Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Flaga polska
Flaga szkocka

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Oset narodowy kwiat Szkocji.

I polska malwa

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Ramy chronologiczne prezentacji XVI XVII w.
Pierwsze kontakty midzy Szkotami a Polakami miay podoe handlowe i zostay nawizane ju za panowania w Polsce krla Zygmunta Augusta w latach 1548 - 1572. Niezbyt yzne gry i przeludnione niziny od wiekw zmuszay Szkotw do emigracji. Emigrowali te czsto z przyczyn politycznych, niechtni angielskiej dominacji, przeladowani z powodw religijnych. Za panowania Marii Stuart uciekali z Ojczyzny purytanie1). Za panowania Elbiety I uciekali z ojczyzny katolicy. Krl Polski Zygmunt August w sprawach wyznaniowych przestrzega cile zasad tolerancji religijnej. Przypisuje mu si nawet powiedzenie: Nie bd krlem waszych sumie. Gwnym rdem dochodw szkockich emigrantw byo nie kupiectwo, jak u Anglikw, lecz domokrstwo; tobole na wasnym ramieniu, albo na koniu, rozwozili oni przewanie tak zwan norymberszczyzn2) 1 Grupa wyznaniowa powstaa w XVI wieku w Anglii i Szkocji, dca do oczyszczenia kocioa anglikaskiego z wszelkich pozostaoci katolicyzmu i przywrcenia czystoci doktrynalnej w duchu bezkompromisowego kalwinizmu. Purytanie dyli do uniezalenienia kocioa od wadzy krlewskiej. Byli zwolennikami surowego trybu ycia, pracowitoci, oszczdnoci, przeciwnicy zbytku i rozrywek. (EP t III str. 754 PWN, W-wa 1975) 2 Norymberga od 1219 r. wole miasto Rzeszy do XVII w. syna z produkcji galanterii (norymberszczyzny) oraz rzemios metalowych. (EP t. III, str 303, PWM, W-wa, 1975 r.)

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Bogaci kupcy szkoccy zakadaj w Polsce Kompani Handlow zwan Angielsk, wystpuje te w rdach pod nazw Wschodnia. Krlowa Elbieta zabiegaa przy pomocy Szkotw o poparcie handlu angielskiego i pokonania Hanzy1, uzyskania przywilejw dla kampanii Elblgu, siedziby kupcw szkockich. Kupcy szkoccy mieli take poparcie krla polskiego Stefana Batorego, ktry by w sporze z miastem Gdask, gwnym konkurentem Elblga w handlu morskim. Kupcy szkoccy uzyskali wtedy znaczne przywileje, szczeglnie w czasie blokady Gdaska przez wojska krla Batorego. W marcu 1577 r. Batory wyda uniwersa, ktry w praktyce oznacza wprowadzenie cakowitej blokady ekonomicznej miasta. Kilka miesicy pniej do Elblga wpyn nie tylko olbrzymi strumie towarw, ale tutaj zaczy przenosi si spki handlowe, cudzoziemcy. Gwatownie wzrosa liczba statkw przybijajcych do nadbrzea elblskiego.

1 Hanza zwizek kupcw lub miast w Europie redniowiecznej od XIII w. majcy na celu uzyskiwanie przywilejw w handlu, najwiksze znaczenie (hanza niemiecka - zwizek miast pnocnoniemieckich i miast nadbatyckich). Doprowadzia do monopolizacji handlu pnocnoeuropejskiego, wsplna polityka zagraniczna, prowadzenie wojen; od XVI w. spadek znaczenia. (EP PWN, tom III, str. 287, W-wa 1975 r.)

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Lata 1579 1626, to okres prosperity porty w Elblgu i kupcw szkockich. Przedmiotem handlu kupcw angielskich i szkockich byy nastpujce towary: z Polski wywoono zboe w duych ilociach, drewno, smo, pota1, popi, wosk. Do Polski przywoono: sukno na potrzeby wojska, artykuy kolonialne. Kupcy gdascy i szkoccy nabywali szwedzki osmund (nazwa surwki) i przekuwali j na sztaby w gdaskich hamerniach2. Nastpnie ekspediowali na drug stron Sundu3. Obroty handlu morskiego byy w znacznej mierze uzalenione od sytuacji politycznej, czstych wojen, jakie prowadzia Polska. Przykadem mog suy losy Szkockiej Kompanii w Elblgu, ktra w wyniku wojen polsko - szwedzkich utracia swoj wietno. Po zajciu Elblga przez Szwedw sejm polski naoy ograniczenia na handel z portami znajdujcymi si w rkach Szwedzkich. Od tego momentu monopol na porednictwo w handlu midzy Wyspami Brytyjskimi a Polsk przejo miasto Gdask, w ktrym te przebywali kupcy szkoccy, byli oni jednak w mniejszoci.

1 Pota (niem.) chem -> wglan potasu (K2CO3) stosowany m.in. do wyrobu szka, myda, rodkw piorcych, w farbiarstwie. Do I po. XVII w. monopolist produkcji potau i jego eksporcie by Gdask. Piopi drzewny by uywany dawniej jako rdo potau 2 Hamernia (niem.) kunica, dawniej zakad hutniczy z dymark i motem napdzanym koem wodnym. 3 Sund cienina midzy Pwyspem Skandynawskim z wysp Zelandi, czy Morze Batyckie z cienin Kattegat, nad Sundem Kopenhaga.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Szkoci, zajmujcy si handlem detalicznym, byli z punktu widzenia kupcw miejskich, zorganizowanych w korporacje, grup niewygodnych konkurentw. Czynili ci kupcy starania o ustawodawstwo przeciw ydom, Szkotom i innym lunym Edyktw przeciw handlarzom szkockim uzyskao mieszczastwo kilka: dla Prus Krlewskich - w latach 1531 1580, dla Polski - w latach 1551 1594. Przeplataj si z tymi edyktami indywidualne przywileje, czynice z kupcw szkockich dostawcw krlewskich i udzielajce im prawo sprzeday detalicznej w miejscu aktualnego pobytu dworu krlewskiego. Jednoczenie umieszczenie ich w osobnej pozycji w uniwersaach poborowych do wojska, nadawao Szkotom osobny statut prawny obok innych grup porednikw i przekupniw. Wdrowni kupcy szkoccy docierali take do Lublina, o czym wiadczy wymownie fakt, e dokument krlewski z 1658 r. wystawiony w zwizku z naoon na miasto donatyw1 w wysokoci 8000 zotych, nakazywa obciy odpowiednio kupcw obcych, na pierwszym miejscu wymieniajc Szkotw.
1 Donatywa medal wyrabiany w wikszej iloci przez miasta pruskie i Ryg, jako dar upominek za przywileje krlewskie, w celu czoobitnoci, wdzicznoci, uproszenia aski, wsparcia skarbu krlewskiego. Medal bywa ciki od ptora do 10 dukatw (Encyklopedia Staropolska, tom I, str. 234, PWN W-wa 1990 r.).

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

W 1603 r. kapitan Abraham Young uzyskuje od krla polskiego Zygmunta III Wazy tytu zwierzchnika wszystkich Szkotw w Polsce. Zostaje uprawniony do zbierania podatkw i tworzenia autonomicznego sdownictwa, ktre si jednak nie utrzymao si przez duszy czas. Wzajemne kontakty midzy Szkocj, Angli a Polsk na pocztku omawianego okresu byy raczej lune. Zawizali je ascy: stryj Jan organizator Kocioa Cudzoziemskiego w Londynie, wywiera wpyw na arcybiskupa Cranmera i bratanek Olbrycht, ale podr jego miaa charakter cile prywatny.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Jan aski, znany te jako Joannes a Lasco (ur. 1499 w asku, zm. 8 stycznia 1560 w Piczowie) pocztkowo ksidz katolicki, nastpnie pastor i teolog protestancki, najwybitniejszy polski dziaacz Reformacji, humanista i dyplomata. Organizator zborw ewangelickich w Anglii i wschodniej Fryzji, twrca Kocioa kalwiskiego w Polsce. Bratanek prymasa Polski Jana askiego (Starszego). Jedyny polski dziaacz Reformacji o znaczeniu europejskim; jest upamitniony na pomniku Reformacji w Genewie. W 1553 aski musia opuci Angli podczas trwania represji przeciwko protestantom rozptanych przez krlow Mari Tudor (zwan "Krwaw Mary"). Zachcony wieciami o postpach Reformacji w Polsce, aski po 17 latach (w 1556) wrci do ojczyzny, gdzie jako "arcykacerza" przywitaa go wrogo katolickiego duchowiestwa, ktre podjo zabiegi o wydalenie go z Polski. Krl Zygmunt II August zezwoli mu jednak na pozostanie oraz na prywatne spotkania i zjazdy ze szlacht i ministrami. Polscy protestanci powitali askiego z radoci i wiar w jego dowiadczenie i zdolnoci organizacyjne. aski walnie przyczyni si do "protestantyzacji" Kocioa anglikaskiego i stworzy podstawy dla pniejszego ruchu purytaskiego w Anglii.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

cilejsze stosunki Anglii z Polsk zawizay si dopiero za panowania Stuartw, gdy Anglia ze Szkocj byy poczone uni personaln. Krl Jakub VI, ktry jako Jakub I obj tron w Anglii w 1603 r. czc Anglie i Szkocj uni personaln wwczas te, ju nie bardzo w Polsce, odrniano Szkotw od Anglikw1. Jakub I - jako krl Szkocji, nie mia okazji do staych kontaktw z Polsk, ktra traktowana bya w Anglii i Szkocji, jako gwny dostawca surowcw, zwaszcza pszenicy. Polacy, zwaszcza szlachta, bya zainteresowana handlem morskim, w zalenoci od ceny, jak kupiec angielski paci za polskie towary. Anglia w omawianym okresie miaa ju swoje stae przedstawicielstwa dyplomatyczne w wielu stolicach europejskich, z wyjtkiem Warszawy. Kontakty prywatne i dyplomatyczne midzy Polska a Angli odbyway si za porednictwem staych agentw Kompanii Wschodniej z siedzib we wspomnianym ju wczeniej Elblgu. W sprawach politycznych Polska wysyaa posw, bd korzystaa z porednictwa kupcw. Wykorzysta te fakty krl Jakub I i wkrtce po objciu tronu w Anglii wysa Szkota W. Brucea z notyfikacj2 do krla Polski Zygmunta III. W odpowiedzi krl polski, wysa do Anglii posa z misj gratulacyjn. Misj powierzy Stanisawowi Cikowskiemu, szambelanowi3 krlewskiemu; by on wyznania kalwiskiego.

1 Encyklopedia Staropolska, tom II, str. 586, PWN W-wa 1990 r 2. Notyfikacja (od ac. notificatio) - urzdowe zawiadomienie drog dyplomatyczn.

3 Szambelan, podkomorzy urzdnik dworski, zarzdzajcy dworem krlewskim.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Krl polski by zainteresowany uzyskaniem poparcia Anglii w walce o swoje prawa do korony szwedzkiej. Cikowskiemu towarzyszy wracajcy do Londynu, po skoczonej misji, Szkot W. Brucea. Na pocztku grudnia 1603 r. pose polski by ju w Londynie. W prywatnym posuchaniu pose zabiega o pomoc w ekwipowaniu okrtw wojennych, ktre miay ochroni eglug polsk i gdask przed atakami floty szwedzkiej, pose polski zapewni rwnie o swoim poparciu dla kupcw Anglii. Krl Jakub I przyrzek posowi Cikowskiemu 20 statkw, ktrymi miano przewie 8000 ludzi. Werbunek powierzy W. Bruceowi 1

1 Edward Alfred Mierzwa Anglia a Polska w pierwszej poowie XVII w. str. 29, PWN, W-wa 1986

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Szkoci, zwaszcza bitni grale, zasilali oddziay najemnikw w caej Europie. Szkocy piechurzy byli take w Polsce. Pierwsze wiadomoci o zacinych szkockich najemnikach, walczcych po stronie polskiej, w wojnie i Estoni, pojawiaj si w roku 1600. Werbowano wtedy dwie roty szkockie, ze Szkotw zamieszkujcych w Polsce i na terenie Prus; Dowodzili nimi: Aleksander Ruthvon i Abraha Young, liczya 600 ludzi. W 1605 roku dwie roty szkockie uczestnicz w wojnie o Inflanty. W 1617 r. oddzia piechoty szkockiej pod dowdztwem Fullera 200 ludzi uczestniczy w prbie opanowania tronu rosyjskiego przez krlewicza Wadysawa. Przygotowujc si do odparcia najazdu tureckiego na Polsk w 1621 r. pose krla polskiego Jerzy Ossoliski prowadzi rokowania z krlem Jakubem I w sprawie zgody na zacig z Szkocji 6000 ludzi. Zgod uzyska, ale zacig da niewielkie i spnione rezultaty, prowadzcy go Szkot Artur Aston zwerbowa w 1621 r. 2000 onierzy1 . Jednake okrty z zacinymi szkockimi zostay zatrzymane w Sundzie i powrciy do kraju. Aston z 300 ludmi przyby do Polski i wzi udzia w dziaaniach wojennych na terenie Inflant w 1622 r. Piechota szkocka, uzbrojona w cikie muszkiety, odniosa sukces w bitwie pod Gniewem. Szkoccy oficerowie su te w piechocie polskiej. Wspomniany ju Artur Aston, Piotr Leormint osiedlili si w Polsce razem w rodzinami. Do rot zacinych zgaszali si dawni onierze szkoccy, chtnie zamieniajcy tob wdrownego kramarza, na muszkiet i pik2 . Za panowania krla Wadysawa IV wojska zacine w Polsce zostay podzielone na autorament3 narodowy i cudzoziemski.

1 Jan Wimmer Historia Piechoty Polskiej do roku 1864, Wyd. MON, W-wa 1978 r. str. 153, 157, 159. 2 Jan Wimmer Historia Piechoty Polskiej do roku 1864, Wyd. MON, W-wa 1978 r. str. 199. 3 Autorament (od ac. autoramentum) obowizek suby. Dawniej zorganizowanie, uzbrojenie wojska wedug pewnego wzoru; w dawnej Polsce regimenty narodowego i cudzoziemskiego autoramentu.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Od tego czasu cudzoziemcy, sucy w wojsku polskim, suyli w autoramencie cudzoziemskim, byy wyjtki od tej reguy. Szkoci suyli w rnych rodzajach broni, liczba najemnych onierzy nie bya staa, zwikszaa si znacznie w okresie wojen. Osobny problem, to wojska nadworne (prywatne), ktre w XVII wieku liczebnie czsto przewyszay wojska Pastwa Polskiego. Sucy w nich cudzoziemcy, take Szkoci, nie zawsze bronili kraju. Czsto wojska prywatne suyy realizacji celw magnatw nie majcych nic wsplnego z interesami pastwa. Stopnie oficerskie i podoficerskie byy takie same, jak w wojsku pastwowym. W drugiej poowie XVII w. onierzem w autoramencie cudzoziemskim by ju , przede wszystkim polski chop, cudzoziemskie byy czciowo kadry oficerskie i komenda1.

1 Historia Pastwa i Prawa t. II, str. 251, 254.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Wrd emigrantw szkockich, przebywajcych w Polsce, bya dua grupa ludzi wyksztaconych. Jeden z nich, Loechiun zapisa si nawet w literaturze acisko polskiej. Jan Jonnston 1603 1675, lekarz Bogusawa Leszczyskiego, podskarbiego koronnego, Jan Jonnston urodzi si w 1603 r. w Szamotuach w Wielkopolsce, by synem Szymona Jonstona ze Szkocji. Studiowa medycyn w Londynie Cambridge, gdzie otrzyma stopie doktora medycyny. Zamieszka na stae w Lesznie, miecie nalecym do rodziny Leszczeskich. W 1555 r. magnat Rafa Leszczyski zaoy szko ewangelick, pocztkowo bya to szkoa ludowa, lecz Rafa Leszczyski wojewoda beski, zaoy tam i hojnie wyposay wysz szko dla wyznania helwecko- czeskiego. Jonston uoy dla szkoy w Lesznie podrcznik dziejw powszechnych, wydany w Lesznie w 1639 r.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Najpomylniejszym okresem dla Leszna by czas panowania Wadysawa IV. Miasto zyskao saw europejsk dziki szkole i drukarni. W Lesznie osiedlio si kilka tysicy ewangelikw. Jonstom zmar 1 1685 r. Zwoki jego przewieziono do Leszna i tam skremowano1.

1 Walerian Karasiski Zarys Dziejw Reformacji w Polsce t. II, str. 236 237.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Inn, bardzo znan postaci, w omawianym okresie by, wspomniany ju wczeniej W. Brucea, doktr praw, podrnik, onierz, dyplomata. W 1596 r. zatrudni go zaoyciel Akademii Zamojskiej Jan Zamoyski, na stanowisku wykadowcy prawa rzymskiego, z wysokim uposaeniem (400 talarw pensji rocznie). Rektor Akademii Zamojskiej Melchior Stefanowic chwali Brucea przed kanclerzem, za pomoc i rady jakie otrzymywa od niego w sprawach Akademii1 Z nieznanych przyczyn, po prawie dwuletniej pracy, opuci Zamo, rozpocz nowe podre. Opisy angielskie i szkockie w podry po Polsce, z koca XVI w. s przypisywane Brucea2

1 Adam Witusik Z Raptularza Historyka, str. 74-75. 2 Encyklopedia Staropolska t. II, str. 586. PWN, W-wa 1990 r.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Zamo
Portal Akademii Zamojskiej widok wspczesny

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

ODNALEZIONY Portret Jana Zamoyskiego, jedyny wykonany za jego ycia. Znalaza go we Florencji w paacu galerii Uffizi zafascynowana postaci hetmana Olga Niwiska. Zdjcie dziki uprzejmoci Ministero dei Beni e le Attivita Culturali - zrobia i cay obraz przez 3 lata gruntownie badaa. Portret olejny wykona Cristofano dell'Altissimo na topolowej desce o wymiarach 60 x 44cm prawdopodobnie w 1600 roku. Tak wic dziki doktorantce z Instytutu Sztuki PAN Ojciec Zaoyciel naszego miasta nabra kolorw. Kto, jeli nie my zamocianie, najlepiej zadbamy, by jego wspaniay wizerunek pozna cay wirtualny wiat?

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Szkot Wilhelm Davison, lekarz krlewski, w XVII w. na dworze krla Jana Kazimierza, dziki mecenatowi ony krla Marii Ludwiki, mg publikowa swoje prace naukowe. Jan Durie propagowa zjednoczenie kociow protestanckich w Polsce.

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Pod koniec XVI w. i w pierwszej poowie XVII w. liczba Szkotw mieszkajcych w Polsce bya znaczna. Dostpne rda podaj ich liczebno na okoo 30 40 tysicy ludzi. Zamieszkuj Gdask, Krlewiec, Pozna, Krakw, Lublin. W przeciwiestwie do innych grup etnicznych, zamieszkujcych w Polsce ulegaj szybkiej asymilacji. Szkoci posuguj si na co dzie jzykiem swych kontrahentw, klientw i ssiadw. Wielu dochodzi do zamonoci np. Robert Porties syn krawca z Edynburga by w poowie XVII w. najbogatszym mieszkacem Krosna, mecenasem i fundatorem kocioa1. Wielu cudzoziemcw, w tym take Szkotw, eby zdoby prawa miejskie, lub szlacheckie, starao si o tzw. indygenat2. W drugiej poowie XVII w. asymilacja doprowadzia do zaniku Szkotw, jako odrbnej grupy etnicznej w Polsce. W Polsce nasila si dziaalno kontrreformacji3 skierowanej przeciw innowiercom. Szkocja w XVII w. wchodzi w faz stabilizacji i rozwoju gospodarczego. Powoduje to zanik dopywu nowych emigrantw szkockich do Polski. Dzikuj za uwag!

1 Spoeczestwo Polskie od X do XX wieku Ireneusz Ihnatowicz, Antoni Mczak, Benedykt Zientara, str. 331, KiW, W-wa 1988 r. 2 Indygenat przyjcie obcego do szlachectwa i do mieszczastwa. Prawo miejskie nabywa obcy atwo; opaca taks, kawaler musia si wcigu roku oeni. W przypadku szlachcica naby posiado. (Encyklopedia Staropolska, t. I, str. 458, PWN W-wa 1990 r.) 3 Kontrreformacja (frac. < ac.), walka prowadzona przez koci katolicki z postpami reformacji, zmierzajca do odzyskania utraconych w jej wyniku pozycji; kontrreformacja trwaa od poowy XVI w. do koca XVII w. Dya do odzyskania prymatu religii w dziedzinie polityki (Encyklopedia Powszechna, t. II, str. 546, PWN W-wa 1975 r.)

Zwizki historyczne Polski i Szkocji

Herb Biaej Podlaskiej Herb Perth

Uzupenienia
Order Ostu (pena nazwa: The Most Ancient and Most Noble Order of the Thistle, ang. Najstarszy i Najszlachetniejszy Order Ostu) brytyjskie wysokie odznaczenie pastwowe, najwyszy order krlestwa Szkocji. Legendarne pocztki orderu sigaj VIII wieku, gdy krl Piktw, Oengus mac Fergus, ustanowi go dla upamitnienia zwycistwa nad Sasami w 787. Ustanowienie orderu miao by te wyrazem wdzicznoci dla w. Andrzeja za wspomoenie zwycizcw. Prawdopodobnie order powsta duo pniej, moliwe, e w XVI w. Statutow form wspczesnego orderu nada Orderowi Ostu krl Jakub VII w 1687 roku.

Uzupenienia
Uroczysty strj kawalerw Orderu Ostu stanowi zielona peleryna ozdobiona na krawdziach paskami biaej tafty, a z lewej strony haftowan gwiazd orderu wizana zotymi sznurami zakoczonymi ozdobnymi chwostami. Stroju dopenia czarny aksamitny kapelusz stosowany ozdobiony strusimi pirami oraz acuch orderowy.

Uzupenienia
Herb Szkocji herb krlestwa Szkocji, w polu zotym otoczonym podwjn bordiur czerwon ozdobion naprzemiennie liliami tej samej barwy, lew czerwony wspity w prawo, pazury i jzyk bkitne. W penej wersji herb wystpuje z trzymaczami heraldycznymi - srebrnymi jednorocami, dewiz herbow i insygniami Orderu Ostu. W heraldyce szkockiej bordiura oznacza zwykle uszczerbienie herbu, jednak ta w herbie Szkocji jest wyjtkiem, nazywana czasem krlewsk bordiur, stanowi udostojnienie herbu i prcz monarchy tylko nieliczne rody maj prawo uywa podobnej w swoich herbach (m.in. Buchanan of that Ilk; Kennedy, Markiz of Ailsa; Livingston, Earl of Linlithgow; Lyon, Earl of Strathmore; Maitland Earl of Lauderdale) Herb przyjty w XIII wieku, uywany przez cay czas istnienia Szkocji jako niepodlegego pastwa, i pniej po unii z Angli. W obecnym gwnym herbie Zjednoczonego Krlestwa zajmuje drugie pole tarczy herbowej, w wersji uywanej w Szkocji - 1. i 4. Rne wariacje kolorystyczne herbu Szkocji spotyka si w herbach klanw i rodw szkockich, zwaszcza pochodzcych w rzeczywistoci lub wg legendy od krlw Szkocji - m.in. w herbach rodw Dundas of that Ilk, Lamont of Lamont, Buchanan of that Ilk, Maitland, Earl of Lauderdale, Lyon, Earl of Strathmore.

Uzupenienia

Uzupenienia
Herb Polski z czasw panowania Stefana Batorego

Uzupenienia

Uzupenienia

Uzupenienia

Uzupenienia

Uzupenienia

Uzupenienia
Bibliografia Atlas Historyczny wiata, PPWKart. W-wa, 1986 Jerzy Besala Stefan Batory, PIW, W-wa 1992 Encyklopedia Staropolska, t. I i II, opr. Al. Brucker, PWN, W-wa 1990 Encyklopedia Powszechna, t. I IV, PWN, W-wa 1975 Wikipedia Historia Pastwa i Prawa, pode redakcj Juliusza Bardacha, t. II. PWN, W-wa 1966 Spoeczestwo Polskie od X do XX wieku, praca zbiorowa, KiW, W-wa 1988 Alfred Znamierowski Insygnia, Symbole i Herby Polskie, wiat Ksiki, 2003 Pawe Jasienica Rzeczpospolita Obojga Narodw, t. II. PIW, W-wa 1990 A.F. Pollard Henryk VIII, PIW, W-wa 1988 Walerian Krasiski Zarys Dziejw Reformacji w Polsce, t. I i II, nakadem Zwiastuna Ewangelicznego, W-wa 1905 Kronika Chrzecijastwa, wiat Ksiki, sp. z oo W-wa Edward Alfred Mierzwa Anglia a Polska w pierwszej poowie XVII wieku, PWN, W-wa 1986 Jan Wilmmer Historia Piechoty Polskiej do r. 1864. Wyd. MON, W-wa 1978 Adam Andrzej Witusik Z Raptularza Historyka, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1992