznego poddastwa wobec mocarstw prowadzcych zaborcz polityk, gdy nigdy ani przez moment nie zaprzestao ono walczy wrd niebezpieczestw o pierwszestwo255, cze i saw. 204. Takie postpowanie uwaacie zreszt za zaszczytny obowizek, zgodny z waszym charakterem narodowym. Z tego te powodu najbardziej sawicie tych przodkw, ktrzy w tym duchu dziaali. I susznie. Kt by bowiem nie podziwia mstwa owych mw, ktrzy postanowili opuci swj
Tebaczycy albo Spartanie spartaska supremacja polityczna trwaa w Grecji od 404 do 371 roku p.n.e., a tebaska od 371 do 362 r. p.n.e.
255 254

o pierwszestwo to jest o hegemoni.

261

kraj i swoje miasto i wsiedli na okrty256, byleby nie podda si cudzej wadzy. Na swego wodza wybrali Temistoklesa257, waciwego twrc tego planu, ukamienowali za Kyrsilosa 258, ktry doradza ulego wobec najedcy nie tylko zreszt jego samego, bo wasze kobiety ukamienoway jego on. 205. wczeni Ateczycy nie szukali ani politycznego doradcy, ani dowdcy, ktry mgby im zapewni bezpieczny byt w poddastwie. Uwaali, e ycie w niewoli nic nie jest warte. Kady z nich by zdania, e jego ycie nie naley tylko do ojca i matki, ale przede wszystkim do ojczyzny. Na czym polega rnica? Ot czowiek, ktrego celem jest ycie tylko dla rodzicw, bdzie oczekiwa mierci przeznaczonej od losu i naturalnej. yjcy za dla ojczyzny woli raczej zgin ni oglda sw ojczyzn dwigajc kajdany niewoli i za gorsze od samej mierci uzna zniewagi i ponienia, ktre przyjdzie znosi pastwu pozbawionemu wolnoci. 206. Nigdy nie usiowaem utrzymywa, jakobym was natchn ideaami godnymi waszych przodkw, gdy kady mgby susznie obali takie twierdzenie. Wyka natomiast, e s to wasze wasne zasady i udowodni, e ju przede mn nasze pastwo posiadao takie poczucie godnoci. Sobie przyznaj natomiast pewien wspudzia we wszystkich decyzjach i dziaaniach politycznych. 207. Aischines oskara ca moj polityk, kae wam ywi do mnie al jako do czowieka odpowiedzialnego za wszystkie obawy i niebezpieczestwa, ktre przeyo nasze
256

Mwca ma na myli moment przed bitw pod Salamin w r. 480

p.n.e. Temistokles twrca ateskiej floty, a zarazem ateskiego panowania na morzu, zwycizca w bitwie pod Salamin. Kyrsilos prawdopodobnie czonek Rady. Herodot (IX 4,5) wymienia inne imi tego doradcy Lykidesa. Ukamienowanie byo form samosdu jak nowoytny lincz Historia Aten niewiele zna wypadkw, w ktrych pod naciskiem emocji spoeczno z pominiciem drogi prawnej sama wymierzaa sprawiedliwo" winnym przestpstw, zwaszcza politycznych.
258 257

262

pastwo. Starajc si pozbawi mnie doranego zaszczytu, odbiera wam wiekuist saw. Jeli nie majc uznania dla mojej polityki skaecie Ktezyfonta, to nikt nie bdzie przypisywa nieszcz, ktre na was spady, okruciestwu losu, lecz waszym wasnym bdom. 208. Ale wcale nie popenilicie, Ateczycy, powtarzam, wcale nie popenilicie bdu podejmujc ryzyko walki o wolno i ocalenie caej Grecji przysigam na cienie naszych przodkw, wojownikw spod Maratonu, na oddziay walczce pod Platejami2 5 9 , na uczestnikw bitew morskich pod Salamin i Artemizjon260, na prochy wielu bohaterw261 spoczywajce w publicznych mogiach. Nasze pastwo uznao ich wszystkich za godnych w rwnym stopniu tego samego szacunku i uczcio ich publicznym pogrzebem, Aischinesie, nie tylko wybracw losu i nie tylko zwycizcw. I susznie bo przecie wszyscy z nich spenili dzieo walecznych onierzy. Los spotka ich taki, jaki im wyznaczyo bstwo. 209. Wic ty, przeklty gryzipirku262, opowiadae o dawnych zwycistwach, bitwach i bohaterskich czynach po to, by mnie pozbawi wyjtkowego uznania i yczliwoci mych wspobywateli? I jaki to miao zwizek z obecnym procesem sdowym? Ty trzeciorzdna aktorzyno 263, bdziesz mnie moe po259 260

pod Platejami - r. 479 p.n.e.

pod Salamin i Artemizjon obydwie bitwy rozegray si w r. 480 p.n.e.; Artemizjon przyldek pnocnej Eubei ze sawn wityni bogini Artemidy. na prochy wielu bohaterw sowa tej przysigi czsto powtarzali pniejsi. Demostenes uwaa, e walczcy pod Cherone mimo przegranej zasuguj na chwa rwn tej, ktrej zaywaj bohaterowie tamtych sawnych bitew. gryzipirku aluzja do dawnego zawodu Aischinesa, ktry by sekretarzem polityka Eubulosa. Mia te stanowisko pisarza w najniszych urzdach, por. 262. Wedug niektrych wiadectw doszed do funkcji sekretarza ludowego (grammateus to demo), ktrego wybierano spoza czonkw Rady. Jego zadaniem byo odczytywanie na zebraniach Rady i Zgromadzenia Ludu protokow i dokumentw. Musia posiada donony gos. Wczeniejszy zawd aktora i tutaj przyszed Aischinesowi z pomoc. trzeciorzdna aktorzyno dos. tritagonistes, zarzut ju wczeniej postawiony, dotyczcy dawnego zawodu aktorskiego Aischinesa.
263 262 261

263

lityka doradzajcego pastwu walk o zwierzchnictwo polityczne poucza, jak postaw moraln mam ujawnia na publicznej trybunie? 210. Czy postaw niegodn naszych przodkw? Zaiste zasugiwabym na mier, gdybym tak postpi! Take i wam, Ateczycy, nie wolno wydawa wyrokw w sprawach prywatnych i publicznych wedle jednakowego kryterium: sprawy sporne codziennego ycia powinnicie rozstrzyga na podstawie ustaw i stanu faktycznego, natomiast procesy polityczne na podstawie chlubnej tradycji naszych przodkw. A zatem niech kady z was pamita, e wstpujc do trybunau, by sdzi w procesach publicznych, bierze na siebie wraz z lask sdziowsk i tabliczk264 odpowiedzialno za godne reprezentowanie pastwa, jeeli rzeczywicie chce dziaa w sposb nie przynoszcy ujmy postawie naszych przodkw. 211. Jednake zagbiem si zbytnio w czyny przodkw, a pominem pewne uchway i dokonania. Z tego powodu na powrt podejm wtek, od ktrego odstpiem. Ot po przybyciu do Teb zastalimy ju tam posw Filipa, Tessalw i innych sprzymierzecw, przy czym spostrzeglimy, e wrd przyjaci naszego pastwa panowa strach, natomiast wrd przyjaci Macedonii nastrj ufnoci i pewnoci siebie. Prosz o odczytanie listu, ktry wtedy wysalimy tutaj jako posowie. Moe on suy jako dowd, e nie mwi o tym dopiero teraz dla wasnej korzyci. 212. Mj oskaryciel niczym zwyky donosiciel do tego stopnia posuwa swe oszczerstwa, e wszelkie osignicia nie mnie przypisuje, lecz sprzyjajcym okolicznociom, we mnie za i w moim zym losie upatruje przyczyny wszelkich niepowodze. Jako doradca i mwca ani mowami, ani
264 W IV wieku p.n.e. codziennie przydzielano sdziw spord zgaszajcych si kandydatw do poszczeglnych trybunaw. Posugiwano si tu zasad losowania. Wyznaczonym wrczano lask rnego koloru ktra wskazywaa, im trybuna, do ktrego zostali przydzieleni. Przy wejciu do trybunau wrczano im ponadto tabliczk (eton), ktra po zakoczeniu rozprawy uprawniaa ich do otrzymania dziennego wynagrodzenia.

264

radami nie przyczyniem si, zdaniem Aischinesa, do jakichkolwiek sukcesw, natomiast ja jeden ponosz pen odpowiedzialno za nasze niepowodzenia wojskowe i bdy dowdztwa. Czy mona sobie wyobrazi okrutniejszego i bardziej niegodziwego oszczerc od tego czowieka? A teraz prosz o odczytanie listu. List265 213. Po zwoaniu przez Tebaczykw zgromadzenia wprowadzono najpierw posw Filipa, gdy przysugiwao im stanowisko sprzymierzecw. Posowie ci wygosili publiczne przemwienie, z jednej strony pene pochwa Filipa, z drugiej oskare przeciwko wam, a zarazem przypominajce wszystkie wasze akty polityczne wymierzone przeciwko Tebaczykom. Ostatecznie zadali okazania wdzicznoci za wszystkie dobrodziejstwa Filipa, kary za za krzywdy od was doznane. Niech Tebaczycy postpi, jak im si podoba: albo niech zezwol na przemarsz wojsk macedoskich zmierzajcych na Attyk, albo niech sami wraz z nimi na ni napadn. Dowodzili z caym przekonaniem, e przyjcie ich rady przysporzy Beocji byda, niewolnikw i innych zdobyczy, usuchanie natomiast naszej rady sprowadzi na Beocj jak mona si spodziewa same tylko zniszczenia wojenne. Take ich dalsze wywody prowadziy do tego samego wniosku. 214. Oddabym cae moje ycie za mono przypomnienia wam w szczegach odpowiedzi, ktrej udzielilimy. Ale to wszystko dawne dzieje, ktre utony ju w fali zapomnienia, boj si wic, bycie moich sw o tych sprawach nie uwaali za czcz i nudn gadanin. Dowiedzcie si wic tylko, jaki skutek odnioso nasze wystpienie, i jak odpowied dali Tebaczycy. Prosz o odczytanie tego pisma.
265

list treci tego listu rkopisy staroytne nie podaj.

265

Odpowied Tebaczykw266 215. Potem Tebaczycy wezwali was, abycie im przyszli na pomoc. Wyruszya wyprawa z odsiecz pomin sprawy uboczne a Tebaczycy przyjli nas z tak serdecznoci, e onierzom z oddziaw piechoty i kawalerii, ktre obozoway poza murami miejskimi, dali gocin w miecie we wasnych domach, gdzie znajdoway si ich dzieci, ony i wszystko, co byo dla nich najdrosze. Tego dnia Tebaczycy zoyli przed caym wiatem trzy pikne wiadectwa swego uznania dla waszego mstwa, dla waszej uczciwoci, dla waszej obyczajnoci. Wybrali walk z Filipem po waszej stronie, nie przeciwko wam, gdy uznali was za lepszych od Filipa, a wasze motywy dziaania za sprawiedliwsze. Powierzajc waszej pieczy swe dzieci i kobiety, ktrym zawsze zarwno oni, jak i wszyscy inni ludzie staraj si zapewni najwiksze bezpieczestwo, dali dowd zaufania do waszej uczciwoci. 216. Okazuje si, e pod kadym wzgldem trafnie was ocenili. Wasze zachowanie si byo rzeczywicie wzorowe. W dwch pierwszych bitwach267, to jest jednej stoczonej nad rzek i drugiej podczas minionej zimy, okazalicie si nie tylko godnymi pochway, lecz i podziwu przez wzgld na ad, przygotowanie bojowe i odwag. Za tak postaw inni wam skadali dziki, wy za sami wyrazilicie wdziczno bogom w ofiarach i procesjach. 217. Chtnie zapytabym Aischinesa, czy w czasie, gdy miasto przeywao nastroje uniesienia, radoci, dzikczynienia, bra udzia w ofiarach i dzieli powszechn uciech, czy te przesiadywa w domu pogrony w smutku, narzekajc i trapic si z powodu sukcesu naszego pastwa. Jeeli by przy tym obecny i znajdowa si wrd innych, to jego postpowanie jest nie tylko oburzajce, ale wrcz bezbone, skoro da od was sdziw
266 267

odpowied Tebaczykw rwnie nie zachowana.

W dwch pierwszych bitwach stoczonych zim r. 339/338 p.n.e., przypuszczalnie nad Kefizosem w Beocji.

266

zaprzysionych przed bogami abycie uchwa potpili te dziaania, ktre on sam, powoujc si na wiadectwo bogw, uzna kiedy za najlepsze. Jeeli nie by obecny, czy nie zasuguje na wielokrotny wyrok mierci, skoro przygnbia go widok oglnej radoci? Prosz o odczytanie tekstu tych uchwa. Uchwaa dotyczca ofiar dzikczynnych268 218. Odprawialimy wtedy naboestwa dzikczynne, a Tebaczycy uwaali nas za swych zbawcw. Doszo do tego, e nard, ktry, na skutek polityki prowadzonej przez ugrupowanie Aischinesa, zdawa si potrzebowa pomocy, teraz sam mg jej innym udzieli. Oto rezultat wysuchania moich rad. Z listw wysanych przez Filipa na Peloponez poznacie, w jakie uderza tony i w jak krytycznej sytuacji znalaz si z tego powodu. Prosz o ich odczytanie, abycie si mogli przekona, czego dokonaa moja wytrwao, moje niezliczone podre, moje trudy i stosy wnioskw, z ktrych si teraz wymiewa mj przeciwnik. 219. Byo wprawdzie w naszym pastwie przede mn, Ateczycy, wielu sawnych i wybitnych politykw, by wymieni tylko Aristofonta270, Kefalosa271, Trazybulosa272 Kallistratosa269, i tysic innych, jednake aden z nich nie powici si tak cakowicie sprawom pastwa, gdy ten, kto wystpowa na zgromadzeniach z wnioskami, nie podejmowa si posowania, penicy za funkcje poselskie nie stawia adnych wnioskw.
268 269

uchwaa dotyczca ofiar dzikczynnych rwnie nie zachowana.

Kallistratos z Afidny, wybitny polityk i mwca ateski, ktrego znakomite przemwienie w sprawie Oropos tak zafascynowao modego Demostenesa, e postanowi powici si wymowie. By strategiem w r. 377 i 372 p.n.e. Skania si ku kierunkowi polityki prospartaskiej. Aristofon ju wspomniany, por. przyp. 89 i 221; zwolennik polityki pojednania z Tebami, por. 162.
271 270

Kefalos polityk ateski z czasw restytucji demokracji w r. 403

p.n.e. Trazybulos wdz demokratw ateskich, ktrzy w r. 403 p.n.e. uwolnili miasto od Trzydziestu Tyranw.
272

267

Kady z nich zostawia sobie nieco czasu na wypoczynek i rozrywki, a rwnoczenie zabezpiecza sobie odwrt na wypadek niepowodzenia. 220. No c, mgby kto powiedzie: tak, przewyszye wszystkich energi i odwag, e sam jeden wszystkiemu umiesz sprosta? Tego o sobie wcale nie twierdz, ale niebezpieczestwo zagraajce pastwu byo w moim przewiadczeniu tak wielkie, e nie pozostawiao miejsca na trosk o bezpieczestwo osobiste. Sdziem, e czowiek powinien si cieszy, jeeli moe wypenia swoje obowizki bez adnych zaniedba. 221. ywiem te przekonanie, by moe niesuszne, ale w kadym razie przekonanie, e nikt nie postawi lepszych wnioskw ode mnie, ani te nie przeprowadzi zrczniejszej akcji politycznej, ani te z wiksz gorliwoci i rzetelnoci nie wykona powinnoci posa. Z tego powodu podejmowaem si tych wszystkich zada. A teraz prosz o odczytanie listw Filipa. Listy273 222. A wic moja polityka, Aischinesie, doprowadzia Filipa do tego, e zniy swj ton, chocia pierwej pozwala sobie na sowa pene zuchwaoci w stosunku do naszego pastwa. Susznie przyznali mi za to wieniec moi wspobywatele. Chocia dokonano tego w twojej obecnoci, nie podniose sprzeciwu. Diondas274, ktry zaskary wniosek, nie otrzyma wymaganej iloci gosw. Prosz o odczytanie uchwa, ktre wtedy przeszy bez sprzeciwu i skargi ze strony Aischinesa. Uchway275 223. Uchway te zawieraj dosownie tak sam tre jak wnioski sformuowane przez Aristonika276, teraz za przez obec273 274 275 276

listy nie zachoway si. Diondas polityk ateski, jeden ze stronnikw Filipa. uchway nie zachoway si.

Aristonikos wedug 84 postawi ju wczeniej wniosek o uwieczenie Demostenesa.

268

nego tu Ktezyfonta. Aischines ani sam nie wnis przeciwko nim skargi, ani nie przyczy si do oskaryciela. A przecie gdyby w obecnym oskareniu tkwia jaka prawda, daleko suszniej byoby zaskary Demomelesa277 jako waciwego wnioskodawc oraz Hypereidesa ni teraz Ktezyfonta. Dlaczego? 224. Poniewa Ktezyfon moe si powoywa na owych wnioskodawcw, na orzeczenie trybunaw sdowych i na to, e Aischines nie wystpi ze skarg przeciw tym mom chocia stawiali wnioski tej samej treci oraz na t okoliczno, e ustawy zabraniaj po raz wtry wnosi skargi przeciw sprawom ju raz rozstrzygnitym itp. Wtedy mona byo osdzi sam przypadek, wolny od precedensw. 225. Ale z drugiej strony nie sdz, aby Aischines mg wwczas postpowa tak, jak to obecnie czyni, a wic dokonywa wyboru pord wielu dawnych uchwa z ktrymi zreszt nikt wczeniej si nie zapozna, ani te si nie spodziewa sysze dzisiaj o nich by na podstawie ich urywkw oczernia, przestawia daty wydarze i przypisywa dziaaniom nie ich rzeczywiste zgodne z prawd, lecz faszywe motywy w celu nadania swemu wystpieniu pozorw prawdopodobiestwa. 226. Wtedy nie byo to moliwe, bo mowy, ktre wygaszano, musiay si opiera na prawdzie. Dotykay bowiem wieych jeszcze wydarze, ktre mielicie w ywej pamici i niemal w zasigu swej rki. Dlatego te uchyli si przed wiadectwem wczesnych faktw, a zjawia si dopiero teraz sdzc jak mi si zdaje e macie zamiar urzdzi tu konkurs mwcw278, a nie badanie dziaalnoci politycznej, i e wyrok bdzie dotyczy samych mw, a nie interesw pastwa.
Wniosek w tej sprawie postawi na pocztku r. 338 p.n.e. Demomeles, kuzyn Demostenesa, a broni tego wniosku przed trybunaem mwca Hypereides. W rzeczywistoci sawa dwch najwybitniejszych mwcw ateskich, Demostenesa i Aischinesa, cigna na ich proces zarwno wielu wielbicieli ich talentu, jak i wielu zwolennikw ich polityki.
278 277

269

227. Uywa sofistycznych sztuczek i powiada, e powinnicie cakowicie zapomnie o opinii, jak o kadym z nas sobie wyrobilicie, a postpowa tak jak przy sprawdzaniu rachunku. Wprawdzie przypuszczacie przystpujc do oblicze, e pozostanie jaka nadwyka, to jednak zadowala was taki stan rzeczy, e rachunek si zgadza i nie wykazuje adnej nadwyki. Podobnie i w tym wypadku musicie si pogodzi z wynikiem rozprawy. Moecie si przekona o tym, jak uomne jest wszelkie nieuczciwe postpowanie. 228. Tym trafnym niewtpliwie przykadem potwierdzi Aischines wasze przewiadczenie o nas obydwch, o mnie jako obrocy ojczyzny, o nim jako rzeczniku interesw Filipa. Gdybycie nie mieli o nas takich opinii, nie staraby si wpyn na zmian waszego przekonania. 229. Z atwoci wyka, e nie ma prawa da od was, bycie zmienili t opini, a uczyni to nie przy pomocy liczb, poniewa dziaalnoci politycznej nie da si w ten sposb obliczy ale przez krtkie przypomnienie wam wszystkich faktw. Wy, moi suchacze, bdziecie zarwno wiadkami, jak i sdziami mego sprawozdania. Moja to wanie polityka, ktr mj przeciwnik tak potpia, sprawia, e Tebaczycy razem z Filipem zgodnie z powszechnym przypuszczeniem do naszego kraju nie wtargnli, lecz stanli przy naszym boku, by wsplnie mu stawi opr. 230. Sprawia te to, e wojna zamiast w naszym kraju toczya si w odlegoci 700 stadiw279 od naszego miasta na granicy beockiej; zamiast upiestw i niepokojw ze strony korsarzy z Eubei280, pokj od morza dla Attyki przez cay okres wojny. Zamiast opanowania przez Filipa Hellespontu i zdobycia Bizancjum, walka Bizantyczykw przeciw Filipowi po naszej stronie. Czy dostrzegasz zgodno midzy rachunkiem faktw a oglnym wynikiem oblicze? 231. Czy naley te dane jako znoszce
stadion por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 7; por. tu 195, przyp. 251 odlego ok. 130 km. Gdyby Demostenes nie przeszkodzi Macedoczykom w utrzymaniu Eretrii i Oreos, Filip prowadziby stamtd napady upieskie.
280 279

270

si wykreli, czy raczej po wsze czasy wry w pami? Nie musz dodawa, e inne narody dowiadczyy okruciestwa Filipa281, ktre ujawnia zawsze w chwili dokonywania podbojw. Wam si poszczcio korzysta z owocw jego uprzejmoci, ktra mu zreszt suya za oson dla przeprowadzenia kolejnych dalekosinych planw politycznych. 232. Tego tematu nie bd rozwija. Nie waham si rwnie i to powiedzie, e czowiek pragncy oceni polityka nie na podstawie praktyk donosicieli, ale w sposb uczciwy, nie oskaraby mnie Aischinesie, tak jak ty to czynisz zmylajc przykady, naladujc moje wyraenia i przedrzeniajc moje gesty. Bo, oczywicie, los Grecji w znacznym stopniu zawis od tego, czy uyem tego lub innego wyrazu, albo czy tak czy inaczej podniosem rk? 233. Uczciwy czowiek zastanowiby si na podstawie faktw, jakimi rodkami pieninymi i si zbrojn rozporzdzao nasze pastwo w momencie, gdy podejmowaem dziaalno polityczn, jakie korzyci da pastwu mj zarzd, i jak przedstawiao si pooenie naszych wrogw. Gdyby stwierdzi ubytek tych rodkw, oczywista wina leaaby po mojej stronie, gdyby za znaczny ich przyrost, przestaby wreszcie oczernia mnie niczym zwyky donosiciel. Skoro uchylie si od tego zadania, ja je za ciebie wykonam. Wy za na to zwrcie uwag, czy moje wywody s zgodne z prawd. 234. Potga naszego pastwa opieraa si wwczas282 na mieszkacach wysp, i to nie wszystkich, lecz wanie najsabszych. Ani bowiem Chios, ani Rodos, ani Korkira nie stay po naszej stronie. Pastwo rozporzdzao sum czterdziestu
inne narody dowiadczyy okruciestwa Filipa jak Olintyjczycy czy Fokejczycy. Pocztek dziaalnoci politycznej Demostenesa przypada mniej wicej na r.355 p.n.e. Drugi Zwizek Morski po pokoju Antalkidasa w r. 387 p.n.e. obejmowa przede wszystkim wyspy Morza Egejskiego. Najwaniejsi jednak sojusznicy wyspy Chios i Rodos oraz miasto Bizancjum odpady od Aten w r. 357 p.n.e., a wyspa Korkira ju wczeniej, w r. 361 p.n.e.
282 281

271

piciu talentw cignitych zreszt z gry od pastw sojuszniczych. Cikozbrojnej piechoty i kawalerii, poza wasn, adnej nie posiadalimy. Najgroniejsze dla nas, a najkorzystniejsze dla wrogw byo to, e Aischines i ludzie z jego ugrupowania usposobili wobec nas bardziej wrogo ni przyjanie wszystkie pastwa ocienne Megarejczykw283, Tebaczykw i Eubejczykw. 235. Nikt nie moe temu zaprzeczy, e takie, niestety, byo wczesne pooenie naszego pastwa. Przypatrzcie si te sytuacji Filipa, z ktrym mielimy prowadzi wojn. Przede wszystkim mia wadz nieograniczon nad poddanymi rzecz w czasie wojny niezwykej wagi. Po wtre, utrzymywa ich w staym pogotowiu bojowym, z broni w rku. Poza tym mia pod dostatkiem pienidzy i mg robi, co mu si podobao; nie musia niczego zgasza we wnioskach, poddawa publicznym obradom, naraa si na skargi donosicieli, broni si w procesach o dziaanie niezgodne z ustaw, odpowiada przed kimkolwiek za swe czyny bo by po prostu niepodzielnym wadc, wodzem, panem wszystkiego. 236. Ja za, ktry zajem pozycj naprzeciwko niego jako jego przeciwnik bo tak to wypada uj czyim i czego byem panem? Niczyim i niczego! Mono przemawiania do ludu, jedyne prawo, ktre stao si moim udziaem, przyznalicie w rwnej mierze mnie i najemnikom Filipa. A ilekro uzyskiwali oni przewag gosw nade mn a zdarzao si to wcale czsto, gdy wystarcza do tego jakikolwiek powd zawsze koczylicie obrady rozstrzygajc rzecz po myli wrogw. 237. Ale pomimo tych wszystkich przeszkd pozyskaem dla was na sprzymierzecw Eubejczykw, Achajw284, Koryntyjczykw285, Tebaczykw, Megarejczykw, Leu283 284

Megarejczycy por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 19.

Achajowie mieszkacy Achai, krainy w pnocnej czci Peloponezu nad Zatok Korynck. Koryntyjczycy mieszkacy Koryntu, wielkiego miasta pooonego na pnocnym Peloponezie nad Zatok Korynck.
285

272

kadyjczykw286 i Korkirejczykw287. Pastwa te wystawiy armi najemn zoon z pitnastu tysicy pieszych i dwu tysicy konnych, nie liczc wojsk utworzonych z obywateli. Uzyskaem te od tych pastw najwysz o ile mogem wysoko skadek pieninych. 238. Mwisz, Aischinesie, o naszych susznych pretensjach wobec Tebaczykw, Bizantyczykw czy te Eubejczykw i podnosisz spraw dwigania rwnych ciarw wojennych przez kade z pastw. Przede wszystkim jednak zapominasz o tym, e na trzysta okrtw owej sawnej floty288, ktra niegdy toczya boje w obronie Grecji, dwiecie statkw dostarczyo nasze pastwo. Nie uwaao si wcale za skrzywdzone z tego powodu, nie pocigao do odpowiedzialnoci swoich doradcw ani te nie okazywao im swego oburzenia byoby to karygodne lecz skadao dziki bogom, e w obliczu niebezpieczestwa grocego caej Grecji mogo udzieli pomocy dla jej ocalenia dwukrotnie wikszej ni reszta pastw. 239. Oczerniajc mnie jak donosiciel oddajesz wspobywatelom wtpliw przysug. Po c teraz ich pouczasz, co naleao wtedy czyni, przecie bye w miecie i brae udzia w obradach, moge wic stawia odpowiednie wnioski jeli w ogle nasza krytyczna wczesna sytuacja pozostawiaa nam jaki wybr. Bo zaprawd musielimy bra nie to, co chcielimy, lecz to, co nam miaa do zaofiarowania aktualna rzeczywisto polityczna. A kto czeka289 tylko w pogotowiu na sposobno, by przygarn do siebie i obsypa w dodatku pienidzmi tych wszystkich, ktrych odtrcilimy od siebie. 240. Jeeli dzi odpowiadam przed sdem za niewtpliwe osignicia polityczne, to, jak sdzicie, czego by nie wyprawiali
Leukadyjczycy mieszkacy wyspy Leukas (Leukadia) na Morzu Joskim.
287 288 289 286

Korkirejczycy mieszkacy wyspy Korkiry, dzi Korfu. owej sawnej floty w bitwie pod Salamin w r. 480 p.n.e.

a kto czeka oczywicie Filip, gotw do przycignicia wszystkich pastw helleskich, ktrych Ateczycy nie potrafili pozyska na swych sprzymierzecw.

273

i nie mwili ci ludzie pozbawieni wszelkich zasad, gdyby mimo moich skrupulatnych oblicze pastwa te od nas odstpiy i przeszy na stron Filipa i gdyby w jednej chwili sta si on panem Eubei, Teb i Bizancjum? Czy nie twierdziliby, e wydano na up Filipowi i odtrcono miasta, ktre si z nami chciay poczy? 241. Czy nie utrzymywaliby, e dziki Bizantyczykom opanowa Hellespont i zdoby w ten sposb kontrol nad dostawami zboa dla Grecji, e z powodu Tebaczykw Attyka staa si scen uciliwej wojny na granicy, wreszcie i z powodu wypadw korsarskich z Eubei egluga po morzu jest wrcz niemoliwa. Czy nie podnosiliby takich i wielu innych zarzutw? 242. Niegodziwym, prawdziwie niegodziwym tworem jest oszczerca, gotowym do wszelkiej podoci i zoliwoci, skorym do oskare. Ale ten osobnik to ju z natury szczwana bestia, z zasady niezdolna do prawych i szlachetnych postpkw, to prawdziwa mapa tragiczna, wioskowy Ojnomaos290, nieuczciwy mwca. Na c si zdaa ojczynie twoja wymowa? Jaki sens roztrzsa to, co ju naley do przeszoci? 243. Przypomina to zachowanie si lekarza, ktry odwiedzajc chorego ust by nie otwiera i nie podawa adnych rodkw na zwalczanie choroby, a dopiero po mierci pacjenta przyczyby si do aobnego konduktu i nad wie mogi dowodzi: Nie umarby ten czowiek, gdyby to lub owo uczyni". Szalecze, taki mdry po szkodzie! 244. Przekonacie si rwnie, e nie z mojej winy spada klska na nasze pastwo. Inna rzecz, plugawcze, e z tego powodu powiniene raczej ubolewa ni dawa upust radoci. Zastanwcie si tylko nad jednym: nigdy z adnego kraju, do ktrego wyprawilicie mnie z poselstwem, nie wracaem do ojczyzny pokonany przez posw Filipa ani z Tessalii, ani z Ambrakii291, z Illirii292, ani od wadcw Tracji, z Bizancjum,
290 291

Ojnomaos por. przyp. 240 i przyp. 242.

Ambrakia por. III mowa przeciw Filipowi, przyp. 30. Demostenes posowa tam w r. 343/342 p.n.e.
292

Illiria por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 54.

274

ani ostatnio z Teb. Gdy tylko mowy posw macedoskich spotykay si z porak, Filip orem, napaci i podbojem zmniejsza skutki tych dyplomatycznych niepowodze. 245. Za to czynisz mnie odpowiedzialnym i nie wstydzisz si raz wymiewa mnie za zniewieciao, a raz da, bym w pojedynk zwycia wojska Filipa. Chyba przy pomocy samej potgi sowa? Jakimi bowiem innymi rodkami mogem rozporzdza? Przecie nie miaem wadzy nad stanem ducha poszczeglnych onierzy, nad losem walczcych, nad dowdztwem armii a za to wszystko teraz obarczasz mnie win? 246. Czy naprawd jeste takim gupcem? Zbadajcie, i to z najwiksz skrupulatnoci, zakres spraw, za ktry mwca ponosi odpowiedzialno wcale si nie wymawiam. Jaki jest ten zakres? Dostrzega wyaniajce si zjawiska polityczne, przewidywa i przekazywa t wiedz innym. Tak wanie czyniem. A dalej: ogranicza na kadym kroku przejawy wszelkiej ociaoci, wtpliwoci, niewiedzy i zawici przywary stanowice nieodzowne cechy ycia politycznego kadego pastwa przeciwnie zachca do zgody i porozumienia oraz do gorliwego wypeniania obowizkw. I to wszystko zrobiem i nikt nie byby w stanie dowie tutaj jakiego zaniedbania z mojej strony. 247. A gdyby kto zapyta, czemu zawdzicza Filip wikszo swoich sukcesw, wszyscy by odpowiedzieli: swym wojskom, podarunkom i umiejtnoci przekupywania czoowych politykw". Nie miaem adnej wadzy nad armi i nie ja ni dowodziem, dlatego te nie ponosz jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za jej dziaalno. Odniosem nad Filipem zwycistwo w tym, e nie daem si przekupi. Bo jak dokonujcy przekupstwa zwycia przyjmujcego apwk, tak czowiek niesprzedajny triumfuje nad tym, ktry go chcia pienidzmi pozyska. Tak wic nasze pastwo w mojej osobie okazao si niepokonane. 248. Zarwno te moje zasugi obok wielu innych podobnych uzasadniaj suszno wniosku Ktezyfonta w mojej sprawie. Wy wszyscy macie w tym take swj udzia, o czym

275

zaraz powiem. Wnet po bitwie293 uchwali Lud moje propozycje dotyczce ocalenia pastwa, gdy widzia i zna ca moj dziaalno publiczn w okresie najwikszej grozy i niebezpieczestwa. A przecie nie byoby wcale dziwne, gdyby wikszo z was mnie wtedy bdnie ocenia. Wszystkie postanowienia zwizane z bezpieczestwem publicznym, rozstawienie stray, kopanie roww obronnych, przeznaczenie sum pieninych na umocnienie fortyfikacji opieray si na moich wnioskach. Spord wszystkich Lud mnie obra komisarzem odpowiedzialnym za zaopatrzenie miasta w ywno. 249. Wreszcie porozumieli si pomidzy sob ludzie, ktrych jedynym pragnieniem byo szkodzi mi we wszelki sposb. Zasypywali mnie wic wszelkiego rodzaju skargami, pozwami do skadania jakich sprawozda, cikimi oskareniami, przy czym sami wprost przeciwko mnie nie wystpowali, lecz posugiwali si porednictwem podstawionych ludzi ufajc, e pod ich oson pozostan niezauwaeni. Wiecie z pewnoci i pamitacie, e pocztkowo codziennie musiaem stawa przed sdem. Moi przeciwnicy w swych napaciach na mnie wyprbowali wszystkiego: posuyli si zarwno natarczywoci Sosiklesa294, donosicielsk zoliwoci Filokratesa295, jak i istnym szaem Diondasa i Melontasa. Ale z tych wszystkich kopotw wyszedem cao przede wszystkim dziki opiece bogw, nastpnie dziki wam i innym Ateczykom. W ten sposb stao si zado sprawiedliwoci, gdy zatriumfowaa prawda i sumienno sdziw, ktrzy zoyli przysig i zgodnie z ni wydawali wyroki. 250. I tak, kiedy postawiono mnie w stan oskarenia o zbrodni stanu296, uniewinnilicie mnie nie przyznajc moim
293 294 295

po bitwie pod Cherone w r. 338 p.n.e. Sosikles bliej nie znany polityk, przeciwnik Demostenesa.

Filokrates z Eleusis, przeciwnik polityczny Demostenesa (twrc pokoju z r. 346 p.n.e. by Filokrates z Hagnuz). Do opozycji politycznej wobec Demostenesa nalea rwnie bliej nie znany polityk Melontas. o zbrodni stanu w procesie o eisangelia, por. W sprawie Chersonezu, przyp. 28.
296

276

oskarycielom wymaganej liczby gosw. Takim gosowaniem wyrazilicie pene uznanie dla susznoci mojej polityki. Wyroki uniewinniajce dowiody, e moje pisemne wnioski i moje rady przedstawione w mowach byy cakowicie zgodne z obowizujcymi prawami. Przez przyjcie i podpisanie zoonych przeze mnie sprawozda dalicie wiadectwo, e moja dziaalno jest suszna i wolna od przekupstwa. Wobec tego, jakie stosowne i sprawiedliwe okrelenie mg nada Ktezyfon mojej dziaalnoci, czy nie to, ktre jak widzia zwykle nadaje cay nard, sdziowie przysigli, czy nie takie okrelenie, ktre sama prawda wrd wszystkich ludzi utrwala? 251. W porzdku powie Aischines ale s ludzie tak nieskazitelni jak Kefalos, ktrych nigdy nie pocigano przed sd. Tak, na Dzeusa, jest to prawdziwe szczcie! Jednake nie pojmuj, na jakiej susznej podstawie mona przygania czowiekowi tylko dlatego, e go wielokrotnie oskarano, chocia nigdy nie dowiedziono mu najmniejszej winy. Zreszt, Ateczycy, wobec Aischinesa mgbym sobie take przypisa ow nieskazitelno Kefalosa. Przecie nigdy nie wnis przeciwko mnie skargi ani nie pozwa przed sd. W ten sposb sam dowiode, Aischinesie, e nie gorszy ze mnie obywatel od Kefalosa. 252. Wszdzie si rzuca w oczy tpota i zoliwo Aischinesa, zwaszcza w uwagach, jakie czyni na temat mojego losu. Jeeli jeden czowiek robi drugiemu wyrzuty z powodu zmiennoci jego szczcia, musz uzna takie postpowanie za zupenie pozbawione sensu. Przecie czowiek, ktry sdzi, e szczcie yciowe mu towarzyszy i niezmiennie bdzie towarzyszyo, nie moe by nawet pewny, czy go nie opuci przed nastaniem wieczora, jake wic moe mwi o swym pomylnym losie, a krytykowa los innego czowieka? Skoro ten osobnik take na ten temat si wyraa w podobnym tonie, pozostawiam, Ateczycy, waszemu sdowi pomijajc wiele innych jego zuchwaych uwag czy moja wypowied o ludzkim losie nie bdzie blisza prawdy i rzeczywistej sytuacji czowieka. 253. Uwaam, e los naszego

277

pastwa jest dobry, a potwierdzenie tego dostrzegam w wyroczniach Dzeusa z Dodony297, natomiast obecny los caego rodzaju ludzkiego wydaje mi si nieaska wy i srogi. Kt z Grekw albo barbarzycw nie dowiadczy w naszych czasach wiele przykroci i powanych nieszcz? 254. Szczcie naszego pastwa upatruj w wyborze susznej polityki oraz w wikszej jego pomylnoci w porwnaniu z tymi pastwami greckimi, ktre sdziy, e odstpienie od was zapewni im trwae powodzenie. Poraki, niezupenie zgodny z naszymi planami przebieg wydarze, to czstka przykroci, ktra nam przypada jako nasz udzia we wsplnym cierpieniu caej ludzkoci. 255. Dlatego moje osobiste szczcie i szczcie kadego z was wypada rozwaa osobno, tylko w wietle waszych wasnych drg yciowych. Takie jest moje zapatrywanie na temat losu; myl, e jest ono suszne i przekonujce nie tylko dla mnie, ale i dla was. Aischines utrzymuje, e mj los zaciy nad wsplnym losem ojczyzny, nieszczcie jednostki nad szczciem wielkiego pastwa. 256. Jeeli si ju upare, Aischinesie, za wszelk cen bada moje przeznaczenie, to lepiej przypatrz si swojemu, i jeeli si przekonasz, e moje przeznaczenie jest lepsze od twojego, porzu te niesmaczne przytyki. A przygldnij si swemu szczciu od samych pocztkw twego ycia. Niech nikt, na Dzeusa, nie zarzuca mi, e przybieram napuszony i wyniosy ton. Tylko gupiec moim zdaniem moe wytyka komu jego ubstwo, a pyszni si ponad wszelk miar wasn zamonoci. Ale oszczerstwa i potwarze tego osobnika zmuszaj mnie do posugiwania si takim wanie jzykiem: postaram si to uczyni w sposb najbardziej ogldny. 257. Ot dane mi byo, Aischinesie, w moim dziecistwie uczszcza do oglnie powaanych szk i y we wzgldnym dostatku, ktry chroni czowieka przed popenianiem haniebnych czynw. Po osigniciu wieku dojrzaego mogem postpowa stosownie do mojej pozycji spoecznej, a wic wyposaa chChodzi o sawn najstarsz wyroczni greck Dzeusa w Dodonie w Epirze (rodkowa Grecja).
297

278

ry298, peni obowizki trierarchy299, paci nadzwyczajne podatki na cele wojenne300, zaspokaja swe ambicje zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym, w dodatku okazywa sw przydatno tak pastwu, jak i przyjacioom. Gdy ju powziem zamiar zajmowania si polityk, wybraem taki program polityczny, dziki ktremu wielokrotnie dostpiem zaszczytu uwieczenia, znajdujc pene uznanie ze strony mojej ojczyzny i wielu pastw greckich. 258. Taki by mj pomylny los; mgbym wiele tu jeszcze doda szczegw, ale je pomin z obawy, abym tym przechwalaniem si nie obrazi czyich uczu. Ty za, czcigodny mu, ktry innych opluwasz i botem obrzucasz, przypatrz si swemu losowi, jaki ci przypad w udziale. Lata dziecice przeye w skrajnej ndzy, pomagajc swemu ojcu w utrzymywaniu porzdku w szkole: wyrabiae atrament, zmywae awki, zamiatae szkoln izb, jak przystao na niewolnika, a nie chopca wolno urodzonego. 259. Gdy dors, towarzyszye z kolei swej matce w odprawianiu czarw301 odczytywae zaklcia z ksig i uczestniczye we wszystkich jej praktykach. Noc przygotowywae obiaty w mieszalniku, jeleni skr okrywae wtajemniczonych, oczyszczae ich i nacierae glin i otrbami302, a po obmyciu rozkazywae im powsta i wypowiedzie formu: Uniknem za, znalazem drog dobra". Pysznie si, e nikt w zawodzeniu nie potrafi ci dorwna. Wierz w to cakowicie. Czy nie
wyposaa chry to znaczy peni obowizki chorega, por. I mowa przeciw Filipowi, przyp. 46. peni obowizki trierarchy idzie o wyposaenie triery, okrtu wojennego, por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 23. nadzwyczajne podatki na cele wojenne tzw. eisphora, por. I mowa przeciw Afobosowi, przyp. 15. Demostenes zarzuca matce Aischinesa, i w modoci uprawiaa zawd prostytutki, pniej za zawd kabalarki i znachorki. Mwca podaje tu szczegy obrzdu mistycznego cznie z wypowiadan formu obrzdow. Jest to obrzd bakchiczny pozostajcy pod wpywem kultw orientalnych, zwaszcza orgiastycznego kultu Sabazjosa (utosamianego z Dionizosem), ktry przywdrowa z Frygii.
302 301 300 299 298

279

sdzicie, i kto potrafi tak gono przemawia, jest te niedocigniony w zawodzeniu? 260. Za dnia oprowadzae po ulicach szanowne bractwa kultowe, przystrojone koprem i limi biaej topoli i gniotc oswojone we lub wywijajc nimi nad gow wznosie okrzyki: euoj, saboj!", to znw taczc woae; ,,hyes, attes, attes, hyes!". 261. Stare baby okrzykny ci swoim mistrzem piewu i taca, przodownikiem, nosicielem bluszczu i koszy, za te swoje starania dostawae sucharki, obwarzanki i sodkie placuszki. Oczywicie, kady otrzymujc takie podarki mieniby si szczliwcem i uwaaby si za dziecko fortuny. 262. Kiedy znalaze si na licie obywateli jak to si stao, wol nie mwi w kadym razie, gdy si tam ju znalaze, wyszukae sobie godne szacunku zajcie pisarza i pomocnika w najniszych urzdach. Pozbawiono ci i tego zatrudnienia, gdy popenie wszystkie przestpstwa, o ktre oskarasz innych. Ale i pniejsze koleje twego ycia nie przyniosy wstydu jego pocztkom. Ot wstpie na sub do aktorw, Simykasa i Sokratesa, popularnie zwanych odtwrcami rozpaczliwych jkw. Grywae trzeciorzdne rlki, ale wiksze dochody ni owe przedstawienia ktre zreszt dawalicie z naraeniem wasnego ycia303 przynosia ci kradzie fig, winogron i oliwek. Zbierae je po cudzych sadach niczym ich waciciel. Prowadzilicie z widzami nieubagan i bezustann walk, z ktrej odniose niejedn ran. Masz zatem moralne prawo, by si dzi naigrawa z tchrzostwa ludzi nie zaprawionych w takich bojach. 263. Jednake pomijajc to wszystko, co w jaki sposb mona tumaczy twoim ubstwem, wol teraz przej do zarzutw, ktre naley poczyni wobec twego charakteru i postpowania. Kiedy ci z biegiem czasu przyszo na myl zajmowa si rwnie polityk, obrae taki kurs dziaania, i w okresie pomylnym dla naszej ojczyzny ye jak zajc drc w cigym strachu przed oczekiwaz naraeniem wasnego ycia z powodu gry na scenie, ktra si publicznoci nie podobaa.
303

280

na kar za zbrodnie, ktrych miae pen wiadomo. Natomiast w chwili, gdy inni przeywali wsplne nieszczcie, caemu wiatu ukazywae swoje zuchwalstwo. 264. Ten, komu mier tysica wspobywateli304 dodaa tylko odwagi i pewnoci siebie, na jak zasuguje kar ze strony tych, ktrzy przeyli? Wprawdzie mgbym przytoczy jeszcze wiele podobnych przykadw, jednak wol tego nie czyni. Byoby mi atwo rozprawia o jego bezecestwach i haniebnych postpkach, ale wymieni tylko te, ktre nie obraaj poczucia przyzwoitoci. 265. Porwnaj wic, Aischinesie, spokojnie i bezstronnie koleje mojego i twojego losu, a potem zapytaj obecnych tu obywateli, czyj los kady z nich wybraby dla siebie. Ty musiae naucza, ja chodziem do szkoy. Ty usugiwae przy obrzdach, ja w nich uczestniczyem. Byem czonkiem Zgromadzenia Ludowego, ty jego protokolantem. Ty grywae w teatrze trzeciorzdne role, ja byem widzem, a jeli grae le, wygwizdywaem ci wraz z reszt widowni. Ca polityk prowadzie w interesie wrogw, ja za w interesie ojczyzny. 266. Pomijam reszt: dzisiaj si odbywa rozprawa nad tym, czy zasuguj na uwieczenie, a wedle powszechnej opinii nie ciy na mnie adna wina. Ty za ju zyskae sobie z saw donosiciela, a jest to zwizane z pewnym niebezpieczestwem. Bo nie wiadomo, czy bdzie ci wolno dalej uprawia takie zajcie, czy te wobec nieuzyskania pitej czci gosw nie bdziesz musia zaprzesta swej dziaalnoci. 267. Pozwlcie, e odczytam pisma potwierdzajce penione przeze mnie wiadczenia publiczne, ty za dla porwnania odczytaj tyrady, ktre niemiosiernie kaleczye na scenie:
przybywam z siedziby zmarych i ciemnoci bram305

albo
wiedz, e o nieszczciu nios wie wbrew woli306.
304 305 306

mier tysica wspobywateli pod Cherone. przybywam z siedziby zmarych... pierwszy wers Hekabe Eurypidesa.

wiedz... wers z nie zachowanej tragedii. Idzie tu bez wtpienia o pocztek tyrady wygoszonej przez posaca.

281

Oby ndzn mierci zgin, ndzniku, z woli bogw i sdziw, ty, ktry jeste niczym zarwno jako obywatel, jak i trzeciorzdny aktor. Prosz o odczytanie wiadectw. wiadectwa307 268. Tak przedstawia si moja charakterystyka w yciu publicznym. Jeeli nie jest to powszechnie wiadome, e w yciu prywatnym byem czowiekiem przystpnym, ludzkim, ktry chtnie wspomaga potrzebujcych, to rzecz pomin cakowitym milczeniem i nie przedstawi adnego wiadectwa na to, e niejednego wykupiem z niewoli wrogw308, e niejednemu z uboszych obywateli pomogem w wyposaeniu jego crek309, e staraem si wywiadcza ludziom rne przysugi. 269. Taki jest mj pogld: kto dozna dobrodziejstw, powinien zawsze o nich pamita, dobroczyca za jak najszybciej o nich zapomnie, jeeli pierwszy z nich ma si zachowywa jak czowiek honorowy, a drugi inaczej ni czowiek maoduszny. Cige przypominanie o swoich dobrodziejstwach rwna si wprost wymwce. Ani tak nie bd czyni, ani nic mnie do takiego postpowania nie skoni. Zadowala mnie w zupenoci opinia, jak mi ta dziaalno dobroczynna przyniosa. 270. Pozostawiajc na boku ycie osobiste chciabym powiedzie jeszcze kilka sw o sprawach pastwa. Czy potrafiby wymieni, Aischinesie, bodaj jednego czowieka pod socem, czy Greka, czy barbarzyc, ktremu panowanie dawniej Filipa, obecnie za Aleksandra nie sprawio jakiej przykroci czy krzywdy? Jeli tak, to dobrze zgadzam si na to, aby w moim losie,
307 308

wiadectwa ich tekstu rkopisy nie przekazuj.

Zamoniejsi Ateczycy uwaali za swj obywatelski obowizek wykupywa wzitych do niewoli przez wroga onierzy ateskich. Prawo zwyczajowe nakazywao, aby kobieta wychodzca za m wnosia mowi posag (proiks). Zamoniejsi obywatele pomagali swym uboszym krewnym i przyjacioom w wyposaaniu ich crek.
309

282

w moim nieszczliwym losie, jeli tak wolisz, dostrzega przyczyn wszelkich niepowodze. 271. A przecie wielu ludzi, ktrzy ani mnie nie widzieli, ani nie syszeli mego gosu, doznao pasma straszliwych nieszcz i to nie jednostki, lecz cae miasta i narody. O ile uczciwiej i suszniej byoby zatem przypisywa win tego wszystkiego wsplnemu jak si zdaje losowi caej ludzkoci i szczeglnie niepomylnemu biegowi wydarze. 272. Ty tego nie bierzesz pod uwag i mnie czynisz odpowiedzialnym za ca polityk pastwa, chocia dobrze wiesz, e jeli nie cao, to przynajmniej znaczna cz winy spada na wszystkich, zwaszcza za na ciebie. Gdybym decydowa o losach pastwa w sposb samowadny, to wtedy ty i inni mwcy polityczni mielibycie prawo pociga mnie do odpowiedzialnoci. 273. Przecie bylicie obecni na wszystkich posiedzeniach Zgromadzenia Ludowego, wszelkie obrady dotyczce interesu pastwa odbyway si publicznie, a moje rady wydaway si wszystkim najlepsze, zwaszcza za tobie. Bo chyba nie z yczliwoci dla mnie pozwalae mi cieszy si nadziejami, podziwem i zaszczytami, ktre stale towarzyszyy mojej wczesnej dziaalnoci politycznej. Czy nie dopuszczasz si niegodziwego i karygodnego czynu krytykujc propozycje, od ktrych jako nie umiae poda lepszych? 274. Wszyscy ludzie przestrzegaj w takich wypadkach pewnej ustalonej zasady: kto wiadomie zawini, tego czeka powszechny gniew i kara. Pobdzi kto niewiadomie, tego spotyka przebaczenie zamiast kary. A jeeli kto nie popeni ani wystpku, ani bdu, a odda si bez reszty realizacji planw powszechnie uznawanych za korzystne dla pastwa i jeeli ostatecznie wraz z innymi nie odnis spodziewanego sukcesu, to czy godzi si stawia mu zarzuty i ly go? Czy nie wypada raczej z nim ubolewa nad wsplnym nieszczciem? 275. Jawi si to nie tylko w ustawach, gdy sama natura uczynia to rozrnienie w niepisanych prawach zwyczajowych i w poczuciu moralnym wrodzonym czowiekowi. Aischines do tego stopnia przewyszy cay rodzaj ludzki sw bezwzgldnoci i godnym denuncjanta zacietrzewie-

283

niem, i oskara mnie nawet o to, co sam nazwa nieszczliwym zrzdzeniem losu. 276. Ponadto jak gdyby jego wasne mowy cechowaa prostota i uczucie patriotyzmu kae wam strzec si mnie i baczy, bym was w bd nie wprowadzi i nie oszuka. Nazywa mnie wykrtnym mwc, oszustem, sofist itp., sdzc chyba, e jeli komu przypisze swe wasne waciwoci, to tak ju bdzie naprawd a suchaczom nie przyjdzie nawet na myl zbada, kim jest waciwie czowiek, ktry takie rzeczy opowiada. Jestem przekonany, e wszyscy go znacie, i e raczej jemu anieli mnie przydzielicie owe cechy. 277. Wiem te dobrze310, e oddziaywanie potgi mojego sowa no c, zgadzam si, Aischinesie, na to twoje okrelenie chocia widz, e o tym oddziaywaniu mwcy w znacznym stopniu decyduj jego suchacze. W kocu bowiem uznanie dla bystroci mwcy zaley od yczliwoci, jak mu kadorazowo okazuj suchacze. W kadym razie moj sprawno jeli mam jak w tej dziedzinie zawsze poddawaem prbie w sprawach publicznych, zawsze w obronie waszych interesw, nigdy .przeciw wam, nawet w sprawach prywatnych. Wprost przeciwnie postpowa Aischines. Uywa swej sztuki sowa nie tylko na korzy wrogw, ale take przeciwko obywatelom, ktrzy mieli z nim jakie porachunki osobiste: nigdy w sposb godziwy, nigdy ku poytkowi pastwa. 278. Nie wolno dobremu obywatelowi da od sdziw powoanych do strzeenia interesw publicznych, by dzielili jego osobiste uczucia gniewu czy nienawici, gdy w ogle nie powinien z takimi uczuciami przed wami wystpowa, co wicej, nie powinien ich hodowa w swym sercu, a jeli ju pozby si ich nie potrafi, to musi je przynajmniej powcign i zagodzi. W jakich okolicznociach polityk czy mwca moe ujawni gwatowno swego temperamentu? W razie zagroenia pastwa jako caoci oraz w tych momentach, kiedy dochodzi
Urwane zdanie. Mwca posuguje si tak konstrukcj, naladujc styl ywej, improwizowanej mowy.
310

284

do star pomidzy ludem a jego przeciwnikami. Oto wdziczna rola dla szlachetnego i oddanego pastwu obywatela. 279. Nigdy nie pociga mnie Aischines przed sd za przestpstwo natury politycznej ani nawet dodam, za przestpstwo cywilne we wasnej sprawie ani w imieniu pastwa, ani we wasnym, teraz za wystpuje przed wami z caym oskareniem w zwizku z moim uwieczeniem i pochwa, tracc czas na opracowanie snistych przemwie w tej sprawie. Jest to bezsprzecznie oznaka tylko osobistej nienawici i zazdroci i zwykej podoci, a nie jakich szlachetnych uczu. Mnie procesu bezporednio nie wytacza, za to napada na osob postronn Ktezyfonta, co jest szczytem wszelkiej nikczemnoci. 280. Chwilami odnosz, Aischinesie, takie wraenie, e wszcze ten proces dla popisania si sztuk sowa, skal i barw swego gosu, nie za dla udowodnienia jakiego rzeczywicie popenionego przestpstwa. Bo nie czar sowa ani sia gosu mwcy przedstawiaj tu najwysz warto, lecz zgodno z deniami i uczuciami caego spoeczestwa: trzeba po prostu kocha przyjaci swej ojczyzny, a nienawidzi jej wrogw. 281. Kto ywi takie uczucia, zawsze bdzie przemawia w duchu szczerego patriotyzmu. Kto za wysuguje si obcej potdze, ktra najwyraniej zagraa jego ojczynie, ten nie stoi na tej samej kotwicy, co nawa jego pastwa, i szuka bezpieczestwa w zgoa odmiennych oczekiwaniach. Inaczej ja czy tego nie widzisz, Aischinesie? Mam te same denia i te same interesy, co lud. Nie su adnym ubocznym ani osobistym celom. 282. Czy i ty tak samo? A wic jak? Czy zaraz po bitwie nie udae si w poselstwie do Filipa311, sprawcy wczesnych nieszcz naszej ojczyzny, chocia jak powszechnie wiadomo przedtem zawsze odmawiae penienia tej funkcji? Kt oszukuje swe pastwo? Czy nie ten, kto nie
Po bitwie pod Cherone Aischines wzi udzia w bankiecie wydanym przez zwycizc. Aischines wymwi si kiedy chorob, by nie posowa do Macedonii w sprawie sprzymierzonych z Atenami Fokejczykw. Uda si tam dopiero po zniszczeniu przez Filipa ich kraju.
311

285

mwi tego, co myli? Na kog susznie rzuca herold kltw? Czy nie na takiego czowieka? Jak wiksz zbrodni mona by zarzuci mwcy ni to, e inaczej mwi, ni myli? A tak wanie zbrodni tobie dowiedziono! 283. Jeszcze otwierasz usta i miesz patrze prosto w oczy swym wspobywatelom? Czy uwaasz, e nie widz, kim jeste? Czy mylisz, e og naszego spoeczestwa jest pogrony w jakim nie i nie pamita twoich przemwie publicznych z czasw wojny, kiedy to zaklinae si i przysigae, e nie masz nic wsplnego z Filipem, a ja tylko z osobistej zawici oskaram ci o to zupenie bezpodstawnie? 284. Gdy tylko dotara do nas wie o wyniku bitwy, w jednej chwili zapomniae o dawnych przysigach i otwarcie si przyznawae do przyjani z Filipem, a nawet udawae, e przestajesz z nim w zayoci, starajc si pod tymi okreleniami ukry sw waciw rol najemnika. Jaka bowiem racja, jaki wzgld na suszno czy rwno kazaby Filipowi zosta przyjacielem czy znajomym Aischinesa, syna cymbalistki Glaukotei? Ja adnej takiej racji nie widz! Po prostu sprzedae mu si za pienidze, by za t cen szkodzi interesom wspobywateli. A chocia przyapano ci na otwartej zdradzie i chocia sam dostarczye bezspornego dowodu swej winy, to lysz mnie i zarzucasz mi czyny za ktre ponosz mniejsz ni ktokolwiek odpowiedzialno. 285. Nasze pastwo, Aischinesie, podjo i szczliwie dokonao dziki mnie wiele piknych i doniosych przedsiwzi. Pami o nich jest nadal ywa. A oto dowd: wnet po klsce lud mia wybra mwc dla uczczenia pamici polegych. Ale ani nie wyznaczy ciebie, mimo i postawiono tw kandydatur i mimo e masz tak pikny gos, ani Demadesa312, ktry niedawno przyczyni si do zawarcia pokoju, ani Hegemona313,
Demades utalentowany mwca, nalecy do ugrupowania promacedoskiego. Po Cheronei bra udzia w negocjacjach pokojowych z Filipem.
313 312

Hegemon mniej znany polityk ugrupowania promacedoskiego.

286

ani nikogo spord waszego ugrupowania politycznego, lecz mnie314. Wtedy to ty i Pitokles315 wystpilicie przeciwko mnie z ca zawzitoci i bezwstydem na Dzeusa i innych bogw przedstawiajc oskarenie pene tych samych zarzutw i obelg, co dzisiejsze. Im gwatowniej mnie oskaralicie, tym wikszego lud udziela mi poparcia. 286. Przyczyn znasz wprawdzie dobrze ale jeszcze raz wyranie ci j podam. Ot obywatele byli w peni wiadomi dwch rzeczy: mojego oddania i gorliwoci w subie publicznej i waszej niegodziwoci. W momencie katastrofy pastwa przyznawalicie si do tego, czegocie si wypierali pod przysig w chwili jego powodzenia. Obywatele zrozumieli, e ludzie, ktrzy w czasie powszechnej katastrofy korzystajc z bezkarnoci ukazali swe prawdziwe uczucia i przekonania, od dawna musieli by wrogami pastwa, teraz za przestali ukrywa swe wrogie uczucia. 287. Panowao wic oglne przekonanie, e wypada, aby ten, kto ma przemwi nad mogiami polegych i gosi saw ich mstwa, nigdy przedtem nie mieszka pod jednym dachem i nie zasiada do jednego stou wraz z nieprzyjacimi pastwa, oraz aby po powrocie do kraju nie dostpowa takiego zaszczytu czowiek, ktry uczestniczy wraz z zabjcami swych wspobywateli w uroczystych pochodach piewajc pieni dzikczynne za klsk Grecji. Wybrany mwca ma serdecznie wspczu ca sw dusz polegym, a nie tylko swym gosem jak aktor opakiwa ich los. Tak bole dostrzegali obywatele u siebie i u mnie, ale nie u was. Dlatego gosowali za mn, a nie za wami. 288. Nie tylko zreszt lud tak sdzi, ale te ojcowie i bracia polegych, sprawujcy z woli pastwa piecz nad uroczystociami pogrzebowymi. Zwyczaj nakazuje wyprawi styp u najbliszego krewnego polegych oni odbyli j u mnie. I susznie. Bo wprawdzie kady z polegych mia krewnego, ktry by mu bliszy ni ja, jednake
Idzie o wygoszenie uroczystej mowy pogrzebowej nad grobem polegych onierzy ateskich, tzw. epitaphios logos. Wygoszona z tej okazji przez Demostenesa mowa zachowaa si do naszych czasw.
315 314

Pitokles polityk orientacji filomacedoskiej.

287

wszyscy razem nie mieli nikogo bliszego ode mnie. Kto bowiem najbardziej zabiega kiedy o ich ocalenie i zwycistwo, a teraz gdy zabra ich nieubagany los, rozpacza najbardziej nad strat ich wszystkich? 289. Prosz o odczytanie napisu, ktry nasze pastwo umiecio na ich grobie. Moe std sam poznasz, Aischinesie, jaki z ciebie denuncjant, szubrawiec i ndznik! Napis316 Spoczywajcy tu mowie chwycili niegdy za bro i ruszyli w bj w obronie swej ojczyzny, by rozgromi zuchwao wroga. W mnej walce nie ocalili swego ycia, lecz zstpili do podziemnej krainy, gdzie Hades ich wsplnym sdzi. Bronili Hellenw przed jarzmem niewoli i przytaczajcym ciarem ponienia. Ziemia ojczysta kryje w swym onie ciaa zabitych, bo taka jest dla miertelnych wola Dzeusa. Nigdy nie chybi i wszystko zawsze osign mog tylko bogowie. Nikomu ze miertelnych nie daje Dzeus uj przeznaczeniu. 290. Syszysz, Aischinesie, t przestrog: nigdy nie chybi i wszystko zawsze osign mog tylko bogowie". Nie jest wic w mocy doradcy, lecz bogw, sprawi, aby walczcy odnieli zwycistwo. Czemu to, ndzniku, obrzucasz mnie z tego powodu wyzwiskami i przeklestwami, ktre oby bogowie zwrcili na twoj gow i na twych bliskich. 291. Zaprawd, Ateczycy, wiele oskare i wierutnych kamstw podnis przeciwko mnie Aischines. Najwiksze jednak zdumienie obudzio we mnie jego zachowanie si: wspominajc bowiem wczesn katastrof naszego pastwa, nie ujawni ani
napis wprawdzie nie wszystkie rkopisy antyczne tej mowy go wymieniaj, ale jest bezsprzecznie autentyczny. W oryginale dystych elegijny.
316

288

postawy, ani uczu patriotycznych, jak przystao na lojalnego obywatela, nie uroni ani jednej zy, nie okaza najmniejszego wzruszenia, lecz przeciwnie, wyranie uradowany, gosem podniesionym i nie aujc garda przeciwko mnie przemawia. Widocznie wydawao mu si, e mnie pogra swym oskareniem, a tymczasem dawa wiadectwo przeciwko sobie samemu, i razem z ogem spoeczestwa nie przeywa narodowego blu. 292. I oto czowiek, ktry tak trosk otacza ustawy i caoksztat spraw pastwowych jak to dzi utrzymuje powinien mie przynajmniej t odrobin taktu, by razem ze swymi wspobywatelami dzieli smutki i radoci, i nie obiera takiego kierunku polityki, ktry by go stawia po stronie wroga. Wprawdzie tak wanie postpie, Aischinesie, co dla wszystkich stao si jasne, to jednak mnie czynisz odpowiedzialnym za upadek pastwa, chocia ani moja dziaalno polityczna, ani realizowany przeze mnie program polityczny nie day pocztku kursowi ateskiej polityki niesienia pomocy Hellenom. 293. Gdybycie bowiem mojemu wpywowi przypisali zorganizowanie oporu wobec obcej potgi zagraajcej Hellenom, przyznalibycie mi zaszczyt wikszy ni wszystkie wyrnienia, jakie kiedykolwiek od was otrzymaem. Ani ja nie mgbym czego podobnego twierdzi bo postpibym w takim wypadku nieuczciwie wzgldem pastwa ani wy bycie si na to nie zgodzili. Gdyby ten osobnik chcia si rzeczywicie zdoby na szlachetny postpek, nigdy by przez osobist wrogo wzgldem mnie nie uwacza i nie uchybia sawie waszych najwikszych czynw. 294. Ale po c mam przygania Aischinesowi tylko z tego powodu, skoro zdoby si na inne jeszcze podlejsze i bardziej kamliwe zarzuty? Oskara mnie o sprzyjanie wrogowi o ziemio i bogowie czy jest takie kamstwo, przed ktrym by si cofn ten czowiek? A przecie kln si na Heraklesa i wszystkich bogw, gdyby tak przeprowadzi badanie, w ktrym liczyaby si sama tylko prawda, gdyby tak odrzuci ca otoczk zmyle i uprzedze powstaych z zawici, przekonalibycie si, e prawdziwymi sprawcami naszej klski na ktrych gowy mamy

289

suszne i moralne prawo zwala ca win s ludzie nie mojego pokroju, lecz pokroju Aischinesa. 295. Mimo wszystkich naszych ostrzee, napomnie i najlepszych rad w czasie gdy do jeszcze sabe i niepozorne byo pastwo Filipa ludzie ci dla nasycenia swej brudnej zachannoci zaprzepacili wsplny interes publiczny, oszukiwali i zwodzili swych wspobywateli, aby ich ostatecznie w niewolnikw zamieni: Daochos, Kineas i Trasydaos317 postpili tak z Tessalami, Kerkidas, Hieronimos i Eukampidas z Arkadyjczykami318, Mirtis, Teledamos i Mnaseas z Argiwczykami319, Euksiteos, Kleotimos i Aristajchmos z Elejczykami320, Neon i Trasylochos, synowie przekltego przez bogw Filiadesa, z Messericzykami321, Aristratos i Epichares podobnie zachowali si wobec Sykioczykw322, Deinarchos i Demaretos wobec Koryntyjczykw, Ptoiodoros, Heliksos i Perilaos wobec Megarejczykw, Timolaos, Teogejton i Anemojtas wobec Tebaczykw, za Hipparchos, Kleitarchos i Sosistratos wobec Eubejczykw. 296. Zabrakoby dnia na wyliczanie imion tych zdrajcw. Wszyscy z nich w swych ojczystych miastach urzeczywistniaj te same zamysy polityczne, co Aischines i jego towarzysze w naszym kraju: s to nikczemnicy, pochlebcy, zoczycy, ktrzy okaleczyli wasne ojczyzny, a ich wolno ofiarowali z pijack szczodroci wpierw Filipowi, teraz za Aleksandrowi. Mierzc szczcie jedynie rozkoszami odka i syceniem najniszych dz z kretesem zniszczyli wolno i niezaleno, ktre dla dawnych Hellenw byy norm i wzorem wszelkiego dobra. 297. Tylko moja polityka sprawia, e nasze pastwo nie ponosi w oczach wiata winy za ten haniebny i skandaliczny
Daochos, Kineas i Trasydaos nazwiska tych politykw rozpoczynaj sawn w antyku list 27 zdrajcw z 10 pastw greckich.
318 319 320 317

Arkadyjczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 1. Argiwczycy por. W obronie Rodyjczykw, przyp. 21.

Elejczycy mieszkacy Elidy, por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 18.

321 322

Messeczycy por. W obronie mieszkacw Megalopolis, przyp. 9.

Sykioczycy mieszkacy Sykionu, miasta w pnocnej czci Peloponezu.

290

spisek a mwic bez ogrdek za zdrad wolnoci Hellenw, ani te ja jej, Ateczycy, nie ponosz w waszych oczach. A ty mnie jeszcze pytasz, Aischinesie, za jak waciwie zasug domagam si honorowego wyrnienia? A wic ci odpowiadam, i wobec powszechnego skorumpowania greckich politykw, poczwszy od ciebie najpierw przez Filipa, obecnie za przez Aleksandra ani dogodna sposobno, ani pene uprzejmoci sowa, ani wszelkie obietnice, ani strach, ani w ogle aden inny wzgld nie przywiody mnie, ani mnie nie zachciy do zdrady tego, co w moim przewiadczeniu leao w susznym i ywotnym interesie mojej ojczyzny. 298. Nigdy nie doradzaem obywatelom, kadc jak to czyni moi przeciwnicy na szali osobiste korzyci, lecz udzielaem mych rad wedle mego szczerego, susznego i cakowicie bezinteresownego przekonania, a podejmujc najwaniejsze inicjatywy polityczne mojej epoki prowadziem polityk w caoci nacechowan rozsdkiem i otwartoci. I to jest mj tytu do zasuonej czci. Za ow odbudow murw, z ktrej czynie przedmiot zoliwej krytyki, i za wykopanie fosy naley mi si chyba jaka wdziczno i pochwaa. Czy nie tak? Jednake stawiam te zasugi znacznie niej od mych politycznych osigni. 299. Nie kamieniami i nie cegami umocniem miasto i nie s to dziea, ktrymi najwicej si szczyc. Ale jeeli zechcesz spojrze bezstronnym okiem na te moje umocnienia, to znajdziesz bro, miasta, warownie, porty, okrty, konie i wojsko stojce na stray granic. 300. Takim przedmurzem otoczyem Attyk, czynic wszystko co w ludzkiej mocy dla zapewnienia jej bezpieczestwa. To jest moja osona caego kraju, a nie tylko jego skrawka, portu w Pireusie i samego miasta. Nie pokonay mnie polityczne rachuby Filipa ani jego przygotowania wojenne, lecz zrzdzenie losu sprawio, e wodzowie stojcy na czele armii sprzymierzonych ponieli klsk. A s na to dowody? Oczywicie i to rwnie jasne, jak i przekonujce. 301. Bo rozwacie tylko: co mia czyni oddany pastwu obywatel, ktry w swej dziaalnoci publicznej stara si suy

291

swej ojczynie z ca przezornoci, gorliwoci i sumiennoci? Czy nie musia uwaa Eubei za oson Attyki od strony morza, Beocji od strony ldu, od strony za Peloponezu ssiadw, ktrych ziemie rozcigaj si na poudnie? Czy nie mia zabiega o bezpieczne warunki dla przywozu zboa drog morsk a do samego Pireusu? 302. Czy nie mia zabiera gosu i nie stawia wnioskw o wyprawienie posikw na ratunek nalecych do nas terenw Prokonezu323, Chersonezu i Tenedos324, nie prowadzi caej akcji zmierzajcej do pozyskania sprzymierzecw Bizancjum, Abydos325 i Eubei326? Czy nie mia pozbawia wroga327 tych zasobw jego siy, ktre s dla najbardziej istotne, by w ten sposb dostarczy naszemu pastwu tego, czego tak dotkliwy brak odczuwa? Te wszystkie osignicia s dzieem moich wnioskw i mojej polityki. 303. Kto tylko zechce si im przyjrze bez zawici, stwierdzi, Ateczycy, e zrodziy si ze susznej idei wprowadzonej w ycie z ca uczciwoci. Zauway te, e nie poniechaem ani nie pominem adnej dogodnej sposobnoci, e nie zaniedbaem niczego, co ley w granicach moliwoci jednego czowieka i jednego ludzkiego umysu. Jeeli potga jakiego bstwa, czy mciwego losu, czy niedostwo wodzw, czy niegodziwo zdrajcw, ktrzy wydali wrogowi wasze miasta, a wszystko to razem nadweryo do tego stopnia budow naszego pastwa, e si zawalio, czy temu winien Demostenes? 304. Gdyby w kadym miecie helleskim bodaj jeden m zajmowa takie stanowisko, jakie ja miaem u was, a nawet gdyby Tessalia znalaza jednego tylko czowieka i jed323 324

Prokonezos wyspa na Propontydzie (morze Marmara). Tenedos wyspa w pobliu Azji Mniejszej na wprost wybrzea

Troady. Abydos miasto staroytnej Troady nad Hellespontem. Utracone w r. 355 p.n.e., przypuszczalnie w tym czasie poczyo si z Atenami. Eubea nowe przymierze z Eube zawarli Ateczycy w r. 341, z Bizancjum w r. 340 p.n.e. Aluzja do obalenia przymierza, ktre wizao dawniej Filipa z Tebaczykarni.
327 326 325

292

nego Arkadia o podobnym do mego sposobie mylenia, to aden z ludw zamieszkaych po jednej czy drugiej stronie Termopil nie musiaby obecnie dowiadcza nieszczsnej doli. 305. Wszystkie te ludy byyby bowiem wolne i niezalene i yyby bezpiecznie i szczliwie na swej ojczystej ziemi, zawdziczajc za moj spraw wam i reszcie Ateczykw ogrom takich dobrodziejstw. Przekonacie si, e moje sowa wiadomie nie dorwnuj wielkoci czynw, gdy nie chc budzi zawici. Prosz o odczytanie wykazu wypraw zorganizowanych na podstawie moich wnioskw dla niesienia innym odsieczy. Wykaz wypraw328 306. Obowizkiem prawego obywatela, Aischinesie, byo podj takie lub podobne dziaania. Gdyby si one powiody, stalibymy si bezsprzecznie najwikszym z pastw i to zgodnie z wszelkim prawem. A chocia wydarzenia wziy niepomylny obrt, pozostaa nam przynajmniej dobra sawa. Nikt nie moe gani ani naszego pastwa, ani jego politycznych zasad, lecz kady musi zorzeczy zemu losowi, ktry tak zrzdzi. 307. Nigdy, na boga, nie wolno byo obywatelowi odstpi od sprawy wasnego pastwa, sprzeda si jego wrogom i dla nich szuka korzyci i dogodnych sposobnoci przeciw ojczynie! Ani te zawistnym okiem spoglda na polityka, ktry w swych wystpieniach i propozycjach dziaa w sposb godny tradycji tego pastwa i umie wytrwa w obranej postawie. Nie godzi si rwnie chowa osobistych uraz w pamici, a dla niepoznaki zachowywa pozornie poprawny spokj, jak ty to czsto czynisz, Aischinesie. 308. Istnieje, zaiste istnieje spokj, w jakim po prostu trwa og naszego spoeczestwa. Ale nie takiego spokoju przestrzega Aischines nic podobnego! Usuwa si od ycia publicznego w chwili, ktr uwaa za dogodn a zdarza si to wcale czsto i wyczekuje momentu, kiedy si wam uprzykrzy wystpujcy stale mwca, albo zdarzy si jaka przeciwno losu
328

wykaz wypraw tego wykazu brak w rkopisach mowy.

293

lub jaka klska nawiedzi, a nie brak ich w yciu ludzkim. Wtedy to w takim wanie momencie nagle niczym wiatr po ciszy zjawia si Aischines jako mwca z gosem znakomicie wyszkolonym i ze starannym doborem sw i fraz. Spojone cile ze sob wygasza z pen emfaz i jednym tchem. Nie przynosz jego przemwienia adnego poytku ani adnej pozytywnej wartoci, a tylko nieszczcie poszczeglnym obywatelom i hab caemu spoeczestwu. 309. A przecie twj zapa i twoja gorliwa zapobiegliwo, Aischinesie, gdyby rzeczywicie pochodziy ze szczerego serca i prawdziwej troski o dobro ojczyzny, musiayby wyda owoce szlachetne, pikne i wszystkim uyteczne w postaci przymierzy z miastami, przypywu dochodw, rozwoju handlu morskiego, ogoszenia korzystnych ustaw, zorganizowania frontu oporu wobec naszych jawnych przeciwnikw. 310. W poprzedniej epoce takiej wanie miary zawsze uywano do badania obywatelskich postaw, ale i niedawna przeszo nastrczya dobrym obywatelom sporo sposobnoci do wykazania swej spoecznej przydatnoci ciebie jednak wrd nich nie ma ani na pierwszym, ani na drugim, ani na trzecim, ani na czwartym, ani na pitym, ani na szstym, ani na adnym miejscu w gronie tych, ktrzy si przyczynili do wzrostu ojczyzny. 311. Bo jakie przymierze zawdzicza nasze pastwo twoim staraniom? Jak pomoc, jak przyja, jak saw dla niego pozyskae? Jakie twoje poselstwo lub jaka oddana przez ciebie usuga przyday pastwu znaczenia? Jaka ze spraw, naszych wewntrznych, oglnogreckich czy zagranicznych, ktrymi si zajmowae, zakoczya si powodzeniem? Jakie okrty, jak bro, jakie warsztaty okrtowe, jakie fortyfikacje, jak konnic tobie zawdziczamy? Jaki w ogle mamy z ciebie poytek? Jaki spoeczny fundusz zapomogowy dla zamonych lub dla ubogich? aden! 312. Mj drogi, jeli nic z tego nie zrobie, to przynajmniej okazywae yczliwo i ofiarn uczynno? Gdzie? Kiedy? Ty ndzniku, nawet wtedy, gdy ci wszyscy, ktrzy kiedykolwiek z mwnicy publicznej przemawiali, na ratunek oddawali swj

294

grosz w kocu Aristonikos329 ofiarowa pienidze przeznaczone na zapacenie kary dla odzyskania praw obywatelskich ty wcale si nie pojawie, nic nie dae, i to nie z powodu niedostatku. Odziedziczye przecie po szwagrze Pilonie330 ponad pi talentw, a dwa otrzymae od naczelnikw okrgw podatkowych we wsplnym podarunku za naruszenie ustawy trierarchicznej331 313. Ale pomijam to, aby przechodzc od jednego tematu do drugiego, nie oddali si od podstawowego przedmiotu tej mowy. Jest rzecz oczywist, e nie z ubstwa wstrzymae si od datku, lecz z obawy, by si nie narazi tym, w ktrych to imieniu prowadzisz ca twoj gr polityczn. W jakich to okolicznociach i kiedy zajaniao twe mstwo? Ale gdy tylko trzeba byo dziaa przeciwko wasnym obywatelom, tam zaraz si pojawia Aischines, wymienity aktor o cudownym gosie i znakomitej pamici, denuncjant Teokrines332 w prawdziwie tragediowym wcieleniu. 314. Wspominae o wybitnych mach przeszoci. I susznie. Jednake nie godzi si wykorzystywa waszego szczerego przywizania do zmarych tylko w tym celu, by mnie yjcego wrd was ocenia wedle ich miary i porwnywa z nimi. 315. Kt bowiem nie wie tego, i kady czowiek, pki yje, wzbudza u innych przynajmniej odrobin zazdroci, do zmarych natomiast nawet wrg nie odczuwa nienawici. Gdy taka ju jest natura ludzka, czy przystoi, aby mnie sdzono i oceniano wedle owych przodkw? W adnym razie! Byoby to w najwyszym stopniu niesprawiedliwe, Aischinesie! Porwnuj
Aristonikos przypuszczalnie ten sam, o ktrym mowa w 83 i 223. Niewypacalny dunik pastwowy traci peni praw obywatelskich (atimia). Dla odzyskania tych praw organizowa zbirk pienidzy wrd znajomych na pokrycie dugu. Aristonikos pienidze na ten cel zebrane odda na obron pastwa.
330 331 329

Filon syn Filodemosa z Pajanii.

Idzie tu o apwk, ktr mia otrzyma Aischines od naczelnikw okrgw podatkowych w nagrod za zwalczanie ustawy trierachicznej Demostenesa niekorzystnej dla najbogatszych obywateli.
332

Teokrines znany w tym czasie sykofanta-denuncjant.

295

mnie ze sob lub z kimkolwiek innym z twoich obecnych stronnikw! 316. Zastanw si take nad tym, czy pikniej i uczciwiej postpuje pastwo, gdy zasugi wspczesnego pokolenia lekceway i wymiewa ze wzgldu na ogrom zupenie wyjtkowych dokona naszych przodkw, czy gdy wszystkich obywateli dziaajcych z pen ofiarnoci w yciu publicznym darzy zaszczytami i spoecznym uznaniem? 317. Musz i to powiedzie, e mj program polityczny i moje polityczne zasady jeli si im bliej przyjrze okazuj si zblione do polityki i celw, jakie sobie stawiali owi sawieni mowie. Obrana za przez ciebie polityka to niczym dziaalno wczesnych syfokantw, ktrzy zoliwie ich zaczepiali. Wiadomo bowiem, e i w tamtych czasach nie brakowao ludzi, ktrzy podobnie jak ty powodujc si zwyk zawici wymiewali swych wspczesnych, przodkw za sawili. 318. Utrzymujesz, i w niczym nie przypominam tych mw. Ale ty sam ich przypominasz, Aischinesie? Albo twj brat333? A moe kto inny z dzisiejszych politykw? Myl, e aden! Ale porwnaj, szlachetny przyjacielu, ywego z ywymi i wspczesnymi, tak zreszt jak si wszystko inne ze sob porwnuje poetw, chry, atletw. 319. I tak Filammon334 nie odszed z Olimpu bez wieca dlatego, e ustpowa si Glaukosowi z Karystos335 i innym dawnym sawom zapaniczym; wprost przeciwnie, uwieczono go i ogoszono zwycizc za najlepsze wyniki walk, jakie stoczy ze swymi przeciwnikami. Tak i ty porwnuj mnie z obecnymi politykami, ze sob i z kimkolwiek zechcesz! Nikogo nie wykluczam! 320. By niegdy czas, kiedy pastwo mogo obiera najlepsz dla siebie polityk, a og obywateli wspzawodniczy ze sob
Chodzi tu prawdopodobnie o najmodszego brata Aischinesa Afobetosa, najstarszy bowiem Filochares obra karier wojskow. Afobetos podobnie jak Aischines wpierw by sekretarzem i urzdnikiem, potem doszed do wyszych godnoci. Powierzano mu nawet funkcje posa.
334 335 333

Filammon by to sawny w czasach Demostenesa bokser.

Glaukos z Karystos odnis zwycistwo na igrzyskach olimpijskich w r. 520 p.n.e.; Karystos miasto na Eubei.

296

w mioci ojczyzny. Wtedy to ja uchodziem za najlepszego doradc, moje propozycje, wnioski ustaw, moje poselstwa miay w caej polityce pastwowej znaczenie decydujce, spord moich przeciwnikw nikt si nigdzie nie ujawnia, chyba e szo o zwalczanie moich planw politycznych. Po klsce, ktra nigdy nie powinna bya nastpi, nie potrzeba ju byo doradcw, lecz sualczych wykonawcw cudzych rozkazw, najemnikw gotowych do suenia innym przeciwko wasnej ojczynie, chtnych do schlebiania innym. Wwczas to ty i wszyscy z twoich stronnikw zaraz znalelicie si na posterunku, kady z was dumny i wspaniay jak jedziec na paradzie. Ja za, przyznaj to, byem wprawdzie bezsilny, lecz bardziej ni wy oddany sprawie ojczyzny i wspobywateli. 321. Dwoma przymiotami, Ateczycy, powinien si odznacza z natury dobry obywatel; myl, i przynajmniej to okrelenie mog do siebie odnie bez wzbudzania zawici. Ot musi si on stara o to, by pastwo w okresie powodzenia strzego nalenej mu godnoci i utrzymywao swe przodujce stanowisko polityczne, oraz w kadym wypadku i w kadym dziaaniu powinien okazywa mu swoje pene oddanie. Wiadomo, e zaley ono wycznie od samej ludzkiej natury, natomiast mono dziaania i potga zale od innych czynnikw. e t mio do ojczyzny zachowaem w mym sercu, bez trudu poznacie. Bo spjrzcie tylko na fakty! 322. Nigdy was nie zdradziem ani nie wyrzekem si moich uczu patriotycznych, ani gdy dano mego wydania336, ani gdy mnie przed sd amifiktionw powoywano, ani gdy mi groono, obiecywano, ani gdy tych przekltych otrw szczuto na mnie jak dzikie zwierzta! Od samego pocztku bowiem obraem w polityce drog prost i uczciw: troszczy si o honor, potg i saw mej ojczyzny i nie odstpowa od mych wspobywateli. 323. Nie
W r. 335 p.n.e. Aleksander da ekstradycji Demostenesa. Za wstawiennictwem Demadesa zrezygnowa z tego dania. Do zapowiadanego procesu przed sdem amfiktionw nie doszo.
336

297

spaceruj po rynku umiechnity i uradowany cudzymi sukcesami. Nie wycigam rki i nie podaj pomylnej nowiny tym, ktrzy przypuszczalnie rzecz dalej przeka wiadomemu odbiorcy. Wiadomoci o powodzeniach naszego pastwa nie wysuchuj z dreniem wrd aosnych wzdycha i ze spuszczon gow jak ci oto ndznicy. Umiej oni tylko wymiewa nasze pastwo, jakby nie widzieli, e w ten sposb samych siebie wymiewaj. Zwracaj swj wzrok jedynie poza granice swego kraju i sawi cudze zwycistwa okupione klskami Hellenw. Co wicej, owiadczaj, e taki stan rzeczy trzeba utrzyma na zawsze. 324. Ale wy, bogowie, do tego nie dopucie! Natchnijcie take i tych ludzi jak lepsz myl i szlachetniejszym uczuciem! A jeeli ich choroba jest nieuleczalna, to wytpcie ich z kretesem na ziemi i na morzu, nas za pozostaych wybawcie jak najrychlej od grocych niebezpieczestw i zapewnijcie nam bezpieczne ocalenie.