Konfliktowa koncepcja struktury spoecznej na przykadzie dialektycznej teorii konfliktu Ralpha Dahrendorfa.

Na struktur spoeczn w ujciu Ralpha Dahrendorfa skadaj si rnego rodzaju zwizki i zrzeszenia ludzkie (takie jak np. pastwo, koci, partia polityczna), ktre zostay powoane aby osign pewne cele, bd te zaspokoi okrelone potrzeby. W kadym zwizku pojawiaj si stosunki dominacji i podporzdkowania jednej czci czonkw, czci drugiej sprawujcej wadz. To wanie sprawujcy role dominujce maj interes w tym, aby utrzyma si przy wadzy, za podlegli maj interes utrzyma si w opozycji, dc do poprawy swojego losu, bd to poprzez obron, bd to poprzez stopniowe rozszerzanie swoich praw, za spraw redystrybucji wadzy lub uznanego autorytetu. Dahrendorf rozrnia interesy grup na utajone i jawne. Te pierwsze, to interesy obiektywne rzdzcych lub rzdzonych wynikajce z rozprzestrzeniania si wadzy. Te drugie, to interesy wyraane w odpowiednich ideologiach, tak jak rozumiej je rzdzcy lub rzdzeni. Std te struktura spoeczna w ujciu Dahrendorfa, to mozaika wspzawodniczcych ze sob grup dominujcych oraz grup podlegych. 1 Koncepcja konfliktu spoecznego Ralpha Dahrendorfa jest niejako konsekwencj jego pogldw na sama struktur spoeczn. Konflikt spoeczny w ujciu tego autora jest pewnego rodzaju continuum. Continuum to jest nieskoczonym konfliktem, ktry musi powsta, by zburzy panujcy porzdek, ktry niejako wczeniej zosta oparty instytucjonalnie i uprawomocniony przez wczeniejszy konflikt, ktry ma podoe w jeszcze wczeniejszym. Teori t atwo mona powiza z Heglowsk dialektyk, gdzie tezie zostaje przeciwstawiona antyteza. Na paszczynie tej konfrontacji, jako efekt kocowy powstaje synteza, ktra staje si pewnym consensusem dwch cierajcych si ze sob opcji. Hegel w swej dialektyce, zaznaczy, e owej syntezie, ktra w kocu staje si now tez, rwnie dobrze moe znowu zosta przeciwstawiona

J. Turowski Socjologia: wielkie struktury spoeczne, Lublin 1994, str. 59-60

antyteza, co znowu prowadzi do konfrontacji, w skutek czego rodzi si nowa synteza, ktrej mona w nieskoczono przeciwstawia antytezy. Dahrendorf swoj teori opar wanie o zasad nieskoczonej dialektyki. W swoich wywodach ograniczy si przede wszystkim do konfliktu na gruncie wadzy, cho zaznaczy, e moe ona odwoywa si rwnie dobrze do innych aspektw ycia spoecznego. Dahrendorf w swej teorii zaczyna od wizji porzdku spoecznego. W zwizku z tym, e jego koncepcja dotyczy szczebla wadzy, wychodzi od wpywu instytucjonalizacji na system spoeczny. Dla Dahrendorfa instytucjonalizacja pociga za sob utworzenie zrzesze imperatywnie skoordynowanych - okrelanych jako ZIS-y. Stanowi one dajc si wyrni organizacj rl. Organizacja ta cechuje si stosunkami wadzy, dziki ktrym pewne wizki rl dyspo nuj moliwoci wymuszenia na innych konformizmu. Dla autora kada cao spoeczna, poczwszy od maej grupy lub organizacji formalnej, a skoczywszy na spoecznoci lub caym spoeczestwie, moe by traktowana w kategorii ZIS-u, o ile istnieje w niej organizacja rl wykazujca zrnicowanie pod wzgldem wadzy. Ponadto, gdy wadza oznacza zniewolenie jednych przez drugich, to stosunki wadzy w ZIS-ach winny uzyska prawomocno i by wobec tego traktowane jako stosunki wadzy prawomocnej , w ktrej pewne pozycje maj zaakceptowane lub normatywne prawo dominowania nad in nymi. Porzdek spoeczny jest dla Dahrendorfa czym, co utrzymuje si dziki procesom kreujcym stosunki wadzy prawomocnej w rozmaitych typach ZIS-w istniejcych we wszystkich warstwach systemw spoecznych. Rwnoczenie jednak one wadza gwnymi i uznany rdami autorytet konfliktu stanowi i rzadkie w dobra, obrbie o ktre wspzawodnicz i walcz rne podgrupy w obrbie okrelonych ZIS-w. S wic zmiany wzorw zinstytucjonalizowanych. Konflikt ten jest ostatecznie odbiciem pooenia wizek rl w ZIS-ie w stosunku do uznanego autorytetu, albowiem obiektywne interesy waciwe kadej z rl s bezporedni funkcj tego, czy w jakiej roli dysponuje si autorytetem i wadz nad innymi rolami. Jednak pomimo tego, i role w ZIS-ach dysponuj rozmaitymi stopniami wadzy, kady poszczeglny

ZIS moe by zaszeregowany w kategoriach dwch jedynie gwnych typw rl, a wic rzdzcych i rzdzonych, przy czym rzdzce wizki rl ma j swj interes w zachowaniu obecnego porzdku , rzdzone za wizki rl maj swj interes w ponownym podziale wadzy lub uznanego autorytetu. W pewnych, okrelonych warunkach ronie wiadomo istnienia sprzecznych interesw. ZIS ulega wtedy rozbiciu na dwie grupy konfliktowe, z ktrych kada wiadoma jest teraz swoich obiektywnych interesw, i wykorzystuje to w walce o wadz. Rozwizanie walki czy konfliktu pociga za sob redystrybucj wadzy w ZIS-ie powodujc, e konflikt staje si przyczyn zmiany spoecznej w systemach spoecznych. Z kolei redystrybucja wadzy oznacza instytucjonalizacj nowego podziau rl na rzdzcych i rzdzonych, ktre w pewnych warunkach ulegaj rozbiciu na dwie grupy interesu zapocztkowujc kolejn walk o wadz. Std te rzeczywisto spoeczna jest przedstawiona w kategoriach niekoczcych si cykli konfliktu o wadz zarwno w obrbie rnych typw ZIS-w skadajcych si na system spoeczny, jak i w obrbie jednego okrelonego ZIS-u. 2 Tak wic systemy spoeczne s ukadami bdcymi w stanie nieustannego konfliktu. Konflikt natomiast generowany jest przez przeciwstawne interesy, ktre w nieunikniony sposb tkwi w struktu rze spoecznej systemu. W strukturze tej zawsze znajdzie si miejsce na autonomiczne przeciwstawne interesy, ktre s odbiciem rnic w dystrybucji wadzy pomidzy grupami dominujcymi i podporzdkowanymi. Interesy te, natomiast, maj tendencj do rozamu na dwie grupy konfliktowe. Konflikt ten, wedug Dahrendorfa, bdzie dialektyczny, przy czym rozwiza nie jednego konfliktu tworzy nowy zesp przeciwstawnych intere sw, ktre w pewnych warunkach bd generowa dalsze konflikty. Zmiana spoeczna bdzie zatem wszechobecn waciwoci systemw spoecznych oraz rezultatem nieuniknionej dialektyki konfliktu istniejcej w rozmaitych typach zinstytucjonalizowanych wzorw. Dahrendorf w swej analizie zwrci rwnie uwag na moliwo zaistnienia odpowiednich warunkw, ktre mogyby zapocztkowa konflikt,
2

J.H. Turner Struktura teorii socjologicznej cz II, W-wa 1985, str. 206 - 210

jednoczenie inicjujc zmian. Podobnie jak Marks uzna za jedn z wanych przyczyn konfliktu wzrost wiadomoci klasowej grupy rzdzonych. Wedug autora stosunki dominacji i podporzdkowania prowadz do obiektywnego przeciwiestwa interesw, a poczucie wiadomoci interesw i ich przeciwiestwa wrd grup podporzdkowanych ujawnia si w pew nych okrelonych warunkach. Przy zajciu dodatkowych warunkw ta nowo powstaa wiadomo prowadzi do utworzenia organizacji politycznej, a nastpnie do rozbicia grup podporzdkowanych, ktre z kolei wchodz w konflikt z grup dominujc. Zajcie odpowiednich warunkw prowadzi do wzrostu wiadomoci klasowej - okrelanej przez Dahrendorfa, jako wiadomoci quasi-grup. Quasi-grupy s to zbiorowoci czonkw ZIS-w jeszcze niecakowicie wiadomych swych prawdziwych interesw, ale wiadomych na tyle, by sprzeciwi si status quo i zainicjowa konflikt. Wynikiem tego konfliktu bdzie zapocztkowanie nowego wzoru organizacji spoecznej, ktry obejmuje stosunki dominacji i podporzdkowania, ktre natomiast wywouj kolejn sekwencj zdarze prowadzcych do konfliktu, a nastpnie zmiany we wzorach organizacji spoecznej.
3

Dahrendorf usiuje ustali warunki empiryczne, ktre powoduj, e quasigrupy staj si grupami konfliktowymi, jak te i warunki oddziaujce na intensywno (zaangaowanie czonkw grupy) i gwatowno (stopie, w jakim mona nim kierowa) konfliktu, a take stopie i zakres zmiany strukturalnej wywoanej przez konflikt. Dahrendorf wskazuje trzy typy warunkw empirycznych. Pierwsze to warunki organizacji, ktre wywouj przeksztacanie quasi-grup w grupy konfliktowe; drugie to warunki konfliktu, ktre wyznaczaj form i intensywno konfliktu i wreszcie trzecie, to warunki zmiany strukturalnej, ktre wpywaj na rodzaj, szybko i gboko zmian w strukturze spoecznej.
4

Autor wysuwa szereg twierdze dotyczcych swojej teorii np.: w im wikszym stopniu czonkowie quasi grup w ZIS-ach staj si wia domi swych obiektywnych
3 4

interesw

tworz

grup

konfliktow,

tym

bardziej

J.H. Turner Struktura teorii socjologicznej cz II, W-wa 1985, str. 211-212 J.H. Turner Struktura teorii socjologicznej cz II, W-wa 1985, str. 214-215

prawdopodobne, e dojdzie do konfliktu; w im wikszym stopniu mog by osignite techniczne warunki organizacji, tym bardziej prawdopodobne jest powstanie grupy konfliktowej: im bardziej rozbudowana kadra przywdcza w quasi grupach, tym bardziej prawdopodobne, e spenione zostan techniczne warunki organizacji; im bardziej rozbudowany skodyfikowany system idei lub statut, tym bardziej prawdopodobne, e spenione zostan techniczne warunki organizacji. Dahrendorf rozwija rwnie twierdzenia dotyczce formy sytuacji konfliktogennych np.: w im wikszym stopniu zrealizowane s techniczne, polityczne i spoeczne warunki organizacji, tym bardziej intensywny jest konflikt; w im wikszym stopniu dystrybucja wadzy i innych nagrd nakada si na siebie, tym bardziej intensywny jest konflikt; im mniejsza jest mobilno pomidzy grupami nadrzdnymi i podporzdkowanymi, tym bardziej intensywny jest konflikt. Natomiast w im mniejszym stopniu spenione s techniczne, polityczne i spoeczne warunki organizacji, tym bardziej gwatowny jest konflikt; w im wikszym stopniu deprywacja podporzdkowanych w rozdziale nagrd ulega przemieszczeniu z deprywacji absolutnej w kierunku jest deprywacji wzgldnej, tym gwatowniejszy jest konflikt; im mniejsza

zdolno grup konfliktowych do wprowadzenia regulujcych porozumie, tym gwatowniejszy jest konflikt. Jednake najwaniejsze, bo niejako budujce ca teori Dahrendorfa s dwa twierdzenia: im bardziej intensywny jest konflikt, w tym wikszym stopniu bdzie on generowa zmian strukturaln i reorganizacj i im bardziej gwatowny jest konflikt, tym wikszy jest stopie zmiany strukturalnej i reorganizacji. 5 Teoria Dahrendorfa poddana zostaa wielu krytykom. Najwaniejsza z nich mwi, e autor nie dokona typologii wadzy, w zwizku z czym jego teoria staje si jednostronna, bardzo subiektywna i tym samym majca may zwizek z praktyk co z kolei bardzo mocno kci si z zaoeniem samego autora, i teoria ta powstaa, jako opozycyjna do teorii funkcjonalnych (szczeglnie Parsonsa) i miaa mie wicej powiza z tym, co dzieje si w rzeczywistym wiecie. Miaa by drog wyjcia z funkcjonalnej teorii utopii. Jak podkrela w swej analizie Jonathan Turner, nie do
5

J.H. Turner Struktura teorii socjologicznej cz II, W-wa 1985, str. 218-221

koca Dahrendorfowi udao si uciec od funkcjonalizmu, poniewa w obu kierunkach istnieje wiele punktw zbienych, a niektre z nich s jedynie podane w innej formie. Ponadto Dahrendorf zdaje si nie dostrzega, bd te bagatelizuje w znacznym stopniu fakt, i rzdzcy i rzdzeni mog dy do pewnych wsplnych, a nie tylko sprzecznych, wartoci i celw, dla ktrych -bd co bd- swoje ugrupowanie czy te zwizek powoali. Jednake pomimo zarzutw i krytyk wobec dialektycznej teorii, jest ona zupenie innym spojrzeniem na teori konfliktu. Mona powiedzie, e adna sytuacja nie trwa wiecznie i jestemy cigle zmuszani do adaptowania si do nowych warunkw, a kada zmiana sytuacji wywouje w nas pewien wewntrzny konflikt, z ktrego wyjciem jest pewna reorganizacja. Dahrendorf, opisujc konflikty w oparciu o system rzdw, dokona analizy, ktra jest i bya dostrzegalna od zawsze. Wystarczy spojrze na partie polityczne - zawsze znajdzie si jaka opozycja wobec nich, ktra dy bdzie, przede wszystkim do zmiany organu rzdzcego, a jednoczenie systemu przez niego stworzonego. Oczywistym wydaje si by, e Dahrendorf tego nie odkry, jednak dziki swej pracy przybliy i pozwoli lepiej zrozumie cigle zmieniajcy si system, a jego teoria, pomimo licznych niedocigni, pozostaje jedn z najpopularniejszych teorii konfliktu.

Bibliografia: 1. 2. J. Turowski Socjologia: wielkie struktury spoeczne, Lublin 1994 J.H. Turner Struktura teorii socjologicznej cz II, W-wa 1985