Gujarati Book 2

Mk{k !
khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk
yr! "khke# $fe {tz krhkk

2010
kq$uoLke ki#khe {kxuLkwt Mkkrn#
2010 kkh fkWLMke ykuV ELz#k kke{ yLku !hke $kLkke e{exuz kk nku yLkk{k. yk kwMkfLkk fkuE k% rkLk yrf]k Wk#kuk fu kwLk:
fk&Lk yu k{k{ r"kLke yLku Vkuskhe Wkk#kuLku ykeLk hnu&u.
Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk
yr$ !khke# "fe {t z khekk

kq " u o L ke ki # khe {kxu L kw t Mkkrn#, [ku kze -2
r"kkLkku fku X ku
r"k#
Lkt kh
r"k#
12
"ne"xe fk#ku
13
ftkLke fk#ku
14
k#ko"h% fk#ku
15
fwxwtk fk#ku
16
{kLk" yrfkh fk#ku
17
{ yLku Wkuk fk#ku
18
wf]#ku fk#ku - {kuxh "knLk yfM{kk yLku kknf Mkwhkk Mkrnk
19
fh"uhk fk#kLkk rMkktkku
20
nuh yktkhhkxe# fk#ku
kkLk Lkt kh

kq " u o L ke ki # khe {kxu L kw t Mkkrn#
r"k# 12 : "ne"xe fk#ku
Mkk"Lkk
ykwrLkf f#k% hk#Lkwt ykk "ne"xe yLku
y{kh&kne ktkLkk r"Mkh%, kuLkk #kLk, !k",
fk{kehe MkkkLkwt Mkkke hkwt Au. "ne"xe fk#kLkwt
{n" yLku r"fkMk "ne"xe Mkkk yLku fk{keheLkk
r"fkMkLkwt #k krh%k{ Au. hk#yu Lkkkrhfku
kh"uLke kuLke Mkk{rsf-yk'kf Vhs k""k
ykr%k !wr{fk !s""kLke Au. #khu kuLkk {kxu yk
rkykuLkku y{ fh"k stke "ne"xe ktk yk"k
y{kh"kne yk"~#f Au.
#"nkh{kt fu" Mkk{kL# rMkktkku yLku {kko&of
Mkq[Lkkyku rLk#k fhkkt MktMkLkk fk#k kMkkh fh"k
yLku #khkk $kMk krhMkrk{kt ku{Lkku y{ fh"k
fkuxo{kt {qfe u"k kqhke Lkke. fkh% fu swe swe
Mk{M#kyku{kt yu"e r"kkku yLku {wkyku nku# Au. su
k{k{ {kxu ykkWke ykukk fu yk#kusLk fhe &fkke
Lkke, fk#k yk"k yrrLk#{kuLkk #"nkY
Wk#kuk{kt rLk%ktk fu MkkrLkf MktMkkykuLku Mkkk MkkUk"e
s yk"~#f nkuE &fu yk"k #kkk fuMk{kt hk#
"ke rLk%o# u"kLke Mkkk rLkrnk fheLku r""ufkrfkh
ykke &fk#. krh%k{u, "ne"xektkLku LkkkrhfkuLkk
S"Lk, M"kkt# yLku r{fkLku yMkh fhke yk"e
Mkkkyku ykk"k{kt yk"u #khu "ne"xe ktk khk
MkkkLke Mkt!r"k rLkVkkykuke LkkkrhfkuLku Mkwhrkk
hk$"k "ne"xe fk#kLkk rLk#{ku r"fMkk""k yk"~#f
Au.
ku. "kzu #khu "ne"xe fk#kLku ykok'!k heku
Mkhfkhe MkkkLkk rLk#tk% Mktktrk fk#k khefu
swyu Au. #khu ku{%u ykkue "ne"xe fk#kLke Mkkike
#ku# ##kyku{kt yk kkkk #kLk{kt hk$"k{kt
yk"e Au. (Wade and Forsyth, Administrative

Law, 8th Edn., p.4) ku.MkkXuyu rLkuo& f#ko {wsk,
"ne"xe fk#k{kt Lke[uLkk &kuLkk s"kk Au. (S. P.
Sathe, Administrative Law, 6th Edn., p.4) :
f#k fkhLke MkkkLkku hk#yu y{ fh"ku?
yk"e Mkkk kh fE {#kokyku Au?
kuLke MkkkLkk y{{kt fE fk#o"kneyku fh"kLke
Au?
fE krkyku Au suLkk khk hk#Lku ku
{#kokyku{kt hk$e &fk#?
hk# khk MkkkLkk wYk#kuk Mkk{u #k Mk{k
f#k Wkk#ku Wk Au?
"ne"xe fk#kLkk ku k
"ne"xe fk#ku yk"~#fk%u L#k#ke&u kLkk"uku
fk#ku Au, yLku ku{kt fkuEk% yuf "ikrLkf fk#kLkku
Mk{k"u& Lkke. {q!qk yrfkhku fh% (Aa.12
35 in Part III) hk#Lke s"kkkheyku (A.299)
yLku "ne"xe fk#o"kneLkwt uc L#kr#f Mk{ekk %ke
(Aa. 32, 226, and 227) Lku Mkkku "kt[kk "ne"xe
fk#k {kxuLkku Mktr"krLkf ykkh uE &fk#.
Mktr"kLk{kt rx#wLkLkk r"[khLkku k!k-L#kr#f
"ne"xe ykke r#k (Aa.323-A and 323-B),
nuh kuk (A.298 A.19(6) Mkkku "kt[kk) yLku uc
fk#ku kLkk"ke MktMkk khefu r"kLk{tz kh"u
fkhkukkheLke s"kkkheLkk rMkktkLkk Mkk"us khefu
M"efkh fh"k{kt yk#ku Au (A.74).
#uLz{kt {tkeLke Mkkk ytku zkuLkku{kuh Mkr{rk
ynu"k, 1932, "ikrLkf Mkk"us fk#ku, 1946,
rx#wLk yLku kkkMk fk#ku 1958 yLku Crown
Proceedings Act, 1947 su"k "ne"xe fk#kLkk
r"r" kkMkkLke "kk fhkkt fuxkf {w# k#fk yLku
y#kMkku Au #khu !khk{kt "ne"xe fk#kLkk
rMkktkku "keof]k fh"kLke kkkk{kt Mkh$k""k{kt
"ne"xe [wMkkk Au. krh%k{ku !khk{kt "ko{kLk
"ne"xe fk#kLkk rLk#{ku{kt L#kr#f rLk%o#ku, fk#k

yk#kuk ynu"kku, MktMke# yLku yL# Mkr{rkLkk
ynu"kku, rLk#{ku r"rLk#{ku hk"kk #kkk
fk#kyku yu ku nuX fh"k{kt yk"uk nwf{kuLkku
Mkt#wk Wk#kuk fh"k{kt yk"u Au. ykLkk fkh%u
!khk{kt "ne"xe fk#kLkku r"fkMk rLkrk nukw kwhkku
hnu Au.
"ne"xe fk#o " kneLkw t "keo f hh% :
kkht krhf yLku W!hkk yr!k{ku
"ne"xe fk#o"kneLkk swk swk M"YkkuLku "keof]k fh"k
y(hk Au. ku{ Akkt "ne"xe fk#kLkwt Mkiktrkf {k$wt
Lke[uLkk k% Mkhe# "keofh%{kt yk#kursk fh"k{kt
yk#wt Au.
MkkUk"k{kt yk"uk r"rr"kLk, "ikrLkf MkkkLke
kuxk-MkkUk%e, yku&ku yLku "ne"xe Mkq[Lkkyku,
yLku Wk kkkkkuLkk rLk#tk%/ykke
Mk{ekkLkk M"Yk{kt "ikrLkf fk{kehe, "ikrLkf
fk{keheykuLke {w# $krMk#kku yu Au fu, kuyku
Mk{k rLk#{ ktkh%-r#k Mktfk#uk Au;
Mkk{kL# fkhLkk Au; yLku ku Mkt!r"kk%u kkw
kzu Au.
yoykke fk{kehe Lke[uLke krhMkrkyku{kt
Mkkkktk khk y{{kt {wf"k{kt yk"u Au. (a)
fkuEk% fk#ku (z"k (zuk fk#k nuX kuLku
Mkkk MkkUk"k{kt yk"u; yLku (b) fk#ku LkkkrhfLkk
Lkkkrhf yrfkhkuLku yMkh fhkku nku#; (c)
fk#ku ku Lkkkrhfku "[uLkk r"kMkw rLk"kh%
fh"kLkk Mkt!o{kt fh"k{kt yk#ku Au fu fu{,
yk"k r""k kkrhf yLku Mkkkktk ktLku "[u
k#ku Au fu fu{; yLku (d) MkkkktkLku L#kr#f heku
ku{s fwhke L#k#Lkk rLk#{ku yLkwMkkh fk#o"kne
fh"kLke yk"~#fkk W!e kE nku#, (Indian
National Congress (I) v. Institute of Social
Welfare, (2002) 5 SCC 685). zkuLkku{kuh
Mkr{rk ynu"k{kt s%k""k{kt yk#wt Au fu,

L#kr#f rLk%o#{kt kkku "[u r""kLke ykukk
hk$"k{kt yk"ke nke yu kAe 4 kq"o&hkkuLkku
Mk{k"u& kkku nkku: (i) kkku khk ku{Lkk fuMkLke

hsqykk (yk"~#fk%u {kir$f Lkrn); (ii)
r""k nfefkLkk & ytku nku# kku ekuLkk
Mknkhu (%e"kh kkku kwhk"k hsq fheLku nfefk
MkwrLkrk fhu Au; (iii) r""k fk#kLkk &
ytku nku# kku, kkku fkLkqLke eku fhu Au; yu
(iv) fuMkLke nfefkLku &kueLku kkkkLkku Wfu k"u
ku"ku rLk%o# yLku yk heku &kuue nfefkkuLku
s{eLkLkku fk#ku kkw kkz"ku. yo ykke
rLk%o#{kt (i) yLku (ii) LktkhLkk kkkLkku
Mk{k"u& kk# Au. khtkw (iii) Lkku yk"~#fk%u
Mk{k"u& kkku Lk nkku yLku (iv) Lkku #khu#
Mk{k"u& kkku Lkke. (iv) Lkwt MkkLk "ne"xe
fk#o"kneyu ewt Au. (Report of Committee
on Ministers Powers, 1932, pp. 73-74).
Wknh! : kk f#k% yusLMkeLkwt hSMxu&Lk

MkwLkk"%e "kh h fh"k{kt yk#wt #khu fk#o"kneLku
$hkk Xhk""k{kt yk"e nke. fkh% fu Mkhfkhu yoykke fk#o"kne fhe nke. (Laxmikant Pandey
v. Union of India, AIR 1992 SC 118)
"ne"xe fk{kehe; su{kt r"kLk{tz khk

#kheku yk"k "ne"xe {tzeykuLke "ikrLkf
fk{keheLke y{k{kt yk"k kuLke yoykke
fk{keheyku fhkkt u"k{kt yk"uk rLk%o#Lkk
y{{kt ku{Lkk khk rLk#k fh"k{kt yk"ue
rLkrkykuLkku Mk{k"u& kk# Au. "ikrLkf fk#ku
yu $kMk fuMkLkk Mkt!o "kh yk[khLkk Mkk{kL#
r"k#Lkwt MksoLk Au; "ne"xe fk#kLku [kuMk heku
#k#kr#k fhe &fkkku Lkke khtkw ku{kt rkyku
ykLkk""kLkku, $kMk yku& fheLku kuLku h"kLkk
fh"kLkku yLku LkekeLkk ykirx# yk"k "ne"xe
%keLke sYhe#kkku yLkwMkkh $kMk fuMk kh"uLkku
Mkk{kL# rLk#{ kkw kkz"kLkku Mk{k"u& kk# Au.
(Woolf, Jowell and Le Sueur, De Smiths
Judicial Review, (2009) 6th Edn., p. 980)
Wknh! : {kuxh "knLk fk#ku Mxus fuhus kh{exLke

Mkt#k {#kork fh"k kur&f krh"nLk MkkkktkLku
Mkkk ykku Au. #khu ku yo ykke fk#o"kne Lkke
khtkw "ne"xe fk#o"kne Au fkh% fu MkkkktkLkku rLk%o#

Mkkk"kh rk ykkrhk Au. (Mohd. Ibrahim v. S.
T. A. Tribunal, Madras, AIR 1970 SC 1542)
u fu #"nkh{kt "ne"xe fk#o"kneyku "ikrLkf

yoykke yLku "ne"xe fk{keheykuLkk Mkt#kusLkku
kuf hk$u Au yLku ku{Lku [wMk heku {wfhh fh"k{kt fu
"keof]k fh"k{kt {w~fue W!e kE &fu.
Wknh! : fkhLke "ukLk {tz khk fkh rLkkoh%Lku

"ikrLkf fk{kehe khefu "keof]k fhe &fk# fkh% fu
{kuxe Mkt#kLkk rLk#kukk yLku f{o[kheykuLku yMkh fhu
Au. yu Mkt!r"k heku kkw kkz"k{kt yk"u Au, khtkw
kuLku yo ykke fk{kehe khefu k% k%e &fk#.
fkh% fu ku rLk#kukk yLku f{o[kheyku khk fh"k{kt
yk"uk ukh rx#wLk Mktktrk k"kyku "[u
kMktke fhu Au. Mk"kuo[ ykku yk & ytku ktke
r"[kh%k f#ko kk yk$hu kuLku yrLk'%k hnu"k eku
nkku. Express Newspapers v. Union of India,
AIR 1958 SC 578, "e yuf MktMkkLku ykk"k{kt
yk"ue yk Mkkk yuf krhMkrk{kt "ne"xe khefu
yLku kksw{kt "ikrLkf yk"k yo ykke "keof]k
fhe &fk#.
Wknh! : S.3 yk"~#f [es"Mkw fk#ku fuL
MkhfkhLku swe swe [es"Mkwyku r"rLk#r{k fh"kLkku
nwf{ fh"kLke Mkkk ykku Au. yk"ku yku& Mkk{kL#
nku# fu #kykuLkk "koLku yMkhfkko nku# kku ku
"ikrLkf [rhk hk"kku nkuE &fu Au, su rfMMkk{kt ku
hkskk{kt rMk k"ku s uEyu. khtkw u ku [kuMk
#k khV rLkuor&k nku# kku ku "ne"xe r"k#f k%
nkuE &fu, su rfMMkk{kt Mkk{kL# fk&Lk sYhe Lkke.
ykLku fkh%u, yk ykik[krhf "keofh% kzkwt {qf"kLkwt
ykwrLkf "% "e hkwt Au. su huf #kkk fuMkLke
kw%"kk ykkrhk Au. "ne"xe r"k#f fkLkqLkLkku yk
ykwrLkf yr!k{ U.K. {kt fuMk ku (Lord Denning
in R v. Gaming Board Ex p. Benaim and
Khaida, [1970] 2 QB 417 at 430 {kt kuzo zuLkk
{k%u kkMkk k%eLku f[ze Lkt$k#uwt yo L#kr#f

fk#o {kxu Wr[k MkwLkk"%e ykhrkk h$k# ku"ku
r"[kh; Parkhurst Prison Deputy Governor,

[1988] AC 533 at 566, 579, {kt Vkkk u"k{uwt
"ne"xe r"k#f yLku yoL#kr#f fk#o "[uLkku
htk&eo !u) yLku De Smiths Judicial Review,
6th Edn. su"k yk%e rLk%ktkku khk kk%u
Mkkrkk k#ku Au; su{kt fk#kuoLkk [rhkku khLkwt
fh% {w# r"k#{ktke qh fh"k{kt yk#wt Au. yLku
kuLku yirknkrMkf hMkLkk yuf krhr& khefu s
Mk{k""k{kt yk#wt Au.
!khk{kt u fu "keofh% yr!k{Lku (S. C. &
Weaker Section Welfare Association v. State of
Karnataka, (1999) 2 SCC 604: ykkWLkk
nuhLkk{kLku h fh"k kuLku kzfkhk#ue rhx{kt Mk"kuo[

ykku yuf "ne"xe f{Lkwt "ikrLkf [rhk Wu#wt
nkwt yLku yoL#kr#f [rhk hk"kk f]#ku {kxu
Mkk{kL#k%u ykhrkk h$kke Wr[k MkwLkk"%e yLku
fwhke L#k#Lke fMkkuxe kkw kkze nke) kksw kh
{wfkk fuxkf [wfkkyku Akkt, "keofh% yr!k{ yu
s #kkf yr!k{ hkku Au.
yk{kLkk huf fk#kuo ku{Lke kkukkLke yMkhku yLku k%ku
hk"kk nku"kke "keofh% rLkBLkrr$k fkh%kuMkh
"nu"kt {n" kh% fhu Au; yk fkh%ku Wknh%
kqhkk Au, Mktkq%o Lkke.
fk"Lk : "ikrLkf yku&ku Mkkk"kh hk#kk{kt
rMk fh"k sYhe Au. fkh% fu kuyku Mkk{kL#
y{efh% {kxuLkk nku# Au, #khu yoL#kr#f
yLku "ne"xe yku&ku r"r& nku"kke ku{Lku {kk
yMkhfkko #kyku kqhkk knkU[kz"k sYhe Au.
fk#okrk : yoL#kr#f fk#kuo{kt MkwLkk"%e su"k
fwhke L#k#Lkk rLk#{kuLkwt kkLk sYhe Au, #khu
"ikrLkf fu "ne"xe fk#kuo fhke MkkkykuLku
Mkk{kL# k%u fwhke L#k#Lku "ke hnu"wt sYhe
Lkke, khtkw ku{Lkk {q fk#k (kuhLx MxuM#wx) fu
fk#k {kxu sYhe fk#okrk yLkwMkh"e sYhe
Au.
L#kr#f Mk{ekkLkku #kk : xwtf{kt Mkkike #kkf
Mk{ekk "ke (L#k# rLk%o# Mktktrk) fk#kuoLke
nkk hk# Au, #khu "ne"xe f]#kuLke "khu

Mktfwr[k Mk{ekk yu "ikrLkf f]#Lke yuke "khu
Mktfwr[k Mk{ekk Mkt!r"k Au.
#k#w k r"kLk
ykk%k hkusk S"LkLku yMkh fhkkt {kuxk!kkLkk
"ne"xe kkk #k#wk r"kLkke y{e kLku Au.
Mkk{kuLz #k#wk r"kLkLku Mkk"o!ki{ Mkkk
rMk"k#Lke yL# Mkkk{ktke WT!"kk yu kkukkLkk
Mkkk yMk" {kxu "w [e fu Mk"kuo[ Mkkk kh
rLk!oh Au (Salmond, Jurisprudence, 12th Edn.
p.6).
Mk"kuo[ ykku #k#wk r"kLk {kxuLkku kfo yk

{k%u Mk{#ku Au:
r"k# Mkk{keLke xufrLkf Mktfwkk su k{k{
Mkt!r"k (xLkkyku {kxu yk#kusLk fh"wt
r"kLkMk!k {kxu Mkt!" kLkk"e &fk#.
fkhkukkheLku #kuk fh"k ku{s {q r"u#f{kt
Aqxe k#ue kkkkku fk#koL"k fh"k y{kuLke
sYh kze &fu
{q Zkt[k Yk r"u#f kMkkh fh"wt yLku kk#kLkk
Mkhu MkkrLkf Mkkkyku kh r"kkku ki#kh fh"kLkwt
fk{ Akuz"wt. yk kkkk Mk{# k[k"u Au.
(Agriculture Market Committee v. Shalimar
Chemical Works Ltd., (1997) 5 SCC 516)
"nu"kh{kt rkrLkr r"kLk Mktkk ku yko{kt "khk#

Au:
r"kLkMk!k kuLke Lke[uLke MkkkLku "ikrLkf Mkkk
MkkUku Au. suLkku Lke[e Mkkk y{ fhu Au yk"k
kuLkkke k% Lke[e MkkkLku MkkUk%e fhu Au.
ku (i) yLkwMkhke Lke[e yusLMke khk kLkuk
kki% rLk#{ku.
"ne"xe fk#ku kkuku k{ yo yuxu fu MkkkLkk

kkukkLkk r"k#"MkwLku ku MkkUkk#ue MkkkLkk
y{Lke r#k Mkkku rLkMkkk hk"u Au.
#k#wk r"kLk r"r" M"Ykku kh% fhe &fu Au,
su{ fu, rLk#{ku, rLk#{Lkku, kuxk-fk#k yLku yku&ku.
yk yr!#kyku fuxef "kh yuf{uf {kxu "khk#
Au. kkkk nuXLkk r"kLk ytkuLke Mkr{rkLku ykkuk
s"kk{kt fk#k {tkk#u Mk{"uwtfu, Mkk{kL#k%u,
fk#kyku rLk#{ku kLkk""kLke Mkkk kqhe kkzu Au, #kt
fk#k{kt Mkk{kL# Lkerk Lke kk# Au. khtkw, r"kkku
rLk#{ku khk Lke k"kLke kkfe Au. Mkk{kL#k%u,
xufrLkf fu yL# kkkku, su r"kLkLke LkerkLku yMkh
fhke Lkke kuLkku rLk#{Lkku{kt Mk{k"u& kk# Au. kuxk
fk#k Mkk{kL#k%u MkkrLkf {n"Lke kkkkku Au. yLku
kuxk fk#k kLkk""kLke Mkkk Mkk{kL# k%u MkkrLkf
Mkkk"kkykuLku ykk"k{kt yk"u Au. (7th Report
VI Lok Sabha p.3) yu"ku yr!k# Au fu rLk#{ku
Mkhfkhe r"!kkku khk Mko#uk #k#wk r"kLk
(zuekuxuz uSMu&Lk) yu"ku yko kk# Au #khu
rLk#{Lkku yLku #k#wk r"kLk. (M.P. Jain
and S.N. Jain, Principles of Administrative
Law, Vol.1, 6th Edn., p.53)
#k#w k r"kLk : {q rMkkt kku

ykke knuk !khk{kt #k#wk r"kLk yrLkrk
fkLkqLke kk#k kh nkwt. rr"fkWLMke khk (Queen v.
Burah, (1878) 5 IA 178) Xhk"k"u#wt Akkt !khkLke
Vuzh fkuxuo #k#wk r"kLkLkku #kk (Jatindra
Nath v. Province of Bihar, AIR 1949 FC 175;
Emperor v. Benorilal Sharma, AIR 1943 FC
36). Mktfwr[k f#kuo nkku. yk Mkktfzk yko(xLku "ne"xe
ktk{kt "nu"kt &ku Mk#ko nkk yLku ykkeLke

kr kAe ktkh% y{{kt yk"kk ku{kt Mkwkhku
fh"kLke sYh nke.
!khkLkk hkxkrkyu A. 143 nuX huVhLMk khk k%
yk {wu Mk"kuo[ ykkLkku yr!k# {kt#ku nkku.
Mk"kuo[ ykkuu Re Delhi Laws Act (1912), AIR
1951 SC 332 {kt #k#wk r"kLkLke {kL#kk
Zk%u Mkkrkk fhe nke. #k#wk r"kLkLku {kL#

hk$kk Mk"kuo[ ykku yk"~#f "ikrLkf fk#oLkku
r"[kh k$ f#kuo nkku fu su MkkUke &fk# Lkn, #khu
r"kkku kqhe fh"kLke Mkkk fu kAe kqhf r"kLkLke
Mkkkyku {kL#k%u MkkUke &fk#.
yk"~#f "i krLkf fk#o yu yrk MkkU k%e
yk"~#f "ikrLkf fk#o yuxu "ikrLkf Lkerk yLku
fkLkqLke rMkktkku Lke fh"k fu su ykkuk fuMkkuLku
rLk#trkk fh"k {kxu Au. yLku su{%u fk#ku (zLkkhk
#k#wk yrfkheykuLku {kko'&fk khefu yuf kuh%
kwYt kkz"wt uEyu (Harishankar Bagla v. State of
M.P., AIR 1954 SC 465, 468). #k#wk Mkkkyu
{kko rLk#k LkerkLkku s y{ fh"ku uEyu, khtkw u
rkrLkrLku Lkerk (z"kLke !qr{fk kke fheLku
"ikrLkf MkkkLkku #kk fh"kLkku nku# kku, ku yrk
Mkkutk%e Au, su ku ykk y{kL# Xuh"&u. (Mahe
Beach Trading Co. v. Union Territory of
Pondicherry, (1996) 3 SCC 741)
Mk{# ku"e heku fneyu kku, Lkerk r"kLkMk!k khk

Lke kE Au fu fu{ yLku #k#wk MkkkLku MkkUkk#uk
r"kLkLke MkkkLkk y{ {kxu kqhkw {kko&oLk yLku
[uLkku kqhe kkz"k{kt yk"e Au fu fu{ ku [fkMk"wt yu s
yuLke fMkkuxe Au (Consumer Action Group v. State
of Tamil Nadu, (2002) 7 SC 425). yk {kko&oLk
Mkk{ kLkk"ke uk"kEyku{kt {e &fu fu su
#k#wk, r"k#-kkkk, #kusLkk, fk#kLkk yk{w$
MkrnkLke yL# uk"kEyku, yu su k#ku yu
k]c!qr{{kt fk#ku (zk#ku ku k#ku yLku k]c!qr{fkLke
Awx ykku Au.
Wknh! : Mkw"%o ytfw& khku 1968 Lke S.5(2)(b)

"ne"xkhLku MkkuLkk Mktktrk r"r" "]rkyku
fk#kLke uk"kEykuLkk y{ {kxu suxe sYhe
yLku Wr[k kku ku {k%u ytfwr&k fh"kLke Mkkk
ykkkku nkku. yk fk#ku yrk Mkkutk%eLkk fkh%Mkh
y{kL# X#kuo. fu{ fu MkkUkk#ue MkkkLkwt [rhk
"ikrLkf nkw yLku fk#kLke #kusLkk, Mkt!o fu yL#
fkuE f{kuLke fkuEk% fkhLke {kko'&fk fu

&k$kfh% khk rLk#tkek kkwt Lknkukwt. (Harakchand
yrk MkkUk%eLkku r"[khLke n"u #k#wk r"kLkLkk

fuxkf r"r& Wknh%kuLkk Mkt!o{kt [fkMk%e k&u :
khk{kt VuhVkh fh"kLke Mkkk : khk{kt VuhVkh
fh"kLke Mkkk MkkUke &fk# Au. khtkw {q fk#ku
su Lkerk Lke fhu Au ku suLkk khk Mkkk y{e
kLk"kLke Au ku LkerkLku fuxef MkwhkkykuLke &hku
Mkkk MkkUke &fk# Au. rkLker fk#kyu kkuku
kqhe kkzue LkerkLku k"kLke MkkkLkku Wk#kuk
fhe &f&u Lkne.
Wknh! : yuf MkkrLkf MkhfkhLkku fk#ku s%k"kku

nkku fu MkwLkk"%e r"Lkk hneMkku kh fkuE B#wrLkrMkk
"uhku ke &fk&u Lkne. yk khk nuXLkk nuhLkk{kke
hk#kku hne&ku kh B#wrLkrMkk "uhku kku khtkw
MkwLkk"%eLke uk"kELku kkfkk fhe. yk nuhLkk{w
y{kL# nkwt fu{ fu ku%u khkLkwt yk"~#f k%{kt
VuhVkh f#kuo su nkwt rLk%o# ukk knukt MkwLkk"%eLkku
yrfkh. (Raj Narain Singh v. Patna
Administration Committee, AIR 1954 SC 569)
h fh$kLke Mkkk : rne ku yuxLke {uxh{kt

Mk"kuo[ ykku Xhk#wt fu yuf khkLku h
fh"kLke Mkkk MkkUke Lkk &fk#, fu{ fu ku yk"~#f
"ikrLkf fk#o Au. u fu, ykikurkf r""k
khku yLku yL# fk#k y{{kt nku"k Akkt
kEV ELM#kuhLMk fkukkuohu&Lk yu{Lkk nukwyku {kxu
rLk#{ku kLkk""kLke fuLMkhfkhLku Mkkk ykkke
Mkh fk#kLke yu"k s fkhLke uk"kELku {kL#
hk$"k{kt yk"e nke. yLku ku k% #k#wk
r"kLk{kt kuLke fk{keheLkk kuk{kt yk"kk yL#
khkykuu h fh"kLkwt yk"kwt Lkke. (A. V.
Nachane v. Union of India, (1982) 1 SCC

205)
{w~fueyku qh fh$kLke Mkkk : Henry VIII
clauses khefu yku$kke yk"e kuxk f{ku
r"r&k%u {q fk#kLkku y{ fh"k{kt kke
{w~fueyku qh fh"k yku&ku ykk"kLke #kkf

Mkkkyku #k#wk MkkkLku MkkUku Au, khtkw
"nu"kh{kt, LkerkLku yMkh Lkn fhkkt LkkLkk
VuhVkhku fh"k {kxu kuLkku Wk#kuk kk# Au #khu s
kuLku #ku# Xhk"k# Au.
Wknh! : Contract Labour (Regulation &

Abolition) Act, 1970 Lke S.34 {kt yuf kuxkf{
y{{kt Lkzke {w~fueyku qh fh"kLke uk"kEyku
kLkk"ke Mkkk MkkUku Au. khk{kt VuhVkh fh"kLke fkuE
MkkkLkku y{ Lkne kk# yu"e MkwhkkykuLke &hku yu
{q fk#k MkkkuLkk kuLkk Mkkk#Lkk Mkt!o{kt ku L#kr#f
Mk{ekkLku kkk n&u. yu"e &hku yk kuxkf{ #ku#
Xhk"kE nke. (Gammon India Ltd. v. Union of
India, AIR 1974 SC 960)
{wk ykk$kLke yLku Mk{k$$kLke Mkkk :

#k#wkLkk yk M"Yk{kt {q fk#ku Lkerk
Lke fhu Au yu fk{keheLkk kukku &ko"u Au,
khtkw "ne"xektkLku kuLke fk{kehe{kt kufkuLku
Mk{k""kLke fu kkfkk hk$"kLke Mkkk ykku Au.
#kt Mkwe {q khkLkk nukwLku ykk kk""k
{kxu Mk{k"u& fu kkkkfe kk# Au #kt Mkwe
kk#uk MktukkuLku yLkwfw k"k
MkrkMkkkfkk kqhe kkzLkkhe nku"kke yk"e
kuxkf{ku L#k#kur[k Au.
Wknh! : (wk{ "ukLk khkLke S.27 fk#kLke

uk"kEyku suLku kkw kzke nku# ku"k WkukkuLke
u%eyku W{uh"kLke Mkkk ykku Au. yrk MkkUk%eLkk
ykkh kh yk f{Lku {uku kzfkh kkAku fu"k{kt
yk#ku fu{ fu ku kuxkf{ fk#kLku MkrkMkkkfkk
yu krk&e Mkk{kSf Wu& hk"ke nke.
(Edward Mills Co. v. Ajmer, AIR 1955 SC 25)
However, S.16(2)(9), Drugs and Magic
Remedies (Objectionable Advertisements)
Act, 1954 fuL MkhfkhLku khku su hkukku yu
krhMkrkykuLku kkw kzkku nku# kuLke #ke W{uh"kLke

Mkkk ykku Au. yk khku yrk MkkUk%e khefu
k%k"k#ku. fu{ fu {q fk#k{kt yu"k fkuE {kktzku fu
{kko'&fk ykk"k{kt yk"e Lknkuke. suLkk ykkh kh
Lk"k hkukku W{uhe &fk#. (Hamdard Dawakhana

Lkk!ktfe# MkkkLke MkkUk!e : "uhku Lkkt$"kLke Mkkk

yuf yk"~#f "ikrLkf fk#o Au. (A. 265,
Constitution) khtkw, "uhk Mkrnk krkLkk
k{k{ kkMkkyku kh fkLkqLk (z"ku yMkt!" Au.
su{kt (h "uhku Lkkt$"kLkku Au yu"e #kyku,
[es"Mkw yu L#k#ef u"zu"zku kMktke
fh"kLke Mkkk MkkUk"kLke Awx ykkE Au, yu &hku
fu {q fk#k{kt yk"e MkkkLkku y{ fh"kLke
kwrk{k {kko'&fk ykk"k{kt yk"e nku#. u
fu, ykkku "uhkktk fu Lkk%ktfe# k"
Mktzku"k#uk nku# #khu #k#wk r"kLkLke "w
fzf [fkMk%e fhu Au.
Zkt[kYk r$kLk : Zkt[kYk r"kLk yu"k
fk#kLke uk"kE fhu Au su Mkkk MkkUk%eLke
{kko'&fk {kxu k#ko Lkerk (zk r"Lkk "ikrLkf
Mkkk MkkUku Au. yk"ku fk#ku Mkkk MkkUk%eLkk
rMkktkLkku !tk fhkku nku"kke ku y{kL# nku"ku
uEyu #khu ykwrLkf %ke{kt yu"k yMkt#
fk#kyku Au su yuf{ &# Lkerk {kko&oLkLku
s rLk#k fhu Au yLku r"kkkuLke {krnke ytku s
Lkrn khtkw, rk kMktkeLke kkkkku ytku k%
rkrLkrLku {kuxk {k%{kt r""ufkrfkh ykku Au.
fkuxo (%e"kh Zkt[kYk fk#kLku {kL# hk$u Au. su
kMktrkfkkLkk ykkhu s L#k#kur[k fhe &fk#.
Wknh! : S.3(1)(a), Imports & Exports

Control Act, 1947 Mkk%u fkuEk% LkerkLkku rLkuo&
Lk fhkku nku"k Akkt ku{kt fuL MkhfkhLku fkuEk%
rLk' r"kkLkk {kMkk{kLk kh kkkte {wf"kLke
Mkkk ykk"k{kt yk"e nke. Mk"kuo[ ykk su{k
Lkerk rLk"uLk nku# ku"k ykkWLkk fk#kLkku Mkt!o
ELku Mkkk MkkUk%eLku {kL# hk$e nke. (Bhatnagars
& Co. v. Union of India, AIR 1957 SC 478)
fh"k{kt yk"u fk#kLkw t ykke rLk#t k%

:
Mkkk knkhLkk
Mkkk{kt yk"u Au fu fu{. (Shri Sitaram Sugar Co.

#k#wk fk#kLku ku ykkh kh kkkMke &fk# :
kuhktkh%e# nku"kLkk Lkkku ku{s kuLkk {q fk#kLke
Mkkk knkhLkk nku"kLkk Lkkku ktkh%e#kk ykkhu
kzfkh "w #ku# heku ktkh%e# fk#kLkku r"k# Au
yu yn kuLke [[ko fh"k{kt yk"&u Lkrn. Mkkk
knkhLkku rMkktkLkk ku fkh Au : "kMkr"f yu
fk#o"kne r"k#f,
Ltd. v. Union of India, (1990) 3 SCC 230, 25457)
$kMkr$f Mkkk knkhLkk
yu LkkU"kLkwt {n"Lkwt Au fu #"nkh{kt #k#wk

r"u#f fk#uMkh nku"kLkwt {kLk"k{kt yk"u Au yu fkuxkuo
#kkfk%u $qk fk#kyku{kt Mkkk MkkUk%e fhke
uk"kEykuLkwt yu"wt yko(xLk fh"kLkwt "% hk$u Au.
suke kuLkk nuX (z"k{kt yk"uk rLk#{kuLku Mk{koLk
{e hnu. (Hoffman La Roche v. Secretary of
State for Industry, (1975) AC 295, 366) "e,
fk#k{kt MkkkMkkUk%e fhkk uk"kEyku kkuku
rkrLkr MkkkktkLku #kkf kf yLku r""ufkrfkh
ykkke r"&kk, Mkk{kL# !kkk{kt (z"k{kt yk"u Au.
yk rMkktk {q fk#k khk ykk"k{kt yk"ue

MkkkLkk kuk r"Mkkh yLku {k% Mktktrk Au yLku
fh"k{kt yk"uk fk#k khk ykk"k{kt yk"ue yu"e
MkkkLkku r"[kh fhu Au. su kuxk fk#ku h-kkk nuh
fhe &fk# kuLkk khk MkkUk"k{kt yk"ue Mkkkke kh
nku# Au. fh"k{kt yk"uk fk#k Lke[uLke fMkkuxeyku{kt
$hk Wkh"k uEyu. (i) ku su fk#k nuX (zk#k Au
kuLke uk"kEykuLku Mk{koLk ykkkk nku"k s uEyu
yLku (ii) rLk#{ (zLkkhe MkkkLku {q fk#kyu ykkue
rLk#{ (z"kLke MkkkLkk #kk yLku Mk{ekk nuX ku
yk""ku s uEyu. (General Officer,
Commandingin-Chief v. Subhash Chandra
Yadav, (1988) 2 SCC 351)
yk rMkktkLku kkw kkzkk, ykkku k% kkkLkwt

r"&uk% fhu Au: k{, kuyku fk#k khk {ke
rLk#{ kLkk""kLke MkkkLkku yko #kk yLku {k%
Lke fhu Au yu{ fh"k{kt kuyku r"u#fLke
uk"kEyku, yk{w$, Wu&ku yLku fkh%ku yLku
kq"o!qr{fk Lke fhu Au. Auu r""kek rLk#{Lku
khkLke Lkerk Mkkku fkuE MkktXkktX Au fu fu{ kuLkwt krhk%
fh"k #k#wk r"u#fLkku {q fk#k uzu khekk fhu
Au. yn yu LkkU"wt {n"Lkwt Au fu #k#wk r"u#fLku
Mkkk knkhLkk nku"kLkwt Lke fhke "$ku fkuxo fk#k{kt
{n"Lke LkerkLkwt #kke {q#ktfLk fhke Lkke.
yLku r"kLk{tzLke ku {kxuLke Lkerk nku# ku heku ku{Lkku
yr!k# rkMkkrkk fhke Lkke. fkuxkuo yuxe s
rLkMkkk hk$u Au fu r""ke #k#wk r"u#f fk#k
khk rkrLkrLku ykk"k{kt yk"ue rLk#{ (z"kLke
fk#kLke [kuMk uk"kE nuX $kuxe heku (zk#ku

nku"kLkwt fnu"k#w nku#, khtkw rLk#{ (zLkkhk MkkkktkLke
k{kk{kt yk"kku nku# kku $kuxw nku"kLkwt u"ke rLk#{
Mkkk knkh kkku Lkke. (Indian Aluminium Co v.
Kerala S. E. B., AIR 1975 SC 1967)
Mkkk MkkUk%e Lke Mkk{kL# krk Au. Mkkik{ fk#kLkk

nukwMkh Mkk{kL# rLk#{ (z"kLke Mkkk ykk"e, yLku
kAe suLkk {kxu rkrLkr rLk#{ku (ze &fu ku"k [kuMk
Mkhku ykkWLkk kuLke Mkk{kL#kk khV kq"okn
hk#k "kh (z"k yu"wt Xhk""k{kt yk#wt Au fu ke
kuLke r"&ukkk fu" Wknh%ke Au yLku rLk#{
(zke MkkkLke Mkk{kL#kkLku {#koek fhke Lkke. kuke
rLk#{ku rLk#{ku $kMk Mkh nuX Lk yk"kk nku# khtkw
rLk#{ (zke Mkkk nuX L#k#kur[k fhe &fkkk nku#
kku, kuLku Mk{koLk {e hnu&u. (Emperor v. Sibnath
Banerji, AIR 1945 PC 156, 160) u fu, r"khek
Mkrk Mkk[e Lkke. kuke yu $kMk Mkh fk#k khk
ykk"k{kt yk"ue Mkk{kL# Mkkk Mktktrk Mkh fk#k
khk ykk"k{kt yk"ue Mkk{kL# Mkkk Mktktrk Lk nku#
kku yk"e Mkkk MkkUk%e Mkkk knkhLke Au. (Regina v.
St Aloysius Higher Elementary School, AIR
1971 SC 1920)
yk rMkktkLku #kLk{kt hk$kk, Lke[uLkk fuxkf

Wknh%ku yk rMkktkLkk y{ ytkuLkk Au:
#k#wk r$u#fku Mkkk knkhLkk Xuh$$k{kt yk#k

nku# ku$k fuMkku:
MkeLku{uxkukkV yuxu nuX kh"kLkk ykk"kLke
Mkkk rsk {uSMxuxLku ykk"k{kt yk"e nke. su
MkhfkhLkk rLk#tk%Lku ykeLk kh"kLkku ykke &fu.
Mkhfkhu kh"kLkku ykk"kLke Mkkk kkukkLke kkMku
hnu ku heku rLk#{ku (zk yu {uSMxuxLku
"kMk"{kt MkkkneLk kLkk"e ek. khk{kt
kh"kLkku ykkLke Mkkk Mkhfkhke Mkk%u yk
nku"kLkwt r"[khk#wt nku"kke yk"ku rLk#{ Mkkkkk
nkku. (State of Gujarat v. Krishna Cinema,
AIR 1971 SC 1650)
s{eLk xku[{#kok fk#k nuX hk# Mkhfkhu

[kLkk kke[kyku {kxuLke fkuEk% s{eLkLke
kkee kh rkkt {wkk rLk#{ku (zk.
rLk#{ku Mkkk knkhLkk Xhk"kke fu{ fu khku
s{eLkLke kkee kh rkkt {wf"kLke fkuE
Mkkk MkkUkkku Lknkukku, fu kAe khkLkk fkuEk%
nukwLku yk"ku rkkt ykk hk"kku nkku.
(Kunj Behari Lal Butail v. State of
Himachal Pradesh, (2000) 3 SCC 40)
su{kt #k#wk r$kLk Mkkk ythLkk Xhk$k#wt yu$k

fuMkku :
kr{Lkkzw {kELMk yuLz r{LkhMk rLk#{kuLkku
Rule 8-C $kLkke #kykuLke khVu%{kt
$k%fk{ !kzkku ykk"k kh rkkt Vh{k#ku
Au. yLku Mkhfkhe rLk#{kuLku yufkrfkhLke MkkUk%e
fhe. r""k yu"ku nkku fu yrrLk#{ {kk
rLk#ttk% fh"kLke Mkkk ykku Au, rkktLke Lkn.
yLku yufkrfkh ykk"ku yu "ikrLkf fk#o nku"kke
ku kkkk nuXLkk r"kLkke nktMk kE Lkk &fu.
rLk#{ku khkLkk Lkerk Wu&kuLku ykk "khu Au
yu"k ykkh kh ykku rLk#{ku {kL# hk#k.
(State of Tamil Nadu v. Hind Stone,
(1981) 2 SCC 205)
f%koxf rMkLku{k (rLk#{Lk) rLk#{Lkku Rule 41-A

r"Mk{kt {kk [kh &ku s &ko""kLkwt rLk#tk%
rk#uhxku kh k"kLkku nkku. {q fk#kLke S.19
khkLkk nukwyku ykk kk""kLkk rLk#{ku
(z"kLke Mkkk MkkUkke nke. S.19 nuX yk"he
u"k#uk rLk#{ku {kL# X#ko, fu{ fu yk Mkkk
rV{ku fuxk fkf &ko"e &fk# ku MkrnkLkk
rV{ &oLk Mktktrk k{k{ kkMkkyku yk"he
u"k kqhke #kkf nke. (Minerva Talkies v.
State of Karnataka, (1988) Supp SCC
176)
fk#okrk r$k#f Mkkk kk

rLk#{ (z"kLke r#k{kt r"r" fk#okrkyku
yLkwMkh"kLke nku# Au. yu{ktLke fuxef VhS#kk nku#
Au yu fuxef {kk rLkuo&k{f nku# Au. rLkuo&k{f
fk#okrk r"k#f kuh%kuLku XefXef {k%{kt kke
&fk# Au, khtkw Vhrs#kk kuh%ku [wMkk%u kk"k s
uEyu, su{kt rLkVkk {kkt #k#wk r"u#f
fk#okrk r"k#f Mkkk kk {kxu $hkk k%k&u.
fk#okrk r"k#f Mkkk kkLkk Mktkq%o Wknh%ku ykke
Lkke &fkkk #khu huf fuMkLku kuLke kkukkLke kw%"kkLkk
ykkhu {q""ku uEyu, yu Lke fh"k {kxu fu [kuMk
fk#okrk yku&k{f Au fu rLkuo&k{f yk {kxu
fuxkf kwLkhk"keo Wknh%ku [fkMke &fk# :
fk"Lk
U.K. Lkk Unlike the Statutory Instruments Act,
1946 Lke su{ !khk{kt #k#wk r"r-rLk{ko%Lkk
fk&LkLku rLk#tkek fhkku Mkk{kL# fk#ku Lkke. u fu,

(%kt fk#kLkk rLk#{ku Mkkk"kh hkskk{kt rMk k"k
sYhe nku# Au. yLku yk{ k% yuf %keLkk !kkYku
rLk#{ku rMk kkkt nku# Au. Mk"kuo[ ykku yu"wt
Xhk"eLku yk {wkLke kkk"x fhe nke fu Mkkk"kh
hkskk{kt fk&Lk yuf Vhrs#kk sYrh#kk Au.
(Harla v. State of Rajasthan, AIR 1951 SC
467) "w{kt, fuL Mkhfkh khk Mkkk MkkUk%eLkk
rfMMkk{kt kufMk!k fk#okrkLkk Rule 319 {k%u
MktMk khk Mkkk MkkUk%eLkk !kkYku h[k#uk k{k{

#k#wk r"u#f kkfkrf kuh%u fuLe# heku
{ktrfk fh"kLke yLku kx fh"kLke sYh kzu Au.
u fk&LkLke krk s%k""k{kt yk"e Lk nku# kku
hkskk{kt fk&LkLke Mkk{kL# krk yLkwMkhe &fk#.
(State of Maharashtra v. Mayer Hans George,
AIR 1965 SC 722), khtkw, u fkuE [kuMk krk
s%k""k{kt yk"e nku#, kku ku krkLku "ke hnu"wt

Vhrs#kk Au. (Govind Lal Chaggan Lal Patel v.
Agriculture Produce Marketing Committee,
AIR 1976 SC 263)
fk&LkLkk rLkBLkrr$k k!ku Au: (i) Mkkk"kh

fk&Lk khk rLk#{kuLku {ke yrf]kkk; (ii) fk#ku
&wt Au kuLkk ytku Lkkkrhfku{kt rLkrkkk yLku (iii)
Lkkkrhfku {kxu fk#k Mkwe knku["k{kt ykMkkLke
"nuh"k{kt, ufu, fk&LkLke kkkk{kt !khk{kt
krhMkrk (%e rLkhk&ksLkf Au. yu #k#wk
r"u#f {u""k {w~fu Au.
ykkkukt fk"Lk
fuxkf fk#k{kt ykkkukhk fk&Lk kAe s rLk#{ku
(z"k sYhe nku# Au. yk {kxuLke fk#okrk sLkh
ku yuxLke S.23 {kt Lke fh"k{kt yk"e Au. su
{wsk rLk#{kuLku yk$he ykuk ykkkk knukt ku{Lku
kx fh"k yLku rMkr ykk"e sYhe Au. suke rnk
hk"kk kufku ku{Lkk "ktk yk"k Mkq[Lkku hsq fh"k
Mkk{ kLke &fu fu suLku rLk#{ (zke Mkkk r"[kh%k{kt
E &fu. ykkkuyu Xhk#wt Au fu u fk#k khk
sYhe nku# kku, ykkkukhk fk&LkLke sYrh#kk
Vhrs#kk Au.
Wknh! : "uhku kkkt rLk#{kuLku {wMkku MkkrLkf

hrn&kuLkk MkknMkq[Lk ykuo ykkWke kx fh"kLkwt
B#wrLkrMkkkexe {kxu sYhe kLkk"ke uk"kE
yku&k{f Xhk""k{kt yk"e nke. (Raza Buland
Sugar Co. v. Municipal Board, Rampur, AIR
1965 SC 895)
r$[kh r${"o : kuf&kne r#k{kt hMk hk"kk

rnkkhfku Mkkku r"[khr"{&oke nuh !kkekhe
"u Au, #khu kuLkk {kxuLke "ikrLkf uk"kEykuLku
ykkku khk Mkk{kL#k%u rLkuo&k{f k%"k{kt
yk"e Au (Hindustan Zinc Ltd. v. Andhra
Pradesh State Electricity Board, (1991) 3
SCC 299; T. B.Ibrahim v. Regional
Transport Authority, AIR 1953 SC 79).
fuxkf fuMkku{kt rLk%kkku Mkkku r"[khr"{&o

fh"kLkku nkku. ku{kt ykku yu sYrh#kkLku
yku&k{f Xhk"e nke. (Banwarilal
Aggarwala v. State of Bihar, AIR 1961
SC 849)
u#k
#k#wk r"kLkLkwt u#k yu Mkkk MkkUk%eLke r#k
kh yuf fkhLkku "ikrLkf ytfw& Au. Mk{#u Mk{#u
kLkkk #k#wk r"kLkLkk r"k# "Mkw ytku MktMktLkk
ktLku k]nkuLku % fh"k {kxu u#kLkku Wk#kuk kk# Au.
u fu, u#kLke sYrh#kk rLkuo&k{f Au yLku ku Lk
kk# kku rLk#{ !tk kkku Lkke. (V. C. Shukla v.
State (Delhi Administration, (1980) Supp SCC
249) yu s heku, MktMk Mk{k {wfk#uwt #k#wk
r"kLk L#kr#f Mk{ekkke kh Lkke fu kuLke fkLkqLke

kkkkkLku fkuE heku yMkh kke Lkke.
#kGfwk r$kLk kkk$keo fk{kehe

Mkk{kL#k%u, #k#wk r"kLk yuxu fu yrf]k
fkLkqLk !r"#ke yMkhke fk#o fhu Au. yLku kuLku
kkk"keo yMkh ykke Lkk &fk#. yrf]k fkLkqLkLku
kkk"keo yMkh ykk"k {kxu {q fk#k khk yk
{kxuLke Mkkk yuf{ yMktrk%u yLku Mkxk%u
ykk#ue nku"e s uEyu. (Process Technicians
and Analysts Union v. Union of India, AIR
1997 SC 1288) yLku yk s kkkkLke kuhnkshe{kt,
kkk"keo yMkhke fk#o fhkku yrf]k fkLkqLk Mkkk

knkhLkku Xh&u. yrrLk#{Lkk Wu&ku nktMk fh"k
rLk#{ku kLkk""kLke Mkk{kL# Mkkk yrf]k fkLkqLk
kkk"keo yMkh ykk"k k#ko ke.
L#kr#f Mk{ekk{ktke {wk

yk rLk#{ku fkuEk% ykk{kt kzfkh&u Lkn
yk"k kLkuk rLk#{kuLke yMkh yk yrrLk#{{kt s
(zk#k nku# ku"e yMkh n&u yu"e Wk"k#ku k$
fheLku fuxkf fk#kyku ku{Lke nuX kLkuk yrf]k
r"u#fLku L#k#ef Mk{ekk{ktke kkfkk hk$"kLkkuu
#kMk fuh Au. L#kr#f Mk{ekk ktkh%Lkk {q!qk
{k$kLkku !kk nku"kke ykkkuyu Xhk"uwt Au fu,
yk"k Wk"k#ku yrf]k r"u#fLku Mk{ekk Mkk{u hk%
kwYt kkzkkt Lkke. (State of Kerala v. K. M.
ykkku #khuf rLkuo&kuLku ke &fk# ku"k k%u Au,

#khu kTyku "ne"xe LkerkLkk rLk"uLkLkku Mk{k"u&
fhkkt nku# yLku fkuEk% "ikrLkf uk"kELkku !tk
fhkkt Lkk nku# yk"k kku #khu kuyku Mkhfkh khk
Mkkk #kukk nku# yLku yk"k rLkuo&kuLkk ykkhu
LkkkrhfkuLku fkLkqLke Yfk"xLkku k! Lk hk$"ku yLkwr[k
nku#.
C. Abdullah & Co, AIR 1965 SC 1585)
Wknh! : (i) yuf M{]rkkk kwLk: Lkkufheyu [zLkkhk

!qkkq"o MkirLkfLku [kuMk k!kuLkwt "[Lk ykkkwt nkwt,
ku{kt kuLke nuX kwLk: Lkkufheyu [zuk k!kkeo
M{]rkkk {k%u kkkh rLkkoh%Lku kkk nkk. yn
M{]rkkk {kk "ne"xe Mkq[Lk fkhLkku s nkku.
"ne"xe Mkq [ Lkkyku yLku rLku o & ku
(Union of India v. K. P. Joseph, AIR 1973 SC

303) yLku (ii) 20 "ko Lkk kkk hr{#kLk
"ne"xe r#kLkwt {n"Lkwt Lk"wt kkMkwt krhkkku,

yku&ku, yk"uLkkkku, Lkerkr"k#f rLk"uLkku,
{uL#wyku yLku y$kkhe #keyku khk Mkq[Lkkyku fu
rLkuo&ku he fh"kLkwt Au. yLku yko r"rrLk{ko% fhu
Au (Megarry, Administrative Quasi-Legislation,
60 LQR 125 (1944)).
nkLkk Mk{#{kt fk#okrkLku kkk kuh%ku Mkq[""k

yLku yrfkheykuLke r""ufkrk MkkkLkk kuk{kt $qxke
kkkkkuLke kqkokk fh"k Mkk{kL#k%u rLkuo&kuLkku Wk#kuk
kk# Au. "ne"xe Mkq[LkkykuLkk {n"Lkk k%ku yk
{k%u Au : (i) #k#wk r"u#fLke su{ rLkuo&ku he
fh"k "ikrLkf Mkkk sYhe Lkke, khtkw A.73 (Mkt(
{kxu) yk"k A.162 (hk# {kxu) nuX Mkk{kL#
"ne"xe Mkkk sYhe Au. (ii) kuyku #k#wk
r"u#fLkk kkkk nuXLkk Au, yuxu fu yuf rLk#{
rLkuo&ke Wkh Au, khtkw rLkuo& yuf rLk#{Lku {kk kqhf
kLke &fu, kuLke Wkh"x sE Lkk &fu, yLku (iii)
#k#wk (yrf]k) r"u#f "ne"xe ktk yu
Lkkkrhfku ktLkuLkku kk# Au, #khu rLkuo&ku/"ne"xe
Mkq[Lkkyku Mkk{kL#k%u fuxkf yk"kku kk fhkkt
kk# Lk"e fu ykkku khk ke &fkkk Lkke.
f{o[kheykuyu k fhuk yrfkhku, {kk rLkuo&ku

nuX k f#ko nku# kku k%, Mkhfkh khk kkAk $U[e
&fk# Lkne. yk fh"k{kt Mkhfkh Mkk{u fkLkqLke yz[%
Au. (P. Tulsi Das v. Government of Andhra
Pradesh, (2003) 1 SCC 364)
"i krLkf Mkkkyku Wk-#k#w k

yuf rkrLkr kuLku {ue Mkkk yL# #k fu
yusLMkeLku MkkUku Au. kuLku Wk-#k#wk fnu Au. yk
r#kLkku {q!qk rMkktk zuekuxTMk LkkuLk kkuxuMx
zueku2 Mkqk khk #k kk# Au, ykkokT {q fk#k
khk #kk%u fu y#kk%u Mkkk MkkUk%e {kxu
yrf]k fh"k{kt Lk yk"u #kt Mkwe yuf rkrLkr kuLke
Mkkk MkkUke &fkku Lkke.
Wknh! : yktu& Mk{hku yrrLk#{, 1966 khk
MkkkLke kuxk MkkUk%e ykk"k{kt yk"e Lknkuke, ku{
Akkt nkEfkuxo yuLke S.57(3) {ktke rLkkLLk kkkt
yk&# khk kuxk MkkUk%e #ku# Xhk"e nke. (Alapati
Seshadri Rao v. Agriculture Marketing
Committee, Guntur, AIR 1977 AP 322)
u fu, kuxk MkkUk%e {q "ne"xe MkkkLke s"kkkhe

yu kuk ktLkuLku n"k kLkk"ke nku"kke Mkwhkkyku
sYhe Au. WkrkrLkryu kuLku MkkUkk#ue MkkkLke
{#kok knkh fk#o fh"wt uEyu Lkn, kuxk MkkUk%e
yMk nku"e uEyu Lkn yLku kuLkwt &k$k-fh% k#uwt

nku"wt uEyu yu yk"wt Wk-#k#wk r"u#f
fk#koL"k k"k {kxu Vhrs#kk kx k"wt uEyu.
(Narendra Kumar v. Union of India, AIR 1960
SC 430)
"ne"xLke "ikrLkf fk{keheLkk r"r" kkMkkykuLke

r"[kh%k kk n"u ykk%u rkLk-"ikrLkf kkMkkyku
ytku r"[kh%k fhe&wt.
fw hke L#k#
fwhke L#k#Lkk rLk#{ku yk"~#fk%u fk#okrk
r"k#f rLk#{ku Au, su Mkhfkhe MkkkLkk y{Lke
r#k{kt Wr[kkkLke $kkhe kqhe kkzu Au. y{uhefkLke
Mk"kuo[ ykku &ko#w nkw ku{, M"ktkkkLkku
ErknkMk {nTyt&u fk#okrk r"k#f MkwhkkykuLkk
kkLkLkku ErknkMk "u Au. (Per Jackson, J, in
Shaughnessy v. United States, 345 US 206
(1953)). "ne"xe fkLkqLk{kt, fwhke L#k# yuf
Mkw#k#kr#k r"[kh Au, su Wr[k fk#o"kneLkk

kwrLk#ke rLk#{ku ykku Au : (i) huf #k kuLkk
k[k"{kt Mkt!k""kLkku yrfkh hk"u Au, yk"k
ykuze ykuxh{ kkuxuo{ yu (ii) fkuEk% {k%Mk kuLkk
kkukkLkk nukw{kt L#k#ke& kLk&u Lkn, yk"k Lku{ku
zurkx uMke swzuMk ELk kuke#k fkuk
ykkWLkk Mk{#{kt yo L#kr#f khefu "keof]k
k#uk "ne"xe f]#kuLku fwhke L#k#Lkk rLk#{ku kkw
kkz"k kqhkw "% nkwt, khtkw Ridge v. Baldwin,
[1964] AC 40 {kt rLk%o# yk#ku #khke r"Mk]k
kke ske Mkhfkhe MkkkLku ytfw&{kt u"kLke sYhe#kk
k!k k{k{ "ne"x fk#o"kne r"k#f Wr[kkkLke
sYhe#kk k"k{kt krh%{e Au. (Re H. K.
(Infant), [1967] 2 QB 617) !khk{kt A. K.
[rhkLkwt krhk% fh"kLke Au. yLkukuLkku y{ fhke

MkkkLkk [rhkLkwt Lkn. u "ne"xe kkkt
LkkkrhfkuLkk yrfkhkuLku yMkh fhkk nku# kku, ku
fwhke L#k# Mkkku MkwMktkk heku L#kr#f heku fk#o
fh"kLke Vhs ku Au.
ykuze ykuxuh{ kkuxuo{Lkku rMkktk

ykuze ykuxuh{ kkuxuo{Lkku yko kk# Au Mkk{k kkLku
Mkkt!ku yk qhkk{e rMkktk Wr[k MkwLkk"%e yLku
#ku# r#kLkk k!k huf kkMkkLku yk"he u Au.
Wr[k MkwLkk"%eLkk (xfkuLku yuf s [wMk {k$k{kt
{wfe Lkk &fk# yLku kuLkku #kk yLku y{ huf fuMkLkk
Mkt!o, k#ku yLku Mktukku kh rLk!oh Au. r&Mk
fk#o"kne su"e fuxef krhMkrkyku{kt "nu"k heku
ELMkkVe fk#o"kne su"e Mk(Lk MkwLkk"%eLke sYh kze
&fu, #khu yLku fuMkku{kt #kt Mk{# {n"Lke kkkk
Au ku{kt rLk%o# kkk MkwLkk"%e k#ko nkuE &fu. ku{
Akkt rLkBLkrr$k [k"eYk rMkktkku yk kkh"e
&fk# :
LkkurxMk
LkkurxMk yuxu [kSoMk ytku Mktu&ku knkU[kz"ku yLku fkuE
#k Mkk{u kkwt !hkkt knuk ku Vhrs#kk Au.
LkkurxMk{kt Mktktrk #kLku fuMk ki#kh fh"kLkku kqhkku
Mk{# ykk"ku s uEyu. ku kqhkk Mk{#{kt nku"ku
uEyu yLku #k Mkk{u u"k#uk k{k{ ykkhkuLkku
rLkuo& k"ku s uEyu, suke ku kuLke Mkk{uLkk ykkukkuke
"kfuV kk#. u yk{ Lk kk# kku, LkkuxeMk h k&u.
LkkurxMkLkke k#kokk ykkku khk Lke kk# Au yLku
rLkBLkrr$k Wknh%ku LkkurxMkLke yk#kokk Wkh
fhu Au :
Kraipak v. Union of India, AIR 1970 SC 150
{kt yk Wkh"ke yr!k{ k$ k#ku nkku yu

n"u MkwMkkrkk Au (Maneka Gandhi v. Union of
India, AIR 1978 SC 597; Mohinder Singh Gill

v. Chief Election Commissioner, (1978) 1 SCC
405). n"u "nu"k fMkkuxe y{e kLkkk fk#oLkk
AukhkzeLkk ykkukku hk"ke LkkurxMk, su{kt yk"e

AukhkzeLke r"kkkuLkku ykkh Lk nku#,
suLku LkkurxMk kkX""k{kt yk"e Au kuLku Mktktrk
(xLkkLke r"kkku LkkurxMk{kt Lkk nku# yk"k kku
Mktr nku#.
Wknh! : xueVkuLk kELk kt fh"kLke LkkurxMk{kt

[kuMk $kMk fkh% &ko"kkw Lknkukwt, khtkw
rkLkyrf]k Wk#kuk yu"ku Mktr & "kkh"k{kt
yk#ku nkku. ku $kuxwt &ko#wt. (Kuldeep Dhingra v.
Municipal Corporation of Delhi, AIR 1992
Del 228)
LkkurxMk{kt yu kkkLke r"&uk %fkhe ykk"k{kt

yk"e Lkke su kkwt !h"kLke h$kMk Au.
Wknh! : LkkurxMk r"&ukk%u &ko"ke Lknkuke fu

Mkkkrfkhe r"!kk MkkkuLkk fkuEk% !kr" fhkh{ktke
#kLku knkh hk$"kLke h$kMk {wfe nke. yk"e
LkkurxMk $kuxe Xhk""k{kt yk"e. (Joseph Vilangan
v. Executive Engineer, (1978) 3 SCC 56)
suLkk ykkhu kkk !h"kLke h$kMk {wf"k{kt

yk"e Au yu ykkhku #kt kku LkkurxMk{kt &ko"ke
Lkke yk"k kku "kMk"{kt u"k#uk fuxkf
ykkhku kifeLkk {kk yuf s ykkhLku &ko"u Au,
su{kt f#ku ykkh Mkqr[k r"khek kkk Mktktrk
Au ku r"hkuYku s%k#wt Lkke.
Wknh! : rLk"khf yxfk#k fuMkku{kt LkkurxMk "nuk{kt

"nue kfu ykk"e s uEyu, u yxfk#keLku hsqykk
fh"k {kxu ykk"k{kt yk"uk ykkhku ykqhkk,
yMk nku# kku, LkkurxMk h k&u. (Madhab Roy v.
State of West Bengal, AIR 1975 SC 255)
u fu, su{kt Mktktrk #k LkkurxMk ykk"kLkwt

Ehkkkq"of xku Au yk"k yk"kYk fuMkku{kt, su{kt
ykkLku yu{ kku Au fu LkkurxMk Lkn ykk"kke
#k khV fkuE kq"okn yk[hkkku Lkke. yu"k
fuMkku{kt LkkurxMkLke sYrh#kk ykk khk ske
fh"k{kt yk"u Au.
Wknh! : fuBkMk kh nMkk {kxu fMkwh"kh r"kkeo
Mkk{u u"k#uk kkk{kt LkkurxMk k"e &fkE Lknkuke,
fu{ fu r"kkeoyku Vhkh nkk. nkEfkuxuo Xhk#wt fu
LkkurxMk k""kLke rLkc#kk fk#o"kne kkkkkLkuu yMkh
Lkrn fhu. (U. P. Singh v. Board of Governors,

Maulana Azad College, AIR 1982 MP 59)
MkwLkk$!e
MkwLkk"%e yuxu ykhkuke #kLku kuLke Mkk{u
{wfk#uk knku{kkuLkku ELfkh fh"kLke ykk"k{kt
yk"ue kf. yk"e kf #kkk MkwLkk"%e yk"k
ur$k hsqykk khk ykke &fk#. "ne"xe
MkkkktkkuLku Mkkt!"kLke kqhke kf ykk"e uEyu
khtkw k Mktukku{kt "kske kf yuxu &wt yu yuf
krh"koLkk{ r"[kh Au yLku kuLkku rLk%o# fkuxo khk
fuMkLkk r"k#, nfefkku yLku MktukkuLkk ykkhu u"k{kt
yk"&u.
k{k{ Mktukku{kt {kir$f MkwLkk"%eLkku n nkukku Lkke
yLku (%k fuMkku{kt fkuxkuo yu"wt Xhk"u Au fu ur$k
rkrLkr"Lke hsqykk fwhke L#k#Lkwt k#ko kkLk
Au. (Union of India v. Jesus Sales Corporation,
(1996) 4 SCC 69) {kir$f MkwLkk"%eLke sYrh#kk
kkkMkLkk fkh Mk{kr" nfefkkuLkk fkh, fuMkLkk
Mktukku yLku rLk%o#fkko MkkkktkLkk fkh kh rLk!oh
hnu&u. Wknh% khefu, kfLkefe Mk{M#kLku kke
nfefkLkku sxe & W!ku kk# yk"k Mkkke kkMkuke
r"kk"kh kwhk"k u"k sYhe nku# #khu {kir$f
MkwLkk"%e yk"~#f kLke &fu. {kir$f MkwLkk"%eLke
sYhe#kk Q!e kE nku# ku"k fuxkf Wknh%ku Lke[u
{wsk Au. (i) [kuMk hMkk#% Mkt#kusLk kLkk"ke
nku"kLkk ykkh kh ftkLke kh ykkfkhe "uhku
kt$"k{kt yk#ku yLku ftkLkeyu kuLkku r""k f#kuo.
khtkw Mkhfkhu "uhkLke "MkqkkLku Mk{koLk ykkkk knukt
#kkk MkwLkk"%e {kxuLke kf ykke Lkrn. ykke
fk#o"kne MkkkkuMkkk h fh"k{kt yk"e. fkh% fu ku%u
kfLkefe &ku Q!k f#ko. yk suLkku rLk%o# rLk%kkLkku
kwhk"ku ek kk fh"ku uEkku nkku. (Travancore
Rayons v. Union of India, AIR 1971 SC 862);
(ii) #kLkk !khke# Lkkkrhf"Lkku r""k ytku
rLk%o# fheLku kuLke Mkkku nkkrhkku nwf{ k""k{kt
yk"u #khu, #kkk MkwLkk"%e yk"~#f Au (Union
of India v. Chand Putli, AIR 1973 All 362);
(iii) e"kLke Mku"kyku Mkk{u r&Mk !tkLke fk#o"kne{kt
Mkk{kL#k%u #kkk MkwLkk"%e sYhe Au (Chandra

Kanti Das v. State of Uttar Pradesh, (1981) 2
SCC 704); (iv) #k"Mkkr#fku Mkk{u r&Mk !tkLkk
kkk u"k ytku ku{Lkk Mktktrk MktkXLk khk

#kkk MkwLkk"%eLkku ykkn hk$"k{kt yk"u Au. (In
Re: An Advocate, AIR 1989 SC 245); Institute
of Chartered Accountants of India v. L. K.
Ratna, AIR 1987 SC 71) yLku (v) fh-"uhkLke
kkkk{kt rx#wLk yoykke fk#o"kne fhu kku,

kuykuLku #kkk MkwLkk"%eLkku kqhkku nf ykk"ku
uEyu. suke Mkqr[k ykfkh%eLku Mkk{u Mktkq%ok%u "ktku
QXk"e &fu. (Dhakeshwari Cotton Mills Ltd. v.
C. I. T., AIR 1955 SC 65)
$kMkr$f {krnke nuh fh$e

L#kr#f MktMkkyu kuLke Mk{k {wf"k{kt yk"ue MkwMktkk
"kMkr"f r"kkkuLkk ykkhu s fuMkLkku rLk%o# u"ku
uEyu yLku yMkhkMk #kLkwt yk"e "kMkr"f
r"kkkuke {q#ktfLk fh"wt uEyu. yu hr#ku
ykk"kLke fu kuLke Mkkk fh"kLke kf ykk"e
uEyu. suLke kh rLk!oh Au ku "kMkr"f Mkk{keLke kf
ykk"e uEyu. suLke kh rLk!oh Au ku "kMkr"f
Mkk{keLke Lkfku kqhe kkz"e uEyu fu fu{ yk"k
Mkkhkt& kqhku kkz"ku kqhkwt Au yk"k "kMkr"f
Mkk{keLke kkkMkLke Awx Au fu fu{ ku fuMkLke nfefkku kh
ykkrhk hnu&u. Wknh% khefu, {wfe Mku"fku Mkkku
r&Mk!tkLkk kkkLke fk#o"kne{kt, MkwMktkk Mkk{ke
yLku khtr!f kkkMk ynu"k, r&Mkr"k#f Mkkkktk
khk ykkrhk nku# kku ku k% ykhkuke yrfkheLku
kqhku kkz"ku uEyu. (Union of India v. Mohd.
Ramzan Khan, (1991) 1 SCC 588) u fu, nuh
fh"kLkku rMkktk fu" MkwMktkk yLku "kMkr"f
Mkk"uu kqhkwt {#kork Au, yLku L#kr#f MktMkkyku kh
rLk!oh Lk nku# ku"k Mkk"uuyu yMkhkMk #kLku
kqhk kkz"k{kt yk"~#f Lkke (Krishna Chandra
Tandon v. Union of India, (1974) 4 SCC 374).
yMkhkMk kkLku nuh Lk fh"k{kt yk"ue r"MkLke#
{krnkeLkk ykkhu L#k#ef MktMkk fuMkLkku rLk%o# fhu kku
fwhke L#k#Lkku k% !tk kk# Au. yrfkhe
rMkrLk#hLku r"MkLke# ynu"k nku"kLkk ykkh kh

[kuMk {krnke {kxu ELkfkh f#kuo su kuLku ykk"k{kt
yk"e Lk nke. #khu swrLk#hLku ku {krnke ykk"k{kt
yk"e. fkuxuo MkwMktkk {krnke nuh Lkne fh"k {kxuLkku
nwf{ h f#kuo. (Vijay Kumar v. State of
Maharashtra, AIR 1988 SC 2060)
Wx kkkMkLkku n
"ne"xe [wfkk{ktke kMkkh kke #kLku yk nf
Wk Au fu{ ku kkkk huf #kkk fuMkLke
nfefkku yLku Mktukku kh rLk!oh hnu&u. Mkk{kL#heku
Lke[uLkk Mktukku{kt Wx-kkkMkLkku nf ykk"k{kt yk"u
Au. (i) {Lke kkkk{kt f{o[khe Mkkku r&Mk r"k#f
kkk u"k {kxu rLk#kukk khk kkkMk (Rohtas
Industries v. Workmen, (1977) 2 SCC 153);
(ii) Mkhfkhe f{o[khe Mkkku r&Mk r"k#f fk#o"kne;
(iii) "ikrLkf rLkk{ khk kuLkk f{o[khe Mkkku r&Mk
r"k#f fk#o"kne; yLku (iv) fh"uhkLkk fuMk. L#kr#f

Mkkkktk {kir$f kwhk"k u"kLke Aqx ykku kku,
r"hkukkLku Wx kkkMkLkku nf ykk"k{kt yk"u.
fkLkqLke hsqykkLkku nf
Mkk{kL#k%u "feLkku yk nf L#k#e MkwLkk"%eLkk
nfLkku Vhrs#kk !kk k%"k{kt yk"kku Lkke. (H.
C. Sarin v. Union of India, AIR 1976 SC
1686) L#kr#f fk#o"kne{kt nfefk yu fk#kLkk
srx &ku Q!k kk# kku "feLkku ELkfkhLkk

krh%k{u kk kuLkku Mktkq%ok%u k[k" fhe &fkku Lkke,
yLku ku fwhke fk#kLkku !tk k&u. (Zonal
Manager, Life Insurance Corporation v. City
Munsif, Meerut, AIR 1968 All 270) L#kr#f
fk#o"kne "$ku "fekuLke nkshe kh kkkte {qfke

fuxef "ikrLkf uk"kEyku Au. ykikurkf r""k
fk#kLke Ss.36(2)(a), (b) yu 36(4) yu"e &hkkuLku
{#kork fhu Au su nuX "fe ykikurkf rx#wLk
Mk{k WkMkk kE &fu, furL# Lkkkrhf Mku"k
("keofh%, rLk#tk% yu yke) Rules 1957 Lkk
Rule 15(5) {kt uk"kE Au fu r&Mkr"k#f Mkkkktk
khk kh"kLkke ykk"k{kt yk"e Lk nku# kku Mkhfkhe
f{o[khe "fe hkufe &fu Lkrn. Mktr"kLkLke A.22

(3)(b) {kt rLk"khf yxfk#kLkk fuMk{kt yxfk#ke
fuMkLku "fe hkuf"k kh kkkte {wf"k{kt yk"e Au. u
fu, Mkknfkh kkuzo kuLke kh"kLkke ykke &fu. Mkhfkh
fu L#kr#f MkkkktkLke hsqykk "fe khk fh"k{kt
yk"e nku# kku Mktktrk #k fu yxfk#ke fuMkLku
fkLkqLke hsqykkLkku nf {&u. (Nand Lal Bajaj v.
State of Punjab, (1981) 4 SCC 327)
kk%ff rLk!o#
"ne"xe MktMkkykuLkk rLk%o#ku{kt fkh%ku nuh k"k s
uEyu. suke Mk{ekk fhkkt Mkkkktkku yu kkkkLke
kkkMk fhe &fu fu ku MkwMktkk r"[kh%kykuLkk ykkhu
u"k{kt yk#k Au. yk"k !qh!hue nfefkku yk"k
fkLkqLke ykkhLkku !kuk kL#k Au fu fu{. "ne"xe
r""ufkrfkhLkk wYk#kuk kh yk yuf {n"Lke kkkMk
Au yLku kuLkk fkh%u "ne"xe r#kyku{kt kkh&ofkk
yu kuf r"kMk Q!ku kk# Au. (S. N. Mukherjee
v. Union of India, AIR 1990 SC 1984) u fu,
fuxkf {#kork fuMkkuLkk fkh%u ykk"kLke sYhe#kkLkku
Mkk%u fk#k khk yk"k k'!k heku ykMkkkMkLkk
Mktukku khk ELfkh fhe &fk#.
Wknh! : yuMkxLko{uLx nwf{Lke Mk{ekkLkk fuMk{kt

Mk{ekk Mkkkktk yke h fh"k {kxuLkk fkh%kuLkku
ykkn hk$&u Lkrn fkh% fu kuLkkke kwhk"kLke [[ko
Q!e k&u. suLkk krh%k{u Mkkke Mkk{u u${ Q!w kE
&fu. (State of Maharashtra v. Salem Hasan
Khan, (1989) 2 SCC 316) fkuxo {k&o{kt ~fhe
fk#k nuX fkh%ku ykk"k sYhe Lkke. (Som Datt
Datta v. Union of India, AIR 1969 SC 414)
yLku [kuMk fuMkku{kt yu"wt Xhk""k{kt yk#wt Au fu r&Mk

r"k#f Mkkkktk kkkMk yrfkheyu ykkuk fkh%ku
Mkkku Mkt{k nku# kku ku%u yk heku fkh%ku ykk"k
sYhe Lkke (Tara Chand Khatri v. Municipal
Corporation of Delhi, (1977) 1 SCC 472).
"ne"xe yLku L#kr#f MktMkkyku kkMku fk#kLke

ykkkuLke su{ [wfkkyku $"kLke ykukk hk$"k{kt
yk"ke Lkke yu fkuxkuo fkh%kuLke k#kokk Mk(Lk heku

[fkMk&u Lkrn khtkw, su{ktke rLk%o#fkko Lkku kfo
Mk{E &fu. kfoLke kkkMk fh&u. r{fuLkef yk"k
yufMkh$k fkh%ku yk"k fk#kfe# !kkkLkwt fu"
kwLkhk"koLkke nwf{ kfoMktkk kLk&u Lkrn.
Wknh! : (i) xuz{kfoLke LkkU%e {kxuLke yhS

kufrnk yLku u&e WkukLkk r"fkMkLkk kuh%u h
fh"k{kt yk"e; ykLku ykqhkwt fkh% s%k""k{kt
yk#wt. fkh% fu ku{kt fk#kLkk &kuLkwt kwLkhk"koLk s
fh"k{kt yk#wt nkwt. (Imperial Chemical
Industries Ltd. v. Registrar of Trademarks,
Bombay, AIR 1981 Del 190); (ii) s"kk
yMktkkukfkhf s%k#ku yk kkkk Vuxhe kh"kLkku h

fh"k {kxu kqhkw fkh% Lk nku"kLkwt Xhk""k{kt yk#wt
nkw. ku{ Akkt, ykkhku fkh%&of LkkurxMk{kt
s%k""k{kt yk#k nkk. (Cycle Equipments Ltd.
v. Municipal orporation of Delhi, (1982) 21
DLT 445)
kq " ko k n Mkk{u rLk#{

fwhke L#k#Lkwt keswt ytk Au kq"kokn Mkk{uLkku rLk#{
Lord Coke in Dr. Bonhams Case, (1610) 8 Co
Rep 1142 Mkkik{ s%k"uku yk rMkktkLkku yko Au
fkuEk% {k%& kuLkk kkukkLkk r""k{kt L#k#ke&

kLk&u Lkrn yu L#k#e&Lke rLkkkkkLke $kkhe
ykk&u Lkrn. yk rLk#{ #khu s Lkke kkw kkz"k{kt
yk"kku. #khu rLk%o# fkko r""kLkk kku nku# khtkw ku
r""k{kt ftEf Lkk%ktfe#, ytkk fu yL# rnk hk"kk
nku# #khu k%.
Lkk!ktfe# kq$kokn
kkkk k{u kuxe LkkLke fu rkLk{n"Lke fu{ Lk nku#,
r""kLkk krh%k{u Q!k kkkt Lkk%ktfe# rnkLkk fkh%u
Xuh""k{kt ykke rLk%o#{ktke rLk%o#fkkoLku
kuhk#f Xuh""k{kt yk"&u. $hu$h kq"koknLku
&ko""kLke sYh Lkke; kq"koknLke fu" &#kk s
kqhke Au. fkh% fu {w# rMkktk {wsk L#k# {kk
fh"ku s uEyu Lkrn khtkw ku f#kuo nku"kLkwt u$k"wt k%

uEyu.
fkh% fu fwhke L#k# "ikrLkf fk#kLke Wkh"x kE

Lk &fu. (B. K. Mehra v. Life Insurance
Corporation, AIR 1991 Cal 86)
#kkk kq$kokn
L#k#e& r""k kkLkk r{k, Mktkte fu #k"Mkkr#f
Mkkke nku# yk"k kuyku yk"e #k kh"u "uh!k"
hk"kk nku# kku yk #kkk kq"koknLku fkh%u
L#k#e& r""k Mkkt!"k {kxu y#ku# k%"k{kt
yk"&u.
kq"koknLkku k"ku suLkk kh Lke fh"k{kt yk"u Au ku
kuh% Au kkske &#kk A. K. Kraipak v.
Union of India, AIR 1970 SC 150 {kt rLk#k
fh"k{kt yk"uwt. yk kuh% fu {kk &kuk#ue &tfk
ytkuLkwt kuh% u fu fuxkf fuMkku{kt fkuxuo kq"oknLke
"kske &#kk &kue Lk nku# kku k% L#k# k#ku
nku"kLkwt u$k"wt uEyu ku rMkktkLkk ykkhu L#k#ke&
kuhk#f Xuh"e &fk#.
Wknh! : yr$ !khke# "fe {tz Mk{kLke

r&Mk r"k#f fk#o"kne{kt r&Mk r"k#f Mkr{rkLkk
y#ku fuMk{k ykkW rk"keLke hsqykk fhe. u fu
y#kLku rk"keLke fkuE {krnke M{]rk{kt Lkke, yLku
kq"koknLke "kske &#kk Lk nku"kLkwt Xuh""k{kt yk#w
Au, ku{ Akkt y#kLku kuhk#f Xuh""k{kt yk#k
nkk. (Manak Lal v. Prem Chand, AIR 1975
SC 425)
kq$okn kkfkk fh$ku

"ikrLkf fk#ku fk#ku kq"oknLkku rLk#{ kkfkk fhe
&fu yLku MkkkrfkheLkk fuMk{kt kkukkLkk rnkLku #kLku
ek "kh ku fuMk ytku rLk%o# u"kLke ku{Lku Vhs
kkze &fu.
Wknh! : "ikrLkf uk"kE{kt Vrh#ke-{uLkus{uLx

kkuku kkkMk fhe r&Mkr"k#f kkk !hu ku"e
sYhe#kk Q!e kk# #khu fkuEk% kkukkLkk r""k{kt
yr!k# ykke Lk &fu ku r""k h fh"k{kt yk#ku.
yk"~#fkkLkku rMkktk kq"oknLkk rLk#{Lkku {n"Lkku

yk"k Au. keS fkuE heku Lkirkf xufku Lk nku# ku"e
[kuMk kkkkLku kLk"k {kxu fk#ku Aqx ykkkku nku#
#kt yk"~#fkk Auk Wkk#Lkku rLk#{ Au. keS fkuE
heku kq"kokn {kxu kuhk#f Xuh""k{kt yk#k nku"k
Akkt, L#k#ke& Lke[uLke krhMkrkyku{kt rLk%o#
ykke &fu : (i) yL# fkuE #k [wfkku ykk"k Mkk{
Lk nku#; (ii) ku{Lkk "kh fkuh{ kLke &fu ku{ Lk nku#;
(iii) fkuE yL# Mkk{ xe#wLk Q!wt kE &fu ku{
Lknku#. yk"~#fkkLkk rMkktk kkw kkz"k{kt yk"u
#khu kq"koknLkku rLk#{Lkku y{ fhe L#kr#f r#k
yx"kE # #khu ku kkw kkz"k{kt Lk yk"u kku,
{zkkktXLke krhMkrk Q!e k&u. yu fMkqh"kh kkLku
k! k&u. u fu "ifkf #"Mkk fhe &fk# kku
yk"~#fkkLkku rMkktk kkw kkz"kLkku hnu&u Lkrn.
Wknh! : r"kLk{tz Mk#kuLku kuhk#f Xuh""kLke

L#kr#f r#kLke Mkk{uLkk kzfkhkk rfMMkk{kt, {w#
[qtx%e fr{&h Vhe#keLke LkSf nkk. ku"k ykkh
kh ku{Lke Mkk{u kq"koknLkku ykhkuk {wf"k{kt yk#ku,
fkuxuo Xhk#wt fu kq"koknLke &tfk nku"kLkk fkh%u {w#
[qtx%e fr{&h kkuku k{ kLkk"{kt rLk%o#{kt !kk
u"k{ktke knkh Lkefe s"wt uEyu, yu ke ku
[qtx%e fr{&hkuyu {wk ytku rLk%o# u"ku u"ku. u fu,
ku [qtx%e fr{&hu yk"~#fkkLkk ykkh kh
Mkn!kke k"wt kz&u. (Election Commission of
India v. Subramaniam Swamy, (1996) 4 SCC
104)
#k kq"koknLkk kuh%u "fe Mkk{u kuLkk "ktk k%

skk fhe &fu, khtkw "ktk skk fhk"Lkkh yk"e #k
Mk nku"e uEyu yLku krh%k{kuke "kfuV nku"e
uEyu, yu ku Mkns Lk u"k"e uEyu. (King v.
Essex Justices, (1927) 2 KB 475) $kLkke{kt
"ktku skku f#ko kAe k% Mkkkktk ur$ke heku
kq"okrnk krkke fk#o"kne fhu kku, M"MA
#"Mkkktk{kt kufrnk{kt ykkh kh kuLku kuhk#f

Xuh"e &fk#. (Rattan Lal Sharma v. Managing
Committee, Hari Ram Higher Secondary
School, (1993) 4 SCC 10)
fw hke L#k# kkw kkz"kLkk Wknh%ku

fwhke fk#kLkk ku ytkLkk $kMk r"k# ytku
r"kku kkkMk fh"k{kt yk"kk, fwhke L#k#Lkk
rLk#{kuLkku #"nk y{Lku Lke[uLke heku Mk{"e
&fk# : k{&eo yr!k#Lkwt rLkYk% yLku
{tswhe ykk"e : Mkk{kL# heku yr!k#Lkk
rLkYk%Lkk kku MkwLkk"%e {kxuLke fkuE uk"kE
nkuke Lkke. Wknh% khefu, FIR LkkU"e kzu ku"k
kwLkk Mktktrk k{&eo yr!k# kkt"kLkk
kku kkkMk yrfkhe Mk{k MkwLkk"%eLkku fkuE
nf nkukku Lkke. yks heku, y{fkko yrfkheLku
{tswhe ykk"k ytku y"wt Xhk""k{kt yk#wt Au fu
yk kLk "ne"xe fk#o"kne Au. suLkku kkku "[uLkk
[kw r""k{kt Mk{k"u& kkku Lkke. yu kuke ku
kku MkwLkk"%eLkku fkuE n hnukku Lkke. (State
of Bihar v. P. P. Sharma, (1992) Supp (1)
SCC 222, 268)
y#kMkke r&Mk : r"kkeo Mkk{u r&Mkr"k#f

kkk su"k fu kuLku fkZe {qf"ku, Mkrkk fh"ku
yk"k kuLkwt khekk krh%k{ h fh"wt r"kkeo
{kxu fkhk r"kLke Mktukku Q!k fhu Au yLku
krh%k{u fkuxkuoyu Mkk{kL# heku yMkhkMk
r"kkeoLku Mkkt!"kLkku nf ykk"ku sYhe hnu Au.
Wknh! : fkuE r"kkeoLke kqhke nkshe Lk nku"kLkk

ykkh kh Mfq kkuzo khk kuLke khekk h fh"k{kt
yk"u #khu fkuxuo nwf{ h f#kuo. fkh% fu r"kkeoLke
y#kMk fkhrfeoLku yMkh fhu ku"ku rLk%o# ukk knuk
kuLku Mkkt!"k{kt yk#ku Lk nkku. (Board of High
School & Intermediate Education, Uttar
Pradesh v. Chitra, AIR 1970 SC 1039)
Mku"k{kt khkhVe : yn hsq fh"kLkku {n"Lkku

kVk"k Au. f[uhe su kuLkk khfLku $kMk fheLku
fk#ku hk% fhu ku"ku nkuku ykku Au. yLku su fu"
Mku"kLkku fhkh Au. ku"e hkuskkhe "[uLkku

knue fkk nuX Mktr"kLkLke A.311(2) khk
Mkwhrkk Mkhfkhe f{o[kheyku yk"u Au. su{Lke
f[uhe "ikrLkf fk#kykuke [ku Au. ku{s su{Lkk
Mktktrk Mku"k rLk#{ku (zk#k Lkke. ku"k "ikrLkf
rLk#{Lkku yL# f{o[kheyku ykku Au. keS fkk{kt
$kLkke kkku khk hkuskkhe {u"kk kufku Au.
knue fkkLku fwhke L#k# yLku MkwLkk"%eLkk
rLk#{kuLkk y{ Mkrnk fk#kLke #ku# r#kLkk
y{ "kh qh fhe &fkkk Lkke, su Lk fh"k{kt
yk"kk kuyku fkLkqLke heku f[uhe{kt hnu Au. #khu
keS fkkLku yk"wt fkuE hk% {kwt Lkke.
Wknh! : #wrLk"MkeoxeLkk fwkrkyu yuf r&kfLku

MkwLkk"%eLke kf yk#k "kh #wrLk"Mkeoxe Mku"k
yk#kukLke !k{%Lkk ykkhu kuLke Mkk{u nwf{ f#kuo.
yk nwf{Lku fwhke L#k#Lkku !tk fh"k k $hkk
Xuh""k{kt yk#ku. (Jagdish Pandey v.
Chancellor, Kurukshetra University, AIR
1968 SC 353)
Wknh! : "ikrLkf rLkk{kuLkk f{o[kheyku ku{Lke

Mku"kLkwt rLk#{Lk fhkk fkuEk% fk#k hk"kk Lk nku"k
Akkt fwhke L#k#Lkk rLk#{kuLkku k! ku{Lkk Mkwe
r"Mkkh"k{kt yk#ku nkku. (Uttar Pradesh
Warehousing Corporation v. Vijaya Narain
Vajpayee, 1980 (1) LLJ 222)
u fu fkuxkuoyu Xhk#w nkw fu, kufrnk{kt Vhrs#kk

rLk"]rkLkk nwf{ku khkhVe Mk{kLk Lkke yu,
ys{k#&e kkkLku r"Mkkh"kLkku ELkfkh fhkku nwf{
MkwLkk"%eLkku nf r"Mkk#ko "kh fhe &fk# Au. fkh%
fu, ku Lkke r&kk yk"k yk"k nwf{ Mkkku uzk#uwt.
fkuE ftf. (Baikuntha Nath Das
v. Chief Medical Officer, Baripada, AIR 1992
SC 1029)
kh"kLkk yLku "kr%#f r"Lk#{Lk : kh"kLkk

krkyu #"Mkk# yLku "kr%#Lke &Y fhe
#k"Mkkr#f MktkXLkku MkkkuLkk Mk#k Mkwe
r"Mkkhue (%e "]rkykuLku r"rLk#r{k fh"k
Mk(Lk heku Wk#kuk{kt u"kLkwt "ne"xe MkkLk Au.

yLkwkLk, heL#wy, kkAw $U[e u"wt, yu
Mkrkk fh"k su"e kh"kkLkk r"r" kkMkkykuLku
fwhke L#k#Lkk kuk{kt k""kLke #"Mkk fkuxkuo
kkk"u Au.
yMkh kke nku# ku"e #kykuLku fwhke L#k#Lkku

nf ykk"ku.
Wknh! : kYLkk WkkLk {kxu kh"kLkku ykk"kLkku

ELkfkh fhkkt nwf{Lku kzfkh"k{kt yk#ku; kuLkk k%ku
"ne"x su"k nku"k Akkt fkuxuo kuLku h f#kuo. fkh% fu
su{Lkk nfkuLku yMkh kke nke ku kkLku MkwLkk"%eLkku
ykqhkku nf ykk"k{kt yk#ku nkku. (Chingleput
Wknh! : qkzke r"Mkkh Mkwkh%k fk#k nuX

nuhLkk{w knkh kkz"k{kt yk#w, su knkh kkz"k{kt
yk"kk ku r"MkkhLkk hne&kuLku r{fk nf ytkuLkk
[wMk rLk#tk%kuLku ykeLk k"wt kzw. nuhLkk{k yLku
fk#kLke MkkkLku kzfkh"k{kt yk"e, yLku Mk"kuo[
ykku fk#kLku yu"e k!eok &hkLku ykeLk {sqhe
ykke fu yk"w nuhLkk{w knkh kkzkkt knuk
hne&kuLku MkwLkk"%eLke kf ykk"k{kt yk"u.
Bottlers v. Majestic Bottling Co., (1984) 3

SCC 258) u fu, {kuxh "knLk fk#k, 1939 nuX
(Government of Mysore v. J. V. Bhat, AIR

1975 SC 596)
kkzeykuLke Mkt#k {#kork fh"kLke krh"nLk

MkkkktkLke MkkkLku yo-ykke Xuh""k{kt yk"e
Lkke yLku kuLku LkerkLke kkkk k%eLku; Mkt[kfkuLku
MkwLkk"%eLkku fkuEk% yrfkh Lkfkhke nku"kLkwt
Xuh""k{kt yk#wt nkw. (Mohd. Ibrahim v. S. T. A.
Tribunal, (1970) 2 SCC 233) Ridge v. Baldwin
yr!k{ khk rLk#trkk nku"kLkwt s%kkku yk rLk%o# R
v. Liverpool Corporation, (1972) 2 QB 299 ke
r"khek nkuE &fu, su{kt MkkrLkf MkkkktkLkku MkkrLkf

xuMkefuk MktkXLkLku MkwLkk"%eLkku nf yk#k "kh
xuMkefukLke Mkt#k "kh"kLkku rLk%o# fwhke L#k#Lkwt
kkLk fh"k{kt Lk yk"kk zuLkk, M. R. khk h
fh"k{kt yk#ku nkku.
ufeMx (Mkkkk kufkuLke #ke) ki#kh fh"wt :

ufeMxk yuxu [kuMk !kr" nukwMkh $kuxw
f]# fhLkkh kufkuLku kuhk#f Xuh"ke #ke.
ufeMxk{kt yMkhkMk #kLkk !kr"
#"Mkk# {kxu [wMk r"kLke krh%k{ku nku"kke
"ko{kLk L#kr#f {k yu"ku Au fu ku #kLku
yk$he rLk%o# ukk knuk MkwLkk"%eLkku nf
ykk"ku uEyu. (Eurasian Equipment Co.
Ltd. v. State of West Bengal, (1975) 1 SCC

70)
r{fk n : A.300-A nuX r{fk nf
ktkh%e# nf nku"kLkk fkh%u s{eLk MktkkLk

nuhLkk{k yk"k r{fk kkuze Lkkt$"kLkk
rLk#{ku su"k "ne"xe kkkke suLke r{fkkuLku
Wknh%: s{eLk MktkkLk fk#ku, 1894 S.5-A nuX

s{eLk {krfkuLku MkwLkk"%eLkku yLku Mkqr[k MktkkLk
Mkk{u "ktku hsq fh"kLkku nf ykku Au, yu fuxhLku
Mkkt!"kLke yLku kuLkku L#kr#f heku rLk%o# fh"kLke
Vhs kkzu Au. (H. P. C. L. v. Darius Shapur
Chenai, AIR 2005 SC 3520)
kkkMk yLku se Mkkk : kkkMk yLku se

Mkk"o!ki{ Lkerk r"k#f MkkkLkk Mk{ko Wknh%ku
Au. yLku, #kLke #kkk r{fk yu
rkrck nfLkwt kt!eh yk{% Au. fwhke
L#k#Lkk rLk#{kuLkku y{ f#ko "kh kkkMkLke
MkkkLkku y{ fhe &fk# Au. khtkw, yk"k
rLk#{kuLkk kkLk "kh seLke MkkkLkku y{ fhe
&fkkku Lkke.
Wknh! : S.110 sfkk fk#k nuX sfkk

yrfkheyku yk#kke {kMkk{kLk kuhfkLkqLke heku
yk#kk k#ku nku"kLkwt {kLk"kLkwt fkh% hk"kk nku#
kku yk#kke {kLke kkkMk yu se kuyku fhe &fu.
u fu, A {rnLkk{kt {krf kh seLke LkkurxMk
k""k{kt Lk yk"e nku# kku {kMkk{kLk kkAku MkkUke
u"ku. kqhkk fkh% kkk""k{kt yk"kk yk A
{rnLkkLkku kkku r"Mkkhe &fk#, yLku Mk{#
"kh"kLke MkkkLkku fwhke fk#kLkk rMkktkkuLkku #ku#
y{ fheLku yo-ykke heku Wk#kuk fhe &fk#.
Assistant Collector of Customs, Calcutta v.

Charan Das Malhotra, AIR 1972 SC 689)
"ne"xe [w f kkLkw t L#kr#f rLk#t k%

"ne"xe [wfkku yuxu rLk#r{k fkuxkuo rMk"k#Lke
MktMkkyku khk r""kkuLkku [wfkku fh"kLkwt ktk. [wfkku
ykk"kLkwt yk "ifkf M"Yk rx#wLkku yk"k yoykke MkkkykuLkku y{ fhkkt "ne"xe
yrfkheykuLkk MkYku nku# &fu. rx#wLkLkwt #kkf
yko(xLk fh"k{kt yk#wt Au, yLku Lke[uLke k%
kkr%fkkyku hsq fhke fkuEk% MktMkkLkku Mk{k"u&
fhk""kLkwt Xhk""k{kt yk#wt Au : (i) ku fkuxoLkk MkksMkk{kLk hk"ke nku"e uEyu; (ii) ku hk# khk
h[k#ue nku"e uEyu; yLku (iii) ku hk#Lke
M"!k"kk L#kr#f MkkkLkk rLkrnk nku"e uEyu.
(Per Gajendragadkar, CJ in Engineering
Mazdoor Sabha v. Hind Cycles, AIR 1963 SC
874) xe#wLkku Lke[uLkk fkhkuyu nkuE &fu:
fuL yu hk# "ne"xe rx#wLkku su"k Mkhfkhe

f{o[kheykuLke Mku"kLke !hke yLku &hkku kkk
r""kkuLkku [wfkku fh"k Mktr"kLkLke A.323A
nuX h[k#ue rx#wLkku.
fh"uhk, VkuhuLk yuMk[uLs, sfkk, ykikurkf
yLku { r""kku s{eLk Mkwkhk, &nuhe s{eLk
xku[{#kok, r"kLk{tzkuLke [qtx%eyku yknkh
yLku kki% kkkkkuLku kkk r""kku Lke fh"k
ktkh%Lke A.323B nuX ykkue rx#wLkku.
Mkko yk#kuk, hkxe# ftkLke fk#k rx#wLk
yu kknf r""k rLk"kh% yk#kuk su"k
"ikrLkf fk#kykuke Mkkk"k{kt yk"uk yL#
rx#wLkku.
yk rx#wLkku yLku "ne"xe yrfkheykuyu ku{Lke
Vhu k"ke "$ku L#kr#f heku kkk !h"k.
kuyku yL# "ne"xe MktMkkykuLke su{ s ku{Lkk fk#kuo{kt
fwhke L#k#, L#k#e MkwLkk"%e, kq"oknLkku y!k"
yLku "kskek%kLkk yu s rMkktkku khk ktk#uk Au.
yu ku k% ku{Lkkke k% "khu L#kr#f AkLkkeLk Mkkku,
ku{Lkk !kkYk fk#kyku [kuMk fk#o"kne r"k#f
{kko'&fkyku ke &fu. khtkw yk Wkhktk kuyku

yufYkkk {kxu kwhk"k yrrLk#{, r"kLke fk#o"kne
MktrnkkLkk rMkktkku ku{s huMk #wzefux yLku Mxuh
rzrMkrMkMkLkk Mkk{kL# L#kr#f rMkktkkuLkwt kkLk fh"k
ktk#u Au.
rx#wLkku nkEfkuxo suxku s hu !kuk"u Au yLku
ku{kt L#kr#f yLku "ne"xe ktLku fkhLke #kyku
nku# Au, ku{ Akkt & yu WT!"uu Au fu rx#wLkku
nkEfkuxoLkku r"fk Au fu fu{. S. P. Sampath Kumar
v. Union of India, (1987) 1 SCC 124, A. 323A ktkh%Lkk {q!qk ktkh% {k$kLkk !tk Mk{kLk
k%k"kE nke, yu"k ykkh kh fu ku Aa.226 yLku

227 nuX nkEfkuxo khk kke L#kr#f Mk{ekk AeLk"e
u Au. Mk"kuo[ ykkLke yuf r"!kke# kU[u Xhk#w
nkw fu rx#wLkku nkEfkuxkuoLkk r"fk khefu {kLk"k{kt
yk"u Au. yLku kuke L#kr#f Mk{ekkLkku ELkfkh kE Lkk
&fu. yk rLk%o#ke kkuzkuf r""k Mkokk yk &
Vheke Mk"kuo[ ykkLke ktkh%e# kU[ Mk{k
Court in L. Chandra Kumar v. Union of India,

(1997) 3 SCC 261 fuMk{kt yk#ku. yu"wt Xhk"k#wt nkwt
fu A.323-A nuX nkEfkuxoLkk yrfkhkukLku kkfkk

hk$kku A.226 Lkku yk rnMMkku kuhktkh%e# Au. yLku
yu fu rhxku yu ykeku rx#wLkLkk rLk%o#ku Mkk{u
Mktktrk nkEfkuxoLku {wf&u yLku #ktke A.136 nuX
Mk"kuo[ ykk{kt ykeku s&u. yk{, ykku yu"wt
{tk# ew fu, rx#wLkku nkEfkuxoLkku Mktkq%o r"fk
kLke Lkk &fu yLku ku{Lkk rLk%o#ku rhx yrfkhkuk{kt
Mk{ekkkkk n&u.
rx#wLkku yLku "ne"xe L#kr#f MktMkkykuLkk rLk%o#kuLke

L#kr#f Mk{ekkLkk fuxkf rMkktkku L#kr#f &oLk{ktke
Lkek#k Au. ku{Lku Lke[u {k%u Mktrk{kt {wfe &fk#:
yo-L#kr#fk%u fk#o fhke rx#wLkku yLku
"ne"xe yrfkheykuLke L#kr#f Mk{ekkLkku
{q!qk rMkktk yk Au : Mk{ekkLke Mkkk yukuux
Mkkkke swe Au. kwhk"kLkk {q#ktfLk khke {kk
k#kuLkk rLkfkkuoLke kwLk: [fkMk%e ykkku fhke
Lkke yLku yu"wt fnu"k#wt Au fu rx#wLkku Mkk[e heku

fu $kuxe heku rLk%o# u"kLke Mkkk hk"u Au.
u fu WuMk%Lke rhx Lke[e ykkku fu
rx#wLkku khk yk[hkke yrfkhkukLke !wku
Mkwkh"k he fhe &fk# Au. yk"k fuMkku{kt
Lke[e ykkku fu rx#wLkku su yrfkhkuk
ku{LkkLkk nku# Akkt ku{Lkk Au yu{ "kheLku [wfkk
ykku Au. yk"k Lke k#uk yrfkhkukLkwt
yrk{% fhu Au. yk"k yrfkhkukLkk
y{Lke !q{kkLkk krh%k{u [wfkk ykku Au.
u fkuE rx#wLk fk#kLke !q fhu fu su kuLkk

yrfkhkuk{kt # Au kku, ykkku L#kr#f
Mk{ekk fh&u yLku kuLkk kkk h fh&u.
Wknh! : yuf ykikurkf rx#wLk yuf r""k nkk

hu Au, su ykikurkf Lkke. rx#wLku kuLkk
yrfkhkukke r"&uk fk#o f#wo nku"kLkwt Xhk#wt.
Fulham Rent Tribunal Ex p. Phillipe, [1950] 2

All ER 211)
(Newspapers Ltd. v. State Industrial Tribunal,

AIR 1957 SC 532)
rx#wLku yrfkhkukLke !q fhe Au fu fu{ ku

Lke fh"k Mk{ekk fhke ykkku {kxu ku{Lkk
yrfkhkukLkku #kk Lke fh"ku yk"~#f Au.
yrfkhkuk yrfkhkuke# k#kuLkk Lkk{u
yku$kkk [kuMk k#kuLkk yMk" kh rLk!oh
nkuE &fu yk"k yrfkhkuk{kt skkt fk#kLke
!q khefu Mkt!o{kt u"kLke yko(xLkLke !q,
fkLkqLke uk"kELkk yko(xLk kh rLk!oh nkuE
&fu.
u yuf rx#wLk $kuxe heku yrfkh kukLkk
k#Lkku rLk%o# fhu kku ku kuLke kkMku Lkke ku"wt
yrfkhkuk khe u&u yLku kuLkk f]#ku L#kr#f
Mk{ekk{kt h k&u.
Wknh! : rLk"kMke (hkuLkk !kzk (xkz"kLke Mkkk

hk"ke !kzk rx#wLk $kuxe heku yuf k#k{f
rLkfko fkZu Au fu r{fk yu yuf rLk"kMke (h Au,
#khu ku "kMk"{kt #kkkhe nukwyku {kxu Au. kuLkku
yku& h fh&u, fu{ fu ku%u yrfkhkukLkk yuf
k#Lkku $kuxe heku rLk%o# fheLku $kuxe heku yrfkhkuk
k#wO nkw. (R v. Hackney Rent Tribunal Ex p.
Keats, [1951] 2 KB 15)
Wknh! : su{kt er{#{ [wf"kE k#wt nku# ku"k

fuMkku{kt !kzk rx#wLkLku !kzk (xkz"kLke Mkkk nke
khtkw {fkLk{krfkuLku k#ue [wf"%eyku kuLkk khk
k#uk fk{Lku fkh%u nke. su fk#kLke Lksh{kt
er{#{ Lknkuke. kuke, yk"e hf{kuLku !kzk (xkzkLkk
nukwke er{#{ k%"e yu yrfkhkuk{kt ske
fk#kLke !q nke. yku& h fh"k{kt yk#ku. (R v.
yuf rx#wLk kuLkk yrfkh kukLke yth nku#

ku"e fk#kLke !q k% k% yk$he &fu. yuxu
fu suLkkke yrfkhkuk qrkk kkwt Lkke.
yrfkhkukLke yth fk#kLke yk"e !q {kxuLkku
yk khtkhkkk yr!k{ yu"ku nkku fu yk !qku
hufkuzo kh u$k# ku"e nku# kku s L#kr#f heku
Mk{ekk kkk nke. yk & Mk{qnLku #k#kr#k
fh"ku y(hku Au, khtkw ykk Mk{k {wfk#uk
hufkuzo khke M"t#Mk yLku &oLke# yu"e
!qkuLku kuLkk Mk{k"u& kkku nku"kLkwt fne &fk&u. suu
!qkuLku &ku"k {kxu r"kk"kh krhk%Lke sYh
kzke Lkke yu su yMkhkMk kkfkh {kxu
kq"okn uhu Au.
Wknh! : krh"nLk Mkkkrfkheyu Mxus kh{ex he

fh"k {kxuLke yuf yhS yu"k ykkh kh kkAe Xue
fu yhskh ftkLke yL# Mku &k$k f[uhe hk"u Au.
khtkw yL# Mku &k$k f[uhe nku"e yu fk#k khk
Mkk{kkLke &hk kLkk""k{kt yk"e Lknkuke. kuke
hufkuzo Wkh u$eke !q khk rLk%o# qrkk k#ku nkku
yLku h k#ku. (K. M. Shanmugam v. SVS (P.)
Ltd., AIR 1963 SC 1626)
u fu, U.K. {kt Zk%u Mkkrkk k#uwt yu n"u

!khk{kt [rk kLkuwt ykwrLkf "% yrfkh
kuk{kt ske fkLkqLke !qku yu yrfkh kuk{kt s
hnue fkLkqLke !qku "[uLkku !u Lkkkq fh"kLkwt Au

yLku rx#wLk khk kke k{k{ fkLkqLke !qkuLku L#kr#f
Mk{ekkkkk kLkk""kLkwt Au. yk yr!k{ Mkkik{"kh
r$$ufkrfkh MkkkLkku wk#kuk
Anisminic Ltd. v. Foreign Compensation

Commission, [1969] 2 AC 147 {kt ykLkk"k#ku
r""ufkrfkh MkkkLkk wk#kukLke L#kr#f Mk{ekkLkk

ykkhkuLkwt r& r"kLk Council of Civil Service
nkku. su n"u U.K.{kt Zk%u Mkkrkk kE [q#ku Au.

(Boddington v. British Transport Police,
[1999] 2 AC 143; Pearlman v. Harrow School
Governors, [1979] QB 56) yLku ykk%e Mk"kuo[
ykk khk k% xktf"k{kt yk#ku Au (Mukand Ltd.

v. Mukand Staff & Officers Association, AIR
2004 SC 3905).
yrfkhkuk rMk"k#Lke nfefkku {kxu, Mkk{kL# k%u

rx#wLkku khk kkkt $kuxk rLk%o#ku{kt r"kuk k&u Lkn
fu{ fu $kuxe heku fu Mkk[e heku rLk%o# u"kLkku ku{Lku
yrfkh Au. u fu, k#Lke !q Mktkq%ok%u r"f]k nku#
kku, yk"k kku rx#wLku {kL# hk$"k su"k yu Lkh
kwhk"k M"efkh"kLkku $kuxe heku ELfkh f#kuo nkku kku,
yk"k kku {kL# Lk h$k# ku"k kwhk"k $kuxe heku
M"efk#ko nku# yLku ku kwhk"k r""ke kkh% kh yMkh
fhe nku# (Syed Yakoob v. K. S. adhakrishnan,
AIR 1964 SC 477) kku, yk"k kku kuLkwt kkh% rkLkkwhk"k ykkrhk nku# (Gopala Genu Wagaley v.
Nageshwardeo, (1978) 2 SCC 47) kku,
yrfkhkuk knkhLke yk"e !qkuLku L#kr#f Mk{ekk{kt
Mkwkh"k{kt yk"&u. yu kkkk y"~# {Lk{kt hk$"e
uEyu fu, yuf rkLw Mkwe kuh"k#uk kwhk"kLke
k#kokk fu #ku#kk yLku Mkhnw kkh%{ktke su rLkkk
k"kLke Au ku nfefkLkku rLk%o# rx#wLkLkk L#kr#f
#kkf yrfkh kukLke yth Au yLku kuLku ykk
Mk{k E sE &fk&u Lkn.
"ne"xe r""u f kefkhLkku L#kr#f yt f w &
"ne"xe kkw y{wf yt&u yrLk"k#ok%u r""kfurfkh
hk"u Au, khtkw r""ufkrfkhLke MkkkLkku whwk#kuk
k"kLke Mkt!k"Lkk nku# Au. yu ykkh kh
r""ufkrfkhLke Mkkk y{kL# Xuh"e &fk# : (i)
r""ufkrfkh MkkkLkku wk#kuk yLku (ii) r""ufkrfkh
Mkkk "kkh"k{kt rLkVkk.
Unions v. Minister for Civil Service, [1985]

AC 374 G. C. H. Q. fuMkke k% yku$k# Au.)
fuMk{kt k#wt nkwt, su Mkt#kkt fuMkku{kt (Tata Cellular

v. Union of India, (1994) 6 SCC 651; Siemens
Public Communication v. Union of India, AIR
2009 SC 1204) Mk"kuo[ ykku M"efkhuwt Au.
kuhfk#uMkhkk : rLk%o# fkko yu fk#kyu ku{Lkk

ykkue MkkkLke {#kok ykk"k{kt Mkk[e heku
Mk{s"e uEyu. yLku ku {#kokykuLku ykutk"e Lk
uEyu.
ykk'ffkk : "uuzLkMkkhe kuh#kskek%w suLke
[[ko kkAke fh"k{kt yk"&u; yLku
fk#okrk r"k#f yrLk#r{kkk : fk#okrk
r"k#f ykir[# Mkkku fk#o"kne fh"k{kt yk"k
fwhke L#k# Mkk{u rLkVkk.
Wk k{ yLku ke ykkh yuf Mk{kLk rMkktkku
khk Mkt[krk Au. suLke [[ko yLkw{u yrf Mkkk
MkkUk%eLkk yLku yrk&# Mkkk kkkkk ku{s fk#okrk
r"k#f Mkkk kkkkkLkk r&kofku nuX fh"k{kt yk"e
Au. keu ykkh ykk'ffkk yk"k yLkkir[#Lke
[[ko n"u kAe fh"k{kt yk"e Au.
ykk%ffkk yk$k $uzLkMkkhe kuh$kskek!w

L#kr#f Mk{ekkLkk ykkh khefu kuh"kskek%kLkwt
kuh% yu "ne"xe fk#kLkk Mkkike {n"Lkk "kMkr"f
rLk#{ku kifeLkku yuf Au. Associated Provincial
Picture Houses Ltd. v. Wednesbury
Corporation, [1948] 1 KB 223, 229 Lkk fuMkke ku
[rk Wkh s%k"u G. C. H. Q. fuMk{kt L#kr#f

Mk{ekk {kxuLkk ykkh (ii) khefu u"k{kt yk#ku nkku.
ykk, ku{kt ykk'ffkk &Lkku Wk#kuk k#ku nkku
su kuh"kskek%kLkku k#ko# Au. yksu "uzLkMkkhe
kuh"kskek%w M"efk#o fkLkwLke (weke kLke kE
Au. su{kt kuLkk kukkrfkh{ktLkk khMkh Wk#kuk{kt E

&fk# ku"k r""ufkrfkhLkk yMkt# fkhLkk $kMk
whwk#kukkuLkku Mk{k"u& kk# Au.
yLkkir[#Lkk kkh% kh E skkt r""ufkrfkhLkk
wk#kukLkk fuxkf Wknh%ku [fkMkkk knuk, yu
LkkU"wt sYhe Au fu fkuxo "ne"xe rLk%o#Lke kw%"kk{kt
$kehe fhkkt Lkke; kuykuLku fu" rLk%o# fkko
r#k [fkMk"k Mkkku s rLkMkkk Au (Sterling
Computers Ltd. v. M. N. Publications Ltd.,
(1993) 1 SCC 445). #"nkh fkuxkuo k% "ne"xe
fk#o"knLke Mk{ekk fh"k{kt L#k#ef rLk#tk%Lke Lkerk

ykLkk"u Au. r""ufkrfkhLkk wk#kukLkk fuxkf
Wknh%ku Lke[u ykk"k{kt yk#k Au.
k Ehkk
Mkkkktk kq"okn, ukkwr yk"k $kuxe !k"Lkkke
uhek kk# #khu ku kEhkkke fk#o"kne fhu Au.
Mkhfkhe fk#o"kneyku{kt Mkk{kL# heku Mkkhe !k"Lkkke
kh%k nku# Au. kuke kEhkku Mkkrkk fh"kLke
s"kkkhe #k kh Au.
Wknh! : Mkhfkhe f{o[khe kh k""k{kt yk"uwt

ykhkukLkk{w kq"okn, uk!k" yLku kEhkkke
fh"k{kt yk"uwt s%k#w nkwt. (State of Punjab v.
K. K. Khanna, AIR
2001 SC 343)
MkkkLkku Mk#Lkk yk&kMk$kku y{

fk#k khk yrf]k Lk nku# ku"k nukwMkh
r""ufkrfkhLkku Wk#kuk yu MkkkLkku Mk#Lkku yk!kMk
fhk"u ku"ku y{ Au. r""ufkrfkhLkk wk#kukLkku yk
fkhLkku kEhkku Au yu MkkkLkku y#ku# Wk#kuk
Au.
Wknh! : (i) yxfk#kLke MkkkLkku kwLkkrnk y{

{kxuLkk r"fk khefu Wk#kuk fh"k{kt yk"u kku ku
MkkkLkku Mk#Lkk yk!kMk"kku y{ Au (Lal Kamal
Das v. State of West Bengal, AIR 1975 SC
yLku (ii) #kt "ikrLkf fk#ku nuh nukw

s{eLk MktkkLkLku yrf]rk ykku Au. khtkw Mkkkktk
$kLkke nukw ke uhek MkkkLkku Wk#kuk fhu Au.
#khu r""ufkrfkhLkku yk"ku Wk#kuk fk#k khk
yrf]k fh"k{kt yk"uk nukw {kxu fh"k{kt yk"kku
Lkke (R. K. Agarwalla v. State of West Bengal,
753);
AIR 1965 SC 995).
MkwMktkk yLku yMktkk r$[kh!kyku

r""ufkrfkhLkku Wk#kuk MkwMktkk ykkhku, fkh%ku yLku
r"[kh%kyku kh s fh"ku uEyu. k{k{ MkwMktkk
krhkku r"[kh"k{kt Lk yk#k nku# yk"k yMktkk
krhkku r"[kh"k{kt yk#k nku# kku rLk%o# L#kr#f
Mk{ekk{kt h fh"k{kt yk"&u.
Wknh! : (i) ykikurkf r""k fk#k nuX Mkhfkh
ykke rLk%o# {kxu rx#wLkLku ykikurkf r""kLkku
Wu$ fh"kLkku ELfkh fh"kLke Mkkk hk"u Au. kku
Mku Lkku Mknkhku ukk fk{khkuLku rLk#trkk fh"k
Mkhfkhu kkuLkMk Mktktrk r""kLkku rLk%o# fh"kLkku
ELfkh f#kuo #khu yk fkh% fk#k khk ykk"k{kt
yk"ue MkkkLkk Wu&Lku yMktkk yLku kuLke knkh
Xhk""k{kt yk#wt. (State of Bombay v. K. P.
Krishnan, AIR 1960 CS 1223)
Absence of Material
suLkk ykkhu #kkhf yr!k# (z"kLkku Au. ku"e

Mkkk "kMkr"f Mkk{keLkk y!k"u u"k#uku rLk%o#
r"[k#ko "kh u"k#ku nku"kLkku rLkuo& kk# Au. yLku ku
kuhk#f Xh&u. fkuxkuo "kMkr"f Mkk{keLke k#kokk Lk
[fkMku #khu, kuyku yu"e kkkMk fhe &fu fu Mkkkktk
Mk{k yu"e fkuE "kMkr"f Mkk{ke WkMkk Au fu fu{
suLkk ykkhu rkktf rLk%o# u"kE &fu.
Wknh! : r"u&e r"rLk{# r"rLk#{Lk fk#k nuX

rLk#k{fe, y{ ks"%eLku fuMku xk# {kxu
{kuf"kLke Mkkk ykk"k{kt yk"e nke, ku{Lkk
#kkhf r""ufkrfkh{kt nku# kku, ku{Lku tz
Lkkt$"kLke Mkkk ykk"k{kt yk"e nke ku tz kqhkku
nkku. yu"wt Xuh""k{kt yk#wt fu Mkkk "kMkr"f

Mkk{keLkk ykkhu rLk#k{f Mk{k fuMk {kuf"kLkk
r""ufkrfkhLkku s Wk#kuk fhe &fk#ku nkku. (Rayala
Corporation Ltd. v. Director of Enforcement,
AIR 1970 SC 494)
wkkuokk yk$k yLkkir[#

"ne"xe rLk%o#ku Mkk{kL# {k%Mk Mkkkktk Mk{k
"kMkr"f Mkk{keLkk ykkhu knkU[u Lkrn ku"k $hkk
heku $k"uk fk#f, "kne#kk fu wkkuo nku# kku
fkuxkuo yk"k "ne"xe rLk%o#ku h fh&u.
yMkkk#kk yLku fk#uMkh ykukk

fk#uMkh ykukk yu Mkhfkhe Lkerk yLku
yr!k{{kt yMkkk#kk Mkk{u hk% ykk"k fkuxkuo khk
r"fMkk""k{kt yk"uku rMkktk Au yLku Mkhfkh Mkk{u
yk"kk y"hkuku ku Mkkkktk khk & fu Mkk"uske
"[Lk ykk"k{kt yk"u #khu yk"k Mkkkktk khk
rLk#r{k "ko%qfLku fkh%u ku WT!"u Au, #k su [kw
hnu&u ku"e "kskek%u ykukk hk$u Au (Food
Corporation of India v. Kamdhenu Cattle
Feed Industries, AIR 1993 SC 1601). u fu,
Lkeke{kt yk"k kufrnf{kt VuhVkh kk# #khu

#kLkk rnk{kt Q!e kE &fu ku"e fkuEk%
Mk{kLkkkykuLku ykeLk fk#uMkh ykukkLkku rMkktk
kkw kkz"k{kt yk"&u Lkrn.
Wknh! : nuhkk uELku yuf #kyu (hLkk

kuxLke Vk"%eLkku r"fkMk MkkkLku yhS fhe. kuLkk
kAe yhS fhe nke. ku"e yL# #kykuLku kux
{#ku, #khu kuLku kux Vk""k{kt yk#ku Lkrn. fkuxuo
Xhk#wt fu kuLku MkkkktkLke Lkerk yLkwMkkh s{eLk
Vk""k{kt yk"u&u. ku"e heku fk#uMkh ykukk nke.
(Sachindra Kumar v. Patna Regional
Development Authority, AIR 1994 Pat 128)
r$$ufkrfkhLkk y{{kt rLkVkk
r""ufkrfkhLkk y{ kuhfk#uMkh fh"k {kxuLkku keu

ykkh Au. kuLkku y{ fh"k{kt rLkVkk kuLkk (%k
kkMkkyku Au.
MkkkLkku {efurLkf Wk#kuk

Mkkkktk fuMkLke nfefkku yLku MktukkuLku #kLku ek
"kh yk"k fkuE yL# #k !k{%Lkk ykkhu s
nwf{ku fhu kku ku kkwt {efurLkf f#wO fnu"k#.
Wknh! : k]n Mkr[" khk fuMkLkwt M"ktkk%u r"&uk%

f#ko kkh kkueMkLke !k{%Lkk ykkhu s fh"k{kt
yk"uku rLk"khf yxfk#k nwf{Lku MkkkLkk {efurLkf
y{ khefu h fh"k{kt yk#ku. (Emperor v.
Sibnath Banerji, AIR 1945 PC 156)
ykk'we nuX fk#o$kne

Mkhfkhe Mkkkktkyu M"ktkk%u yLku Wkk yrfkheLke
{kko&oLk yk"k ykk$weke !kr"k k#k "kh
r""ufkrfkhLke MkkkLkku Wk#kuk fh"ku uEyu. kkkk
ytku [wfkku ykk"k yrf]k fh"k{kt yk"uk Mkkkktk
khk fkuE yL# MktMkkLku r""ufkrfkh ykk"kke rLk%o#
fh"kLke Mk{k r#k kuhk#f Xh&u.
Wknh! : #khu fLxe fkWLMke rMkLku{kLku yu"e &hku

kh"kLkke ykke fu ku rV{ Wkuk khk ki#kh
fh"k{kt yk"uk MktkXLk khk k{kr%k fhue rV{ku
s kkk"&u, #khu Xhk""k{kt yk#wt nkwt fu ku%u kuLkk
kkukkLkk{kt rLkrnk fh"k{ktt yk"uku r""ufkrfkh
kuhfkLkqLke heku rV{ Wkuk MktkXLkLku yk#ku nkku.
(Ellis v. Dubowski, [1921] 3 KB 621)
Lkerk khk r$$ufkrfkh{kt Yfk$x

"ne"xe Mkkkktkku ku{Lkk r""ufkrfkhLkk y{Lku
r"rLk#r{k fh"k kkukkLkk kh Lkerkyku ku Au yLku
#kkk fuMkkuLke kw%"kkykuLku #kLk{kt ek "kh
k{k{ fuMkkuLku [wMkk%u yk"e Lkerkyku kkw kkzu Au.
#khu kuyku ku{Lkk kkukkLkk r""ufkrfkhLku kuhfkLkqLke
heku y"hkuu Au. $kMk fheLku Mkhfkhu (%kkk fuMkkuLke

fk#o"kne fh"kLke nku# Au. #khu yk rMkktk MkhfkhLku
r""ufkrfkh Mkt[krk fh"kLke Mkk{kL# Lkerkyku
fh"kke hkufke Lkke. khtkw, yk"e Lkerk "kske,
L#k#e yLku ykkh!qk nku"e uEyu. yLku sYh kzu
kku #kkk fuMkkuLku #kLku u"k krh"koLk k{kk kqhe
kzk"e uEyu.
Wknh! : fkuusLkk yk[k#oyu yu"k s kufkuLku
k%khe{kt u"kLkku [wMk rLk#{ ykLkk#ku su kufkuu ku
s Mk{#u nkshe{ktke {wk {u""kLkk nukwMkh
ke{kheLkwt kkeke {k%kk hsq f#wO nku#, yu"wt
Xhk""k{kt yk#wt fu ku{%u ku{Lkk r""ufkrfkhLkku
y{ yxfk#ku nkku. (Kumkum Khanna v.
Mother Aquinas, Principal, Jesus & Mary
College, AIR 1976 Del 35)
Wkk#ku
"ne"xe fk#kLkk rLk#{kuLke [[ko fheLku yk rLk#{kuLkk
!tkLkk rLk"kh% {kxuLkk L#kr#f Wkk#kuLku Mktrk heku
"%o""k{kt yk#k Au.
nkEfkuxoLkku hex kukkrfkh

Mktr"kLkLke A.226 nuX huf nkEfkuxo su{kt kuLkku
kukkrfkh !kuk"u Au. ku"k Mk{k r"Mkkh{kt, fkuEk%
#kLku "ne"xe Mkkkktk yk"k MkhfkhLku #ku#
yku&ku, nwf{ku, hex ku{s kh{ yku&,
Mkuhxeykuhhe, nue#Mk fkukoMk, "ku "kuhLxku ku{s
yrfkhLkk y{ {kxu yk"k yL# fkuEk% nukwMkh
rkkt Mkkk hk"u Au. nkEfkuxkuo "ne"xe
fk#o"kne{ktLke !qkuLku Mkwkh"kLke #kkf Mkkkyku
hk"u Au, ku{s Mk"kuo[ ykkke r"khek, #kt
{q!qk yrfkhkuLkk !tk Mkkku s sE &fk#,
nkEfkuxkuo{kt k{k{ fkLkqLke yrfkhkuLkk !tk {kxu sE
&fk# Au. (Bengal Immunity Co. v. State of
Bihar, AIR 1955 SC 661) u fu hex yrfkhkuk
r""ufkrfkhLkwt yrfkhkuk Au yLku yke fkuxoke
r"khek hex fkuxoLku yu"tw kku Au. Mkhfkh khk kkkte
kqhke kt!eh Lkke kku ku Wr[k fuMkku{kt hknk

ykk"kLkku ELfkh fh"kLkku r""ufkrfkh hk"u Au.
nkEfkuxo {q!qk nfkuLkk !tkLku #kLku u #khu hexLkku
r"k#, Mktr"kLkLkk !kk-3 Lkk nukw {kxu yko(xLk
fh"k{kt yk"u Au. ku {wsk hk# nku"ku uEyu. khtkw
fkuEk% yL# fkLkqLke nLkk !tkLku #kLku u"k{kt
yk"u #khu nkEfkuxoLkwt yrfkhkuk (%w r"Mk]k nku#
Au. yLku nuh Wk#kurkkk Mku"k kqhe kkzke $kLkke
MktMkkyku yk"k yL# nuh Vt&Lk yk"k $kLkke
#kyku yk"k ftkLkeLkku "ikrLkf fk#k nuX
fuxef Vhs k"ue nku# #khu kuyku Mkk{u hex
{wf"k{kt yk"&u.
nkEfkuxkuo k% kq"orLk'%k kkkk, yrk&# Wkk#ku,
{kL# Mkrk, !qku yu r""ke nfefk su"k hex
yrfkhkukLkk Mkk{kL# rLk#{kuke ktk#ue Au.
Mk$kuo[ ykkLkwt hex yLku yke yrfkhkuk

A.32 nuX Mk"kuo[ ykkLke kuLke hex yrfkhkuk
khk {q!qk nfkuLkwt hk% fh"kLke Mkkk Mktkq%o Au yu

fkLkqLke rLk#tk%kuke {#kork Lkke. A.142 Mk"kuo[
ykkLku k{k{ fuMkku{kt kqhukqhku L#k# fh"kLke Mkkk
ykku Au, yu {q!qk nfkuLkwt hk% fh"k ku fkuEk%
fk#okrk ykLkk"e &fu.
nkEfkuxkuoke ku yu kkkku yk kzu Au fu Mk"kuo[
ykkLkwt yrfkhkuk {q!qk nfkuLkk !tkLkk fuMkku
kqhkwt {#kork Au, su hk#Lke r"Mk]# #kk#k{kt
yLku Mktr"kLkLke A.12 nuXLkk kuLkk {k#{ku{kt
yk"kk kkkuLke Mkk{u s VkE fhe &fk#. khtkw yk
yrfkhkuk{kt kkkkku Mkkt!eLku hknk ykk"kLke
Mk"kuo[ ykkLke Mkkk rLkhtfw& Au. yMkkkh% {q
hex yrfkhkuk Wkhktk, Mk"kuo[ ykk A.136
nuX yke yrfkhkuk hk"u Au. su{kt nkEfkuxoLkk
rLk%o# Mkkku yke fh"k $kMk {tswhe {u"e &fk#.
$kMk r"&ukkrfkh hexkuLke {w# $krMk#kku Lke[u {wsk
Au:
nur#Mk fkukoMk : Mkhfkhe Mkkkktk khk kuhfkLkqLke

heku yxfk#k fh"k{kt yk"ue #kLke {wk
Mkwhrkk fh"k yk hexLkku Wk#kuk fh"k{kt yk"u
Au yLku ku {q!qk nke S"Lk yLku M"kkt#
MkweLkk r"Mk]k Au.
"ku "kuhLxku : yk hexLkku Wk#kuk "ikrLkf
uk"kEyku nuX nuh f[uheyku rLk#wk
fh"kLke kkkkku{kt "ne"xe fk#o"kneLke Mk{ekk
fh"k{kt kk# Au. $kMk #kLke rLk{%wtfLku yu"k
ykkh kh kzfkhe &fk# fu ku nkuku kh% fh"k
k#f Lkke yk"k fuxef yL# fkLkqLke kkkk
ku{kt kkw kzu Au.
kh{yku&-{uLzk{wMk : yk hex Mkkkktkyu suLkku
ELkfkh f#kuo nku# ku"e fk#k khk kuLke sYhe
nuh Vhs k""k nuh MkkkktkLku rLkuo&
fhkku fkuxo khk fh"k{kt yk"uku yku& Au.
Mk'Mkykuhhe (Wuk%) : yk hex rLkhek%
yrfkhkuk fkhLke Au. su{kt nkEfkuxo yk"k
Mk"kuo[ ykk nuh MkkkktkLkk yu"k rLk%o#Lku
h fhe &fu suLkkke kuLkk yrfkhkukLkwt Wt(Lk
k#wt nku#.
rkkt : yk hex Mk'Mkykuhhe su"e Au khtkw ku
#khu fh"k{kt yk"u ku kku s yk kzu Au. ku
suLke Vhe#k kE nku# ku fk#o"kne kqhe kk# ku
knukLkk kkkLku kke Au. yLku kuLkku Wu&
$kuxw f]# kE &fu ku knuk kuLku yxfk""kLkku Au.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 13 : ft kLke ku
e RLz#Lk ftkLke Act, 1956, su {wsk, (the
Act), kuLkk nuX su rLk#{ku yLku fk#kyku MkkkuMkkku (z"k{kt yk#k Au, ku{kt {w# fk#ku Au su
!khk{ktLke ftkLkeyku Mktktrk kkkkkuLkwt rLk#tk% fhu
Au.
fh% 1: Mkk"Lkk
ftkLkeLke #k#k.
!ftkLke &Lkku fkuE [wMk kfLkefe fu fk#kfe#
yko Lkke. (Stanley, Re, [1906] 1 Ch 131)
Mkk{kL#k: !ftkLke yuxu yu"e #kykuku Mk{qn
su yr!kk%u yufMk{kLk # {u""kLkk nukwke
[kuMk fk#kfe# kkkk{kt uzk#uku nku# Au.
Mkwk fk#k {wsk !ftkLke &Lkku yko Au, ftkLke
Act. (S.3(1)) nuX hr[k yLku hrsMxzo Au.
ftkLkeLke kkr!fkkyku
uzk% kh ftkLke M"ktk fkukkuohux hk"u Au. ftkLke A
yuf " rk kMkoLk Au yLku ku kkukkLke Mktkrk yLku
yk'kf s"kkkheyku hk""k Mkk{ Au. ftkLke
kkukkLke r{fk hk"e &fu Au, kuLkku k"ku fhe &fu Au,
Lkk%kt WAeLkk R &fu Au, kuLf yufkWLx hk"e &fu Au
yLku kkukkLkk Lkk{u fkuLxufx{kt "u&e &fu Au.
ftkLke fk#{e "khMkknf hk"u Au , ku Au, khku fu
ftkLkeLkwt Mk#k "$kku"$k kk# kku k% ku"k
VuhVkhku ftkLkeLkk Mkkk#Lku yMkh Lkrn fhu.
Wknh! : ftkLke X, k% &uhnkuzMko hk"u Au.

ku{ktLkk yuf &uhnkuzhLkwt {]#w kkkt kuLkk &u#Mko kuLkk
kwkLku "khMkk{kt {u Au. &uhnkuzkLkk {k$k{kt

yk"uk kk"Lke fkuE s yMkh ftkLkeLkk yMk"
kh Lkrn kk#.
r^xk ykuV fkukkuohux $u

ftkLkeLke yku$ kuLkk Mk#ku fhkkt rkfw yk
yLku fk#uMkhLke nku# Au.
Wknh! : ftkLke X Lkk 99.9% &u#Mko S Lke kkMku Au

yLku ftkLkeLkk kkfeLkk &u#Mko S Lkk fwxwtkLkk Mk#ku kkMku
Au. ftkLkeyu u"kwt Vqtfkk ftkLkeLkk urzxMkuo yu"ku k"ku
f#kuo fu S yLku X yu ktLku yuf s nkk. fkuxuo s%k#wt fu
uzk%{kt ftkLke X Lkk {krf S fhkkt X Lke yku$
Mkk%u yk nku"e uEke nke, ykke , X khk su
u"wt Wkkze u"k{kt yk#wt kuLkk {kxu S s"kkkh Lkrn
k%k#. (Salomon v. Salomon, 1897 AC 22)
y{wf yk"kk Mktukku{kt, fkuxo ftkLkeLke M"ktk

yku$Lku y"k%u Au yLku Mk#ku yk"k {uLkusMko fu
suyku ftkLkeLkk fk#kou {kxu s"kkkh Au ku{Lkk kh
s"kkkhe Lkk$e u Au. ykLku , "r^xk ykuV
fkukkuohux "u Lkk rMkktk khefu yku$"k{kt yk"u Au."
r^xk ykuV fkukkuohux "uLkk rMkktkLku fkuxo khk
kkw kkz"k{kt yk#ku nku# ku"kt fuxktf "%ooLkAu:
s#khu nuhrnk u${{kt nku#.
Wknh! : s{oLk ftkLke khk s{oLke{kt Wkkek

xk#MkoLkwt $uLz{kt "u[k% fh"k{kt ftkLke X uzkE
nke. X Lkk kk s &u#Mko s{oLk ftkLke hk"ke nke
yLkuuyufMkLkk kk s zk#hufxMko s{oLk Lkkkrhf"
hk"kk nkk yLku s{oLkeLkk hnu"kMke nkk. k{
r"#w hr{#kLk, X khk yuf ytkus fMx{h
kkMkuke xuz zux kkAwt {u""k {kxuLkku k"ku k$
fh"k{kt yk#ku. fkuxuos%k#wt fu X $uLz{kt uzk#ue
nku"k Akkt kuLkwt rLk#tk% w~{Lk hkx khk fh"k{kt
yk"kwt nkwt. X Lku xuz zux kkAwt {u""kLke Aqx ykk"e
yuxu fu w~{Lk hkxLku Lkk%kt xkLMkVh fh"k khkkh

n&u su kf kkurMkeLke r" s&u. (Daimler Co.
Ltd. v. Continental Tyre & Rubber Co. Ltd.,
[1916] 2 AC 307)
xufMk Aukhk{%e yk"k xufMk fhkh!tk
Wknh! : D, yuf kiMkkkkk #rk Au, r"r"

ftkLkeyku{kt hkufk% fhuwt Au suke xufMkLke
s"kkkheykuLku xke &fu. fkuxo khk ftkLkeykuLke
fkukkouhux yku$Lke Wkukk fh"k{kt yk"e yLku D kh
xufMkLke s"kkkhe Lkk$"k{kt yk"e (Dinshaw
Maneckjee Petit, Re., AIR 1927 Bom 371).
Aukhkze fu y#ku# Mkt[kLkLkk fuMk{kt
Wknh! : L y{wf s{eLk J Lku "u["k {kxu Mkt{k

k#ku. kkAke L Lkku r"[kh kkE k#ku. s{eLk J
Lku "u["kLku ku ku%u yuf ftkLke kLkk"e .ku s{eLk
ftkLkeLku Vuhk fhe. yk $kMk fkhLke [ukLke Mkk{u
fkuxuo ftkLkeLke fkukkouhux yku$Lke y"k%Lkk fhe yLku
J Lku s{eLk ykk"kLkku ftkLkeLku nwf{ f#kuo. (Jones v.
Lipman, (1962) All ER 342)
u , ur$k Xhk" kkuku s r^xk ykuV e

fkukkuohux "uLkku yLkkh fhu.
Wknh! : VkuhuLk yuMk[uLs hu#wu&Lk yufx,

1973 (the FERA) rkLkrLk"kMke !khke#kuLku
!khke# ftkLkeLkk 1% &uh u"kLke Aqx ykke Au.
rkLkrLk"kMke !khke# S.13 ftkLkeyku kLkk"eLku kuLkk
khk !khke# ftkLkeLkk &u#Mko 1% Lke AqxLke {#kok
knkh $heu Au. fkuxo ftkLkeykuLke fkukkuohux yku$Lke
y"k%Lkk fheLku VuhkLke f{Lkk !tk k Mkkukyku
rLk#tk%{kt E u Au. (Life Insurance
Corporation v. Escorts Ltd., [1986] 1 SCC
264)
fh% - 2 : ft kLkeLkk fkhku
'kLkke ftkLke yLku nuh ftkLke
S.3(1)(iii) Lkku yux $kLkke ftkLkeLke #k#k fhu Au:
yu"e ftkLke suLke {qze [qf"%eLke (wk{ {#kok yuf

k$Lke yk"k yuxe s W[ hf{Lke Lke fh"k{kt
yk"e nku# Au yLku su,
kuLkk &u#MkoLke Vuhke fh"kLkk Mk#Lkk nfLku

yxfk"u Au;
kuLke Mk# Mkt#k k[kMkLke {#kok hk"u Au. yk
k[kMkLke Mkt#k Lke hk$"k{kt yk"u Au
yk{kt fk{khku yLku !qkkq"o fk{khkuLkku Mk{k"u&
kkku Lkke.
nuh sLkkkLku kuLkk &u#Mko fu rzkU[hLkk kknf
kLk"k kh rkkt {qfu Au.
$kLkke ftkLke ykuAk{kt ykuAk ku Mk#ku hk"ke nku"e
uEyu.
Mkwk fk#ku nuh ftkLkeLke #k#k ykkkk fnu Au fu
ku yu"e ftkLke Au su $kLkke ftkLke Lkke. (S.3
(1)(iv))
nuh ftkLke{kt ykuAk{kt ykuAk Mkkk Mk#ku nku"k

uEyu. $kLkke ftkLkeLke su{ ku{kt "w{kt "w
Mk#kuLke fkuE {#kok Lkke. "w{kt, nuh ftkLke kkMku
(wk{ kkt[ k$ rk#kLke {qze fu kuxe s W[
hf{ su yrf]k heku Lke fh"k{kt yk"e nku# ku
nku"e she Au, "kf ftkLke &{kt yu $kLkke
ftkLkeLkku Mk{k"u& kk# Au su yL# $kLkke ftkLke
fhkkt ftkLkeLke kqhf Au.
rr{xuz yLku yLkrr{xuz ftkLke

rr{xuz ftkLke ku fkhLke nkuE &fu Au: (a) ftkLke
&u#Mko khk rr{xuz nku# Au;yk"k (b) ftkLke kuhtxe
khk rr{xuz nku# Au.
&u#Mko khk rr{xuz ftkLk{kt, Mk#ku khk &u#Mko
{qzeLke s uhf{ ykk"kLke Au kuLkk {kxu ftkLkeLkk
Mk#kuLke s"kkkhe {#kork nku# Au Mk#ku s#khu
Mktkq%o kuEz-yk &u#Mko hk"kk nku# #khu kuykuLke

fkuE s"kkkhe hnuke Lkke.
#kLk{kt hk$ku fu {kuxk!kkLke ftkLkeyku rr{xuz kk#
&u#Mko khefu kLkue nku# Au. kuhtxe khk rr{xuz
ftkLkeyku{kt, ftkLkeLkk Mk#kuLke rVMk yu{kWLx
{kxuLke s"kkkhe {#kork nku# Au, ftkLkeLkk
nuhLkk{k{kt s%k#k {wsk, ftkLke u"kwt fkZu #khu
ftkLkeLkk Mk#kuyu kuhtxuz hf{ ykk"kLke s"kkkhe
rLk!k""kLke nku# Au.
yLkrr{xuz ftkLkeyku{kt Mk#kuLke ykrkof s"kkkhe
yLkrr{xuz nku# Au.
Mkhfkhe ftkLke
Mkhfkhe ftkLke A ftkLke Au su{kt fw kuEz-yk &u#Mko
furkxLkk k!k 51xfk fuL Mkhfkh, yuf fu "w
hks# MkhfkhLkk rLk#tk%{kt nku# Au. (s) yk"k fuL
Mkhfkh yLku yuf fu "w hks# Mkhfkhku Mkt#wkk%u
(S.617)
Wknh! : "Mkhfkhe ftkLkeyku Lkk fuxktf Wknh%ku

Lke[u ykk"k{kt yk#k Au : !khk nu"e Euxf
rr{xuz, fku RLz#k rr{xuz, Vqz fkukkuohu&Lk ykuV
RLz#k, Lku&Lk yur"yu&Lk ftkLke ykuV RLz#k
rr{xuz, ykuR yuLz Lku[h kuMk fkukkuohu&Lk yLku
Mxe ykukkurhxe ykuV RLz#k.
kksukh{kt , yLkuf Mkhfkhe ftkLkeyku Mk{k[khku{kt hne
Au fkh% fu yk"e ftkLkeyku{kt fuL Mkhfkh khk ku{Lkk
&uhnkuzk{kt (xkzku fh"kLkk #Lkku k#k
Au(Mkk{kL#k: kuLku "rzMkRL"uMx{uLx fnu Au).
Mkwk fk#ku Mkhfkhe ftkLkeykuLkk Mkt[kLk {kxu yLkuf
$kMk f{kuLkku ykkn hk$u Au su{ fu, Mkhfkhe
ftkLkeLkku rnMkkkkkkMkLkeMk ftxkuh yuLz ykurzxh
sLkh ykuV RLz#k khk rLk#wk fhuku nku"ku uRyu
(S. 619).
ftkLke yLku kuxk ftkLke hk$$e

yuf ftkLkeLku keS ftkLkeLke kuxk ftkLke k%"k{kt yk"u
Au (ku Au {q ftkLke) u: (a) kuLkk rLk#k{f {tzLke
h[Lkk kuhLx ftkLke khk rLk#trkk nku# yk$k (b)
"oLke f{k{kt kuLkk yzk WkhLkk "u#Mko furkx
kuhLx ftkLke nMkf nku#. ftkLke; yk$k (c) s#kt ku
ftkLkeLke kuxk ftkLke Au ku kuhLx ftkLkeLke kuxk ftkLke
Au
Wknh! :
u ftkLke A ftkLke B Lkk51% &u#Mko hk"u Au, kku
ftkLke B ftkLke A Lke kuxk ftkLke k%k#.
u ftkLke A ftkLke B Lkk rLk#k{f {tzLkk yzk
WkhLkk Mk#kuLke rLk{%qf fh"kLkku yrfkh hk"ke
nku# kku B ftkLke , ftkLke A Lke kuxk ftkLke k%k#.
u ftkLke B ftkLke A Lke kuxkftkLke nku# yLku ftkLke C
ftkLke B Lke kuxk ftkLke nku#, kku ftkLke C yLku ftkLke
B A ktLku ftkLke A Lke kuxk ftkLkeyku k%k#.
rMxuz ftkLke
rMxz ftkLke A nuh ftkLke Au su{kt &u#Mko fu yL#
Mkwhrkkkk( su{ fu rzkU[h). !khk{kt Mxkuf
yufMk[uLsLkk rMx{kt Au yLku su{kt kuyku rMxuz Au ku
Mxkuf yufMk[uLs khk kuLkku {wfTk #kkkh fhe &fk# Au
Wknh! : Lke[uLke fuxef rMxuz ftkLkeyku Au:

rhk#LMk RLzMxe rr{xuz, suLkk &u#Mko kkuBku Mxkuf
yufMk[uLs rr{xuz (BSE) yLku e Lku&Lk Mxkuf
yufMk[uLs rr{xuz (NSE) Mxux kuLf ykuV RLz#k
rr{xuz , suLkk &u#Mko BSE yLku NSE Lke #ke{kt
Au.
su ftkLke kuLke Mkwhrkkkk {kxu Mxkuf yufMk[uLsLke
#k{kt hnu"k {kku Au ku%u ku {kxuLke rLk#k &hkkuLkwt
kkLk fh"wt kzu Au. Mxkuf yufMk[uLsLkku rMxk
yurk{uLx ftkLkeyku kh yLkuf ktLkku ku Au su{ fu,

BSE yLku NSELkk rMxk yurk{uLx {kxu huf
rMxuz ftkLkeyu rLk#k{f {tz yLku ftkLkeLkk
&uhnkuzMkoLke huf kuXfkuLkkt krh%k{kuLke r"kkku yLku
fkuRk% {krnkeLku nuh heku kx fh"kLke hnu Au.
ftkLkeykuyu fhkh nuX ftkLke{kt kf &uhnkuzkLkwt
(wk{ Mkh "e hk$"kLkwt Au yLku &ko"uk y{wf
Mk{#kkkLke yth rk{krMkf kkk "k'kf rnMkkkkuLke
Lkk%kfe# {krnke nuh fh"kLke hnu Au.
VkuhuLk ftkLke
su ftkLkeLke h[Lkk !khkLke knkh fh"k{kt yk"e Au
k% suLkwt "ukkhLkwt Mk !khk{kt Au ku !VkuhuLk ftkLke
khefu yku$k# Au.) (S.591)
VkuhuLk ftkLkeykuyu !khk{kt "ukkhLkwt Mk Lke f#ko
kAeLkk 30 r"Mk{kt y{wf $kMk Mkk"uu su"k fu ,
MkLke Mkk"uuLke Lkfku yLku rLk#k{fkuLke {krnke
hrsMxkh ykuV ftkLke (RoC) Lku MkkUk"e kzu Au
(S.592).
r"u&e ftkLkeykuyu ykhykuMkeLku rLkrk

Mk{#{#kok{kt ku{Lkk rnMkkke ynu"kkuLke Lkf
Mkwkhk fh"e yk"~#f Au. (S.594)
fh% 3 : ft kLkeLke h[Lkk yLku
kt kh%e# Mkk"u u .
ftkLkeLkwt hrsMxu&Lk {u""k {kxu, kuLkk Mkkkf
Mk#kuyu rLk#k Mkk"uu MkkkuLke yuf yhS
kkkk"kkk RoC Lku Mkwkhk fh"kLke hnu Au.ke
s &hkku Mktkkukkkk RoC ftkLkeLku kuLke h[LkkLkwt
Mk'xrVfux ykku Au. su{kt, RoC yu"wt nuh fhu Au fu
ftkLkeLke h[Lkk k#ue Au yLku,rr{xuz ftkLke nku#,
kku ftkLke rr{xuz Au ku{ s%k"u Au (S.34(1))
h[LkkLkwt Mk'xrVfux yu nrffkLkku kwhk"ku Au fu yux
{wskLke ke s srh#kkku ftkLkeLkk hrsMxu&Lk {kxu
kqhe kkz"k{kt yk"e Au. (S.35)
$kLkke ftkLke kuLke h[LkkLke kkhe$ke rkLkuMkLke

&ykk fhe &fu Au. (S.149(7))
nuh ftkLke , RoC khVke f{uLMk{uLx ykuV rkLkuMk
{kxuLkk Mk'xrVfuxLke knkU[ {#k kAe s rkLkuMk &
fhe & fu Au
(S. 149(4))
{u{kuhuLz{ ykuV yuMkkurMkyu"Lk (MoA):

ftkLkeLkwt MoA ftkLkeLke h[Lkk {kxuLke kh"kLkke
ykkke ktkh%e# f{ku hk"kwt nku# Au. ku ftkLkeLkk
Mkt[kLk {kxuLkku ykkLkku r"Mkkh Lkffe fhu Au.
Mkwk fk#ku ftkLkeLkk MoA {kt Lke[uLke f{kuLkku
Mk{k"u& k"ku uEyu ku{ Mkq["u Au:
Lkk{ : MoA Lke k{ f{ {wsk ftkLkeLkwt Lkk{
&ko""wt uEyu.Mkwk fk#ku s%k"u Au fu
rr{xuz ftkLkeLkk Lkk{Lkku Auku & rr{xuz
yLku $kLkke ftkLkeLkk Lkk{Lkku Auku &
kE"ux rr{xuz nku"ku uEyu.
Wknh! : XYZ ELzMxe rr{xuz Lkk{ Mkq["u

Au fu ku yuf rr{xuz ftkLke Au. ku heku, ABC
kE"ux rr{xuz Lkk{ Mkq["u Au fu ftkLke kE"ux
ftkLke Au.
ftkLke kuLkk &uhnkuzMko yLku fuL MkhfkhLke Mkt{rkke
kuLkwt Lkk{ ke &fu Au . (S.21)
hrsMxzo ykurVMk : MoA Lke keS f{ {wsk,
hks# &ko""wt uEyu fu s#kt ftkLkeLke hrsMxzo
ykurVMk hk$"kLke nku#.
kuLkk &uhnkuzMkoLke Mkt{rk {u#k kAe ftkLke hks#Lke
yth s kuLke hrsMxzo ykurVMk Vuh"e &fu Au. hrsMxzo
ykurVMk yuf hks#{ktke ke hks#{kt Vuh""k {kxu
ftkLkeLkk &uhnkuzMko yLku ftkLke ku kkuzoLke Mkt{rk

nku"e she Au. (S.17)
WTTu~# : MoA Lke keS f{{kt yu &ko""wt
uEyu fu f#k WTT u~#ke ftkLkeLke MkkkLkk fh"k{kt
yk"e Au. yk f{ k% kuxkf{{kt "nU[k#ue
nku"e uEuyu, yuxu fu : {w# WTTu~#, yL#
WTTu~#, yLku yu hks#ku s#kt WTT u~#Lkku r"Mkkh
fh"kLkku Au.
u VuhVkh she nku# Vfk #khu s ftkLke kuLkk
WTu~#ku{kt VuhVkh fhe &fu Au (S.17(1)):
ftkLkeLkku rkLkuMk "w ku"zke yLku fw&kkke
[k""ku.
Wknh! : ftkLke kuLkk {uLkusMkoLku #ku# kku

ykk"kLkk nukwke kuLkk MoA Lku "w Mkk{ kLkk""k
{kxu ku{kt Mkwkhk"khk Mkq["e &fu Au. ftkLkeLkk fw&
Mkt[kLk {kxu she nku# ku"k Mktukku{kt fkuxo yu"k
Mkwkhk"khkLku {kL# fhu Au (Scientific Poultry
Breeders Association, Re, 1933 Ch 227)
Lk"k yLku r"frMkk MkkLkku khk ftkLkeLkk {w#

nukwLku k fhku.
ftkLkeLkk Mkt[kLkLkk MkkrLkf r"MkkhLku r"fMkk"ku
yk"k VuhVkh fhku.
fkuE yu"ku rkLkuMk & fhku suLku n#kk Mktukku
nuX ftkLkeLkk [kw rkLkuMk Mkkku uze &fk#,
Lk"ku rkLkuMk n#kk rkLkuMk Mkkku {u $kkku
nku"ku uEyu.
Wknh! : yuf ftkLke, nuh hkuz kh MkkErfMxLku

hk% kqt kkz"k {kxuLkk rkLkuMk{kt #Mk nke.
ftkLke kuLkk WTu~#{kt Mkwkhku fheLku {kuxrhMxLku k%
hk% kqt kkz"kLkku rkLkuMk fh"k {kkke nke. fkuxuo
yk MkwkhkLku {kL# Lkk k%k#ku, fkh% fu MkkErfMxLku
{kuxrhMxLke Mkk{u hk% ykk"kLkwt nkwt yLku ktLku
rkLkuMk r"Lkk nkk. (Cyclists Touring Club,
Re, (1907) 1 Ch 269)
{u{kuhuLz{{kt &ko"uk WTu~#ku{ktke fkuELku k%

{#kork fh"ku fu r"Mkkh"ku;
ftkLkeLkk fkuE k% nkk{kt euk fk{Lkk fkuE
!kkLku fu Mk{kLku "u["ku fu fkZe Lkk$"ku; yk"k
fkuE keS ftkLke Mkkku uze u"ku.
MoA Lkk nukwykuLke f{ suLku {kxu Au ku nukwyku khLke
{#kok{kt Mkwkhk &f# Au, {kuxk!kkLke ftkLkeyku

WTu~#Lke f{Lkku {wMkTku "w r"&k nukwMkh ki#kh
fh"kLkwt kMkt fhu Au fkh% fu ku ftkLkeLkk r"&k
Mkt[kLkLku Mkh kLkk""k{kt { fhu Au.
s"kkkhe : [kuke f{{kt ftkLkeLkk Mk#ku kh

fu"k fkhLke s"kkkhe Au kuLkku Wu$ k"ku
uEyu,su{ fu, ftkLkeLkk Mk#ku {#kork
s"kkkhe hk"u Au fu Lkrn, yLku ykh &uh
furkx fu kuhtxe #uLkk kLk khk s"kkkhe
{#kork Au. (S.13)
{qze : MoA Lke Aue f{{kt ftkLkeLke
"kMkr"f {qze fuxe Au yLku {qze su{kt r"!krsk
Au ku &uhLke Mkt#k yLku rft{k fuxkt Au ku &ko""wt
uEyu (S.13)
MoA Lke {qze ytkuLke f{{kt ftkLkeLkk &uhnkuzMkoLke
Mkt{rkke Mkwkhk fhe &fk# Au.
ykrxof ykuV yuMkkurMkyu"Lk(!e ykrxofMk)

ftkLkeLkk fk#kyku, khkkuh%ku yLku rLk#{ku hk"u Au
su ftkLkeLke yktkrhf #"Mkk "ne"xLkwt Mkt[kLk fhu
Au.
Mkwk fk#kLkwt krhr&-1 ykrxofMkLkk r"r" {kuz
M"kku hk"u Au. ftkLke kkukkLkk ykrxofMkLke h[Lkk
fhe &fu Au yk"k krhr&-1{kt Mk{kr"
ykrxofMkLkwt fkuE k% {kuz M"k ykLkk"e &fu Au.
yk ykrxofMk{kt r"r" uk"kEyku nku# Au su r"r"
kukkuLkwt Mkt[kLk fhu Au,su{ fu, &u#MkoLkk {wTkyku yLku
Vuhke, {qzeLkku VuhVkh, Mkkk ykLkk""e, rnMkkk

yLku rLk#k{fkuLke Mkkkyku. fkuEk% uk"kELkku nukw
ftkLke yLku kuLkk Mk#ku kkk Mk#ku "[uLkk kkhMkrhf
MktktkuLkwt Mkt[kLk fh"kLkku nku# Au ku kkkkLkku
ykrxofMk{kt Mk{k"u& kE &fu Au.
ykrxofMk yLku fk#kLke f{ku "[uLke kfhkh{kt
fk#kLke f{kuLkwt "[oM" hnu Au. (S.9) fk#kLkku S.36
{ku !kk ykrxofMkLku fhkhLkwt M"k ykku Au.
ykrxofMk, Lkkut%e "$ku ftkLke yLku kuLkk Mk#kuLke
Mkne khk ku{Lku fhkhk fhu Au. ykrxofMk, ftkLkeLkk
Mk#kuLkk yk"k yrfkhLkwt Mkt[kLk kku s fhe &fu u
ku yrfkh ftkLke khk k"k{kt yk#ku nku#.
(Khusiram v. Hanutmal, [1948] 53 CWN 505)
Wknh! : A yLku B ABC kE"ux rr{xuz

ftkLkeLkk Mk#ku Au. A yLku B "[u kfhkh Au yk
Mktkttrk (i) ABC kE"ux rr{xuzLkk &u#MkoLke
Vuhke ytku, yLku (ii) yuLke {krfeLke "ukkhLku
kke s{eLk ke kkLku kke fh"k ytku.
&u#MkoLke Vuhke Mktkttrk kfhkhLkwt Mkt[kLk
ykrxofMkLke f{ku khk fh"k{kt yk"&u. s{eLkLke
kkee Mktktrk kfhkhLkwt Mkt[kLk yk ykrxofMk
khk Lkrn kk# fkh% fu ku ABC kE"ux rr{xuz
ftkLkeLkk Mktkt{kt A yLku B Lkk yrfkhkuLku
kkkwt"kkwt Lkke.
ftkLkeLkk &uhnkuzMkoLke Mkt{rkke ykrxofMk{kt VuhVkh
fhe &fk# Au (S.31)
zkufxeLk ykuV fLMxx$ LkkurxMk
Mkuuxhe yLku ftkLkeLkk "'fk zk#huxhLke Mkneke s

fh"k{kt yk"u. "keyu ftkLke khVke su fhkh
M"efk#kuo kuLkk kh ftkLkeLkk Mkuuxhe yLku "'fk
zk#huxhLke s Mkne nke k% {uLkurstk zk#huxhLke
Mkne Lk nke.fkuxuo s%k#wt fu yu fhkh kuhfk#uMkh nkku
yLku "ke kkMku Eks Lknkukku, fkh% fu "keyu u
ftkLkeLkk ykrxofMk kh r"[kh f#kuo nkuk kku ku $k{e
&kue &#ku nkuk. (Kotla Venkataswamy v.
Rammurthy, AIR 1934 Mad 597)
zkufxeLk ykuV ELkzkuh {uLkus{uLx

yk rMkktk yu fLMxTx" LkkurxMkLkk rMkktkLkku yuf
yk"k Au. yk rMkktk {wsk, ftkLke Mkkku #"nkh
fhke knkhLke #kLku k% yu %"kLkku yrfkh Au
fu ftkLkeLkk nuh Mkk"uuLke uk"kEyku Mkkku
ftkLkeLkkt yktkrhf fk#oLkku {u Au fu Lkn. (Royal
British Bank v. Turquand, [1856] 119 ER 886)
Wknh! : e ykrxofMk ykuV ftkLke yu"e uk"kE

kqhe kkzu Au fu kuLkk rLk#k{fku Mk{#ktkhu ftkLkeLkk
&uhnkuzMkoLke Mkt{rkLku ykeLk Vtz W(hk"e &fu Au.
ftkLkeLkk rLk#k{fkuyu &uhnkuzMkoLke #ku# {tsqhe ek
r"Lkk "ke kkMkuke Vtz W(hk#wt. &uhnkuzMko khk
ftkLkeLkk yk fk#oLku kzfkh"k{kt yk#wt. fkuxuo nuh f#wo
fu s#khu ykrxofMk khk rLk#k{fkuLku Vtz W(hk""kLke
Mkkk ykk"k{kt yk"e Au kku "keLku yu"ku rLkfko
fkZ"kLkku yrfkh Au fu rLk#k{fku kkukkLke MkkkLke
{#kok{kt hneLku fk#o fhkk nkk yLku ku{%u
&uhnkuzMkoLke Mkt{rk ee nke. fk#o ftkLkeLkk fhkh
{wsk k#wt nkwt. (Royal British Bank v.
Turquand, (1856) 119 ER 886)
MoA yLku ftkLkeLkk ykrxofMk , RoC Mkkku Wk
nuh Mkk"uu Au. ku hufLku {kxu Wk nku# Au.yk

LkkurxMk{kt yu"e uk"kE Au fu ku ftkLkeLke Mkkku
#"nkh fhke huf #kLku MoA yLku ykrxofMkLkk
r"k#"MkwLke LkkurxMk hk""k {kL# k%u Au.
yk rMkktk y{wf fuMk{kt hk% kqt Lkke kkzkku,su{

fu, s#kt yMkhfkko kkLku yrLk#r{kkkLkwt kkLk nku#
Au, s#kt ftkLkeLkk yrfkheLkwt f]# Mkk%u knkhLke
Mkkk su{ fu yrfkhe nuX k#wt nku# Au, yk"k
kLkk"xe Mkk"usLkk fuMk{kt.
Wknh! : ykrxofMk ykuV ftkLke yu"ku ykkn hk$u

Au fu ftkLkeLkk kkt s Mkkukyku {uLkusk zk#huxh,
Wknh! : ykrxofMk ykuV ftkLke yu"ku ykkn hk$u

Au fu ftkLkeyu &uhnkuzMkoLkk Xhk" khk {ue {tsqhe
kk s zekuL[Mko ykk"k uEyu. ftkLkeLkk
rLk#k{fkuyu &uhnkuzMkoLke {tsqhe {uu#k r"Lkk s
rzkuL[Mko ykke ekt. fkuxuo s%k#wt fu ELzkuh
{uLkus{uLxLkk rMkktk yLkwMkkh rLk#k{fkuyu fkuE
Wkk#Lkku k"ku f#kuo Lkn, fkh% fu ftkLkeLkk rLk#k{fku
khefu kuyku ftkLkeLkk kkuhku"k kk"Mko khLkk rkkttku
r"&uLkwt kkLk hk"u Au. (Howard v. Patent
yufx nuX Erf"xe &u#Mko furkxLke #k#k yu"e

fh"k{kt yk"e Au fu su uVhLMk &uh furkx Lkke ku
kk &uh furkx Au. (S.85(2))
Erf"xe &uhLkku k% ! yku'zLkhe &u#Mko khefu Wu$
fh"k{kt yk"u Au. ftkLkeyku rzr"zLz fu "kuxkLke heku
r"r" yrfkhku MkkkuLkk r"r" "koLkk Erf"xe &u#Mko
ykk"kLkku yrfkh k% hk"u Au.
Manufacturing Co., (1888) 38 Ch D 156)
uVhLMk "uh
fh% 4 : &u h fu r kx
uVhLMk &uh yu"k &uhku Au su Lke[uLke &hkkuLku krhkq%o

fhu Au:
ftkLkeLke {qze kktue hf{Lkk &u#Mko{kt r"!krsk

k#ue nku"e uEyu. fk#ku ku fkhLkk &u#Mko yuxu fu
!Erf"xe &u#Mko yLku ! uVhLMk &u#Mko knkh
kkz"kLke Aqx ykku Au.
ftkLke{kt &u#Mko hk"ke huf #rfkLku ftkLke kkMkuke
&uh Mk'xrVfux {u""kLkku yrfkh nku# Au. su{kt
ftkLkeLke y{wf #rfk khk &u#MkoLke Mkt#k Lkkut"k{kt
yk"e nku# Au. &uh Mk'xrVfux ftkLkeLkk fku{Lk Mke
nuX ykk"k{kt yk"u Au. yk"k &u#Mko, Mk#Lkk {kL#
yrfkhLkku k{&eo kwhk"ku k%k# Au. (S.84)
[Indian] rzkkurxhe Act, 1996 Lke f{ku Mkkku
MkwMktkk, Mkwkhk"khk {wsk, ftkLkeyku !

ze{'xkE Vku{o {kt &u#Mko ykk"kLkku yrfkh
hk"u Au. ze{'xkEu&Lk yu yu"e r#kLkku Wu$
fhu Au suLkk nuX &uhnkuzMkoLkk &uh Mk'xrVfuxLkwt
EufxkurLkf Vku{o{kt kktkh% fh"k{kt yk"u Au yLku
&uhnkuzMkoLkk $kkk{kt s{k fh"k{kt yk"u Au suLkwt
Mkt[kLk rzkkurxhe !kkekh Mkkku fh"k{kt yk"u Au.
yk heku, rz{'xkE &u#MkoLkk fuMk{kt &uhnkuzMkoLku
&uh Mk'xrVfux ykk"k{kt yk"kwt Lkke. yk"k &u#MkoLke
kkkk"kkk rzkkurxheLkk hrsMxh{kt "u&
Vku{o{kt LkkU%e k#ue nku# Au.
ku rz"ezLz k fh"kLkku yrfkh hk"u Au,

ykk su &uhnkuzhku uVhL&# &uh hk"kk
nku# kuykuLku Mkk{kL# &uhnkuzhkuLku rz"ezLzLke
[qf"%e fhkk knuk uVhL&# rz"ezLz
[qf""kkkk kLku Au, yLku
u ftkLke Vz[k{kt # kku ku"k rfMMkk{kt [qf"%e
k fh"kLkku uVhL&# yrfkh hk"u Au,
kuLkku yko yu fu ftkLke kt kk# ku"k rfMMkk{kt
uVhLMk &uhku Mkk{u [qf""k{kt yk"ue hf{,
uVhLMk &uhnkuzhkuLku Mkk{kL# &uhnkuzhkuLku
!tzkuLke "nU[kk knuk [qf"e u"e kzu Au.
uVhLMk &uh kh [qf""kkkk rz"ezLz uVhLMk &uhku
he fhke "$kuLke &hkkuLku ykkhu Mkt[ek yk"k
rkLkMkt[ek nku# Au.
Mkt[ek uVhLMk &uhku fu su{kt "ko{kt yufu# "$k
rz"ezLz he fh"k{kt yk"kwt Lkke ku"k rfMMkk{kt
LkVkLkk y!k"Lku fkh%u kkAwt kkfe rz"ezLz ykk
$U[e u"wt uRyu yLku kuLkk kAeLkk "kkuo{kt LkVk{ktke
kk fheu [qf""wt uRyu. #khu rkLk Mkt[ek uVhLMk
&uhkuLkk rfMMkk{kt u fkuR "kuo rz"ezLzLke nuhkk
fh"k{kt Lk yk"u kku rz"ezLz hkkk kk# Au.
Erf$xe "u#Mko
u uVhLMk &uhLke &hkku{kt yk"kkku yk'xfMk ykuV

ftkLke{kt Mk heku &ko""k{kt yk#wt Lk nku# kku
uVhLMk &uh Mkt[ek nku"kLkwt {kLke u"k{kt yk"u Au.
huf Rf"exe &uh yuf {kkrfkh {u"u Au. R"exe

&uhnkuzh ftkLkeLke huf kkkkku{kt {k ykk"kLkku
yrfkh hk"u Au.
khk Lk kR &fu ku"k (Rhrhze{uk) uVhLMk &uh

yk"k su &uhkuLku kuLke he f#ko kkhe$ke 20 "ko{kt
kkkLke {wk kq%o kR k#k kkLkk khkkkk
(rhze{uk) &uhku he fh"k Mkk{u fk#ku {LkkR
Vh{k"u Au. (S.80-A)
#khu uVhLMk &uhnkuzh Vk yu"e s kkkkku{kt

{kkrfkh hk"u Au suLke uVhLMk &uhnkuzhhkuLkk
{kkrfkh kh Mkee yMkh kke nku#. ufu, uVhLMk
&uhnkuzhku yu"k s rfMMkkyku{kt Mkk{kL# {kkrfkh
k fhu Au u ku{Lke kkMku hnuk uVhLMk &uhku kh
rz"ezLz rLkrk Mk{#{#kok Wkhktk k% [qf"k#uwt Lk
nku# (u uVhLMk &uhku Mkt[ek fu rkLk-Mkt[ek Au kuLkk
ykkhu ku{kt VuhVkh kk# Au).
uVhLMk &uh he fh"kLke &hkku #khu s kkw kzu Au

#khu uVhLMk &uhku rhze{uk n&u yLku ku &uhnkuzh
yk"k ftkLkeLkk r"fk khk rhze{uk nku#. uVhLMk
&uhku khk fhkk knuk Lke[u s%k"ue &hkku krhkq%o
k"e yk"~#f Au:
khk fh"k{kt yk"Lkkhk uVhLMk &uhku Mktkq%ok%u
!hkkR k#uk nku"k uRyu,
uVhLMk &uhku ftkLkeLkk LkVkLke yk"k khk
{kxuLkk Lk"uMkhLkk &uh he fh"kLke r#kLkku
Wk#kuk fheLku khk fh"k uRyu yLku
u ftkLkeLkk LkVkLke knkh khk fh"k{kt yk"u kku
khk fhk#uk &uhkuLke Mk{kLk hf{ ftkLkeLkk
furkx rhzeBk&Lk rh"o yufkWLx{kt kkr
fh"e uRyu.
M$ux (r$Lke{#) R$exe "uMko (R$exe "uhkuLke

ykke)
yk fk#ku ftkLkeykuLku hkufzLke Mkk{u &uhku he fh"kLke
r"[kh%k fh"k{kt Mknk#Yk kk# Au. ftkLkeLkk
rzhuxhku yk"k f{o[kheykuLku su Mku"k ykk"k{kt yk"u
Au, kqhe kkz"k{kt yk"ue kkirf Mktkrk yk"k yL#
{q# "'kkk su M"ux R"exe hur&#ku khefu
yku$k# Au.
"uh kh {kkrfkh
"uhkuLke kkre
ftkLkeLkk &uhku yMkh r{fk Au yLku yk'xfMk ykuV
ftkLke khk rLkrk &hkku{kt kkreLku kkk nku# Au.
(S.82)
$kLkke ftkLke{kt, ftkLkeLkk Mk#kuLkk &uhkuLke

kkreLke yrfkh kh yk'xfMk rLk#tk% {qfe &fu
Au. $kLkke ftkLkeLkk &uhnkuzhku "[uLkku $kLkke fhkh
fu su Mk#kuLku &uhkuLke kkre kh rLk#tk% {qfu Au ku
u fhkhLke &hkkuLkku yk'xfMk{kt Mk{k"u& fhk#ku nku#
kku s ftkLkeLku ktLkfkko hnu Au. (V. B. Rangaraj v.
V. B. Gopalakrishnan, (1992) 1 SCC 160)
Wknh! : $kLkke ftkLkeLkk yk'xfMku &ko#wt nkwt fu

su kufku ftkLkeLkk Mk#ku Lkke ku{Lkk Lkk{u ftkLkeLkk
&uhku kkr kR &fu Lkne. ftkLkeLkk Mk#ku Lkne
ku"kLkk Lkk{u fkuxoLke nhkS nuX ftkLkeLkk &uhkuLke
kkre fh"k{kt yk"e nke. kuLke Mkk{u kzfkh
VUf"k{kt yk"kk fkuxuo yu"wt Xhk#wt nkwt fu &uhkuLke
kkre yk'xfMkLke uk"kRykuLkk Wt(Lk fheLku
fh"k{kt yk"e nke. (S. A. Padanabha Rao v.
Union Theatres Pvt. Ltd., (2002) 108 Comp
Cases 108 (Kant))
nuh {krfeLke ftkLkeLkk Mk#kuLkk kkreLkk nfku

kh rLk#tk%Lkk {wu r"khek fuMk rLk#{ku Au. S.111
&ko"u Au fu &uh yk"k rzkuL[h yLku nuh ftkLkeLkku
ku{kt hnuku hMk "M"ktkk%u kkrekkk" hnu&u.

#khu fuxef fkuxkuoyu yu"wt Xhk#wt Au fu nuh
ftkLkeykuLkk rfMMkk{kt, u kkreLkk {wu rLk#tk%Lkku
yk'xfMk{kt Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku nku# kku ku
Mk#kuLku ktLkfkko hnu&u. ufu, [rk {tk# yu Au
fu nuh ftkLkeLkk &uhku M"ktk heku rkkrekkk nku#
Au yLku yk"k &uhkuLke kkre fh"kLkk yrfkh
khLkwt fkuR k% rLk#tk% {kL# Lkke. (S.111A,
Western Maharashtra Development
Corporation Ltd. v. Bajaj Auto Limited, (2010)
154 Comp Cases 593 (Bom))
fh% 5 : rzhu xMko

su ku ftkLke, f]rk{ #k nku"kke, ku kkukkLkwt r{kk
yk"k &heh hk"ke Lkke. kuke, ftkLkeLkwt Mkt[kLk
{kLk" yusLxkuLku MkkUk"k{kt yk"u ku yk#Lkwt Au.
#"nkh{kt uRyu kku, rzhuxhku yu"e #k"Mkkr#f
#kyku Au suLku ftkLke khk ftkLkeLkk fkhkukkhLkwt
Mkt[kLk fh"k {kxu hkuf"k{kt yk"u Au. rzhuxhku
ftkLkeLkk yrfkheyku Au yLku ku{Lku (%e "$k
yusLxku yk"k xTMxeyku khefu "%o""k{kt yk"u Au.
ftkLkeLkk &uhkuLke kkre #khu s yMkh{kt yk"u Au

#khu kuLkku ftkLkeLke kwf kh hufkuzo u"k{kt yk#ku nku#
yLku Lk"k &uhnkuzhLkwt Lkk{ ftkLkeLkk hrsMxh ykuV
{uBkMko{kt hufkuzo kh nku#.
fk#k{kt {wke "rzhuxhku" {kxuLke rLkrk #k#k

ykk"k{kt yk"e Lkke yu {kk "rzhuxhku{kt su ku
#k fu suLku rzhuxhLkwt k k{u ku Lkk{u ""k {kxu
hk$"k{kt yk"u Au kuLkku Mk{k"u& kk# Au". (S.2(13))
&uhku yMkh r{fk nku"kke &uhnkuzhku khk kuLkwt

{kukuos fhe &fk# fu kehu {qfe &fk# Au.
Vk yuf s #kLk ftkLkeLkk rzhuxh khefu rLk{%wtf

ykke &fk# A. yk ftkLke yk"k rV{ yk"k
yuMkkurMk#u&LkLku rzhuxh khefu rLk{%wtf ykke &fk#
Lkne. (S.253).
"uhkuLke se
Mk#ku kkMku suxk &uh nku# kuLke Mktkq%o hf{Lke
[qf"%e fh"k {kxu kuLkk Mk#kuLku "fku" fh"kLkku
ftkLkeLku yrfkh Au.
u fkuR Mk#Lku fku f#ko yk"wt fh"k{kt fnu"k{kt
yk"u, yLku Mk# khk hk""k{kt yk"Lkkhk &uhkuLke
Mktkq%o hf{ khVu [qf"%wt fh"k{kt Lkkkhe fh"k{kt
yk"u kku ku"k rfMMkk{kt ftkLkeLku yk"k Mk# Mkk{u
kkk u"kLkku yrfkh Au. #"nkh{kt, {kuxk !kkLke
ftkLkeykuLkk yk'xfMk yk"k Lkkkh Mk#kuLkk &uhkuLku
s fhe u"kLkku yrfkh hk"u Au. &uhkuLke se
fh"kLkk yrfkhLkku ftkLke khk ku"k s Mktukku{kt
Wk#kuk fhe &fk# Au u (a) yk'xfMk{kt yk ytku
Mk uk"kR ykk"k{kt yk"e nku#, (b) Mktktrk
Mk#Lku se ytkuLke LkkuxeMk ykkWke ykk"k{kt
yk"e nku# , yLku (c) ftkLkeLkk kkuzo ykuV rzhuxMkuo yk
ytkuLkk Xhk"Lku {tsqhe ykke nku#.
yu"e #kLku rzhuxh khefu rLk{%qtf ykke &fk#

Lkne, u ku #k :
yMkh r{kkLkku nku#,
Lkkkhe{ktke knkh yk#ku Lk nku#
Lkkkh k"k ytku kuLke Mkk{u [qfkku ykk"k{kt
yk#ku nku#,
u ku #kLku Lkirkf y{ f]#Lkk kwLnk k
ykuAk{kt ykuAe A {rnLkkLke su kR nku# yLku
MkLke kq%okkLke kkhe$ke kkt[ "ko k#k Lk nku#,
u ku%eyu kkukkLkk &uhku kh fkuR "fku"Lke A
{rnLkk Mkwe [qf"%e fhe Lk nku#,
ftkLkeLkwt Mkt[kLk fh"kke fkuR fki!ktze #kLku
Mkt[kLk fh"k Mkk{u hku"kLkk nukw {kxu fk#k
nuX y{kL# X#ko nku#, yk"k
u ku nuh ftkLkeLkku rzhuxh nku# su%u
(i) k% "koLkk Mkkk kkk Mkwe "k'kf rhxLko
yLku "k'kf rnMkkkku VkR f#ko Lk nku#,
(ii) kuLke khLke kkk%ku yk"k #ksLke Aue
kkhe$ Mkwe [qf"%e fh"k{kt yk"k kuLkk

rzkuL[hku khk fh"k{kt, yk"k rz"ezLzLke
[qf"%e fh"k{kt rLkV kR nku# yLku yk
fkhLke rLkVkk yuf fhkk "w "ko {kxu [kw
hne nku#.
$kLkke ftkLkeyku{kt ykuAk{kt ykuAk ku rzhuxhku yu
nuh ftkLke{kt ykuAk{kt ykuAk k% rzhuxhku nku"k
yk"~#f Au.
rLk{!qtfLke "hkku
$kLkke ftkLkeyku{kt rzhuxhkuLke rLk{%qtfLke &hkku
rLk{%qtfLkk Mk{#u &uhnkuzhku khk yk"k kku
yk'xfMk{kt rLkrk f#ko {k%u fhe &fk# Au. u
yk'xfMk{kt rLkrk fh"k{kt yk#wt Lk nku# kku
$kLkke ftkLkeykuLkk rzhuxhku hkuxu&Lk {khVku rLk"k
kR &fkk Lkke. nuh ftkLkeyku{kt fw rzhuxhku{ktke
Vk yuf k]ke#kt& rzhuxhkuLke fk#{e kuh%u rLk{%qt
fhe &fk# Au. kkfeLkk rzhuxhku hkuxu&Lk kuh%u
rLk"]k kR &fu Au. (S.255)
ykurVMkLkku Mk{#kkku kq%o Lk k#ku kku k% ku%eLku kuLke
ykurVMk{ktke qh fh"kLkku n &uhnkuzhku hk"u Au.
(S.284)
rzhuxhkuLkk fkh
kq%ofkeLk rzhuxh : kq%o fkeLk rzhuxhku yu"k
rzhufxhku Au suyku ftkLke{kt Mktkq%o Mk{# {kxu
hkuskkhe hk"u Au.
M"ktk rzhuxhku : M"ktk rzhuxhku yu"k rzhuxhku
Au suyku rzhuxhLkwt {nuLkkk%w {u""k rMk"k#
fkuR k% yk'kf kkkkku Mkkku Mktkt hk"kk Lkke
yk"k ftkLke, kuLkk Mkt[kLk yk"k kuLke
kuxkftkLkeyku fu su ku{Lkk rLk%o#Lke M"ktkkk kh
{kXe yMkh kkzu ku"k Mkkku #"nkh fhkk Lkke.
Mxkuf yuMk[Us ykuV RLz#kLkk rMxk yuke{uLx

(LkkU%e fhkh) yLkwMkkh huf LkkU%e kk{u ftkLkeyu
kuLkk kkuzo ykuV rzhuxMko kh [kuMk ykuAk{kt ykuAe
Mkt#k{kt M"ktk rzhuxhku hk$"k Vhrs#kk Au.
(rMxk yuke{uLxLkku yrrLk#{ 49).
rMxk yuke{uLx{kt yu"e uk"kR Au fu u kkuzoLkk
y#k yu#wrx" rzhuxh nku#, kku kkuzo khLkk
ykuo yz suxk rzhuxhku M"ktk rzhuxhku nku"k
uRyu. u kkuzoLkku y#k LkkuLk-yu#wrx" rzhuxh
nku# kku kkuzo khLkk ykuAk{kt ykuAk yuf k]ke#kt&
suxk !kk{kt M"ktk rzhuxhkuLkku Mk{k"u& k"ku s
uRyu.
rMxk yuke{uLx su {kktz Mk fhu Au ku M"ktk
rzhuxh nku"kLkwt {Lkkke #kyu krhkq%o fh"e
yk"~#f Au.
{uLkusk rzhuxh : {uLkusk rzhuxh yu Mktkq%o
Mk{#Lkk rzhuxh Au su{Lku ftkLkeLke LkkUkkk Mkkk
MkkUk"k{kt yk"e Au, suLkku kuLkk rMk"k# yL# fkuR k%
Wk#kuk fhe &f&u Lkne. (S.2(26))
u yk'xfMk ykuV ftkLke{kt yk"e uk"kR nku# kku
s {uLkusk rzhuxhLke rLk{%qtf kR &fu Au. {uLkusk
rzhuxhLke Mkkkyku yu Vhu yk'xfMk ykuV
ftkLke{kt yk k%k"e &fk# Au, suLku kkuzo Xhk"
yLkwMkhu Au yLku kuLkk fkh%u {uLkusk rzhuxhLke
rLk{%qtf kR &fu Au yk"k {uLkusk rzhuxhLke
rLk{%qtf Mktku fhkhLkku ftkLke khk y{ fh"k{kt
yk"u Au.
rzhuxhLke Mkkkyku
kkuzo ykuV rzhuxMkoLku yk fkhLke Mkkkyku yLku yk"k
fk#kuo yLku kkkkku fh"k {kxu fk#ku Mkkk ykku Au,
fu{ fu ftkLkeLku kuLkku Wk#kuk fh"kLke yLku ku"wt fh"kLke
Mkkk nku# Au. (S.291)
fk#ku, MoA yk"k yk'xfMk ykuV ftkLke{kt

Mk{kr" yk fkhLkk rLk#tk%kuLke &hku rzhuxh kkMku
ftkLkeLke fk{kehe yLku Mkt[kLk {kxu r"&k Mkkkyku
nku# Au.
fk#ku yu"wt rLkrk fhu Au fu Lke[u s%k"ue MkkkykuLkku
kkuzo ykuV rzhuxMkoLke kuXf $kku {tsqh fhk#u kkuzo
Xhk"Lkk nukw {khVku s rzhuxhku khk Wk#kuk fhe
&fk# Au.
&uhnkuzhkuLku ku{Lkk &uhkuLkk rkLk[qf"k#u
Lkk%kLkk Mkt!o{kt &uhkunkuzhkuLku "kuMk" fh"k.
{eLkkeheLke kwLk:$heeLku {tsqhe ykk"k
rzkuL[h {khVku Lkk%tw yufk fh"k
rzkuL[h rMk"k# Lkk%k W(hk""k.
ftkLkeLkk !tzkuLkwt hkufk% fh"k
kuLk ykk"k {kxu
nuh ftkLkeLkk kkuzo ykuV rzhuxMkoLke Mkkk kh fk#ku
[kuMk fkhk rLk#tk%ku ku Au.
ftkLkeLkwt kkuzo ykuV rzhuxMko u ftkLkeLkk &uhnkuzhkuyu
Mkk{kL# kuXf{kt rLkrkk%u {tsqhe ykke Lk nku# kku
Lke[u &ko"ue MkkkykuLkku Wk#kuk fhe &fu Lkne.
n"kku Mkt!kkk nku# ku ftkLkeLku kq%o heku yk"k
LkkUkkk heku Mktkq%o heku "u[k%, !kzkku yk"k
rLkfk fhe &fu Lkne.
fkuR k% rzhuxh khk fkuR [qf"%e kkfe nku# ku
{kV Lk fhe &fu fu kwLk:[qf"%e {kxu Mk{# Lk
ykke &fu.
xMx {eLkkeheyku rMk"k# ftkLke khk u
Vhrs#kkk%u fh"k{kt yk"uk nMkktkhLkk
rfMMkk{kt {u"ue hf{Lkwt hkufk% Lk fhe &fu.
Lkk%k WAeLkk u"k, ftkLkeyu ykkWke WAeLkk
ee nku# ku Lkk%kt{kke WAeLkk u"kke ftkLkeLke
fw !hkkR k#ue {qzeke yLku kuLke {wk
yLkk{kku fhkk "e s&u. yk{kt ftkLkeyu
fkhkukkhLkk Mkk{kL# Mktukku{kt ftkLkeLkk kuLfh
kkMkuke {u"ue kkuze {wk {kxuLke kuLkLkku

Mk{k"u& kkku Lkke.
ftkLkeLku Mkee heku kku "kkk Lk nku# ku"e
kLk MktMkkyku yLku yL# !tzku{kt Vkku ykk"ku
fu kuLkk f{o[khe f#k%{kt Vkku ykk"ku, yk
hf{ yuf s Lkk%ktfe# "ko{kt Y. k[kMk nhke
"w Lk nku"e uRyu.
rzhuxhkuLke Vhu yLku s$kkkheyku

fk#k{kt r"r" fkLkqLke s"kkkheyku "%o""k{kt
yk"e Au su ftkLkeLkk rzhuxhkuyu rLk!k""e s kzu Au.
yk fkhLke fkLkqLke s"kkkheyku{kt fk#k{kt
s%k"u rLkrk Mk{#{#kok{kt fk#uMkhLkwt VkRk
fh"kLke Vhs, kkuzo kuXfku{kt nkshe ykk"kLke Vhs
(S.283(1)(g)), &uhnkuzhkuLku kuXf {kxu s%k""wt (Ss.
165, 166 and 169), ftkLkeLkk "k'kf Lkk%ktfe#
ynu"kLku {tsqhe ykk"e (S.215), yLku ftkLkeLkk
ykurzxhLke rLk{%qtf (S.233B) fh"kLke VhsLkku
Mk{k"u& kk# Au. fk#k{kt rLkuor&k Vhu
rLk!k""k{kt u rzhuxhku rLkV sk# kku fk#ku
rzhuxhku kh s"kkkhe ku Au.
fkLkqLke s"kkkheyku rMk"k# k% rzhuxhkuLke Vhu{kt
Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au.
zqxe ykuV kwz VuRk : ftkLkeLkku rzhuxh ftkLke
kh"u L#kMk s"kkkhe hk"u Au yLku ftkLkeLkk
uc rnk{kt fk{kehe fh"kLke kuLke Vhs Au.
zqxe ykuV kwz VuRkLkku k'!k yko yu"ku kk# Au
fu rzhuxhLkk k{k{ kkktyku ftkLkeLkk yLku
ftkLkeLkk &uhnkuzhkuLkk Vk#k {kxu s nku"k
uRyu.
u rzhuxh yu"wt fkuR kkwt !hu fu su ftkLke fu kuLkk
Mk#ku {kxu k!fkhf Lk nku# kku# rzhuxhLku ftkLke
kh"uLke ku%eLke L#kMkLke VhuLkk !tk {kxu
s"kkkh Xuh"e &fk#.
Wknh! : X #k ftkLkeLkku rzhuxh Au yLku

ftkLkeLke r{fkku 650,000 kkWLzLke Au kuLke kuLku
% nke, ufu ku%eyu ftkLkeLke r{fkkuLku 350,000
kkWLz{kt "u["kLke {tsqhe ykke. yk{, ftkLkeLke
r{fkku ykuAk {q#{kt "u[kR yLku ftkLkeyu $kux
fhe. yk rfMMkk{kt X #kLku ftkLkeLke Vhu kh"u
L#kMkLkk !tk k s"kkkh Xuh""k{kt yk#ku nkku.
(Aviling Barford Ltd. v. Perion Ltd., 1989
BCLC 626 Ch D)
zqxe ykuV fuh, rzesLMk yuLz Mfe : rzhuxhu

kuLke s"kkkheyku #kske Mkt!k, fw&kk
yLku
$tkke rLk!k""e kzu Au. fkuxuo yu"wt
Xhk#wt Au fu rzhuxh Mkr"&uk fw&kk yLku $tk
&ko"u ku"e &#kk Lkke. ufu rzhuxh yk
fkhLke fw&kk kuLke %fkhe{kt hnue #k
kkMkuke yLku yLkw!" {khVku &ko"u ku"e
&#kkyku hnue Au.
u ku%e #kske {nuLkk Mkkku kuLke Vhu yk Lk fhu
kku ku"k rfMMkk{kt kuhfkhe k ku%eLku s"kkkh
Xuh"e &fk#.
Wknh! : ftkLkeLkk rzhuxhku ftkLkeLku fkuR

s"kkkhe fu u"w [qf""kLkwt kkfe Au kuLke $kkhe f#ko
r"Lkk ftkLkeLkw u"w [qf""k {kxu !tzku Aqxw fhu Au. yk
rfMMkk{kt rzhuxhkuLku kufkhe k s"kkkh k%k"e
&fk#. (Selanjor United Rubber Estates Ltd. v.
Cradock, (1968) 2 All ER 1073)
zqxe xw rzMku RLxhuMx: rzhuxh yu"e

s"kkkhe nuX nku# Au fu ku%eyu yu "kkLke
$kkhe hk$"e kzu Au fu ku%eLkk kkukkLkk ytkk
rnkkuLkku Mkkku kuLke ftkLkeLke s"kkkhe kh"uLke
VhuLkku Mkt(ko Lk kk#.
su kkkkLke kkuzo ykuV rzhuxhku khk [[ko fh"k{kt
yk"ke nku# ku ytku u rzhuxh hMk hk"kku nku# kku
ku"k rfMMkk{kt ku%eyu yL# rzhuxhku Mkk{u kkukkLkk
rnkku nuh fh"k uRyu. hMk hk"kk rzhuxhu yk
kkkkLku kke [[ko{kt !kk u"ku s Lk uRyu yLku

ku%u ku kkkku {kkLkke k% kkukkLke kLku
yxfk""e uRyu. (Ss.299 and 300).
Wknh! : X #k A ftkLke{kt rzhuxh nkku. X B

ftkLkeLkku ]k% y#k nkku. A ftkLkeLkk kkuzo ykuV
rzhuxhu r"[kh%k fhe yLku A ftkLke {kxu ykurVMk
VLkeo[h $he"kLkk Xhk"Lku {tsqhe ykke. kkuzo kuXf
hr{#kLk X yu kkkk nuh Lk fhe fu ku ftkLke B Lkku
y#k k% Au yLku yk{, ftkLke B Lku {Lkkhk $he
fhkh{kt kuLkku LkkUkkk hMk nkku. kuLku kzfkh"k{kt
yk"kk fkuxuo $he fhkh kksw kh {qfe eku A Xhk#wt
fu X yk kkkk{kt ku%eLkku hMk nku"kLke nuhkk
fh"k{kt kkukkLke Vhu !qe kR Au. (Aberdeen
Railway Ltd. v. Blaikie, (1854) 1 Mcy 461)
fk#kLke S.201 &ko"u Au fu yk'xfMk ykuV ftkLke{kt

hnue fkuR k% uk"kR fu kuhfkhe, Lkkkhe,
kuh"ko%qtf, Vhs!tk yk"k r"kMk!tk {kxu
rzhuxhLke s"kkkheykuLku kkfkk hk$u Au, su
y"k%"k#ku# Au.
yks Mk{#u, fk#kLke S.633 {kt r"kMkkq"of
u"k#uk kkk r" rzhuxhkuLku fkLkqLke hknu hk%
kqt kkzu Au.
Wknh! : ftkLkeLkku {uLkusk rzhuxh rLkrk

Mk{#kkk{kt ftkLkeLkku fkuMx ykurzx rhkkuxo VkR
fhk""k{kt rLkV k#ku nkku. r"tk 24 r"MkkuLkku
k#ku nkku, ufu kuLku {kxu ftkLke{kt [ke hnue
{sqhkuLke Mk{M#k s"kkkh nke. {uLkurstk rzhuxhLku
ykurzx rhkkuxo VkR fhk""k{kt k#uk r"tk {kxu
s"kkkh k%"k{kt yk#k Lk nkk. (G. Ramesh v.
Registrar of Companies, (2007) 112 Comp
Cases 450 (Mad))
rzhuxMkoLku ku{Lkk kkkt fu su yxk "k#Mko nkk kuLkk

{kxu #kkk heku s"kkkh k%k"e &fk#. yxk
"k#Mko yuxu fu fk#kLkk yk"k yk'xfMk yLku
ftkLkeLkk MoA Lkk krhu#{ktke knkh sRLku euk

kkktyku.
kuXf{kt fkuh{Lke h[Lkk fh"k {kxu Vhrs#kk Au.
Wknh! : ftkLke X Lkk rzhuxhkuyu ftkLke "ke,

yk'xfMk ykuV ftkLke khk yk fkhLkk Mkkuk kR
&fu ku"e %fkhe nku"k Akk f#ko nkk. &uhnkuzhku
khk kuLke Mkk{u kzfkh VUf"k{kt yk"kk, fkuxuo
rzhuxhkuLku yku& yk#ku nkku fu ftkLkeLkwt !tzku khk
k"ku. (Jehangir R. Modi v. Shamji Ladha,
fk#ku xurfkuLVhLMkk yk"k "eze#ku fkuLVhLMkk

{khVku kuXf #kus"kLke {tsqhe ykkkku Lkke.
(S.287)
u yk'xfMk{kt rLkrk fh"k{kt yk#wt Lk nku# kku

kkuzo kuXf{kt knw{ke {kku khk rLk%o#ku u"k{kt yk"u
Au.
[1866-67] 4 Bom HCR 185)
u rzhuxhkuyu Mkr#k%u kwLnkLkk kht!{kt Mknk#

fhe nke ku"wt Mkkrkk kR &fu kku ku"k rfMMkk{kt
ftkLkeyu fkuR kwLnk f#ko nku# kku ku"k rfMMkk{kt
rzhuxhLku k% Vkuskhe hknu s"kkkh k%k"e &fk#
Au.
Wknh! : ftkLke X Lkk rzhuxhkuyu ftkLkeLkk kuLf

$kkk{kt !tzku Lkke ku"e %fkhe nku"k Akkt
kknfkuLku [qf"%e fh"k {kxu [uf yk#k Au. yk
rfMMkk{kt [uf khk Vhu kku rzhuxhku kuLkk {kxu
s"kkkh Xh&u yLku fk[ ku{Lke Lkukkur&#uk
RLMx{uLx Act, 1881 Lke Mktktrk uk"kRyku nuX
s"kkkh Xh&u.
fh% 6: ft kLkeLkw t Mkt [ kLk
ftkLkeLkk kkuzo ykuV rzhuxMkoLke kuXf

ftkLkeLkk kkuzo ykuV rzhuxMkoLke kuXf h k% {rnLku
ykuAk{kt ykuAe yuf "kh yLku h "kuo ykuAk{kt ykuAk
[kh "$k #ku"e yk"~#f Au. yk kuXf fR heku
kkuk""e yLku nkk hk"e uRyu ku ytkuLke hek
yk'xfMk{kt ykk"k{kt yk"e Au.
rzhuxhkuLku Xef kku ku{ fkuR k% Mku, !khkLke
knkh k% ftkLkeykuLku kuXf #kus"kLke fk#ku {tsqhe
ykku Au. fk#k yLkwMkkh ykuAk{kt ykuAk ku rzhuxhku
yk"k kkuzo khLke fw Mkt#kLkk yuf k]ke#kt&, ku{ktke
su "w nku# ku heku rzhuxhkuLke &kherhf nkshe kkuzo
fk#ku yu"wt rLkrk fhu Au fu kkuzo ykuV rzhuxMkoLke

kuXfkuLke yk#Lke LkkUku ftkLkeLke kwMk{kt hufkuzo k"e
Vhrs#kk Au.
"uhnkuzMkoLke kuXf
&uhnkuzMkoLke kuXfLkku k% Mkk{kL# Mk!k khefu
Wu$ kk# Au.
huf ftkLke h "kuo &uhnkuzMkoLke ykuAk{kt ykuAe yuf
kuXf fh"k fhkhk nku# Au.su kuXf{kt ftkLkeLkwt
"k'kf Lkk%ktfe# Mkh"i#w &uhnkuzMko Mk{k {qf"k{kt
yk"kwt nku# Au. yk kuXf " "krkof sLkh kuXf
khefu yku$k# Au. fk#ku s%k"u Au fu ku yuSyuBMk
"[uLkku Mk{#kkku kth {rnLkkke "wLkku Lk nku"ku
uEyu. Mkwk rkLkuMkLkk Mk{#kkk hr{#kLk
nuh h rMk"k#Lkk r"Mku ftkLkeLke hrsMxzo ykurVMk
kh yk"k ftkLkeLke hrsMxzo ykurVMk s#kt yk"ue Au
ku &nuhLke yth yk"uk fkuE Mk kh hk$"e
uEyu.
kk s &uhnkuzMkoLke yuSyu{ rMk"k#Lke kuXfku "
yMkk{kL# Mkk{kL# kuXf yk"k "ESyu{yuMk
khefu yku$k# Au. rLk#k{f {tzLku yLkwfq nku#
#khu ESyu{ kkuk"e &fk# Au.
"uhnkuzMkoLke fk#uMkhLke kuXfLke yk$~#fkkyku:

&uhnkuzMkoLke kuXf #ku# yrfkhe khk
kkuk#ue nku"e uEyu.
Wknh! : ftkLke A Lkk fk#kfkLkqLk yu"e &hk kqhe

kkzu Au fu &uhnkuzMkoLke huf kuXf {tzLkk Xhk"Lke
nurMk#kke kkuk""e uEyu suLkk nuX Xhk"
&uhnkuzMkoLke kuXf kkuk""k {kL# k%k#ku nkku.
fk#uMkhLkwt fkuh{ kkuzo Lke kuXf{kt nksh Lk nku# kku
&uhnkuzMkoLke kuXf y#ku# heku yufk k#ue k%k&u.
&uhnkuzMkoLke Mkqr[k kuXfLke she LkkurxMk
ftkLkeLkk kk s Mk#kuLku ykk#ue nku"e uEyu.
fk#ku yu"ku ykkn hk$u Au fu yk LkkurxMk rr$k
nku"e uEyu yLku, rMk"k# fu Xhk"Lke fu
ykrxofMk{ktLke f{Lke nurMk#kke &uhnkuzMko
khk $kMk heku Akuze u"k{kt yk"e nku# , Lkrn kku
ku kuXfLke kkhe$Lkk ykuAk{kt ykuAk 21 r"Mk
ykkW ykk#ue nku"e uEyu.
LkkurxMk{kt Lke[uLke kkkkkuLkku Mk heku Wu$
k#uku nku"ku uEyu : kuXf s#kt k"kLke Au ku
Mk yLku Mk{#, kuXf{kt "ukkh ytkuLkk su
Mkkukyku nkk h"kLkk Au ku yLku ykkk{e Mk{k
Mkk{ke nfefk Mktktrk nu"kLke h[Lkk, yLku
kuXf hr{#kLk nkk hkLkkhk "ukkhLku kkk
huf Mkkuk {kxuLke kfoMktkkkk.
fk#ku s%k"u Au fu nuh ftkLkeLkk Mkt!o{kt
ykuAk{kt ykuAk kkt[ Mk#ku yLku $kLkke
ftkLkeLkk Mkt!o{kt ftkLkeLkk ykuAk{kt ykuAk ku
Mk#ku fk#uMkh heku nksh nku"k uEyu.
Wknh! : &uhnkuzMkoLke kuXf{kt , &kherhf heku yuf

s Mk#Lke nkshe nke. ku{ Akkt, Mk#yu ftkLkeLkk
yL# Mk#kuLke fk#uMkhLke y"uS rLk!k"e.fkuxou nuh
f#wot fu &uhnkuzMkoLke kuXf {kxu she fk#uMkhLkk
fkuh{Lke nkshe Lknkuke.
Mkk{kL# yLku r$r" Xhk$ku:
Xhk"Lku Mkk{kL# Xhk" #khu fnu"k{kt yk"u Au s#khu
{kLke fw Mkt#k Xhk"Lke khVu%{kt {kkLk fhu Au, ku
Mkt#k Xhk"Lke r" k#uk {kkLk fhkkt "w nku#
Au.
huf R"exe &uhnkuzh k{k{ &uhnkuzhkuLkk Xhk" kh

{k ykk"kLkku yrfkh hk"u Au. kuLkk kht!Yku nkk
kkk""k Mkkku xhk" kh {kkLkLkku kht! kk# Au.
nkk kkk""kke huf Mk# yuf {k hk"u Au.
uu &uhnkuzhku nkk kkk""kke k#uk {kkLkLkk
krh%k{ke Mktkw Lk nku# kku kuyku kkkMkLke, Xhk"Lke
khVu%{kt yLku r"{kt fuxk {kku Au kuLke {kk fhe
&fu Au. kkkMkLkk rfMMkkk{kt {kkrfkh ku{Lke kkMku
hnuk &uhku yLkwMkkhLkk {k%{kt nku# Au.
su ku Mk# #k fu kkukkLkk "ke yL# khk {k
ykke &fu Au (S.176)
ykuzeoLkhe yLku Mkur&# rhMkku#w&LMk
#khu Xhk"Lke khVu%{kt kzuk fw {kku Xhk"Lke
r"{kt kzuk {kku fhkk "w nku#.
Wknh! : ftkLke A yuf-yuf &uh hk"kk 100

Mk#kuLke kLkue Au. ftkLkeLkk &uhnkuzMkoLke kuXf{kt
80 &uhnkuzMko nksh Au yLku {kkLk fhu Au. u 45
&uhnkuzMko {wT kLke khVu%{kt yLku 35 &uhnkuzMko
r"{kt {kkLk fhu Au kku ku fnu"kkku Xhk" Mkk{kL#
Xhk"Lke nurMk#kke {tsqh fhk#uku k%k&u. #kLk{kt
hnu fu su Mk#ku {kkLk fhu Au yu {kLke k%kheLku
{kxu MkwMktkk Lkke.
r"r& Xhk" yu yu"ku Xhk" Au suLku {kxu &uhnkuzMkoLke
nksheLke ykuAk{kt ykuAe k% [kwkkO& knw{keLke
Mkt{rkLke yLku &uhnkuzMkoLke kuXf{kt {kkLk fh"wt
she nku# Au.
Wknh! : ftkLke A yuf-yuf &uh hk"kk 100

Mk#kuLke kLkue Au. ftkLkeLkk &uhnkuzMkoLke kuXf{kt
80 &uhnkuzMko nksh Au yLku {kkLk fhu Au. r"r&
Xhk"Lke nurMk#kke Xhk"Lku {tsqh fhk""k {kxu
ykuAk{kt ykuAk 60 Mk#ku (! of 80,) yu Xhk"Lke
khVu%{kt {kkLk fh"wt uEyu. #kLk{kt hnu fu su
Mk#ku nksh Lkke yLku {kkLk fhu Au ku {kkuLke

k%kheLku kkwt Lkke.
yu kkkkku fu su r"r& Xhk"Lke nurMk#kke s {kL#
k#ue nku"e uEyu ku{kt ftkLkeLkk ykrxof fu MoA
{kt Mkwkhk"khk, ftkLkeLkk Lkk{{kt VuhVkh yLku
ftkLkeLke hrsMxzo ykurVMkLku yuf hks#{ktke ke
hks#{kt E s"kLkku Mk{k"u& kk# Au.
Mkwk yufx $kMk yu kkkkLkku Wu$ fhu Au fu
rLk#k{f {tzLke kuXfkuLkk fk{fksLkku nu"k ftkLkeLke
LkkUkkuke{kt #ku# heku LkkUk#uku nku"ku uEyu.
fh% 7 : Mk{kkLk, #"Mkk yLku kwLkorLk{k%.
Mkwk fk#ku ftkLkeykuLku ku{Lkk urzxMko fu Mk#ku
(Ss.391-393) Mkkku Mk{kkLk fu #"Mkk {kt
"u&"kLke Mkkk ykku Au yk"k kwLkorLk{ko% {ktke
kMkkh k"kLke fu yL# ftkLkeyku Mkkku yuf k"kLke Mkkk
ykku Au (S.394).
#kLk{kt hnu fu yufkefh% & Mkwk fk#k{kt
y{wf f{ku{kt "kkh"k{kt yk#ku Au (See Ss.394,
396, and 396A of the Act). yk &ku, u fu,
Mkk{kL# Wk#kuk{kt [rk Au, r"eLkefh% yLku
yufkefh% &ku k% Mkk{kL# heku yufkeLku
ku "khk# Au.
Mkwk fk#k{kt Mk{kkLk &Lke #k#k fh"k{kt
yk"e Lkke, k% ku Mk{S &fk# ku"wt Au fu ku &
yu"e r#kLkku Wu$ fhu Au su{kt ftkLke yLku kuLkk
Mk#ku yk"k urzxMko "[uLke kfhkhkuLkku Wfu
Mk{kkLkLke #kusLkk (zeLku k""k{kt yk"u Au.
#"Mkk &{kt knw k'!k yko Mk{k#uku
Au.yk-yk "kkuoLkk &u#MkoLku yuf fheLku fu kAe
r"r" "kkuoLkk &u#Mko{kt &u#MkoLkk r"!kkefh% khk ,
fu kAe ktLku heku ftkLkeLkk &uh furkxLke
kwLko#"MkkLkku Mk{k"u& fhu Au (S.390(b)).
fk#kLkwt Mkuf&Lk S.390 !khk{kt r"eLkefh% yLku

yufkefh% Mktktrk fk#k {kxuLkku kk#ku ki#kh fhu Au.
Mkwk Mkuf&Lk % fhu Au fu ftkLke, kuLkk urzxMko yLku
&uhnkuzMkoLke "[u r"r" fhkhku ykfkh E &fu Au.
ku yu kkkk kh !kh {qfu Au fu yk"k fhkhku s#khu
ku{Lke "[u ykfkh u Au #khu huf "koLkk urzxMko
yLku &uhnkuzMkoLkk nfku yLku Vk#kyku #kLk{kt hk$"k
s uEyu. #kLk{kt hnu fu yn !kh, #kkk
urzxMko fu &uhnkuzMko fhkkt "w ku{Lkk "kkuo kh
{qf"k{kt yk#ku Au. yk Mkk{kL#k%u M"efk#o r"[kh
Au su "%o"u Au fu !khk{kt r"eLkefh% Mkkku Mktktrk
fk#ku hw ykuV {uurhxe Lkk rMkktkke kuh"k#uku
Au, kuke yuf fu ku urzxMko fu &uhnkuzMko
r"eLkefh%Lke r#k khVe ftkLkeLke krkLku hkufe
&fu Lkn.
ftkLkeyu kuLkk urzxMko Mk#ku fu r"zuxMko (ftkLkeLkwt
r"MksoLk fh"k{kt yk"u ku"k Mktukku{kt) khk Mk{kkLk
fu #"Mkk {kxuLke yhS MkwMktkk fkuxo {kt VkE
fh"kLke hnu&u.
Mk{kkLk fu #"Mkk {kxuLke #kusLkk yMkhfkhf nku"e
uEyu, Mkki k{ kku fk#kLkk Mkuf&Lk S.391 nuX
fkuxo Mkk{u kuLke h$kMk hsq fh"e uEyu. ftkLkeLke
yhSLkk Mkt!o{kt yk"k kku su ftkLkeLkwt r"MksoLk
fh"kLkwt Au ku"k fuMk{kt kuLkk r"zuxMko Lkk Mkt!o{kt
fkuxo, urzxMko fu urzxMkoLkk "ko, yk"k kuLkk Mk#ku fu
Mk#kuLkk "koLke kuXf hk$"kLkku nwf{ fhe &fu Au yLku
su fkhLkku fuMk nku# ku {wsk kuLke kuXfLkwt yk#kusLk
fhe &fu Au yLku fkuxoLke su{ s kuLkwt Mkt[kLk fhe &fu
Au. (S.391(1)).
ku kAe , ftkLkeLkku su fkhLkku fuMk nku# ku {wsk
urzxMko fu Mk#kuLkk {n"Lkk Mkt!o{kt k% [kwkkO&
!kk suxe knw{ke khk #kusLkkLku {tsqh fh"k{kt
yk"u Au. #kh kk, fkuxo khk {tsqhe {u Au
(S.391(2)). #kusLkkLku M"ef]k fhkku fkuxoLkku yk ykuzoh
fuMk su fkhLkku nku# ku {wsk kk s urzxMko fu
urzxMko (u%kh)Lkku "ko, kk s Mk#ku fu Mk#kuLkku
"ko yLku ftkLkeLku yk"k su fuMk{kt ftkLke r"MksoLk
fh"kLke Au ku"k fuMk{kt r"zuxMko yLku ftkLkeLkk

kkkykuLku ktLkfkko hnu Au. (S.391(2))
fkuxo khk su #kusLkk {tsqh kk# Au ku kkxeoyku "[uLkku
{kk fhkh s Lkke nkukku k% ku ftkLke, urzxMko yLku
&uhnkuzMkoLku k% ktLkfkko hnu Au. yLku kuLke kkA
fk#uMkh k hnuwt nku# Au. fkuxoLke kh"kLkke rMk"k#
ku{kt VuhVkh fhe &fk# Lkn, &uhnkuzMko yLku urzxMko
k% yk"k VuhVkhku fhe &fkk Lkke. (J. K.
(Bombay) Pvt. Ltd. v. New Kaiser-I-Hind
Spinning and Weaving Co. Ltd., 1970 (40)
Comp. Cas 689)
Mkwk fk#ku Mk{kkLk fu #"MkkLke #kusLkkLku {tsqh

fh"kLke r"&k Mkkkyku ykku Au su{kt, Mk#kuLke fu
urzxMkoLke Mk!k kkuk""e, #kusLkkLkwt "kskek%wt
kkkMk"wt, "w {krnke fu Mkk"uu {kxuLke r"Lktke
fh"e yLku #kusLkkLkwt kkLk fhk""wt su"e MkkkykuLkku
Mk{k"u& kk# Au.
xqtf{kt, S.391 yuf krk kqhe kkzu Au suLkwt yLkwMkh%
fheLku ftkLke yLku kuLkk urzxMko fu fkuE k% "koLkk
urzxMko, yk"k kuLkk Mk#ku fu fkuEk% "koLkk Mk#ku
"[u yk"k u ftkLke r"MksoLk fh"kLke nku# ku"k
Mktukku{kt kuLkk r"zuxMko {kxu #kusLkk y{{kt
k""kLke nku# Au. S.391, nuX #kusLkkLku {tsqhe
ykk"e fu Lkrn ku Lkffe fh"kLke fkuxoLku r"&k
Mkkkyku ykk"k{kt yk"e Au, (w{keykuLkk k!Lkwt
hk% fh"wt yLku #kusLkk keS heku Mkkhe yLku fk#uMkh
Au yLku ku fuxktf kuhfk#uMkhLkk fu y#ku# fkh%ku
khk uhk#ue Lkke ku "kkLke $kkhe fh"e ku she
Au. yuf "kh fkuxo #kusLkkLku {tsqhe ykke u Au yLku
fkuxoLkku nwf{ hrsMxkh ykuV ftkLke Mkkku VkE kE
# Au ku kAe #kusLkk s#khke yk"e #khke kuLku
y{{kt {qf"k{kt yk"u Au.
Wknh! : ku ftkLkeyku kufku kkMkuke 12%Lkk hu

kkk% u Au. s#khu kkk%Lku kkf"kLkku Mk{# k"k
yk"u Au #khu ftkLkeyku kkk%khkuLku s%k"u Au fu
ftkLkeyku $kux{kt [kke nke. yk Mkt!o{kt
#"MkkLke #kusLkk (z"k{kt yk"e su{kt kkk%khkuLku

ykuAk hke kiMkk kkAk ykk"kLkku r"[kh fh"k{kt
yk"u Au. kkk%khku khk yu #kusLkkLkku M"efkh
fh"k{kt yk"u Au. u fu, fkuxuo nuh f#wO fu kkk%khkuLku
ykqhke {krnke ykkeLku ku{Lke Mkt{rk u"k{kt yk"e
nke. fkuxuo "w{kt s%k#wt fu yu #kusLkk kuhfk#uMkh
nke yLku kkk%khkuLku Aukh"kLkku #Lk fh"k{kt
yk#ku nkku kuke, fkuxuo #kusLkkLku {tsqh Lkk fhe.
(Premier Motors (P.) Ltd. v. Ashok Tandon,
(1971) 41 Comp Cases 656 All)
kwLkorLk{ko% , yu r#kLkku Wu$ fhu Au s#kt ftkLkeLkk

"ukkh yLku MkknMkku, keS ftkLkeyku nMkf MkkUk"k{kt
yk"u Au fu su ftkLkeLkk nukwyku yLku "ukkhtk sqLke
ftkLke su"k s nku# Au yLku sqLke ftkLkeLke s
#kyku ku{kt hMk hk"ke kk# Au.
ftkLke yLkuf fkh%kuMkh kwLkorLk{ko%Lke #kusLkk{kt
s"kLkwt Lkr fhe &fu Au, su{ fu, kkukkLkk "ukkhtkLku
r"Mk]k fh"k, kkukkLkk Mk#ku fu urzxMkoLkk yrfkhkuLku
Vhe #"Mkk fh"k, yuf fu "w ftkLkeyku Mkkku
yufefh% fh"wt.
yufefh% yu r#kLkku rLkuo& fhu Au su{kt ku fu kuke
"w ftkLkeyku uzkELku yuf keswt MkknMk Q!wt fhu Au ,
yk"k yuf keS ftkLke{kt Mk{kE # Au fu ku{kt
!e # Au. (Somayajula v. Hope Prudhomme
& Co. Ltd., [1963] 2 Comp LJ 61)
yufefh% kqwt kkkt yufk k#ue ftkLkeLkwt u"wt yLku

Lkk%ktfe# s"kkkhe Mkwk #kusLkkLku ykeLk
ftkLkeykuLku yuf fhLkkh ftkLkeLku nMkf MkkUk"k{kt yk"u
Au.
Wknh! : ftkLke A ftkLke X Lku rk#k Mk k$

ykk"k ktk#ue nke. ftkLke X ftkLke Y {kt !e
kE. yk yufefh% kAe ftkLke X Lkk yrMk"Lkku
ytk yk"e k#ku yLku kk s yrfkhku yLku ftkLkeLkwt
u"wt ftkLke Y Lku nMkf MkkUke u"k{kt yk#wt.
yufefh%Lke &hkku {wsk ftkLke Y Lku ftkLke A
kkMkuke rk#k Mk k$ kkAk {u""kLkku yrfkh

{&u.
ftkLkeLkk kwLk:rLk{ko% yLku yufefh%Lku "w Mkh
kLkk""k {kxu Mku&Lk S.394 nuX fkuxoLku knw r"&k
Mkkkyku ykk"k{kt yk"e Au. kkku r"r" fkhLkk
nukwyku {kxu yLkuf fkhLke r"r" yhSyku kLkk"eLku
fkuxo Mkk{u hsq fhu kuLku ku yk Mku&Lk r"eLkefh%
yLku yufefh%Lke "]rkyku {kxu Mkk-r"Lzku
e#hLMk' khefu fk#o fhu Au. u fu,fkuxo Mkwk
#kusLkkLke ykMkkkMkLke r"r" krhMkrkLke kkkMk fhe
&fu Au suke $kkhe kk# fu #kusLkk khk nuh rnk
r" f&wt s fh"k{kt yk#wt Lkke.
fh% 8 : rzr"zLz, rnMkkk yLku
rnMkkkkkkMk%e
yuf "$k nuh f#ko kAe ,rzr"zLz yu ftkLkeLkwt

fk#uMkhLkwt u"wt kLke # Au su &uhnkuzMkoLku 30
r"MkLke yth [qf""kLkwt hnu Au (S.205(2-A))
u rzr"zLz ykk"k{kt Lk yk"u yk"k u ku u"k {kxu
30 r"MkLke yth k"ku fh"k{ktt Lk yk"u kku ftkLkeyu
Lkrn [wf"k#uwt rzr"zLz ftkLkeLkk yLk-kuEz rzr"zLz
yufkWLx' {kt Vuh"e Lkk$"wt .
u Mkkk "ko Mkwe rzr"zLzLke hf{ {kxu fkuE k"ku
fh"k{kt Lk yk"u kku ku hf{ fuL Mkhfkh khk Mkkrkk
hkufk%fkhku {kxuLkk r&k% yLku Mkwhkk !tzku{kt {qfe
u"k{kt yk"u Au. yk !tzku{kt s{k k#ue hf{Lkku
Wk#kuk hkufk%fkhkuLke k]rk "kh"k yLku ku{Lkk
rnkkuLkwt hk% fh"k kkA kk# Au.
yu "kkLkku Wu$ fhu Au fu fkukkuohux LkVku fu su ftkLke

khk yuf kksw {qf"k{kt yk#ku Au ,yLku ftkLkeLkk
&uhnkuzMko "[u "nU["k {kxu fk#uMkh nuh k#uku
Au.
Wknh! : Mk#{ fkuB#wxh Mk'"Mke r. Lkk

kwhMfkkoyku khk yk[h"k{kt yk"uk Lkk%kfe#
kkuxkkLku fkh%u LkwfMkkLke{kt yk"e kzuk ftkLkeLkk
kf &uhnkuzMkoLkk rnk{kt k$ fh"k{kt yk"uk
fuMk{kt Mknk# fh"k {kxu hkufk%fkko {kxuLkk r&k%
yLku Mkwhkk !tzku{ktke hf{ "kkh"k{kt yk"e.
(Bacha F. Guzdar v. Commissioner of Income

Taxes, AIR 1955 SC 74)
rnMkkk yLku rnMkkkkkkMk!e
rzr"zLz ftkLkeLkk LkVk{ktke s ykke &fk# Au.fk#ku

yu"e uk"kE kqhe kkzu Au fu rzr"zLz Lke[uLkk
Mkkuk{ktke ykke &fk# Au :
huf ftkLkeLku {kxu yu kkkk ktLkfkko hnu Au fu ku%u

kuLke hrsMxzo ykurVMk $kku #ku# $kkk"ne hk$"e
uEyu. (S.209)
su "ko {kxu rzr"zLz ykk"kLkwt Au ku "koLkku

ftkLkeLkku LkVku.,
ftkLkeLkku ykkk Lkk%kfe# "kkuoLkku LkVku., yLku
kkt#uheLkk ykkhu, rzr"zLzLke [qf"%e {kxu fuL
fu hks# Mkhfkh khk ykk"k{kt yk"uk Lkk%kt.
ftkLkeLke kwMk ykuV yufkWLx{kt MkkukykuLke yLku

ftkeLkeLke Lkk%ktfe# MkrkLke Mkk[e yLku #kske heku
Mk{s% nku"e uRyu
ftkLkeLkk ykurzxhkuLke kwMk yLku ftkLkeLkk rnMkkukku
kkkMk"kLke yLku rnMkkkku fk#kLke uk"kR yLkwMkkh
hk$"k{kt yk#k Au fu fu{ yLku ftkLkeLke kkkkkuLkwt
Mkk[w r[k ykk"k{kt yk#wt Au fu fu{ ku &ko"kku
ynu"k fh"kLke s"kkkhe Au.
rzr$zLz
fkuE k% rzr"zLzLke nuhkk fu [qf"%e knukt

ftkLkeLkk LkVkLkku y{wf xfk !kk (fk#k{kt &ko#k
{wsk, k% 10%ke "w Lkrn,)ftkLkeLke yLkk{k
{qze{kt Vuh"e u"ku. (S.205(2-A))
ftkLkeLkk ykurzxhkuLke ftkLkeLke AGM "$ku rLk{%qtf

fh"k{kt yk"u Au yLku ftkLkeLke ku kAeLke AGM
#ku# #kt Mkwe ykurVMk{kt nkshe hk"u Au. ku{Lke
{wk kqhe k#k knuk ku{Lke khkhVe fh"k {kxu fuu
MkhfkhLke Mkt{rkLke sYh kzu Au.
fh% 9 : (w { ke &u h nku zMko L kk
yrfkhku
ftkLkeLkwt #"MkkkLk knw{ke rLk#{ kh ykkrhk
nku# Au.ftkLkeykuLkk "ne"x Mktktrk Mkk{kL# rLk#{
yu Au fu Mkk{kL# heku, ftkLkeLkk rLk#k{fku ku{Lku
ktLkfkko yrrLk#{ku nuX ykk"k{kt yk"ue
MkkkykuLke {#kok{kt hneuLku fk#o fhu Au #kt Mkwe fkuxo
ku{Lkk #"MkkkLk{kt {kkwt {khke Lkke . (Foss v.
Harbottle, (1843) 67 ER 189)
Wknh! : ftkLkeyu "ko hr{#kLk LkVku f#kuo .

ftkLkeLkk rLk#k{fkuyu &uhnkuzMkoLku rzr"zLz ykk"kLku
ku ftkLkeLkk Vk#kLku {kxu LkVkLkwt hkufk% f#wO. yk
f]#Lku (w{ke &uhnkuzMko khk kzfkh"k{kt yk#wt.
fkuxuo yk rfMMkk{kt {kkwt {kh"kLke Lkk kkze. (Burland
v. Earle, (1902) AC 83)
knw{ke "[oM"Lkk rLk#{{kt k% fuxkf yk"kku nku#

Au, yLku &uhnkuzMko ftkLke yLku kuLkk yrfkheyku
Mkk{u Lke[uLkk Mktukku{kt Vrh#k k$ fhe &fu Au:
s#khu yrfkheykuLkwt f]# yrrLk#{ fu MoA Lke
Mkkk knkhLkwt Au.
Wknh! : A ftkLkeLkk rLk#k{fkuuyu ftkLkeLkk

!tzkuLkwt su heku hkufk% f#wO ku MoA Lke uk"kE
r"Lkwt fk#o k%k#. yu ftkLkeLkk &uhnkuzMko khk ku
fk#oLku kzfkh"k{kt yk#wt. k"kLkku nwf{ Vrh#keLkk
kk{kt fh"k{kt yk#ku. (Bharat Insurance Co.
Ltd. v. Kanhaiya Lal, AIR 1935 Lah 792)
s#khu knw{ke &uhnkuzMko khk Aukhk{%e

yk[h"k{kt yk"e.
Wknh! : A ftkLkeLkk knw{ke &uhnkuzMko B

ftkLkeLkk {skqk &uhnkuzMko nkk. A ftkLkeLke
Mkk{kL# Mk!k{kt knw{ke &uhnkuzMko khk B ftkLkeLkk
f]# Mkk{u Mk{kkLkLku {kL# fhkku Xhk" {tsqh fh"k{kt
yk#ku. yk Xhk" A ftkLkeLkk rnkLku LkwfMkkLk fhLkkhku
nkku yLku ftkLke B {kxu rnk{kt nkku. ftkLke A Lkk
(w{ke &uhnkuzMko khk yk Xhk"Lku kzfkh"k{kt
yk#ku #khu fkuxuo knw{ke &uhnkuzMkoLkk f]#Lkku kk
eku. (Menier v. Hoopers Telegraph Works
Ltd., (1874) 9 Ch App 350)
s#khu , su f]#Lku {kxu yrrLk#{ {wsk r"r&

Xhk"Lke sh nku# Au #khu kuLku {kk Mkk{kL#
Xhk"Lkk ykkhu kMkkh fh"k{kt yk"u Au.
s#khu, &uhnkuzMkoLkk yrfkhku su"k fu,
{kkLkLkku yrfkh yk"k ftkLkeLkk fk#uMkhLkk
hrsMxMko {u""kLkku yrfkh , yu Wt(Lk
k%k#.
ftkLkeLkk kuh"ne"xLku hkuf"k yLku (w{ke
&uhnkuzMkoLkk rnkkuLkwt hk% fh"k {kxu fk#k{kt $kMk
uk"kEyku fh"k{kt yk"e Au.
{LkLkku rkkt
u ftkLkeLkk fk{fksLkwt Mkt[kLk nuh rnkLku LkwfMkkLk
knkU[kzkwt nku# yk"k fkuE Mk# fu Mk#kuLkwt {Lk
fhkwt nku# kku (w{ke &uhnkuzMko fkuxo khk #ku#
Wkk# &kue &fu Au (S.397)
Wknh! : ftkLke B A LkwfMkkLkeLkk "kh kuxu ftkLke

A kkMkuke S"Lk "e{kLkku #"Mkk# MktkkLk f#kuo.
ftkLke A Lkk knw{ke &uhnkuzMko khk kk s
&uhnkuzMko "[u LkwfMkkLkeLkwt "kh "nU["kLke Lkk
kkz"k{kt yk"e yLku ftkLke A Lkk Lk"k #"Mkk#{kt
LkwfMkkLkeLkwt "kh s{k fh"kLke {tsqhe ykkkku Lk"ku
&uhnkuzMko Xhk" kMkkh f#kuo. kuLku kzfkh"k{kt yk"kkt
fkuxuo nuh f#wO ftu ftkLke A Lkk knw{ke &uhnkuzMkoLkwt
yk f]# {Lk k%k#. (Mohan Lal Chandumall
v. Punjab Co. Ltd., AIR 1961 Punj 485)
kuh"ne"xLkwt LkkLkwt yu"wt f]# {Lk k%e &fk# Lkrn.
Wknh! : ftkLke A Lkk (w{ke Mk#ku khk

ftkLkeLkk rLk#k{fku yLku knw{ke &uhnkuzMko Mkk{u yu
ykkhu fuMk k$ fh"k{kt yk#ku fu kuxkuo "khk&Lke
kkkMk khkkh heku fh"k{kt yk"e Lknkuke. fkuxuo nuh
f#wO fu yk {Lk {kxuLkku ykkh nkuE &fu Lkrn.
(Lalita Rajya Lakshmi v. Indian Motors Co.,
AIR 1962 Cal 127)
kuh$ne$xLkku rkkt
Mkwk fk#kLkwt Mkuf&Lk S.398, ftkLkeLkk
kuh"ne"xLkk rfMMkk{kt hknk kqhe kkzu
Au.kuh"ne"x'Lkk f]#{kt Vrh#keyu yu"wt rkkkek
fh"kLkwt hnu Au fu ftkLkeLkk fk{fksLkwt yu heku Mkt[kLk
kE hkwt Au fu ftkLkeLkk rnkku fu nuh rnkku u${k#
Au .
Wknh! : yu"k rfMMkk fu su{kt kuh"ne"x

yk[h"k{kt yk#ku nkku #kt fkuxo khk Mkknfkh
MkkkuLkk $kMk yrfkheLke rLk{%qf fh"k{kt yk"e yLku
Mkq[Lkk ykk"k{kt yk"e fu ftkLkeLkk fk{fksLkwt
Mkt[kLk $kMk yrfkhe khk k&u yLku ftkLkeLkk
rLk#k{fku fu &uhnkuzMko ku{kt f&wt fh&u Lkrn. (Life
Insurance Corporation v. Haridas Mundra,
AIR 1959 Cal 695)
fh% 10 : r"Mkso L k fh"w t

ftkLke yuf f]rk{ #k khefu {]#w kk{e &fu Lkrn,
u fu ,ftkLke r"$uhkE sE &fu yLku ftkLkeykuLkk
hrsMxhLku h k% fhe &fk# Au. su r#k{kt ftkLkeLku
r"$uhe Lkk$"k{kt yk"u Au ku r"MksoLk khefu
yku$k# Au.
ftkLkeLkwt Lke[uLkk{ktke fkuE k% Mktukku{kt r"MksoLk kE
&fu Au :
Wknh! : ftkLkeLkk &uhnkuzMko khk ftkLkeLkk

rLk#k{fku Mkk{u kuh"ne"x k Vrh#k k$
fh"k{kt yk"e. kkkMk hr{#kLk fkuxoLku %"k {#wt
fu ftkLkeLkk Wkk#k khk ftkLkeLkk fk{fks{kt
kuh"ne"x yk[h"k{kt yk#ku nkku yLku ftkLkeLkk
Mkh !tzkuLkku Wk#kuk ku{%u ku{Lkk ytkk nukw {kxu
f#kuo nkku. fkuxuo nuh f#wO fu kuh"ne"xLkku yk kqhkku
kwhk"ku k%k#. (Rajahmundry Electric Supply
fkuxo khk Vhrs#kk r$MksoLk
Corporation v. A. Nageshwara Rao, AIT 1956

SC 213)
the Act):
{Lk Lkk rfMMkk fhkkt yk,kuh"ne"x'Lkk

rfMMkk{kt hknk ftkLke yLku ftkLkeLkk fkuE k% Mk#Lke
khVu%{kt nku# Au.
kuh"ne"x'Lkk rfMMkkyku{kt MkwMktkk hknk ykk"kLke
r"&k Mkkkyku fkuxo hk"ke nku# Au, ftkLkeLkk
fk{fksLkwt Mkt[kLk sk%u fkuxo fhke nku# ku heku nwf{
fh"kLke MkkkLkku Mk{k"u& k% kk# Au.
su r#k{kt fkuxoLkk yku&ke ftkLkeLkwt r"MksoLk

fh"k{kt yk"u Au ku Vhrs#kk r"MksoLk'khefu
yku$k# Au. ftkLkeLkk Vhrs#kk r"MksoLk {kxuLke
yhS ftkLke kuLkk urzxMko (u%khku), kuLkk Mk#ku,
RoC,fuL Mkhfkh fu hks# Mkhfkh khk Lke[uLkk{ktke
fkuE k% ykkh kh k""k{kt yk"u Au (S.433 of
$kMk Xhk" khk fkuxoLkkt yku&Lkwt kkLk fh"k{kt
yk#wt nku#.
nuh ftkLkeLkk rfMMkk{kt, u yk"e ftkLke RoC
Lku fk#uMkhLkku nu"k ykk"k{kt rLkV kE nku#
yk"k kuLkk Mk#kuLke fk#uMkhLke Mk!k
kkuk""k{kt rLkV kE nku#.
u ftkLke & f#koLkk yuf "koLkk kkk hr{#kLk
fkuE #"Mkk# &fh"k{kt rLkV kE nku#
yk"k ftkLkeyu kuLkku #"Mkk# yuf "ko {kxu h
f#kuo nku#. yk ykkh Wk Lkke u ftkLkeyu
"kske Mk{#{#kokLke yth #"Mkk# & fheLku

"kske u$k" f#kuo nku# yk"k kuLkku #"Mkk# h
fh"kLkk kuLke kkMku #ku# fkh%ku nku#.
nuh ftkLkeLkk rfMMkk{kt, u kuLke Mk# Mkt#k
Mkkk fhkkt Lke[u ske nku# yk"k $kLkke
ftkLkeLkk rfMMkk{kt kuLke Mk# Mkt#k ku fhkkt
Lke[uLke nku#.
u ftkLke kuLkwt u"wt [wf""k {kxu yMk{ko nku#.
ykLke uk"kELkk Mkt!o{kt yu"wt Mkkrkk fh"wt
she nku# Au fu u"wt Au, u"k Mktktrk $hu$h
fkuE kfhkh Lkke yLku kurxMk ykk"k Akkt ftkLke
u"wt [wf""k{kt rLkV kE Au.
"kske yLku [kuMk ykkh kh :
yk ykkh fkuxoLku r"&k Mkkkyku ykku Au.
!qkfk{kt, fkuxuo "kske yLku [kuMk ykkh kh
ftkLkeykuLku r"MksoLkLkku yku& ykkuku Au s#khu :
ftkLkeLkk "ne"xe# Mk#ku "[u {zkkktX kze Au.
Wknh! : yuf ftkLke yufMk{kLk #"MkkkLk yLku

{kkLk yrfkhku Mkkku ku rLk#k{fku yLku &uhnkuzMko
hk"u Au .ktLku rLk#k{fku yufkeLkk w~{Lk kLke kuXk
yLku ftkLkeLku kkk kk s rLk%o#ku{kt yMkt{k hkkt.
fkuxuo nuh f#wO fu #"MkkkLk{kt Mktkq%ok%u {zkkktX
kze nke yLku ftkLkeyu r"MksoLk fh"wt uEyu.
(Yenidje Tobacco Co. Ltd., Re, (1916) 2 Ch
426)
su WuTu~#ke ftkLkeLke &ykk fh"k{kt yk"e nku#

ku Wu~# s#khu rLkV # Au.
Wknh! : yk ftkLke Mkhfkh khk he fh"k{kt

yk"u kuxLx ytkkok fkuVeLkwt WkkLk fh"kLkk
Wu&ke ku Mk{#u &Y kE nke. ykk kuxLxLku
#khu# {tsqh fh"k{kt yk"e Lk nke. su nukwyku {kxu
ftkLke &Y fh"k{kt yk"e nke kuLku ykk kk""k
y&# nkwt, ku"k Mktukku{kt ftkLkeLku kt fhe u"kLkwt
s #ku# &fk&u, ku{ ykku Xhk#wt nkwt. (German
Date Coffee Co., Re, (1882) 20 Ch D 169)
ftkLke su fkhkukkh Mkkku ykk "e hne Au ku

"khu LkwfMkkLk khV kuhe s&u, ku Mkkrkk k#wt
nku#.
#khu ftkLkeLke h[Lkk Aukrktze!he fk{kehe
fh"k fhkR nku#.
Wknh! : X ftkLke s{eLkLke $hee yLku r"fkMkLkk

fkhkukkh Mkkku Mktfk#ue nke yLku ku s{eLkLkwt ku
kux khefu "u[k% fhke nke. kkkMk fhkk %"k
{#wt fu X ftkLke Aukhkze !#ko Mkkukyku{kt Mkk{u Au
yLku {kL# r&kof Lkne hk"ke s{eLkLkk kuxLkwt
"u[k% fhke nke. nuh sLkkk Mkkku {kuxk kk#u
AukhkzeLke "]rk yk[h"k{kt ku Mkk{u nku"kLkk
ykkh kh X ftkLkeLku kt fh"kLkku ykku yku&
ykkkk s%k#wt nkwt fu ftkLkeLku yMk" xfk"e
hk$"kLkku fkuR yrfkh Lkke.
#khu yL#k# yk"k kuh"ne"x #kkuk nku#.
#khu nuh rnk{kt yk"wt fh"kLkwt yk#Lkwt nku#
VhS#kk kt fh"kLkk fuMk{kt ykk ftkLkeLku kt
fh"kLke r#k fh"k yuf Mkkk"kh r"zuxhLke
rLk{%qtf fhu Au. Mkkk"kh heku rLk{%qtf kk{u yk
r"zuxh ykkLkku yrfkhe Au yLku ftkLkeLke
yMf#k{kku{ktke {kk Lkk%kt kkk fk{khku,
u%khku, Mkhfkh su"k ftkLke{kt rnk hk"Lkkh
#uLke s"kkkhe kqhe fh"k r"zuxh r"kMkkkk
nku# Au.
M$irAf heku kt fh$e

yk ftkLkeLku kt fhe u"k{kt yk"u ku"k &uhkhfkuLkk
Mkk"Lku {tsqhe ykkeLku ftkLkeLku M"iAf heku kt
fhe &fk# Au.
yk'xfMk ykuV ftkLke{kt ftkLkeLke fk{kehe ytku
[kuMk Mk{# kkkLkku Wu$ fh"k{kt yk#ku nku#
yk"k [kuMk (xLkk kLkkk ftkLkeLkwt r"MksoLk fh"k{kt
yk"&u, ku fkhLke &hk MktkkuksLkf hnu hnu ku"k
Mktukku{kt M"irAf heku ftkLkeLku kt fh"kLke r#k

ykht!"k {kk &uhkhfkuLke {tsqhe {u""kLke hnu Au.
M"iAf heku ftkLke kt fh"k {kxu &uhkhfkuLkk $kMk
$kMk Mkk"Lke sYftkLke kt fh"k ykkLke
u$hu$Lke sYh hnuke Lkke, su M"irAf yLku
VhS#kkk%u ftkLke kt fh"kLke r#kLkku kk#kLkku
kVk"k Au. ftkLke r"MksoLkLkku yku& {u""k {kxu
Mktkttrk Mkk"us ykk Mk{k hsq fh"kLkk hnu Au.
hnuk kzkh k{k{ {nuMkq, fh"uhk yLku MkuMk yLku

hku ku{ s ftkLkeLkk f{o[kheykuLkk !kk yLku kkfe
Lkefke hf{Lke [qf"%eLku, yL# k{k{ u"k yLku
s"kkkheLke [qf"%e fhkk yrk{kk ykk"k{kt
yk"u Au. (S.530)
xxxx
Wknh! : ftkLkeLkk &uhkhfku "[u k#ue Mk{sqke

{k%u &uhkhfkuLkk yrfkheLkk ytk Mkkku ftkLkeLkwt
r"MksoLk k"kLke ykrxofMk ykuV ftkLke{kt uk"kE
Au. &uhkhfkuLkk fhkhLkku y"[uke ytk yk"kkyk
ytkuLke Mkk{kL# h$kMkLku kku &uhkhfku khk
M"iAf heku ftkLkeLkwt r"MksoLk fh"kLke r#k &Y
fhe &fu Au.
M"iAf heku ftkLke kt fh"kLkk ku fkh Au.
{uBkMko "kELzk yk yLku urzxMko (u%khku) khk
"kErLzk yk
kt fh"kLke r#kLkk M#{ ftkLkeLkwt kkuzo ykuV
rzhuxMko, ftkLke [kuMk Mk{# {#kok{kt kuLkk u"kLke
[wf"%e fhe u"k Mkk{ Au, ku"e $kke ykkkwt
nuhLkk{wt ykku #khu yk fkhLke r#kLku {uBkMko
"kErLzk yk khefu yku$"k{kt yk"u Au. khtkw u
rzhuxhku yk fkhLkwt nuhLkk{wt ykke &fu ku{ Lk nku#
kku ku"e r#kLku urzxMko "kErLzk yk khefu
yku$"k{kt yk"u Au.
ftkLkeLkwt M"iAf heku kt fh"kLkk rfMMkk{kt r#k
nkk h"k Mk#ku yk"k u%khku (su hekuLkku fuMk nku#
ku heku) yuf r"zuxhLke rLk{%qtf fhu Au.
s$kkkheykuLke [wf$!e
Vz[k{kt R k#k kk ftkLke kt fh"kLke f{k yLku
$[koyku "e hk#k kk fuL yk"k hk#
Mkhfkh, yk"k yL# fkuE MkkrLkf Mkkk{tz kkMku
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

nfLku Mkwhrkk yLku Mkk{k hk$"k ku{s n"k, kk%e

yLku k#ko"h%Lke y(rxk yMkh kh"u #kLk ykk"k
u"e uEke nke. (Rural Litigation and
r"k# 14 : k#ko " h% fk#ku
Entitlement Kendra v. State of Uttar Pradesh,

AIR 1988 SC 2187 (Dehradun Quarrying
case))
fh% 1 : kt kh%e# u k"kEyku yLku

k#ko " h%
hk# LkerkLkk yku"k{f rMkktkku yLku {q&qk

Vhu
hk# LkerkLkk yku&k{f rMkktkku yLku !khkLkk
Mktr"kLk{kt Mkkrkk fh"k{kt yk"uk S"Lk S""kLkk
{q!qk nfLkku y{ kkku nku"kLke $kkhe fh"k
!khk{kt fkuxkuoyu k#ko"h# nfLkku r"[kh r"fMkk#ku
Au. A.21 {kt {q!qk nf khefu S"Lk S""kLkk
nfLke uk"kE fh"k{kt yk"e Au; Mk"kuo[ ykk
khk rnkfkhe k#ko"h%Lkk nfLkku Mk{k"u& fh"kLkwt
rkkkrk fh"k{kt yk#wt Au.
{kLk" krh{k Mkkku S"Lk S"""kLkk nf Mkrnk
S"LkLkku ykLkt kuLkk kuk{kt k#ko"h%Lkwt hk% yLku
rLk!k", n"k yLku kk%eLkk qk% {wk k#ko"h%e#
Mk{kwk, M"Akk yk"he u Au, suLkk "kh S"LkLkku
ykLkt E &fkkku Lkke. (Virender Gaur v. State
of Haryana, 1995 (2) SCC 577)
Wknh! : fuxef [kuMk ftkLkeykuuyu fe [qLkkLkwt

WkkLk fh"k $kfk{Lkwt k#MkLMk {u#wt. yk
$k%kkuLkk Mkt[kLk yu rLkhtfw& $k% fk{Lku fkh%u
ykswkkswLke s{eLk. sMkt&kLkku, stk,
"L#S"Lk, ykMkkkMkLke krhMkrk, k#ko"h% yLku
r"MkkhLkk hne&ku u${{kt {wfk#k. Mk{ekk Mkr{rkLke
r"[kh%k kAe, fe [qLkkLke $k%kuLkk !kzkkk
hk$Lkkhkykuu fk#{e kuh%u fk{kehe kt fh"kLkku
yku& ykk"k{kt yk"uku. fkuxuo Xhk#wt fu, !kzk kku
hk$Lkkhkykuyu {kuxe hf{Lkwt hkufk% f#wO nkwt yLku (%ku
Mk{# yLku #Lkku ku{kt Vk#k nkk. khtkw yk"ef
kS kufkuk "kkk"h%Lke Mk{kwk ykuAk{kt ykuAe
$kuh"kE nku# ku"k M"kMkT "kkk"h%{kt hnu"kLkk
S"Lk S""kLkk nf{kt S"Lk rLk"konLkk nLkku

Mk{k"u& kk# Au. khekkuLku r"Mkkrkk k"kLkwt u${
Q!wt kk# Au. ku{Lke S"Lk&ie $kuh"k# ku"e
k#ko"h% yMkh Mkk{u Mkhfkhe fk#o"kne [fkMk"k yk
yrfkhLkku Wk#kuk kk# Au.
Wknh! : kk"h kusuxLkku y{ fh"k yuf Mkhfkhe

MktMkk khk [kuMk ykr"kMke hne&kuLku ku{Lke stk
s{eLk{ktke nktfe fkZ"k{kt yk#k. r"Mkkrkk
fh"k{kt yk"uk "Lk"kMkeykuLku fkuxuo {tsqh fhue
[kuMk Mk"kku kqhe kkz"k yusLMke Mkt{k kk# kku s
s{eLk MktkkLkLke kh"kLkke ykke. (Banawasi
Seva Ashram v. State of Uttar Pradesh, AIR
1987 SC 374)
Mktr"kLk{kt Mkhfkh khk ykk"k{kt yk"ue yu"e

{LkM"e kh"kLkke Mkk{u hk% ykk"k{kt yk"u Au.
su{kt k#ko"h% yMkh ytku kqhkku r"[kh fh"k{kt
yk#ku nku#. (Mktr"kLkLke A.14 Lkku Article 14
fk#k Mk{k Mk{kLkkk Mktktrk Au.)
Mktr"kLk (42{ku Mkwkhku) fk#ku, 1976 ke
hk#LkerkLkk yku&k{f rMkktkku{kt A.48A yLku
k#ko"h%Lkk hk% yLku Mkwkh%k {kxuLke {q!qk
Vhu{kt A.51A(g) Lkku W{uhku fh"k{kt yk#ku nkku.
A.48A {kt rLkuo& Au fu, hk#yu k#ko"h%Lkwt
hk% yu kuLke Mkwkh%kLkku yu u&Lkk
"L#S"Lk yLku "LkLke Mkk{keLkk #Lk
fh"kLkk hnu&u.
A.51A(g) huf Lkkkrhf kh "Lkku, kk"ku,
Lkeyku yLku "L#S"Lk Mkrnk kf]rkf
"kkk"h% Mkk[""kLkku yLku ku{kt Mkwkhku fh"kLke
ku{s MkS" Mk]r {kxu u{!k" hk$"kLke

s"kkkhe ku Au.
Wknh! : #k X Vuxhe [k"ke nke. suLkwt ktw

kk%e hMkk kh yLku/yk"k nuh kxh{kt Xk""k{kt
yk"kwt nkwt. B#wrLkrMkk yk#kuku k#ko"h%
Mkk[""kLke X e {q!qk Vhs #k fhk""k kuLku
LkkuxeMk kkX"e. X kuLke {q!qk Vhs #kLku ek
"kh #"Mkk# [kw hk$"kLkk kuLkk nfLkku ykkn fhe
&fu Lkrn. X nuX #"Mkk# fu "ukkh [k""k
{q!qk nfku kh {qfuk yk"k rLk#tk%ku Mkk{kL#
kufkuLkk rnk{kt Au yLku ktkh%e# heku fk#uMkh Au
yLku fkuEk% Lkkkrhf yk heku {wf"k{kt yk"uk
rLk#tk%kuLkwt kkLk f#ko "kh #"Mkk# [k""kLkk
Mktkq%o nfLkku k"ku fhe &fkku Lkke. (Abhilash
Textile v. Rajkot Municipal Corporation, AIR
1988 Guj 57)
42{ku Mkwkhku, Mkn"keo Mkqr[Lke hk# #ke{ktLkk "Lk
yLku "L#S"Lk yu k%eykuLkk hk% Lku k%

kkw kzu Au.
hk#Lkk ktkh%e# Mkq[f yLku kuLkk LkkkrhfkuLke

ktkh%e# Vhs ktLku k#ko"h% Mkk[""k {kxu s Lkrn
k% kuLke Mkwkh%k {kxu k% Au yLku u&Lkk stkku,
yLku "L# Mk]r yLku Lkeyku, kk"ku yu yL#
sMkt&kLkkuLkk rLk!k" {kxu Au.
k#ko"h% &kLkk r"fkMk ytku {kko&oLk ykk"k
Mk"kuo[ ykk khk {kL# hk$"k{kt yk"uk
{q!qk rLk#{ku{kt Lke[uLkku Mk{k"u& kk# Au :
y{ MktMkkyku khk k#ko"h% fk#kykuLkku
[wMkk%u y{ k"ku uEyu. (Indian Council
for Enviro-Legal Action v. Union of India,
1996 (5) SCC 281, 294, 301)
qkf [wf"%e rMkktk : qk% Wkk#k{f

yk"k M"AkkLkwt $[o ku{s qk%Lkku !kuk
kLkukLku "kh ykk"k [wf""kkkk $[o WXk"u
Au.
Wknh! : hkMkk#r%f ftkLke khefu Mkt[krk kke

y{e $kLkke ftkLke A s{eLk{kt u${ f[hku
Xk"ke nke, yLku ykke LkSfLkk kk{{kt qk%
Vukkwt nkwt. ftkLke k#MkLMk "kh [kke nke. B yu
A Mkk{u fuMk {ktzku, fkuxoLku yk "]rk u${e yk"k
Mkns heku s u${e s%kE yLku yk"e "]rk fhke
#k kh ku Wk "]rk [kw hk$"k{kt #kske
Mkt!k u Au fu{ ku kkkk #kLku ek "kh, yL#
fkuEk% #kLku k#uk LkwfMkkLk Mkk{u (xkwt fh"kLkku
nwf{ f#ko.
qk% Vuk"kk Wkukku s{eLk yLku !qk!o sLku
ku{Lkk khk kkkt LkwfMkkLk {kxu yMkhkMk r"MkkhLkk
kkkkuLku "kh ykk"k Mktkq%ok%u s"kkkhe Au.
yLku kuke yMkhkMk r"Mkkhku{kt kzuk ktk fk"
yLku yL# qkf kkkkuo qh fh"k k{k{ sYhe
kkk !h"k ktk#uk Au. (Indian Council for
Enviro-Legal Action v. Union of India, AIR
1996 SC 1446)
yk{[uke rMkktk : yk{k Mkhfkhe Mkkkktkku

kkMkuke k#ko"h% qk%Lku ykkWke #kLku E,
kuLku rLk"kh"kLke yLku kuLkk fkh%ku Lkkkq fh"kLke
ykukk hk$"k{kt yk"u Au.
Wknh! : fkuE $kMk r"MkkhLke s{eLk ku r"Mkkh{kt

[k{zwt kf""kLke fk{keheLkk fkh%u $uke {kxu y#ku#
kE kE. yuf MktMkkyu $ukhku{kt y&w "kne
X"kkwt kt fh"k fuMk {ktzku. !khkLke Mk"kuo[
ykku yktkhhkxe# YrZkk fk{Lkk !kk Yku
ykkkukhk rMkktkLkk Wk#kukLku Zkkkq"of Mk{koLk
yk#wt. fkuxuo Xhk#wt fu qk% rLk#trkk fh"kLke yLku
k#ko"h%Lkwt hk% fh"kLke Mkkk hk"ke fuL Mkhfkhu
yk MkkkykuLkku Wk#kuk f#ko Lkke. yLku s%k#wt fu fuuL
Mkhfkh k{k{ [k{zk kf"kk fkh$kLkk common
effluent treatment plants Q!ku f#kuo nku"kke
yk"k #kkk qk% rLk#tk% MkkLk {qf#wt
nku"kLke $kkhe fhu yLku yk{ Lk fh"k{kt yk"u kku
huf Mktktrk rskykuLkk kkueMk yrkf yLku
fuxh/rsk {uSMxux/Lkk#k fr{&hLku kLx kt
fh"kLke Mkkk ykk"k{kt yk"u. kwhk"kLkku kkuu h

fhkk fkuxuo rLkuo& yk#ku nkku fu yk "]rkLkk Mk{kofku
yu"wt rMk fhu Au fu yk"e "]rk k#ko"h%Lkk rnk{kt
Au. (Vellore Citizens Welfare Forum v. Union
of India, AIR 1996 SC 2715, 2721)
rLk%o# u"kLke Mkkk hk"ke Mkhfkhe r"fkMk

MktMkkykuyu Lke[uLke kkkkku Mkrnk "kkk"h%ke
krhkkuLku #ku# heku #kLk{kt u"k uEyu : (a) fuL
yu hk# MkhfkhLke k#ko"h% Lkerk; (b) fwhke
Mkt&kLkkuLkku Mkkk#kq%o r"fkMk yLku Wk#kuk; (c)
kf]rkf Mkt&kLkku Mkk[""kLke Mkktk kuZeLke
s"kkkhe yLku yk(k{e kuZe kkMkuke ykk%Lku
"khMkk{kt {#wt Au. kuxwt s yfkt k#ko"h% kkr"
kuZeLku ykk"kLke s"kkkhe. (State of Himachal
Pradesh v. Ganesh Wood Products, AIR 1996
SC 149, 159, 163)
M$u"e fk#k{kt &khkLke yktkhhkxe#

s$kkkheykuLkku y{
Mktr"kLkLke A.253 MktMkLku !khkLke yktkhhkxe#
Vhu ku{s yktkhhkxe# fkuLVhLMk, MktkXLk yLku
yL# MktMkk{kt u"k#uk fkuEk% rLk%o#Lkku y{
fh"kLke Mkkk ykk"k{kt yk"u Au.
Mkt( Mkqr[Lke LkkU%e 13 {kt yktkhhkxe# krhkku,
MktkXLkku yLku yL# MktMkkyku{kt !kk u"kLke, yLku
#kt u"k#uk rLk%o#kuLkku y{ fh"kLke kkkkLku
yk"he u"k{kt yk"e Au. LkkU%e 13 Mkkku A.253
"kt[kk MktMkLku hk# #ke{kt Mk{kr" fkuEk%
$hu$h LkkU%e kh fk#ku (z"kLke Mkkk Au.
LkkU%e 13 Mkkku A.253 "kt[kk MktMku ku nuX n"k
(qk% rLk"kh%, rLk#tk% yLku Lkkkqe) fk#ku,
1981 yLku k#ko"h% (hk%) fk#ku, 1986 (zk
nkk. yk hufLkk yk{w${kt s%k"k#wt Au fu {kLk"
k#ko"h% ytku 1972 {kt Mxkufnku{ $kku #ku#ue
Mkt#wk hkxkuLke fkuLVhLMk{kt u"k#uk rLk%o#kuLkku
y{ fh"k yk fk#k kMkkh fh"k{kt yk#k nkk.
Wknh! : hk# fk#kyku rh#kfktXkLkk "kkk"h%

Mkwhrkk hk$"k {kxu ykqhkku kwh"kh k#k. fuuL
Mkhfkhu hkxe# rh#k fktXk r"fkMkLkk [wMk rLk#{ku
k"k LkkU%e 13, #ke I Mkkku A.253 "kt[kk
kuLkkke rLkrnk fh"k{kt yk"ue MkkkLkku Wk#kuk f#ko.
rLk#{ku Mk{k !khkLkk rh#k fktXk khLke 3000
[ku.fe.{e. s{eLk khLkk r"fkMk kqhkwt {#kork nkk.
yMkhkMk hk#ku fuL khk MkkkLkk yk"k k]nk Mkk{u
& f#ko. fkh% fu yk r"k# #k#wk r"k#fLkku
!kk nkku. fuLLkk rLk#{kuLku Mk{koLk ykk"k{kt yk#wt
yLku [wfkk{kt "w yu {kL# hk$"k{kt yk#wt fu
rh#kfktXkLkk rLk#{ku Wkh"x s"kLke yMkh hk"&u
yLku hk#kuLkk r"kLk {tzku khk (z"k{kt yk"uk
fk#k kh "ko{kLk hnu&u. (S. Jagannath v.
Union of India, AIR 1997 SC 811, 846,
(Shrimp culture case))
kt kh%e# Wkk#ku
rhx kukkrfkh
Mktr"kLk{kt Aa.32 yu 226 Mk"kuo[ ykk ku{s
nkEfkuxkuoLku rhx, yku&ku yk"k yku&ku fh"kLke Mkkk
ykku Au. {q!qk nfkuLkk !tkLke Vrh#k fhke
fkuEk% #k fkuEk% fkuh{kt kuLkk rLk"kh%Lkku
{u""kLkku #Lk fhe &fu. hex ykuV {uLzu{{Mk
MkhMkheykuhuhe yLku rLkku Mkk{kL# heku k#ko"h%ke
kkkkkuLkk Wkk#ku Au.
Wknh! : yuf [kuMk r"Mkkh{kt kk%e rLkfk {kxu

#ku# kxh #"Mkk fh"k{kt yk"e Lk nke, suLkk
krh%k{u (hkuLkk ktk kk%e yLku "khMkkLkwt kk%e kuLke
keyku{kt !hkE k#wt. yk r"Mkkh{kt S"stkwLkku
Wk" "kkt hkuk[kkLke &#kkyku "e kE.
MkkrLkf hne& Y yu kk%e rLkfk {kxu kxhku
kLkk""kLke B#wrLkrMkk fkukkuo.Lke fk{keheLkku y{
fh"k rhx ykuV {uLzu{Mk fhe. rhx kexe&Lk {kL#
hk$"k{kt yk"e yLku B#wrLkrMkk fkukkuo. yu k%
{rnLkk{kt kxhkuLkk kktfk{ fheLku r"Mkkh{kt s{k
k#uk kk%e yLku ktfe fh"kLkku yku& f#kuo.
Mkkk"kLke k% !k{% fhe Au. (M. C. Mehta v.
(Rampal v. State of Rajasthan, AIR 1981 Raj

121)
Union of India, AIR 1987 SC 1446)
Wknh! : r"fkMk rLk#{kuke r"khek kktfk{ yk"k

yrfkhkuk Wkhkuk yk"k kke[k {kxu ykhrkk
h$k#uk r"Mkkh{kt f[uhe kktfk{Lku $kuxe heku {tsqhe
ykk"k kh"kLkke ykkkk B#wrLkrMkk Mkkkktk Mkk{u
rhx ykuV hMkMkeykuhhe fh"k{kt yk"&u.
k#ko"h%ke nfLkku Mk{k"u& kkk nku# ku"k {q!qk
nfLkku !tk kkku nku# #khu Aa.32 yu 226 #ku#
Wkk# kqhku kkzu Au. S"Lk S""kLkku {q!qk nLke
$kkhe ykkkk A.21 {kt k#ko"h% rnkLkk yrfkhLkku
Mk{k"u& kk# Au. Vrh#keLkk ykhku# k#ko"%Lkk
nLkku Mk"kuo[ ykk yk"k nkEfkuxo{kt hex
kexe&Lk fhe y{ fhe &fk#.
Wknh! : #k A nkux B khk Wk#kuk{kt u"kke

Euxef {kuxhku, rz yuLSLk, yLku sLkhuxhkuke
kkkt y#tk y"ks qk% yLku "kEku&ke khu&kLk
nkku. nkEfkuxuo Xhk#wt fu yMkhkMk #k hex
kexe&Lk fhe &fu #khu B Lke yhS h fhkkt s%k#wt
fu r"kLke k"ku #ku# Wkk# hnu&u. "e, Mk{#ktkhu B
Lke kkkMk fh"k Mkkkktk Lku yku&ku ykk"k Mkkku
qk% ykuAwt fh"k fuxef rLkuo&ku yk#k. (E.
Sampath Kumar v. Government of Tamil
Nadu, 1998 AIHC 4498)
fkuxkuoyu hex kukkrfkh nuX M. C. Mehta v.

Union of India and Others, 1988 SCR (2) 530
(zktkk qk% fuMk), M. C. Mehta v. Union of
India, AIR 1987 SC 1086 (ehk{ kuMk kkh
fuMk) yLku !kukk kuMk kkh fuMk MkrnkLkk fuMkkuLkk

[wfkk yk#k Au.
k#ko"h% fk#kykuLke srxkk{ktt Mkkk "khk yLku
k#ko"h%Lkk r""kku{kt r"&ukhekk {kxuLke sYrh#kkLku
krh%k{u $kMk rx#wLkku Q!e k"k kk{e Au. Mk"kuo[
ykku kur&fkkLkk ykkhu k#ko"h% ykkku
hkxe# k#ko"h% rx#wLk fk#ku, 1995 (NETA)

u${e ykikurkf yfM{kkku{ktke Q!k kkkt
LkwfMkkLkku {kxuLke [wMk s"kkkheykuLkk kukku yk"he
u Au. hkxe# k#ko"h% yke Mkkkktk fk#ku,
1997 (NEAAA) k#ko"h% (hk%) fk#ku, 1986
(EPA) nuXLkk rLk#ttk%ku yk"k Mkk{keyku kh
ykekuLku yk"he u Au.
kufrnk yhS (P.I.L.)

kufrnkLkk fuMkku{kt {q!qk {kLk" nkuLkk !tk Mkk{u
yk"k Mkhfkhe LkerkLkk r"k# yk"k "ko%qf
ykkrhk Vrh#kkuLkku Mk{k"u& kk# Au. kufrnk{kt
fkLkqLke rLk"kh% {kxu Mk"kuo[ ykk yk"k
nkEfkuxoLkku Mktkfo fhkku kexe&Lkh fkuEk% nkuE &fu.
sYhe Lkke fu ku w!k#ue nku#.
k#ko"h%ke kufrnk exeku&LkLke {w#
kkr%fkkyku Lke[u {wsk Au.
khfkk Q!e fh"e, LkkkrhfkuLku r&kk fh"k,
yLku Mk{ks{kt {q#ku Q!k fh"k.
kuhfkLkqLke LkerkLku !r"#{kt [kw hnuke
yxfk""e.
krkkqhfLkk ku Mkwkhk{f hknkLkku #kMk
fh"ku; yLku
Vhrs#kk {#kok Lke fh"k ytkuLkk fk#kLkk
yktkh yLku yktkrhf kurk# r""kkuLkwt rLkhkfh%.
Wknh! : fuxkf [k{zk kf"kk fkh$kLkkyku ktkk

Lke{kt ktw kk%e Akuzu Au kuLkk fkh%u ku qrkk kk#
Au. ktkk LkeLkk "nukk kk%eLkku Wk#kuk fhkkt
kufkuLkk S"Lk Mkk[""k {ktkke #k A yk ytku
kexe&Lk VkE fhu Au. yLku ktkk LkeLkk qk%Lku
fkh%u Q!ku kkku Wk" nuh Wk" Au. kexe&Lk
fh"kLkku A Lkku yrfkhe r""k Q!ku fhe &#ku
Lkrn. yLku kufrnk yhS khefu kexe&Lk k$
fh"k{kt yk"e. (Ganga Pollution

(Municipalities) Case, AIR 1988 SC 1115)
Wknh! : A yu LkVku fh"kLkk ykMk#ke Mhe E

s"k {kxu Mxe kLx B Mk{k Mkk" {q#ku. Mxe
kLxu A Lkku Mkk" Xwfhk#ku. A yu A.32 nuX
nuh rnk yhS kexe& VkE fhe yLku k"ku f#kuo
fu, B Lkk kLx{ktke VUf"k{kt yk"ke Mheke kkufkhku
Lke qrkk kE yLku ykMkkkMkLkk Mk{wk# kh
ykhku#Lkk kt!eh u${ku {wfk#k. A yu fkuxoLku B Lkk
Mhe Xk""k kh rkkt {qf"k s%k#wt. fkuxo A ku
Mkk[ku yk&# %e kE yLku qk%Lkk ykhkuk{kt fkuE
kw%"kk kuLku s%kE Lkne yLku Xhk#wt fu Vrh#ke A
yu"k ykkh kh h fh"k{kt yk#k fu nuh rnk
yhSLke Yku #kkk rnkLkku Mktr"kLkLke A.32
nuX y{ fhe &fkkku Lkke. (Subhas Kumar v.
State of Bihar, AIR 1991 SC 420)
Wknh! : yuf kkfkhu Mk"kuo[ ykk Mk{k

Vrh#k fhe fu fuL MkhfkhLkk yku&kuLkku !tk fh"k
ykzuz r"fkMkke hkxe# rh#kfktXku qrkk k#ku Au.
Mk"kuo[ ykku kkLku kexe&Lk khefu hSMxh f#kuo,
fkuxoLke fkLkqLke Mknk# Mkr{rkLku kexe&Lk {kxu "feLke
rLk{%qtf fh"kLkwt fkwt, yLku Mkt( Mkhfkh yu k{k{
rh#kfktXkLkk hk#kuLkk MkhfkhkuLku LkkuxeMk kkX"e.
(Mahesh R. Desai v. Union of India, WP 989
of 1988)
k#kuLke Mktkq%o {k$wt (z"k, ss (%e"kh Mktkttrk

nuh Mkkkktkku r"kk"kh, Mk"kOke MkkuktLkk{k hsq
fhu ku"e ykukk hk$u Au. k#kuLkk kxMk {q#ktfLk
yk"~#f nku# yLku Mkkk"kh ktk yr"MkLke#
kq"okrnk yk"k $u nku# ku"k rfMMkkyku{kt, fkuxkuo
k#ku yLku {krnke yufkek fh"k $kMk yk#kukkuLke
rLk{%wtf fhu Au. {q#ktfLk MktMkk yk"k yk#kukLke
rLk{%wtf fh"kLke Mkkk Mktr"kLkLke A.32 Mk"kuo[
ykkLke yLku A.226 nuX nkEfkuxoLke M"!k"kk
Mkkk Au.
Wknh! : kufkuyu yhS{kt kkuyk{kt rhkuxoLkk

r"fkMkLku kzfk#kuo. {wtkE nkEfkuxuo kktfk{Lkk {k%
ytku kkkMk fheLku ynu"k fh"k fr{&LkhLke rLk{%qtf

fhe. (Sergio Carvalho v. State of Goa, 1989
(1) Goa Law Times 276, 302)
Wknh! : qk%Lkk fuMkku{kt Mk"kuo[ ykk "kht"kh

kuLkk Vez ynu"k hsq fh"k {kxu hkxe# k#ko"h%
EsLkuhe Mkt&kuLk MktMkk, Lkkkkwh (NEERI) kh
rLk!oh hnu Au. rne{kt ehk{Lkku LkwfMkkLkfkhf
hkMkk#r%f kLxLke fk{kehe kwLk: &Y fh"k u"e
uEyu fu Lkrn kuLkk ytku ykkLku Mkkn ykk"k
rLk# [kihe Mkr{rkLku r"Lktke fh"k{kt yk"e nke.
unhkqLk "uhe#k fuMk{kt [qLkkLke k% $k%ku fu su{Lku
fk{kehe [kw hk$"kLke Aqx ykk"k{kt yk"e nke
ku{Lke fk{kehe kh rLkhek% hk$"k yLku kwLk:
"Lkefh%Lkk kkkyku kh u$hu$ hk$"k yuf u$hu$
Mkr{rk h["k{kt yk"e nke.
{kuxk!kkLkk P.I.L. fuMk{ku{kt nuh kfhkhLkk
rLk"kh% {kxu ytrk{ [wfkku Lkk ykk# #kt Mkwe
"[kkkLkk yku&ku khk hknk ykk"k{kt yk"u Au.
ykkku k{k{ nuh rnkLke yhSykuLku kuMkknLk
ykkke Lkke. State of Uttaranchal v. Balwant
Singh Chaufal, (Civil Appeal No 1132 -1134
of 2002) {kt Mk"kuo[ ykku ykkuk [wfkk{kt
rLkBLkrr$k {kko'&fkyku he fhe nke :
ykkkuyu Mkk[e yLku &w! Ehkk hk"ke

P.I.L. ykuu kuMkknLk ykk"wt s uEyu yLku
yMktk nukwyku k$ k#ue P.I.L. ykuLku
yMkhfkhf heku nkkuMkkn fheLku zk{"e s
uEyu.
ykkkuyu P.I.L. nkk hkkt knuk k{&eo
Lkshu yhskhLke r"MkLke#kk ku{s yhSLkk
r"k# "MkwLke Mk[kELke [fkMk%e fh"e s
uEyu.
P.I.L. Lku nkk hke ykkkuyu yu kkkkLke
$kke kqhe kkz"e s uEyu fu P.I.L. nuh
sLkkkLkk Mkk[k LkwfMkkLk fu nuh ELkk
rLkhkfh% nukwke k#ue Au. yLku P.I.L. k$

fh"k kkA fkuE #kkk Vk#ku fu $kLkke fu
khkuk Wu& Lkke.
ykkkuyu yu kkkkLke k% $kke ykk"e s
uEyu fu $xkxe#k kufku khk yMktkk yLku kqZ
Wu&ku {kxu k$ kke k"k yhSyku k$k
Yk $[koyku keLku fu kAe kwf k"k yhSyku
ku{s yMktkk nukwMkh k$ kke k"k yhSyku
zk{"k {kxuLke yu s fkhLke Lk"eLk krkyku
ykLkk"eLku nkkuMkkn fh"e uEyu.
fh% 2 : !khk{kt k#ko " h% fk#k
"ke ske k]rk yLku Mk!kLkkk ku{s k#ko"h%e#
Mkwhkk ytkuLke yktkhhkxe# krhkkuLku krh%k{u
stk, "L#S"Lk, k#ko"h%e# Mkwhkk yLku "k#w,
s, s{eLk qk% Mkttktrk kkkkku kh MktMk{kt
Mk(Lk fk#k (zk#k nkk.
k#ko"h%e# r"u#fku k!k#f r"u#fku khefu
k%k#k Au yLku ktkh%Lke A.48A {kt Mk{kr"
hk#LkerkLkk {kko&of rMkktkku ykk kk""k
(z"k{kt yk#k Au.
s (q k% rLk"kh% yLku yt f w & )
yrrLk#{ 1974 (the Water Act)
s yrrLk#{Lkwt r"r-r"kLk k#ko"h%e# {wkLku
nkk h"kLkku !khkLkku k{ #kMk nkku. yrrLk#{
sktk{kt rLk#k kuh% fhkkt r"&uk {kkk{kt qkfku
Akuz"k kh rkkt Vh{k"u Au yLku kuLke
uk"kEykuLkwt kkLk Lk kk# kku tzk{f r&kk Lke
fhu Au.
s yrrLk#{Lku EPA, 1986 Lke uk"kEyku Mkkku
MkwMktkk kLkk""k 1988 {kt Mkwkh"k{kt yk#ku nkku.
ku yL"#u fuLe# qk% ytfw& kkuzuo (the
C.P.C.B.) Lke MkkkLkk fh"k{kt yk"e. ku{kt s
qk%Lkk rLk"kh% yLku ytfw& {kxuLkk kuh%ku Lke
fh"k{kt yk#k Au. hk#Lkk Mkhu hk# qk% ytfw&
kkuzo (the S.P.C.B.) C.P.C.B. yu hk#

MkhfkhLkk rLkuo&ku nuX fk{kehe k"u Au.
s yrrLk#{Lkk yk{w${kt kuLkk Wu&ku hsq fh"k{kt
yk#k Au, su{kt s qk%Lkwt rLk"kh% yu ytfw&,
M"kM# sLke "%e yu yk Wu&ku nktMk
fh"k kkuzkuoLke MkkkLkk fh"kLkku Mk{k"u& kk# Au.
Wknh! : yuf Lkkh{kt "Mkkk knw{ke kufkuLke yuf

Lke kk%e kqYt kkzu Au. Lke{kt ktw kk%e AkuzeLku
fuxkf Wkukku kk%eLke kw%"kk kkkze hkk Au.
ykku Lke{kt ykikurkf rLkMktfkuLku Akuz"k kh
rkkt Vh{k#ku nkku yLku Lke khV skkt k{k{
kxh{kkkuo kh {kuLkexhk Mxu&LMk Mkkk"kLkku yku&
yk#ku nkku. ku{s yk"k Wkukku Mkk{u yMkhfkhf
kkk !h"k {kxu k% "ne"xektkLku yku& yk#ku
nkku. (News item, Hindustan Times, A. Q. F.
M.; Yamuna v. C. P. C. B., 1999 (5) SCALE
418, 419)
S.2(a) kkuzo yuxu MkuLx kkuzo yk"k Mxu kkuzo khefu
#k#kr#k fhu Au.
s yrrLk#{Lke S.2(e) yL"#u, qk% yuxu

kk%eLkwt yk"wt qk% yk"k kk%eLkk !kirkf,
hkMkk#r%f yk"k sir"f kw%{kuo{kt yk"ku VuhVkh
yk"k kk%e{kt fkuEk% ktw kk%e yk"k Wkuk
rLkMktLf yk"k yL# fkuE "kne, "k#w fu (Lk
kkkoLkku yk"e heku (Mkeku fu ykzfkhku) rLkfk fu
suke fheLku yk"wt kk%e nuh ykhku# fu Mkw$kfkhe
{kxu yk"k M"u&e, #kkkhe, ykikurkf, f]rk yk"k
yL# fk#uMkhLkk Wk#kukku {kxu yk"k k%eyku,
"LkMkrkyku yk"k s[h S"kuLkk S"Lk yLku
ykhku# {kxu LkwfMkkLkfkhf yk"k Efkhf kLke &fu
yk"k kLk"kLke Mkt!k"Lkk hk"u.
kxh rLkMktf & S.2 (g) {kt fkuEk% kxh
#"Mkk fu ktk kk%e rLkfkktk{ktke yk"kk
rLkMktf khefu #k#kr#k fh"k{kt yk#wt Au yLku
ku{kt $we kxhkuLkk f[hkLkku Mk{k"u& kk# Au. yLku
S.2(k) #kkkh rLkMktf Lku fkuEk% "kne, "k#w
fu (Lk kkko MkrnkLkk kkko khefu #k#kr#k fhu Au,

su fkuEk% Wkuk, fk{kehe yk"k r#k nkk h"k
{kxu "khkkk fkuEk% krhMkh{ktke yk"k (huwt ktk
kk%e rMk"k#Lkk rxx{uLx yu rLkfk #"Mkk{ktke
Akuzk# Au.
s yrrLk#{{kt s qk% rLk"kh% yLku ytfw&
{kxu kh"kLkke #"Mkk yk"k Mkt{rk fk#o"kneLke
uk"kE fh"k{kt yk"e Au. yrrLk#{ Mkk{kL#k%u
hk# kkuzkuoyu Mkkkuk kuh%ku Wkhktk h%k, fw"k
yLku kxhku{kt fu s{eLk kh qrkk [euLkk rLkfk
kh rkkt Vh{k"u Au.
yrrLk#{Lke Ss.3 yu 4 fuL yLku hk# Mkhkuyu
yLkw{u fuLe# yu hk# qk% ytfw& kkuzkuoLke
MkkkLkk fhu Au. yu kkuzoLkk Mk#kuLku yrrLk#{Lkk
nukwyku kkh kkz"k sYhe Mkkk Mkwk fhu Au. fuLe#
yLku hk# kkuzkuo s yrrLk#{Lke Ss.16 yu 17
{kt Lke fhuk fk#kuo fhu Au.
fuLe# kkuzo rLkBLkrr$k fk{keheyku k"e &fu Au.
(S.16) :
u&Lkk r"r" r"Mkkhku{kt h%k yLku fw"kykue
M"AkkLku kuMkknLk ykk"wt.
s qk%Lkk {wkyku ytku fuL MkhfkhLku Mkkn
ykk"e;
hk# qk% kkuzkuoLke fk{keheLkwt MktfLk fh"wt;
s qk% Mktktrk kkkMk yLku Mkt&kuLk
k#kursk fh"wt; yLku
s qk%Lkk ytfw& yLku rLk"kh% {kxu Mk(Lk
yk#kusLk r"fMkk""wt.
fuLe# kkuzo yu hk# kkuzo "[uLkk Mkt(ko{kt fuLe#
kkuzo Mk"kuokhe Au.
hk# kkuzo rLkBLkrr$k fk#kuo fhe &fu (S.17):
kxhLkk kk%e yLku Wkuk rLkMktfkuLkk rLkfk

{kxu kuh%ku Lke fh"k;
s qk%Lkk (xkk yLku ytfw& {kxu Mk(Lk
fk#o{ (z"k yLku yk"k fk#o{ Mkkku Mktfk#uk
kufkuLku kke{ ykk"e.
s qk% Mktktrk {krnke yLku xufLkef zuxk
yufXku fh"ku, Mktkkrk fh"ku, rMk fh"ku yLku
r"khek fh"ku;
s qk% Mk{M#kyku ytkuLke kkkMkku yLku
Mkt&kuLkku nkk h"k yLku ku{kt !kk u"ku;
kxhLkk kk%e yLku Wkuk rLkMktfkuLke rxx{uLx
{kxuLke Mk"kkuLkwt rLkhek% fh"wt;
kk%eLku qrkk fhe &fu ku"k fkuEk% WkukLkk
Mk ytku hk# Mkhfkhkuu Mkkn ykk"e;
s# yrrLk#{ nuX rLk' fhe &fk# ku"e
yk"e yL# fk{keheyku nkk h"e.
yrrLk#{Lke S.21 {kt rLkMktfkuLkk Lk{qLkk u"kLke
r"kk"kh fk#o"kneLke uk"kE Au. yk Mku&Lk{kt
s%k#k {k%u #kt Mkwe Lk{qLkku u"k{kt Lk yk"u #kt
Mkwe s yrrLk#{ nuX fkuEk% fkLkqLke
fk#o"kne{kt kwhk"k khefu yk Lk{qLkku kkk Lkke.
Wknh! : A ftkLke Lke{kt rLkMktfku Akuzke nku"kLke

&tfk nke. s yrrLk#{Lke S.21 Lke sYhe#kkkuLkwt
kkLk f#ko r"Lkk kkuzoLkk rkrLkrykuyu Lk{qLkkLkwt
yu"e #kuk&kk{kt k]kh% fhk"zk#wtfu su hk#
"ne"xektk khk {k%ek Lknkuke. ykku Xhk#wt fu
Lk{wLkk kwhk"k khefu kkk Lkke yu kuke A ftkLke
rLk#k {#kok{kt "w rLkfk f#kuo nku"kLkwt kwh"kh
fh"k{kt kkuzo rLkV k#wt. (Delhi Bottling Co.
Pvt. Ltd. v. C. B. C. P., AIR 1986 Del 152)
S.24 qrkk Mk{kkeLkk rLkfk {kxu h%k fu fw"kLkku
Wk#kuk fh"k kh rkkt {wfu Au. S.24 Lkku !tk

fhLkkh qk% fkko s yrrLk#{Lke S.43 nuX
Vkuskhe tzLku kkk Au.
S.25 yuf {n"Lke Mku&Lk Au. ku Lk"k rLkfkMkku
yLku Lk"k rLkfkku kh ytfw&ku ku Au. ktk kk%e fu

ykikurkf rLkMktfkuLkwt h%k, fw"k fu kxh fu s{eLk

kh rLkfk{kt krh%{e &fu ku"k fkuEk% Wkuk,
ykukhu&Lk fu kuMkuMk, fkuEk% rxx{uLx yLku rLkfk
#"Mkk fu yk"e #"MkkLkwt fkuEk% r"Mkh% fu
"khkLke MkkkLkk {kxuLkk kkk !hkk knuk
#kyu hk# kkuzoLke Mkt{rk u"e s uEyu.
Wknh! : ftkLke P kh LkSfLke fuLkk{kt xex{uLx

f#ko r"LkkLkk rLkMktfku Akuz"kLkwt knku{k nkwt. ftkLke
rLk#k Mk{#{#kok{kt rLkMktf xex{uLx kLx Mkkku
ku"e &hkku hk# kkuzuo ftkLkeLku fk{ fh"kLke Aqx
ykke. u fu, P yu k fhuk Mkt{rk yku&ku {kkke
rLkMktf xex{uLx kLx Mkkk"kLke yLku rLk#k
xkuhLMk {#kokLkk kuh%kuLkwt kkLk fh"kLke
s"kkkhe{ktke Axfe &fkkwt Lkke. (Narula Dyeing
and Printing Works v. Union of India, AIR
1995 Guj 185, 191)
S.26 ktk kk%e fu Wkuk rLkMktfkuLkk "ko{kLk
rLkfk Mktktrk Au.
s yrrLk#{Lke S.25 fu S.26 Lkwt Wt(Lk

yrrLk#{ S.44 nuX kuZ "koke ykuAe Lkk nku# yLku
tz Mkrnk A "ko Mkwe "e &fu ku"e fuLke MkLku kkk
hnu&u.
S.27 rLkMktfLkk Lk{qLkk u"kLkk kkuzoLkk yrfkhLkk
y{ fh"k kkuzuo Mkk{ kLke &fu ku {kxu kkuzuo kue

fkuEk% &hkkuLkwt kkLk kk# ku heku rLkfk {kko
kLkk""k{kt yk#ku Lkk nku# kku, "k yk"k
kk#uk rLkfk {kkoLkk "khk& {kxu Mkt{rk ykk"e
fu Lkrn kuLkku rLk%o# fh"kLke kkuzoLku Mkkk ykku Au.
S.28 yu Ss.25, 26 yu 27 nuX hk# kkuzuo khk
he fh"k{kt yk"uk yku&kuke w!k#ue fkuEk%

#frkLku Wkk# kqhku kkzu Au. S.28 nuX yku& Mkk{u
yke fhe &fk# Au. S.28 yLku S.58 yukuux
ykukkuhexeyu kMkkh fhuk yku& Mkk{u fkuEk% k"ku fu
fk#o"kne nkk h"kLkk e"kLke ykkkuLkk
yrfkhkuk kh rkkt {qfu Au.
kkuzo s yrrLk#{Lke S.33A nuX qk%fkhe

Wkuk kt fh"kLkk fu qk%fkhe Wkuk khk Mkkk
kkkt Wt(LkLkk rfMMkk{kt "ese kwh"Xku kt fh"kLkk
rLkuo&ku he fhe &fu Au. S.33A yu k$ kE ku
knukt kkuzo yrrLk#{Lke S.32 nuX qkf yuf{kuLku
yku& he fhe &fkwt nkwt. qk% fkuE yfM{kk fu
ykfM{f f]# fu (xLkk{ktke qk% Mko# kku kkuzo
yk Mkkk "kkhe &fu Au.
Wknh! : S.P.C.B. yu Wkuk Z Lku rLkMktfkuLke

ukwLMk{kt #ku# xex{uLx yu MktknLke $kke kqhe
kkz"k rLkuo&ku yk#k nkk. Z yu yk rLkuo&ku kifeLkk
fuxkfLkwt kkLk f#wO Lkn. krh%k{u, rLkMktf #{wLkk
Lke{kt knkU#wt yLku kk%eLku qrkk f#wO. S.P.C.B.
khk kqhkku Mk{# ykk#k kAe k% Z yu fkuEk%
Wk[khk{f kkk !#ko Lkn yuxu S.P.C.B. yu
s yrrLk#{Lke Z nuX Wkuk kt fh"kLkku rLkuo&
yk#ku.
S.33 nuX Lke #kkf {LkkE nwf{ Mkkk "kkh"k{kt
ykkkuLkku rn[rf[knx hk# kkuzkuoLku S.33 nuX

yku&ku he fh"kLke Mkkk ykk"k kkALkk fkh%ku
kifeLkwt yuf nkuE &fu Au.
hk# kkuzo yrrLk#{Lke S.33 nuX s qk%
hkuf"kLkk {LkkEnwf{ku {kxu ykkku{kt k% yhS
fhe &fu Au.
S.41 nuX, S.33 nuX ykkLkk yku&Lkwt yk"k
S.33A nuX kkuzoLkk rLkuo&Lkwt kkLk fh"k{kt
rLkVkk tz yLku Mkkkk Au.
Wknh! : S.P.C.B. yu S.33A nuX yuf Wkuk kt

fh"kLkku yku& yk#ku. Wkuku kt fh"kLkk yku&Lku
{kLk"kLku ELkfkh f#kuo. hk# kkuzuo Lkk#k fr{&LkhLku
#wrLkx s fheLku Mkskk kkLkLkku yku& yk#ku.
fr{&LkhLke f[uhe {uSMxux Mk{k kE yLku {uSMxux
kuhLkku yku& yk#ku. kkuzo kkMku kuLkk Lkk#k
fr{&Lkh khk kuh yku&kuLkku y{ fhk""kLke
fkuE Mkkk Lkke khtkw ku S.41 nuX tzk{f fk#o"kne

fhe &fu Au yu{ Xhk"kk ykku {uSMxuxLkk yku&Lku
h f#kuo. (Executive Apparel Processors v.
Taluka Executive
Magistrate, ILR 1997 Kar 2020)
1988{kt k#uk Mkwkhkykuyu s yrrLk#{ nuX
kkk !h"k LkkkrhfkuLku Aqx ykk"k S.49 {kt Mkwkhku

f#kuo. kkuzo khk yk"k kkuzuo yrf]k fhue fkuEk%
#k khk yk"k Vhe#k fh"k {kxuLkk kkukkLkk
EhkkLke % fhke 60 r"MkLke LkkurxMk ykkLkkhe
fkuEk% #k yk yrrLk#{ nuX Vrh#k fhe &fu
Au. n"u hk# kkuzuo Vrh#k fhkkt LkkkrhfkuLku Mktktrk
ynu"kku Wk fhk""k s uEyu, rMk"k# fu kkuzo
yu"wt Lke fhu fu yk"ku (xMVkux nuh rnk Lku
LkwfMkkLk fh&u.
tz fh"kLke, fuLkku yku& ykk"kLke fu kkukkLkk
rLkuo&kuLkk kkLk ykuo kk% fh"kLke Mkee Mkkk kkuzkuo
kkMku Lk nku"kke ykkku nsw k% S.33A Lke
y{{kt Mktfk#ue Au.
yL#ku {kxu (kkf heku kk%eLkku Wk#kuk f]#Lkwt fkh%
Au, su f]# L#k#Lke ykk{kt kzfkhkkk Au. hk#
khk kk%eLkwt rLk#{Lk yu ytfw& hk#ku "[u
yrfkhku yLku s"kkkheyku Mksuo Au. yk"k
yrfkhkuLkku fkuEk% !tk r"r" fkhLkk, r"kLke
yLku Vkuskhe, k"kykuLku sL{ ykku Au.
r$kLke yLku Vkuskhe s$kkkheyku

s yrrLk#{{t hk# kkuzo khk he k#uk S.20
nuXLkk yku&ku S.33 nuX {krnke Mktktrk rLkuo&ku,
S.32 nuX ykkkkfkeLk yku&ku yLku S.33A
nuXLkk rkLkkkLk {kxu tzku yLku fuLke Vkuskhe
MkykuLke uk"kE Au.
Uttar Pradesh Pollution Control Board v.
Mohan Meakins Ltd., 2000 (2) SCALE 532 {kt
Mk"kuo[ ykku Xhk#wt nkwt fu Lke Lkkk{kt uhe
qrkk rLkMktfku Akuzkk kufku nuh ykhku#Lkk

ku{Lkk khk kkkt LkwfMkkLkLkk stke {k%, s[h
S"kuLku ku{Lkkke kkwt whMk Lk kk# ku"e krk yu
k%eykuLkk S"Lk yLku ykhku# kh ku{Lkk khk
kkukkke $hkk nkrLkfkhf yMkhke fk[ kukh"k
n&u. khtkw ykkkuyu yk"k fuMkku{kt kwLkkyku {kxuLke
fkLkqLke fk#o"kne Mkk{u fzfk%u "ko"wt s uEyu.
s yrfkhkuLkk !tk {kxuLkk "ikrLkf Wkk#ku EPA
s yrrLk#{, !khke# tz Mktrnkk, 1860 (the
I.P.C.) yLku Vkuskhe fk#o"kne Mktrnkk, 1973
(the Cr.P.C.) {kt Wk Au.
s yrrLk#{ nuX he fh"k{kt yk"kk hk#
qk% ytfw& kkuzoLkk yku&{kt {LkkEnwf{ nMkkuk
Lkk fhu #kt Mkwe sqk%Lku fkh%u Mkokk nuh
L#wMkLMk Mkk{u Cr.P.C. e S.133 nuX {LkkE nwf{
Yku hknk {u"e &fk# Au. (Nagarjuna Paper
Mills Ltd. v. Sub-divisional Magistrate, AIR
1980 SC 1622)
Mk"kuo[ ykk{kt A.32 nuX yk"k nkEfkuxo{kt

A.226 nuX s yrfkhkuLkk !tk Mkk{u Wkk#
{ktkke yuf k"k yhS k% k$ kE &fu Au.
I.P.C. Lke S.277 nuX h%kLkk kk%eLkwt qk%
Mkkkk Au, #khu hk fu sk&#ku rMk"k#Lkk kk%eLkwt

qk% S.290 nuX yk"he u"k{kt yk#wt Au. s
qk%Lkku kwLkku I.P.C. Lke S.426 nuX r&kkkkk
nkrLkLkk kuk{kt k% yk"u Au. I.P.C. Lke S.425 {kt
#k#kr#k k#k {k%u nkrLk (r{M[eV) yuxu
fkuEk% MktkrkLkwt LkwfMkkLk fh"wt yk"k Mktkrk{kt fkuE
VuhVkh fh"ku, kuLkwt {q# yk"k Wk#kurkkk Lk fh"e
yk"k (xkz"e yk"k kuLku krk knkU[u ku heku yMkh
fh"e.
s yrrLk#{ nuX fkuE ftkLkeyu fkuE kwLkku yk[#kuo
nku# kku yrrLk#{Lke S.47 ftkLke yLku kuLkk
rkLkuMkLke fk{kehe {kxu s"kkkh kufku kh
s"kkkhe Lkkt$u Au.
Wknh! : ftkLkeLkk {uLkush A kh s yrrLk#{Lke

Ss.25 yu 26 Lkk !tk k fkLkqLke fk#o"kne
fh"k{kt yk"e. {uLkushu yu"e e fhe fu Vrh#k
krk#wk Au yu ku kLxLke fk{kehe {kxu
s"kkkhe Lkke. ykku y"kufLk f#wO fu ftkLkeLkk
{uLkush khefu rLk#wk k#ue #k k{&eo Lkshu
S.47 nuX s"kkkh Au, kAe {uLkush khefu
rLk#wk k#ue #k VuxheLkk fk{fksLkk
yku"hyku EL[kso khefu nfefk{kt fkuEk% fkhLkwt
kkLk nku# fu Lkk nku#.
yrrLk#{ Mkhfkhe r"!kkkuLkk "zkyku Mkwe
s"kkkhe r"Mkkhu Au, rMk"k# fu r"!kke# "zk yu"wt
kwh"kh fhe &fu fu kwLkku ku{Lke % knkh k#ku nkku
yk"k kwLkku kkku yxfk""k {kxu ku{%u #wk kkk
!#ko nkk.
"k#w (q k% rLk"kh% yLku yt f w & )
yrrLk#{, 1981 (the Air Act)
1972{kt #ku#ue {kLk" k#ko"h% ytkuLke Mkt#wk
hkxkuLke (khefu k% yku$kke) krhk{kt u"k#uk

rLk%o#kuLkk y{ ku{s "k#w qk% Mktktrk
Mk{M#kyku n fh"k MktMku ktkh%Lkk A.253 nuX
"k#w yrrLk#{ kMkkh f#kuo. yk yrrLk#{{kt "k#w
qk%Lkk ytfw& yLku (xkzk {kxuLkk kkkykuLke
uk"kE Au ku{s ku "k#w kw%"kkLkk kuh%ku
Mkkrkk fhu Au.
S.2(a) nuX "k#w qkfkuLku #k#kr#k fh"k{kt
yk#k Au. ku {k%u "k#w qkfku yuxu {kLk"ku {kxu

yk"k yL# MkS"ku fu "LkMkrkyku fu k#ko"h% {kxu
Efkhf nkuE &fu fu kE &fu yuxk {kuxk {k%{kt
"kkk"h%{kt WkMkk fkuEk% (Lk, "kne yk"k
((kU(kx MkrnkLkk) "k#w kkko.
S.2(b) "k#w qk%Lku "kkk"h%{kt fkuEk% "k#w
qkfkuLke nkshe khefu #k#kr#k fhu Au.
"k#w yrrLk#{ "]rkyku kh u$hu$ hk$kk yLku

yrrLk#{Lkku y{ fhkkt fuLe# kkuzo yu hk#
kkuzkuo MkkkuLkk s yrrLk#{Lkk {q!qk {k$kLku
yLkwMkhu Au. yrrLk#{Lke Ss.3 yLku 4 nuX fuLe#
yu hk# kkuzkuoLke h[Lkk fh"k{kt yk"u Au. kuyku
"k#w qk%Lkk rLk"kh% yLku ytfw& {kxuLkk fuLe#
yLku hk# kkuzkuo k%kkk nkk.
"k#w yrrLk#{Lkk {w# k%ku :
fuLe# yu hk#ku kkuzkuo "k#w yrrLk#{Lke
Ss.16 yu 17 {kt Lke fhuk fk#kuo nkk hu Au.
S.17(1)(g) hk# kkuzkuoLku WMksoLkLkk kuh%ku
ytku M"ktkk%u nuhLkk{wt knkh kkz"kLke Mkkk
ykku Au. u fu EPA Lke S.24 fk#koLkk kkkt
k#ko"h% Mkwhkk rLk#{ kuh%ku hk# kkuzkuo khk
Lke k#uk kuh%ku fhkkt r"&uk kkr{fkk
hk"u Au.
Wknh! : ftkLke X "k#w qk% ytfw& r"Mkkh{kt

fk#o fhe hne nke. hk# kkuzoLku s%k#wt fu X Lkk
kLx{kt ki#kh fhk#uk qk%-r"hkue MkkLkku rkLkyMkhfkhf nkk yLku kkuzuo yrrLk#{ S.31A nuX
kLx kt fh"kLkku yku& yk#ku. XYZ yu yu"e
e fhe fu hk# kkuzo WMksoLk {kxuLkk fkuE kuh%ku
rLkuo&"k{kt rLkV k#wt nkwt. nkEfkuxoLku s%k#wt fu
hk# kkuzuo "k#w yrrLk#{Lke S.17(1)(g) nuX
sYhe WMksoLk kuh%ku rLkuo~#k Lknkukk. ykku
Xhk#wt fu yk"k fkuE kuh%kuLke kuhnkshe{kt X e
fk{kehe{kt fkuE krk &kue &fk# Lkrn. kuh%ku
rLkuo&"k sYhe Au, suke Wkukku sYhe MkwhkkykuLke
$kke kqhe kkze &fu. (Mahabir Coke Industry v.
Pollution Control Board, AIR 1998 Gau 10)
"k#w yrrLk#{Lke S.19 nuX S.P.C.B Mkkku

r"[khr"{&o{kt hk# Mkhfkh yuf r"MkkhLku
"k#w qk% ytfw& r"Mkkh khefu nuh
fh"kLke Mkkk hk"u Au. su r"Mkkh{kt "k#w
yrrLk#{Lke uk"kEyku kkw kz&u. kkuzuo
Mkkk"kh hkskk{kt yk"e nuhkk LkkuxeVkE
fh"e s uEyu. nk{kt Wkhu&Lkwt Mk{k

hk# "k#w qk% ytfw& r"Mkkh nuh k#wt
Au.
Wknh! : u hk# kkuzuo Mktktrk r"MkkhLku "k#w

qk% ytfw& r"Mkkh nuh fhkwt Mkkk"kh hkskk
ykk Mk{k hsq fh"k{kt rLkV # yu
nuhkkLku LkkuxeVkE fhkwt y$kkh ykk{kt hsq
fhe Lkk &fu kku, ftkLke A kh fkLkqLke fk#o"kne kE &fu
Lkn. (Dahyabhai Solanki v. N. J. Industries,
1996 (1) GLH 466)
(kurkk "k#w qk% ytfw& r"Mkkh{kt huf

ykikurkf Mkt[kfu hk# kkuzo kkMkuke kh"kLkke
(Mkt{rk yku&) k fh"ku s uEyu.
(Ss.21(1) and (2))
Mkt{rk yk"kLke fu kuLkku ELkfkh fh"kLke Mkkk

kkuzo hk"u Au. ku{ Akkt qkfkuLkwt WMksoLk fhkkt
fkuEk% ykikurkf kLxLku {wk ykk"kLkku
r""ufkrfkh kuLke kkMku Lkke. hk# Mkhfkh fu
hk# kkuzo yk"k WkukkuLku "k#w yrrLk#{Lkk
kuk{ktke knkh hk$e &fu Lkne. #khu #kkf
Mk{wk#Lkk rnk u${{kt nku# #khu ykk
Mkt{rk {kxuLkk kkuzoLkk rLk%o#Lke Mk{ekk fhe &fu
Au. (Sugarcane G. & S.S. Association v.
Tamil Nadu Pollution Control Board, AIR
1998 SC 2614)
kh"kLkke {kxuLke yhSLke kkhe$Lkk [kh

{rnLkkLke yth kkuzuo Mkt{rk ykk"kLke fu
Lkfkh"kLke ykik[krhfkkyku kqhe fh"k s
uEyu. Mkt{rk yhSLke r#k fk{kehe
hr{#kLk kkuzuo Vku{o-2 {kt LkkurxMk yk#k kAe
Wkuk ytku fkuEk% {krnke {ktke &fu.
fuLe# yLku hk# kkuzkuoLku WkukkuLku rLkuo&ku
ykk"kLke Mkkk Au. yk rLkuo&ku yLkwMkh"k{kt Lk
yk"u kku, S.31A yu nuX Wkuk kt fheLku
yk"k "ese kk%eLkku kwh"Xku kkAku $U[eLku kkuzo
rLkuo&ku kkw kkze &fu Au. (S.22)
Wknh! : "k#w yrrLk#{ nuX Mkt{rk k fh#k

r"Lkk rLk"kMke krhMkhku{kt A yk#oLk fkMxk yuf{
[k"kk nkk. yk kkkk hk# kkuzoLke %{kt

yk"e. hk# kkuzuo yuf{ Mke fh"kLkku {uSMxuxLku
yku& yk#ku. A yu S.31 nuX yke khk yku&
kzfk#kuo. ykku Xhk#wt fu S.31A hk# kkuzoLku
"ktksLkf fk{kehe kt fh"kLkku fu yxfk""kLkku
rLkuo& ykk"k Mkk{ kLkk"u Au, ku{ Akkt yuf{ Mke
fh"kLkwt fu "u& yxfk""kLkku rkLk-yrf]k Au.
(Gopi Nath Pvt. Ltd. v. Department of
Environment, 1998 (72) DLT 536)
hk# kkuzoLke Mkkkyku

yuf r"MkkhLku "k#w qk% ytfw& r"Mkkh nuh
fh"k fu r#tkek fh"k hk# MkhfkhLku Mkkn kqhe
kkz"k Wkhktk hk# kkuzo rLkBLk rr$k Mkkkyku
hk"u Au :
$u" yLku rLkrhk!Lke Mkkk : hk# kkuzo khk

Mkkkrfkh k fkuEk% #kLku qk% ytfw&
MkkLkLke Mkrk Lke fh"k fu kAe yrrLk#{Lkk
kkLk {kxu sYhe s%k# ku {k%u WkukLkk
krhMkh{kt "u& fh"kLkku yrfkh hnu&u. yLku
Mktktrk WkukLke #k yrrLk#{{kt Lke
k#uk kkkLke $kke kqhe kkz"k yLku fk{kehe
nkk h"k {kxu sYhe s%kke { kqhe kkz"k
ktk#uk hnu&u. (S.24)
Lk{qLkk u$kLke Mkkk : hk# kkuzo yk"k kuLkk
khk Mkkkrfkh k #k rLkuor&k kE &fu
ku"e fkuEk% heku fkuEk% [e{Lke, ^w, fkuEk%
zx fu yL# ykWxux{ktke n"k fu WMksoLkLkku
Lk{qLkku u"kLke Mkkk hk"&u. (S.26)
rLkuo" ykk$k Mkkk : hk# kkuzo fkuRk% #k,
MkkkrfkheLku fkuEk% WkukLkk Mk{kkLk,
rkkt fu rLk#{Lk MkrnkLkku fkuEk% rLkuo& he
fhe &fu yLku "ese, kk%e fu keS fkuE
Mku"kykuk Mk{kkLk fu rLk#{Lk {kxu k% rLkuo&ku
he fhe &fu. u fu, yk rLkuo& ykkkk knuk
Mkkt!"kLke kf ykkkk yuf Mkqr[k rLkuo&
ur$k{kt ykk"ku uEyu, rMk"k# fu k#ko"h%Lku
kt!eh krk knkU[kz"kLke Mkt!k"Lkk nku#, su

rfMMkk{kt Mkqr[k rLkuo& hk$e &fk#. (S.31A)
e$kLke yu Vkuskhe Mkyku
k{k{ Mkt"uLk&e heMkuxMkoLke Mkwhkk {kxu yMkhfkhf

"k#w kw%"kk Mkt[kLk #kusLkkLkku Mk{k"u& kkku nkku.
yk fuMkke "k#w qk% ytfw& {kxu sYhe yu"k
rLkBLkrr$k MkrnkLkk kkk #kLku u"k#k :
Ss.21 yLku 22 Lke uk"kEykuLkwt fu S.31(A)
n"k &w fh"k {kxu fkuf yLku fkuMkk su"k "w

ktk kk%kuLke s#kyu fwhke "k#wLkk
Wk#kukLkku kht!;
ze sLkhuxMkoLkku Wk#kuk{kt (xkzku yLku &nuhLku
{kk "eskwh"Xk{kt Mkwkhku fh"kLkwt hk#Lku
sYhe s%k#wt; yLku
ykikurkf yuf{kuLkwt khk r"Mkkhku khV k{Lk.
(S. 37)
$knLk qk!
rLkBLkrr$k rfMMkkyku{kt k% tz ke &fk# :
WMksoLk yktfzk Mkq["u Au fu rne{kt fw "k#w

qk%Lkk yk(kksLkf 64%, {wtkE{kt 52 xfk yu
fkufkk{kt 30% {kxu r"r" kukku{ktke kkwt "knLk
qk% s"kkkh Au. rLkhtfw& qk%Lkk yk {k%
yLku kuLke ykhku# Mktktrk rLkMkkkuke [kufe WXuk
kufkuyu 1985 {kt Mk"kuo[ ykk{kt uf (M. C.
{k%uLkk rLkuo&kuLkwt kkLk fh"k{kt rV sLkkh

fkuEk% #k ykuAk{kt ykuAe kuh "koLke fu yLku
rLkVkk [kw hnu kku tz Mkkku A "ko Mkwe "Lkkhe
yLku yk"e rLkVkk [kw hnu ku hr{#kLk huf
r"Mk {kxu kkt[ nh Yrk#kLkk "khkLkk tz Mkwe
"Lkkhe MkLku kkk hnu&u. fkuE ytrk{ fuMk{kt fuLkku
Wkhkuk kkku "eLku tz Mkkku Mkkk "koLkku kE &fu.
kkuzoLke LkkurxMk Mkkku [uzk;.

kkuzo khk yrf]k #kLkk fk#o{kt r"kuk;
kkuzoLkk fkuEk% fk#o fu MktkrkLku LkwfMkkLk;
rLkuor&k kuh%ku fhkkt "w "k#w qkfkuLkk
WMksoLkLkk % fh"k{kt rLkVkk; yLku
$kuxk rLk"uLkku fh"k.
yke
yrrLk#{ nuX hk# kkuzo khk fh"k{kt yk"uk
yku&ke w!k#ue fkuE #k yku& {#kLkk 30
r"Mk{kt yke fhe &fu. yke Mkkku kLku kuxku
se kuLkku rLkfk fh"kLke $kke kqhe kzk&u. "k#w
yrrLk#{ nuX kLkk"k#uk rLk#{ku{kt yke fh"k
{kxuLke fk#okrkLke uk"kE Au.
M. C. Mehta v. Union of India, AIR 1997 SC
734 (the Taj Trapezium case) {kt "k#w qk%
y#kMkku nkk hk"kLkk nkk. y#kMkku{kt

ykMkkkMkLke n"kLke kw%"kk, "ko{kLk WMksoLk
krhMkrk yLku r"Mkkh{kt "]rfuLku{kt yLku kuLke
ykMkkkMk "k#w qkfkuLkwt yLkw{krLkk MktfuL% ku{s
kwLk: #k#kr#k xukur#{{kt kks{nu MktrnkLkk
Mehta and others v. Union of India and

others, 1991 (2) SCC 353 (Vehicular Pollution
Case)), k$ fhe nke. "ko{kLk k#ko"h%e#
fk#kyku nuh ykhku#Lkk rnk{kt rneLkwt "k#w

qk% (xkz"k{kt {Yk kkk !h"k {kxu
MkhfkhLku s"kkkh Xuh"kk nku"kLkwt P.I.L. {kt
s%k"k#wt nkwt.
ykku M"efk#wO fu xfku, kMkku, yLku Mkthk%
r"!kkLkk "knLkku MkrnkLkk !khu "knLkku "k#w
qk%{kt {w# Vkku ykku Au.
kMkku{kt "khkkk kk%Lkk fkhLku rLk#tkek

fh"kLkk kuLkk k{ kkk Yku ykku !khkLkk
[kh {kuxk &nuhku-rne, {wtkE, fkufkk yLku
[ukkE {kt k{k{ kk%{ktke kkk"kh MkeMkw
qh fh"kLkku yku& yk#ku.
1996 {kt ykku &nuh{kt k{k{ Mkhfkhe "knLkku
"knLk "k#w qk% (xkzk {kxu %eke
xufLkkukuS fkuBuMz Lku[h kuMk{kt kke

fh"kLkku yku& yk#ku. ku{s e[e yLku ke#he
"knLkku yLku ze xfku yLku kMkku{ktke
LkwfMkkLkfkhf WMksoLk (xkz"k xufrLkf Wkk#ku
fh"k k% s%k#wt.
1998 {kt ykku kkukkLke knuke MkeMkw hk"kwt
kuxku kt fheLku ykuxku hekk yLku kMkkuLku fkuBuMz
Lku[h kuMk{kt kke fheLku M"A kk%
r"kh% Lkux"fo {skqk kLkk""k yku& yk#ku.
ykku "w{kt k{k{ $kLkke "knLkkuLku !khk
Mxus xw kuh%u yLkwMkh"kLke Vhs kkze.
k#ko " h% Mkw h kk yrrLk#{, 1986
k#ko"h% Mkwhkk yrrLk#{, 1986 (the EPA) Lkku
Wu& Mxkufnku{ fkuLVhLMkLkk rLk#{kuLkku kuyku {kLk"
k#ko"h%Lke Mkwhkk yLku Mkwkhk ku{s {kLk", yL#
MkS"ku, "LkMkrkyku yLku MktkrkLku kkkt LkwfMkkLkkuLkk
rLk"kh% Mktktrk Au. #kt Mkwe y{ fh"kLkku Au.
EPA {kt #k#kr#k k#k {k%u k#ko"h%{kt s,
"k#w yLku s{eLk ku{s yufkhV s, "k#w, s{eLk

"[uLkk yktkhMktktku yLku keS khV {Lkw#ku, yL#
MkS"ku, "LkMkrkyku, Mkq{ S"ku yLku MktkrkLkku
Mk{k"u& kk# Au. (S.2(a), EPA)
k#ko"h%e# qkf yuxu k#ko"h% {kxu nkrLkfkhf
nkuE &fu kuxk {kuxk {k%{kt WkMkk fkuEk% (Lk
fu "k#w M"Yk kkko. k#ko"h%e# qk% yuxu
k#ko"h%{kt fkuEk% k#ko"h%e# qk%Lke
WkMkrk. (Ss. 2(b) and 2(c), EPA)
S.3 fuL MkhfkhLku k#ko"h%Lke kw%"kkLkwt hk% fh"k
yLku kuLku Mkwkh"k sYhe kkkt !h"kLke ku{s

k#ko"h%ke qk%Lku rLk#trkk fh"kLke Mkkk ykku
Au. yk kkkyku{kt k#ko"h%Lku qrkk fhkkt
kkkkuoLkk rLkfk {kxuLkk kuh%ku Lke fh"k,
hkx#kke fk#o{kuLkk yk#kusLk yLku y{ fh"ku,
WkukkuLkk MkkLkLkwt rLk#{Lk fh"wt, u${e Lkfk{k
kkkkuoLkk rLkfkLke fk{kehe yLku yfM{kkku
rLk"kh"kLke fk#okrkyku rLk#k fh"e, yLku

Wkk#k{f kkk !h"k, k#ko"h%ke qk%kuLke
Mk{M#kykuLkku kkk Mkt&kuLk fh"k, k#ko"h%ke
qk%kuLku kke kkkkku Mktktrk {krnke yufXe fhe
kuLkku [kh fh"ku, yLku yk fk#kLke uk"kEykuLkku
yMkhfkhf y{ Mkwhrkk fh"kLkk nukwMkh fuL
MkhfkhLku sYhe yLku Wr[k s%k# ku"e yL#
kkkkkuLkku Mk{k"u& kk# Au.
Wknh! : [k{zk kf"kk fkh$kLkkyku khk rLkfkMk

fh"k{kt yk"uk yMkwhrkk "kneke k#uk
LkwfMkkLkLkwt {k% ytkuLkk fkuxo fk#o"kneLkk krh%k{u
fuL Mkhfkhu EPA Lke S.3(3) nuX qk%Lkku !kuk
kLkuk #kyku yku$"k, "kh ykk"k k%
qk% Vuk"ke #kykuLkk Lkk{ %"k yLku
[wf""kLkk "khLkwt ku{s Wkk#k{f kkkt !h"kLkk
$[oLkwt {q#ktfLk fh"k Mkkkktk Q!wt f#wO. (Vellore
Citizens Welfare Forum v. Union of India,
AIR 1996 SC 2715)
fuL Mkhfkh EPA nuX fuL MkhfkhLke (S.5 nuX

rLkuo&ku he fh"kLke Mkkk MkrnkLke) yk"e Mkkkyku
yLku fk#kuoLke y{ ks"%e nukwke ku{s Wkhkuk
kkkkku{kt kk !h"k rfkh yk"k
krfkheykuLke h[Lkk fhe &fu. u fu, yk"k
krfkheykuLkk fk#kuoLke MkkUk%e fuL MkhfkhLkk
rLkhek% yLku ytfw& nuX nku# Au.
Wknh! : EPA e Ss.5 yu 3 fuL MkhfkhLku

rLkuo&ku he fh"k, EksLkk kkk !h"k yLku
kwLkukkh kh EksLkk kkk !h"kLkku $[o k"k
su"k k#ko"h%Lke kw%"kk k[k""kLkk yLku
Mkwkh"kLkk nukwyku {kxu sYhe yk"k E yu"e k{k{
Mkkkyku ykku Au. u Mkhfkh [kuMk fuMk{kt kuLkwt fk{
fh"k{kt rn[rf[knx yLkw!"u kku ykk
yrrLk#{Lke uk"kELkk y{ {kxu S.3(3) nuX
yuf Mkkkrfkh Mkkk"k su"k sYhe rLkuo& ykk"k
{kxu nwf{ku fhe &fu Au. (Indian Council for
Enviro- Legal Action v. Union of India, 1996
(5) SCC 281, 296)
fuL Mkhfkh yk fk#k nuX kuLke MkkkLkk y{ ku{s

kuLkk fk#kuo nkk h"k fkuEk% #k, f[uhe yk"k
fkuEk% krfkheLku rLkuo&ku he fhe &fu Au. yk
Mku&Lk nuX rLkuo&ku he fh"kLke Mkkk{kt fkuEk%
WkukLkk Mk{kkLk rkkt fu rLk#{LkLkku yku&
ykk"kLke fu "ese, kk%e fu yL# fkuE Mku"kLkku
kwh"Xku yxfk""kLke MkkkLkku Mk{k"u& kk# Au. (S.5,
hkxe# krh"u&e "k#w kw%"kk kuh%ku (NAAQS)

rLkuo&u Au.
fuLMkhfkh WkukkuLkk Mkku ku{s r"r" r"Mkkhku{kt
r#kyku yLku fk{keheyku fh"k kh rkkt fu
ytfw& k"kLke Mkkk hk"u Au. (Rule 5(3)(d) of
the EPR)
EPA)
k#ko " h% (Mkw h kk) rLk#{ku , 1986 (the

EPR)
EPA Lke uk"kEykuLkku y{ fh"k fuL MkhfkhLku
Lke Ss. 6 yu 25 nuX qk% ytfw&,

WMksoLk yk"k rLkfkLkk kuh%ku, nkrLkfkhf "uMx
yLku fk#okrk r"k#f Mkwhkkyku MkrnkLke r"r"
kkkkkuLkk Mktkt{kt rLk#{ku kLkk""kLke Mkkk Au. fuL
Mkhfkhu Mkkk"kh hkskk{kt nuhLkk{k khk
k#ko"h%Lkk Mkt"oLk {kxu EPR kLkk#ku Au.
EPA
EPR EPA. Lke S.7 khk kqhe kkz"k{kt yk"uk
yru&Lkku y{ fh"k (z"k{kt yk#k Au.

S.7rLkuo&ek kuh%kuke r"&uk {k%{kt fkuEk%
k#ko"h%e# qk%Lkku rLkfk fu WMksoLk fh"k
fkuEk% Wkuk, fk#o fu r#k kh rkkt Vh{k"u
Au. EPR yu"k kuh%ku kqhk kkzu Au. su k#ko"h%e#
qkfku Akuzkk fu WMk'sk fhkkt kukLku ytfwr&k fhu
Au, kuk& Wkkf yuf{ku {kxu qk% kuh%ku rLk#k
fhu Au, yu k#ko"h%e# kw%"kkLke "%e {kxu
{kko&oLk kqY kkzu Au.
EPR Lke yLkwMkqr[yku [kuMk Wkuk kuh%ku hsq fhu
Au, su kuh%kuLkwt kkLk Mkq["k#u Wkukku {kxu

Vhrs#kk Au.
Wknh! : yLkwMkqr[ - 1{kt &ko"u 89 Wkukku yLku

ku{Lkk {kxu rLkMktf rLkfk yLku WMksoLk kuh%kuLke
#ke Au. yLkwMkqr[ [kh {kuxhkkzeyku {kxu WMksoLk
kuh%ku yLku (kU(kx {#kok Lke fhu Au. yLkwMkqr[yku
k% yLku Mkkk (kU(kx yLku "k#w qkfkuLkk Mktkt{kt
EPR Lku kqhf yu"k (kU(kx qk% (rLk#{Lk yLku
ytfw&) rLk#{ku Wkukku, "kr%#f yLku rLk"kMke

r"Mkkhku ku{s &ktk r"Mkkhku {kxu (kU(kxLkk Mkt!o{kt
kuh%ku rLkuo&u Au.
nkrLkfkhf kkko rLk#{Lk

EPA Lke S.8 nkrLkfkhf kkkkuo Mktktrk rLk#{ku nuX
Lke fhue fk#okrkyku yLku MkwhkkykuLkk kkLkLku

yrLk"k#o kLkk"u Au.
nkrLkfkhf "uMx (Mkt[kLk yLku kt) rLk#{ku, 1989

nkrLkfkhf "uMx kuk fhke #k Wkh yk"k "uMxLkk
#ku# kt Mktkn yu rLkfk Lke s"kkkhe rLk#k
fhu Au.
nkrLkfkhf hMkk#%kuLkk WkkLk, Mktkn yLku yk#kk
rLk#{ku, 1989 nkrLkfkhf kkkkuo (yL# nkrLkfkhf
"uMx) Lkku kt fhkkt Wkukku kh {w# yfM{kk
u${kuLku yk kh"kLkke, sYhe rLk"khf kkk
!h"kLke yLku kLkkrkk Mkkkrfkhe Mk{k Mkwhkk
ynu"k hsq fh"kLke s"kkkhe kkuku Au.
k#ko$h! yMkh {q#ktfLk

January 27, 1994 yu !khk MkhfkhLkk fuLe#
k#ko"h% yLku "Lk {tkk#u (MoEF) k#ko"h%e#

yMkh {q#ktfLk (EIA) Lkwt nuhLkk{w knkh kkzwt.
yLku nuhLkk{kLke yLkwMkqr[ yuf {kt rLk' fkuEk%
"]rkLkk r"Mkh% yk"k ykwrLkfh% yk"k Lk"k
kusuxku Mkkk"k {kxu k#ko"h%e# {tsqhe (EC)
Vhrs#kk kLkk"e.
MoEF yu MkxuBkh, 2006 {kt Lk"ku EIA r"u#f
yrMkqr[k f#kuo. yk nuhLkk{k{kt $k%fk{, k{o

kk"h kLx, Lke $e%, {k$kfe# fk{ {kko,
kuhe{kko, kthku, kkhk yu n"kE {kfkuLkwt yLku {q
LkkLkk EuxkukLxk yk"k VkWLze yuf{ku su"e
swe swe #kusLkkyku {kxu k#ko"h%e# {tsqhe
{u""kLkwt VhS#kk kLkk""k{kt yk#wt.
u fu, 1994 Lkk EIA nuhLkk{kke r"khek 2006 Lkk
EIA nuhLkk{k{kt #kusLkkLkk f/k{kkLkk ykkhu
#kusLkkykuLke {tsqheLke s"kkkhe hk# Mkhfkh kh
Lkkt$"k{kt yk"e.
EIA Mkkk#kq%o r"fkMk {kxu fwhke MktMkkLkkuLkk
Exk{ Wk#kuk MkwrLkrk fh"k {kxuLkwt yuf {n"Lkwt

Mkt[kLk {k#{ Au. kuLkku Wu& k#ko"h% kh Mkqr[k
#kusLkkLke Mkt!r"k yMkhku {wfhh fh"kLkku, kuLke
kkkMk yLku {q#ktfLk fh"kLkku yLku, yk{ fheLku
k#ko"h% kh r"khek yMkhku ykuAk{kt ykuAe fh"k
Wkk#k{f fk#o-#kusLkkyku (z"kLkku Au.
EIA ynu"k{kt Lke[uLke kkkkkuLkku Mk{k"u& fh"k{kt
yk#ku Au :
"ikkrLkf heku k]kh% fh"k{kt yk"ue

k#ko"h%e# yMkhku yk"k Mkqr[k
kusux/"]rkLke yMkhku.
MkkrLkf yMkhkMk kufku yLku kusux/"]rkLke
k#ko"h%e# yMkh{kt WkhAwt rnk hk"kk
kufkuLkk {tk#ku, su nuh r"[khr"{&o r#k
khk rkkkrk kk# Au.
k#ko"h% khLke r"khek yMkh rLk"kh"kLke
#kusLkk
EIA ynu"k, k#ko"h%e# #kusLkk yLku kusux
ynu"kLkwt #khkk {tswhe {kxu yuf yMkh {q#ktfLk

yusLMke khk {q#ktfLk fh"k{kt yk"u Au. EIA
rLk#{Lkku nuhLkk{kLke yLkwMkqr[ yuf{ku ykkuk 29
kLkkrkk kusuxku/WkukkuLku kkw kzu Au.
!khk{kt Lk"k {k$kfe# kusuxku {kxu k#ko"h%e#

{tsqhe {kuxku {wku Au. yLku Wo, Mxe yLku ykuE
yLku kuMkLkk {kuxk kusuxkuLku yMkhfkhf k#ko"h%e#
{tswhe {kxu yrLk"k#ok%u #ku# k#ko"h%e#
kq"o!qr{fk h["kLke sYh Au.
fkt X k r"Mkkh {kxu L kk rLk#{Lkku
Mk Wkh (rkktrk yyu
ytfw&)khk k MkkkLke y{ ks"%e Yku fuL
Mkhfkhu fktXkr"Mkkhku rLk#{Lkku, 1991 khk fktXk
r"Mkkh rLk#{Lk kuLk (C.R.Z.) {kt r"fkMkke
"]rkyku kh rkkt yLku ytfw& k#k.
Rule 5 (3)(d)
Mkhfkhu !khkLkk Mk{k rh#kfktXu fktXkke 500

{exhLkku kku C.R.Z. khefu nuh f#kuo. nuhLkk{w
Wkukku, fk{keheyku yLku r#kykuLke MkkkLkk yLku
r"Mkh% kh ytfw& ku Au. Lk"k WkukkuLke MkkkLkk
yLku VufxheykuLkk r"Mkh% su"e fuxef f]rkyku kh
Mktkq%o rkkt yk#ku Au, kku yL# fkhLke #kkkhe
"]rkyku ytfwr&k fh"k{kt yk"e Au.
EPA Lke S.10 fuL Mkhfkh khk rLk#wk fkuEk%
#kLku k{k{ "kske Mk{#kkkyku{kt fkuEk%

Mku yrrLk#{Lkk kkLk ykuo "u&"kLkku ku{s
fkuEk% E"ek{uLx, ykikurkf kLx, hufkuzo,
hSMxh, Mkk"us fu yL# fkuEk% Mkq kkkkuoLke
[fkMk%e yLku khek% fh"kLke ku{s yk"e fkuEk%
"Mkw yuf Mkkkk kwLkku yk[hk#ku nku"kLkku kwhk"ku
kwhku kkze &fu yk"k k#ko"h%e# qk%Lkk &{Lk fu
rLk"kh% {kxu se sYhe nku# kku ku "Mkw s fh"kLke
Mkkk ykku Au.
nkrLkfkhf kkkkuoLkku kt fhke fkuEk% #k
rLkhek%Lke Mkkk hk"ke #kLku k{k{ { kqhe
kkz"k ktk#ue Au. fkuEk% "kske fkh% r"Lkk
yk"e Mknk# kqhe kkz"k{kt yk"e #k khk kke
fkuEk% rLkVkk fu %ekweLku fhk#uku r"tk fu
y"hku r"u#f nuX Mkkkk hnu&u.
EPA Lke S.11 fuL Mkhfkh yk"k kuLkk khk yrf]k
yrfkheLku fkuEk% krhMkhku{ktke k]kh%Lkk nukw

{kxu rLk' fhue fkuEk% heku "k#w, s, s{eLk fu
yL# Lk{qLkk u"kLke Mkkk ykku Au. yk"k k]kh%Lkwt
krh%k{ fkLkqLke fk#o"kne{kt kkk Au. u u"k#uku
Lk{qLkku yrrLk#{{kt rLk' hekke u"k#ku nku# kku.
k%k&u. kuLke Mkk{uLke fk#o"kneLku ku{s ku {k%u

MkLku kkk Xh&u. (S.16, EPA)
EPA nuXLkku fkuE kwLkku Mkhfkh r"!kk khk
yk[h"k{kt yk#ku nku# kku, r"!kkLkk "zk kwLkk

k fMkwh"kh k%k&u yLku ku{Lke Mkk{uLke fk#o"kne
Mknu ku {k%uLke Mku kkk Xh&u. (S.17, EPA)
EPA Lke S.23 fuL MkhfkhLku kuLku sYhe fu E s%k#
rLkBLkrr$k kifeLkk fkuEk% khk Vrh#k k&u kku s

ykkku yk yrrLk#{ nuXLkk fkuE kwLkkLke
fkuLkLMk u&u.
Wknh! : EPA Lke S.5 nuX hk# Mkhfkhu yuf

ykikurkf yuf{ A Lku kuLke fk{kehe kt fh"kLke
yu hk# qk% ytfw& kkuzo khk rLk#k k#uk
kuh%ku yLkwMkkh sYhe kkk !h"k rLkuo& f#kuo. A
yu yk rLkuo&kuLku yu"k ykkhu kzfk#kuo fu ruo&ku A Lku
Mkkt!"kLke fkuE kf yk#k r"Lkk he fh"k{kt
yk#k nkk. ykku y"wt y"kufLk f#wO fu r""ke
"]rk [kw hnu"kke k#ko"h%Lku kt!eh LkwfMkkLk k&u
yu"ku fuL MkhfkhLkku yr!k# nku# kku, "ktk k$
fh"kLkku fu MkwLkk"%eLkku yrfkh skku fhe &fk# Au.
yuf nuhLkk{k khk fuL Mkhfkhu hk# MkhfkhLku kuLke
Mkkk MkkUke nke. kuke A Lku rLkuo& ykk"k{kt hk#
Mkhfkh kuLkk yrfkhkukLke knkh kE Lknkuke.
fuL Mkhfkh yk"k kuLkk khk yk ytku yrf]k

fh"k{kt yk"uk fkuE k% Mkkkrfkhe yk"k
yrfkhe; yk"k
fkuEk% #k fu su%u rLk' fhue heku,
fnu"kkk kwLkkLke yu Vrh#k fh"kLkk kuLkk
EhkkLke % fhke 60 r"Mkke ykuAe Lkk nku#
ku"e LkkuxeMk fuL Mkhfkh yk"k Wkh {k%u
yrf]k fhuk Mkkkrfkhe yk"k yrfkheLku
ykke nku#.
ku heku nuhLkk{k khk yk"k fk#kuo MkkUk"kLke Mkkk

ykku Au.
(Narula Dyeing & Printing Works v. Union of

India, AIR 1995 Guj 185)
yrrLk#{ yLku rLk#{ku, yku"ku yu rLkuo"kuLke

uk$kEykuLkwt Wt(Lk {kxu Mk
EPA Lke S.15 Lke uk"kE {k%u yrrLk#{Lke
uk"kEykuLkwt kkLk fh"k{kt rLkV sLkkh fu

uk"kEykuLkwt Wt(Lk fhLkkh fkuEk% #k kkt[
"ko MkweLke fuLke yu yuf k$ Yrk#kLkk tz MkweLke
yk"k ktLku {kxu Mkkkk k&u.
yuf ftkLke khk yk[hkkk fkuEk% kwLkk k yk"e
ftkLkeLkku [kso Mkt!kke #k kwLkkLke fMkwh"kh
hkxe# k#ko"h% yukuux Mkkkrfkhe yrrLk#{,

1997 (NEAA)
su rLk' r"Mkkhku{kt fu su{kt ykikurkf "]rk

NEAA nuuX (zk#uk rLk#{Lkku khk y"i (kurkk
kE Au yk"k ytfwr&k fh"k{kt yk"u Au yu"k
r"Mkkhku{kt k#ko"h%e# {tswhe ykk"kLkk yku&ku
Mkk{u k#ue ykeku Mkkt!"k hkxe# k#ko"h%
yukuux Mkkkrfkhe khefu yku$kkk (xfLke MkkkLkk
EPA nuX fuL Mkhfkh {kxu sYhe kLku Au.
NEAA Lke S.11 {k%u &hke fu rkLk&hke
k#ko"h%e# {tsqhe ykkkk r""ke yku&Lkk 30

r"MkLke yth yk"k r"tk ytku Mkkk fh"k{kt
yk"e nku# ku"k rfMMkk{kt 90 r"MkLke yth yke
fh"e sYhe Au.
yukuux yrfkhkuk su{kt {tswhe ykk"k{kt yk"e

nku# ku"ku fuMk kqhkwt Mker{k Au yLku ku {tsqhe
Lkfkh"k{kt yk"e nku# ku"k fuMkkuLku ku yk"he ukw
Lkke.
stk nuh fh"k {kxu yk"~#f Au yu yk"k

nuhLkk{k{kt stkLke Mke{kykuLkku ku{s su kkhe$ke
stk ykhrkk stk kLku Au ku kkhe$Lkku rLkuo& k"ku
s uEyu. (Mansed Oraon v. King, AIR 1951
Nag 288)
w!k#ue #kykuLke u%e{kt k#ko"h% {tsqhe khk

w!k""kLke Mkt!k"Lkk hk"ke #k yLku yk"k
yku& khk su{Lku yMkh k"kLke Mkt!k"Lkk Au ku"e
#kykuLkk {tzLkku Mk{k"u& kk# Au.
S.15 yLkwMkkh yukuux ykukkuhexeLkk yrfkhkuk{kt
yk"kk {uxMko{kt kke fkuEk% yke r"kLke

ykkku nkk he &fke Lkke.
!khke# "Lk yrrLk#{, 1927 (the Forest

Act)
VkuhuMx yux !khk{kt stkkuLke "%e yLku Mkwhkk

{kxu (z"k{kt yk#ku nkku. yrrLk#{ stkkuLke
rLkBLkrr$k [kh u%eykuLkku kt fhu Au :
ykhrkk stkku;
kk{ stkku;
Mkthrkk stkku; yLku
rkLk-Mkhfkhe stkku.
k{ k% u%eyku yu"k stkkuLkku kt fhu Au su

Mkhfkhe Mktkrk Au; #khu Aue u%e su Mkhfkhe
Mkt{rk Lkke ku"k stkku yLku s{eLk WkhLkk ytfw&Lkk
Mkt!o{kt Au.
ykhrkk stkku
"Lk yrrLk#{Lke S.3 hk# MkhfkhLku MkhfkhLke
{krfeLke fkuEk% stk s{eLk "uMx uLzLku Mkkk"kh
hkskk{kt nuhLkk{w knkh kkzeLku ykhrkk stk
khefu h["kLke Mkkk ykku Au.
S.4 nuXLkk nuhLkk{k Wkhktk " yrrLk#{Lke
S.20(1) nuXLkwt yuf nuhLkk{wt stkLku ykhrkk
ykhrkk stkku khefu (kurkk k#uk stkku{kt "u&

"LkyrfkheykuLke kh"kLkkeLku ykeLk nku"kke ku
r"&ukkrfkhLke kkkk Au. "LkyrrLk#{Lke Ss.6, 7,
9, yu 10 (kurkk stkku{kt s{eLk kh yrfkh yLku
{kefe n hk"ke #kyku {kxu "khLkku k"ku
fh"kLke fk#okrkLke uk"kE kqhe kkzu Au.
kk{ $Lkku
"Lk yrrLk#{Lke S.28 nuX kk{ "Lkku #khu Mkkk#
Au. #khu hk# kk{ Mk{wk#Lku fkuEk% s{eLk Wkh
yrfkhku ykku Au, su s{eLk yuf ykhrkk stk
khefu h[k#ue Au. hk# Mkhfkhku kk{ "LkkuLkk
Mkt[kLk {kxuLkk rLk#{ku kLkk"u Au yu yu MktukkuLkku
rLkuo& fhu Au suLke nuX kk{ Mk{wk#Lku kfzkt, yL#
"Lkkuk&ku yu kku[h kqhk kkz"k{kt yk"u Au.
rLk#{{kt "LkLkk hk% yLku Mkwkh%k {kxu kk{Lke
Vhu Lke kE &fu.
Mkthrkk stkku
"Lk yrrLk#{Lke S.29 nuX hk# Mkhfkh fkuEk%
stk fu kuMkuLzLku Mkthrkk stk khefu rLk' fhe
&fu fu su{kt stkLke kuk&kuLkk yuf !kk kh
MkhfkhLkku {krfe nf yk"k nfku nku#. Mkthrkk
stkku ykhrkk stkku{ktke h[e &fkkk Lkke.
Mkthrkk stk{kt kkuzkf ytfw&ku nku# Au yLku kk{
Mk{wk#Lku kfzk fu yL# "Lkkuk&ku kqhk kkz"k{kt
yk"u Au.
"Lk yrrLk#{Lke S.31 MkhfkhLku Mkthrkk stkLkk
"khk& Mktktrk k{k{ nku yLku r"&ukkrfkhkuLku
rLk#trkk fh"kLke Mkkk ykku Au.
rkLk-Mkhfkhe stkku
"Lk yrrLk#{Lke S.35 nuX hk# Mkhfkh kfzk
fkk"k, "k"ukh, [rh#k% yLku s{eLkLke "%e
MkrnkLke "]rkyku {kxu yk"e s{eLk yk"k
stkkuLkk Wk#kukLku rLk#trkk yk"k rkktrk fhe
&fu.
"Lk (Mkthk%) yrrLk#{, 1980 (the FCA)
Auk yuf k#fk{kt Mk"kuo[ ykku "Lk Mkthk%
{kxuLkk f{o&e"kLku kuMkknLk ykk"k{kt {w#
!qr{fk !s"e Au. T. N.Godavarman v. Union of
India, AIR 1997 SC 1228, {kt Mk"kuo[ ykku
"Lk Mkthk% yLku Mkt[kLkLkku {wku nkk #kuo nkku. yk
fuMk{kt, "]kku fkk"kLke [kuMk (xLkkLku #kkf
kLkk"eLku ku{kt k{k{ hk#ku yLku fuL&krMkk u&kuLku
yk"he u"k{kt yk#k nkk. u%ek rLkuo&ku,
yku&ku yLku [wfkkyku khk Mk"kuo[ ykku kuLkk rhx
yrfkhkuk nuX, FCA Mkk[k nko yLku swMMkk
{k%u kuLkku y{ k"kLke $kke kqhe kkz"k FCA Lkwt
yko(xLk f#wO. kkuk"{oLk fuMk khk ykku ykkWLkk
fkuEk% k#ko"h%e# {wf{k{kt suLke uzLkk szu ku
heku k#ko"h%e# {wkykuLke Mk{k u%eLkk kt {kxu
{t[ kqhku kkzku Au.
ykkkuyu $k%fk{, {k$kfe# "]rkyku {kxuLke
nkf "Lk Mkthk%Lke yk"~#fkk Mkkku MkkrLkf
hne&kuLke Mkk[e yLku #kkko sYhe#kkkuLkwt MktkwLk
fh"k {kk{% fhe Au. k$ khefu, kfzk ykkrhk
Wkukku Wkh-kq"o hk#ku{kt stkkuLkk (xkzkLkwt {w#
fkh% nku"k Akkt MkkrLkf kufkuLkk y"tkLkLku #kLk{kt
hk$eLku kuLke Aqx ykk"k{kt yk"e nke.
FCA stkkuLkk Mkthk% yLku "%e {kxu (z"k{kt
yk#ku. yrrLk#{u stkkuLkk rkLk-ykhk% ku{s

rkLk-stk nukwyku {kxu stk s{eLkLkku Wk#kuk
fh"kLkk Mktkt{kt hk#Lke MkkkykuLku ytfwr&k fhe Au.
rkLk-stk nukw Mktkk{kt hkufze#k kkfLkwt "k"ukh,
kLxu&Lk kkfku, kkkk#ke fu kwLk:"Lkefh% rMk"k#Lkk

yL# fkuE nukw {kxu fkuEk% stk s{eLk MkkV
fh"kLke kkkkLkku Mk{k"u& kk# Au.
S.2 FCA wt nko Au. ku yk {k%u Au :
hk#{kt nk kqhkwt y{{kt nku# ku"k yL#

fkuEk% fk#k{kt ftE k% nku# ku{ Akkt fkuEk%
hk# Mkhfkh fu yL# Mkkkrfkhe fuL MkhfkhLke
ykkkukhe kh"kLkke r"Lkk, yu"ku fkuEk% yku&
fh&u Lkn fu suke :
fkuEk% (ku hk#{kt nk kqhkwt fkuEk% fk#k
{kt ykhrkk stkLke yr!#kLkk ykoLke
yth yk"kk) ykhrkk stk fu kuke fheLku kuLkku
fkuEk% !kk ykhrkk stk khefu {xe s&u;
fkuEk% stk s{eLk fu kuke fheLku kuLkku fkuEk%
!kk fkuEk% rkLk-stk nukwyku {kxu "kkhe
&fk&u;
fkuEk% stk s{eLk fu kuke fheLku kuLkku fkuEk%
!kk !kzkku fu keS heku fkuEk% $kLkke
#k yk"k fkuEk% Mkkkrfkhe, rLkk{,
yusLMke fu MkhfkhLke {krfe, Mkt[kLk fu ytfw&
nuX Lkk nku# ku"wt fkuEk% MktkXLkLku ykke
&fk&u.
fkuEk{ stk s{eLk fu kuke fheLku kuk fkuEk%
!kkLkku "Lkefh% {kxu "khk& nukw {kxu ku stk
s{eLk fu !kk kh fwhke heku Wkuk "]kku fkke
&fk#.
yk r"!kkLkk Wu& {kxu rkLk-stk nukw yuxu
fkuEk% stk s{eLk fu ku{ fheLku kuLkk fkuEk%
!kkLkku rLkBLkrr$k nukwMkh kkuzeLku MkkV fh"wt yu"ku
yko fh"k{kt yk#ku Au.
[k, fkuVe, {he {Mkkk, hkh, kk{, ku
hk"ke "LkMkrkyku yLku ykikr#
"LkMkrkykuLke kkkk#ke kkfkuLkwt "k"ukh;
kwLk: "Lkefh% rMk"k#Lkku fkuEk% nukw.
rkLk-stk nukw {kt stkku yu "L# S"LkLkk

Mkthk% fu r"fkMk yu Mkt[kLk Mktktrk fu kqhf yu"wt
fkuEk% fk{, su"wt fu [uf kkuMxku, Vk#h k#MkLMk,
"k#huMk Mktu&k#"nkh Mkkk"k yLku VuLMkk, kwku,
khLkkk, ktku, "kuxh nkuMk, xuL[, {kfoMk, kkWLze
{kMko, kkEk kELMk kLkk""e fu yuLkk su"k
nukwykuLkku Mk{k"u& kkku Lkke.
fuL Mkhfkhu FCA Lke S.4 khk {ue MkkkLke y{
ks"%e nuX FCA Lke uk"kEyku nkk h"k "Lk
(Mkthk%) rLk#{ku 1981 Rules, 1981 (the
FCR), (zku.
xe.yuLk. kkuk${oLk fuMk{kt FCA Lkwt Mk$kuo[ ykk

khk yko(xLk
nuX yrMkqr[k, yrf]k fu "keof]k k#k nku# fu

Lkk k#k nku# yLku yk"k stkkuLke s{eLkLke
{krfe k{u kuLke nku#;
ykkW su stkku nkk, khtkw ykAk, kkt$k fu
fkkE k#k Au ku"k r"MkkhkuLku yk kkh""k;
yu
Mkhfkhe yu $kLkke {krfeLkk kLxu&Lk "]kku
khk yk"he u"k#uk r"Mkkhku yk kkh""k.
Godavarman and Centre for Environmental
Laws fuMkkuLke Mkt#wk yMkhkuLku Lke[u {k%u xwtf{kt
"%o"e &fk# :
Mk"kuo[ ykku FCA Lkwt ykokq%o yko(xLk f#wO yLku

Xhk#wt fu :
stk &Lku &fkuk{kt yko {k%u Mk{s"ku

s uEyu. ykku Mkxkk fhef u, yk "%oLk
yrrLk#{Lke S.2(i) Lkk nukw {kxu, ykhrkk,
Mkthrkk fu yL# heku rLk' k#k nku# fu Lkk kk#
nku# yu"k k{k{ "ikrLkf heku yrf]k stkkuLku
yk"he u Au.
S.2 {kt yk"ke Mktkk stk s{eLk{kt
&fkukLkk yko%kt Mk{#k {k%u {kk stk
Lkku s Lkn, kfu Mkhfkhe Vkhu stk khefu
LkkUk#uku fkuEk% r"Mkkh Mk{kr" k&u, kuLke
{krfe k{u kuLke nku#.
stkLkk Mkthk% {kxu yrrLk#{{kt (zk#ue yk
uk"kEyku yk heku Mk{s"k{kt yk"uk k{k{
stkkuLku, "keofh%Lkk {krfek%kLku kkswyu
{wfeLku, Mkk%u kkw kz"e s uEyu.
ykku huf hk# MkhfkhLku rLkBLkrr$k fk#kuo {kxu

yuf rLk%kk Mkr{rk h["kLkku yku& yk#ku :
yu"k r"MkkhkuLku yk kkh""k su stkku Au,
kAe !u yk r"Mkkhku yu {wsk fkuE fk#k
"Lk Mkthk% yrrLk#{, 1980 Lke S.2(ii) Lke

uk"kE yLkwMkkh, k{k{ hk# MkhfkhkuLku fuL
MkhfkhLke ykkkukhe {tsqhe r"Lkk stk s{eLkLkku
rkLkstk nukwyku {kxu Wk#kuk fhke
yxfk""k{kt yk"e Au;
fkuEk% hkxe# WkLk, y#kh# yLku stkLku
rkLk-ykhrkk fh"k Wkh ytfw& !khke# "Lk
yrrLk#{Lke S.27 hk# MkhfkhLku ykhrkk
stk rkLk-ykhrkk fh"kLke Mkkk ykku Au,
kthkw fuL MkhfkhLke ykkkukhe {tswhe kAe s.
"L# S"Lk (Mkt h k%) yrrLk#{, 1982

(the
WPA)
1972 {kt !khku stke k%eyku, kkeyku yLku ku{Lkk
kf]rkf rLk"kMkMkkLkLkk Mkthk% {kxu yuf Mk(Lk

hkxe# fkLkqLk WPA (zku. yrrLk#{u :
1.u${{kt {wfk#ue rkyku, kAe ku k{u ku
kufu&Lk{kt nku#;
2.hkxe# WkLkku yu y#kh#ku su"k rLk'
r"Mkkhku{kt k{k{ rkykuLkk hk% {kxu rkktrf#k
#qnh[Lkk ykLkk"e.
"L# S"LkLkk Mkthk% {kxuLkk fk#kykuLke Lkerk yLku
Wu& k%eS"Lk yLku "LkMkrkS"LkLkk Mkthk%Lke
kkke sYhe#kkLke "ke ske Mk!kLkkkLkwt Mkt#wk
krh%k{ Au. yk k%e S"Lk yLku "LkMkrk S"Lk

kifeLke fuxef rkyku {kLk"e# nMkkukLku fkh%u
[kUfk"Lkkhk hu w kE hne Au. (State of Bihar v.
WPA Lke S.9
{kt rLk' stke k%eykuLkk r&fkh

kh rkkt {qfu Au.
Murad Ali Khan, AIR 1989 SC 1)

1976 {kt k#uk 42 {kt ktkh%e# Mkwkhkyu
"L#S"Lk yu stkLku hk# #ke{kt $MkuzeLku

Mkt#wk #ke{kt {q#k nkk.
"L# S"Lk yLku ku{Lkk kf]rkf rLk"kMkMkkLkkuLku
k[k""k {kxu hk# Mkhfkh WPA Lke S.1 nuX
kqhkk k#ko"h%e# "LkMkrksL#, k%esL#, !qykf]rkf, fwhke fu k%e&kMke# {n" hk"kk
fkuEk% r"MkkhLku y#kh# khefu yLku S.35. nuX
hkxe# WkLk khefu nuh fhe &fu Au. fkuEk%
#k kkkMk, VkuxkukkVe, "ikkrLkf Mkt&kuLk, "kMkLk
yLku fk#uMkhLkk rkLkuMkLke u"zu"z Lkk nukwMkh
kh"kLkke {#k kAe s y#kh# fu hkxe#
WkLk{kt k$ kE &fu Au.
Wknh! : r{kuh{Lke Mkhfkhu yuf r"MkkhLku

"L#S"Lk y#kh# khefu yrMkqr[k f#kuo, khtkw
WPA Lkk fh% 4 Lke uk"kEyku kk"k{kt yk"e
Lkne. y"wt Xhk"k#wt fu Mkkkrfkheyku y#kh# nuh
k#uk r"Mkkh{ktke kufkuLke fh% 4 Lke uk"kEyku
kk#k r"Lkk $ke fhk""kLkwt Vkuku yk yuMkLk E
Lkk &fu. (Jaladhar Chakma v. Deputy
Wknh! : Y stk{kt ku%u yuf stke kkzkLku u#ku,

kkueke "#ku, kuLkwt {ktMk fkZwt yu $wk kh{kt
"u#wt. kkfe "uwt nkzksh ku%u s{eLk{kt kxe ewt.
(xLkkLke {krnke {kk yu kqAkhA{kt Y yu kkzkLku
{k#koLkwt fkw#wt. kuLku WPA Lke S.9 nuX r&fkhLkk
kwLkk k fMkwh"kh Xuh""k{kt yk#ku. (Forest
Range Officer v. Aboobacker, 1990 FLT 22
Ker HC)
WPA Lke Ss.11 yu 12 nuX [kuMk fuMkku{kt [eV
"kEzkEV "kuzoLk r&fkhLke kh"kLkke ykke &fu.
yu s heku, WPA e S.17 rLk' "LkMkrkykuLku

Mkthk%Lke uk"kE fhu Au. stk r"Mkkh{kt fkuEk%
rLk' "LkMkrkLkk hk% {kxu sYhe yu"k ytfw&ku ku
Au.
WPA Lke S.27 Lke uk"kE {k%u fkuEk% #k
yuf y#kh#{kt fkuE fkhLkwt LkwfMkkLk Lkne fhu

yk"k fkuE stke k%eLku [ez"&u Lkn fu khu&kLk
fh&u Lkn. y#kh# fu hkxe# WkLk{kt &ku Mkkku
"u&, ykk kkz"e fu Efkhf kkkkuoLkku Wk#kuk
fh"ku yk kw rkktrk Au. (Ss.27 and 35(8),
Commissioner, Aizwal, AIR 1983 Gau 18)
WPA)
hkxe# WkLkkuLku y#kh# fhkkt r"&uk hk% {#wt

Au. k$k khefu hkxe# WkLk{kt k&wykuLkwt [h"kLkwt
rkktrk Au. (S.35(7), WPA) khtkw, y#kh#{kt
kuLke Aqx Au. (S.33, WPA).
WPA Lke S.40 {kL# yrf]kkk r"Lkk "L#S"Lk
fuL MkhfkhLke hkxe# "L#S"Lk LkerkLku ykk%k

u&Lkk "LkMkrkskk MkrnkLkk "L#S"LkLkk Mkthk%
ykuo hkxe# "L#S"Lk yu&Lk kLk, 1982 {kt
M"Yk {#wt Au.
$L#S$Lk kwLkkyku
yu/yk"k ku{kt WkLLk [es"Mkwyku hk""k kh

rkkt {wfu Au. yk{, yLkwMkqr[ 1 yk"k yLkwMkwr[ 2
Lkk r"!kk 2 {kt rLk' fkuEk% k%e{ktke {u"kke
k{k{ k%e [eu yLku rLk&kLkeyku ur$k kh"kLkke
n&u kku s Mkkku hk$e &fk&u.
Wknh! : "L#S"Lk y#kh#Lkk huLs

yrfkheykuyu H Lkk fk{ktke h$ yLku ekzk
MkrnkLkk fu fhk#uk Mkt#kkt k%eyku s f#ko. H
Lkku k"ku nkku fu ku yuf MkhfMk [k"e hkku Au. yLku
kuke k%eyku hk""k kkk Au. H yu"wt Mkkrkk

fh"k{kt rLkV k#k fu ku{%u yrf]k #k yk"k
yL# MkhfMk kkMkuke k%eyku k f#ko nkk. kuke
yrrLk#{Lke S.57 nuX kh%k nke fu H kuhfkLkqLke
fku hk"kk nkk. (Jaydev Kundu v. State of
nkk, #kt kuhfkLkqLke kh Vw#wVk#w nkwt.

"L#S"Lk yrrLk#{Lkk kkLkLke $kke kqhe kkz"k
ykku yuf Mkr{rk h[e yLku kkueMkLku kt$eyku yLku
k%eykuLkku "ukkh yxfk""k kkfkrf kkk !h"k
yku& yk#ku. (Viniyog Parivar Trust v. Union
West Bengal, 97 CWN 403)
of India, AIR 1998 Bom 71)
WPA Lke S.49 yLkwMkqr[{kt {wfue rkyku yk"k
fkuE ftkLke S.58 nuX yk yrrLk#{ Mkk{u kwLkku

yk[hu kku, kwLkku yk[hk#ku ku Mk{#u ftkLkeLkku rkLkuMk
nkk h"k {kxu ftkLkeLkk [kso{kt yLku ftkLkeLku
s"kkkh huf #k ku{s ftkLke kwLkk {kxu
fMkwh"kh k%k&u. yLku ku{Lke Mkk{u fk#o"kne yLku ku
{k%u MkLku kkk n&u, rMk"k# fu ku yu"wt kwh"kh fhu
fu kwLkku ku{Lke % knkh yk[hk#ku nkku. yk"k
yk"ku kwLkku kkku yxfk""k ku{%u k{k{ kwg kkkt
!#ko nkk.
ku{Lkk{ktke rLkkk [euLkk "ukkh kh rkkt ku

Au.
Wknh! : Mkkk yLku khkueLke [k{ze{ktke kLkue

[euLkwt "u[k% ykuo D yu &oLk !#wO. yk"e [euLkku
"ukkh fh"kLkku kh"kLkku D hsq fhe &#k Lkrn. yLku
hef"he fkw fhe. yu"wt %"k {#wt fu yrrLk#{
Mkkk yLku khkueLke k{k{ kkuLku yk"he ukku Lkke,
khtkw {kk yLkwMkqr[k rkykuLku s kkw kzu Au. D
Lku Akuze u"k{kt yk#ku, fkh% fu [es"Mkwyku
yLkwMkqr[k rkykuLke [k{ze{ktke kLke Lknkuke.
Wknh! : fuxkf yhskhkuyu yk#kke nkkektk
yLku [es"MkwykuLkku "ukkh kh rkkt {wke
uk"kELku yu"k ykkh kh kzfkhe fu ku ktkh%Lkk
A.19(1)(g) nuX ykMk "ukkh fh"kLkk ku{Lkk
{q!qk yrfkhLkku !tk fhu Au. ykku Xhk#wt fu
rkktrk L#k#kur[k Au, fu{ fu r"ukkyku khk
nkkektkLkku "ukkh yhskhkuLkk {kMkk{kLkLke kq'k
ykuo nkkeykuLkk r&fkh yLku n#kLku kuMkknLk
ykk&u. S""Lkk M"Ykku ku{s si"ef "ir"# yLku
k#ko"h% {kxu sYhe fzeykuLku $kuh""kLkk u${u
"ukkh tkLku Aqx ykke Lkk &fk#. ykrfe nkkeykuLkk
nkkektkLkk "ukkh khLkku yktkhhkxe# rkkt k%
!khke# nkkeyku khLkwt kk% "kh"kLke Mkt!k"Lkk
Au. (Ivory Traders and Manufactures
Association v. Union of India, AIR 1997 Del
267)
Wknh! : "L# kkeykuLkk "ukkh yLku ku{Lke Mkkku

kkk (kkfe "kko"Lku hkuf"k {wtkE nkEfkuxoLkku Mktkfo
fh"k{kt yk#ku. k"k yhS{kt yu MkkuLkk Lkk{ku
WPA Lke S.39 Lke uk"kE {k%u huf "L# k%e,
k%eLke "Mkw, rLk&kLke, nkkektk fu Mkt!o{kt kwLkku

yk[h"k{kt yk"u Au yLku "knLk, "nk%, & fu
MkkLk fu suLkku Wk#kuk kwLkku yk[h"k {kxu k#ku Au.
yLku suLku s fh"k{kt yk"u Au. ku Mk(wt MkhfkhLke
Mktkrk k&u.
Mkyku
WPA Lkkt !tk {kxu yLku yLkwMkqr[ yuf{ku yk"k
yLkwMkqr[ yufLkk !kk ku {kt Mkqr[k k%eykuLkk

Mktkt{kt k#uk "ukkh yLku yk[hk#uk kwLkk {kxuLke
Mkk{kL# Mkyku{kt tz Mkkku k%ke [kh "koLke MkLkku
Mk{k"u& kk# Au. yLkwMkqr[{kt Mkqr[k rkykuLku
Mktzku"kk "L#S"Lk kwLkkyku rkLk-{eLkkkk yLku
fkuLkuk Au.
hkxe# WkLkku yLku y#kh#ku {kLk" nMkkuk
Lkkkq fh"k {kxuLke uk"kE "Lk Mk{wk#ku Mkk{u
Mk$kkE kq"of "]k kk# Au. "Lk"kMkeykuLkk
r"MkkkLkke Mko#uk ke" Mk"kkuLke M"ef]rkYku
Mkwkhk#uk WPA Lke S.24 {k%u y#kh#Lke
n{kt s{eLk Wkh nfku hk"ke #kyku yk"k nfku

!kuk"e &fu Au.
WPA Lke S.20 "Lk"kMkeykuLku yu"e uk"kE khk
hk% ykku Au fu rLk' r"MkkhLke n{kt yk"ue

s{eLk{kt fu kuLkk kh fkuE Lk"k nfku k kE &f&u
Lkn. yk{, r"fkMkLke "]rkykuLku fkh%u yk
r"Mkkh{kt ykkWke "Mkkk kufkuLkk yrfkhku Mkkku
fkuE nMkkuk kE &f&u Lkn.
Wknh! : yuf rkrck nkux Mkt[kfu yuf "Lk

kusLke MkkkLkk fh"k hkxe# WkLkLke yth fwxehku
yLku heMku&Lk MkuLxhLke {hk{k fhk""kLkwt &Y f#wO.
hk# Mkhfkhu k#ko"h%e# "kMkLkLku kuMkknLk
ykk"k yk kusuxLku yk"~#f k#ku. kkAke,
k#ko"h% r"ku yLku ykr"kMke f#k% {kxu fk{ fhe
M"iAf MktkXLkku N.G.O.s WkLkLkk krhMkrkfe
MktkwLk yLku ykr"kMkeykuLkk f#k%{kt r"kuk
Lkkt$kku nku"kke kusux h fh"k {kk fhe. ykku
nkux {krfLku heLkku"u&LkLkwt fk{ ykk kk"kk
yxfk#ku, fu{ fu ku WPA Lke Ss.20 yLku S.35(3)
ku{s FCA Lke S.2(iii) Lkwt Wt(Lk kkwt nkwt.
(Nagarhole Budakattu Hakku Sthapana Samiti
v. State of Karnataka, AIR 1997 Kar 288)
&kukk kuMk kkh w(oxLkk

!kukk kuMk kkhu kki% ftkLkeykuLkk f]#ku {kxu
{qftkLkeykuLke s"kkkhe, nkrLkfkhf "]rkyku{kt
Mktzku"k#ue knwhkxe# ftkLkeykuLke s"kkkhe yLku
s"kkkheLkk rMkktkkuLkwt ykir[t# ytku &ku $zk
f#ko Au. !kukk w(oxLkk kE #kt Mkwe !khk{kt
ykkku qk%Lkku !kuk kLkukykuLku "kh
ykk"kLke s"kkkheLkk Mkk{kL# fkLkqLke rMkktkku kkw
kkze hne nke. nkrLkfkhf xufLkkukuSLkku Wk#kuk
fhkkt $kLkke kukLke s"kkkheLkku rMkktk
r"fMkk""kLke r&k{kt ykke Lk"eLkefh% {kxu
!kukk yuf uhf krhk Au.
nfefkku : rzMkuBkh, 1984 {kt !kukk{kt #wrLk#Lk

fkkkoEz fkukkuohu&LkLkk (MIC) hMkk#r%f Wkkrk
yLku Mktkn fhuku y#tk uhe r{kkE MkkEMkkuMkkELkux (U.C.C.) "kkk"h%{kt Aqxkkt 3500 ke
"w kufku {]#w kkB#k nkk yLku yL# ku k$Lku
kt!ehk%u E kE nke.
LkwfMkkLkLkwt [rhk yLku {k% ku{s k"ukhkuLkk uc
k!Lku #kLk{kt hk$eLku MktMku !kukk kuMk kkh
w(oxLkk (k"k"ke r#k) yrrLk#{, 1985 (the
Bhopal Act). kMkkh f#kuo. !kukk yrrLk#{u
!khk yLku !khkLke knkhLkk k{k{ k"ukhkuLkwt
rkrLkr" fh"kLkku #kkf yrfkh !khk MkhfkhLku
yk#ku nkku. yLku yMkhkMkkuLkk k"kyku LkkU"k yLku
r#k fh"k yuf #kusLkk ki#kh fh"kLkku MkhfkhLku
yku& yk#ku nkku.
#wrLk#Lk fkkkoEz kuMk ef zekMxh, ELze#k fuMk{kt
y{uhefkLke yuf ykku U.C.C. Mkk{u yMkhkMkkuyu
fhuk k"kLku Vkuh{ LkkuLk fL"uLke#LMkLkk ykkh kh
Vkk"e ek. !khke# ykkku kkfkhku {kxu
Wk "khu #ku# {tk nku"kLkwt s%k"eLku ykku
yk {uxhLkuu yrfkhkuk{kt u"kLkku ELkfkh f#kuo.
!khk Mkhfkuh U.C.C. kh !kukk ykk{kt k"ku
{ktzku. U.C.C. yLku !khk MkhfkhLke ku yk
ykeku khk fuMk Mk"kuo[ ykk{kt knkU#ku.
Vukwykhe, 1989 {kt Mk"kuo[ ykku !kukk
w(oxLkkke Mko#uk k"kykuLke Mk{kk%u kkk"x
nuh fhe. !qkfk, "ko{kLk yLku !kr"Lkk, r"kLke
yLku Vkuskhe, k{k{ k"kykuLke Mktkq%o yLku yk$he
kkk"x khefu !khk MkhfkhLku U.S. $470 [wf""k
U.C.C. Mkt{k kE nke.
u fu, zeMkuBkh 1989 {kt Mk"kuo[ ykku M"efk#wO fu
!kukk yrrLk#{ yMkhkMkkuLku fkuEk% Mkqr[k
kkk"x ytku Mkt!k"kLkku yrfkh ykku Au. Vukwykhe
1989 Lke kkk"x yk"e MkwLkk"%e ykk"k{kt rLkV
Lke"ze nke. kuke L#k#Lkk rnk{kt n&u. ykku LkkU#wt
fu yMkhkMkku kifeLkk fuxkfu k$ fhue Mk{ekk
yhS{kt, kkk"xLke Mk{ekk hr{#kLk h[ue

MkwLkk"%eyu yMkhkMkkuLku k#ko kf ykke nke.
yL# MkS"ku, "LkMkrkyku, Mkq{ S"k%wyku, Mktkrk

yLku k#ko"h%Lku nkrLk knkU[kz"k kkk Au.
Keshub Mahindra v. State of Madhya Pradesh

J.T., 1996 (8) SCC 136 {kt #wrLk#Lk fkkkoEz
yk Wu& nktMk fh"k yrrLk#{ nkrLkfkhf kkkoLkk

{krf kh Lkku-Vkux s"kkkhe ku Au. yLku
{krfLkk kku fkuE krk fu kuhfkhe nku# fu Lkk nku#,
yMkhkMkkuLku "kh ykk"kLkwt {krf {kxu sYhe
kLkk"u Au.
ELze#k rr{xuzLkk !qkkq"o f{o[kheyku Mkk{u kuhfkhe

khk {]#w Mkso"k k Vkuskhe knku{kku {wfk#k#
2010 Lke Mkkk{e sqLku #wrLk#Lk fkkkoEz ELze#k
rr{xuzLkk ykX yrfkheyku {kk kwLkkrnk kuhfkhe
k fMkqh"kh X#ko. yu w(oxLkkLke #kkfkk Akkt
hufLku ku "koLke fu yLku Yk. 10 k$Lkku tz k#ku.
!kukk w(oxLkkyu kki% ftkLkeyku {kxu {q
ftkLkeykuLke ftkLkeykuLke ku{s rkLkuMk r"fkMk{kt
hkufk% fh"k WkukLku yLku yu s Mk{#u k#ko"h% yLku
LkkkrhfkuLkwt hk% fh"k "[u VMkk#ue MkhfkhLke
s"kkkhe ytku Mktfw fkLkqLke, Lkirkf yLku Lkerk{kk
r"k#f &ku WXk#k Au.
!kukk w(oxLkkLkk kku MktMku EPA (zku. EPA
nkrLkfkhf WkukkuLke fk{kehe MkwZ kLkk""k yLku
rLk#r{k fh"kLke ku{s qk%Lku ytfw&{kt u"kLke
Mkkk ykku Au. nuh s"kkkhe "e{k yrrLk#{,
1991 ykikurkf yfM{kkkuLkku !kuk kLkukykuLku
"kh khk kkfkrf hknk ykk"k{kt yk"u kuLke
$kke kqhe kkz"k (z"k{kt yk#ku.
nu h s"kkkhe Insurance Act, 1991
(the PLIA)
nuh s"kkkhe nkrLkfkhf kkkkuoLku Mktzku"kk

yfM{kkku fkuEk% nkrLkfkhf kkkkuoLku kt fhke
"ukyu kkkt yfM{kkkuLkku !kuk kLkuk kufku {kxu
"e{k f"hus ku{s kuLku Mktktrk yk"k ku{ktke
krh%{ke kkkkkuLku yk"he u Au.
EPA yLkwMkkh nkrLkfkhf kkko yuxu fkuEk% kkko
yk"k r{% fu su kuLkk hkMkk#r%f yk"k !kirkfhkMkk#r%f kw%{kuo yk"k ktLku fkh%u {Lkw#ku,
PLIA yux nuX E yk"k {]#w {kxu {nk{
hknk Yk. 25000/- Au yu $kLkke MktkrkLku LkwfMkkLkk

Mkt!o{kt "khLke {#kok Yk. 6000/- Au. u fu,
!kuk kLkue #kLkku yL# fkuE fk#k nuX
"khkLke &hkkuLkku k"ku fh"kLkku yrfkh ykkrk
hnu Au.
PLIA yLkwMkkh huf {krf {kxu yfM{kkLke Mktktrk
s"kkkhe Mk{u "e{ku Wkhk""ku sYhe Au.

PLIA {kt #k#kr#k k#k {k%u & yfM{kk
{kt fkuEk% nkrLkfkhf kkkkuoLkku kt fhke "ukyu

fkuE #kLku {]#w fu ELkk fu fkuE MktkrkLku
LkwfMkkLkLkk Mkkk, {wke fu Mkk"orkf u${{kt
krh%{ke y%khe ykfM{f fu y%kk kke
(xLkkLkku Mk{k"u& kk# Au, khtkw #w fu rfh%kuMkkoLke
fkh%u s kkk fkuE yfM{kkLkku ku{kt Mk{k"u& kkku
Lkke.
"e{k r{e#{ Mkkk, huf {krfu fuL Mkhfkhu
Mkkkuk k#ko"h% hknk !tzku{kt Vkku ykk"ku s
uEyu. 1992 {kt PLIA {kt Mkwkhku fh"k{kt yk#ku
yLku fuL MkhfkhLku hknk [wf"%eyku {kxu k#ko"h%
hknk !ttzku Mkkk"k yrf]k fh"k{kt yk"e nke.
fh% 3 : L#kr#f Wkk#ku yLku
fk#o krkyku
Lkkkrhfku kkMku kfhkh rLk"kh% {kxu k% e"kLke
Wkk#ku Au.
qkf Mkk{u ykf]#kuLkk Mkk{kL# fk#k nuX

kkwt
!khkLkk ktkh%Lke Aa.2 yu 226 nuX k"k
yhS
nkrLkfkhf% Wkuk yfM{kkke kke LkwfMkkLkLke
(xLkk{kt nuh s"kkkhe "e{k yrrLk#{,
1991 yk"k hkxe# k#ko"h% rx#wLk
yrrLk#{ 1995 nuk hknk {kxu yhS.
ykf]#kuLkku fk#ku qk% yxfk""kLkku Mkkike swLkku
fkLkqLke Eks Au. ykf]#kuLkk fk#k nuX
{kuxk!kkLkk fuMkku rLkBLkrr$k u%eyku{kt "keof]k
kk# Au.
Wk$ : $kLkke Wk"Lkku Eks {LkkEnwf{Yku
hknk ku{s LkwfMkkLke {kxu kkwt !heu fhe
&fk#.
Wknh! : Z Lke [e{Lke{ktke Lkefkku q{kzku Z Lke

kzku&e Y Lkk ykhk{{kt r"kuk knkU[kze hkku nkku
yLku $kLkke Wk" Mkso"k k#ko nkku. Y kzku&{kt
hnu"k yk#ku ku knukke Wk" yMk"{kt Au, yu"k
Z Lkk k[k"ke kuLku hknk {e Lkn. ykku Y Lke
MktkrkLke MkL{w$ hnue [e{LkeLkk fk%kykuLku Mke
fh"kLkku Z Lku yku& yk#ku. (B. Venkatappa v. B.
[wMk s$kkkhe : Rylands v. Fletcher, L.R 1

Ex. 265 {kt Xhk"uk rLk#{ {k%u, u fkuE
#k kuLke s{eLk kh yu"wt f&wtf k"u fu yufXwt
fhu fu suLkk k{Lkke LkwfMkkLk k"kLke Mkt!k"Lkk Au
kku yu"k k{LkLkk Mkknrsf krh%k{u Mkoke
LkwfMkkLke {kxu ku #k [wMkk%u s"kkkh Au.
ykf]# kkk{kt yuf "ke LkwfMkkLke fu {LkkEnwf{ fu

ktLku {kxu k"ku fhe &fu Au. LkwfMkkLke fkuE ykf]#
k"k k [wf""kkkk Lkk%ktfe# "kh Au. LkwfMkkLke
ku fkhLke Au :
$kMkr$f LkwfMkkLke : ykLkwt [rhk "khYk Au
yLku "keLku k#uk LkwfMkkLkLkwt "kh ykku Au.
k'kYk LkwfMkkLke : ykLkwt [rhk tzk{f Au
yLku $kuxwt fhLkkhLku Mk fh"k khu Au.
Wknh! : X ftkLkeLkk yuf{{ktke $khLkkf kuMk

Awxku. ku%u r"Mkkh{kt hnukk kufkuLku Eyku
knkU[kze. yMkhkMk kufkuLku Lk{wLkkYk LkwfMkkLke
"kh ykk#k, fkh% fu "kh tzk{f s nku"wt
uEyu yLku kuLke rkhkuf nku"wt uEyu. yLku kuLke
rkhkuf nku"wt uEyu. yuf{ suxwt {kuxwt yLku Mk{],
kuLkk khk [wf""kkkk "khLke hf{ yuxe {kuxe
nku"e uEyu. (Shriram Gas Leak Case)
Lovis, AIR 1986 AP 239)
kuhfkhe : kuhfkhe!#ko f]#{ktke krh%B#k

nku# ku"k LkwfMkkLkku {kxu LkwfMkkLkeLkku k"ku fhe
&fk#.
rLkhkuk s$kkkhe : nkrLkfkhf yk"k M"!kr"f
heku nkrLkfkhf Wkuk{kt Mktzku"k#ue ftkLke A
Vuxhe{kt fk{ fhkkt yLku ykMkkkMkLkk r"Mkkhku{kt
"Mkkk kufkuLkk ykhku# yLku Mkwhkk Mkk{u Mkt!r"k
u${ Q!w fhu Au. yk"e ftkLke{kt [ke hnue
"]rkLkk [rhkLku fkh%u fkuEk% #kLku fkuE
LkwfMkkLk Lkn knkU[u ku"e $kke kqhe kkz"kLke
ftkLke A Lke rLkhkuk yu yL#Lku MkkUke Lkk &fk#
ku"e (LkkuLk-zuekuk) Vhs Au.
{LkkE nwf{ yuf yu"ku L#kr#f yku& Au suLke nuX

yuf #k fu su%u yL# #kLkk yrfkhkuLkwt
Wt(Lk f#wO Au yk"k fh"kLke Au kuLku yk"k f]#ku
fhke yxfk""k{kt yk"u Au. {LkkEnwf{ku ku fkhLkk
Au :
fk{[kW yLku
fk#{e
nuh Wk$
nuh Wk"Lkk Wkk#ku yk {k%u Au :
IPC Lke S.268 nuX yuf kwLkk {kxu Vkuskhe
fk#o"kne
Cr.P.C. Lke Ss. 133144 nuX nuh Wk"
qh fh"k {kxu {uSMxux Mk{k Vkuskhe fk#o"kne

Cr.P.C. Lke S.91 nuX nuhLkk{w, {LkkEnwf{
fu ktLku {kxu, ykkLke kh"kLkke Mkkku,
yuz"kufux sLkh yk"k nuh sLkkkLkk ku fu
kuke "w Mk#ku khk e"kLke kkwt.
$ko kkk yLku rkrLkr k$kyku

"ko kkk{kt, yuf "koLkk yuf fu "khu Mk#ku su{%u
Mkk{kL# E "uXe nku# yk"k suyku Mkk{kL# rnk
hk"kk nku#, kuyku ku{Lkk "ke ku{s ku "koLkk k{k{
Mk#ku "ke k"ku fhe &fu yk"k k[k" fhe &fu.
"ko kkk k"kuLkku nukw yu s fkhLkk fkLkqLke k"kLkk
rLkfk {kxu yk'kf yu MkkLkqfq {t[ kqhku kkzu Au,
fkh% fu yL# kkkkku{kt, yk k"k ku "koLkku
r"hku fhke #kyku {kxu rkLk-Mkkk#kq%o
s"kkkheyku MkkkLk{kt krh%{&u.
MktrnkkLkk ykuzoh yuf, rLk#{ 8 nuX rkrLkr
yk"k "ko kkk k"kLku M"efkh"k{kt yk#k Au.
rLk#{ khefu, ykkku hexLke fk#o"kne{kt

Lkk%kfe# "kh ykkke Lkke. k#koh%e# fuMkku{kt
ykf]# fhLkkhkyku kkMkuke Lkk%ktfe# "kh
{kk k"k yhS (M#wx) khk s k kE &fu;
Wx kkkMk MkrnkLkk r"kk"kh kwhk"kLkk
Mk{k#kusLk {kxu rhx fk#o"kne fhkkt rkrLkr
k"kyku{kt fk#o"kne "khu MkkLkwfq s%k# Au.
rkrLkr k"kyku yu P.I.L.s "[uLkk fuxkf {w#
kVk"kku yk {k%u Au :
P.I.L.s ktkh%Lkk A.226 yLku A.32 nuX yLkw{u
nkEfkuxo yu Mk"kuo[ ykk{kt hk# fu nuh

Mkkkrfkheyku Mkk{u k$ kE &fu Au. #khu
rkrLkr k"k $kLkke (xfku Mkrnk fkuEk% (xf
Mkk{u k$ kE &fu Au.
rkrLkr k"k{kt "ke y#kh# k%u fkLkqLke !kuk
kL#ku nku"ku s uEyu. yLku k"k{kt Lkk%ktfe# rnk
nku"wt s uEyu, #khu P.I.L. {kt "keLku yhS{kt
ykkuk k#k {k%uLkk $kuxk f]#Lkk fkh%u LkwfMkkLk k#wt
nku"kLkwt sYhe Lkke.
***
Wknh! : yuf Wkuk khk Lke{kt Akuz"k{kt yk"kk

rLkMktfku {kAe {khu Au. yu nuX"kMkLkk fuxkf
kk{sLkkuLkk S"LkLku u${{kt {wfu Au. yn fkuE yuf
{kAe{kh kh qk%Lke kke yMkh (%e ykuAe nkuE
&fu fu su "kh {ktkkk khtkhkkk fkLkqLke k"kLku
L#k#kur[k Xuh"e Lkk &fu. kw {eLku, k{k{
yMkhkMk {kAe{khku kh kke yMkh yuf "ko kkk
k"k{kt k {ktk"k $qxke k%Lkkkkk nkuE &fu.
"nu"kt Mkhu, yuf {kAe{kh #kkk kuh%u k"kLkku
$[o "uX"k Mkk{ Lkk k% nku#, khtkw Mk{k swk {kxu
yuf "ko kkk k"ku yk'kf heku kh"ze &fu.
rkrLkr k"kLkk k!ku
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 15 : fki x w t r kf fk#ku
rnLw khku
rnLw khku yu !khk{kt rnLwykuLku kkw kzkku
#kkk khku Au. rnLw &Lku r"Mk]k heku
"%o""k{kt yk"u Au, ku{s ku{kt kw, siLk yu
r&$ kkrkLkku k% Mk{k"u& fh"k{kt yk"u Au. yk
khku !khk{kt "Mkkk ku{s {wM{, rLk, kkhMke
ku{s sur"Mk {o rMk"k#Lkk k{k{ {oLkk kufkuLku
rMk"k# fu kkfkk hk$"k{kt yk"u nku#, kkw kzu Au.
rnLw Lk khku, 1955

rnLw{kt kkkt Lk Mktkte khkLku r"Mk]k fhe ku{s
ku{kt Mkwkhku fheLku rnLw Lkkhk, 1955 (the
HMA) Lku (z"k{kt yk"u Au. rnLw Lk khku
!khke# ktkh%Lkk A.366 Lkk yko{kt Mk{k"u& kke
yLkwMkqr[k rkLkuu kkw kzkku Lkke.
rnLw Lk khkLkk Mkt!o{kt Mktkt hk"ke k{k{
kkkkkuLku S.4 "khu kkw kzu Au. yk{ r"Mk]k heku
(z"k{kt yk"u yk khku ykkWLkk k{k{ khk ku{s
Lk Mktkte khk nuXLkk khkLku kh$kMk fheLku
(z"k{kt yk"u Au. kuke ykkW rnLw {kxu kkw kzkkt
fk#kLkk rLk#{Lkk r""k yk (zu khkLke {tswheLke
kkkk{kt n"u kh"kLkke {u Au. rMk"k# fu yu
Mktkte yL# uk"kE rnLw Lk khk{kt kLkk""k{kt
yk"u Lk nku#. (Rohini Kumari v. Narendra
Singh, AIR 1972 SC 459)
rnLw Lk khkLke Ss.5 yu 7 yu rnLw Lk r"rLke
&hkku yLku sYhe#kkkuLku kkw kzu Au.

k{, ktLku kk{ktke fkuE yuf kkLkk rhkrh"ku {k%u s Lk kq%o k#u nku"k uEyu.
rMk"k# fu #khu Lk #ku# r"r {k%u ku{s
#ku# heku Qs""k{kt fu yLkwMkh"k{kt yk"u
nku#, #khu Qs"%e Lku r"[kh%k{kt u"k{t

yk"ke Lkke. (Priya Bala v. Suresh
Chandra, AIR 1971 SC 1153) yn yk
YZekk fk#k{kt LkLkk k{k{ sYhe hekrh"ku, r"r "kuhuLkwt Mktkq%o heku kkLk k#uwt
nku"wt s uEyu.
Wknh! : A rnLw yu B r$Mke Mkkku Lk fhu.

ku{s Lk r$Mke {oLkk rh"ks {wsk fh"k{kt
yk"u. kuke, kuykuLkk Lk kk Lk khkLke
uk"kEyku nuX kh$kMk fhe &fk# Lkrn. (M.
Vijayakumari v. K. Devabalan AIR 2003 Ker
363)
kesw, u LkLkk rh"ksLkk kkLk hB#kLk

ktLku{ktke fkuE k% yu kkLkk Lk yL# knuk
yL# Mkkku k#uk nku# yu knukLkk LkLku h
fh"k{kt yk"u Lk nku#, #khu kAeLkk Lk h
k"kLku kkk Au.
kesw, LkLkk kkfkhku {kLkrMkf heku Mktkq%o
M"A nku"k sYhe Au. yu $kkhe fh"e yk"~#f
Au fu kkfkhku LkLke Mkt{rk ykk"k {kxu Mkk{
Au. ku{ Akkt yu"e krhMkrk k% Q!e kE &fu
Au fu, #k LkLke Mkt{rk ykk"k{kt Mkk%
hnu nku# khtkw #khkk {kLkrMkf yM"Mkkkke
kezkkk nku#, suLku eu ku #kLku LkLkk
uzk% {kxu y#ku# nuh fh"k{kt yk"u Au.
Wknh! : A yu B Mkkku rnLw rhk-rh"ks {wsk

Lk fhu. #khkk A "kht"kh ku!kLk y"Mkk{kt
hnu"k kku, yk Lk B Lke r"Lktke ke hkkk
fh"k{kt yk"u.
[kukwt, "h yu "w yu {&: 21 yLku 18 "koLke
{h kq%o fhue nku"e uEyu. su Lkku yk
sYrh#kk kq%o fhkkt Lk nku# ku S.12(1)(c) nuX
#kokkLkk nwf{Lkk{kke hkkk fhe &fk#. yk
sYhe#kkLkku !tk fhkk Lk Vk #ko fu
hkkk Lkrn, khtkw rnLw Lk khkLke S.18
nuX Mkkkk kwLkku k% kLku Au.
kkt[{wt, su Lk rkktrk MktktLke kuZeykuLkk

yufkeLkk Mkkku Mktktek kkfkhku Mkkku fh"k{kt
yk"u nku# ku Lk {kL# Lkke, (S.2(g) ku{s
S.2(f) Mkkzk (Mkkkuk) Mktktkuke "%o"u) rMk"k#
fu yk"k Lk ktLku kkfkhLke kk ku{s %ke
khk {tswh fh"k{kt yk"u nku#. su kk ktLku
#kyku "[uLkk LkLku {kL#kk ykku Au fu
Lk rkktrk MktktLke kuZeykuLke yth yk"u
Au ku Lkyu {kL# kkLke sYhe#kkkuLkwt kkLk
fh"wt s uEyu. (S.3(a)) (Shakuntala Devi v.
Amar Nath, AIR 1982 P&H 221)
frkk LkLkk Mk{#ke, u kkfkhku Lk{kt WkMkk

#kyku khk kwk yu kLke khefu yku$k"k{kt
yk"u nku# ku{s ku {n"Lkk Mktukku{kt fu {n"Lkk
Mkk"us{kt ku{ s%k""k{kt yk"u nku#, #khu ku
LkLke {kL#kk ku{s ku{Lkk MktkkLkLke fk#uMkhkkLke
kkkk{kt Mktkq%o kkZ yLkw{kLk kuk kk# Au. yk"k
fuMk{kt LkLke kq%okkLke kkkkku Mktkkukfkhf Au fu fu{
ku #kLk{kt u"k{kt yk"u Au. (Guru Charan v.
Adikanda Behari, AIR 1972 Ori 38)
Mkn"kMk yLkw{kLk kuhu Au fu, ktLku yufke Mkkku hnukk

#kyku krk-kLke Au. yu nfefk Au fu, #khu yuf
e kuLkk hk% nuX #k Mkkku hnuke nku# ku{s yk
kwYk #k ku%eLkk MktkkLkkuLku fkw fhu #khu yu
{kLk"kLkwt Mkkk yLkw{kLk hnu Au fu, ku e ku kwYkLke
kLke Au. "e, yk yLkw{kLkLkwt $tzLk yu Mkkrkke khk
fhe &fk# Au fu, ktLku "[u Lk k#k s Lkke.
(Balasubramaniyam v. Suruttayan, AIR 1992
SC 756)
ktkk Mk{#Lkku Mkn"kMk yu yLkw{kLk kuhu Au fu, {kL#

fh"k{kt yk"u Lk {kxuLke k{k{ r#k ku{s
rhrkykuwt kkLk fh"k{kt yk"u Au. (Nirmala v.
Rukminibai, AIR 1994 Kant 247) S.8 nuX
rnLw Lk khku Lk LkkU%e Mktkte rLk#{kuLkwt "%oLk
fhkku Lkke, khtkw hk# MkhfkhLku ku rnLwLke "[u
LkLke r"r M"YkLke Qs"%e/kq%okkLke LkkU%e
Mktkte rLk#{ku kLkk""kLke Mkkk ykku Au. yk LkLkwt
f]# Mkkrkk fh"k {kxu {n"Lkwt Au. S.11 s%k"u Au

fu, #khu LkLkk ktLku kkfkh rkktrk MktktLke
kuZeLke yth yk"kk nku# fu yuf Mkh$k kkukLkk ku{s
ekLke"Lkk fuMkku{kt LkLke #kokkLkwt nwf{Lkk{w
{u"e &fk# Au.
S.12 Lke[uLkk ykkhku kqhk kkzu Au, su nuX LkLku
#ko fh"k {kxu r"[kh fh"k{kt yk"u Au.

rk"keLke LkkwtMkfkk.
Lk Mk{#u rk"keLke {kLkrMkf yMk{kokk
#khu yhskh fu kuLkk "keLke Lk {kxu Mkt{rk
kkq"of fu fkxke {u""k{kt yk"e nku#.
Lk Mk{#u rk"ke/Mkk{uLkk kkfkh yhskh
rMk"k# yL# fkuE #k khk k!o"ke hnu
nku# ku{s yu nfefk yhskhke y% nku#.
S.16 (1) {kt &ko#k {k%u, fk#kLkk Mkt(koLku fkh%u
h Xhk""k{kt yk"u sL{u MktkkLk kuLkk {kkkrkkkLkk "khMkk Mktkte k{k{ nukwyku {kxu ykihMk
MktkkLk khefu "ko"k{kt yk"&u. #khu LkLkk fkuEk%
kkfkh LkLke #kokkLku kzfkhu Au, yLku kuke Lk
h fh"k{kt yk"kk Lkke, #khu ku Lk {kL# hnu&u
yu ku kkfkhLkwt MktkkLk ykihMk hnu&u, S.16(2)
{wsk, #khu Lk h fh"k{kt yk"u Au, #khu ku"k
Lk hB#kLk sL{u MktkkLk huf nukwyku ku{s
Ehkkyku rMk"k# fu S.16(3) Lkk {wsk, kuyku ku{Lkk
{kkk-rkkk rMk"k#Lke yL# #kLke r{fk Mktkte
fkuE k"ku/n Lk kE &fu.
rnLw Lk khkLke S.10 nuXLkk ykkh fu suLkk kh
L#kr#f r"!ksLk {kxuLkwt nwf{Lkk{w kMkkh fhe &fk#
ku{s S.13 Lke AqxkAuzkLkk nwf{Lkk{k {kxu k% yu s
ykkh sYhe Au.
S.13 {wsk AqxkAuzk {kxuLkk ykkhkuLke #ke Lke[u
{wsk Au.
k{, rk"ke krk fu kLke yu #kr![kh fhu
nku"ku uEyu. #kr![khLkk ykkh kh krk fu
kLke AqxkAuzk {kxuLke yhS fhe &fu Au. #kt

nt{u&k rLkkuokkkLkwt s yLkw{kLk hnu Au, khtkw yu
ykkh hk$"k{kt yk"u ykkukku Mkkrkk fh"kLke
s"kkkhe yhskhLke nku# Au. #khu fkwkk
fh"k{kt yk"e nku# ku{s #kr![khLke, M"ef]rk
fh"k{kt yk"e nku# #khu ykku yu Lke fh"wt
uE&u fu k{k{ Mktukku fu krhMkrksL# yLku
Mk# Au, su{kt fkuE fkxMktr hnue Lkke.
kesw, rk"ke krk fu kLke khk yhskh Mkkku
whkkke "ko"k{kt yk"u. yk{kt {kLkrMkf
y#k[kh/whkkLkku k% Mk{k"u& kk# Au. whkk
ku{s kuLke {kkkLke fk#kfe# r"!k"Lkk yu Au
fu, !khke# r"r-r"kLk{kt Lk Mktkte kwLkku
&ko""k{kt yk#ku Au fu fu{. yk{, whkk Lkk
ykkukku Lke fhke "$ku ykk "%o""k{kt
yk"u "%oLk ku{s kkk yk k{k{ kkkkLke
kkkMk fh&u yLku yu k% #kLk{kt u&u fu,
yhskhLkk {Lk{kt "kske fkh% fu Mkt&# hnu
Au fu ku yhskhLku rk"ke/Mkk{k"kk Mkkku
hnu"k{kt Mktkq%o u${ ku{s nkrLk hnu Au.
M"kM#, &hehLkk y"#" ku{s S"LkLkwt u${
whkk {kxu k%khe{kt u"k{kt yk"kwt Lkke,
u${ Mktkte "kske Mkt&# kqhkku Au. (Dastane
v. Dastane, AIR 1975 SC 1534) whkk {kxu
Vk Lk S"LkLke kqxVqx fhkkt k% "w kt!eh
fkhLkk f]#ku s k%khe{kt u"k&u. (Savitri
Pandey v. Prem Chandra Pandey, AIR
2002 SC 591)
Wknh! : A yu B Lkk Lk Auk Mk "koke k#u

Au. Auk ykX "koke, B Lkk A #u &ko""k{kt
yk"u hfkhLkk y!k" ku{s Mktkq%o kukh"kneLkku
!kuk kLkk"kke kuLkk M"kM# Mktkte WkMkeLkkk
k$"u. B fuxef "$k nuh{kt k% A Lku
nuhkLkkrk fh"kLke huf kf zke ukku. B ku{Lkk
kkfLke Mkkku k% $hkk heku "kuo. A Lkk yu Mkt&#
kh fu B Lke MkkkuLkk Mkn"kMkke ku%eLku LkwfMkkLk
knkU[&u. yk{ whkkLkk ykkh kh A Lku AqxkAuzkLkwt
nwf{Lkk{wt {tswh fh"k{kt yk"&u.
Wknh! : A yu B Lkk Lk kE k#u Au. A yu

kkfLke t$Lkk fhu. su{kt nfefk yu Au fu B Mknukw
fheLku Mkkk A Lke EAk kq%o fh"k Lkfkhu Au. yk f]#
whkk s Xhk""k{kt yk"u. (Forbes v. Forbes,
[1955] 2 All ER 774)
Wknh! : A yu B Lkk Lk kE k#u Au. B r{kku

Mkkku kY ke"kLkku &ku$eLk Au. ku{s {rnLk{kt ku "$k
kY{kt [f[qh hnu Au. Vk kY ke"kLke k yu whkk
Lkrn k%"k{kt yk"kk. A Lku yk whkkLkk ykkh kh
AqxkAuzk {&u Lkrn. (Harjit Kaur v. Roop Lal,
AIR 2004 P&H 22) u fu kYLke MkkukkLku fkh%u
y{wf f]# ke Mkkke kh kezk fu w:$ k#f kLku
#khu ku whkk{kt krh%{e &fu Au.
keswt, Mkk{k"kk Mkkkeyu yhskhLku Mkkk ku
"ko Mkwe #S eu. yuf Mkkke khk yL#
MkkkeLkku fkuEk% #ku# fkh% r"Lkk yuf kke#
Ehkek ku{s fk#{e krh#kk yu #kkLkk
yk"~#f k" Au. #s"k{kt yk"u krk fu
kLkeyu yu r"!ksLkwt f]# VhS#kk Mkkrkk
fh"kLkwt hnu&u. ku{s #s"k{kt yk"u krk fu
kLkeyu ku"k #kk kkA #kske ku{s #ku#
fkh% kkk Mkt{rkLke kuhnkshe Mkkrkk fh"e
uE&u. yhskhu #kkLkku kwLkku k{k{ &tfkykuke
kh Mkkrkk fh"kLkku uE&u. #kk fh"k{kt
yk"u krk fu kLkeyu k{k{ Mk{# LkLke
Zkk k$""kLke kz&u, Lkn kku ku"ku #kk
LkLkku ytk k"&u yu ku"wt r"!ksLk Mkt{rkke
k#u k%k&u.
[kukwt, Mkk{k"kk krk fu kLke yu yL# {oLkk
Ykktkh hB#kLk rnLw {oLkku #kk fh"kLkku
hnu&u. #khu #k yL# kke Mkiktrkf
"Vkkhe yLkwMkhu yk"k ku%e Mktkq%o &tMkf nku#
ku{s ku y{wf {o fu kuLke LkerkLkku rn{k#ke nku#
#khu fu" yu {kxu s ku #kyu rnLw {oLkku
#kk fh"kLkku hnu&u Lkrn. Wkhktk #khu ku%e
ku%eLkk {oLkku yrfkh #kkLkk [kuMk khk
{wsk krh#kk fhu ku{s r"rMkh Ykktkh
yLkwMkheLku yL# {o kn% fhu, #khu rnLw Lk

khkLke S.13(1)(ii) Lkk yko {wsk rnLw {oLkku
ytk k""kLkku hnu&u.
kkt[{wt, S.13(1)(iii) {wsk Mkk{k"kk krk fu
kLke yM"Mk {Lk yk"k {kLkrMkf krkke
kezkkku nku"ku uEyu Au. yu"e {kLkrMkf krkLkwt
{k% yuxwt nku"wt uEyu fu LkLke Mkkk#kk{kt
(xkzku fh&u. (B. N. Panduranga Shet v. S.
Mk{wt, ktLku kkfkh "[u LkLke kt!eh rkhkz

kze kE nku# ku{s ku kqxe k#u nku#. Mk"kuo[
L#k#k#Lkk fuL MkhfkhLku Naveen Kohli v.
Neelu Kohli, AIR 2006 SC 1675 Lkk fuMk{kt
ykku Vh{kLk {wsk Lk khk (Mkwkhk{f)
$hzku, 2010 {kt Mkwkhu rnLw Lk khk{kt
LkLke kt!eh kqx Lku rnLwkhk{kt AqxkAuzkLkk
ykkh khefu Mk{k"u& fh"k{kt yk"u Au.
N. Vijayalakshmi, AIR 2003 Kant 357)
yM"Mk {kLkrMkf {kLkrMkfkk Mkkrkk fh"kLke

s"kkkhe yhskhLke hnu Au. yk $tzLke n
yth fuMk k""k {kxu {kLkrMkf M"kM#Lku
s"kkkh kLkk""wt sYhe Lkke. "e, #kt yu{
kwtMk nku"e uEyu fu yhskh hk$e &fu. huf
fuMkLke $kMk nfefk yLku Mktkku kh r%o# yk
fh% kh Vhe &fu.
Awt, Mkk{k"kk krk fu kLke Wk ku{s
krh%k{ef heku f] hkukke kezkkk nku#.
Mkkk{wt, Mkk{k"kk krk fu kLke Mktkfo k{ ke#
[ukehkukke kezkkk nku#. ku ykkhLku ykk fhe
&fk# Lkrn fu, hkuk % knkh k#u ku{s ku
Mkk# Au. #khu yu{ kkk""k{kt yk"u f hkuk
Mktkfok{ M"YkLkku Au ku{s ku sYhe Lkke fu ku
yhskhLku Mktkfok{ke k&u #khu yk ykkh
Mktkkukfkhf heku {kLke &fk#.
ykX{wt, Mkk{k"kk krk fu kLke yL# fkuE
k'{f Wku&{kt "u&ke "$ku wrLk#k{ktke
krh#kk fh"ku uEyu. rnLw khk nuX, yk
f]# r"kLke fk#kLke ryu k#u {]#w Mk{fk
k%"k{kt yk"&u. Mkk{k"kk krk fu kLkeyu
k'{f Wku&{kt "u& fhke "$ku kuLkk k{k{
rhk-rh"kuLkwt kkLk fh"wt uEyu.
Lk"{wt, Mkkk fu kuke "w "koke swk hnukk krk fu
kLke (tkrk)Lku Mkkt!"k{kt yk"&u Lkrn.
!khke# kwhk"kLke khk 1872 Lke S.108 {wsk
r"hkue kwhk"kLke kuhnkshe{kt #kLku {h%
k#u {kLk"k{kt yk"&u, #khu ku%e Auk Mkkk
"ko fu kuke "w Mk{# {kxu u$"k{kt fu
Mkkt!"k{kt yk"u Lk nku#.
ykk khk L#kr#f r"!ksLkLkk yku&{kt, ktLku

kkfkh{ktke yuf kkfkhu fu hsqykk khk fu Auk
yuf "ko fu kuke "w Mk{#ke ktLku "[u Mkn"kMkLkku
kwLk:ykht! k#u Lkrn. ku{s yk ykkh kh
AqxkAuzkLkwt nwf{Lkk{wt {u"e &fk#. (S.13(1A)(i),
HMA)
ktk#S"LkLkk yrfkhkuLke kwLk:MkkkLkkLkk fuMkku{kt

ku{ktke yuf kkfkh AqxkAuzk {kxuLkezee {kxu
ykk{kt yhS fheLku &ko"e &fu Au fu zee kMkkh
f#koLkk yuf "koLkk kkk fu #kh kk LkMktktke
uzk#uk kkfkhku "[u ktk#S"LkLke kwLk:MkkkLkk
kE Lkke. (S13(1A)(ii), HMA)
Wkhkuk ykkhku{kt W{uhkkt, kLke yu ykkh kh fu
LkLkk kht!ke s krk kkfkh, Mk]r{ r"Lkwt
f]#, ku{s nu"kLke#kLkku kwLkku fhu nkuE AqxkAuzk
{ktke &fu Au. yn yu sYhe Lkke fu krkLku kwLkukkh
Xhk""k{kt yk"uku nku"ku s uEyu, khtkw krk khk
yk &Lkk y{wf kwLkkLke ELMkkVe fk#o"kne
hr{#kLk k% kLke AqxkAuzkLke yhS hsq fhe &fu
Au. "e#khu krk yk kwLkkyku fh"kLkk #Lkke
kuLke kh knku{k k#u nku# ku{s kwLkukkh Xhk""k{kt
yk"u nku#, #khu ku AqxkAuzkLkku ykkh kLke &fu
Lkrn.
#khu LkLkk ktLku kkfkhku khk kkhMkrhf Mkt{rkke
AqxkAuzk {kxuLke yhS hsq fh"k{kt yk"e nku# #khu
rnLw Lk khkLke S.13B ku AqxkAuzkLku {kL# fhu Au.
yk yhS{kt yu Mkheku &ko""wt uEyu fu kuyku
Mkkku hnu"k {kxu Mkk{ k#u Lkrn ku{s Auk yuf
"koLkk kkkke kuyku yufkeke yk hnu ku{s

kuykuLkk Lk Y$Mk fh"k{kt kuykue kkhMkrhf
Mkt{rk hnue Au.
LkLkk yuf "koLkk kkk{kt AqxkAuzkLke yhS fhe
&fk# Lkrn, yu k% $kkhe fhk""e uE&u fu,
AqxkAuzkLkku rLk%o# yr"[khe heku eu Lkke. S.14
Lke uk"kE Lkke yuf "koLkk kkkLke kq%okk
knuk AqxkAuzkLke yhS M"efkh"k{kt ykkLke
krk &ko"u Au.
krkLke kLkeLku !h%kkuk% ku{ Mknk# fh"kLke
s"kkkheLkku ytk AqxkAuzkLkwt nwf{Lkk{w fh"kLke
s"kkkheLkku ytk AqxkAuzkLkwt nwf{Lkk{w kMkkh
fh"kke yk"e skku Lkke. rnLw LkkhkLke S.25
krk fu kLkeLke fk#{e !h%kkuk% fu kuLke hf{ {tsqh
fh"kLke ykkLku Mkkk ykku Au. yk n "ikrLkf
Au, kuLku Lkfkhe &fk# Lkrn. Wknh%- r"rMkhLkk
fhkh khk
rnLw $khMkkE khku, 1956

rnLw "khMkkE khku, 1956 (the HSA") yu yufYk
yLku #kkf heku rkLk"Mke#ke "khMkkE krkLke [[ko
fhu Au, yLku Mkkku Mkkku r{kkkh yLku #k!kkk Mfw
khk {tswh fh"k{kt yk"u #kykuLku kkw kzu Au
ku{s ku {kY {"{, y#kMkLkkLkk ku{s
LkkBkwhe khefuLke rnLw khkLke krkke ykkW
{kL# fhu #kLku k% kkw kzu Au.
rnLw "khMkkE khkLke S.4 yu kuLke uk"kEykuLku
"khu kzke yMkh ykku Au. yk khku rnLw "khMkkE
khkke {kL# fhk#ue k{k{ kkkkku Mktkte ykkok
fkuE YrZ fu $k% khk rnLwykuu kkw kzkkt
"khMkkE khkLkk k{k{ yL# rLk#{kuLku Lkkkw fhu Au.
rnLw "khMkkE khku r"rrLk{ko%Lkk yMk" hk"kk
ku{s ku{Lkk y{{kt yk#k knuk kkfkrf yL#
khk/fk#kLku Lke[u Wkkhu Au.
rnLwykuLke r{fkLke "khMkkE rnLw "khMkkE khkLkk

fh% 2 {kt yk"u uk"kEyku khk {kL# fh"k{kt
yk"u Au. rnLw e fu kwYkLkk {]#wkk kuLkk
LkSfLkk "khMkku kuLkk yLkwkk{e kLk&u ku{s kuLke
r{fkLkk nkh ku{s yu Mkkku ku kh yLkwkk{e
hnu&u.
$kMk Lk khk, 1954 nuX Lk fhu kkfkhkuLku
rnLw "khMkkE khku kkw kz&u Lkrn (S.5, HAS)
rnLw fuMkku{kt "khMkkE !khke# "khMkkE khk,1925
{wsk fh"k{kt yk"uu Au. rnLw "khMkkE khkLke S.6
{wsk, Mkt#wk rnLw fwxwtk{kt Mkn rnMMkukhLke kwke yu
r{kkkh khk {wsk Mkn rnMMkukh khefu ku%eLkku n
hnu Au. ku{s Mkn rnMMkukh kwk suxku s ku%eLkku
n k% hnu Au. yk{ n"u Mke k% Mkt#wk rnLw
fwxwtk{kt fkko kLke &fu Au. yk{, ku%e "rMk#kLkk{k
Mktkte "%ke ku%e nkh nku# ku"e fkuEk%
r{fkLkku rLkfk fhe &f&u. S.6(3) Xhk"u Au fu,
MknrnMMkukhLkk {]#w kk #ku# heku r{fkLkk
!kkk kkz"k{kt yk"&u, fu su r{fk kh ku
MknrnMMkukhLkku {kefe n nku#. S. 6(4) {wsk,
kr"k % Lkku rMkktk yu ykkh kh Lkkkw
fh"k{kt yk"u fu, u"wt !hkkE fh"k {kxu LkkUk#u
"khMkkhku s"kkkh Lkke.
rnLw "khMkkE khkLke S.8 kwYk "khMkkhkuLkk fuMk{kt
"khMkkELkk Mkk{kL# rLk#{kuLke [[ko fhu Au. yk khk
nuX kwYkLkk {]#w kk kuLkk fk#uMkhLkk "khMkku
Lke[uLkk [kh fkhku{kt r"!kSk fhk# Au.
krhr& Lkk "ko-1 {ktLkk "khMkku ku{s yu
MkkkuLkk "khMkku;
krhr& Lkk "ko-2 {ktLkk "khMkku;
S. 2(a) {kt &ko"u Mkkkuk (rkk]kkku);
S. 2(c) {kt &ko"u r!kkkuk ({kk]kk).
yk{, r{fk yk khkLkk krhr&Lkk "ko-1 {kt
&ko"u kMkt fh"k{kt yk"u 12 "khMkku{kt Mkkik{
nMkktkh fh"k{kt yk"&u, yk"k "khMkku rLkV hnukk
ke "koLkk "khMkku{kt ku{s ku"k "khMkkuLke
kuhnkshe{kt rkk]kke yLku {kk]kke "khMkku{kt

r{fk nMkktkh fh"k{kt yk"&u. yk f{{kt hsq
fh"k{kt yk"u r{fk {kt M"-kkSok r{fk
{S#khe/Mkrn#khe r{fk{kt r{kkkh n Mktkte,
"zekukkSok r{fk ku{s $ukek#f s{eLkLkku
Mk{k"u& fh"k{kt yk"u Au.
rnLw LkkhkLke S.10 {kt "%o""k{kt yk"u rLk#{ku
yLkwMkkh kMkt fh"k{kt yk"u k{ "koLkk "khMkku{kt
r{fkLke "nU[%e fh"k{kt yk"&u. kwYk yu e
"khMkkhkuLku Mk{kLk k%"k{kt yk"&u.
Wknh! : A kuLke r""k W, kwke D, kwk S1 ku{s

kuLkk kwhkukk{e kwkLkk ku kwkku (SS1
yLku SS2) yLku kwke (SD)Lku {wfe kwshe k#u. W,
D yLku S1 yu k{k{ yu Mkh$k rnMMkukh k&u su
hufLkku 1/4 !kk hnu&u yLku SS1, SS2, ku{s SD
Lkku Mkkku {e 1/4 !kk hnu&u. yk{, yk hufLkku
rnMMkku A Lke r{fk{kt 1/12 hnu&u.
krhr&Lkk "ko-1 {kt "%o""k{kt yk"u
rkLk"Mke#kLkk k{k{ "khMkkuLke rLkVkkke
krhr&xLkk "ko-2 Lke #ke-9{kt "%o""k{kt yk"u
"khMkkuLke "[u r{fkLkwt nMkktkh fh"k{kt yk"&u.
"ko-2Lkk "khMkku yu s Mkkku Wkhkrfkhe kLk&u Lkrn
khtkw kuLkk fhkkt yk khkLke S.11 {kt [[ko fh"k{kt
yk"u rLk#{ {wsk #ke-9Lkk Mk{wn{kt kuyku hnuk
nku# kuyku s Wkhkrfkhe hnu&u. #khu knue #ke
Mkkku MktLk "khMkkh r{fk k fh"k {kxu
nkh nku# #khu #khkAeLke #ke{kt s%k"k#u
"khMkkhkuLkk rnMMkkyku{kt krh"koLk k&u Lkrn. k%
#khu rkLk"rMk#rk r{k{kt yuf fhkkt "w "khMkkh
(yuf s #ke{kt &ko"k#u) r{fk kr {kxu
nkh nku# ku{Lke "[u r{fkLke "nU[%e
Mk{kLkkkLkk Mkk{kL# rLk#{ {wsk rnMMkkLkwt krh"koLk
k&u.
Wknh! : A kuLkk !kk]Lkk kwk ku{s knuLkLkk kwkku

yLku kwkeykuLku {qfeLku kwshe # Au. ku kk "ko-2
Lke #ke- IV {ktLkk "khMkku Au. ku{s yu s Mk{#u A

Lke r{fk {kt Mkh$u !kku rnMMkukh hnu&u.
Wknh! : A kuLke k% kwkeykuLke kwkeyku yLku

kwkeykuk kwkkuLkk kwkLku {wfeLku kwshe k#u.
ykkWLke kkike kuLke kwke D Lkk Wkhkrfkhe Au
ku{s kAeLkk yL# kkik yu kuLke kwke D1 Lkk
Wkhkrfkhe Au. r{fkLke "nU[%e kwkeyku D yLku
D1 Lke &k$kyku {wsk k&u Lkrn khtkw kk [kh
"khMkkhku Mk{kLk heku nkh kLk&u ku{s hufLkku
rkLk"rMk#rk r{fk{kt 1/4 !kk hnu Au.
rnLw "khMkkE khkLke S.8(c) Lkk s%k#k {wsk,
"ko-1 yLku 2 Lkk rkLk"Mke#k "khMkkhkuLke y"uS{kt
ku{Lke r{fk rkk]kk yLku {kk]kk{kt nMkktkh%
fh"k{kt yk"&u. Ss.12 yLku 13 Lkk rLk#{ku {wsk
"khMkkELkk yku&Lkwt kkLk fh"k{kt yk"&u. rnLw
"khMkkE khkLke S.12 kMktkeLkk rLk#{kuLke [[ko fhu
Au fu su rkk]kk ku{s {kk]kkLke "[u "khMkkELkk
yku&Lku {tsqhe ykku Au. S.13 "[u "khMkkELkk kuLkk
{kk]kk yLku rkk]kkLkk MktktkuLke {kkk Lke fhkk
rLk#{ku Xhk"u Au. yk"k MktktLke {kkk Mkt{k fu
yMkt{k ku{s ktLku M"YkLke nkuE &fu Au.
Wknh! : ktLku Mkk{ "khMkkhku Mkkkuk (rkk]kk)

Au. Wknh% khefu !kk]Lkk kwkLke efhe ku{s
fkfkLkku kwk. ykkWLkk fu suyku MkkkuLke ku {kkk hk"u
Au. yLku kAeLkk fu su MkkkukLke k% {kkk hk"u Au.
Wknh! : Mkk{ "khMkkhku ktLku Mkkkuk {kk]kke#
Au. Wknh% khefu !kk]Lkk kwkeLke kwke ku{s
{kkkLkk kwkeLkku kwk ykkW fu suyku rkk]Lkk MktktLke
ku k%e {kkk hk"u Au ku{s kAeLkk fu suyku
rkk]kkLke k% k%e {kkk hk"u Au. su{ fu ku%e e
Au yu nfefk Mktkte.
rnLw e hk""k{kt yk"u r{fk fkuEk% heku
fkuEk% heku MktkkLk fhk# Au fu su ku%eLkk khk
ku%eLke Mktkq%o r{fk Xhk"kE Au yu ku Mktkte
ku%eLkk r" ("rMk#kLkk{k) Mktkte kuLkku rLkfk

fh"kLke ku%eLku Mktkq%o Mkkk hnue Au (S.14, HSA).
S.15 rkLk"Mke#ke kwshe sLkkh rnLw eLke
r{fkLke "khMkkELke [kuMk ku{s MktkXek #kusLkk

kqhe kkzu Au. yk f{ rkLk"Mke#ke rnLw MkeLkk
"khMkkhkuLku Lke[uLkk kkt[ fkhku{kt "nU[u Au:
fkuEk% kwhkukk{e kwk, kwke fu ku%eLkk krkLkk
kwkku, kwke ku{s ku{Lkk kkfku, kuyku yuf Mkkku
s nkh Au. yk "ko{kt &ko"u "khMkkhkuLke
y"uS{kt fu rLkVkk{kt ku%eLke r{fk ku%eLkk
krkLkk "khMkkhkuLku "nU["k{kt yk"&u.
ku%eLkk krkLkk "khMkkhku.
rkLk-"rMk#keLkk {kkk fu rkkk.
rkLk-"rMk#ke rkkkLkk "khMkkhku.
rkLk-"rMk#ke {kkkLkk "khMkkhku.
rkLk"rMk#ke kwshLkkh rnLw eLkk "khMkkLkku ykkh
ku%eLkk fk nuXLke r{fkLkk kuk kh hnu Au.
yk{, yk r{fkLke nMkktkhLke r#k ku{s
"khMkkLke krkLke % fhu Au. (Bhagat Ram v.
Teja Singh, AIR 2002 SC 1)
#khu rnLw rkLk "Mke#ke kwshe # Au. ku fuMk{kt

ku{s kuLkk {kkk-rkkk kkMkuke "khMkk{kt {u
r{fk ku%eLkk {]#wkk ku%eLkk rkkkLkk n#kk
"khMkku{kt kkAe Vhu Au ku{s "khMkkELkk Mkk{kL#
rLk#{ {k%u ku%eLkk krk fu krkLkk "khMkku ku r{fk
kh nkh kLk&u Lkrn. Mk{kLk heku, ku%e khk
"khMkk{kt ku%eLkk krk fu MkMkhk kkMkuke {u""k{kt
yk"u r{fk ku%eLkk {]#wkk ku%eLkk krkLkk
n#kk "khMkku{kt kkAe Vh&u, ku r{fk ku%eLkk
({now{)Lkk {kkk fu rkkkLkk "khMkkuLku {&u Lkrn.
u fu, #khu fkuE rnLw Mke ku%eLkk kwk fu kwke ku{s
ku%eLkk kwhkukk{e kwk fu kwkeLkk kwYk fu e kkfkuLku
{wfeLku kwshe # #khu ku%eLke su fktE k fh"k{kt
yk"u r{fk fuxef kkkkku kh yu s Mk{#u
ku%eLkk krkLkk rkLk"rMk#keLke Mkkku hnu&u.
Wknh! : A ku%eLkk krk H ku%eLkk kwkku S1 yLku

S2 ku%eLkk kkik SS (ku%eLkk kwhkukk{e kwk S Lkku
kwk), WS3, S3 Lke r""k, kwhkukk{e kwk, ku
kwkeyku D1 yLku D2, DD, D Lke kwhkukk{e kwke
yLku rMk"k#Lkk !kE B ku{Lkk kk WS3 yLku B
rMk"k#Lkk S.15(1) Lke #ke (a) {kt Mk{k"u& kkk
k{k{ "khMkku k fhk#u ALke r{fk{kt yLkwkk{e
hnu&u. kuyku yuf Mk{kLk heku ku{s WS3 yLku B Lku
kkfkk fhkkt nkh hnu&u. WS3 fu su #ke (b)
{wsk "khMkkh Au. ku{s B
su #ke (d) {wsk "khMkkh Au kuyku #ke (a) Lkk
"khMkkhkuLku fkh%u yLkwkk{e khefu nkh kLkkk
Lkke.
yk{, S1, S2, SS, D1, D2, DD ku{s H suyku
Mk{fkeLk Mkkku yLkwkk{e khefu huf 1/7
!kk/rnMMkkLkk nkh hnu&u. u S Lku "khu kkfku
nku#, kku ku hufLke "[u yuf rnMMkku s ykk"k{kt
yk"&u ku{s kuyku S1 ku{s yL#Lke su{ Mk{kLk
rnMMkk {kxu k"ku fhe &f&u Lkrn. ku rfMMkk{kt
#k"kh "nU[%eLku ku &k$k"kh "nU[%e
fh"k{kt yk"&u. (S.19)
Wknh! : A ku%eLkk knuk krk khk sL{uk kwk S

ku{s ku%eLkk ke krk B khk ku%eLku "khMkk{kt
{u r{fk AkuzeLku kwshe # Au. yu r{fkLkwt
nMkktkh% #ke- (a) nuX S Lku fh"k{kt yk"&u.
su{kt B Lkk "khMkkuLkku n rnMMkku hnu&u Lkrn. (Rama
Ananda v. Bhima, AIR 1969 Bom 205)
Wknh! : A ku%eLkk kwhkukk{e kwkLkk kwk SSS

ku{s kwhkukk{e kwkLke kwhkukk{e kwkeLkku SDS ku{s
ku%eLkk krk H Lkk !kE HB Lku AkuzeLku {]#w kk{u Au.
S.15(1) Lke #ke (b) {wsk ku%eLkk krkLkk "khMk
khefu Vk SSS Lku s r{fkLkwt nMkktkh fh"k{kt
yk"&u. SSS S.8 Lkk krhr&Lkk "ko-1 {kt rLk'
f#ko {wsk H Lkk "khMk Au. SDS ku{s HB
krhr&Lkk "ko-2 {kt rLk' f#ko {wsk H Lkk "khMkku
Au. yk{ SSS yu SDS yLku HB Lku kkfkk hk$&u.
S.18 Lkk s%k#k {wsk, Mkkike LkSfLkk k{
"khMkkhku ykuh{k Lkke. Mktktrk "khMkku khefu kMkt

fh"k{kt yk"u Au. S.19 {wsk #khu ku fu kuke "w
"khMkkhku rkLk"rMk#ke r{fkLkk yuf Mkkku
yLkwkk{e kLku&u #khu kuyku #k"kh heku r{fk
k fh&u. #khu S.20 Lkk Xhk#k {wsk sL{u
kkfLku kuLke {kkkLkk {]#wkk r{fkLkk "khMkk
Mktkte Mk{kLk n hnu&u. %u fu ku rkLk"rMk#keLkk
{]#w knuk sL{u.
rnLw "khMkk khku 1928 (rLk#kuo#kkLke Y$Mk) kwY
kkzu Au fu, #kyku fu suyku sL{ke s kktzk fu
{tkwrLkk nku# kuykuLku "khMkk{ktke kkfkk hk$"k{kt
yk"&u. ku{s Mkt#wk fkixwtkef {krfeLkk rnMMkukh
fkuEk% hkukLkk fkh%ke, $kuz$kk% fu &kherhf fu
{kLkrMkf $k{eLkk fkh%u kuykuu k% "khMkk{ktke
kkfkk h$k&u.
rnLw "khMkk khk, 1925 Lke uk"kEyku {wsk fkuE
k% r{fk rnLw kwk fu e "rMk#k fu "rMk#k
Mktkte "%ke rLkfk fhe &fk&u. "e, "rMk#k
Mktkte f]rkLke yk Mkkk !h%kkuk% {u""k {kxu
nkh nku# ku Mktkte "rMk#kfkko fu "rMk#kfkko
eLku k% hnu&u. (S.30)
rnLw Mkkeh yu $kek!k khku, 1956

(the HMGA)
rnLw Mkkeh yu "kek%k khkLkk yko {k%u

Mkkeh yuxu 18 "koLke Lke[uLke "#Lke #k.
(S.4(a)) "ke yu Mkkeh, kLke r{fk ktLkuLkk
kfukhe hk$Lkkhk Au. "keLkk fkh{kt fwhke "ke,
{kkk fu rkkk khk "rMk#kke rLk{"k{kt yk"u "ke,
ykk khk rLk{"k{kt yk"u "ke ku{s Mkkeh
ykk {wsk "ke khefu kkkkk hk"kk #kLkku
Mk{k"u& kk# Au. (S.4(b), HMGA)
#khu rkkk Sr"k nku# #khu ku ku{Lkk Mkkeh kwk
ku{s Lk Lk k#uk kwkLkk fwhke "ke Au. ku{s
Vk ku{Lkk {]#w kk s {kkk ku kkfkuLke fwhke

"ke kLku Au. Wkhktk #khu Mkkeh kkt[ "koLke
Lke[uLke "#Lkku nku# #khu rkkk fu ku{Lkk {]#wkk
{kkk ku kkfLkk fuMk{kt fwhke "ke hnu&u. "e,
yLkkuhMk kkfLkk fuMk{kt, rkkk kk {kkk S"Lk
hB#kLk ku kkfLke fwhke "ke hnu&u. (S.6,
HMGA)
rnLw Mkkeh yLku "kek%k khkLke S.8 {kt fwhke

"keLke MkkkLku "%oLk fh"k{kt yk"u Au. yk{
fwhke "ke MkkehLkk rnk {kxu r{fk k fhe &fu
Au. fwhke "ke Mkkeh ku{s kuLke r{fkLkk rnk{kt
Lku hk% {kxu sYhe kkkyku E &f&u. "ke
MkkehLke stk{ r{fkLkku fkuE !kk E &f&u Lkrn,
kehku {qfe &f&u Lkrn fu !kzu ykke &f&u Lkrnt fu
kkf (Mkkeh) Lke {h 18 "koLke k#k kk kuLke
r{fk yuf "ko fhkkt "w Mk{# {kxu !kzu ykke
&f&u Lkn.
rnLw kf yLku &h!kkuk!Lkku khku, 1956

(the HAMA)
rnLw kf yu !hkkuk%Lkku khku rnLw, kki, siLk

yLku r&$Lku kkw kz&u. yk khku kf r"Lk ku{s
!h%kkuk% Mktkte fk#kLkwt "%oLk ku{s ku{kt VuhVkh
fhu Au. yk khku ku r"k#ku khLke uk"kELku "khu
{n" ykku Au.
{kL# rnLw kf yu !h%kkuk%Lkk khkLke
yk"~#fkkyku Lke[u {wsk Au.
kf uLkkh #kLku ku {kxuLkku n ku{s ku
fk#uMkh heku kwk fu kwke kf u"k {kxu Mkk{
nku"ku uEyu (Ss.7 and 8, HAMA);
kf ykkLkkh #k ku {kxu fk#uMkh heku Mkk{
nku"ku uEyu (S.9, HAMA);
suLku kf u"k{kt yk"u nku# ku #k fk#k
{k%u kf u"k {kxu Mkk{ nku"ku uEyu.
(S.10,HAMA); yLku
"kMkr"f heku kkfLkk sL{k fwxwtk{ktke kuLke

MkkUk%e ku{s kuLke ykk-u Mktkte &hkkuLkwt
[wMkk%u kkLk k#uwt nku"wt uRyu. (S.11,
HAMA)
S.11 Lkk kkLkLke rLkVkk kf-r"kLkLku hkkk
ku{s #ko Xhk"&u.

huf M"Mk {kLkrMkf Mkrk hk"kk ku{s kwg-"Mkk
hk"kk rnLw kwYk kwk fu kwkeLku fk#uMkh heku kf
E &f&u, khtkw ku hB#kLk ku{Lku rnLw kwk fu kkik
fu kkike ku{s kwkLkk kkik fu kkike nku"k uE&u
Lkrn, ku{s kuLke kLke nku# #khu ku ku%eLke Mkt{rkke
s kf E &f&u. (S.7 read with S.11)
su #k khk kf u"k{kt yk"&u ku rnLw kwYk fu

e nku"k s uE&u ku{s ykkW yk"wt kf eu
n&u Lkrn. suLku kf u"kLkk nku# kuLkk Lk k#uk
n&u Lkrn ku{s kth "koke Lke[uLke "#Lkk nku"k sYhe
Au. ku{s Aue sYhe#kk YZe fu kk {k%u kkw
hnu&u. (S.10, HAMA)
kf ykk"k{kt yk"u kwk fu kwkeLke #kkk
ykk-u yu kf-r"kLkLke {kL#kk {kxu sYhe hnu&u.
(Jai Singh v. Shakuntala, (2002) 3 SCC 634)
Vk Mkt{rkLke hsqykk fu u fu LkkUk#u kf fhkhLkwt

kkLk khtkw kkfLke "kMkr"f MkkUk%eLke kuhnkshe
{kL# kf-r"kLkLku {kL#kk ykkkwt Lkke.
(S.11(iv), HAMA)
rnLw e fu su M"Mk {kLkrMkf Mkrk hk"u ku{s kwg

"# hk"ke nku# ku%e ku%eLkk n{kt kwk fu kwke Lku
kf E &f&u. #khu e krhr%k nku# #khu ku%e
ku%eLkk krkLkk S"Lk hB#kLk kwk fu kwke kf E
&f&u Lkrnt, rMk"k# fu ku%eLkku krk yM"Mk {kLkrMkf
Mkrk hk"kku nku# fu rnLw e fu su fwt"khk nku# fu
r""k fu ku%eLkk AqxkAuzk k#u nku# ku{ Akkt ku%eLku
kwk fu kwke kf u"kLkku yrfkh Au, khtkw ku"k kf
hB#kLk ku%eLku rnLw kwke fu kwkLke kwke nku"e uE&u
Lkrnt. (S.8 read with S.11)
kf u"k{kt yk"u kkf kf-r"kLkLke kkhe$ke

k{k{ nukw {kxu kuLkk kf uLkkh "keLkk kkf
hnu&u. yk{, kf u"k{kt yk"u kkf kuLkk fwhke
{kkkrkkk fu kuLkk sL{ke kkk fkuEk% fkixwtkef
Mktktku kh r{fkLkk "khMkk {kxu k"ku fh"kLkku
yrfkh kuLku hnu&u Lkrn. yk{, kf-r"kLkLke
kkhe$ke kkfLkk kuLkk sL{k fwxwtk MkkkuLkk
MktktLkku ytk yk"&u ku{s ku Mktkt kuLkk kfr"kLkke k#u kuLkk "ke Mkkku hnu&u. (S.12,
HAMA) Wkhktk yk rLk#{Lkku k% k#fkk hnu&u :
kkfLku kf ykk"kLke Mkk%kk kuLkk sir"f

{kkkrkkk kkMku hnue Au. #khu sir"f {kkk
rkkk{ktke fkuEk% yuf kkfLku kf ykk"k {kxu
EAk hk$u #khu yL#Lke Mkt{rk yu yrLk"k#o hnu&u.
#khu {kkk rkkk ktLku kwshe k#u nku#, ku{s Mktkq%o
heku wrLk#kLkku #kk fhu nku# ku{s kkfLkku #kk
fh"k{kt yk"u nku# ku{s nfw{k hk"ke nku# fu
#khu kkfLkku "t&e-"ke y% nku# #khu
"rMk#kke Lke{"k{kt yk"u "ke fu ykk khk
rLk{"k{kt yk"u "ke kkfLkk rnk{kt kuLku kf
ykke &f&u, khtkw ku {kxu ykkLke kq"o Mkt{rk u"e
sYhe hnu&u. (S.9, HAMA)
kf eu kkfLku kuLkk kf-r"kLk k#k

knuk ykk"k{kt yk"u r{fkke kuLku "tr[k
hk$"k{kt yk"&u Lkrn.
#khu kf u"kLkkh #k kuLkk sL{k
fwxwtk{kt nku# #khu ku yu"e fkuEk% #k Mkkku
Lk fhu Lk nku"e uEyu fu suLke Mkkku ku Lk
fhe &fu Lkn.
kf u"k{kt yk"u kkfLku kuLkk kf-r"kLk
knuk ykk"k{kt yk"u fkuEk% r{fkLku
fkuEk% #k khk qh hk$e &fk# Lkn.
Wknh! : A Lku B yLku C ku kwkku Au. A yu C Lku

kf-r"kLk kkMkuke "khMkku {u""k nkh kLk&u
Lkn. B yu C Lke {kkk D Lkwt {]#w fu su C Lkk kf-
r"kLk knuk k#u #khkk C kuLke {kkk D khk

Akuz"k{kt yk"u r{fk kh (A yLku B Mkkku) rnMMkku
{u""k nkh hnu&u ku{s su rnMMkku C Lku knuuke
ykk"k{kt yk"u nku# ku [kw s hnu&u.
Wknh! : A kwshLkkhLke MknrnMMkukh r""k B

kwkLku kf u Au. kf u"k{kt yk"u kkf Mkt#wk
fwxwtkLke r{fk{kt kuLkk rnMMkk {kxu k"ku fhe &f&u.
#khu A kf-r"kLk kAe {S#khe/Mkrn#khe
r{fkLke !ux kkrnk #k C Lku ykku Au. #khu B
kuLku kzfkhe &f&u. (Mukund Singh v. Wazir
Singh, (1972) 4 SCC 178) {kL#kk k fhu
kf-r"kLk yu kf eu "ke fu yL# #k
khk h kE &f&u Lkrn, ku{s kf u"k{kt yk"u
kkf yrfkh #kk fhe &f&u Lkrn ku{s kuLkk
sL{Lkk fwxwtk{kt khk Vhe &f&u Lkrn. (S.15,
HAMA)
#khu LkkUk#u Mkk"us kf-r"kLk{kt f]# khefu

LkkU (hufzo) kh {wfk# Au, #khu ku yLkw{kLk Wkk
kk# Au fu, kf-r"kLkLkwt fk#kLke k{k{ sYhe#kkku
{wsk kkLk fh"k{kt yk"u Au. suyku kf-r"kLkLku
kzfkhu Au. kuyku kh ku kf-r"kLkLke y{kL#kk
Mkkrkk fh"kLkku kkuu hnu Au. (S.16, HAMA)
rnLw kf yLku !h%kkuk% khkLkwt fh% 3 yu
rnLwykuLku kkw kzkk !h%kkuk%Lkk khkLke [[ko fhu
Au. kLke kuLkk krkke yk hnu"k {kxu ku{s ku%e
kuLkk krk kkMku !h% kkuk% {u""k {kxu nkh
kLku Au, #khu #khu krh#kk/ Vhs !tkLkku kwLkukkh nku#
(rnLw !h%kkuk% khk nuX);
#khu ku%eLkk krkyu kuLke Mkkku whkk yk[hu
nku# (rnLw !h%kkuk% khk nuX);
#khu ku uhe fkhLkk fwhkukke kezkkku nku#;
#khu kuLke keS S"ek kLke nku#;
#khu ku yu s (h{kt yL# Mkkke Mkkku hnu ku s
(h{kt ku%e k% yL#k yu Mkkku hnu"k xu"k"wt kzu
Au;
#khu ku yL# {o{kt krh"koLk fheLku rnLw

{oLkku #kk fhu, yu
#khu #kt yL# ke fkh%ku nku# su, ku%eLku
(kLkeLku) yk hnu"k {kxu Mk{koLk ykkkk
nku#. (S.18(2), HAMA)
!h%kkuk%{kt hnu"kLke, s{"kLke, " knuh"kLke,
!%khLke ku{s kfkhe ykik fu Mkkh"kh k{k{Lkku
Mk{k"u& kk# Au. (S.3(b)(i), HAMA) rnLw kf
yLku !h%kkuk% khkLke f{ 19 yu Mktukku Xhk"u
Au. su{kt kwk"w kkukkLkk kuk{ktke !h%kkuk%
{u""k {kxu Mkk{ Lk nku# ku{s ku%eLkk krkLkk fu
ku%eLke {kkk-rkkkLke r{fk{ktke fu ku%eLkk kkfku
kkMkuke S"Lk-rLk"kon [k""k {kxu Mkk{ Lk nku#
#khu ku%e kuLkk MkMkhk kkMkuke !h% kkuk% {ktke &fu
Au. "w{kt, MkMkhk kkMkuke !h%kkuk% {u""k {kxu
k"ku fh"kLkku n &hke Au. ku{s ku #khu kE &fu
#khu {S#khe r{fkLkku fku [kw nku#. su{ktke
r""k kLkeLku ku%eLkku rnMMkku {u nku# Lkrn. ku%e
kuLkk MkMkhkLke M"ku-kkSok r{fk{ktke !hkkuk%
{kxu k"ku fhe &fu Au. (Jal Kaur v. Pal Singh,
AIR 1961 P&H 391)
rnLw e fu kwYk kuLkk S"Lk hB#kLk ku{Lkk ykihMk

kkf yLku ku{Lkk y&k {kkk-rkkkLkk !h%kkuk%
{kxu ktk#u Au. "w{kt, #khu y&k "ke fu
kwk/kwke ku{Lke kkukkLke r{fk{ktke ku{Lkwt
!h%kkuk% fh"k {kxu yMkk{ nku# #khu yk kuyku
(e/kwYk) Lke Vhs {kt "khku kk# Au. (S.20,
HAMA)
kwshLkkh rnLw kwYk fu eLkk ykrk fu suykuLku

kwshLkkhLke r{fk{ktke rnMMkku {u Lkke. kuykuu
ku"e r{fk {u"u #k Mkk{u !h%kkuk%Lkku k"ku
fh"kLkku n hnu Au. (S.22(2), HAMA)
rnLw kf yu !h%kkuk% khku s%k"u Au fu, ku
ykkLke r""ufkwr kh ykkrhk Au fu, fuxwt
!h%kkuk% kkte ykk"wt uRyu. (S. 23(1))
S.23(2) s%k"u Au fu kLke, kkfku ku{s "keLkwt
!h%kkuk%Lkku rLk%o# fhkkt knuk ykku Lke[uLke

kkkkkuLku #kLk{kt u"e uE&u :
kkfkhkuLke Mkrk;
k"ukh (yhskh)Lke "kske {ktk%e;
#khu yhskh yk hnukku nku# #khu, ku{
fh"k{kt yhskhLku fk#k khk Mk{koLk Mkktkzu Au
fu fu{;
yhskhLke r{fkLke f{k ku{s ku
r{fk{ktke Wkh kke yk"f ku{s yhskhLke
kkukkLke yk"f;
fuMk{kt krk, rkkk, {kkk fu kwk fu kwke kkMkuke
!h%kkuk% {kxu nkh kLkkk #kykuLke
Mkt#k.
S.23(3) s%k"u Au fu, ykrkLkk !h%kkuk%Lke hf{
Lke fhke "$ku, ykku Lke[uLke kkkkkuLku

Mkt!o{kt u"e uE&u.
{]kfLkk u"kLke [qf"%e kk Lkefke r{fkLke
f{k;
ykrkLke {]kfLkk "rMk#kLkk{k Mktkte
kLkk""k{kt yk"ue uk"kEyku;
ktLku "[uLkk MktktkuLkku fkh;
ykrkLke "kske {ktk%e;
{]kf yu kuLkk ykrk "[uLkku ykkWLkku Mktkt;
ykrkLke r{fkLke f{k ku{s kuLke yk"fLkku
kuk;
yk khk nuX !h%kkuk%Lkk khk {kxu nkh
ykrkkuLke Mkt#k.
rk"ke (ykrk)Lkku !h%kkuk% {kxuLkku k"ku yu
kwshLkkhLke r{fk khLkwt {w# Lkke, rMk"k# fu #khu
fkuE #k khk ykkLkk nwf{Lkk{kke kwshLkkhLkwt
"rMk#kLkk{w kLkk""k{kt yk"u nku# fu ku ykrk
ku{s ku r{fkLkk {krf "[u fhkh khk ki#kh
fhk#u nku#. (S.27,HAMA)
{]kf khk Lke fh"k{kt yk"u ku{s [qf""k{kt

yk"u u"wt ykrkLkk !h%kkuk%Lkk n kh yrk{
hnu&u, rMk"k# fu ku Mkt!o{kt {kL# {q# Lke fh"k{kt
yk"u nku#. (S.26, HAMA)
ykk khk fu fhkhke Lke fh"k{kt yk"u
!h%kkuk%Lke hf{{kt VuhVkh fhe &fk#, #khu
yu"k VuhVkhLku fk#kke Mk{koLk ykkkk Mktukku{kt
{n"Lkk VuhVkh nku#. (S.25, HAMA)
{w M{ khku
!khk{kt {wM{Lkk "i#kf fk#k yu &heyk kh
ykkrhk Au, fu su yt&k: heku Vk !khk{kt s kkw
kze &fu Au. r"Mk]k heku "%oLk Lk fh"k Akkt k%
{wMk{kLk khku ku{s {wM{ fk#ku yL# hu
hk"kk khkLke su{ s Mk{kLk fk#kfe# hu
hk"u Au. yk fk#kLkku r"fkMk L#kr#f kq"o-L#k#
rLk%o# kh ykkrhk nkuE r"Mk]k Au, fu n"uLkk
Mk{#{kt ykkkuLkk kwLk:rLkhek%Lkku r"k# kLku Au.
yhS khku, 1937 Lkku {wM{ #kkk khk
(&heyk) Lke S.2 rkLk"Mke#ke "khMkk Mktkte,
"khMkk{kt {u "i#kf r{fk ku{s ku"e r{fk
!ux fu fhkh nuX {u"u nku# fu "i#kf khkLke
fkuEk% yL# uk"kE, Lk, LkLkwt r"MksoLk,
!h%kkuk%, r""kt&, "kek%wt, krkMk, xMxLke
r{fk ku{s {wM{ xMxku fu su !khk{ktLkk
{wM{kuLku kkw kzu Au. ku {wM{ "i#k khk fu
&rhyk khk {tswh fh"k{kt yk"&u. yk{, yk khku
EMk{ef khkLku fk#kfe# {kL#kk ykku Au yu ku
!khkLkk {wM{Lku kkw kkz"k{kt yk"u Au. #k
sL{ke fu Ykktkh khk {wM{ kLku Au. sL{ke hnu
{wM{ #kt Mkwe {wM{ hnu Au. #kt Mkwe ku EMk{
khk nuh fh"k{kt yk"u krk {wsk {oLkwt
krh#kk fhkku Lkke. yu"k kufku {kxu fuxef
hekeyku-krkykuLkwt rLkhek% fh"wt sYhe Lkke.
EMk{Lkk Ykktkh kh ku ykkWLkk {oLke rkLksYhe
hekeyku, YkktkhLkk Mk{#ke ykkWLkk {oLkku #kk
kk# Au yLku EMk{ {oLku kn% fhu Au. "e, yk"wt
Ykktkh &w kwrkq"of fhuwt s nku"wt uEyu, ku{s
yk"wt Ykktkh rkLksYhe "i#kf fk#kLku xk"kLkk

nukwke fh"k{kt yk"u nku"wt uEyu Lkne.
EMk{ke Ykktkh!
EMk{ke M"{oLkku #kk fu Ykktkh yu heku #k
&{kt kkwt nku"wt uEyu fu, nwt ykke EMk{ {oLkku
#kk fYt Awt fu ku "koLkke #k kkwt nku"wt uE&u.
Wknh% khefu kt!eh heku {kunB{ kuktkh r"
yk{kLksL# !kkkLkku Wk#kuk fhe kkk {wMk{kLk
Mkk{u #w zkk w~{LkkuLke Mkkku uz"wt. khtkhkkk
{wM{ fk#k {wsk #khu {wMk{kLk yL# {o{kt
Ykktkh fhu Au, #khu ku%e kuLkk {wM{ Mktkteyku
kkMkuke "khMkku {u""k {kxu kkrk kLku Au.
Mktk#Lke M"ktkkkLkku khku, 1850 Lke yh fh"k
Akkt k% #khkAe ktkh% {wsk EMk{Lkk Ykktkh
kAe k% "khMkku {u""kLkku n skku hnukku Lkke.
"w{kt, rnLw e fu kwYk {wMk{kLkLke keh
(r{fk)ku yLkwkk{e kLke &fu Lkrn.
Wknh! : A yLku B ktLku rnLw Au ku{s ku ktLku rnLw

r"r {k%u Lk fhu Au. #khkAe A EMk{ {o{kt
Ykktkh fhu Au yLku C {wMk{kLk Mkkku Lk fhu Au.
yk{, yn A Lkk {]#wkk kuLke r{fk kh C
nkh hnu&u, B Lkn. (Chedabaram v. Ma
Nyien, ILR (1928) 6 Ran 243)
#khu {wMk{kLk krk EMkk{ {oLkku krh#kk fhu

Au, #khu yu s #kLku eu kuLkk kuLke {wMk{kLk
kLke MkkkuLkk Lk h kk# Au. yk{ {wMk{kLk kLke
EMk{ {oLkku ytrkfkh fhu yu kkkk yn kkw
kzke Lkke. yn #khu {wMk{kLk kLke RMk{{ktke
yL# {o{kt Ykktkh fhu yLku #khkk EMk{ {oLkku
krh#kk fhu #khu ku"k M"{oLkk #kkke ku
{wMk{kLk kLkeLkk LkLkku ytk yk"&u.
{wM{ fk#kLke "k'kyku

{wM{ fk#kLke ku &k$kyku Au. r&yk yLku MkwLLke.
ku{kt MkwLLke fk#kLke [kh kuxk &k$kyku Lke[u {wskLke
Au. nLkkVe &k$k, {krfe &k$k, &kVuE &k$k yLku

nkLkkke &k$k. E{k{ khk &ku"k{kt yk#k kk
hufLkwt Lkk{kfh% fh"k{kt yk"u. yu{ Akkt yk
&k$kyku r"Mk]k{kt yufkeke r!LLk Au, khtkw
kuykuLkk kk#kLkk rMkktkku {q!qk heku Mk{kLk Au.
!khk{kt yu"e kh%k hnue Au fu, nLkkVe &k$k Mkkku
Mktfk#uk kk MkwLLke khefu yku$k&u, yn yk
kkkk yLkuf {wMk{kLk !khke#Lkk fuMk{kt u"k {u
Au. (Bafatun v. Bilaiti Khanum, 1903 30 Cal.
683) r&yk fk#kLke k% kuxk &k$kyku Lke[u {wsk
Au. EkLkk-yMkkhe &k$k, EM{kEe &k$k yLku
sEe &k$k. {kuxk!kkLkk r&yk yu EkLkk-yMkkhe
khefu yku$k# Au. ku{s yu kh%k k% hnue Au fu,
r&ykyu EkLkk-yMkkhe &k$kLkk fk#k khk {tswh
fh"k{kt yk"u Au. (Akbarally v. Mahomedally,
(1932) 34 Bom LR 655)
r"r" &k$kykuLkk khkLke {kL#kk Lke[u {wsk Lke

fh"k{kt yk"ue Au.
#khu k"kLkk kkfkhku yuf s &k$kLkk
{wMk{kLk nku#, #khu ku &k$kLkku fk#ku/khku
kkw kz&u;
#khu ktLku kkfkhku Mk{kLk &k$kLkk Lk nku#, #khu
rk"keLke &k$kLkku khku kkw kkz"k{kt
yk"&u;
#khu {wMk{kLk EMk{{kt &wkwrke ku{Lke
&k$kLku ku Au, #khu kuLke kfk yMkhke Lk"e
kh% fhu &k$kLkku khku kkw kkz"k{kt yk"&u;
#khu fkuE #k EMk{{kt kuLkk fk#kLke
&k$k ku Au yLku {]#w kk{u Au #khu kuLkk {]#w
Mk{#Lke kh% fhk#u fk#kLke &k$k "khMkkE
Mktkte kkw kkz"k{kt yk"&u.
Xqtfk%Lkk nukwke nLkkVe &k$kLkku MkwLLkeykuLkku
khku/fk#ku yu yn {wMk{kLk khk kh yk f{{kt
[[ko fh"k{kt yk"&u.
Lk
{wM{ fk#k nuXLkk Lk yu r"kLke fhkh k%k#

Au, fu su kkfLkk fk#uMkhk%k ku{s #kkkok%kLkk
nukw kh ykkrhk Au.
{wM{ LkLke yk$~#kkyku

Lk fhkh {kxuLke Mkk{kk : huf M"Mk {kLkrMkf
Mkrk hk"kk {wM{ fu suykuyu #ku# krhk"kk
k fhu Au, kuyku LkLkk fhkh{kt "u&e &f&u.
r"kLkk ku{s (w{ke hk"kk fu suykuyu krhk"kk
k fhue Lkke. kuyku ku{Lkk "ke khk LkLkk
fhkh {kxu {kL#kk k fhe &f&u. fuxef
kkkkku{kt, {wM{ fk#k yL"#u krhk"kk yLku
knw{k ktLku Mk{kLk Au. yLku kth "koLke "# hk"kk
nku"kLkwt {kLk"k{kt yk"&u. kk-r""kn yxfk#k
khku, 1929Lkk ykzfkhk krh%k{ khefu, LkkLke
"#Lkk Lkku yu kwLkku kLku Au khtkw y{wf Lkku yu
hkkk Lkke.
Mkk" yLku M"efkh : LkLke {kL#kk {kxu yu
yk"~#f k" Au fu, yuf kkfkh khk LkLkku Mkk"
hsq fh"k{kt yk"u nku# ku{s ku Mkk" yL#
(ke) kkfkh khk fu ku{Lkk khVke yuf fu ku kwYk
ku{s ku e MkkkeykuLke fu suyku kwg "#Lkk {wM{
nku# ku{Lke nkshe{kt M"efkh"k{kt yk"u nku"e
uE&u. yk{, Mkk" yLku kuLke M"ef]rk ktLku yuf s
Mk{#u kLkk""k{kt yk"u nku"k uEyu. r&yk
fk#k{kt, MkkkeykuLke nkshe sYhe hnu&u Lkne.
Wknh! : A yu D yLku E Lke nkshe{kt nwt {khe

ku B (su kuhnksh Au) Lke Mkkku Lk fhu Au yu{
W[khu Au. yk {krnke B khk D yLku E Lku
s%k""k{kt yk"u Au. #khu C kuykuLke nkshe{kt yk
M"ef]rk fhu nku"kLkwt s%k"u Au. yn, Mkk" yLku
M"ef]rk ktLku yk s#kyu fh"k{kt yk"u nku"kke
yk Lk fk#uMkh k%"k{kt yk"&u Lkrn.
Wknh! : A yu B Lku LkLkku Mkk" &ko"kku kk
$u Au. B yu kk {u"u Au. yLku ku kwYk MkkkeykuLke
nkshe{kt ku kk "kt[u ku{s kuykuLke nkshe{kt s yu
Mkk"Lke M"ef]rk nuh fhu Au. yk{, yk fk#uMkh

Lk k%"k{kt yk"&u. #khu LkLke Mkt{rk fkx
yLku skhMkeke {u""k{kt yk"u nku# #khu ku"k
Lk rMk"k# fu fhkhke {kL# fhk#u nku#, ku y{kL#
Xhu Au.
Wknh! : F {wM{ rkkk E Lku ku{Lke kwke D

Lku ykk"k {kxu fhkh fhu. D yLku kuLke {kkk M
khk yk LkLkku r"hku fh"k{kt yk"u. Wkhktk,
Lk D Lke EAk r" ku Lk fh"k{kt yk"u.
yk"e D Lke EAk r" fh"k{kt yk"u nku"kke
Lk y{kL# Xhu Au.
fkuEk% y"hkuLke kuhnkshe
{wM{ LkLke keS yk"~#f sYhe#kk yu Au fu,
yn kkfkhkuLkk Lk{kt fkuE y"hku fu {LkkE nku"e
uE&u Lkrn. y"hkuLkk ku fkhku Au : Mktkq%o fu su
LkLke {LkkE Vh{k"u Au. ku{s su #ko yu
hkkk (kkrk) Xhk"u Au; ku{s Mktktrk Au fu su
Mktkq%o y"hku kkkt Lkke yLku su yrLk#r{k
(VkrMk) fu k% hkkk Lkke.
Lk {kxuLke Mktkq%o {LkkE :
knwkrk$ : {wMk{kLk kwYkLku [kh fu "w kLke
nkuE &fu, #khu {wMk{kLk e Vk yuf s
{wMk{kLk kwYk Mkkku Lk fhe &f&u.
yuf kuneLkk Mktkt (Mkkkukkk) : fkuEk% {kL#
LkLkk fhkh kq"ou ({kkk, ke, su fkuE nku#),
"t&u (kwke, kkike su fkuE LkkLkk nku#), ku{s
ke hLkk (!kE, knuLk fu ku{Lkk "t&s)
yu rkk]f fu {kk]f, fkfk,{k{k fu fkfe, {k{e su
fkuE {kuxk nku# ku{Lke Mkkku fhe &fk# Lkn.
r$$knsL# Mktkt : fkuEk% kwYk #k kLkeLke
{kkk fu {kkkLke {kkk su fkuE LkkLkk nku# (rMk"k#
fu ku%u ku kLke Mkkku LkLku krhkq%o fhu nku#),
kuLkk rkkk fu yL# ke kq"osLke kLke ku{s
kuLkk kwkLke kLke fu yL# ke fkuE hu$kkk
"t&sLke kLke Mkkku Lk Mktkte fhkh fhe &f&u

Lkn.
kkLksL# Mktkt : yk{, yn #khke
ku.eyu&LkLkk fk#k Mk{kLk r"[kh%k{kt
u"k#uk khk {wsk Mkkkukkk (yuf kuneLkk
Mktkt hk"kk) Lk kh {LkkE Vh"k{kt yk"ue
Au. yk{, su fkuELku MkkkukkkLkk ku{s
r""knsL# MktktLke {LkkE Vh"k{kt yk"ue n&u
ku kkLksL# MktktLkk fkh%ke k% {LkkE hnu&u.
yk"&u. Wknh% khefu knuLkku. yk{ yk"k

Lk yuf kLkeLkk {]#w kk s fhe &fk&u.
ETkLkk Mk{#kkk hB#kLk e : ETkLkk
Mk{#kkk nuXLke eyku MkkkuLkk Lk hkkk
Lkke. k% yrLk#r{k Au. ku{s ku ETkLkk
Mk{#kkkLke Mk{kr kk s yLkwMkh"k{kt
yk"&u.
y{wf Mktk#{kt sL{uk kkfLku yLkkihMk k%"k{kt

yk"u Au.
#khu kkfkhku "[u krk-kLke khefu yufkhku

yLku ktkku Mkn"kMk hnu nku#;
#khu kwYk yu e khk sL{ ykk"k{kt yk"u
kkfLkwt rkk]" fkw fhu;
#khu kwYk eLku kuLke kLke khefu fkw fhu.
{wM{ Lk {kxu Mktktrk {LkkE :

kkt[{e kLke Mkkku Lk : {wMk{kLk kwYkLku
"w{kt "w [kh kLkeyku hnu&u. k% kuke "w
Lkrn. #khu [kh kLke nku"k Akkt k% ku kkt[{e
kLke Mkkku Lk fh&u #khu Lk hkkk k&u
Lkn khtkw fu" yrLk#r{k Xhk"k{kt yk"&u.
yn Wkk#k{fkkyu fkuE kLke MkkkuLkk AqxkAuzk
hnu&u.
#ku# MkkkeykuLke kuhnkshe : yk Wkk# yu
MkkkeykuLke nkshe{kt $hkE k#k kk y{{kt
hnu&u.
{o r$r&LLkkk (kVk$k) : {w{kLk kwYk
rfkkrkyk ktkLke e Mkkku {kL# heku Lk fhe
&f&u. Wknh% khefu : {wMk{kLk, r$Mke ku{s
#nweyku, u fu ku{ Akkt ku rnLw Mkkku Lk fhu
Au, #khu ku Lk yrLk#r{k Xhu Au ku{s
EMk{{ktke kMkkh fhe rnLw r"rke kkLk k"wt
sYhe hnu&uyu fu ku rfkkrkyk {oke yLkwMkh"wt
uE&u. yk{, {wMk{kLk e {kL# heku
{wMk{kLk kwYk Mkkku Lk fhe &f&u. MkwLLke yu
r&yk yufke Mkkku {kL# heku Lk fhkh fhe
&f&u.
kuhfk#u uzk! : {wMk{kLkLku yuf s Mk{#u ku
kLke kLkk""k Mkk{u {Lkk fh"k{kt yk"ue Au. ku
s heku ku{ktLkk #khu fkuE kwYk nku# #khu kuykuLku
yufkeLke Mkkku Lk fh"k {kxu {LkkE fh"k{kt
LkLkwt yLkw{kLk khe &fk&u :
{kL# Lk kh {wMk{kLk kLkeLkk nku Lke[u {wsk

Au:
#ku# LkMktkte hnuXk%;
Mk{kLk ykfko% ku{s yL# kLke nku# #khu
rLkkkkk;
r$$kt" : su fkuE Lkk%kt fu yL# r{fk su
kkukkLke kkMkuke {u""k {kxu kLke nkh nku#.
#khu Lk Mk{kht! "$ku r""kt& {kxu Lke
fh"k{kt yk"u nku# fu r"[kh%k{kt u"k#u nku#
#khu {wM{ fk#ku yk n kLkeLku {kL# fhu
Au. (Abdul Kadir v. Salima, (1866) 8 All.
149) r""kt& [kh fkhLkk nku# Au.
rLk% fhuk r$$kt" : yk Lk knuk, Lk
hB#kLk fu Lk kAe ktLku kkfkhku "[u fhkhke
Lke fh"k{kt yk"u nku# Au.
#ku# r$$kt" : #khu LkLkk Mk{#u r""kt&
r"&u ftEs fnu"k{kt yk"u Lk nku#, #khu u
Lk hB#kLk yu fhkhke #k fh"k{kt yk"u
nku# fu ku%e(kLke) r""kt& Lkk nLkku k"ku
fh&u Lkrn ku{ Akkt k% kLke ku%eLkk Mk{kkLk
{kxu #ku# hf{Lkku k"ku fhe &f&u.
kfk r$$kt" : yn yk r""kt&Lkku s !kk

Au fu su kLkeLke {ktk%e kh [qf""k kkk Xhu Au.
{wk$e r$$kt" : yk r""kt&Lkku yu !kk Au fu
su LkLkk r"AuLk fu {]#w kk [qf""k kkk
kLku Au.
r""kt&Lkku hu yu yMkwhrkk u"kLke hf{ su"wt Au.
ku{s r""k kLke ku%eLkk krkLkk {]#w kk kuLke
r{fk{ktke kuLkk "khMkkuLku [wf""kkkk nku# fu
"khMkkE{kt "u["kkkk nku# ku {kxu nkh hnu Au.
!h% kkuk% : Lke[uLkk kkt[ "koLkk #kyku
!h%kkuk%Lkk k"k {kxu nkh kLku Au.
Lk$k kkf ku{s Lk Lk k#u kwke :
{wMk{kLk rkkk kuLkk kkfLkk !h%kkuk%
{kxu #kt Mkwe ktk#u hnu&u #kt Mkwe ku
kwg "# k fhu ku{s ku kuLke kwkeLkk Lk
Lk kk# #kt Mkwe kuLkwt !h%kkuk% fh"k {kxu
nkh hnu&u. #khu rkkk yrk&# khek
fu y&k nku# #khu kkfLkk !h%kkuk%
fh"kLke s"kkkhe {kkk kh hnu&u, yLku u
{kkk Mkk{ Lk nku# #khu yk s"kkkhe
kkfLkk rkkkLkk rkkk (kk) kh hnu&u.
kwg $#Lkwt kkf : kwg "#Lkk kkfu rMk"k#
fu ku Lkkk fu y&k nku# kuyku
!h%kkuk% {kxu nkh kLk&u Lkn.
{kkk-rkkk : MktkkLk ku{Lkk khek fu y&k
{kkk-rkkkLkk !h%kkuk% {kxu ktk#uk
hnu&u.
kk-ke{k : kkik ku{Lkk khek-y&k
kk-keLkk !h%kkuk% {kxu ktk#uk
hnu&u.
kLke : krk kuLke kLkeLkk !h%kkuk% {kxu
ktk#u hnu&u. {wMk{kLk kLke ku%eLkk
AqxkAuzk kk k% ETkLkk Mk{# hB#kLk
!h%kkuk% {kxu nkh hnu&u. ku%eLkk
krkLkk {]#wkk ETkLkk Mk{#kkk
hB#kLk ku%eLkk krkLkk "khMkk {kxu nkh
hnu&u. khtkw !h%kkuk% {kxu nkh hnu&u
Lkrn. u kLke ku%eLke kkukkLke r{fk{ktke

!h%kkuk% fhe &f"k {kxu Mkk{ nku# ku{
Akkt ku%eLkku !h%kkuk% {u""kLkku n
S"ek hnu&u.
yn yu"wt LkkU"wt sYhe Au fu, Vkuskhe khk, 1973
Lke S.125 nuX !h%kkuk% {ktke &fk# Au.
(Mohammad Ahmed Khan v. Shah Bano
Begum, (1985) 2 SCC 316)
Aq x kAu z k
AqxkAuzkLkk fkh
kkf : AqxkAuzkLkk yk fkhLkk krk {kLkrMkf

Mkhkk hk"kku nku# yu #w"k"#Lkku nku# kku
fkuE k% Mk{#u ku AqxkAuzkLkk sYhe &ku kkueLku
AqxkAuzk ykke &fu Au. yu sYhe Lkke fu
AqxkAuzkLke nuhkk kLkeLke nkshe{kt fu ku%eLku
MktkkueLku fh"k{kt yk"e. (Saleha v. Sheikh,
AIR 1973 MP 207)
Ila yk"k k[#oLke rkkk : krk #w"kLk "#u
nku# yLku {kLkrMkf Mkhkk hk"kku nku# #khu

!k"kLkLkk Mkkukt u fu ku [kh yk"k kuke "w
{rnLkk {kxu kuLke kLke Mkkku rk# Mktktku Lkrn
hk$u. yk Mk{#kkku kqhku kkkt Lk Vkuf kk# Au.
Ila Mk{#kkk{kt kuLke kLke Mkkku ku rk# Mktkt
Vhe &Y fheLku Ila h fhe &fu.
'wk : yk AqxkAuzk khMkh kkuX"% fheLku
fh"k{kt yk"u Au. kLke khVke yu"ku Mkk"
{qf"k{kt yk"u Au fu krk kLkeLku LkLkk nfkuke
{wk fhu kku ku%e krkLku LkwfMkkLk !hkkE fh&u
yLku krk yk Mkk" M"efkhu Au #khu yk fkhu
AqxkAuzk kk# Au. yuf"kh Mkk"Lkku M"efkh kE
# #khkk, yuf khVe h Lk fh"kkkk
AqxkAuzk khefu kuLku k%"k{kt yk"u Au.
{wkkhk : yk AqxkAuzk khMkh Mkt{rkke kk# Au.
krk fu kLke ku {ktke fkuEk% khk yk"k
AqxkAuzk kk# Au. yu kLkeyu AqxkAuzk {kxu
ku%eLkk krkLku LkwfMkkLk !hkkE fh"e sYhe

Lkke.
rykLk : {wM{ krk kuLke kLke kh
#r![khLkku ykhkuk {qfu, yu ykhkuk $kuxku kzu
#khu kLkeLku Lk Vkuf fh"k {kxuLkku k"ku
fh"kLkku nf kLku Au.
L#kr#f AqxkAuzk : {wM{ Lk r"Au fk#ku,
1939 nuX yk fk#kLke S.2 {kt rLk' ykkhku
kh AqxkAuzk kk# Au.
AqxkAuzkLkk krh!k{ku
yL# Lk fhkhLkku n : Lk MktkLLk Lk k#k
nku# kku, kLke EkLkwt kkLk fh"k ktk#ue
Lkke. yLku ku%e Vheke kkfkrf Lk fhe &fu.
u fu, Lk MktkLLk kE k#k nku# kku kLke
MkwMktkk EkLkwt kkLk fh"k ktk#ue Au.
rLk&k$ : ykkW Wu$ f#kuo ku {wsk krk Ek
Mk{#kkk hr{#kLk kLkeLkku rLk!k" fh"k
ktk#uku Au.
krkLke r{fk{kt nf : Lk Mktkq%o k#k nku# kku
kLke Lkrn ykk"k{kt yk"u r{fk rnMMkk{ktke
Mktkq%o rnMMkk {kxu nkh Au. yLku u Lk k#k
nku# kku rLk' rnMMkk{ktke yzk rnMMkk {kxu
nkh Au.
$khMkkLkku khMkh nf : AqxkAuzk yr"Au kLku
#khu, "khMkkLkk khMkh nf Mk{k kk# Au.
rMk"k# fu krkLke {h% kkkhe kh krk khk
ku%eLku AqxkAuzk ykk"k{kt yk#k nku# ku"k
fuMk{kt kLkeLku EkLkku Mk{#kkku kqhk kk# #kt
Mkwe kLke {kxu "khMkkLkku n [kw hnu Au.
AqxkAuzk ykkue kLke Mkkku kwLk: Lk : Ek
Mk{#kkk kAe kkku yufke Mkkku kwLk: Lk
fhe &fu rMk"k# k%"kh kkf kku#k kAe
AqxkAuzk ykk"k{kt yk#k nku# kku yk"k fuMk{kt
kuyku kwLk: Lk fhu ku knukt, kLke EkkLkwt
kkLk fhu, yL# #k Mkkku Lk fhu, ku Lk
kqhk fhu, ku kwYkke AqxkAuzk u yLku #khkk
ku%e kuLkk !qkkq"o krk Mkkku kwLk: Lk fhe &fu.
(Rashid Ahmed v. Anisa Khatun, (1932)

34 Bom. LR 475)
AqxkAuzk kh kkkuLkk nku yu Vhu

AqxkAuzk yr"Au kk# #kt MkwE krk ku Vkuf
fhe &fu yLku ktLku kkku ke kk kkMkuke "khMkku
{u""k nfkh Au. yr"Au kE k#k kk
kLke yL# kwYkLku kh%e &fu.
krk AqxkAuzkLkk r"Mku AqxkAuzk ykkue kLke
Mkrnk [kh kLkeyku hk"kku nku# kku, kuLkk Lk
kqhk Lk k#k nku# kku ku kkfkrf keS kLkeLku
kh%e &fu. Lkrnkh, ku%u kuLke !qkkq"o kLkeLkk
Ekk Mk{#kkku kqhku kk# #kt Mkwe hkn u"e
uEyu.
AqxkAuzk ykkue kLke Mkkku rk# Mktktku
kuhfkLkqLke Au yLku rkkk rkk]" Mkkrkk fhu kku
k% yk"k rk# MktktLkku {wku kuhfkLkqLke Au.
{wM{ e (AqxkAuzk kh nLkwt hk!) fk#ku, 1986

yk fk#ku yu"e {wM{ eykuLkk nLkwt hk% fhu Au.
su{%u ku{Lkk krk khk yk"k ku{Lkk khVke AqxkAuzk
{#k nku#. yk{kt {wM{ eLkku krkLke r{fk{kt
rnMMkku yLku yL# r{fkku Aqxk Auzk Mk{#u ku%eLku
kkAe ykk"kLke uk"kE Au.
yk{kt yu"e k% uk"kE Au fu fkuxo ku%eLkk rLk!k"
{kuxuLke uk"kE fhu. "e, Vkuskhe fk#o"kne
Mktrnkk, 1973 Lke S.125 khk fk#o"kne fh"kLkk
r"fk {kxu k% ku%eLku kh"kLkke ykk"k{kt yk"u
Au.
$kek!wt
{wM{ fk#k nuX kf u"kLkku r"[kh [[o"k{kt
yk#ku Lkke. u fu, [kh fkhLkk "kek%k {kL#
hk$"k{kt yk#k Au. su keS kkkkLke Mkkku Mkkku
AqxkAuzk kkkt fMxze Lke fh"kLke kkkk Mkkku
MkwMktkk Au.
Lk{kt $kek!wt : Lk ytkuLkk !kk{kt

ykLke [[ko fh"k{kt yk"e Au.
r"k! {kxu MkkehLkwt $kek!wt : Lkh kkf Mkkk
"koLke {h kqhe fhu #kt Mkwe yu {kk kkf
#ki"Lk "#u knkU[u #kt Mkwe kuLke fMxzeLkku nf
{kkkLku {u Au. {kkkLku AqxkAuzk {u Au. ku kAe
k% yk kkkk {u Au. {kkkLku AqxkAuzk {u ku
kAe k% yk kkkk Mkk[e Au. (Enamul Haque
v. Bibi Taimunnisa, (1967) AP 344) {kkk
yk Lk fhu kku, eLkk Lke[uLkk MktktkuLku yk nf {u
Au : {kLke {k k{u kuxe {kuxe nku#, kkkLke {k
k{u kuxe {kuxe nku#, Mkke knuLk; Mknkuh
knuLk, Mkkkuk knuLk, Mkke knuLkLke kwke,
Mknkuh knuLkLke kwke yLku Mkkkuk knuLkLke kwke.
MkkehLke r{fkLkwt $kek!wt : MkkehLke
r{fkLke k% fkhLkk "keyku Mkt!k E
&fu.
fkLkqLke $ke : yk "keyku kkfeLke
sYhe#kkLkk fuMk{kt MkkehLke yMkk"h r{fk
yk fhe &fu, kuyku Lke[uLke krhMkrk{kt
MkkehLke Mkk"h r{fk k% yk fhe &fu.
su{kt ku"zwt {q# k kk# Au.
Mkkeh yL# fkuE r{fk hk"kku Lk nku# yLku
kuLkk rLk!k" {kxu kuLku "u["e y#tk sYhe
nku#;
{hnq{Lkwt u"e keS fkuE heku [qf"e &fk# ku{
Lk nku#;
"khMkkE [qf""kLke nku# yLku kuLku [wf""k
{kxuLkk yL# fkuE MkkLk nku#;
r{fkLke yk"f r{fkLku Mkk[""kLkk $[oLku
knkU[e ""k suxe kqhke Lk nku#;
r{fk kh kuLkk r"k& k"kLkwt u${ nku#.
r{fk s fhe u"k{kt yk"e nku# yLku "ke
kkMku L#k#e kwLk: MkkkLkku fkuE kf Lk nku"kLkk
zh {kxuLkwt fkh% nku#.
Wknh! : {wM{ A B kkMkuke kuLk u Au. A kuLkk

Mkkeh kk# C Lkwt (h kehku {qfu Au. fMkqhLkk fuMk{kt, B
kehku {qfuk (h Mkk{u fk#o"kne fhe Lk &fu.
fkuxou rLk#wk fhuk "ke : MkkehLkk rnk{kt fkuxo

#kLkk "ke yk"k {wM{ MkkehLke
r{fkLkk "keLke rLk{%qtf fhe &fu. yk"k "ke
fkuxoLke kq"o kh"kLkkeke kuLkk kk#Lke Mkk"h
ku{s yMkk"h r{fk E &fu. u fu ku fkuxoLke
kh"kLkke "kh r{fk !kzk kxu ykke &fu.
"kMkr"f "ke : #k Lk kku fk#k {k%u "ke
nku# fu Lk kku fkuxuo rLk#wk fhu "ke Lk nku# #khu
ku #k "kMkr"f "ke Au yLku u fu ku%u
MkkehLku yLku kuLke r{fkLku Mkk[""k ku%eLku {qfe
rkkk yLku rkk]kkLkk kk rMk"k#Lkk k{k{
Mktkteyku yLku Mktkte Lk nku#. ku"e y%e
#kyku "kMkr"f "ke kLke &fu. yk"k
"keyku MkkehLke yMkk"h r{kf s E &fu.
fkuxoLke Mkt{rk "kh MkkehLke Mkk"h r{fkLkwt
MktkkLk Vkukx Xhu Au.
Wknh! : {wM{ A !kkekhe kuZeLkku Mk# nkku.

A kuLke kkA kuLke r""k B yLku Mkkeh kwk C Lku
{qfeLku {]#w kkB#ku. ke ku%eLkk Mkkeh kwk "ke kuZeLkk
n#kk !kkekhku Mkkku fhkh f#ko. yk fhkh h X#kuo.
fkh% fu C Lkk "kMkr"f "ke nku"kLkk Lkkku B yk"k
fhkh{kt Mkk{u k"k rkktrk Au.
"rMk#kLkk{k Mktktrk "ke : {kLkrMkf Mkhkk
hk"kuk huf kwg {wM{ r{fk hk$"k Mk{ko
nku# ku"e fkuEk% #kLkk rnk{kt kuLke
{krfeLke r{fk Mktktrk "rMk#kLkk{w AkuzeLku
"rMk#k Lkk{w fhe &fu. #khu r{fkLkku kkfeLkku
ku k]rk#kt& !kk "khMkk{kt # Au.
rLk$oMke#ke $khMkku
fkuEk% {kLkrMkf rk{khe r"LkkLkk huf kwg {wM{
kuLke {krfeLke MktkrkLkk Mkt!o{kt Mktkrk kh% fh"k
{kxu k#f fkuEk% #kLkk Lkk{u "rMk#k kLkk"e
&fu Au. kuLke MktkrkLkk {kk yuf-k]rk#kt& !kkLkwt
"rMk#k kLkk"e &fu Au, kkfeLkku ku-k]rk#kt& rnMMkku
"khMkkhkuLku s&u.
{wM{ fk#k nuX "rMk#kLkk{wt {kir$f fu ur$k{kt

nkuE &fu. kuLkk kh Mkne fhk""e fu kuu {kr%k
fhk""wt sYhe Lkke. "rMk#kLkk{w fhk"ke #k
fkuEk% Mk{#u kuLku {kir$f fu ur$k{kt h fhe &fu.
khtkw, {wM{Lkk Lk $kMk Lk khk, 1954 nuX
k#k nku# kku, ku"ku {wM{ {wM{ fk#k nuX
"rMk#kLkk{w fhe &fu Lkrn. fkh% fu !khke# "khMkk
fk#k, 1925 Lke uk"kE yk"k fuMkLku kkw kkz"kLke
hnu&u.
u fu, "rMk#kLkk{w kLkk""k{kt [kuMk rLk#tk%ku
rLk#k fh"k{kt yk#k Au. fkuE {wrM{ yu"e fkuEk%
#kLkk rnk{kt kuLke {krfeLkku "khMk kLkk"e Lk &fu
su "rMk#kfkkoLkk {]#w Mk{#u "khMk nku# rMk"k# fu
yL# "khMkku "rMk#kfkkoLkk {]#w kAe "rMk#kLkk{kLkk
"khMk Mkkku Mkt{k nku#.
"khMkku & Lk WXk"u kku ktkk Mk{#kkk kk
"rMk#kLkk{w yLku WkhkLkkrnkk r{fk E kuLku
!kuk"e &fu, "khMkkuLkk yk"k #"nkhLku Mkt{rk Mk{kLk
k%k&u. yuf"kh "khMkkh "rMk#kLkk{kLkk "khMkLku
Mkt{rk ykke u kAe, ku kuLku h Lk fhe &fu.
$rMk#kLkk{k Mktktrk Lk nku# ku$k ($khMkkkk)

$khMkku
{hnq{ {wM{ {]#w Mk{#u su fk#kLkk yrfkh
kuk{kt yk"kku nku# ku yrfkh kukLkk fk#k {wsk
{hnq{Lke r{fkLke "nU[%e fh"k{kt yk"u Au.
f{kLke [wf"%e f#ko kk kkfe hnuke k{k{ "Mkknk
"khMkkkk r{fk Au. yLku ku{kt Mkk"h yLku
yMkk"h ktLku r{fkLkku Mk{k"u& kk# Au. {wM{
fk#k nuX, fkuEk% "khMk sL{Lke "Mkw khk s
r{fk{kt fkuE rnk {u"e &fu Lkrn.
$khMkk{ktke kkfkk : Lke[uLke kkkkku {wM{Lku

"khMkkE r{fk{kt y#ku# Xuh"e &fu.
{kLk$n#k : Ehkkkq"of fu yL# fkuE heku

keLkk {]#wLkk fkh% nku# ku"e fkuEk% #k
{hnq{Lke r{fkLkku "khMkkh kLke Lk &fu.
kuhfk#uMkhkk : kuhfk#uMkh kkf {kkk yLku
kuLkk Mktkteyku khVke "khMk kLke &fu khtkw
rkkk yu kuLkk Mktkteyku khVke Lkne.
"khMkkhkuLkk "ko "khMkkhkuLkk k% "kkuo Au :
rnMMkukh(fwhk {wskLkk $khMkkhku) : kuyku
"khMkkLkk rLk#k rnMMkkLkk nkh Au.
"uk Wkhkrfkheyku (Mknkuh $khMkkhku): kuyku
fkuE rLk#k rnMMkku ukk Lkke. khtkw, rnMMkukhku
Mktkwx k#kLkku k"ku fhu #khkk kkfe hnuk
(rnMMkk)Lkk kuyku Wkhkrfkhe Au. fkuE rnMMkukhku
Lk nku# kku Mk{k "khMkku yk "koLkk "khMkkhkuLku
{u Au. #k hk$ku fu MkwLLke fk#k yLku &eyk
fk#k yk kkkku yk Au.
qhLkk Mkkk (Mkkkuk $khMkkhku) : yk kuneLkk
yu"k Mkkkyku Au su Lkke rnMMkukhku fu Lkke &uk
Wkhkrfkheyku, kuyku{kt {hnq{Lkk kq"ou yLku
"t&uLkku yLku kkkkkykuLkk "t&uLkku Mk{k"u&
kk# Au.
Wknh! : A yuf {wM{ kwYk kuLke kkA kuLkk

rkkk F, {kkk M, rkkkLkk rkkk FF, {kkkLke {kkk
MM, ku kwkeyku D1 yLku D2 yLku kwkLke kwke SD
{qfeLku {]#w kkB#ku. yk{, F Lku rnMMkukh khefu 1/6
rnMMkku {u Au. fkh% fu {hnq{Lke kkA kkfku
n#kk Au. FF Lku fkuE rnMMkku {kku Lkke. fkh% fu F
khk ku{Lku kkfkk fh"k{kt yk#k Au. yu{ Lku k% 1/6
!kk {u Au. fkh% fu {hnq{ kkfku hk"u Au. MM
Lku yu{ khk kkfkk fh"k{kt yk#k. D1 yLku D2
ktLku rnMMkukhku khefu 2/3 !kk {u"u Au. #khu
yuMkze D1 yLku D2 khk kkfkk fh"k{kt yk#k.
Wknh! : yuf {wM{ e kuLke kkA kuLke {kkk,
rkkk yLku krk {qfe {]#w kk{e. krk rnMMkukh khefu
1/2 Lkku nfkh Au. #khu rkkk 1/3 yLku {kkk 1/6
rnMMkku {&u.
Wknh! : yuf MkwLLke kwYk kuLke kkA kuLke r""k

W, kwke D, yLku kuLke {kkk {qfeLku {]#w kkB#ku. W
1/8 {u"u Au, {kkk 1/6 !kk {u"&u. khtkw yk
"eLku 7/32 (&uk Wkhkrfkhe khefu) kk# Au yLku
kwke 1/2 rnMMkku "eLku 21/32 (&uk Wkhkrfkhe
khefu) kk# Au.
Wknh! : yuf MkwLLke e krk H, yLkukwke D {qfeLku
{]#w kk{e. H rnMMkukh 1/2 rnMMkku {u"u Au. #khu
D 3/4 (rnMMkukh khefu 1/2 yLku 1/4 hexLko khk)
{u"u Au.
#k hk$ku fu yktkr#kk kkfku Mkk"fk {k-kkk
kkMkuke fkuE "khMkku {u"kk Lkke yLku ykke Qxwt.
rLk fk#k
!khke# rLk Lk fk#ku, 1872 (the CMA)
rLk &Lku rLk {oLkku [kh fhke #k
khefu #k#kr#k fhu Au. !khke# rLk &{kt
rrMkkLkexe{kt krh"koLk k#uk {q !khke#kuLkk
rLk "t&u{kt ku{s Mkk{kL# {okrh"kofkuLkku
Mk{k"u& kk# Au. (S. 3, CMA)
Wknh! : rnLw {kkk rkkkLkk #kt sL{uku A Lkwt {w

sL{ "$ku r$Mke {oke Lkk{fh% fh"k{kt yk#wt.
yLku r$Mke &kk{kt k$ fh"k{kt yk#ku. khtkw
{oLkku [kh ku% f#ko Lkke. ku%u rnLw r"r {k%u
Lk f#ko. ku r$Mke Lkke fkh% fu Lkk{fh% r"r
{kOkh Mk{kLk Lkke.
Wknh! : r$Mke {kkk-rkkkLku #kt sL{ue #k
A,r$Mke {oLkku [kh fhu Au fu ku kkkkLku #kLku
ek "kh k% ku r$Mke Au. ku yL# {oLke {kOkh
{kxuLke fk#o"kneyku yLkwMkheLku yL# {o Lk ykLkk"u
#kt Mkwe ku r$Mke hnu&u.
!khk{kt LkLkku r$Mke fk#ku CMA khk Mkt[krk

kk# Au. CMA nuX yuf Lk {kL# k"k {kxu
[kuMk &hkku Lke fh"k{kt yk"e Au. Lk {kxuLkk
kkfkhku r$Mke nku"k uEyu yk"k ku{ktke yuf
r$Mke nku"k s uEyu. yLku Lk CMA Lke S.5 Lke
uk"kEyku {k%u yrf]k #k khk r"rkq"of
k#k nku"e uEyu.
Mktktrk hk# MktMfkh CMA nuX r"rkq"of Lk
fhk""k {kxu [kuMk #kykuLku kh"kLkk ykk"kLke
yu ykkuk kh"kLkk h fh"kLke Mkkk hk"u Au.
(S.5(5), CMA) Lke uk"kEyku {k%yu, yk
nukwMkh hk$"k{kt yk"uk Lk hSMxh{kt #ku# heku
!h"k{kt yk"uk [kuMk Vku{o{kt Lk LkkUk"k s
uEyu. LkLke #kkkokk yk hSMxh{kt k#ue
yuLxe hsq fheLku kwh"kh fhe &fk# Au yu Lkshu
uLkkhk MkkkeLkk "%oLkku, krk yLku kLke khefu S"kk
tkrkLke kkk "ko%qtf yLku ku{ktke yuf
S"LkMkkkeLke LkLke ^#wekeLkku k% Mk{k"u& kE
&fu.
Lk {kxuLke &hkku : !khke# r$Mkeyku{kt Lkku {kxu
yu kwh"kh k"wt s uEyu fu "hLke Wt{h 18 "koke
Lke[uLke Lkke yLku "wLke {h 15 "koke Lke[u Lkke.
ku{ktke yuf k% kkfkhLku n#kk krk fu kLke nku"k
uEyu Lkrn. Lk {kxuLkk kkfkhkuyu Lk yrfkhe
yLku ykuAk{kt ykuAk ku MkkkeykuLke nkshe{kt Mk"o
&k{kLk Eh yLku !k"kLk EMkw r$Mk Lkk Lkk{u
k$ u"k uE&u. (S. 60, CMA)
LkLkku Mk{# yu Mk : Mkk{kL# rLk#{ {k%u,
huf r$Mke Lk [[o $kku Mk"khu 6:00 ke MkktsLkk
7:00 fkf "[u r"rkq"of k"k s uEyu. (Ss. 10
and 11, CMA). CMA Lke S.69 kh"kLkku Lkne
hk"ke fkuE #k yk fkfku rMk"k#Lkk Mk{#u {oLke
knkh MkkkeykuLke kuhnkshe{kt r"rkq"of Lk fhk"u
kku k% "ko MkweLke fuLke MkLku kkk Au. u fu, huf
hk# Mkhfkh kkMk kh"kLkk ykku Au, su [[oLkk
Lk
kkheLku yk f{kuLkk Wt(Lk{kt r$Mke Lk

r"rkq"of fhk""kLke Aqx ykke &fu. (S. 11, CMA)
yu r"MkLke# Mkkkeyku khk kuLke $hkE k&u. (S. 33,
{oLkk kh"kLkkkh {tke khk r"rkq"of Lkku : !kk

III nuX Lk fh"k {kkke #kyku{ktLke yufu kuyku
su{Lke kkMku r"rkq"of Lk fhk""kLke EAk hk"u Au
ku"k {oLkk {tkeLku ur$k{kt LkkurxMk ykk"e s
uEyu. (S. 12, CMA)
Wknh! : A yu B CMA Lke Ss.4 yu 5 Lke

uk"kEyku yLkwMkkh kh#k. #khkk, %"k {#wt
fu Lk Mkktsu 7:30 fkfu k#k nkk. su yrrLk#{Lke
S.10 Lkwt Wt(Lk nkwt. Yk Lk {kL# Lkke. (S. 77,
u Lk [kuMk [[o{kt k"kLkk nku# yu LkkurxMk

{u"Lkkh {oLkk {tke ku [[o{kt {tke khefu kuMk"kLkwt
yrfkhkuk hk"kk Lk nku# kku ku{%u LkkurxMk kkAe
{kufe u"e s uEyu yk"k kuLku Mktktrk {o {tkeLku
{kuf"e uEyu, suyku ku s Lk yk"k [[oLkk fkuE
%ekk !kk{kt Lke fhe &fu. (S.13, CMA) u
Lk yuf $kLkke rLk"kMk{kt fh"kLkk nku# kku,
{o{tke yk LkkurxMk rskLkk Lk hSMxkh kh
{kuf&u, suyku yk Lk ku{Lke kkukkLke f[uhe{kt fkuE
%ekk !kk{kt rLk#k Xh&u. (S.14, CMA)
r"rkq"of Lk k#k knukt, {o{tke khk {k%kk
sYhe Au. LkkurxMk {#kLke kkhe$ kAeLkk [kh r"Mk
k#k ku knuk yk"wt {k%kk he fh"k{kt fkuE
yz[% Lkke yLku yk"wt {k%kk he fh"k kh
rkkt Lkke. u {k%kk he k#kLke kkhe$
kAeLkk ku {neLkkLke yth r"rkq"of Lk Lkk kk#
kku, {k%kk h Xh&u yLku Lk"e LkkuxeMk he fh"e
kz&u. (S.26 "kt[kk S.17, CMA)
u LkLke yuf kkfkh Mkkeh Au kku Lk knuk
rkkk n#kk Lkk nku# kku MkkehLkk "keLke yLku "ke
Lkk nku# kku {kkkLke Mkt{rk yk"~#f Au. yk"e Mkt{rk
r"LkkLkk MkkehLkk Lk {kL# Lkke. (S.19, CMA)
LkkuLke LkkU%e : CMA Lkku !kk IV CMA nuX
r"rkq"of k#uk LkkuLkk LkkU%eLkku kt fhu Au.
{o{tkeykuLke kkMku LkLkk hSMxMko nku"k sYhe Au.
yk"k LkkuLke yuLxe{kt ktLku kkfkhku ku{s LkkuLke
r"r fhk"kk kufkuyu Mkneyku fh"kLke nku# Au. yLku
CMA)
CMA)
Wknh! : A yu B r$Mke fk#k {k%u kh#k.

kkAke %"k {#wt fu LkLke LkkU%e{kt !qku
nke. ykLkk eu Lk h kkkt Lkke. yk"e !q r"&u
%fkhe {#k kAe Lk hSMxh{kt sYhe VuhVkhku
fheLku yrLk#r{kkk Mkwkh"e uEyu.
LkLkku r"Au
!khke# AqxkAuzk yrrLk#{, 1869 (the Divorce
Act) Lke S.10 krk fu kLkeLku rsk ykk{kt
yhS hsq f#uo rLkBLk rr$k ykkhku kh Lk
r"AuLke Aqx ykku Au.
#kr&[kh : AqxkAuzk yrrLk#{Lke S.11
yhskhLku AqxkAuzkLke yhS{kt S"LkMkkke Mkkku
#kr![kh fhLkkhLku rk"ke kLkk""kLke Aqx
ykku Au;
yL# {o{kt krh"koLk;
Mkkk ku "koLkk kkk {kxu Eks Lkk kk# ku"e
{kLkrMkf rk{khe;
ku "ko {kxu f]c hkukLkk k%(kkf yu {xe Lk
&fu ku"k M"YkLkk eo;
ku "ko {kxu [uke rk# hkukLkk eo
su rk"ke S"kk nku# kku ku{Lkk r"ku su
#kykuyu Mkknrsfk%u #w nku# ku"e
#kykuyu Mkkk fu kuke "khu "ko Mkwe
rk"keLku u#k Lkke fu ku{Lkk ytku f&wt Mkkt!#wt
Lkke;
LkS"Lk S""kLkku EAkyu ELkfkh yLku
LkS"Lk S"e Lkk &fk#;
rk"ke Mkk{u LkS"LkLkk yrfkhkuLkk MkkkLk

{kxuLke zee kMkkh k#k kAeLkk ku fu kuke "khu
"ko zeeLkk kkLk{kt rLkVkk;
ykuAk{kt ykuAk ku "ko {kxu #kk; yLku
rk"ke Mkkku hnu"wt LkwfMkkLkfkhf fu Efkhf
n&u kuyku "kske yLku yhskhLkk {Lk{kt Mko#
ku"ku (kkfe "kko" fh"ku.
Wknh! : A yu B r$Mke fk#k yLkwMkkh kh#k.

Lk kAe kuyku Mkkk (zkk. yk ktLku yuf Mktku B
yu A Lku kkz {khe. yk "kko" kkuku (kkfkk k%k#
Lkn. (Agnel Valentine DSouza v. Blanche
yk"k h k#uk Lkke kkfkuLku "khMkkLkk nukwyku

{kxu fk#uMkhLkk kkfku k%"k{kt yk"&u.
AqxkAuzk fu hkkk Xhk""kLkk fkuEk% k"k{kt kLke
k"kLke zeeLku kuLzk hk$eLku !h%kkuk% {kxu k%
ykk{kt yhS fhe &fu. (S.36, Divorce Act)
yk"e zee kh ykk fk#{e !h%kkuk%Lkku yku&
ykk"kLke Mkkk hk"u Au. (S.37, Divorce Act)
AqxkAuzk eue #kykuLkk kkfkuLke fMxze
Mktktrk uk"kEyku kLkk""kLke Mkkk k% ykkkuLku
fh% 9 nuX ykk"k{kt yk"e Au.
Agnela Piedade, (1999) DMC 22)
kf r$kLk
Wknh! : A yu B r$Mke fk#k {k%u kh#k.

kkAke B yu EMk{ {o ytkefkh f#kuo. yLku A Lku
kkukkLke Mkkku {o krh"koLk fh"k s%k#wt. A AqxkAuzk
{kxu yhS fhe &fu Au.
!khk{kt r$Mkeyku{kt kf r"kLk Mkk{ kLkk"kku fu

rLk#trkk fhkku fkuE $kMk fk#ku Lkke. !qkfk{kt,
Mkkeh kkfLku kf u"k {ktkkk kufku Mkk{kL#k%u
"keyku yLku kk#ku yrrLk#{, 1890 Lke
uk"kEyku nuX ykkLkku Mkkeh kkfLkk
"kek%kLkk yku& {kxu Mktkfo Mkkkk nkk. u fu ku
yrrLk#{ nuXLkk yku&ku kk$ kwg "#Lkwt k#k
kAe kkw kzkkt Lknkukkt, kuke yk"wt kkf kf
euk efhk fu efheLke su{ k!ku {k%e &fkwt
Lknkukwt.
LkLke k'{f r"r MktkLLk kE #khke krk

kkfkh, Mk]r r"Lkwt f{o fu stke "nu"kh
{kxu fMkwh"kh Au yu"k ykkh kh kkukkLkk
LkLkk r"Au {kxu kLke k% yhS fhe &fu.
!khke# AqxkAuzk (Mkwkhk) yrrLk#{, 2001
khk Mkk{u fhk#ue S.10A kkhMkrhf Mkt{rkke
AqxkAuzkLke {ttsqhe ykku Au.
krk fu kLke rLkBLkrr$k ykkhku kh ku{Lkk
Lk Vkuf yu hkkk nuh fh"k ykk{kt
yhS fhe& fu (S.19,Divorce Act):
LkwktMkfkk;
fu kkfkhku ktk#S"Lk yk"k (rLkkkLkk
rkktrk {k%{kt Au (Chapter IV of the
Indian Succession Act, 1925);
fu Lk Mk{#u ku{ktke fkuE yuf kkfkh kktzk
yk"k {q$o nkk; yk"k
ykkWLkk S"LkMkkke MkkkuLkwt {kL# Lk
yMk"{kt nkwt, suyku Lk Mk{#u n#kk
nkk.
yk{, !khk{kt r$Mkeyku n"u Mkkeh L#k#

(kkfkuLke Mkt!k yLku Mkwhkk) yrrLk#{, 2006 Lke
S.41 r"r" hk# Mkhfkhku khk he k#ue
{kko'&fkyku yLku rLk#{ku Mkkku "kt[kk yL"#u
kkfku kf E &fu Au.
$khMkku
!khke# "khMkk yrrLk#{, 1925 (the
Succession Act) !khkLkk knw{ke r$MkeykuLku
kkw kzkku "khMkk Mktktrk fk#ku Au.
kku"k, {% yu e" ("ne"xe ktk) yrrLk#{,
1962 Lke uk"kEykuu fkh%u kku"k{kt kkuxwoke
r"kLke Mktrnkk kkw kzu Au. kkUze[uhe{kt hsq yksu
k% Mku&LkLke MktrLkku uk"kEyku {k%u uL[ r"kLke

Mktrnkk xfe hne Au. "w{kt, {u(k#Lkk kkhku
Mk{wk#Lku !khke# "khMkk yrrLk#{Lke uk"kEyku
kkw kzke Lkke, kuyku yksu k% kthkhkkk {kk]kke
"khMkk #"MkkLku yLkwMkhu Au. ku{Lku yk hk%
!khkLkk ktkh% ku{s "khMkk yrrLk{#Lke S.29(2)
khk ykk"k{kt yk#wt Au. u fkuE #kyu fk#koL"k
k"kLke k{kk hk"ke kuLke MktkrkLke Mktkte #"Mkk
fhe Lkk nku# kku ku kuLke Mk{k r{fkLkk Mkt!o{kt
"rMk#kLkk{w f#ko r"Lkk kwshe kE nku"kLkwt {kLk"k{kt
yk"u Au. (S.30, Succession Act)
"khMkk yrrLk#{Lke Ss.31 ke 49 r$Mkeyku yLku
#nweyku Mktktrk MktkrkLke "nut[%e {kxuLkk rLk#{ku
Lke fhu Au.
"rMk#kLkk{w f#ko r"Lkk y"MkkLk kk{Lkkh #kLke
r{fk "khMkk yrrLk#{Lkk fh%-2 {k%u
kkr{fk%u {hLkkhLkk S"LkMkkke yk"k kkfkuLkk
r&hu # Au.
Wknh! : A Lke kkA fkuE kkf Lknkukwt, khtkw

ykX kkikku yLku yuf {]k kkikLkk ku kkfku nkk.
Mktkrk Lk" !kk{kt "nU["k{kt yk"u Au, su{kt huf
!kk huf kkikLku {u Au. yLku "uk Lk"{kt !kkLku
Mkh$u !kku "nU[eLku kkikkuLku ykk"k{kt yk"u Au.
Wknh! : "rMk#kLkk{wt f#ko r"Lkk {he k#uk A e
kkA ku{Lke {kkk, ku Mkkk !kEyku yLku yuf
yktkr#kk knuLk nkk. {kkkyu yuf-[kwkkO&, huf
!kEyu yuf-[kwkkO& yLku yktkr#kk knuLkLku yufkt[{kt& !kk {#ku.
Wknh! : "rMk#kLkk{wt f#ko r"Lkk {he k#uk A Lke
kkA ku{Lkk "zkk, fkfk yLku fkfeyku nkk yLku
yL# fkuE Mkkk Lknkukkt, ku{%u Mkkiyu Mkh$ku !kk
{u#ku.
kkhMke shkwMx
kkhMke &Lke #k#k {k%u kuLkku yko kkhMke
shkwMx k#u Au. kkhMke rkkk yu rkLk kkhMke
{kkkLkk kkfku kkhMke Au, u kuyku kkhMke {o{kt
Mkk{u k#k nku# yLku shkwMx kt kkkk nku#. u fu,
rkLk-kkhMke rkkk yLku kkhMke {kkkLkk kkfku kkhMke
k%k&u Lkrn. (Sir Dinshaw Maneckji v. Sir
Jamshedji, 33 ILR Bom 509)
!khke# kkhMkeykuLku Lk yLku AqxkAuzk Mktktrk

kkkkku{kt kkhMke Lk yLku AqxkAuzk yrrLk#{,
1937 (the PMDA) kkw kzu Au.
kkhMke Lk rLkBLkrr$k Mktukku{kt y{kL# Au :
PMDA Lke yLkwMkqr[ yuf{kt rLk' Mkkkukkk fu
Mkkk%Lke fkuEk% {kkk{kt fhkh fhkkt kkfkhku
yufke Mkkku uzk#uk nku#,
ku kkhMke MkkkeykuLke nkshe{kt {okwY khk
yk&e"ko Lkk kkhMke Mk{khkun {k%u LkLke
k'{f r"r kE Lkk nku#, yk"k
fhkh kkkt kkfkhku Mkkeh "#Lkk, yuxu fu
Akufhkyu 21 "ko yu Akufheyu 18 "ko kwhk f#ko
Lkk nku#.
y{kL# Lkke k#uk kkfku fk#uMkh Au.
y{kL# LkLke r"r fhk"Lkkhk kkhMke {okwY A
{rnLkk MkweLke Mk yk"k Yk. 200 Lkku tz yk"k
ktLkuLku kkk Au.
Wknh! : A kkhMke fk#k {k%u C Lku kh#k. A

k rfkheLke kLkeLke {kkk Au. yk Lk y{kL# Au,
fu{ fu A yu C PMDA Lke yLkwMkqr[ yuf{kt
rLk' MktktkuLke rkktrk {kkk{kt yk"e # Au.
yk LkLke k'{f r"r fhk"Lkkhk {okwY PMDA
nuX Mkkkk Au.
yL# #kkk fk#k

S.6 {k%u huf Lk {kr%k yLku LkkUk#uwt nku"wt s
uEyu. r""krnk kkhMkeyku rLkBLkrr$k ykkhku kh

AqxkAuzk {u"e &fu Au (S.32,
"rMk#k r"Lkk {]#w kk{ue (rkLk-rLk"orMk#ke)

#kLkk "khMkkLkwt Mkt[kLk "khMkk yrrLk#{Lkk
fh% k%ke Mkt[krk kk# Au.
PMDA) :
#kr![kh
ekLke, kkfkh fu yfwhke kwLkku Indian
Penal Code, 1860, S.377 (nuX)
"keLku kt!eh R knkU[kz"e
whkk
Mkkk fu kuke "khu "ko k[k"kk su{kt hkku Au.
ykuAk{kt ykuAk ku "ko {kxu "keLkku #kk
ykuAk{kt ykuAk ku "ko {xe Lkk &fu ku"e {kLkrMkf
rk{khe
"keLku [uke ke# hkuk kkz"ku
LkLkk Mk{#u "w yL# fkuELkk khk Mkk!ko
nke.
LkLkk yuf "ko{kt Lkr""knLke {hSke rkLkkrhkq'k
{okrh"koLk
Wknh! : A yLku B kkhMke fk#k {k%u kh#k.

Lk kk A yu ykkuk f#kuo fu, B kuLke Wkukk Mku"e
hne nke yLku ku kuLkk kk s kiMkk rkLksYhe
{kus&ku$ yLku wk%ku kkA "kkhe hne nke. kuyku
kwf (zkk k% nkk. yn, AwxkAuzkLkku yuf k%
ykkh Mktkkukkkku Lknkukku. (Pestonji Kekobad
Bharucha v. Aloo, AIR 1983 Bom 117)
u fwhke fkh%Mkh LkLke krhkq'k yMkt!" nku#

kku, Lk ku{ktke yuf kkfkhLkk fnu"kke hkkk
nuh fhe &fk#. u krk kLkeke yu kLke krkke
Mkkk "ko Mkwe Mkkk qh hnu yLku yu Mk{#kkk{kt
kkkk S"LkMkkkeLku fkuEyu u#ku Lkk nku# fu kuLkk
ytku Mkkt!#wt Lkk nku# kku Lk, ku{ktke fkuE yuf
kkfkhLkk fnu"kke hkkk Xh&u. kkhMke fk#k
nuX krk kLke kLk&u.
"khMkLkk nukwke, {]kfLkk S"Lkfk hr{#kLk

sL{uk kufku yLku ku{Lkk {]#wLke kkhe$u k!o{kt
nku# ku"k kufku "[u fkuE !u Lkke. (S.50(a),
Succession Act)
rkLk-rLk"orMk#ke #kLkk S"Lkfk hr{#kLk

kuLke Mkee hu$k{kt "khMkkh #k {]#w kk{e
nku# yLku kuLke kkA fkuE r"wh fu r""k yk"k
fk#uMkhLkk "khMkkhku Akuze kE Lkk nku# kku, ku"e
#kLku rkLk-rLk"orMk#ke #kLke MktkkeLkku
"khMkku Lke fhke "$ku k%Lkk{kt u"k&u Lkn.
(S.50(b), Succession Act)
rkLk-rLk"orMk#ke #kLkk MktkteLke r""k fu

r"wh rkLk-rLk"orMk#keLkk S"Lkfk hr{#kLk
Vhe kh#k nku# kku, ku{Lku rkLk-rLk"orMk#ke
#kLke Mktkrk {"kkkk Lkke. (S.50(c),
Succession Act)
u fkuE kkhMke rkLk-rLk"orMk#keLke kkA

r""k yLku kkf nku# kku, ku{Lku Mkh$ku !kk
{&u.
r""k Lkk nku#, {kk kkfku nku# kku, huf
kkfLku Mkh$ku !kk {&u.
{kkk-rkkk, r""k yLku kkfku nku# kku,
r""k yLku kkfkuLku Mkh$ku rnMMkku {&u,
#khu {kkk-rkkkLku kkfkuLkk rnMMkkke
yzku-yzku rnMMkku {&u.
Wknh! : kkhMke A kuLke kLke W, ku kkfku S1

yLku S2, yuf efhe D yLku {kkk-rkkk M yLku F
Lku {qfeLku rkLk-rLk"orMk#ke y"MkkLk kkB#k. !khke#
"khMkk yrrLk#{, 1925 Lkk fh% k%{kt ykkuk
rLk#{ {k%u W, S1, S2 yLku D Lku 2/10 yk"k 1/5
yLku F yLku M Lku hufLku 1/10 rnMMkku {&u.
#nw eyku :
r$Mkeyku, rnLwyku yLku kkhMkeykuke r"khek

#nweykuLkk Lkku Mkt[krk fhkku fkuE fk#ku Lkke.
Wkhkuk k% Mk{wk#ku ku{ s {wM{ eke r"khek
#nwe Lk{kt w!k#uk kkfkhLku hknk ykkkku fkuE
fk#ku Lkke. yuf #nwe LkLkwt [hek yLku (xLkk ku{
s #nwe krk yLku kLke fu"k fkhLke Lk r"k#f
hknkku {u""k kkk Au ku ku{Lkk kMkoLk kuke s
Lke k"e uEyu. (Mozelle Robin Solomon v.
Lt. Col. R. J. Solomon, (1979) 81 Bom LR
578)
#nweLkk AqxkAuzk {kxuLke k"k yhSyku nkk h"kLkwt

yrfkhkuk ykkku hk"u Au. yk"k fuMkku{kt #nwe
fk#ku kkw kkz"k{kt yk"u Au yLku L#k#Lke sYhe#kk
{k%u ku{kt yLkwfqLk Mkk"k{kt yk"u Au. fkuEk%
r""kLkk Mk{#u, fkuEk% [wfkku ykkkk knukt #nqe
Mk{wk#Lkk he"ksLku #kLk{kt u"k{kt yk"&u. (Bachel
Benjamin v. Benjamin Solomon Benjamin,
AIR 1926 Bom 169)
xxxx
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 16 : {kLk" yrfkh fk#ku
ykt khhkx e # {kLk" yrfkh fkLkq L kLkk
r"fkMkLke Mkk"Lkk
{kLk" yrfkhku yu"k yrfkhku Au, su k{k{
#kyku{kt ytkrLk'nk nku# Au. yLku ku{Lkwt [rhk
k% yk kkze Lk &fk# ku"wt yLku "irf nku# Au.
hk#kuLke yu s"kkkhe Au fu kuyku yu kkkkLke $kke
kqhe kkzu fu yk yrfkhku k{k{ kufku khk fkuEk%
!u!k" r"Lkk {k%"k {kxu Mkk{ nku#. yk yrfkhku
yktkhhkxe# Mktryku{kt Mkwkuhu Mkkrkk k#uk Au yLku
{kuxk !kku ktkh%kuyu ku{Lku {kL# hk#k Au. yk{,
yktkhhkxe# {kLk" yrfkhkuLku fkLkqLk yu"k
yktkhhkxe# fkLkqLkLkk yu{Lkku Mkt!o ykku Au, su
yktkhhkxe# Mktryku yLku khtkhkkk yktkhhkxe#
fkLkqLk khk yktkhhkxe#, kur&f yLku M"u&e
fkkykuyu {kLk" yrfkhkuLkk Mkt"oLk yLku hk% {kxu
#Lk&e Au.
ykt khhkx e # {kLk" yrfkhLkk $kkkfku
e #wLkkExuz Lku"LMk [kxoh

e #wLkkExuz Lku&LMk [kxoh, 1945 Lkk yk{w${kt nuh
fhu Au fu, Mkt#wk hkxku {q!qk yrfkhku{kt,
{kLk"Lkk kkih" yLku {qq#{kt, eyku yLku kwYkkuLkk
yLku LkkLkk-{kuxk hkxkuLkk Mk{kLk yrfkhku{kt kuLkk
r"kMkLku kwLk: Z fh"k f]krLk#e Au. {kLk"
yrfkhku {kxuLkk yktkhhkxe# $hzkLku (ze fkZ"k
{kxu {kLk" yrfkhkuLkk yk#kukLke k% [kxoh{kt
uk"kE fh"k{kt yk"e Au.
yrfkhkuLkku yktkhhkxe# 'hzku

yrfkhkuLkk yktkhhkxe# $hzk{kt {kLk" yrfkhkuLkwt
"irf nuhLkk{w, 1948 (the UDHR), Lkkkrhf
yLku hksfe# yrfkhku {kxuLke yktkhhkxe# Mktr,

1966(the ICCPR) kuLkk ku "ifkf kuxkufkuMk
Mkkku ku{s yk'kf, Mkk{krsf yLku MkktMf]rkf
yrfkhku kh yktkhhkxe# Mktr, 1966 (the
ICESCR) Lkku Mk{k"u& kk# Au.
{kLk$ yrfkhku {kxuLkwt $irf (kuk!kkk

r"fkMk&e u&ku MkrnkLkk fuxkf u&kuLkk rkrLkryku
Mkkku r"[khr"{&o kk UDHR Lkk{Lkku Mk{"xkq%o
$kkk (zk#ku nkku, suke Mkk{u fhk#uk yrfkhku
$hu$h "irf kLk"kLke $kkhe kqhe kkze &fk#.
UDHR {kt Lkkkrhf yLku hksfe# yrfkhku ku{s
yk'kf, Mkk{krsf yLku MkktMf]rkf yrfkhkuLkku k%
Mk{k"u& kk# Au. Mk{kLkkk yLku !u!k"-r"rnLkkkLkk
kk#kLkk rMkktkku UDHR Lkk A.1 {kt Mk{k"k#k Au.
Lkkkrhf yLku hksfe# yrfkhku ytkuLke yktkhhkxe#

Mktr yLku yk%kf, Mkk{krsf yLku hksfe# yrfkhku
ytkuLke yktkhhkxe# Mktr.
ICCPR yu ICESCR hkxkuLku {kLk"yrfkhkuLkk
Wkhkr#"ke kk# fh"k {kxu (z"k{kt yk"e nke.

yrfkhkuLkk [rhk yu ku{Lkk y{efh% yLku
"koLk {kxuLkk {k$k ytkuLkk kr{ yu Mkkur"#uk
he "[uLkk {k!ukuyu ku yk MktrykuLku sL{
yk#ku nkku. ICCPR ykkuk yrfkhku hk# kk
khk kuLke Mkk{u Wk {nk{ Mkt&kuLkku yLkwMkkh
kkkt !heLku {&: nktMk fh"kLkk nkkt. ICESCR
nuXLkk yrfkhku fkuEk% kLkk !u!k" r"Lkk kkw
kkz"k{kt yk"u kuLke $kkhe kqhe kkz"kLke hk#Lke
s"kkkheLkku kkfkrfk%u y{ fh"kLkku nkku.
Wkn ktLku Mktryku kh Mkne fhLkkhk hk#ku (kkfkhku)
{kxu {kLk" yrfkhkuLkwt MkL{kLk, hk% yLku krhkq%okk
sYhe Au. {kLk" yrfkhkuLku MkL{kLk ykk"kLke
s"kkkhe hk# kh ku yrfkhku !kuk""k{kt r"kuk
Lkkt$"kke qh hnu"kLke s"kkkhe k% Lkkt$u Au.
{kLk" yrfkhkuLkk hk% {kxu hk#kuyu ke
kkfkhku khk yk yrfkhkuLkk !tkLku yxfk""ku s

kz&u yLku yk yrfkhkuLku krhkq%o fh"k {kxu
hk#yu yrfkhkuLke krLku Mkh kLkk""k
knuf{eyku yLku kkkt !h"k s kz&u.
k{k{ fkhLkk htk!uLke Lkkkqe ytkuLke Mktr
(the CERD)
The ICCPR;
The ICESCR;
eyku Mkk{uLkk k{k{ fkhLkk !u!k"kuLke

Lkkkqe ytkuLke Mktr, 1979 (the CEDAW)
Mkk{uLkk kkfkuLkk yrfkhku ytkuLke Mktr, 1989
(the CRC) yLku
yk{kk hk"ke #kykuLkk yrfkhku ytkuLke
Mktr (the CPRD)
{kLk" yrfkhku L kw t "keo f h%

{kLk" yrfkhku k{, rrk# yLku k]rk# kuZe
yrfkhku khefu "keof]k k#k Au. Lkkkrhf yLku
hksfe# yrfkhku su"k fu S"Lk yLku M"ktkkkLkku
yrfkh, k'{f M"ktkkkLkku yrfkh, {wk
krkr"r, "k%e M"kkt# yLku yr!#kLkku
yrfkh yLku WkezLk Mkk{uLkku yrfkh k{ kuZe
yrfkhku Au. yk'kf, Mkk{krsf yLku MkktMf]rkf
yrfkhku su"k fu r&k%, ykhku# yknkh, fk#o
yLku Mkk{krsf MkwhkkLkk yrfkh rrk# kuZe
yrfkhku Au. r"fkMkLkku yrfkh, ykhku#
k#ko"h%Lkku yrfkh yLku Mkt#wk yrfkhku k]rk#
kuZe yrfkhku k%k# Au. Lkkkrhf yu hksfe#
yrfkhku {kuxu!kku Lkfkhk{f yrfkhku Au, fu{ fu
kuLkk y{ {kxu hk#Lkuu yrfkhku kh khkk {khkk
yxfk""k{kt yk"u Au. #khu yk'kf, Mkk{krsf yLku
MktkMf]rkf yrfkhku nfkhk{f yrfkhku Au, fu{ fu
ku{kt hks#yu yrfkhkuLkk y{ {kxu Mkr# kkkt
!h"k kzu Au.
{kLk" yrfkhkuLkwt yk"wt "keofh% {kLk" yrfkhkuLke
y$tzkk yLku yktkh-y"ktLkLke r"{kt # Au.
r"#uLkk kuk%k yLku kkkt fk#o{, 1993
yktkhhkxe# Mk{wk#Lku "{kLk" yrfkhku {kxuu yuf
Mkh$k Mkhu yLku yuf s Mkh$k !khke Wr[k yu
Mk{kLk heku "irf kuh%u "kko" fh"k" s%k"u Au.
Lkkrkhf, hksfe# yrfkh yLku yk'kf, Mkk{krsf
yLku MkktMf]rkf yrfkh ktLku khefu k%kkku r&k%Lkku
yrfkh yrfkhkuLke y$tzkk Mkq["u Au.
!khkLkk kt kh% nu X ykt khhkx e #
{kLk" yrfkhku fk#kLkku y{
June 2010, yu !khku Lke[uLke A yktkhhkxe# {kLk"
yrfkh fk#k Mktryku kh Mkneyku fhe:
!khku MkeykhMkeLkk ku "ifkf kuxkufkuMk Wkh k%

Mkne fhe Au, ku{ s WkezLk yLku yL# (kkfe,
y{kLk"e# fu ne%kk!#ko "kko" fu Mk Mkk{uLke
Mktr, 1984 yLku kskhekq"of kkkk fh"k Mkk{u
k{k{ #kyku {kxuLke Mktr, 1992 kh k% Mkne
fhe Au.
!khkLkk ktkh% (the Constitution) Lke A.51(c)
yLkwMkkh hk# {kxu "yktkhhkxe# fk#k yLku MktrLke
s"kkkheykuLkku ykh sYhe kLku Au...." "w{kt,
A.253 MktMkLku yktkhhkxe# Mktryku fu fhkhkuLkku
y{ fh"k {kxu fk#k kLkk""kLke Mkkk ykku Au.
M"u&e fk#k{kt yktkhhkxe# fk#ku yuLkk yu s
M"Ykuu yk"k Ykktkhek fheLku Mkk{u fhe &fk# Au.
yuf Mktr nuXLke s"kkkheyku yLkuu M"u&e fk#k
"[u fkuE Mkt(ko Lkk nku# kku, Mktr ykkkuykk M"u&e
fk#kLkku !kk kLku Au. YkktkhLkk rfMMkk{kt M"u&e
r"u#f s"kkkheyku kqhe fh"k {kxu (zk"wt s
uRyu.
yk ktkh%e# uk"kEyku &ko"u Au fu yktkhhkxe#
fk#ku VuhVkh khk !khke# fk#k{kt Mkk{u fhe
&fk# Au. yLku !khkLke Mk"kuo[ ykku (the
Supreme Court) Xhk#wt Au fu, fk#ku (z"ku...
yu sYhe Au #khu Mktr yk"k fhkh LkkkrhfkuLkk fu
yL#kuLkk yrfkhku ytfwr&k fh"k fk#koL"k kk# Au
yk"k hk#Lkk fk#kyku{kt VuhVkh fhu Au. Lkkkrhfku
yLku yL#kuLkk L#k#k{ yrfkhkuLku yMkh kke Lkk
nku# kku fhkh yk"k MktrLku y{e kLkk""k fkuE
"ikrLkf kkkLke sYh Lkke. (Maganbhai

Ishwarbhai Patel v. Union of India, (1970) 3
SCC 400)
M"u&e fkLkqLk yLku yktkhhkxe# Mktryku{kt fkuE

(ko% kk# kku M"u&e fk#ku y{e hnu&u.
Gramophone Company of India Ltd. v.
Birendra Bahadur Pandey, AIR 1984 SC 667)
ykkkuyu yktkhhkxe# s"kkkheykuLkk

krhu#{kt M"u&e r"kLkLkwt yko(xLk fh"wt uEyu.
(Jolly George Verghese v. Bank of Cochin,
AIR 1980 SC 470)
Vishaka v. State of Rajasthan, AIR 1997 SC
3011 {kt Mk"kuo[ ykku Xhk#wt nkwt fu, u M"u&e
fk#k{kt fkuE uk"kE Lkk nku# kku $qxke kkkkku {kxu

yktkhhkxe# Mktryku kh rLk!oh hne &fk#. &hk
yuxe fu yk Mktryku !khke# ktkh% yk"k M"u&e
fk#k Mkkku yMktkk Lkk nku#. Mk"kuo[ ykk
CEDAW kh rLk!oh hne nke yLku fk{fksLkk Mku
eykuLke rk# Mkkk{%e hkuf"kLke {kko'&fkyku
Lke fh"k ykk h"e nke.
Wknh! : [kuheLkk Mkt!o{kt kkueMk khk kfze

s"k#uku yuf #w"kLk kkAke yuf hu"u xuf LkSf {]k
y"Mkk{kt {#ku. !kuk kLkLkkhLke {kkkyu ktkh%Lkk
A.21 nuX S"LkLkk yrfkhLkk !tk k "khLkk
k"k Mkk{u ykk{kt kk Lkkt$e nke. ICCPR
A.9(5) kuhfkLkqLke yxfk#k fu hkfzLkku !kuk
kLkLkkhLku "khLkku y{ #ku# yrfkh ykku Au.
yk uk"kE kh ykkh hk$eLku ykk yu"e
!qr{fk kh yk"e nke fu {q!qk yrfkhLkk !tk
k ktkh%Lke Aa.32 yu 226 nuX Lkk%ktfe#
"khLkku yku& ykke &fk#. (Nilabati Behera v.
State of Orissa, AIR 1993 SC 1960)
{kLk" yrfkh yLku kt kh%

ktkh%Lkk !kk- III {kt ykk"k{kt yk"uk {q!qk
yrfkhkuLku !khkLke Mk"kuo[ ykku {q!qk {kLk"
yrfkhku khefu "%o#k Au. yk yrfkhkuLku
Mk{kLkkkLkku yrfkh, {q!qk M"ktkkkykuLkku
yrfkh, &kuk% Mkk{uLkku yrfkh, k'{f M"kkt#Lkku

yrfkh, MkktMf]rkf yLku &ikr%f yrfkh yLku
ktkh%e# Wkk#kuLkku yrfkh "kuhu{kt u%ek f#ko
Au. {q!qk yrfkhku fuxkf yk"kkuLku kk fhkkt
hk# Mkkku y{ #ku# Au. u fu, kuyku ktkh%Lkk
!kk- III {kt Mkk%u &ko"u yrfkhku kqhkk
{#kork Lkke. (Unni Krishnan, J. P. v. State of
Andhra Pradesh, 1993 AIR SC 217) Mk"kuo[
ykku fuxkf yrfkhkuLkwt su{ fu r&k%Lkku yrfkh
(ktkh% 86{kt Mkwkhk knuk), ykhku# {kxuLkku
yrfkh, {krnkeLkku yrfkh, $kuhkfLkku yrfkh,
kkukLke#kk yLku yrfkhLkwt {q!qk yrfkhkuLkwt
rk{kLkLke yth MksoLkk{f heku yko(xLk f#wO Au.
ktkh%Lke A.13 {q!qk yrfkhkuLke L#k#kur[kkk
yLku y{ #ku#kkLke $kkhe kqhe kkzu Au. yk
yk'xf ktkh% ykkWLkk yu"k k{k{ fk#kyku fu
su {q!qk yrfkhku Mkkku MkwMktkk Lk nku# ku{Lku h
Xuh"u Au. A.13(2) "w{kt s%k"u Au fu hk# !kk- III
khk ykk"k{ktt yk"uk yrfkhkuLku AeLk"e ukku fu
!tk fhkku fkuE fk#ku kLkk"&u Lkrn ku "w{kt W{uhu
Au fu ktkh%ke r"khek yk"ku fkuE fk#ku h Xh&u.
hk# yLku kuLkk ytkku Mkk{u y{kkk {q!qk
yrfkhkuLku [rhk{kt "'xf k%"k{kt yk"u Au.
$kLkke #kyku yLku hk# Mkk{u y{kkk yk
{sqhe, &kuk%, yMk]~#kk Mkk{u rkkt {wfkk
yrfkhku su"k nkurhkuLx yrfkhkuke r"{kt Au.
{q!qk yrfkhkuLkk !tkLkku Mk"kuo[ ykk yLku
nkEfkuxkuo{kt Aa.32 yu 226 nuX rhx kexe&Lk
k$ fheLku Eks kE &fu. fxkufxeLke nuhkk kk#
#khu S"LkLkku yrfkh yLku kwLkkyku {kxu fMkwh"kh
fh"kLkk Mkt!o{kt hk%Lkk yrfkhLkk yk"k
rMk"k#Lkk k{k{ yrfkhku Mkrkk kE &fu Au.
(!khkLkk ktkh%Lkku A.359)
Mk{kLkkkLkku yrfkh
ktkh%k Aa.14, 15 yLku 16 {kt Mk{kLkkk yLku

rkLk-!u!k"Lkku yrfkh ykk"k{kt yk#ku Au. yk
uk"kEyku yufkeLke kqhf Au. !khk!h{kt fk#k
Mk{k Mk{kLkkk yLku k{k{ #kykuLku fk#kLkwt
Mk{kLk hk%Lke kuhLxe ykkkku A.14 rkLk-Lkkkrhfku
{kxu k% Wk Au. u fu, huf fk#ku k{k{ {kxu
Mkh$ku kkw kz"ku uEyu, kAe !u krhMkrkyku,
!qr{fkyku yLku #kykuLke sYrh#kkku yk nku#,
yu"ku yko Mk{kLkkkLkk rMkktkLkku kkku Lkke.
#kykuLkk r"r" "kkuo {kxu yk "nu"kh sYhe
nku"kLkwt fk#ku M"efkhu Au. #kykuLkk "kske
"keofh%ku fh"kLke hk#Lku Aqx Au, &hk yuxe yk
"keofh% su Wu& nktMk fh"kLkku nku# ku Wu& Mkkku
"kske yu L#k#e Mktkt hk"ke kkuzef "kMkr"f
yLku Lkh r!LLkkk ykkrhk Au yu "keofh% fkuE
Lkh ykkh r"Lkk yufkkek%u kE &fu Lkne. (State
of Bombay v. F. N. Balsara, AIR 1951 SC
318)
kkwt nku# ku krhMkhkuLkk fkuEk% !kk{kt eykuLku

Lkkufheyu hk$"k kh rkkt Vh{k"u Au. fk#kLkku
Wu& nuh Mkkuyu eykuLke Mkk{keLke $kke kqhe
kkz"kLkku nkku, ku{ Akkt ku{kt rk#kkLku kekk{kt
Zk"kLke {kLkrMkfkkLkwt rkkk kzkwt nkwt yLku
rk# !ukuLku xfk"e hk$Lkkhk ]%kMk !u!k"
{kt krh%{kwt nkwt. ykku fk#kLke r""ke f{
ktkh%Lke Aa.19(1)(g), 14 yu 15) Lkku !tk fhke
nku"kLkwt s%k"eLku h fhe nke. ykku yu"wt rLkhek%
f#wO nkwt fu, kkh{kt eykuLke Lkkufhe kh rkkt
{wf"kLkk ku hk#yu yu"k {kkkuo kh #kLk furLk
fh"wt fh"wt uEyu su {kkkuo khk rk# !uku yMk{kLk
krh%k{ku Lkkkq fhe &fk#. eyku su{kt s"kLkwt kMkt
fhu ku"k #"Mkk#Lke sYhe#kk {k%u {wkk%u Vhs
k""k eykuLku uh%k ykku ku"e Mkk{ke
krhMkrkykuLke $kke kqhe kkz"e yu hk#Lke Vhs
Au. (Anuj Garg v. Hotel Association of India,
AIR 2008 SC 663)
ykik[krhf yu $kMkr$f Mk{kLkkk
rkLk &u&k$
!khkLkwt ktkh% ykik[krhf yLku "kMkr"f ktLku

fkhLke Mk{kLkkk {k%u Au. ykik[krhf Mk{kLkkk
Mkh$k kufku Mkkku Mkh$ku "nu"kh k"ku s uEyu
yu"k yurhMxkuxLkk rMkktk ykkrhk Au. yuf Mk{kLk
!qr{fk Lk hk"kk kufku MkkkuLkku Mk{kLk "nu"kh {kuxk
!u!k" yu yMk{kLkkk{kt krh%{u Au. k$k
khefu, yuf "t&e# heku kxMk fk#kLke [kuMk"koLkk
kufku Wkh yMk{kLk yMkh kze &fu. "kMkr"f
Mk{kLkkk yk{, krh%k{kuLke Mk{kLkkk kh #kLk
fuLek fhu Au. su kufkuLkk yk Mkk{kSf yLku
yk'kf hykuLkk rfku%Lku #kLk{kt hk$u Au. hkku
yk"k kkh{kt fk{ fhke eyku khLkku rkkt su"k
Mkthkk{f !u!k" nfkhk{f fu hkk{f kkwt
s%k# Au, ku{ Akkt ku yrLk"k#ok%u eykuLku ku{Lkk
S"LkrLk"kon {kxuLkk yrfkhLkku ELkfkh fheLku ku{Lke
Mkk{u "khu yz[% yLku !u!k" Mksuo Au.
ktkh%Lke A.15(1) fkuEk% Mkk{u {o, "t&, rk,

k, sL{Lkwt Mk fu yu{ktLkk fkuEk% fkh%Mkh
!u!k" fh"k Mkk{u hk# kh rkkt {qfu Au.
A.15(2) "w{kt, A.15(2) {o, "t&. rk, k,
sL{Lkk Mk fu yu{ktLkk fkuEk% fkh%Mkh wfkLkku yLku
nuh {LkkuhtsLkLkk Mkku, nkuxku{kt "u&"k ku{s
hk#Lkk !tzku{kttke suLkku Mktkq%ok%u fu yktr&f rLk"kon
kkku nku# fu kAe Mkk{kL# sLkkkLkk Wk#kuk {kxu
Mk{'kk fw"k, kk"ku, Lknk"kLkk (kxku, hMkk yLku
nuh heMkkuxoLkk MkLkk Wk#kukLkk Mkt!o{kt !u!k"
yk[h"k Mkk{u #kyku yLku hk# kh rkkt ku
Au.
Wknh! : e ktk yuMkkE yux, 1914 su Mku

nuh sLkkk khk kY yk"k fkuE fuVe zkLkwt Mku"Lk
ktkh%Lke uk"kE {k%u fkuEk% {q!qk

yrfkhLkku !tk fhkku fkuEk% fk#ku Mk"kuo[
ykk fu nkEfkuxkuo khk h fhe &fk# Au. yk
uk"kE nku"k Akkt, ykkku kMkoLk kuLke fkuEk%
uk"kELku h fh"k fu kuhktkh%e# nuh fh"kke
qh hne Au. Wxwt, ykkkuyu yk uk"kELku {q!qk
yrfkhku Mkk{u fnu"kkk Mkt(ko{kt nku# yu{ yu"e heku

"kt[e Au yLku yko(xLk f#wO Au fu ku {q!qk yrfkhku
Mkkku Mkt(ko{kt yk"kkt yxfe kE Au. u fu, John
Vallamattom v. Union of India, AIR 2003 SC
2902 {kt ykku !khke# r$MkeykuLku Mk$k"ke fu
k'{f nukwyku {kxu MktkrkkLk{kt ykkkk yxfk"ke

!khke# "khMkk yrrLk#{, 1925 Lke S.118 u
kuh"kske, !u!k"#wk, {LkM"e yu kuke fehLku
kuhktkh%e# yLku ktkh%Lke A.14 Lkk !tk Mk{kLk
k%k"e nke.
Wknh! : AYZ yu rnLw (w{ke yLku "kek%k

yrrLk#{ 1956 Lke S.6(a) u "ke yu MktkkLkku
yrrLk#{, 1980 Lke S.19(b) ktkh%Lke Aa.14
yLku 15 Lkkt !tk Mk{kLk k%k"eLku h fh"k {kxu
k"kyhS k$ fhe. Ss.6 (a) yu 19(b) nuX
rnLw MkkehLkk rkkk s kuLkk fwhke "ke nkuE &fu
Au. #khu {kkk rkkkLkk S"Lkfk kAe s fwhke
"ke kLke &fu Au. yhskhu e fhe nke fu yk
uk"kE eyku kh"u !u!k"#wk Au. yLku
MkeykuLku ku{Lkk kkukkLkk kkfkuLkk Mktkt{kt
"kek%kLkk nku, s"kkkheyku yLku Mkkkke
rkkkLkk S"Lkfk hr{#kLk "tr[k hk$u Au. ykku
M"efk#wO nkwt fu, k Mk{kLkkk ktkh%Lkku {q!qk
rMkktkku kifeLke yuf Au yLku yk (xLkk{kt kAe &
"kt["kLkku yko kk# Au rkkkLkk S"Lkfk hr{#kLk
"ke khefu fk#o fh"kLkk {kkkLke kuhk#fkk, yk
kkkk ktkh%e# yku&Lke {kkkLke sYhe#kkkuke
rLkrkk%u r"khek s&u yLku kwYkku yLku eyku "[u
!u!k" khV kuhe s&u. ykku kAe &Lkku
yko rkkkLkk {]#w kAe yu"ku (xk""kLkk ku kuLke
fk{[kW fu yL# kuhnkshe{kt fu kkf khVLke
rkkkLke Mktkq%o Wkukk fu rk{kheLku fkh%u fwhke "ke
khefu "ko"kLke rkkkLke yMk{kokk yu"ku (xk#ku nkku.
(Githa Hariharan v. Reserve Bank of India,
AIR 1999 SC 1149)
eyku, kkfku, yLkwMkqr[k rkyku, yLkwMkqr[k

sLkrkyku yLku Mkk{krsf yLku yk%kf heku kAkk
$kkuo {kxu ktkh!e# Mkwhkkyku
Mk{kLkkkLkku yrfkh k fu rkLkk ykkhu !u!k"

kh rkkt {qfu Au, kku Aa.15(3), 15(4), yu 15(5)
hk#Lku eyku, kkfku, yLkwMkqr[k rkyku,
yLkwMkqr[k sLkrkyku yu Mkk{krsf yu yk'kf
heku kAkk"kkuo {kxu kkMk uk"kEyku fh"kLke
hk#Lku Mkkk ykku Au. yk uk"kEyku yk "kkuoLkwt
Mkk{krsf-yk'kf kAkkk%wt Lkkkq fh"k {kxu Au yLku
nfkhk{f !u!k"Lkk M"Yku Au. A.16 hk#
nuXLke fkuEk% f[uhe{kt Lkkufhe fu rLk{%qf{kt k{k{
Lkkkrhfku {kxu kfLke Mk{kLkkkLke $kke ykku Au. yk
yk'xf hk# khk su"wt k#ko rkrLkr" k#wt Lkk
nku# ku"k fkuEk% kAkk"koLke khVu%{kt Mkhfkhe
Lkkufheyku{kt yLkk{kku hk$"k hk#Lku Mkk{ kLkk"u
Au. Indra Sawhney v. Union of India, AIR
1993 SC 477 ({ktz kt[ fuMk) {kt ykku !khk
MkhfkhLkk {wfe nkukyku yLku Mku"kyku{kt Mkk{krsf
yLku yk'kf heku kAkk "kkuo {kxu 27 xfk yLkk{kLke
ktkh%e# #ku#kk kkkMke nke. ykku yLkk{kku
ytku Lke[u {k%uLkk yk"~#f rLk#{ku yLku {#kokyku
Lke fhe nke.
yLkk{kLkk kkk fk#k khk r"kLkMk!k khk fu
fkhkukkhe khk kLkk"e &fk#;
A.16(4) yu A.16(1) {kxu yk"k Lkke yLku
yuf [kuMk "ko {kxu Lkkufheyku{kt yLkk{k kfLke
Mk{kLkkkLke $kke kqhe kkz"k {kxu "kske
"keofh%Lkk [rhk{kt Au;
A.16(4) nuX kAkkk%wt {w#"u Mkk{krsf Au
yLku Mkk{krsf ku{s &ikr%f ktLku fkhLkwt nku"wt
sYhe Lkke;
kAkk"kkuoLkk Mk{krsf heku ykk "uk Mk#ku
suyku r{eu#h khefu yku$"k{kt yk#k Au.
ku{Lku yLkk{kku{ktke kkfkk fh"k uEyu yLku
fkuEk% yuf"ko{kt yLkk{kku 50 xfkke ""e
uEyu Lknet, yu
kZke{kt yk{kku kkw kkze &fk# Lkn yLku
[kuMk nkukyku yLku [kuMk Mku"kyku {kxu {kk
kw%"kkLke s r"[kh%k k&u.
Wknh! : fuh hk# kki% Mku"kyku rLk#{ku, 1958

Lkku Rule 13A yuf f{o[kheLku kZke {kxu r"!kke#
khekk{kt Wke%o k"wt Vhrs#kk kLkk"kku nkku.
hk#yu r"LktkeLkk ykkhu Rule 13AA k$ f#kuo,
su "w{kt ku "koLkk kkk {kxu yLkwMkqr[k rkyku
yLku yLkwMkqr[k sLk rkykuLku khekk{kt Wke%o
k"k{ktke {wk ykkkku nkku. Wkhkuk khekk{kt
Wke%o k#k kAe k% XYZ Lku kZke {e Lknkuke,
#khu yLkwMkqr[k kyku yLku yLkwMkqr[k
sLkrkykuLku Lke fhue khekk kkMk fhe Lkk nku"k
Akkt kZke {e nke. (yuMk)yu Rule 13AA
ktkh%Lke A.16 Lkku !tk fhkku nku"kLkk ykkhu kuLke
ktkh%e#kkLku kzfkhLke k"kyhS k$ fhe.
Mk"kuo[ ykku Xhk#wt fu Aa.14 yLku 16 Wu&ku
nktMk kk# ku heku "kske "keofh%Lke Aqx ykku Au.
ykku kkkMk{e fhe nke fu, fk#k Mk{k kfLke fu
LkkufheLke kkkk{kt Mk{kLk kfLke kuhLxe ykik[krhf
Mk{kLkkk khk su fttE sYhe Au kuLkkke ftEf "khu Au.
yMk{kLk kufku Mkkku yk yk "nu"khLkku ku{kt
yko Au. Mk"kuo[ ykku ktkh%Lke Rule 13AA
Lke L#k#kur[kkk A.16(1) nuX #ku# Xhk"e nke
yLku A.16(4) Lkk yrfkhkuk{kt k%k"e nke.
ykku ykik[krhf Mk{kLkkk Mkk{u "kMkr"f
Mk{kLkkkLke sYrh#kkLku kwLk: kunhk"e nke. ykku
yu"wt rLkhek% f#wO nkwt fu kfLke Mk{kLkkk yuxu
Mk{kLkkkLkk [kuMk "koLke Mkk{kkyku Lkkkq fheLku
Mk{ksLkk k{k{ "kkuoLku #ku# kf kqhe kkz"e. A.14
fu A.16 w~{Lk"x!#kuo !u!k" kh rkkt {qfu Au,
Lkn fu "kske "keofh% kh."keofh% Mk{kLkkkLkk
r"[kh{kt ytk'Lkrnk Au. fkh% fu Mk{kLkkk yuxu
kkkMkLku Mk{kLkkk yLku {kk Mk{ksLkk ykk "uk
yLku r&rkk "kkuoLku s Lkn. (State of Kerala &
fh"kLkku fu fkuEk% fk{ fu tku fh"kLkku yrfkh;

!khkLkk kuf&kne {q#kuLkk rkkkkk su"k yk
M"ktkkkyku [kuMk {#kokykuLkkuu ykeLk Au. k$k
khefu, MktMk yk"k hk# r"kLkMk!kyku hk#Lke
Mkk{ke, !khkLkk Mkk"o!ki{" yLku y$trzkkk,
r"u&e hk#ku Mkkku {ikekq%o Mktktku, nuh #"Mkk,
r&k[kh fu Lkerk{kk fu kAe ykkLkk yLkkh,
kLkke fu kwLkkLke W~fuh%eLkk Mktkt{kt "k%e yu
yr!#kLkk M"kkt#Lkk yrfkh kh ytfw&ku ke
&fu Au. u fu, k"k{kt yk"uk ytfw&kuLkwt [rhk
"kske nku"wt uEyu.
Wknh! : yuf rV{rLk{kokk AP yu ktk{kt rntMkk

yLku kkMk"k ku{s fku{e Mkt"krkkLke MkkkLkk
fh"kLkk yLku sqkLkk #kMkku ytku Mkk"uS rV{
kLkk"e. yk yu"kuzo-r"sukk Mkk"uS rV{
qh&oLk{kt hsq fh"k{kt yk"e. khtkw y#ku# s%kkkt
xurr"Lk kh '&k kE Lknkuke. ykku Xhk#wt fu
ykLkkke AP Lkk yr!#kLkk M"kkt#Lkk
yrfkhLkku !tk k#ku nkku. ykku yu k% !khkq"of
s%k#wt fu A.19(1)(a) nuXLkku yrfkh A.19(2) {kt
#ke Yku ykkuk ykkhkuLkk ykkhu s rLk#tkek fhe
&fk#. (Anand Patwardhan v. Union of India,
AIR 1997 Bom 25)
ytfw&Lkk "kskek%kLku Lke fh"k ytfw&kuLkku kkku

yLku #kk, ytfw&kuLku fu"k Mktukku{kt yrfkhkuLkku !tk
y{ku ku{Lkk [rhk, k#uk ytfw&ku kkALkku Wu&,
yLku kuke fheLku suLkwt rLkhkfh% fh"k k#wO nkwt ku
yrLkLkku #kk yLku {n", ytfw&kuLke y{k%Mkhkk
yLku su ku Mk{#u "ko{kLk krhMkrkykuLku #kLk{kt
u"e s uEyu. (State of Madras v. V. G. Row,
Another v. N. M. Thomas, AIR 1976 SC 490)
AIR 1952 SC 196)
{q !q k M"kkt #Lkku yrfkh
$k!e yLku yr&#kLke M$ktkkk
A.19 !khke# LkkkrhfkuLku yrfkhkuLke kuhLxe ykku
A.19(1)(a) k{k{ LkkkrhfkuLku "k%e yLku
Au: "k%e yLku yr!#kLke M"ktkkkLkku yrfkh;

&ktrk{# heku yufXk k"kLkku yrfkh; u&!h{kt
{wkk%u Vh"kLkku yrfkh; fkuEk% #"Mkk#
yr!#kLke M"ktkkkLkk yrfkhLke $kke ykku

Au. "k%e yLku M"ktkkkLkk yrfkh{kt #kLkk
r"[khku yLku yr!k{kuLku #k fh"kLkku yLku &ku,
f]#, u$Lk, {w%, r[kku, rV{ku yLku {w"e khk

Mkrnk knkU[kz"kLkk yrfkhLkku Mk{k"u& kk# Au.
{wk"k%e yLku M"kkt#Lkku yrfkh yuf kuf&kne
yLku {wk hk#Lkwt yr"Au (xf Au.
Wknh! : fkhkukkheyu L#wrLxLke yk#kk kh

ytfw& {qfkku yku& kMkkh f#kuo. "w{kt, L#wrLx
Lkerkyu kkLkkLke {#kok kh ytfw&ku {w#k. r{ze#kk]n
ABC r.yu Mk{kLkkkLkk yrfkhLkku !tk f#kuo
nku"kLkk ykkhu k% yku&Lke ktkh%e#kkLku kzfkhe.
ykku Xhk#wt fu hk# y$kkhkuLku ytfwr&k fhe hkwt
Au yLku kwLkkrnk Lkerk khk uMkLke ykkkne nMkkuk
fhe hkwt Au. yk"k fk#kLke Mkee yMkh "k%e yLku
yr!#kLke M"ktkkkLkk !tk{kt krh%{u Au.
(Bennett Coleman & Co. v. Union of India,
AIR 1973 SC 106)
kksukhLkk "kkuo{kt {krnkeLkku yrfkh A.19(1)(a) {kt

ytk'Lkrnk yrfkh khefu M"ef]k k#ku Au. Mk"kuo[
ykku Xhk#wt Au fu "k%e yLku yr!#kLke
M"ktkkk{kt {krnke %"kLkku, k fh"kLkku yLku
"nU["kLkku yrfkh k% Mkk{u Au. (The Secretary,
Ministry of Information & Broadcasting v.
Cricket Association of Bengal & Another,
(1995) 2 SCC 161)
fkuEk! #$Mkk# fh$kLkku yLku tku fh$kLkku
Aa.19(1)(a) yLku 19(1)(g) Lkk !tk k yLku

A.21 {ktke rLkkLLk kkkt S"LkrLk"konLkk yrfkhLkk
!tk khefu k% yk rkktLku kzfkh"k{kt yk#ku.

ykku rkktLku yu ykkh kh Vkk"e eku fu ku
rkLk-ktkh%e# nkku yLku fkuE tku fh"kLkk kkh
zkLMkMko yLku kkh {krfkuLkk {q!qk yrfkhkuLkk !tk
Mk{kLk nkku. ykku "w{kt Xhk#wt fu [kuMk
yuf{kuLkku "koLku {ue {wk {LkM"e nke yLku
ktkh%Lke A.14 nuX ykM"Mk yrfkhLkk !tk
Mk{kLk Au. ykku yu"wt y"kufLk f#wO fu "keofh%
yLku k#uk ytfw& yLku fk#k khk nktMk fh"k
khuk nukw "[u fkuE MktfLk Lknkukwt. (Indian Hotels
and Restaurants Association and others v.
State of Maharashtra, 2006(3) BomCR 705)
kw L kkLke ykhku ke #kLku Wk

yrfkhku
A.20 kwLkkLke kurkk kwh"kh k#ue yk"k ykhkuke
#kykuLku swk swk k% fkhLkk hk%Lke kktnuhe

ykku Au. knue, kwLkku f#koLkk Mk{#u y{{kt nku#
ku"k fk#k nuX kwLkku fh"k{kt yk#ku nku# ku"k s
f]#Lke Mk fhe &fk#, yLku kwLkku f#koLkk Mk{#u
y{{kt nku# ku"k fk#k fhe &fk#, yu kwLkku
f#koLkk Mk{#u y{{kt nku# ku"k fk#k nuX rLk#k
fh"k{kt yk"e nku# kuLkkke "w Mk Lk fhe &fk#.
fh"kLkku fu fk{ fh"kLkku yrfkhLke $kke ykku Au.

u fu, hk# nuh rnk{kt yk yrfkh kh "kske
rLk#tk%ku ke &fu Au.
keswt, fkuEk% #k Mkk{u yuf s kwLkk {kxu yuf ke

"w "kh fuMk {ktzeLku kuLku r&kk Lk fhe &fk#. ykLku
ku"zk u${ Mkk{u hk%Lkk rLk#{ khefu k%
yku$"k{kt yk"u Au.
Wknh! : {nkhkx hk#yu keyh kkh{kt eykuLkk

zkLMkk kh rkkt Vh{k#ku, fkh% fu khVku{oLMkk
rk!Mk nkk yLku eykuLkk rk# &kuk% khV kuhe
skk nkk yLku nuh Lkerk{kkLku ! fh"kLke
Mkt!k"Lkk hk"kk nkk. u fu, k% kkhktrfk yLku
kuke WkhLkk yuf{ku, Lkkxk]nku, rMkLku{k k]nku,
ykurzxkuhe#BMk, S{$kLkk yu kkuLku "kMkLk yLku
MktMf]rkLkk WkusLk {kxu rkkt{ktke {wk {e.
Auu, A.20 {kt M"kukkhkuk% Mkk{u yu"k hk%Lke

uk"kE Au fu kwLkkLke ykuhkke #kLku kuLke kkukkLke
Mkk{u Mkkke kLk"kLke Vhs kkze &fkke Lkke. Vkuskhe
fk#o"kne Mktrnkk, 1973 Lke S.161(2) {kt
M"kukkhkuk% Mkk{u yk"k s hk%Lke uk"kE Au. u
fu, ykhkukeLkk kskhe kq"of ytkwXkLkwt rLk&kLk fu
$k% u"kLke kkkkLku M"kukkhkuk% Mkk{uLkk nfku
!tk k%"k{kt yk"ke Lkke. M"kukkhkuk% yuxu
A.19(1)(g) k{k{ LkkkrhfkuLku fkuEk% #"Mkk#
ykkLkkhLke #kkk %fkheLkk ykkhu {krnke

ykk"e yLku ku{kt fkuxo{kt yu"k Mkk"us hsq fh"kLke
r{fuLkef r#k s Lkke su{kt ykhkukeLke #kkk
%fkheLkk ykkhu kuk fkuEk% rLk"uLkLkku Mk{k"u&
kkku Lkke. (Kathi Kalu Oghad v. State of
Bombay, AIR 1961 SC 1808)
kkuekkVe xuMx, LkkfkuoyuLkkeMkeMk yk"k

kuLk{ukkLke Vhrs#kk #"Mkkktk M"kukkhkuk%
Mkk{u nf yLku kwkkLkk nfLkku !tk fhu Au yu ku wh,
y{kLk"e# yLku yk{krLkk #"nkh Mk{kLk Au. yk"e
xufrLkfkuLkku Mkkk Wk#kuk #kkk M"kkt#Lkku !tk
fhu Au. fkh% fu, kuyku #ku# "kMkr"f r#k kuh%
ykLkk""k{kt rLkV hkkt Au. (Selvi and Others v.
State of Karnataka, AIR 2010 SC 1974)
Mktr"kLk{kt hkfz yLku/yk"k yxfk#k fh"k{kt

yk"ue #kLku k% hk% r"Mkkh"k{kt yk#k Au.
hkfz fh"k{kt yk"ue #kLku hkfzLkku ykkh
s%k""k{kt yk#ku Lk nku#, khk{&oLkLkku nf yu
kuLke kMktkeLkk "feke k[k" fh"kLkku nf
ykk"k{kt Lk yk#ku nku# kku kuLke fMxze{kt yxfk#k
fhe &fk# Lkrn. "e, yxfk#k fh"k{kt yk"ue
#kLku hkfzLkk 24 fkf{kt {uSMxux Mk{k hsq
fh"e uEyu.
fMzkurz# nMkk "kk skkt kLkk"kuLke kkkMk fh"kLkk
Wu&ke D. K. Basu v. State of West Bengal,
AIR 1997 SC 610 {kt Mk"kuo[ ykku (hkfz yLku
yxfk#kLkk k{k{ fuMkku{kt yLkwMkh"kLke {kko&of
Mkq[Lkkyku rLk#k fhe nke. {kko&of Mkq[Lkkyku{kt
yu"wt ykurkk nkwt ku kkueMku yku$Lkk Mk[kux, uE
&fk# ku"k yLku Mk rLk&kLk &ko""k, hkfzLkku
Mk{# yLku kkhe$Lkku rLkuo& fhke Mkkke khk {kr%k
fhue hkfzLke #ke ki#kh fh"e, yxfk#kLkk
MkLke yxfk#kLkk MkLke yxfk#k fh"k{kt
yk"ue #kLkk r{k fu MktkteLku % fh"e;
yxfk#ke #kLku yxkf#kk r"&u fkuEk% #kLku
{krnkkkh fh"kLkk nfLke %fkhe ykk"e,
hkfzLkku hufzo Mkk[""ku yLku yxfk#keLke yrf]k
zkuxh khk h 48 fkfu kkeke kkkMk kke nku"kLke

$kkhe fh"e. Vkuskhe fk#o"kne (Mkwkhku) fk#ku,
2005 ke k$ fh"k{kt yk"ue S.50A {kt r{kLku
hkfzLke %Lku yk"~#f {kLk"kLke, hkfzLkku hufzo
Mkk[""kLke yu hkfz fh"k{kt yk"ue #kLku
Wk nfkuLke {krnke ykk"kLke {kko&of
Mkq[LkkykuLkku Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku Au.
A.21 {ktke {kku r"Lkk {q# fkLkqLke Mknk#Lkku nf
ykhkukeLku Wk rLk%ko#f nf Au. fkLkqLke Mku"kyku

kz"zu ku{ Lk nku# ku"e ykhkuke #kykuLku "fe
kqhk kkz"k yu hk#Lke Vhs Au. (Hussainara
Khatoon v. Home Secretary, State of Bihar,
AIR 1979 SC 1369)
Wknh! : A yu !khke# tz Mktrnkk, 1860, S.506

nuX kwLkkrnk {feLkku kwLkku yk[#kuo nkku. A Lke
khek Lkk%ktfe# krhMkrkLku fkh%u A Lku "feLke
Mku"k kh"ze &fu Lk nke yu xk# hr{#kLk nksh
hne &#ku Lknkku. A Lku fkuxo khk kwLkkLkku kurkk
{kLk"k{kt yk#ku. yke{kt fkuxuo Xhk#wt fu ykhkukeLku
r"Lkk{q# fkLkqLke Mknk# Lk {"kke xk# rLkhkof
nke, #khu fkuxuo Mk h fheLku, Xhk#wt nkwt fu yke
fhLkkhLku r"Lkk{q# fkLkqLke Mknk#Lkk nfLke %
fh"k{kt yk"e Lk nke. yk{, yke fhLkkhLke xk#
hr{#kLk "fe khk fh"k{kt yk"e Lk nke. (Suk
Das v. Union Territory of Arunachal Pradesh,
AIR 1986 SC 991)
S"LkLkku yrfkh
ktkh%Lke A.21 {kt ykk"k{kt yk"uku S"LkLkku nf,
kkrhf ku{s rkLkLkkkrhfLku Wk yk hk%
k{k{ {kLk"nfku kifeLkku Mkkike f{ke nf Au. S"Lk
nf yu"e kktnuhe ykku Au fu, fkuEk% #k kuLkk
S"Lkke fu #kkk M"kkt#ke "tr[k hnu&u Lkrn.
rMk"k# fu fk#k khk Mkkrkk fhue fk#o"kne
yLkwMkkh. ku{ Akkt yk nf fk#k khk Mkkrkk
fh"k{kt yk"ue {#kokykuLku ykeLk Au. Maneka
Gandhi v. Union of India, AIR 1978 SC 597
{kt fkuxuo Xhk#wt nkwt fu fk#k khk Mkkrkk fh"k{kt
yk"ue fk#okrk Mk, L#k#e yLku "kske nku"e

uEyu Lkrn fu khtke, fk#f fu {LkM"e, fkuxuo yu"wt
rLk#k f#wO nkwt fu #kLku #kkk M"kkt#ke
"tr[k fhkkt yk"k fk#k "kskek%kLke fMkkuxe
Aa.14 yu 19 Mkk{u kuLke khk fheLku rLkkorhk
fh"k{kt yk"&u. kuke fkuxuo yu"wt kkh% fkZwt nkwt fu
Aa.14, 19 yu 21 khMkh Mk"kOke Lkke khtkw
khMkh Mktfk#u Au.
fkuxuo fhuku S"Lk &Lkku fkkrLkf yko S"LkLkk
nfLku "w fk#k{kL# fhu Au. sMxeMk !k"keyu kuLku
k{k{ yL# nfkuLkku r&h{kuh k#ku Au. Olga Tellis
v. Bombay Municipal Corporation, AIR 1986
SC 180, and Francis Coralie Mullin v. Union
Territory of Delhi, AIR 1981 SC 746 {kt fkuxuo
yu kkkk kh !kh {q#ku Au fu A.21 fu" k&w

yMk" kqhkku {#kork Lkke. khtkw {ku!k Mkkku S"Lk
S""kLkk nfLkku k% ku{kt Mk{k"u& kk# Au. yks heku
P. Rathinam v. Union of India, (1994) 3 SCC
394 {kt (%k kk rLk%o#kuLkk Wu$ fhke "$ku
!khkq"of Xhk#wt nkwt fu A.21 Lkku {kk Au ...

{kLk" krh{k Mkkku S"Lk S""kLkku nf yLku kuLkku
yko ftxkksLkf (S"Lk) s ZMkze s Lkk$""wt yu"ku
Lkke. ku kuLkk kuuk{kt {kLk" Mk#kkLkk fuxkf Lkkswf
kkMkkykuLku yk"he u Au. su S"LkLku S""k #ku#
kLkk"u Au. yLku S"LkLke r"Mk]k r"!k"LkkLkku yko
k&u Mktktrk #kLke khtkhk, MktMf]rk yLku
r"hkMkk.
yk hkku A.21 {q!qk nfkuLkk fuLMkkLku Au. ku kuLkk
kuk{kt rkck, k#ko"h%, ykhku#, r&k%, kwkk
yLku S"LkrLk"konLkk nf MkrnkLkk swk swk nfkuLkku
Mk{k"u& fhu Au. Lkkkrhf M"kkt# {kxuLkk Union for
Civil Liberties v. Union of India, (1997) 1
SCC 301 {kt fkuxuo Xhk#wt nktw fu Mktr"kLk{kt
MktkkkkLkk nfLkku Mk rLkuo& Lk nku"k Akkt

$kehe "kh (h fu f[uhe{kt xueVkuLk kh
"kk[ek fh"kLkku nfLkku [kuMkk%u kwkkLkk nf
khefu k"ku fhe &fk#. "w{kt Xhk#wt nkwt fu,
xueVkuLk kh "kk[ek yu #kLkk S"LkLkwt {n"Lkwt
k" Au yLku xurVkuLk kh "kk[ek fhke "$ku #k
"k%e yLku yr!#k M"kkt#Lkku nf !kuk"u Au.

fkuxuo ICCPR Lke A.17 yLku UDHR Lke A.12 nuX
!khkLke VhsLkku Mkt!o eku nkku.
A.21 fueyku yLku kwLkkLke ykhkuke #kykuLkk
rkck yLku nfkuLke Mkwhkk {kxu Au. fkuxuo k%ke "w

"koLke fuLke r&kk fhe &fk#. ku"k rkLk{eLkkkk
kwLkkLkk yLzhxk# ykhkukeLku nkkfze knuhk""kLke
kkkkLku y{kLk"e# yLku ykk$we ku{s Aa.14, 19
yu 21 Lkk !tk khefu Xhk"e Au. !kke Aqx"kLkwt Mk
yLku {kusq u${ nku# kku s #kLku nkkfze
knuhk"e &fk#. (Prem Shankar v. Delhi
Administration, AIR 1980 SC 1535). "e
sw{ yk"k qh, y{kLk"e# fu yk{krLkk #"nkh
Mkk{uLkku nfLkku k% A.21 {kt Mk{k"u& kk# Au.
Wknh%: r"u&e nqtze#k{%Lkk hk% yLku k%[kuheke
"]rkyku rLk"kh"kLkku fk#ku 1974 (the
COFEPOSA) Lke S.3 nuX hkfz fheLku
yxfk#k{kt hk$"k{kt yk"ue #k M {rnLk{kt
yuf "kh kuLkk fwxwtkLku {kk yxfk"ke yxfk#ke
nwf{Lke uk"kELke ktkh%e# fk#uMkhkkLku kzfkhke
hex fhu Au. "e yk yxfk#k nwf{kE kuLkk "feLku
ku {e &fkku Lknkku. kexe&Lkhu yu"ku r""k Q!ku
f#kuo fu yxfk#k nwf{Lkku Wk $tz ykk$we!#kuo,
kuh"kske yu Aa.14 yLku 21 Lkku !tk nkku. fkuxou
Xhk#wt nkwt fu rLk"khf yxfk#kLkk fk#kyu fk#ku
"kske, L#k#e yLku #ku# nku"kLkwt MkwrLkrk fh"k
A.22 Lke s Lkrn k% A.21 Lke fMkkuxe k% kMkkh
fh"e kzu. fkuxuo Xhk#wt nkwt fu fue yLku yxfk#rk
{wk #kLku Wk nku# ku"k k{k{ {q!qk nfku
yLku yL# fkLkqLke nfku hk"u Au. rMk"k# fu
yxfk#kLkk fkh%u !kuk""k &# Lk nku#. fkuxuo
r"&uk LkkU fhe nke fu S"LkLkku nf !kirkf yMk"
kqhkku Mker{k Lkke. y{kt {kLk"wt Au fu S"Lk
S""kLkk nf{kt {kLk"e# krh{k Mkkku yLku kuLke
MkkkuLkk k{k{ yuxu fu S""Lke Mkh sYhe#kkku su"e
fu kqhkwwt kkuk%, fkzkt yLku hnuXk% yu "kt["k
$"kLke Mk"kku yLku swk swk fkhLke
yr!#k, ykswkksw {wk r"nkh yLku Mkkke r{kku
Mkkku {ur{kk Mkkku S"Lk S""kLkk nfLkku Mk{k"u&

kk# Au. fkuxuo yxfk#keLku kuLkk krh"kh yLku r{kkuLku
{"kLkk nfLku Mk{koLk yk#wt nkwt. yu"wt Xhk""k{kt
yk#wt nkwt fu Wk $tzku Aa.14 yLku 21 Lkku !tk Au.
yLku kuhktkh%e# ku{s hkkk Au. fkh% fu ku{kt
yxfk#kLkku kuLke kMktkeLkk fkLkqLke Mkknfkh Mkkku
{wkfkk fh"kLkk nfLku rLk#trkk fh"k{kt yk#ku
nkku. (Francis Coralie Mullin v. Union
Territory of Delhi, AIR 1981 SC 746)
Wknh! : M$kM#Lkku nf
D Lku xuLk{ktke kze skkt kt!eh E kE nke. D Lku
kkkhe $ke Lk nku"kke yk"k Mkkh"kh {kxu sYhe

kkeke Mk"kkuLkk y!k"u Au nkuMkxku{kt Mkkh"kh
ykk"kLkku ELfkh fh"k{kt yk#ku. D yu r""k Q!ku
f#kuo fu kkeke Mk"kku Lk nku"kLkk fkh%u A.21 nuX
kkt#he ykk"k{kt yk"uk D Lkk {q!qk nfLkku
ELfkh k#ku Au. fkuxuo Xhk#wt nkwt fu A.21 huf
#kLkk S"Lk nfLku Mkk[""kLke s"kkkhe hk#
kh Lkk$u Au. hk# Mkt[krk nkuMkxku yu kkeke
f{o[kheyku S"Lk Mkk[""k kkeke Mkkh"kh ykk"k
ktk#uk Au. Mkkh"khLke sYhe#kk nku# ku"e #kLku
Mk{#Mkh kkeke Mkkh"kh Lk ykk"kke, A.21 nuX
$kkhe ykk"k{kt yk"uk S"Lk S""kLkk nfLkku
!tk kk# Au. fkuxuo hk#Lku Mktr"kLkLke A.21 nuX
MkwrLkrk nfLkk !tk k Vrh#keLku "kh
ykk"kLkku yku& f#kuo nkku. "w{kt yu"ku yku&
yk#ku nkku fu hk# kkeke MkwhkkLke Wkkk yLku
#kusLkkLkk y{efh%Lku MkwrLkrk fh"k Mku"kyku kqhe
kkz"kLke (zu. (Paschim Banga Khet Mazdoor
Samity & Others v. State of West Bengal &
Another, AIR 1996 SC 2426)
&ku k% Mkk{u nf
Aa.23 yLku 24 hk# yu $kLkke #kyku khk
&kuk% Mkk{u k[kh kufkuLku hk% ykku Au. A.23

{k%MkkuLke nuhVuh yLku yL# fkhLkk kskhe
kq"ofLkk {Lku yxfk"u Au. A.24 {kt fkh$kLkk, $k%ku
yk"k fkuEk% yL# u${e hkuskkhe{kt 14 "koke
Lke[uLke {hLkk kkfku Wk#kuk Mkk{u kkkte {wf"k{kt

yk"e Au.
Wk#wok kkkteykuLku kuMkkrnk fh"k MktMku kr%fk
#"Mkk#Lkk nukwMkh eykuLke nuhVuh kke yxfk""k
yLkirkf nuhVuh (rLk"kh%) fk#ku, 1956({rnk
yu AkufheykuLke yLkirkf nuhVuh rLk"kh% fk#kLkk
MkkLku) k[kh kufkuLkwt yk'kf &kuk% yxfk""k
"urX#k {sqh %ke (Lkkkqe) fk#ku, 1976 yLku
rLk' #"Mkk#ku{kt kkfkuLkku Wk#kuk yxfk""k
kk{sqhe (kkkteyLku rLk#tk% fk#ku), 1986 su"k
fkLkqLk (zk Au.
Wknh! : M kktfk{ {sqh khefu fk{ fhkku nkku

yLku kuLku L#qLkk{ "ukLkke ykuAwt "ukLk [wf""k{kt
yk"kwt nkwt. A.23 nuX yk f]# kskhekq"ofLke
{sqhe Mk{kLk Au. yu M Lku A.32 yk"k A.226
nuX fkuxo{kt fuMk fh"kLkku nf Au. (Peoples Union
for Democratic Rights v. Union of India, AIR
1982 SC 1473 (Asiad case))
{o M"kkt #
Mktr"kLkLke Aa.25 28 {o M"kkt# nfLkwt rLk#{Lk
fhu Au. A.25 huf #kLku ytkhyk{k M"kkt#Lkku
ku{s {wkk%u fkuEk% {oLkku [kh fh"kLkku yLku
k"ku fh"kLkk ku{s y{ fh"kLkk nfLke $kkhe
ykku Au. yk nf kuf yku& Lkirkfkk yLku ykhku#Lku
ykeLk Au. yk nf{ hk#Lku k'{f %ke Mkkku
Mktfk#uk fkuEk% yk'kf, Lkk%ktfe#, hksfe#
yk"k Mkktkr#f "]rkwt rLk#{Lk fu r#tk%
fh"kLkk fk#k (z"k fu Mk{ks f#k% yLku Mkwkhk
{kxuLkk fk#k (z"k Mkk{u kkkte {qfkk Lkke.
{o [khLkk nf{kt {kOkh ku{s kskhekq"ofLkk
{kOkhLkku Mk{k"u& kkku Lkke, ku #kLkk
ytkhyk{k M"kkt#{kt $kehe fhkku Lkke. (Rev.
Stainislaus v. State of Madhya Pradesh, AIR
1977 SC 908)
Wknh! : sunku"kn "exLkuMk Mktk#Lkk P, Q yLku R

&kk{kt hkxe# kek kk"kLke Lkk kkzkkt kuykuLku
&kk{ktke fkZe {qf"k{kt yk#k. u fu hkxkek
kk"k{kt yk#wt #khu kuyku ykhkq"of Q!k hkk. fkuxuo
Xhk#wt fu r"kkeoykuLku hkxe#kek kk"kLke Vhs
M"kkt#Lkk nfLkwt Wt(Lk k%k&u. (Bijoe
Emmanuel v. State of Kerala, AIR 1987 SC
748)
Mkkt M f] r kf yu &i kr%f n

A.29(1) {kt LkkkrhfkuLkk sqkLke swe swe !kkk,
rrk yk"k MktMf]rkLkwt hk% fh"kLkk k{k{ nfLkku

M"efkh fh"k{kt yk#ku Au. A.29(2) {o, "t&,
kkrk, !kkk yk"k ku{kLkk kife fkuEk% yufLkk
ykkh kh hk# khk rLk!k""k{kt yk"ke yk"k
kuLkk khk Mknkr#k &ikr%f MktMkk{kt LkkkrhfkuLku "u&
ykk"kLkk ELkfkhLku rkktrk fhu Au. u fu yk
Mkk{krsf yLku &ikr%f heku kAkk"ko yk"k
yLkqMkwr[k rkyku yk"k yLkwMkwr[k
ykrrkykuLkk r"fkMk {kxu $kMk uk"kEyku
kLkk"kk hk#ku yxf"kkwt Lkke. A.30 {o ykkrhk
yk"k !kkk ykkrhk (w{rkykuLkk &ikr%f
MktMkkyku Q!e fhe kuLkku "ne"x fh"kLkk nfLku {kL#
hk$u Au.
(w{keyku{kt yk{r"kMk yLku Mkwhkk kuMkkrnk
fh"kLkk yLku (w{ke MktMkkykuLkwt hk% MkwrLkrk
fheLku ku{s yk MktMkkykuLkk "ne"xektkLke kkkk{kt
(w{ke M"k#kkkLke $kkhe ykkeLku Mk{kLkkk
k""kLkk Wu&ke Mktr"kLk{kt yk uk"kEykuLkku
Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku nkku. (Ahmedabad St.
Xaviers College Society v. State of Gujarat,
AIR 1974 SC 1389)
hk#LkerkLkk yku & k{f rMkkt kku

yku&k{f rMkktkkuLkku Mktr"kLkLke Aa.
36 51 {kt Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku Au. yk rMkktkku
ICESCR {kt Mk{kr" yk'kf, Mkk{krsf yLku
MkktMf]rkf nfku su"k Au yLku hk#Lku Mkk{krsf L#k#
yLku yk'kf f#k% kuMkkrnk fh"k Mkfkhk{f

{kktzku nkk h"kLke Vhs kkzu Au.
A.37 {kt &ko""k{kt yk#wt Au fu yku&k{f rMkktkku
fkuxo{kt y{ fhk"e &fk# ku"k khtkw &kMkLk{kt

ku {q!qk Au. u fu fkuxkuoyu yu"wt kkh% fkZwt nkwt fu,
{q!qk nfkuyLku yLku yku&k{f rMkktkku
yufkeLkk kqhf Au. yLku kAeke {q!qk nfku{kt
"kt["kLke fk#o"kne fhe nke. Wknh% khefu,
Mohini Jain v. State of Karnataka, AIR 1992
SC 1858 {kt Mk"kuo[ ykku {q!qk nfku S"Lk
yLku krh{k{ktke yk"kk nku"kLkku rLkuo& fheLku,

{q!qk nf{kt A.45 {kt Mk{kr" kkfku (14 "ko
MkweLke {hLkk) Lku r"Lkk{qq# r&k% kwY kkz"k
hk#Lke Vhs{kt "khku f#kuo nkku. Mktr"kLk{kt 2002
{kt 86 {ku Mkwkhku fheLku k$ fh"k{kt yk"u
A.21A Mkk%u r&k%Lkk nfLku {kL# hk$u Au.
{q!qk nfkuLkwt yko(xLk fhke "$ku yku&k{f
rMkktkkuLke k%Lkk fh"e uEyu, yLku kuLkwt Mkt"kek%u
yko(xLk fh"wt uEyu. (In re: Kerala Education
Bill, AIR 1958 SC 956) yktkhMktkt kh
!kh{qfeLku fkuxuo Xhk#wt nkwt fu, yku&k{f rMkktkku
rMk fh"kLkk Au Wu&ku yLku # rMk rLk#k fhu Au,
yLku {q!qk nfkuyLku yk # rMk fh"kLkk {k#{ku
Au. (Minerva Mills v. Union of India, AIR
1980 SC 1789)
Wknh! : XYZ Lkkh rLkk{u qtkzkeLkk k{k{

hne&kuLku kskheke s#k $ke fhk"eLku kuykuLku
ku{Lkk {q Mku {kuf"kLkku rLk%o# f#kuo. yk rLk%o#Lku
S"LkrLk"kon, #"Mkk# M"kkt# yu #ku# r#kLkk
nfLkku !tk k%eLku kzfkh"k{kt yk#ku. fkuxuo hk#Lku
S"LkrLk"konLkk kqhkk {k#{ku yLku kuhkuskkheLkk
fuMk{kt fk{ fh"kLkk nfLke Mkwhkk fh"kLke hk#Lke
Vhs k%kk Aa.39(a) yLku 41 kh rLk!oh hneLku
Xhk#wt nkwt fu, ... fk#k khk Mkkrkk fh"k{kt
yk"ue L#k#e yu "kske fk#okrk yLkwMkkh
rMk"k#, S"LkrLk"konLkk nfke "tr[k fh"k{kt
yk"ue fkuEk% #k A.21 khk ykk"k{kt yk"uk
S"Lk S""kLkk nfLkk kwLkk khefu LkwfMkkLkLku kzfkhe

&fu. (Olga Tellis v. Bombay Municipal
Corporation, AIR 1986 SC 180)
eyku {kxu L kk nf yu Mkk{keyku

Mkt#wk hkx Mkk{kL# Mk!k khk 1979 {kt
ykLkk""k{kt yk"uk CEDAW Lku fL"uLk&Lk Lkk
Aa.5(a) yu 16(1) Mktktrk ku rLk"uLkku Mkkku
1993{kt !khku yLkw{kuLk yk#wt nkwt. Aa.5(a)
hk# kkku kkMku {rnk kh"uLkk kq"oknku yLku
yufr" YrZyku kh"uLke !u!k"!he yu
ykik[krhf %keyku Lkkkq fh"kLke fk#o"kne
fh"kLke ykukk hk$u Au. A.16(1) Lk yLku
kkrh"krhf MktktkuLku kke kkkkku{kt eyku Mkk{uLkk
!u!k"ku Lkkkq fh"k Mktktrk Au.
30 yLkwAuku su{kt Mk{kr" Au ku CEDAW
$kLkke yLku nuh kuk{kt {rnkyku Mkk{uLkk k{k{

fkhLkk !u!k"ku Lkkkq fh"kLkk Wu&ke ki#kh
fh"k{kt yk#ku Au. fL"uL&LkLku yLkw{kuLk {kk
eyku MkkkuLkk !u!k"ku Lkkkq fh"k yLku
{rnkykuLkk {kLk" yrfkhkuLkwt hk% fh"k Wr[k
kkk !h"k yu hk#Lke Vhs kLku Au. CEDAW
Mk{kLkkk yLku eyku Mkk{uLkk !u!k" yuxu &wt. kuLke
Mkk{kL# #k#k k% hsq fhu Au.
UNCRPD MkeykuLkk nfkuLkwt hk% fh"wt yL# yuf
fL"uLk&Lk Au. yk fL"uLk&Lk{kt yu kkkkLkku M"efkh

fh"k{kt yk#ku Au ku yL# eyku yLku r"fktk
#kyku Mkk{Lkku fhu Au. kuLkk fhkkt r"fktk
Akufheyku yu eykuyu "w u${ "uX"wt kzu Au.
fL"uLk&Lk yk heku eyku yLku r"fktkkkLkk
yktkhMktkt Mk{SLku kuLkku M"efkh fheLku {rnk
Mk{kLkkk yLku r"fktk eykuLkk Mk&kfh%Lku
kuMkkrnk fh"k r-[e# yr!k{ ykLkk""k{kt
yk#ku Au.
ktkh%e# kktnuheyku yLku CEDAW
nuXLke VhsLku #kLku ukkt !khku eykuLkk hk%

{kxu fuxkf fk#k (zk Au. Mk{kLkkk yLku !u!k"
r"neLkkk MkwrLkrk fh"k (huwt fk#kyku{kt fuxkf
nfku yu Mkk{keykuLkku Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku Au.
ku fk#kyku Au : (huq nMkk, Mk{kLk "ukLk, {kk]"Lkk
k!, k!okkkLkk fk#k. yks s heku, fuxkf
Mke{kr[Yk fuMkku{kt, fkuxkuoyu ku{Lke Mk{k WkMkk
fuMkku ytku {rnkyku ke rLk%o#ku ek Au. yk heku
{rnk yMk{kLkkk yu eykuu "uX"e kzke k[kheLkku
M"efkh fheLku yLku ku{Lkk nf yLku rnkku MkwrLkrk
fh"k sYhe $kMk {kktzku MkwrLkrk fheLku kuLku
Mkwhrkk fh"k{kt yk#k Au. yk {kktzkuyu eykuLkk
{kLk"nfku kuMkkrnk fh"k{kt, kuLkku ykh yLku
y{ fh"k{kt Mk{kLk heku ku{Lke yk"~#fkk kwh"kh
fhe Au.
eyku Mkk{u rntMkk

eyku Mkk{u nMkk (VAW) yu {kLk"nfLkk !tkLkwt
Mkkike Mkk{kL# yLku "ko{kLk M"Yk Au. VAW {kt
&krhhef, rk#, {kLkrMkf, sLkLk yLku yk'kf
wYk#kukLkku Mk{k"u& kk# Au. khtkw ykxwt {#kork
Lkke. nMkk $kLkke yk"k nuh kuk{kt kE &fu.
!khke# yk[khMktrnkk, 1860 Lke Ss.375 376 {kt
Mkeyku Mkk{uLke nMkk yk"he u"k{kt yk"e Au.
!khke# {kktz Mktrnkk{kt MkeLke Mkt{rk "kh kuLke
MkkkuLkk rk# Mk{kk{Lku kkfkh khefu #k#kr#k
fh"k{kt yk#ku Au. #ku# Mkt{rk rk# Mk{kk{Lku
kkfkh khefu Lk k%"k {kxuLkwt yk"~#f (xf ki#kh
fhu Au. IPC {kt fMxze yLku Mkt!k"Lke Mkrk{kt
kkfkh yLku Mkk{wrnf kkfkhLkk fuMkku k% yk"he
u"k{kt yk"u Au. !khke# kwhk"k fk#k, 1872 Lke
S.114-A ykhkuke khk ke# Mk{kk{ kwh"kh k#ku
nku# yLku eyu Mkt{rk yk#kLkku ELkfkh f#kuo nku#
ku"k rnMMkk{kt Mkt{rkLkk Mk!k"Lkku M"efkh fhu Au.
yk"e krhMkrkyku{kt su%u, nkuMkxku yLku Mkt!k
MktMkkyku{kt Mkhfkhe f{o[kheyku khk kkfkh yLku
Mkk{qrnf kkfkhLkku k% Mk{k"u& kk# Au.
{rnkykuLkwt (huq nMkk Mkk{u hk% fk#ku, 2005

(the PWDVA) 2006 {kt (zk#ku, PWDVA
$kLkke kuk{kt rntMkk Mkk{u eykuu hk% ykku Au, yLku
!khk{kt eykuLkk {kLk" nfku{kt Mkkike {n"Lke Sk
Au. PWDVA {kt rLk!k" nwf{, hk% nwf{, rLk"kMk
nwf{, fMxze nwf{, "kh nwf{ yLku "[kkkLke
ku{s yuf khVe nwf{ku Mkrnk (huq nMkk Lkku !kuk
kLkue Mkeyku {kxu uk"kE fh"k{kt yk"e Au.
Wknh! : M yLku kuLke {kkk fkuVe yuMxux{kt fk{

fhke nke. yuMxku{kt M Lkku ykhkuke khk kkfkh
fh"k{kt yk#ku. xk# fkuxuo !khke# tz MktrnkkLke
S.376 nuX ykhkukeLku kurkk Xhk#ku yLku kuLku Mkkk
"koLke suLke Mk fhe. nkEfkuxuo hufzo khLkk k{k{
kwhk"kLkk kqLk:{q#ktfLk "$ku MkLku Mk{koLk yk#wt.
Mk"kuo[ ykk Mk{k yke{kt ykhkukeyu yu"ku
r""k Q!ku f#ko fu {wf{k{kt ykhkukeLkku kwLkku
kwh"kh fh"k "kske &tfk rMk"k#Lkk fkuEk% M"ktk
Mkkkeyku kkkMk"k{kt yk#k Lk nkk yLku kkeke
khek%{kt M kh fkuE fkuE &krhhef E u"k {e
Lk nke. fkuxuo Xhk#wt nkwt fu ykhkukeLkk yk"k M Lkk
&heh kh EykuLkk y!k"ke s yu"wt yLkw{kLk kE
&fkwt Lkke fu ykhkukeyu rk# Mk{kk{ {kxu
kskhe fhe Lk nke. fkuxuo Xhk#wt nkwt fu kkeke
ynu"k{kt rk# Mk{kk{Lkk fkuEk% kwhk"k u"k
{#k Lk nku"k Akkt, kuMku#wxeMkLkk Mkkk
r"MkLke#, $kkhek#f yLku u# s%k#ue
swkkLke s M"efkh"e kzu Au. Mk"kuo[ ykku yke
h fhe nke yu xk# fkuxuo khk fh"k{kt yk"u
fhue yLku nkEfkuxo khk Mk{koLk ykk"k{kt yk"ue
Mk {kL# hk$e nke. (B. C. Deva v. State of
Karnataka, (2007) 12 SCC 122) Mk"kuo[ ykku
Bharwada Bhoginbhai Hirjibhai v. State of
Gujarat, AIR 1983 SC 753, fuMk{kt kkfkhLkk
fuMk{kt yk"e s heku Xhk#wt nkwt fu kkfkhLkk

fuMk{kt kurkk Xhk""k {kxuLke kq"o&hk Mk{koLk Lkke.
!khke# #"Mkk rk# nw{kLkku !kuk kLkue
#kLke swkkLke kh f]#Lkku ELkfkh fh"ku yu (k kh
{eXw !!hk""kLke "kk Au.
Wknh! : AYZ yu PWDVA kwkkuLkk Lkrn khtkw

fu" eykuLkk s hk%Lku {kL# hk$ke yLku ku
Mktr"kLkLkk A.14 Lkku !tk nku"kke kuLke ktkh%e#kk
Mktr"kLkLke Mkkk knkh Au. ku ykkh kh kuLku
kzfkhke hex fhe. fkuxuo Xhk#wt Au fu #kykuLku yuf
Mkw#k#kr#k "ko nuX k""kLkk nukwMkh fh"k{kt
yk"uwt ku{Lkwt "keofh% Mk{kLk #"nkhLkku ELkfkh
Lkke. fkh% fu fk#ku yL# #kykuLku kkw kkz"k{kt
yk#ku Lkke. fkuxuo Xhk#wt nkwt fu (huq nMkk fk#k
Mkk{uLkku kzfkh $kuxe kh%kyku ykkrhk Au. yLku
fkuEk% kw%"kk "khLkku Au. (Aruna Parmod
Shah v. Union of India, OI, WP, (Crl.)
425/2008, High Court of Delhi)
Wkhkuk Wkhktk nuh yLku $kLkke kuk{kt eykuLkk

nfkuLku Mkk{k hk$kk fk#kyku Au : {kk]" k!
fk#ku, 1961, Mk{kLk "ukLk fk#ku, 1976, nus
Lkkkqe fk#ku 1961 yu k!ko"Mkk kq"uo yLku
sL{kq"uo rLkkLk xufrLkf (rk kMktkeLke kkkte)
fk#ku 1994.
Rights and Safeguards for Children
Mktr"kLkLke A.15(3) hk#Lku Mkeyku yLku kkfku

{kxu $kMk uk"kEyku (z"kLke kh"kLkke ykku Au.
15 ke Lke[uLke {hLkk kkfkuLku ku{Lkk (hku{kt yLku
Lkrn fu kkueMk Mxu&Lkku {kt &kukhe fh"kLke ykukk
hk$ke Vkuskhe fk#o"kne Mktrnkk 1973 Lke S.160(1)
Lke khtkw A.15(3) Mkkku MkwMktkk Au. "e, yku&k{f
rMkktkku hk# kkfkuLkk ykhku#Lku Mkwhrkk hk$"k.
ku{Lkku wYk#kuk kkku yxfk""k yLku ku{Lkk {kxu
r&k%Lkku nf Mkwhrkk fh"k Lkerkyku (zu ku"e ykukk
hk$u Au.
r"k! nf
Mktr"kLkLkk 86 {k Mkwkhkke 6 ke 14 "koLke {hLkk
kkfku {kxu r"Lkk{q# yLku Vhrs#kk r&k%Lkku nf
ykk"k{kt yk#ku. 1e yur, 2010 ke y{{kt
{wf"k{kt yk"uku. kkfkuLku r"Lkk{w# yu Vhrs#kk
r&k%Lkk nfke ktkh%e# kktnuhe y{{kt {qfk#

Au. yk nf r"fktk kkfkuLku k% Wk Au. kAkk
"kkuoLkk yk"k "tr[k sqkkuLkk kkfkuLku kkr{f
r&k% ukk hkuf"k{kt yk"kk Lkke yk"k ku{Lkk Mkkku
!u!k" hk$"k{kt yk"kku Lkke. ku MkwrLkrk fh"k
fuL yu hk# Mkhfkhku kh kqhke s"kkkheyku
{wf"k{kt yk"e Au. &kkyku kh {kkkeZ Ve yk"k
kkfkuLku kkkMk r#kLke Vhs kkzk kh Mkk%u
kkkte {wf"k{kt yk"e Au.
fk#k Mkkku Mkt(koLke Mkrk{kt {wfk#uk Mkkehku, yLku

Mkt!k yu MkwhkkLke sYrh#kk hk"kk kkfku
Mktktrk fk#ku MkwZ k#ku nkku. ku{kt kkfLke
Mkw$kfkheLku kuMkknkLk ykk"k Mkt!k, Mkwhkk,
Mkkh"kh yLku kwLk: MkkkLkLkk kkkt {kxuLke uk"kE
Au. yk yrrLk#{u CRC Lkk {w# rMkktkku kifeLkk
yufLkku Mk{k"u& f#kuo Au. su kkfkuLkwt uX rnkku
kkr{f r"[kh% n&u.
kk{sqhe Mkk{u hk!
fk#k Mkk{u Mkt(koLke Mkrk{kt {wfk#uk Mkkeh kkfku

ku{s Mkt!k yLku hk%Lke sYhe#kk hk"kk kkfku
Mkkku kLkk kzke "$ku yLkwMkh"kLke Au. fk#k Mkkku
Mkt(koLke Mkrk{kt {wfk#uk kkfkuLke #k#kLkku yko
kk# Au, Mkkeh "#Lkku kkf su%u kwLkku yk[#kuo
nku"kLkwt fnu"k# Au yLku yk"ku kwLkku yk[#koLke kkhe$u
su%u yZkh "ko kqhk f#ko Lkke.
"e A.24 kk{sqhe (rkkt yLku rLk#tk%) fk#ku

1986 {kt ykuxku{kukkEMk, fk#o&kkyku, kuhuu,
$k%ku, uhe yk"k r"MVkuxf k"ku Mkkku fk{kehe,
yk"k keze kLkk""kLke fk{kehe, &ukhtS "%kx,
rMk{uLx WkkLk, fkkz Akkfk{, {fkLk-kktfk{
fh"k{kt yk"kk nku# ku"e "fo&kuk su"k $kMk
#"Mkk#ku{kt kkfkuLku hk$"k kh rkkt {wf"k{kt
yk#ku Au. u fu yk rkkt (huq Wkukku yu
Mkhfkhe &kkykuLku kkw kkz"k{kt yk#ku Lkke. yk
fk#k{kt rkLk-rkktf #"Mkk#ku{kt kkLk fh"k
sYhe fkfku yLku fk{Lkku Mk{#kkku, yX"krzf
hyku, ykhku# yLku Mkk{ke {kktzku k% rLk#k
fh"k{kt yk#k Au. yks heku, Vufxhe fk#ku, 1948
$k%-fk{ fk#ku 1952 yu keze yLku rMkkkhux
fk{khku (hkuskkheLke &hkku) fk#ku, 1966 MkrnkLkk
fk#kyku{kt Mk{kr" uk"kEyku kkfkuLku Lkkufheyu
hk$"k kh rkkt Vh{k"u Au.
Mkkeh L#k# (kkfkuLke Mkt!k yLku Mkwhkk)
yrrLk#{, 2000 Mkkeh yk"k kk f{o[khe)Lkk
&kuk%Lku kwLkkrnk Xhk"u Au.
Mkkeh L#k# #$Mkk

CRC nuX !khkLke s"kkkheyku Mkkeh L#k#
Mktktrk fk#kLke kwLk: Mk{ekk khV kuhe kE nke.

Juvenile Justice Act, 1986 Lkk MkkLku yk"uk The
Juvenile Justice Act, 2000 (the JJ Act) yu
JJ yrrLk#{ kk-{ikekq%o fk#o"kne (zu Au. suLku
JJ yrrLk#{ yu"k yku&ku rLkuo&u Au, suLku (the

JJB) kMkkh fhe &fu Au. Mkkeh "#Lkk kkfLku {]#w
fu Mk Vh{k"kku yku& kMkkh fhe &fkkku Lkke.

yu LkkULke# Au fu Mkkehk%kLkku k"ku fuMkLkk fkuEk%
kku, ytrk{ rLkfk kk# ku kAe k% WXk"e
&fk# Au. (S.7A, JJ Act) "w{kt, susu yux 2000
y{e kL#k knukLkk kuLzk fuMkku{kt ykkku
fk#o"kne ykk kk"e &fu Au. yLku kwLkku k#ku
nku"kLkk rLkfko kh yk#k kk MkkehLku yku& {kxu
JJB Mk{k {kuf"ku uEyu. (S.20, JJ Act)
Wknh! : 16 "ko, 10 {rnLkk yu 20 r"MkLke
{hLkku D yu yuf #kLkwt yknh% fheLku kuLke fk
fhe nku"kLkku ykkuk nkku. kwLkku 1995 {kt k#ku #khu
Mkkeh L#k# yrrLk#{, 1986 y{ nkku. yk
yrrLk#{{kt Mkkeh Lke #k#k Mkku "koLke {h
Lkk kE nku# ku"wt kkf fh"k{kt yk"e nke.
2003{kt D fMkwh"kh X#kuo yLku kuLku ykS"Lk fuLke
Mk kE. kkukkLke yke{kt D yu k"ku f#kuo fu ku
fk#k Mkkku Mkt(koLke Mkrk{kt {wfk#uku Mkkeh
nku"kke Mk 2000 yrrLk#{ (the JJ Act) Mkkku
MkwMktkk nku"e uEke nke. (the JJ Act) ykku
Xhk#wt fu JJ Act Lke Ss. 7 yu 20 Lku Mkkku "kt[kk, yu

Mk Au fu kwLkku yk[#koLke kkhe$u u fkuE #k 18
"koke ykuAe {hLke nku# kku, JJ Act kkw kkze &fu.
(Imtiyaz Hussain v. State of Maharashtra,
(2008) 110 BomLR 1645)
Mkt!k yLku hk%Lke sYhe#kk hk"kwt kkf Lku

L#kr#fk%u #k#kr#k fheLku ku{kt yLkkk, Akuze
u"k#uk fu #S u"k#uk kkfLkku; wYk#kuk,
Wkukk, rk# wYk#kuk yk"k kk-#kkkhLkku !kuk
kLkuk fu kLk"kLke Mkt!k"Lkk hk"kk kkfLkku;
fk#{e heku {ktk kkfLkku fu Mkk{kk hk"kk yLku
fkuE Mkt!k hk$Lkkh r"LkkLkk kkfLkku; yk"k Mk&
Mkt(koLkku Lkkkrhf WkkLkku fu fwhke ykVkLkku !kuk
kLkuk kkfLkku Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku Au. yk"k
kkfLku kkf#k% Mkr{rk Mk{k k"e &fk# Au.
Mkr{rk kkfLku [ezLMk nku{ yk"k &uxh nku{{kt
kuLke Mkk{ke yLku Mkw$kfkhe {kxu {kuf"k yku&
kMkkh fhe &fu Au.
JJ Act yuf rkLkMkktkr#f r"u#f Au yu [ezLMk
nku{ fu Mku&e# nku{{kt "Mkkk kkfLkku kwLk: MkkkLk

yu Mkk{krsf MkwkkLk nktMk fh"kLkk Wu&ke yuf
yk^xh fuMk MktkXLk khk kf r"kLk, WAuh
MkkuLMkh&ek fu uMk{uLx {kxuLke uk"kE fhu Au.
Wknh! : e{kLk yLku e{rk V Lkk{Lkk rnLw

tkrkLke S Lkk{Lke AkufheLku kf u"kLke EAk nke.
kkfeLku sL{ Mk{#u kuLkk {kkkrkkkyu yuf LkMkk
nku{{kt #S ee nke. tkrkLku ku{Lke kkukkLke
rfhe nke. kf r"kLk rnLw yuzku&Lk yuLz
{uLxuLkLMk yux 1956 (the HAMA) ku !tk
k%k#ku nku"kke kzfkh"k{kt yk#wt. n#kk kkfe
hk"ke #kLku AkufheLkk kfr"kLk Mkk{u HAMA
rkkt Vh{k"u Au. HAMA ke r"khek, JJ Act Lke
S.41(6)(b) nuX sir"f kwk fu kwke hk"ke #k
yu s kLkwt kk kf u Au. fkuxuo yk ku fk#kLkk
MkwMkt"ke yko(xLk ykLkk#k yLku Xhk#wt fu kkf
yLkkk, #S u"k#uwt yk"k Mk{'kk fhe u"k{kt
yk#wt nku# ku"k r"kk-"%oLk{kt yk"kwt nku# #kt JJ
Act Lke uk"kEyku kkw kkz"k{kt yk"&u. In re:

Adoption of Payal, 2009 (111) BomLR 3816)
Mkkeh L#k# (Mkt!k yLku hk%) rLk#{ku, 2007 {kt

14 rMkktkku Au, rLk#{kuLkwt kkLk fhke "$ku kk
f#k% Mkr{rk yLku Mkkeh L#k# kkuzuo yk rLk#{ku
kk"k uEyu. fuxkf [k"eYk rMkktkku Au;
rLkkuokkkLke kh%k, MkwLkk"%eLkku nf, Mkkike "w rnk,
Mkk{ke, fkixwtrkf s"kkkhe, Mk{kLkkk yLku rkLk!u!k", kwkkLkku nf, yLku r"kMkLke#kk, Auk
Wkk# Yku MktMkefh%, #kko% yLku kwLk: MkkkLk
yLku Lk"e &Yykk.
kkfLkk Mk$kuok{ rnkLkku rMkktk

CRC {kt MkwZ fh"k{kt yk"uk [k"eYk rMkktkku Au;
rkLk!u!k", Mk"kuok{ rnk, kk Mktn!krkkkLkk

rMkktk yu S"Lk S""kLkku nf, kkfLkk Mk"kuok{
rnkLkku rMkktk rnLw (w{ke yLku "kek%k fk#ku,
1956 yLku "kek%k yu kk" fk#ku, 1980 {kt
k% Mk{k"u& fh"k{kt yk#ku Au. fMxze {uxh{kt
[wfkku ykkke "$ku fkuxkuo rLk#r{kk%u kuLkk kh
rLk!oh hn Au.
Wknh! : A yu kuLke kwkeLke fMxze {u""k fkuxo

Mk{k kuLke kLke B yLku ku%eLkk {kkkrkkk khk kuLke
kwkeLkwt yknh% fh"k{kt yk#ku nku"kLkku k"ku fhke,
nue#h fkukoMk kexe&Lk VkE fhe. A yu yu"ku k%
ykhkuk {q#ku nkku fu B {kLkrMkf ke{kheke kezk#
Au. suke ku%eLku fMxze {kxu y#ku# Mkq[ekkko fhu Au.
fkuxuo Xhk#wt fu {kkk-rkkk "[u ku{Lkk kkfLke
fMxze ytkuLkk r""kLkk fuMk{kt, kkfLkk f#k%Lke
k%khe {n"Lke nku# Au yLku Lkrn fu {k-kkk kife
fkuELkk fkLkqLke nfLke. yk rMkktk kkw kkzeLku fkuxuo
kkfLke fMxze hk$"k ke Lku kh"kLkke ykke.
(Rajesh K. Gupta v. Ram Gopal Agarwala,
AIR 2005 SC 2426)
nMkk Mkk{u hk!
CRC Lke uk"kEyku{kt !khk k{k{ fkhLke
&kherhf,{kLkrMkf nMkk yk"k wYk#kuk, y"k%Lkk

yk"k yk{krLkk #"nkh, w#o"nkh yk"k rk#
wYk#kuk Mkrnk &kuk% {ktke kkfkuLku Mkwhrkk
hk$"k fk#k (zu yk"k yL# Wr[k Wkk#ku nkk hu
ku"e ykukk hk$"k{kt yk"e Au. "e CRC {kt
kkfLku sw{ yk"k y{kLk"e #"nkh Mkk{u "&
fh"kLke Mkk%u kkkte {wf"k{kt yk"e Au.
kkfkuLke krh{kLkku ykh fheLku kuLku Mkk[""e
uEyu.
Wknh! : yrk#kh "koLke Akufhe S Lku fku Lkrn

kku"kLke Mk khefu &kk{kt Mkkk ku r"Mk Mkwe
kzfk{kt rkfq krhMkrk{kt kuMkkz"k{kt yk"e. kAe
ku fku{k{kt ske hne yLku {]#w kk{e. &kk{kt
&kherhf r&kk kkfLke krh{kLkwt yk{kLk Au yLku
S"Lk S""kLkk nf{ktke rLkkLLk kkkt r&k%Lkk
yrfkh{kt nMkkuk fhu Au. (Parents Forums for
Meaningful Education v. Union of India, AIR
2001 Del 212)
!khke# fkLkqLke {k$k{kt yk kwLkk khefu kk

rk# wYk#kuk {kxu fkuE uk"kE Lkke. kuLke
fk#o"kne kkfkh, LkwfMkkLk yLku eykuLke ks
qtx"kLku kke uk"kEyku nuX fh"k{kt yk"u Au.
rk# wYk#kukLkku !kuk kLkuk kkfu "uXue "uLkk
yLku {w~fueykuLku #kLku ELku Mk"kuo[ ykku rLk#k
f#wO fu, kkfkh xk#Lke Mkkku eLke Auzke fh"kLkk
kwLkkykuLke xk# (S. 345, IPC) yu f]rk r"Lkk
rk# kwLkkyku (S.377, IPC) kt kkh%u fh"k{kt
yk"&u. "e, kk rk# kwLkk yk"k kkfkhLke
xk# fhke "$ku, kzku hk$"ku uEyu. suke !kuk
kLkue #k ykhkukeLku uE &fu Lkrn. yLku swkkLke
ykkke "$ku !kuk kLkue #kLku kqhkku r"hk{
ykk"ku uEyu. {w$ yrfkheLku kLkk" Mktktrk
&ku ur$k{kt ykk"k uEyu. su{%u kAe !kuk
kLkue #k Mk{k Mk yLku &h{sLkf Lk nku#
ku"e !kkkyku hsqykk fh"e uEyu. (Sakshi v.
Union of India, AIR 2004 SC 3566)
{kLk" nfku L kku Wk#ku k yLku y{
ktkh!e# Wkk#kuLkku nf
ktkh%Lke A.32 {kt {q!qk nfkuLkk !tk {kxuLkk
Wkk# kh"uLkk rLk%ko#f nfLku yk"he u"k{kt yk#ku
Au. A.32(1) nuX Mkeku Mk"kuo[ ykkLkku Mktkfo
Mkk"kLke kktnuhe ykku Au. yLku A.32(2) nue#Mk
fkkuoMk, {uLzu{Mk, MkhMke#kuhhe, "ku "kuhuLxku yLku
rkkt su"k yku&ku yk"k nwf{ku yLku hexku fh"k
fkuxoLku Mkkk ykku Au. A.226
nuX nkEfkuxoLkku k% Mktkfo fhe &fk#. u fu, yk nf
Mktr"kLkLke A.352 kh nuX fxkufxeLke nuhkk
y{{kt nku# #khu hkxkrkLkku nwf{ fheLku Mkkrkk
fhe &fk#.
su{Lkk nkuLkku !tk k#ku nku# ku"e #k khk
yk"k kufrnk !k"Lkk hk"kk #kyku khk
kexe&Lk VkE fhe &fk#. fkuxo Mkqyku{kuxku MkkkLkku
Wk#kuk fheLku !tkLku #kLku E &fu.
kufrnk Vrh#ke
{q!qk nfLkk y{Lke kkkk nku# ku"k fuMk{kt A.32
nuX Mk"kuo[ ykk{kt kufrnk yhS (a PIL)
fhe &fk#. {q!qk nfLkk !tkLku kk fhkkt (%kt
ykkhku kh A.226 nuX nkEfkuxo{kt hex kexe&Lk
fhe &fk#.
"tr[kkuLkk nkuLkk hk% {kxu yLku L#k# krLke
$kkhe kqhe kkz"k {kxu su{Lkku Wk#kuk kE hkku Au.
ku"e PILs; kuMk MxuLzeLkk khtkhkkk rMkktkkuLku
n"ku kLkk"u Au. su rMkktk {k%u yu"e #kyku s
ykk{kt sE &fu fu su{Lkk yrfkhkuLku yMkh kE
Au. 1975-1977 Lke fxkufxeLku kku rkLkw~{Lkk"x!#ko r"u#fku kufkuLkk {q!qk {kLk"
yrfkhkuLkk Mkthkf khefu W!#ko nkk. fk[k fk{Lkk
fueykuLke #kkk M"ktkkk (Hussainara
Khatoon & Others v. Home Secretary, State of
Bihar, 1979 AIR 1819) yLku kk "i~#kykuLkk kwLk:
MkkkLkLku (Gaurav Jain v. Union of India, AIR

1997 SC 3019) Mk{koLk ykk"kke {ktzeLku ktwkk
{sqhLke {wk (Bandhua Mukti Morcha v.
Union of India, (1984) 2 SCR 67) Mkwe
(Peoples Union for Democratic Rights v.
Union of India, AIR 1982 SC 1473) yu fkLkqLke
Mknk# yktkuLkLke #qnk{f kkt$ khefu fk#o k#wt

Au. Mk"kuo[ ykku "w{kt {q!qk yrfkhkuLkk
!tkLkku ynu"k ykkkkt kkkuLku rhx kexe&Lk k%eLku
fk#o"kneLkk rLk#{ku n"k kLkk#k nkk.
{q&qk yrfkhkuLkk &tk {kxu $khLkku yrfkh

ktkh%{kt {q!qk yrfkhkuLkk !tk {kxu "khLkk
yrfkhLke Mk uk"kE Lkke, ki#kh Mk"kuo[
ykku A.32 nuX kuLke MkkkLke Yyu kkMk fheLku
Lkkkrhf yLku hksfe# yrfkhkuLkk !tkLkk rLk"kh%
ykuo "khLkku yku& yk#ku nkku.
Wknh! : R Lku Akuz"k{kt yk#ku ku knukt ku%u 14

fhkkt "khu "ko su{kt yxfk#k fh"k{kt yk#ku
nkku. R yu kuLke {wkLke {kk fhke nue#Mk fkukoMk
kexe&Lk k$ fhe nke yLku kuhfkLkqLke yxfk#k
{kxu "khLkku k"ku f#kuo nkku. "khLkku yku&
ykkkkt ykku yu"wt rLkhek% f#wO nkwt fu,
yhskhLke khVu%{kt "khLkku yku& kMkkh
fh"kLkku yk ykkLkku ELkfkh hk# Mkhfkhu suLkku
ykxk {kuxk kk#u !tk f#kuo Au. ku"k M"ktkkkLkk kuLkk
{q!qk yrfkh khV {kk w$e MknkLkw!qrk
khkukh n&u. u kuhfkLkqLke yxfk#k{ktke Aqxfkhku
ykk"kLkk yku&ku kMkkh fh"kLke yk ykkLke Mkkk
{#kork nku# kku, S"LkLkk yLku M"ktkkkLkk
yrfkhLke kuhLxe ykkkk A.21 Lkku LkkUkkk
rnMMkkLkwt ku"k% k&u. (Rudul Sah v. State of
Bihar, AIR 1983 SC 1086)
Wknh! : kktku&Lke Lkkkrhf Mkwe C kh

!khke# hu"uLkk f{o[kheykuyu Mkk{qrnf kkfkh
f#kuo. "khLkku k"ku fhke yuf kexe&Lk A.226 nuX
k$ kE. ykku Xhk#wt fu, rkLk-Lkkkrhfku {kxu
k% Wk yu"e A.21 Lkku !tk k#ku nkku. yLku

su{kt nuh f{o[kheyku Mktfk#uk nku# yLku kkkk
{q!qk yrfkhkuLkkt !tk Mktktrk nku# fu kAe nuh
VhuLkk y{ ytku nku#, ku{kt "kh {kxuLkku k"ku
$kLkke fk#k nuX kE &fu ku{ Akkt nuh fk#k
nuX Eks nsw k% Wk n&u. (Chairman,
Railway Board v. Chandrima Das, AIR 2000
SC 988)
u fu, {q!qk yrfkhkuLkk !tkLkk huf fuMk{kt

"khLkku yku& ykk"k{kt yk"kku Lkke. k$k
khefu fMxkuze# nMkk yk"k {]#w Mktktrk fuMkku{kt
u A.21 Lkku !tk Mk yLku rLk'""k Au, WzeLku
ykt$u "ku ku"wt yLku ykkLkk yk{kLku yk "kk
knkU[kzu yuxk {k%{kt Au yu {]#w{kt krh%B#w
Au. yk"k kkeke ynu"k, yk{kk fu Whzkyku
khk Mk{'kk Au. kku, "khLkku yku& ykke &fk#
Au. (Sube Singh v. State of Haryana, (2006) 3
SCC 178)
yo L#kr#f Mkt M kkyku yLku Wkk#ku

!khku {kLk" yrfkhku hk% yrrLk#{, 1993 nuX
1993{kt hkxe# {kL# yrfkh kt[ (the NHRC)
Lke MkkkLkk fhe nke. {kLk" yrfkhkuLkk hk% yLku
krhkq%okk {kxu yuf kxMk yLku M"k#k MktMkkLke
MkkkLkk {kLk" yrfkhkuLkk "kk skkt !tk yLku
"kkt skkt M"u&e yLku yktkhhkxe# kk%Lkwt
krh%k{ nke. NHRC {kLk" yrfkh !tkLkk
fuMkkuLke kkkMk fh"kLke {kLk" yrfkhkuLkk hk%
{kxuLkk "ko{kLk {k$kLkwt rLkhek% fh"kLke,
MkhfkhLku ku"e M"u&e yLku yktkhhkxe#
s"kkkheyku {kxu Mkt"uLk&e kLkk""kLke, {kLk"
yrfkh {kxuLke Mk{kLkkkLkku Vuk"ku fh"kLke yLku
ykke fk#o"kne{kt nMkkuk fh"kLke Mkkk hk"u Au.
kwshkkLkk kuMx kufhe fuMk{kt Wr[k yLku kxMk
ELMkkVe fk#o"kne {kxu ku{s Mkkkeyku MkwhkkLke
$kkhe kqhe kkz"k kwshkkLke knkh h{$k%Lkk fuMkku
kke fh"k NHRC yu Mk"kuo[ ykk Mk{k
ykkWke Mkr# kELku rhx kexe&Lk k$ fhe nke.
fuMk{kt k{k{ ykhkukeykuLku $kuxe heku Akuze uLkkh

xk# fkuxoLkk yku&Lku h fh"k {kxu k% ku{kt "w{kt
kkoLkk fh"k{kt yk"e nke. yLku yuf M"ktk kkkMk
MktMkkLku "w kkkMk MkkUk"k {kxu rLkuo&ku yLku
kwshkkLke knkh fuMkLke Lk"uMkhke ELMkkVe
fk#o"kneLke k% {ktk fhe nke. NHRC Mkwyku{kuxku
yu&Lk E &fu Au yLku ykke fk#o"kne{kt
nMkkuk fh"kLke Mkkk hk"u Au.
ynu"k Mkwkhk fh"ku sYhe Au. Lkkkrhf Mk{ks

MktkXLkku k% $kMk Mktr kh"u hk#Lkk y{ kh
fk& Lkk$"k fu yufkukhu yk"k y#kMke ynu"kku
hsq fhe &fu. Mktr MktMkk #khkk hsq fh"k{kt
yk"uku ynu"k [fkMkeLku rLk%ko#k{f rLkhek%ku
Yku kuLke !k{%ku hsq fhu Au. yk fkuEk% ktLkfkko
{q#ktfLkLku kke Lk nku# #khu kuLke [kk fh"kLke
Lkirkf s"kkkhe hk#Lke hnu Au.
suLkk {kLk" yrfkhLkku !tk k#ku nku# ku"e fkuEk%

#k khk fu kuLkk "ke NHRC {kt Vrh#ke LkkUk"e
&fk#.
{kLk yrfkh Mkr{rk, CEDAW Lke Mkr{rk yLku

y#k[kh Mkk{u Mkr{rk su"e kMktke#wk Mktr
MktMkkyku k% #kyku kkMkuke {kLk" yrfkh
!tkLke Vhe#kku yufrkk fhe &fu. u fu, !khku yu"k
MkwMktkk Mkk"uuLku yLkw{ku yk#wt Au. suLkkke
#kyku Mktr MktMkkykuLkk Vrh#k ktkLkku Wk#kuk
fhe &fu.
yk heku, L#k# {u""k fkuEk% yk'kf ytkhk#ku

Lkkkq fheLku, r"Lkk{q# Vrh#k kE &fu Au.
NHRC Wkhktk, hk#kuLke hk# {kLk" yrfkh
yk#kuk Q!e fh"kLke Vhs Au, su NHRC Mkkku

Mkt#wk heku fk{kehe fh&u, yLku {kLk"yrfkhkuLkk
!tk Mkk{u swk swk hk#ku{kt hknk kqhe kkz&u.
NHRC Wkhktk, {rnkyku {kxu hkxe# yk#kuk
(the NCW), hkxe# (w{ke yk#kuk (the
NCM), kk yrfkhLkk hk% {kxu hkxe# yk#kuk

(the NCPCR), yLkwMkqr[k rkyku {kxu hkxe#
yk#kuk (the NCSC), yLkwMkqr[k ykrrkyku

{kxu hkxe# yk#kuk (the NCST) yu kAkk
"kkuo {kxu hkxe# yk#kuk (the NCBC) Au. hk#
fkkyu yk"k s {k$k Au.
2006{kt Mkt#wk hkx Mkk{kL# Mk!kyu Xhk" kMkkh
f#kuo nkku. su nuX Mkk{kL# Mk!kLkk kki% !kk khefu

{kLk" yrfkh krhk h["k{kt yk"e nke. yk
krhk{kt {kLk"yrfkhku yLku {q!qk M"kkt#
kuMkkrnk fh"kLke yLku kuLku Mkwhrkk hk$"kLkk
s"kkkhe rLkrnk fh"k{kt yk"e Au. yk krhkLku
Mk{k yLku krkMkhLkk !tkLke kkkMk fheLku ku ytku
!k{%ku fh"kLke Mkkk ykk"k{kt yk"e Au. krhk
{n"kq%o heku Mkk"orkf Mk{#ktkhu Mk{ekk fheLku
Mkt#wk hkxkuLkk Mk#ku nku# ku"k k{k{ u&kuLkk {kLk"
yrfkh hufkuzoLke Mk{ekk fhe &fu.
***
ykt khhkx e # rLk#t k% kt k

yktkhhkxe# {kLk" yrfkh fk#k fkuL"uLkLxTMk {kt
$k nuX hk#Lkk y{Lkk kkkMk {kxuLke
uk"kEykuLkku Mk{k"u& kk# Au. Wknh% khefu,
hk# kkkuyu the ICCPR, the ICESCR, the
CEDAW yLku the
CPRD. Mkrnk MkwMktkk fL"uL&Lk{kt Mk{kr" nfkuLkku
y{ fh"k u"k{kt yk"uk {kktzku ytkuLkk Mktktrk
fL"uL&Lk nuX Q!e fhue Mktr MktMkkLku Mkk{r#f
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 17 : { yLku yki ku r kf fk#ku
{ fk#k yLku ykikurkf MktktkuLku kke kkkk
Mktr"kLkLke Mkkk{e yLkwMkqr[Lke Mkn"keo #ke{kt
&ko"e Au. kuke MktMk yLku hk# r"kLk{tz ktLkuyu
yk r"k# kh fk#k (zk Au.
yki ku r kf Mkt kt
ykikurkf MktkttkuLkwt kkr{f rLk#{Lk ykikurkf
r""k yrrLk#{ 1947, #"Mkk# Mkt( (xuz #wrLk#Lk)
yrrLk#{, 1926 yu ykikurkf hkuskkh (Mkk#e
nwf{ku) yrrLk#{, 1946 ke kk# Au.
yki ku r kf Mkt kt : yki ku r kf r""k
yrrLk#{
ykikurkf r""k yrrLk#{, 1947 ykikurkf
r""kLke kkkMk yLku kkk"x {kxu ktk yLku fk#okrk
Mkkrkk fhu Au. ku Mkk{kL# heku ykikurkf MktktkuLkk
rLk#{Lk {kxu #Lkku fhu Au. ykikurkf r""k
yrrLk#{ !khkLkk huf WkukLku kkw kzu Au.
Wkuk
Wkuk &Lke #k#k{kt fkuE "ukkh, "kr%#,
Wk{, WkkLk yk"k rLk#kukkLkku fk{tku yu"k
yko kk# Au. ku{kt ykSr"fk, Lkkufhe, hkuskkh,
nkkWkuk yk"k ykikurkf #"Mkk# yk"k
fk{khkuLkk fk{fksLkku Mk{k"u& kk# Au. ykikurkf
r""k yrrLk#{Lke S.2(j) VkLkku fkuE nukw yk"k
yk"f Q!e fh"kLke fkuE EAk #kLk{kt ek rMk"k#
{kLk" sYhe#kkku yLku EAkyku Mktkkuk"k {kxu {k
yLku Mku"kykuLke "nU[%e yu/yk"k WkkLk {kxu
rLk#kukk yLku f{o[kheyku "[uLkk Mknfkhke #ku#u
fkuE krkMkh "]rk Wkuk Au. (Bangalore
Water Supply and Sewerage Board v. A.

Rajappa, AIR 1978 SC 548)
yk Mkk{kL# rLk#{Lku fuxkf yk"k Au. k$k

khefu Mkk"o!ki{ fk#kuo Wkuk kLkkk Lkke. MktMkk
yLkuf "]rkyku nkk hu, kku ku MktMkkLke {w# "]rk
ku MktMkk Wkuk Au fu fu{ kukke Lke k&u.
Wknh! : "fekuLkwt sqk fkLkwLke Mku"k Lkef{kt {Vk

yk"k Lkk{Lkk $[uo M"uAkyu fk{ fh"k ki#kh Au. yk
"feku {nuLkkk%k {kxu hk$"k{kt yk#k Lkke yk"k
{krf yu Lkkufh MktktLkku ykkh Lk nku"kke, {w#
"]rk{kt Mknk# fh"k fuxkf f{o[kheyku !kzu hk#k
nku#, kku k% ku Lkef Wkuk Lkke. (Bangalore
Water Supply and Sewerage Board v. A.
Rajappa, AIR 978 SC 548)
fk{kh
fk{kh yuxu fkuE &kherhf, fkhfwLke yk"k
u$hu$ fk{ !kzu yk"k kkke fh"k fkuE
Wkuk{kt hk$u W{u"kh Mkrnk fkuEk% #k.
(ykikurkf r""k yrrLk#{ S.2(s))yk #k#k{kt
ufu, (i) Mk& ku{kt rLk{ue #kyku, (ii)
kkueMk yrfkheyku yLku fuLkk f{o[kheyku, (iii)
{w#"u #"Mkk yk"k "ne"xe nurMk#k{kt rLk{k#ue
#k; yk"k (iv) h {rnLku Yk. 1600 fhkkt "khu
"ukLk {u"ke u$hu$ nurMk#kLke #kyku yk"e
# Au.
Wknh! : kuLfu A Lku rnMkkkLke& khefu !kzu eku

Au. A Lku MxkV{kt "ukLk rk kh Mkne fh"k k%
yrf]k f#kuo Au. A Lku su {w# fk{ {kxu !kzu hk#ku
Au ku fkhfwLkk fkhLkwt Au. "ukLk rk kh Mkne fh"kLke
{kk Mkkk ykke u"kke ku fk{khLke #k#k{ktke
kkfkk hnukku Lkke. (Punjab Co-operative Bank
Limited v. R. S. Bhatia, AIR 1957 SC 1898)
ykikurkf r$$k
ykikurkf r""kk yuxu rLk#kukk yu f{o[kheyku

"[u yk"k rLk#kukk yLku fk{kh "[u yk"k
fk{kh yLku fk{kh "[uLkk fkuE r""k yk"k
kVk"k. kuLku hkuskkh yk"k rkLk-hkuskkh yk"k
hkuskkhLke &hkku yk"k fkuE #kLke {Lke &hkku
Mkkku Mktku Au. (ykikurkf r""k yrrLk#{
S.2(k)). S.2A {kt Mkkk ykk"k{kt yk"e Au fu,
ke fkuE fk{kh yk"k fkuE Mkt( r""k{kt kkfkh
Lk nku#, kkuk% yuf fk{khLku k% khkhV fh"k{kt
yk"u, Awxku fh"k{kt yk"u yk"k kuLke Ax%e fh"k{kt
yk"u ku ykukurkf r""k kLk&u.
#kykuwt {tz fk{ kt hk$u kuLke #k#k

nzkk Au. (S.2(q), Industrial Disputes Act)
Wknh! : ftkLke A Lkk{Lkku Wkuk fLxkxhLkk

f{o[kheykuLke Mku"kLkku Wk#kuk fLxkxh {sqhe{kt fhu
Au. ftkLke A Mkk{u fLxkxhLkk f{o[kheykuyu fhuku
r""k ykikurkf r""k k%k&u r""k Q!ku
fhLkkh kkfkhLku r""kLke r"k# "Mkw{kt Mkew rnk
nku# #kt Mkwe fk{khku fLxkxhLkk f{o[kheyku Au.
kuLkkke r""kLkku fkh kk&u. (Standard
nzkk kh Qkhkk knuk A yX"krz#kLke yth

nzkkLke LkkurxMk rLk#kukkLku yk#k rMk"k#;
yk"k
yk"e LkkurxMk {kuf#kLkk [ki r"Mk{kt yk"k
Wkh s%k#k {wsk yk"e fkuE LkkurxMk{kt rLk'
fhue nzkkLke kkhe$ kqhe k#k knuk; yk"k
Mk{kkLk yrfkhe Mk{k fkuE Mk{kkLk fk#o"kne
kzkh nku# ku hr{#kLk yLku yk"e fk#o"kneLkk
Mk{kkLk kAe Mkkk r"Mk kAe.
Vacuum Refining Company of India Limited v.

Their Workmen and Another, 1960 AIR 948
SC)
#ku# Mkhfkh
nzkk kkz"kLkku nf fk{khkuLkku {q!qk nf Lkke,

khtkw ykikurkf r""k yrrLk#{u ykkuku fk#uMkh
nf Au. (All India Bank Employees Association
v. National Industrial Tribunal, 1962 AIR SC
171)
ykikurkf r""k khkLke S.22(1) Lke uk"kE

{k%u nuh Wk#kuke Mku"k{kt Lkkufhe fhke fkuEk%
#k fhkhLkku !tk fheLku nzkk kh s&u Lkn.
Act)
Wknh! : nuh Wk#kurkkk Mku"kLkk fk{khku ku{Lke

fuxef {ktk%eyku Lk M"efkhk# kku nzkk kh
s"kLkk ku{Lkk rLk%o#Lke rLk#kukkLku LkkurxMk ykku Au.
fk{khku yu rLk#kukk "kxk(kx fhu Au yu yk
"kxk(kx hr{#kLk A yX"krz#k{kt {wk kqhe kE
# Au. "kxk(kxku kze !kku Au. yLku fk{khku
kkfkrf nzkk kh Qkhu Au. yk nzkk kuhfk#u
Au. ykkW yrMkqr[k fhue kkhe$ kqhe kE yuxu
fk{khkuLku nzkkLke Lk"e LkkuxeMk ykk"kLke sYh
nke. (Mineral Miners Union v. Kudremukh
nzkk
Iron Ore Company Limited, (1989) I Lab LJ

277 (Karnataka))
ykikurkf r""k yrrLk#{ nuX kk nukw {kxu

#ku# Mkhfkh yuxu (i) hu"u, zkuf, I.F.C.I.,
E.S.I.C., L.I.C., O.N.G.C., U.T.I., yuhkkuxo
ykukkuhexe ykuV ELze#k yk"k fuL MkhfkhLke Mkkk
nuX yk"k khk [k"kLkk WkukkuLke kkkk{kt fuL
Mkhfkh yu (ii) ke fkuE ykikurkf r""k
kkkk{kt hk# Mkhfkh. (S.2, Industrial Disputes
fkuE Wkukku{kt rLk{k#ue, Mkt#wk heku fk{ fhke

yk"k yufrkk ELkfkh yk"k yk heku rLk{k#u
yk"k ku"e heku rLk{k#ue #kykuLke fkuEk%
Mkt#kLke Mk{kLk Mk{s nuX fk{ [kw hk$"k yk"k
hkuskkh M"efkh"k fkuE Wkuk{kt rLk{k#ue
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.22(1) nuh

Wk#kurkkk Mku"kyku{kt fhkhLkk !tk{kt nzkk kh
s"k rLk#tk% {qfu Au. S.23 {kt Lke[uLkk Mktukku{kt
ykikurkf MktMkk{kt nzkk{kt rLkku fhu Au :
kkuzo Mk{k Mk{kkLk fk#o"kne kzkh nku# ku ku

hr{#kLk y{u yk"e fk#o"kne kqhe k#k kAe
Mkkk r"Mk kqhk kkk Mkwe;
{ fkuxo, rx#wLk yk"k hkxe# rx#wLk
Mk{k fk#o"kne kqhe kk# kAe ku {rnLkk yLku
fuMk kzkh nku# ku hr{#kLk;
#ku# Mkhfkhu S.10A Lke[u nuhLkk{w knkh
kkz"wt nku# #khu kzkh nku# ku hr{#kLk yk"k
"kLke fk#o"kne kqhe k#kLkk ku {rnLkk kAe;
yk"k
kkk"x yk"k yu"kuzoke yk"he u"k#ue fkuE
kkkk ytku su Mk{# hr{#kLk kkk"x yk"k
yu"kuzoLke fk{kehe [kke nku# ku hr{#kLk.
Wknh! : ykikurkf MktMkkLkk fk{khku yLku kuLkk

rLk#kukk Mk{kkLk yrfkhe Mk{k Mk{kkLk fk#o"kne
fhu Au. yk fk#o"kne hr{#kLk fk{khku nzkk kh
# Au. yk nzkk kuhfk#u Lkke, fu{ fu Mk{kkLk
fk#o"kne Mk{kkLk yrfkhe Mk{k [ku Au, Mk{kkLk
kkuzo Mk{k Lkrn.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.24 {kt uk"kE Au
fu Ss.22 yk"k 23 Lkku !tk fheLku yk"k Ss.10
yk"k 10-A nuX fhuk nwf{Lkwt Wt(Lk fheLku
kkzue nzkk kuhfk#u Au. kuhfk#u nzkk{kt
uzk#u fMkqh"kh fk{kh Mkk{u S.26 {kt yuf {rnLkk
MkweLke fu yLku Yk. 50 MkweLkk tzLke uk"kE Au.
Wknh! : ykikurkf MktMkkLkk fk{khku kuhfk#u

nzkk kh # Au yLku rLk#kukk fk{khku kkMkuke
LkwfMkkLke kuxu "kh {kku Au. LkwfMkkLke {kxuLkku k"ku
fhe &f&u Lkrn. fu{ fu kuhfk#u nzkk {kxuLkk Wkk#
Mktkq%ok%u ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.26 {kt
Au. (Rothas Industries Limited v. Rothas
Industries Staff Union, (1976) 1 LLN 165)
kkkkte
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.2(l) {kt kkkkte
&Lke #k#k hkuskkhLkk MkLku fk{[kW kt
fh"wt yk"k fk{ {kufwV hk$"wt yk"k ku%u Lke{uk

Mkt#kkt #kykuLku Lke{"kLkwt [kw hk$"kLkku
rLk#kukkLkku ELkfkh yu"ku yk#ku Au.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.22(2) {kt uk"kE
Au fu nuh Wk#kurkkk Mku"kLke fk{kehe fhkku fkuE
rLk#kukk Lke[uLkwt f#ko rMk"k# fkuE fk{khLke
kkkkte Lkrn fhu :
kkkkte ykkW A yX"kze#kLke yth
fk{khkuLku kkkkteLke LkkuxeMk yk#k rMk"k#;
yk"e LkkurxMk yk#kLkk 14 r"MkLke yth;
yk"k
yk"e fkuE LkkurxMk{kt &ko"ue kkkkteLke
kkhe$ kqhe k#k knuk; yk"k
Mk{kkLk yrfkhe Mk{k fkuE Mk{kkLk fk#o"kne
kzkh nku# yu yk"e fk#o"kneLkk Mk{kkkLkk
Mkkk r"Mk kAe.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.22(2) nuh
Wk#kurkkk Mku"kyku{kt kkkkte kh rLk#tk% {qfu Au.
S.23 {kt Lke[uLkk Mktukku{kt fkuEk% ykikurkf
MktMkk{kt kkkkteLkku rLkku Au :
kkuzo Mk{k Mk{kkLk fk#o"kne kzkh nku# yu
yk"e fk#o"kne kqhe k#kLkk Mkkk r"Mk kAe;
{ fkuxo rx#wLk yk"k hkxe# rx#wLk Mk{k
fk#o"kne kzkh nku# ku hr{#kLk yk"k ku kqhe
k#k kAe ku {rnLkk;
#ku# Mkhfkhu S.10-A Lke[u nuhLkk{w knkh
kkz"wt nku# #khu ku kzkh nku# #khu yLku "ke
fk#o"kne kqhe k#u ku {rnLkk kAe; yk"k
kkk"x yk"k yu"kuzoke yk"he u"k#u fkuEk%
kkkk{kt kkk"x yk"k yu"kuzo [kw nku# ku"k
fkuE k% Mk{# hr{#kLk.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.24 {kt uk"kE Au
fu Ss.22 yk"k 23 Lkku !tk fheLku kkkkte yk"k
Ss.10 yk"k 10-A Lke[u fhuk nwf{Lkku !tk fheLku
fhue kkkkte kuhfk#u Au. S.26 {kt kuhfk#u
kkkkte{kt kurkk s%k#u f{o[kheykuLku yuf

{neLkk MkweLke fu yLku Yk. 1000/- MkweLkk tzLke
uk"kE Au.
Vhrs#kk yMkk#e fk{Awe (u-ykuV), Ax!e yLku

kt fh$wt.
Vhrs#kk yMkk#e fk{Awe (u-ykuV)
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.2(kkk) Lke[u uykuVLke #k#k, rLk#kukkLke ykikurkf MktMkkLkk
nkshe kkf{kt su{Lkwt Lkk{ nku# ku"k fk{khLke
Ax%e Lk fh"k{kt yk"e nku#, kku ku"k fk{khLku
hkuskkh ykk"kLke "eseLke ktke, fk[k {kLke
ktke, #tk Mkk{ke{kt kqxVqxLku fkh%u rLk#kukkLke
rLkVkk, ELfkh yk"k y&k. u-ykuV
fk{[kW fk#o Au. #khu Ax%e yLku kt fh"k ku
fk#{e fk#o Au. ku rLk#kukkLkk rLk#tk% knkhLke
Mkrk{ktke WkMkk kk# Au. fxkufxeLkk fkh%u kqhk
kkkt, f{o[kheykuLku f{o[kheyku khefu Mktk%o MkkLk
ykk"wt.
Wknh! : Wkuk B yu A Lku rLkB#ku Au. Wkuk B

kwh"XkLke ktkeLkku Mkk{Lkku fhu Au yLku fuxkf
fk{khkuLku yX"kze#k {kxu u-ykuV ykku Au. kthtkw
A u-ykuV yk#ku Lkke. yk yX"krz#k hr{#kLk A
Lku yfM{kk kk# Au yu fk{ kh yk"kku Lkke. A Lku
u-ykuV yk#ku nku"kLkwt fne &fk# Lkrn. fu{ fu uykuV Lkku k'!k ykofkh% nku"kke kuhkuskkh Au, ku
fk{khLkk fkuE fk#o fu yfk#o M"ktk Au. (Central
India Spinning, Weaving and Manufacturing
Company Limited v. State Industrial Court at
Nagpur and Another, (1959) I LLJ 468 (Bom))
ykikurkf r""k yrrLk#{Lkwt fh% V-A ykkWLkk

fuuLzh "ko{kt fk{fksLkk r"Mk eX 50 ke "khu k%
100 fhkkt ykuAk fk{kh hk$ke ykikurkf
MktMkkykuLku yLku {kuMk{e fkhLkk yk"k kqxf kqxf
fk{ kkwt nku# ku"e ykikurkf MktMkkuLku kkw kzu Au.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.25C {kt uk"kE

Au fu {q "ukLk yLku {kU("khe !kk suxwt "kh
[qf"eLku s yk"k rLk#kukk yuf "koLke Mktk Lkkufhe
fhe nku# ku"k fk{khkuLku u-ykuV ykke &fu.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.25E {kt uk"kE
Au fu rLk#kukkyu Mkk" {qfuk "ifkf hkuskkh
M"efkh"kLke fk{kh Lkk kkzu, yk"k fk{kh rLk#k
Mk{#u MktMkk{kt nksh Lk kk# yk"k MktMkkLkk ke
!kkLkk fk{khkuLke nzkk yk"k WkkLk e{wt
fh"kLku fkh%u u-ykuV nku#, kku u-ykuVLkwt "kh
[qf""k{kt yk"&u Lkrn.
Wknh! : ykikurkf MktMkkyu Auk kkh {rnLkkke

A Lku snks "zkLkk fk{kh khefu LkeB#ku Au ku
Mk{#kkk{kt "k"kkuzk"kk "kkk"h%Lku fkh%u Mkkk
yX"kze#k Mkwe snks"zkLkwt fk{ fhe &fk# ku{ Lk
nkwt. kuke A Lku ku kkh {rnLkk {kxu Mktk Lkkufhe{kt
nku"kLkwt k%"wt uEyu. A rLk#kukkLke Lkkufhe{kt nkku
yLku su r"Mkku {kxu A Lku fLxkx Lke[u yk"k
fk#kLkk kk% nuX "ukLk [wf"k#wt ku k{k{
r"Mkkuyu ku%u $hu$h fk{ f#wO nku"kLkwt {kLk"wt uEyu.
(Workmen v. Management of American
Express, AIR 1986 SC 548)
ykikurkf r""k yrrLk#{ fh% V-B {kt

uk"kE Au fu ykkWLkk fuuLzh "ko{kt fk{fksLkk
r"Mk ({kuMk{e fkhLkw fu kwxf fkhLkwt fk{ Lkrn) eX
Mkhuhk& 100 fhkkt "khu fk{khku LkeB#k nku# ku"e
ykikurkf MktMkkykuyu u- ykuVLkku y{ fhkkt knukt
#ku# MkhfkhLke kq"o kh"kLkke {u""e sYhe Au.
#ku# MkhfkhLke kq"o kh"kLkke ykk"kLke Mkkk yo
L#kr#f fkhLke Au. kuke fwhke L#k#Lkku rMkktk
kkw kz"ku uEyu. (Workmen v. Meenakshi
Mills Limited, AIR 1994 SC 2696)
Ax!e
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.2(oo) {kt Ax%eLke

#k#k Lke[uLkk rMk"k#Lkkt fkuE fkh%kuMkh fk{khLke
LkkufheLkk rLk#kufkkyu fhue Mk{krk khefu fhe Au:
r&Mk r"k#f kkkke fhue r&kk khefu
Mk{kr,
M"irAf rLk"]rk yk"k "#rLk"]rkyu knkU[kkt
rLk"]rk,
fhkh kqhku k#k kAe kuLkwt rnLwy Lk fh"kLku
fkh%u Mk{kr,
hkuskkhLkk fhkh{kt rLk#k fhuk fkh%kuMkh
Mk{kr, yk"k
fk{khLke Mkkk {ktkeLku fkh%u Mk{kr.
yk{, yk &{kt Mkk{kL# heku Vks r{fku yk"k
MxkVLku Awxk fh"kLkku k'!k yko Au. kuke, fk{khLkk
huf "ko Mktkt{kt Auku yk"Lkkh knuku # yu
rMkktk S.25G {kt Ax%eLkku nwf{ kk# Au. "e,
rLk#kufkk Ax%eLku fkh%u Awxe fhue #kLku Vhe
Lke{"kLke EAk hk$u, kku Ax%e fhuk fk{khkuLku
S.25H nuX k{ ykkk ykk"k{kt yk"&u.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.25F uk"kE Au fu
fkuE ykikurkf MktMkk{ktke ykuAk{kt ykuAe yuf "koLke
Mktk Lkkufhe fhe nku# ku"k fk{khLku (a) fk{khLku
yuf {rnLkkLke ur$k LkkuxeMk ykk"k{kt yk"e nku#
yk"k yk"e LkkuxeMkLkk ku "ukLk [wf""w nku#, (b)
Ax%e Mk{#u fk{khLku, kqhe k#ue Mktk LkkufheLkk
huf kqhk "kko yk"k A {rnLkkke "khu fkuE !kk
eX kth r"MkLkk Mkhuhk& kkkh suxwt "kh [wf#wt
nku# yLku (c) #ku# MkhfkhLku LkkuxeMk ks""k{kt yk"e
nku# #kt Mkwe Ax%e fh"k{kt yk"&u Lkrn. S.25B
Mktk LkkufheLkk & #kuk{ktke {ktke
yLkrf]k h, yfM{kk yk"k kuhfk#u nzkk
yk"k kkkkte yk"k fk{khLke !qLku fkh%u Lk
k#w nku# ku"wt fk{ yxf"kLke r#k{kt fkuE ytkhk#Lku
kkfkk hk$u Au.
fk#okrkLku yLkwMk#ko rMk"k# B A Lke Lkkufhe Mk{k

fhe u Au. r&Mkr"k#f kkk E fhue yk r&kk
Lkke. r&Mkr"k#f kkkt khefu Lkkufheke Mk{kr {kxu
#ku# r#k yLkwMkh"kLke nku"kke, ku Ax%e kLk&u.
(Uptron India Limited v. Shammi Bhan, AIR
1998 SC 1681)
ykikurkf r""k yrrLk#{Lkk fh% V-B Lke[u

ykkWLkk fuuLzh "ko{kt huf fk{fksLkk r"Mk
({kuMk{e yk"k kqxf fkhLkwt fk{ Lkrn) eX Mkhuhk&
100 yk"k kuke "w fk{kh Lke{ke ykikurkf
MktMkkykuyu Ax%e fhkkt knuk #ku# MkhfkhLke
{u""kLke hnu Au.
fk{ kt fh$wt
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.2(cc) {kt
hkuskkhLkk Mk yLku kuLkk !kkLku fk#{e kt fhe
u"ku yu"e #k#k Au.
50 yk"k "khu fk{khkuLku hk$ke ykikurkf
MktMkkykuyu #ku# MkhfkhLku ykuAk{kt ykuAe 60

r"MkLke LkkurxMk ykk"e uEyu.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lkk fh% V-B Lke[u,
ykkWLkk fuuuLzh "ko{kt fk{fksLkk r"Mk ({kuMk{e
yk"k kqxf fkhLkwt fk{ Lkrn) eX Mkhuhk& 100
yk"k kuke "khu fk{khku hk$ke ykikurkf
MktMkkykuyu kt fhe u"kLkk y{ fhkkt ykkW
#ku# MkhfkhLke kq"o{tsqhe {u"k"Lke hnu&u.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.25FFF {kt yku&
Au fu yuf "koLke Mktk Lkkufhe kqhe fhe nku# ku"k kk
fk{khkuLku Ax%e kh [qf""kkkk kk# kuxwt "kh
[qf""kLkwt hnu&u.
r$$k rLk$kh! ktk
Wknh! : rLk#kukk B yu A Lke h {tsqh fhe, khtkw

B hLke {wkke "khu hkku. fk#kyu rLk#k fhue
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.7 Lke[u hk#

Mkhfkhkuyu { fkuxkuo Mkkke Au. ku{Lkku kukkrfkh
Lke[uLke kkkkku kh Au :
Mkk#e nwf{kuLkwt yko(xLk;
Mkk#e nwf{kuLkku !tk;
fk{khkuLku Awxku fh"k yk"k ku{Lke khkhVe;
fkuE khtkhkkk hknk yk"k r"&uk nf kkAk
$U[e u"k;
nzkk yk"k kkkkteLke kuhfk#uMkhLkk
yk"k yL#kk; yLku
ykikurkf rx#wLk Lkk kukkrfkh Lke[u Lk nku#
ku"e kkkkku.
ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.7A Lke[u hk#

Mkhfkhu ykikurkf rx#wLkku Mkkke Au. ku{Lkku
kukkrfkh Lke[uLke kkkkku kh Au :
{wk yLku [wf"%eLke hek Mknek "ukLk;

"khYk yLku ke !kk;
fk{fksLkku Mk{# yLku r"hk{Lkku Mk{#;
"ukLk yLku nuhhyku Mkkku h;
kkuLkMk, LkVk{kt rnMMkku, !r"#rLkr yLku
ku#wExe;
fk{fksLke kke{kt VuhVkh;
fkk"kh "keofh%;
r&MkLkk rLk#{ku; yLku
fk{khkuLkk Mkw#kusLk yLku Ax%e
yuf fhkkt "khu hk#ku{kt yk"ue ykikurkf

MktMkkyku Mktfk#ue nku# #kt yk"k hkxe# {n"Lkk
ykikurkf r""kLkk L#k#rLk%o# {kxu ykikurkf
r""k yrrLk#{Lke S.7B Lke[u fuL Mkhfkhu hkxe#
rx#wLk Mkkke Au.
"e, ykikurkf r""k yrrLk#{Lke S.10 Lke[u
#ku# Mkhfkh fkuE ykikurkf r""kLku Mk{kkLk kkuzuo,
kkkMk fkuxo, { fkuxuo yk"k ykikurkf rx#wLkLku
kwAk"e &fu. Mk{kkLk r#k, "k yu"kuzo, { fkuxo
yk"k rx#wLkLkk yu"kuzo hr{#kLk fhue kkk"xku,
nkLkk yLku !r"#Lkk fk{khku yu fk#o"kne{kt

nksh hnu"k kkuk"k#uk k{k{ kkfkhkuLku ktLkfkko
hnu&u.
khMkh fhkh fheLku fhue kkk"x fhkhLkk kkfkh
nku# ku{Lku s kkw kzu Au.
r"kLke fkuxoLkku kukkrfkh ykikurkf r""k {kxu
k'!k heku rLkrk Au. (Chandrakant Tukaram
Nikam v. Municipal Corporation, 2002 AIR
SCW 710)
"kMk"{kt fuL MkhfkhLke 22 ykikurkf rx#wLk

(C. G. I. T.s) /{ fkuxo nk Lkkk {wtkE, Lk"e
rne, [tekZ, fkufkkk, skkwh, fkLkkwh,
Lkkkkwh, $Lkki, kUkkuh, s#kwh, [uLLkkE,
nikkk, !w"Lkuh, y{k"k, yuLkkofw{,
ykMkLkMkku yLku kw"knkxe{kt nk fk{ fhu Au. kzkh
fuMkkuLke Mkt#k (xkz"k fuL MkhfkhLke ykikurkf
rx#wLk/{ fkuxkuoyu kuf ykkkuLkwt yk#kusLk f#wO
Au.
yki ku r kf Mkt kt ku : #"Mkk# yLku
yrrLk#{ 1926
Lke[uLke uk"kE fh"k #"Mkk# Mkt( yrrLk#{
(the Trade Unions Act), 1926 kLkk""k{kt
yk#ku nkku :
f{o[kheyku yLku fk{khkuLkk #"Mkk#ku Mkt( (xuz
#wrLk#Lk)Lke LkkU%e;
LkkUk#uk #"Mkk# Mkt(Lke fk#k-rLk%kk
#kyku khefu k{k{ ykLkwktrkf k!, su"k fu
fk#{e Wkhkrfkh yLku kuLkk kkukkLkk Lkk{u
{wf{ku {ktz"kLke Mkkk; yu
fuxef &hkku Lke[u, #"Mkk# yLku kz#tkLkk
rkfkh {kxu r"kLke yu Vkuskhe kkk Mkk{u
LkkUk#uk #"Mkk# Mkt(, ku{Lkk Mk#ku yLku
kkrfkheykuLku fkLkqLke hk%
#$Mkk# Mkt(
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{{kt #"Mkk# Mkt( Lke #k#k
fk{khku yLku rLk#kukk "[u kk# yk"k fk{khku
yLku fk{khku "[u yk"k f{o[kheyku yLku
f{o[kheyku "[uLkk MktktkuLkwt r"rLk#{Lk fh"kLkk nukw
{kxu h[k#u fk#{e fu fk{[kWLkk r{% khefu
fk{ fh"k yk"k fkuE "ukkh yu #"Mkk# [k""k
kh rLk#tk%k{f &hk k"k {kxu Au yLku ku{kt ku
yk"k "khu #"Mkk# Mkt(Lkk Vuzhu&LkLkku Mk{k"u&
kk# Au.
#"Mkk# Mkt(Lke LkkU%e Vhrs#kk Lkke, #"Mkk# Mkt(
yrrLk#{ nuX LkkUk#uk #"Mkk# Mkt(Lku fuxkf
n r"&uk n {kk nku"kke, LkkU%e EALke# Au.
su{Lkk kukkrfkh{kt #"Mkk# Mkt( yk"kk nku# ku
#"Mkk# Mkt(Lkk hSMxkh kkMku kuLke LkkU%e fhk""e.
yk{ Lk LkkUk#u Mkt(Lkk fk{khkuLku (%k k! {kk
Lkke.
Wknh! : LkkUk#u #"Mkk# Mkt(Lkwt Vuzhu&Lk WkukLkk

fk{khku "ke #"Mkk# r""k Q!ku fh"k {kku Au.
ytk!qk #"Mkk# Mkt( LkkUk#u #"Mkk# Mkt(
nku"kke, #"Mkk# Mkt( Lke[u $w Vuzhu&Lk LkkUk#uwt
{tz Lk nku#, kku kuLku #"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke
S.2(h) Lkk ykoLke kuLku #"Mkk# Mkt( khefu {kL#
fh"k{kt yk"u. kuke kuLku fk#k rLk%kk #k khefu
k%"k{kt Lkrn yk"u. kuke, ku fk{khku "ke k"ku
{ktze Lk &fu. (National Organisation of Bank
Workers' Federation of Trade Unions v. Union
of India and Others, 1992 (65) FLR 164)
Mkqr[k #"Mkk# Mkt(Lke LkkU%e {kxu Lke[uLkwt sYhe Au :

kuLkk Mk# khefu ykuAk{kt ykuAk Mkkk fk{khku
nku#; yLku
ku (i) Wkuk yk"k MktMkk{kt fk{khkuLkk 10 xfk
h$k#k nku# yk"k Lke{k#uk nku"k uEyu;
yk"k (ii) ykuAk{kt ykuAk yufMkku fk{kh ku
Wkuk{kt fk{ fhkkt nku# yk"k Lke{k#k nku#;

ku{Lkwt rkrLkr" fhkwt nku#.
#"Mkk# Mkt(kuyu fuLe# #"Mkk# Mkt( r"rLk#{Lk,
1938 Lke uk"kEu MkwMktkk ur$k rLk#{ku rLk#k
fh"kLke sYhe hnu&u.
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke S.15 {kt LkkUk#u
#"Mkk# Mkt(Lkk Mkk{kL# Lkkt%k f#k Wu&ku {kxu
"kkh"k ku &ko"u Au yk Wu&ku #"Mkk# Mkt( Mk#kuLkk
f#k% kh #kLk ykku yuLke $kkhe fhu Au.
fk{khku
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{{kt fk{kh &Lke #k#k
suLke Mkkku #"Mkk# r""k Q!ku k#ku nku# ku
rLk#kukkLke Lkkufhe{kt nku# fu Lkrn Akkt "ukkh yk"k
Wkuk{kt rLk{k#ue ke #kyku "ukkh yk"k
Wkuk &Lke #k#k #"Mkk# Mkt( yrrLk#{{kt
ykke Lkke. #"Mkk# Mkt( yrrLk#{{kt WkukLke
fkuE #k#k Lk nku"kke Wkuk Au fu fu{ ku Lke fh"k
nukw {kxu su r"[kh%kyku Mkwk s%kE nke ku
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lkk nukw {kxu Mk{kLk heku
Mkwk hnu&u.
kLkwMkkh rLk#kukk yLku f{o[kheLkku Mktkt nku#, kku ku
"]rkLku Wkuk khefu k%"k{kt yk"u. rLk#kukk fkuE
k% "ukkh, #"Mkk#, Wk{, WkkLk yk"k
fk{tk{kt #Mk nku# yLku f{o[kheyku fkuEk%
Lkkufhe, hkuskkh, nkkWkuk yk"k ykikurkf
#"Mkk# yk"k fk{fks{kt #Mk nku#, "]rkLku
"ukkh yLku #"Mkk#Lku {kk yk"kk Wk{ khefu
k%k# ku {kxu, su"e heku "ukkh yk"k #"Mkk#Lku
#kus"k{kt yLku kkuX""k{kt yk"u Au. ku heku kuLku
#kus"k yLku kkuX""k uEyu. {n"Lkk {k yk"k
{n"Lke Mku"kykuLkk WkkLk, "u[k% yk"k
r"kh%Lke ryu rLk#kukk yLku f{o[kheyku Mkkku
{eLku fk{ fhu ku ku{Lke "[uLkk Mknfkh kh ykkrhk
Au. yk"e "]rk{kt LkVkLkku Wu& Au fu fu{ yLku {qzeLkwt
hkufk% Au fu fu{ ku Mktkq%ok%u yMkwk Au. kuLkk Wu&
Mk$k"ke Au fu fu{ yk"k ku LkVku fhke Lkke ku k%

yMkwk Au. (Workmen of Indian Standards
Institution v. Management of Indian Standards
Institution, AIR 1976 SC 145)
Wknh! : A k'{f MktMkk Au. kuLkwt {w# fk#o fuxkf

kqLkk MkkuLke #"Mkk fh"kLkwt yLku #kkkwyku
kqLkk MkkuLke {wkfkk E ku{Lke kkoLkk fhe &fu
ku Au. u fu, A Lku kuLke "]rkyku{ktke yZf yk"f
kk# Au. k kuLkku Wk#kuk yLkuf &ikr%f yLku k'{f
nukw {kxu fhu Au, khtkw A Lkwt yk"~#f k% k'{f
MktMkkLkwt Au. ku yu"e MktMkk Lkke fu #kt {k%MkkuLke
!kirkf sYhe#kkku Mktkkukk#. ku kkr{f heku
yk#k{f MktMkk Au. kuke #"Mkk# Mkt( yrrLk#{,
1926 Lkk yko{kt A Lku "ukkh fu Wkuk khefu k%e
&fk# Lkrn. kuke ku%u Lke{ue #kyku fk{kh Lkke
yLku krh%k{u ku{Lku #"Mkk# Mkt({kt LkkU%e fhk"e
&fk# Lkrn. ku{ Akkt, A "ese yLku kk%e
r"!kkLke fk{kehe fhu Au. yk r"!kk Wkuk yk"k
WkukLku {kkt yk"kkt nku"kke, yk r"!kkkuLkk
f{o[kheyku #"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lkk ykoLke yth
fk{khku k%k&u yLku ku #"Mkk# Mkt( khefu LkkU%e
fhk""k nfkh kLk&u. (Tirumala Tirupati
Devasthanam v. Commissioner Of Labour,
(1979) ILLJ 448 AP)
$ukkh r$$k
"ukkh r""k Lke ykikurkf r""k yrrLk#{
nuXLkk ykikurkf r""k &Lke #k#kLku khkkh
{ke yk"u Au. kuke ykikurkf r""kLkk fuMk su{
"ukkh r""k Q!ku fh"k {kkkk kkfkhLku r""kLke
r"k#-"Mkw{kt Mkew rnk nku"wt uEyu.
fkLkqLke kkk Mkk{u hk! (Immunity)

fuxef Mkrk{kt #"Mkk# Mkt( yrrLk#{ LkkUk#uk
#"Mkk# Mkt(, ku{Lkk Mk#ku yLku kkrfkheykuLku
fuxkf e"kLke yLku Vkuskhe kkkt Mkk{u hk% ykku
Au.
fkLkqLke kkk Mkk{u hk! : $ukkh r$$k{kt Vkuskhe

fk$kt
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke S.17 nuX LkkUk#uk
#"Mkk# Mkt(Lkk fkuE kkrfkheyku yk"k Mk#ku,
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke S.15 {kt rLk#k f#ko
{wsk #"Mkk# Mkt(Lkk fkuE Wu&Lku ykk kk""kLkk
nukw {kxu Mk#ku "[u fhuk fkuE fhkh kkkk{kt
!khke# tz Mktrnkk 1980 Lke S.120B (2) r&kkLku
kkk Lkrn kLku. ku{ Akkt, yk"ku fhkh $w kwLkku
fh"kLkku fhkh, nku# fkuE fkLkqLke hk% {&u Lkrn.
Wknh! : ftkLke A Wkuk Au. ku Mkt#kkt

fk{khkuLke Ax%e fhu Au. kuyku s%k"u Au fu Ax%e
kuhfk#u Au. krh%k%u, Ax%e fhk#uk fk{khku yLku
ku{Lkwt rkrLkr" fhkkt #"Mkk# Mkt(Lkk Mk#kuyu
ftkLke A Lkk MkLku (uhk"ku f#kuo, ku{kt fuxef
#kykuLku $kuxe heku "khu Mk{# {kxu kkUe hk#k.
!khke# tz Mktrnkk 1860 Lke S.340 nuX $kuxk
ktLkLkk kwLkk k fk{khku yu #"Mkk# Mkt(Lkk
nkuukhkuLku fkuE fkLkqLke hk% Lkrn {u, fu{ fu $w
f]# s kuhfk#u Au. #"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke S.17
#"Mkk# Mkt(Lkk Mk#kuLku {#kork fkLkqLke hk% ykku
Au. khtkw, kwLkku fh"k {kxuLkk fhkh yk"k kf{fe,
Auzke, nMkk k Vrh#k {ktz"kLke Mkk{u fkuE
fkLkqLke hk% Lkke. (Jay Engineering Works
Limited and Others v. State Of West Bengal
and Others, AIR 1968 Cal 407)
fkLkqLke hk! : fuxkf fuMkku{kt e$kLke k$k Mkk{u

fkLkqLke hk!
LkkUk#uk #"Mkk# Mkt(, kuLkk kkrfkheyku yLku
Mk#ku, "ukkh r""kLkku y#kMk fh"k yk"k kuLkk
ykk kk""k su{kt #"Mkk# Mkt( Mk# kkfkh nku#
yu"wt fk#o keS fkuE #kLku hkuskkhLkk fhkhLkku !tk
fh"k [k"u Au. yk"k ku ku keS fkuE #kLkk
"ukkh, #"Mkk# yk"k hkuskkh{kt yk"k keS fkuE
#k kuLke {qze yk"k {Lkku kkukkLke EAk {wsk
Wk#kuk fh"k{kt hr{#kLkkehe fh"k k r"kLke
fkuxo{kt k"k yk"k keS fkLkqLke fk#o"kne{ktke

fkLkqLke hk%Lkku ykLkt {k%u Au.
yki ku r kf Mkt kt ku : yki ku r kf hku s kkh

(Mkk#e nw f {ku ) yrrLk#{, 1946
LkkUk#uk #"Mkk# Mkt(, ku{Lkk yusLxLkk fkuE f]#ku

k, yk"k yusLxkuyu #"Mkk# Mkt(Lkk
"ne"xefkkoyu Mk Mkq[Lkkyku ykke nku# kuLke r"
yk"k ku{Lke % knkh fhuk fkuE f]#Lke
ykf]#Lke s"kkkhe{ktke fk#uMkh hk% {u"u Au.
#"Mkk# Mkt(Lke kkkkku{kt #"Mkk MkkUkkE nku# ku"e
fkuE #k "ne"xfkko (executive) Au. yLku yk"k
{tzLkk kk Mk#ku kkrfkhe Au.
ykikurkf hkuskkh (Mkk#e nwf{ku) yrrLk#{, 1946

ykikurkf MktMkkykuLkk f{o[kheyku hkuskkheLke
&hkkuLke ke fk{khkuLku % fh"k yu kuLke
[kuMk #k#k ykk"k (z"k{kt yk#ku nkku.
Wknh! : fkh$kLkkLke yth fk{kh #"Mkk# Mkt(Lkku

Lkukk nku# ku Akkt Wkhe yrfkheykuLku kuLku ykkue
#ku# Mkq[LkkykuLkwt kkLk fh"k yu kuLku MkkUkk#ue
Vhu yk fh"k ktk#u Au. yk{ #"Mkk# Mkt(Lkk
LkukkLku, kuLkk kuh"koLk ytku kkkMk f#ko kk #ku#
heku Vhs{ktke Awxku fh"k{kt yk"u #khu e"kLke fu
Vkuskhe s"kkkhe{ktke fkLkqLke hk% {kwt Lkke.
(West India Steel Company Limited v. Azeez,
1990 LLR 142 (Ker))
fkLkqLke hk! : 'kMk fkLkqLke hk!

#"Mkk# Mkt( yrrLk#{Lke S.19 {kt ke fkhLkk
fkLkqLke hk%Lke uk"kE Au. #"Mkk# Mkt(Lkk Mk#ku
"[uLkk fhkhLku !khke# fhkh yrrLk#{ 1872 Lke
S.27 kkw kkz"k{ktke fkLkqLke {wk {u Au. yL#kk
"ukkhLkk rLk#tk% ytkuLkk k{k{ fhkh hkkk Xhu
Au.
#ku# Mkhfkh
#"Mkk# Mkt( yrrLk#{ Lke[u k{k{ nukw {kxu #ku#
Mkhfkh yuxu (i) #"Mkk# Mkt( kkkk{kt fuL Mkhfkh,
kuLkku Wu& yuf hk# kqhkku {#kork Lkke; yLku (ii)
ke kk #"Mkk# Mkt( kkkk{kt hk# Mkhfkhku.
#ku# Mkhfkh fuxef rLk#k kkkkku ytku r"rLk#{Lk
(z"k Mkkk hk"u Au.
kkw kz$wt
Mkk#e nwf{ yrrLk#{Lke S.2(e) ykkWLkk kkh
{rnLkk{kt 100 fk{khku "khu fhkkt fk{khku hk$ke
ykikurkf MktMkkykuLku kkw kzu Au. ykikurkf
MktMkk &Lke #k#k Mkk#e nwf{ yrrLk#{Lke
S.2(e) {kt (i) "ukLk [wf"%e yrrLk#{, 1936 {kt
#k#k f#ko {wsk ykikurkf MktMkk; (ii) fkh$kLkk
yrrLk#{, 1948 {kt #k#k f#ko {wsk fkh$kLkw;
(iii) hu"u; (iv) su ykikurkf MktMkkLkk {krf Mkkku
fhkh kqhku fh"k fk{khkuLku hk$u ku fLxkxhLke MktMkk
khefu ykke Au.
Mkk#e nwf{ku
Mkk#e nwf{ku fkr&k Mkk"uu Au. ku{kt kqhke
[kuMkkEke hkuskkheLke &hkkuLke #k#k Au yu
hkuskkheLkk #kkk fhkhLke &hkku kh nk"e kk#
Au. (Western India Match Company v.
Workmen, AIR 1973 SC 2650)
S.2(g) {kt uk"kE Au fu fk{khkuLkwt "keofh%,
fk{fksLkku Mk{#, nuh hyku, "ukLk, nkshe,

hLkk rLk#{ku, rLk"]rkLke {h yLku LkkufheLke Mk{kr
su"e fuxef kkkkku Mkk#e nwf{ku{kt Vhrs#kk
&ko""e.
fk{kh
Mkk#e nwf{ yrrLk#{u ykikurkf r""k
yrrLk#{Lke fk{kh &Lke #k#kLku ykLkk"e
Au.
Mkk#e nwf{kuLkku {wMkku hsq fh$ku

Mkk#e nwf{ yrrLk#{ su kkhe$u kuLkk ykikurkf
MktMkkLku kkw kzu ku kkhe$ke A {rnLkkke yth huf
rLk#kukkyu {kr%k fhLkkh yrfkh ({ fr{&Lkh
yk"k kur&f { fr{&Lkh yk"k #ku# Mkhfkhu
Lke{uk ke fkuE yrfkhe) Lku ykikurkf MktMkk{kt
kkw kkz"k {kxu Mkqr[k Mkk#e nwf{kuLkku {wMkku hsq
fh"ku uEyu. Mkk#e nwf{kuLkku {wMkku Mkk#e nwf{
yrrLk{#{kt rLk#k fhue sYhe#kkku Mktkkuku, kku
{kr%k fhLkkh yrfkhe Mkk#e nwf{kuLkk {wMkkLku
{kr%k fhe &fu. ku{ f#uo ku MktMkkLkk {kr%k
Mkk#e nwf{ku kLku Au. {kr%k fhLkkh yrfkhe
{k%efh% ykkW fk{khku yLku #"Mkk# Mkt(ku
khVke xefk-rxk% {tkk"e &fu. {kr%k fhLkkh
yrfkhe k% {k%efh% ykkW Mkk#e nwf{kuLkk
{wMkk{kt Mkwkhk fh"kLke Mkkk ykkE Au.
yki ku r kf Mkt kt ku : fkh$kLkk yrrLk#{,
1948
fkh$kLkk yrrLk#{, 1948, 10 yk"k kuke "khu

#kykuLku Lke{ke yLku "eseLke {ke Wkkf
"]rkyku [k"ke ke ykikurkf MktMkkykuLku kkw
kzu Au. fkh$kLkk yrrLk#{, ykhku#, Mkk{ke,
f#k%, fk{fksLkku Mk{#, fkh$kLkkLkk fk{khkuLke
hyku {kxu uk"kE fhu Au. ku keS kkkkkuLke Mkkku
"khk{kt "ikrLkf ykhku# {kus%e, Mkk{ke
yrfkheykuLke rLk{%wtf, fuLxeLk yLku (kuze#k(hLke
MkkkLkk yu fkh$kLkk{kt f#k% Mkr{rkyku h["kLke
uk"kE fhu Au. fkh$kLkk yrrLk#{ hk#
MkhfkhkuLku huf hk#Lke yth $kMk &hkkuLke uk"kE
fh"k "khkLkk rLk#{ku rLk#k fh"kLke hk#
MkhfkhkuLku Mkkk ykku Au.
yki ku r kf Mkt kt ku : w f kLk yLku Mkt M kk
yrrLk#{
(%kt hk#kuyu wfkLk yLku MktMkk yrrLk#{ (zk Au,

ku{kt wfkLk yLku "kr%#f MktMkkykuLke LkkU%e yu
yk"e MktMkkykuLkk f{o[kheykuLke fk#{e &hkku
r"rLk#r{k fh"kLke uk"kE fhe Au. yk yrrLk#{ku
ykuAk{kt ykuAk 20 f{o[kheykuLku hk$kk wfkLkku yu
"kr%#f MktMkkuu kkw kzu Au. yLku yk"k
f{o[kheykuLku kkw kkz"k Mkk{kL# heku "ukLk {#kok
Xhk"u Au.
"u kLk
"ukLkLkwt r"rLk#{Lk knwk (wk{ "ukLk yrrLk#{
1948 yLku "ukLk [wf"%e yrrLk#{, 1936 yLku
kkuLkMk [wf"%e yrrLk#{ 1965 ke kk# Au.
"u kLk : (w k{ "u kLk yrrLk#{, 1948
fuxkf hkuskkh{kt "ukLkLkk (wk{ h rLk#k fh"k
(wk{ "ukLk yrrLk#{, 1948 (z"k{kt yk#ku
nkku. !khk MkhfkhLkk { yLku hkuskkh {tkk#Lkku
yk yrrLk#{Lkwt yMktkrXk kukLkk fk{khkuLkk rnkLkwt
hk% fh"kLkku Ehkku nku"kLkwt yko(xLk f#wO Au.
kkw kkz$wt
ke (%k { yLku ykikurkf fk#kykuke r"
(wk{ "ukLk yrrLk#{ kkw kkz"kLkwt rLk#kukkLkk
fkh kh ykkrhk Lkke, khtkw hkuskkhLkk fkh kh
ykkrhk Au. (wk{ "ukLk yrrLk#{Lke uk"kEyku
yLkwMkkh, Mktktrk kukkrfkh nuX yLkwMkwr[k
hkuskkh kkkk{kt fk{khkuLku (wk{ "ukLkLke [wf"%e
rLk#k fh"k, Mkwkh"k, kuLke Mk{ekk fh"k yLku kuLkku
y{ fh"k fuL Mkhfkh yLku hk# Mkhfkhku kLLku
#ku# Mkhfkh Au. fuL MkhfkhLkk kukkrfkh{kt 45
yLkwMkqr[k hkuskkh Au. #khu hk# MkhfkhkuLkk
kukkrfkh{kt 1600 Wkhktk yLkwMkqr[k hkuskkh Au.
u fu, fuxkf hk#ku{kt wfkLk yLku MktMkk yrrLk#{
(wk{ "ukLk yrrLk#{ kkw kkz"kLkwt kuk yk"k
wfkLk yLku MktMkk yrrLk#{ke yk"he u"kLke ke

wfkLkku yu MktMkkyku Mkwe r"Mkkhu Au.
yk yrrLk#{ kkw kzkkt, rLk#kukk Mkk{kL# heku
Xhk"uw, (wk{ "ukLk [qf"u Au. yrf Mk{#
(yku"hxkE{)e uk"kE fhu Au, rLk#k fhuk
hSMxh "u Au. yLku Mkku{kt rLk#k fhue LkkurxMk
'&k fhu Au.
$ukLk
(wk{ "ukLk yrrLk#{Lke S.2(h) {kt "ukLkLke
#k#k, hkuskkh kkkk{kt yk"k hkuskkh Mktkt{kt
rLk{k#u yk"k yk"k hkuskkh{kt fhuk k
#kLku hkuskkhLkk fhkhLke &hkku Mk yk"k
k'!k heku krhkq%o kk#, kku [qf""kkkk kk
{nuLkkk%k kk# Au. ku{kt (h!kzk !kkLkku Mk{k"u&
kk# Au. khtkw Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kkku Lkke :
{fkLkLke fkuE Mkk"z, "ese, kk%e yLku
kkeke Mkkh"kh ykk"kLke f{k; yk"k
#ku# MkhfkhLkk Mkk{kL# yLku $kMk nwf{ke
kkfkk h$k#u keS fkuE Mkwr"k yk"k Mku"kLke
f{k;
fkuE kuL&Lk !tzku yk"k !r"#rLkr yk"k
Mkk{krsf "e{kLke fkuE #kusLkk nuX rLk#kukkyu
ykkuk VkkLke f{k;
fkuE "kMk !kkLke yk"k fkuE "kMk hknkLke
f{k;
kuLke LkkufheLkk fkhke kuLkk kh fhuk $kMk $[o
[qf""k Lke{ue #kLku [qf"ue fkuE hf{Lke
f{k; yk"k
Aqxk kke "$ku [qf""kkkk ku#wExeLke f{k.
$ukLk h
(wk{ "ukLk yrrLk#{ #ku# Mkhfkh yk h Lke
fhu ku"e uk"kE Au :
Mk{# ykkrhk fk{ {kxu (wk{ "ukLk h;
Q[f fk{ {kxu (wk{ "ukLk h;

Awxf fk{ {kxu hkufuk f{o[kheykuLke kkkk{kt
kkw kkz"kLkk {nuLkkk%kLkk (wk{ h, yk"k
f{o[kheykuLku Mk{# ykkrhk fk{Lkk kuh%ku
(wk{ "ukLk h rLk#k fh"k {kxu; yLku/yk"k
(wk{ h (Mk{#-ykkrhk h yk"k Aqxf
fk{Lkk h) f{o[kheykuyu fhuk yrf Mk{#
fk{ Mktkt{kt yL#kk kkw kzu ku (wk{ hLkk
ku kkw kkz"kLkk hnu&u.
"u kLk : "u kLk [w f "%e yrrLk#{ 1936
fk{khkuLku "ukLkLke [wf"%e r"rLk#r{k fh"k yu
"ukLkLke [wf"%e{kt kuhfk#u fkkk yk"k r"tk
Mkk{u ku{Lkwt hk% fh"k "ukLk [wf"%e yrrLk#{,
1936 (z"k{kt yk#ku nkku. ku ke ykikurkf
MktMkkyku, fkh$kLkk yLku keS MktMkkykuLku kkw kzu
Au. khttk h {rnLku Yk. 10,000/- fhkkt "khu f{kke
#kykuLku kkw kzkku Lkke. yk kkw kzkkk,
f{o[kheykuLku "ukLk yu yrf Mk{# !kw ykk"k{kt
yk"u Au. rLk#k hSMxh hk$"k{kt yk"u Au. yLku
rLk#k LkkuxeMk ku Mku '&k kk# Au. kuLke $kkhe
fh"k rLk#kukk ktk#u Au.
"u kLk : kku L kMk [w f "%e yrrLk#{ 1965
kkuLkMk [wf"%e yrrLk#{, 1965{kt 20 yk"k kuke
"khu #kykuLku Lke{ke fuxef MktMkkyku{kt
rLk{k#ue #kykuLku LkVkLkk kuh%u yk"k
WkkLkLkk yk"k WkkfkkLkk kuh%u yu kuLke Mkkku
Mktfk#ue kkkkLkk kuh%u kkuLkMkLke [wf"%eLke
uk"kE Au. kkuLkMk yrrLk#{ yuf"kh kkw kzkkt,
f{o[kheykuLke Mkt#k 20 fhkkt (xe # kku k% ku
kkw kz"kLkwt [kw hnu Au. LkVkLkk nukw {kxu Lk Mkk#uk
fkuE MktMkkLku kkuLkMk yrrLk#{ kkw kzkku Lkke. huf
Wkuku yu kkuLkMk [wf"%e yrrLk#{, 1965 Lke
S.10 Lke[uLke MktMkkykuyu ykuAk{kt ykuAwt 8.33 xfk
kkuLkMk [qf""kLkwt kk# Au. fkuEk% Wkuk{kt fw&
yk"k rkLk-fw&, &kherhf, u$hu$,
#"Mkkkfe#, "ne"xe, xufrLkf yk"k fkhfqLke
fk{ fh"k, !kzu fu kk {kxu fk{ fhke, "w{kt "w

{krMkf Yk. 10,000 MkweLkwt "ukLk yk"k kkkh
{u"ke #kyku kkuLkMk [wf"%e {kxu kkk Au.
rLk#kukkyu !khke# S"Lk "e{k fkukkuohu&Lk kkMkuke

"e{ku {u""kLkku hnu&u. yLku ku{Lkk Mku ku#wExe
yrrLk#{Lkku Mkkh yrMkqr[k fh"kLkku hnu&u.
Mkk{kSf Mkw h kk
ku#wExe yrrLk#{Lkku "ne"x kuLkk rLk#tk% nuXLke

MktMkk{kt, yuf fhkkt "khu hk#{kt &k$k hk"ke
MktMkkyku, {kuxkt kth, $k%, ku kukku yLku hu"u
ftkLkeyku kkkk{kt fuL Mkhfkh fh&u yLku keS ke
kkkkku{kt hk# Mkhfkh yLku Mkt( u& "ne"xektk
fh&u.
!khk{kt Mkk{krsf Mkwhkk fk#ku Mkk{kL# heku

Mktr"kLkLkk !kk 4 {kt hk#Lke LkerkLkk {kko&oLk
rMkktkku khke W!#ku nku"kLkwt fnu"k# Au. yk{k
Mktkq%ok%u rLk#kukkLkk $[uo yk"k rLk#kukk yLku
f{o[kheykuLkk Mkt#wk VkkLkk kuh%u Vhrs#kk
Mkk{krsf MkwhkkLkk k!Lke uk"kE Au. hk%k{f
nwfMkkE f{o[kheykuLku {u Au. #khu kuLkwt kkLk
fh"kLke s"kkkhe {nt&u rLk#kukkLke hnu Au.
Mkk{krsf Mkw h kk : k u #w E xe [w f "%e
yrrLk#{, 1972
fkh$kLkk, $k%, kukukku, "k"ukh, kth, hu"u
ftkLkeyku, {kuxh krh"nLk Wk{ku, suLkk Mk yk"k
kuLkkke "khu #kyku fk{ fhke nku# yk"k
ykkWLkk kkh {rnLkk{kt fkuEk% r"Mku Lke{kE nku#
ku"e wfkLk yLku MktMkkyku{kt ykuAk{kt ykuAe kkt[
"koLke Mktk Lkkufhe fhe nku#, ku"k f{o[kheykuLku
Vhrs#kk ku#wExeLke [wf"%e fh"kLke #kusLkkLke
ku#wExe [wf"%e yrrLk#{, 1972 {kt uk"kE Au.
kkt[ "koLke Mktk Lkkufhe"kk huf f{o[khe
(W{u"kh rMk"k#) Lku LkkufheLkk #uf kqhk k#u "ko
yu A {rnLkk fhkkt "khu Lkkufhe {kxu 15 r"MkLkk
"ukLkLkk hu rLk#kukkyu ku#wExe [qf""kLke hnu&u,
khtkw ku#wExeLke yrfk{ hf{ Yk. 3,50,000
hnu&u. f{o[kheLke LkkufheLke Mk{kr (Ax%e Mkrnk)
Mk{#u (i) "#rLk"]rkyu knkU[kk, yk"k (ii) rLk"]rk
Mk{#u yk"k hkSLkk{w ykkkk, yk"k (iii) yfM{kk
fu hkukLku fkh%u {]#w yk"k y&kkk "$ku
[qf""k{kt yk"&u.
Mkk{kSf Mkw h kk : fk{kh hk# "e{k

yrrLk#{, 1948
{ktke, Mkqrk yLku hkuskkh{kt E kkkk{kt kkke
Mkt!k yu hkufz k! ykk"k {kxu fk{kh hk#
"e{k yrrLk#{, 1948 (z"k{kt yk#ku nkku.
kkw kz$wt
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{ {kuMk{e fkh$kLkk
rMk"k# k{k{ fkh$kLkk (MkhfkhLkk fkh$kLkk Mkrnk)
#kt :
ykkWLkk kkh {rnLkk{kt fkuEk% r"Mku #kt
"ukLk kh Mk yk"k "khu #kyku Lke{kE
nku# yLku "eseLke {ke kuLkk fkuE !kk{kt
WkkLk r#k [kke nku# yk"k Mkk{kL# heku
[k"kke nku#; yk"k
ykkWLkk kkh {rnLkk{kt fkuEk% r"Mku #kt
"eMk yk"k "khu #kyku "ukLk kh Lke{kE
nku# yk"k nke yLku kuLkk fkuE !kk{kt
"eseLke { rMk"k# WkkLk r#k Mkk{kL#
heku [k"ke nku# Au.
fk{kh hk# "e{k yrrLk{#, $k% yrrLk#{,
1952 Lke fk{keheLku ykrLk nku# ku"e $k%ku yk"k
hu"uLkk &uz yk"k MkhfkhLkk rLk#tk% nuXLkk yk"k
MkhfkhLkk fkh$kLkkt yk"k MktMkkyku, suLkk
f{o[kheykuLku fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ nuX
uk"kE fhuk k! su"k yk"k kuLkke (%kt "khu

k! yL#kk {u"kk f{o[kheykuLku kkw kzkku Lkke.
fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ keS fkuE MktMkk
yk"k MktMkkLkk "ko-ykikurkf, "kr%#f, f]rk
yLku yL#kk Lku kkw kkz"k kuLku r"Mkkh"k #ku#
MkhfkhLku yrf]k fhu Au. fk{kh hk# r"{k
yrrLk#{Lke S.2(1) #ku# Mkhfkh yuxu fuL
Mkhfkh yk"k hu"u "ne"x yk"k {kuxk kth yk"k
$k% yk"k kukukLkk rLk#tk% nuXLke MktMkkyku
kkkk{kt fuL Mkhfkh yLku keS ke kkkkku{kt hk#
Mkhfkh.
kLkwMkkh, yuf hk#kuyu fk{kh hk# r"{k
yrrLk#{Lku (%k fuMkku{kt kq"o&oLk (r#w) rk#uxh,
{kko {kuxh krh"nLk Wk{ku yLku 20 yk"k "khu
#kyku Lke{ke Mk{k[kh kk MktMkkyku Mkrnk
wfkLkku, nkux, huMxkuhkt, rMkLku{kLku kkw kkz"k{kt
yk#ku Au.
y{
fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ Lke[uLkk hkufz k!Lkku
"ne"x fuLu Mkhfkh fk{kh hk# r"{k rLkk{
{khVk fhu Au, #khu hk# Mkhfkhku yLku Mkt( u&
"ne"xe ktkku kkeke Mkt!kLkku "ne"x fhu Au.
Vkku
f{o[khe kkkk{kt fk{kh hk# "e{k rLk#{Lku
[wf""kkkk Vkku rLk#k hu rLk#kukkLkk Vkk yLku
f{o[kheLkk VkkLkku kLkuku hnu&u. yk h{kt
"$kku"$k Mkwkhk kk# Au. nk f{o[kheLkk VkkLkk
h "ukLkLkk 1.75 xfk Au. yu rLk#kukkLkku h huf
"ukLk Mk{#{kt f{o[kheyku kkkk{kt
[qf"uk/[qf""kkkk "ukLkLkk 4.75 xfk Au. hhkus
Mkhuhk& Yk. 50 MkweLke hkuS {u"kk f{o[kheyku
VkkLke [wf"%e{ktke [wf"%e{ktke {wk Au. u fu
ku{Lkk rLk#kukkyu yk f{o[kheyku kkkk{kt ku{Lkk
kkukkLkk rnMMkkLkku Vkku ykk"ku uEyu.
fk{kh hk# r"{k yrrLk#{Lke S.39 Lke[u

rLk#kukk huf f{o[khe kkkk{kt kkukkLkku Vkku
[qf""k, "ukLk{ktke f{o[kheykuLkku Vkku fkke u"k
yLku su {rnLkk{kt Vkku [qf""kkkk kkku nku# ku
fuuLzh {rnLkkLkk Auk r"MkLkk 21 r"MkLke yth
fk{kh hk# r"{k rLkk{Lku yk Vkku [qf""k
s"kkkh Au.
f{o[kheyku fk{kh hk# "e{k rLkk{{ktke k!
{u"e &fu ku {kxu rLk#kukk {kxu Vkku ykk"kLkwt
yk"~#f Au. fkh$kLkk yk"k MktMkkyu fk{kh hk#
"e{k rLkk{ kkMku LkkU%e fhk"e Au. yuxkke
f{o[kheLku kkeke k! ykk"kLke rLkk{Lku ykk{uu
Vhs kzke Lkke. fk{kh hk# "e{k yrrLk#{u
kue fk#uMkh Vhu rLk#kukk krhkq%o Lk fhu #kt
Mkwe fk{kh hk# "e{k rLkk{Lku fk{kh hk#
"e{k rLkk{Lku fk{kh hk# "e{k yrrLk#{
nuXLkk k! [qf""k s"kkkh Xhk"e &fk# Lkrn.
(Allied Industries v. Mool Chand and
Another, RLW 2007 (4) Raj 2937)
$e{kkh Lkk k&

fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke S.38 {kt uk"kE
Au fu suLku fk{kh hk# "e{k yrrLk#{ kkw kzkku
nku# ku fkh$kLkk yk"k, MktMkkykuLkk kk
f{o[kheykuLkku yk yrrLk#{{kt uk"kE fhue heku
"e{ku u"k{kt yk"&u.
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke S.46 {kt "e{kkh
#kyku, ku{Lkk ykrkku yLku ku{kt &ko"ue
#kykuLku ku{kt &ko"uk kLkk"ku kLkkk su k!
{u""k nfkh kLk&u ku k!Lke uk"kE fh"k{kt
yk"e Au. yLku yMkhkMk f{o[kheykuLku Lke[uLke
Mkk{krsf Mkwhkk k! {kxu r"[khk#wt Au :
kkeke k!
{ktkeLkk k!
Mkqrk k!
y&kkkLkk k!
ykrkLkk k!
{h%kukh r"r $[o
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke S.2(14) {kt
r"{kkh #k Lke #k#k{kt f{o[khe Au yk"k
nke, suLke kkkke{kt fk{kh hk# "e{k yrrLk#{
Lke[u Vkk [qf""kkkk Au. yk"k nkk ku"e
#kyku fk{kh hk# "e{k yrrLk#{ 1948 ke
uk"kE fhuk fkuE k% k! {u""k nfkh Au.
hkuskkh{kt ELkku k&

#k"Mkkr#f hkuk Mkrnk hkuskkh{kt E k ELkk
{k% yLku f{k""kLke &k{kt LkwfMkkLkLkk {k%{kt
{k%Mkh h yLkwMkqr[ {wsk "kh ykk"k{kt yk"u
Au.
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke S.2(8) Lke[u
hkuskkh ELke #k#k ykk"k{kt yk"e Au. kuLkku
yko "e{kkkk hkuskkh nku"kke, kuLkk hkuskkh
hr{#kLk yk"k ku{ktke Q!k kkkt #k"Mkkr#f hkuk
yk"k yfM{kkke f{o[kheu k#ue ytkk E kk#
Au. yk yfM{kk yk"k #k"Mkkr#f hkuk !khkLke
kur&f nLke yth knkh k#ku nku# ku #kLk{kt
u"kLkwt Lkke.
k#ue E kkkk{kt fk{kh hk# "e{k yrrLk{#
Lke[u "khLkku k"ku fh"k {kxu #k"Mkkr#f E
{kxuLke {n"Lke &hk yu Au fu ku hkuskkh hr{#kLk
yLku ku{ktke kE nku"e uEyu. ku E f{o[kheLku
ytkk heku k#ue nku"e uEyu. yLku suLkk krh%k{u
kkukkLkwt fk{ fh"k{kt Mktkq%ok: fu yt&k: y&kkk
yk"e nku# ku"k yfM{kkLku fkh%u k#ue nku"e
uEyu. (General Manager, B. E. S. T.
Undertaking, Bombay v. Mrs. Agnes, AIR
1964 SC 193)
fkuxkuoyu hkuskkh hr{#kLk &#kukke r"[kh%k

fhe Au. yu rLk#kukkLkk MkLkk fkk
r"Mkh%Lkk rMkktk Lku fk{khku fk{{kt $hu$h Mku

# yLku ku Mku Akuz"k{kt su r"Mkkh{ktke kMkkh
kk# yLku Vhe kMkkh kk# kuLku ku{kt Mk{k"u& kk# ku{
r"fMkk""k{kt yk#ku Au. yk{, Mk{# yLku Mk
ktLku{kt fkuEf "kske r"Mkh% kE &fu yLku fk{khLku
ku rLk#kukkLkk Mku knkU#ku Lk nku# yk"k kuLkk
rLk#kukkLkwt Mk Akuzw Lk nku#, ku{ Akkt, kuLke
Lkkufhe hr{#kLk nku# ku{ k%"k{kt yk"&u. (S. S.
Manufacturing Co. v. B. V. Raja, 1958 II LLJ
249) fk{kh nuh {kko kh nku# yk"k nuh Mku
nku# yk"k nuh krh"nLkLkku Wk#kuk fhkku nku#

#khu ku kufkuLkk ke fkuE Mk# su{ nku# ku yLku
kuLkk hkuskkh{kt yu"wt k% Mkkheheku Lke k#wt Au, yu
kuLkk hkuskkh{kt nkukku Lkke, yu"wt k% Mkkhe heku Lke
k#wt Au. rMk"k# fu kuLkk hkuskkhLkk fkhLku fkh%u #kt
nku"kLkwt kuLkk {kxu sYhe nku#.
yk{, fkk r"Mkh%Lkk rMkktk nuX fk{khu kuLke
Vhs yk fh"kLke s"kkkhe nku# yu kuLku
yfM{kk kk# kku ku yfM{kk kuLkk hkuskkh
hr{#kLk k#ku Au.
Wknh! : kkukkLkwt fk{Lkwt Mk AkuzeLku krh"nLk{kt

y{wf MkkLkke "kMk fhe knkU[e s"k {kxu A Lku kuLkk
rLk#kukkyu Aqx ykke Au. yk{ "kMk fh"k{kt A Lku
yfM{kk kk# Au. Mktktrk ke rLkMkkk hk"ke nke
fu ku hkuskkheLkk #kkLke yth fk{ fhke nke. ku
rLk%o# kh yk""wt hkwt. kuLkkke ku yfM{kk Lkkufhe
hr{#kLk k#ku nku"kLkwt {kLk"wt kqhkwt k&u.
(Chairman, Cochin Dock Labour Board v. P.
J. George, 1976 II LLJ 65)
Wknh! : fk{kh hk# "e{k yrrLk#{1948 ke

yk"he u"k#uk fkh$kLkk{kt A {kkh khefu fk{
fhu Au. yuf r"Mku ku fkh$kLkk{ktke kkhkukh (uh
kkAku Vhkku nkku. #khu nw{k$kuhkuyu s{eLkLke
kfhkh kkkk{kt A kh nw{ku f#kuo. kuLkkke A fk#{e
y&k kL#ku. y&kkkLkk k! {kxu fk{kh hk#
"e{k rLkk{ Mkk{u A fk#uMkh k"ku fhe &fk&u Lkrn,
fu{ fu A Lke E hkuskkh hr{#kLkLke E
Lkke. yk"e E Lkkufhe hr{#kLk kE Lkke.

(Rajappa v. Employees State Insurance
Corporation, ILR 1992 KAR 284)
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke rrk# yLkwMkqr[{kt

fk#{e Mktkq%o y&kkk{kt yk"k fk#{e yt&k:
y&kkk{kt krh%{u yu"wt {kLk"k{kt yk"u ku"e
Eyku &ko"e Au. fk{kh hk# "e{k (fuLe#)
rLkk{ku, 1950 Lkk rLk#{ 54 {kt f{o[kheLku hkuskkh
hr{#kLk E kk#, kku kuLku su irLkf hu k! {&u
kuLke uk"kE Au. rLk#{ 57 {kt y&kkk k! {kxu
uk"kE Au. #khu rLk#{ 58 {kt E kk{ue #k
hkuskkh hr{#kLk k#ue ELku krh%k{u {]#w kk{u,
kku ykrkLkk k! {kxu uk"kE Au. fk#{e
y&kkkLku fkh%u "e{kkh hkuskkh {xe k#ku nku#
ku"e "e{kkh #kLku kkeke k!Lke uk"kE
rLk#{ 60{kt Au.
f{o[khe
S.2(9) {kt f{o[khe Lke #k#k Au. ku Lkku yko :
suLku fk{kh hk# "e{k yrrLk#{ kkw kzkku

nku# ku fkh$kLkk yk"k MktMkkLkk fk{{kt yk"k
Mktkt{kt "ukLk {kxu rLk{k#ue fkuE #k, yu
{w# rLk#kukkyu fkuE fk{ kh yk"k
fkh$kLkk fu MktMkkLkk fk{Lku ykLkwktrkf
yk"k khtr!f fk{ yk"k kuLke Mkkku
Mktfk#u fk{ kh kkhkukkh Lke{u nku# ku,
yk"w fk{ f{o[kheyu fkh$kLkk{kt fu MktMkk{kt
yk"k kesu #ktf f#wO nku# ku #kLk{kt
u"kLkwt Lkke; yk"k
fkh$kLkk yk"k MktMkkLkk Mku kkfkrf
rLk#kukkyu rLk{uk yk"k {khVk rLk{k#u
yk"k {w# rLk#kukkLkk u$hu$ nuX
yk"k fk{ khLkk yusLxLkk u$hu$ nuXLkk
rLk{k#uk nku# su Mkk{kL# heku fkh$kLkk
yk"k MktMkkLkk fk{Lkku !kk nku# yk"k ku
fkh$kLkk yk"k MktMkLkk nukw ytku fhuk

fk{Lku khtr!f fu ykLkwktrkf nku#; yk"k
su{Lke Mku"kyku {w# rLk#kukkLku su{Lke
Lkkufhe !kzu yk"k WAeLke ykke nku# kuLke
Mkkku Mku"kLkku fhkh f#kuo nku# kuLku fk{[kW
fu !kzu ykke nku#; yLku
fkh$kLkk yk"k MktMkk yk"k fkuE !kk $kkw
yk"k kuLke &k$kLkk "ne"x Mkkku Mktfk#u fkuE
fk{ yk"k kuLkk {kxu fk[k {kLke $hee Mkkku
yk"k kuLke kuzxLkk r"kh% fu "u[k% Mkkku
yk"k W{u"kh khefu hkufk#u fkuE #k,
W{u"khe yrrLk#{, 1961 nuX hkufk#u
W{u"kh Lkrn MktMkkLkk Mkk#e nwf{ku hkufu
#k.
u fu, yk #k#k{kt Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kkku Lkke:
!khke# LkkiMkuLkk, ~fhe MkuLkk yk"k n"kE
Lkku fE Mk#, yk"k
su{Lkk "ukLk (yrf Mk{# fk{Lkk {nuLkkk%k
rMk"k#) fuL Mkhfkhu rLk#k fhuk fhkkt "e #
ku"e #k, nk yk {#kok {krMkf Yk.
10,000 Au.
yk #k#k (%e r"&k Au. fkuxkuoyu yk &Lkku yko
(%ku Wkhkkkq"of f#kuo Au. f{o[khe khefu k#f k"k
#k {kxu sYhe yu Au fu f{o[kheyu nkk huwt fk{
MktMkkLkk nukwLku Mkwk nku"wt uEyu. yu ku kuLku
ykLkwktrkf nku# kku ku kqhkwt Au. (Royal Talkies
Hyderabad and Others v. Employees' State
Insurance Corporation, AIR 1978 SC 1478)
Awxf f{o[kheyku k% fk{kh hk# r"{k

yrrLk#{Lkk kukkrfkh nuX yk"u Au. (Regional
Director, Employees' State Insurance
Corporation, Madras v. South India Flour
Mills (P.) Limited, AIR 1986 SC 1686)
$e{kkh #k
S.2(14) {kt "e{kkh #kLke #k#k ykke Au kuLkku
yko yuf #k, su f{o[khe nke yk"k Au yLku suLke

kkkk{kt fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ Lke[u Vkku
[qf""kkkk nkku yk"k Au. yu su ku fkh%Mkh
fk{kh hk# "e{k yrrLk#{ke ykkkk fkuE k!
{u""kLku kkk Au ku.
$ukLk
fk{kh hk# r"{k yrrLk#{Lke S.2 nuX "ukLkLke
#k#k ykke Au fu f{o[kheykuLku hkufz{kt [qf"u
yk"k [qf""kkkk kw {nuLkkk%w, hkuskkhLkk
fhkhLke Mk yk"k k'!k &hkku krhkq%o fh"k{kt
yk"u yu ku{kt yrf]k h, yk"k kuhfk#u Lk nku#
ku"e kkkkte, nzkk yk"k Vhrs#kk fk{ Awe
(u-ykuV) yLku "w{kt "w ku {rnLkkLkk ytkhu [wf"kkk
ke "khkLkk {nuLkkk%kLkku Mk{k"u& kkku nku#,
khtkw Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kkku nku# :
rLk#kukkyu fkuE kuL&Lk !tzku, !r"#rLkr{kt
yk"k fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ Lke[u
ykkuk fkuE Vkku;
fkuE "kMk !kw yu fkuE "kMk hknkLke
f{k;
kuLke LkkufheLkk fkhLke ku%u fhuk $kMk $[o
[qf""k rLk{k#u #kLku [qf"u fkuE hf{;
yk"k
Awxk k#u [qf""kkkk fkuE ku#wExe.
rLk#kukkyu $$kLkk hufzo :
nkshe hSMxh/nkshe kkf;

"ukLk/hkuS hSMxh/kkkh kkf;
f{o[kheykuLkk yLku rLk#kukkLkk VkkLkwt kkf;
f{o[kheykuLkwt hSMxh;
yfM{kk hSMxh;
VkkLkk k{k{ kkf;
yufhkh Vku{oLkk k{k{ kkf;
[%kuLke Lkf; yu
rnMkkkLkk [kukzk, kuLku Mk{koLk ykkkk rkku

yu "kW[h Mkkku.
ku$ze $Mkwkk kh rkkt

fk{kh hk# "e{k yrrLk#{Lke S.53 "kh
yk"k ke fkuE fk#k nuX LkwfMkkLkeLke "Mkqkk
{u""k Mkk{u rkkt Q!ku fhu Au. ku s%k"u Au fu
"e{kkh #k yk"k kuLkk ykrkku, r"{kkh
#kLkk rLk#kukk yk"k keS fkuE #k kkMkuke
fk{kh "kh yrrLk#{ 1923 nuX yk"k yk
yrrLk#{ Lke[u f{o[khe khefu "e{kkh #kyu
!kuk"ue hkuskkh E Mktkt{kt fkuE "kh yk"k
LkwfMkkLke {u""k nk Lkke.
Wknh! : A B Lkku f{o[khe Au. ku Lkkufhe hr{#kLk

xurr"LkLke {hk{k fhke nke. #khu kuLku {ku kh
E kE. yk ELku fkh%u kuLke zkke ykt$Lke r
kw{k"e. fk{kh hk# r"{k yrrLk#{ 1948 nuX
fk{kh hk# "e{k rLkk{ kkMkuke k! ek kAe
A yu B Lku LkkuxeMk ykke ykf]#Lkk fk#k nuX
LkwfMkkLkeLke {kk%e fhe. fk{kh hk# r"{k
yrrLk#{ Lke S.53 Mk heku A Lku ke fkuE
y{{kt nku# ku"k fk#k Lke[u k!Lkku k"ku
fh"kke hkufu Au. (A. Trehan v. Associated
Electrical Agencies and Another, (1996) 4
SCC 255)
Mkk{krsf Mkw h kk : f{o [ khe !r"#rLkr

yu u k"kE yrrLk#{, 1952
f{o[khe !r"#rLkr yLku kh[qh% uk"kE
yrrLk#{, 1952 {kt uk"kE A ufu f{o[kheyku yLku
ku{Lkk fwxwtkLkk Mk#ku kfeV{kt nku# #khu Mknk# yu
ku{Lku "] "# y&kkk yu keS fuxef ykfM{f
kkkkku{kt Mkk{krsf Mkwhkk yLku Lkk%ktfe# Mknk# kqhe
kkz"e.
kkw kkz$wt
fk{kh !r"#rLkr yrrLk#{{kt 20 yk"k kuLkkke

"khu f{o[kheykuLku hk$kk kk fkh$kLkkyku{kt yLku
ke MktMkkyku{kt Vhrs#kk !r"#rLkr, kuL&Lk yLku
kkk% Mkkku Mktfk#u "e{k {kxu uk"kE Au. yk"k
186 rLk' fkh$kLkk MktMkkykuLkk "ko Au.
y{
f{o[khe !r"#rLkr yrrLk#{ke yk"he u"k#u

MktMkk{kt {krMkf Yk. 6500 MkweLkwt "ukLk f{kkk
f{o[kheyu rLkrLkk Mk# kLk"kLkwt hnu Au. f{o[khe
!r"#rLkrke Lk yk"he u"k#u MktMkkyku kuLkk
f{o[kheykuLku Mkk{krsf MkwhkkLkku k! kqhku kkz"k
kuLke uk"kEykuLkku M"iAf y{ fhe &fu Au.
f{o[khe !r"#rLkr #kusLkk, 1952;

f{o[khe kuL&Lk #kusLkk, 1995; yLku f{o[khe
kkk% MktLk "e{k #kusLkk, 1976
f{o[khe !r"#rLkr fk#k yuf"kh fkh$kLkk yk"k

MktMkkLku kkw kzkkt, ku fkuE Mk{#u f{o[kheLke Mkt#k
20 fhkkt ykuAe kE # kku k% ku nt{u&k [kw
hnu&u. (Ramesh Metal Works v. State, AIR
1962 All 227)
Vkk
f{o[khe !r"#rLkr kkw kzkkt, rLk#kukkyu yk"he
u"k#u huf f{o[khe kkkk{kt :
h {rnLku {q "ukLkLkk 12 xfk f{o[khe
!r"#rLkr{kt Vkku;
h {rnLku f{o[khe kuL&Lk Vtzu kuxu {q "ukLkLkk
8.33 xfk Vkku;
f{o[khe kkk% Mkkku Mktfk#u "e{k rLke{kt h
{rnLku {q "ukLk, {kU("khe !kw yu rkkh%
!kkLkk yufthLkk 1 xfk Vkku.
f{o[kheykuLkku Vkku ku{Lke Mktkt{kt rLk#kukkyu
[qf""kkkk Vkk suxku hnu&u. fkuE f{o[khe kuLkk
{q "ukLk, {kU("khe !kk yLku rkkh% !kk
(fkuE nku# kku) !kkLkk 12 xfk fhkkt "khu Vkku
ykk"k {kku kku ku yu &hkLku ykeLk hnu&u fu
rLk#kukkyu [qf""kkkk Vkk fhkkt fkuE "khu Vkku
[qf""kLke s"kkkhe hnu&u Lkrn.
!khk Mkhfkh f{o[khe !r"#rLkr MktkXLk {khVk

f{o[khe !r"#rLkr yrrLk#{ yLku kuLke Lke[u
fhue Lke[uLke k% #kusLkkykuLkku y{ fhu Au :
f[o{khe
f{o[khe !r"#rLkr yrrLk#{Lke S.2 {kt f{o[khe
&Lke #k#k ykke Au. kuLkku yko, fkuEk% fkhLkk
&khehef fu yL#kk fk{{kt MktMkkLku kkw fkuE fk{
ytku "ukLk kh hk#ku nku# yu rLk#kukk khVke
#k fu khkuk heku "ukLk {u"kku nku# ku"e #k.
ku{kt :
MktMkkLkk fk{ Mktkt{kt fLxkxh khk yk"k
{khVk rLk{k#u #kLkku; yLku
W{u"khe yrrLk#{, 1961 (1961Lkku 52
{ku) nuX yk"k MktMkkLkk Mkk#e nwf{kuLke[u
hkufuk W{u"kh Lkn, khtkw W{u"kh khefu
hkufue #k Lkku Mk{k"u& kk# Au.
rLk#kukk &Lkku yko ykh&: f{o[khe
!r"#rLkr yrrLk#{{kt Mk{ks f#k% {kxu Wr
Au ku{s fh"ku. k$k khefu, ftkLkeLkk rLk"]k k#uk
f{o[kheykuLku fhkh kh Vhe hk#k. ku{kt ku f{o[khe
!r"#rLkr yrrLk#{Lkk nukw {kxu f{o[khe nku"kLkwt
Xhk#wt. (Central Provident
Fund Commissioner and Another v. Modern
Transportation Consultancy Service Private
Limited and Others, AIR 1998 Cal) ku{ Akkt,
ntkk{e f{o[kheykuLku f{o[khe !r"#rLkr

yrrLk#{ kkw kkz"kLke $kkhe {u. (Regional
Provident Fund Commissioner v. T S
Hariharan, 1971 Lab IC 951 (SC))
r$$kLkku Wfu
r$$kLkku Wfu : f{o[kheyku kkMkuke u!kt kkkt

Lkk!ktLkku Wfu
MktMkkLku f{o[khe !r"#rLkr kkw kkz"kLkku r""k
Q!ku kk# #kt yk"k f{o[khe !r"#rLkr
yrrLk#{Lke fkuE uk"kE Lke[u fkuE f{o[khe kkMkuke
u"k#u hf{ r""k{kt nku# #kt, fuLe# !r"#rLkr
fr{&Lkh, fkuE yrf fuLe# !r"#rLkr fr{&Lkh,
fkuE Lkk#k !r"#rLkr fr{&Lkh, fkuE kur&f
!r"#rLkr fr{&Lkh yk"k fkuE {Lke&
!r"#rLkr fr{&Lkh nwf{ fheLku r""kLkku rLk%o#
fhe &fu Au. yk"e kkkMkLkk nukw {kxu fuxef kkkkku
ytku {wf{ku [k""k e"kLke fk#o"kne Mktrnkk,
1908 Lke[u fkuxo{kt su Mkkkyku rLkrnk fh"k{kt yk"e
Au. ku s Mkkkyku hnu&u. yk"k nwf{kuLke Mk{ekk
{kxuLke yhSyku nwf{ kMkkh fh"k {kxu ku s
yrfkheyku kkMku s&u.
r$$kLkku Wfu : f{o[khe &r$#rLkr yke

rx#wLk
f{o[khe !r"#rLkr yrrLk#{ nuXLke ykeku
f{o[khe !r"#rLkr yke rx#wLk Lkk{Lke yuf
#kLke rx#wLk Mk{k {qf"kLkk hnu&u.
{q $ukLk
f{o[khe !r"#rLkr yrrLk#{Lke S.2 {kt {q
"ukLk Lke #k#k fh"k{kt yk"e Au. kuLkku yko Vhs
kh yk"k h kh yk"k nuh h kh "ukLk Mkkku
nku# #khu f{o[kheyu k fhuk k{k{ "kh yLku
hkuskkheLkk fhkhLke &hkku yLkwMkkh kuLku [qf"u
yk"k [qf""kkkk hkufzk, khtkw ku{kt Lke[uLkkLkku
Mk{k"u& kkku Lkke:
fkuE $kuhkfLke hknkLke hkufz f{k;
f{o[kheLku kuLke Lkkufhe yk"k yk"k hkuskkh{kt
fhuk fk{ Mktkt{kt [qf""kkkk {kU"khe !kw,
(h!kzk !kw, yrf Mk{# !kwt, kkuLkMk,

fr{&Lk yk"k ke fkuE ku"k !kk; yk"k
rLk#kukkyu ykkue fkuE krkMk.
Mkk{krsf Mkw h kk : fk{kh "kh
yrrLk#{ 1923
fk{kh "kh yrrLk#{, 1923 Lkku {w# Wu&
hkuskkh{ktke yk"k hr{#kLk Q!k kkkt fkuE hkuk
yLku yfM{kk k fk{khkuLku "kh [qf""k {kxu
rLk#kukk kh s"kkkhe Lkkt$"kLkku Au. E kk{ue
#k yLku {]#wLke kkkk{kt ykrk "khLkku k"ku
fhe &fu.
kkw kz$wt
fk{kh "kh yrrLk#{, fkhfwLke nurMk#k rMk"k#
u${e #"Mkk#{kt yLku fk{kh "kh
yrrLk#{Lke yLkwMkqr[ II {kt rLk' fhuk ke
hkuskkh{kt rLk#k#ue fkuEk% #kLku kkw kzu Au.
yk{kt fkh$kLkk, $k%, "k"ukh, #tkke [k"kkk
"knLkku, kktfk{Lku kkwt fk{, ke fuxkf u${e
#"Mkk# yLku hu"u f{o[kheykuLke r"r& fkkykuLkku
yk{kt Mk{k"u& kk# Au. ku{ Akkt fk{kh "kh
yrrLk#{Lke S.2(3) hk# MkhfkhkuLku Mkhfkhe
hkskk{kt k% {rnLkkLke LkkuxeMk yk#k kAe su{Lkk
#"Mkk# u${e k%kkk nku# ku"e #kykuLkk "koLku
yk yrrLk#{Lkku #kk tkk""kLke Mkkk ykku Au. u
fu, fk{kh "kh yrrLk#{ Mk& ku{kt Lkkufhe
fhke #kkuLku yLku fk{kh hk# r"{k yrrLk#{
1948 Lke uk"kEykuke yk"he u"k#uk
f{o[kheykuLku kkw kzkku Lkke.
y{
fk{kh "kh yrrLk#{ Lke[u hk# MkhfkhkuLku (i)
r""krk k"kykue kkk"x, (ii) {]#w Mkrnk ELkk
fuMkkuLkk rLkfk yu (iii) Mkk{r#f [wf"%eLke Mkwkh%k
{kxu fr{&Lkh Lke{"kLke Mkkk ykkE Au. fk{kh
"kh yrrLk#{ hk# MkhfkhkuLku yk yrrLk#{Lkku
#kk, su{Lkk #"Mkk# u${e k%"k{kt yk"u Au,

ku{Lku Mkhfkhe hkskk{kt k% {rnLkkLke LkkuxeMk
rMk fheLku, r"Mkkh"kLke Mkkk ykku Au. ku s {k%u
fk{kh "kh yrrLk#{Lke S.3(3) nuX hk#
Mkhfkhu yLkwMkqr[-II Lkk !kk A yLku B {kt &ko"ue
#ke{kt ke fkuE hkuk W{uh"kLke k% Mkkk Au. fuL
Mkhfkh k% fk{kh "kh yrrLk#{Lke yLkwMkqr[ 3
Lkk !kk C {kt rLk' fh"k hkuskkh kkkk{kt ku"wt s
fhe &fu.
rLk#kukkLke s$kkkhe
Lkkufhe hr{#kLk yLku ku{ktke kkkt yfM{kkke
fk{khLku ytkk E kk#, kku rLk#kukk "kh
[qf""k s"kkkh Au.
fkuE hkuskkh{kt rLk{k#u fk{khLku fk{kh
"kh yrrLk#{{kt rLk' fhu hkuskkhLku
r"r& #k"Mkkr#f hkuk kk# kku rLk#kukk
"kh [qf""k s"kkkh Au.
rLk#kukkLke s$kkkheLke $ikrLkf rLkku

su ELkk krh%k{u fk{khLke k% r"Mkke
"khu Mktkq%o fu yt&k: y&kkk kk# ku"e fkuE
E {kxu rLk#kukk s"kkkh Lkke.
su yfM{kk MkeuMkeku Lke[uLkk fkh%u kuLkkke
k#ue fkuE ELku krh%k{u {]#w yk"k fk#{e
Mktkq%o y&kkk Lk kE nku# ku"e E {kxu
rLk#kukk s"kkkh Lkke :
fk{khLku Mk{#u kY yk"k zkLke yMkh
nuX nkku; yk"k
fk{khLke Mkk{ke {kxu Mk heku ykkuk
nwf{ %ekwSLku yLkkh fhu; yk"k
fk{khLke Mkk{ke {kxu uk"kE fhuk
fkuE Mkk{ke hk%Lkk kkk fu yL#
#wkLku %ekwSLku qh fhu yk"k kuLke
y"kk fhu.
$kh
E yLku f{k"kLke &kLkk LkwfMkkLkLkk #kkLkk

{k%{kt yLkqMkqr[ke "khLkk h Lke fh"k{kt
yk"u Au. {]#wLke kkkk{kt, "kh khefu ykuAk{kt
ykuAk Yk. 80,000/- {u Au. yLku "khLke
yrfk{ hf{ {h%kukh r#k Mkrnk Yk. 4,57,580
kk# Au. fk#{e y&kkk kkkk{kt (wk{ "kh
Yk. 90,000/- yu yrfk{ "kh Yk.
5,48,496/- Au. fk#{e Mktkq%o y&kkk kkkk{kt
"khLke yrfk{ hf{ k%"k {kxu "ukLkLke xku[
{#kok Yk.4,000/- Au.
yfM{kk
fk{kh "kh yrrLk#{{kt yfM{kk &Lke
#k#k fh"k{kt yk"e Lkke. ku{ Akkt, fuMk fk#k
{khVk yk &Lku rLkrk yko {#ku Au. fk{khLkk
kku kuhfkhe nku"k Akkt fkuE #kMk rMk"k# fkuE
y%k#ko kLkk" kLku ku yfM{kk.
Wknh! : A fk{kh Au. ku fkh$kLkk{kt !e ykk

fk{ fhu Au. A Lke ykt$ku Mkkk !eke Mk{k
$we nku# Au. Mk{# skkt ku Mktkq%o yktku kLku Au.
A Lku yfM{kk{ktke Q!e kke Eke MknLk fh"wt
kzw yu"wt Xhk""k{kt yk"&u. yfM{kk y{wf Mk{#u
kkku y{wf kLkk" nku#. A Lkk ykoLke yth ku
yfM{kk kLku ku {kxu k"k{kt MkV k"k fk{kh ku
&kue &fu ku sYhe Lkke. Mkt#kkt LkkLkk yfM{kk
kLku. huf {wfhh Lk fhe &fk# ku"wt krh%k{ ykku
yLku ku kk !ukk kE ELke yk$he Mkrk Q!e
fhu. ku kk !ukk kE fk{kh "kh yrrLk#{Lkk
nukw {kxu yfM{kk kLkk"u. (Bai Shakri w/o
Naraindas Maganlal v. New Manekchowk
Mills Company Limited, (1961) ILLJ 585
Guj)
Wknh! : A fk{kh Au. ku fkh$kLkk{kt !e ykk

fk{ fhu Au. A Lku ykt$Lke kfeVLkku kq"o-"]kktk Au. ku
yk %kku nku"k Akkt Lkkufhe{kt fk{ fh"kLkwt [kw
hk$u Au. fk{Lkku yk fkh kuLke ykt$kuLku "khu
LkwfMkkLk fhu yLku kuLkkke A Lke ykt$kuLku fk#{e E
kE &fu. A Lku yfM{kkke kke E "uXe nku"kLkwt

Xhk""k{kt yk"&u. nfefk yu Au fu, A yu kfkhLke
Mkkn r"Y yu yk fk{ kuLke ykt$kuLku "khu
LkwfMkkLk fh&u yu kuLkkke yuf{ fk#{e E
knkU[&u ku"wt %"k Akkt, Lkkufhe{kt [kw hkkuLku
yMkwk Au. yuf"kh yu"wt {kw{ kzu fu su fk{ A fhe
hkku Au ku A LkkufheLkk #kkLke yth Au. kAe A Lke
LkkLke fu {kuxe kuhfkheLkku & yMkwk Au.
(Laxmibai v. Chairman and Trustees, Bombay
Port Trust (1954) ILLJ 614)
Mkk{krsf Mkw h kk : Mkq r k k! yrrLk#{

1961
Mkqrk k! yrrLk#{, 1961 fk{ fhke MkeykuLkk

f#k%Lku WkusLk ykk"k (z"k{kt yk#ku nkku. ku
Mkqrk ykkW yu kAeLkk rLk' Mk{# {kxu Mkk!ko
eyku fk{ fh"kLke {LkkE fhu Au. yk eyku ku{Lke
Mkk!ko"MkkLku fkh%u hkuskkh{kt Lk nku# #khu ku Mk{#
hr{#kLk fuxef &hkku krhkq%o fh"kLku ykrLk
hneLku Mke f{o[kheyku/fk{khkuLku Mkqrk h yu
fuxkf Lkk%ktfe# k! [qf""kLke uk"kE Au.
kt!eh kuh"ko%qtfkk fuMk rMk"k# Mkk!ko"MkkLku fkh%u
kuLkk kuhnksheLkk Mk{# hr{#kLk e fk{khLke Mku"k
Mk{k fhe &fk# Lkrn. e "w{kt "w kkh
yX"kze#kLkk Mk{#Lkku Mkqrk k! {u"e &fu. ku{kt
kkfLke MkqrkLke kkhe$ ykkW A yX"kze#kLke
h yLku ku kkhe$ kAe khk A yX"krz#kLke h
u"e uEyu.
Mkqrk k! yrrLk#{Lke uk"kEykuku "rn"x
$k% yLku MkfoMk Wkuk{kt {w# { fr{&Lkh
(fuLe#) {khVk fuL Mkhfkh fhu Au. yLku fkh$kLkk,
"k"ukh yLku keS MktMkkykuLkku "ne"x hk# Mkhfkh
fhu Au.
Mkk{krsf Mkw h kk : "k"u kh { yrrLk#{
1951
"k"ukh { yrrLk#{, 1951 {kt r{fkuLkk

f#k%Lke uk"kE Au. yLku "k"ukh{kt fk{Lke
&hkkuLkwt r"rLk#{Lk fhu Au.
yMkt krXk fk{khku
yMktkrXk fk{kh Lke #k#k yMktkrXk fk{kh
Mkk{krsf Mkwhkk yrrLk#{, 2008 {kt (h ykkrhk
fk{kh, M"-hkuskkh fk{khku k"k MktkrXk Mkuxh{kt
"ukLk fk{kh khefu ykke Au. yu ku{kt Lke[uLkk
yrrLk#{kuke Lk yk"he u"k#uk MktkrXk MkuxhLkk
fk{khkuLkku Mk{k"u& kk# Au :
fk{kh "kh yrrLk#{;
ykikurkf r""k yrrLk#{;
fk{kh hk# r"{k yrrLk#{, 1948;
fk{kh !r"#rLkr yLku kh[qh% uk"kE
yrrLk#{, 1952;
Mkqrk k! yrrLk#{, 1961; yk"k
ku#wExe [wf"%e yrrLk#{, 1972.
yMktkrXk fk{kh Mkk{krsf Mkwhkk yrrLk#{{kt

hkxe# Mk{ks Mkwhkk kkuzo h["kLke uk"kE Au. kkuzuo
S"Lk yLku y&kkk yk"h%, ykhku# yLku Mkqrk
k! "] "# hk% yLku Mknfkh yMktkXLk fk{kh
{kxu Lke fhu ku"k ke fkuE k! {kxu Mk{ks Mkwhkk
#kusLkkLkku kLkk""kLke !k{% fh"e uEyu.
yMktkrXk fk{kh Mk{ks Mkwhkk yrrLk#{{kt
yMktkrXk fk{khkuLku Mk{ks MkwhkkLkk k! ykk"k
yu ku{Lkk f#k% {kxu kuMkknLk ykk"kLke
#kusLkkLkku "ne"x fh"kLke uk"kE Au.
yk Wkhktk, yMktkrXk fk{khkuLke $kMk fkk {kxu
$kMk { fk#k Au. k$k khefu MktMku kktfk{
fk{khkuLkk f#k% {kxu fk#ku (zku Au, su{ fu (i)
{fkLk yu yy# kktfk{ fk{kh (hkuskkhLkwt
r"rLk#{Lk yLku LkkufheLke &hkku) yrrLk#{, 1996
yLku (ii) {fkLk yLku yL# kktfk{ fk{kh f#k%
Wkfh yrrLk#{, 1996 yu Mkktkhe fk{kh
(yktkhhk# Mkktkh fk{kh) (hkuskkhLkwt

r"rLk#{Lk yLku LkkufheLke &hkku) yrrLk#{, 1979.
fhkhr{fku (fku L x k x u kh)
fhkh r{f Mkk{kL# heku keS MktMkkyku yu
WkukkuLkk Wk#kuk {kxu fLxkxhu hkufuk fk{khkuLkku
Wu$ fhu Au. fhkh r{f (rku yLku r"rLk#{Lk)
yrrLk#{, 1970 {kt fhkh {Lkwt r"rLk#{Lk fh"kLkk
yLku fuxkf fuMk{kt kku fhkh { Lkkkq fh"kLkk
ktkLke uk"kE Au. fhkh r{f yrrLk#{, #kt 20
yk"k kuke "khu fk{kh fhkh r{f khefu LkeB#k
nku# ku hufu MktMkk/fLxkxhLku kkw kzu Au. u fu, ku
fk{ kqxf kqxf yk"k kMktrkf fkhLkwt nku# ku"e fkuE
MktMkkLku kkw kzkku Lkke.
fuL Mkhfkh yLku hk# Mkhfkhkuyu #ku# Mkhfkh
khefu ku{Lke nurMk#k{kt, fhkh r{f yrrLk#{Lkk
"ne"x{ktke Q!e kk ku{Lku kqA"k{kt yk"u ku"e
kkkkku kh Mktktrk MkhfkhkuLku Mkkn ykk"k fuLe#
yLku hk# Mkknfkh fhkh { kkuzuo h["kLke sYh
Au. fuLe# Mkknfkh r{f "ikrLkf kkuzo Au. kuLke
h[Lkk rkkke yLku yo L#kr#f fkhLke Au. kkuzo
fhkh {Lkk y{wf M"YkLke kkkMk fhu Au. ku WkkLk
r#k Mkkku uzk#uk kkh{kMke fk{ {kxu sYhe
kukku{kt hkufk#k nku"kLkwt {kq{ kzu, kku fhkh {
yrrLk{#Lke S.10 Lke[u kuLku Lkkkq fh"kLke !k{%
fhe &fk#.
#ku# Mkhfkh fhkh r{f Lkkkq fhkwt fhkh r{f
yrrLk#{Lke S.10 Lke[u nuhLkk{w knkh kkzu yuxu
fhkh Mkk[ku nku#, kku fLxkxh MkkkuLkk f{o[kheyku
ykk{uu ftkLkeLke Lkkufhe{ktke Mk{k"e &fk&u Lkrn.
ku{ Akkt fhkh Mkk[ku Lk nku#, khtkw fu" Aukh"kLke
#wk nku# kku fnu"kkk fhkh r{fku {w#
rLk#kukkLkk f{o[kheyku khefu k%"k{kt yk"&u.
(Steel Authority of India v. National Union
Water Front, AIR 2001 3574 SC)
su{Lku fhkh r{f yrrLk#{ kkw kzu Au. ku huf

MktMkk yLku fLxkxhu fhkhLkwt fk{ fh"k {kxu kkukkLke
LkkU%e fhk""e uEyu yk"k kuLkk {kxu k#MkLMk
{u""wt uEyu. fhkhLkk fk{khkuLkk rnkLkwt "ukLk,
fk{fksLkku Mk{#, f#k%, ykhku# yu Mk{ks
MkwhkkLke kkkkku{kt hk% kk# Au. fhkh r{fkuLku
ykkke Mkwr"kyku{kt fuLxeLk , r"hk{$tz, kkr{f
Mkkh"khLke Mkk"zku yLku fk{Lkk Mku ke"kLkk kk%eLke
Wkkk su"e keS {q!qk Mkk"zkuLkku Mk{k"u&
kk# Au. "ukLkLke [qf"%e yLku ke k! rLkrk
fh"kLke s"kkkhe kkr{f heku fLxkxhLke Au.
ku{kt fMkqh kkkt ku s"kkkhe {w# rLk#kukkLke kLku
Au.
Mkeyku , kkfku yu fk{
!khkLke Mkwr{ fkuxou Vishaka and Others v. State
of Rajasthan and Others, (AIR 1997 SC 3011)
{kt fk{Lkk Mku e f{o[kheykuLke ke# fLkzkk

rLk"kh"k {kxu fuxef {kko&of Mkq[Lkkyku rLk#k fhe
Au. kkt fuLe# {tkk#ku/r"!kkku, hk#
Mkhfkhku/Mkt( u&ku yLku fuLe# nuh MkuxhLkk
Wk{kuLku [wfkk{kt rLk#k fhue {kko'&fk
Mkq[LkkykuLkk y{ fh"kLkwt fnu"k{kt yk#wt Au. yk
{kko&of Mkq[Lkkyku $kLkke MkuxhLku kkw kkz"k {kxu
Mkk#e nwf{ yrrLk#{ Mkwkh"k{kt yk#ku Au.
!khk Mkhfkhu 1951Lkk yktkhhkxe# { MktkXLkLkk
fhkh Lkt. 100 Lku 1951{kt Mk{koLk f#wO. yk fhkh Mke
yLku kwYkku {kxu Mk{kLk {nuLkkk%kLku kkku nkku.
hkxkrkyu Mk{kLk {nuLkkk%k "xnwf{Lke (kuk%k
fhe. kkAke kuLkk ku Mk{kLk {nuLkkk%k
yrrLk#{, 1976 {wfk#ku. fhkh{kt !hke, kZke,
kke{ yk"k ke ytku Au. eykuLke Lkkufhe
fk#kke rLk#trkk nku# ku rMk"k# !u!k"Lkku rLkku
fhk#ku Au.
yk Wkhktk, keze yLku rMkkkh fk{kh (LkkufheLke
&hkku) yrrLk#{, 1966, "k"ukh { yrrLk#{,
1951 yLku fhkh r{f yrrLk#{ su"k ke yLkuf
fk#k{kt e f{o[kheyku/fk{khkuLkk f#k% {kxu

r"&uk uk"kE Au, su{ fu (kuze#k(hLke Wkkk
yLku e f{o[khe/fk{kh {kxu fk{fksLkk Mk{#Lkwt
r"rLk#{Lk.
kk r{f (rLkku yLku r"rLk#{Lk) yrrLk{#,
1986 ke MktMkkyku yLku fk#o&kkyku ("fo&kuk) Lku
kkw kzu Au. ku yrMkqr[k u${e #"Mkk#ku yLku
r#k{kt 14 "koke ykuAe {hLkk kkfkuLkk
hkuskkhLkku rLkku fhu Au. ku rkLk-u${e #"Mkk#ku
yLku r#kyku{kt kkfkuLkk hkuskkhLkwt k%
r"rLk#{Lk fhu Au.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 18 : ykf] #ku L kku fk#ku ku { s
{ku x h "knLk yfM{kk yu k k nf Mkw h kk
ykf] #ku L kku fk#ku ku { s {ku x h "knLk
yfM{kk yu k k nf Mkw h kk
fh% 1 : ykf] #Lkku fkh
ykf]#ku fkLkqLke $kuxwt f]# Au. ykf]#Lkku fk#ku
Lkkkrhf fk#k (Vkuskhe fk#k yk"k nuh
fk#kke yk) Lke &k$k Au. Lkkkrhf fk#k{kt
r""k $kLkke kkfkhku "[u kkr%f heku nku# Au.
u fu, Mkhfkh k% fkuxo{kt Lkkkrhf f]# {kxu k"ku
{ktze &fu yLku Mkhfkh Mkk{u k% k"ku {ktze &fk# Au.
ykf]# fhLkkh #kLku xkuxoVeMkh fnu"k{kt yk"u Au.
#khu ykf]#Lkku !kuk kLkLkkhLku ykf]#Lkk fuMk{kt
"ke nku# Au.
ykf]#Lkk fk#k{kt s"kkkheLkk r"[khLkku Mk{k"u&
kk# Au. ykf]#Lkk fk#kyu Lkk$ue Vhu Mkwk
kukkrfkhLkk fk#kLku ykeLk hneLku hufLku kkw kzu
Au. fhkh yk"k xMx su{ ku M"iAf heku M"efkhue
s"kkkheyku Lkke.
!khkLkk ykf]#Lkk fk#kLkwt yirknkrMkf {q ytkuS
fkuxoLkk rhx krk yLku Mkk{kL# fk#kLkk rLk%o# Au,
#khu !khk{kt ykwrLkf ykf]#Lkk fk#kLkk kuk
ykke [wfkk yu r"kLk ktLku {ktke {e hnu Au.
Mkiktrkf Mkh$k{%eyu kLMkLkku ykf]#Lkku fk#ku
Mk{kk#k #"Mkk Au. kLMkLke r"kLke MktrnkkLke
Article 1382 Vk s%k"u Au fu keLku LkwfMkkLk fhu
ku"wt {k%MkLkwt fkuE k% f]#, suLke $k{eke k#wt nku#
kuLku "kh ykk"wt uEyu.
Wknh! : ykke [wfkk {khVk kuhfkheLkwt

ykf]# !khk{kt kkw kzkk ykf]#Lkk fk#kLkku
!kk kL#wt Au. kkw kzkk ykf]#Lkk rMkktkkuLkwt
Mk{koLk f#wO Au. kuLke kuhfkhe !khk{kt ykf]#Lkku

Mkk{kL# fk#ku Au. kuLke Mkk{u kknf Mkwhkk yrrLk#{
1986, {kuxh "knLk yrrLk#{ 1988, fk{kh
"kh yrrLk#{ 1923 yu nuh s"kkkhe "e{k
yrrLk#{ 1992 su"k swk swk fk#kLke
uk"kEyku {khVk, "ikrLkf ykf]#ku {kxuLkk Wkk#
!khke# fk#k{kt Mkkrkk k#k Au. kuke, !khk{kt
ykf]#Lkk fk#kLkk kuk Mkk{kL# fk#k yu r"kLk
ktLku Au.
!khk{kt ykf]#Lkk fk#kLkku {kuxku !kk !khke#
L#k#ktkLkk M"efkh yu ku"k s &ku ytku ytkuS
fkuxo{kt Mkwk r"r#Lkk Mk Mk{koLk{ktke WT!#ku
Au. ku{ Akkt, !khkLke Mkwr{ fkuxuo s%k#wt Au fu
[k ykikurkf ykoktk{kt Q!k kkkt Lk"k &ku
kqhkk n fhe &fu ku"k Lk"k rMkktkku ykk%u
r"fMkk""k kz&u yLku Lk"k {kktz rLk#k fh"k kz&u.
#uLz{kt "kokk fk#k yk"k ku kkkk{kt ke
fkuE r"u&e fkLkqLke nwf{Lkk Mkt!o uELku, ykk%u
ykk%e L#kr#f r"[kh%kLkwt Mktfku[Lk fhe &feyu Lkrn.
ykk%u k{u ku kuk{ktke {ke %fkhe {u""k
[kuMk ki#kh Aeyu, khtkw ykk%u ykk%k kkukkLkk
fk#k&kLkwt rLk{ko% fh"kLkwt Au. ykk%k !khk{kt
nkk kkteLku kuMke hne &feyu Lkrn. ytkuS fkuxkuoyu s
Lkke f#wO ku s"kkkheLkku Lk"ku rMkktk r"fMkk""kLkwt {u
MkknMk f#wO Au. (Chief Justice Bhagwati in M. C.
Mehta v. Union of India, AIR 1987 SC 1086
(Oleum Gas Leak Case))
ykf]#kuLkku fk#ku E kk{ue #kLku rLk"kh%Lkku

{kko kwhku kkzu Au, ku Mkk k"kLke kkt#he ykkkku
Lkke. yuf r""u[fkuyu &ko#wt Au fu !khk{kt
(%e$he E kk{ue #kyku "uX"wt kzuwt LkwfMkkLk
MknLk fhe u Au. yu Mk{#Lkku Wk#kuk #Lkku,
ykf]#Lkk fk#k yu fkuxo {khVk y[kuMk
Wkk#{kt Mk{kr" $[o f#ko fhkkt ku{Lkwt S"Lk kMkkh
fhe u Au.
#krk&kLke ryu, xkuxo & urxLk &ku
xkufohu, xkuxo{ yu xkuxoMk {ktke yk#ku Au. kuLkku
yko r"f]k fhuwt (xT"Mxuz) kk#. kuLkk khk

!kkk&kLke ryu $kuxk fk{Lke Mk{s yk"k Mkk[k
fk{{ktke r"[Lk yu"ku yko kk#.
ykf]#Lkk Wknh%ku{kt s{eLk{kt yk"u&, stk{
r{fk{kt yk"u&, yLkrf]kkn% yxfk#k,
$kuxe fu yu $kuxe Lkshfu, nw{ku, nkhLkku
nw{ku, fkx, Aukhkze, Wk", yufktk !tk,
kk%er"k#f w:$ Ehkkkq"of Q!w fh"wt,
kkLkktkwLku yk(kk yLku kuhfkheLkku Mk{k"u& kk# Au.
fk#kLkk r"kLkkuyu xkuxo (ykf]]#) &Lke
Mktkkukfkhf #k#k ykk"k #kMk f#kuo Au. xkuxoLke
#k#k fh"k {kxu fhuk yk"k fuxkf #Lkku xqtf{kt
Vhe {wkMkh s%k#k Au.
su fk#o Ehkkkq"of fu yL#kk rLk%or#f #kLku
nkrLk knkU[kzu ku fhkh yk"k ytkk Mktkt{ktke Q!e
kke VhsLkku !tk Lkke yLku ku fk#kke r"
rLk' fk#uMkh VhsLkku fk#okuk yk"k rLkhkuk
nfLkku !tk Au. (Pollock)
fhkhke M"ktk r"kLke $kuxw f]# suLkk {kxu #ku#
Wkk# yrLkkorhk "kh {kxuLkwt kkw Au.
(Ratanlal and Dhirajlal)
fhkhLkk !tk rMk"k#Lkk Lkkkrhf $kuxk f]#kuLkk

kh[qh% yLku "kk-ykuAk Lkrn uzk#u sqkLku kkw
kkzu &, suLkk {kxu fk#kLke fkuxo "kh {kxuLkk
kkkLkk Yk{kt Wkk# ykk&u. (William Prosser)
ykf]#kuLkk fk#k yLku Vkuskhe fk#k "[u kkk
ykf]# yu fhkh "[uLkk {w# {k!uLku yne
r"Mkkh"kLkwt {n"Lkwt Au, Wkh s%k"ue #k#kyku
#k fu khkuk heku kuLkk Mkt!o{kt Au.
ykf]# yu kwLkku
wf]#Lkku fk#ku (ykf]#Lkk ykwrLkf r"[khLkku
kwhkukk{e) E kk{ue #kykuLkk rnkLkwt hk% fhu
Au yu rLk"kh%Lkku k"ku fhe &fk# fu fu{ yLku ku

#khu fhe &fk# ku Lke fhu Au. kuLke Mkk{u, f]#Lkwt
kwLkhk"koLk yxfk""k yLku ku"wt f]# fh"k{ktke
keykuLku yxfk""k {kxu Vkuskhe fk#ku $kuxwt
fhLkkhLku r&kk fhu Au.
Wknh! : !khke# tz Mktrnkk nuh Wk"Lku kwLkku

k%u Au yLku nuh Wk" fh"k{kt kwLkukkh {kw{ kzu
kuLke r&kk {kxu uk"kE fhu Au. (S.268 S.290 Mkkku
"kt[kk) kuke !khk{kt nuh Wk" kwLkku Au yu
nuh Wk" {kxu s"kkkh nku# ku{Lku Vkuskhe
fk#k {wsk r&kk fhe &fk# Au. (ku #kLku kuLke
r{fkLkku ykLkt u"k{kt !tk fhu Au). ku yMkhkMk
#kLku LkwfMkkLk yu/yk"k yku&k{f hknk {kxu
r"kLke kkk u"k{kt xufku ykku Au. ykf]# yLku
kwLkk "[u yk"ku fkuEf kkr{f {q!qk !u Mk{S
&fk# Au.:
k{, ykf]#Lkk fuMk{kt "ke Mkk{kL# heku
$kLkke kkfkh nku# Au, #khu Vkuskhe fuMkku{kt
ykhkuke Mkk{u Mkk{kL# heku Mk{ks "ke hk#
kkk u Au.
kesw, kkt ykf]#ku {kxu Ehkku yk"~#f
sYrh#kk Lkke.(k$k khefu, kuhfkhe {kxu
Ehkku Mkkrkk fh"kLke sYh Lkke) #khu fkuE
k% kwLkku Mkkrkk fh"k {kxu Ehkku yk"k nukw
sYhe Au.
kesw, !khk{kt Vkuskhe fk#ku nt{u&k fk#kLkk
M"Yk{kt nku# Au, #khu ykf]#Lkku fk#ku
Mkk{kL# heku fuMk ytkuLkk fk#k fu Mkk{kL#
fk#kLkk Yk{kt nku# Au. kuke, Vkuskhe fuMkku{kt
kkr{f fk#ku (zLkkh Mkk{kL# heku r"kLk{tz
nku# Au, #khu ykf]#Lkk fuMk{kt kkr{f fk#ku
(zLkkh Mk{kL# heku fkuxo nku# Au.
[kukw, Vkuskhe fuMkku{kt kuh%MkhLke Mkkrkke
#ku# &tfkke kh nku# Au, #khu ykf]#Lkk
fuMkku{kt kuh%MkhLke Mkkrkke
Mkt!r"kkk/kwhk"kLkk !k""ke nku# Au.
Au"xu, ykf]#Lkk fuMkku{kt MkV "keLku Mkk{kL#
heku LkwfMkkLkLkk Yk{kt ykk"k{kt yk"u Au, #khu
Vkuskhe fk#k Lke[u kwLkukkh #kLku Mkk{kL#

heku r&kk fh"k{kt yk"u Au.
Wknh! : k{ fuMk{kt A Ehkk kq"of Lkne k%

kuhfkheke B Lku E knkU["kzu Au, ke{kt C
Ehkkkq"of D kh kkue Akuze kuLku E knkU[kzu Au.
k{ fuMk ykf]#Lku kkku Au. !kuk kLkLkkh B "ke
fkuxo{kt E fhLkkh rk"ke A Mkk{u k"ku fheLku
yrLkkorhk "kh {kke &fu, #khu Lkk k"kLkk
Mk{koLk{kt MkkrkrkLkwt kuh% kwhk"ku Au. ke fuMk{kt
Vrh#ke hk# Mkk{kL# heku Mk{ks "ke ykhkuke
rk"ke C Mkk{u Vkuskhe ykhkuk (k$k khefu,
$qLkLkku #kMk) {qfu Au, suke su{kt {kufeLku yk"k
Lkk%ktLkku tz fheLku Lku r&kk fhe &fk#. MkkrkkeLkk
kuh%{kt C yu rLk:&tf $hu$h kwLkku f#kuo Au.
ykf]# yLku fhkh
yirknkrMkf ryu hku{Lk fk#k yLku Lkkkrhf
khtkhkyu nt{u&k $kuxwt yLku ykf]# "[u fk#k yLku
s"kkkheykuLke ku yk &k$k khefu kkhef !u
#ku Au. kuLku yLkwYk Mk{kLk ykf]# yLku fkh
"[u Mk{kLk r"!k"Lkk#wk !uLkwt ytkuS fk#k yLku
!khke# fk#k Mkrnk Mkk{kL# fk#k{kt [wMkk%u
skLk fhk#wt Au.
"e{k yLku Mkk{kSf Mkwhkk krk Mkrnk ykwrLkf
r"fkMkLkk krh%k{u yk !uLke [kuMk n qte kLke
Au #khu yuxwt fne &fk# fu kVk"kLkwt k", kkfkhku
"[u fkuE ykkWLkku Mktkt nku# ku Akkt, #kykuLke
M"ktkkkLke {#kok yktf"k yLku MktfLk fh"k Mkkku
ykf]# Lkk fk#kke !u kkzk {wsk fhkh{kt
Mkt#wk MkknMk yLku khMkhLkk r"[khLke fuLe#kk
(xkzu Au.
Wknh! : #kyku y%e #kyku Mkrnk keLku

kuh"kske nkrLk Lk knkU[kzu ku rLkrk fh"k
ykf]#kuLkku fk#k huf #k kh Mktt!kLke Vhs
Lkkt$u Au. Mkt!kLke yk"e VhsLkku !tk kk# #khu
ykf]#kuLkku fk#ku Vhskkf {krf !kuk kLkLkkhLku
ku%u "uX"k kzk nku# kuxwt LkwfMkkLkLkwt "kh [wf"u

yuLku sYhe kLku Au. (Donoghue v. Stevenson
(1932) AC 562) ku{ Akkt, fkhLke "u[k%Lkk fhkhLke
Vhs fhkhLkk kkfkhku yuxu fu kkze "u[Lkkh yu
kkze $heLkkh kh ku Au.
ykf]# yu fhkh "[uLkk k% {w# kVk"k yn
r"r& Yku &ko""kLkwt #ku# Au:
k{, ykf]#kuLkk fk#k nuXLkk nf,
s"kkkhe yLku Vhs khMkh fhkh kh ykkh
hk$kk Lkke, #khu fhkhLkk fk#k{kt yu"wt Lkke.
ku{kt fhkhLkk nf, Vhu yu s"kkkheyku
fk#kke y{ fhk"kkkk fhkh {ktke
WT!"u Au. (S.2(h) of the Indian Contract
Act, 1872) ke &ku{kt, fhkh nuX ktk"kLkwt
kMkt fh&ku, khtkw ykf]#kuLkk fk#kke ktk"kLkwt
fu Lk ktk"kLkwt kMkt Lkrn fhku.
kesw, ykf]#kuLkk fk#k nuXLkk nf e"kLke
$kuxw f]# fhLkkh fkuE #k Mkk{u y{{kt {qfe
&fk# Au, #khu fhkhLkk nfLkku y{ fhkhLkk
ke kkfkh fu kkfkhku Mkk{u s fhe &fk# Au.
Au"xu, ykf]# nuXLkk kkh nt{u&k
yrLkkorhk nku# Au, #khu fhkhLkk "kh
rLkkorhk nkuE &fu. yrLkkorhk "kh Mktkt{kt
"khLke hf{ yk"k {k% ykkWke Lke kkwt
Lkke yk"k rLkrk Mkqkke ku kkr%rkf heku
%e &fkkwt Lkke, khtkw ku Lke fh"kLkwt fkuxo kh
Akuz"k{kt yk"u Au. rLkkorhk "kh yk"k
$kkhe fhuk "kh yu"k "kh Au fu kuLke
fhkhLkk $kMk !tk ytku "kh khefu yufkek
fh"k E kk{uk kkfkh {kxu fhkhLke h[Lkk
hr{#kLk kuLke hf{ kkfkhku {wfhh fhu
Au.(k$k khefu {kuze fk{kehe)
Wknh! :- A kuhfkheke B Lku E knkU[kzu, kku

ykf]#Lkwt $kuxwt fk#o A kkMkuke rLkrk "kh (fnku fu
yuf k$ Yrk#k) {kxu B Lku nfkh kLkk"ke Lkke. A
Lkwt B khVLkwt ykf]#Lkwt kkwt B Mkk{u yrLkkorhk
"kh {kxu k"ku fh"k B Lku nfkh kLkk"u Au. ku{kt
B Lku k#ue E k A yu B Lku fuxwt [kuMk
"kh [qf""wt ku fkuxo Lke fhu Au. fhkhLkk fk#k{kt

rLkkorhk "khLkku k$ku Lkhe{kLk kkuELx, {wtkE{kt
ykuVeMkLke s#k {kxu C yLku D "[uLkk kxk fhkh{kt
rLk'x $tz hnu&u. ku s%k"u Au fu C D Lku rLk#k
kkhe$ yuxu fu 25 zeMkuBkh 2010 Lkk hkus ykurVMkLke
s#k kxu Lk ykke fhkhLkku !tk fhu kku C yu D Lku
!tk k rLkkorhk "kh khefu Yk. yufk$
[qf""k uEyu.
fh% 2 : ykf] #ku L kk fk#kLkw t
yi r knkrMkf {q
ykf]#Lkk fk#kLkku ErknkMk "khu srx Au. yLku ku
fkLkqLke r&#"]rk{kt ykuAwt Mkt&kuLk kE k#uwt nku# Au.
hku{Lk fk#ku, ykkWLkk yutku Mku&Lk fk#ku,
yk"u&Lke {#fkeLk fk{kehe, fuMk ytkuLkku
yk"u&, kuhfkheLkk rMkktkLkk 19{e MkeLkk
r"fkMk yLku 21{e MkeLkk ykwrLkf rMkktkku, su{kt
Mkt"ikrLkf, "ikkrLkf yLku kikurkfr"k#f, krkyu
yksLkk ykf]#ku kLkk"ke Mkk{keLkk nkxo{kt Vkku
yk#ku Au.
ykf]#Lkk fk#kke Q!k k#uk &kuLkk k"kkLke#
r"&uk{ 2500 fhkkt "khu "kkuo kkA rLkfku{ur[#Lk
Lkerk&k{kt Mkwkhk{f L#k# ytku yurhMxkuxLke
[[ko{kt {u Au.
ykur"h "uLzu nku{Mk swrLk#hLkwt fku{Lk kuLkwt
fk&Lk 1881 {kt k#wt nkwt. ku ykf]#Lkk fk#k
Mkrnk Mkk{kL# fk#kLkk {q!qk &ku r"&k
yirknkrMkf-k"kkLke# &ku{kt r"&uk% fh"k
{kxuLkwt yuf ykwrLkf Mkkkuk #kMkkuLkwt yuf k{ kwMkf
Au.
yn ykk%k nukw {kxu ykwrLkf ykf]#Lkk fk#k
yLku yk"u&Lkku fk{keheLkk ErknkMk "[uLkk Mktkt
r"&ukk#k xqtf{kt &ko""k yLku #khkAe !khk{kt
ykf]#Lkk fk#kLkk {q ytku xqtf{kt r""u[Lk {kxu
Wk#kuke Au.
ykkW ytkuS fk#kyu ykf]# yLku kwLkk "[u !u

kkzku Lk nkku. fnu"kkk $kuxk f]#ku {kxuLkk ykkWLkk
Wkk#{kt "uhuh khefu yku$kke $kLkke zkEykuku
Mk{k"u& kkku nkku. ykf]#kuLkk fk#kLku kwLkk yu
Vkuskhe fk#kLkk r"[khke yk kkzk kAeLkku
kuLkku ykkWLkku RrknkMk ykkWLkk yk"u&Lke
fk{keheLkk ErknkMk Mkkku srx heku uzk#ku Au.
(13{e Mke hB#kLk ytkuS{kt fkuxkuo{kt kuLkku WT!"
ytkk Wkk# khefu k#ku.)
yn yu LkkU"wt Mkwk Au fu kke yk"k &kuke
fhuk $kuxkt f]#ku {kxuLkk Wkk# khefu yk"u&Lkku
WT!" k#ku yu ku%u hkLke &ktrkLkku !tk f#kuo (vi
et armis, et contra pacem Domini Regis).
#k ytku yk"u& {kxuLkk kkk{kt E kk{uk

kkfkhLke #k Mkk{u k yu &Lke nMkk Au.
rk"ke $kuxe heku yLku kuhfk#u "keLke r{fk{kt
"u~#ku ((wMke k#ku) nku# #kt quare clausum fregit
Lkk yk"u&Lkk kkkyu ku"e krhMkrk {kxuLkk
Wkk# kh #kLk fuLek f#wO. yk"u& de bonis
asportatis Lkk kkkke "keLke {k{kk kuhfk#u
E sLkkh rk"ke kkMkuke "khLke "Mkqkk fhe
&#ku.
khkuk LkwfMkkLk yLku #kLkk &heh, s{eLk yk"k
ytkk r{fkLku nMkk "kh LkwfMkkLk yk"k #kLke
ykkYLku LkwfMkkLk kkkk{kt, ykkWLkk ytkuS
fk#kyu yk"u&Lkk f]# {kxu 13{e MkeLkk LkSfLkk
Mk{# Mkwe fkuE hknkLke uk"kE fhe Lk nke. fuMk
kh yk"u&Lkk f]#Lke h[Lkk kkkt yk W%k kqhe
fh"k{kt yk"e. ((%wt fheLku Mkt!r"k heku clause of
Edward Is Statute of 1285, Westminster II,
Chapter 24) {kt Mkkheheku %ekk kuLkk {qLku fkh%u)
kuLkkke nMkkLkku Wk#kuk Lk k#ku nku# ku"k ke kk

fuMkku {kxu ku%u Wkk# f#kuo. (k yk"k &ke) khtkw
"keLku nkrLk yk"k LkwfMkkLk fhkk nku# kku k%.
yk"u&Lkk fk#kuo (yk"k rhx) yLku fuMk ytkuLkk

yk"u&u ykf]#Lke s"kkkheLkk Mk{k kukLku
yk"he ewt Au.
Wknh! : ytkuS fuMk Leame v. Bray, (1803) 3

East 593 ke uk"kE fhuk Wk{ k$kke
yk"u&ke yLku fuMk khLkk yk"u& "[uLkku kVk"k
Mk f#kuo Au. A kfzkLkwt !khu Z{[wt {kko kh VUfu Au.
kkzkw Z{[w B Lku "kku kku B A Mkk{u yk"u&
{khVk Wkk# &ku&u. ku{ Akkt B {kuzku yk"u yLku
{kko khLkk Mkh Ze{[kLku ykzk#, kku B fuMk khLkk
yk"u&Lkwt kkwt Lk E &f&u.
&khk{kt ykf]#kuLkku fk#ku
!khk{kt ykf]#kuLkk fk#kLkku ykkWLkku ErknkMk
kLk r!k Au yLku kkuzwf "khkLkwt r""u[Lk {ktke u
Au. kexe& 18 {e Mke{kt !khk{kt Mk{kLk fk#k
krk k#k. 1857 Lkk k"k kAeLkk "kkuo{kt s
!khke# fkLkqLke krk krkMkh kLke. fkuxkuoLke
yufrkk yru%e huf u&{kt Mkkk"k{kt yk"e.
yu ytkuS fk#k kh ykkrhk Vkuskhe,
"kr%#f yLku fk#o"kne r"k#f fk#kLkk kukku{kt
1883 Mkwe{kt Mkt#kkt fkLkqLke Mktrnkk Mk{k rkrx&
!khk{kt kkw kkz"k{kt yk"e.
Mkhu nuLke {uELk, Mkh suBMk MxeV yLku [kukk fk#k
fr{&LkLkk 1879 Lkk ynu"k{kt ykf]#kuLkk fk#k
{kxuLke sYhe#kk s%k"e nku"k Akkt fk#kLkk {w#
kukLkku ykf]#Lkk fk#kLku s #"Mkk fh"kLkwt Akuze
u"k#wt. Mkk"uu{kt s%k#wt Au fu Mkh uzrhf kkukufu
!khke# e"kLke $kuxwt f]# r"u#fLkku 1886 {kt {wMkku
ki#kh f#kuo nkku. khtkw fe r"kLk kL#ku Lkrn.
r""u[fkuyu &ko#wt nkwt fu, kksukhLkk 1980 Lkk
Mkfk Mkwe !khk{kt ykf]#kuLkku fk#ku {nt&yu
yk r"frMkk hkku nkku. yu LkkU"kLkwt Mkwk Au fu
ykf]#kuLkk fk#kLkk fw fuMkLkku rLk%o# M"ktk
!khk{kt (%ku ykuAku k#ku Au. ku{ Akkt, Auk k%
Mkfk{kt !khke# L#k#ktku !khk{kt ykf]#Lkk

fk#kLkwt fk#k&k e{u e{u r"fMkk#wt Au.
fuxef krhMkrk{kt L#k#Lke {ktk nku# kku ytkuS
ykf]#kuLkku rMkktk Mk{kk#k yk"k #ku# VuhVkh
Mkkku kkw kkz"ku fu fu{ kuLkku rLk%o# !khke# fkuxkuoyu
u"kLkku Au.
Wknh! : ytkuS fkuxkuoyu rLk#k fhuk s"kkkheLkk

fzf kuh%ku{kt VuhVkh fheLku !khkLke Mkwr{ fkuxuo
rLkhkuk s"kkkheLkwt kuh% r"fMkk#wt Au. keu
k$ku {kir$f kLkkeLkk ykf]#Lkku Au. ytkuS
fk#k Lke[u LkwfMkkLkLke Mkkrkke rMk"k# ykk{uu
nt{u&k {wf{ku [k"e &fk# ku{ Lkke, khtkw !khke#
fk#k Lke[u ykk {uu {wf{ku [k""k kkk Au.
{kir$f kLkke kLkkeLkk ykf]#Lkwt yMkk#e M"Yk
Au. kLkke Mktu&k#"nkhLkwt ykf]# Au. kuLkkke
fkuELku &h{ yk"u Au, ku nkM#kMk kLku Au. rkhMf]k
kk# Au. yu Mk{ks{kt kuLkwt {q# (xe # Au. yk"k
ku Lkkufhe yk"k f{k%e kw{k"u Au. kwkhktk kuLke
rkckLku nkrLk knkU[u Au.
fh% 3 : ykf] #Lkk fk#kLkk nu kw
r""u[fkuyu ykf]#Lkk fk#kLkk Mkt#kkt nukw Mkq[#k
Au yLku ku {kxu eku fhe Au. yk nukw{kt Mkwkhk{f
L#k#, r"kh% L#k#, yk'kf fk#ok{kk, !r"#Lkk
$[oLkwt rLk"kh%, Wr[kkk yu Mk{kLkkk, w!ko#Lkk
Wkk# {kxu kk'ff krk "kuhuLkku Mk{k"u& kk# Au.
nkLkk nukw {kxu yk kkkkku ytku r"kk"kh [[ko
sYhe Lkke, #khu yk ytkuLkk r"LkrVzLkk r"kkkq%o
y"kufLkkuLke LkkU fh"kLkwt sYhe Au. ku{%u s%k#wt fu
ykf]#Lkk fk#kLku fkuE yuf nukwt Vk""kLkwt &#
Lkke. $kMk fheLku yu{ r"[khk# fu r"k#
krhMkrkykuLku yMktk khefu khkkh XMkk"u Au, su{
fu A kufkSke &uhe{kt kzkkt B Lku kkze Lkkt$u Au.
(kuhfkhe), C D Lku [kuh fne kkuk"u Au (kLkke)
E F Lku {qze hkufk% {kxu $hkk Mkkn ykku Au.
(kuhfkhe !#wO $kuxwt rLk"uLk) yLku G kkukkLke fkuE
yrf]rk rMk"k# H Lku fkh "u[u Au. (yLkrf]k kn%)
r"LkVez !khkq"of s%k"u Au fu $qk Mkk{kL# fkkyu

ykf]#Lku LkwfMkkLkLke Vk"%e yk"k rLk"kh% Mkkku
rLkMkk Au. yu{ fnu"wt $qk Mkk{kL# Au. ku Mk{ks{kt
kLk"kLkwt s Au. fkuxo Mk{k yk"kk (%kt$hk
ykf]#kuLkk fuMk{kt kkukkLku k#ue E k "ke
Lkk%ktfe# "kh {kku Au yLku yk nfefk Vk"%e
yk"k kwLk:r"kh%{kt ykf]#kuLkk fk#kLkk fk#kuo yu
nukw kh $qk !kh {qfu Au.
Wknh! : B Lkk kuhfkhe!#ko zkE"kLkk fkh%u B

Lku kt!eh &khehef E kk# Au. yk ELkk krh%k{u,
ku MkkS Lk kk# #kt Mkwe fk{ fhe &f&u Lkrn. A yu
ELke kkeke Mkkh"kh ytku Lkk%k k% $[o"k kz&u.
ykf]#Lkk fk#kLkk y!k"u, yk Lkk%ktfe# LkwfMkkLk
Mktkq%ok%u A Lkwt k&u. B Mkk{uLkk A Lkk ykf]#Lkku
k"kke A Lku yk LkwfMkkLk B Lku kke fhe &fk&u,
Vk"e &fk&u yk"k kuLkwt kwLk:r"kh% fhe &fk&u.
kkr{f heku B E k s"kkkh Au.
!r"#{kt ELkk kLkk"Lku rLk"kh"k "ke {LkkE
nwf{ {kkkku nku# ku"k fuMk{kt rLk"khf fk#o yLku
ykf]#Lkk fk#kLkku nukwLkwt kkL# k$"u Au.
Wknh! : A B Mkk{u $kLkke Wk" k {wf{ku

{ktzu Au. ku hnu%ktf r"Mkkh{kt A Lkk (hLke kLk kkMku
$qk s y"ks fhke #tkMkk{ke "kw $qk s qkf
hMkk#% fkh$kLkwt [k"u Au. A kuLkk ykf]#Lkk k"k
{khVk {LkkE nwf{Lke {ktk%e fhu Au. ku nkLkk Mku
B Lkk hMkk#%Lkwt fkh$kLkwt [kw hk$"k{ktke B Lku
yxfk"u Au.
fh% 4 : ykf] #Lke s"kkkheLke
r"!k"Lkkyku
s$kkkhe Q&e fhkk ykf]#Lkk k$ku

r"&uk%Lke ryu ykf]# k% {q k"kuLkwt kLkuwt
Au. $kuxw f]#, E yLku E fhLkkhLkwt $kuxw f]# yu
!kuk kLkLkkhLku E "[u #ku# Mktkt Au. fkuE $kMk
fuMk{kt yk MkrkLku knkU[e "k# yuxu ykf]#Lkku

fk#ku !kuk kLkLkkh "keLku kuLkwt LkwfMkkLk E
knkU[kzLkkh rk"keLku kke fhe &fu Au. !kuk
kLkLkkh-"ke kkMkuke E knkU[kzLkkh-rk"keLku
LkwfMkkLk kke fh"kLke &hkku s"kkkh rLk#{ku
{khVk #k fhkE Au. ku yuf ykf]#ke ke
ykf]#{kt ku{s yuf fkLkqLke kukkrfkhke ke{kt
swe swe nku# Au.
Wknh! : A kuhfkheke zkE" fhkk kuLke fkhke B

Lku "kkzu Au. yu $hkk heku E knkU[kzu Au. yn
A Lkwt kuhfkhekq"of zkE"kLkwt $kuxwt f]# Au. nkrLk B
Lku kt!eh E Au. E knkU[kzLkkhLkwt $kuxt f]# yLku
!kuk kLkLkkhLku nkrLk "[uLkku #ku# Mktkt, A Lkk
kuhfkhe!#ko zkE"kke B Lku E kE yu nfefk
kh rLk!oh Au. kuhfkheLkku fk#ku E knkut[kzLkkh
rk"ke kkMkuke !kuk kLkLkkh "ke B Lku "khk{f
LkwfMkkLke "Mkq fh"kLke Awx ykku Au. fu{ fu ku
kuhfkheLkk ykf]# {kxu ku s"kkkh Au.
r"LkVezLke ykf]#Lke s"kkkheLkk #k#k yn
Wk#kuke Au. ykf]#Lke s"kkkhe fk#kke
kkr{f heku rLk#k k#ue VhsLkk !tk{ktke WT!"u
Au; yk Vhs Mkk{kL# heku #kykuLke nku# Au yu
kuLkku !tk yrLkkorhk "kh yk"k fk#oke rLk"khe
&fk# Au.
yn yu LkkU"wt {n"Lkwt Au fu #uf ykf]# {kxu
s"kkkheLkk rLk#{ku ykf]#Lkk fk#kLke {w#
"kMkr"f kkkk kLke # Au.
kukLke s$kkkhe yu fzf s$kkkhe $[uLkku &u

ykf]#Lkku fk#ku {q!qk fkhLke ku s"kkkhe
"[u !u kkzu Au. kukLke s"kkkhe yu fzf
s"kkkhe, khtkhkkk heku kukLke s"kkkhe{kt
"ke rk"keyu kuLkwt $kuxwt f]# f#wo nkwt. ku &ko"eLku
kuk Mkkrkk fhu Au. ku{ fh"k{kt rk"keyu $kuxe
heku fk{ f#wO Au, yuxu fu ku {kxu "kske fkh% yk"k
knkLkwt Lkke.
Wknh! : A B Lku {kU kh {wku {khe kt!eh E

knkU[kzu Au. nkhke nw{kLkk ykf]# fh"kLkk kuLkk
kuk k A B Lku s"kkkh Au. nkhke nw{kLkk
Ehkkkq"of fhuwt ykf]# Mkkrkk fh"k rk"keLku
"keLke #kLku nkrLkfkhf Mkkrkk fh"k
yk{kLksLkf Mk&okku Ehkku nkku yLku rk"keyu
"keLke #kLku yk{kLksLkf Mk&o f#kuo nkku.
kuke Qxwt, fzf s"kkkhe #kyu rk"keLkku
kuk Mkkrkk fh"kLkku hnukku Lkke. u fu, fzf
s"kkkheLkku rLk%o# yu"ku Lkke fu rk"keyu
rLkkuokkkkq"of yk"k "kske heku fk{ f#wO Au.
Wknh! : A Lkku !#tfh fqkhku k{u ku{ kuLkwt kuhzwt

kkuze Lkk$e kuLkk kzku&e B Lku fhzu Au. A yu $qk
{skqk kuhzwt $heeLku yLku kuLkk (hLke ykMkkkMk
[e r"k kkteLku sYhe kkk ek nkk. kuke
kuLkwt fk{ kuhfkhe"kw Lk nkwt. B yu "uXue E k
A B Lku fzf heku s"kkkh Au.
yk {kuzwLkk yk$he r"!kk{kt ykkfku kukLke
s"kkkhe yLku fzf s"kkkheLkk {f"Lkk r"[khku
$qk r"kk"kh &ko"e&wt.
y$uS s$kkkhe
s"kkkheLkwt yn &ko""k su"wt yuz M"Yk
s"kkkheke r"!k"Lkk Au. ku{kt #kLku keS
#kLkk "koLk k s"kkkh Xhk"e &fk#. y"uS
s"kkkheLke #k#k, ku kkfkhkuLkk Mktkt kh
ykkrhk kkkkLkk yk"k MkkkuLkk (su{ fu f{o[khe)
fk{ [k""kkkk "koLk ku u$hu$ kkfkh (su{ fu
rLk#kukk) "nLk fhu Au ku.
y"uS s"kkkhe fzf (yLku kki%) s"kkkheLkwt
M"Yk Au kuLkwt {q yusLMkeLkk Mkk{kL# fk#k{kt {u
Au. ku #kkf heku s%k"u Au fu Wkhe kkkkLkk
f{o[kheykuLkk fk#kuo {kxu s"kkkhe Au. yk fkhLke
s"kkkhe sqLke urxLk{kt rMkktk Wkhe s"kkkh Au.
(heMkkuLzux Mkwrkrh#h){kt {e yk"u Au. ku Mkk{kL#

heku, {krf/WkheLku s"kk ykk"k ku kk# Au.
Wknh! : A ku Lkkufh B Lkwt {fkLk MkkV fhke "$ku

kuhfkheke {wkfkke C Lku E knkU[kzu Au. A kuLkk
Lkkufh B Lkk ykf]# k C Lku y"uS heku
s"kkkh Au.
y"uS s"kkkheLkk fuMkku{kt kkuzkf {w# &kuLkwt
Mkefh% sYe Au :
{w# #k yk"k rLk#kukk : kkukkLkwt fk{ fh"k
{kxu ke (yusLx yk"k f{o[khe) Lke Mku"kyku
hk$Lkkh.
yusLx : {w# #kLkwt fk{ fh"k hk$u.
M"ktk fLxkxh : yusLx fhkkt ykuAe u$hu$
yk"k MkwrLk#tk%Lku Mkk{kL# heku yeLk nku#
nku# ku"ku kkkkLkku f{o[khe.
f{o[khe : yusLx fhkkt ykuAe u$hu$ yLku
M"ktk fLxkxh fhkkt "khu u$hu$Lku su
Mkk{kL# heku yeLk nku# ku kkkkLkku f{o[khe.
y"uS s"kkkhe Mkkrkk fh"k {kxu fkuxuo k{
&ku"kLkwt nku# Au fu ku{kt f{o[khe yLku {krfLkku Mktkt
Au. M"ktk fLxkxhkuLkk ykf]#ku Mkk{kL# heku, Mkkutke
Lk &fk# ku"e Vhu ku{s ytkkok heku u${e
"]rkykuLkk fuMk{kt fuxkf yk"k Mkkku rLk#kukk kh
y"uS s"kkkhe kkk Lkke. (Honeywill and
Stein Ltd v. Larkin Brothers Ltd., (1934) 1 KB
191)
Wknh! : A kuLke r{fkLke ykMkkkMk "kz Q!e

fh"k M"ktk fLxkxh B Lku hkufu Au. B "kz fhke
"$ku kuhfkheke C Lku E knkU[kzu Au. B Lkk
ykf]# k A y"uSke C Lku s"kkkh Lkke.
k{k{ fkhLke LkkufheLku fkuE yuf fMkkuxeke yk"he
E &fk# Lkne. yirknkrMkf heku rLk#kukk yLku
f{o[kheLkku Mktkt Mkkrkk fh"k {kxuLke fMkkuxe Mkqr[k
rLk#kukk yLku f{o[khe "[u {krf yLku LkkufhLkk
Mktkt{kt M"Yk{kt ku{Lke "[uLkwt rLk#tk% {wfhh fh"k

kh fuLek k#k Au. (Yewens v.
Noakes, (1880) 6 QBD 530) rLk#kukk nwf{ ykku
ykk" f#wt fk{ fh"kLkwt Au yLku fu"e heku fh"kLkwt Au
ku"wt s%k"u yuxu rLk#tk% fMkkuxe rLk#kukk kh
s"kkkhe ku Au.
Wknh! : A yu kk "kthkke Awxfkhku B Lku hk#ku,

fu{ fu ku{%u kuLke r"&k Vk{oLke r{fk kh nku
{[k#ku nkku. B Lku hk$"k{kt yk fk{ fu"e heku
fh"kLkwt Au ku"e Mkq[Lkk ykke Lk nke. B A Lkku
f{o[khe Lkrn, k% M"ktk fLxkxh Au, fu{ fu fk{
fu"e heku fh"wt ku kh A Lkwt fkuE rLk#tk% Lkke.
f{o[kheLku hk$"kLkwt fu kuLkk kh u$hu$ hk$"k{kt fu

kuLkk kh u$hu$ hk$"k{kt khfkh Lk nku# ku"k
rLk#kukk kuLkk f{o[kheLke kuhfkheke ke kkfkhLku
k#ue E k y"uS heku nS# s"kkkh Xhe
&fu.
y"uS s"kkkheLke fuxef {n"Lke fkk{kt
Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au.
Omnibus Co., (1862) 1 H & C 526; Century

Insurance Co v. Northern Ireland Road
Transport Board, (1942) AC 509)
yusLxLkk ykf]# k {w# #kLke

s"kkkhe : {w# #k kuLkk yusLxLku fkuE fk{
fh"k yrf]k fhu #khu yusLxLke Vhs hr{#kLk
yk"wt ykf]# kk#, kku {w# #k s"kkkh
kLku Au.
yuf !kkekhLkk ykf]# k kuZeLkk
!kkekhkuLke s"kkkhe : !kkekheLkk
fk{fksLkk Mkk{kL# {{kt ykf]# kLku #khu
fMkqhkh !kkekh suxk s kuZeLkk !kkekhku
s"kkkh Au. yk{ Q!e kke s"kkkhe
Mkt#wk yu yk Au.
LkkufhLkk ykf]# k {krfLke s"kkkhe :
{krfLkk fk{fks yLku nwf{ {wsk LkkufheLke
fk{kehe hr{#kLk yk"wt $kuxwt f]# kLku, kku
{krf kuLkk LkkufhLkk ykf]# k s"kkkh
Au.
Wknh! : A $Lkki{kt B Lke {krfeLke kMkLkku

fLzxh Au. yuf r"Mk A yu kMkLku kuhfkhekq"of
[k"e {kko khLkk yLkuf kufkuLku E knkU[kze. B A
Lke kuhfkhe k y"uS heku s"kkkh Lkrn Xhu.
fu{ fu ykf]# A Lke Lkkufhe hr{#kLk kL#w Lkke.
kuLke Lkkufhe kMk fLzfxhLke nke, kMk zkE"hLke
Lkrn.
Ehkkkq"of fhuk ykf]# k fnu"kkk y"uS

s"kkkheLkk (%kt $hk f]#ku yirknkrMkf heku rLkV
k#k Au, #khu ke# wk#kuk k y"uS
s"kkkhee kkkk{kt ytkuS fk#kyu kksukh{kt
{kL# hk#wt Au fu f{o[kheyu Ehkkkq"of fhuwt ykf]#
kuLkk Vhs Mkkku kkZ heku Mktfk#wt nku# #khu kuLkk
rLk#kukk y"uS heku s"kkkh s%k#k nku# Au.
f{o[kheyu rLk#kukkLke Lkkufhe hr{#kLk ykf]# f#wO

nku# #khu s f{o[kheLkk fk#kuo k rLk#kukkLku
Mkk{kL# heku y"uS s"kkkh k%"k{kt yk"u Au. A
yu Lkkufhe hB#kLk ykf]#kuLku uz"k {kxu Mkk{kuLz
h[ue fkuxoLke fMkkuxe kMkt fhe. ku s%k"u Au fu
rLk#kukkyu yrf]k f#ko nku# ku"k f{o[kheLkk $kuxk
f]#ku k yk"k fk#o fh"k {kxu $kuxe yLku
yLkrf]k hek yrf]k fhe nku# ku k rLk#kukk
s"kkkh Xh&u. (Limpus v. London General
f{o[kheykuyu fhuk ykf]#ku k rLk#kukkLke

y"uS s"kkkheLku rLk#kukkLkk kkukkLkk ykf]#kuLke
s"kkkhe Mkkku kqt[""e Lkrn. su{Lkku f{o[khe
ykf]# fhu Au ku rLk#kukk f{o[kheLku hk$"k{kt fu
kuLke kh u$hu$ hk$"k{kt kkuku s"kkkh Xhu. khtkw
(Lister v. Hesley Hall Ltd, (2001) UKHL 22)
Wknh! : A Lke {krfeLke hkrkk Au #kt kuLkku

Lkkufh B Mkwhkk #"Mkk Mkt!ku Au. yuf r"Mk B
hkrkkLkk {nu{kLk C Lku {wku yu kk {khu Au.
A kuLkk f{o[khe B Lkk Ehkkkq"of fhuk nkhLkk
ykf]#Lkk k y"uS s"kkkh Au.
yn yu LkkU"wt {n"Lkwt Au fu Mkk{kL# fk#k{kt

{krf yk"k rLk#kukkyu [qf"ue "khLke hf{
k {krf yk"k rLk#kukkLku "kh [qf""k Lkkufh
yk"k f{o[khe s"kkkh hnu&u. ytkuS fk#k Lke[u
Lkkkrhf s"kkkhe (Vkk) yrrLk#{ 1978 Lke
uk"kEykuke fuxwtf yk"k kwt s "kh kuLkk
f{o[khe yk"k yusLx kkMkuke #kkMktk rLk#kukk
yLku {w# #k "Mkq fhe &fu.
Wknh! : A Lku kuLkk Lkkufh B Lkk C #uLkk ykf]#

k y"uS heku s"kkkh Xhk#ku. A yu C Lku Yk.
10,000 Lkwt "kh [qf#wt. B A Lku Yk. 10,000/MkweLkwt "kh [qf""k s"kkkh hnu&u.
Mkt#wk yu yk s$kkkhe
Mkt#wk s"kkkhe, yk s"kkkhe kkk Mkt#wk
kLku yk s"kkkhe &ku, "ke ykf]#Lkk fuMk{kt
ku yk"k "khu rk"keyku kkMkuke fu"e heku "kh
{u"u Au ku Mk{s"k {n"Lkk Au. yk &kuLkwt Lke[u
{wsk Au :
Mkt#wk s$kkkhe
ku yk"k "khu rk"ke kkfkhkuLke Mkt#wk
s"kkkhe nku# #khu ku{Lku Mkt#wk ykf]#fkko
fnu"k{kt yk"u Au. yLku huf #kkk heku
LkwfMkkLkLke fw hf{ Mkwe "keLku s"kkkh Au. yuf
rk"ke kwshe #, u$kkku kt kE # yk"k
u"kkh nuh kk# kku k% "ke ke
rk"ke/rk"keyku kkMkuke "khLke kqhukqhe hf{
"Mkq fhe &fu. "keyu Mkk{kL# heku rk"keykuLke
Mkt#wk s"kkkhe {u""k nkrLkLke yr"!k#kk
&ko""kLke hnu&u. "ke kuLkwt kwhukwY "kh yuf fhkkt
"khu "kh "Mkq fhe Lk &fu ku {n"Lkwt Au.
Wknh! : A C Lke {kLknkrLk fh"k B Lku W~fuhu Au. A

yLku B Mkt#wk ykf]#fkko Au. yLku ku C Lku
kLkkeLkk ykf]# k Mkt#wfk heku s"kkkh

hnu&u.
yk s$kkkhe
ku fu "khu rk"keykuLke k]kfT yk"k yk
s"kkkhe nku# #khu ku{Lku yk ykk M"ktk
ykf]#fkko fnu"k{kt yk"u Au. huf s% M"ktk
ykf]#fkko fnu"k{kt yk"u Au. huf s% LkwfMkkLk
yk"k nkrLkLkk ku{Lkk kkukkLkk Mktktrk rnMMkk {kxu
s "keLku #kkk heku s"kkkh Au.
Wknh! : A {kuxe kfze "u Au. yLku kuLke kkMku

ske "$ku B Lku kuLkkke Vxfkh"kLke {fe ykku Au.
C A kkMkuke kfze ELku B Lku kuLkkke {khu Au. A
yu C yLkw{u nw{k yu nkhLkk ykf]# k
yk heku s"kkkh Au. nw{ku keLku &khehef
E fh"k {kxuLkku ur$ke nkLke &k yLku f]#
fh"k {kxuLkk Ehkk MkkkuLkku #kMk yk"k {fe Au.
Mkt#wk yLku yk s$kkkhe
Mkt#wk yu yk s"kkkhe Lke[u k"kkh fkuE yuf
rk"ke Mkk{u s"kkkhe yk fh"kLkku ykkn hk$e
&fu. rk"keykuyu s"kkkhe yLku [wf"%eLkk
ku{Lkk Mktktrk {k%Lkwt r"!ksLk fh"kLke s"kkkhe
rk"keykuLke hnu Au. kuke Mkt#wk yu yk
s"kkkhe"kk ykf]#kuLkk fuMk{kt rk"keykuLke
s"kkkheLkk #kkk rnMMkk #kLk{kt ek rMk"k#
fkuE yuf rk"ke kkMkuke k{k{ "kh "Mkw fhe
&fk#.
Wknh! : xufrLkr&#Lk A B Lkk (h{kt "kuxh nexh {qfu

Au. "kkuo kAe keu xufrLkr&#Lk C "kuxh nexhLke
kkuX"%Lkwt rLkhek% fhe ku {tsqh fhu Au. "kuxh nexh
Vkxu Au. yLku B Lku E knkU[kzu Au. kuhfkheLkk
ykf]# k A yu C Mkt#wk heku yu yk heku
s"kkkh Au.
fh% 5 : ykf] ] #Lkk fk#kLkw t fkkfh%

yLku ku k
ykf]#Lkk fk#kLkwt [kuMk kukLke "khu
r"&uk%k{f Mkkk kqhe kkz"k ykf]#Lkwt Mkk{kL#
heku Mkt#kkt swe swe fkk{kt r"!ksLk fhe &fk#.
ykf]#Lke fkk{kt Ehkkkq"of ykf]#, Ehkk
rMk"k#Lkk ykf]#, y#k ykf]#, r{fk
ykf]#, Mkt"ikrLkf ykf]#, "ikrLkf ykf]#,
yk'kf ykf]#, Mkk{qrnf ykf]# yu yktkhhkxe#
{kLk" nfLkk ykf]#Lkku Mk{k"u& kk# Au. yk fzf
fkLkqLke fkkyku Lkke, k% fk#k Mkk{u yk"kk
ykf]#Lkk r"r!k fkhku Mk{s"kLkku Mkwk{ {kko Au.
Ehkkkq$ofLkk ykf]#ku
yuf fu "khu #kykuLku nkrLk knkU[kz"k #ku# heku
ykkWke $hu$h khe &fk# ku"k Ehkkkq"ofLkk f]#ku
&ko"ku.
Wknh! : ku%u "fekk khekk kkMk fheLku ku"wt

%kk A yu ykLkt{kt yk"e sE k% kufkSke
kuLkk nkk ykMkkkMk "T#k yLku yk r#k{kt
ykfM{f heku B Lkk {kuLku "k#w yLku B Lkwt Lkkf kqxe
k#wt. kuhfkheLkk Ehkk "khLkk ykf]# k A
s"kkkh Au.
Wknh! : A rk"uL{Lke Mke{ LkSf "k( kwLk:MkkkLk
fuLLkku {krf Au. $kMk fheLku {qskqk "k( fuL{ktke
Axfe sE "xu{kkwo B kh nw{ku fhu Au. A yu uEyu
kuxe fkS ee nku"k Akkt yu kktshkLke
{skqkkE yu Mkk{keLkk kkkLkk yk#kusLk{kt
kuhfkh Lk nku"k Akkt A !khke# ykf]# fk#k
Lke[u B Lku Mktkq%ok%u s"kkkh hnu Au. A Lkku "k(
fuL{ktke AxfeLku B kh nw{ku fhu ku"ku fkuE Ehkku Lk
nku"kke, yk Mktkq%o s"kkkhe"kwt ykf]# Ehkk
"khLkk ykf]#Lkku k$ku Au.
"kherhf ykf]#ku
!khk{kt Ehkkkq"ofLkk ykf]#ku{kt nw{ku nkhke

nw{ku, $kuxe fu, $kuxe Lkshfu, Ehkkkq"of
kk%er"k#f #kk, fkx ku{s s{eLk{kt
yk"u&, {k{kk{kt yk"u& yLku yLkrf]k
kn% su"k r{fk MkkkuLkk ykf]#kuLkku Mk{k"u& kk#
Au.
yuf fu "khu &kherhf E fhkkt "khu ykf]#ku

s%k"ku. &kherhf ykf]#ku{kt Ehkkkq"ofLkk yLku
Ehkk "khLkk ktLku ykf]#kuLkku Mk{k"u& kE &fu.
ku{kt yuf fu "khu #kykuLku &kherhf ELkku
Mk{k"u& kk# Au. &kherhf nkhke nw{k, $kuxe fu
yLku keS #kLku &kherhf E ytku kuhfkhe
ykf]#kuLkk {k%!qk k$k Au.
Wknh! : A Ehkkkq"of B Lkk {kU kh {wku {khe kuLkwt

Lkkf kkuze Lkkt$u Au. A nkhLkk Ehkkkq"ofLkk ykf]#
k s"kkkh Au.
Wknh! : A Ehkkkq"of B Lkk {ku kh {wku {khe kuLkwt

Lkk{ kkuze Lkkt$u Au. A nkhLkk &kherhf ykf]#
k s"kkkh Au.
Ehkk$khLkk ykf]#ku
Wknh! : A B Lku kuLkk Y{{kt kqhe u Au. yLku B

Akuz"k s%k"u Akkt (%k fkf Mkwe kkh%k $ku"kLke
Lkk kkzu Au. A $kuxe fuLkk &kherhf ykf]# k
s"kkkh Au. $kuxe fuLkk &kherhf/Ehkkkq"ofLkwt
ykf]# Mkkrkk fh"k {kxu fkuE fk#uMkh "kskek%k
rMk"k# "keLke nuhVuhLke M"ktkkk kh rk"ke Mktkq%o
rLk#tk% hk$u ku sYhe Au. (Davidson v. Chief
ykf]#fkkoyu Ehkkkq"of Lkn fhuk kk ykf]#ku

&ko"ku. Ehkk "khLkk (%kt$hk ykf]#ku yfM{kk
(Mkk{kL# heku kuhfkheLkk rfMMkk) nku# Au, khtkw yk
fkk k% fzf s"kkkhe yk"k rLkhkuk
s"kkkhe Lkk &ekof nuX yk"u Au.
Constable of North Wales & Another, (1994) 2

All ER 597)
y#k ykf]#ku
y#k ykf]#ku {ks yk"k rkckLku LkwfMkkLk fhu
ku"k ykf]#ku &ko"u Au.
y#k ykf]#kuLkk k$k{kt kLkke, fkukehkExLkku
!tk, MkkoLkk rLk#tk%Lkku Mk{k"u& kk# Au. (%kt$hkt
kukkrfkh{kt y#k ykf]#ku{kt Mkk{kL# heku
ykf]# fh"kLkku Ehkku sYhe nku# Au.
Wknh! : A ykk# hkxe# Mk{k[kh kk{kt yu"ku

u$ $u Au fu B yu kuLkk krkLku Auk#kuo Au yLku yLkuf
ke# Mktr{k hkukkuLkku kuLkk krkLku [uk kkzku Au.
yk ykkukku Mkk[k Lkke. A yk $kuxe {krnke Vk
yuxk {kxu Vuk"u Au fu ku B Lku ytkk fkh%kuMkh
rkhu Au. A kLkkeLkk y#k ykf]# k,
$kMk fheLku $kuxe kLkke fh"k k s"kkkh Au.
Wknh! : B (%kt "kkuoke kUkuh{kt huMxkuhkt [k"u
Au. kuLkk M"kr ktqhe [efLk {kxu ku%u Lkk{Lkk {u"e
Au. A kUkuhLkk ke !kk{kt huMxkuhkt $kuu Au. ku
yu"e nuh $kh ykku Au. kuLkk ktqhe r[fLkLke
huMkeke B Lke ktqh [efLkLke {q huMkeke Au. n"u A Lkk
ktqhe [efLk (%e Lkke kw%"kk"kk nku"kLkk
krh%k{u A Lke nuh$kh yu {uLkw{kt Akkuk {q B
Lke huMkekeLkk ktqh r[fLk &ku{ktke W!e kke
khkzLku krh%k{u kUkuhLkk (%k kufkuyu B Lke
huMxkuhktLke {wkfkk u"kLkwt kt f#wO. kuLkk krh%k{u B
Lke f{k%e{kt (%wt LkwfMkkLk k#wt. B fkukehkEx !tkLkk
y#k ykf]# k s"kkkh Au.
r{fkLku kkk ykf]#ku
"keLkk r{fkLkk fk#uMkh nf Mkkku $kuxe $
fhkkt ykf]#ku s%k"ku.
r{fkLku kkk ykf]#kuLkk k$k{kt s{eLk{kt

yk"u&, {k{kk (ytkk r{fk){kt yk"u&,
yLku yLkrf]k kn%, (%kt$hk kukkrfkh{kt,
r{fkLkk yk ykf]#ku{kt Mkk{kL# heku ykf]#
fh"k {kxu Ehkku sYhe kLku Au.
Wknh! : A Ehkkkq"of yu kh"kLkke yk"k

Mkt{rk rMk"k# B Lkk Vk{o{kt "u&u Au. f s{eLk khLkk
r{fk{kt yk"u&Lkk ykf]# {kxu s"kkkh Au.
fk#uMkh fkh% rMk"k# #k keLke s{eLk{kt
Ehkkkq"of "u&u #khu s{eLk{kt yk"u& kk# Au.
Wknh! : A Ehkkkq"of yLku kh"kLkke yk"k
Mkt{rk rMk"k# B kuLMk kkuMk E u Au. yLku B Lke
kuk{kt kkAe {qfkkt knuk kuLke Mkkku h{u Au. B
"MkwykuLkk yk"u& {khVk r{fkLkk ykf]#
k s"kkkh Au. "Mkwyku{kt yk"u& ytkk
r{fk hk$"kLkk nf Mkkku Ehkkkq"of $ Au.
Wknh! : A yu B rne{kt {fkLk{kt ^uxLkk
Mkkkekh Au. yuf"kh B MkkrLkf rMkLku{k{kt {w"e ukku
nkku. #khu A B Lkk Y{{kt k#ku yLku #ktke k{k{
V'Lk[h E ew yu kuLke knuLkLkk {fkLk{kt {qfe
ewt. B {w"e{ktke kkAku Vhkkt ku{Lkku Y{ Mktkq%o $ke
ukkt, A Lku kuLkwt kw V'Lk[hLkwt Mk s%k""k Lkk kkze
A r{fkLkk yrLkrf]k kn%Lkk ykf]# k
s"kkkh Au. yLkrf]k kn% {krfLkk ytkk
r{fkLkk fkLkk kkzeLku, r{fkLku LkwfMkkLk fheLku
yk"k r{fkLkku Lkk& fheLku fhkke {n"Lke $
Au.
Mkt$ikrLkf ykf]#ku
Mkt"ikrLkf yLku Mktr"kLkke kkt#he ykk#u nfLkk
!tk &ko"ku. ku{kt "ke !kuk kLkLkkhLku e"kLke fkuxo
Mk{k e"kLke fk#o"kne{kt ((%wt$t fkuf M"Yku)
hk# kxMke "khk{f LkwfMkkLke ykk"k{kt yk"u
Au.
!khk{kt Mktr"kLkLke f{ 300 {kt Mkhfkh k"ku {ktze

&fu yk"k kuLkk kh k"ku {ktze &fk# ku"e uk"kE
Au.
yu hu"u yfM{kkLke s"kkkhe Mkrnk "ikrLkf

ykf]#ku "Mkwykue k Mkkku fk{ kzkkt r"kLk yLku
r"rLk#{ku{kt {e &f&u.
Rudul Shah v. State of Bihar AIR 1983 SC

1806; Sebastian M. Hongray v. Union of
India, AIR 1984 SC 571, Bhim Singh v. State
of Jammu & Kashmir, AIR 1986 SC 494, and
Nilabati Behera v. State of Orissa, AIR 1993
SC 1960 Mkrnk Mke{kr[Yk fuMkku Mkt"ikrLkf
!khke# fk#k{kt yuf LkkUkkk k$ku kknf

yrrLk#{ 1986 Au. ku {k yk"k Mku"kyku{kt Q%k
Mkk{u Wkk#kuLkwt {k$w Q!w fhu Au. kknf Mkwhkk
yrrLk#{Lke S.14(1)(d) WkkLkLkk WkkLkfkko
yk"k Mku"k kqhe kkzLkkhLku kknfu "uXuk fkuE
LkwfMkkLk yk"k Mku"k nkrLk k kknfLku "kh
khefu ku ykku kuxe hf{ [qf""k rsk Vkuh{ nwf{
fhe &fu Au.
ykf]#kuLkwt ykk%k ykf]# yLku Mkt"ikrLkf

L#k#&k{kt su {n"Lkwt MkkLk {u""kLkk Au ku &ko"u
Au
Mkt"ikrLkf ykf]#ku Ehkkkq"of yLku Ehkk "khLkk
nkuE &fu.
Wknh! : sB{w yu fk~{eh hk#Lkk r"kLkMk!kLkk

#kkLkk{ Mk# A Lku r"kLkMk!kLkk {n"Lkk Mkk{kt
!kk ukk yxfk""k $kuxe heku hkfz fhe nke.
ku{kt kuLkku {k {n"Lkku nkku. A Lku y#k Mku
hk$"k{kt yk#k nkk. ku{Lku [kh r"Mk Mkwe
{uSMxux Mk{k hsq fh"k{kt yk#k Lk nkk.
r"kLkMk!kLkwt Mkk kwY k#k kk A Lku kkAke Akuze
{qf"k{kt yk#k nkk. sB{w yu fk~{eh hk#
{LkM"e yxfk#k, $kuxe hkfz yLku LkshfuLkk
Mkt"ikrLkf ykf]# k A Lku "kh [qf""k
s"kkkh Au.
$ikrLkf ykf]#ku
fkuxo Lkrn k% MktMku/r"kLkMk!kyu Q!e fhue
VhuLkk !tk {khVk Q!kt kLkkh Lkkkrhf $kuxk
f]#ku &ko"ku.
(%kt$hk "ikrLkf ykf]#kuLkwt {q Mkk{kL# fk#k{kt
Au. ku Mkk{kL# heku Mk heku r"kLk{kt {qf"k{kt
yk#k Au, suke kuLke kkkkkuLke Mkkk fhe &fk#
yLku kuLkk {n" kh !kh {qfe &fk#. kkk Mkwhkk,
WkkLke s"kkkhe, !kuk"xkkhLke s"kkkhe,
$kuhkfLke Mkk{ke, ykhku# yLku k#ko"h%Lkwt hk%
"ikrLkf ykf]#ku Ehkkkq"of yk"k Ehkk "khLkk

ykf]#ku r"kLk kh ykkh hk$u Au.
Wknh! : A B Lkk fkh$kLkkLkk WkkfLke s#kwhLke

wfkLk{ktke kqxLke Lk"e uze $heu Au. kqx kh nS
fuxwf nkrLkfkhf hMkk#% Au yu A Lkk kk{kt
[k{zeLkwt kezkfkhf o kk# Au. kuLkk krh%k{u kuLkk
zkkk kkLku kkk(kk kk# Au. kknf Mkwhkk yrrLk#{
{khVk r"fMkuk "ikrLkf ykf]#Lkk kuk Lke[u E
yu LkwfMkkLk k B A Lku s"kkkh Au.
yk%kf ykf]#
#kLkk "ukkh, "kr%# yk"k yk'kf rnk{kt
$ fh"kLkk e"kLke wf]#ku &ko"ku.
yk'kf ykf]#kuLkwt k% "ukkhLkk rLk#tk%Lkk
rMkktk, MkkoLkk fk#k yLku xMx-r"hkue fk#k{kt
hnuwt Au.
yk'kf ykf]#kuLkk k$k{kt, yk'kf yk"k
"ukkhLkk Mkt!o{kt e"kLke fk"kt (Mkkw yk"k
kuhfk#u), Aukhkze, kwLkkrnk swXk%wt, fhkhLkk !tk
{kxu [k""wt, yk'kf Mkt!o{kt kf{fe, "ukkh{kt
kuhfk#u $ (kuLkku kuhfk#u MkkLkkuke LkwfMkkLk
fhLkkh khefu k%) Wu$ f#kuo Au yLku kuhfkhe!#ko
$kuxkt rLk"uLkLkku Mk{k"u& kk# Au.
yk'kf Mkt!o{kt kuhfkheLkk fuxkf ykf]#kuLkku

fuxef"kh r""u[fku yk'kf ykf]#kuLke fkk nuX
Mk{k"u& fhu Au.
OBG Limited v. Allan, (2007) UK HL 21 Lkk
rLk%o# yLkwMkkh ytkuS fk#k nuX yk'kf

ykf]#Lke s"kkkhe #k $kuxwt f]# fh"kLkku
Ehkku hk$u #khu &Y kE # Au.
Wknh! : C $hu$h kqxe k#ku Au. yu $qk u"k

nuX Au. yu"wt Mkkhe heku %"k Akkt C rhk%#ku#
Au. yu kuLku Lkk%kteh"k A B Lku kuMkknLk ykku Au.
A Lkk fnu"k kh ykkh hk$eLku B C Lku {kuxe hf{Lke
kuLk ykku Au. ku Lkk%kt kw{k"u Au. C kkMkuke ku "Mkq
fh"kLke fkuE &#kk Lkke. A yk'kf Aukhkze yu
kwLkkrnk swXk%kLkk ykf]# k s"kkkh Au.
Wknh! : A %u Au fu B Lke C #u fhkhLke
s"kkkhe Au. ku s"kkkheLkku !tk fh"k B Lku
[k"u Au. krh%k{u C Lku LkwfMkkLk # Au. fhkhLkku
!tk fh"k [k""kLkk yk'kf ykf]# k A C
Lku s"kkkh Au.
Wknh! : A yLku B yu fhkh f#kuo Au fu B Lke xf
ftkLke A Lkk Vk{o{ktke kkS nk%e fhue &kf!kSLkwt
huf hr""khu ktkxkufLke &kf!kze kh{kt krh"nLk
fh&u. ke kkfkh C B Lku {fe ykku Au fu A Lkku
{kLkwt krn"nLk fhkku {kq{ kz&u kku ku kuLku
yxfk"&u u B Lke xf kke {qf&u. B zhe k#ku. yLku
krh%k{u A Lke fkuE k% &kf!kSLkwt krh"nLk
fh"kLke Lkk kkze. kuLkk krh%k{u A Lku (%wt LkwfMkkLk
k#wt. yn C kf{feLkk yk'kf ykf]# k A Lku
s"kkkh Au.
Wknh! : A yu B rkMkeo yuhuLk kLkk"Lkkh
Au. {n"Lkk yktkhhkxe# yuf &oLk{kt B Lkwt Lk"wt
yuhuLk {kuz kuLMk fh"kLkwt nkwt kuLkk ykkLkk
r"Mku f kuhfk#u B Lkk fkh$kLkk{kt u"&eLku B Lkk
Lk"k yuhuLkLkwt {kuz keLku sqLkw yLku ykuAwt
fk#ok{ {kuz {qfu Au. B Lkwt yuhuLk &oLk{kt ykuAwt

fk{ ykku Au. krh%k{u yuhuLkLkk (%k ykuzoh h
kk# Au. A"ukkh Mkkku kuhfk#u $ fh"kLkk yu
kuhfk#u MkkLkku khk LkwfMkkLk knkU[kz"kLkk yk'kf
ykf]# k As"kkkh Au.
Mk{qn ykf]#ku
yuf yk"k "khu (Mkk{kL# heku fkukkuohux yk"k
hk#) rk"keyku Mkk{u yLkuf !kuk kLkLkkh "keLku
Mkktfkk r"kLke kkk &ko"ku. Mk{qn ykf#ku{kt
Mk{qn ykkrk ykf]#, Mk{qn r"kk%w ykf]#ku yLku
Mk{qn Wkk s"kkkhe ykf]#kuLkku Mk{k"u& kk# Au.
Wknh! : knwhkxe# hMkk#% ftkLke D Lkku !kukk

hMkk#% kLx kuhfkh Mkk{ke kuh%kuLku fkh%u ef
kk# Au. ku "kkk"h%{kt uhe hMkk#%ku Akuzu Au. kuLkk
krh%k{u nhku {k%Mk {]#w kk{u Au. yu !kukkLkk
ku Mk{#Lkk yLku !r"#Lkk (%kt kk rLk"kMkeykuLku
E knkU[e Au. D Mk{qn ykf]#Lkk n"u kAeLkk
{wf{k{kt kLk s"kkkh hnu&u.
Wknh! : G {kuxe Vk{koM#wxef ftkLke Au. ku
Wk&k{f "k r"fMkk"u Au. ku k% "koke kh{kt
"u[k# Au. kkuzk Mk{# kAe yu"wt &kuk#wt fu su{Lke
{kkkykuyu Mkk!ko"Mkk hr{#kLk yk "kLkku Wk#kuk
f#kuo nku# ku{Lkk Lk"k kkfku{kt G Lke yk
Wk&k{f "kke yLkuf sL{k $k{eyku w:$ ykz
yMkh kuk y$khk hr{#kLk G Lkk kuhfkhe!#ko
Mkk{ke kuh%kuLku fkh%u &kukE Lk nke. G n"u
kAeLkk Mk{qn ykf]#Lkk {wf{k{kt s"kkkh Au.
yktkhhkxe# {kLk$ nf{kt ykf]#ku
yktkhhkxe# {kLk" nfLkk $k yu Lkerkyku r"kLke
rLk"kh%Lke uk"kE fhkkt nku# kuLkk $kuxk f]#ku yk
&ko"u Au. yk fkhLkk yktkhhkxe# ykf]#Lkk
k"kLkk k$k{kt ykf]# {kxu "khLke {ktk%e,
#wk kwLkk, "t& fu rkLkku WAu, kuhfk#u MkkUk%e
yLku k#ko"h%e# qk%{kt Mk{k"u& kk# Au.
kesw {n"Lkwt LkkUkkk $k y{urhfLk r"kLk r"u&e

ykf]# k"k yrrLk#{ Alien Tort Claims Act,
1789 Au. ku y{urhfkLke Mk{"k#e fkuxkuoLku &kuLkk
fk#kLkk yk"k y{urhfkLke MktrLkk fk#kLkk !tk{kt
fhuk ykf]# {kxu s r"u&e khk fkuE e"kLke
{wf{k kh kukkrfkh ykku Au.
ykf]#Lkk fk#kLkwt kuk fkuE k% heku rMkr{k fu
#k#kr#k fhk#wt Lkke. kuLke $qk [[ko [kw hnu Au.
yLku ku LkkUkkk krk{kt hnu Au. k$k khefu
yk"u&Lkwt ykf]# yLkuf Mke kkA E ske
k%"kkkk k[eLkkk "u Au, #khu fk#ku
(zLkkhk, fkuxo yLku r"kLkku yufktkLkku !tk, kkMk,
ke# fLkzkk yu Mkk#kh LkwfMkkLk su"k {k%{kt
ykwrLkf yLku r""kkMk ykf]#ku ytku [[ko [kwt
hk$u Au.
r"kkLk yu kikurkfe{kt ykwrLkf r"fkMk Lkirkfkk
yu MktMf]rkLke kkke r"!k"Lkk yu yk'kf yu
Mkk{krsf Lkerk{kt srx krkke sYhe kL#wt Au fu
ykf]#Lkk fk#kyu k% Mkkk r"fMk"wt uEyu yLku
fkLkqLke wf]#ku{ktke W!k kkkt Mktkq%o LkwfMkkLk yu
w!ko# Mkkku fk{ kkz"k kkukkLke kqhke Vhe #k#k
fh"e kzu.
Mkk[w kkueyu kku ykf]#Lkku Mk{k fk#ku Lkirkfkk

kh Mkkk#ku yLku h[k#ku Au. kuke ykf]#kuLke
s$kkkheke rLkhtkh $ke ske yLku r$Mkhke ske
r{#kokLku fzf k!u yk$k yk'he heku kt
fh$kLkwt y!zkk k!k"u. (Jay Laxmi Salt
Works (P.) Ltd. v. State of Gujarat, (1994) 4
SCC 1)
kuhfkheLke fkk fe kt kke Lkke. (Lord

Macmillan in Donoghue v. Stevenson, [1932]
AC 532)
fh% 6 : rLkhku k s"kkkhe
fzf s$kkkhe : The Rule in Rylands v.
Rylands v. Fletcher, 1868 (19) LT 220
Mke{kr[LnYk fuMk{kt fzf s"kkkheLkwt kuh%

Mkkk"k{kt yk#wt Au. yutkku y{urhfLk ykf]#kuLkk
fk#k{kt [kw hkwt Au.
Rylands v. Fletcher Lkk rLk#{{kt uk"kE Au fu su
kkukkLkk nukw {kxu kkukkLke s{eLk kh k"u Au, yufXwt

fhu Au Lku kkuVkLk fh"k Mkt!r"k fkuEk% "Mkw #kt hk$u
Au, ku%u ku kuLkk u${u hk$"w Au. Lku ku{ Lk fhe &fu
yu ku Axfe # kku ku Axfe s"kLkk fwhke
krh%k{ M"Yk k{ ryu LkwfMkkLk k s"kkkh
Au.
yk rLk#{ nuXLke s"kkkhe fzf Au. "Mkw ku
#kLkk EAkkq"ofLkk fk#o, fMkqh yk"k kuhfkhe
rMk"k# Axfe kE yu ku nku"kLke kuLku $kh Mkwk Lk
nke.
yk rLk#{ s{eLkLkk yfwhke Wk#kukLku s kkw kzu
Au. ku s{eLk khLke "Mkwykuu fwhke heku kkw kzkku
Lkke. i"efk#o yk"k y%e #kLkk f]# yk"k
E kk{ue #kLkk fMkqhLkk fkh%u nku# yk"k
Axfe ske "Mkw E kk{ue #kLke Mkt{rkke nku#
yk"k fuxef kkkkku{kt "ikrLkf Mkkk nku#.
Wknh! : A kuLke r{fkLkk kt r"Mkkh{kt {kuxku

!#tfh fqkhku hk$u Au. B ALke r{fk{kt "u&u Au
yLku #ktke skkt knuk kt r"MkkhLkku h"ku $kue
Lkk$u Au. kkuzef r{rLkx kAe fqkhku Axfe sE ALke
r{fk knkh B Lku fhzu Au. fzf s"kkkhe Lke[u A
B Lku s"kkkh Lkke, fu{ fu B Lke fMkqhLku fkh%u fqkhku
ALke r{fk{ktke Axfe k#ku nkku.
"]rk su heku yLku Mku fh"k{kt yk"e Au kuLkk
fkh{kt yMkk{kL#, yMkkkh%, yk"kYk yk"k
y#ku# "]rkLke rLkVkk{ktke nkrLk kk#, kku fzf
s"kkkhe k"k fkuxkuoyu Rylands v. Fletcher Lkk
fuMkLkwt ykoxLk f#wO Au. kuke fzf s"kkkheLkwt
Fletcher
ykf]#kuLkk fk#k kh y{urhfLk rhMxux{uLxu Rylands

Lku y#tk u${e "]rkyku{kt rMkr{k fheLku rMkr{k
M"Yk{kt M"efk#kuo Au. $qk s fkS u"k Akkt ku{kt
f{e Lk fhe &fk# ku"k #k, s{eLk yk"k
{k{kkLku kt!eh nkrLkLkwt u${ hnuwt Au.
Wknh! : B Lkwt hMkk#% fkh$kLkw uhe stkwLkk&f yu

fexLkk&f "kyku kLkk"u Au. yuf r"Mk "ese B Lke
r{fk khLke xktfeLku ykzk"kke uhe kuMkLkwt kkh
kk# Au. ku ALku E fhu Au. Rylands v. Fletcher
Lkk fuMk nuX B ALku fzfk%u s"kkkh Lkrn kk#,
fu{ fu uhe kuMkLkk kkhLkwt fkh% i"ef]# Au. ku{
Akkt, !khke# fk#k Lke[u ALku k#ue E k B
ALku kLk s"kkkh hnu&u.
Mktkq!o s$kkkhe : The Rule in M. C. Mehta v.
fh% 7 : ku hfkheLkw t ykf] #
kkr{f ykkh yMkkkh% u${ Q!wt fh"k{kt

hnuwt Au.
Union of India
M. C. Mehta v. Union of India, AIR 1987 SC
1086 (Oleum Gas Leak case) {kt !khke# Mkwr{
fkuxoLkk [wfkkyu !khk{kt Mktkq%o s"kkkheLkwt yuz

kuh% Mkk#wt Mktkw%o s"kkkheLkk kuh% yu fzf
s"kkkheLkk kuh% "[uLkku yk"~#f kVk"k yu Au fu
Mktkq%o s"kkkhe (hk#) {kt Mkx heku #ke{kt
kkk"u fkuE yuf yk"kLku yeLk Lkke.
Oleum Gas Leak case {kt hnuk rLk#{{kt yu"e
uk"kE Au fu Wk{ u${e yk"k ytkkok heku

!#tfh "]rk{kt hkufk#wt nku# yLku yk"e u${e
yk"k !#tfh "]rkLke fk{keheke fkuEfLku nkrLk
knkU[u kkk Wk{Lku hkuf"k{kt yk#wt nku# #kt
yfM{kkke yMkh kk{uk kkLku "kh [qf""k
Wk{ fzfk%u yLku Mktkq%ok%u s"kkkh Au yu
yk"e s"kkkhe (hk#uLkzT) {kt rLk#{ Lke[uLke fzf
s"kkkheLkk ykf]#Lkk rMkktkLke Mkk{u fkuEk%
yk"kLku ykeLk Lkke.
Mkwr{ fkuxuo "w{kt W{u#wO nkwt fu Mktkq%o s"kkkheLkk
fuMkku{kt "khLkwt {kk Mktfk#uk Wk{Lkk #kk yu
&k Mkkku MknMktkt hk"kwt nku"w uEyu.
Wknh! : B Lkk hMkk#%e fkh$kLkk{ktke ef kkk

uhe kuMkke ALku E knkU[e Au. yk fkh$kLkwt
stkwLkk&f yLku fexLkk&f "kyku kLkk"u Au. ALku
k#uk LkwfMkkLk k B Mktkq%ok%u As"kkkh Au.
rk"keLkk "ko%qfke "ke kh kuh"kske u${

Q!w k"kLkk krh%k{u "keLku E knkU[u yuxu
kuhfkh ykf]# ykf]kfkkoLkw EhkkLke {kLkrMkf
Mkrk kuhfkheLkk ykf]# Mktkt{kt yMkwk Au.
kuke kuhfkhe Ehkkkq"of ykf]# Lk nku"kke, ku
kukLke s"kkkhe Q!e fhu Au.
kuhfkheke fhuk f]#Lkk ytk!qk !kk Lke[u {wsk
Au.
Vhs : y{wf kuh% {wsk "ko"kLke rk"keLke
fk#uMkh Vhs Au. ku keykuLku kuh"kske
u${ rLk"khu Au.
yLkwfq Lk k"wt : rk"keLke "ko%qf/"koLk
kuh%Lku yLkwfq Lkke.
LkSfLkwt fkh% : rk"keLkwt kuhfkhe!#wO f]#
yu "keLku E yLku kuLkk krh%k%u nkrLk "[u
kqhke LkSf fkh%Yk fze nku"e uEyu.
$hu$h LkwfMkkLk : "keyu fk#uMkh {kL# fkhLkk
LkwfMkkLk yk"k nkrLk $hu$h "uX"e uEyu.
Wknh! : Afkh [k"u Au, khtkw ku kuLkk {kukkE

VkuLk yk"k fkhLkk Mxeheyku kh u#k fhu Au yLku {kko
kh kqhkwt #kLk ykkke Lkke. ALke fkh B Lku "kku Au.
yu E knkU[kzu Au. zkE"k fhke "$ku {kko
khLkk hknkheLke Mkt!k u"kLke Vhs ALke nku"kke,
kuhfkheLkk ykf]#Lke sYhe#kkku Mktkkukk# Au.
A{kko kh #kLk Lk ykke fkSLke Vhs k"ke
Lkke ku B Lku fk#uMkh {kL# ELkwt LkSfLkwt fkh%
Au"xu kku B Lku E kE nku"kke $hu$h LkwfMkkLk k#w

Au.
kuhfkhe{kt fkSLkwt kuh!

ykf]#Lkk fk#k{kt fkSLkwt kuh% Mk{kLk Mktukku{kt
fkSkq"of Vhs k"ke "$ku kwr&ke #kyu
&ko""e uEyu. ku Mk{s yLku Mkk"kLkeLkwt {k%
fkSLkwt kuh% Au. #ku# #kLkwt kuh% nukwke
kuh% Au. ku Mkhuhk& #kLkk kuh% fhkkt r!k Au
ykf]#Lkk fuMk{kt fkSLkwt kuh% Lke fh"k{kt
{n"Lkku & yk Au : Mkk{kL# kwr&ke #ku#
#k fE?
Wknh! : A"Lk{kt kuLkk kzk"Lkk Mku ykk kxk"u

Au. #khkk ku kw kuf fhk"u Au. yLku ykk kwk#k
rMk"k# fu kzk"kwt Mk Akuze # Au. kuLkk eu "Lk{kt
{kuxe ykk Vkxe Lkefkkt {kuxwt LkwfMkkLk kk# Au.
AkuLkk kuhfkhe!#ko f]# {kxu s"kkkh Xh&u, fu{
fu Mk{kLk Mktukku{kt kwr&ke #kyu ku Mk
Akuzkkt knuk ykk kwk"e ee nkuk.
y{wf fuMk{kt fkSLkwt sYhe kuh% Lke fh"k{kt yLku
kuLkwt r"&uk% fhke "$ku LkkU"kLkk ku {n"Lkk {wk
yk Au:
"keyu yu &ko""wt uEyu fu rk"keLkk "koLku
"ke kh nkrLkLkwt kuh"kske u${ kwt Au.
rk"keLkk "koLkLku krh%k{u "keLku E kE Au.
kuxwt s &ko""kLkwt "ke {kxu kqhkwt Lkke. "keyu
&ko""wt uEyu fu rk"keLkwt "koLk, su Mk{#u yk
kL#w #khu nkrLkLkwt y#ku# u${ kkwt nkwt.
$Mkw kkuku s kkukkLkk {kxu kkuu Au ku rMkktk

"Mkw kkuku s kkukkLkk {kxu kkuu Au Lkku rMkktk
"keLke khVu%{kt {skqk kkh% Q!wt fhu Au fu
kuhfkhe $hu$h nke. yuf"kh "Mkw kkuku s
kkukkLkk {kxu kkuu Au Lkku rMkktk kkw kzkkt
kuhfkhe k rk"ke fu"e heku $hu$h s"kkkh
nkku ku ytku "w &ko""kLke sYh Lkke, fu{ fu

fkSLke Vhs yu !tkLkk k"ku yfM{kkLkk
fkh{ktke kkh"e &fk#.
Wknh! : AyukuLzuxku{e &e#k (yktkhzwt qh

fh"wt) kAe kuLkk kux{kt yLku kuZwLkk !kk{kt w$k"kLke
Vhe#k {kxu ku{Lkk zkuxhLkk #kt kE. k-rfh%u
&ko#wt fu kkeke AheLkk f yLku ykfkhLke fkuE
kkwLke "Mkw kuLkk kux{kt Au. "Mkw kkuku s kkuu Au ku
&ko"u Au fu yukuLzuxku{e fhLkkh kfkh kuhfkh
nkku.
ytkuS fk#k yk"k !khke# fk#k Lke[u "Mkw
kkuku s kkukkLkk {kxu kkuu Au Mkk{kL# heku
MkkrkkeLkku kkus kqhukqhku Qxk"u Au. yk rMkktk kkw
kkz"k {kxu Mkk{kL# heku k% &hkku Mktkkuk"kLke nku#
Au.
Mkwk E yk"k yfM{kk yu"k fkhLkku Au fu
Mkk{kL# heku kuhfkhe rMk"k# kLku Lkn.
Wknh! : kfkh B eo ALkk {ks kh &e#k fhu

Au, #khu eoyu kuLkk s{%k kk{kt w$k"kLke
Vrh#k fhe nke.
rk"keLkk Mktkq%o rLk#tk%Lke yth MkkLkke
E yk"k LkwfMkkLk k#wt Au.
Wknh! : hu"u kkzo ALku xuLkLkk fkuMkk ykk {qf#k

nkk. ku h"ku kt fh"k. rMkLkLke M"e[ fh"kLke
kuhfkhe k$"u Au. krh%k{u ku xuLk ykzk# Au. yLku
$qk LkwfMkkLk kk# Au. "Mkw kkuku s kkukkLkk {kxu
kkuu Au kkw kzu Au. fu{ fu rk"ke hu"uLkk Mktkq%o
rLk#tk%Lke ythLkk MkkLkke E knkU[e nke.
E fkuE M"iAf kkkke kE Lk nke yk"k
E kk{u kkfkhLkku ku{kt fkuE Vkku Lk nkku.
Wknh! : ALke E{khk{kt hnuk yur"uxhLkku

rLk!k" B Lke ftkLke fhu Au. B yur"uxhLkk kkh%k
kh LkkurxMk {qfu Au fu yur"uxhLke fk{kehe khkkh Lk

nku"kke, rLk"kMkeykuyu MkezeLkku Wk#kuk fh"ku.
Akkh%k khke LkkurxMk qh fhu Au. kkAke ku r"Mk
hkku {kuzu (uh kkAk Vhkkt Ayr"uxh{kt "u&u Au.
ku%u LkkurxMk qh fhe nke ku"wt ku !qe # Au.
krh%k{u y#ku# fk{keheLku fkh%u ALku E knkU[u
Au. ALkku ku{kt Vkku nku"kke "Mkw kkuku s kkukkLkk
{kxu kkuu Au rMkktk yn kkw kz&u Lkn.
fh% 8 : ykf] #Lkk fu M kLkw t r"&u k%
ykf]#Lkk fk#kLku kkk fkuE fuMkLkk r"&uk%{kt
k% kkkLke Mkke r#k{kt Lke[uLkkLke r"[kh%k
fh"kLke sYh Au:
ykf]# {kxu kkr{f ryu fuMk Au? fhkh,
kwLkk yk"k r"{k ftkLke su"e fk#kLke keS
&k$k {kxu nfefkku "khu #ku# heku {kVf yk"u
Au?
r"[kh%k {kxuLke nfefkku ukkt; ykf]#Lkk {n"Lkk
k"kuLkwt r"&uk% yk kkk{kt yk"u Au. "feu
kqAeLku Lke[uLkk &kuLkk s"kk ykk"k uEyu.
Mkqr[k Vhs : fkuLke Vhs fkuLkk #u Au? yk
VhsLke kkkk &wt Au?
!tk : VhsLkku !tk k#ku nkku? fku%u f#kuo
nkku? fu"e heku f#kuo nkku? !tk Mkkrkk
fh"kLkku kkus fkuLkku Au?
E : VhsLkk !tkke E kE Au? fkuLku?
fE heku?
ELke {krfe : Mkwk E fkuLke fne
&fk#? nkrLk ykkWke uE &fk# ku{
nke? nkrLk rLk"khe &fk# ku{ nke? nkrLkLkwt
"kMk"{kt f#w fkh% nkwt? ELkwt LkSfLkwt
fkh% f#wt nkwt?
ykf]#Lkku kkr{f ryu fuMk nkku kku E
knkU[kzLkkh : rk"keLku Mkwk ykf]# {kxu
f#k k[k" Wk nkk? ykf]# {kxu Wk
k[k"{kt Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au.
!kuk kLkLkkh-"keLke Mkt{rk (Mk Mkt{rk yu

k'!k Mkt{rk ktLku Mkrnk) : fk#ku Mkk{kL# heku
s Mk heku yk"k k'!k heku kuLku E fh"k
fkuEfLku Mkt{rk yk"k kh"kLkke ykku ku"ku "ke
{kxu fk#ku Mkk{kL# heku rLk"kh% {kxu uk"kE
fhkku Lkke. yk k[k" k% fuxef "kh "keLkk
u${Lkk yLkw{kLk kh yk"k EAk hk$LkkhLku
fkuE E kE Lkke("kuuLx) {khVk #k k#ku
Au.
Wknh! : A rLk#r{k rfux {u[ swyu Au. Mxuze#{Lkk

&ofkuLkk kuk{kt kuxTMk{uLku zkLku Vxfkhe A hLk f#ko
#khu kuLku rfuxLkk zkke E kk# Au. yk kLkk"
ykkWke uE &fk# ku{ Au. rLk#r{k ukfku rfux
{u[ u"k rxrfx $heu #khu ELkwt &# u${ kuyku
M"efkhkk nku# Au. #khu ELkwt &# u${ kuyku
M"efkhkk nku# Au yu"wt yLkw{kLk fh"k{kt yk"u Au.
rk"keLkk Mkt{rkLkk k[k" yk"k EAk
hk$LkkhLku fkuE E kE Lkke Lku fkh%u A Lkku k"ku
[ke &fu Lkrn.
M"k[k" : M"k[k"Lku ykk "kh"k{kt
ykf]# fhLkkh rk"keLku fk#ku s"kkkhe Lk
MkkUku. M"k[k"Lkku yk&hku u"kLkku rLk%o# #ku#
nku"ku uEyu.
Wknh! : A{kuxe Ahe (w{k"u Au yLk B Lkk kkfu&

#u Mke # Au. ku C Lku {khe Lkkt$&u yu"e [eMk
kkzkkt, C Lku AheLkk (kke yxfk""k A Lku {khu Au A
Lkk nkhLkk ykf]#Lkk k"k Mkk{u keLkku
k[k""kLkk k[k"Lkku MkVkkkq"of Wk#kuk fhe
&f&u.
r{fkLkwt hk% : kuLke kkukkLke yk"k ke
fkuEfLke r{fkLkwt hk% fhke "$ku ykf]#
fhLkkh rk"keLku fk#ku s"kkkhe Lk MkkUku
r{fkLkwt hk% fh"kLkku rLk%o# #ku# nku"ku
uEyu.
Wknh! : A Mkkke {&k (w{k"u Au yu B Lkk

kfzkLkk {fkLk #u (Mke # Au. ku Mk{#u ku kq{
kkzu Au fu ku {fkLkLku kke Lkk$"kLke Au. A Lku {fkLk
kkke yxfk""k B A Lku {khu Au. A Lkk nkhLkk
k"k Mkk{u r{fkLkk hk%Lkku k[k" B MkVkkkq"of
fhe &f&u.
rk"keLke &k : rk"ke ykf]#fkko
fk#uMkh heku fk{ [k"e &fu ku{ Lk nku# kku
ykf]#Lke s"kkkheLkk k"k ytku ku MkV
k[k" khefu fk{ ykku Au yk k[k" r"u&e
Mkk"o!ki{, {wLMke, Lkkkh, kwLkukkh #kyku
L#k#ktk, Mkkeh, {kLkrMkf y#"Mkkke kezkke
#kyku keue #kyku yLku ku!kLk
#kyku Mkrnk sqk/#kyku yk k[k"Lkku
Wk#kuk fhe &fu. ku{kLkk kk &k Mktkt{kt
$kMk xufrLkf yLku fk#o"kne r"k#f &ku hsq
fhu Au. Mkwk ykf]# khk sYhe {LkLke Mkrk
kh (%e kkkkku ykkh hk$&u.
Wknh! : A kuLke fkh [k"ke nke #khu kuLku

hkukLkku ykfM{f nw{ku k#ku. yufkyuf yk"uk
hkukLkk nw{kke kuLku kkk(kk k#ku. ku kuLkk fk#o kh
rLk#tk% hk$e &fke Lk nke fu zkE"k kku!k"e &fe
Lk nke. fkh [kw hne yu kkuzef r{rLkxku kAe ku%u
B Lku "kkzwt yu E knkU[kze. B Lkk kuhfkheLkk
ykf]#Lkk k"k Mkk{u A Lke &kLkku y!k" MkV
k[k" khefu Lke"z&u.
"kske !q (rk"keLke nkrLk knkU[kz"kLke
{ue {fe Mkrnk): f]# sYhe yu/yk"k
"kske Au. yu"e !q!hue {kL#kk nuX
ykf]# fhkkt rk"keLku fk#ku s"kkkhe Lk
MkkUku.
Wknh! : "uheLke wfkLk{kt kt Mk'fx fu{uhkLkwt

MkwrLk#tk% fhkkt Mkwhkk kkzuo MkktsLkk (hkfeLkk Mk{#
hr{#kLk MkkuLkkLkwt f{ke LkufuMk [kuhkk A Lku u#ku.
A MxkuhLkk {w# !kk{kt Mke # Au. yLku B Lku
yxfk"u Au. ku A Lku $qk {kku u$k# Au. yLku ku%u
keku kku&kf knu#kuo Au. A yu su knu#kuo nkku kuLku ku

{kku yk"u Au. 20 {eLkex kAe kkueMk yk"e &ku
kqAu Au. $kuxe Lkshfu k B Lkk ykf]#Lkk k"k
Mkk{u "uhkkLke wfkLk #ku# !qLkk k[k"Lkku
MkVkkkq"of Wk#kuk fhe &f&u.
sYhe#kk (nuh sYhe#kk yLku $kLkke
sYhe#kk ktLku Mkrnk) : nuh sYrh#kk yk"k
$kLkke sYhe#kk{ktke krh%k{Lkwt Mk{k LkwfMkkLk
(xkz"k rk"ke ykf]# yk[hu Au. fk#ku
rk"keLku s"kkkhe MkkUk&u Lkrn.
Wknh! : &nuh{kt Vkxe Lkefue {kuxe ykk

hr{#kLk, A kuLkk (h{ktke &# kuxe "Mkwyku
k[k""k kkfkrf #Lk fhkku nkku. rMkrLk#h
Mkhfkhe yrfkhe B ykkLku ykk "ke yxfk""k
yLku LkSfLke E{khkku Mkwe kuLku Vukke yxfk""k A
Lkk {fkLkLkku Lkk& fh"kLke yrf]rk ykku Au. A Lkk
ykf]#Lkk k"k Mkk{u B nuh sYrh#kkLkk k[k"Lkku
B MkVkkkq"of Wk#kuk fhe &f&u.
fkh%Yk &]t$k{kt kqx (Lk"k fk#oLkku nMkkukLkku"Mk yuxTMk ELxh"urLk#LMk) : rk"keLkk
ykf]# yu "keLku LkwfMkkLk "[u fkh%Yk
&]t$k kkuzu Au ku fuxwtf Lk"wt nMkkuk fhLkkh fk#o
nku# #khu fk#ku rk"keLku s"kkkhe MkkUk&u
Lkrn.
Wknh! : A kuhfkheke kk%eLke {w# Lke kkuze

Lkkt$u Au. fuxwtf kk%e B Lkk {fkLk{kt "u&u Au.
kkukkLkk (h{kt kk%e "u&"kLku fkh%u B Lkk {fkLk{kt
kkuzkf r"Mk kuLke knuLkk%eLkk (uh hnu"k # Au. yk
Mk{# hr{#kLk, ku(h yLkrf]k fksukh B Lkwt
{fkLk kkuzeLku yth sE $qk LkwfMkkLk fhu Au.
yLkrf]k h$zuyu fhuk {fkLkLkk LkwfMkkLk k B
A Mkk{u k"ku {ktzu Au. yLkrf]k fksukhkuLkk
kkktyu fhuk LkwfMkkLk k s"kkkhe{ktke Axf"k
kk%eLke {w# LkeLku kuhfkhekq"of kkuze Lkk$"k yLku
yk$he LkwfMkkLk "[u A yLkrf]k h$zuLkk kkk
nMkkukLkk Lk"k kkkt Lkku"Mk yuxTMk

ELxh"urLk#LMkLkku k[k" MkVkkkq"of fhe &f&u.
Mkwk fuMk{kt Wk k[k" kife fkuE fk#uMkh kkw
Lk kzu, kku rk"keyu [qf""kkkk "kh f#k
krhkku Lke fhu Au. yu/yk"k "keLku f#k Wkk#
Wk Au? "keLku Wk Wkk#ku{kt Lke[uLkkLkku
Mk{k"u& kk# Au.
"khk{f LkwfMkkLke : "uXuk LkwfMkkLk yk"k
nkrLk k "kh khefu "keLku [qf""kkkk
Lkk%kt ykk"k.
Wknh! : B Lkk kuhfkhe!#ko zkE"kLku fkh%u A Lku

kt!eh &kherhf E kk# Au. yk ELkk krh%k{u
kkuku MkkS Lk kk# #kt Mkwe fk{ fhe &f&u Lkrn. A yu
ELke kkeke Mkkh"kh ytku k% k%kt $[o"k kz&u.
"khk{f LkwfMkkLke k B Mkk{u A Lkku ykf]#Lkku
k"ku A Lku yk LkwfMkkLk B Lku kke fh"k, Vk""k
yk"k kuLkwt Vhe r"kh% fh"kLke Aqx ykku Au.
r&kk{f "kh (Wknh% Yk "kh khefu
k% yku$k# Au) : rk"ke yLku ku"e
#kykuLku suLkkke "keLku E kE ku"wt fk#o
fh"k{ktke Mkwkh"k yLku yxfk""k {kxu
"khk{f LkwfMkkLke $kMk yMkk{kL# fuMkku{kt s
ykk"k{kt yk"u Au. (Rookes v. Barnard,
(1964) 1 All ER 367) su{kt r&kk{f
"khLke Aqx ykk"k{kt yk"u Au. ku k% s
Mkrk{kt Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au. Mkhfkhe
f{o[kheyku khk {Lkfkhe, {LkM"e yk"k
yMkt"ikrLkf kkkt; rk"keLkwt "koLk kuLkk {kxu
k! {u""k k%khe kq"of nku# yu #kt
r"kLku Mk heku kuLku yrf]k f#wO nku#.
Wknh! : A Mkhfkhe ktkLkku f{o[khe yu fk{kh

#wrLk#Lk B Lkku Mk# Au. "i[krhf {k!ukuLkk fkh%u A
#wrLk#Lk{ktke hkSLkk{w ykku Au. A kuLke Lkkufhe{ktke
hkSLkk{w ykku yk"k kuLku Lkkufhe{ktke qh fh"k{kt Lk
yk"u #kt Mkwe B #wrLk#Lk y[kuMk {wkLke
nzkkLke {fe ykku Au. B A Lkk rLk#kukk kh kuLku

Lkkufhe{ktke Vhs {kufwV fh"k kk% fhu Au. kkuzkf
r"Mk kAe A Lku #ku# LkkurxMkLkk kk{kt yuf
yX"kze#kLkwt "ukLk [qf"e kuLku Lkkufhe{ktke khkhV
fh"k{kt yk"u Au. LkkufheLkku fhkh Mk{k fh"k {kxu
kuhfk#u MkkLkku Mkrnk kf-{feLkk ykf]# k
A Lkk k"k{kt B r&kk{f "koLk {kxu s"kkkh hnu
Au.
{LkkEnwf{ke hknk : nkrLkLke {fe [kw hnuke
yxfk""k Mkk{kL# heku fkuxoLkku nwf{.
Wknh! : B hnu%ktf r"Mkkh{kt A Lkk (hLke kLk

kkMku $qk s y"ks fhke #tkMkk{ke"kwt hMkk#%
fkh$kLkwt [k"u Au. ku $qk s qk% Vuk"u Au. A B
Mkk{u $kLkke Wk" k {wf{ku [k"u Au. A kuLkk
ykf]#Lkk k"k {khVk {LkkE nwf{Lke hknk {ktku
Au. ku nkLkk Mku B Lkwt hMkk#%Lkwt fkh$kLkwt [k""k
yxfk"u Au yk"k {LkkE Vh{k"u Au.
ykf]#Lkk k$k {kxu {kktz
ykf]#Lkk k"k n fhkkt "ke yk"k rk"keLke
"fe {kxuLke Wk#kuke kkkMk #ke{kt Lke[uLkk
{kktzLkku Mk{k"u& kk# Au.
MkkrkkeLkku kkus Mkk{kL# heku "ke kh nku# Au.
"keyu Mkkrkk fh"wt uEyu fu rk"keLke "ke
#u fk#uMkh Vhs Au.
"keyu Mkkrkk fh"wt uEyu fu fkSLkk sYhe
kuh%Lkku !tk k#ku Au.
"keyu Mk{kr" fk#ofkh% Mkkrkk fh"wt uEyu.
nfefk{kt fk#o fkh%
LkSfLkwt fkh%
"keyu fk#uMkh kkueMk yrfkheLkwt LkwfMkkLk
Mkkrkk fh"wt uEyu.
rk"ke suLkku Wk#kuk fhu Au ku ykf]#Lke

s"kkkheLkk k[k"Lkku "keyu rkfkh fh"ku
uEyu.
fk#ofkh! rMkktkLkwt rLkhek!

ykf]#Lkk MkV k"k {kxu fk#ofkh% Mkkrkk fh"wt
uEyu. fk#ofkh% rMkktkLke ku &k$kyku yk Au:
yu"wt Lk nkuk kku fkh% : yk nfefk{kt fk#ofkh%
khefu yku$k# Au. yLku ku yrLk"k#o Mkrk
&ko"u Au. kuLkk rMk"k# yfM{kk/E kE Lk
nkuk, ykLku X Lk nkuk kku Y Lku E Lk kkk. ku{kt
X r"&uk% fhkkwt fkh% &ko"u Au. yu Y
"keLku E yk"k nkrLk &ko"u Au. rk"keLku
s"kkkhe Xhk""k {kxu "keyu Mkkrkk fh"wt
uEyu fu, rk"keLkwt "koLk yk"k "]rk yk"e
Lk nkuk kku "keLku E Lk kE nkuk. (Barnett v.
Chelsea & Kensington Hospital, (1969) 1
QB 428)
Wknh! : A kuhfkheke {kko khLke r"&k kxh

khLkwt Zktf%wt k"kLkwt !qe # Au. B kxh{kt kzu Au
yLku kuLku E kk# Au. A Lkwt kkwt B Lke ELkwt
nrffkke fkh% Au. yLku yu"wt Lk nkuk kku Lke
fMkkuxe Mktkkuku Au.
kLk LkSfLkwt fkh% : yk"k LkSfLkk fkh%Mkh
rk"keLku ykf]# k s"kkkh Xhk""k
uEyu ku E {kxu kLk LkSfLkk yk"k kkZ
heku s"kkkh yu"wt Lk nkuk kku Lkk yLkuf
fkh%{ktke yuf &ko"u Au. yLkuf fkh%ku yu"tw Lk
nkuk kku Lke fMkkuxe Mktkkuku #khu fk#ofkh%
Mkkrkk fh"k LkSfLkk fkh%Lke fMkkuxe Wk#kuke
{kko Au.
Wknh! : A yxf[kku fhu Au yu B kuMk"kLke

ki#khe{kt nkku #khu kuLke Lke[uLke $whMke $U[e u Au.
B !kU#kr#k kh kAzk# Au. #khu f{ke wo!
kuELxk r"k khke Lke[u kzu Au. yu kuLku $qk
LkwfMkkLk knkU[u Au. A Lke fk{kehe yLku B Lkwt

!kU#kr#u kAzk"wt kuELxkLkk LkwfMkkLk {kxu yu"wt
Lkk nkuk kkufkh%ku Au. n"u fkuxuo yu kkkMk"Lkwt Au fu A
Lkwt kkwt kuELxkLkk LkwfMkkLk k LkSfLkwt fkh% Au
fu fu{ yk{kt ykkWke u"kLke &k, rLk"kh%Lke
&#kk yLku kLkk"kuLkku fwhke {Lke r"[kh%kLkku
Mk{k"u& k&u.
kukLke s$kkkhe kkw kzke nku# #khu rLkhek!

ykf]#{kt kukLke s"kkkhe kukkq"of E Lk
knkU[kz"kLke VhsLkk !tk{ktke Wkk kk# Au.
Mkk{kL# fk#k Lke[u kuk s"kkkhe Lke[uLkk k%
{knku{kt WkLLk kk# Au.
Ehkkkq"ofLkk ykf]#ku (fuxkf kukkrfkh{kt
kuLku EAkkq"ofLkk ykf]#ku fnu Au) Mkk{kL#
yk"k r"r& Ehkkke fhkkk ykf]#ku Au.
ykf]#Lkk fk#k{kt yr"[khek%wt "keLku Mkk[e
nkrLkLkk {kuxk u${Lke Mk!kLkk%u y"kk
&ko"kk rk"keLkk f]#ku Au.
kuhfkhe{kt yu"k "koLkLkku Mk{k"u& kk# Au su
nkrLkLkk ykkWke uE &fk#. ku"k u${kuke
keS #rfkykuwt hk% fh"k kwr&ke
#kLke Mk{s xqtfe kzu Au.
fh% 9 : k k nf Mkw h kk yrrLk#{ 1986
kknf Mkwhkk yrrLk#{ r"kLkLkwt yu"wt Wknh% Au su
!khk{kt {kLkk kknfku yLku Mku"kykuLku kke fk#uMkh
ELkk rLk"kh% {kxu "ikrLkf kuk Q!wt fhu Au.
kknf Mkwhkk yrrLk#{Lke S.2(d) kknfLke #k#k
yk {wsk ykku Au.
fkuE #k y"uS k fkuE {k $heu kuLke
[qf"%e fhkE nku# yk"k "[Lk ykk#wt nku# yk"k
yt&k: [wf"%e fhkE nku# yLku yt&k: "[Lk ykk#wt
nku# yk"k fkuE krk nuX [wf"%e {wk"e h$kE
nku#, ku{kt y"uS k yk"ku {k $heu yk"k
"[Lk ykku yk"k yt&k: [qf"u yLku yt&k: "[Lk

ykku yk"k {wk"e [qf"%eLke fkuE krk nuXLke
fkuE #k rMk"k# yk"ku {k "kkhLkkh #khu yk"ku
Wk#kuk yk"e #kLke {tswheke fhk#ku nku#. khtkw
yk"ku {k kwLk:"u[k% {kxu yk"k fkuE "kr%#f
nukw {kxu {u"u ku #kLkku Mk{k"u& kkku Lkke;
yk"k
suLku {kxu [wf"%e fhkE nku# yk"k "[Lk ykk#wt nku#
yk"k yt&k: [wf"%e fhkE nku# yLku yt&k: "[Lk
ykk#wt nku# yk"k {wk"e [qf"%eLke fkuE
[qf"%eLke fkuE krkLke Lke[u y"us k !kzu
hk$u yk"k yk"e Mku"kyku {u"u #khu yk"e
Mku"kyku k{ &ko"u #kLke {tswheke {u"u.
khtkw yk"e Mku"kyku fkuE "kr%#f nukw k {u"u
ku"e #kLkku Mk{k"u& kkku Lkke.
Wknh! : A Wkkf B kkMkuke Yk.25,000/- {kt

ukxkuk $heu Au. C k]n-M"Akk Mku"k D Lke ftkLke
khVke {krMkf Yk. 7,000/- {kt {u"u Au. A yLku C
kknf Mkwhkk yrrLk#{Lke S.2(d)
Lkk yko{kt kknfku Au.
kknf Mkwhkk yrrLk#{ yu"e ktkh[Lkk kqhe kkzu Au
fu, kuLke {khVk kknfku {k{kt $k{e, Mku"k{kt Q%k
yLku suLkkke fk#uMkh nkrLk kE nku# ku"e fkuE keS
yLkwr[k "ukkh kk {kxu Wkk# {u"e &fu Au. S.2(f)
{kt $k{eLke #k#k kkqhkk y{{kt nku# ku"k
fkuE fk#k nuX fkuE Mk fu k'!k fkuLxkx Lke[u
yk"k fkuE {k Mktkt{kt fkuE k% heku "ukkhe k"ku
fhu yk"k khk ""kLkwt sYhe kw%"kk, skk,
Mkk{#o, &wr yk"k kuh%{kt fkuE kuk, yqhk
yk"k Q%k khefu fhu Au. S.2(g) Q%kLku kkqhkk
y{{kt nku# ku"k fkuE fk#k nuX yk"k kuLkk khk
""kLke sYhe yk"k Mku"kLkk Mktkt{kt fLxkx
yk"k yL#kk yLkwMkkh #kyu fh"k {kxu nkk #ko
nku# ku"e fk{keheLkk kw%"kk, fkh yu hek{kt
fkuE $k{e, yqhk, Q%k yk"k yk#korkkk khefu
#k#k ykku Au. S.2(r) {kt yLkwr[k "ukkh kkLke
#k#k Au.
Wknh! : A B kkMkuke Yk. 20 {kt yuf rfkukk{

[ku$k $heu Au. A Lku "u[uk [ku$k Mkze k#uk Au
yLku ku{kt stkwyku Au. B yu "u[uk [ku$k $k{e!#ko
Au.
Wknh! : A kuLke ftkLke{kt {krnke kikurkfe
krkLke #"Mkk (fkuE yLkrf]k W{uhk yk"k
"kEhMkke hk% Mkrnk) {kxu B Lku hk$u Au. B fkuE
hk%k{f Mkku^x"uh Lkk$kku Lkke yLku kkuze"kh{kt A
Lke ykurVMk{kt kk fkuB#wxh rLkV kE k#k. B Lke
A #u Mku"kLke Q%k Au.
kknf Mkwhkk yrrLk#{u Mkkkue yusLMkeyku{kt
kknf kfhkh rLk"kh% Vkuh{Lkku Mk{k"u& kk# Au. ku
hk#Lkk huf rsk{kt hk# Mkhfkhu Mkkku
rsk Vkuh{ khefu yku$k# Au. kknf kfhkh
rLk"kh% fr{&Lk hk# fr{&Lk khefu yku$k#
Au. ku hk# Mkhfkhu hk#{kt Mkk#wt Au. hkxe#
kknf kfhkh r"kh% fr{&Lk hkxe# fr{&Lk
khefu yku$k# Au ku fuL Mkhfkhu Mkk#wt Au. rsk
Vkuh{, hk# fr{&Lk yLku hkxe# fr{&LkLku kknf
Mkwhkk yrrLk#{, 1986 Lke Ss.11, 17, and 21 {kt
uk"kE fhue {#kok {wsk Lkk%ktfe# kukkrfkh Au.
Wknh! : A Yk. 15 k${kt Wkkf B kkMkuke fkh

$heu Au. fkhLku kke fkuE kknf Vrh#k ytku
rsk Vkuh{{kt fk#o"kne fh"e. {k yk"k Mku"kLke
rft{k yu k"ku fhuwt "kh Yk.20 k$ke "kwt Lk
nku# #kt Vhe#k M"kfkh"kLkku kuLkku kukkrfkh Au.
Wknh! : A Yk. 25 k${kt Wkkf B kkMkuke fkh
$heu Au. fkhLku kke fkuE kknf Vrh#k ytku
hk# Vkuh{{kt fk#o"kne fh"e. {k yk"k Mku"kLke
f{k yLku k"ku fhuwt "kh Yk. 20 k$ke "w
nku#, khtkw Yk. 1 fhkuzke "kw Lk nku# #kt Vrh#k
M"efkh"kLkku kuLkku kukkrfkh Au.
Wknh! : A Yk. 1 fhkuz 5 k${kt Wkkf B
kkMkuke Mk"okk #ku# fkh $heu Au. fkhLku kke fkuE
kknf Vrh#k ytku hkxe# Vkuh{{kt fk#o"kne fh"e.

{k yk"k Mku"kLke f{k yLku k"ku fhuwt "kh Yk.
1 fhkuzke "kw nku#, #kt Vrh#k M"efkh"kLkku kuLkku
kukkrfkh Au.
ykf]#Lkk fk#kLkk krhu#{kt, $qk {n"Lke
uk"kE kknf Mkwhkk yrrLk#{Lke S.14(1)(d) {kt
Au. kuLkkke rsk Vkuh{ kknfu fkuE LkwfMkkLk yk"k
E !kuk"e nku# ku {kxu kknfLku "kh khefu
[qf""k WkLLkLkk Wkkf yk"k Mku"k kqhe kkzLkkhLku
nwf{ fhu Au.
Wknh! : A Yk.40,000/- {kt B kkMkuke ukxkuk

$heu Au. yuf yX"kze#k kAe A Lkku kuLkku Wk#kuk
fhkku nkku. #khu ukxkuk Vkxkk A $hkk heku ku
Au. A yu !kuk"uk LkwfMkkLk k B s"kkkh hnu&u.
kknf Mkwhkk yrrLk#{Lke S.15 {kt uk"kE Au fu
rsk Vkuh{{kt nwf{ke Lkkhks k#ue fkuEk% #k
nwf{Lke kkhe$ke keMk r"MkLke yth yk"k nwf{
Mkk{u hk# fr{&LkLku yke fhe &fu. S.19 {kt
uk"kE Au fu hk# fr{&Lkk nwf{ke Lkkhks k#ue
fkuEk% #k nwf{Lke kkhe$ke keMk r"MkLke yth
yk"k nwf{ Mkk{u hkxe# fr{&Lku yke fhe &fu.
S.23 {kt uk"kE Au fu hkxe# fr{&LkLkk nwf{ke
Lkkhks k#ue fkuEk% #k, nwf{Lke kkhe$ke keMk
r"MkLke yth !khkLke Mkwr{ fkuxoLku yk"k nwf{
Mkk{u yke fhe &fu. Au"xu S.24 {kt uk"kE Au fu
rsk Vkuh{ hk# fr{& yk"k hkxe# fr{&Lkk
huf nwf{, kknf Mkwhkk yrrLk#{Lke uk"kEyku
nuX yk"k nwf{ Mkk{u fkuE yke Lk fhkE nku#, kku
yk$he k%k&u.
Wknh! : A fkufkk{kt Yk. 40,000/- {kt B

kkMkuke ukxkuk $heu Au. yuf yX"kze#k kAe A
kuLkku Wk#kuk fhkku nkku. #khu Vkxkkt A $qk ke
# Au. A Mkwk rsk Vkuh{{kt Vrh#k fhu Au,
khtkw Vrh#k fkZe Lkkt$"k{kt yk"u Au. #khkk A
hk# fr{&Lku yke fhu Au, ku k% yke fkZe
Lkkt$u Au. #khkk ku hkxe# fr{&LkLku yke fhu Au.
ku k% Vhe yke fkZe Lkkt$u Au. n"u A kuLke yke

hkxe# fr{&Lku fkZe Lkkt#kLkk nwf{Lkk 30 r"MkLke
yth ku n"u !khkLke Mkwr{ fkuxoLku fhe &fu.
kknf Mkwhkk yrrLk#{ 1986Lke S.27{kt uk"kE Au
fu suLke Mkk{u Vrh#k fh"k{kt yk"e nku# ku "ukkhe
yk"k #k yk"k Vhe#ke rsk Vkuh{, hk#
fr{&Lk yk"k hkxe# fr{&Lku fhuk fkuE nwf{Lkwt
kkLk Lk fhu yk"k kkLk fh"kLkwt [qfe # #kt
yk"k "ukkhe yk"k #k yk"k Vrh#keLku
ykuAk{kt ykuAk yuf {rnLkkLke {wk {kxu suLke Mk
kE &f&u. {wk k% "ko tkk"e &fk# yk"k
ykuAk{kt ykuAk Yk. 2000 Lkku tz kE &f&u, su
"kheLku Yk. Mk nh fhe &fk#.
Wknh! : A Yk. 40,000/- {kt B kkMkuke ukxkuk

$heu Au. yX"kze#k kAe A kuLkku Wk#kuk fhkku nkku
#khu ukxkuk Vkxwt yu ku Mk$k ke k#ku. A Lke
Vrh#k Mkkt!eLku rsk Vkuh{u Yk. 3 k$Lkwt "kh
[qf""k B Lku nwf{ f#kuo. khtkw A Lke "kht"kh r"Lktke
yLku M{]rkkkku Akkt yuf "ko Mkwe B yu yk nwf{Lkwt
kkLk f#wo Lkne rsk Vkuh{ B Lku fu yk"k tzLke
r&kk fhe &fu.
fh% 10 : {ku x h "knLk yrrLk#{, 1988
fh% 10 (fuxkf fuMkku{kt kuk rMk"k# s"kkkhe),
fh% 11 (ke kkfkhLkk u${ Mkk{u {kuxh
"knLkLkku "e{ku), fh% 12 ({kuxh "knLk yrrLk#{
1988 Lke k"k xe#wLk)({kuxh yrrLk#{)
ykf]#Lkk fk#kLkk krhu#{kt $kMk {n"Lkk Au.
{kuxh "knLk yrrLk#{Lke S.140 nuXLke Lkk-kuk
s"kkkhe "ikrLkf s"kkkhe Au. ku {kuxh
"knLkLkk Wk#kukke Q!kt kkkt yfM{kk yu E
{kxu fuxkf Mktukku{kt [qf""kLkwt rLk#wk "kh {kxu
uk"kE fhu Au.
{kuxh "knLk yrrLk#{{kt {kuxh "knLkLkk Wk#kukke

Q!kt kkkt {]#w yLku fk#{e y&kkk k
"khLke swe swe hf{Lke uk"kE Au.
{kuxh "knLk yrrLk#{{kt "khk{kt uk"kE Au fu
S.140 nuX "kh {kxuLkku k"ku, fkuE yk"k su{Lkk
{]#w yk"k fk#{e y&kkk Mktkt{kt k"ku f#kuo nku#
ku"e #kLkk $kuxk fk{, kuhfkhe yk"k fMkqhLku
fkh%u k"ku Lkk{tswh Lkne kk# yk"k yk"k {]#w
yk"k fk#{e y&kkk Mktkt{kt yk"k {]#w yk"k
fk#{e y&kkk k s"kkkhe{kt yk"e #kLkk
rnMMkkLkk ykkhu "Mkq fh"k kkk "khLkk {k%{kt
(xkzku Lkrn kk#.
Wknh! : xkrVfLke rLk&kLke xkrVf kMkkh kk# #kt

Mkwe hkn u"kLkwt &ko"ke nku"k Akkt, hknkhe B &uhe
kMkkh fhu Au. B Lku "kku Au yu A Lke fkhke {]#w
kk{u Au. xkrVf rMkLkLkk Mkq[Lk {wsk ku%u hkn u"e
uEyu. ku"wt nku"k Akkt {kko kMkkh fh"k{kt B Lke
kuhfkheLkk fkh%yu B Lkku {]#w {kxuLkku "khLkku
k"ku Lkk{tswh Lkrn kk#.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 19 : fh"u h kLkk fk#kLkk rMkkt kku
(HL)) ykfkh%e "Mkqkk, L#k#rLk%o# yu ykeLke
uk"kE fhkwt ktk k% Au. ktkLku fk{ fhkwt fh"k ktk

k% Au. ktkLku fk{ fhkwt fh"k ykLkwt yko(xLk fh"kLkwt
nku# Au. (United Provinces v. C. I. T., 204 ITR
794)
fh"u h kLkk fk#kLkk rMkkt kku

fh% 1 : Mkk"Lkk
{q!qk M"Yk{kt fh"uhk Lkk%kt Q!k fh"k Mkhfkh
#kyku kkMkuke Vhrs#kk Lkk%kt u Au ku. {kLkk
WkkLk, uk"kE yu "khk& kkk Mku"kLku yMkh
kkzLkkh MkkLk khefu kuLkku (%e"kh Wk#kuk kk# Au.
"uhkLke kkr%fkk, ku{Lkk Vhrs#kk fkh yu
[qf"ue hf{ kkk "uhkke Lkk%kt ykkLke nuh
Mku"kykuLke f{k "[uLkk MknMktkt {kxuLke fkuE
sYhe#kkLkku y!k" Au.
Mktr"kLk {wsk, Mkkk{e yLkwMkwr[Lke LkkUkuLkk ykkhu
"uhk Mkt( yk"k hk#ku Lkk$u Au. "e A.265 {kt
s%k#wt Au fu fk#kLke yrf]rk rMk"k# fkuE "uhku
"Mkw fh"k{kt Lkrn yk"u. fk#ku yuxu r"kLk{tzu
kLkk"uku fk#ku (Ghulam Hussain v. State of
Rajasthan, AIR 1963 SC 379) "ne"xe nwf{ su
fk#ku r"kLk yk"k YrZ nwf{Lke MkkkLke Wkh"x
# ku fk#ku Lkke.
"uhkkkk Mktk kLkkk "uhku Lkkt$"k{kt yk"u Au.
k$k khefu, yk"f "uhk {kxuLkku "uhkkkk kLkk"
yk"f f{k""e ku Au; ykkfkhe sfkk {kxuLkku
"uhkkkk kLkk" WkkLk Au yLku Mku"k "uhk {kxuLkku
"uhkkkk kLkk" Mku"kLke uk"kE Au.
"uhk Lkkt$kk r"kLkku{kt [kso u"kLke uk"kE Au. ku
"uhkkkk kLkk" yLku k%khe ytkuLke Mktktrk
uk"kEyku {wfhh fhu Au. yk uk"kEykuLkwt
yko(xLk fzfk%u fh"kLkwt nku# Au. #kLku
uk"kELkk kukLke yth fzfk%u Lk k""k{kt yk"e
nku#, kku kuLke kkMkuke Mk{qkku "uhku E &fk# Lkn.
fh% 2 : "u h kLkw t "keo f h%

"uhkLkwt Mkk{kL# heku ku krk{kt "keofh% fhe &fk##k "uhk yu khkuk "uhk yk"k {k%Mkh,
krk&e yLku y"hkune "uhk.
#k yu khkuk $uhk
#k "uhk #kyku kh Lkkt$"k{kt yk"u Au. ku
Mkk{kL# heku ku{Lke [qf""kLke &k kh ykkrhk Au
yLku ku ku{Lke yk"f, $[o yk"k [ku$e Mktkrk kh
k%"k{kt yk"u Au. (k$k khefu, yk"f"uhku,
Mktkrk"uhku, krkMk "uhku.)
keS kkswyu khkuk "uhk {k, Mku"k, u"zu"z yk"k
"]rkyku kh kt$"k{kt yk"u Au. ku Mkk{kL# heku
yk$hu suLkk kh "uhkLkk kkus kz"kLkku nku# ku #k
kkMkuke "u[Lkkh yk"k Mku"k kqhe kkzLkkh su"e
"[kkkLke #k "Mkq fhu Au. khkuk "uhkLkk
k$k{kt "u[k%"uhku, ykkfkhe sfkk, Mke{k &wfLkku
Mk{k"u& kk# Au.
{k!Mkh, krk"e yLku y$hkune fh$uhk

"uhkLkwt {k% "uhku Lkkt$"k r"[khue hf{ nku# #kt
{k%Mkh nku# Au. ku{kt hf{ k{u ku nku"k Akkt, yk"wt
{k% rLkhtkh hnu Au.
"uhkLke hf{ Mkkku "uhkLkk h "kk nku# kuLku
krk&e fh"uhk Au, suke "uhkLke hf{ "u yuxu
huf "uhku Lkk$uk "khkLkk yuf{Lkwt r"&k {k%
"uhk khefu [qf""kLkwt nku# Au.
(I. R. v. Countess of Longford, 13 T.C. 573

hf{ {kuxe kke # ku{ "uhkLkk h (xkk nku# kuLku

y"hkune "uhku Au.
#"Mkk# "uhk su"k fuxkf fuMkku{kt "uhkLkku h h "kuo
[qf""kLke rLkrk hf{ Au. yk"ku "uhku {k%Mkh,
krk&e fu y"hkune Lkke, k% ku yufMkh$k "uhk
khefu yku$k# Au.
fh% 3 : Mkek "u h k
yk$f $uhku
r$kLk
yk"f"uhku yk"f"uhk yrrLk#{, 1961 nuX
kt$"k{kt yk"u Au. !khke# yk"f"uhk yrrLk#{,
1922 Lku ku ku yk#ku Au. Mktr"kLkLke Mkkk{e
yLkwMkwr[Lke #ke 1 Lke LkkU 82 nuX ku kMkkh
fh"k{kt yk#ku Au. ku{kt $ukeLke yk"f rMk"k#Lke
yk"f kh "uhkLke uk"kE Au. $ukeLke yk"f {kxuLke
{wk yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.10(1) {kt &ko"e
Au.
fh"k{kt yk"u Au. ku ku "kuo [qf""kLkk

yk"f"uhkLkk h rLk#k fhu Au.
huf #k : {kt S.2(31) {kt #k#k fhu
#kykuLkku Mk{k"u& kk# Au. #k, ftkLke,
kuZe, #kykuwt yuMkkuMkeyu&Lk, MkkrLkf
Mkkkktk y{u WkhLke fkuE fkkLke yth Lk
yk"ke huf f]rk{ L#kr#f #kLkku Mk{k"u&
kk# Au.
yk"f"uhk{kt S.3 {kt #k#k f#ko {wsk
ykkWLkk "koLke yk"f nku# Au, ykfkh%e "koLke
Lkrn. ykkWLkk "koLkk krh%k{ khke kAeLkk
"ko{kt "uhku ykfkh"k{kt yLku [qf""k{kt yk"u Au.
(Indian Iron v. C. I. T., 11 ITR 328). ku{
Akkt, #kus"kLkku fk#ku ykfkh%e "ko
hr{#kLk y{{kt hnuku fk#ku Au. (Reliance
v. C. I. T., 120 ITR 921). kuke, "uhkLke
s"kkkhe, ykkWLkwt "ko kt kk# #khu [kSOk
r"!kkLke Yyu Q!e kk# Au. u fu, hf{Lkwt
{k% kAe fkZ"k{kt yk"u Au. (Wallace Bros.
v. C. W. T., 16 ITR 240).

#kLke S.5 {kt #k#k fhue fw yk"f
"uhk{kt k""k{kt yk"u Au.
[kso fh$kLke uk$kE
yk$f
yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.4 nuX yk"f"uhku [kso

fh"k{kt yk"u Au.
yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.2(24) Lke[u yk"fLke

#k#k fh"k{kt yk"e Au. ku uk"kE Lke[u kuLke
#k#k #kkf Au. yk"fLke {k%!qk #k#k Lke[u
{wsk Au:
(1) fuLe# yrrLk#{Lke uk"kE {wsk yk"f"uhku

fkuE ykfkh%e "ko {kxu fkuEk% hu [kso fh"k{kt
yk"&u. huf #kLke ykkWLkk "koLke yk"f
Mktkt{k yk yrrLk#{Lke uk"kEyku ("khkLkku
yk"f"uhku Lkk$"kLke uk"kEyku Mkrnk)Lku yeLk
hneLku ku "ko {kxu ku hu kLkwMkkh yk"f"uhku [kso
fh"k{kt yk"&u.
yk r"!kkLkk {w# & #kukku Lke[u {wsk Au :
yk"f ... rLkrk Mkkuk{ktke ... Vk y%k#ko

k!Lkk fkhLke fkuE "Mkw rMk"k# fkuE rLk#r{kkk
yk"k ykurkk rLk#r{kkkLkk fkhLke Mkkku yth
yk"kk Mkk{r#f Lkk%ktfe# kkf &ko"u Au. yk{
yk"fLku "]kLkk V Mkkku yk"k $ukhLkk kkf Mkkku
Mkr[k uz"k{kt yk"e Au. suLku Mkk{kL# heku {qze
fnu"k{kt yk"u Au. kuLkwt ku WkLLk Au. (C. I. T. v.
Shaw Wallace, 59 I.A. 206)
fuLe# yrrLk#{ : yk YrZ &ko"u Au,

ytkskk yLkwMkkh Lkk%kt yrrLk#{ kMkkh
ku{ Akkt, yk rMkktkLku Mkt#kkt [wfkk{kt (xkz"k{kt

yk#ku Au. yksu yuLkwt M"efkhk#wt Au fu suLku #ku# heku
yk"f khefu "%o"e &fk# yLku Mk heku {wk
ykk"k{kt yk"e nku# ku rMk"k# yk"f"uhk yrrLk#{
Lke[u "uhku Lkk$"k{kt yk"u ku yk"f Au. (Emil
Webber v. C. I. T., 200 ITR 483 (SC)). yk
&#kuk kqhkku r"&k Au. ku{kt kuhfk#u
"ukkh{ktke kke yk"fLkku k% Mk{k"u& fh"k{kt
yk#ku Au. (Minister of Finance v. Smith, 1927
A.C. 193)
(%kt [wfkkyku{kt fkuxuo Xhk#wt Au fu #kLke Vk

$he yk"f kh s yk"f"uhk yrrLk#{Lke Lke[u
"uhku Lkk$e &fk#. fhkkk (yuMkuMke) Lke fkuE yk"f Lk
nku# kku yk"f"uhkLke fkuE s"kkkhe Q!e kke
Lkke. (Godhra Electric Company v. C. I. T.,
(1997) 4 SCC 530)
Wknh! : EuxeMkexe ftkLke k.e. kuLkk kknfku

kkMkuke hf{ {u"u Au yLku LkVku fhu Au. y{wf r"kLk
nuX, "khkLkk LkVkLkk 1/3 rhVtz ykk"kLke
s"kkkhe Au. 1/3 rhVtz ykk"kLke s"kkkhe
kknf k! yLkk{k $kkk {kt yk hk$"k{kt
yk"e. ku yk"k yLkk{k $kkkLkku !kk nku"k Akkt ku
kknfkuLkkuu khk fh"k s"kkkh nke. kuke ku k.r.
ftkLkeLkku Mkk[ku LkVku Lk nkku. kuLku "uhk{kt k"e &fk#
Lkrn. (Poona Electric Supply v. C. I. T., 57
ITR 521)
{qze yLku {nuMkqe Qks

fhkkkLkk "ukkhLkk Mkk{kL# {{kt Q!e kke
yk"fLku {nuMkqe Qks fnu"k{kt yk"u Au. su
fhkkkLkk rLk#r{k "ukkh{ktke Lk kk# kuLku {qze
Qks fnu"k{kt yk"u Au. yk"f"uhk yrrLk#{ Lke[u
Mkk{kL# heku {nuMkqe Qks kh s yk"f khefu "uhku
u"k{kt, rMk"k# fu {qze QksLku {qzekk k! khefu
[kso fh"kkkk Au.
Wknh! : A &kk{kt r&kf Au. kuLku h {rnLku

"ukLk {u Au. ku {nuMkwe Qks Au. A Lku kuLkk fkfk
khVke r" Lke[u {kuxe hf{ {u Au ku {qze Qks
Au.
Wknh! : B ftkLke u$LkMkk{keLkku "ukkh fhu Au. ku
r{fkLkk "u[k% k Lkk%kt {u"u Au. ku {qze Qks
Au.
B ftkLke Mkk"h r{fkLkk "ukkh{kt nkuk kku s{eLkLkwt
"u[k% {nuMkqe Qks kkk. B ftkLke kuLke ykurVMkLkwt

Mk "u[e LkVku fhu, kku ku {qze Qks kLk&u. fu{ fu
s{eLk kuLkk "ukkhLke knkh {qze hkufk% khefu nke.
Wknh! : C ftkLke fkuMkkLkk "ukkh{kt "u[k% yusLx

nke. ku%u kuLkk "ukkh hr{#kLk kknfku "ke "ukLk
$hek. #wLkk fkh%u !k"{kt "khku k&u yu"e
ykukkke ku%u Mkt#kkt "ukLk $hek yu {kuxk
LkVkke "u#k. yk LkVku {nuMkqe Qks Au, fu{ fu ku
"ukkhLke Mkk{kL# fk{kehe{kt kk# Au. (Benyon and
Co. v. Ogg, 7 T.C. 125)
Mkk{kL# rLk#{ khefu rLkrk {qzeLkk fkh{kt k#ue

yk"f "uhkkkk Lkke, khtkw ku Vhke {qze yk"k
"ukkh{kt Mxkuf Yku nku# #khu "uhkkkk kLku Au. (John
Smith v. Moore, 12 T.C. 266 (HL))
Wknh! : ftkLke {kxeLke "Mkwyku kLkk"ke nke. ku

fuxkf {kxeLkk kukku kxu uke nke. yk kukLkwt hu"u
ftkLkeyu r"kLk nuX MktkkLk f#wO nkw. yu kuLku
"kh [qf#wt nkwt. yk yk"f {qze Qks nku"kLkwt
Xhk#wt nkwt, fu{ fu ku {kxeLkwt kuk kw{k#k k {u"e
nke. ku {qze yMf#k{k nke. yk"e [wf"%e f{kE
&fk#ku nkuk. ku"k LkVk kh k%"k{kt yk"e nke. kuke
ku {nuMkqe Qks Lkke. (Glenboig Fireclay Co. v.
I. R., 12 T.C. 427)
yk"fLkku fkh {u"LkkhLkk nkk{kt kuLkk k% kh s

ykkh hk$u Au, Lkk%kt uLkkhLkk nkk{kt kuLkk k%
kh Lkrn.
Wknh! : W ftkLke #tkMkk{keLkk "ukkhe Au. Z

ftkLke ykuxku{kukkE Wkkf Au. ku W ftkLke kkMkuke
#tkMkk{ke $heu Au. Z ftkLke {kxu yk $[o {qze $[o
Au. #khu W ftkLke {kxu yk"f {nuMkqe Qks Au.
u"z u"z{ktke Q!k kkkt LkVk yLku k! ykLkwktrkf
nku# yk"k, fhkkkLkk "ukkh Mkkku MkkZ heku Mktfk#k
nku#, kku ku {nuMkqe Qks Au.
Wknh! : &uhk kkukkLkk $kkk{kt &uhLkk $hee

yLku "u[k%, kuLfLkk r"u&e nqtze#k{%Lkk LkVk yLku
kkukkLkk {fkLk f{o[kheykuLku !kzu ykk"kke ftkLkeLku
kke yk"f-yk ke {nuMkqe Qks Au.
yk"fLkku fkh Lke fh"k {kxu yk"kof yk"k
Mkk{xe hf{Lkku fkh yMkwk Au. k$k khefu
u$fkuLku hku#xe Mkk{u {ue yrk{ hf{ ku{Lkk
nkk{kt {nuMkqe Qks kLk&u. ytkS "k'kf LkVk
yk"k Qkske [qf"%eLkwt {kk fkZ"kLkwt nku#, kku ku
{nuMkq Au. ku s {k%u su Mkwk Au ku u"zu"zLkku
fkh Au, kkfkhkuyu kuLku ykku Lkk{ Lkrn.
Wknh! : ABC ftkLke XYZ ftkLkeLkk Mktkq%o "u[k%

yusLx Au. yusLMke kt fh"k k kuLku {kwt fkuE
k% "kh yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.28 nuX {qze
Qks Au. ku{ Akkt kuLku "uhkkkk k#wt Au. ABC
ftkLkeLku (%e yusLMkeyku nkuk yLku ku{ktke yufLku kt
fhe nkuk kku {uwt "kh {nuMkqe Qks hnu&u.
Wknh! : nkuMkx MkkkuLkk fhkh {wsk kfkhLku
kkt[ "ko Mkwe ku r"Mkkh{kt uxeMk fh"k yxfk"kE
nke. yk rLk#tk% k kuLku "kh {u Au. ku {qze
Qks Au. ku{ Akkt kfkhLkk LkkufheLkk fhkh{kt Vk
nkuMkx{kt uxeMk fh"k {kxu Mkt{k k"k k ku
uxMkkte !kwt {u""k kkk Au. ku {nuMkqe Qks
Au.
ykkWLkwt $ko, ykfkh!e $ko, Lkk!ktfe# $ko
yk"f"uhk yrrLk#Lke S.3 Lke uk"kE {wsk:
yk yrrLk#{Lkk nukw {kxu ykkWLkwt "ko yuxu

ykfkh%e "koLke khk ykkLkwt Lkk%ktfe# "ko.
S.2(9) {kt huf 1e yurke &Y kkkt kkh
{rnLkkLkk Mk{# khefu ykfkh%e "koLke #k#k Au.

Au"xu, yk"f"uhk yrrLk#{{kt Lkk%ktfe# "koLke
#k#k ykke Lkke, khtkw ftkLke yrrLk#{, 1956
{kt kuLke #k#k su Mk{# ytku LkVk-LkwfMkkLkLkku rnMkkk
ftkLke "k'kf Mkk{kL# Mk!k Mk{k {qfu Au ku Mk{#
yk"ku Mk{# khkkh yuf "ko Lk k% nku#. Mkk{kL#
$tz yrrLk#{, 1897 Lke 1e yurke &Y kkkt
yu 31 {e {k[ou kqhk kkkt Mk{# khefu #k#k ykke
Au. ku{ Akkt ku{kt ykfkh%e "ko yLku ykkWLkk
"koLke #k#k Lkke. ykfkh%e "ko yuxu h "kuo 1e
yurke &Y kkku kkh {rnLkkLkku Mk{#, #khu
ykkWLkk "koLke ku%u Lkk%ktfe# "ko khefu #k#k
ykke Au.
Lk"k &Y fhuk "ukkhe yk"k #"Mkk# kkkk{kt,
ykfkh%e "ko ykkWLkk "koLku su r"Mku "ukkh &Y
f#kuo ku kkhe$ke Lkk%kfe# "ko kwY kkkt MkweLkk
"[uLkk Mk{#Lku u"k{kt yk"u Au.
Wknh! : Y "fe {tzLkk 4 ke zeMkuBkh 2009 Lkk

hkus uzk# Au. 2010-11 Lkk ykfkh%e "ko {kxu kuLkwt
ykkWLkwt "ko 4 ke zeMkuBkh 2009 yLku 31 {e {k[o
2010 "[u hnu&u.
Wknh! : ftkLke Z kuLkku "ukkh 26{e zeMkuBkh 2008
Lkk hkus &Y fhu Au yu kuLkku 2008-09 Lkk Lkk%ktfe#
"koLkku rnMkkkLkku [kukzku 31 {e zeMkuBkh 2009 Lkk
hkus kt fhu Au. nkLkk fuMk{kt ykkWLkk "ko{kt 31{e
{k[o 2010 MkweLkk Mk{#Lkku Mk{k"u& k&u yLku
ykfkh%e "ko 1e yur 2010 ke ku kAeLkk kkh
{rnLkk {kxu hnu&u.
rLk$kMke, Mkk{kL# rLk$kMke Lkrn (S.6) yLku rkLk
rLk$kMke
#k ykkWLkk "ko hr{#kLk yufthu 182 r"Mk

fhkkt "khu Mk{# {kxu !khk{kt nku# yk"k
ykkWLkk "koLke ykkLkk [kh "ko{kt ku 365 r"Mk
fhkkt "khu Mk{# {kxu yLku ykkWLkk "ko{kt ykuAk{kt
ykuAk 60 r"Mk !khk{kt nku# kku, ku #k
!khk{kt rLk"kMke Au.
#k rLk"kMkeLkku yuf {kktz krhkq%o fhke nku#
yLku Mkwk ykkWLkk "koLke ykkWLkk Auk Mk
"ko{ktke Lk" "koLke ykkWLkk Auk Mk "ko{ktke Lk"
"ko rkLk rLk"kMke nku# yk"k Mkwk ykkWLkk "koLke
ykkWLkk "ko{kt 729 fhkkt ykuAk Mk{# {kxu
!khk{kt nku# kku ku #k !khk{kt Mkk{kL#
rLk"kMke Lkke.
ku Wkhke fkuE fkkLke yth Lk yk"ke nku#, kku kuLku
rkLk-rLk"kMke khefu "keof]k fh"k{kt yk"u Au.
ftkLke kkkk{kt yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.2(26)
#k#k fhkE {wsk !khke# ftkLke nt{u&k
!khk{kt rLk"kMke nku# Au. r"u&e ftkLke kkkk{kt,
S.6(3) {wsk, ykkWLkk "ko hr{#kLk ftkLkeLkk
Mk{k rLk"kh% yLku #"Mkk !khk{ktke kkkt nku#,
kku ku !khk{kt rLk"kMke Au.
fw yk$f
yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.5(1) Lke[u rLk"kMke Lke
fw #k#k{kt Lke[uLke yk"fLkku Mk{k"u& kk# Au :
!khk{kt {ue yk"k {"kLke {kLkue, yk"k
kuLku !khk{kt kk kE Au yk"k Q!e kE Au,
yk"k
kuLku !khk knkh k kE Au yk"k Q!e kE
Au.
!khk{kt Mkk{kL# rLk"kMke Lk nku# ku"e #kLku
WkhLkk Vk k{ ku {wk kh "uhku u"k{kt yk"&u.
rkLk-rLk"kMkeLku {ue yk"k {#kLke {kLkue yk"k

!khk{kt k kke yk"k k kke nku"kLkwt {kLkue
yk"f kh s "uhku u"k{kt yk"u Au.
yk$f, kr
yk"f yuxu fhkkkLkk yk"k fhkkk "ke
fkuEfLkk nkk{kt !kirkf heku yk"ke yk"f. yk"f
kkkk{kt ku {krnke Mk{s"kLke sYh Au. yk"fLkwt
Mk yLku yk"fLkku Mk{#, hf{ fhkkkLkk
rLk#tk%{kt {qf"k{kt yk"u #khu fhkkk hf{ {u"u
Au. kuke xkk khk [uf {#kLkwt Mk fhkkkyu [uf
#kt {u#ku nku# ku Mk hnu&u, [uf "xk#kLkku Mk{#
Lkrn.
fhkkkyu {u"e nku"kLke {e eue hf{{kt kr
MkkLku fhue, fhfkkk, fhkkkLke yk"f{kt Mk{kr"
keS #kykuLke yk"f kk# Au (Ss.60 - 64), Lk
Mk{"ue yk"f, {qze hkufk% (Ss.69A, 69),
!r"# rLkr{kt Vkku (S.7(i)), yLku ftkLkeyu [qf"u
rzr"zLz yk"k {kLke euk rzr"zLz (S.2(22)) Lkku
Mk{k"u& kk# Au.
#kLke khVu%{kt u"wt Q!wt fh"k{kt yk"u #khu
yk"f k kE nku"kLkwt fnu"k# Au. {k yk"k
Mku"k ykkeLku WkkLk{kt Vkku ykku #khu #k
yk"f f{k# Au, khtkw k k"k {kxu yk"e yk"f
{u""kLkku nf fhkkk{kt rLkrnk kk# #khu kr kLku
Au.
Wknh! : W Y Lku {k "u[u Au. ku k W Lku Y

khVke yt&k: [wf"%e {u Au. y"Mkk fhkh f#kuo
nku# ku rMk"k# W Lku hf{ Lk {e nku"k Akkt, Mk{k
hf{ kuLku k kE Au, fu{ fu W Lku yk"e yk"f
{u""kLkku nf Au.
Wknh! : EDS Co. [kh ftkLkeykuLke {uLkuStk
yusLx nke. fhkh {wsk, {uLkuStk yusLMkeLkwt
fr{&Lk huf Lkk%ktfe# "koLkk ytku k%"k{kt yk"kwt
nkwt yu [kh ftkLkeyku ku EDS Co.Lku [qf"ke nke.
Lkk%ktfe# "koLkk kkuzkf {neLkk{kt EDS yu kuLke

{uLkuStk yusLMke [kh keS ftkLkeykuu kke fhe.
ftkLkeykuLku {uLkuStk yusLMkeLkwt fr{&Lk "koLkk ytku
k#w yu [kh [kh Lk"e ftkLkeykuLku [qf#wt. EDS yu
"koLkk y{wf !kk {kxu Mku"k k"e nku"k Akkt, kuLku
"ko hr{#kLk fkuE hf{ {e Lkrn, fkh% fu, EDS
Lku "koLkk ytk Mkwe{kt fkuE Lkk%kt {u""kLkku nf Lk
nkku.
!khk{kt rkLk-rLk"kMkeLku k k"kLke fu Q!e k"kLke
{kLk"k{kt yk"u Au. kuLke #ke S.9 {kt ku{kt Lke[uLkkLkku
Mk{k"u& kk# Au:
!khk{kt "ukkhLkk Mktkt{ktke yk"f : "ukkhLkku
Mktkt yuxu kkukkLke "ke fk{ fhke #k
{khVk rkLk-rLk"kMkeyu fhue "ukkh "]rk
(S.9(1)(i) Lkwt Mkrfh% swyku);
!khk{kt r{fk{ktke yk"f : yk"f k{u #kt
{u ku Akkt yk yk"f !khk{kt Q!e kE
nku"kLkwt {kLk"k{kt yk"u Au;
!khk{kt fkuE yMf#k{k yk"k yk"fLkk
Mkkuk{ktke yk"f;
!khk{kt yk"ue {qzeYk yMf#k{kLke kkee
{khVk yk"f;
!khk{kt f{k#u "ukLk : !khk{kt k"ue Mku"k
k [qf"ue fkuE hf{. ykLku S.10(6)
Mkkku "kt["kLke Au. ku r"u&e #kykuLke fuxef
yk"fLku {wk ykku Au;
!khk knkhLke Mku"kyku {kxu !khk Mkhfkhu
[qf"u "ukLk;
!khke# ftkLkeyu [qf"uwt rzr"zLz;
fuxef #ksLke yk"f;
S.9(1)(vi) Lkk Mkrfh%{kt #k#kr#k hku#xe
yk"f; yLku
S.9(1) Lkk Mkrfh%{kt #k#k fhue xufrLkf
Mku"kyku {kxu Ve.
Wknh! : J !khkLkku Lkkkrhf Au. kLku xkurf#ku{kt

!khke# yu[e f[uhe{kt Lke{"k{kt yk#ku Au. J Lkku
2009-10 {kxuLkku hu rkLk-rLk"kMke Au. !khke#
Mkhfkh J Lkwt "ukLk [qf"ke nku"kke ku !khk{kt "uhk

{kxu s"kkkh Au. J K Lku A {rnLkk {kxu kx%k{kt
r{fk !kzu ykku Au. #khkk ku r{fk ku L Lku
"u[u Au. !kzwt yu "u[k%Lke Qks ktLku yk"f
!khk{kt Q!e kE nku"kLkwt {kLk"k{kt yk"u Au.
{wk yk$f
yk"f"uhk yrrLk#{Lke Ss.10 - 13A {kt fw
yk"fLkku !kk Lk kLkke swe swe yk"fLke #ke
ykke Au. ke &ku{kt ku !khk{kt "uhk{ktke {wk
Au. S.10(1) $ukeLke yk"fLku {wke ykku Au fu{ fu
Mktr"kLk kuLke Aqx ykkkwt Lkke. S.10 Lke keS kuxk
f{ku{kt yL# fkhLke {wkyku Au. Ss.10A,
10AA, 10B yu 10BA {wk "ukkh kuLk, $kMk
yk'kf kuLk, rLkfkMkke Wk{ku yLku Mkku^x"uh
kikurkfe kkfo{kt nku# ku"e fuxef "MkwykuLku {wk
ykku Au.
S.11 nuX Mktkq%o Mk$k"ke yk"k k'{f xMx nuX
hk$ue r{fk{ktke {ke yk"f "uhk{wk Au. S.12

xMx yk"k MktMkkyu {u"u M"iAf VkkLku {wk
ykku Au. Mk$k"ke nukwLke #k#k yk"f"uhk
yrrLk#{Lke S.2(15) {kt ykke Au. ku{kt khekkuLku
hknk, r&k% yLku kkeke hknk yLku Mkk{kL# nuh
Wk#kukekkLkk ke fkuE Wu&Lku kuMkknLk Au.
Mkk{kL# nuh Wk#kukekk &#kukLkwt yko(xLk
Mk{ksLkku kkuzkuf !kk f#kuo Au, Mktkq%o {kLk"k Lkke.
Wu& rLk' #kykuLku k! ykk"k nku# #kt Mkwe
ku yk #k#k Lke[u yk"&u. kLkwMkkh "ukkhe
{nk{tz ([uBkh ykuV fku{Mko) (C. I. T. v. Andhra
Chamber of Commerce, 55 ITR 722) yLku Mxux
kkh fkWLMke (C. I. T. v. Bar Council of
Maharashtra, 130 ITR 28) Lku Mk$k"ke nukw
{kxuLke #k#kLke yth yk"u Au yu{ Xhk#wt Au.
xMxLkku fuxkuf Wu& Mk$k"ke nku# yLku fuxkuf Lk
nku#, kku xMxLkku {w# nukwt r"[kh"kLkku Au.
yk"f"uhk yrrLk#{Lkk fh% VI-A yu VII {kt
fw yk"f{ktke kk fh"kLke swe swe yk"fLke #ke
Au. "kMk"{kt "uhkkkk Lk nku# ku"e yk"f Au. {wk

yu fkkk "[u kVk"k Au. u fu, ktLkuLkk nukw "uhkLke
hf{{ktke {wk ykk"kLkku Au. "uhk{ktke {wk hf{
fw yk"fLkku !kk kLkke Lkke, ku "uhkLkk [kso{ktke
{wk Au. kk fh"kkkk hf{ku "uhkkkk yk"f k%ke
"$ku kk fh"kLke Aqx ykk# Au, khtkw yk"f"uhkLkk
[kso{ktke {wk ykkE Lkke.
yk ku fkh%Mkh {n"Lkwt k{, [qf""kkkk "uhkLkku
h fw yk"f{ktke Lke kk# Au. keswt, yuf
fuMkku{kt k%khe fw yk"f kh kk# Au. "uhk{kt
k""kLke fw yk"f k%"k{kt fkkk Lkku Wk#kuk
kk# Au. khtkw {wk Mktkq%o kkfkk hk$"k{kt yk"u
Au.
yk$fLkk Mkh
S.14 nuX, ke yk"fLkwt "keofh% Lke[uLkk kkt[
Mkh nuX kk# Au :
"ukLk(Ss.15 17)
{fkLkLke r{fk{ktke yk"f (Ss.22 27)
"ukkh yk"k #"Mkk#{ktke LkVku yLku k!
(Ss.28 - 44DA)
{qze{kt k! (Ss.45 55A)
yL# Mkkuk{ktke yk"f (Ss.56 59)
$ukLk
"ukLk Lke #k#k S.17 nuX fhe Au. ku{kt keS
hf{ku{kt hkuS ("uS), "k'kf yk"k kuL&Lk,
ku#wExe, Ve fr{&Lk, yLkwk! yk"k "ukLkLkk
ku LkVku "ukLk yk"k Wkhktk "ukLkLkku Mk{k"u& kk#
Au. yk Mkh nuX yk"f {kxu [qf"Lkkh yLku fhkkk
"[u rLk#kukk-f{o[kheLkk Mkttkt nku"k uEyu. kuke
Mku"kLkku fhkh "ukLk kh E # Au, khtkw Mku"k {kxuLkk
fhkhke "ukLk {kwt Lkke.
Wknh! : F G rr{xuz ftkLke{kt rLk#k{f Au. yLku

ku{Lke Mku"k k {nuLkkk%wt {u"u Au. F kq"ofkeLk
rLk#k{f nku# yu MktkXLkLkk rLk#tk% nuX fk{

fhkku nku# kku G Lkwt {nuLkkk%w "ukLk Au. (C. I. T.
v. Navnitlal Sakarlal, 247 ITR 70) ku{ Akkt, F
[kxozo yufkWLxLx nku# yu kkuzo kh M"ktk rLk#k{f
khefu fk{ fhkku nku# kku kuLku {kwt {nuLkkk%w "ukkh
yk"k tkLkku Vku-LkwfMkkLk Au.
Wknh! : GS kkr{LkkzwLkk yuz"kufux sLkh Au.

GS MkhfkhLkk f{o[khe Lkke, khtkw kuLkk {kxu tkfe#
Mku"kykuLke fk{kehe fhu Au. yuz"kufux sLkh khefu
GS Lkwt {nuLkkk%w "ukLk Lkke. (C. I. T. v. Govind
Swaminathan, 233 ITR 264)
"ukLk {"kkkk nku# yk"k {u yu ku{ktke su "nuwt

nku# ku, Mk{#u "ukLk kh "uhku [qf""kkkk kk# Au.
Wknh! : ftkLke A 2009-10 {kt kuLkk f{o[kheykuLku

"ukLk [qf"e &fu ku{ Lkke. ftkLke B L#wykhe
2010{kt A {rnLkk {kxu yrk{ "ukLk ykku Au.
ykfkh%e "ko 2010-11 {kt ktLku hf{ "uhkkkk kLk&u.
yLkwk! Lke #k#k S.17(2) nuX ykke Au. kuLkk
kh "ukLk nuX "uhku u"k{kt yk"u Au. kuke ku
"ukLkLkk ku LkVku Au.
{fkLkLke r{fk{ktke yk$f

yk Mkh{kt {fkLk r{fk & "kk#kuo nku"k Akkt,
fhkkkLke {krfeLke E{khk yu kuLke MkkkuLke
s{eLk Lke k[ue r{fkLke "k'kf f{k kh "uhku
Lkkt$"k{kt yk"u Au. ku kuLkku !kuk"xku hk"ke Lkke
yk"k kuLkku nukw "ukkh yk"k tku Lkke.
E{khk & fk#{ek%kLkwt fkuEf {kk &ko"u Au.
kuke qtkze k% E{khk nkuE &fu, khtkw MkfoMkLkk
ktkw yk"k &oLkLkk {k$k E{khk Lkke. kuLk,
kke[ku yLku E{khk Mkkku uzk#uk kkfeOk kuxLku
s{eLk MktLk Lkk ykoLke yth yk"he u"k{kt yk"u
Au. #k r{fk{ktke kke yk"f {u""k nfkh
nku#, #kt Mkwe ku r{fkLkku {krf Au. ku #kLke
khVu%{kt hSMxzo $k fh"kLke sYh Lkke. (C. I. T.

v. Podar Cement Ltd., 266 ITR 625) S.27 {kt
fuxkf fuMk fuMkkuLke #ke Au. ku{kt #kykuLku
r{fkLkk {krf {kLk"k{kt yk"u Au.
[k"kLke "]rk khefu Mk{S &fk#. yk uk"kE{kt

"ukkhLke #k#k fkuE "ukkh, "kr%# yk"k
WkkLk yk"k "ukkhLkk fkhLkk fkuE MkknMk khefu
fhkE Au.
r{fkLke "k'kf f{k Lke #k#k S.23 {kt ykke

Au. ku {wsk r{fkLku "kkuo"ko !kzu ykk"kke
"kske heku ykukk hk$e &fk# ku hf{ $hu$h
r{fk{ktke f{kE Au fu fu{ ku yk f{ {kxu
yMkwk Au. kuke, $ke r{fk k% {fkLk
r{fk{ktke yk"f Lku ykeLk Au.
#"Mkk# (kuVuMkLk)Lke #k#k S.2(36) {kt ykke

Au. "kufu&Lk Lkku Mk{k"u& f#kuo Au. kuke #"Mkk#Lkk
y#kMk {khVk {u"uk kkLkke fhue "]rkyku
Wkhktk sL{k kwr yk"k fki&Lku fkh%u fhue
"]rkykuLku k% #"Mkk# khefu k%"k{kt yk"&u.
k$k khefu, k"kkLke yu MktkekfkhLkku k%
#"Mkk# Lke #k#kLke yth Mk{k"u& fh"k{kt
yk"&u.
ku{ Akkt, fhkkk kkuku !kuk"xku hk"kk nku# ku

r{fkLke "k'kf f{k yk"k kuLke Lkkufhe ke
Mku nku"kke, !kuk"xku Lk hk"ke r{fkLke f{k
S.23 {wsk &qL# k%"k{kt yk"u Au, rMk"k# fu
fhkkk ku r{fk{ktke fkuEf k! {u"kku nku#.
MkkrLkf Mkkkktk khk u"kkk "uhk "k'kf f{k{ktke
kk fh"k{kt yk"u Au. S.24 (a) nuX 30 xfkLkku
Mk{kLk h kk fh"k{kt yk"u Au. fuxef &hkkuLku
ykeLk hneLku, r{fk $he"k yk"k kkt"k, ku{kt
{hk{k fh"k yk"k ku r{kf kh kwLk: kktfk{
{kxu fhsu eue {qze kh [qf""kkkk #ks k% kk
fh"k{kt yk"u Au. S.23 Lke[u "k'kf yk"f &qL# nku#
#khu k% yk fkkk Wk Au. ku"k fuMk{kt {fkLk
r{fkLke yk"f{kt LkwfMkkLke k%"k{kt yk"u Au.
$ukkh yk$k #$Mkk#Lkk LkVk yk$k k&

yk"f"uhk yrrLk#{Lke S.28 nuX, "ukkh yk"k
tkLkk LkVk yk"k k! kh "uhku u"k{kt yk"u Au.
yk f{Lke keS kuxkf{{kt yk uk"kE nuX
[kso fhkke keS yk"fLke #ke Au. su{ fu, fuxkf
fLxkx Mk{k fhkkk yk"k ku{kt VuhVkh fhkkkt
{kk "kh yLku keS hf{.
S.2(13) {kt #k#k ykku "ukkh Lku LkVku
{u""kLkk Wu&ke kkukkLke {uu yk"k keS fkuE

#kLku Lke[eLku Mk{#, #kLk yLku { ykkeLku
S.145 yLkwMkkh yk Mkh nuXLke yk"f fhkkkyku
rLk#r{k heku ykLkk"ue rnMkkk krkLkku Wk#kuk

fheLku rLk#r{k k%"k{kt yk"u Au. "e, Ss.30 to
43D Lke r"kk"kh uk"kEyku{kt ykkue {kko&of
Mkq[LkkykuLku yLkwMkh"k{kt yk"u Au.
[kw {hk{k yLku {qze '[o

S.30 yLku S.31 Lke &hkkuLku ykeLk hneLku, "ukkh
yk"k #"Mkk# yk"k #tkMkk{ke, kLx yLku

V'Lk[hLkk MkLkk !kzkt "e{ku yLku {hk{k ytku
fkkk {e &fu Au.
ku{ Akkt, {qze $[o Lkrn, khtkw nkLke {hk{kLke yk

uk"kE nuX Aqx ykk"k{kt yk"u Au. yMf#k{kLku
suLkkke fk#ok{kk hkkukk {wskLke fk#ok{kkke "e
Lk # ku"wt $[o fheLku yMf#k{kLkwt hkkukk {wsk
yk"k {q Mkrk{kt kwLk: MkkkLk kk#, kku yk"k
$[oLku [kw {hk{k fnu"k{kt yk"u Au. keS
kkswyu, E{khk yk"k #tkMkk{ke Mktkt{kt $[o
fh"kke Lk"ku yLku Mkh k! {u, kku ku {qze $[o
kLk&u.
Wknh! : V huMxkuhkt ykk{kt yt&k: Lkk& kk{e.

yuhftrz&Lketk Mkrnk V'Lk[h yLku ke MkkLkku
k"k{kt yk#k Au. $[oLkku nukw {q fk#ok{kk
kwLk:k fh"kLkku nku"kke yk [kw {hk{kLke

#k#k{kt yk"u Au. (C. I. T. v. Volga Restaurant,
253 ITR 405)
Wknh! : fkkz r{Lke #tkMkkLkk Aqxk !kk

$k{e!#ko Au. EsLkuhu kuLku keLku "khu &k&ke
!kk {qf"kLkwt Mkq[#wt. yk $[o {qze $[o kLk&u.
[kw {hk{k Lkn.
(Mkkhku (S.32)
E{khk, #tkMkk{ke, kLx yu V'Lk[h Mkrnk {qko
yMf#k{kku yu %fkhe, kuxLx, fkukehkEx yu
kEMkLMk su"e fuxef y{qko yMf#k{kku kkkk{kt
yk"f"uhk rLk#{ku, 1962 {kt &ko"uk hu (MkkhkLku
fkkk khefu Aqx ykk# Au. ku{ Akkt, yk nukw {kxu
k% &hkku krhkq%o fh"kLke Au :
fhkkk yMf#k{kLkku {krf nku"ku uEyu;
"ukkh yk"k #"Mkk#Lkk nukw {kxu yMf#k{kLkku
Wk#kuk fh"ku uEyu
yMf#k{kLkku Wk#kuk Mkwk ykkWLkk "ko
hr{#kLk fh"ku uEyu.
Wknh! : ftkLke H "u[k%Lkk y"usLke yt&k:

[wf"%e kh s{eLkLkku fku hk"u Au. yk"k Mk kh
ku fkh$kLkwt kktu Au yLku fkh$kLkkLke ythLkk kuLkk
f{o[kheyku {kxu {trh kktu Au. S.32 Lkk nukwMkh
ftkLke H Lku {krf khefu k%"k{kt yk"&u.
(Universal Radiators v. C. I. T., 281 ITR 261)
fu{ fu yk &#kukLku #kkf yko ykk"k{kt yk#ku
Au. kuke ftkLke H {fkLk yLku {trh kh k% (MkkhkLkku
k"ku fhe &fu. yMf#k{kLkku Wk#kuk "ukkh yk"k
#"Mkk#Lkk nukw {kxu fh"kLkku Au. kkukkLkk {kxu LkVku
{u""kLkk nukw {kxu Lkke. (Atlas Cycles v. C. I. T.,
134 ITR 458)
keS fkkk
yk"f"uhk yrrLk#{ n"u kAeLke uk"kEyku{kt

keS yLkuf fkkk {kxu uk"kE fhu Au. ku{kt swk
swk "e{k rr{#{, f{o[kheykuLku [qf"u kkuLkMk
yk"k fr{&Lk, fhsu eu {qze kh #ks,
!r"#rLkr yLku ku#wExe Vtz{kt Vkk, Lk kku ku"k
u%kt "kuhuLkku Mk{k"u& kk# Au. yk kk $[o "ukkhLkk
nukw {kxu f#ko nku# kku s fkkkkkk Au. ku #kLk{kt
hk$"wt.
Wknh! : A ftkLke kuLke !keLke MktMkkLku #ks "kh

eh"k Lkk%kt fhsu u Au. fkkkLkku k"ku fh"k
fhkkkyu yu &ko""wt uEyu fu yk"wt rhk% kuLkk
"ukkhLkk nukwLkku !kk Au. (C. I. T. v. Prem
Engineering, 285 ITR 554 and C. I. T. v.
Abhishek Industries, 286 ITR 1)
"ukkh yk"k #"Mkk#Lkk LkVk yk"k k! nuX

kk {qze $[oLku fkkk khefu Aqx ykkke Lkke. $[o
{qze $[o Au fu {nuMkqe kuLke fMkkuxe ku Mkh fkhLkku
k! ykku Au fu fu{ kuLkk kh Au. ykkkku nku#, kku ku
{qze $[o Au. (Empire Jute Co. v. C. I. T., 124
ITR 1)
Wknh! : ftkLke X Lk"e fkkz r{Lkwt kktfk{ fhu

Au. r{ Mkh LkVku ykkke nku"kke ku {qze $[o Au.
ftkLke X ku s r{Lkwt kxu eue r{fk kh kktfk{
fhu yLku kxkLkk $k{kt yk E{khk kxkLke {wk kqhe
k#k kAe ftkLke X Lku kke fh"kLkku fkuE $tz Lk
nku# kku fhuw $[o {nuMkqe $[o Au, fu{ fu ku X Lku
Vk "ukkhLkku k! ykku Au. Mkh LkVku Lkne. (C.
I.T. v. Madras Auto Service, 233 ITR 468; C.
I. T. v. Hari Vignesh Motors, 282 ITR 338)
Wknh! : S ftkLke kuLkk "ukkhLkwt Mk ku Au. yLku

ku {kxu $[o fhu Au. "ukkhLkwt Lk"wt Mk Vk Mkk"z
{kxu yLku fk{kehe{kt fk#ok{kk "kh"k {kxu s
nku"kke ku yLku Mkh LkVk {kxu Lk nku"kke, kuLku
{nuMkqe $[o khefu k%"k{kt yk"u Au. (C. I. T. v.
Madura Coats, 253 ITR 62) ku{ Akkt yk"wt Mk
$he"k {kxu $[uoe hf{ {qze $[o k%k&u, #khu
krh"nLk ytkuLkwt $[o {nuMkqe $[o k%k&u. (C. I. T.

v. Bimetal Bearings, 210 ITR 945)
Wknh! : CV ftkLkeyu kuLke ykuVeMk Mkwe skku kw

kkt"k {kxu ku r"MkkhLkk MkkrLkf MkkkktkLku Lkk%kt
yk#k. fhkkkyu {qko fu y{qko yMf#k{k $hee Lk
nku"kke ku{s fhkkkLkk LkVku h"kLkk MkkLk{kt
fkuEf W{uhku fu r"Mkh% Lk k#wt nku"kke, yk"wt $[o
{nuMkqe fkhLkwt Au. (C. I. T. v. Coats Viyella,
253 ITR 667) CV ftkLkeyu kkukkLkk $[o $kLkke
kw kkt#ku nkuk kku ku {qze $[o kLkk.
Wknh! : kuZeyu kuLkk yuf !kkekh V "ukkh
#"Mkk (rkLkuMk {uLkus{uLx) Lkk ku "koLkk
y#kMk{ {kxu rh#kkkh {kuf#ku. kuLku kuZeLkk
"ukkh Mkkku ftE rLkMkk Lk nku"kke, yk $[o {nuMkqe
fkhLkwt Lkke. (C. I. T. v. Hindustan Hosiery,
209 ITR 383)
S.37(1) Lkk Mkrfh% yL"#u, kwLkku kLkkku nku#
yk"k suLkku fk#uMkh rLkku nku# ku"k fkuE nukw {kxu

fhkkkyu fhuwt $[o kk fh"kkkk Lkke. "uhkLke
r"trkk [qf"%e {kxuLkwt #ks r&kk{f Lk nku#, kku
kk fh"kkkk Au, #khu"uhkLke [qf"%e Lk fh"k
kLkku tz kk fh"kkkk Lkke. fu{ fu ku r&kk{f
[wf"%e Au. (Lakshmandas v. C. I. T., 254 ITR
799)
{qzekk k& (fukex kuELMk)

Mkwk ykkWLkk "ko hr{#kLk {qze yMf#k{kLke
kkee {ktke Q!k kkkt LkVk yk"k k! kh
S.45 {qzekk k! Lkk$u Au.
S.2(14) {kt {qze yMf#k{k Lke #k#k, kkukkLkk
"ukkh fu #"Mkk# Mkkku Mktkt hk"ke nku# fu Lkrn

Akkt fhkkkyu hk$ue fkuEk% fkhLke r{fk
khefu ykke Au. kuLkk k$k{kt y{wf fkhLke
r{fk ku{s "u[k% {kxuLkku {k (Mxkuf-ELk-xuz)
"ukkh fu #"Mkk#{kt "khkkku "khk&e {k yk"k
fk[ku {k, ytkk "khk& {kxu hk$ue stk{ fkhLke

ytkk {k{kk, !khk{kt f]rkLke s{eLk S.2(1A)
{kt s%k#k rMk"k#Lke yLku fuxkf Mkhfkhe kkuLzLkku
Mk{k"u& kk# Au.
Wknh! : AR fkhLke {krfe hk"u Au. yLku kuLkku

Wk#kuk Vk ytkk nukw {kxu fhu Au. ku%u ku 20
k${kt $hee nke yLku Yk. 35 k${kt "u[e nke.
ku stk{ ytkk {k{kk nku"kke, ku {qzekk k!Lku
ykeLk Lkne hnu.
kkee
{qze yMf#k{k kke fh"e uEyu. kuLkk kh
{qzekk k! "uhku Lkkt$"k{kt yk"u Au. yk"f"uhk
yrrLk#{Lke S.2(47) Lke[u kkeeLke #k#k
ykk"k{kt yk"e Au. ku{kt fkuE yMf#k{kLkk "u[k%,
(Mkkhku Lkk{&uk k"ku, r"rLk#{, #kk yk"k
Vhrs#kk MkttkkLkLkku Mk{k"u& kk# Au. {qze
yMf#k{kkuLke "nU[%e yk"k rnLw yr"!k
fwxwtkLkk r"!ksLk (HUF) yk"k kkeMk fu VuhVkh
Lk fhe &fk# ku"e kkeMk yL"#u kkee yu {q
ftkLke{ktke kuxk ftkLkeLku fuxef kkee "kuhu Ss.46
yLku 47 Lke[uLke kkee Lkke.
{qzekk k&
{qzekk k!Lke k%khe yk"f"uhk yrrLk#{Lke
S.48 Lke[u k%"k{kt yk"u Au. ku s%k"u Au fu {qze
yMf#k{kLke kkee{ktke su k! kk# ku
kkee{ktke {u"ue Mktkq%o f{k{ktke Lke[uLkk $[o
kk fhkkt su f{k yk"u ku:
yk"e kkee {kxu fhuwt $[o;
kkee {kxu MktkkLkLkwt $[o; yLku
{qze yMf#k{kLkwt Mkwkh%k $[o
xqtfe {wkLkk yu ktke {wkLkk {qzekk k&
{qzekk yMf#k{kLku kuLkk MktkkLk kAe 36 {rnLkk

fhkkt "khu Mk{#u "u["k{kt yk"u, kku yk"e kkee
ktke {wkLkk {qzekk k!{kt krh%{u Au, Lkrnkh
k! xqtfe {wkLkk {qzekk k! Au. yk ku k! kh
swk swk hu "uhku u"k{kt yk"u Au. fuxkf fk#o"kne
r"k#f rLk#{ku{kt k!Lkk ku "ko {kxu kVk"k yk"u
Au.
yrrLk#{{kt Lkke. Union of India v. Delhi

Cloth and General Mills, 1 ELT 199, Mkwr{
fkuxuo Xhk#wt fu {k yuf "Mkw Au. ku kh{kt
Mkk{kL# heku "u[k"k fu $hek"k k""k{kt yk"u Au.
kuke {k {kxuLkwt {n"Lkwt k" "u[k%kkkkk Au.
yL# kuk{ktke yk$f
Wkh &ko#k {wsk, ykkfkhe sfkk {kxu "uhkkkk

kLkk" WkkLk Au. "uhku WkkLk kh Lkkt$"k{kt yk"u
Au, $w {k kh Lkrn fkh$kLkk{ktke {k qh
fh"kLkk Mk{#u ykkfkhe sfkk Lkkt$"k{kt yk"u Au.
kuke, "uhkkkk kLkk" {k qh fh"kLkku Lkke k%
WkkLk Au. kuke WkkLk "$ku {k kh ykkfkhe
Lkkt$"kkkk Lk nku#, kku ku Mk{# MkweLkk {k kh
ykkfkhe sfkk Lkkt$"k{kt yk"u, kku k% {k
$Mkuz"kLkk Mk{#u {k kh fkuE s"kkkhe Q!e kke
Lkke.
rzr"zLz, {w# #kLke "e{k kkueMke, kuxhe{kt

ELkk{, {eLkkehe kh #ks, #tkMkk{ke Mkkku
E{khk !kzu ykk"e r"kuhu {ktke yk"f su"ku ke
fkuE Mkh nuX yk"he u"kLke Lkke ku yk Mkh nuX
yk"he u"k{kt yk"u Au.
fh% 4 : khku k "u h k
fu L e# ykkfkhe
r$kLk
ykkfkhe M"u&e kLkk"xLkk {k khLke sfkk Au.
fuLe# ykkfkhe {kxu "uhkkkk kLkk" WkkLk Au.
ku khkuk "uhku Au, fkh% fu ku Wkkf kh Lkt$kkku
nku"k Akkt, Wkkf "uhkLkku kkus {kLke f{k{kt
"uhkLkku Mk{k"u& fheLku kknf kh kMkkh fhu Au. fuLe#
ykkfkhe fuLe# ykkfkhe yrrLk{#, 1944 {khVk
Lkkt$"k{kt yk"u Au. Mkt( fuLe# ykkfkhe Mkkk{e
yLkwMkwr[Lke #keLke LkkU 84 Lke[u Lkkt$"k{kt yk"u Au.
[kso fh$kLke uk$kE

fuLe# ykkfkhe {kxu [kso fh"kLke uk"kE fuLe#
ykkfkhe yrrLk#{Lke (f{) Au. ku {wsk MkuL"ux
khefu yku$kke {fkLk, !khk{kt WkLLk kkk yk"k
WkkLk fhkkk k{k{ ykkfkhe kkk {k kh fuLe#
ykkfkhe xurhV yrrLk#{, 1985 Lke yLkwMkqr[{kt
&ko"u hu Lkk$e &fk# Au. ykkfkhe sfkk {k
kh Lkkt$"k{kt yk"u Au. ku{ Akkt kuLke #k#k
$uhkkkk kLkk$
Wknh! : Empire Industries v. Union ofIndia,

20 ELT 179 {kt yhskhku uk fk{kh nkk. ku "fo
ykuzohLkk kuh%u r#kyku fhkkt ku{Lke e nke fu
kuyku Wkkrk {kLkk {krf Lk nku"kke, ykkfkhe
sfkk [qf""kLke s"kkkhe ku{Lke Lkke. Mkwr{ fkuxuo
Xhk#wt fu "uhkkkk kLkk" WkkLk nkku. {krfe Lkrn.
kuke ykkfkhe sfkk [qf""kLke s"kkkhe
WkkfLke Au.
WkkLk
& WkkLk Lkku k'!k yko Lk"ku kkko k""ku.
kuLkku yko kkko{kt Vk VuhVkh Lkke. ku{ Akkt,
VuhVkh k{u kuxku LkkLkku nku"k Akkt, kuLkk{kt kh
k{kkLkwt k" hnuwt Au. Union of India v. Delhi
Cloth and General Mills, 1 ELT 199 {kt
!khkLke Mkwr{ fkuxuo {tsqheke Lke[uLke #k#k xktfe.
WkkLkLkku k'!k yko VuhVkh kk# Au, khtkw
huf VuhVkh WkkLk Lkke. Akkt "Mkwku huf VuhVkh
{k"sk, { yLku yLku #"MkkLkwt krh%k{ Au. khtkw
kkuzwf "khu sYhe Au; Ykktkh k"wt uEyu, Lk"e yLku

r!k Lkk{, k% yLku Wk#kuk"ke Lk"e yLku r!k
"Mkw kLkk"e uEyu.
Wknh! : ftkLke G [kh kkkLke r#kke "LkMkrk

ku kLkk"u Au. u fu, hMkk#%e heku "LkMkrk ku
ke kkk{kt kLku Au. khtkw wkO qh fh"kLke
r#k kuLku "kr%#f heku "u[k% #ku# kLkk"u Au.
kuke "LkMkrk ku [kukk kkk{kt s kL#w nku"kLkwt
fnu"k#, fkh% fu #khu s ku kknfkuLku yLku "kr%#
skk{kt "LkMkrk ku khefu yku$k# Au. (Union
of India v. Delhi Cloth and General Mills, 1
ELT 199)
Wknh! : ftkLke X "Mkw kLkk"u Au. ku fuLe#

ykkfkhe xuheV yrrLk#{, 1985 Lke k{ yLkwMkqr[
Au. #khkk kuLkwt Ykktkh Y {kt kk# Au. yLku kh{kt
"u[k# Au. yk"e X "Mkw "u[k% #ku# M"Yk{kt
kLkk""k{kt Lk yk"u #kt Mkwe fuLe# ykkfkhe
yrrLk#{ Lke[u ykkfkheLke s"kkkhe Q!e kke
Lkke. ku{ Akkt, X "u[k% Lk kk# kku ku nS
WkkLk kLku. k% "u[k% Lk kk# kku, ku nS
WkkLk kLku. (Bhor Industries v. C. C. E., 40
ELT 280)
Wknh! : ftkLke D "kr%#f k#"wzLku Mk wV

"kr%#f k#"wz kLkk""k, kuLkk kh r#k fhu
Au. fuLe# ykkfkhe xurhV yrrLk#{Lke yLkwMkqr[{kt
ku s LkkU Lke[u kku "Mkwyku yk"u Au. Mk wV
"kr%#f k#"wz r!k "Mkw Au, ku r#kke
yMk"{kt k""k{kt yk"u Au. ku ykkfkheLku kkk
Au. (Decorative Laminates v. C. C. E., 86 ELT
186)
"u[k% k{kk{kt krk&ekk yk"e # Au. {k

kh{kt Lk k"e &fk# kku ku "u[k%k{ Lkke.
kLku. (Triveni Engineering v. C. C. E., 120

ELT 273)
{kLke euwt WkkLk

fuLe# ykkfkhe yrrLk#{Lke S.2(f) Lke #ke{kt
(%e r#kyku Au. ku {k%!qk Mk{s {wsk
WkkLk kLkkwt Lkke, k% fuLe# ykkfkhe yrrLk#{
Lke[u kuLku WkkLk {kLke u"k{kt yk"u Au.
Wkkf
yrrLk#{{kt Wkkf &Lke #"Mkk Lkke, khtkw
ykkfkhe sfkk Wkkf kh Lkkt$"k{kt yk"ke
nku"kke, ku {n"Lke Au. Mkke Mk{s {wsk,
Wkkf yuxu su kkukkLke {uu yk"k !kzu hk$uk
{sqh {khVk yk"k #k {khVk fk{ fhk"u Au. ku
yk{k #kursk Au fu !kzu hk$Lkkh yu {sqh "[u
{krf-Lkkufh yk"k {w# #k yusLxLkku Mktkt
nku"ku uEyu.
WkhLke #ke{kt s%k"u rLk#tk% fMkkuxe Wkhktk
fkuxkuoyu LkVk fMkkuxeLkku k% Wk#kuk f#kuo Au. yk fMkkuxe
Lke[u su LkVku {k%u yu r#kLkwt LkwfMkkLk "uXu ku
Wkkf Au.
Wknh! : K ftkLke ykhkke "u["kLkku "ukkh fhke

nke. ku swe swe eykuu ykhkke kLkk""k {kxu
sYhe fk{u {k ykkke nke. kuyku ku{Lkkt (h{kt
ykhkke kLkk"kk nkk. ku suxkt kufux kLkk"u ku
{wsk ku{Lku {nuLkkk%wt ykkkwt nkwt. fktLke kuLku
kh{kt "u[ke nke. yk fuMk{kt ykkfkhe sfkk {kxu
eykuLku s s"kkkh Xhk""k{kt yk"e, ftkLkeLku Lkrn
fu{ fu eyku {k kLkk"ke nke. ftkLke yLku eyku
"[uLke fk{kehe {w# #kLkk kuh%u nke. (C. C.
E. v. Khambhatwala, 84 ELT 161)
Wknh! : ftkLkeyu xkkoELk yLku ykuxhLkuxhLkwt xkkuoykuxhLkuxh kLkk#wt. khtkw kuLku xkkuo-ykuxhLkuxh
khefu kh{kt k"e &fk#wt Lkrn. kuke ku WkkLk Lk
fuLe# ykkfkhe xuheV
fuLe# ykkfkhe xurhV yrrLk#{Lke k{

yLkwMkwr[{kt ykkfkhekkk {kLke #ke Au. yLku kuLku
Wk#kuk fh"kLke Mkh hek{kt "keof]k fh"k{kt yk"e
Au. swk swk {k kh f#k hu ykkfkhe sfkk
Lkkt$"k{kt yk"u Au. ku k% yLkwMkqr[Lke #ke{kt Au.
fuLe# ykkfkhe xurhV yrrLk{#Lke S.2 {kt
"keofh% fu"e heku fh"wt ku ytkuLkk rLk#{ku Au:
r"!kk fh% yu kuxk fh%Lkk &ekof Vk
{kko&oLk {kxu Au. "keofh% kh kuLkku fkuE
ykkh Lkke;
&ekof{kt "MkwLkku Mkt!o nku#, kku kuLkk{kt ki#kh
"MkwLkk yk"~#f k% Lk yk"u #kt Mkwe ku
ki#kh yk"k ykq%o "MkwLkku Wu$ fhu Au;
&ekof{kt kkko yk"k {kLkku Wu$ nku#, kku ku
ku kkko fu {kLkwt r{% Au;
{kLkwt kkr{f ryu yuf fhkkt "khu &ekof
nuX "keofh% fhe &fk# ku{ nku#, kku Mkk{kL#
fhkkt "khu r"r& &ekof kMkt fh"k{kt yk"&u;
(a) Lke[u "keof]k Lk fhe &fk# ku"k r{%
yk"k Mkt#kuSk {kLke kkkk{kt su ytk!qk
!kk kuLku yk"~#f k% ykku ku yLkwMkkh ku{Lkwt
"keofh% fhk&u.
WkhLkk fkuE k% rLk#{ Lke[u "keof]k Lk fhe
&fk# ku {k ku{Lku su &ekofLke "khu LkSf nku#
kuLke Lke[u "keofh% fh"kLkwt Au.
ykkfkhekkk {kLkwt {q#ktfLk

ykkfkhe sfkk yrrLk#{ Lke[u {q#ktfLkLke ku hek
Au:
yrrLk{#Lke S.4 {wsk ykkfkhe kkk {kLke
f{kLke ykfkh%e, u"zu"zLke f{k "uhk rMk"k#Lkk
{kLke u"zu"z{kt fw "u[k%Lkk y"us kh fh"k{kt
yk"u Au. r"[kh%k{kt u"kLke u"zu"zLke f{k {kxu
k% &hkku krhkq%o fh"kLke Au. k{, fhkkkyu
$Mkuz"kLkk Mku yLku Mk{#u zee"he {kxu {k "u["ku
uEyu. kesw, fhkkk yLku $heLkkhLku Mktkt Lk
nku"ku uEyu. yk{ktLke fkuE &hk krhkq%o Lk kk#wt kku
fuLe# ykkfkhe {q#ktfLk rLk#{ku, 2000 Lke[u

{q#ktfLk fh"k{kt yk"u Au.
fuLe# ykkfkhe yrrLk#{Lke S.4A Lke[u {kLke
yrfk{ Awxf f{k kh {q#ktfLk fh"k{kt yk"u Au.
kufs fhue "Mkwyku ytkuLkk rLk#{ku, 1977 yLku kku{kkLkk kuh% yrrLk#{ 1958 Lke[u fuxkf {kLke
kkkk{kt, yk"k {kLkk kufus kh yrfk{ Aqxf
f{k Akk"kLkwt sYhe Au. yk"e kkkkku{kt fuLe#
Mkhfkh Mkhfkhe hkskk{kt S.4A. Lke[u fh"kLkk
{kLkwt {q#ktfLk sYhe kLkk"Lkwt nuhLkk{wt knkh kkze
&fu. yk"k {kLke f{k ku {kLke yrfk{ Aqxf
f{k hnu&u.
Mku " k "u h ku
!khkLkk Mktr"kLkLke Mkkk{e yLkwMkqr[Lke #ke Lkt. 1
ke 96 Lke &uk Mkkkyku nuXLke Mku"kyku kh Mkt( Mku"k
"uhku Lkkt$u Au. #keLke LkkU 92-C Mku"k khLkk "uhk
Lkku Wu$ fhke nku"k Akkt, yks Mkwe yk LkkU
yrMkqr[k fhkE Lkke.
r$kLk
Lkk%ktfe# yrrLk#{, 1994 {khVk !khk{kt Mku"k
"uhku k$ fh"k{kt yk#ku nkku yLku ku yrrLk#{
nuX ku k"kLkwt [kw Au. Mku"k "uhk Mkkku fk{kehe
fh"k yks Mkwe{kt yk r"kLk Lkke.
$uhkkkk kLkk$, [kso fhke uk$kE

Mku"k "uhk{kt "uhkkkk kLkk" "uhkkkk Mku"k Lke
uk"kE Au. [kso fhke uk"kE S.65(105) nuX
Lkk%ktfe# yrrLk#{, 1994 Lke S.65(105) Lke[u
#k#k f#ko {wsk fkuEk% "uhkkkk Mku"k kh Mku"k
"uhku Lkkt$"k{kt yk"u Au. S.66A k$ f#ko kAe
!khk knkhLke !khk{kt {u"LkkhLku kqhe kzkke
Mku"kyku yk yrrLk#{ nuX "uhkkkk Au. Mku"k k
[qf"u y"us kh "uhku k%"k{kt yk"u Au.
$uhkkkk Mku$k
Lkk%ktfe# yrrLk#{, 1994 Lke S.65(105) {kt
#ke{kt s%k"u Mku"kyku s Mku"k "uhkLku kkk Au. yu"wt
rLk#k fhu Au fu r"r" "Mkwyku Mktkt{kt kqhe kkzue
fu kqhe kkz"k{kt yk"Lkkh Mku"kyku kh !khk{kt "uhku
u"k{kt yk"u Au.
Mkwr{ fkuxuo iMagic Creative v. C. C. T., (2008) 2
SCC 614 {kt Xhk#wt Au fu "u[k% "uhku yLku Mku"k
"uhkuLke [wf"%e khMkh yLkL# Au. u"zu"z kh Mku"k
"uhku [wf""k{ktt yk"u, ku ku s u"z u"z kh "u[k%
"uhku Lkk$e &fk# Lkrn. ku{ Akkt, (%e u"zu"z,
$kMk fheLku Lkk%kfe# kxk, !kzk $hee yLku fuxkf
Mkku^x"uhLkk fLxkx kh "u[k%"uhk yLku Mku"k "uhk ktLku
Lkkt$"kLkwt [kwt Au.
Mke{k&w f (fMx{ zw z e)
r$kLk
Mke{k&wf {kLke yk#kk kh Lkt$kke xurhV yk"k
"uhku Au. ykkfkhe kkkk{kt "uhku {k kh Lkt$kkku
Lkke, k% yk#kkLke "]rk kh Lkt$k# Au. Mke{k&wf
yrrLk#{, 1962, Mkkku "kt[kk Mke{k&wf xurhV
yrrLk#{ 1975 yL"#u, Mke{k&wf Lkkt$"k{kt yk"u
Au.
Mke{k"wfLkk fkh
!khk{kt Lkt$kkk Mke{k&wfLkk fkh Lke[u {wsk Au:
{q&qk Mke{k"wf : Mke{k&wf yrrLk#{Lke
S.12 nuX {q!qk heku Mke{k&wf Lkkt$"kkkk
Au. Mkk{kL# heku ku f{k {k%u Lkkt$"k{kt yk"u
Au. fuxkf kLkk"ku{kt, Mke{k&wf rfkukk{ eX
ykxk Yrk#k kh rLk#k fh"k{kt yk"u Au.
$khkLkwt Mke{k"wf : !khk{kt yk#kk k#ue
fkuEk% "Mkw kh "khk{kt Mke{k&wf xuheV
yrrLk#{Lke S.3(3) nuX ku Mk{# kqhke
ykkfkhe sfkk suxk LkwfMkkLk !he ykkkk

Mke{k&wfLku ykeLk hnu&u.
fk[k{k kh ykkfkhe sfkk Mk{kku kLkk$$k
$khkLke sfkk : Mke{k&wf xuheV yrrLk#{Lke
S.3(3) nuX fuxef $kMk "Mkwyku kh LkwfMkkLk
!hkkE fhe ykkkk &wf Wkhktk, fk[k {k
yLku fuxef Wkkf Mkk{ke kh [wf"kkk
ykkfkhe &wfLku Mk{kku fh"k "khkLkwt &wf
Lkkt$"k{kt yk"u Au.
$u[k! $uhk/$uxLku ku $khkLkwt "wf : Mke{k&wf
xurhV yrrLk#{Lke S.3(5) Lke[u "u[k%"uhku,
{q#r"'k "uhk (VAT) MkkrLkf "uhk yLku ke
Mk{kLk "uhk rkMktkwLk fh"k fuL Mkhfkh
"khkLkwt &wf Lkkt$e &fu.
hk!k{f "wf : fuxkf WkukLkk rnk{kt
Mke{k&wf yrrLk#{Lke S.6 nuX Mkhfkh {k
kh hk%k{f &wf Lkk$e &fu.
Mkk{ke "wf : kkkMk kAe fuL MkhfkhLku kku fu
fuxe "Mkwyku skkkt yk#kk fh"k{kt yk"u
Au, su u&Lkk WkukLku nkrLkfkhf Au, kku
Mke{k&wf yrrLk#{Lke S.8B Lke[u yk"e
"Mkwyku kh Mkk{ke &wf Lkk$e &fk#.
[eLke {k Mkk{ke "wf : [eLk{ktke yk"kk
fuxkf {k kh Wkh {wsk Mkk{ke &wf Lkk$e
&fk# Au.
Mknkr#k $Mkw kh rkLkwfMkkLk "wf : "MkwLku kuLkk
WkkLkLkk u& {kt MkkMkeze {ke nku# kku
Mkhfkh yk"e "Mkw kh yk"e MkkMkezeLku Mk{kku
fh"k Mke{k&wf yrrLk#{Lke S.9 rk LkwfMkkLk
&wf Lkk$e &fu.
rk&hk$k "wf (yuLxe zBkk zwxe) :
!khk{kt "Mkwyku Mkk{kL# f{k fhkkt ykuAk
!k"u yk#kk kE hne Au yu"e MkhfkhLku $kkhe
kk#wt ke &ku{kt kuLkku !hk"ku fhkkku nku# kku
yrrLk#{Lke S.9A nuX yk"k !hk"k Lku
Mkk{kL# fkk{kt k""k ku rk!hk"k &wf Lkk$e
&fu.
{kLkwt {q#ktfLk
Mke{k&wf yrrLk#{Lke S.14 nuX &wf {kxu {kLkwt

{q#ktfLk fh"k{kt yk"u Au. {q#ktfLkLkku {q!qk
rLk#{ yu Au fu yk#kkLkk u&{kt rLkfkMk {kxu {k
"u[k# #khu ku {k {kxu (u"zu"z rft{k) $hu$h
[qf"u" fu [qf""kkkk f{k Au, ku Mke{k&wf
{q#ktfLkLkku ykkh Au. {q#ktfLk rLk#{ku, 1988 Lkk
rLk#{ 9 {kt u"zu"z f{k{kt swe swe keS
"MkwykuLkku ku{kt Mk{k"u& Lk f#kuo nku# kku kuLkku Mk{k"u&
fh"kLkku Au.
ku{ Akkt, Mkk{kL# Mkko{f Mkrk{kt, "u[k%
fh"k{kt Lk yk"kwt nku#, khtkw ku Mktkt MkknMkLku
fh"k{kt yk"kwt nku# yk"k rLk#{ 9 nuX fh"kLkk
Mk{k#kusLk ytkuLke {krnke Lk nku#, kku yk {kLkk
{q#ktfLk {kxu "ifkf krkyku rLk#k fh"k{kt yk"u
Au.
&w fLkw t rhVt z
&wfLkwt rhVtz yuxu rLkfkMkLkk Mk{u# Aqx ykku
yk#kke yk"k M"u&e WkkLk Mkk{ke kh [qf"u
Mke{k&wf yLku fuLe# ykkfkheLkwt rhVtz yk"k rhkux
&wf [qf"u {k (S.74) yLku rLkfkMk fhuk {kLkk
WkkLk{kt "khkke yk#kke Mkk{ke (S.75) Lkk
kwLk:rLkfkMk kh &wfLkk rhVtzLke Aqx Au.
k{k{ "u[k%"uhk{kt "uhkkkk kLkk" {kLkwt "u[k% Au.

fuxkf fuMkku{kt r"kLk{tz rLk' fhe &fu Au fu "uhku
[qf""kLke s"kkkhe $heLkkh kh hnue Au. yk"k
fuMkku{kt, "uhkLku $he"uhku fnu"k{kt yk"u Au. u fu ku
Mkk{kL# heku ku s r"kLkke [ku Au yLku ku s heku ku
"Mkq fh"k{kt yk"u Au.
$u[k!
"u[k%"uhkLkk nukw {kxu "u[k% Lkku {k yrrLk#{,
1930 {kt Mk{#k {wsk s Au. kuLke #k#k S. 2(g)
{kt ykke Au. yLku ku{kt fuxef $kMk &hkku Au.
Mktr"kLkLke A. 366(29-A) Lke[u {kLke euwt
"u[k% Au. {kLke euk "u[k%{kt Vhrs#kk
"u[k%, !kzk $hee, "u[k%,{kLkku Wk#kuk fh"k
nfLke kkee, fk{Lkk fhkh "kuhuLkku Mk{k"u& kk#
Au.
yktkhhkxe# $u[k!
r$kLk
"u[k%Lku yktkhhkxe# "ukkh yLku "kr%#Lkk {{kt

#khu "u[k% k%"k{kt yk"u ku {kxu fuLe# "u[k%"uhk
yrrLk#{Lke S.3 {kt rMkktkku (z"k{kt yk#k Au. ku
Xhk"u Au fu #khu "u[k%{kt {kLke nuhVuh yuf
hk#{ktke ke hk#{kt kk# yLku kuLke yuf
hk#{ktke ke hk#{kt nuhVuh {kLkk
{krfefnfLkk Mkk"uuLke kkee fheLku ku fhk#
#khu ku yktkhhkxe# "u[k% kLku Au.
{k kh "u[k%"uhku Lkkt$"kLke fuLLke MkkkLkwt

r"rLk#{Lk Mktr"kLkLke A.286 ke kk# Au.
yktkhhkxe# "ukkh yLku "kr%#Lkk "kn{kt Au ku
su "u[k% fuuLe# "u[k%"uhkLku kkk Au. ke kkt
"u[k% MkkrLkf r"kLkke rLk#r{k kkkt hk#
"u[k%"uhkLku kkk Au. fuLe# "u[k%"uhk yrrLk#{,
1956 yktkhhkxe# "u[k%ku kh fuLe# "u[k%"uhku
Lkkt$u Au.
Wknh! : A hk#{kt {w# fk#ko# hk"ke ftkLke

B hk#{kt yuh fLze&hLkwt WkkLk fhu Au. kuLku A Lkk
{w# fk#ko#{kt ykuzoh {u Au yLku kuLkk B
fkh$kLkk{ktke kuLkk A yLku B Lkk kknfku yk"k ke
hk#kuLku {kLkwt krh"nLk fhu Au. A hk#{kt fhuk
fhkhLkk krh%k{u A hk#{ktke B hk#{kt {kLke
nuhVuh kE nku"kke, kk s "u[k% yktkhhk# "ukkh
yu "kr%#Lkk {{kt Au. (Union of India v.
"u [ k%"u h ku
K.G. Khosla, 43 S.T.C. 437)
$uhkkkk kLkk$
{q #"'k "u h ku (VAT)

{q#"'k "uhku fh"uhkLke yu"e krk Au, su fh"uhkLke
ku"zkke yMkh rLk"kh"k {kko Au. k$k khefu
{kLkk WkkLk kh ykkfkhe Lkkt$"k{kt yk"u Au,
yk"ku {k ke Wkuk{kt fk[k {k khefu "khk# Au
yLku ki#kh {k kh Vheke ykkfkhe Lkkt$"k{kt yk"u
Au. ke kku, {k kh ykkfkhe &wf Lkkt$"k
Wkhktk fk[k {kLkk WkkLk{kt k% ykkfkhe &wf
Lkkt$"k{kt yk"u Au. {q#"'k "uhk krk{kt
WkkfLku kuLkk Wkuk {kxu Wkkf Mkk{ke kh
[qf"u "uhk k s{k (uzex) ykk"k{kt yk"u Au.
yu "uhk khLkku "uhku rLk"khk# Au.
Wknh! : V ftkLke Vk{oM#wxef ftkLke Au. ku "k F

kLkk"u Au. fk[k {k khefu H, J, yLku T Lkku Wk#kuk
fhu Au. H Lke f{k Yk.100, J Lke fk Yk.50 yLku T
Lke f{k Yk.30 Au. huf WkkfMkk{ke kh 10 xfk
u$u ykkfkhe &wf Lkkt$"k{kt yk"u Au. kuke V
ftkLkeyu Wkkf Mkk{ke kh Yk. 18 [qf#wt Au.
F Lke f{k yuf{ eX Yk. 250 Au yu kuLkk
ykkfkhe &wf Yk. 25 [qf""kkkk Au. "ux Lk nku#,

kku kknfu Yk. 250 "kk Yk. 25 ykkfkhe khefu
[qf""kLkk hnu. ku{ Akkt, "ux krk nuX V ftkLke
fh"uhk k Yk. 18 Lkku "uhk {kxu s{k (uzex) khefu
k"ku fhe &fu yLku kuLkk kknf kh "uhk khefu Vk
Yk. 7 kMkkh fh&u.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

r"k# 20 : nu h ykt khhkx e # fk#ku
yktkhhkxe# fk#ku, rMkktkkuLkku kLkuku fk#kLkku
Mk{qn yLku "koLkLkk rLk#{ku Au. kuLku kk u& (States)
ktLkfkko khefu {kL# hk$u Au. kuke ku{Lkk khMkhLkk
Mktkt{kt kuLkwt Mkk{kL# heku kkLk fhu Au. yk
{kuzw{kt MxuxLkku Mkk{kL# heku Mkk"o!ki{ hksfe#
yMk" khefu u& Wu$ kk# Au. yk{, fkuE
yktkhhkxe# fk#kLku nuh yktkhhkxe# fk#k
khefu Wu$e &fk#. ku $kLkke yktkhhkxe#
fk#kke r!LLk Au. nuh yktkhhkxe# fk#ku
rLk#{ku, fk#k yLku Mkk{kL# kkw kkz"kLkk rMkktkku
&ko"u Au. ku u& yLku yktkhhkxe# MktkXLkkuLku ku{Lke
"[u ku{s u&ku yLku yktkhhkxe# MktkXLkkuLkk
#kyku MkkkuLkk, fwhke fu L#kr#f Mktktku &ko"u Au.
keS kkswyu, $kLkke yktkhhkxe# fk#ku
yktkhhkxe# kkuX"%e{kt kkr{f heku fk#kykuLkk
Mkt(koLkk Xhk" &ko"u Au yLku r"r& krhMkrk{kt f#k
u&kuLkku fk#ku kkw kze &fu Au kuLkku Mk{k"u& kk# Au.
ykt khhkx e # fk#kLkk ku k
yktkhhkxe# L#k# fkuxoLkk r"kLk 1946 Lke A.38(1)
yktkhhkxe# fk#kLkk kuk {wfhh fhu Au:
yktkhhkxe# fhkh (treaties);
yktkhhkxe# YrZ, Mkk{kL# kkLkk kwhk"k khefu
fk#k khefu M"efkhu;
MktMf]k hkxkuyu {kL# hk$uk fk#kLkk Mkk{kL#
rMkktkku;
L#kr#f rLk%o#ku yLku fk#kLkk rLk#{ku Lke fh"k
{kxu kki% MkkLkku khefu swk swk hkxkuLkk $qk
[e k#fkk hk"kk rLkVkkLkk Wku&
(teaching)
fhkh (Mktr khefu k! yku'k# Au) : suLkkke hkxku

y{wf r"k# kh yktkhkxe# fk#k{kt ku{Lkwt MkkLk
Mkkrkk fhu Au yLku ku{Lkk yktkhhkxe# "koLk{kt

!r"# {kko&oLk ykk"k Lk"k rLk#{ku Mkkku Au ku"k
fhkh. yk"e fk#k (zke Mktryku{kt (%kt u& !kk u
yLku ku{kt kkfkh nku# ku"k kk u&kuLku ktLkfkko
rLk#{ku hsq fhu ku sYhe Au. SLke"k fhkh (1949)
yLku rh#kLkk fk#k kh Mkt#wk hkxLkk fhkh (1982)
su"e Mkt#kkt Mk{fkeLk Mktryku{kt 150 fhkkt "khu
kkfkhku nkk. kuyku yktkhhkxe# fk#k{kt Mkk{kL#
r"kLkLke hek khefu ku{Lkwt kkukkLkwt {n" yLku MktrLke
Wfktrk ktLLku &ko"kk nkk. keS {n"Lke
Mktryku{kt "t&Lkk WL{qLk (Genocide) Lkk kwLkku
yxfk""k yLku r&kk ytkuLkk fhkh (1948), hksfe#
Mktktku ytku r"#uLkk fhkh (1961), yuLxkforxf Mktr
(1959) yLku yktkhhkxe# Vkuskhe fkuxo MkkkLkk
nku{ r"kLk (1998) Lkku Mk{k"u& kk# Au.
su u&ku Mktr kh Mkne Lk fhu yLku kuLku Mk{koLk Lk ykku
ku kuLke uk"kEke ktk#uk Lkke. ku{ Akkt,
uk"kE {q!qk heku {kktz Q!k fhu ku"k
fkhLke nku#, kku fuxkf Mktukku{kt MktrLke
uk"kEyku yktkhhkxe# YrZLkku ykkh kLke &fu.
(North Sea Continental Shelf case, ICJ
Reports, (1969), p. 3)
YrZkk yktkhhkxe# fk#ku : yktkhhkxe# fk#k{kt

YrZLkku rLk#{ u&kuLke kk{ktke Wktk kk# Au. (%k
u&Lke kk{kt (%e Mk{kLkkk nku"kLkku kwhk"ku nku"ku
uEyu.
Wknh! : u&Lke kk{ktke Q!k kkkt kkh rh#kE

{kELkk kuLkLke yth u&kuLku Mktkq%o {kAe{khkuLkku
n Au ku YrZkk rLk#{ (nk h fhk#ku Au.) ku
u&kuLke kk{ktke WT!#ku Au. {kAe{khe
k{krfkhLkk fuMk (United Kingdom v. Iceland;
Germany v. Iceland), ICJ Reports (1974), p. 3)
YrZLku M"efkh"k yLku {kL# fh"k {kxu, ku kukLke

keS {w# MkkkykuLku kuLku Mkn{ke ykk"e uEyu.
ke u&ku r"[khku Mkq["e &fu yLku kk% k"e &fu,
khtkw ku{kt $qk rnk hk"kk u&kuLke Mkn{ke rMk"k#

ku YrZkk fk#kLkku rLk#{ kLke &fu Lkrn.
kwhk"ku kLke &fu . u fu u&Lke fkuxkuo yktkhhkxe#

fk#kLkwt yko(xLk y[kuMkkEke fhu yu"wt &# Au.
Lk"k rLk#{ku Q!ku fh"k{kt yk#ku nku# #kt, $hu$h

fhkh{ktke yLku rnkLkk y!k"u k'!k Mkt{rk
{u""k{kt yk"u Au. khtkw Lk"e kkLkwt Mkkrkk
YrZkk rLk#{ Mkkku Mkkk# Lk nku#, yLku u& Lk"e
kkLkku Mkkk r"hku fhkku nku#, kku kkLku Lk"e
YrZLkk kwhk"k khefu {kLk"e Lkrn yk"k Mkkk "ktku
uLkkhLku Lk"k YrZkk rLk#{Lkku yk"k Mkk#ku
nku"kLkwt k%"wt.
$qk W[ k#fkk hk"kk u$fkuLkk Wku& :

yktkhhkxe# fk#k khLkk u$fkuLke !qr{fk k%
kki% Au. u fu, yktkhhkxe# fk#k (z"kLkk
r"Mkku{kt, ku{Lkk r"[khkuLkku !k" yks fhkkt "khu
nkku. yktkhhkxe# fk#k ytkuLke MktrykuLkku Wk#kuk
fkuE y{wf {wk kh fk#ku &wt Au ku &ku"kLke krk
khefu kkku nkku. yk kwMkfku {n"Lkk Au, fu{ fu ku
yktkhhkxe# fk#kLkwt {k$wt yLku M"YkLke #"Mkk
fh"k{kt yku furLk fh"k{kt ku { fhu Au. ku
yktkhhkxe# fk#kLkk fkh ErknkMk yLku fk{kehe
Mk{s"k{kt {Yk kk# Au.
YrZLkku Lk"ku rLk#{ Q!ku fh"k {kxu, fk{kehe Wkhktk

u&ku khVke Mkk{kL# {kL#kk {"e uEyu, suke
yktkhhkxe# fk#k Lke[u hk#kuLku ktLkfkko
s"kkkhe kLku ku"e kqhke Mkh kk#. yk (opinio
juris) khefu k% yku$k# Au. yk krhk khtkhkLku
YrZ{kt Vuh"u Au yLku kuLku yktkhhkxe# fk#kLkku !kk
kLkk"u Au. (Nicaragua v. United States of
yktkhhkxe# fk#kLkk {q#ku yLku Ehkk ytku

r"[khLku kuMkknLk ykk"k{kt ku{s krkLke yth
hnue $k{eyku &ko""k yLku !r"# {kxu Mkq[Lkku
fh"k{kt &ikr%f $k%kuLke Wk#kuke !qr{fk Au.
America, ICJ Reports (1986), p. 14)
fk#kLkk Mkk{kL# rMkktkku : yktkhhkxe# fkuxkuo yu

rx#wLkku, u&ku "[uLkk MkktLku kkw kkze &fk# ku{
nku#, kku M"u&e fk#k{ktke r"!k"Lkkyku ELku
yktkhhkxe# fk#k{kt hnuk kkk kqh"k {kxu
#Lkku fhe hne Au. yk"e r"!k"Lkkyku {w#"u
fk#okrk yLku kwhk"k ytku nku# Au. (Corfu
Channel case, ICJ Reports (1949), p. 4) yk"k
&wrkwr su"k $kLkke fk#k{ktke eue Mkk~#kk
kh ykkrhk nku# Au. (Nuclear Tests case, ICJ
Reports (1974), p. 253), and estoppel (Temple
case, ICJ Reports (1962) p. 6)
L#kr#f [wfkk : ICJ r"kLkLke A.38 {kt uk"kE Au

fu fkuxoLkk [wfkk yLku rx#wLkLkk rLk%o#ku
yktkhhkxe# fk#kLkku kki% kuk Au. ku{ Akkt, ku
Vk Mk{""kLke &k&ke Mkkk Au. yktkhhkxe#
fk#kLkk {wk hk"kk (%k$hkt fuMk k{ u&Lke
fkuxkuo{kt hsq fh"k{kt yk"u Au. u&Lke fkuxkuoLkk yk"k
[wfkkLke y{wf fk#uMkh {wk khLke yMkh YrZLkku
yktkhhkxe# fk#kLkk yL# kuk : sLkh

yuMkuBkeLkk Xhk"ku ktLkfkhf Lk nku"k Akkt, k% kuLkwt
fuxef"kh yk&o (normative) {q# nku# Au.
fuxkf Mktukku{kt rLk#{Lkwt yMk" Mkkrkk fh"k
yk"k (opinio juris) Lkk kw!ko" {kxu ku
fuxef"kh fuxkf Mktukku{kt {n"Lkk kwhk"k kqhk
kkzu Au. Mkk{kL# Mk!kLkk Xhk" kkkk{kt yk Mkk[wt Au
fu{ ku Mkkrkk fh"k kuLke Mk{kr" "Mkwyku yLku ku
ykLkk""kLke &hkku uE s"kLkwt sYhe Au. "e
(opinio juris) kuLkk yk&o fkh{kt Au fu fu{ ku u"wt
k% sYhe Au, Mkt#kkt Xhk"ku, Lk"ku rLk#{ Mkkk"k
{kxu sYhe {&: Wktrk &ko"e &fu. ({feLke
fk#uMkhLkk yk"k y%w&kuLkku Wk#kuk (Legality of
the Threat or Use of Nuclear Weapons, ICJ
Reports (1996), p. 70).
1975 Lkk nuMkfe yufkuzo su"k rkLk-ktLkfkko $k
yk"k Mkk"uu yk"k MktrLke rkLk-ktLkfkko

uk"kEyku Lkh{ fk#kLke $kMk fkk kLkk"u Au.
Lkh{ fk#kLku fk#kLkwt Mkk{kL# k nku# Lkrn, Akkt

kuLku yktkhhkxe# fk#kLkku Mkkuk k%"k{kt yk"u Au.
ku kkrfkh
u& yLku r"k# "Mkw "[u kkZ uzk% nku#, kuLkku u&
kukkrfkhLkku Wk#kuk fhe Mkof u&Lkk rnkLke
Wkh"x sE &fu.
kur"f rMkktk : Mktr khk M"ktkkkLkwt rLk#tk%

fh"k{kt yk#wt, nku# ku rMk"k#, u& r"kLk (z"k
yLku kuLkk u&{kt kuLkku y{ fh"k M"ktk Au. ku
u&Lke yth fkuE k% #k kh kuLkk fk#kLkku
y{ fhe &fu. u&Lkk fk#k kuLkku "s Vhfk"kk
"nk%kuLku yk"k kuLke kkMku LkkUk#uk n"kE snksLku
yLku yk "knfkuLke #kykuLku kkw kzu Au.
kukkrfkh {kxu yk kkr{f ykkh Au.
Wknh! : MfkurxMkLkk kufhke Lkkh kh kkUk{khku
fhLkkh yuhuLkLkk kkuBkhku kh MfkuxeMk fkuxkuoyu
kukkrfkhLkku Wk#kuk f#kuo. (Lockerbie case, ICJ
Reports (1992) p. 12)
hkxe#kkLkku rMkktk : u& kuLkk u&Lke knkh hnukk

yk"k kuLke {wkfkku k#uk kuLkk hkx"kMkeykuLke
"]rkykuLkwt r"rLk#{Lk fhkkt fk#k (ze &fu. "uhkLkk
fk#k ykLkku k$ku Au. r"u&{kt kwLkk fhu ku{s ku
nukw {kxu kuLkwt #kko% fh"k kkukkLkk hkx"kMkeykuLkk
#k"koLkLke yLku kuLkk kh Vkuskhe fk#o"kne
fh"kLke uk"kE fhe &fu. Mktr ku {kxu Aqx ykku ku
rMk"k#, ke u&{kt fk#kLkku y{ fhe &fk# Lkrn.
rLkr# #k$Lkku rMkktk : r"u&e hkxku khk kuLkk
kkukkLkk hkx"kMkeyku Mkk{u r"u&{kt fhuk f]#ku kh
yk rMkktk u&Lkk kukkrfkhLku !khkq"of &ko"u Au.
yk rMkktk {kxu kuxTMk fuMkLku (%e"kh yk {kxu ykkh
khefu xktf"k{kt yk"u Au. yLku n"u ku swk swk
yktkf"ke r"hkue "]rkykuLkk fhkh { Au. (1927
PCIJ Ser. A, No. 10)
Wknh! : yuf ukkLke LkkkrhfLku yktkhhkxe#

s{kt y{uhefkLkk yusLxu kfzku nkku. kuLku
uzorLk#Lk r"{kLk nkEsuf fh"k{kt kuLke Mktzku"%e
k y{uhefkyu kuLke Mkk{u Vkuskhe fuMk [k#ku
nkku, fu{ fu yk r"{kLk{kt (%k y{urhfLk Wkk nkk.
(United States of America v. Yunis, (No. 2), 82
ILR p. 344)
hk!k{f rMkktk : fuxkf Mktukku{kt, u&Lke

Mkk{keLke r" nku# ku"ku r"u&{kt kwLkku fh"k
k u&, ku u&Lkk M"u&e fk#k {wsk ku f]# kwLkku
Lk nku# kkuk% ku r"u&e hkx"kMke kh kkukkLkku
kukkrfkh Mkkke &fu. yk rMkktkLkk #kkLke Mkkhe
#k#k fhe Lkke, khtkw yo-Mkk"orkf kukkrfkh kqhk
kkzke Mktr{kt ku u"k {u Au.
Wknh! : A y{urhfk{kt sLB#ku nkku, khtkw ku%u
fkxkq"of rkxe& kkMkkkuxo k f#kuo yLku kkAke
ku%u s{eLk hkxe#kkLkk k fhe nku"kLkku k"ku f#kuo.
kuLku s{oLk hurz#ku ftkLkeyu Lkkufhe{kt hk#ku nkku yLku
ku%u w~{LkLkk u&{ktke kux rkxLkLku r"{kt
ytkuS{kt "kk[ek Mkkh% fhe nke. yu"wt Mkkrkk
k#wt nkwt. ku rkrx& sLk nku"kke, rkrx& fkuxoLkku
kh kukkrfkh nku#. kuke kuLke rkrx& hks #u Vhs
Au. hkskun rkrx& u& knkh kL#ku nku"k Akkt,
kuLku rkrx& hksLkwt hk% Au. (Joyce v. Director of
Public Prosecutions, 15 ILR p. 91)
Mkk$orkf yo Mkk$orkf kukkrfkh : u&kuLku hk%k{f

rMkktk kh ykkrhk yrfkhkuk nku"kLkwt u&ku {kxu
yk"kYk Au. khtkw [ktr[#kkehe, kwk{e, kkMk,
#wLkk kwLkk, nuXLkwt WL{qLk yu {kLk"kk Mkk{uLkk
ke kwLkk Mkrnk fuxkf kwLkk, kk u&Lkk rnkLkk
yuxk kk r"hkue Au fu YrZkk yktkhhkxe# fk#ku
(yu fuMk{kt knwk Mktr fk#k{ktke kkh"u), ku k{u
#kt ktLku yLku fnu"kkk kwLkukkh yk"k !kuk kLkukLke
hkxe#kk k{u ku nku"k Akkt, ku{Lkk kh kukkrfkhLkku
y{ fh"k u&Lku {kk Vh{k"kku Lkke. ykLku
Mkk"orkf kukkrfkh khefu yku$"k{kt yk"u Au.
yktkf"k, zMk nuhVuh yLku Y&"k ytku fk{kehe

fhke Mkk"orkf Mktryku{kt yk rMkktkLkku Mk{k"u&
fh"k{kt yk#ku Au. yk fuMkku{kt, rMkktk Vk MktrLkk
kkfkhu ktLkfkko Au. kuLku yo-Mkk"orkf yrfkh kuk
fnu"k{kt yk"u Au.
Wknh! : k{k{ hk#ku {rh#u zkk#uk

[kt[e#kykuLke hkfz yLku Mk ktLku fk#o"kne fh&u.
(A.105 of the Convention on the Law of the
Sea, 1982)
Mkt r yku L kku fk#k

MktrykuLkk fk#k ytku r"#uLkk fhkh, 1969 yu
MktrykuLkk fk#k Mkrnk Mktr fh"k yLku kkw kkz"k
{kxuLkk rLk#{ku yLku fk#okrkLku #"Mkk heku
fk#ku, kLkk#ku Au. r"#uLkk fhkh 1969Lke A.2(1)(a)
{kt Mktr Lku, u&yku "[u ur$k M"Yk{kt yu
yktkhhkxe# fk#kke kkw kkzu, ku yuf $k{kt
yk"k ku fu kuke "w $k{kt Mk{k"u& fhk#ku nku# yLku
kuLke $kMk Ykhu$k k{u ku nku"k Akkt, yktkhhkxe#
fhkh khefu #k#k ykke Au.
Mktr &{kt Mkk"orkf yk"k kur&f, yktkhMkhfkhe, yktkh-r{rLkMxrh# yk"k "ne"xe
MktrykuLkku Mk{k"u& kk# Au. Mktr ekke yk"k
knwkke (k% fu "khu kkfkhku "[u) nkuE &fu. "e,
Mktr{kt yktkhhkxe# fk#k nuX s"kkkhe Q!e
fh"kLkku Ehkku nku"ku uEyu. keS #kLke {wMke
LkkULkk r"rLk{#ke Mktr fhe &fk#. kuLkk kh Mkne
fh"k{kt yk"ke Lkke, k% xqtfe Mkne fh"k{kt yk"u
Mk{sqkeLke #ke yLku Mktr "[u ku{Lkk "khk#ue
!kkk {wsk Vuh Au. $kMk fheLku Mkthk% #"Mkk{kt
$kLkke kkkkku nku"kke Mk{sqkeLke #ke $"k{kt
yk"u Au.
yku$kk yLku Mktkq%o Mkkk : Mktr yktkhhkxe#
fk#kLkk r"k#ku "[u; u&ku yLku yktkhhkxe#
MktkXLkku "[u fh"k{kt yk"u Au. huf u&{kt Mktr
Mktkq%o fh"kLke &k Au. (A.6, r"#uLkk fhkh, 1969)
yku$kkku u&, Mkk{kL# heku r"u& {tke

knwkk~"eo# Mktr krhk{kt ku u&Lkwt rkrLkr" fh"k
yrf]k rkrLkr khefu EM#w fhuAu. ku kAe ku
#s{kLk Mkhfkh yk"k yktkhhkxe# MktkXLkLku hsq
fh"k{kt yk"u Au. yk yku$kkku rkrLkrLku
"kxk(kx fh"k yLku MktrLke r"k#"Mkw ykLkk""k
yLku Vk Aue fk{kehe kh Mkne fh"kLke Mkkk
ykku Au. MktrLkku kkX ykLkk""k {kxu ku #ku# Mktkq%o
Mkkk hsq fhu kku #kLku nuw rkrLkr" fhkkLke
k%"k{kt yk"&u. (r"#uLkk fhkh, 1969 Lke A.7(1))
ykLkk""wt yLku {k%efh% : yuf"kh "kxk(kx kqhe
kE # yuxu "kxk(kx fhLkkhk u&kuyu r"k#
ykLkk""kLkwt sYhe Au. ykLkk""kLkwt fk#o Mktrke
ktk""kLke Mkt{rk kLkke Lkke. yktkhhkxe#
krhk{kt ykLkk""k {kxu nksh yLku {k ykkkk
u&kuLkk 2/3 {k sYhe Au. (r"#uLkk fhkh, 1969Lke
A.9(2))
rkk~"eo# MktrLkk r"k# khLke xqtfe Mkne ykLkk""wt

yLku {kr%fh% ktLLku kLku Au. yktkhhkxe#
MktkXLkLke yth ykLkk"uk Mktryku, MktkXLkLkk
yuMkuBke su"k ykuLkku Xhk" ykLkk"eLku yk"k
yuMkuBkeLkk {w$u yk"k MktkXLkLkk {w# "ne"xe
yrfkheyu fhue {k%efh%Lke fk{keheLkwt
{k%efh% fh"k{kt yk"u Au.
Mkt{rk : yktkhhkxe# fhkhLku kkukkLke Mkt{rk #k

fh"k u&Lku Mkt#kkt {kkkuo Au. kuLkku Mktfuk Mkne
fheLku, Mktr fhkkt Mkk"usLkk r"rLk{#, Mk{koLk,
M"efkh, knke yk"k uzk%ke ykke &fk#.
ykkW fkquk MkkLkkuke k% ku #k fhe &fk#.
((Aa.11 17, r"#uLkk fhkh, 1969)
Wknh! : !khk Mk"okkne y%w fMkkuxe rkkt Mktr
(CTBT) ytkuLke "kxk(kxk{kt kkfkh nku"k Akkt
ku%u yk Mktr kh Mkne fhe Lk nke. yk &ko"u Au fu
!khk kuLke &hkku Mkkku Mkt{k Lkke.
Wknh! : !khku y&#kk hk"ke #kykuLkk nf

ytkuLkk Mkt#wk hkxLkk fhkh kh Mkne fhe yu kuLku
Mk{koLk yk#wt. yk Mk{koLk yk#wt. yk &ko"u Au fu
!khk yk fhkh (UNCRPD) Lke ythLke &hkku
yk"e # ku heku u&Lkku fk#ku Mkwkh"kLkku Ehkku
hk$u Au. UK yu yk Mktr kh Mkne fhe Au, khtkw kuLku
Mk{koLk yk#wt Lkke. ku &ko"u Au fu ku yk fhkh Mkkku
Mkt{k Au. y&kkk hk"ke #kykuLkk nf ytku
Mkt#wk hkxLkk fhkhLku Mk{koLk ykkkk knuk (UK)
kuLkk u&Lkk fk#k{kt VuhVkh fh"kLke sYh Au.
kkfkh khefu k%e &fk#. ("t&Lkk WL{qLkLkk

fhkhLkk fuMk{kt ykhk%, ICJ Reports (1951) p.15)
Wknh! : !khku Mkeyku Mkk{u k{k{ M"YkLkk

!u!k"Lke Lkkkqe ytkuLkk fhkh kh Mkne fhe nke.
yLku kuLku Mk{koLk yk#wt nkwt. ku{ Akkt, Vishakha
A.21(1) {kt ke kkfkh Mktkt{kt Mkkrkk nku#
and Others v. State of Rajasthan, AIR 1997

SC 3011 {kt Mkwr{ fkuxuo !khk{kt fk{Lkk Mku
rk# fLkzkkLkwt rLk#{Lk fhkkt fk#k Q!k fh"k

{kxu yk fhkh (CEDAW) Lke uk"kEykuLkku Wk#kuk
f#kuo.
ykhk! : A.2(1)(d) {kt ykhk%Lke #k#k fhe Au.

Mktr{kt Mkne fhke "$ku, Mk{koLk ykkke "$ku,
M"efkhke "$ku, knke ykkke "$ku yk"k Mkt{k
kke "$ku u&u fhu k{u ku "k#ku fu Lkk{ hk"kk
yufkke# rLk"uLk khefu ykhk%Lke #k#k fhe Au.
kuLkkke ku u&Lku kkw kkz"k{ku MktrLke fuxef
uk"kELke fk#uMkh yMkh kkfkk hk$"k yk"k
ku{kt VuhVkh fh"kLkku kuLkku nukw Au. ekke# Mktr{kt
ykhk% fhe &fk# Lkrn. yk"e MktrLkk kk &ku
kkfkhkuLku ktLkfkko Lke"zu ku ykkW ku Mkt{k nku"k
uEyu.
u& MkhMk MkwMkt"k {u"e &fu yk"k ykhk%Lkku
Wk#kuk fheLku knwkk~"eo# Mktr kkw kzk"{kt
Mk{k#kusLk Mkke &fu. su u&u ykhk% hk#wt Au yLku
#wt Au, suLkku fhkhLkk yuf fu "khu kkfkhkuyu
"ktku eku Au, khtkw keykuyu "ktku eku Au, khtkw
keykuyu "ktku eku Lkke kuLku yk ykhk% fhkhLkk
Wu& yLku nukw Mkkku MkwMktkk nku# Au. kuLku fhkhLkk
Mktr{kt Mkne fhk "$ku, kuLku Mk{koLk ykkke "$ku,

M"efkhke "$ku, knke ykkke "$ku yk"k Mkt{k
kke "$ku ykhk% fh"k A.19 kh"kLkke ykku Au.
khtkw Mktrke rLkku fhkkku nku# kh"kLkke ykkke
Lkke yk"k Vk rLk' ykhk% fhe &fk# yk"k
ykhk% MktrLkk Wu& yLku nukw Mkkku MkwMktkk Lk nku#
#kt kh"kLkke ykkkk Lkke.
ku"k ykhk%Lke fkLkqLke yMkh ytku s%k#wt Au. su{%u

ykhk% Mkk{u "ktku eku Lkke ku"k ke fkuE kkfkh
yLku kkfkh "[u yMkhfkhf ykhk% khMkh
fk{kehe fhu Au. ku{ fheuLku kuLkk khMkhLkk Mktkt{kt
ku{Lkk {kxu ykhk%Lkk {k%{kt Mktr{kt VuhVkh fhu
Au. khtkw yL# kkfkhku "[u Mktr{kt fkuE yMkh kke
Lkke. (r"#uLkk fhkh, 1969, (A.21(2))
y{{kt yk$$e : Mktr #khu y{{kt yk"&u ku ytku

fkuE uk"kE fu fhkhLkk y!k"u, Mktrke ktk"kLke
Mkt{rk, kk "kxk(kx fhLkkh u&ku "[u Mkt{rk
Mkkkkt ku y{{kt yk"&u. (r"#uLkk fhkh, 1969,
A.24)
Wknh! : {rh#k ytkuLkk SrLk"k fhkh, 1958
Mkt#wk hkxMkt(Lkk {nkMkr[" Mkkku Mk{koLkLkk
kk"eMk{kt $k {q#k kAe kuh{kt r"Mku y{{kt
yk"u ku"e uk"kE Au.
Mktr yLku u"Lkku fk#ku : r"#uLkk fhkh, 1969 Lke
A.26 {kt MktrLkk fk#kLkku {q!qk rMkktk Mk{kr"
Au. y{{kt hnue huf Mktr kuLkk kkfkhkuLku
ktLkfkko Au yLku ku &w! yk&#ke fh"e uEyu. Lk"e
MktrLkwt kkLk Lk"wt r"kLk yk"k VuhVkh sYhe nku#
kku, ku Mktr y{{kt yk"u ku Mk{# Mkwe{kt yk kE
# kuLke u&u $kkhe fh"e uEyu. (r"#uLkk fhkh,
1969 Lke A.27)
yko(xLk : r"#uLkk fhkh, 1969 Lke Aa.31 ke 33 Lku

yko(xLk Mkkku Mktkt Au. Aa.31 {kt yko(xLkLkk
{q!qk rLk#{ku rLk#k f#ko Au yLku ku YrZkk
yktkhhkxe# fk#ku &ko"u Au.
hnu"k M"efkhue krhMkrk yk"k nrffkLku kke

!q nku#, kku Mktrke ktk#k nku"kLke kkukkLke Mkt{rk
kuhfk#k k%k""k u& Mktr{kt !q &ko"e &fu.
(r"#uLkk fhkh, 1969, A.48)
MktrLke uk"kEykuLkwt yko(xLk fh"k yLku ku kkw

kkz"k kkuk""k{kt yk"u ku rx#wLkLke k{ Vhs ku
su Mkt!o{kt kLku kuLkk fwhke yLku Mkk{kL# yko{kt
ku{Lkku y{ fh"k{kt hnue Au. (u&Lku Mkt#wk
hkxMkt({kt k$ fh"k {kxuLkk fuMk{kt sLkh
yuMkuBkeLke fk#ok{kk 82 ILR, p. 590)
Mktrke ktk#uk u&Lke Mkt{rk ke "kxk(kx fhkk

u&Lkk fkxkq"ofLkk "koLkke {u"kE nku# kku
ktk"kLke kkukkLke Mkt{rkLku kuhfk#u Xhk""k khefu ku
u& fkxLku ykk he &fu. (r"#uLkk fhkh, 1969,
A.49)
ku{ Akkt, A.31 Lke uk"kEyku yLkwMkkh yko(xLk

ytku kwt["kzku hnukku nku#, kku A.32 nuXLkk
yko(xLkLkk kqhf MkkLkku kh ykkh hk$e &fk#.
yk{kt MktrLkk ki#kheLkk fk{ yu kuLkk Mk{kkLk{kt
MktukkuLkku Mk{k"u& kk# Au.
r"#uLkk fhkh, 1969 Lke A.33 yuf yk"k "khu
!kkk{kt {k%efh% fhuk MktrLkk yko(xLk ytku Au.
MktrLke kuhfk#uMkhkk : r"#uLkk fhkh, 1969 Lke

A.44 {kt uk"kE Au fu u& kkukkLku kkAk $U[e E
&fu yk"k Mk{k Mktr kkkk{kt fk{kehe {kufqV hk$e
&fu. A.45 {kt uk"kE Au fu kuhfk#uMkhkk, Mk{kr,
kkAwt $U["wt yk"k {kufwVe {kxuLkk fkh%ku u&u
kqA"k(invoke) Lkrn. ku{kt nfefkkuke "kfuV k#k
kk Mkx heku fkw fh"k{kt yk#wt fu Mktr fk#uMkh
Au yLku y{{kt [kwt hnu Au yk"k #kt kuLkk "koLkLkk
fkh%Mkh MktrLke fk#uMkhkk{kt yk"k kuLkku y{
[kw hk$"k{kt ku%u k'!k Mkt{rk ykke nku"kLkwt
{kLk"k{kt yk"u Au.
MktrLku "$kuz"k {kxu uhkh knkLkk khefu Mktr
kLkk""k {kxuLkk kuLkk yktkrhf fk#kLkk !tkLke u&
e Lk fhe &fu. (r"#uLkk fhkh, 1969Lke Article
46)
Mktr kqhe kE yLku ku%u Mktrke ktk"k kuLke Mkt{rkLkku
yk"~#f ykkh kqhku kkzku. ku Mk{#u u&u yMk"{kt
Mktr{kt ke u&Lkk rkrLkrLke Mkt{rk {u""k

"kxk(kx fhkku u& kuLku #k fu khkuk heku kt[
ykku, kku ku kt[Lku, ktk"kLke Mkt{rk kuhfk#u
Xhk""k kt[Lku ykk he &fu. (r"#uLkk fhkh,
1969, A.50)
u&Lkk rkrLkrLku f]#ku yk"k {feke kk% k"eLku
Mkt{rk {u""k{kt yk"e nku#, kuLke fkuE fk#uMkh
yMkh hnu&u Lkrn. (r"#uLkk fhkh, 1969, A.51)
Mktr kqhe fhke "$ku ku Mkk{kL# yktkhhkxe#
fk#kLkk yk nfLkk {kktz Mkkku Mkt(ko{kt yk"u, kku
Mktr hkkk Xhu Au. (r"#uLkk fhkh, 1969, A.53).
Mkk{kL# yktkhhkxe# fk#kLkk Lk"ku yknfLkku
{kktz WT!"kku nku#, kku {kktz Mkkku Mkt(ko{kt yk"u
ku"e nkLke fkuE Mktr hkkk Xhe Mk{k kk# Au.
(r"#uLkk fhkh, 1969, A.64)
kuhf#ku Mktr hkkk hnu Au yLku kuLke fkuE
fk#uMkh yMkh Lkke. kuhfk#uMkhkk nuh kk#
knukt &w kwrke fhuk fk#kuo Mktr kuhfk#u nku"kLkk
fkh%Mkh kuhfk#u kLke skk Lkke. (r"#uLkk fhkh,
1969, Article 69)
MktrLke Mk{kr : Mktr{kt hnue $kMk uk"kE

yLkwMkkh yk"k [[kor"[kh%k kAe kk kkfkhkuLke
Mkt{rkke Mktr Mk{kk fhe &fk# yk"k {kufwV hk$e
&fk#. (Aa.54 yLku 57) Mktr{kt yk"e fkuE uk"kE
Lk nku#, kku u& rkk~"eo# Mktr Mk{k fh"k s%k"e
&fu yk"k knwkk~"eo# Mktr{ktke Lkefe #.

(r"#uLkk fhkh, 1969, A.56)
Mktr{kt {n"Lkk !tk, fhkhke kh"kLkke Lk ykk#u
Mktr h fh"kLke yk"k MktrLkk Wu& yk"k nukw
khekq%o fh"k{kt yk"~#f uk"kELkk !tkLke kLkue
Au. (r"#uLkk fhkh, 1969, A.60(3))
MktrLkk y{ {kxu yrLk"k#o Wu&Lkku fk#{e Lkk& kk#
yLku ku rkku[h Lk k"kLku fkh%u fhkhLke &hkku nkk
h"kLkwt {w~fu kLke # #kt kkfkh kuLku fk#uMkh
heku Mk{k fhe &fu yk"k ku{ktke ykku kE #.
(r"#uLkk fhkh, 1969, A.61)
r$$kLke kkk$x : Mkt#wk hkx Mkt( (UN)Lkk

yrfkhkkLke A.33 {kt rLk' fhuk MkkLkkuke kkh
{rnLkkLke yth r""k n fh"k{kt Lk yk"u, kku
kAeLke fk#o"kne &Y k&u. r""kLku Aa.53 yk"k 64
(jus cogens) Mkkku rLkMkk nku# kku fkuE yuf kkfkh
ur$k yhS ykkeLku kuLku yktkhhkxe# L#k# fkuxo{kt
rLk%o# {kxu hsq fhe &fu, rMk"k# fu kkfkhku Mk{kLk
Mkt{rkke r""kLku "kLku hsq fhu. r""k fhkhLkk
ke &kuLku kkku nku#, kku fkuE yuf kkfkh
Mkt#wk hkx Mkt(Lkk {nkMkr["Lku r"Lktke fheLku fhkhLkk
uzk%{kt rLk#k fhue Mk{kkLk fk#o"kne [k"e &fu.
(r"#uLkk fhkh, 1969 A.66)
ykt khhkx e # fk#kLkk r"k#ku
yktkhhkxe# fk#ku fk#kLkku Mk{qn (body) nku"kke,
kuLkku MkUfzku "kkuoke r"fkMk kE hkku Au. kuLke fkk swk
swk kuxk-r"k#ku{kt fh"k{kt yk"e Au. yk{kt
Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au :
yktkhhkxe# {kLk"kk"ke fk#ku yk"k #wLkk
fk#k;
rh#kLkku fk#ku;
yktkhhkxe# Lkkkrhf W#Lk
yktkhhkxe# Vkuskhe fk#ku;
yktkhhkxe# yko&kLkku fk#ku; yLku
yktkhhkxe# k#ko"h% fk#ku.
yktkhhkxe# {kLk$kk$ke fk#ku (IHL)

yk fk#k{kt Lke[uLkkLkku Mk{k"u& kk# Au :
w~{Lkk "kxLku fk#uMkh heku fu"e heku nkk he
&fk# ku ytkuLkk rLk#{ku (nuk fhkh, 1899 yLku
1907 Lkku kLkuku nuk fk#ku); yLku
rkLk-zkfwLkk Wkk#Lku kkk rLk#{ku (SrLk"k
fk#k fhkh yLku k% "khkLkk {wMkk kuxkufku)
u& yktkhhkxe# {kLk"kk"ke fk#k{kt kkfkh Lk
nku# kku k% n"u YrZkk yktkhhkxe# fk#kLkku !kk
k%kkk kuLkk rLk#{ku-{q nuk fk#ku yLku SLke"k
fk#k fhkh ("khkLkk {wMkk 1 yu 2 rMk"k#) ke
ktk#u hnu&u. (!kuk"xkLkk kuuMxrLk#Lk u&{kt
r"kLkwt kktfk{ fh"kLkk fk#uMkh krh%k{ ICJ
Reports (2004) p. 89)
yktkhhkxe# {kLk"kk"ke fk#ku Mk& Mkt(ko ytku
fk{kehe fhu Au. u fu yktkhhkxe# yLku yktkrhf
Mk& Mkt(ko "[uLkku fkLkqLke !u LkkLkku kkku # Au.
(Tadic, 105 ILR 453 p. 489)
yktkhhkxe# {kLk"kk"ke fk#kLkku {#"keo rMkktk

yu Au fu w~{LkLku nhk""k sYhe nku# kuxk s f]#kuLke
kh"kLkke ykk# Au, #khu MkkLkku yLku Wu& Mkk{u
kuLkku Wk#kuk kk# Au. ku {#kork Au. s{eLk #w
{kxuLkk {q!qk rLk#{ku rh#kE #w yk"k n"kE
#wLku k% kkw kzu Au.
"khkLkk {wMkk I Lke A.35 &ku, kusuxkE kkk
#wLke Mkk{ke yLku hek WkhAe E yLku
rkLksYhe "uLkk Q!e fh"kLkk fkhLke {LkkE
Vh{k"u Au.
yktkhhkxe# {kLk"kk"ke fk#ku {fe yk"k
y%w&kuLkk Wk#kukLku kkw kzu Au. ({feLke yk"k
y%w&kuLke fk#uMkhkk ytku Mkknfkhe yr!k#

ICJ Reports (1996) p. 226)
sir"f & fhkh, 1972 yLku hMkk#%e & fhkh,
1993 yk"kt &ku hk$"kLkku rLkku fhu Au yLku ku khk
Mk& Mkt(ko{kt kuLkk Wk#kuk kh {LkkE Vh{k"u Au.
k]ke# SrLk"k fhkhLke A.4 #wLkk fueyku Mkkku "kko"
(POW) Lku kke Au. ku kuLkk !kk nku# ku"k
~fhe kke{ kk{uk (militias) yk"k
M"#tMku"f Mkrnk Mkt(ko{kt kkfkhkuLkk Mk&
kuLkk Mk#kuLku #w fueykuku hu ykk"k{kt
yk"u Au. yrLk#r{k yk"k rkfkhf kuLku yk"he
u"k "khkLkk Protocol I Lke Aa.43 yLku 44 ke #w
fueykuLke fkk "kh"k{kt yk"e.
Lkkkrhfku #uLkku "kko" [kukk SrLk"k fhkhLkku r"k#
Au. ku k% "khkLkk Protocol I Lkku r"k# Au. Mkr#
#w fk{kehe hr{#kLk Lkkkrhfku yLku LkkrkrhfkuLke
"MkwykuLkwt hk% fh"kLke Vhs LkkUkkk {k%{kt
W{uhu Au. "khkLkk Protocol I Lke A.48 {kt #k
fhuku {q!qk rLk#{ yu Au fu Mk& kuyu Lkkkrhfku
yLku #w"ke "[u yLku LkkkrhfkuLke yLku #w"keLkk
Wu& "[u !u kkz"ku uEyu yLku ku{Lke fk{kehe
~fhe Wu&ku Mkk{u s "k"e uEyu.
k{k{ #w-kwLkk {kxu Mkk"orkf kukkrfkh Au.
rh#kE fk#ku
rh#kE fk#ku #"Mkk fh"kLkku k{ MkV #Lk
rh#kE fk#k ytku Mkt#wk hkxMkt( (UN) Lkku 1958
Lkku fhkh nkku, khtkw fk#kLkk $qk {n"Lkk kkMkkt
n"u rh#kE fk#k ytkuLkk Mkt#wk hkxMkt(Lkk fhkh
(the UNCLOS), 1982 {kt &ko#k Au. yk
fk#ku Mktr yLku Mkeykuke r"fMku YZekk yLku
Mkkrkk yk"k W!"kk YrZkk yktkhhkxe#
fk#kLkwt r{% Au. 1958Lkk fhkhLkk kkfkhku nku#
ku"k u&ku {kxu, Mkt#wk hkxMkt(Lkku rh#kE fk#k
ytkuLkku fhkh kuLkk ku Au. (%k$hk yk fhkh
YrZkk yktkhhkxe# fk#ku &ko"kk nku"kke, EhkLk

yu y{uhefk su"k rkLk-kkfkhku k% yk
uk"kEykuke ktk#uk Au.
yktkhhkxe# ykktf$k
ykktf"k ytkuLkku yktkhhkxe# fk#ku nS Mkkfkh
k"kLke r#k{kt Au. k$k khefu Mkt#wk hkxMkt(Lkk
yLku knwkk~"eo# yLku kur&f fhkh ykktf"kLku
kkk swk swk &ku n fh"k #Lk fhu Au. ku{
Akkt, yktkhhkxe# MktktLkk u&ku yLku ke
$ukzeyku ykktf"kLke Mkk"orkf heku Mkt{k yLku
fk#uMkh ktLkfkko #k#k Mkkrkk fhe &#k Lkke.
sLkh yuMkuBkeyu ykLkk"uk ykktf"k khLkk ku
{w# fhkh yk Au : ykktf"keykuLkk kkuutk{khkLkk
{Lk {kxuLkku yktkhhkxe# fhkh (1997), yLku y%w
ykktf"kLkk f]#ku zk{"k ytkuLkku yktkhhkxe# fhkh
(2005).
yktkhhkxe# {wfe r${kLkLk

yktkhhkxe# {wfe r"{kLkLk ytkuLkk r&fkkku fhkh,
1944 (the Civil Aviation Convention) {kt
yktkhhkxe# {wfe r"{kLkLk {kxuLkk yk"~#f
{k$kLke uk"kE Au. ku%u yktkhhkxe# {wfe
r"{kLkLk MktkXLk Mkk#wt Au. {wfe r"{kLkLk fhkh{kt
188 kkfkhku Au.
n"kE "nLkLku kkk fuxkf rLk#{ku yufrkk fh"k
{kxuLkk "kMkkuo fhkhLkku nukw 1929, Mk{kLk
Mkk"uSfh%, kuhfkheLke Mkkrkke rMk"k#Lke
s"kkkhe, "kh ytku {#kok yLku k"kkhLke
kMktke khke r"r& kukkrfkhLkk {n"Lkk k"ku
hk"ke s"kkkhe &kMkLkkrk Q!e fh"kLkku nkku.
yktkhhkxe# n"kE krh"nLk, 1999 {kxuLkk fuxkf
rLk#{kuLkk yufkefh% {kxuLkk {kuLxey fhkh Mk{k
"kMkkuo krkLku k"kLkku Ehkku hk"kku nkku. yk
fhkh 2003 {kt y{{kt yk#ku. ku{kt #whkurk#Lk
Mk{ks yLku y{urhfk Mkrnk 65 kkfkhku nkk.
ykt khhkx e # fk#kLkk {t z ku yLku

Mkt kXLkku
Mkt # w k hkx Mkt (
Mkt#wk hkxMkt( (UN) Lke MkkkLkk Mkt#wk
hkxMkt(Lkk yrfkhkk, 1945 ke kE nke. Mkt#wk
hkxMkt(Lkk yrfkhkkLke A.4 {kt &ko"ue &hkku
Mktkkuk"k Mk# khefu M"efkhk"k {kxu Mkk{ke krhku
k{ Mk#kLke !k{% fh"e uEyu yLku sLkh
yuMkuBkeyu 2/3 knw{ke {kke kuLku "u& ykk"ku
uEyu. (Aa.4(2) and 18(2), UN Charter)
Mkt#wk hkxMkt(Lkk A {w# ytk Au :
sLkh yuMkuBke (Mkk{kL# Mk!k);

Mkk{ke krhk (the SC);
yktkhhkxe# L#k# fkuxo (the ICJ);
yk'kf yu Mkk{krsf krhk;
xMxe&ek krhk (nk kt kzue); yu
Mkr["k#.
Mkt#wk hkxMkt( k#ko"h% fk#o{ (the UNEP),

Mkt#wk hkxMkt( rLk"korMkk nkE fr{&Lkh (the
UNHCR), Mkt#wk hkxMkt( kkf r&k% Vtz
(the UNICEF) su"e yusLMkeyku Mkt#wk
hkxMkt(Lke r"&urkk yusLMkeyku Lkke, khtkw Mkt#wk
hkxMkt(Lke sLkh yuMkuBkeyu Mkkkuk {tz Au.
ku{kt yMk yktkhhkxe# fk#uMkh #k"Lkku
y!k" Au.
sLkh yuMkuBke (Mkk{kL# Mk&k)

sLkh yuMkuBke Mkt#wk hkxMkt(Lkk kk Mk#kuLke
kLkue Au. hufLku yuf {k nku# Au. (A.18, UN
Charter) ytkskk yLku [qtx%eyku su"k {n"Lkk
&ku kh nksh Mk#kuLkk 2/3 knw{ke {kkLkke
rLk%o#ku u"k# Au. & {n"Lkku Au fu fu{ MkrnkLke
keS ke kkkkku ytkuLkk rLk%o# {kkLkLke Mkke

knw{keke u"k# Au.
sLkh yuMkuBkeLkk Xhk"ku Mkk{kL# heku ktLkfkko
nkukk Lkke. ku{ Akkt, Mk{# skkt fuxkf Xhk"kuLkk
k"ku YrZkk yktkhhkxe# fk#k khefu M"ef]rk
kk{e &fu.
Mkk{ke krhk
Mkk{ke krhk{kt 15 Mk#ku nku# Au. ku{kt kkt[
fk#{e nku# Au. Mk rkLk-fk#{e Mk#ku ku "ko Mku"k
ykku Au. ku{ktLkk kkt[ Mk#kuLku h "kuo sLkh
yuMkuBke [qtxu Au. yk Mk Mk#ku kkkkh Mkkku{kt
Mku"k ykke Lk &fu.
sLkh yuMkuBkeke r" Mkk{ke krhkLkk huf
Mk#Lku yuf {k nku# Au. fk#okrkr"k#f kkkkkuLkku
Lk" yk"k "w Mk#kuLkk nfkhk{f {kke rLk%o# kk#
Au. A.27(2), UN Charter r"xkuLkku Wk#kuk fhe
&fk# Lkrn. fku# fk#{e Mk#kuyu r"xku Lk "kk#kuo nku#
kku keS ke kkkkku khLkk rLk%o# Lk" yk"k "khu
Mk#kuLkk nfkhk{f {kke kk# Au. A.27(3), UN
Charter ke r" fk#{e Mk# {kkLk{kt kxMk hnu
yk"k kuhnksh hnu kuLku r"xku khefu k%e &fk#
Lkrn. Mkk{ke krhkLke kk 1946 ke Mkn{ke
ykkkk &#kukLkwt Vk "ktku Lk ukk khefu
yko(xLk fh"kLkwt Au.
Mkt#wk hkxMkt(Lkk yrfkhkkLke A.24 Mkk{keLke
krhkLku yktkhhkxe# &ktrk yu Mkk{keLkk
rLk!k""kLke kkr{f s"kkkhe ykku Au. Mkk{ke
krhkLku Mkt#wk hkxMkt(Lkk kk Mk#ku kh fk#uMkh
ktLkfkko kkk k"kLke Mkkk krhkLkk (%k$hk
Xhk"ku{kt Vk !k{%ku nku# Au yLku kuLku ykik[krhf
heku fh%- VI Xhk"ku khefu Wu$ fh"k{kt yk"u
Au, fu{ fu Mkt#wk hkxMkt(Lkk yrfkhkkLkk fh%
nuX fhuk Xhk" ktLkfkko Lkke. kuLke r"{kt
fh% VII yk"k VIII nuXLkk Xhk"ku kur&f
{tzkuLku y{Lke fk{kehe fh"k yrf]k fhu Au yLku
ku ktLkfkko Au. Mkt#wk hkxMkt(Lkk yrfkhkkLke

Aa.25 yu 48 kkk u"k Mkt#wk hkxMkt(Lkk kk
Mk#ku kh fk#uMkh s"kkkhe {qfu Au.
yktkhhkxe# L#k# fkuxo

yktkhhkxe# L#k# fkuxo Mkt#wk hkxMkt(Lkwt kkr{f
L#kr#f ytk Au. Mkt#wk hkxMkt(Lkk yrfkhkkke ku
sqLk, 1945 {kt Mkkk"k{kt yk"e nke. ku%u yur
1946{kt fk{ fh"kLkwt &Y f#wO. fkuxo{kt 15 ss Au.
ku{Lku Mkt#wk hkxMkt(Lke sLkh yuMkuBke yLku
Mkk{keLke krhk Lk" "koLke {wk {kxu [qtxu Au.
(yktkhhkxe# L#k# fkuxoLkk r"kLkLke (Aa.3 yLku 4)
fkuxoLke !qr{fk, kuLku u&kuyu hsq fhuk fkLkqLke r""k
yktkhhkxe# fk#k yLkwMkkh kkk""kLke yLku Mkt#wk
hkxMkt(Lkk yrf]k ytk yLku r"&urkk yusLMkeykuyu
kwAk"uk fkLkqLke &ku kh Mkknfkhe yr!k#
ykk"kLkk nku# Au. yktkhhkxe# L#k# fkuxoLkku
yktkhhkxe# Vkuskhe fkuxo Mkkku kqt["kzku fh"ku Lkrn.
kuLkku kukkrfkh "irf Au.
yktkhhkxe# L#k# fkuxoLkwt yrfkhkuk ku fkhLkk
fuMkku{kt Au :
u&ku "[uLkk r""ke &ku, su{kt fkuxo fkq kkk
u&ku yk"k ykkW fkq k#k nku# ku"k u&ku
"[uLkk ktLkfkko [wfkk ykku Au; fkuxoLku [wfkk
hsq fhu Au; yLku
Mkknfkhe yr!k#, su yktkhhkxe# fk#kLkk
Mktt#wk hkxMkt(Lke sLkh yuMkuBkeLke r"Lktkeke
#ku# heku hsq fhuk &ku kh kfoMktkk khtkw
ktLkfkko Lk nku# ku"k [wfkk ykku Au.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
yr! "khke# $fe {tzLke krhkkLke kq$o

ki#khe {kxuLkwt Mkkrn#
[kukze 2 Lke 2
First edn.: August, 2010
kukku :
huELk{kfo kukku :
kkh fkWLMke ykuV RLze#k,
612, eMxh kuhuzkR,
225, yku$k RLzMxe# yuMxux,
"ehk uMkkR hkuz Mkk{u,
Vu-3.
ytuhe ("uMx)
Lk"e rne.
{wtkR - 400053.
!khk.
!khk.
info@barcouncilof-india.org
info@rainmaker@co.in
www. barcouncilof-india.org
www.rainmaker.co.in

Gujarati Book 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gujarati Book 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mk{k !

khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

yr! "khke# $fe {tz krhkk

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

yr$ !khke# "fe {t z khekk

{kLk" yrfkh fk#ku

{ yLku Wkuk fk#ku

wf]#ku fk#ku - {kuxh "knLk yfM{kk yLku kknf Mkwhkk Mkrnk

fh"uhk fk#kLkk rMkktkku

nuh yktkhhkxe# fk#ku

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

yr$ !khke# "fe {t z khekk

yk"e Au. (Wade and Forsyth, Administrative

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

"ne"xe fk#kLkk rLk#{ku{kt L#kr#f rLk%o#ku, fk#k

Mkr{rk ynu"k{kt s%k""k{kt yk#wt Au fu,

Mk{k"u& kkku nkku: (i) kkku khk ku{Lkk fuMkLke

Wknh! : kk f#k% yusLMkeLkwt hSMxu&Lk

"ne"xe fk{kehe; su{kt r"kLk{tz khk

Wknh! : {kuxh "knLk fk#ku Mxus fuhus kh{exLke

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

khtkw "ne"xe fk#o"kne Au fkh% fu MkkkktkLkku rLk%o#

u fu #"nkh{kt "ne"xe fk#o"kneyku "ikrLkf

Wknh! : fkhLke "ukLk {tz khk fkh rLkkoh%Lku

{k%u kkMkk k%eLku f[ze Lkt$k#uwt yo L#kr#f

r"[kh; Parkhurst Prison Deputy Governor,

nuhLkk{kLku h fh"k kuLku kzfkhk#ue rhx{kt Mk"kuo[

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

nkk hk# Au, #khu "ne"xe f]#kuLke "khu

Mk"kuo[ ykku #k#wk r"kLk {kxuLkku kfo yk

"nu"kh{kt rkrLkr r"kLk Mktkk ku yko{kt "khk#

"ne"xe fk#ku kkuku k{ yo yuxu fu MkkkLkk

#k#w k r"kLk : {q rMkkt kku

ktk{kt "nu"kt &ku Mk#ko nkk yLku ykkeLke

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

Zk%u Mkkrkk fhe nke. #k#wk r"kLkLku {kL#

Mk{# ku"e heku fneyu kku, Lkerk r"kLkMk!k khk

Wknh! : Mkw"%o ytfw& khku 1968 Lke S.5(2)(b)

fkuE f{kuLke fkuEk% fkhLke {kko'&fk fu

yrk MkkUk%eLkku r"[khLke n"u #k#wk r"kLkLkk

Wknh! : yuf MkkrLkf MkhfkhLkku fk#ku s%k"kku

h fh$kLke Mkkk : rne ku yuxLke {uxh{kt

Nachane v. Union of India, (1982) 1 SCC

r"r&k%u {q fk#kLkku y{ fh"k{kt kke

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

{w~fueyku qh fh"k yku&ku ykk"kLke #kkf

Wknh! : Contract Labour (Regulation &

{wk ykk$kLke yLku Mk{k$$kLke Mkkk :

Wknh! : (wk{ "ukLk khkLke S.27 fk#kLke

krhMkrkykuLku kkw kzkku nku# kuLke #ke W{uh"kLke

Lk"k hkukku W{uhe &fk#. (Hamdard Dawakhana

Lkk!ktfe# MkkkLke MkkUk!e : "uhku Lkkt$"kLke Mkkk

Wknh! : S.3(1)(a), Imports & Exports

fh"k{kt yk"u fk#kLkw t ykke rLk#t k%

Mk{k !khk "fe{tz khekk : ki#khe kwMkefk

Mkkk{kt yk"u Au fu fu{. (Shri Sitaram Sugar Co.

Ltd. v. Union of India, (1990) 3 SCC 230, 25457)

$kMkr$f Mkkk knkhLkk

yu LkkU"kLkwt {n"Lkwt Au fu #"nkh{kt #k#wk

yk rMkktk {q fk#k khk ykk"k{kt yk"ue

yk rMkktkLku kkw kkzkk, ykkku k% kkkLkwt

fk#kLke [kuMk uk"kE nuX $kuxe heku (zk#ku

Mkkk MkkUk%e Lke Mkk{kL# krk Au. Mkkik{ fk#kLkk

yk rMkktkLku #kLk{kt hk$kk, Lke[uLkk fuxkf