mgr Jadwiga Bahrynowska-Fic

Właściwości i metodyka
ćwiczeń fizycznych oraz
sport inwalidzki
Ryc. 1. Podręcznik dla medycznych studiów
zawodowych - wydziałów fizjoterapii
„Ruch jako lek nie ma substancji ani opakowania. Substancją tego leku jest
pomysł zrodzony z nauki i doświadczenia. Jego podanie wymaga prawdziwego
mistrzostwa. Przekazanie go choremu wraz z osobowością i sercem czyni ten
lek niezastąpionym". Wydanie II zmienione i rozszerzone
Fragment wypowiedzi prof. Wiktora Degi na Krajowym Zjeździe
Magistrów Wychowania Fizycznego Pracujących w Rehabilitacji
-Poznań 1962 r.

„W programie rehabilitacji zawodowej nie można sobie wyobrazić utrzymania

dobrej kondycji pracującego inwalidy bez kontynuowania ćwiczeń fizycznych.
Muszą one być realizowane zarówno w postaci indywidualnych zajęć, jak i
ćwiczeń zespołowych i wyczynu sportowego. Utrzymanie kondycji zarówno
fizycznej, jak i psychicznej jest głównym celem programu rehabilitacji w Polsce".
Fragment przemówienia prof. Mariana Weissa na V Krajowym Zjeździe
Magistrów Wychowania Fizycznego Pracujących w Rehabilitacji -
Warszawa 1974 r.

Warszawa
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
 © Copyright by Państwowy Zakiad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1987
© Copyright by Jadwiga Bahrynowska-Fic 1999
© Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999

Wszystkie prawa zastrzeżone.

Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości lub części książki
bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.
Zamiast przedmowy do wydania II

Podręcznik dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i dopuszczony do użytku szkolnego

przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej.

Redaktor Zespól
Redaktor techniczny Joanna Glodowska Podręcznik ten jest przeznaczony dla słuchaczy medycznych szkół zawodowych,
Korekta Bożena Pec którzy w przyszłości będą wykonywać zawód fizjoterapeuty. W zawodzie tym
oprócz fachowej wiedzy potrzebna jest życzliwość i serdeczność dla pacjentów,
zwłaszcza dla dzieci.
Okładkę i strony tytułowe projektowała Alina Dlużewska A oto wiersz, który o tym właśnie mówi:
Ryciny wykonali: Alina Dlużewska, Joanna Makuch, Krzysztof Dobwwolski, Cezary Niciak

Do moich uczniów
Uczniowie moi, uczennice drogie
ze szkół dla umysłowo niedorozwiniętych
Jurku z buzią otwartą, dorosły głuptasie -
gdzie się teraz podziewasz, w jakim obcym tłumie -
czy ci znów dokuczają, na pauzie i w klasie -
Janko Kąsiarska z rączkami sztywnymi,
z nosem, co się tak uparł, że pozostał krótki -
za oknem wiatr czerwcowy z pannami ładnymi
Pamiętasz tamtą lekcję, gdym o niebie mówił, te łzy,
co w okularach na religii stają -właśnie o
robotnikach myślałem z winnicy, co wołali na
dworze: Nikt nas nie chciał nająć
Janku bez nogi prawej, z duszą pod rzęsami
-garbusku i jąkało - osowiały, niemy -
ISBN 83-200-2229-0 Zosiu, coś wcześnie zmarła, aby nóżki krzywe
-szybko okryć żałobnym cieniem chryzantemy
Wiecznie płaczący Wojtku i ty, coś po sznurze drapał
się, by mi ukraść parasol, łobuzie, Pawełku z wodą
w głowie, stary niewdzięczniku, coś mi żabę położył
na szkolnym dzienniku
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Warszawa Czekam na was, najdrożsi, z każdą pierwszą gwiazdką z
Wydanie II niebem betlejemskim, co w pudełkach świeci -z
barankiem wielkanocnym - bez was świeczki gasną -i
Skład i łamanie: GABO s.c., Milanówek nie ma żyć dla kogo.
Druk i oprawa: Plejada - Warszawa Ks. Jan Twardowski

5
 Z oka/ji II wydania tego podręcznika pragnę zadedykować go członkom ruchu
społeczno-kulturalnego na rzecz osób niepełnosprawnych „Via spei" („droga na-
dziei"), który działa przy Młodej Filharmonii w Warszawie. Na czwartkowe kon-
certy młodzieży do Filharmonii Narodowej w Warszawie od 1977 r. przyjeżdża
także młodzież niepełnosprawna, najczęściej młodzi inwalidzi ze szpitali i sanatoriów
z Konstancina i okolic Warszawy oraz wiele osób z domów prywatnych.
Uczniowie z warszawskich szkół pomagają w transporcie swoim niepełnosprawnym
kolegom, najczęściej poruszającym się o kulach i na wózkach inwalidzkich,
opiekują się nimi w czasie koncertów, a po koncertach w salach Filharmonii Naro-
dowej często organizują wspólne spotkania. Obecnie „Via Spei" nosi imię niedawno
tragicznie zmarłego Tomasza Szula, młodego, wspaniałego wieloletniego przywódcy
„Via Spei".
W związku z II wydaniem tej pracy pragnę serdecznie podziękować profesorowi
warszawskiej AWF dr. hab. Sewerynowi Suliszowi za recenzję zawierającą cenne
uwagi i propozycje zmian.
Przedmowa do wydania l
Podręcznik „Właściwości ćwiczeń fizycznych - ich systematyka i metodyka"*
przeznaczony jest dla słuchaczy medycznych studiów zawodowych wydziału fizjo-
terapii.
Powinien być pomocą w przyswojeniu treści nauczania z przedmiotu „Metodyka i
systematyka ćwiczeń fizycznych". Dotychczas nie ma podręcznika z tej dziedziny
przeznaczonego dla wydziałów fizjoterapii.
Opierając się najczęściej na własnych doświadczeniach wielu łat swojej pracy z
chorymi w dziedzinie leczniczego usprawniania i również na dawniej wykonywanej
pracy trenerskiej, a także opierając się na wieloletnich doświadczeniach peda-
gogicznych jako wykładowca przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fi-
zycznych" w Medycznym Studium Fizjoterapii w Konstancinie oraz korzystając z
fachowej literatury, w tym podręczniku usiłowałam scalić wiadomości wiążące się z
określeniem „ćwiczenia fizyczne". Ćwiczenia fizyczne jako celowo obmyślona i
uwarunkowana praca fizyczna organizmu mogą być przeznaczone zarówno dla osób
zdrowych, jak i chorych.
Na temat ćwiczeń fizycznych istnieje bogata literatura fachowa, ale na ogół jest
ona mało słuchaczom dostępna. Wiadomości dotyczące ćwiczeń fizycznych są roz-
proszone na liczne nauki wychowania fizycznego, takie jak: historia kultury fizycznej,
teoria wychowania fizycznego, metodyka wychowania fizycznego, teoria i metodyka
sportu oraz liczne teoretyczne opracowania dotyczące różnych dyscyplin
sportowych (gimnastyka, pływanie, gry sportowe, lekkoatletyka i inne).
Ponadto istnieje bogata, specjalistyczna literatura kinezyterapeutyczna, która
zawiera wiadomości na temat ćwiczeń fizycznych o charakterze leczniczym, w której
podany jest zasób określonych ćwiczeń fizycznych w kontekście przypadków
chorobowych.
Pojęcie „ćwiczenie fizyczne" można rozpatrywać w kilku aspektach. Niektóre,
moim zdaniem najważniejsze dla praktyki kinezyterapii, starałam się przedstawić w
tym podręczniku w sposób kompleksowy. Takie ujęcie problemów związanych z
określeniem „ćwiczenia fizyczne" jest niezbędne dla zrozumienia najprostszych
zestawów ćwiczeń, zarówno dla osób zdrowych, jak i niepełnosprawnych.
* Tytuł obecnego wydania podręcznika brzmi: „Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych oraz
sport inwalidzki".
 Spis treści

1. Rola i przygotowanie fizjoterapeuty. Teoretyczne i praktyczne zagad

nienia przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych" 13

2. Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących w czasie prowadzenia ćwiczeń

l5
fizycznych . . . . . .
Ryć. 2. Zdjęcie przedstawia chore, upośledzone ruchowo dzieci ubrane w piękne stroje uszyte przez personel
oddziału „Piaski" Szpitala Chirurgii Kostnej w Konstancinie. Jest rok 1956, wigilia Świąt Bożego 3. Leczenie ruchem jako element kultury fizycznej 21
Narodzenia, dzieci odpoczywają po przedstawieniu „Bajki" ilustrowanej różnymi ćwiczeniami fizycznymi. 2I
Od lewej u góry - mgr Janina Lachowa, dr Barbara Miłkowska, rozmiłowany w swym zawodzie lekarz, Znaczenie kultury fizycznej . . . . . . . . . - • • • • • • • • • •
specjalista w zakresie rehabilitacji, oraz pracownicy rehabilitacji Oddziału Dziecięcego, którzy Wychowanie fizyczne . . . . . . . . . • • • • • • • • • • •
przygotowali z dziećmi tę „ruchową opowieść". Sport, rekreacja i turystyka . . . . . . . - • • • • • • • • • • 24
Geneza wychowania fizyc/nepo . . . . . . • • • • • • • • • • • ^7
Rozwój rehabilitacji w Polsce . . . . . . . • • • • • • • • • • • 30
Pragnę złożyć serdeczne podziękowanie pani prof. Kazimierze Milanowskiej za
trud przejrzenia mojej pracy i cenne uwagi krytyczne. 4. Wybrane zagadnienia dotyczące budowy l czynności narządu ruchu 33
Ponadto bardzo serdecznie dziękuję pani Ewie Olszewskiej, absolwentce Me-
5. Wybrane zagadnienia dotyczące motoryczności człowieka 40
dycznego Studium Zawodowego Wydziału Fizjoterapii w Konstancinie, za przygo-
towanie rycin, które zostały wykorzystane jako wzorzec przez grafika. Współczesne poglądy na motoryczność ludzką w świetle antropomotoryki . . . . . 40
Podręcznik pragnę zadedykować mgr Janinie Lachowej - która w byłym Szpi Siła jnko zdolność motoryc/,na . . . . . . . . . • • • • • • • • • •
talu Chirurgii Kostnej w Konstancinie, potem w „STOCER", kierowanym przez od Metody treningu siły . . . . . . . . • • • • • • • • • • • •
danego sprawom rehabilitacji leczniczej Profesora Mariana Weissa, przekazywała Wytrzymałość jako zdolność motoryczna . . . . . . . - • • • • • • • • 46
Szybkość jako zdolność motoryczna . . . . . . . . . . • • • • • • •
skrupulatnie swoją fachową wiedzę z zakresu kinezyterapii wielu rocznikom stu Zwinność i gibkość jako zdolności motoryc/ne . . . . . . . - • • • • • • 48
dentów Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie - oraz pielęgniarce, sio Badanie zdolności iluzorycznych - testy sprawności i próby czynnościowe . . . . . 49
strze zakonnej, Kazimierze Łapin, opiekującej się chorymi na oddziałach rehabilita Przykłady gier ruchowych rozwijających zdolności motoryczne . . . . . . . . 59
cyjnych w „STOCER". ^ Gry ruchowe rozwijające szybkość . . . . . . . . • • • • • • • •
6(t
Gry ruchowe rozwijające siłę skurczu mięśni . . . . . . . • • • • • •
Gry ruchowe rozwijające wytr/.ymałość . . . . . . . . • • • • • • °0
Gry ruchowe rozwijające skoczność . . . . . . . - • • • • • • •
Gry ruchowe rozwijające zwinność . . . . . . . • • • • • • • • • "'
Gry ruchowe rozwijające gibkość . . . . . . . . . - • • • • • •
63
6. Gimnastyka . . . . . . .
Rodzaje gimnastyki . . . . . . . . • • • • • • • • • • • • • •

7. Zasób ćwiczeń gimnastyki podstawowej. Terminologia, systematyka

i rodzaje ćwiczeń fizycznych. Gimnastyka lecznicza

70
 Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące . . . 7 Zasób ćwiczeń i uwagi do ćwiczeń zbiorowych w czasie lekcji gimnastyki wyrównawczej
Ćwiczenia porządkowe dla małych dzieci . 5 przy złej postawie . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • • 315
Ćwiczenia kształtujące . . . . . . . . 8 Ogólne zasady postępowania przy korekcji wad postawy . . . . . . . . . 315
Pozycje wyjściowe i ich rodzaje . . . . 0 Wybrane pozycje wyjściowe i końcowe w gimnastyce korekcyjnej . . . . . . 318
Omówienie ćwiczeń kształtujących . . . 8 Wybrane sposoby przemieszczania się w czasie ćwiczeń korekcyjnych 324
Ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci . 3 Badanie postawy . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • • 329
Ćwiczenia oddechowe dla dzieci . . . 84 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy skrzywieniach kręgosłupa 331
Ćwiczenia rozluźniające dla dzieci . . . 92 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy stopach płasko-koślawych (na lekcję
Ćwiczenia korektywne dla dzieci . . . II wychowania fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • 342
Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe) . . 2 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach płaskich (na lekcję wychowania
Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne 118 fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • 342
Ćwiczenia stosowane dla małych dzieci 119 Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach okrągłych (na lekcję wychowania
Ćwiczenia uzupełniające . . . . . . . . 119 fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . . . - • • • • 344
Gry i zabawy ruchowe . . . . . . . . 127 Ćwiczenia oddechowe stosowane przy wadach postawy (na lekcję wychowania
Integracyjny ogródek jordanowski . . . . 148 fizycznego) . . . . . . . . . . . . . . • • • • • • • • •
Ćwiczenia muzyczno-ruchowe . . . . . 155 346
Elementy sportu . . . . . . . . . . 158 Ćwiczenia rozluźniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Ćwiczenia utylitarne - elementy samoobrony 158 12. Ćwiczenia zespołowe specjalne . . . . . . . . . . . . 356
Ćwiczenia uzupełniające dla małych dzieci 160
Określenia ćwiczeń . . . . . . . . . . . Ćwiczenia w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
189
Zasady bezpieczeństwa w czasie prowadzenia zajęć na wodach otwartych 370
192
Regulamin basenu (krytego) . . . . . . . . . . . . . . . . 371
8. Metodyka lekcji wychowania fizycznego . . . . . . . . . . . . 192
Zasady dydaktyczno-wychowawcze w zajęciach wychowania fizycznego oraz w rehabilitacji 194
13. Sport inwalidzki 378
ruchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Omówienie metod nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metody odtwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Geneza sportu inwalidzkiego . . . . . . . . . . .
Metody usamodzielniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podział inwalidów na grupy . . . . . . . . . . . .
Metody twórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Inwalidzi niewidzący i słabo słyszący . . . . . . .
Formy organizacyjne w procesie nauczania ćwiczeń fizycznych . . . . . . . . 208 Inwalidzi głusi i słabo słyszący . . . . . . . . .
Metodyka lekcji wychowania fizycznego jako organizacyjno-metodyczna forma lekcji ruchu 208 Inwalidzi upośledzeni umysłowo i chorzy psychicznie . .
leczniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych . . . . . .
Nauczanie jako proces dydaktyczny w wychowaniu fizycznym oraz w rehabilitacji ruchowej 212 Aktualny podział poszczególnych schorzeń na grupy i klasy
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Jak organizować obozy dla osób niepełnosprawnych . . . .
Wzory osnów i konspektów lekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . Narciarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metodyka zajęć z różnymi grupami ćwiczących . . . . . . . . . . . . 216 ABC narciarstwa . . . . . . . . . . . . . .
Ćwiczenia fizyczne dla osób w podeszłym wieku . . . . . . . . . . . Narciarstwo dla inwalidów . . . . . . . . . .
225 Snowboard-jazda na jednej desce na śniegu . . . .
9. Ćwiczenia ogólnie usprawniające w kinezyterapii . . . . . . . . 229 Inne dyscypliny sportu inwalidzkiego . . . . . . . . .
245 Grupa Aktywnej Rehabilitacji . . . . . . . . . . .
Ćwiczenia ogólnokondycyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
251
cel ćwiczeń ogółnokondycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Zasób ćwiczeń fizycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przebieg lekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
260
Gimnastyka poranna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
261 448
10. Poruszanie się na wózku inwalidzkim i o kulach 262 Ćwiczenia z przyborami - gry i zabawy . . . . . . . . . . . . . . 448
265 Ćwiczenia różne . . . . . . . . . . . . . . . . . • ' • • • • 449
Zasady użytkowania wózka inwalidzkiego i poruszania się na wózku w różnych warunkach
285
Metodyka nauki jazdy na wózkach oparta na sposobach nauczania stosowanych przez
Grupę Aktywnej Rehabilitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
15. Pytania pomocnicze i propozycje testów . . . . . . . . . . .
Używanie wózka w sali gimnastycznej . . . . . . . . . . . . . . . 306
chodzenie o kulach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 461
Program turnusu Grupy Aktywnej Rehabilitacji . . . .
11. Gimnastyka korekcyjna 3I5

10 11
 1 rm • t
Rola i przygotowanie
fizjoterapeuty. Teoretyczne i praktyczne
zagadnienia przedmiotu „Metodyka i
systematyka ćwiczeń fizycznych"

Fizjoterapeuta po ukończeniu nauki w szkole medycznej o kierunku fizjoterapii jest

specjalistą w zakresie kinezyterapii, masażu leczniczego i fizykoterapii.
W trakcie odbywania nauki (obecnie 2,5 roku i 3 lata), oprócz wiedzy specjali-
stycznej dla każdego kierunku, wykładana jest wiedza z zakresu nauk medycznych:
anatomii, fizjologii z elementami fizjologii wysiłku, biomechaniki, patologii, peda-
gogiki i kultury fizycznej ze specjalnym uwzględnieniem leczniczych form kultury
fizycznej - kinezyterapii.
Kinczyterapia w polskiej szkole rehabilitacji leczniczej jest czynnikiem
wiodącym. Metodyka i systematyka ćwiczeń Fizycznych (wykłady i ćwiczenia - na
sobie, bez udziału pacjentów) jest przedmiotem realizowanym na początku procesu
kształcenia, ponieważ stwarza podstawy do nauczania przedmiotów zawodowych. Stąd
często istnieje potrzeba późniejszej korekcji treści nauczania, szczególnie w zakresie
pracowni kinezyterapii z zaopatrzeniem ortopedycznym.
Fizjoterapeuta po zakończeniu procesu kształcenia powinien:

• Umieć konstruować ćwiczenia, znać fachowe określenia ćwiczeń.

• Rozumieć sens ćwiczenia fizycznego z punktu widzenia anatomicznego, fi-
zjologicznego, czyli charakteru ruchu, oraz z punktu widzenia psychologicznego.
• Znać wszechstronny zasób ćwiczeń i umieć je dobrać w określone zestawy
przydatne do realizacji różnych zadań leczniczych i profilaktycznych.
• Znać różnorodność ćwiczeń fizycznych, umieć układać je w logiczną całość
-jako osnowy i konspekty lekcyjne zgodnie z określonym tokiem lekcyjnym.
• Umieć dobierać poszczególne ćwiczenia oraz metodycznie ich uczyć w czasie
lekcji, stopniując natężenie wysiłku fizycznego.
• Umieć przeprowadzać lekcje ćwiczeń fizycznych na sali gimnastycznej, w
terenie i w wodzie w sposób bezpieczny i właściwy pod względem metodycznym.
• Rozumieć ćwiczenia, które zawiera specjalistyczna fachowa literatura.
• Dobierać i proponować właściwe zestawy ćwiczeń dla pacjenta lub grupy
pacjentów, w zależności od ich problemów zdrowotnych i potrzeb.
• Znać problematykę i zasób ćwiczeń korekcyjnych stosowanych w trakcie lekcji
korygujących wady postawy, jako bardzo potrzebne w przedszkolu, szkole i w
placówkach leczniczych.
 - Znać pojecie kultury fizycznej, jej krótką genezę oraz lecznicze formy, a
także podstawowe różnice miedzy kulturą fizyczną, medycyną i rehabilitacją ruchową.
- Umieć rozwiązywać problemy, które napotyka w pracy, z korzyścią dla psy-
chofizycznego zdrowia ćwiczących. Ponadto słuchacz powinien:
- znać problemy związane ze swoim stanowiskiem pracy,
- umieć dobierać i stosować zasób ćwiczeń dla osób z różnymi możliwościami
lokomocji i wykonywania wysiłków fizycznych,
- umieć prowadzić naukę jazdy na wózkach inwalidzkich w różnych warunkach,
- orientować się w problematyce niektórych dyscyplin sportowych dla osób
zdrowych i osób dotkniętych inwalidztwem i umieć organizować zajęcia na turnusach
rehabilitacyjnych,
- być w swoim środowisku propagatorem walorów zdrowotnych i leczni-
czych kultury fizycznej.
Definicje podstawowych pojęć przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń
fizycznych'*
Ć w i c z e n i e f i z yc z n e jest to sterowana przez układ nerwowy, a wykonywana
przez układ mięśniowy praca organizmu, polegająca najczęściej na zmianach ułożenia
poszczególnych części ciała w przestrzeni. Układ mięśniowy porusza poszczególne
odcinki kości, obracając je lub tylko poruszając nimi w stawach, które są
wzmocnione wiezadłami. Ta skomplikowana praca odbywa się we współ-
działaniu z innymi układami ciała człowieka, wywierając na nie jednocześnie okre-
ślony wpływ.
S ys t e m a t y k a ć w i c z e ń jest to podział ćwiczeń na różne grupy, który
może być dokonywany z uwzględnieniem różnych kryteriów.
M e t o d y k a ć w i c z e ń (methodos po grecku: droga, sposób postępowania)
która ma ścisły związek z dydaktyką, jest nauką pedagogiczną. Dydaktyka ogólna
analizuje z naukowego punktu widzenia sposoby nauczania i uczenia się, metodyka
natomiast - czyli dydaktyka szczegółowa - omawia cele i metody nauczania danego
przedmiotu, jest to zatem szczegółowy materiał rzeczowy, oparty na konkretnych
doświadczeniach i stale wzbogacany o nowe doświadczenia, uzyskiwane w
wyniku twórczego podejścia nauczyciela do pracy (stąd wciąż rosnąca liczba metod
nauczania). Metodyka w kulturze fizycznej i teorii wychowania fizycznego to
szczegółowy materiał służący do nauczania różnych form kultury fizycznej. W ni-
niejszym podręczniku omówiono głównie metodykę gimnastyki podstawowej, co ma
na celu ułatwienie kinezyterapeucie konstruowania oraz dokumentowania ćwiczeń
fizycznych. Leczenie ruchem osób dotkniętych różnymi dysfunkcjami, takimi jak np.
utrata sprawności ruchowej, słuchu, wzroku itd., wymaga obszernej wiedzy
specjalistycznej z wielu dziedzin medycyny, w tym kinezyterapii. Ćwiczenia lecz-
nicze, stanowiące istotę kinezyterapii, są znaczącym czynnikiem profilaktycznym
terapeutycznym i rehabilitacyjnym.
S p o r t i n w a l i d z k i w najogólniejszym znaczeniu jest to usprawnianie osób
niepełnosprawnych za pomocą sportu.
14
2
CZ3
Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących w
czasie prowadzenia ćwiczeń fizycznych
Bezpieczeństwo ćwiczących jest podstawą prowadzenia ćwiczeń fizycznych - w
szkole, poza szkołą, rekreacji, treningu sportowego czy zajęć leczniczego
usprawniania. Ponieważ poważne wypadki zdarzają się najczęściej z (pozornie tylko)
błahych powodów, analiza przyczyn, okoliczności zaistnienia wypadków jest
działaniem zapobiegającym wypadkom. Prowadzący ćwiczenia nauczyciel, trener,
instruktor czy kinezyterapeuta odpowiadają za zdrowie i bezpieczeństwo ćwi-
czących.
Rodzaje odpowiedzialności nauczyciela za wypadek są następujące:
1) moralna,
2) karno-administracyjna,
3) służbowo-dyscyplinarna,
4) karno-służbowa,
5) cywilna.
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej Nr 25
USTAWA Z DNIA 18.1.1996 R O KULTURZE FIZYCZNEJ
(Dz.U. RP Nr 25 póz. 113 z dnia 6.I1I.1996 r.)
W rozdziale 7 poświeconym „Rekreacji i rehabilitacji ruchowej" art. 43 odnosi się do kadr uprawnionych
z mocy ustawy do prowadzenia zajęć rehabilitacyjnych i korekcyjno-kompensacyjnych.
Art. 43.1. „Zajęcia rehabilitacji ruchowej oraz zabiegi fizjoterapeutyczne mogą prowadzić fizjote-
rapeuci i absolwenci szkół wyższych ze specjalnością rehabilitacja lub gimnastyka lecznicza oraz technicy
fizjoterapii".
2. Zajęcia o charakterze profilaktycznym i korektywnym mogą prowadzić absolwenci szkół
wyższych lub średnich zawodowych i absolwenci zakładów kształcenia nauczycieli o kierunku (specjal-
ności) wychowanie fizyczne, jeśli w trakcie nauki lub po jej ukończeniu nabyli kwalifikacje do prowa-
dzenia tego typu zajęć, oraz absolwenci szkół wyższych lub średnich zawodowych i absolwenci
zakładów kształcenia nauczycieli o kierunku wychowanie przedszkolne lub nauczanie początkowe, po
uzyskaniu kwalifikacji w zakresie gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej".
Podstawowe wymagania sanitarno-higieniczne dotyczące sal gimnastycznych
Sala gimnastyczna ma najczęściej kształt prostokąta o wymiarach 24 m x 12
mx 5,1 m. Najbardziej dogodna jest sala sportowa. Wymagania co do po-
15
 wierzchni sal do ćwiczeń są przede wszystkim takie, żeby powierzchnia gwarantowała
wygodę ćwiczących pod względem zdrowotno-higienicznym. Norma powietrza na
godzinę dla l człowieka wynosi 90 m3. Bardzo dobra pod względem wentylacji
będzie taka sala, w której może nastąpić 3-krotna w ciągu godziny wymiana
powietrza. W czasie jednej lekcji ćwiczeń ruchowych 30 dzieci w klasie zużywa na
potrzeby energetyczne ustroju ponad 1350 litrów tlenu, tj. przeciętnie 3 razy więcej
niż w czasie każdej innej lekcji. Podłoga powinna być gładka, ale nie śliska,
elastyczna, bezpieczna i czysta. Może to być drewniany parkiet lub inne atestowane
wykładziny podłogowe. Ściany powinny być gładkie, sufit pomalowany na jasny kolor.
Oświetlenie - w sali powinno być dużo okien oraz sztuczne oświetlenie jasno
oświetlające całą salę. Oświetlenie i okna zabezpieczone kratami. Przewody elek-
tryczne w ścianie również zabezpieczone. Ogrzewanie powinno zapewniać równo-
mierną temperaturę 16-18°C, do gier sportowych nieco niższą. W czasie przepro-
wadzania ćwiczeń korekcyjnych, a więc w szkolnych salach gimnastycznych,
temperatura sali mierzona bezpośrednio nad podłogą nie powinna być niższa niż
18°C, gdyż większość ćwiczeń korekcyjnych kształtujących prawidłową postawę
ciała odbywa się w pozycjach niskich.
Przyrządy obowiązkowe szkolnych sal gimnastycznych: drabinki, ławeczki
szwedzkie, materace, równoważnia, skrzynie (bezwzględnie potrzebne do ćwiczeń
korekcyjnych). Inne przyrządy to kraty, liny, tram, drabinka sznurowa. Sprzęt stały
sprawny technicznie, dobrze przymocowany, często kontrolowany. Inne przybory to:
piłki lekarskie od V2 kg do 3 kg, piłki ćwiczebne (do gier sportowych), sprężyny,
laski gimnastyczne, hantle, woreczki z piaskiem.
Pomieszczenia zamknięte służące do przechowywania sprzętu. Ubikacja, na-
tryski, szatnia w bliskiej odległości od sali gimnastycznej. Przyrządy i przybory, po
uprzednim sprawdzeniu ich przydatności do ćwiczeń, ustawia się w bezpiecznej od-
ległości od ścian i innych przedmiotów.
U w a g a . Nie należy korzystać jednocześnie ze zbyt dużej liczby przyrządów,
gdyż nauczyciel nie może zapewnić bezpieczeństwa ćwiczących, nie będąc w stanie
jednocześnie kontrolować całego zespołu ćwiczebnego.
Pomoc i ochrona w gimnastyce
Pomoc i ochrona w gimnastyce ma na celu zapobieganie urazom, które mogą
wystąpić w czasie prowadzenia ćwiczeń.
W praktyce wyróżnia się następujące rodzaje ochrony:
1. Bezpośrednie dotykanie lub chwytanie ćwiczącego, przez co pomaga mu się w
wykonaniu ćwiczenia.
2. Podtrzymywanie - zabezpiecza się tylko dotykiem, bez pomagania.
3. Ochrona właściwa - obserwacja i gotowość do udzielenia pomocy.
4. Samoochrona - zdolność samego ćwiczącego do wyjścia z niebezpiecznej
sytuacji.
Wszystkie rodzaje ochrony określa się mianem asekuracji ćwiczącego. Kilka
przykładów zasad ochrony:
- przy ćwiczeniach w podporze przodem na drążku chwycić ćwiczącego za
ramię jak najbliżej barku,
16
- przy ćwiczeniach w zwisie na niskiej wysokości przytrzymać nadgarstek
lub przedramię,
- w czasie ćwiczeń na równoważni iść przed ćwiczącym, w kinezyterapii
ucząc pacjenta chodzenia o kulach, należy go asekurować, idąc przed pacjentem
lub nieco z boku.
Podane powyżej sposoby ochrony muszą być bezwzględnie przestrzegane.
Sposób chwytu asekurowanego wyznacza położenie ciała przy wykonywaniu ćwi-
czenia. Sposoby ochrony zależą też od różnych indywidualnych cech ochraniającego i
ćwiczącego, jak: wzrost, siła, szybkość reakcji. Zawsze równolegle z nauczaniem
ćwiczeń należy uczyć sposobów ochrony. Ochrona powinna stwarzać u ćwiczącego
poczucie bezpieczeństwa. Należy pamiętać, że ochraniać może także współćwiczący,
ale tylko w ćwiczeniach, które nie stanowią zagrożenia dla obu uczniów. ,
Przy nauce stania na rękach przy drabinkach często asekuracja przez
wspólćwiężącego może być niewystarczająca, np. w przypadkach dużej niespraw-
ności ruchowej, otyłości lub przyjmowania pewnych leków. W podręcznikach me-
todycznych dla poszczególnych dyscyplin sportowych podane są różne rodzaje
ochrony trudniejszych ćwiczeń.
Często specjalnej ochrony i czujności prowadzącego wymagają ćwiczenia
ogólnokondycyjne w kinezyterapii.
W rzutach - nawet lekka piłka może uszkodzić nogę ćwiczącego, przy słabym jej
zroście lub odwapnieniu, nawet gdy ćwiczenia odbywają się w siadzie płaskim
(szczególnie u dzieci). Samoasekuracja jest obroną przed upadkiem niekontrolowanym.
Nauka padów ćwiczona nie tylko przez osoby zdrowe, ale także przez osoby np. z
niedowładem kończyn dolnych, chroni przed urazem.
Przyczyny urazów w czasie lekcji wychowania fizycznego są następujące:
- brak prawidłowej kolejności w wykonywaniu ćwiczeń, naruszenie zasad na-
uczania, wybór niewłaściwej metody nauczania, polecenie wykonywania ćwi-
czącym zadań przekraczających ich możliwości (niedostateczne ogólne przygoto-
wanie, niedostateczne wyjaśnienie ćwiczenia, nadmierna bojaźń lub nadmierne
ryzykanctwo),
- brak właściwej asekuracji,
- brak kontroli ubioru (ubiór powinien być przewiewny bez sprzączek i agrafek,
buty nie śliskie); ćwiczący nie powinien nosić pierścionków i łańcuszków, jeść
cukierków i żuć gumy.
Ryzyko wypadków w czasie zajęć z dziećmi zmniejsza przemyślana organizacja
grupy oraz odpowiedni przebieg zabaw 5 ćwiczeń, utrzymanie niezbędnej dyscypliny,
dostosowanie trudności zadań do możliwości ćwiczących. Szczególnie dobrze należy
organizować i dopilnować zabawy z przyborami i z użyciem przyrządów.
Niesubordynacja dzieci może być zaskakująca i wymaga od nauczyciela
nieustannego czuwania nad ich bezpieczeństwem. Szczególne środki ostrożności
należy zachować w czasie ćwiczeń terenowych i nad wodą (bezpieczeństwo
ćwiczeń w wodzie zostało omówione w oddzielnym rozdziale dotyczącym nauki
pływania).
17
 Przygotowanie nauczyciela wychowania (1/ycznego do zajęć jako podsta-
wowy warunek bezpieczeństwa na lekcji wychowania fizycznego
Nauczyciel wychowania fizycznego powinien cechować się wiedzą fachową (i
chęcią do jej pogłębiania), powinien być także stanowczy, wymagający, energiczny,
opanowany, wyrozumiały, sprawny i zdrowy, zaangażowany emocjonalnie w swą
prace, solidny, serdeczny.
Nauczanie wychowania fizycznego odbywa się w czasie lekcji. Lekcja jest pro-
cesem pedagogicznym. Każda lekcja wychowania fizycznego oprócz celów ogól-
norozwojowych ma swoje cele pedagogiczne. W praktyce zadaniem lekcji wycho-
wania fizycznego jest doskonalenie pewnych konkretnych ruchów z ogólnego
zestawu ćwiczeń, np. doskonalenie techniki odbijania piłki, a w trakcie lekcji gim-
nastyki korekcyjnej - wzmocnienie mięśni warunkujących prawidłową postawę
ciała. Staranne przygotowanie nauczyciela do lekcji jest podstawowym warunkiem
realizowania zadań i celów lekcji przy zachowaniu bezpieczeństwa ćwiczących. Na
podstawie znajomości systematyki ćwiczeń oraz cech ruchów i rozwoju psychofi-
zycznego ćwiczących nauczyciel planuje rodzaj i następstwo ćwiczeń - na kilka
lekcji osnowę lekcyjną, na jedną lekcję - konspekt lekcyjny. Zawsze też powinien
uwzględniać 3-częściowy tok lekcyjny: część wstępna, główna i końcowa.
Nauczyciel wychowania fizycznego uwzględnić powinien następujące elementy
lekcji: właściwy dobór i następstwo ćwiczeń, umiejętne stopniowanie ćwiczeń
dostosowane do indywidualnych możliwości ćwiczących, poprawność formy ćwiczeń
i sposobu ich przekazywania (wybór metod prowadzenia ćwiczeń, które zachęca
ćwiczących do ich wykonywania, zrozumiały i atrakcyjny sposób przekazywania
ćwiczeń), właściwe, nie zniechęcające ćwiczących poprawianie błędów, właściwe
mianownictwo ćwiczeń, zrozumiałe dla danych ćwiczących (szczególnie w
kinezyterapii dzieci), dobra organizacja lekcji, właściwa dyscyplina na lekcji, dobra
asekuracja ćwiczących oraz wdrażanie uczniów do zachowania ich uwagi i
ostrożności, właściwy sposób przychodzenia na zajęcia i opuszczania zajęć oraz
przynoszenia i wynoszenia przyborów, przewietrzenie sali gimnastycznej przed za-
jęciami, wywieszenie na obiektach sportowych, salach gimnastycznych, boiskach,
placach zabaw typu ogródka jordanowskiego, torach przeszkód, basenach - odpo-
wiednich regulaminów, w których powinny być wyszczególnione sposoby korzy-
stania z tych obiektów oraz znajdujących się na nich przyrządów; jeżeli chodzi o
pływalnie zamknięte, gdy basen jest płytki, to oprócz stosownego regulaminu, w
którym jest umieszczony zakaz skoków do wody na głowę, taki napis powinien być
na ścianie basenu, w miejscu widocznym, napisany dużymi literami, np. z plastiku,
zwiększa to bezpieczeństwo i chroni pływających przed konsekwencjami
straszliwych urazów, a nawet śmiercią.
Wypadki w czasie lekcji wychowania fizycznego można podzielić na dwie
grupy:
1. Wypadki powstałe z winy nauczyciela.
2. Wypadki wynikające z osobowości ucznia. Ad 1:
- brak rozeznania w indywidualnych możliwościach psychofizycznych po-
szczególnych ćwiczących oraz stopnia zrozumienia przez niego ćwiczenia,
- zły podział uczniów na grupy i zespoły: podział uczniów przypadkowy lub w
ogóle brak podziału,
18
- złe przygotowanie do zajęć obiektu, sprzętu i przyborów,
- brak omówienia z uczniami i ustalenia sposobu przychodzenia na zajęcia,
wychodzenia z zajęć, przenoszenia przyborów oraz używania sprzętu podczas lekcji,
- brak omówienia ochrony w czasie ćwiczeń,
- brak właściwego ubioru ćwiczących (szczególnie obuwia),
- brak dyscypliny,
- brak przygotowania dydaktyczno-wychowawczego nauczyciela. Ad
2:
- przeżycia osobiste ucznia, kłopoty osobiste, złe samopoczucie, ból,
- brak właściwej rozgrzewki potrzebnej do ćwiczeń,
- strach przed wykonaniem ćwiczenia (zbyt trudne zadanie, nie poprzedzone
odpowiednimi ćwiczeniami, lub brak możliwości ich wykonania albo niedojrzałość
psychiczna ucznia),
- niehigieniczny tryb życia (zachwianie równowagi między pracą, wypoczynkiem
i odżywianiem), przeżycia osobiste,
- pochopne lub nieprzemyślane ćwiczenia (szczególnie u dzieci) - należy
przestrzegać ćwiczących przed konsekwencjami wykonywania trudnych ćwiczeń
bez przygotowania,
- uprzedzenie do wykonywania ćwiczeń (jeżeli dziecko ma obawę przed ru-
chem, a ćwiczy pod presją nauczyciela, łatwo o wypadek, trzeba je więc stopniowo
fizycznie przygotować do pewnych ruchów),
- trema powoduje rozchwianie się koncentracji przy wykonywaniu nawet dobrze
wyćwiczonych ruchów (pocenie się dłoni, drżenie mięśni itp.), należy odwrócić
uwagę ćwiczącego i rzeczowo analizować sytuację,
- brutalna gra i ryzykanctwo,
- brak znajomości samoochrony - umiejętność samoochrony podnosi pewność
i zwiększa poprawność ćwiczenia.
Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w
czasie zajęć z gimnastyki:
- dopilnować, żeby na salę gimnastyczną uczniowie wchodzili, przebywali na
niej i opuszczali miejsce ćwiczeń pod kontrolą nauczyciela, w pozostałym czasie
wolnym od zajęć sala gimnastyczna powinna być zamknięta; nauczyciel powinien
czuwać nad uczniami w szatni, sprawdzić stan techniczny przyborów i przyrządów,
nauczyć dzieci ich używania (np. przy przenoszeniu materacy, trzeba przenosić je,
unosząc, a nie ciągnąć po podłodze);
- kolumny ćwiczebne ustawić tak, by uczniowie mieli swobodę ruchów i nie
byli ustawieni zbyt blisko ścian i sprzętów, utworzyć właściwy podział na grupy,
omówić ćwiczenia - prawidłowość ich wykonania, asekurację, czuwać nad
żywiołowością dzieci i umieć przewidzieć niebezpieczne momenty; nauczyciel pro-
wadzący ćwiczenia powinien stać w widocznym miejscu dla uczniów i sam dobrze
widzieć ćwiczących; należy bardzo uważać przy ćwiczeniach z piłkami lekarskimi,
gdyż są one ciężkie i przy złym rzucie mogą zrobić krzywdę współćwiczącym;
przy ćwiczeniach na przyrządach należy zapewnić ćwiczącym dobrą ochronę; jeżeli
gimnastyka ma odbywać się na wolnym powietrzu - na trawie, należy dobrze
sprawdzić teren, czy nie ma korzeni, szkieł lub dołków; trzeba chronić głowę ćwi-
czących przed słońcem; w przypadku gdy lekcja gimnastyki ma elementy biegów
19
i skoków w terenie, należy sprawdzić przydatność tej trasy; nauczyciel musi sprawdzić,
czy dołki lub skarpy, rowki do przeskoków i drzewa do zwisów są bezpieczne; tory
przeszkód trzeba dostosować do zadań i możliwości psychofizycznych ćwiczących.
Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w
czasie zabaw i gier ruchowych oraz gier sportowych:
- przed zajęciami sprawdzić przydatność obiektu, przyborów, całego sprzętu,
ubiorów i butów;
- do gry właściwej dopuszczać młodzież przebadaną przez lekarza, przygotowaną
technicznie, znającą przepisy;
- nie dopuszczać do brutalnej gry i zabawy, nie pozwalać na zwycięstwo „za
wszelką cenę".
Podział na zespoły osób niepełnosprawnych, a szczególnie dzieci, jest bardzo
trudny. Dlatego w czasie ćwiczeń ogólnokondycyjnych, w grze ruchowej, a nawet
sportowej mogą nastąpić pewne modyfikacje, np. określonym osobom można po-
zwolić na rzut z ułatwionej pozycji (powinno to być ustalone wcześniej i wyjaśnione
drużynie).
Czynności nauczyciela zabezpieczające ćwiczących przed wypadkiem w
lekkiej atletyce:
- kontrola obiektów: skocznia powinna być właściwie wypełniona piaskiem,
linia rzutów zabezpieczona, przybory, np. kula, muszą być właściwe, nieuszkodzone i
odpowiednie dla wieku; sprzęt wydawany i odbierany pod kontrolą nauczyciela;
- omówienie z młodzieżą podchodzenia i przechodzenia do poszczególnych
konkurencji, sposobu użycia przyborów i zachowania pełnej dyscypliny na lekcji;
- przestrzeganie zasady, że na boisku powinna przebywać tylko jedna klasa
lub grupa młodzieży ubranej w odpowiedni strój gimnastyczny (dres lub kostium).
Podsumowanie zasad bezpieczeństwa w czasie zajęć
wychowania fizycznego
Bezpieczeństwo ćwiczących w czasie różnego rodzaju zajęć z kultury fizycznej
zależy nie tylko od teoretycznych i praktycznych umiejętności nauczyciela, ale
również od umiejętności przewidywania zagrożenia nieszczęśliwym wypadkiem.
Przestrzeganie bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych wymaga dodatkowo wzbo-
gacenia wiedzy z zakresu kinezyterapii.
Bez względu na to, jakie pojawiają się nowe metody nauczania i nowa wiedza z
dziedziny kultury fizycznej, zawsze aktualna pozostanie zasada kompetencji za-
wodowych nauczyciela, jego odpowiedzialności i życzliwości.
3
Leczenie ruchem jako element
kultury fizycznej
„Nie można sobie wyobrazić współczesnej rehabilitacji ruchowej bez kultury fi-
zycznej" (W. Dega). Na ogół kulturę fizyczną łączy się z pojęciem zdrowia ludzi,
którzy ją uprawiają, nie znajdując związku kultury fizycznej z określeniem rehabi-
litacji ruchowej, która zajmuje się osobami w różnym stopniu dotkniętymi jakimś
procesem patologicznym. Zarówno w kulturze fizycznej, jak i w rehabilitacji ruchowej
podstawowym czynnikiem działania jest ruch. W pierwszym przypadku ruch oparty
jest na normach fizjologicznych i jego stosowanie ma prowadzić do tego, żeby
organizm ćwiczącego nadal funkcjonował w tych granicach. W drugim przypadku,
gdy mamy do czynienia z rehabilitacją ruchową, a szczególnie kinezytera-pią, która
w rehabilitacji ruchowej stanowi czynnik podstawowy - środkiem działania jest
również ruch, ale o charakterze leczniczym.
Ćwiczenia lecznicze, odpowiednio dobrane, mogą złagodzić skutki patologii i
doprowadzić zdrowie pacjenta do stanu jak najbardziej zbliżonego do fizjologicznych
warunków działania ustroju. Mogą wytworzyć takie kompensacje ruchowe
(zastępczości), które pozwolą osobie niepełnosprawnej żyć w otaczającym świecie
możliwie samodzielnie i bez psychicznego balastu tragedii inwalidztwa. Takie nauki,
jak: anatomia, fizjologia, psychologia, pedagogika, socjologia i nauki wychowania
fizycznego, dają teoretyczną wiedzę niezbędną dla praktycznego działania w
zakresie kultury fizycznej dla osób zdrowych. Są również punktem odniesienia w
praktyce kinezyterapii (z greckiego kinesis - ruch, thempia - leczenie).
W rehabilitacji ruchowej praktyczne działanie polega na leczeniu ruchem, a
w kulturze fizycznej praktyczne działanie polega na odpowiednim doborze takich
ruchów, które nie dopuszczą do powstania patologii wymagającej leczenia. Bodźce w
postaci ruchu leczniczego zawartego w ćwic/eniach poprawiają nie tylko stan
funkcjonalny, ale i psychiczny chorego.
Znaczenie kultury fizycznej
Kultura fizyczna, posługując się różnymi rodzajami aktywności ruchowej, ma
działanie profilaktyczne. Aktywność mchowa jest warunkiem utrzymania lub pod-
wyższenia wydolności fizycznej organumu. Opó/nia procesy starzenia się organi-
21
/.mu, przeciwstawiając się ujemnym skutkom cywilizacji wpływającym degene-
rująco na zdrowie człowieka (ograniczenie aktywności ruchowej w życiu
codziennym, zatrute środowisko naturalne).
„Kultura fizyczna nie ogranicza się tylko do profilaktyki. Służy również
człowiekowi cierpiącemu. Ruch jako czynnik leczniczy znalazł zastosowanie w re-
habilitacji. W arsenale środków rehabilitacyjnych elementy kultury fizycznej zajmują
centralne miejsce. W grę wchodzi nie tylko ruch jako potężny czynnik leczniczy, ale
też atmosfera pogody psychicznej i sportowego współzawodnictwa. Toteż
współczesna kinezyterapia nie ogranicza się tylko do ćwiczeń, ale sięga do zabaw i
gier ruchowych, do leczenia tańcem i sportem, turystyką" (A. Pąchalski).
Zmniejszenie wysiłków fizycznych w czynnościach dnia codziennego oraz w
pracy zawodowej powoduje obniżenie zdolności przystosowawczych człowieka.
Przyczynia się często do zapadania na wiele tzw. chorób cywilizacji (choroba wień-
cowa serca, otyłość, cukrzyca i inne). Obecnie ilość energii wydatkowanej przez
człowieka przy wykonywaniu wysiłków fizycznych jest zbyt mała, co nie pozwala na
rozwijanie narządów współdziałających w adaptacji wysiłkowej ustroju. Fizjologowie
podkreślają, że temu „wygodnictwu" współczesnego człowieka należy natychmiast
zaradzić. I właśnie w uaktywnieniu fizycznym człowieka współczesnego pomóc może
kultura fizyczna.
Zdaniem współczesnych fizjologów problem aktywności ruchowej człowieka,
jako jeden z głównych czynników kształtujących rozwój fizyczny człowieka, w
czasie obecnej cywilizacji jest bardzo istotny. Człowiek współczesny w ciągu dnia
wykonuje zbyt mało intensywne wysiłki fizyczne, żeby stanowiły one dostateczne
bodźce, pod wpływem których powstają lub są stymulowane takie zmiany
morfologiczne i fizjologiczne ustroju, które wystarczają do zwiększenia zdolności
adaptacyjnych organizmu człowieka do warunków życia. Dokładny pomiar aktywności
ruchowej człowieka w ciągu całej doby jest bardzo trudny.
Aktywność ruchową można zwiększyć poprzez zorganizowanie różnych form
kultury fizycznej. Aby nie trzeba było sięgać do leczniczych form kultury fizycznej,
należy stale utrzymywać aktywność ruchową.
Pojęcie kultury fizycznej
Encyklopedyczne określenie kultury fizycznej jest następujące: „Kultura fi-
zyczna jest częścią składową kultury społeczeństwa, obejmującą dziedzinę kształto-
wania fizycznych uzdolnień człowieka, naukę o wychowaniu fizycznym, sport,
społeczną i osobistą higienę oraz racjonalną organizację czynnego wypoczynku". .
Kultura fizyczna jest częścią składową ogólnej kultury człowieka, chociaż nie
tworzy wartości materialnych (jak architektura czy sztuka) i nie mieści się w okre-
śleniu kultury duchowej (filozofia, nowe idee). Kultura fizyczna współuczestniczy w
kształtowaniu zdrowia człowieka nie tylko w sensie fizyczno-fi/jologicznym,
wpływa ona bowiem również na sferę subiektywnych odczuć człowieka, jego
wrażliwości, postaw i poglądów oraz wewnętrznego zapotrzebowania na wartości
kultury.
Kultura fizyczna może być czynnikiem ratującym zagrożone przez cywilizację
zdrowie człowieka. Wymaga jednak stworzenia bazy materialnej (stadiony, pływalnie),
kadry pedagogicznej dla różnych specjalności, działalności społecznych entu-
22
zjastów kultury fizycznej oraz, i to przede wszystkim, świadomej motywacji indy-
widualnej jednostki do stosowania środków kultury fizycznej. Należy zrozumieć
wartości, jakie niesie ze sobą kultura fizyczna, która istnieje od wieków i podobnie
jak wszystkie wartości kulturowe stale ulega przemianom.
Uczestnictwo w kulturze fizycznej nie jest ograniczone do udziału w niej ludzi
zdrowych. Również osoby niepełnosprawne mają prawo do uprawiania tych form
kultury fizycznej, które są dla nich atrakcyjne, emocjonujące, ale i korzystne leczniczo.
Współcześnie w skład kultury fizycznej wchodzą następujące dziedziny:
1) wychowanie fizyczne,
2) sport,
3) rekreacja i turystyka,
4) lecznicze formy kultury fizycznej (np. ruch leczniczy).
Wychowanie fizyczne
Wychowanie fizyczne jest częścią wychowania ogólnego, ukierunkowanego na
stronę fizyczną człowieka w taki sposób, aby ćwicząc ciało jednocześnie pielęgnować
wartości psychiczne, doprowadzając do najwyższej doskonałości fizyczno-psy-chicznej
i moralnej.
Wychowanie fizyczne, zgodnie z funkcjami pedagogiki ogólnej - wychowa-
niem i kształceniem - umacnia zdrowie człowieka i jego sprawność i wychowując
kształci cechy psychiczne - osobowość, postawy etyczne i społeczne, a także rozwija
intelekt. Wychowanie fizyczne, posługując się wieloma środkami, takimi jak:
gimnastyka, gry i zabawy ruchowe, sport, turystyka i rekreacja, ma znaczący
wpływ na rozwój ciała i psychiki człowieka:
a) rozwija wolę - konieczność systematycznego treningu fizycznego, mobilizuje
do koncentracji w czasie współzawodnictwa, walki sportowej,
b) rozwija sferę emocjonalną człowieka - przeżycia związane z przeżywaniem
ruchu, przeżycie sukcesu sportowego czy porażki w nie skażonej machinacjami
walce sportowej, uznanie dla zwycięzców,
c) kształtuje postawy społeczno-moralne - współdziałanie w wysiłkach spor-
towych, poszanowanie reguł gry, zasada uczciwości („fair play"),
d) rozwija intelekt - poznanie przepisów i taktyki gry, umiejętność obserwacji i
rozłożenia sił, np. w lekkoatletyce, doskonalenie zmysłów przez konkretne
działanie ruchowe (jak np. skok wzwyż czy narciarstwo alpejskie),
e) współdziała z wychowaniem estetycznym - piękno ciała ludzkiego i kom-
pozycja ruchów w gimnastyce, łyżwiarstwie figurowym, wspaniałe, pełne ekspresji
ruchy (łyżwiarstwo szybkie) lub precyzja wykonania (narciarz pokonujący w natu-
ralnej scenerii bramki slalomowe).
Wychowanie fizyczne spełnia 4 zasadnicze funkcje:
1) stymulacyjną - pobudzenie rozwoju przez racjonalne stosowanie bodźców
ruchowych,
2) adaptacyjną - przystosowanie do trudnych warunków życia poprzez stop-
niowe zwiększanie stopnia adaptacji organizmu wobec czynników środowisko-
wych,
23
 3) kompensacyjną - wyrównawcze przeciwdziałanie ujemnym wpływom śro-
dowiska,
4) korektywną - poprawę odchylenia od normy, np. przy złej postawie ciała.
Ogólne cele ł zadania wychowania fizycznego są następujące: ł) harmonijny
rozwój ciała ludzkiego,
2) doskonalenie psychomotoryki i piękna ruchu,
3) kształtowanie charakteru, moralności i woli oraz cech społecznych,
4) upowszechnienie wiedzy w zakresie zagadnień kultury fizycznej dotyczącej
zdrowia, higieny, korzyści płynących dla zdrowia z praktycznie stosowanego ruchu we
wszystkich okresach życia człowieka.
Funkcja zdrowotna wychowania fizycznego. Nauczyciel wychowania fizycz-
nego w swojej działalności pedagogicznej przede wszystkim musi uwzględniać wy-
chowanie zdrowotne. Ponieważ wychowanie fizyczne odnosi się przede wszystkim
do dzieci, młodzieży i osób młodych (przedszkole, szkoła, uczelnia, związek spor-
towy, ognisko TKKF), rola nauczyciela w zakresie wychowania zdrowotnego jest
ogromna.
Wychowanie zdrowotne to nie tylko nauczenie higieny, ale wszechstronna
działalność wzmacniająca zdrowie fizyczne wychowanków, kształtująca stosunek
samego ucznia do własnego zdrowia i kultury zdrowotnej.
Osobowość (postawa) nauczyciela wychowania fizycznego, w postępowaniu
którego nie powinno być sprzeczności między tym, co nakazuje, a tym, co sam
sobą reprezentuje, odgrywa dużą rolę w zasugerowaniu swoim wychowankom ko-
rzyści płynących z wychowania fizycznego.
Wychowanie zdrowotne zależy również od wielu innych czynników, takich
jak: dom rodzinny, wzorzec osobowy najbliższych kolegów, filmy, warunki naturalne
stwarzane przez odpowiednie instytucje społeczne, ogólna atmosfera wobec
spraw, które pomnażają zdrowie człowieka.
Wychowanie zdrowotne polega przede wszystkim na propagowaniu:
1) przestrzegania higieny osobistej,
2) poszanowania dóbr materialnych kultury fizycznej i właściwym ich użytko-
waniu,
3) przestrzegania porządku w otaczającym środowisku,
4) uprawiania różnych form kultury fizycznej, głównie przez wychowanie fi-
zyczne, w którym podstawowym środkiem działania jest ćwiczenie fizyczne.
Sport, rekreacja i turystyka
Sport
Ćwiczenie fizyczne, według Światowego Manifestu Wychowania Fizycznego,
ma być czynnikiem rozwijającym, tworzącym i podtrzymującym stan zdrowia
człowieka. Ćwiczenia fizyczne i gry mające na celu rozwijanie sprawności fizycznej i
dążenie we współzawodnictwie indywidualnym i zespołowym do osiągnięcia jak
najlepszych wyników określane są jako sport. Wyróżnia się dwa rodzaje sportu:
1) kwalifikowany^
2) rekreacyjno-użytkowy.
24
Sport k w a l i f i k o w a n y, inaczej sport wyczynowy, polega na treningu cech
fizycznych potrzebnych do osiągnięcia lepszych - aż do rekordowych - wyników
własnych, klubowych, krajowych, międzynarodowych. Rozróżnia się konkurencje
męskie i kobiece, sporty zimowe i letnie; podział wiekowy zawodników jest nastę-
pujący: młodzicy, juniorzy (młodsi i starsi) i seniorzy. Zasadą sportu kwalifikowanego
jest rozwijanie sprawności ukierunkowanej daną dyscypliną sportową poprzez różne
formy treningu cech fizycznych.
Nad prawidłowością działalności sportowej w skali międzynarodowej czuwa
Międzynarodowy Komitet Olimpijski, a warunkiem wyczynowego uprawiania
sportu jest dobre zdrowie zawodnika (obowiązkowe badania lekarskie co 3 mie-
siące).
Sport r e k r e a c y j n y polega na uprawianiu różnych dyscyplin sportowych w
celu czynnego wypoczynku (odprężenia po pracy i regeneracji sił), zabawy oraz
podniesienia sprawności ruchowej i utrzymaniu jej przez jak najdłuższy okres
życia.
W sporcie rekreacyjnym również istnieje współzawodnictwo, które jednak nie
wypływa z obowiązku (jak w sporcie kwalifikowanym), ale z dobrowolności i aktualnej
chęci.
W potocznym znaczeniu rekr ea cj a f i z y c / n a oznacza dobrowolną aktyw-
ność ruchową podejmowaną dla zabawy i zdrowia. Obejmuje wszystkie dziedziny
(dyscypliny) sportowe. Wywołuje entuzjazm i zadowolenie, a wysiłek zawodnika
uprawiającego rekreację jest umiarkowany, nie „za wszelką cenę".
Rekreacja fizyczna wiąże się z turystyką jako formą kontaktu z przyrodą. W
zależności od możliwości sprzętowych, terenowych i innych mo^e to być turystyka
kajakowa, narciarska itd. Rekreacja najczęściej odbywa się w warunkach kontaktu
z przyrodą. Ma wielkie znaczenie dla zdrowia we wszystkich okresach życia.
Sport inwalidzki i rekreacja inwalidów. Słowo „sport" sugeruje, że jest to
działalność ruchowa skierowana na współzawodnictwo, ale przymiotnik „inwalidzki"
nadaje temu określeniu inne znaczenie.
Sport inwalidzki, odnosząc się do osób o niepełnej sprawności fizycznej, polega
również na rywalizacji, ale nie za wszelką cenę. Wynik w sporcie inwalidzkim nic
jest celem bezwzględnym, a ideę tej odmiany sportu można sprecyzować następująco:
„nie zwycięstwo jednego nad drugim, ale fakt podjęcia wyzwania i udział w
zmaganiach".
Sport inwalidzki to także sport rekreacyjny inwalidów. Jest on jednym ze środków
leczniczych kultury fizycznej. Do udziału w zawodach inwalidzkich może być
dopuszczony tylko ten zawodnik, dla którego ta forma działalności ruchowej jest
czynnikiem przywracającym zdrowie, a co najmniej czynnikiem dla zdrowia nie-
szkodliwym.
Turystyka
Turystyka pozostaje w ścisłym związku z przyrodą i ułatwia obcowanie z nią w
czasie aktywności ruchowej. W zależności od pory roku, sprzętu i środowiska tu-
rystyka może być kajakowa, narciarska, piesza itd.
25
 Zarówno turystyka, jak i rekreacja fizyczna mogą być organizowane także dla
osób niepełnosprawnych. W zależności od stopnia niepełnosprawności wymaga po-
mocy nie tylko nauczycieli ruchu i organizacji medyczno-sportowych, ale również
przychylności i pomocy społeczeństwa zdrowego.
Zabawy i gry rekreacyjne mogą odbywać się na powietrzu (boiska, place poro-
śnięte trawą itd.), w budynku (sala gimnastyczna, świetlica) oraz w warunkach spe-
cjalnych, np. nad wodą. Formy rekreacji fizycznej o charakterze sportowym to: gry
drużynowe i sportowe, tory przeszkód, ścieżki zdrowia oraz formy rekreacji fizycznej
jako zajęcia terenowe (spacery, marsze, biegi terenowe).
Formy rekreacji to również wycieczki krajoznawcze, biwakowanie, turystyka
kwalifikowana, kajakarstwo, żeglarstwo, narciarstwo, kolarstwo i inne dyscypliny
sportowe uprawiane dla relaksu.
Lecznicze formy kultury fizycznej
Każdy ruch leczniczy jest ćwiczeniem ruchowym. Ćwiczenia ruchowe są dziś
środkiem leczniczym dla dzieci i osób dorosłych, które albo są zagrożone chorobą,
albo są chore lub niepełnosprawne. Każdy rodzaj schorzenia i jego profilaktyka wy-
maga innego rodzaju ćwiczeń, których dokładny zasób określa kinezyterapia (le-
czenie ruchem). Z punktu widzenia organizacyjnego ćwiczenia lecznicze można
podzielić na dwie zasadnicze grupy: ćwiczenia indywidualne i ćwiczenia zbiorowe.
Istnieje wiele rodzajów ćwiczeń indywidualnych i zbiorowych. Ćwiczenia zbiorowe
prowadzi się za pomocą różnych metod nauczania: np. ścisłej, zabawowej, bez-
pośredniej celowości ruchu. Stosuje się elementy sportu i rekreacji, gry i zabawy
ruchowe, ćwiczenia kształtujące itd. Ćwiczenia indywidualne w zasadzie prowadzi się
metodą ścisłą. Jedynie u dzieci wymyśla się czasami „fantazyjne" rodzaje ruchu,
które ułatwiają dokładne przeprowadzenie zaplanowanego leczniczego zadania
ruchowego.
Najbardziej zbliżone metodycznie do wychowania fizycznego są:
- ćwiczenia ogólnokondycyjne (lekcja wychowania fizycznego zmodyfikowana),
- ćwiczenia w wodzie (pływanie, ćwiczenia),
- sport inwalidów oraz rekreacyjna działalność sportowa prowadzona w
różnych ośrodkach leczniczych zajmujących się rehabilitacją ruchową.
Przy prowadzeniu ćwiczeń leczniczych należy pamiętać, że chory organizm
inaczej może reagować na zamierzone bodźce ruchowe niż organizm osób zdro-
wych. Niewłaściwy ich dobór, niewłaściwe metodycznie prowadzenie, nie uwzględ-
niające ściśle zaplanowanego toku leczenia, wieku pacjenta, jego stanu psychicznego,
aktualnego fizycznego samopoczucia i stanu emocjonalnego - może zaprzepaścić
perspektywy leczenia, a nawet pogorszyć stan zdrowia pacjenta. Ćwiczenia lecznicze
muszą być celowe, dla każdego pacjenta indywidualne - nawet na ćwiczeniach
zbiorowych. Muszą być przeprowadzone w przewietrzonej sali i w bezpiecznych
warunkach.
26
Geneza wychowania fizycznego
Wychowanie fizyczne, jego teoria i praktyka integralnie łączy się z pojęciem kultury
fizycznej. W najdawniejszych czasach formą wychowania fizycznego było wy-
chowanie naturalne, polegające na udziale młodzieży w życiowych czynnościach
dorosłych. Trudy życia sprzyjały wtedy rozwojowi ciała, doskonaleniu cech moto-
rycznych oraz ważnych dla ówczesnego życia cech charakteru. Wychowanie natu-
ralne jest najstarszą formą wychowania fizycznego.
Gry i ćwiczenia sportowe znane są od niepamiętnych czasów wszystkim ludom
świata. Stanowiły one część składową wypraw wojenno-łowieckich, były ważnym
elementem w służbie państwowej (trening szybkobiegaczy pocztowych w Peru i
w Meksyku). Miały też charakter rytualny, związany z obrzędami religijnymi.
Ćwiczenia fizyczne i gry wymagały znacznej sprawności gimnastycznej, np.
gra w piłkę podbijaną tylko głową, popularna wśród wielu Indian w Ameryce
Południowej. Elementy sportu znane są w Japonii od bardzo dawnych czasów - zapasy
i fechtunek były ważnymi elementami wykształcenia samurajów. Pierwsze zawody
sportowe w dzisiejszym pojęciu prawdopodobnie odbyły się w Irlandii w
miejscowości Taliti ok. 1830 r. p.n.e. (tzw. Igrzyska Celtyckie). W Babilonii i w
Asyrii przysposabiając młodzież do służby wojskowej poddawano ją ćwiczeniom
fizycznym - pływaniu, jeździe konnej i szermierce. Chińczycy zaś pierwsi zaczęli
stosować gimnastykę leczniczą kung-fu. Gimnastyka ta miała charakter pro-
filaktyczny i była rodzajem aktu religijnego sprzyjającego zachowaniu
nieśmiertelności duszy. Gimnastyka kung-fu obejmowała ćwiczenia gimnastyczne
połączone z gimnastyką oddechową opartą na pięciu różnych metodach oddychania.
Wysoki poziom osiągnęła kultura fizyczna w Egipcie. Świadczą o tym liczne
malowidła na ścianach grobowców (ok. 3000 r. p.n.e.) przedstawiające szermierzy,
pływaków i zapaśników. Historia starożytna, helleńska, dostarcza wielu wiadomości
na temat uprawiania kultury fizycznej. W starożytnej Grecji wszystkie dyscypliny
sportowe określano mianem gimnastyki. Tam też w 776 r. p.n.e. odbyły się
pierwsze igrzyska olimpijskie. W polityce wychowawczej państwa starożytni Grecy
dążyli do harmonijnego rozwoju, sprawności fizycznej i umysłowej. Celem wycho-
wania fizycznego było zdrowie, piękno postawy ciała, harmonia ruchów oraz za-
chowanie na długo młodzieńczości i sprawności fizycznej. Trening rozpoczynał się od
gimnastyki w pełnym słońcu, urozmaiconej różnymi ćwiczeniami oddechowymi,
biegami, grą w piłkę.
W Sparcie wychowanie fizyczne miało charakter wybitnie utylitarny. Pod
okiem surowych wychowawców w różnych grupach wiekowych przeprowadzano
ćwiczenia w biegach, w rzucie oszczepem, w pływaniu i w zapasach (pięciobój),
uczono wytrzymałości na brak snu, wstrzemięźliwości w piciu i w jedzeniu, a naj-
drobniejsze uchybienie było karane chłostą. Raz do roku wszyscy wychowankowie
szkół byli publicznie biczowani pod posągiem Artemidy, co miało uczyć pogardy dla
bólu.
Po upadku niepodległości Grecji wielu Greków znalazło się w charakterze pe-
dagogów w bogatych domach rzymskich. Starożytny Rzym częściowo przejmuje
wzory kultury greckiej również w zakresie kultury fizycznej. Ćwiczenia fizyczne w
Rzymie traktowane były jako ważny element higieniczny - na równi z kąpielą,
wydatnie sprzyjający zachowaniu zdrowia, w myśl maksymy: „w zdrowym ciele
zdrowy duch" (upodobanie do kąpieli znalazło wyraz w wybudowaniu w Rzymie
27
 około tysiąca łaźni). Także w Rzymie odbywały się igrzyska. Miały one charakter
mniej sportowy niż greckie, ale za to były bardziej widowiskowe. W Rzymie
pogłębia się wiedza medyczna w zakresie analizowania wpływu ćwiczeń na orga-
nizm człowieka. Galen, lekarz szkoły gladiatorów w Aleksandrii w II w. n.e. i lekarz
nadworny Marka Aureliusza pisze książkę o ochronie zdrowia „De sanitate tuenda",
w której dużo miejsca poświęca zagadnieniom ćwiczeń ruchowych. Próbuje nawet
podać systematykę ćwiczeń, dzieląc je na ćwiczenia szybkości i wytrzymałości.
Oczywiście, były to bardzo ogólne próby, dokonane raczej intuicyjnie niż naukowo.
Nauka o człowieku była wówczas niepełna i nie mogła stanowić podstawy do
opracowania systematyki ćwiczeń. Jest jednak faktem, że już w samych początkach
teorii wychowania fizycznego łączono wychowanie fizyczne ze zdrowiem ludzi, a
wpływ wyodrębnionych grup ćwiczeń na organizm ludzki próbowano usys-
tematyzować, po to ażeby świadomie wpływać na rozwój organizmu człowieka.
Systematyka ćwiczeń fizycznych jest ogromnie trudna ze względu na niezmiernie
skomplikowaną budowę organizmu ludzkiego i jego funkcje.
W okresie Odrodzenia humaniści, wzorując się na antycznej kulturze greckiej,
odtwarzają greckie formy ćwiczeń fizycznych. W czasach nowożytnych w XVIII
wieku we Francji, Anglii i Niemczech mnożą się publikacje lekarzy i teoretyków
wychowania fizycznego, którzy podkreślają wielką rolę ćwiczeń fizycznych w
szkolnictwie. J. A. Komensky - działacz ruchu religijno-społecznego, J. H. Pe-
stalozzi byli uważani za twórców elementarnej gimnastyki, a J. Gutsa Muthsa
(1759-1839) uważano za orędownika powszechnego wychowania gimnastycznego
młodzieży. Dowodził on, że gimnastyka jest środkiem do pomnażania zdrowia,
zręczności i urody ciała ludzkiego, a jednocześnie ważnym czynnikiem wychowania
umysłowego.
Niemiecki system wychowania fizycznego związany jest z nazwiskami twórców
tego systemu: J. Gutsa Muthsa i A. Spiessa. System ten opierał się na naturalnych
formach ruchu, takich jak: marsze, biegi, wspinania, jako podstawowych elementach
lekcji gimnastyki (system ten wprowadza takie przyrządy, jak: trapez, drążek,
poręcze, oraz usystematyzowanie ćwiczeń na przyrządach).
W Skandynawii, przede wszystkim w Szwecji, rozwija się gimnastyka lecznicza
stosowana przy różnych schorzeniach, głównie przy korygowaniu wad postawy.
Twórcami tego systemu, który pod nazwą gimnastyki szwedzkiej rozpowszechnił się
później w szkołach niemal całej Europy, byli Lingowie - P. Ling ojciec (1776-
1839) i H. Ling syn (1820-1886). Zasługą systemu szwedzkiego było:
- wprowadzenie gimnastyki przeznaczonej zarówno dla zdrowych, jak i chorych,
- wprowadzenie ćwiczeń gimnastycznych opartych na wiedzy dotyczącej
anatomii ł fizjologii człowieka,
- przestrzeganie zasady przećwiczenia na lekcji gimnastyki wszystkich grup
mięśniowych,
- wprowadzenie i przestrzeganie w czasie prowadzenia lekcji krzywej na-
tężenia wysiłku fizycznego.
Szwedka E. Falk stworzyła własną metodę gimnastyczną dla małych dzieci.
Zalecała, by w czasie lekcji gimnastyki w szkołach dzieci wykonywały ruchy natu-
ralne, nieprecyzyjne, nie obciążające ich uwagi. Była przeciwniczką stosowania u
dzieci ćwiczeń pogłębiających lordozę lędźwiową.
28
Główną zasadą ćwiczeń była korekcja postawy ciała poprzez czteropunktowy
podpór ciała (na dłoniach i na kończynach dolnych), podobnie jak w później wpro-
wadzonej metodzie leczenia wad postawy opracowanej przez ortopedę Klappa. Sto-
sowała też u dzieci ćwiczenia oddechowe.
Zasób ćwiczeń wprowadzony przez Lingów starał się wzbogacić J. G. Thulin
poprzez wprowadzenie większej liczby ruchów naturalnych. Thulin wprowadził do
ćwiczeń z dziećmi formę opowieści ruchowej.
W historii pedagogiki polskiej wybitną rolę odegrał ksiądz S. Konarski
(1700-1773) - prekursor polskiego Oświecenia, pedagog i reformator szkolnictwa. W
1740 r. w Collegium Nobilium wprowadził, obok innych przedmiotów, również
wychowanie fizyczne. Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794) dużo uwagi po-
święciła nauce „O zachowaniu zdrowia i edukacji fizycznej". W Polsce prekursorami
systemu szwedzkiego byli ludzie, którzy wyjechali do Sztokholmu w celach do-
kształcenia i potem ich /.asługą było wprowadzenie elementów gimnastyki szwedzkiej
w Polsce. H. Kuczalsku i R. Skowroński zorganizowali w Warszawie pierwszą
szkołę instruktorów gimnastyki. Następnie wyjeżdżali inni - J. Gebetne-równa, R.
Kozłowska z Warszawy, M. Gerrnanówna, W. Sikorski i K. Wyrzykowski ze Lwowa.
Podczas swego pobytu w Ameryce z systemem szwedzkim zapoznał się H.
Jordan, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1842-1907). W 1888
r. założył park, nazwany później jego imieniem, który istnieje do dziś. Wówczas w
parku tym, przeznaczonym głównie dla dzieci (drużyny skautowskie, potem
młodzież), uprawiano zabawy i gry mchowe. Teren H. Jordan uzyskał od władz
miejskich, ale urządzenie parku i jego prowadzenie to własna praca profesora i wynik
jego twórczego zapału.
Główną działalnością prowad/oną w parku były gry i zabawy ruchowe na po-
wietrzu, a potem także gry sportowe. Na wzór Parku Jordana w Krakowie na terenie
kraju powstają tzw. ogródki jordanowskie.
W Warszawie od 1906 r. H. Kuczalska prowadziła Szkole Gimnastyki i Masażu,
w której nauczyciele uczyli na wzór szkoły w Sztokholmie - sprowadzono nawet
nauczycielkę ze Szwecji. Szkoła H. Kuczalskiej wykształciła wielu nauczycieli
wychowania fizycznego, którzy wraz z nieliczną wówczas grupą wykwalifikowanych
nauczycieli innych przedmiotów nauczali wychowania fizycznego. W
społeczeństwie rośnie świadomość celów wychowania fizycznego, powstaje wiele
prywatnych zakładów gimnastycznych dla dorosłych i dzieci.
Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. zaistniała, na gruncie świadomości
/.tłrowotno-higienicznej roli wychowania fizycznego (aczkolwiek baza materialna
wychowania fizycznego była bardzo mała), potrzeba wprowadzenia ćwiczeń fi-
zycznych do szkół. Wychowanie fizyczne, określane wcześniej terminem „gimna-
styka", nazywano wtedy „ćwiczeniami cielesnymi". Brak nauczycieli spowodował
dotkliwe trudności w szkołach, do których obowiązkowo wprowadzono wychowanie
fizyczne. Organizowano różne kursy podnoszące kwalifikacje specjalistyczne
nauczycieli. Nauczyciele nie mieli wykształcenia pedagogicznego.
Dążenie do udziału Polski w igr/yskach olimpijskich stało się bodźcem do
powstania Polskiego Komitetu Olimpijskiego, składającego się z działaczy ist-
niejących związków sportowych „Sokół"' i harcerskich klubów sportowych. Obecnie
nauczycieli wychowania fizycznego ks/tałcą akademie wychowania fizycznego-
29
 Z ogólnego ruchu wychowania fizycznego zostaje wyodrębniony ruch wycho-
wania fizycznego osób dotkniętych chorobą, określany różnymi terminami, jak:
gimnastyka lecznicza, leczenie usprawniające, kinezyterapia, rehabilitacja ruchowa.
Specjalistów - nauczycieli gimnastyki leczniczej i kinezyterapeutów kształcą aka-
demie wychowania fizycznego i medyczne studia zawodowe na wydziale fizjoterapii.
Geneza zdrowotnej funkcji wychowania fizycznego tkwi w dawnych czasach, a
metody i zasady wychowania fizycznego mają wielowiekowe tradycje. Już sławny
Grek Hipokrates, twórca szkoły lekarskiej, za podstawę medycyny uważał gimnastykę
i dietetykę. Za twórcę gimnastyki leczniczej uważa się H. Linga. Stworzył on
bowiem szkół? gimnastyki leczniczej w Sztokholmie, w której ćwiczenia były
prowadzone przez kinezyterapeutów, a sam Ling opracował metodę leczenia wad
postawy za pomocą odpowiednich ćwiczeń. Szwed G. Zander (1835-1920) wpro-
wadził do leczenia tzw. mechanoterapie (do dziś istnieją w ośrodkach rehabilitacyjnych
urządzenia Zandera).
W 1939 r. w Stanach Zjednoczonych E. Kenny opracowuje metodę leczenia
chorych po poliomyelitis. Angielskie ośrodki wprowadzają system ćwiczeń fizycz-
nych, cieżarkowo-bloczkowych. Profesor Klapp z Drezna wprowadził ćwiczenia w
pozycjach: podporu podpartego, pozycji czworaczej i w czołganiu. De Lorme
opracował metodę stopniowania ćwiczeń siłowych, tzw. trening oporowy.
Stosuje się również metodę Kabat-Kaiser, w której ruchy w ćwiczeniach są
złożone i przebiegają po płaszczyznach skośnych zbliżonych do ruchów natural-
nych człowieka. Fizykoterapeutka B. K. Bobath wprowadziła metodę, za pomocą
której spastyczne dzieci uczy się prawidłowych ruchów postawy i złożonych czynności
ruchowych.
Rozwój rehabilitacji w Polsce
Zasadniczy rozwój rehabilitacji w Polsce łączy się z rozwojem ortopedii. Za pre-
kursora rehabilitacji w Polsce uważa się Wojciecha Oczko, jednego z najwybitniej-
szych lekarzy polskiego Odrodzenia. Uchodzi on w historii medycyny za ojca pol-
skiej bakteriologii i syfilogii. Jego znakomite prace „Cieplice" z 1578 r. - o
wodolecznictwie i „Przymiot" z 1581 r. - o chorobach wenerycznych, przyniosły
mu światową sławę. W obu tych pracach pisał między innymi o ćwiczeniach
fizycznych jako metodzie leczenia.
Sebastian Petrycy z Pilzna - wybitny lekarz i humanista - był prekursorem
polskiej szkoły rehabilitacji humanistycznej zmierzającej do wszechstronnego od-
działywania na organizm człowieka nie tylko w sferze biologicznej, ale także psy-
chicznej i społecznej. Myśli tych wybitnych lekarzy Odrodzenia w tym czasie nie
znalazły zwolenników. Dopiero w okresie działalności Komisji Edukacji Narodowej -
a więc w końcu XVIII w. zainteresowano się higieną, zwaną wówczas nauką o
zachowaniu zdrowia. W 1805 r. w Wilnie Jerzy Śniadecki opublikował traktat „O
wychowaniu fizycznym dzieci". Była to pierwsza próba zarysowania teorii wy-
chowania fizycznego widzianej z pozycji lekarza. W rozdziale VIII tego dzieła autor
przedstawia zagadnienia opieki i przystosowania do życia dzieci chorych i kalekich.
Już w XIX stuleciu ukształtowały się w Polsce trzy ośrodki gimnastyki
30
leczniczej. W Warszawie - przy Zakładzie Gimnastycznym Teodora Mathesa
założonym w 1831 r.; w Krakowie - wokół Szkoły Gimnastycznej Ludwika Bier-
kowskiego powstałej w 1838 r.; w Poznaniu od 1840 r. działał Zakład Gimnastyczny
Teofila Mateckiego. Zakłady te dały początek zorganizowanej gimnastyce leczniczej
w Polsce i w przyszłych dziejach stały się ośrodkami wodoleczniczymi. W XX
w. następuje dalszy rozwój rehabilitacji.
W Warszawie główną rolę odegrały: Klinika Chorób Wewnętrznych, Klinika
Chirurgii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Chirurgii Urazowej oraz Centralny
Instytut Wychowania Fizycznego. Witold Longinus Orłowski kierował Kliniką
Chorób Wewnętrznych i tu na wzór poznański zorganizował kursy gimnastyki le-
czniczej. Eleonora Rajcher w 1932 r. napisała książkę zatytułowaną „O działaniu
ćwiczeń cielesnych na organizm osób chorych i zdrowych". Przedstawiła w niej
wyniki badań na temat wpływu ćwiczeń fizycznych na organizm człowieka. Dokonała
klasyfikacji poszczególnych dyscyplin sportowych pod kątem przydatności dla celów
leczniczych oraz zaproponowała zestawy ćwiczeń dla poszczególnych schorzeń.
W Warszawie otwarto Instytut Wychowania Fizycznego, który w programie
studiów miał zasób wiedzy z gimnastyki leczniczej. Instytut kształcił specjalistów dla
wojska, nauczycieli oraz instruktorów sportu (lekarz Adolf Wojciechowski był
kierownikiem Zakładu Anatomii IWF).
Oprócz Poznania i Warszawy ośrodki rozwoju gimnastyki leczniczej powstały w
Krakowie, gdzie na podkreślenie zasługuje działalność Juliana Zaremby - kie-
rownika Oddziału Ortopedycznego Szpitala Miejskiego, oraz we Lwowie, gdzie istniała
słynna szkoła chirurgii, później również ortopedii, biorącej swój początek od
Hilarego Schramma, uznająca ćwiczenia fizyczne za niezbędne czynniki procesu
leczenia. Reprezentantem i kontynuatorem dzieła lwowskiej szkoły był Adam Gru-ca,
jeden z twórców polskiej ortopedii.
Prof. Adam Gruca - również zwolennik stosowania ćwiczeń leczniczych w or-
topedii - od 1945 r. pracował w Warszawie w Klinice Akademii Medycznej oraz był
związany działalnością medyczną z Marianem Weissem w ośrodku w Konstan-cinie.
Spośród czterech wymienionych ośrodków wyodrębniają się dwie szkoły: po-
znańska i warszawska. Ośrodek krakowski wzbogacił szkołę poznańską, a ośrodek
lwowski - szkołę warszawską.
W ośrodku poznańskim opracowano koncepcję bardziej uniwersalnej gimna-
styki leczniczej o dużych walorach humanistycznych (propagowano tam w okresie
międzywojennym gimnastykę szwedzką).
W Warszawie stosowano różne formy sportowe w medycynie. W 1922 r. po-
wstaje tam pierwszy Klub Sportowy Inwalidów Słuchu. W 1928 r. w Centralnym
Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie W. Dybowski założył Międzyna-
rodowe Towarzystwo Medyczno-Sportowe, gdzie prowadzono szerokie badania
nad różnymi dyscyplinami sportowymi i ich przydatnością do celów leczniczych.
Oba ośrodki, warszawski i poznański, w swojej działalności reprezentowały
dwa kierunki teorii wychowania fizycznego. Głównym przedstawicielem ośrodka
poznańskiego był Eugeniusz Piasecki, warszawskiego zaś - Władysław Osmólski.
Oba ośrodki rozwijały stopniowo swoje koncepcje leczenia ruchem, ale z czasem
nastąpiło zbliżenie poglądów, czego wynikiem było powstanie tzw. Polskiej Szkoły
Rehabilitacji.
31

Od 1945 r. Kliniką Ortopedyczną Uniwersytetu Poznańskiego kierował prof.
Wiktor Dega, specjalista chirurgii ortopedycznej, którego całe życie było związane z
rozwojem polskiej rehabilitacji medycznej. Ośrodek warszawski rozwijał się od
1949 r. pod kierunkiem Mariana Weissa - początkowo w Szpitalu Chirurgii Kostnej w
Konstancinie (na początku książki zamieszczone jest zdjęcie'małych pacjentów i
personelu medycznego z tamtych czasów), który w 1963 r. został przekształcony w
Stołeczne Centrum Rehabilitacji. W 1960 r. powstało Towarzystwo Walki z Ka-
lectwem, którego pierwszym przewodniczącym został prof. Wiktor Dega. W 1967 r.
Rada Ministrów wydała ważne rozporządzenie w sprawie zatrudniania inwalidów i
rozwoju spółdzielczości inwalidzkiej.
W 1960 r. w Poznaniu zostaje utworzona Katedra Medycyny Rehabilitacyjnej,
której pierwszym kierownikiem była doc. dr J. Tomaszewska, a potem prof. dr hab.
med. Kazimiera Milanowska. W 1961 r. podobną katedrę utworzono w Warszawie, a
jej kierownikiem był prof. dr M. Weiss, obecnie jest nim prof. dr hab. J. Kiwerski.
Krajowym specjalistą do spraw rehabilitacji w Polsce jest prof. dr hab. K. Milanowska.
CD • l
4 Wybrane
zagadnienia dotyczące
budowy i czynności narządu ruchu
Narząd ruchu stanowi bardzo złożony mechanizm składający się z elementów bier-
nych i czynnych. Elementami biernymi są kości połączone za pomocą stawów i
wzmocnione przez więzadła. Elementami czynnymi są mięśnie szkieletowe.
Mięśnie stanowią składnik dynamiczny układu ruchowego człowieka pozwa-
lający na zmianę położenia kości w stawach i na wykonywanie ruchów. W całym
narządzie ruchu tylko mięśnie podlegają woli człowieka. Bodźce nerwowe płynące do
mięśni poprzez nerwy ruchowe z ośrodkowego układu nerwowego powodują
zmiany układu ciała (ruch) lub utrzymują ciało w odpowiednim układzie (pozycji).
Kości stanowią s/kiclct będący rusztowaniem dla wszystkich narządów orga-
nizmu. Szkielet ludzki składa się z ponad 2(K) kości. Każda kość ma inną wielkość i
kształt. Dzieli się je na kości długie (występujące głównie w kończynach), krótkie
(kręgi, drobne kości nadgarstka i stopy), płaskie (kości sklepienia czaszki,
łopatka). Na ukształtowanie kości w dużej mierze wpływa czynność mięśni.
Kształt kości i ich wyniosłości są uwarunkowane siłami działającymi na daną
kość. Powierzchnia kości w miejscach przyczepu mięśni jest nierówna. Jeżeli ścię-pna
mięśni przyczepiają się punktowo do kości, to w tym miejscu na kości powstaje guzek,
kolec lub krętarz. Gdy mięsień przyczepia się do kości liniowo, tworzą się wargi,
grzebienie.
Właściwościami fizycznymi kości jest ich wytrzymałość i sprężystość. Praca
mięśni szkieletowych pobudza rozwój kości i poprawia ich właściwości fizyczne.
Działanie mięśni jest przenoszone na kość poprzez ścięgna, które łączą mięsień z
kością.
Stawy stanowią ruchome połączenia dwóch i więcej kości, które tak przylegają do
siebie, że uwypuklenie jednej kości odpowiada zagłębieniu drugiej, tworząc po-
wierzchnie stawowe. Powierzchnię stawową pokrywa chrząstka stawowa, która jest
gładka i elastyczna. Chrząstki stawowe w czasie ruchów spełniają rolę amortyzatora.
Cały staw jest szczelnie zamknięty torebką stawową, w której znajduje się tzw. maź
stawowa, zwilżająca powierzchnię chrząstek i odżywiająca chrząstki stawowe. Każdy
staw ma swój fizjologiczny zakres ruchu (ruchomość kątową), który mierzy się w
stopniach kątowych.
Elementami wzmacniającymi stawy i odpowiednio ograniczającymi rucho-
mość stawów są wiezadła. Umowną pozycją dla wszystkich stawów jest pozycja O
(zerowa). Najobszerniejszy zakres ruchu mają stawy: biodrowy i ramienny. Zakresu
ruchu w stawach nie należy mylić z liczbą stopni swobody ruchów, tzw. ruchliwo-
33
ścią pary kinematycznej. Parę kinematyczną, podobnie jak w mechanice (dwa
człony sztywne połączone ruchomo), tworzą dwie kości połączone stawowo. Mak-
symalna liczba stopni swobody ruchu w stawie wynosi 3, tzn. że ruch może odbywać
się wokół trzech wzajemnie prostopadłych do siebie osi obrotu. Trzy stopnie
swobody ruchu mają np. stawy ramienny i biodrowy. Dwa stopnie swobody mają np.
stawy łokciowy i kolanowy. Po jednym stopniu swobody mają stawy zawiasowe, np.
międzypaliczkowe.
Osie ruchu
Osiami ruchu nazywane są linie proste przechodzące przez ciało osiowo, pro-
stopadle względem siebie i prostopadle do płaszczyzny, w której ruch się odbywa.
Istnieją trzy osie ruchu:
1) czołowa - oś ta przechodzi od jednego do drugiego boku; ruch w płaszczyźnie
strzałkowej,
2) strzałkowa - oś ta przechodzi od przodu do tyłu; ruch w płaszczyźnie
czołowej,
3) pionowa - oś ta przechodzi wzdłuż ciała w kierunku podłoża; ruchy w
płaszczyźnie poprzecznej.
Płaszczyzny ruchu
Płaszczyznami ruchu nazywane są płaszczyzny przechodzące przez ciało
człowieka płasko i leżące względem siebie prostopadle. Wyróżnia się trzy płaszczyzny
ruchu:
1) strzałkową albo przednią - dzieli ciało na stronę prawą i lewą,
2) czołową albo boczną - dzieli ciało na część przednią i tylną,
3) poprzeczną albo horyzontalną - dzieli ciało na część górną i dolną.
Centralną część składową całego narządu ruchu stanowi kręgosłup. W stawach
kręgosłupa odbywają się ruchy we wszystkich płaszczyznach. Kręgosłup pełni wiele
ważnych funkcji: dźwiganie górnego odcinka ciała, ochronę rdzenia kręgowego i jest
miejscem przyczepu wielu mięśni. Spełniając te wszystkie funkcje kręgosłup musi
być wytrzymały, elastyczny oraz ruchomy we wszystkich płaszczyznach.
M i ę ś n i e s z k i e l e t o w e stanowią czynny element narządu ruchu. Mają one

Zakresy ruchów:
st. ramienny
prostowniki
zgięciefpł. strzalk) 180°
prostowniki wyprosi (pł. strzałk.) 60°
zginacie odwiedzenie 180°
ramię przywiedzenie 0-75°
przywodziciele mm zgięcie (pł. horyzont) 130°
wyprost (pł. horyzont.) 45°
st łokciowego rotacja zewn. rotacja wewn.
60-90°
st. łokciowy
zgięcie 130°
wyprost 0° skręt
na zewn. skręt do
wewn.
st. biodrowy
zgięcie 90° (czysty ruch)
wyprost 20° odwiedzenie j
4Q0 przywiedzenie f rotacja
udo zew. 45° rotacja wewn. 20°

goleń
zginacze st. skokowy
- zgięcie podeszwowe 50° ] ,
- zgięcie grzbietowe 20° J 9°rnV
stopa -supinacja 30° l ,
-pronacia 20" |dolnv

Układ mięśni szkieletowych i kośćca człowieka widziany od przodu Ryć. 3a, b. Schemat Układ mięśni szkieletowych i kośćca człowieka widziany od tyłu

budowy człowieka (układ mięśni i kośćca, zakresy ruchów). Ryć. 3b

34 35
różny kształt, gdyż włókna mięśniowe układają się w nich różnie - równolegle, pie-
rzasto. Podstawowym składnikiem mięśnia jest włókno mięśniowe, które łącząc się
tworzy mięsień. Praca mięsni szkieletowych powoduje, że człowiek potrafi wykonać
wiele skomplikowanych celowych ruchów. Precyzyjne wykonanie określonego ruchu
zależy od synchronizacji czynności różnych grup mięśniowych. Wymaga to ścisłej
współpracy układu nerwowego.
Podstawową jednostką czynnościową mięśnia jest tzw. j e d n o s t k a m ot ory c
z n a (zespół składający się z nerwowej komórki ruchowej, jej wypustki osiowej i
grupy unerwionych przez nią włókien mięśniowych).
Praca mięśni szkieletowych decyduje o ruchach człowieka, jak również o sta-
tycznych położeniach ciała ludzkiego. Zaprogramowany bodziec w ośrodkowym
układzie nerwowym powoduje zmianę napięcia mięśniowego, którego wynikiem
może być:
- wydłużenie mięśnia,
- skrócenie mięśnia,
- wzmożone napięcie mięśnia bez zmiany długości,
- zmiana długości i napięcia.
Jeżeli mięśnie przebiegają nad jednym stawem, nazywają się mięśniami j e d -
n o s t a w o w ym i (występują w obrębie kręgosłupa), jeżeli przebiegają nad kilkoma
stawami, nazywają się mięśniami w i e l o s t a w o w ym i (np. w obrębie kończyn).
Podział czynnościowy mięśni
Rozróżnia się następujące mięśnie:
1) agonistyczne,
2) antagonistyczne,
3) synergistyczne,
4) ustalające.
Mięśnie a g o n i s t yc z n e wykonują konkretny ruch w stawie. W czasie, gdy
mięśnie agonistyczne pracują, wykonując ruch, mięśnie a n t a go n i s t yc z n e prze-
ciwstawiają się temu ruchowi, w momencie gdy mięśnie agonistyczne silnie się na-
pinają, proporcjonalnie powinna słabnąć siła mięśni antagonistycznych. Kiedy ago-
nistyczne mięśnie się kurczą, to mięśnie antagonistyczne się rozluźniają. Pobudzenie
do pracy mięśni agonistycznych oraz wyłączanie z pracy mięśni antagonistycznych
stanowi o płynności ruchu. Odpowiednie zespoły mięśniowe w konkretnym ruchu
muszą stworzyć odpowiednie warunki dla wykonywanego ruchu.
Mięśnie, które ustalają staw, nazywa się mięśniami u s t a l a j ą c y m i . Zespół
mięśni ustalających wykonuje swą pracę przy konkretnym ruchu, ustalając ramiona
dźwigni i zwierając staw w stopniu potrzebnym dla odbywającego się ruchu.
Mięśnie s yn e r g i s t y c z n e są to te mięśnie, które współpracują /, innymi
mięśniami w wykonywaniu ruchu określonej czynności, np. przy ćwiczeniu z oporem
na grzbiet stopy napina się mięsień czworogłowy uda (który leży ponad kolanem).
Istnieją synergizmy w z g l ę d n e , czyli nabyte (np. technika sportowa), i
b e z w z g l ę d n e - stałe u wszystkich ludzi. Mięśnie mogą wykonywać różne rodzaje
prac, wymagające różnych rodzajów skurczu włókien mięśniowych.
Rodzaje skurczu włókien mięśniowych są następujące:
36
1. Skurcz i z o t o n i c z n y - występuje wówczas, gdy mięsień zmienia swoją
długość, skracając się lub wydłużając. Zachowuje stałe napięcie (ćwiczenia dyna-
miczne).
2. Skurcz i z o m e t r y c z n y - występuje wówczas, gdy mięsień zachowuje
stałą długość, zmieniając napięcie (ćwiczenie statyczne).
3. Skurcz a u k s o t o n i c z n y - przy tym skurczu zmienia się zarówno napięcie, jak i
długość (ćwiczenia statyczno-dynamiczne). Wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje pracy
mięśni:
1) dynamiczną (biegi, rzuty, pływanie itp.),
2) statyczną (zwis na drabinkach, podpór leżąc przodem itp.).
Praca dynamiczna. Jest działalnością mięśniową opartą na skurczu izotonicz-
nym. Długość mięśnia ulega zmianie, napięcie nie. W pracy dynamicznej wyróżnia
się:
1) pracę koncentryczną, gdy mięsień się skraca,
2) pracę koncentryczną, gdy mięsień się wydłuża,
3) pracę o charakterze umownym auksotonicznym, gdy mięsień skraca się i
wydłuża ze wzrastającym oporem (ze zmianą napięcia).
Praca statyczna. Jest to rodzaj pracy mięśni, kfóra przejawia się wzmożonym
napięciem i polega na izometrycznym skurczu mięśni. Wyróżnia się 3 rodzaje pracy
statycznej:
1) utrzymującą, która warunkuje utrzymanie określonego położenia ciała
człowieka, równoważy działanie przeciwko siłę ciężkości, równoważy działanie sił
przeciwstawnych, angażuje zawsze jedną, funkcjonalną grupę mięśni w danym stawie,
2) ustalającą, która zapewnia stabilizację określonego układu lub części ciała;
najczęściej dotyczy pozycji wyprostnych w stawach kończyn, np. w gimnastyce
stały wyprost nóg w kolanach i utrzymanie tzw. cechy gimnastycznej (obciąganie
stóp podeszwowo) lub stabilizacja postawy stojącej człowieka,
.__l
UMc dr chu
pędy u Pary kinematyczne
ęinie) (s*kletel)
Propriocepcja
mechaniczna
37
Energia tlen
rr_iL_j(=[>
Ryć. 4. Schemat „biomaszyny" wg Ficlelusa.
 3) wzmacniającą, która pojawia się wtedy, gdy siły obciążające poszczególne U k ł a d s o m a t yc z n y (sz ki el et ow y). Jego nerwy ruchowe kierują pracą
stawy działają w kierunku przechodzącym przez osie stawów, nie powodując mo- mięśni zależną od woli, taką jak np. wchodzenie po schodach.
mentu obrotowego w poszczególnych stawach. Weget at yw n y s ys tem nerwowy. Jego nerwy sterują czynnościami wy-
Jak podaje K. Fidelus i inni autorzy, nie ma jednoznaczności miedzy ruchem w konywanymi przez mięśnie niezależnie od naszej woli, takimi jak np, bicie serca.
stawie a pracą, np. w czasie ruchu zginania prostownik może pracować ekscen- System wegetatywny odgrywa dwojaką rolę: przyspiesza i zwalnia poszczególne
trycznie, zginacz koncentrycznie, może pracować jednocześnie zginacz i prostownik czynności, za co odpowiedzialne są dwie jego części: układ współczulny i przy-
lub mięśnie te mogą nie pracować w ogóle, gdyż ruch jest wykonany inną siłą niż współczulny. Układ współczulny przyspiesza bicie serca podczas biegania, nato-
siła mięśniowa, np. siłą ciężkości. miast przywspółczulny zwalnia je po zatrzymaniu się.
P r z y k ł a d : z pozycji wyjściowej siedząc na krawędzi stołu z wyprostowaną
kończyną dolną w stawie kolanowym:
1) ruch zginania kończyny dolnej w stawie kolanowym nastąpi bez udziału
mięśni zginaczy, gdy: przyspieszenie ruchu zgięcia = przyspieszeniu ziemskiemu,
2) jeżeli staw kolanowy będzie zginał się wolno, to praca zginaczy stawu kola-
nowego będzie miała charakter ekscentryczny - przyspieszenie ruchu zginania jest
mniejsze od przyspieszenia ziemskiego,
3) jeżeli staw kolanowy będzie zginał się bardzo szybko, to charakter pracy
pracujących w tym ruchu zginaczy będzie koncentryczny - przyspieszenie ruchu
zgięcia jest większe od przyspieszenia ziemskiego.
Przeprowadzona powyżej analiza ruchu jest przykładem, jak dokładnie należy
przemyśleć każde ćwiczenie fizyczne. W każdym ćwiczeniu uwzględnić należy nie
tylko p o z yc j ę w y j ś c i o w ą (siad na stole z wyprostowaną kończyną w stawie
kolanowym), ro dz aj r u c h u (ruch zginania kolana), drogę r u c h u (zgodnie z
możliwościami stawu kolanowego w płaszczyźnie strzałkowej w zakresie od O do
około 150°), ale również tempo r u c h u , tzn. jak ma być wykonywany ruch: wolno,
szybko, płynnie czy z zatrzymywaniem. Tempo ruchu może zmienić charakter
ćwiczenia.

Układ nerwowy

U k ł a d n e r w o w y oś ro dk ow y składa się z mózgu oraz łączącego się z nim

rdzenia kręgowego, tworzącego wiązki nerwów, które znajdują się wewnątrz
kręgosłupa.
U k ł a d ne r wo w y obwodow y obejmuje wszystkie nerwy odgałęziające się od
ośrodkowego układu nerwowego i sięgające do najbardziej oddalonych części ciała.
Niektóre, jak np. nerwy wzrokowe czy słuchowe, połączone są bezpośrednio z
mózgiem. Jest ich 12 par i nazywane są one nerwami czaszkowymi. Nerwy, które
odchodzą od rdzenia kręgowego, nazywane są nerwami rdzeniowymi.
Komórki nerwowe ruchowe są wykonawcami poleceń wysyłanych z obwodo-
wego układu nerwowego. Sprawiają one, iż zachodzą pewne zjawiska fizjologiczne i
wykonywane są określone czynności. Komórki te odpowiadają za kilka różnych
funkcji obwodowego układu nerwowego.
Przez obwodowy układ nerwowy przepływają dwa rodzaje informacji. Jedne
przesyłane są nerwami czuciowymi z ciała i zmysłów do ośrodkowego układu ner-
wowego - są to informacje typu „uwaga niebezpieczeństwo!". Inne, przekazywane za
pośrednictwem nerwów ruchowych z ośrodkowego układu nerwowego do od-
powiednich części ciała, są informacjami typu „podnieś rękę do góry". Pomiędzy
oboma szlakami komunikacyjnymi istnieją liczne połączenia.

38
 5
Wybrane zagadnienia dotyczące
motoryczności człowieka
Współczesne poglądy na motoryczność ludzką w
świetle antropomotoryki
Wiedza o motoryczności ludzkiej stale ulega ewolucji. Związane jest to z różnymi
koncepcjami, jakie pojawiają się w pracach badawczych naukowców. W zasadzie nie
ma całkowitej jednomyślności co do określania przejawów motoryczności ludzkiej.
Określając motoryczność człowieka, definiuje się obecnie jego „zdolności mo-
toryczne", ale funkcjonuje również określenie „cechy motoryczne człowieka". Tra-
dycyjna definicja motoryczności, nadal spotykana w wielu podręcznikach obo-
wiązujących z dziedziny teorii wychowania fizycznego, brzmi (Demel, Skład,
1976): „Motoryczność lub motoryczność ludzka to pojęcie obejmujące całokształt
czynności ruchowych człowieka - inaczej sferę ruchowej aktywności, słowem, to
wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian
położenia ciała lub jego części względem siebie".
Obecnie za sprawą rozwijającej się obecnie nowej gałęzi nauki - „antropomo-
toryki" - zmienia się koncepcja dotycząca motoryczności człowieka.
Bliższe tej koncepcji jest raczej określenie „zdolności motoryczne człowieka"
niż określenie „cechy motoryczne". W Polsce pierwszą, nowatorską, bardzo cie-
kawą książką poświęconą tym zagadnieniom jest podręcznik „Podstawy antropo-
motoryki" autorstwa Jana Szopy, Edwarda Mleczko, Stanisława Żaka (Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, Kraków 1996).
W Polsce odpowiednikami pojęcia antropomotoryki są m.in.: „kinezjologia" i
„antropokinetyka".
Dziś przeważa pogląd, że zainteresowania badaczy nie powinny koncentrować
się na zewnętrznym aspekcie ruchu (np. odległości skoku w dał, wielkości siły
użytej przy rzucie itp.), ale na jego aspekcie wewnętrznym (potencjalnym). Obiektem
zainteresowania różnych dyscyplin naukowych (biologia, fizyka, chemia, psy-
chologia, pedagogika, rehabilitacja ruchowa) jest oprócz „przyrodniczych aspek-
tów" ruchu sam człowiek, jako twórca zaistniałego działania ruchowego.
Każdy ruch człowieka jest efektem współdziałania elementu biologicznego
(aparatu ruchu, źródeł energii i procesów sterowania) oraz psychospołecznego (celu,
motywacji itd.). W ruchu wyróżnia się stronę potencjalną (móc, umieć, chcieć)
i efektywną (przebieg ruchu i jego skutek). Na przejawy motoryczności należy patrzeć
bardzo wszechstronnie, o czym pisał już w 1964 r. prof Z. Gilewicz.
Strony motoryczności ludzkiej
Strona potencjalna Strona efektywna
Predyspozycje Zdolności motoryczne i umiejętności Sprawność motoryczna Sprawność fizyczna
ruchowe
W wyniku coraz pełniejszego poznania i zrozumienia roli człowieka w realizacji
ruchu odchodzi się od określenia „cechy motoryczne człowieka" na rzecz określenia
„zdolności motoryczne". Wartości osobnicze, które tkwią w człowieku, ujawniają
się w trakcie treningu. Gdy się nie ćwiczy, stanowią one jedynie nie wykorzystany
potencjał możliwości motorycznych, których „skarbcem" jest on sam - człowiek, ze
wszystkimi towarzyszącymi mu uwarunkowaniami.
W najnowszej literaturze spotyka się określenie „zdolności ruchowe". Uważa
się, że są to właściwości wrodzone, ujawniające się w trakcie uczenia się w postaci
łatwego opanowywania nowych, nie znanych form ruchu.
Częścią składową uzdolnień ruchowych jest: pamięć i wyobraźnia ruchowa,
koordynacja ruchów poszczególnych części ciała lub całego ciała, ekonomia wy-
siłku, szybkość, dokładność, trwałość, łatwos'ć zapamiętywania nowych ruchów. W
ujęciu antropomotoryki zdolności motorycznc są to „kompleksy predyspozycji
zintegrowanych wspólnym, dominującym podłożem biologicznym, ruchowym,
ukształtowanym przez czynniki genetyczne, środowiskowe, które we wzajemnych
interakcjach wraz z umiejętnościami ruchowymi tworzą potencjalną stronę moto-
ryczności, warunkując stan gotowości organizmu do efektywnego wykonania
ró/nego typu zadań ruchowych".
Zdol ności m o t o r yc z n e są to właściwości charakteryzujące czynności
narządu ruchu człowieka. Ruchy wykonywane przez człowieka mogą być rozmaite:
proste i złożone, krótkie i długie, szybkie i powolne, silne i delikatne itd.
Każdy ruch wymaga zarówno odrębnego sposobu wykonania, jak zaangażowania
pewnych możliwości, „zdolności", żeby mógł on być jak najbardziej doskonały. Tę
doskonałość formy ruchu osiąga się nie tylko przez opanowanie techniki danego
ćwiczenia, ale także dzięki pewnym zdolnościom motorycznym, które posiada ćwi-
czący.
W literaturze z zakresu wychowania fizycznego autorzy określają najczęściej
zdolności motoryczne jako wielkości charakteryzujące możliwości ruchowe danego
organizmu, niezależne od techniki ruchu (od stopnia opanowania nawyków rucho-
wych). Zdolności motoryczne człowieka w ćwiczeniach przejawiają się jednak tylko
w technice konkretnego ruchu. Można mieć np. bardzo silne mięśnie, ale nie umieć
wykorzystać ich siły do wspinania się na linie, i odwrotnie. Przy opanowaniu techniki
ćwiczący o małej sile mięśniowej może to ćwiczenie wykonać doskonale pomimo
swoich niniejszych niż w pierwszym przypadku możliwości siłowych. Technika
wykonywania poszczególnych ćwiczeń fizycznych jest w znacznym stopniu zależna od
poziomu cech motoryc/nych danej osoby.
Główne zdolności motoryczne to: l)
siła,
40 41
 2) wytrzymałość, Ryć. 5. Ćwiczenia siłowe (z grupy ćwiczeń „stosowanych")
3) szybkość, Konstancin.
4) gibkość,
5) zwinność.
Między zdolnościami motorycznymi istnieje pewna współzależność sterowana
przez układ nerwowy.
Poszczególne właściwości narządu ruchu rozwijają się bardziej niż inne przy
treningu specjalistycznym, ale nie w sposób izolowany.

Siła jako zdolność motoryczna

Siła jako zdolność motoryczna zależy od osiąganej przez mięśnie siły skurczu. Siła
skurczu mięśnia zależy od kilku czynników:
1) powierzchni fizjologicznego przekroju mięśnia,
2) ilości i synchronizacji pracujących włókien mięśniowych,
3) długości mięśnia,
4) prędkości skracania mięśnia podczas wykonywanego ruchu.
Ad l. Siła skurczu mięśnia jest proporcjonalna do powierzchni fizjologicznego
przekroju mięśnia. Przekrój fizjologiczny powiększa się pod wpływem treningu
siły, ponieważ poszczególne włókna mięśniowe stają się grubsze.
Ryć. 6. Ćwiczenia siłowe o charakterze izometrycznym - Konstancin.
Ad 2. Siła skurczu mięśnia może wzrosnąć, gdy zwiększy się liczba jednostek
motorycznych, które w danym ruchu są pobudzone do działania. Ale nawet maksy-
malny skurcz mięśni nie angażuje do pracy wszystkich jednostek motorycznych,
zostawiając ich część jak gdyby w „rezerwie". Ta rezerwa może zostać włączona na
skutek specjalnego pobudzenia emocjonalnego, np. w czasie zawodów.
Ad 3. Siła skurczu mięśnia zależy od długości mięśnia, od jego stanu roz-
ciągnięcia czy skrócenia. „Efekt siłowy" skurczu mięśnia w danym stawie zależy od
kątowego ustawienia w tym stawie. Wraz ze zmianą kąta stawowego zmienia się siła
rozwijana przez poszczególne zespoły mięśniowe: zginacze, prostowniki, od-
wodziciełe itd., działające na poszczególne odcinki ciała.
Ad 4. Siła skurczu mięśnia zależy od prędkości skracania się włókien mięśnio-
wych podczas ruchu. Siła i prędkość ruchu zależne są od siły następujących rodzajów
skurczu mięśni: skurczu i z o m e t r yc z n e g o (skurcz mięśnia przy unieruchomieniu
jego przyczepów lub też przy nadmiernym obciążeniu uniemożliwiającym skrócenie
mięśnia przy wzroście napięcia) i skurczu iz ot oni cz ne go, charakteryzującego się
zmianami swojej długości na skutek zbliżenia przyczepów mięśniowych (skurcz
koncentryczny) i ich oddalenia (skurcz ekscentryczny).
Możliwości siłowe skurczu mięśnia mogą być zwiększone przez odpowiednią
technikę ruchu. Gdy mięsień przed właściwym ruchem siłowym jest dobrze roz-
ciągnięty, zwiększa swą siłę skurczu, np. w rzutach w fa/ie poprzedzającej rzut,
gdy wykonywany jest zamach.
W podręcznikach metodycznych wychowania fizycznego przy określeniu zdol-
ności motorycznej siły we wstępnych rozważaniach autorzy powołują się najczęściej
na drugą zasadę Newtona: siła (F) = masa (m) x przyspieszenie (a), a siłę

42 43
określają w N (niutonach). Szczegółowym wyjaśnieniem praw fizycznych w odnie- 3. Metoda treningu obwodowego: polega głównie na zwiększeniu odporności
sieniu do siły cechy motorycznej zajmuje się biomechanika. organizmu na zmęczenie; w mniejszym stopniu wpływa na wzrost przekroju fizjo-
W ćwiczeniach siłowych izometrycznych (w bezruchu), odbywających się z logicznego mięśni. Zasady w treningu obwodowym są podobne do zasad metody
dużym obciążeniem, mięśnie napina się od kilku do kilkunastu sekund. Ten sposób kształtowania ciała, ale stosuje się mniejsze opory, gdyż założeniem tej metody jest
ćwiczenia mięśni daje stosunkowo szybki przyrost siły skurczu mięśnia, ale jednoczesne kształtowanie siły i wytrzymałości.
podczas tych ćwiczeń utrudnione jest krążenie krwi, ponieważ napięcie mięśni po-
woduje nacisk na ścianki naczyń krwionośnych. Ćwiczenia izometryczne należy
stosować w sposób przemyślany, zwłaszcza u młodzieży. Ćwiczenia z dużym ob-
ciążeniem (na ogół jest to taka masa, którą ćwiczący może udźwignąć) polega na
pokonywaniu danego obciążenia z małym przyspieszeniem (wolno).
W ćwiczeniach z małym obciążeniem, ale wykonywanych szybko, stosuje się
najczęściej piłki lekarskie, hantle. Mogą to również być ćwiczenia, takie jak: rzuty,
skoki, wspinania. Przy dwóch ostatnich rodzajach ćwiczeń nie daje się na ogół do-
datkowego obciążenia, ponieważ własne ciało jest wystarczająco dużym ciężarem.

Metody treningu siły

1. Metoda ciężkoatletyczna: polega na stosowaniu krótkotrwałych, ale maksymalnych
obciążeń. Stosowane są proste ćwiczenia: wyciskanie, przysiady itd. Dozowanie oporu
ustala się na podstawie sprawdzianu, mającego na celu uzyskanie maksymalnego
wyniku w określonym ćwiczeniu. Ćwiczenia rozpoczyna się od ciężaru
stanowiącego 60% ciężaru maksymalnego (wolno, jako rozgrzewka). Wykonuje się je:
w tempie wolnym - ćwiczenia na obciążenia od 60 do 100% ciężaru maksymalnego,
w tempie średnim od 60 do 90% ciężaru maksymalnego, w tempie szybkim od 60 do
80% ciężaru maksymalnego.
2. Metoda „kulturystyczna" systemem „body-building" jest to amerykańska
metoda treningu siłowego mająca na celu wszechstronny rozwój głównych grup
mięśniowych. Wpływa na duży przyrost masy mięśniowej i siły mięśnia. Stosuje się
ją głównie w treningu siłowym początkujących i średnio zaawansowanych za-
wodników. W metodzie tej obowiązują następujące zasady:
1) wybrać 8-10 ćwiczeń angażujących mięśnie, które trzeba rozwijać,
2) ustalić maksymalne możliwości zawodnika w każdym ćwiczeniu i określić
dla każdego zawodnika indywidualnie wielkość oporu treningowego (50-60% oporu
maksymalnego),
3) w czasie jednego treningu stosuje się od 2 do 5 serii, 6-10 powtórzeń
każdego ćwiczenia w jednej serii,
4) przerwy między seriami wynoszą od 2 do 5 minut,
5) zmieniać zestaw ćwiczeń w zależności od potrzeb co kilka tygodni,
6) po upływie kilku tygodni dostosować ciężar do nowych, większych możli-
wości siłowych,
7) ćwiczenia wykonywać w dość szybkim tempie,
8) obciążenia treningowe zwiększać przez:
- zwiększenie liczby serii (2-5),
- skracanie czasu między seriami,
- zwiększenie ciężaru i oporu,
- zmianę jednocześnie 2 lub 3 wyżej wymienionych czynników.
44
Ryć. 7. Trening obwodowy. Szpital „STOCER" - Konslancin.
Metoda ta w sposób istotny oddziałuje na układ krążenia i oddychania. Tempo
ruchu jest szybkie, be/. przerw wypoczynkowych, dzięki czemu następuje równo-
czesny rozwój siły, szybkości i odporności organizmu na zmęczenie (zwiększa się
wytrzymałość).
W treningu obwodowym obowiązują następujące zasady. Wybrać 8-12 ćwi-
czeń. Doboru ćwiczeń dokonuje się w zależności od celu, jaki sobie stawiamy.
Można ustalić ćwiczenia „na obwodzie" - z przewagą ćwiczeń siłowych czy wy-
trzymałościowych. Jako opór można zastosować hantle, piłki lekarskie, sztangę czy
opór własny ćwiczącego. Trening należy rozpocząć od nauczania techniki ćwiczeń
wchodzących w skład ustalonego „obwodu". Normą wyjściową dla treningu obwo-
dowego jest 50% maksymalnych możliwości, np. dla zawodnika, który 10 razy wy-
konuje podciągnięcie się na drążku, wyznacza się 5 powtórzeń tego ćwiczenia.
Ogólnie zakłada się, że ćwiczenie nie powinno trwać dłużej niż l minutę, a liczba
powtórzeń nie powinna przekroczyć dwudziestu. Tempo wykonania na ogół nie po-
winno być szybkie. Następnie prowadzący musi się zorientować, ile czasu zajmie
ćwiczącym wykonanie poszczególnych „punktów ćwiczeń" na jednym obwodzie
(lub dwóch obwodach). Pomiędzy pos/czególnymi ćwiczeniami nie ma przerw.
45
 Są różne formy treningu obwodowego. W kinezyterapii specjalnie opracowany
trening obwodowy służy określonym potrzebom leczniczym, np. po amputacji czy w
sporcie inwalidzkim.
Wytrzymałość jako zdolność motoryczna
Wytrzymałość jest to odporność organizmu na zmęczenie. Można ją mierzyć w
jednostkach czasu (sekundy, minuty) i jednostkach pracy (kGm). W praktyce, nie
biorąc pod uwagę pozostałych zdolności motorycznych, można określić wytrzy-
małość na podstawie utrzymania określonego ciężaru lub czasu przebiegnięcia ja-
kiegoś dłuższego dystansu, zdolności wykonywania ciągłego wysiłku o wymaganej
intensywności przez dostatecznie długi czas.
Wytrzymałość jest uwarunkowana wieloma różnymi procesami fizjologicznymi.
Zmiany przystosowawcze dotyczą całego organizmu człowieka, ale najbardziej
układów krążenia, oddychania i ruchowego. Należy dodać, że przystosowanie psy-
chiczne sprzyja treningowi wytrzymałości. Wytrzymałość wiąże się z pojęciem wy-
dolności fizycznej, które charakteryzuje możliwości organizmu w zakresie wykony-
wania pracy.
Wydolność określa biologiczny potencjał ustroju (energetyka wysiłku, procesy
termoregulacji ustroju, koordynacja nerwowo-mięśniowa i ogólna gospodarka tle-
nowa układów sercowo-naczyniowego, oddychania, mięśniowego). Maksymalny
pobór tlenu przez organizm nazywany jest „pułapem tlenowym".
Wytrzymałość charakteryzuje stopień wykorzystania biologicznego potencjału
ustroju.
Są różne klasyfikacje wytrzymałości. Ze względów metodycznych w praktyce
treningu sportowego na ogół wyróżnia się dwa rodzaje wytrzymałości: ogólną i
specjalną. Wytrzymałość ogólna jest to zdolność do wykonywania przez dłuższy
czas dowolnej pracy fizycznej, angażującej liczne grupy mięśniowe, często nie
związane z konkretną techniką określonej dyscypliny sportowej.
Wytrzymałość specjalna jest to zdolność organizmu do wykonywania specy-
ficznego wysiłku uwarunkowanego konkretną specjalizacją ruchu. Wytrzymałość
specjalna jest metodycznie bardzo złożona (rodzaj ćwiczenia, intensywność i rodzaj
wysiłku, dobór metod pracy Ud.).
Metodyka kształtowania wytrzymałości
Metodyka kształtowania wytrzymałości polega na doborze takich ćwiczeń, które
zwiększają adaptację organizmu do długotrwałego wysiłku. Metody w treningu
wytrzymałościowym są następujące:
- metoda ciągła,
- metoda powtórzeniowa + przerywana,
- metoda interwałowa,
- metoda startowa.
46
Metoda ciągła. Podczas wysiłku, który się odbywa w sposób ciągły, nie ma
przerw na odpoczynek. Ukierunkowana jest intensywność i praca mięśniowa przy
pełnym zaopatrzeniu w tlen. Czas wysiłku l ,5-2 minuty.
Metoda powtórzeniowa. Metoda o charakterze pracy szybkościowo-wytrzy-
małościowej. Intensywność maksymalna, czas wysiłku 20-25 sekund. Czas odpo-
czynku 8-10 minut. Przerwy raczej o charakterze biernym. Praca przy niepełnym
zaopatrzeniu w tlen.
Metoda interwałowa. Charakteryzuje się maksymalną intensywnością. Czas
trwania wysiłku 40-90 sekund, czas odpoczynku 1-3 minuty (nie pozwala na
całkowitą odnowę zdolności do pracy; każde następne ćwiczenie odbywa się w stanie
pewnego zmęczenia organizmu).
Metoda startowa. Polega na kształtowaniu wytrzymałości przez udział w za-
wodach różnej rangi: od kontrolowanych sprawdzianów początkowych do głównych
zawodów - w zależności od możliwości zawodnika.
Wytrzymałość jest badana przez obserwację tętna przed i bezpośrednio po wysiłku
oraz określenie czasu, jaki upłynął do powrotu tętna do normy. Im ten czas jest
krótszy, tym większa jest wytrzymałość.
Szybkość jako zdolność motoryczna
Największa prędkość, jaka może być uzyskana przez ćwiczącego w danym ruchu,
zależy od tempa nabierania szybkości oraz od poziomu innych czynników, jak: gib-
kości, siły dynamicznej, stopnia opanowania techniki ruchu. W mechanice prędkość
mierzy się w metrach na sekundę:
prędkość (V) =
czas (t)
Szybkość jest wielkością mającą wymiar czasu. Szybkość zawodnika wiąże się z
takimi parametrami, jak: prędkość ruchu, czas reakcji i częstotliwość ruchów.
Częstotliwość i prędkość ruchu jest związana z techniką wykonywanego ćwiczenia,
natomiast czas reakcji nie zależy od techniki.
Czas reakcji jest to czas, jaki upływa od zadziałania bodźca do rozpoczęcia
określonego ruchu. Zależy głównie od umiejętności skupienia uwagi, koncentracji
ćwiczącego, od koordynacji nerwowo-mięśniowej, od siły mięśniowej i umiejętności
rozluźnienia tych mięśni, które aktualnie nie uczestniczą w ruchu.
Szybkość zawodnika wykształca się, gdy wykonuje on ruchy z maksymalną
prędkością (są to ćwiczenia szybkościowe). Przy ćwiczeniach szybkościowych należy
spełnić następujące warunki. Ćwiczenia muszą być dobrze opanowane, żeby
ćwiczący nie musiał zastanawiać się nad ich „kompozycją", ale nad prędkością wy-
konywanego ruchu. Czas trwania tych ćwiczeń musi być taki, by pod koniec ich
wykonywania prędkość ruchu nie malała. Technika ćwiczeń ma umożliwić wyko-
nywanie ruchów z maksymalną prędkością. Osoby rozpoczynające ćwiczenia szyb-
kościowe nie powinny być zmęczone. Podstawową metodą treningu jest metoda
47
powtórzeniowa, a przerwy między ćwiczeniami powinny być tak długie, by gwa-
rantowały odnowę pracujących w danym ćwiczeniu mięśni.
W praktyce rozróżnia się szybkość ogólną (podstawową, którą określa się np. za
pomocą biegu krótkodystansowego) i szybkość specjalną (zawodniczą - szybkość
boksera, pływaka, narciarza). Sposoby rozwijania szybkości to stosowanie dużej
liczby ćwiczeń z małym obciążeniem oraz doskonalenie formy ruchu danego
ćwiczenia.
Jeżeli jakieś ćwiczenie trwa dłużej, to do jego wykonania potrzebna jest pewna
wytrzymałość, a takie ćwiczenie określa się jako wytrzymałościowo-szybkościowe.
Jeśli do wykonania ćwiczenia potrzebna jest większa siła, takie ćwiczenie
określa się jako siłowo-szybkościowe.
Zwinność i gibkość jako zdolności motoryczne
Pojęcie zwinności jest bardzo złożone. Zwinnością można nazwać zdolność dosto-
sowania aktywności ruchowej do zmieniających się warunków otoczenia. Pojęcie
zwinności jako zdolności motorycznej jest słabo sprecyzowane. Autorzy podręczników
wychowania fizycznego pojęciu zwinność przypisują różną treść. Jedni uważają,
że pojęcie zwinności jest sumą zręczności i prędkości ruchu. Inni z pojęciem tym
łączą wyobrażenie gibkości stawów i ich połączeń (ruchy elastyczne i obszerne, które
gwarantują różne zmiany pozycji ciała w przestrzeni). Zwinność jako zdolność
motoryczna może być mierzona w jednostce czasu. A dokładność ruchu może być
przedstawiona w jednostkach kątowych.
Istnieje jeszcze inne określenie zwinności: zwinność to zdolność do koordynacji
ruchów dokładnych w zależności od sytuacji (zapasy, dżudo, szermierka, slalom
narciarski, gry sportowe). Kształcenie zwinności jako zdolności do szybkiego i ce-
lowego przebudowywania aktywności ruchowej wymaga ćwiczeń „na szybkość re-
akcji". Zwinność ciała zależy nie tylko od koordynacji, ale również od szybkości
procesów nerwowych. Metody rozwijania szybkości opierają się na treningu: techniki
opanowania nawyków ruchowych, gibkości ruchu w stawach, koordynacji
mięśniowo-ruchowej i innych zdolności motorycznych (siła, szybkość i wytrzy-
małość). . „
Ćwiczenia kształcące zwinność szybko prowadzą do zmęczenia, a wtedy wy-
konywanie ich nie gwarantuje dokładności ruchów. W treningu zwinności należy
robić takie przerwy wypoczynkowe, które wystarczają do pełnej odnowy procesów
mięśniowo-nerwowych. Duża zwinność ćwiczącego przyczynia się do szybszego
osiągnięcia dobrych wyników w ćwiczeniach fizycznych.
Gibkość jest ważnym elementem w ćwiczeniu zwinności. Gibkość jest to
umiejętność wykonywania ruchów w stawach zgodnie z możliwościami fizjolo-
gicznego zakresu ruchów w stawach. Dla każdego stawu określa się ją w jednostkach
kątowych.
Zakres ruchu w poszczególnych stawach zależy od elastyczności ścięgien i
mięśni. Elastyczność mięśni zwiększa szybkość wykonywania ruchów.
W procesie wychowania fizycznego nie należy dążyć do nadmiernego zwięk-
szenia gibkości. Zakresy ruchów w stawach w trakcie poszczególnych układów ru-
48
chowych należy ćwiczyć przy dość wysokiej temperaturze otoczenia i w sposób
stopniowy.
Gibkość najłatwiej rozwinąć w wieku dziecięcym i młodzieńczym. Ćwiczenie
gibkości w wieku rozwojowym nie może doprowadzić do osiągania nadmiernych
wartości kątowych w stawach, wykraczających poza normy fizjologiczne. Należy
dążyć do osiągnięcia gibkości „czynnej", polegającej na uzyskiwaniu dużych am-
plitud ruchów w stawach za pomocą aktywności grup mięśniowych związanych z
danym ruchem w stawie.
Skoczność jest związana z przemieszczaniem się ciała w przestrzeni na od-
ległość i wysokość. Zależy w dużej mierze od budowy anatomicznej kończyn dol-
nych oraz możliwości i umiejętności wykorzystania siły mięśni.
Mówiąc o kształceniu zdolności motorycznych jako procesie całościowym, należy
podkreślić, że kształcąc jedną zdolność motoryczna, wpływamy również na inne.
Rozluźnienie mięśni, „czucie równowagi" oraz „czucie przestrzeni" nie należą
do cech motorycznych, ale są czynnikami ćwiczeń w działalności sportowej.
R o z l u ź n i e n i e m i ę ś n i - każdy ruch jest wynikiem napięcia mięśni (pobu-
dzenia) i rozluźnienia mięśni, które wykonują dany ruch. Napięcie mięśni i ich roz-
luźnienie musi nastąpić w odpowiednim stopniu oraz we właściwym momencie
-inaczej ruchy będą mało „płynne" i będą wykonywane z niepotrzebną stratą sił (np.
ruchy szybkościowe).
Istnieje pojęcie napięcia psychicznego i emocjonalnego oraz napięcia mięśnio-
wego. Często - ale nie zawsze - te stany napięcia łączą się ze sobą. Zasób ćwiczeń
rozluźniających może obejmować ćwiczenia specjalne, np. występujące w różnych
dyscyplinach sportowych, może te/ być ogólny - w ćwiczeniach ogólno-
kształtujących.
„Czucie równowagi ". Rozróżnia się równowagę statyczną - w miejscu - i
równowagę dynamiczną - w ruchu. Równowagę ćwiczy się poprzez stwarzanie
trudnych warunków do utrzymania równowagi. Podtrzymanie równowagi (balans)
uzyskuje się, wykonując ruchy w stawach bliskich powierzchni podporu, np. obręczy
barkowej i kręgosłupa szyjnego - przy wykonywaniu stania na rękach.
„Czucie p r z e s t r z e n i " - wyraża się w dokładności ruchów w przestrzeni.
W metodyce nauczania należy uczyć rozróżniania „Kontrastujących" zadań rucho-
wych, np. rzut do kosza - z dalekiej odległości i spod kosza.
Badanie zdolności motorycznych -testy
sprawności i próby czynnościowe
Sprawność fizyczną człowieka można określić jako aktualną możliwość wykonania
danego zadania ruchowego wymagającego zaangażowania wielu czynników mających
podłoże biologiczne (aparatu ruchu, źródło energii procesów psychicznych), a także
motywacji wykonującego dany ruch. Wykonanie danego zadania ruchowego wymaga
uruchomienia zdolności motorycznych: siły, wytrzymałości, szybkości, zwinności,
przy czym inne zdolności będą dominowały w różnych testach, w zależności od
rod/aju zadania zawartego w teście ruchowym. Sprawna fi-
49
zyc/nie jest osoba, która charakteryzuje się zarówno sprawnością mięśni, jak 17. Podtrzymywane pod pachy podskakuje, zginając i wyprostowując
krążenia, oddychania i termoregulacji. Pomiar ogólnej sprawności fizycznej w zna-
czeniu absolutnym za pomocą testu do tej pory jest niemożliwy. Każde zadanie ru- kolana 7,5
chowe jest bardzo złożone i wymaga korelacji wielu funkcji fizjologicznych całego 18. Stoi podtrzymywane za obie ręce przez l minutę 7,5
organizmu. 19. Siada samodzielnie,chwytając się podporjr 8
Aby określić ogólną sprawność fizyczną, należy dokonać wielu prób czynno- 20. Siedzi pewnie bez oparcia około l minuty 8
ściowych i przeprowadzić różne testy określające stopień rozwoju poszczególnych 21. Staje podciągane za obie ręce 8
zdolności motorycznych. 22. Siada samodzielnie bez oparcia 8,5
23. Stoi z oparciem bez pomocy 8,5
24. Staje samodzielnie, chwytając się podpory 9
Miernik rozwoju psychomotorycznego niemowląt 25. Raczkuje przy użyciu rąk i kolan 9
(wg Zdańskiej-Brincken i Wolańskiego) 26. Trzymane pod pachy wykonuje ruchy chodzenia 9
27. Stąpa bokiem, trzymając się obiema rękami nieruchomego oparcia
Za podstawę oceny rozwoju psychomotorycznego dziecka autorzy przyjęli
cztery rodzaje ruchów: 6 faz rozwoju ruchów głowy i tułowia, 9 faz rozwoju pozycji (barierki) 9
siedzącej, 9 faz rozwoju pozycji stojącej i 10 faz rozwoju lokomocji. Według autorów 28. Stojąc z oparciem, schyla się i podnosi zabawkę 9,5
(uwzględniając jednak uwarunkowania poszczególnych właściwości człowieka i 29. Chodzi podtrzymywane za dwie ręce 9,5
zróżnicowane ruchy osobnicze - indywidualne tory rozwojowe) przeciętny wiek 30. Stoi samodzielnie 10,5
występowania poszczególnych czynności na różnych etapach rozwojowych 31. Chodzi trzymane za jedną rękę 11
niemowląt jest następujący: 32. Staje samodzielnie 11,5
33. Wykonuje pierwsze samodzielne kroki 11,5
34. Chodzi samodzielnie na sztywnych i szeroko rozstawionych nogach,

kołysząc się stąpa często na palcach 12,5

Lp. Fazy rozwoju ruchowego dziecka Wiek w 15. Siedzi przez moment wyprostowane bez podtrzymywania 7
1. W pozycji na brzuchu unosi głowę i ramiona na wysokość ok. 10 cm mie- 16. Pełza na brzuchu z pomocą rąk, nogi nie biorą czynnego udziału 7,5
w ciągu l minuty siącach
50
3
2. Utrzymuje głowę przy podciąganiu za przedramiona z pozycji leżącej
na plecach 3
3. W pozycji siedzącej utrzymuje głowę prosto w ciągu l minuty 4
4. W pozycji na brzuchu opiera się na przedramionach, unosząc głowę
na wysokość ok. 15 cm w ciągu l minuty 4
5. Położone na plecach unosi głowę i ramiona 5
6. Siedzi z lekkim podtrzymywaniem w pasie

5,5
7. W pozycji na brzuchu opiera się na wyprostowanych rękach unosząc
klatkę piersiową i odwraca na boki 6
8. Obraca się z brzucha na plecy 6
9. Siedzi dłużej trzymając się podpory 6
10. Trzymane pod pachy utrzymuje częściowo ciężar ciała na wyprostowa
nych nogach

6,5
11. Obraca się z pleców na brzuch 7
12. W pozycji na brzuchu odrywa tułów od podłoża, opierając się na
rękach i kolanach, odwraca głowę we wszystkich kierunkach 7
13. Siada samo przy lekkim podciąganiu, trzymając się dwóch palców
badającego 7
14. Siedzi samo, opierając się na rękach, plecy pochylone do przodu 7
 Ocena sprawności dzieci przedszkolnych

Badanie motoryczności dzieci przedszkolnych jest trudne (trudno wyzwolić

jednakową dla każdego dziecka motywację do ćwiczeń oraz stosować próby wydol-
nościowe i koordynacyjne, dlatego najczęściej stosuje się testy bazujące na ruchach
naturalnych (Gniewkowski, 1964).

Próby
1. Bieg na 20 m (szybkość).
2. Skok w dal z rozbiegu (długość).
3. Rzut piłeczką palantową (odległość).
Wszystkie próby mierzą ten sam czynnik (zdolności szybkościowe, a w trzeciej
próbie dodatkowo umiejętność rzucania).
Próby charakteryzujące się większą wszechstronnością badania zdolności mo-
torycznych zostały opracowane przez Sekitę w 1987 r. Obejmują one następujące
sprawdziany:
1. Rzut piłką lekarską l kg znad głowy (próba siły).
2. Skok w dal z miejsca (próba mocy).
3. Bieg wahadłowy (próba zwinności).
4. Nakłuwanie otworów w specjalnej płytce (próba szybkości ruchów).
Testy te cechują się wysokim stopniem rzetelności oraz są dostosowane do
wieku pod względem stopnia trudności. Trzy testy (1,2,3) mierzą ten sam czynnik -
zdolności szybkościowe.

51
 W Polsce naukowe opracowanie testów sprawności fizycznej (sprawdzonych
statystycznie) zostało przeprowadzone już w 1934 r. przez J. Mydlarskiego. Testy
opracowane przez Mydlarskiego w postaci zestawu różnych prób wykazały, że wyniki
tych prób są zależne od wieku, wysokości i masy ciała badanej młodzieży. Wyniki tych
prób podane zostały w różnych jednostkach miary i zostały opracowane określonym
systemem punktacji:
- bieg na 60 m z niskiego startu,
- skok wzwyż z rozbiegu i odbicia obunóż przed linią oznaczoną l m od kra-
wędzi dołu skoczni,
- suma rzutów piłeczką palantową prawą i lewą ręką.
Rzuty wykonywano z miejsca, wyprostowaną ręką z pozycji szerokiego roz-
kroku. Ćwiczący ustawiony był bokiem do kierunku rzutu. Mydlarski w swoich
próbach chciał jak najtrafniej zmierzyć wybraną cechę motoryczną. Ważne było
dokładne wykonanie próby, a nie wynik sportowy. Pomiarem szybkości był bieg na 60
m, pomiarem siły był rzut piłeczką, a koordynację ruchu miał określić skok
wzwyż.
Test J. Mydlarskiego w tamtych czasach był bardzo trafny. W 1963 r. R. Trze-
śniowski, częściowo wzorując się na teście J. Mydlarskiego, ustalił inny miernik
sprawności fizycznej. Między innymi autor wprowadził zestaw prób lekkoatletycznych:
- bieg na 40 m z wysokiego startu dla dzieci w wieku 7,5-9 lat,
- bieg na 60 m z niskiego startu dla dzieci i młodzieży w wieku 10,5-18,5 lat,
- skok wzwyż, skok w dal i rzut piłką palantową dla dzieci i młodzieży w
wieku 7,5-18,5 lat,
- rzut „granatem" dla młodzieży w wieku 14,5-18,5 lat.
Skoki i rzuty powinny być wykonywane zgodnie z przepisami lekkoatletycznymi,
ale należy je interpretować indywidualnie. Jedynie pomiar skoku w dal dla dzieci
powinien być wykonywany z miejsca.
Test L. Denisiuka
Test L. Denisiuka składa się z następujących prób:
- ocena szybkości: bieg na 60 m,
- ocena siły: rzut 2-kilogramową piłką znad głowy,
- ocena skoczności i „mocy": skok dosiężny,
- ocena zwinności: bieg z przewrotem na materacu,
- ocena wytrzymałości: przysiady podparte z wyrzutem nóg do tyłu (chłopcy
wykonują przez l minutę, dziewczynki przez V2 minuty).
Testem Denisiuka mierzy się sprawność dzieci i młodzieży od 5 klasy szkoły
podstawowej wzwyż. W klasach niższych wykonuje się następujące próby:
- bieg na 30 m: I-III klasa szkoły podstawowej (zamiast 60 m),
- bieg na 40 m: IV-V klasa szkoły podstawowej (zamiast 60 m),
- rzut piłką l kg: klasa od I do IV (zamiast piłki 2 kg). Próbę typu
wytrzymałościowego (przysiady podparte z wyrzutem nóg) można stosować u
młodzieży po wstępnym okresie dojrzewania.
52
Test minimalnej siły mięśniowej wg Krausa-Webera
Test Krausa-Webera jest prostą i łatwą metodą określania minimalnej siły mię-
śniowej niezbędnej dla ogólnej sprawności fizycznej. Test składa się z sześciu prób
określających siłę mięśniową:
1. Siłę mięśni brzucha i lędźwi: przejście do siadu płaskiego z pozycji leżącej
tyłem z nogami wyprostowanymi ze stabilizacją stóp i chwytem karku.
2. Siłę mięśni brzucha: z pozycji leżącej tyłem z nogami ugiętymi przejście do
siadu skulnego wsparciem stóp oraz chwytem karku.
3. Siłę mięśni lędźwi i brzucha: z pozycji leżącej tyłem, chwytem karku wznos
prostych nóg 20 cm nad podłoże i wytrzymanie 10 sekund.
4. Siłę mięśni grzbietu (górna część tułowia): z. pozycji leżącej przodem i sta-
bilizacją stóp oraz chwytem karku (poduszka pod brzuchem) wznos tułowia, karku i
głowy do poziomu i wytrzymać 10 sekund (ćwiczenie „sterowane" górą).
5. Siłę mięśni grzbietu (dolna część tułowia): z pozycji leżącej przodem przy-
trzymaniem stóp i chwytem karku (poduszka pod brzuchem) klatka piersiowa oparta
na podłożu, wznos wyprostowanych nóg i wytrzymanie 10 sekund (ćwiczenie
„sterowane" dołem).
6. Próba gibkości stawów biodrowych i elastyczności mięśni tylnych uda: ćwi-
czący z pozycji stojącej wykonuje skłon tułowia w przód z dotknięciem palcami
podłogi i wytrzymuje 3 sekundy.
Test Ziihory (tab. 1)
Test Zuhory jest propozycją samooceny sprawności fizycznej. Zawiera naj-
istotniejsze cechy motoryczne człowieka niezbędne w życiu codziennym. Minimalna
ocena została ustalona na takim poziomie, aby mogło ją uzyskać 90% całego
społeczeństwa:
ocena dostateczna 80%
dobra 60%
bardzo dobra 40%
wysoka 20%
wybitna 10%
Dobra sprawność fizyczna jest oznaką zdrowia, prawidłowego funkcjonowania
organizmu, dobrej pracy płuc, serca i mięśni.
Próby czynnościowe
Próby czynnościowe polegają na pomiarze pracy układu krążenia przy wysiłku
fi/ycznym. Subiektywną oceną samopoczucia ćwiczącego jest uczucie rześkości
lub zmęczenia, ospałość lub radość życia i energia itp. Obiektywną oceną samo-
poczucia ćwiczącego jest pomiar tętna, ciśnienia, liczba oddechów na minutę. Przyjęta
jest następująca klasyfikacja tętna: tętno powolne - poniżej 60 uderzeń na
minutę, tętno normalne 60-90 uderzeń na minutę, tętno szybkie - powyżej 90
53
 Tabela l
Test Zuhory
PW Zadanie i poziom wykonania (ocena)

Rodzaj próby r ICC minimalny dostateczny dobry b. dobry wysoki wybitny

Bieg sprinterski w miejscu K 12 16 20 25 30 35
w ciągu 10 s. Wysokie M 15 20 25 30 35 40
unoszenie kolan z jedno-
Siła nóg czesnym klaśnieciem pod
uniesioną nogą. Liczy się
suma kłaśnięć
Skok w dół obunóż z miej- K
sca. Rezultat każdy mierzy 5 6 7 8 9 • 10
Skoczność własnymi stopami. Gdy M
pomiar wyniesie np. więcej
niż 6 i pół stopy, zaokrą-
glamy wynik do 7 stóp
K Zwis wolny, ra- Zwis wolny, ra- Zwis wolny jed- Zwis wolny jed- Zwis wolny Zwis wolny
miona wypro- miona wypro- norącz. Wytrzy- norącz. Wytrzy- oburącz, ugiąć oburącz, ugiąć
stowane. Wy- stowane. Wy- mać przez 3 s mać przez 1 0 s mocno ramiona mocno ramiona
trzymać przez trzymać przez i wytrzymać i wytreymać
3s 10 s przez 3 s przez 1 0 s
Siła ramion Zwis wolny na drążku lub na M Zwis wolny, ra- Zwis wolny jed- Zwis wolny Zwis wolny Zwis wolny Jak poprzednio,
gałęzi miona wypro- norącz. Wytrzy- oburącz, ugiąć oburącz, ugiąć oburącz, ugiąć tylko wy-
stowane. Wy- mać przez 10 s mocno ramiona mocno ramiona mocno ramiona trzymać zwis
trzymać przez i wytrzymać i wytrzymać i wytrzymać jednorącz przez
10's przez 3 s przez 10 s zwis jednorącz 1 0 s kolejno na
przez 10 s prawej i lewej
ręce
Rodzaj próby Płeć Zadanie i poziom wykonania (ocena)

minimalny dostateczny dobry b. dobry wysoki wybitny

Gibkość Z pozycji na baczność ciągły, K Chwycić oburącz Dotknąć palcami Dotknąć palcami Jak poprzednio, Dotknąć dłońmi Dotknąć głową
powolny skłon tułowia w M za kostki obu ra~k palców obu rąk podłoża tylko palce obu obu rąk podłoża kolan
przód. Nogi proste. Liczy się stóp rąk szeroko
tylko poprawne wykonanie rozwarte
zadania
Wytrzymałość Bieg ciągły na dystansie lub K 1 min (200 m) 2 min (400 m) 4 min (800 m) 7 min (1200 m) 10 min (1500 m) 15 min (2000 m)
w miejscu w tempie ok. 120 t-
kroków na minutę. O wyniku
decyduje czas trwania biegu M 2 min (400 m) 4 min (800 m) 7 min (1500 m) 10 min (2000 m) 15 min (2500 m) 20 min (3000 m)
lub pokonany dystans

Siła mięśni Ułożyć się na plecach, K 10 s 30 s 1 min 1,5 min 2 min 3 min
nożyce poprzeczne, nogi
proste, uniesione nad M 20 s 1 min 2 min 3 min 4 min 6 min
podłoże. O wyniku decyduje
czas trwania próby

Ocena w punktach 1 2 3 4 5 • 6

Ul
Ul
 »o oo —< TT- r- o uderzeń na minutę. U osób pracujących fizycznie lub u sportowców liczba uderzeń na
*~~ minutę może być znacznie niższa, nawet około 40 na minutę.
Szybkie tętno, 100-120 uderzeń na minutę, w stanie spoczynku obserwuje się u
o
"S
\o
\o *-k c^i *o ^o co ludzi pobudliwych, nerwowych oraz w niektórych chorobach układu krążenia.
Czynność serca jest ściśle związana z pracą układu oddechowego. Zaburzenie pracy
serca powoduje niedostatek tlenu, a nadmiar dwutlenku węgla, co przejawia się
J^
-22-sa ..zadyszką", szybkim i płytkim oddychaniem - 40-50 oddechów na minutę (pra-
widłowa liczba oddechów na minutę wynosi 16-18, u dziecka 20-23).
\o "^ *o *o r^* Istnieją różne próby czynnościowe. Najłatwiejsze do przeprowadzenia są:

1
ON
1. Próba ortostatyczna - w leżeniu na plecach, spokojnie, przy rozluźnionych
mięśniach należy wykonać pomiar tętna w czasie l minuty. Następnie powoli
VI
« - vo 0 jq gj wstać, ponownie przez l minutę mierzyć tętno. Jeżeli różnica między pomiarem
1 tętna w leżeniu i w staniu mieści się w granicach 6-12 uderzeń serca na minutę,
a
£
świadczy o dobrej tolerancji zmiany położenia ciała. Jeżeli różnica wyniesie 14--18
uderzeń, jest to wynik zadowalający. Jeżeli różnica wynosi około 24 uderzeń na
t — — Ol O4 CO
w

minutę, jest to wynik niezadowalający (świadczy to o dużym stopniu pobudliwości

co
o VO Ol OO CO OO CO — > —
układu nerwowego, a nawet o schorzeniu serca).
u co
VO
O4 Ol CO
2. Próba z zatrzymaniem oddechu - w pozycji siedzącej na krześle spokojnie
CN
zrobić głęboki wdech. Ściskając palcami nos zair/ymać powietrze. Czas zatrzymania
* o
•c
oddechu liczyć w sekundach. Zatrzymanie oddechu przez dłużej niż 90 sekund to
00
o \D Ol OO Tt O <O wynik bardzo dobry, 60-90 - wynik dobry, 30-60 - wynik dość dobry, poniżej 30 -
u 8 t— i — CN CO CO

wynik zły.
.X u
JC
u
^
•"^
oo
3. Próba z przysiadami: w pozycji stojącej ze złączonymi stopami zmierzyć
£ v£> CN OO CO OO CO -H -^
tętno, następnie wykonać 20 przysiadów (ramiona wyciągnięte w przód, rozchylenie
OO A
ł— *
O4 Ol CO

kolan na zewnątrz w czasie przysiadu). Po wykonaniu przysiadów zmierzyć tętno.

u
u
N V} Podwyższenie tętna o 25% jest wynikiem bardzo dobrym, 25-50% - dobrym, 50-
75% - zadowalającym. Podwyższenie tętna o 100% świadczy o wysokiej pobu-
CO
vo 01 t^ r^- '—'
a
CN
—i -H Ol Ol CO
ta
T3 Oł
dliwości nerwowej lub chorobie.
>— i —i Ol Oł O4
P 1
—
Wybrane testy sprawności fizycznej dla inwalidów:
\O >— i «"> O\ co r—
_ — .^ fxl (N
ox - test czynności dnia codziennego osób niepełnosprawnych (konsumpcja, hi-
oo v£>
^ —i
O
—
co
01
r-
01
—< <n giena osobista, ubieranie się),
- testy lokomocyjne (chód, poruszanie się za pomocą sprzętu inwalidzkiego,
korzystanie z różnych środków komunikacji),
- testy uciążliwości pracy,
^ —, —i 04
- testy sprawności rąk (w chorobach reumatycznych).
Badanie siły skurczu mięśni za pomocą: 1) dynomornetru tarczowego, 2) testu
<n oo -H Tt r~ O
Lovetta (skala sześciostopniowa).
N Pomiary wytrzymałości: 1) pedałowanie na ergometr/e rowerowym; 2) bieg na
bieżni ruchomej; 3) wchodzenie na określoną wysokość.
jif
ni
iiy
ii*
>.

1 I
1 1 1 1 1 f.
£

b S '•§ f
Test Coopera (test kondycyjny dla osób jeżdżących na wózku)

Test ten wykonuje się w celu sprawdzenia kondycji (siły i wytrzymałości) osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich. Wykonuje się go na początku i na koń-
S Q Q co ^ ^
56 57
cu każdego cyklu treningowego. Test ten polega na pomiarze długości odcinka, jaki Tabela 2
osoba badana jest w stanie przejechać na wózku przez 12 minut. Zazwyczaj drugi Test sprawnościowy (opracowanie Stefana Pilicza i Jerzego Żmudzkiego) dla nie uprawiających sportu
wynik jest lepszy od pierwszego. Próba sił y: uginanie i prostowanie ramion Próba m o c y (tj. siły i szybkości): wyskok
w podporze, leżąc przodem (pompki) dosiężny z miejsca z wymachem ręki wzwyż
Wiek (w Różnica pomiędzy zasięgiem ręki
Podział dyscyplin sportowych ze względu na dominowanie określonych Wiek
latach)(w Liczba
w staniuugięć ramion
i w wyskoku
latach)
zdolności motorycznych: kobiety mężczyźni
kobiety mężczyźni
1. Dyscypliny szybkościowo-siłowe o maksymalnej intensywności (sprinty,
rzuty, skoki, podnoszenie ciężarów). 20-29
20-29
24-32
12-20
35-45
16-26
2. Dyscypliny wytrzymałościowe (o średnich wysiłkach i różnej intensywności): 30-39 22-30 30-40
pływanie, biegi narciarskie, kolarstwo, chód sportowy, biegi średnie i długie. 30-39 12-20 13-22
40-49 20-28 27-36
40-49 9-17 10-18
50-59 17-25 23-32
50-59 7-13 7-13
60-70 12-20 20-28
60-70 5-10 3-9
Próba g i b k o ś c i : w staniu na stopniu lub P r óba w yt r z ym a ł o ś c i : bieg lub marsz na
krześle (kolana proste) skłon tułowia w dół dystansie określonym zależnie od wieku
(dłonie
Wiek (wjak najniżej)
Bieg lub marsz w minutach
latach)
Wiek (w Różnica
kobiety pomiędzymężczyźni
zasięgiem
latach) dłoni a powierzchnią stopnia (+;
0; -)
kobiety
Bieg na 1000 m mężczyźni
20-29
20-29 5-12
5,5 7-12
4,5
30-39 4-11
6,0 5-11
5,0

40-49 Marsz 3^km

1-9 Marsz 5 km
0-10
- 40-49 30 50
50-59 (-2M-7) (-3H-7)
50-59 33 55
60-70 (-5M-3)
Marsz 2 km (_ 7_ (_4>
Marsz 3 km
60-70 25 35

Ryć. 8. Technika narciarza alpejczyka wymaga rozwoju wszystkich zdolności motorycznych.

3. Dyscypliny zwinnościowe - punktowane za dokładność ruchu i trudność

techniczną (gimnastyka, akrobatyka, jazda figurowa na łyżwach, skoki do wody).
4. Dyscypliny o charakterze ogólnomotorycznym o stałej zmianie intensywności
wysiłku (szermierka, boks, zapasy, dżudo, zespołowe gry sportowe, narciarstwo
alpejskie).

58
Przykłady gier ruchowych rozwijających
zdolności motoryczne
Gry ruchowe rozwijające szybkość
„Wyś ci g n u m e r ó w w kol e"
Przybory i urządzenia: chorągiewka stojąca, V2 boiska do siatkówki. Uczestnicy: dwie
drużyny o równej liczbie zawodników. Organizacja i przebieg wyścigu. Średnica
koła wynosi 4-5 m. Zawodnicy w drużynach kolejno odliczają, każdy zapamiętuje
swój numer. Zawodnicy poru-

59
szają się po obwodzie koła, a prowadzący wywołuje dowolne numery. Zawodnicy z
obu drużyn, oznaczeni wywołanym numerem, obiegają chorągiewkę i wracają na
swoje miejsce. Kto szybciej powróci na obwód, zdobywa dla drużyny l pkt. Gra
trwa 1-3 minuty, a co kilkanaście sekund należy zmieniać kierunek biegu po obwodzie
koła. Wygrywa drużyna, której zawodnicy zdobędą więcej punktów.
Uwagi metodyczne. W czasie gry każdy zawodnik powinien startować do wy-
ścigu 2-3 razy. Wywoływanie numerów zawodników powinno odbywać się w
różnej kolejności, tak aby wszyscy zawodnicy byli gotowi w każdej chwili do
startu.
Gry ruchowe rozwijające siłę skurczu mięśni
„ Wyś ci g p i ł e k do t u n e l u "
Przybory i urządzenia: 2 piłki lekarskie, boisko do siatkówki.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów.
Organizacja i przebieg wyścigu. Zawodnicy obu drużyn ustawiają się w szere-
gach naprzeciwko siebie, pierwsi mają piłki lekarskie. Odstęp między szeregami
(drużynami) wynosi 3-4 m. Na sygnał prowadzącego wszyscy zawodnicy w
drużynach, oprócz pierwszych z piłkami, wykonują podpór leżąc przodem, tworząc
tunel, przez który za pomocą podania toczeniem piłkę toczy się na koniec. Ostatni
zawodnik z piłką przebiega na początek i zajmuje miejsce podającego, który po
podaniu piłki staje w drużynie jako pierwszy. W przypadku, kiedy piłka wytoczy się z
tunelu pomiędzy zawodnikami, zawodnik, który ją podawał, jeszcze raz powtarza
podanie piłki. Tego przepisu przestrzegają sędziowie. Zakończenie wyścigu następuje
w momencie, kiedy z piłką na początku drużyny znajduje się ponownie zawodnik,
który rozpoczynał grę. Wygrywa drużyna, której zawodnicy szybciej wykonają
zadanie.
Uwagi metodyczne. Pozycja podpora leżąc przodem jest męcząca, dlatego
prowadząc zajęcia z młodszymi zawodnikami, należy wprowadzić przepis, że podpór
leżąc przodem wykonuje się tylko w czasie toczenia piłki, a po przetoczeniu piłki
zawodnicy odpoczywają, leżąc przodem. Grę powtarza się 2-4 razy.
Gry ruchowe rozwijające wytrzymałość
„ Zw i n n a żabka"
Urządzenia: boisko do siatkówki.
Uczestnicy: dowolna liczba zawodników.
Organizacja i przebieg -zabawy. Dwóch zawodników wybranych w drodze lo-
sowania ustawia się na linii bocznej boiska. Są oni „żabkowymi berkami". Pozostali
zawodnicy jako „żabki" zajmują miejsca na boisku. Wszyscy przyjmują po/.ycję w
przysiadzie podpartym. Na sygnał prowadzącego „berki" gonią „żabki". Każdy
złapany zawodnik staje się „berkiem". W czasie zabawy wszyscy uczestnicy poru-
60
szają się skokami na czworakach. Wygrywa zawodnik, który zostanie złapany jako
ostatni. Zawodnikom nie wolno siadać, wstawać z odrywaniem rąk od podłoża.
Uwagi metodyczne. Wymiary boiska zależą od liczby zawodników. Boisko nie
powinno być zbyt małe, ponieważ nastąpi szybkie wyłapanie „żabek". W zależności
od możliwości fizycznych zawodników oraz założeń szkoleniowych zabawę powtarza
się 2-3 razy.
Gry ruchowe rozwijające skoczność
„Klasy"
Przybory i urządzenia: kreda, stoper, '/2 boiska do siatkówki podzielonego na
ponumerowane kwadraty - „klasy".
Uczestnicy: liczba zawodników dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Na sygnał prowadzącego zawodnicy w ustalonej
kolejności wykonują skoki z kwadratu środkowego do kwadratów innych.
Każdemu zawodnikowi mierzy się czas próby. Wygrywa ten, który uzyska najlepszy
c/as.
Uwagi metodyczne. Klasy, zabawa znana i lubiana przez dzieci, jest bard/o
dobrym ćwiczeniem w kształtowaniu skoczności i orientacji, zwłaszcza dla młodych
i początkujących zawodników. Bok każdego małego kwadratu, w /ależno-ści od grupy
zawodników, wynosi 0,5 m. Skoki można wykonywać na jednej nodze, z nogi na
nogę, na dwóch nogach.
Utrudnienie. Wykonywanie skoków z kwadratu do kwadratu bez „lądowania" w
kwadracie środkowym, wykonywanie skoków bez przerwy, 2-4 razy przez
wszystkie numerowane kwadraty.
Gry ruchowe rozwijające zwinność
„ Be rek w s l a l o m i e "
Przybory i urządzenia: 2 piłki, 4-6 chorągiewek stojących, boisko do siatkówki.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników.
Organizacja i przebieg wyścigu. Odległość miedzy liniami startu wynosi 2 m,
między chorągiewkami 2-3 m. Przez losowanie zawodnicy jednej drużyny występują
w roli „berków", drugiej uciekają. Po jednym zawodniku z drużyny ustawia się na
liniach startu - na pierwszej uciekający. Na sygnał prowadzącego zawodnik stara się
uciec przeciwnikowi, który go goni. Obaj biegną między chorągiewkami. Pościg
trwa do ostatniej chorągiewki. Jeżeli zawodnik drużyny uciekającej nie pozwoli się
dotknąć, zdobywa dla drużyny l pkt. Je/eli „berek" dogoni uciekającego, to z kolei on
zdobywa punkt dla zespołu, 'lak kolejno startują wszyscy zawodnicy. Po zmianie ról
sumuje się punkty. Wygrywa drużyna, której zawodnicy zdobyli więcej punktów.
61
 6
Uwagi metodyczne. Prowadząc grę z zawodnikami początkującymi, przy do-
borze w pary należy uwzględnić podobne warunki fizyczne. Start może odbywać się
z różnych pozycji. Wyścig powtarza się 2-6 razy. cu ^^ t
Utrudnienie. Uciekający oraz „berek" mają piłki, które prowadzą ustalonym
sposobem. Gimnastyka
Gry ruchowe rozwijające gibkość
„ Wy ś c i g z ł a w k ą g i m n a s t y c z n ą "
Przybory i urządzenia: 2-4 ławki gimnastyczne, boisko do siatkówki.
Uczestnicy, dwie drużyny o równej liczbie zawodników, po 6-8 zawodników.
Organizacja i przebieg wyścigu. Zawodnicy ustawieni są rzędami. Odległość
Gimnastyka jest jednym z podstawowych środków wychowania fizycznego. Obej-
do linii mety 4-6 m. Na sygnał prowadzącego zawodnicy chwytają rękoma za ławkę,
muje ona najbardziej wszechstronny zasób ćwiczeń, które mogą wpływać na
przenoszą ją ponad głowami i stawiają na podłożu po swojej drugiej stronie,
kształtowanie ciała ludzkiego i rozwój zdolności motorycznych. Różnorodność kie-
przechodzą na drugą stronę ławki, ponownie ją chwytają i przenoszą ponad głowami,
stawiają na podłożu itd. Wygrywa drużyna, która szybciej postaci ławkę za linią mety. runków i rodzajów gimnastyki sprawia, że jest ona najbardziej uniwersalnym środ-
Uwagi metodyczne. Zamiast linii mety można określić liczbę przenoszeń ławki kiem wychowania fizycznego. Poprzez ćwiczenia gimnastyczne można kształtować nie
nad głowami, np. 6. Liczba zawodników w drużynie zależy od wymiarów ławki, przy tylko cechy fizyczne człowieka - jego postawę i ruchy, ale również psychikę i
ławce nie powinno być ciasno. charakter. Ruchy gimnastyczne mogą być ruchami naturalnymi (biegi, rzuty, skoki)
Utrudnienie. Wyścig z dwoma ławkami. Zawodnicy stojąc na jednej, przenoszą lub mogą być ruchami wymyślonymi, wyrozumowanymi, nie używanymi w życiu,
drugą, stają na tej, którą przenieśli, i przenoszą tę, na której uprzednio stali, i tak na jak np. uniki, czy też złożone ćwiczenia ramion. Mogą też być ćwiczeniami
przemian. Wyścig powtarza się 2-4 razy, zmieniając ustawienie (bok) drużyn w porządkowymi, niezbędnymi dla dobrej organizacji zajęć wychowania fizycznego-
stosunku do ławki. Użycie w ćwiczeniach gimnastycznych przyborów i przyrządów zwiększa zasób
ruchów gimnastycznych.

Rodzaje gimnastyki
W 1952 r. w Krakowie wprowadzono podział gimnastyki na rodzaje, który obo-
wiązuje do chwili obecnej. Są to następujące rodzaje:
1) gimnastyka podstawowa,
2) sport gimnastyczny,
3) gimnastyka pomocniczo-specjalna,
4) gimnastyka lecznicza.

Gimnastyka podstawowa

Zawiera taki zasób ćwiczeń, który bezpośrednio służy ogólnemu przygotowaniu

fizycznemu: wzmocnieniu zdrowia i równowagi psychicznej oraz prawidłowości
budowy ciała ludzkiego i jego ruchów. Gimnastyka podstawowa w wieku dziecięcym
i młodzieńczym odgrywa rolę głównego bodźca rozwojowego. Jest ona
podstawowym rodzajem ćwiczeń w przedszkolach i szkołach. Ponadto znajduje za-

63
stosowanie w wychowaniu fizycznym osób dorosłych, a także w różnych dyscyplinach
sportowych. W gimnastyce podstawowej wyróżnia się następujące okresy:
1) dla dzieci w wieku przedszkolnym (3-7 lat),
2) dla dzieci w wieku szkolnym (7-11 lat),
3) dla dzieci w wieku średnim szkolnym (12-15 lat),
4) dla dzieci w wieku starszym szkolnym (15-18 lat),
5) dla dorosłych, w zależności od wieku i przygotowania fizycznego (od 60
roku życia tzw. gimnastyka geriatryczna).
Zgodnie z Uchwałą Ogólnopolskiej Konferencji Gimnastycznej zadania gim-
nastyki podstawowej są następujące:
- dostarczenie bodźców do wszechstronnego rozwoju psychofizycznego w
różnych okresach rozwojowych,
- kształcenie nawyków ruchowych i cech motorycznych potrzebnych do
życia, pracy i zdrowia,
- harmonijny rozwój układu ruchowego i jego funkcji,
- kształcenie charakteru i osobowości ćwiczących.
Sport gimnastyczny
Obejmuje zasób ćwiczeń, które muszą być bardzo precyzyjnie wykonane i
służą rywalizacji sportowej zawodników. Sport gimnastyczny składa się z trzech
rodzajów wyczynu gimnastycznego:
1) gimnastyki sportowej (dla kobiet i mężczyzn),
2) gimnastyki akrobatycznej (dla kobiet i mężczyzn),
3) gimnastyki artystycznej (dla kobiet).
Każdy z wymienionych rodzajów sportu gimnastycznego jest odrębną dyscypliną
sportową i zawiera poszczególne konkurencje. W zależności od klasy sportowej
układy ćwiczeń w poszczególnych konkurencjach posiadają odpowiedni stopień
trudności.
Gimnastyka sportowa. Wyróżnia się w niej następujące klasy:
- klasa III,
- klasa II,
- klasa I,
- klasa mistrzowska (krajowa i międzynarodowa).
W zależności od poziomu wyćwiczenia i uzyskanych wyników na podstawie
jednolitej klasyfikacji sportowej zawodników dzieli na poszczególne klasy sportowe.
W gimnastyce sportowej są odrębne konkurencje dla mężczyzn i kobiet.
Konkurencje dla mężczyzn: ćwiczenia wolne, na drątku, na poręczach o rów-
nych żerdziach, na kółkach i na koniu z łękami oraz skoki.
Konkurencje dla 4cobiet: ćwiczenia wolne, ćwiczenia na równoważni, ćwiczenia
na poręczach o nierównych żerdziach i skoki. _
W czasie zawodów zespoły sędziowskie oceniają za pomocą punktów jakość
wykonywania ćwiczeń obowiązkowych i własnego układu. Biorą pod uwagę pra-
widłowość wykonania: pewność, lekkość, rytm, dokładność i sposób wykonania
poszczególnych elementów (siła, zamach, swoboda itp.), wrażenie za całość ćwi-
czenia. Najwyższą oceną za wykonanie jest 10 punktów. Za wszystkie błędy odlicza
się od 10 punktów punkty karne. W zależności od tego, w jakim stopniu na-
64
stąpiło odchylenie od prawidłowego ćwiczenia, błędy dzieli się na: małe, średnie,
duże i błędy niewykonania.
Wielkość błędu
Strata punktów
mały
średni 0,1-0,2
duży 0,4-0,5
błąd niewykonania l
wartość całego elementu
Sędziowanie jest jawne. Przy czterech sędziach oceny skrajne (najwyższą i naj-
niższą) odrzuca się. Z 2 pozostałych ocen wyciąga się średnią arytmetyczną.
Regulamin w poszczególnych konkurencjach każdego rodzaju sportu gimna-
stycznego określa błędy w sposób bardzo precyzyjny. We wszystkich trzech rodzajach
sportu gimnastycznego w początkowym okresie nauczania stosuje się zasób
ćwiczeń z gimnastyki podstawowej. Dopiero po osiągnięciu odpowiedniego ogólnego
rozwoju fizycznego ćwiczących i ich podstawowych umiejętności ruchowych
wprowadza się stopniowo trening specjalistyczny. W treningu specjalistycznym stosuje
się odpowiednio wybrane środki i metody nauczania ćwiczeń - od form zabawowych
do ścisłych. W sporcie gimnastycznym ścisła metoda nauczania ćwiczeń fizycznych
jest metodą zasadnic/ą.
Gimnastyka akrobatyczna. Cechą charakterystyczną gimnastyki akrobatycznej
sportowej jest to, że zawiera ćwiczenia wolne akrobatyczne lub zespołowe o różnej
skali trudności: od przewrotów w przód, które są traktowane jako powiązanie za-
sadniczych ćwiczeń o większej skali trudności, do ćwiczeń technicznie niezmiernie
skomplikowanych, np. salto z prostym krzyżem.
Ćwiczenia dzielą się na układy statyczne - np. piramidy wieloosobowe - i ćwi-
czenia dynamiczne - ćwiczenia w ruchu: przerzuty, wychwyty, salta ze śrubą itp. W
ćwiczeniach wieloosobowych obowiązuje absolutna zgodność ruchu.
Gimnastyka artystyczna. Gimnastyka artystyczna sportowa odbywa się w
różnych konkurencjach: indywidualnie i w zespołach wieloosobowych. Ćwiczenia
powinny być wykonywane /, muzyką. Ruchy muszą być harmonijne, pełne
wdzięku, wyraziste i zgodne z muzyką. Układy ćwiczeń mogą odbywać się L
szarfą, piłkami, obręczą, maczugą itd.
Gimnastyka pomocniczo-specjalna
Gimnastyka pomocniczo-specjalna dzieli się na 2 rodzaje:
1) gimnastykę w zakładach pracy,
2) gimnastykę pomocniczą specjalną w pos/c/ególnych dyscyplinach sportu.
Gimnastyka w zakładach pracy. Wprowadzenie ćwiczeń rekreacyjnych w czasie pracy
ma na celu:
- poprawę zdrowia i samopoczucia ćwic/.ących,
- zapobieganie wypadkom w c/asic pnicy,
- zwiększenie wydajności pracy.
Ćwiczenia w zakładach pracy są c/.esto dla wielu osób jedyną formą uprawiania
kultury fi/.yc/nej i ich dodatnie oddziaływanie na organizm ćwiczących może
65

być zachętą do uprawiania kultury fizycznej w innej formie, np. codziennej gimna-
styki porannej czy też uczestniczenia w zorganizowanych zajęciach rekreacyjnych
poza pracą. Przy organizacji ćwiczeń w czasie pracy należy uwzględnić warunki
pracy w zakładzie, układ dnia pracy, charakter pracy (właściwości pozycji i wyko-
nywanych ruchów) oraz stopień i rodzaj wysiłku przy pracy. Kryteria oceny wysiłku
psychofizycznego w czasie pracy:
- ilość i czas powstawania wysiłku fizycznego w czasie pracy,
- stopień napięcia psychicznego,
- tempo pracy,
- pozycja ciała przy pracy,
- jednostajność pracy,
- hałas, wibracje, stopień zanieczyszczenia powietrza, oświetlenie miejsca
pracy.
Najbardziej skuteczną formą gimnastyki w czasie pracy jest gimnastyka wpro-
wadzająca w tok dnia pracy (5-10 minut) lub przerwy gimnastyczne (pierwsza
przerwa w I połowie dnia pracy, druga przerwa w II połowie dnia pracy), czas zajęć 5-
7 minut. Przerwy gimnastyczne stosuje się po wystąpieniu pierwszych oznak
znużenia, ale przed pojawieniem się obniżenia wydajności pracy. Najczęściej stoso-
wane formy ćwiczeń to: zabawy i gry ruchowe, ćwiczenia gimnastyczne i elementy
rytmiczno-taneczne. Najczęściej stosowane rodzaje ćwiczeń to:
1) ćwiczenia RR i NN o małym natężeniu,
2) ćwiczenia poprawiające postawę,
3) ćwiczenia RR i NN o większym natężeniu,
4) ćwiczenia tułowia i szyi,
5) ćwiczenia ożywiające, zabawy, gry, podskoki, bieg i elementy tańca,
6) ćwiczenia specjalistyczne przeciwdziałające skutkom zmęczenia postawy
wywoływanego określonym rodzajem pracy,
7) ćwiczenia końcowe uspokajające i odprężające.
Gimnastyka lecznicza
Jest jednocześnie podstawowym działem kinezyterapii. Kinezyterapia obejmuje
całokształt wiedzy związanej z leczeniem za pomocą ruchu. W dzisiejszym pojęciu
rehabilitacja lecznicza jest rehabilitacją kompleksową: funkcjonalną i społecz-no-
zawodową. Gimnastyka lecznicza jako czynnik terapeutyczny ma za zadanie
usunąć albo zatrzymać proces chorobowy toczący się w organizmie człowieka. Sto-
sowanie gimnastyki leczniczej wymaga, oprócz znajomości terminologii gimna-
stycznej i metodyki przeprowadzenia ćwiczeń z osobami zdrowymi, również znajo-
mości kinezyterapii.
Obecnie gimnastyka lecznicza jest stosowana w większości specjalności me-
dycznych, m.in. w chorobach urazowo-ortopedycznych, reumatologicznych, neuro-
logicznych, internistycznych itd.
Gimnastyka lecznicza w chorobach neurologicznych. W przypadkach chorób
neurologicznych niezmiernie trudno jest wyodrębnić poszczególne grupy ćwiczeń
leczniczych, nie podając konkretnych przypadków chorobowych. Przywracanie
czynności ruchowych za pomocą ćwiczeń gimnastyki leczniczej ma miejsce po
uszkodzeniach rdzenia i po uszkodzeniach nerwów obwodowych. Czynności ru-
66
chowe ulegają zniesieniu czy zaburzeniu w przypadkach, gdy nastąpiło uszkodzenie
ośrodkowego czy obwodowego układu nerwowego bądź samych narządów ruchu. W
organizmie człowieka wykonawcą czynności ruchowych jest efektor.
Analizatorem i przenosicielem impulsów ruchowych jest układ nerwowy - ośrod-
kowy i obwodowy. Zniszczenie komórek rogów przednich rdzenia kręgowego po-
woduje wiotkie porażenie mięśni, które są zaopatrywane przez włókna nerwowe
pochodzące z tych rogów, np. po chorobie Heinego-Medina.
Uszkodzenie nerwów obwodowych może nastąpić np. po złamaniu uszka-
dzającym nerw w ranie ciętej. Następuje przerwanie łączności mięśnia z komórką
przedniego rogu rdzenia i powstaje wiotkie porażenie mięśnia z postępującym jego
zanikiem i porażeniem.
Mięsień pozbawiony nerwu zanika, gdyż przestaje być mięśniem czynnym,
pracującym. Stan bezczynności mięśnia, jeśli trwa długo, może być nieodwracalny.
Celem wszystkich zabiegów gimnastyki leczniczej w początkowym okresie choroby
jest opóźnienie procesów zwyrodnieniowych mięśnia, zachowanie możliwie jak
najpełniejszego ruchu w stawie, odpowiednie ułożenie przeciwprzykurczowe i za-
pobieganie nadmiernemu rozciągnięciu mięśnia. To wskazanie, jak i wiele innych, jest
uwzględniane w ćwiczeniach indywidualnych i zespołowych. Głównym celem
ćwiczeń zespołowych jest utrzymanie dobrego stanu całego organizmu.
Systematyka ćwiczeń leczniczych wyróżnia dwa główne rodzaje ćwiczeń: ćwi-
czenia bierne i ćwiczenia czynne; całą czynność „treningu" mięśnia od bezwładu do
jego fizjologicznych możliwości określa się jako reedukacja mięśniowa (odnowa
mięśnia).
Pojawienie się u pacjenta ruchu dowolnego, nawet jeszcze bardzo słabego (czy
nawet tylko napięcia mięśniowego świadomego), rozpoczyna cykl ćwiczeń czyn-
nych (najpierw w odciążeniu, potem czynnych właściwych i na końcu ćwiczeń z
oporem).
W ćwiczeniach zbiorowych jako odciążenie słabych grup mięśniowych stosuje się
takie pozycje wyjściowe do ćwiczeń, w których słabszym mięśniom jest łatwiej
pracować, np. ruch zgięcia w stawie biodrowym łatwiej jest wykonać leżąc na boku
niż leżąc na plecach, przy czym kończyna wykonująca ruch powinna leżeć bezpo-
średnio na podłożu.
W ćwiczeniach z oporem wykorzystuje się piłki lekarskie, hantle. Spastyczne
porażenie polega na zaburzeniu synchronizacji pracy między mięśniami agonistycz-
nymi i antagonistycznymi. Skurcz spastyczny najczęściej nadmiernie napina mię-
s'nie zginacza w taki sposób, że nie można płynnie wyprostować stawu i ruch staje się
nieefektywny (szarpany).
Kinezyterapia bywa bardzo skuteczna w leczeniu chorób neurologicznych, które
najczęściej powodują duży stopień kalectwa i bardzo często dotyczą dzieci. Im
właściwiej będzie przebiegało usprawnianie lecznicze dzieci dotkniętych chorobami
neurologicznymi, tym mniejsze będą uszkodzenia czynności narządu ruchu w
wieku późniejszym.
Gimnastyka lecznicza w chorobach narządu ruchu i w chorobach ortopedycznych.
W następstwie urazu - nagłego zadziałania siły - następuje różnego stopnia
anatomiczno-czynnościowe uszkodzenie ciała. Rodzaje urazów to: stłuczenia,
zwichnięcia, skręcenia, złamania, rozerwania itd.
Najpierw następuje postępowanie chirurgiczno-ortopedyczne operacyjne lub
zachowawcze (unieruchomienie, najczęściej gipsowe). Od początku postępowania
67
lekarskiego gimnastyka lecznicza jest ważnym czynnikiem w leczeniu urazów na-
rządu ruchu.
Już w czasie unieruchomienia w gipsie odpowiednio dobrane ćwiczenia ogólnie
usprawniające zapobiegają powikłaniom pourazowym miejscowym, ogólno-
ustrojowym i psychicznym.
W chorobach narządu ruchu, w zależności od rodzaju wady rozwojowej, stosuje
się różne rodzaje ćwiczeń leczniczych.
Choroby ortopedyczne są to wady narządu ruchu, które mogą powstać we
wszystkich okresach rozwojowych życia człowieka, zarówno w życiu płodowym, jak
i późniejszym (np. wrodzone zwichniecie stawów biodrowych, wady postawy, stany
zapalne, zwyrodnienia kostno-stawowe, następstwa urazów itd.).
Ortopedia łączy się z wieloma innymi specjalnościami medycznymi, jak: reu-
matologia (zwyrodnienia kostno-stawowe), neurologia, chirurgia itd.
Zakres gimnastyki leczniczej w chorobach ortopedycznych jest bardzo duży.
Każdy przypadek choroby ortopedycznej ma swoje wskazania i przeciwwskazania
ogólne i specjalne.
Ogólne zasady kinezyterapii w poszczególnych rodzajach chorób ortopedycz-
nych zawarte są w odnośnej literaturze fizjoterapii. W chorobach urazowo-orto-
pedycznych najczęściej występuje długi okres unieruchomienia (np. po złamaniu
uda pełny zrost następuje na ogół po 12 tygodniach). Sprzyja to zmianom destruk-
cyjnym narządu ruchu.
Niepokój pacjenta o swój stan zdrowia, możliwości życiowe, pracę, wygląd es
tetyczny powinny być przez cały zespół rehabilitacyjny odpowiednio zneutralizo
wane. W każdym przypadku należy liczyć się z indywidualnymi cechami chorego
wiążącymi się z jego osobowością, urazem psychicznym powstałym na tle urazu
czy choroby, trzeba się starać ułatwić mu powrót do równowagi psychicznej. (Te
sprawy również powinien uwzględnić fizjoterapeuta prowadzący gimnastykę lecz
niczą). _ Gimnastyka lecznicza w przypadku chorób reumatycznych nie powinna prze-
Do najcięższych przypadków urazowych należą: urazy rdzenia kręgowego z
porażeniami rąk i nóg, z nietrzymaniem moczu i kału, amputacje obustronne kończyn i
wszystkie inne urazy, których skutkiem jest unieruchomienie pacjenta w łóżku,
utrudnienie samoobsługi i przemieszczania.
Gimnastyka lecznicza w chorobach ginekologicznych oraz położnictwie. Gim-
nastyka lecznicza w różnych okresach ciąży ma za zadanie pomóc kobiecie ciężarnej
w utrzymaniu dobrego samopoczucia, zapewnieniu dobrej sprawności fizycznej i w
przebiegu porodu. Po porodzie celem gimnastyki leczniczej jest wzmocnienie tych
grup mięśniowych, które na skutek ciąży i porodu zostały rozciągnięte (głównie
mięśnie brzucha i dna miednicy). Gimnastyka lecznicza w ginekologii przede
wszystkim jest stosowana po operacjach ginekologicznych i, jeśli jest to możliwe,
również przed tego rodzaju operacjami, jako przyuczenie pacjentki do ćwiczeń,
które będzie musiała wykonywać po dokonanym zabiegu.
Celem gimnastyki pooperacyjnej po zabiegach ginekologicznych jest zapobie-
ganie powikłaniom pooperacyjnym płucnym (zapalenie płuc) i krążeniowym (za-
krzepy).
Gimnastyka lecznicza w chorobach serca. Gimnastyka lecznicza w chorobach
serca jest stosowana zarówno po zawałach mięśnia sercowego, jak i w innych scho-
rzeniach serca w okresach wczesnych. Zasób ćwiczeń obejmuje ćwiczenia całych
grup mięśniowych kończyn wykonywane przy jak najmniejszym wysiłku. Kończy-
68
ny położone na podłożu, ćwiczą tylko dłonie i stopy. Ponadto stosuje się ćwiczenia
oddechowe i rozluźniające. Natężenie ćwiczeń powinno być niewielkie, tempo wolne.
Rodzaj ćwiczeń - kształtujący, o charakterze dynamicznym. Ćwiczenia o akcentach
statycznego napięcia mięśniowego są sporadyczne. Wszystkie ćwiczenia po
zawałach mięśnia sercowego w okresach wcześniejszych i późniejszych powinny
odbywać się przy kontroli tętna i ciśnienia krwi. Wartości te trzeba umieć odpowiednio
ocenić. Podstawowym warunkiem jest stała konsultacja prowadzącego
gimnastykę leczniczą z lekarzem prowadzącym chorego - kardiologiem. Zasadą
ogólną jest stopniowanie wysiłku i właściwa ocena samopoczucia pacjenta w trakcie
ćwiczeń. Kontrolowanie wysiłku ćwic/ącego obowiązuje we wszystkich przypadkach
kardiologicznych.
Głównym elementem dawkowania wysiłku jest stopniowa zmiana pozycji wyj-
ściowej do ćwiczeń. Od leżenia, poprzez siady do słania. U pacjenta z chorobami
kardiologicznymi czas ćwiczeń i próg możliwości wysiłku nie może zostać prze-
kroczony.
Gimnastyka lecznicza w chorobach reumatycznych. Z chorób ogólnie określa-
nych jako choroby reumatyczne najczęstsze jest reumatoidalne zapalenie stawów,
tzn. gościec przewlekły postępujący, gościec tkanek miękkich, mięśniowy, choroby
zwyrodnieniowe stawów.
W większości przypadków chorób reumatycznych obok leczenia farmakolo-
gicznego i operacyjnego stosuje się leczenie gimnastyką oraz innymi środkami ki-
nezyterapii. W zależności od zaawansowania choroby oraz miejsca przebywania
chorego (dom, przychodnia, szpital, sanatorium) stosuje się specjalnie opracowane
zasoby ćwiczeń. W ćwiczeniach tych ogólną zasadą jest odciążenie stawów i dobór
pozycji do ćwiczeń, w której sprawiają one jak najmniej bólu i w której można je
przeprowadzić w jak najpełniejszym zakresie.
ciążać chorych stawów, ale powinna natomiast likwidować przykurczę i zapobiegać
dalszemu zniekształcaniu stawów. Ruchy powinny być wykonywane dokładnie, w
istniejącym zakresie ruchu i zachowywać właściwy rytm, pozwalający na pra-
widłową pracę mięśni.
Czas odpoczynku powinien mniej więcej odpowiadać czasowi pracy mięśnia. W
miarę poprawy funkcji stawów liczba powtórzeń wzrasta. Poprawia się siła skurczu
mięśni i funkcja stawów. Ćwiczenia lecznicze w chorobach reumatycznych nie
powinny odbywać się w ostrym stadium choroby. O rozpoczęciu ćwiczeń decyduje
lekarz.

7 pływanie itd. Ac ykl i cz n ym i ćwiczeniami będą: rzuty, skoki, elementy techniczne w
Zasób ćwiczeń gimnastyki
podstawowej. Terminologia,
systematyka i rodzaje ćwiczeń
fizycznych. Gimnastyka lecznicza
Gimnastyka podstawowa ma na celu ogólny psychomotoryczny. rozwój ćwi-
czących, poprawienie stanu zdrowia i hartowanie organizmu. Gimnastyka podsta-
wowa obejmuje wiele najrozmaitszych ćwiczeń fizycznych, niezbędnych do pra-
widłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Część z nich służy ćwiczącym we
wszystkich okresach życia. Zasób ćwiczeń z gimnastyki podstawowej był wzorem, z
którego po zmodyfikowaniu powstały poszczególne rodzaje ćwiczeń stosowanych w
usprawnianiu leczniczym. Terminologia gimnastyczna to skrócony opis ćwiczeń.
Fachowe nazewnictwo gimnastyczne powinno być krótkie, logicznie skonstruowane i
zrozumiałe. Ćwiczenia gimnastyczne są podstawowym środkiem w nauczaniu
wychowania fizycznego i w treningu sportowym. Ćwiczenia gimnastyczne zostały
podzielone na poszczególne grupy przy zastosowaniu różnych kryteriów. Wśród
istniejących podziałów ćwiczeń gimnastycznych nie ma takiego, który uwzględ-
niałby wszystkie cechy ćwiczeń fizycznych rozpatrywane z punktu widzenia anato-
micznego, fizjologicznego, psychologicznego i metodycznego. Wieloaspektowa
analiza ćwiczenia to przede wszystkim uwzględnienie następujących kryteriów:
1. Pod względem anatomicznym są to ruchy poszczególnych części ciała ludz-
kiego (tułowia i głowy, kończyn dolnych i górnych). Ruchy w wymienionych od-
cinkach ciała mogą być wykonywane przez różne grupy mięśniowe i odbywać się w
różnych stawach i z różnych pozycji wyjściowych.
2. Pod względem fizjologicznym ruchy mogą być bardzo różne, np. ruchy o
różnych rodzajach napięcia mięśniowego: statyczne lub dynamiczne; ćwiczenia o
różnej intensywności pracy wykonywanej przez określone grupy mięśni; ćwiczenia o
określonej intensywności: umiarkowanej, dużej, naprzemiennej; ćwiczenia o
różnym czasie trwania wysiłku mięśniowego: wysiłek może trwać długo lub krótko,
może dotyczyć tylko fizjologicznych aspektów albo angażować również sferę
psychiczną człowieka. Jeżeli wysiłek jest za duży, to nie tylko męczy fizycznie, ale
również zniechęca psychicznie do ćwiczeń, wywołując stan znużenia lub zniechę-
cenia. Wzbudza u ćwiczącego stan wątpliwości co do swoich możliwości fizycznych
i odwrotnie. Zbyt małe wysiłki zniechęcają, nie dają ćwiczącym pełnej satysfakcji,
gdyż ich możliwości ruchowe są o wiele większe.
3. Ćwiczenia o wybitnych cechach psychologicznych to ćwiczenia ożywiające,
uspokajające, wyścigi itd.
Każda z wymienionych grup ćwiczeń ma zatem aspekty anatomiczne, fizjolo-
giczne itd. Istnieją ruchy, które powtarzają się wielokrotnie, ale zawsze zachowują
70
swoją kolejność. Są to ruchy c y k l i c z n e , takie jak: chód, bieg, wiosłowanie,
grach zespołowych sportowych, wolne ćwiczenia gimnastyczne itd.
Pod względem rozwijania przez ćwiczenia zdolności motorycznych wyróżnia się
ćwiczenia siłowe, gibkościowe, wytrzymałościowe itd. Dla celów treningowych w
poszczególnych konkurencjach sportowych różnych dyscyplin sportu ćwiczenia
fizyczne są usystematyzowane jeszcze inaczej. Zawsze jednak powinny uwzględ-
niać, obok ruchów specyficznych dla danej dyscypliny sportowej, rozwój wszystkich
zdolności motorycznych jako podstawy ogólnego rozwoju organizmu. Dla celów
treningu sportowego, wyczynowego stosuje się m.in. systematykę ćwiczeń
opracowaną przez Fidelusa i Kocjasza, którzy podzielili ćwiczenia według funkcji
grup mięśniowych i płaszczyzn ruchu w sześciu pozycjach wyjściowych: w staniu, w
klęku, w siadzie, w leżeniu, w podporach i w ruchach lokomocji. W każdej z wy-
mienionych pozycji wyjściowych autorzy uwzględnili: ćwiczenia wolne, z partnerem,
z przyborem, ćwiczenia na przyrządach i ćwiczenia izometryczne.
Autorzy „Atlasu ćwiczeń", w którym jest przedstawiona ta systematyka,
posługiwali się powszechnie przyjętym w gimnastyce słownictwem wg L. Mazurka.
Istnieje wiele innych podziałów ćwiczeń przydatnych w praktyce wychowania
fizycznego.
Gimnastyka lecznicza działa na organizm człowieka za pomocą fizjologicznego
bodźca, jakim jest ruch. Działanie ruchu nie ogranicza się tylko i wyłącznie do
narządu ruchu, obejmuje ono również narządy wewnętrzne, układ nerwowy, prze-
mianę materii itd. Podobnie dzieje się w organizmie każdego ćwiczącego - zdrowego
czy chorego.
Gimnastyka lecznicza ma swoją własną systematykę ćwiczeń. Pod względem
organizacyjnym ćwiczenia dzielą się na ćwiczenia i n d yw i d u a l n e i z e-
s poł owe. Pod względem anatomiczno-fizjologicznym działania na niepełno-
sprawny organizm ćwiczącego ćwiczenia dzielą się na działające: miejscowo (prze-
ważnie indywidualne) i ogólnie (przeważnie zespołowe). W zależności od charakteru i
rodzaju schorzenia ćwiczenia d z i a ł a j ą c e o gó l n i e podnoszą ogólną adaptację
ćwiczącego do wszelkich wysiłków, również do tych, które związane są z życiem
codziennym. Ćwiczenia d z i a ł a j ąc e mi ej scowo bezpośrednio wpływają na
uszkodzony narząd (np. ćwiczenia po złamaniu nogi) czy mało wydolny układ
wewnętrzny (np. niewydolny układ oddechowy). Zarówno ćwiczenia miejscowe,
jak i ogólne usprawniają korelacje fizjologicznych mechanizmów u ćwiczącego,
przyczyniając się do wytworzenia potrzebnych w życiu codziennym kompensacji
ruchowych i lepszego działania układów wewnętrznych człowieka. Ćwiczenia
indywidualne w kinezyterapii mają bardzo szczegółową systematykę. Główny podział
tych ćwiczeń to podział na ćwiczenia bierne i ćwiczenia czynne.
Ogólne usprawnienie pacjenta osiąga się poprzez następujące rodzaje ćwiczeń:
ćwiczenia ogólnie usprawniające (na sali chorych, na sali gimnastycznej, na ze-
wnątrz budynku - w terenie), ćwiczenia w wodzie (przede wszystkim w basenie)
oraz przez naukę chodzenia, która obejmuje ćwiczenia specjalne o charakterystycznej
metodyce nauczania.
Sposób prowadzenia odnośnych zajęć ma swój pierwowzór w metodyce wy-
chowania fizycznego, a literatura fachowa wychowania fizycznego zawiera wiele
ćwiczeń, które można zmodyfikować, dostosowując je do potrzeb usprawniania
71
leczniczego. Dla potrzeb gimnastyki podstawowej oraz dla potrzeb gimnastyki Podstawowe elementy ćwiczenia:
leczniczej najbardziej przydatna jest systematyka ćwiczeń wg L. Mazurka. Syste- - pozycja wyjściowa (stojąca, siedząca, klęk, siad itd.),
matyka ta uwzględnia cztery główne grupy, w których zawarte są wszystkie ćwi- - rodzaj ruchu pod względem anatomicznym (ćwiczenia ramion, tułowia)
czenia (cały materiał ćwiczebny). oraz charakter i rodzaj ruchu: wznos, wymach, rzut,
Ćwiczenia porządko-
wo-dyscyplmujące ćwiczenia kształtujące Ćwiczenia stosowane Ćwiczenia - kierunek i amplituda ruchu (przodem do położenia, w bok itd.),
użytkowo-sportowe uzupełniające
- kolejność wykonania ruchów (wznos ręki, wymach nogi, skłon głowy),
1. Ćwiczenia równo- 1. Gry i zabawy
ważne 2. Elementy taneczno-- - tempo, w jakim mają być wykonywane poszczególne ruchy - rozliczenie
2. Zwisy i podpory ruchowe ćwiczenia (szybko, wolno, z zatrzymaniem w jakiejś fazie ruchu),
3. ćwicz, zwinnościo- 3. Elementy ćwiczeń
wo-akrobat. utylitarnych - pozycja końcowa ćwic/enia.
4. Rzuty, chwyty^ 4. Ćwiczenia
5. Czołgania korekcyjne Wszystkie poszczególne elementy ćwiczenia w całości decydują o jego charak-
6. Skoki terze. Opis ćwiczenia z przyborem czy na przyrządzie wymaga dodatkowego opisu
7. Biegi. szczegółów związanych z ruchem o dodatkowym obciążeniu ciała (hantle, piłka le-
1. Elementy musztry karska, równoważnia, drążek itd.).
2. Ustawienie do
ćwiczeń pk. - pozycja końcowa
3. Ćwiczenia
porządkowe b) ćwiczenia tułowi
Przyjęte skróty: P - prawa
c) ćwiczenia ram 3. Podział ze 2. Podział ze względu
N - noga L - lewa
d) ćwiczenia nóg względu NN - nogi
R NL - noga lewa
na charakter rucnu: na swobodę wyko-
nywania ćwiczenia:
R - ręka
R R L - ręka lewa
a) ćwiczenia siłowe
b) ćwiczenia sHowo-- a) ćwiczenia wolne - ręce pw. - pozycja wyjściowa
gibkościowe b) ćwiczenia z przy- - tułów
c) ćwiczenia rozluź- borami
niające c) ćwiczenia z przy- Główne zasady zapisywania ćwiczeń gimnastycznych:
rządami
Zadania Zadania Zadania Zadania 1. Opis ćwiczenia powinien być możliwie krótki, ale dokładny.
1. Organizacja zajęć
1. Harmonijny rozwój ciała, cech fizycznych i 1. Kształtowanie pra- 1. Kształtowanie ruchów 2. Odpowiednio określić pozycję wyjściową i właściwie nazwać kolejno na-
motorycznych, położenie ciała w przestrzeni
2. Pedagogiczne 2. Wyrażanie rytmu i czucia
widłowej postawy i
czynności lokomocji
utylitarnych (użyt-
kowo-sportowych)
stępujące po sobie w ćwiczeniu elementy.
podporządkowanie
ćwiczących 3. Korekcja postawy człowieka oraz cech 2. Kształcenie słuchu i 3. Ustalić kolejność lub równoczesność i następstwo zachod/ących w ćwiczeniu
prowadzącemu fiz. i motorycznych psychiki (gry, zabawy i
3. Właściwe posługiwa-
4. Wyrobienie koordynacji i płynności ruchu przez dobór ćw. z tańce) ruchów. Łączność ruchów określa się przyimkiern „z" lub „i".
naturalnymi
nie się sprzętem elementami ruchu 3. Nauka elementów 4. Jeżeli jeden z równocześnie wykonywanych ruchów jest ruchem podstawo-
Ryć. 9. Główne grupy materiału poszczególnych
ćwiczebnego i ich podział pod względem metodycznym.
2. Oddziaływanie
wychowawcze,
dyscyplin sportowych wym, to z drugim ruchem łączy się go przyimkiem „z", np. skłon T z przenosern
(przez taktykę gry
kształcenie siły woli, kształtowanie RR w bok itd.
wytrwałości i ambicji intelektu)
sportowych 5. Droga ruchu powinna być podawana wtedy, kiedy ruch ma być wykonany
Systematyka ćwiczeń fizycznych wiąże się z inaczej niż najkrótszą drogą, np. RR przodem w bok.
terminologią gimnastyczną. Terminologia gimnastyczna jest potrzebna zarówno do 6. W ćwiczeniach obowiązuje kolejność ruchu zgodnie z opisem, np.:
właściwego opisania ćwiczenia w literaturze fachowej, jak i do korzystania z tej
literatury. Każde ćwiczenie gimnastyczne ma określony sens. Powtórzenie ćwiczenia, pw. - stojąca, RR w bok,
jego odtworzenie praktyczne, przećwiczenie wywiera na organizm ćwiczącego 1 - RR w przód,
konkretny wpływ. Złe zrozumienie ćwiczenia powoduje inną jego interpretację i 2 - RR dołem w bok,
wywiera inny wpływ na organizm ćwiczącego. Nieraz drobna nawet zmiana treści 3 - RR na kark,
ćwiczenia tworzy inne ćwiczenia, np. bardziej utrudnione czy ułatwione, 4 - pw. (RR w bok).
nieszkodliwe czy wręcz szkodliwe dla organizmu ćwiczącego. Przykładowy opis ćwiczenia trudniejszego koordyiuicyjnie:
Zasady opisu ćwiczenia gimnastycznego (wolnego). W celu dokładnego opisu
ćwiczenia niezbędne jest określenie wszystkich elementów składowych całości pw. - stojąca, PR w bok, LR w górę.
ćwiczenia i możliwie dokładnej charakterystyki tych elementów. 1 - przenoś PR w gór?,
2 - skłon T z przenosem RR w tył,
3 - wyprosi T, RR w bok,
72 4 - podskok obunóż i klaśniede nad glmv,-|,
5 - przysiad podparty,
6 - pw. (stojąca, PR w bok, l.R w gore).

73
 P oz yc j a w yj ś c i o w a w ćwiczeniu rozpoczyna ćwiczenie. P oz yc j a
k o ń c o w a ćwiczenia kończy dane ćwiczenie. Pomiędzy pozycją wyjściową a
końcową wykonywany jest ruch określony przez treść ćwiczenia. Pozycja wyjściowa
i pozycja końcowa jest statycznym układem ciała, który należy utrzymać
nieruchomo, w prawidłowy sposób określony rodzajem pozycji. Zarówno pozycję
wyjściową, jak i pozycje końcową w ćwiczeniu określa się, ale ruch wykonywany
pomiędzy tymi pozycjami rozlicza się na poszczególne fazy.
Różnica pomiędzy ćwiczeniem a układem ćwiczeń. Ć w i c z e n i e jest to
zmiana układu ciała od określonej pozycji wyjściowej do określonej pozycji końcowej.
U k ł a d ć w i c z e ń jest to połączenie kiłku ćwiczeń w pewien układ. Poszcze-
gólne ćwiczenia w układzie ćwiczeń są tak połączone, że pozycja końcowa każdego
ćwiczenia jest pozycją, od której rozpoczyna się ćwiczenie następne. Wszystkie
ćwiczenia w układzie mają wspólną miarę muzyczną. Mogą być rozliczane w takt
walca, marsza itp. Najlepiej, gdy układ ćwiczeń odbywa się przy muzyce, która dodaje
wyrazistości ruchom ćwiczącego.
Przed wykonaniem układu i po wykonaniu układu obowiązuje pozycja „bacz-
ność". Całość układu ocenia się do 10 punktów. Układ ćwiczeń można opracować
również dla zespołu osób chorych (szczególnie dla młodzieży i osób młodych).
Osoby ćwiczące układ mogą mieć różny poziom sprawności ruchowej. Treść
układu - zasób ćwiczeń, z których układ ma się składać - można opracować tylko
wówczas, gdy ma się konkretny obraz możliwości ruchowych poszczególnych ćwi-
czących. Wtedy dopiero opracowuje się poszczególne elementy układu, nieszkodliwe
dla nikogo, ładne i dobrane do melodii, tak że wcale nie muszą być demonstracją
kalectwa. Przygotowanie takiego układu „pokazowego" wymaga bardzo dużo pracy.
Terminologia gimnastyczna używana podczas prowadzenia lekcji wycho-
wania fizycznego i na zajęciach gimnastyki leczniczej. Ścisłych określeń gimna-
stycznych należy nauczać stopniowo, ale systematycznie. Aby komendy mogły być
zrozumiałe przez ćwiczących, początkowo należy posługiwać się wszystkimi meto-
dami nauczania (pokaz, słowne objaśnienia, poprawianie ruchu itd.).
Na zajęciach gimnastyki leczniczej ćwiczący mają często trudności w szybkim
zrozumieniu ćwiczenia, jeżeli sposób przekazania ćwiczenia nie jest dostosowany do
możliwości ćwiczącego. Tylko kunszt pedagogiczny prowadzącego zajęcia może
przyczynić się do właściwego zaangażowania się ćwiczących w zaplanowany zasób
ćwiczeń leczniczych.
Cały materiał ćwiczebny z gimnastyki podzielony jest na IV grupy:
I. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące.
II. Ćwiczenia kształtujące.
III. Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe).
IV. Ćwiczenia uzupełniające.
Uwaga wyjaśniająca nazwę i opis pozycji wyjściowych (pw.) do ćwiczeń.
W określaniu pozycji wyjściowych do ćwiczeń są stosowane różne formy, np. pw.
stojąca - stanie, pw. leżąca - leżenie.
W obydwu przypadkach są to określenia właściwe dla określenia pozycji wyj-
ściowej do ćwiczeń, np. określenie pw. stojąca - jest określeniem fachowym, stoso-
74
wanym w gimnastyce sportowej oraz często w kinezyterapii. Określenie pw. stanie -
jest określeniem bardziej obiegowym, stosowanym przy opisie ćwiczeń w różnych
dyscyplinach sportowych, rekreacyjnych, w kinezyterapii, w piśmiennictwie
popularnonaukowym.
Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące
Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące są środkiem organizacyjnym i pedagogicznym
niezbędnym do prowadzenia każdej lekcji wychowania fizycznego. Zadania tych
ćwiczeń są następujące:
1) kształtują świadomą dyscyplinę, co ułatwia sprawne przeprowadzenie zajęć
zespołowych,
2) podporządkowują ćwiczących woli prowadzącego, co jest konieczne dla do-
brego i bezpiecznego przeprowadzenia zajęć,
3) rozwijają uwagę, pamięć i wyobraźnię,
4) zapobiegają urazom i wypadkom na lekcji wychowania fizycznego.
Każda lekcja wychowania fizycznego, a więc i lekcja ćwiczeń ogólnokondy-
cyjnych, musi być celowa, sprawnie przeprowadzona i musi mieścić się w przewi-
dzianym czasie. Przede wszystkim od prowadzącego zajęcia zależy psychiczne na-
stawienie ćwiczących do ćwiczeń i ich chęć aktywnego wykonywania poleconych
ruchów. Bez właściwego nastawienia ćwiczących do oczekujących ich zadań i bez
„wyzwolenia" w nich chęci aktywnego uczestnictwa w zaplanowanych przez pro-
wadzącego zadaniach ruchowych nawet najlepiej obmyślona lekcja wychowania fi-
zycznego będzie zła. Powyższe uwagi odnoszą się do wszystkich rodzajów lekcji
wychowania fizycznego, zarówno dla dzieci, jak i osób dorosłych, zarówno dla
zdrowych, jak i chorych.
W prowadzeniu ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących należy uwzględnić:
- miejsce ćwiczeń: salę gimnastyczną, boisko czy teren,
- rodzaj i liczbę przyborów i przyrządów, które będą potrzebne na danej lekcji
wychowania fizycznego (piłki, hantle, woreczki, ławeczki itd.),
- rodzaj i liczbę ćwiczących (w przypadku osób niepełnosprawnych - ich
możliwości poruszania się oraz wskazania i przeciwwskazania do ćwiczeń),
- ustawienie i zmianę przyborów i przyrządów już w czasie odbywającej się
lekcji, a także zmianę zastępów do ćwiczeń na poszczególnych punktach zadań ru-
chowych (w przypadku osób niepełnosprawnych prowadzący sam, czy też przy po-
mocy osób o większej sprawności fizycznej, powinien zapewnić sprawną zmianę
przyborów do ćwiczeń),
- zbiórkę, odliczenie, sprawdzenie obecności (podział wstępny na zastępy do
ćwiczeń powinien rozpoczynać każdą lekcję wychowania fizycznego).
W usprawnianiu leczniczym podczas lekcji ćwiczeń ogólnokondycyjnych, nawet
na sali gimnastycznej (zbiórka, odliczanie, ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące)
osoby niepełnosprawne przyjmują pozycje, na jakie pozwala stan ich narządów
ruchu. I tak np. ćwiczący z paraplegią (porażenie kończyn dolnych)
przeprowadzają zbiórkę w siadzie prostym podpartym lub w leżeniu. (Pozycja do
zbiórki w siadzie prostym jest najczęściej stosowana w lekcjach ćwiczeń ogólno-
75
 Opis ćwiczeń: -

Ćwiczenia czynne
•
symetryczne • • •
Tabela 3 pozycja wyjściowa -
*
Różne kryteria podziału ćwiczeń asymetryczne • * • rodzaj ruchu -
* • zakres ruchu
Inne kryteria podziału Ćwiczenia Ćwiczenia Ćwiczenia Ćwiczenia Podział ze siłowe • (amplituda) - rytm
uzupełniające stosowane kształtujące -porządko- względów rozciągające • •
• poszczególnych faz
wo-dyscy- metodycznych ruchu
plinujące wytrzy- • •
•
małościowe

zwinnościowo-- •
• • • wa - liczba powtó-
szybkościowe rzeń
•
rozluźniające elementy • •
* •
korektywne • •
*
relaksacyjne • • •
• •
oddechowe • elementy
koordynacyjne - • • •
trudne wy-
siłkowo
koordynacyjne - • •
•
trudne tech-
nicznie
izometryczne - • •

statyczne •
izotoniczne - • • •

dynamiczne •
antygrawitacyj-ne • • •
•
czynno-bierne ze • elementy
współćwi-czącym •
wolne • • • •
w odciążeniu • elementy •
z oporem • elementy
synergistyczne • elementy
•
ćwiczenia bierne elementy elementy
•elementy
76 kondycyjnych). W ćwiczeniach ogólnokondycyjnych wykonywanych przy wadach
postawy (dotyczących tułowia), w celu lepszego wykorzystania czasu na korekcję
postawy ćwiczący już na zbiórce mogą siedzieć, np. w siadzie skrzyżnym.
Odliczanie. Odliczania i sprawdzenia obecności nigdy nie można pominąć.
Prowadzący musi wiedzieć, ile osób uczestniczy w ćwiczeniach, czy nie dołączył
się do grupy ćwiczebnej ktoś nowy, nieprzewidziany. Jeżeli tak, to prowadzący po-
winien sprawdzić, czy ma prawo zezwolić mu na ćwiczenie (w przypadku osób nie-
pełnosprawnych udział w ćwiczeniach powinien być potwierdzony zleceniami
lekarskimi). W przypadku osób zdrowych prowadzący sam, na swoją odpowie-
dzialność, może zezwolić na udział w ćwiczeniach. Odliczanie jest również warunkiem
podziału na mniejsze grupy do ćwiczeń i umożliwia właściwe ustawienie w
kolumnie ćwiczebnej. Odliczanie, sposób zbiórki, ustawienie w kolumnach ćwi-
czebnych powinno być zgodne z regulaminem musztry.
Wychowawcze znaczenie ćwiczeń porządkowych polega głównie na ukierun-
kowaniu ćwiczących na oczekujące ich zadania lekcji. Ćwiczenia porządkowo--
dyscyplinujące pozwalają (w miar? możliwości) na zorganizowanie ćwiczących do
ćwiczeń.
Zbiórka. Prowadzący staje twarzą do ćwiczących i wydaje komendę do usta-
wienia się na zbiórkę. Ręka wskazuje miejsce zbiórki. Bardzo ważne jest, ażeby po-
stawa prowadzącego była czynnikiem mobilizującym ćwiczących. Musi to być po-
stawa sprężysta, a nie niedbała (np. z rękami w kieszeniach). Komenda składa się z
zapowiedzi i hasła, np. w dwuszeregu - zbiórka. Zapowiedź „w dwuszeregu" powinna
być wypowiedziana głośno i dobitnie. Po krótkiej przerwie wypowiedzieć hasło
„zbiórka", krótko i dobitnie. Jednocześnie prowadzący wskazuje ręką miejsce zbiórki.
W czasie wydawania komendy prowadzący stoi twarzą do ćwiczących. Zapowiedź
komendy powinna być sygnałem dla ćwiczących do przybrania postawy zasadniczej
lub innej skorygowanej. W przypadku osób niepełnosprawnych na lekcji ćwiczeń
ogólnokondycyjnych, gdy ćwiczący od razu siedzą na swoich miejscach do ćwiczeń w
siadzie prostym podpartym lub w innej możliwej dla nich pozycji, można użyć
takiej komendy: zapowiedź: grupa, hasło: baczność (ćwiczący mają poprawić
swoją postawę). Następnie powitanie - „czołem grupa". Odpowiedź grupy - „czołem".
Właściwe rozpoczęcie ćwiczeń jest bardzo ważnym momentem or-ganizacyjno-
psychologicznym aktywi/.ującym zespół do ćwiczeń.

Wybrane zagadnienia ćwiczeń por/ądkowo-dyscyplinujących

Postawę zasadniczą przybiera sit; na komendę „baczność" lub z osobami nie-

pełnosprawnymi poprawia się na inną, np, „posiana siedząca". Postawa spoczynkowa
jest to postawa swobodna, przybiera się j;j na komendę „spocznij".
Rodzaje zbiórki: dwuszereg, szereg, rząd (jeden za drugim), koło; jeśli istnieją
warunki, to w postawie stojącej, jeśli nie - to w pozycjach w miarę możliwości jed-
nakowych dla wszystkich ćwiczących. Różne możliwości „równania" w różnych
ustawieniach ćwiczących:
- w r/.ed/ic - za poprzednim,
- w szeregu - równaj do prawego.
- w dwuszeregu - do prawego i do współpartnera,
- w kole - wyrównać obwód koła.

77
 Odliczanie w czasie zbiórki - kolejno - do dwóch, do trzech itd., k o m e n d a :
zapowiedź komendy - „kolejno" - „do dwóch" itd. Ćwiczący powinni skorygować
postawę. Na h a s ł o „odlicz":
- ćwiczący odliczają kolejno (w celach ewidencyjno-porządkowych),
- do dwóch, do trzech (w celach organizacyjnych).
Odliczanie powinno odbywać się od prawej do lewej strony. Odliczający powinien
zwrócić głowę w kierunku następnego (w lewą stronę).
Prowadzący - zawsze stoi twarzą w kierunku grupy, wykonując ręką gest w
sposób jednoznaczny, np. w celu określenia miejsca zbiórki wskazuje określone
miejsce zbiórki.
Zwrot: w pozycji stojącej, komenda: w prawo zwrot, w lewo zwrot, w tył
zwrot. Pierwsze słowo jest zapowiedzią komendy - krótka przerwa, drugie słowo -
hasło do wykonania.
Treść komendy: „ćwiczący - w tył zwrot".
Podać zapowiedź komendy: „ćwiczący" - uczestniczący w zajęciach przyj-
mują skorygowaną wyczekującą postawę, prowadzący, jeśli zachodzi potrzeba,
przechodzi na drugą stronę, tak aby ćwiczący byli do niego twarzą, daje hasło: „w tył
zwrot". Jeżeli ćwiczący mają możliwość chodzenia, to wydaje się komendę do
rozpoczęcia marszu, np. „grupa - kierunek na wprost - marsz" i podaje się tempo
-rozpoczynając od nogi lewej: raz, dwa, raz, dwa itd.
Zatrzymanie: „całość stój" - raz, dwa. Ćwiczenia marszu na tempo, obok zna-
czenia dyscyplinującego, kształcą poczucie rytmu i koordynacji. W szyku zwartym, po
komendzie: „spocznij" ćwiczący rozluźniają nogę w kolanie, prawą albo lewą, nie
ruszając się z miejsca. Komendę „baczność" należy podawać możliwie rzadko i
tylko wtedy, gdy wyjątkowo chce się skoncentrować uwagę ćwiczących, np. w
czasie raportu, odliczania, gdy ćwiczący są „rozbrykani". Podając komendę do
rozejścia się ćwiczących, należy zaznaczyć, jaka ma być forma odstępowania, np. od
środka, na odległość dwóch kroków lub inaczej.
W ciągu jednej lekcji wychowania fizycznego nauczyciel powinien wprowadzić
tylko taką liczbę ćwiczeń porządkowych, jaka jest potrzebna dla sprawnej organizacji
lekcji i ustawienia ćwiczących w kolumnach ćwiczebnych.
Kolumny ćwiczebne. Ustawienie ćwiczących w odpowiednim szyku ma na
celu takie wykorzystanie powierzchni, żeby ćwiczący swobodnie mogli wykonywać
ćwiczenia.
W czasie wykonywania ćwiczeń powinien być porządek. Jest to jeden z czyn-
ników rozbudzających zainteresowanie i zadowolenie z ćwiczeń. Umiarkowana
dyscyplina w czasie ćwiczeń jest warunkiem dobrego przeprowadzenia każdej lekcji
wychowania fizycznego.
Kolumna rój
Formowanie tej kolumny może odbywać się przy wykonywaniu ćwiczeń przez
dzieci - w formie zabawowej (dzieci wznoszą ramiona w bok i obracają się wokół,
tzw. wiatraczki), dla dorosłych - podobnie, lecz bez określenia „wiatraki", tylko
RR w bok i obracać się w koło.
78
Kolumna półkole i koło
Formowanie tych kolumn może odbywać się przez chwyt za dłonie i roz
ciągnięcie ramion do cofnięcia ciała w tył i wspólnego ustawienia się w kole lub
w półkolu. ^
Kolumna trójkowa
Na powierzchni wąskiej i długiej, np. korytarz, i przy małej liczbie ćwiczących:
1) odliczyć w rzędzie do trzech,
2) komenda ćwiczebna - jedynki w miejscu, dwójki - dwa kroki w prawo, trójki -
dwa kroki w lewo.
Ćwiczący powinni wykonywać odstępowanie we wspięciu na palcach, na wy-
prostowanych nogach, przy wyprostowanym tułowiu i odpowiednim układzie głowy.
Kolumna czwórkowa w dwuszeregu
Komenda I: „do dwóch odlicz", ćwiczący w dwuszeregu odliczają do dwóch.
Komenda II: „kolumna ćwiczebna marsz", pierwszy szereg dwa kroki w przód: raz-
dwa, dwójki pierwszego i drugiego szeregu krok w przód - trzy.
Kolumna czwórkowa z dwurzędu
Komenda I: do dwóch odlicz.
Komenda II (ćwiczący wykonują stanie na palcach): lewy rząd dwa kroki do-
stawić w lewo, prawy rząd dwa kroki w prawo - marsz - liczenie: raz-dwa, trzy-
cztery.
Komenda III: jedynki krok w lewo, dwójki krok w prawo.- marsz.
W sali gimnastycznej lub zastępczej trzeba wykorzystać tak miejsce, aby ćwi-
czący mogli wykonywać ruchy bezpiecznie, żeby mieli możliwie dużo swobody i
żeby prowadzący mógł dobrze obserwować wszystkich ćwiczących. Na ogół ustawia
się ćwiczących wzdłuż ścian sali, na których są wiszące drabinki, lub wzdłuż ścian
naprzeciw siebie. Gdy materace są ustawione wzdłuż przeciwległych ścian sali,
ćwiczący o ograniczonej możliwości stania zajmują miejsca na poszczególnych
materacach, twarzą do siebie. W tym układzie może odbyć się zbiórka, raport,
powitanie i pożegnanie.
Raport. Wyznaczony „funkcyjny" zgłasza prowadzącemu stan ćwiczących,
np. grupa II na ćwiczeniach ogólnokondycyjnych:
stan ćwiczących
obecnych - 22
nieobecnych - 10 (2 usprawiedliwionych),
potem prowadzący wita zespół: „czołem grupa", a grupa odpowiada: „czołem".
W przypadku dużej niepełnosprawności ćwiczących prowadzący ćwiczenia
ogólnokondycyjne powinien przyjmować raport przechodząc do siedzącego „funk-
cyjnego", a nie odwrotnie (przede wszystkim ze względów psychologicznych).
79
Sam sposób przeprowadzania ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących powinien
mieć charakter „życzliwo-mobilizujący".
Ćwiczenia porządkowe dla małych dzieci
Ćwiczenia porządkowe służą do zapewnienia dzieciom miejsca do ruchu, pomagają w
rozplanowaniu miejsca ćwiczeń i zabaw ruchowych na sali gimnastycznej lub na
wolnym powietrzu. Sposób ich przeprowadzania powinien rozwijać u dzieci spo-
strzegawczość, szybką orientację, samoopanowanie i karność. Wymagania, jakie
stawia się dzieciom, powinny być dostosowane do ich wieku i rozwoju. W stosunku do
dzieci niepełnosprawnych należy zdawać sobie sprawę, na ile ich rozwój psy-
chofizyczny odbiega od norm fizjologicznych, i umieć dostosować ćwiczenia po-
rządkowe do ich możliwości i potrzeb. Wymagania w stosunku do dzieci powinny
być stopniowane. Ład i porządek na zajęciach ruchowych z dziećmi zapobiega wy-
padkom na lekcji.
Nie należy go jednak upodabniać do rygoru wojskowego, gdyż wtedy hamo-
wałby rozwój dzieci i ich swobodę, która jest ważnym warunkiem oddziaływania
wychowawczego i wyzwala u dzieci chęć do ćwiczeń. Zbiórki wykonuje się nie tylko
na polecenie słowne, ale również na znaki i ruchy. Ten drugi sposób zmusza dzieci
do skupienia uwagi i „kombinowania" sposobu wykonywania ruchu. Wprowadza do
ćwiczeń moment zainteresowania i uwagi, z którego rodzi się aktywność dzieci.
Sygnały używane na rozpoczęcie czy zakończenie ruchu nie powinny być
hałaśliwe, gdyż działa to szkodliwie na system nerwowy dziecka. Wymaganie ryt-
micznego wykonania ruchu od razu jest dla dzieci zbyt trudne. Dzieci wykonują ruchy
w rytmie indywidualnym, dopiero po dłuższym ćwiczeniu i zautomatyzowaniu
ruchów próbuje się wydobyć stały rytm.
Tupanie, klaskanie, mówienie w rytm, śpiewanie, muzyka są doskonałymi spo-
sobami rozwijania rytmu.
Zasób ćwiczeń
„Gromadka"
Dzieci stoją przed prowadzącym w gromadce.
Pouczenie: dzieci muszą mieć stałe miejsce, aby jedno drugiego nie dotykało
(fartuszki, sukienki nie mogą się pognieść).
U w a g a . Takie ustawienie jest pierwszą zbiórką do wielu zajęć. Nawyk stawania w luźnej gro-
madce zapobiega tłoczeniu się dzieci i popychaniu.
„Rozsypka"
a) prowadzący rozsypuje piłeczki lub rozrzuca woreczki; dzieci ustawiają się
tak jak rozsypane przybory (każde przy jednym przyborze),
b) dzieci rozciągają ręce w bok, kręcą się dookoła jak wiatraczki i rozsuwają się
tak, aby jedno drugiemu nie przeszkadzało.
80
Pouczenie: prowadzący zwraca uwagę np., że „ptaszki latające muszą mieć
dużo miejsca, żeby nie potrącały się skrzydełkami".
Pos uwani e się grup y w przód, w bok i w t ył na z n a k
prowa dzącego:
a) palcami zwartymi skinienie do siebie (w przód),
b) palcami zwartymi skinienie od siebie (w tył),
c) dłonie otwarte zwrócone do dzieci (stój),
d) skinienie ręką w bok - przesuwanie się w prawo lub w lewo,
e) same palce z poziomu w górę - wspięcie na palce
f) ten sam ruch* szybko powtarzany - podskoki,
g) zataczanie rękami kręgu - koło, h) ruch dłońmi w dół - siad, i) ruch dłońmi w
górę - wstać, j) szybki ruch dłońmi - podskok, k) ręka z jednym palcem - rząd
(gęsiego, kolejka), I) ręka / dwoma palcami - dwójki (pary w dwójkach), ł) znak
przechodzenia - wskazać ruch i kierunek przechodzenia, m)znak na mijanie -
przedramiona skrzy/nie (ręka lewa wskazuje kierunek dla jednej grupy, ręka prawa dla
drugiej grupy), n) ruch ręką w dół - siad.
U wa ga . Siad dzieci wykonują bardzo powoli. Ćwiczenia na znaki nie mogą być wykonywane
jedne po drugich i stale. Są tylko jedną z form urozmaicenia ćwiczeń.
„M i e s z k a n i e "
Dzieciom wyznacza się miejsce przy ścianie, najlepiej według wzrostu. Wybiegają
na spacer i na sygnał wracają do domu:
a) słonko świeci - dzieci biegają swobodnie, skaczą, klaszczą w dłonie,
b) pada deszcz - wracają do domów, biegną na swoje miejsca. Pouczenie: przylepcie
sic do ściany i schowajcie nóżki tak, żeby was deszcz nie zmoczył.
U w a g a . Cel ćwiczenia - szybsze reakcje i odnajdywanie swego miejsca; może być wykonane
jako ćwiczenie sprawdzające postawę.
c) pieski, na spacer - dzieci „wybiegają" na czworakacłi, pieski do domu
-wracają na swoje miejsca.
U w a g a . Jest to nie tylko ćwiczenie porządkowe, ale również ćwiczenie gimnastyczne służące
wyprostowaniu lordozy lędźwiowej. Dzieci nie mogą „biegać" na kolanach po twardym podłożu.
Szereg
Ustawienie pod ścianą, chwyt /.a ręce - „płotek" - to samo ustawienie na linii
narysowanej lub na desce albo na wyciągniętym sznurze.
 Rząd
„Kolejka", „gęsiego", ustawienie jedno za drugim (najłatwiej również przy
ścianie), potem zwrot do rzędu.
U w a g a . Wszelkie zabawy wykonywane w rzędzie lub szeregu, z chwytem za ręce, muszą być
regulowane ze względu na bezpieczeństwo dzieci. Dlatego „kolejki" nie mogą być długie, a ruchy po-
winny być umiarkowane. Unikamy ciasnego ustawiania się dzieci, najlepiej mówiąc: zostawcie miejsce dla
kogoś, dla „gości".
R o z s t a w i e n i e rz ęd ów l u b sz er egów
Z szeregu przy ścianie, na skinienie dwoma palcami, wybiega dwójka, staje na-
przeciwko prowadzącego - kolejno biegną następne pary. Dwójki zwracają się do
siebie - „szeroka uliczka". Dzieci robią dwa, trzy, cztery kroki w tył, w zależności od
tego, jak szeroka ma być ta uliczka. Dłuższa uliczka uformuje się przez roz-
ciągnięcie rąk w szeregach.
U w a ga . Wszystkie te rozstawienia nie są właściwymi ćwiczeniami, ale służą do rozstawienia w
wybranej grze lub zabawie.
Skracani e czasu reakcj i
Kiedy dzieci znają już jakieś ustawienie, możemy wymagać coraz sprawniej-
szego jego wykonania. Można to osiągnąć dwoma sposobami:
a) przez liczenie, np. raz, dwa, trzy - otwieram oczy,
b) dla starszych dzieci można wprowadzać element współzawodnictwa, np.
która kolejka ustawi się pierwsza.
Ćwiczenia porządkowe dla dzieci w wieku 7-9 lat
1. Ustawienie dzieci w gromadce w różnych miejscach, ze zwróceniem uwagi
na szybkość ustawienia (rząd, płotek, szereg).
2. Wyznaczenie kolorami dwójek w rzędzie i w szeregu, kroki dostawne w
przód i w bok.
3. Z rzędu wyskakiwanie dwójek w bok, chowanie się za jedynkami - to
samo w dwurzędzie. Ocenia się, który rząd robi to najlepiej.
4. Odstępy jednego ramienia, dwóch ramion.
5. Zwroty w kierunku (orientacja według sprzętów znajdujących się na sali)
lub rytmiczny marsz w miejscu, na klaskanie lub liczenie.
6. Zbiórka w dwuszeregu - nauka równania.
7. W marszu - formowanie rzędu i dwurzędu.
8. Zatrzymywanie się i zwroty w marszu.
9. Proste korowody.
10. Szybki powrót z rozsypki do kolumny ustawionej poprzednio. H. Z
dwurzędu - rozstawienie kolumny ćwiczebnej szachowej.
82
Ćwiczenia kształtujące
Są to ćwiczenia, za pomocą których można wpłynąć na: prawidłowy rozwój organizmu,
równomierny rozwój układu mięśniowego, kształtowanie prawidłowej postawy ciała,
kształtowanie prawidłowych ruchów i rozwój cech motorycznych. Ćwiczenia
specjalnie ukierunkowane na rozwój i poprawę postawy ciała nazywane są
ćwiczeniami korekcyjnymi.
Poprzez ćwiczenia kształtujące wyrabia się piękno, harmonię i estetykę ruchu.
Ćwiczenia kształtujące prowadzi się przede wszystkim w części wstępnej lekcji.
Stosując wybrane ćwiczenia kształtujące, najlepiej można przygotować organizm
ćwiczących do pracy nad przyswojeniem nawyków ruchowych, określonych treścią
części głównej lekcji wychowania fizycznego, np. typu gimnastycznego.
Ćwiczenia gimnastyczne kształtujące, odpowiednio dobrane, mogą uzupełniać
zasób ćwiczeń w pozostałych częściach lekcji - głównej i końcowej, zależy to od
różnych uwarunkowań. Poszczególne ćwiczenia kształtujące są na ogół ćwiczeniami
„wyrozumowanymi", pod kątem ich konkretnego wpływu na rozwój organizmu
ćwiczącego, nie spotykanymi w życiu codziennym. Nikt przecież nie chodzi, wyko-
nując np. taki ruch ramion:
1 - ramiona w górę
2 - ramiona w bok
3 - ramiona w przód
4 - ramiona w dół.
Naturalny ruch ramion w czasie chodu stanowią łagodne, nieznaczne wymachy
ramion, skorelowane z pracą nóg: prawa ręka, lewa noga i odwrotnie.
Ćwiczenia kształtujące stosuje się we wszystkich okresach rozwojowych, tylko w
każdym z nich jest nieco inaczej. Dla dzieci w formie zabawowej, dla dorosłych w
formie ścisłej itd.
Liczba ćwiczeń kształtujących jest bardzo duża. Ćwiczenia te podzielono na
poszczególne grupy. Istnieją różne kryteria podziału ćwiczeń kształtujących.
Najbardziej przydatny dla celów kinezyterapił jest podział uwzględniający:
1. Części anatomiczne narządu ruchu człowieka (podział ten uwzględnia nie
tylko części ciała, których ruch dotyczy, ale również płaszczyzny ruchu).
2. Charakter ruchu (podział ten ułatwia dobór ćwiczeń pod kątem natężenia
wysiłku mięśniowego podczas lekcji jako całości oraz w poszczególnych jej czę-
ściach).
3. Ewentualne warunki obciążenia ciała ćwiczącego. Ad
1:
a) ćwiczenia ramion,
b) ćwiczenia szyi,
c) ćwiczenia nóg,
d) ćwiczenia tułowia.
Ad 2:
a) ćwiczenia siłowe,
b) ćwiczenia siłowo-gibkościowe,
c) ćwiczenia rozluźniające.
Ad 3:
a) ćwiczenia wolne (wykonywane są tylko przez samego ćwiczącego),
83
 b) ćwiczenia z przyborami,
c) ćwiczenia na przyrządach stanowiących wyposażenie podstawowe sali gim-
nastycznej i inne.
W każdym ćwiczeniu kształtującym należy uwzględnić wszystkie 3 kryteria
ich podziału. Każde ćwiczenie, ażeby spełniało swój cel, musi odbywać się z okre-
ślonego położenia ciała, tzw. pozycji wyjściowej.
Pozycje wyjściowe i ich rodzaje
Pozycja wyjściowa jest nieruchomym układem ciała. Prawidłowo przyjęta pozycja
wyjściowa jest warunkiem osiągnięcia właściwego wyniku danego ćwiczenia.
Każdą pozycję wyjściową w kolejno wykonywanych ćwiczeniach należy korygować.
Od pozycji wyjściowej rozpoczyna się ruch. Pozycję wyjściową podaje się dla całego
układu ciała: głowy, ramion i nóg. Ujednolicone słownictwo gimnastyczne skraca
szczegółowy opis pozycji wyjściowych do ćwiczeń.
Pozycje wyjściowe w ćwiczeniach wolnych najczęściej dzieli się na nastę-
pujące grupy:
1. Pozycje izolowane. Są to takie pozycje, które dają stabilizację wybranych
odcinków ciała. Poprzez pozycję izolowaną zostają stworzone warunki do przepro-
wadzenia ruchu w określonym stawie czy w określonych stawach, np. siad okrocz-ny
na ławeczce jest korzystną pozycją dla skrętów tułowia. W tej pozycji w znacznym
stopniu zostają wyeliminowane ruchy bioder. W ćwiczeniach z dziećmi pozycje
izolowane są podstawowymi pozycjami do ćwiczeń.
2. Pozycje chwiejne. Są to pozycje o małej płaszczyźnie podparcia i podnie-
sionym środku ciężkości ciała. Przede wszystkim będą to pozycje wysokie: stojąca,
stojąca na jednej nodze, unik przodem itd.
3. Pozycje, w których wielkość ramienia siły ciężkości będzie ćwiczenia
utrudniała lub je ułatwiała. Będą do nich należały np. różne ułożenia ramion,
ułatwiające lub utrudniające ćwiczenia, np. w czasie przejścia z pozycji le/ącej
tyłem do siadu (bez zamachu). Najłatwiej to ćwiczenie wykonać przy ułożeniu RR
wzdłuż tułowia, najtrudniej przy ułożeniu RR w górę. Układy ciała w pozycji wyj-
ściowej wymagają koncentracji uwagi ćwiczących nad skorygowaniem wymaganego,
określonego pozycją wyjściową układu ciała. W ćwiczeniu od pozycji wyjściowej
rozpoczyna się rozliczenie ruchu zachodzącego w ćwiczeniu. Pozycje wyjściowe i
końcowe stanowią statyczne elementy ćwiczeń, np. pw. przysiad podparty:
1) przejście do podporu leżąc przodem (jedna z pozycji wyjściowych jest tu
fazą ruchu docelowego),
2) powrót do przysiadu podpartego.
Prowadzący zajęcia musi dokładnie poprawiać układ ciała w danych pozycjach
wyjściowych, podobnie jak powinien poprawiać błędnie wykonywane ruchy ćwi-
czącego niezgodne z treścią ćwiczenia, np. podpór leżąc tyłem (poprawić układ
ciała przez uwagi: „ściągnąć pośladki, uwypuklić klatkę piersiową i przyciągnąć
brodę do mostka").
Dalej treść ćwiczenia: l - wznos prawej nogi, 2 - powrót, 3 - wznos lewej nogi, 4
- powrót.
84
W opisie treści całej lekcji należy określić liczbę powtórzeń danego ćwiczenia, a
w czasie nauczania cały czas przypominać o korekcji postawy wyjściowej ćwiczenia.
W wyżej opisanym ćwiczeniu największe obciążenie organizmu pracą będzie
występowało z powodu utrzymania ciała w pozycji podporu leżąc przez cały czas
trwania ćwiczenia dynamicznego, jakim jest ruch wznosu nóg.
Każdy ruch odcinka obwodowego ciała musi być analizowany w odniesieniu do
pozycji wyjściowej ćwiczenia. Pozycja wyjściowa może być wysiłkowe łatwa lub
trudna. Wysiłek włożony przez organizm w jej utrzymanie musi być zsumowany z
wysiłkiem dynamicznym zachodzącym w całości ruchu. Pozornie bardzo łatwe
ruchy, np. krążenie nadgarstków, powtarzane bardzo wiele razy w pozycji ułożenia
ramion w bok, będą ćwiczeniem męczącym. Przejawia się to w uczuciu zmęczenia
odczuwanego w ramionach, które jak gdyby „omdlewają", bo cały czas pracują
statycznie przeciwko sile ciężkości (tylko dłonie swobodnie wykonują ruchy).
Pozycje wyjściowe stojące (ryć. 10)
Postawa zasadnicza wymaga świadomej korekcji ze strony ćwiczącego. Polega na
korekcji osiowej przeciwko sile ciężkości ciała poprzez wyciągnięcie głowy w
górę, ściągnięcie brody lekko do mostka. Brzuch wciągnięty, łopatki ściągnięte.
Barki w dół, szyja wyciągnięta. Ramiona swobodnie przylegają do tułowia. Palce
złączone. Nogi wyprostowane. Stopy lekko rozwarte, ale pięty złączone. Każda po-
stawa zasadnicza jest doskonałym ćwiczeniem postawy ciała człowieka, jeśli jest
świadomie i prawidłowo korygowana. Występująca przy utrzymaniu pionu człowieka
praca antygrawitacyjna mięśni przyczynia się do utrwalenia nawyku dobrej postawy
ciała.
Są różne rodzaje postaw wyjściowych stojących. O ich zróżnicowaniu decyduje
układ kończyn dolnych i wynikający z tego układu stopień obciążenia masą ciała.
Postawa równoważna - pozycja w staniu o stopach ustawionych jedna przed
drugą. Masa ciała równomiernie rozłożona na obie nogi.
Postawa rozkroczna - jest to pozycja w rozkrocznym ustawieniu nóg (w bok)
lub w rozkroku i gdy masa ciała równomiernie obciąża kończyny dolne. W pozycji lej
określa się odległość miedzy stopami. Mówi się o rozkroku szerokim lub
wąskim. Do postawy rozkrocznej można dojść z postawy zasadniczej, odstawiając
nogę prawą lub lewą do rozkroku. W celu osiągnięcia precyzji wykonywania ćwi-
czenia, co tylko wbrew pozorom jest nieważne, należy wymagać dokładnego wyko-
nania zgodnie z kolejnością ćwiczenia. Koncentracja myślowa na łatwym ruchu
przygotowuje do umiejętności analizowania ruchu w ćwiczeniu trudniejszym
(oczywiście przy odpowiednich warunkach). Nie zawsze można posłużyć się
ścisłym opisem ćwiczenia kształtującego, np. u małych dzieci, które nie potrafią
jeszcze myśleć wystarczająco precyzyjnie i dlatego określenie ćwiczenia powinno
być dla nich zrozumiałe. Koncentracja uwagi ćwiczących na precyzyjnym wykonaniu
poleconego ruchu przyczynia się do „umiejętnego władania własnym ciałem"
poprzez doskonalenie koordynacji ruchowej: właściwe wyobrażenie ruchu i właściwe
naśladowanie tego ruchu. Jest to bardzo ważne dla osób niepełnosprawnych.
85
 klęk obunóź klęk jednonóż klęk jednonóż w rozkroku
prawą (lewą) nogą prawą (lewą) nogą

postawa postawa pozycja w

zasadnicza swobodna rozkroku

klęk jednonóż w wykroku klęk jednonóż w zakroku

prawą (lewą) nogą lewą (prawą) nogą

Ryć. 11. Pozycje wyjściowe w klękach.

pozycja pozycja stojąca

wykroczna jednonóż na lewej
nodze, prawa noga 2. Klęk jednonóż (komenda - klęk jednonóż prawą lub lewą nogą). Jest to po
prawą (lewą) ugięta
nogą zycja ciała, w której jedna noga znajduje się w klęku, druga w wykroku oparta
Ryć. 10. Pozycje wyjściowe stojące. stopą o podłoże. Obie nogi są ugięte w kolanach pod kątem prostym.
Przenosząc lewą nog£ (lub prawą) wyprostowaną:
w bok - przechodzi się do klęku, rozkroczny lewa (prawa),
które poprzez odpowiedni dla nich ruch leczą swoje niedobory ruchowe również w przód - -„- , wykroczny lewa (prawa)
podczas ćwiczeń, np. ogólnokondycyjnych. w tył - -„- , zakroczny lewa (prawa).
Pozycje wykroczne wykonuje się z pozycji stojącej, gdy noga przenosi się do We wszystkich rodzajach wymienionych klęków jedna noga jest stale w pozy
przodu, a zakroczne, gdy przenosi się ją do tyłu lub wykonuje się pozycję wy- cji klęku (zgięta pod kątem 90° na podłożu). Druga noga jest stale wyprostowana
kroczna w skos. Należy precyzyjnie określić, która noga wykonuje ruch, np. prawa w kolanie z obciągniętą podeszwowo stopą, opierając się w klęku wykrocznym po
noga w skos w przód (do pozycji wykrocznej) czy lewa noga zakrok w tył w skos deszwą stopy, a w klęku zakrocznym grzbietem stopy.
(do pozycji w skos zakrocznej). Układ ramion w klękach może być różny, w zależności od treści ćwiczenia,
We wszystkich przypadkach w każdej fazie ćwiczenia masa ciała ma być rów- np.: RR wzdłuż tułowia; RR w bok; RR w górę. Klęki jednonóż w rozkroku, a
nomiernie rozłożona na obie nogi. Niższą pozycją wyjściową od stojącej jest pozycja w szczególności w zakroku i wykroku, są pozycjami równoważnymi, których
wyjściowa w klęku. utrzymanie wymaga koncentracji i pracy tych mięśni, które tę pozycję utrzymują.

Pozycja wyjściowa w klęku (ryć. 11) Pozycje wyjściowe w siadzie (ryć. 12)

Jest to pozycja wyjściowa, w której masa ciała jest oparta na kolanach i na Siady wolne:
grzbiecie stóp. Środek ciężkości ciała znajduje się niżej, zgięte w kolanach nogi eli- 1) skrzyżny,
minują ruch w stawach kolanowych i skokowych. W zależności od tego, czy obie 2) klęczny,
nogi są postawione czy jedna, i jak są ustawione w stosunku do ciała, wyróżnia się: 3) ugięty,
l. Klęk obunóź (klęk prosty), o kolanach zwartych, klęk obunóź rozwarty. Jest to 4) zgięty,
klęk obunóź o rozwartych kolanach i złączonych piętach. 5) prosty,

86 87
 6) prosty w rozkroku (rozkroczny), jak gdyby spycha biodro w stronę lewą, gdy ręka w łuku nad głową pogłębia skłon w
7) klęczno-rozkroczny, prawo (ruch skłonu bocznego w kierunku ręki na biodrze).
8) klęczno-zakroczny,
9) kroczny (szpagat).
Siady na ławeczce: Pozycje leżące (ryć. 13)
1) okroczny,
2) na ławeczce. Pozycje leżące są pozycjami niskimi, bardzo stabilnymi. Istnieje tu duża płasz-
siad kroczny (szpagat) siad kleczno- siad kleczny siad klęczno-- czyzna podparcia ciała, która eliminuje konieczność działania mięśni przyczy-
zakroczny wykroczny niających się do utrzymania równowagi ciała. Pozycje te są pozycjami „odpoczyn-
kowymi" i mało obciążają wysiłkiem ustrój.
Leżąc w różnych ułożeniach można wykonywać ruchy ramion i nóg. Pozycja
leżąca tyłem stabilizuje łopatki, więc ruchy ramion w płaszczyźnie strzałkowej i
czołowej mogą być bardzo obszerne (bez ruchów łopatki). Kiedy ciało znajduje się
w układzie poziomym, klatka piersiowa wrą/ 7 przeponą mają doskonale warunki do
pracy oddechowej, zarówno dla toru oddychania brzusznego, jak i pt/epo-nowego
siad na (szczególnie przy ugiętych nogach postawionych na podłożu). Zgięcie nóg w stawach
siad okroczny ławeczce siad prosty siad prosty rozkroczny biodrowych zmniejsza napięcie mięśni brzucha pozwalając intensywniej oddychać
torem piersiowym. Pozycje leżące tyłem z nogami ugiętymi są pozycjami do ćwiczeń
dla osób z bólami krzyża.
leżenie przewrotne leżenie przerzutne

siad zgięty leienie bokiem Ryć. 13.

siad klęczno-rozkroczny siad ugięty
Pozycje leżące.
Ryć. 12. Pozycje wyjściowe w siadzie.

Pozycje w siadach najczęściej są pozycjami, w których tułów jest izolowany.
Pozycje wyjściowe w siadach są najczęściej stabilne, w niektórych z nich łatwo
utrzymać równowagę ciała (siad prosty, rozkroczny, ugięty, kleczny, skrzyżny). W
siadach tych zostaje ustabilizowana miednica, przez co w ćwiczeniach górnych i
dolnych części ciała nie następują wahania tułowia.
Układy ramion mogą być różne, w zależności od treści zawartej w określonym
ćwiczeniu, np. pw. siad skrzyżny, PR na biodrze, LR łukiem nad głową. Ruch:
skłony T z pogłębieniem na przemian w prawą, potem w lewą stronę. W tej pozycji
wyjściowej miednica jest ustabilizowana. Można tu wyeksponować ruch tułowia,
np. w płaszczyźnie czołowej w stronę prawą. Prawa ręka stabilizuje, jednocześnie
Pozycja leżąca przodem. Układ ciała jak w postawie zasadniczej, lecz poziomo,
twarzą do podłoża. Głowa lekko odchylona w tył. Broda wsparta na grzbiecie dłoni.
W pozycji tej jest utrudnione oddychanie, więc pozycja ta nie powinna być
stosowana w ćwiczeniach oddechowych po dużych wysiłkach fizycznych. W tej
pozycji można ćwiczyć prostowniki stawu biodrowego - wybiórczo lub zespołowo.
Jeżeli prostuje się biodro przy ugięciu nogi w stawie kolanowym ponad kąt 90°, to
ćwiczy się tylko mięsień pośladkowy wielki. Jeżeli ruch wyprostu w biodrze wyko-
nywany jest /. kończyną dolną wyprostowana w stawie kolanowym, to pracują razem
wszystkie prostowniki stawu biodrowego, również mięśnie prostowniki biodra
dwustawowe: półbłoniasty, półścięgnisty, dwugłowy uda. Te ruchy powinny prze-
biegać w płaszczyźnie prostopadłej do podłoża (strzałkowej).
Pozycja leżąca bokiem. Ciało jest w ułożeniu wyprostnym, opiera się na
podłożu jednym albo drugim bokiem. Jedna ręka w górę, na niej spoczywa głowa,
druga wyciągnięta wzdłuż tułowia. Jest to pozycja mniej stabilna, ale pozwalająca
przy pewnej modyfikacji, np. ugięcie nogi od strony podłoża, wykonywać drugą

89
 nogą obszerne ruchy w płaszczyźnie strzałkowej. Fozycju ta umożliwia ćwiczenie
słabych mięśni zginaczy i prostowników biodra.
Zmiana wszystkich trzech pozycji według dowołnej kolejności i reguł ćwiczenia
stanowi często zasób ćwiczeń dla osób o bardzo małych możliwościach ruchowych -
jako przyuczenie do tzw. czynności dnia codziennego, np. u osób po złamaniu
kręgosłupa z wystąpieniem paraplegii (bezwładu nóg).
Bardziej trudne są pozycje wyjściowe leżące:
a) pozycja leżenia przewrotnego, pozycja na czworakach
b) pozycja leżenia przerzutnego. przysiad podparty
Leżenie przewrotne. Pozycję tę przybiera się w pozycji leżącej tyłem, przez podpór leżąc przodem Ryć. 14. Pozycje
wznos nóg wyprostowanych w kolanach i zgięcie w stawach biodrowych, aż do
uniesienia bioder, tak żeby podudzia znajdowały się skośnie do podłoża. Nogi po- wyjściowe w podporach.
winny być złączone, palce stóp obciągnięte podeszwowo, ramiona wyprostowane w
łokciach, blisko tułowia, dłonie na podłożu.
Pozycja leżenia przewrotnego nie powinna być stosowana u osób starszych, bo *H«fl
jest ćwiczeniem obciążającym ustrój statycznie i wstrzymującym oddychanie, co
powoduje ucisk na serce. Nie powinna być stosowana w chorobach serca i innych, A Podpory r*r|
gdyż może spowodować bezdech. Pozycja ta może być stosowana u dzieci,
młodzieży i ludzi młodych; działa przeciwlordotycznie.
Leżenie przerzutne. Jest to dość trudna pozycja równoważna, w której tułów Podpory leżąc «>. |P^v~ Podpór leżąc przodem ^^ ffijfe^ KJf^^v
jest wzniesiony w pion w pozycji leżenia przewrotnego. Dodatkową stabilizacją są Podpór leżąc bokiem Podpór leżąc tyłem < ? L _ i jj^^ Podpór leżąc
ramiona na podłożu położone w dół w skos. Należy odpowiednio zabezpieczyć w tyłem z nogami zgiętymi
tej pozycji ćwiczącego przed utratą równowagi. Może dojść do niebezpiecznego
upadku. Układ może być również taki, że ręce są ugięte w łokciach, dłonie podtrzymują
tułów.
W zajęciach z osobami niepełnosprawnymi, szczególnie w zajęciach z dziećmi i
młodzieżą, jeśli dzieci są silne i nie ma przeciwwskazań, pozycja ta może być sto- Podpory łukiem leżąc %v Podpór łukiem leżąc przodem MKT Podpór
sowana indywidualnie, przy zapewnieniu pomocy i ochrony przez prowadzącego łukiem leżąc bokiem ( $ \ ( Podpór łukiem leżąc tyłem
zajęcia. Jest to często bardzo atrakcyjny układ ciała dla ćwiczących, wymagający
(mostek)
dużego napięcia zginaczy i prostowników tułowia. Jeżeli prowadzący nie posiada
umiejętności asekuracji - ćwiczenia tego, nawet w celu uatrakcyjnienia lekcji, nie Podpory postawne
należy stosować. jf^f ~a Podpór postawny przodem j& tir T
Podpór postawny bokiem / s j Podpór postawny tyłem

Pozycje wyjściowe w podporach (ryć. 14 i 15)

Podpory zwieszone ^^^ .—. Podpór zwieszony przodem *'t^~ f Podpór
Podpór jest to taki układ ciała, w którym ciało jest wyprostowane i oparte na zwieszony bokiem
małej płaszczyźnie podparcia. Płaszczyznę podparcia stanowią: (&*mr-z=*r * L
- powierzchnia opartych na podłożu dłoni i wyprostowanych ramion, *lfI"*~~cT Podpór zwieszony tyłem
- powierzchnia grzbietowe opartych stóp i wyprostowanych nóg. Ze względu na •» L awA^
różnice wysokości wsparcia między ułożonymi nogami i dłońmi wyróżnia się: Podpory łukiem
— 11 l Rodpór zwieszony tyłem z nogami zgiętymi
<M^^ — i ć*^—' Podpór łukiem zwieszony przodem
1) podpory postawne - gdy punkt oparcia rąk znajduje się powyżej punktu zwieszone V i \ tff-^T & l J~ [ Podpór łukiem zwieszony bokiem
podparcia nóg, w związku z czym obciążenie pracą mięśni ramion jest mniejsze,
2) podpory zwieszone - gdy punkt oparcia nóg znajduje się wyżej niż punkt
oparcia rąk, w związku z czym mięśnie ramion są obciążone pracą, ponieważ na Różne MJ^7 Pozycja na czworakach
nich, w zależności od skośnego położenia ciała, bardziej lub mniej skupia się masa Jinfo ^9
całego ciała, *> ^^i ^'^ Podpity ^ Przysiad
podparty
90
Ryć. 15. Podpory.

91
 chy ramion mogą odbywać się z różnych położeń ramion, zmiana położenia ramion
3) podpory leżąc przodem - gdy punkt oparcia ramion i kończyn dolnych znajduje może też być docelowym ćwiczeniem ruchu ramion.
się na jednej płaszczyźnie, a tułów jest wyprostowany.
We wszystkich 3 rodzajach podporów (postawne, zwieszone i leżące) układ
ciała w stosunku do podłoża decyduje o bliższym określeniu podporu: Położenie ramion (ryć. 16)
1) kiedy ciało jest zwrócone twarzą do podłoża, jest to podpór leżąc przodem,
2) kiedy ciało jest zwrócone bokiem do podłoża, jest to podpór leżąc bokiem Kierunki położenia ramion dzielą się na:
(trzeba określić, którym bokiem), - kierunki główne położenia ramion,
3) kiedy ciało jest zwrócone tyłem do podłoża, jest to podpór leżąc tyłem. - kierunki pośrednie położenia ramion.
Warunkiem właściwego wykonania podporu jest wyprostowany tułów łącznie z Kierunki główne położenia ramion:
linią nóg. Jeżeli ma być inaczej, to określamy - na przykład podpór postawny - w dół.
tyłem na nogach ugiętych. Jeżeli tułów ma być załamany, to określamy sposób wy- - w bok,
konania ćwiczenia, na przykład podpór łukiem leżąc bokiem. - w górę,
Pozycja na czworakach również jest pozycją podporu o tułowiu zgiętym w - w przód.
płaszczyźnie strzałkowej i o ugiętych nogach. Pozycja na czworakach jest pozycją Kierunki pośrednie położenia ramion miedzy dwoma kierunkami głównymi:
małego dziecka, które ma jeszcze słabe mięśnie posturalne. - w górę na zewnątrz,
Pozycje na czworakach w kinezyterapii stanowią metodę ćwiczeń w metodzie - w dół na zewnątrz,
Klappa. Ćwiczenia te polegają na odciążeniu kręgosłupa przez izolowany układ - w przód w górę,
ciała w pozycji na czworakach, z której wykonuje się określone ruchy rąk i nóg. - w przód w dół,
Ćwiczenia w podporach stanowią zbiór ćwiczeń wzmacniających mięśnie po- - w tył.
sturalne (głównie mięśnie grzbietu, brzucha i pośladkowe). Ćwiczenia w podporach
leżąc wpływają na rozwój mięśni brzucha, których skurcz statyczny przeciwdziała
opuszczaniu brzucha. Skurcz mięśni grzbietu, pośladków i czworogłowych, wy-
prost kolan powoduje wyprostowanie układu całego ciała. W podporach można
wzmocnić mięśnie rąk i nóg, zwłaszcza gdy będą to ćwiczenia o charakterze sta-
tyczno-dynamicznym (statyczny układ ciała, dynamiczna praca mięśni rąk). Popu-
larnym ćwiczeniem są tzw. pompki - ugięcia ramion wykonywane z podporu leżąc
przodem, przy wyprostowanym tułowiu.
Kierunki
pośrednie:
1.
Omówienie ćwiczeń kształtujących 3 Ramiona w przód w górę Kierunki główne: 1
4. Ramiona w tył w dół Ramiona w dół
5. Ramiona w przód w dóf 2. Ramiona w bok
Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na biorące w nich Ramiona w górę zewnątrz 3. Ramiona w górę
udział części ciała i płaszczyzny ruchu 2. Ramiona w dół zewnątrz
Ryć. 16. Położenia ramion - kierunki pośrednie i główne.
la. Ćwiczenia ramion

Zadaniem ćwiczeń ramion jest wzmocnienie mięśni pasa barkowego i wszystkich
mięśni ramion.
Dla całokształtu ruchów ramion jest bardzo ważny rozwój zakresu ruchu w sta-
wach do granic fizjologicznych. Specjalną uwagę należy poświęcić tym ćwicze-
niom, które rozciągają mięśnie piersiowe wielkie, które często bywają przykurczone i
są przeszkodą w wykonywaniu ruchów o pełnej amplitudzie i powodują
wadliwą postawę (barki wysuwają się zanadto do przodu).
Typowym przykładem takiej postawy jest postawa biegacza narciarskiego (biegi
płaskie), który w swoich treningach nie ma ćwiczeń uzupełniających (ćwiczeń
wyprostnych grzbietu i ramion). Technika narciarska bowiem wymaga pochylenia
tułowia, co powoduje skracanie mięśni piersiowych wielkich i „okrągłe" plecy. Ru-
Położenie ramion może być pozycją wyjściową do ćwiczeń, ale może być też
ułożeniem pośrednim pomiędzy innymi ruchami ramion. Może też być pozycją
końcową.
Dokładność położenia ramion można poprawiać przez:
1) kontrolę wzrokową samego ćwiczącego i poprawę układu RR,
2) przez sprowadzenie ramion do określonego położenia przez prowadzącego.
Precyzję wykonania ćwiczeń koryguje ukłnd nerwowy, co jeszcze bardziej do-
skonali precyzję ruchów ręki. Określone położenie ramion uzyskuje się przez różne
ruchy, najczęściej przez przenosy ramion, r/uty ramion, wznosy ramion z określonego
położenia ramion, które wy/.nac/a lieść określonego ćwiczenia itp.

92 93
 Uklady ramion (ryć. 17): - ramiona na głowie (dłonie opierają się na głowie, łokcie odchylone w tył),
- ramiona w przód (dłonie splecione) wyprostowane w stawach łokciowych - ramiona na kark (dłonie dotykają palcami karku, ręce zwrócone w przód, ra-
(jeżeli łokieć ma być zgięty, to trzeba to określić), miona odchylone w tył),
- ramiona w górę (dłonie splecione), - ramiona w łuk nad głową - RR ugięte w łuk do styku palcami,
- ramiona w dół skrzyżnie, - ramiona skurcz - dłonie dotykają barków palcami, łokcie zgięte,
- ramiona w przód skrzyżnie, - ramiona na biodra złóż - ręce opierają się grzbietem dłoni na biodrach,
- ramiona w górę skrzyżnie, - ramiona biodra chwyć - dłonie na biodrach kciukiem do tyłu. Zgięcie występuje
zawsze do granic możliwości ruchu w stawie, ugięcie tylko od 90°:
- ramiona w dół, w przód ugięte,
- ramiona w bok, w przód ugięte,
- ramiona w bok, w górę ugięte,
- ramiona w bok, przodem zgięte.

Ruchy ramion (ryć. 18)

W z n o s - łagodny ruch ramion w górę z określonego i dowolnego położenia.
O p u s t - opuszczenie ramion do określonego położenia siłą bezwładności lub
ruchem wstrzymującym.
ramiona -. ramiona w górą ramiona ramiona w bok P r z e n o ś - ruch jak najkrótszą drogą do określonego położenia.
biodra chwyć" ze splecionymi na barki w przód ugięte Wy mac h y - ruchy, głównie siłą bezwładności, która wspomaga ruch, powrót po
dłońmi *** tej samej drodze ruchu.
S k u r c z e - tak jak w położeniu „ramiona skurcz".
Wy p r o s i - z pozycji „skurcz" do określonego położenia z wyprostem w sta-
wach.
R z u t - szybki ruch wyprostny z położenia ugiętego do wyproslu, do określo-
nego położenia.
S k r ę t - na zewnątrz lub do wewnątrz: rotacja zewnętrzna (supinacja), we-
wnętrzna (pronacja).
K r ą ż e n i a - ruch w stawach ramiennych w określonych kierunkach.
Krążenie przedramion - ruch w stawach łokciowych.
Krążenia nadgarstków - ruchy okrężne dłoni.
ramiona na kark ramiona w przód
skrzyżnie

ramiona w bok
przodem zgięte wymach ramion Ryć. zgięcie ramion

Ryć. 17. Układy ramion. 18. Ruchy ramion.

94 95
 jest w przód, potem w górę) albo: krążenie ramion tyłem w górę (pierwszy ruch jest do
tyłu, a dopiero potem w górę).
Może być jeszcze bardziej trudny ruch do dokładnego określenia, aczkolwiek
całkiem prosty praktycznie:
Krążenie ramion bokiem w górę na zewnątrz - ćwiczący wznosi ramiona
Ryć. 19 Leżenie tyłem na skrzyni lub na ławce, RR w przód - przenoś RR w bok i powrót
r
do pwK łukiem bocznym zewnętrznym, a opuszcza łukiem skrzyżnym, krzyżując ręce przed
(w rękach hantle). ' sobą.
Ryć. 20. Leżenie bokiem na skrzyni, RP w bok - przenoś RP w górę i opust w dół (w ręce ciężarek). Ryć. Krążenie ramion bokiem w górę do wewnątrz - odwrotnie niż w poprzednim
ramiona wznosi się łukiem skrzyżnym, a opuszcza łukiem bocznym. W ćwicze-
21. Leżenie bokiem na skrzyni, RL w bok - przenoś RL z ciężarkiem w górę i powrót do pw. niach ramion należy pamiętać, żeby ruchów ramion nie ograniczać do ruchów w
stawach ramiennych. Należy ćwiczyć również ruchy w stawach łokciowych, nad-
Krążenia ramion (ryć. 22) garstkowych i palców.
Krążenie ramion zawsze musi odbywać się z określonego położenia w określo-
nym kierunku. Kierunek pierwszy jest zawsze określony pierwszym słowem, np. z 1h. Ćwiczenia szyi (ryć. 23)
położenia ramion w dół krążenie ramion przodem w górę (pierwszy ruch ramienia
ti Ćwiczenia szyi mają pośredni wpływ na rozwój tułowia, wpływają na rozwój
;ii * \ prawidłowych krzywizn kręgosłupa. Ćwiczenia szyi można wykorzystać łącznie z
ćwiczeniami kończyn górnych i tułowia.
Podział ćwiczeń szyi i tułowia ze względu na płaszczyzny ruchu:
- płaszczyzna strzałkowa - skłony tułowia i głowy w przód i w tył,
- płaszczyzna poprzeczna - skręty szyi i tułowia,
- płaszczyzna czołowa -- skłony tułowia i głowy w bok (w prawo i lewo),
- płaszczyzna złożona: skręty i krążenia tułowia i głowy.
Uwagi do ćwiczeń szyi. Ćwiczenie szyi można wykonywać zarówno w pozy-
cjach wysokich, jak i niskich. Wszystkie ruchy głowy należy wykonywać wolno.
Krążenia głowy szybkie i jednostronne mogą wywołać zawroty głowy u osób star-
szych łub u osób, które mają jakieś, nawet niewielkiego stopnia, zaburzenia pracy
błędnika. Ponadto ze względu na specyficzną budowę kręgosłupa w odcinku szyjnym
\ (duża ruchomość) nie należy wykonywać ruchów raptownych, ponieważ może dojść
krążenie ramion krążenie ramion krążenie ramionjbokiem krążenie ramion bokiem do urazu, zwłaszcza przy ruchach skrętnych głowy.
przodem w dół tyłem w dół w dół na zewnątrz w dół do wewnątrz Ćwiczenia szyi są ćwiczeniami gibkościowymi, łatwymi do wykonania. Mogą
być wykonane zarówno w części wstępnej, jak i w części końcowej lekcji (jako
krążenia RR z położenia RR w dół ćwiczenia rozluźniające). Ćwiczenia szyi należy stosować w każdym wieku rozwo-
krążenie ramion krążenie ramion krążenie ramion bokiem krążenie ramion bokiem jowym, ale w odpowiedni sposób. Zadania ruchowe dla dzieci z elementami ćwiczeń
przodem w górę tyłem w górę w górę na zewnątrz w górę do wewnątrz szyi trzeba podawać w sposób obrazowy, mówiąc np. „skłonić głowę tak, żeby dotknąć
uchem ramienia" itp. U osób o zachwianej równowadze należy przeprowadzić
Ryć. 22. Krążenia ramion.
ćwiczenia szyi dopiero pod koniec lekcji, żeby nie zaburzyć równowagi.
96
97

skłon w tył skłon w przód skłon w bok

Ryć. 23. Ćwiczenia s/yi.

 Po ćwiczeniach związanych ze statycznym napięciem szyi (np. w pozycji wyj-
ściowej leżącej przodem RR w bok w górę zgięte utrzymują piłkę lekarską na
głowie przez 20 sekund) należy polecić wykonanie kilku łagodnych, swobodnych
ruchów krążenia głowy w pozycji siedzącej.
W czasie lekcji wychowania fizycznego kilka razy można ćwiczyć mięśnie
szyi jako korekcję postawy w pionie, polecając wyciągnięcie szyi i wzniesienie
głowy w osi pionowej. Bardzo pomocne są następujące uwagi: wyciągnąć szyję,
przyciągnąć brodę lekko do mostka, cofnąć i opuścić barki, uwypuklić klatkę pier-
siowy.
Ćwiczenia ramion bardzo często łączy się z ćwiczeniami szyi.
Przykład ścisłych komend:
Pw. - stojąca, RR w bok przodem zgięte (przed klatką piersiową).
Treść ćwiczenia: naprzemianstronne odrzuty RR ze skrętem głowy w kierunku
wymachu. Ruch rozpoczyna RP. Tempo od l do 4.
Liczenie i tempo ćwiczenia:
1 - wymach RP, skręt głowy w prawo,
2 - powrót,
3 - wymach RL, skręt głowy w lewo,
4 - powrót do pw. Całość
powtórzyć 4 razy.
Ic. Ćwiczenia nóg
Jest dużo różnych ćwiczeń, które można zaliczyć do ćwiczeń nóg. Ponieważ
lokomocja ciała ludzkiego odbywa się dzięki pracy mięśni nóg, dlatego każda po-
zycja ciała w pionie oraz przesuwanie się ciała bezpośrednio po podłożu angażuje
pracę zespołów mięśniowych kończyn dolnych.
W każdej grupie głównej materiału ćwiczebnego występują możliwości ćwi-
czenia nóg.
Ćwiczenia kształtujące nóg są tymi ćwiczeniami, za pomocą których - wybiórczo
- można zwiększać możliwość wykonania określonych ruchów stawów i siłę mięśni
poszczególnych odcinków kończyn dolnych.
Większość ćwiczeń stosowanych zbliżona jest do tych ruchów, które występują
w życiu codziennym. W życiu codziennym praca nóg jest sposobem poruszania się
człowieka, a więc nie tylko chód, bieg, skok, ale również rzut, chwyt i
dźwiganie są ćwiczeniami nóg. Ruch z nóg jest przenoszony na wyższe partie
ciała. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące i uzupełniające też zawierają ele-
menty ćwiczeń nóg. Intensywność ćwiczenia w poszczególnych przypadkach
może być różna, w zależności od określonego zadania, które dane ćwiczenie nóg
ma zrealizować.
Ćwiczenia nóg często łączone są z ćwiczeniami ramion i tułowia.
Zadania ćwiczeń nóg w grupie ćwiczeń kształtujących:
1. Wzmocnienie mięśni nóg i zwiększenie ruchomości stawów w stopniu po-
trzebnym dla fizjologicznych zakresów ruchu i sprawnej koordynacji mięśniowej.
Sprowadza się to do harmonijnego rozwoju anatomicznego i sprawnego działania
funkcjonalnego kończyn dolnych.
2. Pośrednie kształtowanie prawidłowej postawy pionowej człowieka.
98
3. Prawidłowy rozwój anatomiczny kończyn dolnych sprzyja rozwojowi cech
fizycznych i motorycznych potrzebnych człowiekowi do egzystowania w ota-
czającym go świecie.
Ćwiczenia w postawie zbliżonej do pionowej będą zawsze ćwiczeniami
silowo-dynamicznymi.
Siłowymi, bo każdy ruch nóg musi być wykonany z obciążeniem ciała. Dyna-
micznymi, gdyż ruchy nóg są powodowane skurczami i rozkurczami odpowiednich
mięśni.
Glówne rodzaje ćwiczeń nóg (ryć. 24):
1) ćwiczenia w podskokach,
2) przysiady i półprzysiady,
3) wypady,
4) ćwiczenia nóg równoważne bez przyrządów,
5) ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg.
Inne rodzaje ruchów kończyn dolnych podczas wykonywania ćwiczeń są na-
stępujące:
- przenosy - ruch jak najkrótszą drogą, trzeba określić, do jakiego położenia,
- wymachy - ruch wyprostny w stawie biodrowym do określonego położenia,
jeżeli bez zaznaczenia, to powrót po tej samej drodze ruchu,
- wyprost - z ruchu zgięcia lub ugięcia (w określonym stawie),
- rzut - szybki ruch wyprostny w stawie biodrowym i kolanowym ze skurczu do
określonego położenia,
- ugięcie do 90°,
- zgięcie - do granic możliwości ruchu w stawie,
- wykroki i zakroki - trzeba zaznaczyć, która noga i czy na całą stopę, czy na
palce; masa ciała zostaje na nodze postawnej,
- rozkrok - zaznaczyć, która noga dąży do rozkroku; masa ciała na obydwu nogach.
Ćwiczenia w podskokach. W podskokach masa ciała jest rytmicznie odrywana
od podłoża przez wyprost poprzednio ugiętych nóg w stawach. Stopa stanowi punkt
styku ciała z podłożem i wydolność dźwigni stóp w podskokach warunkuje ich
wykonanie. Podskoki są ćwiczeniami wyrabiającymi elastyczność stawów i siłę
mięśni. Jeżeli są wykonywane szybko i z dużą liczbą powtórzeń, są ćwiczeniami
trudnymi. Podskoki są ćwiczeniami pobudzającymi krążenie i oddychanie. Ich cha-
rakter sprawia, że stosowane w odpowiedniej formie są ćwiczeniami ożywiającymi i
stosowane są często na wstępie określonej lekcji ruchu. Podskoków nie stosuje się w
zaawansowanych skrzywieniach kręgosłupa.
Ćwiczenia w podskokach stanowią konieczny zasób ćwiczeń dla dzieci, gdyż są
jedną z naturalnych form ruchu. Przy nie zaburzonym rozwoju ruchowym u dzieci
podskoki są ćwiczeniami kształtującymi stopę. W przypadku zaawansowanego
płaskostopia ćwiczeń w podskokach nie stosuje się.
Przysiady i półprzysiady. Przysiad - obniżenie ciała (w pełnym zakresie ruchu
stawów nóg). Półprzysiad - obniżenie ciała z ugięciem ud pod kątem 90°. Tułów
zawsze w wyproście.
Przysiady można wykonywać na stopach złączonych (przysiad na nogach
złączonych) i na stopach rozwartych (przysiad na nogach rozwartych). Wspięcie na
99
palcach przed wykonaniem przysiadu jest ćwiczeniem kształtującym stopę i przysiady
w tej formie stosuje się w ćwiczeniach z małymi dziećmi.
Przysiady wykonywane intensywnie i obszernie są doskonałymi ćwiczeniami
zwiększającymi ruchomość w stawach kolanowych, biodrowych i skokowych. W
sposób szczególny wzmacniają mięśnie prostujące stawy kolanowe (kolana należy
ćwiczyć do pełnego wyprostu zwarcia stawu kolanowego). Przysiady mogą być
wykonywane początkowo z przytrzymaniem przez współćwiczącego lub oparciem się,
np. o drabinki. Przysiady i półprzysiady w różnych formach są stosowane w lekcji
ruchu z osobami niepełnosprawnymi, w zajęciach ogólnokondycyjnych i nauce
chodzenia. zakrok prawą wykrok prawą rozkrok prawą
Wypady. Wypady są ćwiczeniami trudnymi pod względem poprawnego wyko- (lewą) nogą (lewą) nogą (lewą) nogą
na palce
nania. W wypadzie masa ciała zawsze jest równomiernie rozłożona na obydwie nogi- b
Rodzaje wypadów:
Wypady
- wypad w przód,
- wypad w tył,
- wypad w bok.
Wypady są ćwiczeniami nóg, ale również i tułowia (skośne ustawienie tułowia

i
wymaga pracy odnośnych mięśni). Cechą charakterystyczną wypadu jest układ
ciała stanowiący przedłużenie nogi zakrocznej (wyprostowanej). Noga, która prze-
chodzi do wypadu, nazywa się nogą wykroczną - wypadową, gdy np. wykonywany
jest wypad w przód PN, ćwiczenie przebiega w następujący sposób: wypad w tył wypad w bok wypad w przód
wypad w przód zewnątrz
c
Uniki

ł
l ID 1 unik przodem na unik tytem na lewej unik bokiem na

i
zakrok prawą wykrok wykrok prawą stanie na lewej wyprost nogi rozkrok lewą lewej (prawej)
nogą w skos prawą nogą w skos nodze z ugięciem prawej w (prawą) nogą lewej(prawej) (prawej) nodze
nodze
nogą przód nodze d

Wagi i pólwagi

przysiad półprzysiad przysiad siculony

na całych stopach
przysiad
skulony półwaga przodem waga przodem na lewej pórwaga bokiem
^ i
na lewej (prawej)
waga bokiem na
lewej (prawej)
podparty (prawej) nodze nodze
nodze
Ryć. 24. a, b, c, d, e. Główne rodzaje ćwiczeń nóg.
Ryć. 24. b-e.

100 101
 Ruch rozpoczyna PN, unosi się ponad podłogę ruchem wyprostnym ciągłym, do
przeniesienia całej masy ciała w przód na nogę wypadową i ustawienia ciała nie-
ruchomo, co następuje w momencie, gdy noga wypadowa ugina się pod kątem 90°.
Druga noga wyprostowana, całą stopą ustawiona na podłożu. Układ tułowia powinien
stanowić przedłużenie nogi zakrocznej. Układ ramion może być różny. Ważny jest
kierunek ruchu nogi wypadowej, np. wypad w przód w skos, wypad w tył w skos.
Ćwiczenia nóg
Ryć. 25. Leżenie przodem - wyinach NP
(NL) w tył i opust w dół.
Ryć. 26. Leżenie tyłem, NP ugięta - wymach prostej NL w górę i opust w dół.
Ryć. 27. Leżenie tyłem - wznos NN w górę i opust w dół.
Ryć. 28. Leżenie na prawym boku - wymach NL w przód i w tył.
Ćwiczenia nóg jako ćwiczenia równoważne bez przyrządów
Ćwiczenia nóg dotąd omówione w pewnym stopniu są ćwiczeniami równo-
ważnymi. Wszelkie wykroki, zakroki, w szczególności na palce, wznosy nóg wy-
magają koordynacji nerwowo-mięśniowej. Dany układ ciała musi być utrzymany
przy zmniejszonej powierzchni podparcia ciała i chwiejnej równowadze. Ćwiczenia
równoważne wywierają wpływ nie tylko na układ mięśniowy nóg, ale również na
cały układ ciała, który dąży do takiego ustawienia, żeby utrzymać równowagę przy
zmniejszonej płaszczyźnie postawy ciała. W czasie wykonywania ćwiczeń równo-
ważnych układ nerwowy, jako koordynator narządu ruchu, bardzo intensywnie pracuje.
Rodzaje ćwiczeń równoważnych bez przyrządów są następujące:
1) chodzenie po linii narysowanej na podłodze z przysiadami, wymachami
nóg, ruchami ramion, podskokami itp.,
2) różnego rodzaju stania jednonóż z ruchami ramion, tułowia i nogi „wolnej",
3) uniki - przodem, tyłem, bokiem.
U n i k jest to pozycja, w której masa ciała nie jest równomiernie rozłożona na
obie kończyny dołne. Noga postawna jest zawsze zgięta, noga druga wyprostowana w
uniku przodem z palcami grzbietowe opartymi na podłożu. Tułów stanowi jedną linię
prostą z nogą znajdującą się w wyproście.
Pótwaga i waga
Wznos nogi wyprostowanej z pozycji uniku jest przejściem do pozycji gimna-
stycznej zwanej półwagą. Wyższe ustawienie nogi, przynajmniej w linii ciała, jest
pozycją gimnastyczną zwaną wagą. W półwadze i w wadze noga postawna powin-
102
na być wyprostowana w stawie kolanowym. Półwagą i waga może być wykonana
przodem, tyłem lub bokiem.
Ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg są stosowane zarówno w sporcie
wyczynowym, jak i w celach ogólnorozwojowych. W zależności od uwarunkowania
rozciągnięcie mięśni i stawów może odbywać się w przysiadach, wypadach,
skłonach zjedna nogą ugiętą i przyciągniętą do klatki piersiowej, a drugą na podłożu.
Ćwiczenia rozciągające mięśnie i stawy nóg można łączyć z ćwiczeniami
tułowia, np.: skłon tułowia na wyprostowanych nogach lub stojąc na jednej nodze,
druga oparta o drabinki na wysokości biodra - skłony do nogi postawnej i opartej.
Id. Ćwiczenia tułowia
Podstawową częścią ciała ludzkiego jest tułów. Znajdujące się w obrębie
tułowia jamy ciała zawierają w zasadzie wszystkie narządy, których praca sprawia, że
człowiek żyje.
ćwiczenia tułowia
Ryć. 29. Siad prosty na skośnej ławeczce, RR na karku, stopy zaczepione pod szczebel - skręty T w
lewo i w prawo.
Ryć. 30. Leżenie przodem na skośnej ławeczce, stopy zaczepione pod szczebel - skręty T w lewo i w
prawo.
Ryć. 3 ł. Leżenie przodem na skośnej ławeczce, RR w górę, chwyt za szczebel - wznos NN w tył i skręty
NN w lewo i w prawo.
Ryć. 32. Jak 31 - tylko w leżeniu tyłem, NN uniesione w przód.
Podporowym elementem tułowia jest kręgosłup.
Kręgosłup chroni znajdujący się w nim rdzeń kręgowy, stanowiący niezmiernie
ważny element układu nerwowego, uszkodzenie zaś rdzenia kręgowego może do-
prowadzić do ciężkiego upośledzenia narządu ruchu. Kręgosłup ma swoje fizjolo-
giczne wygięcia - w odcinkach lędźwiowym i piersiowym, których zniesienie lub
nadmierne pogłębienie z czasem powoduje wady postawy ciała, powstałe na skutek
przesunięcia środka ciężkości ciała.
Obręcz kończyn dolnych łączy kręgosłup z podłożem. Przez klatkę piersiową i
obręcz kończyn górnych ruchy tych kończyn mają pośredni związek z krę-
gosłupem. Pochylenie miednicy ku przodowi (przodopochylenie) jest różne: u kobiet
55-60°, u mężczyzn 50-55°. Odchylenie o 15° na ogół uważa się za fizjologiczne.
Im większe przodopochylenie, tym większa lordoza lędźwiowa.
103
 Poszczególne stawy kręgosłupa mają różne możliwości ruchowe (na ogół
małe), ale wspólnie tworzą dość ruchomy łańcuch stawowy, w którym najbardziej
ruchliwy jest odcinek szyjny i lędźwiowy. Miedzy poszczególnymi kręgami znajdują
się krążki międzykręgowe, bardzo sprężyste, które amortyzują wstrząsy i
umożliwiają ruchy we wszystkich kierunkach. Uszkodzenie lub przesunięcie tych
krążków powoduje bóle krzyża.
Podział ćwiczeń tułowia ze względu na płaszczyzny ruchu
1. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej:
a) w przód: skłony i opad,
b) w tył:
- skłony,
- opad,
- ćwiczenia mięśni brzucha.
2. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie czołowej:
- skłony tułowia w bok,
- opad tułowia w bok,
- podpór bokiem.
3. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie poprzecznej:
- skręty tułowia.
4. Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie złożonej:
- skrętoskłony tułowia,
- krążenia tułowia,
- ćwiczenia mięśni brzucha. U w a g i m e t o d yc z n e do
prowadzenia ćwiczeń tułowia:
- nie należy zalecać wykonywania wszystkich ćwiczeń tułowia bezpośrednio
jednego po drugim;
- ćwiczenia tułowia należy rozpoczynać od ćwiczeń o charakterze dynamicznym
i w płaszczyźnie strzałkowej w przód;
- wyjątkowo po ćwiczeniach gibkościowych w płaszczyźnie strzałkowej w tył
należy polecić ćwiczenia o charakterze rozluźniającym w płaszczyźnie strzałkowej w
przód;
- w zależności od warunków wskazane jest dokładne przemyślenie celowości
ćwiczeń i ich stosowania w poszczególnych płaszczyznach;
- ćwiczenia związane ze skłonem tułowia w przód przyczyniają się do
zmniejszenia krzywizny lordotycznej w odcinku szyjnym i piersiowym kręgosłupa; w
przypadku ćwiczeń korektywnych należy przy skłonie tułowia w przód z pw.
leżącej tyłem polecić ugięcie nóg (w stawach biodrowych i kolanowych, gdyż ten
układ ciała sprzyja lepszej korekcji w odcinku lędźwiowym);
- najczęściej ćwiczenia tułowia związane ze skłonem w tył powiększają krzy-
wiznę szyjną i lędźwiową, a zmniejsza się krzywizna piersiowa;
- siad skrzyżny częściowo zapobiega powiększaniu lordozy;
- ustalenie bioder, przez siad okroczny na ławeczce czy siad skrzyżny, izoluje
ruch skrętów tułowia;
- pozycja leżąca przodem jest pozycją, w której można przeprowadzić korekcję
osiową kręgosłupa przez ruch wyciągający ciało w linii poziomej; połączenie
wydechu z korekcją osiową powoduje lepsze wydłużenie ciała;
104
- ćwiczenie tułowia należy wykonywać we wszystkich płaszczyznach, w sposób
dynamiczny i statyczny (chyba że istnieją określone przeciwwskazania);
- ćwiczenia mięśni brzucha mogą być przeprowadzane w różny sposób i z od-
powiednim natężeniem; ćwiczenia mięśni brzucha mogą być sterowane górą i dołem,
np. z pw. leżącej tyłem przejście do siadu (sterowane górą), wznos nóg (sterowane
dołem); od sprawności mięśni brzucha w dużym stopniu zależy postawa ciała
człowieka; tylko specjalne przeciwwskazania eliminują ćwiczenia mięśni brzucha z
lekcji wychowania fizycznego;
- wykonując ćwiczenia kształtujące mięśnie tułowia, można przeprowadzić
również ćwiczenia za pomocą drabinek, ławeczek gimnastycznych oraz przeploty na
kratach;
- wykonując ćwiczenia mięśni brzucha, nie należy zatrzymywać oddechu,
wydech wykonać w trakcie skurczu mięśni brzucha.
Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z y ź n i e s t r z a ł k o w e j A. W
przód:
Skłony (ryć. 33). Wykonuje sieje z różnych pozycji wyjściowych.
Podczas wykonywania skłonów zostajj) rozciągnięte mięśnie grzbietu. Skłon
tułowia w przód wykonywany poprawnie, z pw. stojącej na nogach złączonych, po-
winien ro/poczynać się w odcinku lędźwiowym, a następnie w górnej części krę-
gosłupa. Ruch wyprostu ze skłonu powinien rozpoczynać się od głowy, obejmować
potem wyższe odcinki kręgosłupa, a następnie wyprost w jego odcinku lędźwiowym.
skręty tułowia
skłon tułowia
wprzód
skrętoskłon krążenie tułowia
tułowia w prawą
(lewą) stronę
Ryć. 33. Skłony i skręty tułowia.
Przykład:
Pw. - siad, skłony T dotyc/ą głównie kręgosłupa, gdy/ miednica jest ustabilizowana Ruch RR
może być ró/ny. Ręce ułożone na karku w siad/Je i skłon w pi/ód bard/o intensywnie ro/ci<|gajq mięśnie
grzbietu.
Przejściową fazą w skłonie tułowia jest opad tułowia w pr/ód.
Opad (ryć. 34). Opad tułowia może być w stawach: skokowych, biodrowych,
kolanowych. Przy wykonywaniu opadu cały tułów powinien być prosty bez w/glę-
105
 Opad w przód - r u c h w s t a w a c h b i o d r o w y c h (z pozycji stojącej). Należy
go wykonywać, przechodząc od samego początku ruchu do opadu z wyprostowanym
tułowiem, z głową ustawioną lekko w tył. Układ ramion i nóg może być różny, ale
odpowiednio określony w treści ćwiczenia. W ćwiczeniu tym, oprócz intensywnej
pracy mięśni tułowia, które muszą utrzymać ten trudny układ ciała, intensywnie
rozciągane są mięśnie prostowniki stawu biodrowego (grupa mięśni kul-szowo-
goleniowych).
Opad w przód - r u c h w s t a w a c h k o l a n o w yc h (z pozycji klęku prostego).
Ćwiczenie to może być wykonane tylko ze stabilizacją nóg w klęku (przez
ćwiczącego lub przez szczebel drabinki). W ćwiczeniu tym tułów ma „tendencję
opad tułowia w przód opad tułowia w bok opad tułowia w tył w ochronną" do załamywania się w biodrach i ramiona zawsze odruchowo są w „po-
stawach skokowych
w stawach skokowych gotowiu", ażeby uchronić ciało przed nadmiernym wychyleniem. Ćwiczenie to po-
czątkowo wykonuje się tylko w nieznacznym odchyleniu od pionu, ale i tak jest
ono bardzo trudne. Ten układ ciała może być wykorzystywany jako pomocnicze
ćwiczenie do nauki padania dla osób po amputacji (oczywiście w określonych przy-
padkach i zgodnie ze zleceniem lekarskim).

Ćwiczenia tułowia
opad tułowia w przód w opad tułowia w przód w
stawach kolanowych stawach biodrowych

Ryć. 35. Klęk jednonóż, NP ugięta w przód - skrętoskłon w prawo (dłonią dotknąć podłoża) i to samo w lewo.
opad tułowia w tył w stawach Ryć. 36. Klęk (stopa NP obok lewego kolana) - skrętoskłon w lewo i lewą dłonią dotknąć lewej stopy).
biodrowych

Ryć. 34. Opady tułowia.

du na to, w którym ze stawów nóg ten ruch się odbywa. Ponieważ główna praca mięśni
w opadach dotyczy, oprócz mięśni nóg, również mięśni tułowia, opady zaliczane są do
ćwiczeń tułowia.
Opad tułowia w przód - r u c h w s t a w a c h s k o k o w y c h . Wykonać można w
każdych warunkach na sali gimnastycznej. Najlepiej przy drabinkach. W ćwiczeniu
tym, oprócz mięśni tułowia, których praca utrzymuje tułów i głowę w wyproście,
pracują mięśnie nóg i ramion.
Mięśnie nóg utrzymują staw biodrowy i kolanowy w wyproście, a staw skokowy,
będąc w ustawieniu zgięcia grzbietowego, powoduje wydłużenie tylnej grupy mięśni
podudzia, szczególnie ścięgna Achillesa.
Mięśnie ramion pracują intensywnie, gdyż wykonujemy opad tułowia do oparcia
dłoni o drabinkę czy o ścianę, np. oparcie dłoni palcami do siebie i rytmiczne
odpychanie od punktu oparcia do pozycji ciała w pionie. Jest to bardzo dobre ćwi-
czenie w określonych urazach stawu skokowego.
106
Z i n n yc h poz ycj i w yj ś c i o w yc h. Pozycje leżące tyłem są pozycjami
odciążającymi kręgosłup, a ugięcie nóg w stawach kolanowych i biodrowych wy-
równuje lordozę lędźwiową i stwarza dobre warunki dla oddychania przeponowego i
dla kształtowania klatki piersiowej (przez odpowiednie ruchy ramion i ćwiczenia
oddechowe).
W tych pozycjach można przeprowadzać ćwiczenia mięśni brzucha poprzez
siady (ćwiczenia mięśni brzucha prowadzone górą) i przez wznosy nóg (ćwiczenia
mięśni brzucha prowadzone dołem).
Przykłady ćwiczeń:
Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte w biodrach i kolanach, stopy na podłożu, RR wzdłuż tułowia; na-
przemienne przyciąganie NN do klatki piersiowej (jednej, potem drugiej).
Pw. - siad prosty tyłem podparty, przyciągnięcie NN do klatki piersiowej z jednoczesnym chwytem
RR poniżej kolan i przyciągnięciem do głowy.
Pw. - stojąca w małym rozkroku, RR wzdłuż tułowia, wznos RR bokiem w górę - wdech luźny,
skłon w przód - wydech. *
Pw. - siad ugięty tyłem, podparty, wznos NN do siadu równoważnego z wytrzymaniem.
Pw. - siad klęczny, RR wzdłuż T, wdech z przenosem RR lekko bokiem w tył, wydech z opadem
tułowia do klęku podpartego.
Pw. - siad prosty tyłem, podparty, piłka trzymana stopami, przyciągnięcie piłki blisko pośladków
uginając mocno kolana, potem wyprosi.
107
 Pw. - leżąca tyłem, NN wyprostowane, stopy przytrzymują piłkę; ugięcie nóg i uniesienie tułowia;
wziąć piłkę do RR (nogi wyprostować); ponownie ugiąć nogi, włożyć piłkę między stopy, przejść do
leżenia tyłem (z wyprostem NN).
U wa ga. Podane przykłady ćwiczeń nie zawierają wyliczenia poszczególnych faz ruchu.
B. W tył:
Opad tułowia.
W opadzie tułowia w tył ruch może odbywać się w stawach kolanowych lub
skokowych:
a. Z pozycji klęku prostego - ruch w stawach kolanowych. Najintensywniejszą
pracę wykonują prostowniki stawów biodrowego i kolanowego oraz mięśnie
brzucha. Im opad tułowia przebiega w większej amplitudzie zakresu ruchu zgięcia w
stawach kolanowych, tym intensywniejsza jest praca mięśni czworogłowych, które
pracują w wydłużeniu, przeciwstawiając się opadowi tułowia w tył, jak gdyby
„rywalizują" z masą tułowia. Tułów powinien być prosty, broda lekko ściągnięta do
przodu.
b. Z pozycji stojącej opad w tył - ruch w stawach skokowych. Ćwiczenie to
może być wykonane tylko z pomocą współćwiczącego. Współćwiczący podtrzymuje
partnera, którego tułów jest wyprostowany. Mięśnie prostowniki i zginacze tułowia i
biodra pracują z różną intensywnością w zależności od fazy ruchu. Jest to ćwiczenie
siłowe dla obydwu ćwiczących.
Ćwiczenia w podporach leżąc przodem (ryć. 37)
Ćwiczenia te wpływają na rozwój większości grup mięśni tułowia, RR i NN. W
podporach leżąc przodem statyczny skurcz mięśni brzucha wraz z prostownika-
Podpór postawny Podpór teiac
Podpór zwieszony Podpór na
poręczach
i w staniu
na ramionach
Ryć. 37. Podpory - procentowe obciążenie ramion w stosunku do masy ciała. 108
mi stawów biodrowych i grzbietu utrzymują tułów w wyproście. Intensywnie pracują
prostowniki stawów łokciowych. Wprowadzenie elementu dynamicznego -
ugięcia ramion, mobilizuje do pracy grupę mięśni zginaczy i prostowników stawów
ramion. Podpór leżąc przodem jest ćwiczeniem ogólnorozwojowym o charakterze
statycznym i wchodzi w zasób ćwiczeń korekcyjnych.
Podpory mogą być pozycją do ćwiczeń nóg czy ramion, ale zawsze w tych
ćwiczeniach główny wysiłek mięśniowy będzie związany z utrzymaniem samej pozycji
wyjściowej - podporu leżąc przodem. Różne rodzaje podporów można wykonywać na
ławeczce szwedzkiej (podpór zwieszony, podpór postawny, podpór bokiem itp.).
Przykład ćwiczenia w podporze postawnym leżąc przodem na ławeczce:
- kolejne unoszenie nóg,
- uginanie ramion,
- naprzemienne unoszenie ramion i nóg,
- przejście w bok ruchem dostawnym rąk,
- odepchnięcie się od podłoża dłońmi do postawy.
To ostatnie ćwiczenie wymaga dobrej kondycji, koordynacji i siły mięśniowej.
C. W tył w różnych pozycjach wyjściowych
Przykłady:
Pw. - leżenie przodem, RR w górę, wznos tułowia 10 cni nad podłogę z wytrzymaniem.
Pw. - klęk podparty - wznieść wysoko odcinek lędźwiowy kręgosłupa, głowę opuścić, następnie
obniżyć lędźwie, głowę unieść („koci grzbiet") i opuścić.
Pw. - leżenie przodem, RR w górę, naprzcmianstronnc wznosy ręki i przeciwnej nogi.
Pw. - klęk podparty, naprzemienne w/nosy nóp (nożyce pionowe) z uniesieniem głowy w tył.
Pw. —jak wyżej, wznosy RR i LN z wytrzymaniem, potem zmiana.
Pw. - leżenie przodem, laska gimnastyc/na /.alo/ona na barki utrzymywana przez RR - wznosy T z
kilkusekundowym wytrzymaniem.
Pw. - leżenie przodem, RR w bok, piłka r*xl prawą dłonią, pr/clao/anic piłki do lewej dłoni ze
wznosem klatki piersiowej nad toczącą się piłką (polem piłko z pra\\rj do lewej R) itd.
Pw. - klęk podparty, zataczanie kół biodrami: 5 kółek w prawo, potem w lewo.
Pw. - leżenie przodem, RR z piłką w górze, podrzuty i chwyty piłki ze wznosem tułowia i oderwaniem
ramion.
Ryć. 38. Leżenie tyłem, NN ugięte, biodra uniesione w góię •- krąycnic biodrami.
Ryć. 39. Leżenie tyłem w ro/kroku, ręce na karku - skro! T w lewo i podeprzeć się na lewym łokciu, powrót do
pw.
Ryć. 40. Leżenie tyłem w rozkroku - skrętoskłon do NI' i dotknąć dłońmi do podinl/ia, powrót do pw.
Ćwiczenia tułowia
109
 Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e cz oł ow ej
Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie czołowej są to ruchy boczne tułowia w
prawą lub w lewą stronę (skłony). Przy wykonywaniu skłonów w bok należy
zwrócić uwagę, ażeby ruch odbywał się dokładnie w płaszczyźnie czołowej (nie
wychodząc poza nią ani w przód, ani w tył). Skłony boczne zwiększają ruchomość
kręgosłupa. Wydech ułatwia wykonanie skłonu.
Ułożenie ramion w górę (przedłużenie ramienia dźwigni ciała) zwiększa zakres
ruchu tułowia w bok. Głowa powinna skłaniać się w kierunku skłonu.
W pozycjach leżących:
a. Tyłem - skłony boczne tułowia odbywać się mogą z ułożeniem RR w dół
lub w górę. Układ: ręka łukiem nad głową zwiększa zakres skłonu. Skłony boczne
powinny odbywać się i na prawą, i na lewą stronę (chyba że istnieją inne specjalne
wskazania co do wykonywania ćwiczeń).
b. Bokiem - skłony boczne tułowia są intensywnym ćwiczeniem i zawsze po-
winny odbywać się naprzemiennie - na prawym i na lewym boku (chyba że istnieją
inne, specjalne wskazania):
- pw. siad prosty jest nie najlepszą pozycją do ćwiczeń skłonu tułowia w bok,
gdyż w tym układzie tułów jest mało stabilny ł ruchy skłonów bocznych są nie-
dokładne,
- pw. siad rozkroczny - jest dobrą stabilną pozycją dla ćwiczeń skłonu
tułowia.
Ułożenie jednej ręki na biodrze, drugiej w łuk nad głową wspomaga zakres ruchu
w kręgosłupie. Ręka na biodrze powinna wywierać ruch przeciwny do kierunku
skłonu, a ręka w łuku nad głową ruch wspomagający kierunek skłonu.
Pw. siad skrzyżny jest pozycją bardzo dobrą dla ćwiczeń w płaszczyźnie
czołowej.
Pw. klęk obunóż - skłony tułowia w bok utrudnia się, stopniując układ RR -od
RR w dół, chwyt za biodra, RR w górę, na biodro, LR w łuk nad głową itd.
Pw. klęk rozkroczny jednonóż - skłony tułowia w kierunku nogi rozkrocznej
zwiększają znacznie obszerność ruchu w płaszczyźnie czołowej. Koniecznie ćwi-
czenia te powinny być prowadzone w rozkroku zarówno na PN, jak i na LN.
Pw. stojąca - najlepiej rozkroczna (większa stabilność). Efektywność ćwiczenia
zwiększają ruchy zamachowe ramion w stronę skłonu.
Pw. opad tułowia w bok - jest ćwiczeniem tułowia w płaszczyźnie czołowej.
Jest to układ trudny, najczęściej jedna ręka w górę (od strony nogi postawnej ugiętej)
jest w przedłużeniu ciała, druga ręka jest wzdłuż tułowia.

Ryć. 41. Podpór leżąc bokiem - RP w podporze pod różnym kątem w stosunku do T. Ryć. 42.
Podpór leżąc przodem, RR w przód - przejść do podporu, rozstawiając RR w bok. Ryć. 43.
Jak 42 - tylko w podporze tyłem.
Ćwiczenia tułowia
 Podpór leżąc bokiem - jest bardzo intensywnym ćwiczeniem tułowia. Utrzy-
manie ciała w wyproście i w płaszczyźnie czołowej, żeby tułów był prosty, wymaga
synchronizacji pracy mięśni: brzucha i grzbietu oraz pracy mięśni pośladkowych.
Jedna ręka prosta w stawie łokciowym dźwiga cały ciężar ciała, jedynie wspartego
jeszcze o krawędź zewnętrzną stopy, druga ręka wzdłuż tułowia.
R ó ż n e r o d z a j e ć w i c z e ń t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e c z o ł o w e j
Przykłady:
Pw. - stojąca w rozkroku, RR w górę. Naprzemienne skłony T w bok.
Pw. - stojąca w rozkroku, PR w łuk nad głową, LR na lewym biodrze, naprzemienne skłony T z
pogłębianiem ruchu (potem zmiana).
Pw. - leżąca na prawym boku PR wyciągnięta i na niej opiera się głowa, LR wzdłuż T. Wznos LN
wytrzymać, potem wznos obujóg wytrzymać; to samo na drugim boku.
Pw. - siad klęczny, RR w bok, skłony boczne tułowia (bez zmiany ułożenia RR w bok) z jednoczesnym
skłonem głowy w kierunku skłonu.
Pw. - leżąca przodem, skłon tułowia po płaszczyźnie w prawą, potem w lewą stronę.
Pw. - klęk rozkroczny, RR na biodrach, skłony boczne tułowia itd.
Ćwiczenia tułowia w płaszcz yźnie poprzecznej
( r u c h y s k rę t n e )
Skręty w prawą i lewą stronę są ćwiczeniami tułowia w płaszczyźnie poprzecznej.
W zależności od sposobu wykonania, skręt ciała może odbywać się w stawach nóg
albo w stawach kręgosłupa. Aby ruch odbywał się tylko w stawach kręgosłupa, biodra
110
powinny być ustabilizowane. Różne rodzaje siadu w różnym stopniu stabilizują
biodra. Najlepiej stabilizuje je siad okroczny na ławeczce, siad skrzyżny, płaski i
rozkroczny.
W postawie stojącej stabilizuje się stawy nóg przez naciskanie w kierunku
podłoża - pełny wyprosi kolan i równoległe ułożenie stóp. Jeżeli ruchy w płasz-
czyźnie poprzecznej mają odbywać się w stawach kręgosłupa wyżej leżących, ko-
nieczny jest wspomagający wymach ramion w górę w skos. Chcąc zwiększyć ob-
szerność skrętu, nie należy wdychać powietrza, ale raczej wydychać je, gdyż klatka
piersiowa jest wówczas bardziej ruchoma. Ruchy skrętne ograniczone są przez
podłoże.
Przykłady:
Pw. - siad skrzyżny, klęczny, okroczny na ławeczce, skręty tułowia w prawo i w lewo. Ruch może być
wzmocniony przez: wymach ręki w stronę skrętu, pogłębienie skrętu, rzut, wymach ramienia, skręt głowy
w kierunku skrętu.
Pw. - klęk podparty; jest dobrą pozycją dla ćwiczeń skrętu pod warunkiem, że z ruchem skrętu na-
stępuje ruch ramienia i podąża w tym kierunku ruch głowy.
Pw. - stojąca w rozkroku, skręty tułowia z RR na głowie z wymachem jednego ramienia i skrętem
głowy w kierunku ruchu.
Pw. - opad tułowia w przód, RR w bok, naprzemienne skręty tułowia z dotykaniem dłońmi
podłogi (w równym tempie).
Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z yź n i e z ł oż o n e j
Ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej są kombinacją ruchów w 3 poprzednich
płaszczyznach. Są to ruchy funkcjonalne. Stanowi to treść metod leczenia kinezyte-
111
rapeutycznego w określonych schorzeniach (w porażeniach mózgowych - metoda
Bobath). Ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej można wykonywać w zasadzie we
wszystkich pozycjach wyjściowych. Szczególnie kształtujący charakter ćwiczeń w
płaszczyznach złożonych sprawia, że ćwiczenia te powinny stanowić zasób ćwiczeń w
różnych okresach rozwoju.
Różne ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej:
Skrętoskłony i krążenia tułowia można wykonywać z różnych pozycji wyjścio-
wych - siadów: prostego, okrocznego, skrzyżnego, rozkrocznego, w pw. stojącej.
Pw. - stojąca, krążenia tułowia: mogą odbywać się albo w odcinku dolnym tułowia (duże koła),
albo w górnym (małe kółeczka):
- krążenie bioder - pozycja rozkroczna, RR w bok; pas barkowy i RR nieruchomo;
- klęk podparty - nieruchomo RR w miejscu, siady na P, potem na L stronę;
- siad skrzyżny - RR na kark - skręty tułowia ze skłonem do dotknięcia łokciem podłogi;
- klęk rozkroczny - RR w bok - naprzemienne dotykanie prawą ręką lewej stopy.
Ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci
Ćwiczenia te mają w swoim założeniu kształtowanie i poprawę postawy. Jeżeli sto-
sujemy pozycję leżenia tyłem, to staramy się odpowiednim pouczeniem zmusić
dzieci do poprawnego układu głowy i kręgosłupa. Jeżeli zastosujemy określenie:
kręcenie korbą, uzyskujemy większą obszerność ruchu przez dodanie, że „koło jest
duże". Wybieramy takie pozycje, które pozwolą na wyegzekwowanie ruchu w formie
najkorzystniejszej dla dziecka.
Postawy gimnastyczne wyjściowe nie powinny być wytrzymywane przez dzieci
zbyt długo. Wszelkie poprawianie ruchu zwykle wywołuje znużenie i brak uwagi,
dlatego dzieci powinny przyjmować takie pozycje, aby mogły bezpośrednio po
wykonaniu pozycji wyjściowej rozpocząć ćwiczenie:
1. Stanie na nogach zwartych - tej pozycji nie stosuje się często, gdyż utrzymanie
równowagi jest dość trudne.
2. Rozkrok - stanie rozkroczne. Ustawić się w rozkroku, podskakując. Odległość
2-3 stopy. Ustawienie stóp równoległe (zbyt szerokie ustawienie stóp powoduje
zwiększenie lordozy lędźwiowej).
3. Klęk'prosty - z przysiadu podpartego (zbyt długie wytrzymywanie kolan w
klęku jest niewskazane). Oszczędzać stawy kolanowe, nie pozwolić na uderzenie
kolanami o podłogę.
4. Klęk rozkroczny - kolana oddalić od siebie.
5. Z klęku siad klęczny. Przejść do siadu, na piętach. Stopy płasko ułożone.
6. Siad prosty na ławce - kontrola układu ciała.
7. Siad skrzyżny - przybranie postawy z oparciem ręki, potem skrzyżowanie nóg.
8. Siad ugięty (siad na nogach skurczonych) - postawienie całych stóp i od-
stawienie tak, żeby swobodnie stały całą powierzchnią stopy.
9. Leżenie tyłem - dziecko leży na ziemi jak w postawie zwartej (na baczność).
Układ kręgosłupa i stóp swobodny- Postawienie stóp reguluje krzywizny piersiową i
lędźwiową. Stopy postawione blisko tułowia - wyrównanie lordozy lędźwiowej.
10. Pozycja leżąca przodem - dziecko leży na podłożu oparte na brzuchu. Głowa
spoczywa na przedramionach jak na poduszce. Łokcie jak najdalej w przód. Pozycja
trudna, gdyż ogranicza swobodny oddech.
11. Klęk podparty - masa ciała rozmieszczona równomiernie na dłoniach i ko-
lanach. Dzieci naśladują stół, który ma równą powierzchnię.
12. Siad klęczny podparty - układ ciała jak w siadzie klęcznym, masa ciała
spoczywa na nogach, ręce wsparte o podłoże na szerokość klatki piersiowej.
13. Przysiad podparty - tułów wsparty na paltach stóp i dłoniach rozstawionych na
szerokość klatki piersiowej.
Zasób ćwiczeń
Ćwiczen ia nóg ł ą c z n i e z t u ł o w i e m :
a) przysiady i wyprosi y stosowane z wyciąganiem się w górę na przemian:
- krzaczki i wysokie drzewa,
- karły i olbrzymy - przysiad i postawa.
- zrywanie kwiatów, jagód i grzybów,
- zbieranie kas/tnnów, muszelek i lepienie śnieżek,
- zanurzanie się w rzece,
- strzelanie - wykrok z tupnięciem.
- chodzenie po schodach, brodzenie po śniegu, wchodzenie po drabinie;
113
 2. W staniu ze skłonem lub w siadzie klecznym - wyrabianie ciasta, kolejne
b) podskoki: naprzemienne ugięcia i wyprosty ramion lub wałkowanie ciasta (ruchy naśladujące
- mała piłka gumowa - lekkie rytmiczne podskoki,
przesuwanie wałka w przód i cofanie ramion ze skurczem ramion).
- duża piłka gumowa - podskoki do głębokiego ugięcia kolan, 3. Pozycja jak wyżej - przycinanie drzewa piłą (kolejne wyprosty i zginanie
- podskoki dla rozgrzania się - z wymachami ramion i na przemian tupaniem
ramion z lekkim skrętem tułowia). Mycie podłogi jedną, potem drugą ręką. Ruch
nóg,
naśladujący szorowanie podłogi (oburącz).
- podskoki pajaca;
c) korektywne elementy ćwiczeń nóg w staniu:
- stać jak domek mały i wielki, Ćwiczenia głowy i szyi
- stać jak drzewo krzywe i proste.
W niskich postawach wyjściowych: siadzie skrzyżnym, klecznym, rozkrocz- Wszystkie ćwiczenia głowy należy rozpocząć od poprawnego i prostego usta-
nym, przysiadzie podpartym: wienia głowy.
- zwiędły kwiatek - podlany kwiatek, Pozycje wyjściowe: siad skrzyżny, rozkroczny, na ławeczkach szwedzkich,
- zmarznięty ptaszek - wesoły ptaszek, klęczny.
- pusty worek - pełny worek. Ćwiczenia:
Wszystkie powyższe ćwiczenia mają dać wyczucie położenia ciała przy postawie 1. Kiwanie głową jak bicie zegara - wolno - skłony głowy w przód i w tył z
niedbałej i poprawnej. Chodzi tu o wyczucie rozluźnienia mięśni i o ich statyczne wydłużeniem szyi.
napięcie. 2. Kiwanie głową jak pajac - lekkie skłony głowy w przód i w tył.
3. Wahadło zegara - rytmiczne skłony boczne tik-tak.
Ćwiczenia ramion 4. Kiwanie głową: tak-nie-tak-nie.
5. Kurka pije wodę, podnosi dziobek, połyka wodę,
U dzieci ruchy ramion należy stosować nie tylko w postawach wysokich (gdyż 6. Krowa ryczy - wyciąga szyję i cofa ją.
przy małej ruchomości stawów ramiennych ruch przenosi się na kręgosłup w odcinku
lędźwiowym i powoduje zwiększenie lordozy), ale również w postawach niskich. 7. Kogut pieje.
Ćwiczenia z ramionami prostymi: w siadach ugiętym, klecznym i okrocznym na 8. Pajac się dziwi - skłony boczne.
ławeczce szwedzkiej. Im wznos ramion wyższy, tym trudniejszy. Głowę ustawić 9. Kotek rozgląda się - skręty głowy.
wysoko. Robić „długą szyję". 10. Drzemanie w fotelu - bezwładne zwieszenie głowy - przy budzeniu wy-prost
i ustawienie głowy-prosto (wyciągnięcie- kręgosłupa dla ustawienia głowy prosto).
Przykłady:
1. W siadzie - chwianie się, huśtanie, drżenie gałęzi i listków (ramiona w bok, wznoszenie i
opuszczanie ramion za ruchami palców i dłoni). Ćwiczenia grzbietu i brzucha
2. W siadzie - „trzepotanie skrzydełek" - duży ptak - wznosy i opusty ramion skurczonych. Ćwiczenia te mają na celu:
3. W klęku prostym lub rozkrocznym - „strzał", wznos ramion prostych i uderzenie o uda.
4. W klęku prostym lub rozkroc/nym - „wiatrak", wznos ramion przodem w górę i opust tyłem w 1) skrócenie i wzmocnienie górnego odcinka prostowników grzbietu,
dół (ruch kołowy). 2) rozciągnięcie i skrócenie mięśni brzucha dla uregulowania wygięcia krę-
5. W klęku - „wahadło zegara", rytmiczne wymachy ramienia prostego w przód i w tył, potem ru-
chem jednoczesnym naprzemiansłronne obydwu ramion.
gosłupa,
3) wzmocnienie i skrócenie mięśni brzucha przez zmuszenie ich do pracy.
Ć w i c z e n i a z r a m i o n a m i u g i ę t y m i i p r o s t ym i (łącznie z ćwicze-
niami tułowia): Ćwiczenia tułowia, grzbietu i brzucha:
1. W staniu - ruchy ramion naśladujące: 1. Klęk albo przysiad podparty - „koci grzbiet" - wyprost nóg w kolanach ze
a) pranie w ręku, wznosem siedzenia w górę (pozycja chyłkiem).
b) pranie na tarce, 2. Siad skrzyżny z chwytem stóp - kołyska. Kołysanie się w przód i w tył
c) wykręcanie bielizny, (przewrót na plecy i powrót do siadu).
d) strzepywanie bielizny, 3. Pozycja siad skrzyżny ze skłonem w przód - kwiatek rozwija się i rośnie. Ze
e) wieszanie, skłonu w dół stopniowy wyprost tułowia do pionowego ustawienia. Początkowo sam
f) wyciąganie (dwójkami twarzą do siebie, chwyt za ręce, kolejne prze- tułów, potem z wyprostem ramion w górę i skłonem głowy.
ciąganie ręki jednej i drugiej), 4. Siad klęczny - kaczka nurkuje - skłon w dół z wyprostem kolejnych kręgów,
g) maglowanie (ustawienie rąk jak poprzednio i jednoczesne ruchy rąk, zaczynając od głowy.
łącznie ze skłonem tułowia).
115
114
 • 5. Siad płaski, rozkroczny - rąbanie drzewa - wbijanie gwoździ, ruchy naśla-
dowcze ze skłonami tułowia.
6. Pozycja stojąca w rozkroku - rąbanie drzewa, skłony tułowia w dół z zama-
chem rąk (ręce naśladują chwyt siekiery - wznos ramion tylko do wysokości
głowy).
7. Pw. - jak wyżej. Pranie bielizny - rytmiczne skłony z wyprostem i skur-
czem rąk na przemian.
Ć w i c z e n i a m i ę ś n i g r z b i e t u (mięśnia prostego grzbietu z
pracą statyczną):
1. Leżenie przodem, prosto, jak kij od szczotki.
2. Leżenie przodem - głowa na poduszce (czoło na pięściach). Samolot wznosi
się w górę. Wznos górnego odcinka tułowia i ramion rozłożonych jak skrzydła
samolotu. Potem opad w dół do p w.
3. Leżenie przodem - aniołki, diabełki (aniołki - ruchy skrzydeł, diabełki
-dłonie zwinięte w pięści przywarte do górnej części czoła pokazują rogi).
4. Pw. - jak wyżej - tak-tak - nie-nie (kiwanie głową).
5. Leżenie przodem - klasnąć przed twarzą.
U w a ga . Wszystkie ćwiczenia muszą trwać krótko ze względu na możliwość wstrzymania oddechu.
Nie wymagać zbyt dużego uniesienia głowy i górnego odcinka tułowia, gdyż powoduje to przeniesienie
ruchu na odcinek lędźwiowy kręgosłupa i pogłębienie lordozy lędźwiowej.
Po tych ćwiczeniach zastosować czworakowanie lub inne ćwiczenia przeciwlordotyc/ne (mm.
brzucha).
Ćwicz enia nóg i r ą k z prac ą mięśni brz ucha
Pozycja leżąca tyłem:
a) wierzganie nogami,
b) pływanie na grzbiecie - ruchy pływackie nogami,
c) jazda na rowerze - kolejne rysowanie kół nogami,
d) dzień dobry - wstawanie - dobranoc - położenie się,
e) ręka pozdrawia kolano lub stopę (wznos nogi i dotknięcie ręką),
f) „powąchaj" kolanko (również ćwiczenie oddechowe),
g) klaskanie nogami - wznos nóg prostych i uderzanie o siebie. Przy ćwiczeniach
mięśni brzucha unikać wstrzymania oddechu, dzieci wykonują ćwiczenia głośno
wymawiając wyrazy.
Ć w i c z e n i a t u ł o w i a (plecy proste)
Pozycje wyjściowe niskie (w tych pozycjach zostają wydłużone mięśnie prostowniki
kręgosłupa w odcinku lędźwiowym). Opady tułowia:
1. Siad klęczny podparty - mycie podłogi, jedną ręką lub dwoma rękami.
2. Siad klęczny podparty - uderzanie dłońmi przed sobą o podłoże, wyprost do
siadu klęcznego i klaskanie.
3. Siad skrzyżny ze skłonem w przód lub siad płaski rozkroczny, łapanie
much, motyli (klaskanie przed sobą).
116
4. Siad skrzyżny ze skłonem w przód - szewc szyje dratwą - uderzenie pięścią o
pięść i rozciąganie dratwy w bok z lekkim opadem tułowia.
5. Siad, ugięte ręce podtrzymują uda - grzmot, kolejne, szybkie tupanie stopami o
podłogę, coraz szybsze i głośniejsze, potem „strzał" - uderzenie obydwoma nogami.
6. Siad klęczny podparty - ukłon japoński, przenoś rąk w górę (przedłużenie
tułowia).
7. Siad płaski rozkroczny - dzwony - bim-bam, lekkie opady tułowia z prostymi
plecami w przód i w tył.
8. Sianie rozkroczne - dzwony - opady tułowia wykonywane w stawach bio-
drowych, plecy proste, ręce naśladują ściąganie sznura.
9. W staniu rozkrocznyrn - ścinanie drzewa - mały opad, ruch w stawach
biodrowych, plecy proste.
10. W staniu rozkrocznyrn trzepanie dywanów, strzepywanie ramion. Dwójkami
naprzeciw siebie, trzymając się ze ręce, małe opady z energicznym strzepywaniem
ramion.
11. Stanie rozkroczne - kręcenie korbą (mały ruch, tylko w stawach biodrowych,
plecy proste).
12. Siad okroczny - wiosłowanie na ławce, ręce naśladują chwyt wioseł, tułów
wykonuje rytmiczne opady w przód i w tył (plecy cały czas proste).
Ćwiczenia lutowia w płaszczyźnie czołowej. Postawy wyjściowe: stanie roz-
kroczne, klęk rozkioczny, siad skrzyżny, siad na ławeczce.
Ćwiczenia:
1. Chwiać się jak zboże, kwiat, drzewo. Rytmiczne skłony boczne z jednej
strony na drugą.
2. Wahadło zegara - rytmiczne skłony boczne (głowa rozpoczyna), ręce
wzdłuż tułowia przesuwają się w dół i w górę.
3. Huśtanie łódki na falach.
4. W siadzie ręce w bok - waga.
5. W siadzie przekładanie worec/ka lub piłeczki z jednej strony na drugą stronę,
przenoś ramienia łukiem nad głową.
U w a g a . Skłony boczne wykonywać nie tylko w stawach biodrowych, ale przede wszystkim w
odcinku piersio%vym kręgosłupa. Zaczynać od głowy. Poprawić postawę. Rozpoczynać ćwiczenia od
lekkich skłonów głowy.
Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie poprzecznej i złożonej (skręty i skręto-
skłony). Skręty tułowia mogą być wykonywane w stawach biodrowych i skoko-
wych. Skręt mający znaczenie dla uruchomienia kręgosłupa, a zwłaszcza jego od-
cinka piersiowego, musi być wykonany przy ustalonej miednicy.
Postawy wyjściowe ustalające miednicę: siad skrzyżny, ugięty, płaski, klęczny,
rozkroczny, klęk podparty.
Postawy częściowo ustalające miednicę: klęk rozkroczny, stanie rozkroczne.
Nie ustalona miednica, postawa stojąca, postawa w wykroku.
Ćwiczenia:
1. We wszystkich pozycjach wymienionych - łapanie motyli (skręt w prawo i
w lewo).
2. Wskazanie za sobą fruwającego ptaszka.
117
 3. Rzucanie kulkami śniegu za siebie.
4. Klęk podparty rozkroczny - zamach ręką bokiem wzwyż i uderzenie
podłogi pod ręką wspartą.
5. Siad klęczny (parami) - przeciąganie bielizny.
6. W staniu rozkrocznym, wykrocznym - sianie zboża (ruchy naśladujące sianie i
koszenie trawy).
7. Grabienie siana.
U w a g a . Wszystkie skłony i skręty boczne należy wykonywać zawsze w jedną i drugą stronę.
Ćwiczenia oddechowe dla dzieci
Ćwiczenia oddechowe u dzieci są egzekwowane przede wszystkim przy wykorzy-
staniu jak najbardziej naturalnych form ruchu odpowiadających psychice dziecka.
Dziecko samo reguluje rytm oddechowy i wyrównuje zmęczenie. Należy tylko w
odpowiednim momencie zastosować ćwiczenia normujące oddychanie. Niemniej
należy nauczyć dzieci prawidłowego oddychania (wdech nosem - wydech ustami).
Przede wszystkim dopilnować warunków, w jakich odbywa się oddychanie. Prze-
wietrzyć salę i nauczyć dziecko oczyszczać nos, żeby zwrócić uwagę na fazę wydechu.
Małe dzieci uczymy głębokiego wydechu, polecając potem zamknąć usta -wdech
następuje automatycznie i głęboko. Pogłębianie oddechu w nie przewietrzonej sali jest
bezcelowe. Świeże powietrze jest automatycznym środkiem pobudzającym
oddech, a ruch na świeżym powietrzu jest dzieciom niezbędny. Drugim naturalnym
środkiem wydobywania głębokiego oddechu jest śpiew. Jest on najlepszą formą
naturalnego oddechu.
Fantazyjne formy ćwiczenia wydechu:
- grać na trąbce,
- dmuchać na świeczkę, gorące mleko, w ognisko,
- chuchać na ręce, na zamarznięte szyby,
- dmuchać na piórko.
Fantazyjne formy ćwiczenia wdechu:
Pw. - leżąca, kolana zgięte: dmuchamy balon (ręce kontrolują wdech).
Pw. -jak wyżej - ciasto rośnie.
Ćwiczenia oddechowe łącznie z korekcją postawy:
Pw. - leżąca przodem, RR w górę, „sznurek" naciągnąć i wyprostować się,
dmuchać.
Pw. - jak wyżej - wąż wydłuża się i syczy (długo).
Pw. - jak wyżej - przedmuchiwanie piłeczki pingpongowej do współćwiczące-go.
Pw. - leżąca tyłem, NN zgięte, postawione na podłodze - opalanie się na plaży,
przeciąganie się - deszczyk spadł - i zimno, zwinąć się w kłębuszek (ugiąć nogi,
skłonić głowę, objąć kolana i drżeć z zimna - wydając głos zmarzniętego).
118
Ćwiczenia rozluźniające dla dzieci
Ćwiczenia rozluźniające są jednocześnie ćwiczeniami normującymi oddychanie.
Pozycją najbardziej celową jest leżenie na podłożu i wypoczywanie z próbą rozluź-
nienia całego ciała.
Fantazyjne określenia - leżenie na trawie, na plaży, wiatr wieje, poruszanie rę-
kami i nogami swobodnie, lekkie ruchy, ugięcia i położenie nóg i rąk. W staniu -
luźne wymachy RR, NN i skręty T w połączeniu z luźnym ruchem RR.
Ćwiczenia korektywne dla dzieci
Ćwiczenia korektywne mają za zadanie wyrobić u dziecka dobrą postawę ciała, na-
uczyć czucia mięśniowego w trakcie wykonywania ruchów i utrzymania statycznej
postawy prawidłowej. Wyrobić świadome kontrolowanie postawy, tak żeby dzieci
rozróżniały, kiedy przybierają postawę dobrą, a kiedy złą.
Poza tym ćwiczenia korektywne mają na celu również nauczenie dzieci, jak
stać, leżeć i siedzieć w sposób prawidłowy, a jednocześnie naturalny, bez napinania
mięśni, które w danym układzie ciała nie muszą być czynne. Chodzi tu również o
zaoszczędzenie sił i przyzwyczajenie do ekonomicznego wysiłku przez przyzwy-
czajenie systemu nerwowego do właściwej pracy (sterowanie narządem ruchu).
Ruchy wykonywane w różnych ćwiczeniach mają swoje cechy charaktery-
styczne związane z dominowaniem u nich lub nie jakiejś zdolności motorycznej
człowieka. Każda z wyżej wymienionych grup ćwiczeń uwzględnia najbardziej
istotne, charakterystyczne cechy ruchu.
Cechy ruchu pod względem fizjologicznym powinny być uwzględniane jako
niezbędne w każdym ćwiczeniu, bez względu na to, do której grupy materiału ćwi-
czebnego dane ćwiczenie jest zaliczone.
Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na charakter ruchu
Ćwiczenia siłowe
Ćwiczeniami siłowymi nazywa się te rodzaje ruchów, które powodują głównie
przyrost siły skurczu mierni - wymiernej zdolności motoryczności człowieka. Siła
skurczu mięśni powoduje, że mięsień zwiększa swój przekrój poprzeczny. Poszcze-
gólne włókna mięśnia stają się grubsze i zwiększa się ich objętość.
Do ćwiczeń siłowych należą:
a. Ćwiczenia izometryczne - w bezruchu, statyczne (utrzymywanie pozycji
wyjściowych do ćwiczeń, np. podpór leżąc przodem).
b. Ćwiczenia z dużym obciążeniem - np. wspinanie się po linie, przejście w zwisie
ugiętym po tramie. Będą to głównie ćwiczenia siłowe ramion. Siła w tym ćwiczeniach
jest rozwijana głównie dzięki dużej masie ciała ułożonego w skośnej pozycji,
„oporowej".
119

Ryć. 45. Ćwiczenia siłowe - Konstancin.
c. Ćwiczenia, które małej masie nadają duże przyspieszenia: ćwiczenia z
piłkami lekarskimi, hantlami.
Ćwiczenia wytrzymałościowe zawierają elementy siły. Ćwiczeniami wytrzy-
małościowymi są ruchy powtarzane przez dłuższy czas o średniej sile. W czasie
ćwiczeń wytrzymałościowych istnieje duże zapotrzebowanie na tlen. Typowymi
ćwiczeniami wytrzymałościowymi są np. marsze i biegi terenowe, czołganie się
czy chód na czworakach; ćwiczenia te należą do grupy ćwiczeń stosowanych. Ćwi-
czenia z hantlami są również ćwiczeniami siłowo-wytrzymałościowy mi.
Ćwiczenia siłowo-gibkościowe
Ćwiczeniami siłowo-gibkościowymi są takie ćwiczenia, w których zwiększa
się przede wszystkim zakres ruchu w stawach. Gibkość jest związana ze zwinnością.
Według prof. Gilewicza, znanego teoretyka wychowania fizycznego, „z pojęciem
zwinności łączy się wyobrażenie ruchów elastycznych i gibkości łańcuchów
stawowych, zezwalających na ruchy obszerne i warunkujące szybko zmianę pozycji i
postaw ciała".
Większość ruchów czynnościowych człowieka to ruchy o charakterze siłowo-
-gibkościowym. Ćwiczenia siłowo-gibkos'ciowe w sposób dynamiczny zwiększają
także siłę i wytrzymałość. °^
Przykład ćwiczenia siłowo-gibkościowego ze współćwiczący m:
Dwoje ćwiczących tyłem do siebie (blisko), RR w górę", chwyt za dłonie
współćwiczącego. Jeden wykonuje skłon w przód (ćwiczy siłowo), unosi
Spoczynek Praca dynamiczna Praca statyczna
Zapotrzebowanie Przepływ krwi Przepływ krwi Zapotrzebowanie Przepływ krwi
Zapotrzebowanie krwi
Ryć. 46. Schematyczna ilustracja przepływu krwi (wg Nockera).
współćwiczącego. Drugi wykonuje skłon w tył, układa się na plecach współpartnera
tracąc kontakt z podłożem (ćwiczy gibkościowo) i rozciągając stawy ramienne i
mięśnie całego ciała.
Gibkość powinna być zawsze w odpowiednim stosunku do siły mięśniowej.
Normalna gibkość stwarza podstawę do obszerności ruchów. Ruchomość stawów
najczęściej jest ograniczona przez skrócenie niektórych grup mięśniowych. Przy-
wrócenie lub utrzymanie normalnej długości i zakresu ruchów w stawach jest pod-
stawą ćwiczeń gibkościowych. W ćwiczeniach kręgosłupa nie należy nadmiernie
ćwiczyć gibkości, gdyż rozciągnięte więzadła mogą doprowadzić do deformacji
kręgosłupa, jeżeli nie ma dostatecznego pokrycia w sile mięśni kręgosłupa.
Sposoby zachowania gibkości (obszerności ruchów):
a. Swobodne wymachy RR ze stopniowo wzrastającą amplitudą ruchów (ćwi-
c/.cnia te są czynnikiem zwiększającym zakres ruchu po urazach stawu ramiennc-go).
b. Wykorzystanie bezwładności ruchu określonej części ciała w celu zwiększenia
amplitudy ruchu w stawach, np. wymachy ramion w bok z położeniem ramion w
przód (gibkość w stawie ramiennym) i wymachy luźną nogą w przód (gibkość w
stawie biodrowym) itd.
c. Stosowanie rytmicznych ruchów zwiększających intensywność rozciągania, np.
rytmiczne odrzuty RR z położenia R U w bok czy pogłębianie skłonów w bok.
d. Wykorzystanie dodatkowych zewnętrznych oporów, np. w opadzie T w przód
chwyt za szczebel na wysokości przedłużenia T i szybkie pogłębianie ruchu w opadzie
lub chwyt za własne kostki i w skłonie w przód przyciąganie głowy do kolan.
Udzielanie aktywnej pomocy wspólćwiczącemu: np. w siadzie prostym RR w
górę w skos, współćwiczący, trzymając za przeguby nadgarstków, stabilizuje
ćwiczącego na wysokości łopatek (kolanem), który wykonuje ruchy RR w tył.
Stosując ćwiczenia z pomocą współćwiczącego należy zachować dużą
ostrożność. Dobrze wyjaśnić cc! ruchu i uważnie śledzić jego wykonywanie. Zasadą
jest, żeby przed ćwiczeniami gibkościowymi wykonać kilka ćwiczeń rozgrze-
wających, a po ćwiczeniach gibkościowych kilka obszernych ruchów rozluź-
niających w układzie ciała przeciwnym do wykonywanego poprzednio ruchu, np. po
skłonach intensywnych w tył, ćwiczenia ro/.luźniające w skłonie w przód.
120
 Ćwiczenia rozluźniające
W ćwiczeniach tych mięśnie ulegają rozluźnieniu i napięcie ich maleje. W ru-
chach poprawnie wykonywanych nie tylko skracają się odnośne dla określonego ruchu
w stawie grupy mięśniowe, ale włączają się grupy mięśni oddalonych od miejsca
ruchu (tzw. mięśnie synergistyczne). Ćwiczenia rozluźniające polegają na
świadomym rozluźnieniu określonych grup mięśni.
Przykład: pw. - leżenie przodem - wznos NN z oporem powoduje napięcie
mięśni grzbietu; rozluźnienia wymagają wszystkie mięśnie.
Ćwiczenia rozluźniające w wygodnych pozycjach leżących ze specjalnym psy-
chicznym zaangażowaniem, potęgującym element rozluźnienia, nazywają się ćwi-
czeniami relaksacyjnymi.
Wskazania:
- zmniejszenie odczucia bólu, który w trakcie ćwiczenia mógłby doprowadzić
do wzrostu niepotrzebnego napięcia mięśniowego,
- konieczność odpoczynku mięśni po ich intensywnej pracy.
Rozluźniania mięśni można nauczyć pokazując różnice między skurczem a
rozkurczeni, np.: mocno napiąć mięśnie RR ściskając zwiniętą pięść, a potem roz-
luźnić.
Pozycja do ćwiczeń relaksacyjnych musi zapewnić wygodę:
1) pw. - leżenie tyłem, RR w dół w skos, NN lekko na zewnątrz, RR za głowę,
poprawiamy warunki rozluźnienia i oddychania (ułatwiony wdech),
2) pw. - pół leżąca, pół siedząca, ułatwione oddychanie torem piersiowym,
3) pw. - leżenie przodem, głowa zwrócona w bok, utrudniony oddech prze-
poną,
4) pw. - leżenie na boku, nogi zgięte w stawach kolanowych i biodrowych.
Ćwiczenia rozluźniaj ące mięśnie barków i r ą k:
Pw. - stojąca, półskłon RR w dół, wznosy i opusty T z luźnymi ruchami RR w
przód i w tył.
Pw. - stojąca, RR w dół:
- wznos RR przodem w górę, 2, 3, 4 - luźne opuszczenie do swobodnego
kołysania.
Pw. - stojąca w rozkroku na nogach ugiętych, T w półskłonie, swobodne wy-
machy RR różnokierunkowe.
Pw. -jak wyżej, skręty T z luźnymi idącymi za skrętem ruchami RR i lekkim
ugięciem NN w kolanach.
Pw. - stojąca, RR w bok, luźne uginanie przedramienia.
Pw. - w rozkroku, PR w łuk nad głową, LR w dół, luźne skłony T z pogłębie-
niem w stronę lewą, to samo w stronę przeciwną.
Pw. - różne górne położenia rąk, opuścić RR, rozluźniając je.
Pw. - różne, wstrząsnąć RR.
Pw. - stojąca lub siedząca, RR w górę, kolejne wolne opusty RR i przedra-
mion.
122
Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e m i ęś ni e sz yi:
- skłon głowy w przód, w tył, w bok, ale powoli,
- luźne zwroty głowy do położenia w przód,
- luźne krążenia głową.
Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e m i ę ś n i e t uł o wi a:
Pw. - leżenie tyłem, RR w dół na skos, rozluźnienie mięśni całego ciała.
Pw. - siad skrzyżny, postawa stojąca lub postawa rozkroczna i wykroczna, RR w
dół; z każdej z wymienionych pozycji luźny skłon głowy i T w przód.
Pw. - stojąca w rozkroku, RR w bok: l, 2, 3, 4 - opuścić tułów do skłonu, RR
luźno, 5, 6, 7, 8 - powrót do pozycji wyjściowej (kolejne rozluźnienia głowy,
tułowia, całego ciała).
Pw. - stojąca, RR w dół: 1,2 - wykrok PN w przód - T, RR rozluźnione: 3, 4
-powrót do pw. i to samo w stronę przeciwną.
Pw. - siad klęczny, RR w dół: l, 2, 3 - luźny skłon w przód, 4, 5, 6 - powrót do
pw.
Pw. - stojąca, RR w górę, swobodne krążenia T 2 x w prawo i 2 x w lewo z ru-
chami ramion za ruchem krążenia.
Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e nóg:
Pw. - stojąca na PN, LN nieznacznie ugięta, RR chwyt za biodra - luźne ruchy w
płaszczyźnie strzałkowej.
Pw. - jak wyżej, luźne ruchy skrzyżne nogi (płaszczyzna czołowa), to samo
druga noga.
Pw. -jak wyżej, noga wolna zatacza ósemki, to samo druga noga.
Pw. - stojąca, RR w dół, luźne naprzemienne podskoki z wahaniem N dolnej.
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, w małym rozkroku, rozluźnienie NN przez
wstrząsanie lub chwyt za uda i luźne ruchy zwierające i rozwierające ugięte nogi.
Marsz z podnoszeniem PN lub LN z potrząsaniem lub kopnięciem.
Ćwiczenia rozluźniające są stosowane we wszystkich rodzajach ćwiczeń zbio-
rowych (oprócz ćwiczeń w wodzie): po intensywnych lub długotrwałych wysiłkach
oraz w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych, głównie pod koniec lekcji.
Podział ćwiczeń kształtujących ze względu na obciążenie
dala ćwiczącego
a. Ćwiczenia wolne. Są ćwiczeniami, które ćwiczący wykonuje sam, bez
współćwiczącego, przyborów i przyrządów.
b. Ćwiczenia na przyrządach. Są to ćwiczenia, które odbywają się na określonych
przyrządach, przeważnie typowych gimnastycznych (drabinki, ławeczka, skrzynia,
poręcze, równoważnia itp.).
123
 c. Ćwiczenia z przyborami. Są to ćwiczenia, które dla lepszej wyrazistości,
atrakcyjności czy skuteczności ruchu ćwiczący wykonuje z określonymi przyborami
(np. laski gimnastyczne, piłki lekarskie, szarfy, woreczki itd.)-
Ćwiczeniami o specjalnym znaczeniu są ćwiczenia oddechowe i koordynacyjne.
Nie można ich pominąć przy żadnych zestawach ćwiczeń kształtujących i
dwóch pozostałych grupach ćwiczeń.
Ćwiczenia oddechowe
Uwagi metodyczne:
1) przewietrzenie pomieszczenia,
2) wdech przez nos, wydech ustami lub nosem,
3) nie liczyć ćwiczeń oddechowych, gdyż każdy ma swój własny rytm oddechowy,
chyba że zaistnieje konieczność narzucenia odpowiedniego rytmu oddechowego.
Dla osób ze skoliozą w pozycji leżącej przodem (ręce w górze) wskazany jest
wdech głęboki i wydech z syczeniem. Instruktor liczy sekundy. Przy własnym rytmie
oddechowym również trzeba zwrócić uwagę na poprawność wykonania oddychania.
Podczas ćwiczeń trudnych wysiłkowe nie wstrzymywać oddechu.

Ćwiczenia oddechowe mogą być prowadzone: wybiórczo lub ogólnie.
Ćwiczenia oddechowe wybiórcze stanowią program ćwiczeń indywidualnych i
odnoszą się do chorób układu oddechowego, a także wad postawy i skolioz.
Wchodzą również w zakres ćwiczeń pooperacyjnych w rehabilitacji kardiologicz-
nej
'x, -
Ćwiczenia oddechowe ogólne stosowane są podczas lekcji zbiorowych bez
specjalnych wskazań.
Pozycje ułatwiające wdech:
1) leżenie tyłem z RR splecionymi na głowie,
2) leżenie tyłem z RR w górę w skos,
3) siad na krześle z RR opartymi z boku o kr/,esło.
Pozycje utrudniające wydech:
1) leżenie tyłem z NN zgiętymi w stawach biodrowych i kolanowych,
2) leżenie tyłem, wydech z wymawianiem zgłosek.

Ćwiczenia ułatwiające fazę wdechu i wydechu o charakterze dynamicznym:

Pw. - leżenie tyłem, RR w dół na skos:
wdech - z jednoczesnym ugięciem nóg do klatki piersiowej,
wydech - prostowanie NN.
Pw. - leżenie tyłem, RR skrzyżowane na klatce piersiowej:
wdech - RR w bok,
wydech - RR skrzyźnie.
Pw. - leżenie przodem, RR oparte obok bioder:
wdech - wznos RR przez wyprosi łokci.
wydech - pw.
Pw. - leżenie tyłem, RR w dół:
wdech,
wdech wydech wdech wydech wdech wydech wydech - przejście do siadu skulonego.
P w. - siad prosty podparty:
wdech,
wydech - skłon w przód z dotknięciem głową kolan.
Pw. - stojąca lub siedząca, RR na barkach, na udach:
wdech,
wydech - RR w dół.
wdech wydech wdech wydech Pw. - klęk podparty:
wdech,
Ryć. 47. Przykłady ćwiczeń oddechowych. wydech - siad klęczny z przemachem RR w tył.
Pw. - siad na ławeczce:
124 wdech - prostowanie T i głowy w tył, RR w tył, w dół, w skos,
wydech - skłon w przód z dotknięciem pr/ez RR podłoża.

125
 Ćwiczenia utrudniające wdech i wydech o charakterze dynamicznym (są to
- następstwa choroby, jak wzmożona pobudliwość, lęk, osłabienie woli, brak
ćwiczenia, w których ruchy tułowia i rąk przeszkadzają w rozprężeniu się klatki
koncentracji uwagi.
piersiowej; stosuje sieje u osób ze zdrowym układem krążenia):
Pw. - leżenie tyłem, RR w dół: Wskazówki metodyczne do ćwiczeń koordynacyjnych:
wdech - zbliżenie NN zgiętych do klatki piersiowej,
wydech - wyprosi nóg. 1) skupienie uwagi,
Pw. - siad kleczny: 2) precyzja wykonywanych ruchów,
wdech - klęk prosty, 3) powtórzenia ruchu,
wydech. 4) ruch dobrze wyjaśniony i zademonstrowany,
Pw. - stojąca, RR w dół: 5) dobrze regulowane tempo ruchu, sygnalizowanie o zatrzymaniu czy przy-
wdech - wznos RR bokiem w górę, spieszeniu ruchu,
wydech - opuszczenie rąk. 6) obserwowanie przez ćwiczącego, jeśli to możliwe, swoich ruchów,
7) stosowanie odpowiednich przerw wypoczynkowych, gdyż są one potrzebne dla
odpoczynku mięśni i dla odprężenia psychicznego ćwiczących.
Ćwiczenia statyczne utrudniające wdech:
W zespołach ćwiczebnych, w których znajdują się osoby po urazach ręki, w ra-
1) leżenie tyłem, chwyt RR za zgięte NN i przyciąganie do klatki piersiowej, mach ćwiczeń ogólnorozwojowych należy stosować elementy ćwiczeń manipula-
2) siad z opaską elastyczną na dolne żebra, cyjnych, takich jak: chwyt i rzut piłeczki czy przekładanie szarfy. Każdy rodzaj zajęć
3) siad prosty, łokcie oparte o uda, tułów pochylony w przód, RR obejmują ma kształtować podstawowe, potrzebne w życiu ruchy. Ćwiczenia koordynacyjne
brodę i policzki, proste dają uczucie uspokojenia psychicznego. Osobom leżącym, szczególnie
4) pozycja leżąca przodem, dzieciom, można polecić następujące ćwiczenia koordynacyjne:
- narysowanie konturów kwiatka lub napisanie swego imienia palcem dużym nogi,
5) pozycja leżąca tyłem, na brzuchu woreczek z piaskiem ok. 3 kg.
- jeżeli nogi są bezwładne, rysowanie różnych prostych konturów palcami rąk.

Ćwiczenia statyczne utrudniające wydech:

1) leżenie tyłem z NN zgiętymi na podłożu, oddychanie torem brzusznym
(duży brzuch) i piersiowym (duża klatka piersiowa),
2) siad lub pozycja leżąca przodem, dmuchanie w piłeczkę pingpongową lub
wodę w naczyniu,
3) oddychanie leżąc tyłem z RR w górę, w bok, na głowie,
4) oddychanie leżąc lub siedząc z RR w górę lub na barkach.
Ćwiczenia koordynacyjne
Każdy ruch złożony wymaga koordynacji mięśniowo-nerwowej. Przejawem
dobrej koordynacji nerwowej jest wykonanie ruchów płynnie i rytmicznie. W przy-
padkach wielu chorób nawet prosty ruch wymaga koordynacji, np. zaburzenie wa-
runków prawidłowego chodu z powodu używania protezy. Brak koordynacji nazywa
się d ys k o o r d yn a ej ą. Przyczynami dyskoordynacji mogą być:
- osłabienie mięśni i czucia,
- zwiększone napięcie,
- ból,
- ograniczenie ruchomości w stawach,
- blizny pooperacyjne,
- bezruch,
- choroby układu nerwowego,
- procesy starzenia się,
Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe)
Ćwiczenia ruchowe z grupą ćwiczeń stosowanych opierają się przede wszystkim na
naturalnych formach ruchów człowieka, którymi są: chód, bieg, skok, elementy
równoważne ruchów itd. Ćwiczenia stosowane zawsze zawierają jakieś elementy
użyteczne dla codziennego życia człowieka i tak jak każde ćwiczenia mają różny
stopień trudności. Mogą być w swojej formie łatwe i trudne. I tak łatwą ich formę
stosuje się dla celów rehabilitacji ruchowej. Ćwiczenia z tej grupy stanowią podsta-
wowy zasób ćwiczeń dla dzieci i młodzieży, gdyż jako ruchy naturalne mają znaczenie
zdrowotne - przyczyniają się do rozwoju budowy ciała, zwiększają rozwój cech
motorycznych i odpowiadają psychice dzieci i młodzieży. Trudniejsze formy ćwiczeń
stosowanych są przydatne w sporcie wyczynowym, w szczególności w różnych
rodzajach sportu gimnastycznego, a także niektóre z nich w ćwiczeniach z osobami
niepełnosprawnymi.
W rehabilitacji ruchowej ćwiczenia z tej grupy stanowią podstawowy zasób
ćwiczeń ogólnorozwojowych. Umiejętne ich skomponowanie w całość lekcji czyni ją
bardziej atrakcyjną i użyteczną dla poprawy i rozwoju cech fizycznych i motorycznych
człowieka.
Ćwiczenia stosowane mogą być nauczane w różnej formie i powinny stanowić
podstawowy zasób ćwiczeń w części głównej lekcji. Przeprowadzane w sposób od-
127

126
 powiedni pomagają osobom niepełnosprawnym w czynnościach życia codziennego w
otaczającym świecie, sprzyjają przede wszystkim zwiększeniu ogólnej sprawności i
możliwości lokomocyjnych oraz wykonywania innych ruchów funkcjonalnych.
Są środkiem do zwiększenia możliwości pracy układu krążeniowo-oddechowe-go,
ale w przypadku choroby układu krążenia dobór i stopień natężenia ćwiczeń
użytkowo-sportowych musi być bardzo ostrożny i skonsultowany z lekarzem kar-
diologiem.
Ogólne zadania ćwiczeń stosowanych to:
1) wyrobienie ogólnej sprawności ruchowej i doskonalenie cech fizycznych i
motorycznych człowieka,
2) wyrobienie charakteru poprzez kształcenie siły woli, decyzji, koncentracji,
uwagi, wytrwałości i odwagi,
3) wyrobienie nawyków ruchowych, które będą pomocne w bytowaniu
człowieka w otaczającym go świecie.
Specjalne zadania ćwiczeń stosowanych dla osób niepełnosprawnych. Cie-
kawie prowadzone ćwiczenia z grupy ćwiczeń stosowanych, oprócz wzmocnienia
ogólnej sprawności ruchowej, mają duże znaczenie dla psychiki pacjentów, właśnie
dlatego, że zawierają w sobie w pewnym stopniu naturalne ruchy, które są życiowo
użyteczne. Dorosłym osobom dają odprężenie psychiczne. Pokonywanie trudności
wynikających z treści poszczególnych ćwiczeń stosowanych daje nadzieję, a przy-
najmniej akceptację, zaistniałego stanu funkcjonalnego.
Zmniejsza się uczucie niepełnosprawności, gdy zadania ruchowe zawarte w
ćwiczeniach, choć z trudnością - ale mogą być pokonywane. W zajęciach z
dziećmi i młodzieżą ćwiczenia stosowane są niezbędne, gdyż pozwalają im się
wyżyć ruchowo i emocjonalnie. Dają wiele „radości ruchowej", która wynika z na-
turalnych potrzeb dziecka, a której istotny brak odczuwa dziecko kalekie. Najlepszą
formą prowadzenia zajęć ćwiczeń stosowanych dla dzieci są gry i zabawy, które za-
wierają elementy naturalnych ruchów człowieka, a więc zabawy bieżne, rzutne itd.
Podział ćwiczeń stosowanych:
1) ćwiczenia równoważne wolne i na przyrządach,
2) zwisy i podpory,
3) ćwiczenia:
a) w rzutach i chwytach,
b) w dźwiganiu,
4) chody i biegi,
5) skoki,
6) ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne.
Ćwiczenia równoważne. W systematyce ćwiczeń gimnastycznych wyróżnia
się grupę ćwiczeń równoważnych. Ćwiczenia równoważne zaliczane są do grupy
ćwiczeń kształtujących, a trudniejsze ich formy do grupy ćwiczeń stosowanych.
Ćwiczenia równoważne polegają na różnych układach ciała. O stopniu ich
trudności decyduje płaszczyzna podparcia i położenie środka ciężkości.
Łatwe ćwiczenie równoważne, np. przejście we wspięciu na palcach po nary-
sowanej na podłodze linii, staje się o wiele bardziej skomplikowane, gdy odbywać się
ma przy podniesionym środku ciężkości ciała, np. przejście w identyczny sposób
przez belkę równoważni.
128
Ćwiczenia równoważne są ćwiczeniami układu nerwowo-mięśniowego i
zwiększają pracę układu oddechowego (szczególnie ćwiczenia na równoważni).
Rozwijają koordynację ruchową, uwagę, przezorność i śmiałość ćwiczących.
Zasób ćwiczeń równoważnych jest bardzo duży. Biorąc pod uwagę wszech-
stronność możliwości ruchowych, w których występuje element równowagi, można te
ćwiczenia podzielić na:
1) równoważne wolne,
2) równoważne z użyciem przyborów,
3) równoważne na przyrządach,
4) równoważne ze współćwiczącym,
5) równoważne w formie zabawowej. Ćwiczenia
równoważne można utrudniać poprzez:
1) zmniejszenie płaszczyzny podstawy ciała,
2) oddalenie środka ciężkości ciała od podłoża,
3) zwiększenie wysokości przyrządu,
4) zwiększenie ruchomości przyrządu,
5) pochylenie płaszczyzny,
6) pokonywanie przeszkód poprzez ruch,
7) przenoszenie przyborów i ciężarków,
8) zmianę warunków, w jakich ćwiczenia się odbywają,
9) zmianę układu ramion,
10) zmianę sposobu przejścia.
Podstawowe ćwiczenia równoważne w pozycji stojącej na podłożu:
1) postawa równoważna (stopy wzdłuż jednej linii),
2) wspięcia na palce obunóż i jednonóż,
3) y.wroty głowy we wspięciach,
4) stanie jednonóż z różnymi ruchami ramion wokół wolnej nogi,
5) z przysiadu, bez pomocy rąk, przejście do klęku i odwrotnie,
6) przysiady i półobroty do pw. w przysiadach i półpr/ysiadach z różnymi
układami ramion itd.,
7) uniki, wypady, półwagi i wagi.
8) obroty we wspięciu o 90° i 180°,
9) przestępowanie przez splecione ręce, laskę gimnastyczną itd.
Ćwiczenia równoważne dają poc/ucie świadomego wykonywania ruchów, w
sytuacji, gdy poczucie równowagi ciała człowieka może być zagrożone.
W ruchach lokomocyjnych człowieka pr/.enos/enie środka ciężkości następuje
odruchowo, jako czynność utrwalona w układzie nerwowym i mięśniowym, np.
wykonanie kroku w przód, gdy środek ciężkości ciała przemieszcza się zanadto w
przód.
Czucie mięśniowe, błędnik i wzrok współdziałają ze sobą (receptory), wy-
syłając impulsy do ośrodkowego układu nerwowego. Kiedy jeden z receptorów
wyłączy się. to inne zwiększają swoją piace. np. zamkniecie oczu w czasie chodu
wpływa na zwiększenie aktywności pozostałych receptorów.
W przypadku osób niepełnosprawnych najczęściej utrata nogi lub funkcji okre-
ślonego zespołu mięśni nóg wywołuje zmianę zakodowanej w korze mózgowej
równowagi czynnościowej - statycznej i dynamicznej. Równowagę tę trzeba przy-
wrócić, bazując na możliwościach istniejących i wyzwalając nowe, przydatne ży-
ciowo możliwości statyczno-dynamic/nc
129
 Pacjent po amputacji najpierw musi nauczyć się stać w miejscu sam z przytrzy- pełniają, gdyż głównie kształcą przeciwne sobie grupy mięśniowe - zginacze i pro-
mywaniem się. Później musi nauczyć się przenosić masę ciała z jednej nogi na drugą, stowniki - co ma duży wpływ na kształtowanie prawidłowej postawy ciała.
następnie „odrywać" jedną nogę od podłoża i stawiać przed drugą itd. Te wszystkie Zwisy i podpory są ćwiczeniami trudnymi wysiłkowo i należy dostosować zasób
ruchy są ćwiczeniami równoważnymi. tych ćwiczeń do możliwości ćwiczących - wieku, płci i sprawności.
Inne ćwiczenia równoważne:
1) pw. - klęk obunóż, wznos PR i LN, potem zmiana,
2) z pw. stojącej przejść do przysiadu na jednej nodze z drugą wyprostowaną, Rodzaje chwytu dłoni w zwisach (ryć. 48):
3) podpór leżąc przodem, ruchy R i N w różne strony, 1) zwis podchwytem - dłonie zwrócone do ćwiczącego kciukami na zewnątrz,
4) z siadu skrzyżnego powstać bez pomocy RR, 2) zwis nachwytem - dłonie zwrócone do przodu kciukami do wewnątrz, linia
5) chód na palcach z woreczkiem na głowie, barków równoległa z osią przyrządu,
6) siad płaski - przejście do siadu równoważnego, RR i NN w górę, 3) zwis dwuchwytem - jedna dłoń nachwytem, druga podchwytem.
7) przekroczenie „przeszkód" - piłki lekarskiej, linki, chwyt zewnętrzny chwyt wewnętrzny
8) wymijanie się dwójkami; przy spotkaniu jeden ćwiczący wykonuje przysiad
podparty, drugi - przechodzi przez niego,
9) siady równoważne na piłce lekarskiej,
10) w dwójkach - walka „kogutów".
Ćwiczenia równoważne należy łączyć z innymi ćwiczeniami, gdyż wtedy ruchy
równoważne nie są oderwane od przydatnych życiowo, praktycznych nawyków, np.:
1) wejście po pochyłej ławeczce i zejście po drabinkach,
2) po przejściu czołganiem po materacu, przejście po odwróconej ławeczce.
W sporcie gimnastycznym wyczynowym osobną konkurencją są ćwiczenia na
określonym przyrządzie, m.in. na równoważni. Układ ćwiczeń na równoważni musi
być wykonany w odpowiednim czasie. W zależności od klasy sportowej ćwiczącego
ustala się odpowiedni stopień jego trudności, który można zwiększyć wieloma podchwyt nachwyt dwuchwyt
sposobami.
Ryć. 48. Rodzaje chwytów dłoni w zwisach.
Przy ćwiczeniach równoważnych zawsze obowiązuje ochrona ćwiczących przez
prowadzącego ćwiczenia. Asekuracja przy ćwiczeniach na równoważni polega na tym,
że prowadzący ćwiczenia idzie z boku ćwiczącego, bacznie obserwując jego ruchy. We wszystkich trzech rodzajach zwisów kciuk zamyka „uchwyt" i znajduje się po
W razie potrzeby dostatecznie wcześnie powinien go przytrzymać. W rehabilitacji przeciwnej stronie niż pozostałe cztery palce. Rodzaje chwytów na poręczach:
ruchowej równoważnia może być użyta do ćwiczeń, ale przy znacznym obniżeniu 1) chwyt zewnętrzny - chwyt od zewnątrz, dłonie zwrócone na wewnątrz,
poziomu belki równoważni. kciuki zamykają uchwyt i znajdują się po przeciwnej stronie niż pozostałe palce,
2) chwyt wewnętrzny - chwyt od wewnątrz, dłonie zwrócone na zewnątrz.

Zwisy i podpory Ustawienie ćwiczącego do przyrządu (ryć. 49):

Zwisy i podpory są ćwiczeniami siłowymi. 1) pobok (linia barków przebiega równolegle do dłuższej linii przyrządu),
Z w i s jest to taka pozycja, w której całe ciało ćwiczącego jest utrzymywane przez 2) w poprzek (linia barków jest prostopadła do podłużnej osi przyrządu).
chwyt dłoni, przez siłę ramion i pasa barkowego. Linia barków znajduje się niżej A s e k u r a c j a (przy zwisach i półzwisach). Asekurujący stoi z boku ćwi-
punktu podparcia dłoni. Pracują głównie grupy mięśni zginaczy. Stopień trudności czącego i przytrzymuje za przegub nadgarstka (jeżeli uchwyt jest dosiężny) lub
zwisów jest rozmaity. stojąc bardziej z przodu przytrzymuje za biodra (jeżeli ćwiczący nie ma kontaktu z
P o d p ó r jest to pozycja ciała, w której ciało ma taki układ, że linia barków podłożem).
znajduje się powyżej punktu podparcia. Pracują głównie grupy mięśni prostowników. Zwisy (na rękach) dzielimy na: bierne i czynne.
Ćwiczenia w zwisach i podporach, oprócz charakteru użytkowego, mają również Rodzaje zwisów:
charakter ćwiczeń kształtujących, gdyż powodują wzrost elastyczności i siły mięśni, - zwis (na rękach),
tułowia i ramion. Ćwiczenia w zwisach i podporach wzajemnie się uzu- - zwis skulny,
- zwis przewrotny,
- zwis w oparciu na przedramionach,
- zwis przerzutny,
- zwis na podudziach.
130 131
 pobok przodem pobok tyłem z lewej poprzek Zwisy m i e s z a n e - p ó ł z w i s y. S ąt o takie pozycje, w których, oprócz za-
(prawej) strony wieszenia ciała przez uchwyt dłońmi, ciało ma jeszcze inny punkt podparcia, np.
nóg o podłoże.
W zwisach mieszanych wyróżnia się:
a) postawy zwieszone (ryć. 50),
b) pozycje zwieszone (ryć. 51),
c) półzwisy postawne (ryć. 52),
d) półzwisy leżąc (ryć. 53);
- półzwisy leżąc z oparciem na podudziach,
- półzwisy leżąc z oparciem stóp o podłoże,
- półzwisy leżąc z poziomym ułożeniem nóg i tułowia.
pobok przodem z lewej
(prawej) strony
Postawy zwieszone
Ryć. 49. Ustawienie ćwiczącego do przyrządu.
Postawa zwieszona jest to układ ciała w postawie stojącej z odchyleniem wy-
prostowanego ciała poprzez opad od linii drążka. Postawa zwieszona może być:
1) przodem - odchylenie ciała zwróconego twarzą do uchwytu dłoni (drabinki,
Zwis b i e r n y -jest to pozycja ciała luźna, siła ciężkości wyciąga biernie ciało poręcze, tram, drążek),
osiowo, a mięśnie ćwiczącego (oprócz mięśni ramion) mało w tym przeszkadzają. 2) tyłem - odchylenie ciała zwróconego tyłem do uchwytu dłoni, również w linii
Ciało zwisa bezwładnie, siłą ciężkości, a masę ciała utrzymują palce i dłoń. uchwytu dłoni,
W zwisach biernych rozciągane są więzadła obręczy kończyn górnych i ramion 3) bokiem - odchylenie w bok ciała ustawionego bokiem do uchwytu dłoni.
oraz kręgosłupa. Zwisy bierne stosuje się przy specjalnych wskazaniach. We wszystkich rodzajach postaw zwieszonych kończyny górne powinny być
Zwis c z y n n y - jest to pozycja ciała „naprężonego" o skorygowanym (po- wyprostowane, a układ ciała w postawie skorygowanej. Dłonie i stopy powinny
przez napięcie mięśni) ustawieniu głowy, wyciągniętej do góry szyi i barków znajdować się na jednej płaszczyźnie poprzecznej, a ciało w odchyleniu skośnym
(długa szyja), barki obciągnięte w dół, łopatki kierują się do linii kręgosłupa. od płaszczyzny.
Brzuch napięty.
Pozycja ciała w zwisie czynnym jest skorygowana naprężeniem mięśni poślad-
kowych.
Zwisy wymagają właściwej ruchomości obręczy kończyn górnych, dostatecznej
siły mięśni ramion, w szczególności dobrego zwarcia dłoni i palców. W zwisach
najczęściej punktem najniżej leżącym są nogi. W zwisach przerzutnych punktem
najniżej leżącym jest głowa. Ta odwrotna pozycja ciała w zwisie przerzutnym
wymaga stopniowego zaadaptowania się do tej pozycji ćwiczącego. Układ ciała z
głową w dół mogą wykonywać osoby ze zdrowym układem krążenia, odpowiednio postawa zwieszona
postawa zwieszona
młode i sprawne. postawa zwieszona bokiem
W zwisach, pod wpływem siły ciężkości, klatka piersiowa jak gdyby zoslaje przodem
„usztywniona" i oddychanie jest utrudnione. Wysiłek, jaki występuje w zwisie, wy- Ryć. 50. Postawy zwieszone.
maga rytmicznego oddychania, a nie wstrzymywania oddechu.
Dla celów usprawnienia leczniczego najczęściej wykonuje się zwisy czynne na Pozycje zwieszone
rękach, na podudziu - w przypadku wad postawy (wymagana ochrona ćwiczącego).
Ponadto stosuje się zwisy: po amputacjach, w porażeniach wiotkich kończyn W pozycjach zwieszonych cały tułów znajduje się w jednej płaszczyźnie, tej
dolnych i innych schorzeniach, np. wspinanie się na poszczególne szczeble w górę z samej co uchwyt dłoni i oparcie nóg:
pozycji klęku podpartego do zwisu (ćwiczenie to wzmacnia mięśnie pasa barkowego, - stanie zwieszone,
jest bardzo atrakcyjne dla osób z niedowładem nóg, w czasie wykonywania - przysiad zwieszony,
ćwiczenia obowiązuje właściwa ochrona ćwiczącego). - półprzysiad zwieszony,
Inny podział zwisów: - siad zwieszony.
- zwisy wolne (ciało nie ma kontaktu z podłożem),
133
- zwisy mieszane (ciało ma kontakt z podłożem).

132
 półzwis postawny przodem półzwis postawny półzwis postawny bokiem
przodem ugięty

stanie przysiad półprzysiad siad zwieszony

zwieszone zwieszony zwieszony

Ryć. 51. Pozycje zwieszone.

W pozycjach tych występuje wyciągnięcie ciała osiowo, koncentracja wysiłku

mięśniowego obejmuje mięśnie ramion, dłoni, kończyny górnej. Ćwiczenia ogólno-
rozwojowe. Asekuracja - przytrzymywanie za przegub dłoni. półzwis postawny tyłem Ryć. 52. Półzwisy postawne.

Półzwisy
P o s t a w n e . Są intensywniejszymi ćwiczeniami od poprzednich. Masa ciała
utrzymywana jest przez ramiona i spoczywa na nogach, które są ułożone podobnie jak
w postawach zwieszonych, tylko punkt oparcia nóg jest dalej i znajduje się poza
płaszczyzną zaczepienia dłoni. Skośny układ jest dalej i znajduje się poza płaszczyzną
zaczepienia dłoni. Skośny układ ciała wymaga intensywniejszej pracy mięśni
tułowia (korekcja postawy) i nóg. Wysokość ustawienia przyrządu powinna odpo-
wiadać wzrostowi ćwiczącego. Asekurować stojąc z boku i przytrzymując za przegub
ręki i pod bark.
L e ż ą c . Ten rodzaj pozycji ciała w półzwisach wymaga bardziej intensywnej półzwis leżąc tyłem (a. b) półzwis leżąc bokiem
pracy ramion. Położenie ciała w stosunku do podłoża jest bardziej równoległe niż w
półzwisach postawnych.
Ćwiczenia w półzwisach. Ćwiczenia w półzwisach są stosowane w większości
lekcji wychowania fizycznego. Elementy tych ruchów wchodzą w zasób ćwiczeń
ogólnokondycyjnych w kinezyterapii. Dla sportu wyczynowego stanowią ćwiczenia
przygotowawcze do skomplikowanych ćwiczeń w zwisach.
Ćwiczenia te przygotowują aparat ruchowy, doskonaląc zdolność koordynacji, i
wzmacniają siłę ramion.
Metodycznie należy nauczyć pozycji wyjściowych, a dopiero potem przechodzić
do ćwiczeń związanych z przemieszczeniem masy ciała:
1) uginanie, zginanie i wyprosty ramion na żerdzi, tramie,
2) chody w bok w półzwisie, np. na drabinkach,
3) chody w przód i w tył w półzwisie na żerdzi lub tramie,
4) wspinanie na drabinkach, skośnej ławeczce lub na skośnej albo pionowej linie.
półzwis leżąc na podudziu półzwis Ryć. 53. Półzwisy leżąc.
134
135
 wspinanie na ławeczce wspinanie po linie (żerdzi) pionowej
z pomocą nóg

Ryć. 55. Wspinanie po linie, ławeczce i drabince.

Wspinanie po pionowej linie:

100
1) chwyt liny dłońmi blisko siebie,
2) ugięcie ramion z równoczesnym zgięciem nóg i podciągnięciem tułowia do
90 chwytu liny stopami,
80
3) przechwyt dłońmi w górę do całkowitego wy prostu nóg i tułowia prawie do
stania zwieszonego (przy przechwytach dłoni masę ciała utrzymują nogi),
70

60
136

50

40

30

20

10
Postawy Pótewis leżąc Pótzwis leżąc Poł/wis l<'7<ir,
Pozycje
zwieszone z zaczepieniem z oparciem slóp RR zagięte, tułów
zwieszone
na podudziach na podłożu j nogi poziomo
(średnie)

Ryć. 54. Procentowe obciążenie ramion i nóg w stosunku do masy ciała w pozycjach wyjściowych i pół-
zwisach (opracowanie własne wg Mazurka).

przeploty pionowe

Ryć. 56. Przeploły.

 4) zejście - przy uchwycie nogami, przechwyty ramion i zsuwanie się ciała
ćwiczącego w dół, chwyt nogami zgiętymi umożliwia przeniesienie masy ciała z
ramion na nogi.
Przy bardzo mocnych ramionach i mięśniach pasa barkowego wspinanie na linie
można wykonać też przez przechwyty naprzemienne ramion w górę (bez pomocy nóg).
Wspinanie można też stosować u osób, które mają niepełną sprawność nóg, np. z
siadu (porażenie nóg).
Asekuracja powinna być bardzo wnikliwa: obserwacja ćwiczącego i w za-
leżności od wysokości, na której znajduje się ćwiczący, podtrzymanie, pomoc lub
tylko obserwacja.

Przeploty na kratach sztywnych lub linowych (ryć. 56)

zwis tyłem zwis z oparciem
Przeploły są ćwiczeniami o wszechstronnym działaniu na narząd ruchu. o ramiona
Zwiększają siłę i gibkość ciała, szczególnie w obrębie kręgosłupa. Stanowią ciekawy
zasób ćwiczeń lekcji wychowania fizycznego. Mogą być włączane do ćwiczeń na
torze przeszkód i w sztafetach w części głównej lekcji. Stanowić mogą też stację na
torach przeszkód w terenie i na sali. Pr/eploly są intensywnymi ćwiczeniami,
dlatego leż trzeba dozować ich natę/enie.
Ochronie ćwiczącego w czasie wykonywania przeplotów służy baczna obserwacja
jego mchów, a do wykonywania ćwiczeń w pr/eplotach mogą być dopuszczeni tylko
ci ćwiczący, którzy są fizycznie przygotowani i dobrze wykonali proste przeploty na
niższej wysokości.
P r z e p l o t y p i o n owe.Z siadu na szczeblu najniższego okienka, nogi ugięte i
złączone. Stopy wsparte na podłożu. Ciało blisko kraty podtrzymywane przez
uchwyt dłoni.
Przeplot pionowy w górę:
1) chwyt za górny szczebel najniższego pola kraty, tuż nad głową, lewa dłoń 2) skurcz skrzyżowanych
podchwytem, prawa dłoń nachwytem (lub odwrotnie) w taki sposób, żeby ramiona ramion ułożonych w dwuchwycie i
były skrzyżowane (przeplot zostanie wykonany ze skrętem ciała), podparciu nogami, wciąganie ciała
wzwyż z jednoczesnym półobrotem
do siadu na szczeblu następnym itd.
kolejno.
Przeplot pionowy w dół
(nogami):
1) ze skrzyżnego chwytu
dłońmi, dwuchwytem, za szczebel na
wysokości klatki piersiowej; nogi w
okienku dolnym zaplecione stopami
o szczebel,
2) zsuwanie ciała poprzez
wyprosi ramion i skręt tułowia z
półobrotem do siadu na niższym
szczeblu z równoległym położeniem
ramion w dwuchwycie. Prostować
nogi do samoasekuracyjnego
pizeplory p"7iome przeploty skośne
zaczepienia nóg stopami o szczebel
niższy.
Przeploty p oz i o m e .
137 Mogą odbywać się głową w przód
lub nogami w przód:
1. Głową w przód - siad w
zwis na pod- klęk zwieszony zwis
udziach przerzutny
tyłem
zwis przewrotny kroczny
zewnętrznym okienku kraty na
szczeblu zewnętrznym. Przeplot w
lewo - dłonie chwytają poziomy
szczebel górnej kraty, lewa ręka
podchwytem, prawa jak najdalej
nachwytem. Ramiona są
skrzyżowane. Przez pracę ramion i
nóg następuje wciągnięcie tułowia
do następnego okienka do siadu w
stronę przeciwną, tzn. w stronę
prawą.
2. Nogami w przód (w lewo) -
siad na szczeblu okienka,
dwuchwyt skrzyżny, prawa dłoń
podchwytem blisko tułowia - przy
skręcie tułowia w kierunku okienka
przeplotu. Nogi skierowane w
przód do samego okienka kraty -
przesuwanie ciała do siadu w stronę
przeciwną.
P r z e p l o t y s k oś ne w dół.
Z siadu na szczeblu półzwis z
zaczepieniem na podudziach:
1) przechwyt podchwytem
(dłoń w kierunku przeplotu) ze
szczebla okienka na wysokości
miejsca zaczepienia nóg,
2) przechwyt nachwytem
skrzyżnie za szczebel tego samego
okienka z równoczesnym skrętem
tułowia,
3) opuszczenie ciała do siadu na
szczeblu niższym itd.
Zwisy (ryć. 57)
Zwisy mogą być też
wykonywane na różnych
przyrządach i w różny sposób. Są to
układy ciała dość trudne. Rysunki
przedstawiają ich rodzaje:
a) zwis przodem,
b) zwis tyłem,
c) zwis z oparciem o ramiona,
d) zwis na podudziach,
e) klęk zwieszony,
f) zwis przerzutny:
- przodem lub tyłem,
- kroczny,
- na kółkach,
g) zwis przewrotny:
- tyłem,
- przodem,
- kroczny.
Ćwiczenia w zwisach:
1. Ugięcia i wyprosty ramion.
Są to ćwiczenia, które wzmacniają
nie tylko mięśnie zginacze ramion,
ale i mięśnie przywodzące ramion.
W nachwycie - zwra-
stopniowe opuszczanie bioder w Ćwiczenia te mogą być
z
w zwis przewrotny dół, starając się stosowane także w kinezyterapii,
i przodem ciągnąć nogi w dół ale na niskim tramie lub drążku, w
s
blisko drążka lub tramu, a dopiero odpowiednich warunkach po
p
r
potem całkiem je opuścić. stopniowym przygotowaniu i przy
z
e
r
z
u
t
n
y
k
r
o
c
z
n
y
Ryć. 57. Zwisy.
cać uwagę, żeby ćwiczący nie
wysuwali łokci i barków zbyt do
przodu. W podchwycić - ćwiczą
głównie dwustawowe mięśnie
ramion i piersiowe większe. Odstęp
pomiędzy podchwytem dłoni prawej
i lewej poza szerokość barków
odciąża od pracy mięśnie piersiowe
większe.
2. Wahania i wywijania,
zamachy. Wahanie - do przodu i do
tyłu. Wywijanie - krótkie
wahadłowe ruchy do uzyskania
zamachu. Zamach - energiczny ruch
wy-prostny tułowia ułatwiający
ćwiczenie w stronę „wahnięcia".
Rozróżnia się: zamach przedni i
tylny.
3. Chody i obroty. Na przykład
na drabinkach poziomo,
przechwytując naprzemiennie dalej
za szczebel. Na drążku można to
ćwiczenie połączyć z obrotami.
Wejście i zejście, np. na drabinki po
ułożonej skośnie ławeczce.
4. Krążenie tułowia (na kółkach
lub na linie).
5. Wymyki i odmyki. Wymyk
jest to przejście ze zwisu lub
półzwisu do pod-poru, prowadząc
nogi w przód. Odmyk jest
przejściem z podporu do półzwisu
lub zwisu, najpierw poprzez
138 139

wahanie (przednie, tylne) wahanie boczne
Ryć. 58. Wahania i wywijanie.
odmyk przodem Ryć. 59.
Odmyk przodem.
właściwej asekuracji. Asekurujący stoi z boku ćwiczącego. Trzyma go za przegub
dłoni i podtrzymuje za bark.
6. Przewroty w oparciu na przedramionach. Wykonuje się je na poręczach o
równych żerdziach (ćwiczenie wyczynowe).
7. Wspierania (ćwiczenie wyczynowe, ale może być wykonane również przez
każdą osobę o silniejszych ramionach). Jest to skoordynowanie czynności ramion,
tułowia i nóg w celu przejścia ze zwisu do podporu dążąc głową w przód i dźwi-
gając tułów w górę poprzez pracę mięśni ramion.
Podpory
Jako ćwiczenia wolne podpory zaliczane są do grupy ćwiczeń kształtujących
oraz do grupy ćwiczeń stosowanych. Podpory jako ćwiczenia tułowia zostały omó-
wione w rozdziale dotyczącym ćwiczeń kształtujących.
Podpory stanowią również obszerny zasób ćwiczeń stosowanych i jednocześnie
są bardzo przydatne w lekcji wychowania fizycznego o charakterze leczniczym.
140
Ogólny podział ćwiczeń w podporach:
1. Uginanie i zginanie, wyprosty ramion.
2. Chody w podporach i czołgania. W lekcji wychowania fizycznego o charak-
terze leczniczym mogą być stosowane następujące ćwiczenia:
a) chód lub bieg na czworakach,
b) bieg na czworakach z popychaniem głową piłki (różnie zmodyfikowany
dla wielu przypadków niesprawności fizycznej),
c) chód chyłkiem (nogi proste, ręce na podłożu - ćwiczenie stosowane w
leczeniu osób ze skoliozą),
d) czołganie - prawa ręka i lewa noga, potem zmiana,
e) chód gąsienicy - tułów i nogi luźno przesuwane do przodu, na przemian
lub jednocześnie praca ramion.
3. Kołowroty i przemachy. Ćwiczenia o charakterze ściśle wyczynowym.
4. Ćwiczenia siłowo-statyczne.
Rzuty, chwyty i dźwiganie
Rzuty, chwyty i dźwiganie są mchami użytecznymi życiowo i stanowią jedną 7.
grup ćwiczeń stosowanych.
Rzuty i chwyty (ryć. 60) Są to ćwiczenia o charakterze szybkościowo-siłowym.
Ćwiczenia te wyrabiają umiejętność rzucania przedmiotu do celu i na konkretnie
wyznaczoną odległość. Można wykonywać je jedno- lub oburącz. W zależności od
rozmiaru i wagi rzucanego przedmiotu rozwijają bardziej element siły lub zręczności
albo oba te elementy jednocześnie.
Rzuty można wykonywać jako po prostu rzut - wykonywany zamachem rąk
znad głowy. Rz.ut można wykonać pchnięciem bez zamachu, przez S7.ybki wyprost
rąk sprzed klatki piersiowej przy współpracy nóg i tułowia (ruch rozpoczyna się od
nóg). Ramiona w końcowej fazie pchnięcia podążają po linii lotu przyboru.
Po opanowaniu zasad techniki rzutu można je utrudniać przez:
- zwiększenie odległości,
- zmianę krzywizny lotu,
- zmianę pozycji wyjściowej,
- rzuty i chwyty na czas,
- rzuty w marszu,
- połączenie rzutów i chwytów z innymi prostymi ćwiczeniami, np. z doda-
niem obrotu ciała,
- rzuty z zamkniętymi oczyma,
- rzuty w określonym rytmie,
- rzuty ręką prawą, lewą i oburącz.
Rzuty można wykonywać z różnych pozycji wyjściowych. Do rzutów używane są
piłki lekarskie o określonej masie, na opół od l do 6 kg. Rzuty piłkami lekarskimi
sprzyjają rozwojowi głównie siły ramion, ale w przypadku niewłaściwego stosowania
mogą stwarzać niebezpieczne sytuacje dla /dtowia ćwiczących, dlatego w sposób
szczególny należy wyeliminować wszelkie sytuacje, w czasie których ciężka piłka
mogłaby zaszkodzić zdrowiu ćwiczącego.
Uwagi do ćwiczeń w rzutach:
141
 3. Rzut piłki można osłabić, uderzając o podłogę około połowy odległości od
punktu przechwytywania piłki przez współćwiczącego.
4. Rzut pchnięciem, np. w pozycji leżącej przodem sprzed klatki piersiowej.
5. Rzut oburącz piłki znad głowy powinien odbywać się przez zamach piłki
uchwyconej zgiętymi ramionami nad głową. Następnie piłka znad głowy zostaje
rzucona do współpartnera lub w określonym kierunku.
Rzuty są doskonałymi ćwiczeniami ogólnorozwojowymi.
Pchnięcie piłki z pw. leżącej przodem mobilizuje głównie pracę mięśni ramion, ale
również wywołuje napięcie mięśni tułowia i nóg w kierunku wyprostnym.
Najczęstszymi przyborami do rzutów podczas zajęć z gimnastyki leczniczej z
chorymi są:
pchnięcie jednorącz - woreczki z grochem lub z piaskiem - na ogół małe,
- piłeczki małe gumowe,
- piłki lekkie (siatkowa, koszykowa),
- piłki lekarskie,
- baloniki.
Bardzo korzystna w ćwiczeniach w rzutach i chwytach jest taka naprzemien-
ność w użyciu przyborów, w której następuje kontrast pod względem objętości i
masy, np. rzut w określonym kierunku na odległość: piłki lekarskiej, a potem balonika
i piłeczki pingpongowej. Taka naprzemienność użycia przyborów zmusza do
ogromnej koncentracji ruchu, a przy tym jest bardzo atrakcyjna, gdyż wywołuje
dużo śmiechu i radości.
Podobnie wyglądają takie rodzaje rzutów, jak rzuty woreczka do tarczy, np. z
rzut piłki oburącz po łuku dolnym w przód narysowaną figurą, kilku kół nałożonych na siebie z odpowiednią punktacją (jak w
tablicach do strzelania^ łuku).
Dźwiganie (uiytkowo-sportowe) - ryć. 61. Dźwiganie jest ruchem czynnościo-
wym człowieka. Polega na unoszeniu masy, przenoszeniu i ustawieniu jej.
Podstawową zasadą unoszenia przedmiotów jest unoszenie ich blisko tułowia,
jak najbliżej linii pionowej ciała.

rzut piłki oburącz po łuku górnym rzut piłki oburącz znad głowy w tył
wprzód dobrze dźwiganie
Ryć. 60. Rzuty.
źle
1. Tak rozstawić ćwiczących, ażeby niekontrolowany rzut piłki nie spowodował Przedmiot o większej masie należy podnosić przez półprzysiad lub przysiad, z
upadku piłki na głowę ćwiczącego lub na chorą nogę, co mogłoby wywołać ponowny ograniczonym wychyleniem tułowia. Podnoszenie przez opad tułowia lub skłon na
uraz ciała. wyprostowanych nogach jest niewskazane i spowodować może zmiany zwyrod-
2. Ćwiczenia rzutów piłką lekarską w zespołach małych dzieci powinny odbywać nieniowe lub dyskopatię w odcinku lędźwiowym kręgosłupa, który jest bardzo ob-
się tylko piłkami najlżejszymi ł w kierunku, gdzie nie ma pozostałych ćwiczących. ciążony podczas dźwigania.
Ciężkie przedmioty można nosić:
142 143
 1. Na barkach - zmieniać ułożenie na prawy, potem lewy bark.
2. Na głowie - sprzyja to właściwemu osiowemu obciążeniu kręgosłupa. Krótkie
mięśnie kręgosłupa pracują aktywnie, wzmacniają się i korygują ustawienie
kręgosłupa. W wielu przypadkach użycie woreczka z piaskiem służy do ćwiczeń
antygrawitacyjnych, następuje wówczas odruchowa korekcja osiowa kręgosłupa.
3. Unosząc przedmiot przed sobą.
Ćwiczenia w dźwiganiu przeprowadza się również na lekcji wychowania fi-
zycznego w formie noszenia i ustawiania sprzętu do ćwiczeń i w formie zabawowej,
np. wyścigi rzędów z piłką lekarską i woreczkami na głowie.
Ćwiczenia w dźwiganiu są ćwiczeniami siłowymi i w zależności od masy
dźwiganego przedmiotu mogą być bardziej lub mniej intensywne. Dlatego rodzaj
przedmiotu i jego masa muszą być odpowiednio dobrane do warunków i możliwości
ćwiczących.
Ćwiczeń w dźwiganiu nie powinny wykonywać dzieci.
rozbieg skok ugięty (chyłkiem)
Skoki (ryć. 62)

Skoki są czynnością użytkową w życiu człowieka i zaliczane są do grupy ćwi-

czeń stosowanych. Skok jest to oderwanie się ciała od podłoża z większą prędkością
niż prędkość siły ciężkości w kierunku przeciwnym. W skoku występuje różnej
wysokości i długości lot ponad podłożem. Łuk fazy lotu zależy przede wszystkim od
szybkości początkowej, którą można powiększyć przez szybkość rozbiegu oraz
kierunek i siłę odbicia. Działają tu mięśnie stóp oraz głównie prostowników nóg.
Skoki są ćwiczeniami sprawnościowymi, gdyż wymagają dużej koordynacji
ruchowej, szybkiej reakcji i krótkotrwałej koncentracji. Aby dobrze je wykonać,
trzeba je powtarzać, gdyż tylko własne odczucia ćwiczącego przy instrukcji prowa-
dzącego nauczą skoku prawidłowego.
Skoki dzielą się na: skok kuczny
1. Wolne, inaczej proste. Charakteryzują się tym, że ramiona nie stanowią przez skrzynię
podporu w żadnej fazie skoku. Ruch ramion jedynie ułatwia skok poprzez rozmach.
2. Mieszane, inaczej siłowej. Charakteryzują się tym, że ramiona ruchem za-
machowym wspomagają skok, a ponadto w pełnej formie skoku ręce mają kontakt z
podłożem przyrządu.
W zależności od sposobu odbicia skoki dzielą się na:
- skoki jednonóż,
- skoki obunóż.
Skoki mogą być wykonywane z miejsca, z marszu i z biegu. skok zrożony z odbicia obunóż
Każdy skok składa się z 4 głównych faz. Z pozycji wyjściowej stojącej: Ryć. 62. Skoki.
1 - rozbieg,
2 - odbicie, - skok klęczny,
3 - lot, - lotny (albo przerzutny),
4 - lądowanie. - chyłkiem,
Skoki proste to skok w dal i wzwyż. 2) boczne - prawą lub lewą stroną nad przyrządem,
Skoki mieszanie dzielą się na: 1) 3) z obrotem: przerzut na skrzyni, wychwyt (naskok na kark ruchem zamacho-
złożone: wym tułowia i zamachem nóg, lądowanie do postawy).
- skok rozkroczny, Skoki w terenie dla osób bez pr/eciwwskazań są środkiem zwiększającym pracę
- skok kuczny, układu krążenia i oddychania (szczególnie dla dzieci i młodzieży).
144 145
 Trudne technicznie skoki mieszane stanowią osobną konkurencję w sporcie
gimnastycznym (akrobatyka, gimnastyka artystyczna, gimnastyka przyrządowa).
Skoki wolne stanowią osobną konkurencję lekkoatletyczną. W rehabilitacji są
mało stosowane, stosuje się je tylko wtedy, gdy brak jest przeciwwskazań. Przeciw-
wskazania to wady postawy: zaawansowane skoliozy i inne wady kręgosłupa oraz
płaskostopie, stany pourazowe nóg i tułowia, dyskopatia itd.
W innych sportach wyczynowych, szczególnie w grach sportowych oraz nar-
ciarstwie alpejskim, skoki wolne wyrabiają skoczność, która stanowi ważny ele-
ment techniki wielu rodzajów wyczynu sportowego.
Biegi i chody (ryć. 64)
Biegi i chody są podstawowymi czynnościami lokomocyjnymi człowieka, które
w życiu codziennym odbywają się w sposób automatyczny. Stan patologiczny
narządu ruchu rzutuje na ruchy związane z przemieszczaniem się. Przywrócenie fi-
zjologicznej czynności narządu ruchu zależy od warunków scalonego procesu lecz-
niczego, w którym rehabilitacja ruchowa ma olbrzymie znaczenie.
Chód każdego człowieka polega na naprzemiennej pracy prawej i lewej nogi.
Każdy człowiek posiada swój charakterystyczny sposób chodzenia uwarunkowany
wieloma czynnikami (budowa anatomiczna, tryb życia itp.).
chód bieg
Ryć. 63. Chód i bieg.
R óż ni ca m i ę d z y chodem a biegiem. Chód i bieg polegają na na-
przemiennych ruchach nóg oraz zsynchronizowanych z czynnością nóg ruchach
tułowia i ramion. W chodzie ciało nigdy nie traci kontaktu z podłożem. W biegu
istnieje moment, w którym ciało traci kontakt z podłożem - jest to faza lotu. Chód i
bieg często można poprawić, zwiększyć jego estetykę i funkcjonalność oraz eko-
nomikę. Specjalne ćwiczenia chodu i biegu wzmacniają określone grupy mięśniowe
oraz polepszają koordynację. W przypadkach osłabienia mięśni nóg i po amputacjach
podczas ćwiczenia należy śledzić poszczególne momenty chodu. Prawidłowa
postawa ciała jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego chodu.
Prawidłowość chodu określają cechy chodu:
- izochronia - jednakowy czas obciążenia kolejno prawej i lewej nogi,
- izotonia - dobra synchronizacja górnej części ciała i rąk z pracą nóg (prawa
noga - lewa ręka i właściwy skręt tułowia).
W miarę rozwoju psychofizycznego dziecka chód staje się czynnością automa-
tyczną, nie wymagającą zastanawiania się nad ruchami ciała występującymi w czasie
chodu. Chód na ogół zmienia się z wiekiem człowieka. Kiedy pojawiają się zmiany
kostno-stawowe, zmniejsza się wydolność mięśni, gorsza jest koordynacja nerwowo-
mięśniowa. Postawa ciała jest postawą „zmęczonego człowieka", a cechy chodu
zostają zaburzone.
W czasie chodu fizjologicznego mięśnie pracują dynamicznie w sposób ryt-
miczny, na ogół bez gwałtownych wysiłków, co stwarza dobre warunki dla obiegu
krwi, pracy serca i płuc oraz przemiany materii.
Jeżeli celem chodu jest wzmocnienie mięśni nóg, to stosuje się chód:
- szybszy,
- ze zmianą tempa,
- z wypadami,
- z unoszeniem kolan,
- na dalszą odległość.
W celu poprawienia techniki i estetyki chodu należy poprawić najczęściej wy-
stępujące błędy. Jeżeli chód jest podskakujący (ćwiczący za bardzo unosi się na
palcach i pojawiają się pionowe wahania tułowia), należy ćwiczyć chód chyłkiem na
ugiętych nogach. Jeżeli ćwiczący zbyt szeroko lub zbyt na zewnątrz rozstawia stopy,
to pojawiają się wahania boczne (chód kołyszący). Trzeba wtedy narysować linię na
podłodze i kroczyć po niej stopowo. Jeśli jest to chód z wymachami przedramienia
przy stawie barkowym, należy ćwiczyć zamachy ramion i stosować ćwiczenia
swobodne. Powyższe uwagi dotyczą poprawnej estetyki chodu fizjologicznego, a nie
chodu patologicznego. Poprawa chodu patologicznego wymaga wiedzy
specjalistycznej z zakresu kinezyterapii.
Rodzaj i zasób ćwiczeń w chodzie jest bardzo duży, np. opanowanie koordynacji
ruchu:
- chód z klaśnięciem - na każdy krok, na określone liczenie,
- chód z różnymi wymachami rąk (ramion):
1 - RR w przód,
2 - RR w bok,
3 - RR w górę,
4 - RR w dół,
- chód z rzutami: kozłowanie piłki na każdy krok, kozłowanie co drugi krok,
rzut do współpartnera itd.
Utrudniać ćwiczenia w chodzie można poprzez:
- zmianę tempa, "
- zmianę sposobu i kierunku poruszania się,
- chód po skośnym podłożu (teren górzysty, w sali ławeczka skośnie ustawiona),
- zmianę czasu trwania poszczególnych rodzajów chodu,
- zmianę obciążenia (np. z piłką lekarską, potem z balonem),
- zmianę sposobu przejścia (na palcach, na piętach, krokiem skrzyżnym, w
przysiadzie).
146 147
 Bieg
Ćwiczenia dynamiczne Ćwiczenia statyczne
W porównaniu z chodem bieg jest bardziej dynamicznym sposobem poruszania
się i w biegu występuje faza lotu. Układ krążeniowo-oddechowy może być bardziej
obciążony i dlatego umiejętnie dawkowany jest doskonałym sposobem rozwoju tych 2. Przerzuty
układów ciała oraz ogólnej wytrzymałości organizmu. Stosuje się go na początku 1 Przetoczenia 1. Stanie na rękach
lekcji z odpowiednim materiałem ćwiczebnym w celu pobudzenia organizmu do
pracy. Szczególne znaczenie mają biegi stosowane w terenie, w różnych
warunkach, dające dużo korzyści w postaci przyswojenia nawyku pokonywania
przeszkód (biegi z przeszkodami). Bieg jest naturalną potrzebą dziecka. Stanowi
podstawę techniki gier zespołowych. Jest niezwykle atrakcyjną formą ruchu.
U osób niepełnosprawnych bieg musi być stosowany tylko zgodnie z zalece-
niami i nigdy nie powinien być wymuszany. Zmęczony biegiem musi odpocząć.
Organizm sam domaga się odpoczynku, przede wszystkim aby uregulować oddy-
chanie i krążenie. Wysiłek biegnącego w znaczny sposób zwiększa przemianę materii.

2 .Szpagaty"
Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne 3. Przewroty 3. .Mostki'
4, Piramidy
4 Salta
5 Wychwyty

Ćwiczenia zwinnościowo-akrobatyczne są następną grupą ćwiczeń stosowanych.

Proste ich formy stanowią często atrakcyjny zasób ćwiczeń w lekcji wychowania fi-
zycznego dla dzieci i młodzieży. Są także ogólnie stosowane jako jeden ze środków
rozwoju zręczności i siły. W wielu dyscyplinach sportowych obok cech motorycz-
nych kształtują charakter, siłę woli, odwagę, umiejętność podejmowania decyzji itp.
Ćwiczenia akrobatyczne dzielą się na dwie grupy podstawowe: 1) ćwiczenia
statyczne, 2) ćwiczenia dynamiczne.
Wykonanie trudniejszych ćwiczeń wymaga wysokiego poziomu koordynacji
ruchowej i rozwoju podstawowych cech fizycznych. Ćwiczenia akrobatyczne dyna-
miczne, np. salto, związane są z dużymi przeciążeniami ciała oraz często z przy-
spieszeniem, nagłym wytrąceniem równowagi i powrotem do pozycji równo-
ważnej. W ćwiczeniach akrobatycznych statycznych, np. stanie na rękach, podstawą
jest zachowanie równowagi w warunkach nienaturalnych (głowa w dole i tułów
oddalony od płaszczyzny podparcia). Środek ciężkości znajduje się ponad
płaszczyzną podparcia, która jest bardzo mała, a linia ciężkości znajduje się na jej
tylnym skraju. Jest to równowaga chwiejna, gdyż środek ciężkości znajduje się po-
wyżej punktu podparcia. Trudno jest utrzymać równowagę w staniu na rękach, po-
nieważ zginacze palców pracują w wydłużeniu (znów w sposób nienaturalny), w
związku z tym mają małe możliwości siłowe i trudno jest przenieść środek ciała w
przód od stawów nadgarstkowo-promieniowych.
Ćwiczenia zwinności obejmują przede wszystkim zasób ruchów naturalnych, o
dynamicznej pracy mięśni, jak biegi na czworakach, biegi w połączeniu z czołganiem,
z elementem przewrotu lub omijania jakiejś przeszkody (np. piłki lekarskiej) czy
elementem zręczności (np. rzut piłeczki do kosza —może być kosz do śmieci). Dzieci
i młodzież bardzo lubią zadaniowe formy ćwiczeń zwinnościowych.
Ćwiczenia akrobatyczne zawsze zawierają elementy zwinności, ale są tech-
nicznie trudniejsze i mogą zawierać jakiś procent elementów statycznych.
148
Ryć. 64. Schemat klasyfikacyjny ćwiczeń akrobatycznych.
Ćwiczenia zręcznościowe typu czołganie, biegi na czworakach pomiędzy prze-
szkodami, przechodzenie przez szarfę itd. są często stosowane w kinezyterapii jako
ćwiczenia ogólnokondycyjne.
Wybrane ćwiczenia akrobatyczne, ich metodyka i ochrona w
czasie ćwiczeń (ryć. 65 i 66)
Przewrót w przód (ryć. 65). Ćwiczenie to najczęściej wykonuje się z przysiadu
podpartego. W pozycji tej ćwiczący skłania głowę w przód, nieco unosi biodra oraz
przenosi ciężar ciała na ręce. Następnie ugina ręce w łokciach, opiera się karkiem o
podłoże i wykorzystując moment odbicia nogami przetacza się na plecy. W czasie
przetaczania należy silnie ugiąć nogi i przyciągnąć kolana do piersi. Zamach uzy-
skany w czasie przewrotu należy wykorzystać i przejść do przysiadu podpartego.
Można też przewrót zakończyć inną pozycją, np. siadem rozkrocznym.
Metodyka nauczania
Ćwiczeniami przygotowującymi do przewrotu powinny być ćwiczenia przeta-
czania w przód i w tył w skuleniu - skulenie w siadzie: siadać na podłożu, uginając
nogi w stawach biodrowych i kolanowych ujjjr rękami środek podudzi i przy-
ciągnąć do klatki piersiowej. Głowę skłonić w przód (lekkie rozwarcie kolan
ułatwia skulenie).
Ćwiczeniami pomocniczymi są:
l) skulenie - p\v. z siadu z wytrzymaniem kilku sekund, najpierw wolno, s/yb-
ko, polem na sygnał,
 I

przewrót w tył
przejście przerzutem w przód obunóż i jednonóż

stanie na gtowie

Ryć. 65. Ćwiczenia zrecznościowo-akrobatyczne.

przejście przerzutem w tył-obunóż (jednonóż) Ryć.

66. Ćwiczenia zrecznościowo-akrobatyczne.

150 151
 2) skulenie - pw. w przysiadzie, z postawy stojącej w rozkroku na szerokość
stopy przy siąść i skulić się; na początku ćwiczyć indywidualnie, potem na komen-de:
a) pw. stojąca, skulić się, wytrzymać 5 sekund, pw.,
b) to samo w szybkim tempie,
c) to samo do przysiadu na palcach,
d) w przysiadzie skulonym podskoki w przód.
Przetoczenia. Przetoczeniem nazywa się ruch polegający na kolejnym oparciu
poszczególnych części ciała o podłoże bez przewrotu przez głowę. Warunkiem jest
umiejętność skulenia ciała. Przetoczenia mogą być wykonywane w przód, w tył, w
bok, z różnych i do różnych pozycji wyjściowych, w skuleniu, z tułowiem
załamanym i wygiętym. (Przetoczenia w wygięciu są najtrudniejsze i wykonuje się je
z pozycji leżącej przodem, np. „kołyska" w przód i w tył). Wykonywać je należy na
miękkim podłożu.
Przetoczenie w skuleniu:
1) z siadu skulonego - przetoczenie na plecy w tył i powrót do pw.,
2) z przysiadu - przetoczenie w tył i powrót do pw.
Pierwsze próby po opanowaniu ćwiczeń przetoczeń i skuleń ciała wykonuje się z
pozycji ułatwionej - pw. stojącej w rozkroku i w skłonie podpartym, która ułatwia
silne pochylenie głowy w przód i oparcie się karkiem o podłoże. Takie położenie
ciała powoduje utratę równowagi w sposób bardzo „miękki".
W czasie wykonywania przewrotu należy zwrócić uwagę na następujące ele-
menty:
- ciało powinno być w ciągłym ruchu w przód,
- po przeniesieniu ciała na ręce nie unosić bioder za wysoko,
- utrzymać prawidłowe skulenie.
Ochrona ćwiczącego i pomoc
Nauczający przewrotu klęczy z boku, jedną rękę podkłada pod kark ćwiczącego,
przez co zabezpiecza skłon głowy w dół, drugą ręką popycha go pod uda lub
pośladki.
U w a ga . Nieumiejętne wykonanie przewrotu może stać się powodem urazów kręgosłupa.
Przewrót w tył (ryć. 65). Nauczanie przewrotu w tył należy rozpocząć od
jego najprostszej formy - przewrotu w tył w skuleniu z przysiadu podpartego do
przysiadu podpartego. Z przysiadu podpartego w małym rozkroku na palcach
stóp trzeba odepchnąć się rękami w tył, przejść na całe stopy, pochylić głowę w
przód i chwycić rękami za podudzia, przyjmując pozycję w skuleniu. W tej pozycji
przetoczyć się w tył, mocniej przyciągając nogi do siebie i unosząc biodra w górę.
Z chwilą oparcia się plecami o podłoże należy przenieść ugięte ręce w górę w
tył i położyć je za głową na podłożu, nieznacznie wyprostować nogi w stawach
kolanowych i oprzeć stopy o podłoże. Po przejściu masy ciała poza punkt
podparcia rękami, wyprostować ręce, unieść barki i tułów w górę do przysiadu
podpartego.
Błędy: za słabe przetoczenie się w tył, niedokładne i powolne skulenie się,
opóźnienie oparcia rąk za głowę, skręcenie głowy w bok lub „stanie" na głowie,
152
przetoczenie się przez bark, za słabe odepchnięcie się rękami w drugiej części prze-
wrotu, zły wyprost nóg (bez tendencji prostowania w kierunku podłoża).
Metodyka nauczania:
1) przetaczanie w tył i w przód,
2) jak wyżej z chwytem za podudzia,
3) utrzymywanie pozycji leżenia przewrotnego ze skulonymi nogami,
4) z pw. siadu skulonego przetoc/enie w tył / ułożeniem dłoni za barkami i po-
wrót do siadu skulonego,
5) z pw. siadu prostego przewrót w tył do podporu klęcznego.
W dalszej kolejności można wykonywać łączone przewroty w tył i w przód.
Leżenie przerzutne. Ćwiczenie to wykonuje się z pw. leżącej tyłem przez unie-
sienie nóg i bioder oraz wyprostowanie tułowia w górę, przy czym masa ciała spo-
czywa na karku. Wzniesione biodra należy podeprzeć rękami. Trudniejsze jest
leżenie przerzutne z ramionami leżącymi płasko na podłożu.
Metodyka nauczania:
1) pw. leżąca tyłem głową do drabinki, szeroki chwyt za pierwszy szczebel - w/nos
nóg i powędrowanie stopami po kolejnych szczeblach w górę,
2) to snmo, tylko wyższy początkowy w/nos nóg do drabinki i wędrowanie wyżej
w górę,
3) pw. leżąca tyłem - przejście do leżenia przerzutnego na nogach podkurczonych,
4) to samo, tylko z podparciem bioder rękami, łokcie oparte o podłoże i ruchy
„rowerowe nóg",
5) pw. leżenie przerzutne w skuleniu - prostowanie nóg na przemian,
6) pw. jak wyżej - wyprost obu nóg.
Pomoc i ochrona
Nauczający stoi z boku albo z tyłu ćwiczącego (za głową), chwyta go rękami
za stawy skokowe i w ten sposób pomaga utrzymać równowagę.
Stanie na głowie (ryć. 65). Przy staniu na głowie ręce oparte są dłońmi na sze-
rokość barków, czoło opiera się dłońmi w ten sposób, ażeby głowa i barki tworzyły
trójkąt równoramienny. Masa ciała powinna być równomiernie rozłożona na ręce i
głowę, z tendencją do jak najszybszego przejścia na ręce. Linia bioder prosta,
tułów lekko wygięty w tył.
Błędy:
- opieranie głowy nie na czole, ale na ciemieniu,
- ułożenie głowy zbyt blisko rąk,
- złe ustawienie dłoni (zbyt na zewnątrz lub do wewnątrz),
- nadmierne wygięcie.
153
 Metodyka nauczania:
1) z podporu leżąc przodem w rozkroku oparcie czoła o podłoże przed dłońmi,
2) z podporu leżąc przodem w rozkroku oparcie czoła i wznos bioder
(załamanie w biodrach),
3) to samo z unoszeniem ramion w bok (ćwiczący opiera się tylko na czole i
na nogach),
4) w przysiadzie podpartym oparcie głowy i samodzielne próby oderwania na
moment od podłoża nóg (w pozycji skulonej),
5) z przysiadu stanie na głowie z nogami podkurczonymi,
6) ze stania na nogach podkurczonych wyprost jednej nogi - zmiana nóg
(asekuracja współćwiczącego),
7) jak wyżej, tylko wyprost nóg,
8) ze skłonu rozkrocznego stanie na głowie, nogi w rozkroku,
9) z uniku podpartego z oparciem głowy stanie na głowie odbiciem i zama-
chem, druga noga dołącza do pierwszej z pomocą współćwiczącego, który utrzy-
muje nogi ćwiczącego w położeniu pionowym,
10) z przysiadu stanie na głowie odbiciem, potem ciągnięciem (przez wychylenie
bioder i powolne ciągniecie nóg).
Pomoc i ochrona
Stanie na głowie jest ćwiczeniem niebezpiecznym i dlatego należy opracować
ćwiczenia przygotowawcze. Przy nauczaniu koniecznie należy stosować pomoc -
przytrzymywanie za stawy skokowe - stojąc z boku za głową ćwiczącego i pomagając
w utrzymywaniu równowagi. Czasem konieczne jest nawet podtrzymanie, gdy
ćwiczący naprężeniem mięśniowym nie kontroluje dostatecznie pozycji stania na
głowie. Jeżeli nauczyciel nie ma pewności, że ćwiczący posiada wymagany stopień
samoasekuracji, powinien asekurować i pomagać sam, a nie przy pomocy
współćwiczącego.
Stanie na rękach (ryć. 65). Stanie na rękach polega na utrzymaniu ciała w po-
zycji pionowej, głowa w dół. Masa ciała znajduje się na opartych o podłoże wypro-
stowanych rękach. Stanie na rękach można wykonywać odbiciem i zamachem jednej
nogi, odbiciem obunóż, siłą. W czasie nauczania niedopuszczalne jest pominięcie
ochrony i pomocy podczas wykonywania stania na rękach. Należy nauczyć
ćwiczącego dwóch sposobów samoochrony:
1) łatwiejszy sposób: w momencie padania (przed całkowitym wytracaniem
równowagi przez nadmierny skłon tułowia pociąganego masą nóg do tyłu) zwrot na
prawej lub lewej ręce i uniesienie jednej ręki, co powoduje opadnięcie nóg w płasz-
czyźnie strzałkowej w przód, ł powrót do stania na nogach,
2) w chwili utraty równowagi ugięcie rąk i przewrót w przód.
154
Ćwiczenia stosowane dla małych dzieci
Zwisy w półzwisie:
1) swobodne wchodzenie na „kraty" drabinki na niezbyt dużą wysokość,
2) wchodzenie na „wysoką górę" - wejście krokiem dostawnym, zejście dowolne,
3) „ucieczka przed psem" - wspinanie się na drabinki,
4) „mycie okien" - wejście na drabinkę, chwyt szczebla, jedną ręką ruch naśla-
dujący mycie okna,
5) „zrywanie owoców" - wejście na drabinkę - zrywanie owoców,
6) „skoki wiewiórki na drabince" - chwyt oburącz i przeskoki ze szczebla na
szczebel lub na tym samym szczeblu posuwać się w bok podskokami,
7) w przysiadzie na drabince - trzymać się jedną ręką, druga ręka naśladuje
płukanie bielizny (ze zmianą ręki),
8) „mucha chodzi po ścianie" - z drabinki na drabinkę (nisko).
Ćwiczenia zastępujące zwisy:
1) „konie" - dwójkami, jedno dziecko jest koniem, drugie trzyma za ręce lub za
lejce i kieruje koniem,
2) „ciąć drzewo" - dwójkami, jedno dziecko za drugim, pierwsze ciągnie
„drzewo" siedzące w przysiadzie na całych stopach,
3) „noszenie koszyczka" - dzieci stoją trójkami obok siebie; środkowe siadają z
nogami zgiętymi; zewnętrznie stojące dzieci chwytają środkowe dziecko za
dłonie i przesuwają po podłożu - ciągną (podłoże musi być odpowiednie, żeby „ko-
szyk" się nie pokaleczył).
U w a g a . Nauczyć i dopilnować prawidłowego obejmowania szczebla piątym palcem i kciukiem i
przeciwnej strony.
Skoki wolne:
1) odbijać się jak gumowa piłeczka - rytmiczne podskoki,
2) podskoczyć do gałęzi, do jabłka,
3) podskoczyć i złapać motyla,
4) parami podskoki w kąpieli,
5) skok żabki - z próbą wyprostu nóg do przysiadu,
6) skoki z dowolnego rozbiegu z doskokiem na jedną lub dwie nogi.
Ze skoki z przyrządu:
1) padanie kropel deszczu - zeskok obunóż z ławeczki szwedzkiej do przysia-
du,
2) zeskok z łodzi na brzeg - z odmachem jednej nogi doskok cichutki i elastyczny,
3) zeskok z płotu, z kamienia - z zamachem ramion doskok miękki, elastyczny.
155
 U wa ga . Sposób wykonania wszystkich skoków z miękkim, elastycznym lądowaniem na ugięte
nogi. Potem wyprosi. 5) stanie jednonóż - jak ciekawy kogut (rozglądający się na boki i ruszający
skrzydłami),
6) stanie jednonóż - nawlekanie igły, ręce splecione i przez nie przewlec
drugą wolną nogę,
Ćwiczenia akrobatyczne (ćwiczenia wyrabiające podstawowe elementy 7) stanie jednonóż - jak pajac, odstawia wolno nogę w bok (na przemian),
zwinności): 8) stanie jednonóż - jak katarynka - kręcenie korbą,
9) szewc szyje buty - wbijanie gwoździ i rozciąganie dratwy,
1) w pozycjach leżących „toczenie kłód drzewa" (przodem, tyłem, bokiem), 10) stanie jednonóż - jak strach na wróble, wymachiwać rękami i chwiać się
przetaczanie się, tułowiem,
2) „lalka wstańka" w siadzie skrzyżnym z chwytem za stopy, przewracanie się na 11) stanie jednonóż - narysować palcem stopy kółeczko, kwiatek, liczbę.
plecy i powrót do siadu,
3) przygotowanie do przewrotów: B. Z przyborem:
a) w staniu rozkrocznym - zaglądanie pod kolana, 1) stanie na jednej nodze - winda, woreczek na stopie i zataczać koła rękami,
b) w przysiadzie podpartym - dotykanie głową kolan, woreczek winduje się w górę, potem wolno opuszczać w dół, to samo drugą nogą,
c) w przysiadzie podpartym - wtaczanie piłeczki głową pod siebie, 2) ułożyć woreczek na stopie, podrzucić i złapać, to samo drugą nogą,
d) z przysiadu podpartego na materacu - przewrót w przód (głowa „scho- 3) przerzucić woreczek pod kolanem, pod prawym, potem pod lewym.
wana" w skłonie w przód).
C. Na przyrządach:
Biegi i chody: 1) przejście przodem przez ławeczkę szwedzką,
2) przejście bokiem przez ławeczkę szwed/ką,
1) chód lisa - ostrożny chód na palcach, 3) przejście po ławeczce na czworakach,
2) chód koguta - chód z wysokim unoszeniem kolan, 4) przejście po ławeczce z mierzeniem stopami,
3) chód kaczki - w przysiadzie z chwytem za stopy, kołysząc się, 5) ławeczka skośna (nisko ustawiona):
4) chód niedźwiedzia (człapiący) na czworakach z kołysaniem się na boki, a) wejście i zejście,
5) „pociąg" - rytmiczny marsz w rzędzie, pierwszy zatacza rękoma na przemian b) siad i zjazd w dół (asekuracja),
koła naśladując ruchy kręcących się kół pociągu, c) wspinanie się na czworakach.
6) zabawa w konie - stępa, kłus, galop,
7) ptak w locie - bieg z ruchami ramion, U w a g a . Ćwiczenia równoważne należy prowadzić bardzo indywidualnie. Stopniowo oswajać i
8) bieg w siedmiomilowych butach - bieg długimi krokami z wymachem prostych trudnościami i nigdy nie przymuszać", gdy dziecko nie może przezwyciężyć swoich obaw. Stopniowe
ramion, pokonywanie trudności wyrabia u dzieci zaufanie do własnych sił i najskuteczniej prowadzi do dobrej formy
9) bieg pieska, 10) elementy ćwiczeń mchu.
korektywnych w chodzie:
a) chód na palcach (ze szklanką wody na głowie),
b) chód na piętach (ramiona na biodra),
Trudniejsze ćwiczenia równoważne
c) chód na zewnętrznych krawędziach stóp (środkowy brzeg stopy parzy), A. Wolne:
d) „fasolka do garnka" - kto nazbiera więcej fasolki rozsypanej na - pół obrotu podskokiem i wytrzymaniem postawy.
podłodze palcami stóp i ułoży ją w stosik.
- bąk z przytrzymaniem kolan, obioty wokół własnej osi,
- w staniu jednonóż stopa wsparta na kolanie - pisanie palcami dłoni na ma-
szynie (kolanie),
Ćwiczenia równoważne - kurczątko wyd/iobuje ziarenka - w pr/ysiad/.ie na ręce niskie skłony,
A. Wolne: - podnoszenie piłki z ziemi - w postawie jednonóż.
1) bąk - szybkie dreptanie, B. Na przyrządach:
2) mierzenie stopami długości linii na podłodze we wspięciu dookoła osi i za- - pr/cjście pr/.ez ławcc/kę szwcd/.ką 7, pr/ekładuniem przedmiotu z jednej
trzymanie się na sygnał we wspięciu, strony ławeczki na drugą,
3) stanie jednonóż - jak bocian, druga noga ugięta w tył, - pr/.ejscie przez ławeczkę z przechodzeniem prze/ „przeszkodę",
4) stanie jednonóż - jak kogut, noga ugięta w przód, - przechodzenie podskokami obu nóż wzdłuż ławeczki,
156
157
 - pompa - w staniu jednonóż na krawędzi ławeczki uginanie i prostowanie kolana
nogi postawnej, druga noga ciągnięta jest palcami o podłogę,
- zjazd - ławeczka skośnie (nisko), zjazd w siadzie (asekuracja),
- przejście parami wzdłuż ławeczki, twarzami do siebie w parach (asekuracja),
- granie na harmonijce w staniu jednonóż - naśladowanie rozciągania i ściskania
harmonijki z jednoczesnymi skrętami tułowia w prawo i w lewo.
Ćwiczenia uzupełniające
Ćwiczenia uzupełniające są ćwiczeniami o charakterze głównie rozrywkowym i
praktycznym (np. gry i zabawy ruchowe, elementy różnych dyscyplin sportowych,
elementy taneczne itd.). Zadaniem ćwiczeń uzupełniających jest uzupełnienie pla-
nowanego ramowo czy szczegółowo - na jedną, dwie czy więcej lekcji - materiału
ćwiczebnego.
Dobór ćwiczeń uzupełniających może być bardzo różny, zgodnie z rodzajem
lekcji wychowania fizycznego, na podstawie „podmiotu lekcji", jakim jest dana
grupa ćwiczących zróżnicowana pod względem płci, wieku i stopnia sprawności fi-
zycznej, w nawiązaniu do zadań planowanych w bliższym lub dalszym okresie. Ro-
dzaje ćwiczeń uzupełniających:
1) gry i zabawy ruchowe,
2) elementy muzyczno-ruchowe,
3) elementy sportu,
4) elementy samoobrony (ćwiczenia utylitarne).
Gry i zabawy ruchowe
Wybrane zagadnienia dotyczące gier i zabaw w leczeniu usprawniającym
Gry i zabawy ruchowe stanowią jeden ze środków wychowania fizycznego, za
pomocą którego dokonuje się bardzo przydatna dla ogólnego rozwoju psychorucho-
wego edukacja ruchowa, przede wszystkim dzieci. Gry i zabawy są niezmiernie
atrakcyjnym sposobem wpływania na psychikę ćwiczących, jak również na ich narząd
ruchu.
Naturalne formy ruchu, jakie najczęściej zawierają gry i zabawy ruchowe, po-
zwalają ćwiczącym niepełnosprawnym leczyć się w sposób przyjemny. Ponadto gry i
zabawy ruchowe pozwalają dzieciom wyładować w sposób naturalny i swobodny
swój nadmiar energii. Często gry i zabawy ruchowe pozwalają ćwiczącym złagodzić
napięcia związane z chorobą, zmniejszyć apatię.
Dzieciom gry i zabawy ruchowe pozwalają na zaspokojenie potrzeb rucho-
wo-emocjonalnych. Często pozwalają zapomnieć o cierpieniu i o tym, że życie tych
chorych dzieci upływa w salach szpitalnych, z dala od rodziców.
158
W życiu dziecka zabawa jest czynnikiem rozwojowym, jego naturalną po-
trzebą. Poprzez zabawę dziecko rozwija swoją fizyczną sprawność, wzbogaca
swoją psychikę, poznaje otaczający świat. W programie leczniczego usprawniania
gry i zabawy mają dostarczyć podstawowych bodźców ruchowych dla fizycznego i
psychicznego rozwoju dziecka.
Również gry i zabawy w rehabilitacji ruchowej dorosłych są ważnym czynni-
kiem psychicznie ich odprężającym. Muszą być jednak dobrze przeprowadzone i
bardzo umiejętnie dobrane pod względem działania na psychikę dorosłego chorego-
Cytując za teoretykami nauk wychowania fizycznego dotyczących „Gier i zabaw
ruchowych" (Roman Trześniowski i inni), wpływ gier i zabaw ruchowych na ustrój
człowieka jest następujący:
1) wprowadzają radosny nastrój i dobre samopoczucie,
2) polepszają stan zdrowia,
3) stwarzają najlepsze warunki do czynnego wypoczynku,
4) wzmagają ogólny rozwój,
5) rozwijają sprawność fizyczną,
6) wyrabiają dodatnie cechy charakteru, w szczególności świadomą dyscyplinę i
karność,
7) wyrabiają umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa. W
przypadku doboru gier i zabaw do lekcji ruchu leczniczego należałoby dodać jeszcze
jeden punkt:
8) pozwalają zapomnieć o swojej niepełnosprawności:
- dzieciom - bawić się radośnie, ze śmiechem i emocją,
- dorosłym - wyrównać przede wszystkim stan psychiczny, wygasić choć
na krótko smutek czy zwątpienie, wzmocnić psychikę do dalszej, świadomej „walki"
ze swoją chorobą.
Aby gra i zabawy mogły spełnić swój cel, prowadzący musi być do nich dobrze
przygotowany.
Rola prowadzącego i wskazówki metodyczne dotyczące prowadzenia gier i zabaw
ruchowych:
1. Zapoznać się z grupą ćwiczących, dla których zamierza się przeprowadzić
określone gry i zabawy - wiek, płeć, możliwości ruchowe ćwiczących, możliwości
intelektualne (stopnie rozwoju fizycznego i psychicznego). W przypadku osób nie-
pełnosprawnych należy określić etap usprawniania i przeciwwskazania indywidualne.
Określić liczbę uczestników.
2. Zapoznać się z miejscem prowadzenia zajęć, wyposażeniem sali i przybo-
rami, które można użyć do gier i zabaw. Zastanowić się nad możliwością prowa-
dzenia ćwiczeń na sali i użycia przyborów i przyrządów w sposób bezpieczny.
3. Dobór gier i zabaw. W zależności od powyższych możliwości i potrzeb
ćwiczących, posiadanego sprzętu i urządzeń, warunków klimatycznych i atmosfe-
rycznych, potrzeb wychowawczo-psychicznych i zaprogramowanego leczenia ru-
chem dobiera się rodzaje zabaw według określonych tematów lekcyjnych i rodzaju
lekcji wychowania fizycznego. Gry i zabawy dobiera się w sposób wybiórczy,
wkomponowany w tok jednej lekcji innego rodzaju niż lekcja gier i zabaw, opierając
się na odnośnym toku lekcyjnym (tok lekcji gier i zabaw podany zostanie dalej).
Uwzględniając powyższe uwagi, należy pierwszeństwo dawać tym zabawom, w
których może brać udział więcej uczestników.
159
 4. Właściwy podział na grupy lub zespoły. Zespoły przeciwne powinny mieć
równą szansę wygrania. W zajęciach z osobami niepełnosprawnymi, a w szczegól-
ności z dziećmi, należy obmyślić taki podział, żeby mógł wygrywać raz jeden, raz
drugi zespół. Taki podział na grupy o równych szansach jest bardzo często trudny. Ale
to jest właśnie sprawa prowadzącego, żeby, jeśli nie można inaczej, mniej
sprawnemu skrócić drogę biegu czy wyróżniającemu ^ę wybitną sprawnością fi-
zyczną (jeśli nie ma przeciwwskazań) polecić 2 razy przebyć dystans wyścigu.
Jeżeli podział na grupy nie uda się, szybko przeprowadzić drugi podział, nie
dopuszczając do tego, ażeby np. mniej sprawne dziecko, przez które zespół prze-
grywa, zostało przez kolegów napiętnowane złymi słowami czy gestami, a tak się
zdarza.
5. Prowadzący zabawę sam dokładnie musi ją znać, musi dopilnować prze-
strzegania jej przepisów przez uczestników zabawy.
6. Po zapoznaniu ćwiczących z treścią zabawy dać wyraźny sygnał do jej
rozpoczęcia i śledzić prawidłowy jej przebieg.
7. Obserwować przebieg zabawy, orientując się w reakcjach uczestników, ich
zmęczeniu, agresywności czy nadmiernej radości. W razie potrzeby zmienić tempo
zabawy albo przerwać w sposób odpowiedni.
8. Prowadzący gry i zabawy nie może być bohaterem zabaw i gier rucho-
wych.
9. Właściwy dobór gier i zabaw musi uczynić lekcję wychowania fizycznego
odpowiednio urozmaiconą pod względem natężenia wysiłku fizycznego i psychicz-
nego. Zabawa może mieć cechy uspokajające i pobudzające.
10. Prowadzący powinien być odpowiednio ubrany (najlepiej dres). Sposób
kierowania zabawą powinien być zdecydowany, ale wesoły, a sam prowadzący nie Ryc. 67 i 68. Integracyjny ogródek jor-
powinien ośmieszać się. danowski przy ul. Nobla w Warszawie.
11. Przybory - szarfa kolorowa, numery, woreczki, piłeczki małe, piłki lekkie,
chorągiewki, linki, skakanki, kosz do piłek itd.
12. Gry i zabawy powinny być przeprowadzone w odpowiednim miejscu -
w terenie lub na sali.

Integracyjny ogródek jordanowski

Zabawa jest podstawową formą aktywności dzieci zdrowych i dzieci niepełno-
sprawnych, a integracyjne ogródki jordanowskie umożliwiają wszystkim dzieciom
wspólną zabawę. Odpowiednie rodzaje „punktów" zabaw pozwalają nie tylko na
zabawę pełną emocji i radości - dzięki nim można także prowadzić różne rodzaje
terapii zabawowej w procesie leczenia dzieci. W Polsce są takie ogródki, np. w
Warszawie przy ulicy Nobla oraz w Kutnie w parku Wiosny Ludów. Opieka i
nadzór dorosłych są niezbędne przy zabawie dzieci. Poszczególne stacje zabaw
mają najczęściej strukturę łańcucha łączącego wszystkie elementy zabaw rucho-
wych. Najważniejsze z nich to: ścieżki do nauki chodzenia, bezpieczne równo-
ważnie, ruchome kraty, podesty, schody, zjeżdżalnie, huśtawki, stoły pingpongowe.
Elementy zawarte w poszczególnych budowlach są różnorodne, np. zjeżdżalnie,
schody, różne pochylnie sięgające ziemi oraz szerokie podesty. Wszystkie te „punkty"
mają bardzo dobre zabezpieczenie przed wypadnięciem dziecka w postaci ścia-

160 161
nek, balustrad lub poręczy. Wiele przedszkoli dla dzieci zdrowych przyjmuje do
swego grona dzieci niepełnosprawne. Ta integracja od dziecka daje szansę na trak-
towanie człowieka niepełnosprawnego jako równouprawnionego członka
społeczeństwa. Pozwala na nawiązywanie przyjaźni, integruje dzieci zdrowe i nie-
pełnosprawne, poruszające się na wózkach inwalidzkich lub ze schorzeniami neuro-
logicznymi, dając im równiejsze szansę zabawy, życia i przyjaźni. Przedszkola wy-
posażają swoje place zabaw w specjalne urządzenia do zabaw - ciekawe,
bezpieczne i rozwijające różne cechy motoryczne dzieci. Opiekunowie dzieci, a
także inni mieszkańcy miast chętnie odwiedzają takie place zabaw. Wszyscy od-
poczywają w cieniu drzew i bawią się.
Uwagi metodyczne dotyczące sposobu przeprowadzania gier i
zabaw ruchowych w usprawnianiu leczniczym
Każda zabawa i gra ruchowa zawiera w sobie różnorakie treści merytoryczne i
fizjologiczne, zależnie od rodzaju występującego w nich ruchu.
Do realizacji treści ruchowej i wychowawczej danej lekcji dobiera się różne ro-
dzaje gier i zabaw ruchowych. Każda z nich z kolei spełnia określone zadania ru-
chowe i wychowawcze.
Lekcja gier i zabaw ruchowych powinna bawić, cieszyć, a także wzmacniać
duże grupy mięśniowe warunkujące prawidłową postawę. W całym przebiegu lekcji,
także w momentach zbiórki czy odpoczynku, postawa dziecka powinna być ko-
rygowana.
W usprawnianiu leczniczym dobór odpowiednich gier i zabaw ruchowych dla
dzieci musi być oparty na zaleceniu lekarskim i wymaga wnikliwej analizy wskazań
i przeciwwskazań w doborze ruchu dla każdego niepełnosprawnego dziecka.
Najczęściej podział gier i zabaw ruchowych jest następujący:
1. Zabawy ruchowe.
2. Gry ruchowe.
3. Gry drużynowe.
Podział gier i zabaw ruchowych ze względu na treść ruchową
1. Zabawy ze śpiewem.
2. Zabawy i gry orientacyjno-porządkowe.
3. Zabawy i gry na czworakach.
4. Zabawy i gry z mocowaniem.
5. Zabawy i gry bieżne.
6. Zabawy i gry rzutne.
7. Zabawy i gry kopne.
8. Zabawy i gry skoczne.
9. Wyścigi na wesoło.
162
Systematyka gier i zabaw ruchowych może być również następująca
(prof. Z. Gilewicz):
• Zabawy manipulacyjne
W zabawach tych dziecko uczy się przystosowania swoich ruchów do manipu-
lowania przedmiotami - przekształcania ich, składania i rozkładania. Dziecko dzięki
tym ruchom poszerza swoją wiedzę, pomysłowość w szukaniu sposobu dojścia do
celu.
Zabawy te są bardzo ważne, gdyż stanowią podstawę opanowania najważniej-
szych czynności ruchowych, które przydadzą się dziecku współdziałającemu z ró-
wieśnikami do rozwijania aktywności ruchowej. Są niezwykle cenne w leczniczym
usprawnianiu.
• Zabawy tematyczne
Są to zabawy naśladowcze, związane z nabytymi doświadczeniami otoczenia
- kształcą pomysłowość i fantazję dziecka. Dzieci bawią się w „coś" lub „kogoś"
-w Indian, lotników, Zorro, kierowców samochodów itd. Uczestnicy zabaw chodzą,
biegają, dźwigają, mocują się, przeskakują itd. Rozwiązują wiele zadań ruchowych,
kształtują cechy motoryczności i wychowują, uczą działań w grupie.
W usprawnianiu leczniczym zabawy tematyczne dają dzieciom wiele radości
przy jednoczesnym odpowiednim wysiłku ruchowym.
• Zabawy konstrukcyjne
Zabawy te, podobnie jak zabawy manipulacyjne, polegają na obserwacji oto-
czenia i wymagają zaangażowania wyobraźni dziecka. Treścią ich jest konstruowanie
różnych obiektów - domów, mostów, zamków z różnych materiałów, kamieni,
drewna, klocków, piasku. Wyzwalają te zabawy całe bogactwo pomysłowości
dziecka oraz zmuszają do precyzyjnego wykonania ruchu i często do wysiłku fi-
zycznego. Sprzyjają rozwijaniu zaradności życiowej w poszukiwaniu różnych roz-
wiązań, np. przy wykonywaniu budowli z piasku. Są bardzo przydatne na obozach
leczniczych, a także w rehabilitacji ruchowej do poszerzania manualnych możliwości
dziecka.
• Zabawy dydaktyczne
W zabawach tych pomimo na ogół małego zaangażowania ruchowego dziecka
jest element kształtujący umysł oraz konsekwencję w realizacji podjętego zadania.
Omówienie gier i zabaw ruchowych pod względem treści ruchowej
1. Z a b a w y ze ś p i e w e m
Zabawy te korzystnie wpływają na umuzykalnienie dzieci, kształcą poczucie
rytmu, koordynację ruchową, prawidłową postawę ciała, jeśli nauczyciel koryguje
poprawność postawy ciała dziecka podczas śpiewania. Śpiew jest rodzajem ćwiczenia
oddechowego, gdyż odruchowo mobilizuje do dobrego oddychania z efektywną fazą
wydechową.
Zabawy ze śpiewem są wyrazem stanu emocjonalnego, wywołują przyjemny
nastrój i zadowolenie z udziału we wspólnym działaniu. W usprawnianiu leczni-
163
czym są bardzo potrzebne, chorym dzieciom dają możliwość artystycznego
wyżycia się, a wiele chorych dzieci ma uzdolnienia muzyczne.
2. Z a b a w y o r i e n t a c yj n o - p o r z ą d k o w e
Zabawy orientacyjno-porządkowe są warunkiem utrzymania ładu i porządku na
lekcji ruchu fizycznego. Kształcą dyscyplinę, szybką reakcje, spostrzegawczość i
orientacje. W usprawnianiu leczniczym stosuje się różne adaptacje tych zabaw
wynikające z możliwości fizycznych osób niepełnosprawnych oraz warunków na
salach ćwiczebnych (na ogół małe powierzchnie).
3. Z a b a w y i g r y na c z w o r a k a c h (ryć. 69, 70 i 71)
Zabawy na czworakach odbywają się w pozycji ciała bardzo korzystnej dla
kształtowania prawidłowej postawy dziecka i odciążającej jego kręgosłup. Sprzyjają
prawidłowemu ukształtowaniu się fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, wzmacniają
ogólnie układ kostno-stawowy przez wzmocnienie dużych grup mięśni. Pozycja na
czworakach, podpierająca ciało w czterech punktach, daje możliwość
przeprowadzenia wielu emocjonujących zabaw i gier ruchowych - bezpiecznych i
działających leczniczo (ćwiczenia korekcyjne).
Ryć. 69. Ryć. 70.
Ryć. 71.
4. Z a b a w y i g r y z m o c o w a n i e m (ryć. 72)
Gry i zabawy z mocowaniem rozwijają siłę mięśni ramion, pasa barkowego,
pośrednio tułowia oraz nóg. Są bardzo ciekawą metodą nauczania. Powinny być
przeprowadzane raczej z dziećmi starszymi. Dają im możliwość przeżycia wielu
emocji. Wykonywane ruchy muszą być dla dzieci bezpieczne. Nauczyciel przez
cały czas trwania gry i zabawy ruchowej musi śledzić jej przebieg.
164
Ryć. 72.
W usprawnianiu leczniczym dobór gier i zabaw z mocowaniem jest bardzo trudny.
5. Z a b a w y i g r y b i e ż n e (ryć. 73)
Zabawy i gry bieżne są najczęstszą metodą zajęć ruchowych z dziećmi. Zawierają
naturalne elementy ruchu. Pobudzają do pracy układ oddechowy i układ krążenia.
Podnoszą ogólną wydolność fizyczną. Rozwijają szybkość, siłę, koordynację
ruchową, umiejętność koncentracji. Działają wychowawczo.
Zabawy i gry bieżne są stosowane w usprawnianiu leczniczym w sposób odpo-
wiadający możliwościom fizycznym i potrzebom osób niepełnosprawnych, przy
bacznej obserwacji przez nauczyciela każdego ćwiczącego indywidualnie.
Ryć. 73.
6. Z a b a w y i g r y r z u t n e (ryć. 74)
Gry i zabawy rzutne rozwijają koordynację ruchową (rzut, chwyt), precyzję ruchu,
wyrabiają szybką orientację i koncentrację uwagi. Prawidłowy rzut zależy od
kontroli, uwagi i dokładności ruchu ćwiczącego. Rzuty mogą być wykonywane z
miejsca i w ruchu, np. z chodu czy biegu. Stanowią przygotowanie do gry sportowej z
piłką. Gry i zabawy mogą odbywać się w różnych pozycjach wyjściowych (nie
tylko w pozycji stojącej), np. można polecić przesuwanie ciała w czołganiu lub na
czworakach do miejsca rzutu i z siadu rzut do celu woreczkiem z grochem czy
piłeczką. Celem może być kosz, tarcza na ścianie, koło na podłodze, a rywalizacja
165
 Ryć. 74.

w rzucaniu - indywidualna lub grupowa. Należy zawsze korygować postawę całej Ryć. 76.
grupy dzieci czekających na swój rzut oraz dzieci, które powróciły na miejsce po
wykonaniu rzutu. Za dobrą postawę można nawet przydzielać dodatkowe punkty.

7. Z a b a w y i g r y k o p n e (ryć. 75)
Zabawy i gry kopne są ulubionymi ćwiczeniami, szczególnie chłopców. Mogą
być wykonane za pomocą piłki, woreczka czy lotki. Gry i zabawy kopne umożli-
wiają wykazanie się zręcznością, zwinnością i celnością. Ryć.
W usprawnianiu leczniczym stosowane są zmodyfikowane rodzaje gier i zabaw 77.
kopnych. Należy czuwać nad przebiegiem tych ćwiczeń, gdyż wywołują wiele
emocji wśród ćwiczących.
9. Wyś c i g i na w e s o ł o
Zawierają w sobie element rywalizacji, bez rygorystycznych przepisów. Mają
ogromny wydźwięk emocjonalny. W zależności od sposobu zorganizowania zabawy,
dobranej pozycji wyjściowej, odpowiednich przyborów (szarfy, krążki, woreczki, piłki,
obręcze, laski - u dzieci starszych) pozwalają realizować wielorakie zadania, kształcą
odpowiednie grupy mięśniowe (szczególnie duże grupy mięśniowe), układ
oddechowy, krwionośny, dostarczają ćwiczącym wiele emocji i radości.
Ten rodzaj ćwiczeń obmyślony we właściwy sposób - zgodnie z zaleceniami
lekarskimi i przeciwwskazaniami dla poszczególnych ćwiczących niepełnospraw-
nych dzieci - jest wielką atrakcją lekcji ruchu leczniczego.
Ryć. 75. Zabawy i gry ruchowe podzielono również ze względu na wiek. Do 11. rż. stosuje
się wszystkie rodzaje wymienionych zabaw, oprócz tych, w których występuje
czynnik siłowy (zabawy z mocowaniem). U dzieci małych w zabawach eliminuje się
te przybory, które mogą stwarzać niebezpieczeństwo, np. laski gimnastyczne.
8. Z a b a w y i g r y s k o c z n e (ryć. 76 i 77) Do 11. rż. są to zabawy:
Zabawy i gry skoczne wzmacniają nogi w stawach biodrowych, kolanowych i 1) ze śpiewem,
skokowych, rozwijają równowagę, koncentrację. Są bardzo przez dzieci lubiane i 2) orientacyjno-porządkowe,
dobrze wpływają na ogólny stan fizyczny dziecka. Przy wadach postawy powinny być 3) na czworakach,
wyeliminowane z lekcji ruchu. Należy uczyć, że po skoku trzeba wylądować na lekko 4) rzutne,
ugięte nogi i na przednią połowę stóp, nie na pięty. Skoki wadliwie wykonane są 5) bieżne,
szkodliwe, gdyż siły ciążenia ciała przenoszą się na kręgosłup. Bardzo dobrymi 6) skoczne,
ćwiczeniami skoków dla dzieci starszych są skoki z oparciem rąk na odwróconej do 7) kopne.
góry ławeczce. Od 11. rż. są to zabawy:
1) ze śpiewem,
2) orientacyjno-porządkowe,
166 167
 3) zabawy z mocowaniem,
4) bieżne,
5) rzutne,
6) skoczne,
7) kopne.
Powyżej 12. rż. mogą być wszystkie rodzaje w zależności od warunków i potrzeb
lekcji.
Tok l e k c y j n y gier i zabaw ruchowych jest ramowym uporządkowaniem
ćwiczeń lekcji typu gier i zabaw ruchowych. W przypadku zmiany warunków na
inne, niż były przewidywane, można też zmienić tok lekcyjny, np. gdy jest zimniej,
niż przewidywano, zabawy spokojniejsze ruchowo zastąpić bardziej dynamicznymi.
W lekcji wychowania fizycznego w praktyce najczęściej prowadzone gry i za-
bawy przeplata się ćwiczeniami gimnastycznymi. Będą to ćwiczenia z różnych
głównych grup materiału ćwiczebnego: najczęściej z grupy ćwiczeń kształtujących i
porządkowo-dyscyplinujących. Ukierunkowaniem ćwiczeń gimnastycznych będzie
najczęściej korekcja postawy.
Kolejność gier i zabaw ruchowych oraz ich charakter będą zawsze uzależnione
od celu, jaki pragnie się osiągnąć w określonej lekcji wychowania fizycznego.
Leczniczy cel gier i zabaw ruchowych. W sferze ludzkiej psychiki powinien
istnieć stan równowagi emocjonalnej, który sprzyja powstaniu prawidłowych przy-
stosowań. Chorzy apatyczni, zrezygnowani swoim stanem choroby, depresyjni po-
winni wykonywać zadania ruchowe niezbyt trudne, ale wymagające skupienia uwagi
nad wykonywanym ruchem. Gry i zabawy powinny przebiegać w spokojnym
rytmie, a treść ich wypowiadana spokojnym głosem.
Człowiek, którego dotknął uraz fizyczny, najczęściej ma również uraz psy-
chiczny. Równowaga psychiczna jest warunkiem powodzenia ukierunkowanego le-
czenia ruchem. Pewne czynności może wykonywać nauczyciel - kinezyterapeuta, np.
przy wykonywaniu ćwiczeń bieżnych podtrzymywać w czasie chodzenia itd. Resztę
pacjent musi zrobić sam. Aby władać własnym ciałem, gdy zaistnieją ku temu
warunki anatomiczno-fizjologiczne, trzeba bardzo chcieć pokonywać piętrzące się
trudności; pokonywać „samego siebie". A w tym „dobrym" nastawieniu do życia, w
nowych, chorobą podyktowanych warunkach, jednym ze środków leczenia ruchem
są właśnie gry i zabawy ruchowe.
Dla pacjentów nadmiernie pobudliwych wskazane są zabawy o charakterze
orientacyjno-porządkowym z dokładnym sprecyzowaniem przepisów oraz zabawy
rzutne na czworakach (jeśli ta forma ruchu nie jest przeciwwskazaniem dla nich).
Chorzy agresywni powinni wykonywać zadania ruchowe zawarte w zabawach o
charakterze dynamicznym, np. rzuty piłeczkami do określonego celu. Z pacjentami
zahamowanymi psychicznie stosować różne zabawy z zadaniami ruchowymi z
łatwymi przepisami, zabawy ze śpiewem.
Wybrane uwagi metodyczne dotyczące bezpieczeństwa i higieny w czasie gier i
zabaw ruchowych:
1) strój prowadzącego lekcje - niezbędne spodnie,
2) strój ćwiczących - nie krępujący ruchów, odpowiednio obcisły, przewiewny,
3) sala gimnastyczna lub teren - zabezpieczony,
168
4) użycie przyborów - zabezpieczyć samowolne, niekontrolowane użycie
przyborów czy przyrządów, szczególnie nie zezwolić na samowolne rzuty piłką le-
karską czy piłeczkami,
5) przeszkody ustawić bezpiecznie, np. źle oparty o ścianę materac może
przygnieść ćwiczącego o niskim wzroście i spowodować wypadek,
6) zabawy z mocowaniem - nie powinny stwarzać niebezpieczeństwa, np.
przez upadek do tyłu,
7) zabawy na czworakach - nie powinny odbywać się na gołej podłodze, lecz na
materacach, a lepiej jeszcze na „suknach" pod kolanami,
8) nie należy prowad/ić zabaw intensywnych ruchowo bezpośrednio po posiłku
(1,5 godziny po posiłku),
9) na intensywnym słońcu ćwiczący powinien mieć nakrycie głowy i zbyt
długo w promieniach słońca nie grać i nie bawić się,
10) po zmęczeniu ćwiczący nic powinien gasić pragnienia zimną wodą,
11) nadmierny wysiłek ćwiczących powinien być zauważony (pot, bladość lub
zaczerwienienie twarzy, przyspieszony rytm oddechowy i tętno),
12) przykra decyzja sędziego podczas gier i zabaw ruchowych, szczególnie u
dzieci i młodzieży, może wywołać u „przegranych" agresję, u „wygranych" -
nadmierną radość; jedno i drugie może przejawiać się w sposób nieoczekiwany, np.
popchnięciem „najgorszego" w drużynie czy „radosnym" rzutem woreczka o
szybę i należy temu w porę zapobiec.
U w a g a . Znając zasady prowadzenia poniżej podanych gier i zabaw, większość z nich można
zmodyfikować tak, aby mogły być stosowane w ćwiczeniach z osobami niepełnosprawnymi.
Podział zabaw i gier ruchowych pod względem głównych celów czynności
ruchowych człowieka
Zabawy i ćwiczenia orientacyjno-porządkowe
„Powódź"
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: równe, dowolnej wielkości.
Przybory: zbędne.
Ustawienie: luźna gromadka.
Przebieg zabawy. Na hasło „powódź" dzieci starają się zająć jakieś miejsce
będące ponad powierzchnią boiska, np. wchodzą na płoty, niewysokie drzewa, pa-
górki, a nawet kamienie. Na sali gimnastycznej można wykorzystać różne przy-
r/.ądy. Na hasło „powódź minęła" dzieci zeskakują i biegną swobodnie po boisku.
U w a g a . Zabawę tę przeprowadza się najczęściej wtedy, gdy dzieci są rozbiegane, a prowadzący
chciałby je uspokoić lub skierować ich uwagę w pewnym kierunku.
„Mruczek"
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne.
169
 Przybory: zbędne.
Ustawienie: wszyscy siedzą skrzyżnie lub leżą przodem, tworząc koło lub
półkole, w środku którego siedzi „mruczek".
Przebieg zabawy. „Mruczek" przywołuje do siebie na migi kogoś z obwodu
koła. Wezwany podnosi się jak najciszej z zajmowanego miejsca i stara się bezsze-
lestnie dostać do „mruczka". Ten, jak też wszyscy inni, pilnie śledzi ruchy wezwa-
nego. Jeżeli wezwanemu uda się dostać do „mruczka" bez wywołania żadnego
szmeru, to ten ustępuje z zajmowanego miejsca, składając przy tym piękny ukłon. W
przeciwnym przypadku „mruczek" odsyła wezwanego na miejsce i wzywa kogo
innego.
U wa ga . Aby zabawa spełniła swą wychowawczą role, musi być przeprowadzona konsekwentnie.
Zarówno wiec dzieci będące w kole, jak i wezwany oraz „mruczek" muszą zachowywać bezwzględną
cisze. Co najwyżej, gdy „mruczek" kłania się zwycięzcy, dzieci mogą zachowywać się swobodnie, dając
wyraz swej radości oklaskami lub ustalonym okrzykiem.
Zabawy i gry na czworakach
„ P i e s k i , na s p a c e r - p i e s k i , do d o m u "
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne.
Przybory: zbędne.
Ustawienie: „pieski" schowane w „budach" obok boiska (na podwyższeniach, w
schowkach, krzakach, za drzewami itp.).
Przebieg zabawy. Na zawołanie prowadzącego „pieski, na spacer" - wybiegają
one ze swego ukrycia, podskakują, baraszkują na czworakach i od czasu do czasu
poszczekują. Mijają się z prawej strony, unikając potrąceń. Na następne zawołanie
prowadzącego „pieski, do domu" - dość niechętnie, ociągając się, powoli, lecz karnie
udają się na swe poprzednie miejsce.
U w a ga . Zabawa ta jest bardzo podobna do zabawy orientacyjno-porządkowej „dzieci, do domu
-dzieci, na spacer", różni się tylko tym, że pieski chodzą na czworakach.
„ Ko ci ęt a z p i ł e c z k a m i "
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: równe.
Przybory: piłeczki kolorowe.
Ustawienie: w luźnej gromadce na czworakach.
Przebieg zabawy. Prowadzący rozsypuje piłeczki po ziemi. Dzieci, jak małe
kotki, dobiegają do poszczególnych piłek i bawią się nimi. Potrącają je łapkami,
podrzucają, popychają. Gdy piłeczki potoczą się dalej, biegną za nimi na czwora-
kach, czając się i skradając, jak to czynią kotki, gdy piłka wymyka się z łapek.
170
Zabawy i gry bieżne
„Podróż"
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne.
Przybory: kolorowe szarfy.
Ustawienie: na obwodzie koła w „domkach", tj. wyznaczonych kołach o średnicy
jednego kroku.
Przebieg zabawy. Podróżny wyprowadza dzieci z domków poza obręb koła,
wzywając je do podróży dotknięciem ręki lub wywołaniem imienia. Kiedy wszyscy
znajdą się z dala od domków, podróżny woła „Warszawa", „Kraków", „Toruń" itp. Na
ten sygnał wszystkie dzieci starają się jak najprędzej wrócić do własnych lub
wolnych domków. Kto nie zajmie domku, zostaje podróżnym.
Odmiana. Domki rozmieszcza się dowolnie, przebieg zabawy taki sami.
„Natarcie"
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne, za nim wyznaczone dwie linie w odległości około 20 m od
siebie.
Ustawienie: wszyscy stoją w szeregu na linii startu.
Przebieg zabawy. Na sygnał wszyscy wybiegają, starając się jak najszybciej
dostać do mety. W czasie biegu głośno krzyczą „hura". Po zajęciu miejsc na mecie
milkną. Z tej pozycji na ponowny sygnał, głośno krzycząc, wracają biegiem na
miejsce poprzednie.
Odmiana. Zespół dzieli się na dwie grupy. Obydwie zajmują miejsce naprzeciw
siebie. Na sygnał zmieniają miejsca, a podczas mijania się głośno krzyczą.
U wa ga . Należy zwracać baczną uwagę na to, aby biegnący mijali się z prawej strony.
Wyścigi na wesoło z różnymi elementami ruchu
„Wyścig z p i ł k ą "
Liczba uczestników: dowolna, ale parzysta.
Boisko: dowolne, z wyznaczonymi liniami startu i mety w odległości 15-20
kroków od siebie.
Przybory: piłki dęte w liczbie równej liczbie par biorących udział w wyścigu.
Ustawienie: na linii startu stoją pary, które objąwszy się w pasie, wkładają
między swe głowy piłkę, mocno ją przyciskając, aby nie wypadła.
Przebieg wyścigu. Z linii startu wybiegają wszystkie pary, które starają się jak
najszybciej dobiec na metę i zanieść tam pitkę. Wygrywa para, której udało się naj-
szybciej wykonać zadanie.
Odmiana. Wszystkich uczestników wyścigu dzieli się na dwa równe zespoły,
które ustawiają się parami w dwu rzędach. Potrzebne są przynajmniej dwie piłki,
które pary przenoszą na metę, skąd przerzucają je lub przenoszą na linię startu na-
stępnym parom.
171
 Uwaga. Oprócz podanej odmiany można stosować wiele podobnych, opisanych przy okazji oma-
wiania innego rodzaju wyścigów, np. z jajkiem itp.
„Wyścigi z r o z b i e r a n i e m się"
Liczba uczestników: dowolna, ale parzysta.
Boisko: dowolne z wyznaczonymi liniami (startu i mety) w odległości 15-25
kroków.
Przybory: zbędne.
Ustawienie: szereg na linii startu.
Przebieg wyścigu. Wszyscy wybiegają równocześnie, a gdy znajdą się w
połowie drogi, zrzucają z nóg pantofle i zdejmują koszulki, które układają na
oznaczonym miejscu. Po wykonaniu tego zadania biegną na metę, wracają, ubierają się
i jak najszybciej stają na swoich miejscach. Wygrywa ten, kto pierwszy wykona
zadanie.
Odmiana. Na starcie ustawiają się dwa rzędy. Gracze obu rzędów kolejno wy-
konują opisane wyżej zadania. Wygrywa rząd, którego wszyscy gracze wykonają je
prędzej.
U w a ga . Jeżeli wśród widzów pragniemy wywołać więcej śmiechu, to polecamy graczom ubrać się
w palta, kożuchy, swetry itp. Im więcej części ubrania będą mieli na sobie, tym zabawa wywołuje więcej
śmiechu. Należy jednak pamiętać, że wszyscy powinni ubrać się podobnie, by zadanie, jakie mają
wykonać, było jednakowe.
Zabawy i gry rzutne
„Poczta"
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne, równe.
Przybory: jedna lub kilka piłek dętych albo większych gumowych.
Ustawienie: wszyscy uczestnicy zabawy siadają w dwuszeregach twarzami do
siebie, w odległości 5-8 kroków.
Przebieg zabawy. Lewo- i prawoskrzydłowy jednego z szeregów toczy piłkę do
siedzącego naprzeciw w drugim szeregu. Ten kieruje ją natychmiast do następnego,
siedzącego naprzeciw. Piłka „poczta" przechodzi w ten sposób od jednego do dru-
giego szeregu, nie omijając nikogo spośród uczestników zabawy. Gdy znajdzie się na
przeciwnym końcu siedzących szeregów, może w podobny sposób wrócić do tego
uczestnika zabawy, który pierwszy wprowadził ją w ruch.
Odmiana. Polega na tym, że wprowadza się w ruch kilka piłek - „przesyłek
pocztowych" - z jednego miejsca, tj. jednej „stacji nadawczej", przy czym wy-
syłamy je bezpośrednio po sobie lub w małych odstępach czasu. Gdy znajdują się
one u celu, wówczas „stacja odbiorcza" może je odesłać do punktu wyjściowego.
„Piłka w półkolu"
Liczba uczestników: 10-15.
Boisko: dowolne.
Przybory: jedna lub kilka piłek dętych.
172
Ustawienie: półkole, w środku jeden z uczestników w odległości 5-10 kroków od
pozostałych.
Przebieg zabawy. Stojący w środku rzuca piłkę prawoskrzydłowemu, który ją
odrzuca. Z kolei piłka wędruje do drugiego, trzeciego itd., obchodząc kolejno
wszystkich stojących w półkolu. Jeśli ktoś z półkola nie schwyci podanej mu piłki,
przechodzi na lewe skrzydło. Jeśli i podający piłki nie schwyci, to udaje się na lewe
skrzydło, jego miejsce zaś zajmuje prawoskrzydłowy z półkola.
U w a g a . Piłkę można podawać, jak też i chwytnć w różny sposób. Zabawa ta może doskonale
służyć opanowaniu umiejętności podawania i chwytania piłek. Rzuty mogą więc być górne, dolne, boczne,
chwyty - oburącz lub jednorącz.
Zabawy i gry skoczne
„Skoki k o n i k a "
Liczba uczestników: dowolna.
B(>isko: dowolne.
Przybory: zbędne.
Ustawienie: luźna gromadka.
Przebieg zabawy. Dzieci naśladują konika, skacząc przebiegają z miejsca na
miejsce w różnych kierunkach, wymijają się i równocześnie „rżą".
Na sygnał lub zawołanie ustawiają się w s/ercgu, rzędzie lub też zatrzymują
się w miejscu, po czym na ponowne zlecenie brykają i skaczą jak poprzednio.
„Spłoszone w r ó b e l k i "
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: duże koło, obok kilka mniejszych.
Przybory: kilka szarf.
Ustawienie: w dużym kole „wróbelki", a poza nim „piesek".
Przebieg zabawy. „Wróbelki" podskakują w przysiadzie w granicach dużego
koła i szukają pożywienia. Zaraz wpada na czworakach cło środka „piesek" i zaczyna
szczekać. „Wróbelki" uciekają do małych kółek, przy czym podskakują ciągle w
przysiadzie. Dopiero w małych kółkach wyprostowują się. Gdy „piesek" opuści koło
i znajdzie się poza nim, wówczas „wróbelki" wracają doń podskokami, aby dalej
szukać pożywienia.
Zabawy i gry kopne
„ P i ł k a n o ż n a w k ol e "
Liczba uczestników: dowolna.
Boisko: dowolne. Przybory: piłka
nożna lub inna.
Ustawienie: duże wyciągnięte koło, uczestnicy stoją twarzami do siebie. Przebieg
zabawy. Na sygnał posiadający piłkę kopie ją tak, by tocząc się możliwie przez
środek koła, przedostała się poza nie. Stojący najbliżej kopie ją
173
w innym, dowolnym kierunku. Ten, kto najbardziej zawinił (piłka wydostała się
poza koło), idzie do jego środka. Teraz on również stara się piłkę wybić z koła, lecz w
tym przeszkadzają mu stojący na obwodzie. Piłka wędruje więc nieustannie od
jednego do drugiego gracza.
U w a ga . Koło może być wiązane lub luźne, mniejsze lub większe, co jest zależne od opanowania
sposobu zatrzymania piłki nogą, czyli stopowania, oraz celnego kopania. Użycie rąk jest niedopuszczal-
Gry ruchowe dla dzieci młodszych i starszych
Dzieci młodsze, w wieku 4-7 lat, dzieci starsze od 8. rż. Cel gry - do wiado-
mości prowadzącego.
„Kto p i e r w s z y do ł a w k i "
Przyrządy i przybory: dwie ławki gimnastyczne, kocyk dla każdego uczestnika.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów.
Organizacja i przebieg zabawy. Na środku sali ławki gimnastyczne ustawione
jedna za drugą w poprzek sali, po obu stronach ławek daleko pod ścianami wyzna-
czone dwie linie startu. Przed każdą linią startu zawodnicy zwróceni twarzami do
środka sali, w leżeniu przodem na kocykach. Odpychając się jednocześnie obiema
dłońmi od podłogi, posuwają się w stronę ławki. Po dotarciu do ławki kładą na niej
dłonie i w tej pozycji czekają na koniec gry. Drużyna, która pierwsza w całości dotrze
do ławki, otrzymuje 15 punktów, druga - 14 punktów. Za każdy popełniony przez
zawodnika błąd, np. nieprawidłowy ślizg, drużynie odejmuje się po l punkcie.
Wygrywa drużyna, która zgromadzi większą liczbę punktów.
Cel: wzmocnienie mięśni obręczy barkowej u dzieci starszych (w przypadkach
skolioz i pleców okrągłych).
„Wyścig r a k ó w z w o r e c z k a m i "
Przyrządy i przybory: woreczek z grochem dla każdego uczestnika.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników, dwóch sędziów, po
jednym dla każdej drużyny.
Organizacja i przebieg wyścigów. Po obu stronach sali wyznacza się po jednej
linii startu - mety. Każda drużyna ustawia się przed swoją linią naprzemianlegle z
uczestnikami drużyny przeciwnej (aby się nie zderzyć). Zawodnicy są w pozycji
podporu tyłem, z nogami ugiętymi i z woreczkami na brzuchu, twarzami zwróceni do
środka sali. Na sygnał prowadzącego zawodnicy w tej pozycji przechodzą do linii
startu swoich przeciwników i ustawiają się w szyku wyjściowym. Drużyna, która
szybciej dobiegnie do linii startu - mety, otrzymuje 15 punktów, druga - 14 punktów.
Za każdy popełniony przez zawodnika błąd (utrzymywanie bioder poniżej linii bark -
kolana, dotknięcie biodrami podłogi, zgubienie woreczka) drużynie odejmuje się po
jednym punkcie. Wygrywa ta drużyna, która zdobywa więcej punktów.
Cel: wzmocnienie mięśnia prostownika grzbietu, mięśni pośladkowych, obręczy
barkowej i ramion (ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz, pleców
okrągłych i pleców wklęsłych); ćwiczenie dla dzieci starszych.
174
Sztafeta w śl iz gu w leżeniu przodem z toczeniem piłki
g ł o w ą (na kocyku, dla dzieci starszych)
Przyrządy i przybory: kocyk dla każdego zawodnika, dwie piłki do koszykówki,
kreda.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie uczestników, dwóch sędziów, po
jednym dla każdej drużyny.
Organizacja i przebieg sztafety. W sali po obu stronach wyznacza się dwie linie
startu - mety, na których ustawiają się zawodnicy w rzędach w leżeniu na brzuchu, na
kocyku. Sędziowie przy swoich drużynach. Na sygnał prowadzącego zawodnicy
toczą piłkę głową, leżąc na brzuchu. Po przekroczeniu linii startu - mety przekazują
piłkę pierwszemu z rzędu zawodnikowi, a sami stają na końcu rzędu. Kolejny
zawodnik w ślizgu na kocyku prowadzi piłkę głową w przeciwnym kierunku itd. Każdy
zawodnik dwukrotnie pokonuje trasę. Sztafeta jest zakończona wtedy, kiedy
zawodnicy z drużyny wrócą na swoje miejsca, jakie zajmowali w momencie startu.
Drużyna, której zawodnicy szybciej ukończą sztafetę, otrzymuje 20 punktów,
druga drużyna - 19 punktów. Za każdy błąd odejmuje się po jednym punkcie (asy-
metryczna praca rąk w ślizgu, oderwanie klatki piersiowej od podłogi, ugięcie nóg,
odpychanie się nogami od podłogi, toczenie piłki bokiem głowy lub potylicą, do-
tknięcie piłki ręką, „falstart" zawodnika). Wygrywa drużyna, która ma więcej punktów.
Cel: wzmocnienie mięśni prostownika grzbietu, mięśni karku, ściągających
łopatki; ćwiczenie odciążające i elongacyjne kręgosłupa wykonywane w przypadkach
skolioz i pleców okrągłych.
S z t a f e t a z b u d o w a n i e m m u r u (zabawa dla dzieci starszych)
Przybory i przyrządy: kocyk dla każdego zawodnika, klocki w liczbie odpo-
wiadającej liczbie zawodników, dwie obręcze gimnastyczne.
Uczestnicy: dwie drużyny o równej liczbie zawodników oraz dwóch sędziów -
po jednych dla każdej drużyny.
Organizacja i przebieg sztafety. W sali wyznacza się dwie równoległe linie
startu i mety oraz drugą linię półmetka. Zawodnicy obu drużyn (jeden za drugim),
siedzą w swoich rzędach po jednej stronie w siadzie skrzyżnym z układem rąk w
„skrzydełka". Na sygnał prowadzącego pierwsi z drużyn kładą się na kocykach na
brzuchu i ślizgiem, odpychając się rękoma od podłogi, podążają do linii półmetka, za
którą znajduje się obręcz, w środku której są rozrzucone klocki. Po przekroczeniu linii
półmetka wykonują siad, chwytając stopami klocek i układają go poza obręczą.
Następnie wykonują w „tył zwrot", kładą się na kocykach i wracają ślizgiem do
swojej drużyny^Po przekroczeniu linii startu - mety przez powracającego startuje
kolejny zawodnik drużyny, który podąża ślizgiem do linii półmetka, wyciąga stopą
klocek z obręczy i układa go poza linią - tak aby powstał mur itd. Sztafeta kończy się,
gdy wszyscy zawodnicy wykonają swoje zadanie.
Za szybkie ukończenie sztafety drużyna otrzymuje 20 punktów, druga - 19
punktów. Za każdy popełniony przez zawodnika błąd odlicza się po jednym punkcie
(niesymetryczne ślizgi, wysokie unoszenie tułowia, ustawienie klocków nie stopami,
dotykanie klocków rękoma, falstart).
175
 Cel: wzmocnienie mięśni ściągających łopatki, wzmocnienie mięśni prostow-
ników grzbietu, wzmocnienie mięśni wysklepiających stopy (przypadki skolioz,
pleców okrągłych, pleców wklęsłych i płaskostopia).
„ B e r e k " w s i a d z i e na p i ę t a c h na k o c y k u
(dla dzieci młodszych)
Miejsce: ograniczone za pomocą lin na sali gimnastycznej.
Uczestnicy: dowolna liczba dzieci.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy znajdują się na sali w pozycji
siadu na piętach. Prowadzący wyznacza 1-3 „berków" (w zależności od wymiarów
sali oraz liczby uczestników). „Berki" zakładają szarfy. Na sygnał prowadzącego
wszyscy uczestnicy zabawy ślizgają się na kocykach po wyznaczonym miejscu,
odpychając się dłońmi od podłogi. „Berki" gonią uciekających i przez dotknięcie ręką
„berkują". Dziecko „zaberkowane" bierze od „berka" szarfę i samo teraz staje się
„berkiem" (ale nie może „berkować" tego dziecka, które było przed chwilą
„berkiem"). „Zaberkowanie" po niepoprawnym ślizgu nie liczy się (asymetryczna
praca rąk). Przekroczenie linii ograniczającej miejsce wyznaczone czyni dziecko
„berkiem". Zabawa trwa 3 minuty. Wygrywają ci, którzy ani razu nie byli „berkami"
lub byli nim najmniej razy.
Cel: wzmocnienie odcinka piersiowego mięśnia prostownika grzbietu, rozluź-
nienie mięśni karku i mięśni ściągających łopatki oraz mięśni ramion, osiowe od-
ciążenie kręgosłupa; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i pleców
okrągłych.
„Traf w o r e c z k i e m do k o ł a "
(zabawa dla dzieci młodszych)
Przyrządy i przybory: woreczek z grochem dla każdego uczestnika zabawy,
kreda.*
Uczestnicy: dowolna liczba dzieci.
Organizacja i przebieg zabawy. W sali wyznacza się dwa koła współśrodkowe:
wewnętrzne małe o średnicy 0,5 m i drugie duże. Wymiary koła dużego (odległość
od koła małego) zależą od wieku i umiejętności grupy. Uczestnicy zabawy leżą na
brzuchu na obwodzie dużego koła, twarzami do środka. Na sygnał prowadzącego
dzieci w kolejności rzucają woreczek oburącz sprzed głowy, starając się, żeby wo
reczek trafił do małego koła i tam pozostał. Za trafienie woreczkiem do koła, po
rzucie poprawnym (błędy: oparcie łokci i głowy o podłogę, oderwanie od podłogi
klatki piersiowej, rzut jednorącz) prowadzący przyznaje punkt. Kolejno rzucają po
zostali zawodnicy. - -^
Po wykonaniu rzutów wszystkie dzieci idą na czworakach po swoje woreczki i
wracają z nimi na miejsca, które zajmowali podczas rzutów. Zabawę powtarza się 4-5
razy. Wygrywa dziecko, które zdobędzie najwięcej punktów.
Cel: odciążenie kręgosłupa od ucisku osiowego, wzmocnienie piersiowego od-
cinka prostownika grzbietu, wzmocnienie mięśni karku oraz mięśni ściągających
łopatkę, rozwinięcie precyzji ruchu; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz
oraz pleców okrągłych.
176
„Traf do ko s z a " (zabawa dla dzieci starszych)
Przyrządy i przybory: piłka (do siatkówki lub piłki nożnej) jedna na dwóch za-
wodników.
Uczestnicy: dwóch zawodników lub wielokrotność dwóch.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy dobrani w pary. Jeden z pary leży na
brzuchu z piłką w dłoniach, drugi siada na piętach w pozycji skorygowanej na-
przeciwko leżącego (w odległości 2 m), tworząc z wyciągniętych rąk (dłonie ra-
zem) „kosz". Na sygnał prowadzącego leżący rzuca piłką do „kosza", starając się nic
odrywać klatki piersiowej od podłoża. 7a każde trafienie zdobywa punkt. Po 10
rzutach następuje zmiana ról zawodników w parach. Wygrywa zawodnik w parze,
który zdobędzie więcej punktów. Odległość między „rzucającym" a „koszem" zależy
od wieku i sprawności zawodników, jednak nie może być mniejsza niż 1,5 m, aby
rzucający nie podnosił wysoko tułowia nad podłogę. Błędem wykonania u
zawodnika udającego kosz jest zaokrąglenie pleców.
Cel: wzmocnienie mięśni prostownika w odcinku piersiowym oraz wzmocnienie
mięśni ściągających łopatki; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i
pleców okrsjgłych.
„ P rz erz uć w i ę c e j w o r e c z k ó w "
Przyrządy i przybory: po dwa woreczki na jednego uczestnika, 2 obręcze gim-
nastyczne, drabinki przyścienne, szarfy w dwóch kolorach do oznaczania drużyn -
po jednej dla każdego zawodnika.
Uczestnicy: dwie drużyny o jednakowej liczbie zawodników, dwóch sędziów -po
jednym dla każdej drużyny.
Organizacja i przebieg zabawy. Wyznaczeni drogą losowania zawodnicy jednej
drużyny siadają przodem przed drabinkami, lecę „w skrzydełka", nogi ugięte w
kolanach, a stopy włożone pod pierwszy szczebelek drabinki. Druga drużyna stoi przy
leżącej na podłodze obręczy, w której znajdują się wszystkie woreczki. W odległości 3
m od obręczy znajduje się pusta obręcz. Sędziowie stoją przy swoich drużynach.
Na sygnał prowadzącego drużyny przy drabinkach wykonują po 20 razy leżenie tyłem
i siad przed drabinką. Sędzia liczy wykonane powtórzenia. W tym c/asie
zawodnicy drugiej drużyny wyjmują palcami stóp woreczki z obręczy i zamachem
nogi wrzucają je do obręczy drugiej. Każdy zawodnik wykonuje rzut raz prawą, raz
lewą nogą. Zawodnicy przy drabinkach po wykonaniu 20 powtórzeń przez
wszystkich na sygnał sędziego kończą zadanie. Zawodnicy rzucający woreczki również
kończą zadanie. Następuje podliczenie liczby woreczków w obręczy i zmiana ról
drużyn, a woreczki przenosi się do poprzedniej obręczy. Na sygnał prowadzącego
wznawia się drugą część gry. Siedzącym przy drabinkach nie zalicza się zadania, jeżeli
w czasie siadu zawodnik ma zaokrąglone plecy lub pomaga sobie rękoma przy siadzie.
Nie zalicza się rzutu, w którym woreczek jest dwa (lub więcej) razy wrzucany tą
samą stopą.
Po zakończeniu gry następuje podsumowanie celnych trafień. Wygrywa drużyna,
której „strzały" były celniejsze.
Cel: wzmocnienie mięśni brzucha oraz wzmocnienie mięśni wysklepiających
stopę, wyrabianie precyzji ruchu; ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz,
pleców okrągłych, pleców płaskich, płaskostopia.
177
 „P oczt a " z p o d a n i e m p i ł k i n o g a m i (dla dzieci starszych)
Przyrządy i przybory: piłka siatkowa.
Uczestnicy: dowolna liczba dzieci.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą w siadzie podpartym
tyłem z nogami ugiętymi - w dwóch szeregach, twarzami do siebie, w odległości l
kroku od siebie w szeregu, odległość między szeregami wynosi 2-3 m. Zawodnicy
w szeregach naprzeciw siebie nie kryją się w parach. Zawodnik zewnętrzny z
prawej strony chwyta piłkę pomiędzy stopy. Na sygnał prowadzącego zawodnik
podaje piłkę po przekątnej, wypychając ją za pomocą wyprostu nóg. Kolejny
zawodnik chwyta piłkę między stopy (bez pomocy rąk) i podaje następnemu z
przeciwnego szeregu itd. Kiedy piłka dojdzie do ostatniego zawodnika, w ten sam
sposób wraca na początek. Piłki nie wolno kopać, a przez cały czas trwania zabawy
należy zachować dobrą postawę. Prowadzący wyróżnia najlepszych zawodników,
którzy ładnie i dokładnie wykonali ćwiczenie.
Cel: wzmocnienie mięśni brzucha, wzmocnienie mięśni wysklepiających stopę;
zabawa wskazana w przypadkach skolioz, pleców okrągłych, pleców wklęsłych,
płaskostopia.
U w a ga . Utrzymując tę samą organizację zabawy i zasady, można wykonać wypychanie piłki w
pozycji leżenia przodem.
„ N i e daj s i ę t r a f i ć "
Przyrządy i przybory: piłka siatkowa na trzech uczestników.
Uczestnicy: minimum trzech zawodników lub wielokrotność trzech.
Organizacja i przebieg zabawy. Zawodnicy dobrani są w trójki. Dwóch z nich
kładzie się na brzuchu na podłodze, twarzami do siebie w odległości 2-3 m. Jeden
trzyma piłkę. Trzeci siada między nimi bokiem w siadzie prostym, z ramionami
opartymi o podłogę tak, aby jego łydki znajdowały się na linii łączącej głowy
leżących. Na sygnał prowadzącego leżący zawodnicy, wypychając piłkę, toczą ją
po podłodze na zmianę do siebie i starają się trafić w nogi zawodnika siedzącego.
Zawodnik broni się przed trafieniem, unosząc wyprostowane nogi do góry (sam siedzi
tyłem, podparty). Trafienie liczy się, gdy piłka uderzy siedzącego od kolan w dół.
Za każde trafienie zawodnik siedzący otrzymuje punkt ujemny. Trafienia nie zalicza
się, gdy piłka jest odepchnięta jedną ręką. Trafienie zalicza się, gdy zawodnik
siedzący oprze się łokciami o podłogę. Po każdych 20 podaniach piłki następuje
zamiana zawodników w trójce. Wygrywa ten zawodnik z trójki, który najmniej razy dał
się trafić (otrzymał najmniej ujemnych punktów).
Cel: wzmocnienie odcinka piersiowego mięśni grzbietu (u leżących), wzmoc-
nienie mięśni ściągających łopatki (w skoliozach), wzmocnienie mięśni brzucha (u
siedzących); ćwiczenie wykonywane w przypadkach skolioz i pleców okrągłych.
U wa ga. W ten sam sposób organizuje się zabawę ruchową „zatrzymaj piłkę", z tą różnicą, że za-
wodnik siedzący stara się nogami zatrzymać toczącą się piłkę miedzy leżącymi zawodnikami.
178
„ S k r a d a j ą c y s i ę ko t e k " (dla dzieci starszych i młodszych)
Przyrządy i przybory: zbędne.
Uczestnicy: dowolna liczba.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy ustawiają się szeregiem w
pozycji klęku podpartego z ugiętymi rękoma. Pałce rąk skierowane są do środka,
klatka piersiowa i głowa nisko nad podłogą (średnia pozycja Klappa). Na sygnał
prowadzącego dzieci przesuwają się powoli do przodu na określony dystans w na-
stępujący sposób: przesuwają dłonie, a następnie podciągają do przodu jedną nogę.
Druga noga pozostaje w tyle. Znowu przesuwają ręce do przodu i podciągają do
przodu nogę dotychczas wyprostowaną. Druga noga pozostaje z tyłu, aż do pełnego
wyprostu. W ten sposób, naśladując „skradającego się kotka", dzieci posuwają się do
przodu. Zabawa kończy się, gdy wszystkie dzieci pokonają wyznaczony dystans.
Zabawę powtarza się 2-3 razy.
Cel: odciążenie kręgosłupa w odcinku osiowym, korekcja nadmiernej kifozy
piersiowej i lordozy lędźwiowej, wzmocnienie mięśni ściągających łopatki i karku,
wzmocnienie mięśnia lędźwiowo-biodrowego; ćwiczenie wykonywane w celu usu-
nięcia wad postawy.
Zabawy i gry ruchowe, które mogą być zaadaptowane na
potrzeby kinezyterapii
Nie wszystkie gry i zabawy ruchowe stosowane w wychowaniu fizycznym
można wykorzystać w ćwiczeniach gimnastycznych ogólnokondycyjnych w kine-
zyterapii i w gimnastyce korekcyjnej. Sprawność pacjentów powinna być określona w
oparciu o wskazania i przeciwwskazania lecznicze. Specyfika każdego schorzenia
ogranicza rodzaj pozycji stosowanych w zabawie oraz wpływa na to, że musi się
wyeliminować wiele niepożądanych, wręcz szkodliwych przy danym schorzeniu
ruchów. Jednak wiele zabaw można zaadaptować do potrzeb usprawniania leczni-
czego. Najczęściej dzieci chore ćwiczą na materacach. Część dzieci na sali gimna-
stycznej może tylko leżeć, mało jest takich, które mogą stać (z wyjątkiem dzieci z
wadami postawy). Przemieszanie dzieci oraz ich poruszanie się bywa bardzo
różne. Dlatego podział na grupy powinien być przemyślany. Dla dzieci o tak
różnych możliwościach bardzo dobrą i emocjonującą zabawą jest „Raz, dwa, trzy
Baba Jaga patrzy" (pamiętamy, że w zabawie tej dzieci nieruchomieją po słowach
„Baba Jaga patrzy") lub zabawa „Gąski, gąski do domu". Wszelkie zabawy wyści-
gowe, w których dzieci przemieszczają się w określony sposób, mogą być przepro-
wadzone po odpowiednim ustaleniu pozycji i odległości, indywidualnie dla każdego
„zawodnika". Można przeprowadzać zabawy ze śpiewem, zabawy orientacyjno-
porządkowe, np. jedno dziecko ma zasłonięte oczy i mówi, które dzieci zmieniają
miejsca, potem dziecko odsłania oczy i mówi, które dzieci zmieniły miejsce.
Zabawą dla wszystkich dzieci, młodszych i starszych, może być zabawa
naśladowania pokazywanych przez prowadzącego ruchów, w których dwa będą
niedozwolone (o tym, które będą niedozwolone, nauczyciel powie przed rozpoczęciem
zabawy). Wspólną zabawą dla wszystkich dzieci jest zabawa „Znajdź sobie parę".
Należy podzielić grupę dzieci na pół, a następnie rozdać dzieciom szarfy w dwóch
kolorach w ten sposób, że każda połowa dzieci otrzymuje różną liczbę
179
 szarf obu kolorów. Dzieci przemieszają się dowolnie po sali, na sygnał „znajdź sobie
parę" dobierają się w pary. „Parę" tworzą dzieci z różnymi kolorami szarf i
przybierają pozycję ustaloną dla nich indywidualnie przez prowadzącego. Najczęściej
udaje się zaadaptować dla wszystkich dzieci te zabawy, które odbywają się w
pozycji leżenie przodem z różnymi podaniami piłki - najczęściej pchnięciem, ale też
rzutami, np. „poczta", wyścigi piłek w rzędach, z rzutami piłek w dwójkach naprzeciw
siebie. Także zabawy z pełzaniem, czworakowaniem - w przejściu pod ławeczką
lub przez ławeczkę, przez szarfę, obręcz. Zasady i organizacje należy dostosować do
możliwości i potrzeb ćwiczących.
Doskonałą zabawą może być np.
„ Za gu bi on y kotek". Uczestnicy zabawy ustawiają się na obwodzie koła w
pozycji możliwej do przyjęcia przy ich dolegliwościach chorobowych. Wyznaczone
przez prowadzącego dziecko wychodzi poza obręb koła i staje tyłem do pozostałych.
W tym czasie prowadzący wyznacza „kotka". Dziecko wraca spoza koła i staje w
środku. „Kotek" cicho miauczy, a szukający stara się znaleźć zagubionego kotka.
Pozostałe dzieci muszą zachowywać się cicho. Jeżeli szukający wskaże dziecko
udające „kotka", zamieniają się miejscami. W przypadku gdy szukającemu nie uda się
znaleźć „kotka", jeszcze raz zostaje on szukającym. Zabawa trwa około 3-4 minuty.
Nauczyciel chwali „najlepszego kotka" oraz pozostałe dzieci za dobrą postawę w
czasie zabawy.
Także możliwa do przeprowadzenia z dziećmi chorymi jest zabawa
„Poszukaj kości", do której potrzeba 3-5 woreczków z grochem. Uczestnicy
zabawy siedzą tyłem do prowadzącego (przodem do jednej ze ścian) w pozycji dla
każdego dziecka odpowiedniej. Prowadzący chowa Hasali woreczki „kości", na
sygnał prowadzącego dzieci odwracają się i udając pieski, szukają kości, poruszając się
tak, jak każde może. Zabawa kończy się, gdy wszystkie „kos'ci" zostaną odnalezione.
Prowadzący obserwuje zabawę, poprawia indywidualnie pozycję każdego dziecka.
Wygrywają dzieci, które odnalazły kości. Zabawę powtarza się kilka razy.
Dla dzieci z różnymi dysfunkcjami można zaadaptować zabawę
„ Spr yt n y ko t e k "
Przyrządy i przybory: zbędne.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestniczy zabawy ustawiają się w szeregu -
każde dziecko w pozycji dowolnej - w miarę możliwości leczniczej dla siebie i
stale korygowanej. Jedno dziecko - „łapacz" - stoi przy ścianie tyłem do grupy ł
wykonuje kilka krótkich, prostych ruchowo ćwiczeń - unosi ręce do góry i wykonuje
krążenia rękami, kilka razy klaszcze przed lub za sobą itd. Każdy z pokazywanych
ruchów jest sygnałem do skradania się kotków, oprócz „ruchu zakazanego", w czasie
którego dzieci muszą przyjąć pozycję dla siebie dozwoloną i nie ruszać się.
„Łapacz" w czasie trwania ruchu zakazanego podgląda „skradające się kotki", czy
się nie poruszają. Kotek „nieznośny" cofa się na koniec grupy. Wygrywa to
dziecko, które pierwsze minie wyznaczoną linię mety.
180
„Lampa, n o s , p o d ło g a "
Przyrządy i przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą przodem na podłodze,
twarzami do prowadzącego, lub siedzą w siadzie płaskim albo skrzyżnym podpartym
(prowadzący w miarę możliwości zaleca układ ramion dla każdego dziecka in-
dywidualnie). Korygując swoją pozycję, dzieci muszą wskazać jedną ręką wymie-
niane w różnej kolejności przez prowadzącego lampę, nos i podłogę. Zabawa trwa od
30 sekund do l minuty. Wygrywa osoba, która najmniej razy pomyliła się lub nie
popełniła błędu.
Op ow i a d an i e r u c h a m i g ł o w y
Przyrządy i przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą w półkolu w siadzie
skrzyżnym prostym lub leżą twarzą do prowadzącego. Prowadzący indywidualnie
poleca przyjęcie leczniczej dla dziecka pozycji, / określonym układem ramion, np. „w
skrzydełka" w podparciu. Prowadzący zadaje dzieciom pytania, np.: „Czy teraz jest
noc? Czy świeci słonko? Czy pada deszcz?" itd., na które dzieci odpowiadają
ruchami głowy w płaszczyźnie strzałkowej (ruchy potakiwania), gdy odpowiedź
brzmi „tak", w płaszczyźnie poprzecznej (ruch przeczenia), gdy odpowiedź brzmi
„nie". Ruchy głowy powinny być obszerne, a tułów odpowiednio ustabilizowany -
skorygowany. Zabawa odbywa się w czasie 2 minut. Prowadzący przez cały czas
obserwuje dzieci. Po zakończeniu zabawy wyróżnia te osoby, które zadanie wykonały
bez pomyłki, ładnie i poprawnie.
„Wywoływanka"
Przyrządy i przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą na obwodzie koła lub
leżą przodem twarzą do środka albo siedzą na materacach. Prowadzący stoi przed
grupą, klaszcze lub wybija takt 4/4 na bębenku. Dzieci wykonują przy tym np.
następujące ruchy: l - klaśniecie prawą ręką o prawe udo lub o podłogę, 2
-klaśnięcie lewą ręką w lewe udo lub o podłogę, 3 - „skrzydełka" lewą ręką, 4 -
„skrzydełka" prawą ręką - opuścić. Zabawę rozpoczyna wyznaczone przez pro-
wadzącego dziecko, wypowiadając na „3" swoje imię, a na „4" imię innego uczest-.
nika zabawy. Po wykonaniu tego zadania następne wywołane dziecko robi to samo.
Zabawa kończy się z chwilą wywołania ostatniego zawodnika.
„Pieski"
Przybory: zbędne. Liczba
uczestników: dowolna.
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy w pozycji na czworakach
(prowadzący wyjaśnia prawidłowy dla każdego sposób poruszania się) lub
w leżeniu, dowolnie poruszają się po sali - jak pieski na spacerze. Dzieci mogą się
poruszać w dowolnym kierunku i dowolną prędkością - nie mogą wpadać na siebie.
Zabawa odbywa się przez 2 minuty. Prowadzący obserwuje poruszające się dzieci
i po zakończeniu zabawy wyróżnia te, które prawidłowo poruszały się i popełniły
najmniej błędów.
„Koty na p ł o t y"
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy w gromadce na środku sali, na
której są drabinki, ławeczki, złożone materace itp. Na sygnał prowadzącego „koty" idą
na czworakach, czołgają się lub pełzają - starają się dostać na „płoty" - na materace,
ławeczki, drabinki. Prowadzący stara się te dzieci, których lokomocja jest wolna,
ustawić jak najbliżej jakiegoś „płotu". Prowadzący wyróżnia dzieci starające się
dobrze wykonać zadanie.
„Berek zaczarowany"
Przybory: szarfa dla „berka"
Liczba uczestników: dowolna.
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy znajdują się na wyznaczonym
liniami terenie. Prowadzący wybiera „berka", którego oznacza szarfą. Zabawa
rozpoczyna się na sygnał prowadzącego i przebiega na wyznaczonym terenie. Za-
daniem „berka" jest „zaczarowanie" przez dotknięcie ręką któregoś z uczestników
zabawy, którzy przed „berkiem" uciekają. Zaczarowane dziecko przyjmuje pozycję,
wcześniej ustaloną dla niego przez nauczyciela, i pozostaje w niej do końca zabawy.
Zaczarowane zostaje również to dziecko, które przekroczyło wyznaczoną na sali
linię „boiska". Zabawa trwa do momentu „zaczarowania" wszystkich uczestników lub
kończy się na sygnał prowadzącego. Dzieci z wadami postawy mogą poruszać się,
biegając we wspięciu na palcach, na czworakach, w ślizgach, stojąc na kocyku, w
podporze tyłem z nogami ugiętymi. Po zakończeniu nauczyciel wyróżnia dzieci
najlepiej wykonujące swoje zadanie.
„Inicjator ruchu"
Przyrządy i przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą np. na obwodzie
koła, twarzami do środka, w pozycji leczniczej określonej indywidualnie dla każdego
uczestnika zabawy. Prowadzący wyznacza jedną osobę, która wychodzi na zewnątrz
koła i odwraca się tyłem do pozostałych. W tym czasie prowadzący wyznacza spośród
uczestników jednego zawodnika, który będzie rozpoczynał „ruch". Pozostali w
dyskretny sposób obserwują go i naśladują. Ruchy pokazywane przez inicjatora są
powtarzane kilka razy bez zmian. Zabawa rozpoczyna się na sygnał prowadzącego,
kiedy „inicjator" pokazuje pierwszy ruch. Szukający wchodzi do środka koła i
usiłuje odnaleźć „inicjatora" ruchu. „Inicjator" co pewien czas powinien zmieniać
rodzaj ruchu. Szukający powinien odnaleźć „inicjatora" w trzech próbach, np. w
czasie 20 sekund. Jeżeli znajdzie za pierwszym razem, zdobywa 3 punkty, za
drugim razem - 2 punkty, a za trzecim - l punkt. Jeżeli szukający nie
182
odgadnie, kto jest „inicjatorem" w wyznaczonym czasie, szuka następny zawodnik.
Zabawa kończy się wtedy, gdy wszyscy zawodnicy wystąpią w roli szukającego
„inicjatora" ruchu lub gdy zrobi to połowa zawodników (jeśli zespół ćwiczący jest
duży, druga połowa poszukuje na następnej lekcji). Wygrywają ci zawodnicy, którzy
zdobyli po 3 punkty.
U wa g a . Prowadzący powinien wcześniej nauczyć dzieci kilkunastu ruchów. Jeżeli „inicjator" pokaże
ruch przeciwwskazany, szkodliwy dla dzieci, to prowadzący musi polecić zmianę ruchu.
„ Zł oś li wa p i ł k a "
Przybory: piłka siatkowa.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą lub przyjmują inną
pozycję, możliwie leczniczą dla nich. W przypadku dzieci z wadami postawy jest to
siad skrzyżny skorygowany, z układem ramion w „skrzydełka". Prowadzący wyznacza
jednego z zawodników, który z piłką wchodzi do środka koła. W dowolnym
momencie podaje on piłkę do jednego z siedzących zawodników. Podający może
wykonywać podania zwodnicze i „oszukane" - nie podając piłki. Zawodnik, który
złapie rzuconą piłkę do niego lub nie poruszy rąk przy podaniu „oszukanym",
otrzymuje dodatni punkt. W odwrotnym przypadku otrzymuje karny punkt. Zabawa
odbywa się przez 3 minuty. Zabawę wygrywają ci zawodnicy, którzy zdobyli naj-
więcej punktów dodatnich. Punkty dodatnie i ujemne zawodnika trzeba zsumować,
aby otrzymać liczbę punktów karnych.
„ K t o d ł u ż e j w yt r z ym a "
Przyrządy i przybory: zależne od przyjętego zadania.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy rozproszeni po sali. Na sygnał
prowadzącego dzieci przyjmują uprzednio określoną pozycję i starają się w niej
jak najdłużej wytrzymać. Dzieci, które utrzymają pozycję krótko i niedbale, odpadają
z zabawy i siadają jako obserwatorzy i sędziowie w pozycji wyznaczonej przez
nauczyciela. Wygrywa dziecko (lub kilkoro dzieci), które najdłużej wytrzymało w
ustalonej pozycji.
P ł yw a n i e „ ż ab ką "
Przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na brzuchu z dłońmi
pod brodą, w odstępach 2-3 kroków między sobą. Nogi mają wyprostowane i
złączone. Na sygnał prowadzącego: „pływamy żabką" dzieci unoszą ręce i głowę
ponad podłogę, wykonują rękoma ruchy jak przy pływaniu „żabką" (energiczne
wymachy rąk jak najdalej przed siebie - wydech, następnie przenoszą wyprostowane
ręce w bok, napinając je w „skrzydełka" - wdech). Zabawa odbywa się około 1,5
minuty. Prowadzący obserwuje poprawność wykonania zadania, przez dzieci,
wyróżnia te, które nie popełniły błędów: brak pełnego wyciągnięcia rąk w przód,
183
oderwanie klatki piersiowej od podłogi, asymetryczna praca rąk, oparcie głowy i
rąk o podłogę oraz wstrzymanie oddechu podczas zabawy.
„Dżdżownice"
Przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Organizacja i przebieg zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze obok siebie
na plecach z nogami złączonymi i wyprostowanymi. Ręce przyciśnięte do
tułowia i nóg. Na sygnał prowadzącego dzieci naśladują ruchy dżdżownicy, przesu-
wając się do przodu po podłodze na odległość l m „ruchem dżdżownicy". Najpierw
wyciągają głowę jak najdalej, następnie unoszą w stronę głowy barki. Opierając się
na głowie, barkach i piętach, przesuwają biodra do przodu, po czym powtarzają
ruch.
W czasie przesuwania dzieci powinny starać się nie zginać nóg ani kłaść rąk na
podłodze (w przypadku dużej niesprawności ruchowej wszystkie pomocnicze ruchy są
dozwolone). Zabawa kończy się wtedy, gdy dzieci osiągną ustaloną odległość.
Prowadzący wyróżnia osoby, które - na miarę swoich możliwości ruchowych - nie
popełniły błędu.
„Rób o d w r o t n i e "
Przybory i przyrządy: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy siedzą przed prowadzącym w
pozycji dla każdego dziecka określonej przez prowadzącego, w odległości 5-8
kroków. Pokazuje on różne ćwiczenia, które dzieci powinny wykonać odwrotnie, np.
„ręka w prawo" - dzieci - ręka w lewo, „ręce do góry" - dzieci - ręce w dół,
„leżenie przodem" - dzieci - leżenie tyłem itd. Prowadzący pokazuje dzieciom ruchy
bezpieczne i służące poprawieniu ich sprawności fizycznej. Za poprawne wykonanie
ćwiczenia dziecko otrzymuje l punkt dodatni. Wygrywają dzieci, które zdobędą
najwięcej punktów.
„Chrząszcz na grzbiecie"
Przybory i przyrządy: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze na ple-
cach, z rękoma i nogami w górze. Na hasło prowadzącego: „chrząszcz chce wstać"
dzieci naśladują rękoma i nogami ruchy chrząszcza przewróconego na grzbiet. Na
hasło: „chrząszcz odpoczywa" dzieci opuszczają ręce i nogi na podłogę. Prowa-
dzący zmienia hasło po około 2 minutach. Wyróżnia dzieci, które najlepiej naślado-
wały chrząszcze.
„Wycieraczki s am ochodo we"
Przybory: zbędne.
Liczba uczestników: dowolna.
184
Przebieg i organizacja zabawy. Uczestnicy zabawy leżą na podłodze na ple-
cach, nogi wyprostowane, złączone i uniesione do pionu, a ręce wyciągnięte w bok,
wyprostowane, leżą na podłodze. Na hasło prowadzącego: „wycieraczki pracują"
dzieci podnoszą złączone i wyprostowane nogi w prawo, a następnie w Jewo. Tempo
pracy „wycieraczek" dyktuje prowadzący, klaszcząc - w odpowiednim rytmie,
mówi, że pada mały deszcz, wtedy „wycieraczki" pracują powoli, lub że pada
większy deszcz - wtedy „wycieraczki" pracują szybciej. Przez cały czas zabawy
biodra powinny przylegać do podłogi. Na hasło: „deszcz przestał padać" dzieci
wracają do pozycji wyjściowej i odpoczywają chwilę do następnego hasła. Zabawa
odbywa się w czasie l minuty. Prowadzący, podając wymienione hasła, obserwuje
dzieci. Po zakończeniu wyróżnia te dzieci, które najlepiej wykonały zadanie.
„Kto w i ę c e j t r a f i "
Przybory i przyrządy: po 4 woreczki dla każdego uczestnika zabawy, kosz
(wiadro).
Liczba uczestników: dowolna,
Organizacja i przebieg zabawy. W sali na podłodze wyznacza się koło o średnicy
3-5 m, w środku którego ustawia się kos/. Uczestnicy ustawiają się na obwodzie koła,
twarzami do środka. Przed każdym uczestnikiem leżą 4 woreczki. Na sygnał
prowadzącego dzieci chwytają palcami stopy woreczek i starają się go wrzucić do
kosza. Za celne trafienie dziecko otrzymuje l punkt. Na ponowny sygnał prowa-
dzącego dzieci chwytają woreczek palcami drugiej nogi i wrzucają do kosza. Po-
wtarzają każdą nogą po 3 razy. Wygrywa to dziecko, które z czterech rzutów uzyska
najwięcej punktów. Zabawę powtarza się kilka razy.
Uwa ga. Rzuty woreczków mogą też być wykonywane rękoma przy tej samej organizacji zabawy,
tylko z dalszej odległości - jako inna zabawa.
„Piłka c h i ń s k a "
Jest to gra ruchowa o charakterze sportowym, w której wszyscy zawodnicy obu
drużyn znajdują się w pozycji podporu tyłem z nogami ugiętymi, z piłką siatkową
umieszczoną na brzuchu. Ćwiczący wykonują strzały nogą do bramki przeciwnika
(jak w piłce nożnej). Gra może być zaadaptowana do ćwiczeń w kinezyterapii dla
dzieci i dorosłych.
Zabawy i gry ruchowe, gry sportowe, sztafety, tory przeszkód i ścieżki zdrowia
Gry sportowe, które obecnie w sporcie zyskały sobie bardzo dużą rangę, mają
ścisły związek z zabawami i grami ruchowymi. Niektórzy autorzy uważają, że
niesłuszne jest oddzielanie gier sportowych od zabaw i gier ruchowych.
Zabawy i gry ruchowe są jak gdyby „pierwszym stopniem wtajemniczenia" w
technikę i przepisy gier sportowych. W większości gier sportowych, nawet w treningu
specjalistycznym określonych gier sportowych, c/.ęsto stosuje się różne formy /,aba\v
i gier ruchowych. Przez formy zabawowe można ks/lałcić technikę gry sportowej.
185

Ryć. 78. „Piłka chińska"
Różnica między grą sportową a grą ruchową polega na tym, że każda gra
sportowa ma swoje ujednolicone i obowiązujące przepisy, a gra ruchowa może
uwzględniać tylko częściowo lub wcale przepisy gry sportowej.
Zabawowe formy naturalnych ruchów tworzą grę ruchową o dowolnych prze-
pisach. Wprowadzone uproszczone przepisy gry sportowej w zabawach i grach ru-
chowych tworzą „bazę ruchową" dla rozwoju gier sportowych.
Gry r uc h o w e
1. Są jednym ze środków prowadzących do pozytywnych stanów emocjonal-
nych.
2. Wyrabiają potrzebne w życiu nawyki ruchowe i kształcą umiejętność ich
stosowania w życiu codziennym.
3. Mają duży wpływ na rozwój układu oddechowo-krążeniowego i całego
układu ruchowego (skoki, biegi, rzuty itd.).
4. Z pomocą gier, z których każda ma swoje określone konkretne cele, można
rozwiązywać wiele zadań (na lekcji wychowania fizycznego).
5. Grupowy charakter gier sprzyja rozwojowi poczucia zespołowości, zgod-
ności działania, koleżeńskiej solidarności.
6. Gry ruchowe, szczególnie sztafety, są bardzo przydatne w zajęciach z
dziećmi oraz w zajęciach z dorosłymi.
7. Atrakcyjną formą gier ruchowych są tory przeszkód.
8. Gry ruchowe można stosować na początku lekcji wychowania fizycznego
pod warunkiem właściwego, niezbyt dużego natężenia w nich wysiłku fizycznego
186
-jako pobudzenie mięśni do pracy. Gry ruchowe należy jednak przede wszystkim
stosować w środku lekcji.
9. Prowadzący powinien objaśnić sposób ruchu i drogę wykonywania ruchu w
sztafetach ł torach przeszkód. Podać najbardziej racjonalne sposoby wykonywania
poszczególnych zadań ruchowych.
10. Objaśnienie powinno być krótkie, jasne i dokładne. Jeżeli któryś z ćwiczących
popełni poważny błąd, np. naruszy regułę gry, należy grę przerwać i wszystkim
zwrócić uwagę na popełniony błąd.
11. W czasie pokonywania toru przeszkód i w czasie sztafet należy pomagać w
ochronie. Obok „niebezpiecznych" punktów toru przeszkód powinien stać ochraniający.
Może to być któryś z ćwiczących.
12. Ćwiczący również może pełnić funkcję kontrolującego.
13. Gry ruchowe i sztafety można prowadzić w salach, ale najlepiej przepro-
wadzać je w terenie, z takimi elementami ruchu, jak: rzuty do celu, wspinanie, ćwi-
czenia równoważne, podnoszenie ciężarów itp.
Gry dzielą się na:
1) zabawy i gry ruchowe: grupowe i indywidualne,
2) sztafety i tory przeszkód,
3) gry sportowe.
Gry ruchowe:
a) grupowe: przeciąganie liny, rzuty przez wszystkich uczestników do wyzna-
czonego celu, np. woreczkami do kosza. Wszyscy biorą udział w grze, wysiłek jest
wspólny (inicjatywa wspólna);
b) indywidualne: np. „nie daj piłki berkowi" czy „kto dalej" (rzut woreczkiem) lub
„kto trafi w piłkę" (inicjatywa jednego gracza).
Gry ruchowe, podobnie jak zabawy, dzielą się ze względu na rodzaj wykony-
wanych ruchów na: rzutne, kopne, bieżne itd.
Sztafety
Sztafety są zabawową formą współzawodnictwa w określonych celach. Sztafety
mogą charakteryzować się różnymi sposobami przejścia i wykonania różnych
czynności (zadań). Mogą to być zadania wykonywane grupowo lub kolejnym ruchem i
działaniem zespołowym.
Przykłady:
Sztafeta ze zmianą woreczków: ćwiczący wybiega z woreczkiem, dobiega do
miejsca, w którym położony jest woreczek (zadanie), zmienia go i szybko wraca,
oddając zamieniony woreczek następnemu itd.
Sztafeta z popychaniem piłki głową: ćwiczący ustawieni są w dwóch rzędach w
pozycji leżącej przodem, popychają piłkę głową aż do wyznaczonego miejsca; w
zależności od zadania ruchowego zostawiają piłkę następnemu, a sami wracają bez
piłki lub wracają z piłką w ten sam sposób lub inny, np. w podporze na czworakach
leżąc tyłem z piłką na brzuchu.
Startujący w sztafetach mogą być też ustawieni nie przed wspólną linią, ale na
wspólnej linii, mogą stać w 2 grupach naprzeciw siebie, wykonując zadania, np. bieg
w kierunku przeciwnym, dotknąć barków przeciwnika, dla którego jest to sygnał do
startu, również w kierunku przeciwnej drużyny itd. Po przebiegnięciu poszczególni
ćwiczący ustawiają się na końcu rzędów przeciwnych.
187
 Tory p r z e s z k ó d - ćwiczebny (podobny do sprawnościowego, ale ćwiczenia należy rozpoczynać
Tory przeszkód stanowią zbiór kolejnych zadań dla narządu ruchu. Zadania ru- od marszobiegu - jest to rodzaj treningu obwodowego).
chowe na torach przeszkód polegają na pokonywaniu różnych przeszkód. Przeszkody są Dodatkową zaletą ścieżek zdrowia jest to, że ćwiczący mogą wykorzystywać
tak zaplanowane, żeby nie zmęczyć tylko jednej grupy mięśni. ścieżkę zdrowia w dowolnym czasie bez instruktora, wykonując ćwiczenia w do-
Tory przeszkód spełniają zadania ogólnorozwojowe. W zależności od tego, wolnym tempie.
komu mają służyć, tory przeszkód są różne. Najbardziej popularne są tory prze-
szkód rekreacyjne. Bardzo często tory przeszkód są środkami do treningu narządu
ruchu u osób niepełnosprawnych. Ćwiczenia muzyczno-ruchowe
Tory przeszkód mogą również być testem sprawności - zarówno dla osób zdro-
wych, jak i niepełnosprawnych. Miejscem dla toru przeszkód może być teren (naj-
lepiej), ale również sala gimnastyczna lub teren boiska czy plac zabaw. W terenie Ćwiczenia muzyczno-ruchowe można podzielić na dwa rodzaje:
przeszkody mogą być naturalne, a ustawione w sali gimnastycznej - sztuczne. Liczba 1) ćwiczenia odbywające się przy muzyce jako podkładzie muzycznym, na-
uczestników dowolna. Każdy startuje indywidualnie na czas. Sędzia główny musi strojowym,
mieć do pomocy sędziego startowego i sędziego środkowego. 2) ćwiczenia z wykorzystaniem rytmu muzycznego.
Ochrona - przy każdej trudnej przeszkodzie musi być sędzia odcinkowy, który Muzyka nastrojowa daje przede wszystkim odprężenie, stwarza miły nastrój
poprawia przeszkodę i sprawdza, czy ćwiczący pokonuje ją dobrze i bezpiecznie. przy wykonywaniu ćwiczeń.
Trzeba unikać ustawiania przeszkód niebezpiecznych. Muzyka w rehabilitacji ruchowej osób niepełnosprawnych działa głównie psy-
Start - na znak chorągiewką lub sygnał akustyczny. choterapeutycznie. Obcowanie z muzyką, uprawianie jej lub słuchanie, wzbogaca
osobowość człowieka. Człowiek staje się wrażliwszy i lepiej rozumie własne pro-
Meta - określenie czasu pokonania toru przeszkód. Gdy wszyscy uczestnicy
blemy. Muzyka sprzyja także lepszemu porozumieniu się z innymi lud/mi. Obco-
zakończą swój „wyścig", sędzia ustala kolejność zajętych miejsc według wartości
wanie z muzyką daje większe poczucie własnej wartości, może często zastąpić te
czasowych. Wyróżnienia mogą być rzeczowe lub umowne. Przed rozpoczęciem po-
doznania, które ograniczone są przez niesprawność fizyczną. Nierzadko w muzyce
konywania toru przeszkód należy przeprowadzić z ćwiczącymi lub polecić im prze-
można znaleźć źródło zachęty do walki o swoje zdrowie. Muzyka w kinezyterapii
prowadzenie rozgrzewki.
ułatwia wykonywanie ćwiczeń, szczególnie u dzieci z porażeniami mózgowymi.
Tory przeszkód w rehabilitacji ruchowej. Mogą być tak dobrane pod względem
obciążeń wysiłkiem fizycznym, że natężenie ćwiczeń fizycznych przeprowadzo-
nych w takiej formie jest właściwym środkiem treningowym dla osób z różnymi Aerobik
poziomami wydolności fizycznej i niepełnosprawności. W Polsce najbardziej obecnie popularną metodą ćwiczeń muzyczno-rucho-
Prowadzący w sposób umiejętny, w zależności od możliwości fizycznych ćwi- wych jest aerobik. Ćwiczenia odbywają si\> przy muzyce disco, pop lub country.
czących i etapu leczniczo-rehabilitacyjnego, powinien: Propagatorką aerobiku była J. Fonda, natomiast K.H. Cooper był jego prekursorem, z
1) dobrać odpowiedni zestaw przeszkód, tym że w swych zaleceniach uwzględniał on równie/ dietę. Muzyka ułatwia wy-
2) ustawić je we właściwej kolejności, najlepiej naprzemiennie pod względem konywanie ćwiczeń i uatrakcyjnia zajęcia. J. Fbnda proponuje podział ćwiczących
charakteru ruchu, na grupy: początkującą i zaawansowaną.
3) zapoznać ćwiczących z pozycjami i pokonywaniem zadań ruchowych na Różnica w doborze i intensywności ćwiczeń dla poszczególnych części ciała
poszczególnych przeszkodach, określając ich liczbę, czas i sposób wykonania, jest znacząca, kolejność powtórzeń ma charakter wytrzymałościowo-siłowy. Zesta-
4) zapewnić bezpieczeństwo ćwiczącym,
5) dobrze zorganizować sędziowanie.
Odpowiednie tory przeszkód w rehabilitacji ruchowej są testowym miernikiem Kolejność ćwiczeń Poi /ijtkujący Zaawansowani
postępów leczenia rehabilitacyjnego. c/as trwania w minutach
Ścieżki zdrowia. Organizowanie i budowa ścieżek zdrowia wywodzi się ze
Szwajcarii. Dziś są popularne w całej Europie. W Polsce jest ich już bardzo wiele.
Ścieżki zdrowia organizowane są na powietrzu. 1. Rozgrzewka 5 5
Zadania ruchowe na ścieżkach zdrowia są ustalone tak, że w obwodzie tworzą 2. Ćwiczenia ramion 4 4
najczęściej dłuższą lub krótszą pętlę (około 2-3 km). Specjalne tablice informacyjne 3. Ćwiczenia talii 5 7
pomagają w korzystaniu ze ścieżki.
Charakter poszczególnych ścieżek zdrowia może być: 4. Ćwiczenia nóg 4 10
- kondycyjny (ścieżka biegowa), 5. Ćwiczenia bioder i pośladków 2 4
- sprawnościowy,
6. Ćwiczenia uspokajające 3 3
188
189
wy ćwiczeń kształtują piękno sylwetki ciała kobiety (brzuch, talia, biodra, pośladki,
uda). Duża rolę odgrywają ćwiczenia oddechowe, które często stosuje się naprze-
miennie z ćwiczeniami kształtującymi. Podczas krótkich przerw ćwiczony jest
pełny cykl oddechowy. W celu uregulowania oddechu wprowadza się liczenie,
śpiew, krzyk, śmiech i głośny wydech. Trzeba czuwać nad tym, aby w czasie ćwiczeń
oddechowych nie doszło do hiperwentylacji. Wtedy trzeba odpocząć, rozluźnić się,
wolno pospacerować.
Przy opracowywaniu programu należy zwrócić uwagę na następujące elementy:
• ćwiczenia powinny być wielokrotnie powtarzane przez poszczególne grupy
mięśniowe;
• amplituda i tempo ćwiczeń stopniowo powinny się zwiększać;
• stosuje się taką kolejność ćwiczeń, aby każde następne ćwiczenie w mniej-
szym stopniu obciążało poprzednio przeciążoną grupę mięśni, przez co szybciej na-
stępuje proces rozluźniania i regeneracji;
• w serii powtarza się wielokrotnie ćwiczenia na daną grupę mięśniową, lecz
zmieniając pozycję wyjściową, ułożenie ramion i nóg;
• należy wykonywać to samo ćwiczenie, uwzględniając ruchy skrętne (prona-
cja i supinacja);
• w końcowej części zajęć wprowadza się elementy ćwiczeń równoważnych;
• w środkowej części lekcji wykonuje się dużo podskoków oraz biegi w miejscu;
• minimalna liczba powtórzeń to 8, dla bardziej zaawansowanych wzrasta ona do
30 i więcej,
• zaawansowani mogą ćwiczyć z niewielkim obciążeniem (0,5 do 2,5 kg, ale
przy ochronie paskami na dłoniach, stopach i biodrach).
W aerobiku zdarzają się kontuzje, których najczęstszą przyczyną jest brak kontroli
ze strony prowadzącego oraz chęć uzyskania za wszelką cenę zbyt szybko wysokiej
sprawności fizycznej przez ćwiczących, poza tym brak odpowiedniej rozgrzewki
przed wykonywaniem intensywnych ćwiczeń. Mogą także występować bóle
spowodowane mikrourazami. Często chęć dorównania prowadzącemu w technicznym
wykonaniu i intensywności ćwiczeń jest przyczyną przeciążeń w kończynach.
Metodyka aerobiku to trzy słowa: bezpiecznie, stopniowo i powoli.
Instruktor zobowiązany jest ułożyć odpowiedni zestaw ćwiczeń w zależności od
wieku ćwiczących, ich stanu zdrowia i sprawności fizycznej. Powinien tak dobrać
ćwiczenia, ich trudność, liczbę powtórzeń i czas trwania, aby poprawiały one ogólną
kondycję, kształtowały piękną postawę ciała oraz elastyczność i elegancję ruchów.
Jednocześnie zestaw ćwiczeń powinien sprawiać, że dla ćwiczących aerobik będzie
odprężeniem, przyjemnością i radością.
Prowadzenie aerobiku jako rodzaju gimnastyki wymaga od instruktora:
• dobrej własnej kondycji,
• prawidłowego, poprawnego i porywającego demonstrowania techniki ćwi-
czenia,
• elegancji, dokładności i zgrabności ruchu,
• posiadania uzdolnień muzycznych - poczucia rytmu i frazy muzycznej,
• znajomości wszystkich ćwiczeń, które powinny odbywać się na bazie mu-
zycznej,
190
• ubierania się na zajęcia w kolorowy, swobodny, nie krępujący ruchów strój,
• uważnego obserwowania ćwiczących - w razie wystąpienia u któregoś z
nich zawrotów głowy, nudności instruktor powinien przerwać ćwiczenia, polecić
mu swobodnie oddychać i nieco pospacerować (organizm nie potrafi pokryć zapo-
trzebowania tlenowego); po kilku minutach złe samopoczucie powinno minąć.
Ćwiczący, który przekroczył 40. rż., powinien zasięgnąć porady lekarskiej, a in-
struktor powinien skontrolować, czy lekarz zezwala mu na uczestniczenie w zajęciach.
Obecnie aerobik jest uznawany za „receptę" na zdrowie i ładną sylwetkę, oczy-
wiście pod warunkiem, że ćwiczenia są prowadzone według właściwych zasad me-
todyczno-zdrowotnych, są odpowiednie dla wieku, możliwości zdrowotnych i fi-
zycznego przygotowania ćwiczących.
Przez przyjęcie odpowiedniej izolowanej pozycji wyjściowej w ćwiczeniach
można wybiórczo ćwiczyć odpowiednie zespoły mięśniowe i zwiększyć zakres ruchu
w określonych stawach. W ten sposób można ćwiczyć mięśnie nóg, tułowia i
ramion. W celu zwiększenia „wydajności" ruchów używa się odpowiedniej
podkładki pod stopy lub podpórki do siadów. Pierwsza faza aerobiku może mieć
akcenty statyczne, ale w zasadzie aerobik to zestaw ruchów o charakterze dyna-
micznym. Ruchy szybkie i dłużej trwające wymagają większego dotlenienia, dlatego
prowadzący powinien zasugerować ćwiczącym wykonywanie odpowiednich
ćwiczeń oddechowych i relaksujących (najlepiej we własnym rytmie). Aerobik ćwiczą
nie tylko panie, ale i panowie.
Ta połączona z ekspresją muzyczną i ułatwiona przez pokaz prowadzącego zajęcia
forma ćwiczeń często wymaga dużego wysiłku, ale jest też bardzo przyjemna.
Callanetics
Jest to zestaw ćwiczeń, w których przeważają ćwiczenia o charakterze statycz-
nym. Jest to forma ćwiczeń popularna w Ameryce, w Polsce mniej znana. Nazwa
tego programu ćwiczeń pochodzi od nazwiska ich twórczyni, pani Callan. Callanetics
obejmuje program 30 ćwiczeń do wykonania podczas l godziny. Głównie są to
ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących o charakterze statycznym, zadaniem których
jest zadziałanie na grupy mięśniowe, od których zależy ładna sylwetka ciała.
1. Pozycja wyjściowa stojąca - NN wyprostowane, postawione w rozkroku
szerokości 35 cm. RR wzdłuż T, mocno napiąć mięśnie brzucha, wyciągnąć głowę i
RR w górę.
2. Zgiąć kolana i skłon T w przód. RR daleko przed siebie. Głowa wysoko
(wytrzymać 5 sekund).
3. Przenoś RR w tył (pozycja jak przy skoku do wody), RR daleko, jakby
chciały czegoś dotknąć (5 sekund).
4. Jak w ćwiczeniu 1.
5. Całość powtórzyć 5 razy.
Ćwiczenia callanetics wpływają na spadek wagi, pozwalają uzyskać lepszą
kondycję i ładniejszą figurę. Oczywiście obowiązuje umiarkowana dieta.
191
Elementy sportu
Elementy sportu w rehabilitacji ruchowej dają dużo radości z wykonywanego ruchu.
Odpowiedni ich dobór leczy konkretne dysfunkcje ruchowe. Mogą to być elementy
gier sportowych, lekkoatletyki, elementy sportu gimnastycznego, jego proste formy.
Ich rodzaj zależy od możliwości ćwiczących, a ich modyfikacja od pomysłowości
i wiedzy prowadzącego.
Ćwiczenia utylitarne - elementy samoobrony
Do tych ćwiczeń zalicza się ćwiczenia zawierające elementy samoobrony, ćwiczenia
koordynacyjne równoważne, np. przechodzenie przez kładkę, wspinanie się, gry
sportowe, w których zawsze występuje element biegu itd.
Gra „unihoc"
Sprzęt: kije z tworzywa sztucznego, plastikowa dziurawa piłeczka i metalowe
składane lub stałe bramki o wymiarach dostosowanych do wielkości pola gry.
Boisko: prostokąt z wyznaczoną linią środkową, pole bramki, punkty rzutów
karnych i sędziowskich.
Zespoły: 2 zespoły, najczęściej każdy liczy 4-5 zawodników (w zależności od
wielkości boiska). Gra polega na strzeleniu „gola" (piłki) do światła bramki za po-
mocą kija. Wygrywa ten zespół, który w określonym czasie zdobędzie większą liczbę
bramek.
W trakcie gry obowiązują następujące zasady:
1. Nie wolno grać głową.
2. Nie wolno grać nogą.
3. Nie wolno faulować.
4. Nie wolno przebywać w polu bramki.
5. Nie wolno bronić w polu bramki.
Jest to gra uniwersalna, gdyż zezwala na dokonywanie zmian zasad gry w za-
leżności od umiejętności i potrzeb grających. Na zawodach obowiązują jednak jed-
nolite zasady.
Gra „korfball"
Ta prosta gra może być doskonałą zabawą dla dzieci w wieku przedszkolnym, a
ruch, którego wymaga, przyczynia się do wszechstronnego rozwoju. Technika
rzutów wymusza prawidłową postawę i nie przeciąża żadnej części ciała.
Sprzęt używany do gry to dwa kosze umocowane na słupkach wysokości
150-180 cm bez tablicy. Średnica wewnętrzna kosza wynosi 40-45 cm. Do gry
używa się piłek gumowych lub plastikowych. Korfball jest grą koedukacyjną. W
jednej drużynie gra dwóch chłopców i dwie dziewczynki. W zależności od wielkości
boiska można stosować inną liczbę zawodników, pamiętając jednak, że grupa dzieci
uczestniczących w grze nie może być zbyt duża: na większym boisku
192
3 chłopców i 3 dziewczynki. Minimalne wymiary boiska przy grze 4 na 4: szero-
kość 4 m, długość 10 m, przy grze 6 na 6 wymiary minimalne: szerokość 6 m,
długość 12 m. Wymiary te mogą być także większe.
Czas gry 4 x 2 minuty lub 2 x 5 minut. W przerwach każdy zawodnik wykonuje
rzut do kosza z odległości 1-1,5 m. Punkty te liczą się do wyniku końcowego.
Za s ad y gr y
Zadaniem drużyn jest zdobycie jak największej liczby „koszy". Każdy trafiony
kosz równa się jednemu punktowi. Każda drużyna rzuca do kosza drużyny przeciwnej.
Aby znaleźć się w dogodnej pozycji do rzutu, w odpowiedniej odległości od kosza,
zawodnicy podają piłkę między sobą. Gdy partner z tego samego zespołu złapie
piłkę, może ją podać do kolejnego zawodnika lub wykonać rzut do kosza. Nie
wolno biegać z piłką, kozłować piłki, wyrywać sobie jej z rąk (ochrona zawodnika
posiadającego piłkę). Jest to gra całkowicie bezkontaktowa. Nie wolno kopać piłki,
wybijać lecącej piłki, popychać zawodników drużyny przeciwnej. Drużyna
przeciwna może przechwycić piłkę, gdy zawodnicy podają między sobą lub rzucają do
kosza. Po każdym zdobytym koszu grę rozpoczyna drużyna przeciwna, ze środka
boiska. Kosze nie są ustawione na liniach końcowych (2-3 m od tych linii), dlatego
gra toczy się także za koszami. Piłkę można rzucać do kosza z różnych stron. Na
zajęciach wprowadza się element rywalizacji grupowej, należy jednak podchodzić do
tego bardzo ostrożnie. Wyróżniać trzeba dzieci niezależnie od wyniku, np.: w
wyścigu rzędów z rzutami do kosza. Jeden zespół może wykonać to szybciej,
10-16 m
*
A °
o
X A 0 A X
0 A
linia boczna
X kosz
O chłopiec - dntźyna A
O dziewczyna - drużyna A
A chłopiec - drużyna B
Ą dziewczyna - drużyna B
wymiary kosza Ryć. 79. Wymiary boiska do korfballu oraz
ustawienie dzieci na boisku.
193
a drugi wykona więcej celnych rzutów. Należy pochwalić zespół, który trafił do kosza
np. 5 razy, mimo że druga drużyna miała 7 celnych rzutów.
Ćwiczenia uzupełniające dla małych dzieci należy traktować jako jeszcze jeden środek
wychowania fizycznego o charakterze ogólnorozwojowym i przeprowadzać je w
formie zabawowej odpowiadającej psychice dziecka. Małe dzieci przede wszystkim
lubią się bawić, przeważa u nich myślenie przedmiotowo-obrazowe i nie są one w
stanie zbyt długo koncentrować się na jednym działaniu i na jednej zabawie. Dopiero
dziecko powyżej 3. rż. można włączyć do ćwiczeń grupowych. Elementy
współzawodnictwa indywidualnego można zastosować już u dzieci 4-letnich. Ze-
społowe współzawodnictwo należy wprowadzić do zajęć ruchowych z dziećmi 6-
7-letnimi.
Zasób gier i zabaw powinien obejmować ruchy podstawowe, wykorzystywane
przede wszystkim w grupie ćwiczeń stosowanych. Dziecko, kształtując swoją
sprawność podstawową, staje się zwinne, zręczne, samodzielne, cieszy się w grupie
popularnością, może samo pobudzać inicjatywę grupy. Zdobyta zaradność i sprawność
jest ważnym elementem zdrowia psychicznego w różnych zmieniających się
warunkach. Małe dziecko stopniowo zdobywa umiejętność skupienia uwagi na
tym, co robi, uczy się panować nad swoimi reakcjami, staje się bardziej zdyscypli-
nowane.
Ćwiczenia uzupełniające mają kształcić wszystkie cechy motoryczne dziecka w
stopniu odpowiadającym danemu etapowi rozwoju. Stanowi to zasób nawyków
ruchowych przydatnych nie tylko w życiu, ale również w ukierunkowanej działal-
ności sportowej - uprawiania w przyszłości określonej dyscypliny sportowej. Ogólny
rozwój organizmu dziecka jest zarówno fundamentem zdrowia, jak i przyszłych
sukcesów sportowych.
W miarę dojrzewania organizmu dziecka i osiągania przez nie sprawności ćwi-
czenia ogólnorozwojowe stanowiące wszechstronny trening zostają wzbogacane
ćwiczeniami specjalistycznymi już ukierunkowanymi na określoną dyscyplinę spor-
tową.
Tego typu zajęcia są także traktowane jako wprowadzanie do rekreacji rodzinnej,
gdyż naturalna potrzeba ruchu dziecka zachęca rodziców do wspólnej zabawy.
Turnieje korfballowe, np. podczas „olimpiady" przedszkolaków, skupiają rodziców,
którzy występują tylko w roli kibiców. Uśmiech dziecka po udanym rzucie czy po-
daniu jest akceptacją tego typu zajęć i zachęca do wspólnych zabaw z dziećmi.
Gra ta została opracowana przez Krzysztofa Piecha w książce „Korektywa w
przedszkolu", opublikowanej w Bibliotece Polskiego Towarzystwa Naukowego
Kultury Fizycznej, t. V, Warszawa 1996.
194
Określenia ćwiczeń
Ćwiczenie fizyczne. Jest to celowo powtarzany ruch określonych części ciała ludz-
kiego. Jeśli jest wykonane wyłącznie przez samego ćwiczącego, jest ćwiczeniem
wolnym wykonywanym bez przyborów i nie na przyrządach.
Ćwiczenia indywidualne. Są to ćwiczenia prowadzone indywidualnie z jednym
ćwiczącym.
Ćwiczenia zespołowe. Są to ćwiczenia prowadzone w grupie z kilkoma czy
kilkunastoma osobami. Ćwiczenia zespołowe są podstawową formą ćwiczeń ogólnie
usprawniających. Sprzyjają emocjonalnemu zaangażowaniu się ćwiczących, pobudzają
do poprawnego wykonywania ruchów zawartych w ćwiczeniach i uwzględniają ważny
element rywalizacji. W kinezyterapii zespół ćwiczący nie powinien być zbyt liczny
(15 osób).
Ćwiczenia ogólnie usprawniające lub ogólnokondycyjne. Są to ćwiczenia
mające na celu podniesienie ogólnej sprawności i wydolności ustroju, kształtowanie
prawidłowej postawy ciała, koordynacji ruchowej, nawyków płynności ruchu, za-
chowania lub poprawy zakresów ruchów w stawach, siły i wytrzymałości mięśniowej.
W praktyce kinezyterapii ćwiczenia ogólnokondycyjne powinny być wykonywane
przez każdego chorego, niezależnie od ćwiczeń indywidualnych specjalnych.
Przeciwwskazaniami do ich prowadzenia są: podwyższona temperatura ciała,
ciężki stan ogólny, znaczna niewydolność układu krążenia i oddychania, ostre zapalenie
stawów itd.
Ćwiczenia w wodzie. Są to ćwiczenia, przy których prowadzeniu zostają wy-
korzystywane właściwości fizyczne środowiska wodnego (odciążenie). Środowisko
wodne jest wykorzystywane do poprawy funkcji narządu ruchu ćwiczących, do po-
prawy ich wydolności fizycznej oraz do nauki chodzenia. Wykonywanie ruchu w
wodzie jest znacznie łatwiejsze, co dla ćwiczącego jest czynnikiem aktywi-
zującym, przywracającym wiarę w możliwości lepszego poruszania się. Ćwiczenia w
wodzie mają więc aspekt psychologiczny, a ponadto poprawiają funkcje oddychania.
Ćwiczenia poranne. Ćwiczenia poranne mają za zadanie zaktywizować organizm
do pracy po śnie. Ćwiczenia poranne powinny być przeprowadzane na 15-20 minut
przed śniadaniem. W zakładach leczniczych powinny obejmować wszystkich chorych,
z wyjątkiem tych, u których istnieją specjalne przeciwwskazania. Gimnastyka poranna
odbywa się na łóżku chorego lub poza łóżkiem.
Ćwiczenia oddechowe ogólne. Są to ćwiczenia prowadzone w celu wyegze-
kwowania u ćwiczących prawidłowego oddychania i zwiększenia wydolności
układu oddechowego, uzyskanie prawidłowego rozwoju klatki piersiowej.
Ćwiczenia oddechowe specjalne. Są to ćwiczenia aktywizujące oddychanie w
sposób wybiórczy, kierowany, akcentowanie jednej z faz oddychania bądź też od-
dychania określoną częścią układu oddechowego. Stosowane są przy specjalnych
wskazaniach, związanych z występowaniem konkretnej choroby.
Ćwiczenia wytrzymałościowe. Najbardziej ogólnie są to ćwiczenia ukierun-
kowane na pokonywanie „średniej" masy przez dłuższy czas, z określoną częstotli-
wością. Celem ich jest podniesienie ogólnej kondycji ćwiczących.
Ćwiczenia siłowe. Są to ćwiczenia ukierunkowane na rozwój siły mięśniowej i
polegają na pokonywaniu dużej masy (oporu) przez krótki czas.
195
 Ćwiczenia gibkościowe. Są to ćwiczenia obejmujące obszerne ruchy poszcze-
gólnych części ciała. Ćwiczenia te ukierunkowane są na zwiększenie zakresu ruchu w
stawach i odpowiednie uelastycznienie mięśni przy zachowaniu odpowiedniej siły
mięśniowej.
Ćwiczenia zwinnościowe. Są to ćwiczenia ukierunkowane na rozwój gibkości,
szybkości i koordynacji ruchowej.
Ćwiczenia szybkościowe. Są to ćwiczenia zawierające takie elementy ruchu,
które polegają na szybkich skurczach i rozkurczach mięśni.
Ćwiczenia koordynacyjne. Ćwiczenia te obejmują ruchy złożone, wyma-
gające skupienia uwagi na ich wykonywaniu.
Ćwiczenia uspokajające. Są to ćwiczenia łagodzące poprzedni stan zmęczenia
fizycznego organizmu lub napięcia emocjonalnego.
Ćwiczenia relaksacyjne. Relaks oznacza odprężenie fizyczne i psychiczne.
Ćwiczenia relaksacyjne polegają na przyjęciu odpowiedniej, wygodnej pozycji i na
wykonywaniu ruchów z elementami częstego rozkurczania mięśni przy zmniejszeniu
do minimum aktywności ruchowej.
Ćwiczenia wolne. Są to ćwiczenia wykonywane wyłącznie przez ćwiczącego,
bez pomocy przyborów i nie na przyrządach.
Ćwiczenia z przyborami. Są to ćwiczenia z różnymi przyborami, których dobór
zależy od możliwości i potrzeb ćwiczących.
Ćwiczenia na przyrządach. Są to ćwiczenia odbywające się najczęściej na
przyrządach gimnastycznych.
Ćwiczenia równoważne, przy niezaburzonym działaniu narządu ruchu.
Polegają na utrzymaniu układu ciała opartego na małej podstawie ze znajdującym się
wysoko środkiem ciężkości oraz na wykonywaniu ruchów w tym układzie. U
osób z zaburzonym przez chorobę funkcjonowaniem narządu ruchu ćwiczeniem
równoważnym będzie nawet utrzymanie pozycji stojącej.
Ćwiczenia symetryczne. Są to ćwiczenia, w których zaangażowana jest praca
mięśni prawej i lewej połowy ciała.
Ćwiczenia asymetryczne. Są to ćwiczenia, w których ruchy prawej i lewej
połowy ciała są niejednoczesne, niejednokierunkowe, przez co niejednakowo an-
gażują one mięśnie obu stron ciała.
Ćwiczenia wybiórcze. Są to ćwiczenia wybranych grup mięśniowych,
„obsługujących" określone części ciała człowieka.
Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące. Są ćwiczeniami I grupy materiału
ćwiczebnego wg Mazurka. Celem ich jest głównie wprowadzenie ładu na lekcji i
przygotowanie ćwiczących do zadań lekcji wychowania fizycznego.
Ćwiczenia kształtujące. Są podstawowymi ćwiczeniami kształtującymi narząd
ruchu i cały organizm pod względem anatomicznym i fizjologicznym.
Ćwiczenia stosowane (użytkowo-sportowe). Są to ćwiczenia zbliżone do na-
turalnych ruchów człowieka.
Ćwiczenia o charakterze statycznym. Są to ćwiczenia polegające na zatrzy-
maniu danego ruchu i utrzymaniu określonej pozycji ciała. Polegają na skurczu izo-
metrycznym.
Ćwiczenia izometryczne - patrz ćwiczenia statyczne.
Ćwiczenia o charakterze dynamicznym. Są to ćwiczenia polegające na izoto-
nicznym skurczu mięśni i zawierające na ogół ruchy obszerne, wykonywane ener-
196
gicznie i na ogół dość szybko. Im ruch jest bardziej „sprężysty", tym bardziej ćwi-
czenie jest dynamiczne. Ćwiczenia te polegają na skurczu izotonicznym.
Ćwiczenia izotoniczne - patrz ćwiczenia dynamiczne.
Ćwiczenia akrobatyczne. Są to ćwiczenia wymagające dużej siły mięśniowej,
obszerności ruchu w stawach, szybkości, koordynacji i odwagi.
Ćwiczenia taneczne. Są to ćwiczenia zawierające elementy tańca. Wymagają
płynności, muzykalności i estetyki ruchu.
Ćwiczenia jednostronne. Są to ćwiczenia, które wzmacniają określone grupy
mięśniowe, np. tylko jednej strony ciała, lub zawierają elementy ćwiczeń dosko-
nalących tylko jedną cechę motoryczną.
Ćwiczenia wszechstronne. Są to ćwiczenia o równomiernym, ogólnym
wpływie na organizm ćwiczących.
Ćwiczenia rozluźniające. Są to ćwiczenia, które rozluźniają określone, po-
przednio intensywnie pracujące grupy mięśniowe.
Ćwiczenia intensywne. Są to ćwiczenia wymagające dużego zaangażowania
układu mięśniowego, nerwowego i krążcniowo-oddechowego.
Ćwiczenia antygrawitacyjne. Jest to rod/aj ćwiczeń polegający na utrzymaniu
skorygowanego układu ciała w ustawieniu osiowym, w pionie, np. przez
położenie woreczka na głowie.
Ćwiczenia o charakterze leczniczym. Są ćwiczeniami, za pomocą których
można poprawić, utrzymać lub zlikwidować różne dysfunkcje organizmu. Ćwiczenia
o charakterze leczniczym są głównym elementem kinezyterapii. Ćwiczenia
według 6-stopniowej skali testu Lovetta, który jest podstawowym pomiarem siły
mięśniowej, szczegółowo opisano w podięczniku kinczyterapii.
Ćwiczenia bierne (test 0). Są to ćwiczenia polegające na wykonywaniu ruchu za
ćwiczącego, przy użyciu siły zewnętrznej, np. ręce kinezyterapuety.
Ćwiczenia z odciążeniem (test 1-2). Są to ćwiczenia czynne, ułatwione pod-
trzymywaniem ćwiczonego odcinka ciała.
Ćwiczenia czynne właściwe (test 3). Są to ćwiczenia polegające na całkowitym
wykonywaniu ruchu przez ćwiczącego. Ruchu niczym nie ułatwionego (ćwiczenia z
odciążeniem) i niczym nie utrudnionego (ćwiczenia z oporem, np. hantle).
Ćwiczenia z oporem (test 4-5). Są to ćwiczenia czynne, utrudnione dodatko-
wym oporem (piłki, sprężyny itd.).
Ćwiczenia czynno-bierne. Według okieślenia prof. Weissa, są to ćwiczenia
polegające na ruchu biernym, wykonywanym za pomocą siły zewnętrznej połączonej z
czynnym, intensywnym działaniem chorego, ukierunkowanym na rozluźnienie
mięśni. Głównym celem tych ćwiczeń jest opanowanie odruchowego napięcia
mięśniowego towarzyszącego często procesowi chorobowemu i opanowanie bólu.
Ćwiczenia redresyjne. Są to ćwiczenia bierne z użyciem odpowiednio dawko-
wanej siły zewnętrznej „dociskającej" powierzchnie stawowe.
Ćwiczenia specjalne. Są to ćwiczenia obejmujące ruchy działające leczniczo w
określonych jednostkach chorobowych oraz ruchy wybiórcze, wykonywane w
specjalnych sytuacjach, np. dla celów kontrolnych (na ergometrze rowerowym,
bieżni ruchomej itd.).
Ćwiczenia wspomagane - prowadzone. Są to ćwiczenia, w których prowa-
dzący stara się „przypomnieć" ćwiczącemu wykonywany ruch i ułatwić go przez
odpowiednie do istniejącej siły mięśniowej odciążenie.
 Ćwiczenia kontralateralne. Są to ćwiczenia polegające na wykonywaniu ru-
chów z oporem, dość intensywnie kończyną „przeciwną do kończyny z urazem",
np. gdy prawa noga jest w gipsie, to wykonuje się ćwiczenia oporowe kontralateralne
nogi lewej.
Ćwiczenia ipsilateralne. Są to ćwiczenia zawierające oporowe elementy ruchu
8
dla „chorej" kończyny, ale ruch wykonuje się w sąsiednich stawach, nie objętych Metodyka lekcji wychowania
unieruchomieniem, np. gdy cała noga jest w gipsie, a tylko staw biodrowy jest wolny,
to wykonuje się ćwiczenia z oporem stawu biodrowego. (Przeciwstawianie się fizycznego
unoszeniu całej nogi).
Uwaga. Ćwiczenia kontralateralne i ipsilateralne polegają na wykorzystaniu specjalnych właści-
wości układu nerwowego.
Ćwiczenia manipulacyjne. Są to ćwiczenia chwytności rąk, potrzebnej
człowiekowi do posługiwania się ręką.
Ćwiczenia chodu. Są to bardzo zróżnicowane ćwiczenia, których celem jest
umożliwienie choremu lokomocji. W większości opierają się na ćwiczeniach rów-
noważnych. Zasady dydaktyczno-wychowawcze w zajęciach
wychowania fizycznego oraz w zajęciach
rehabilitacji ruchowej
Zasady dydaktyczno-wychowawcze są to ogólne normy postępowania pedagogicz-
nego. Opierają się one na analizie procesu nauczania. Odnoszą się również do na-
uczania wychowania fizycznego w czasie lekcji wychowania fizycznego dla osób
zdrowych oraz lekcji ruchów leczniczych dla osób niepełnosprawnych.
Istnieją różne systematyki zasad dydaktyczno-wychowawczych, przy czym
różnice występują w kolejności ich następowania po sobie, a nie w istocie ich treści.

Skrócona systematyka zasad dydaktyczno-wychowawczych

i ich omówienie z ukierunkowaniem na cele usprawniania leczniczego

Do najważniejszych ^asad należą:

1. Zasada aktywności i świadomości.
2. Zasada wszechstronności i zdrowotności.
3. Zasada poglądowości i dostępności.
4. Zasada systematyczności i trwałości.
Wszystkie wyżej wymienione zasady należy uwzględnić jednocześnie, gdyż
razem stanowią metodyczną całość. Wybiórcze ich uwzględnienie będzie błędem
metodycznym.
Zasada świadomości i aktywności. W sposób specjalny wiąże pozostałe zasady
dydaktyczno-wychowawcze. Świadomy stosunek do ćwiczeń wyzwala chęć do ich
wykonywania. W zasadzie tej wyróżnia się:
1. Świadomą motywację do brania udziału w kierowanym procesie nauczania
ćwiczeń fizycznych (dlaczego ćwiczą, dlaczego w ogóle przychodzą na zajęcia:
uczeń na lekcje wychowania fizycznego, dorosły na zajęcia rekreacyjno-sportowe,
niepełnosprawny po zakończeniu leczenia w zamkniętym ośrodku rehabilitacyjnym na
zajęcia typu usprawniającego lub sportu inwalidzkiego).

199
 2. Świadomy i aktywny stosunek do konkretnego rodzaju ruchu w czasie kie-
rowanej lekcji ruchu polega na zrozumieniu przez ćwiczącego konkretnie wykony-
wanego ruchu: co ćwiczy, czy poprawnie wykonuje ruchy, a jeżeli źle, to dlaczego i
na czym polegają błędy. Aktywność ta powinna wyzwolić chęć dalszego powtarzania
ćwiczeń w celu wyzbycia się błędów i zdobycia nowych umiejętności służących
osiąganiu większej sprawności fizycznej czy polepszeniu stanu zdrowia lub też dla
przyjemności (rekreacja albo sport).
Uczestnictwo w lekcjach wychowania fizycznego jest obowiązkowe dla dzieci i
młodzieży, ale żeby uczniowie uczestniczyli w nich chętnie, forma i treść ćwiczeń
powinny odpowiadać ich potrzebom rozwojowym i sprawiać im przyjemność. Dla
dzieci niepełnosprawnych dobrze prowadzona lekcja ruchu leczniczego, np. ćwi-
czenia ogólnokondycyjne czy ćwiczenia w wodzie, jest wielką atrakcją. Małe dzieci,
zarówno zdrowe, jak i dotknięte w jakimś stopniu chorobą, chcą się bawić i
wyżyć ruchowo. Ruch jest bodźcem rozwojowym dziecka. U dziecka chorego, im jest
ono starsze, obok naturalnej potrzeby ruchu, zaczyna pojawiać się świadomość
„inności" funkcjonalnej, wynikającej z choroby. Chęć wyleczenia, oprócz chęci za-
bawy, staje się świadomą, jakże często ważną motywacją do wykonywania ćwiczeń.
Umiejętnie, w sposób pedagogiczny kierowany proces nauczania ćwiczeń lecz-
niczych dzieci powinien uwzględniać ich naturalne potrzeby. Zbiorowa lekcja wy-
chowania fizycznego o charakterze leczniczym powinna, lecząc, bawić swoich
małych uczestników. Wtedy dzieci będą aktywnie w niej uczestniczyły.
Osoby dorosłe, biorąc udział w zbiorowych zajęciach rehabilitacji ruchowej,
mają świadomość, że aktywny ich udział w tych zajęciach poprawi lub ustabilizuje
ich stan funkcjonalny. Dlatego na ogół pilnie wykonują polecenia prowadzącego,
często z uczuciem zadowolenia, jeśli lekcja jest dobrze prowadzona. Bywa też tak, że
ćwiczenia o charakterze leczniczym niepełnosprawni traktują jako konieczność, bez
zaangażowania emocjonalnego, po prostu jako niedobre lekarstwo, które trzeba zażyć,
żeby skutkowało.
Umiejętności dydaktyczne, znajomość psychiki ludzkiej i rehabilitacji ruchowej
mogą sprawić, że osoby niepełnosprawne, często dotknięte zarówno cierpieniem
fizycznym, jak i psychicznym, na zajęciach zbiorowych rehabilitacji nie tylko będą
usprawniać swój stan fizyczny, ale znajdą psychiczne wytchnienie, tak bardzo
potrzebne chorym w ich walce o zdrowie.
W praktyce jako formę metodyczną stosuje się: objaśnienia słowne lub pokaz
ruchu albo obie te formy jednocześnie. Objaśnienie słowne ma uświadomić ćwi-
czącym rodzaj danego ruchu i wyobrażenie tego ruchu. Powinno ono dotyczyć istoty
ruchu i jego specyficznych właściwości. Pokaz ruchu powinien być poparty po-
prawnym objaśnieniem, którego sformułowanie wymaga znajomości podstawowej
terminologii gimnastycznej używanej we wszystkich rodzajach kultury fizycznej,
czyli języka fachowego obowiązującego również w leczniczych formach kultury fi-
zycznej.
Każdy instruktor wychowania fizycznego jest nauczycielem ruchu i prowadząc
zajęcia nauczania czy utrwalania czynności ruchowych, musi wiedzieć, czego ma
uczyć, co oznacza fachowy termin z danego zasobu ćwiczeń i na czym polega. I do-
piero wtedy - w zależności od rodzaju zespołu, z którym przeprowadza ćwiczenia, i
celu, jaki stawia przed lekcją ruchu - tak objaśnia ćwiczenia, żeby były zrozumiałe
dla ćwiczących.
200 " ~
Ćwiczący powinien jak najszybciej zrozumieć polecenie ruchu, co jest warun-
kiem szybkiego wykonania ćwiczenia. Słowne objaśnienie poszczególnych ćwiczeń
powinno zawierać najpierw objaśnienie istoty, głównej zasady ruchu, a potem jego
szczegółów. Podawanie zbyt wielu szczegółów jest niewłaściwe. Dla gimnastyka
wyczynowego ruchem trudnym będzie np. wychwyt z karku, a dla osoby starszej,
mającej dotychczas mało do czynienia z ćwiczeniami fizycznymi, trudny będzie
ruch krążenia ramion przodem w dół w tył. Taki ruch trzeba pokazać, a następnie
przystąpić do objaśnień i poprawić, gdy jest źle wykonany. Ruch niezrozumiały dla
Ćwiczącego zniechęca go.
W miarę przyzwyczajania się do ćwiczeń, co wynika z systematycznego w
nich uczestnictwa, ćwiczący uczą się ruchów. Nale/.y stopniowo przyzwyczajać
ćwiczących do terminologii fachowej, gdyż jest ona jednoznaczna, krótka, nie wy-
maga opisu szczegółów, a więc sprzyja wykorzystywaniu czasu na właściwe ćwi-
czenia. Ponadto używanie krótkich, fachowych określeń jest czynnikiem mobili-
zującym do dyscypliny na lekcji, przyczynia się do tego, że cała lekcja jest
efektywna, bez zbędnych przerw.
U małych dzieci nie stosuje się ścisłych metod prowadzenia zajęć i nie używa
się trudnych, fachowych określeń. Osoby starsze wymagają zróżnicowanego sposobu
objaśniania ćwiczeń. Słowne objaśnienie ruchu jest dla kory mózgowej sygnałem
do rozpoczęcia myślowego kojarzenia, którego wynikiem powinno być
uświadomienie przez ćwiczącego prawidłowego wyobrażenia ruchu, który za chwilę
powinien znaleźć „lustrzane odbicie" w jego ruchach.
Demonstracja ruchu przyspiesza, d/ięki analizie wzrokowej, wyobrażenie o ruchu,
o rodzaju zaangażowania w tym ruchu c/ęścł ciała i ich układów, przemieszczaniu się
w czasie i przestrzeni. Demonstracja ruchu powinna być bezbłędna i poparta
słownymi objaśnieniami trudnych faz ćwiczenia. Ruchy proste na ogół nie
wymagają słownego objaśnienia. Poprawianie błędów musi tak przebiegać, żeby
ćwiczących dobrze nie zniechęcać niepotrzebnymi dla nich przerwami, a słabiej
ćwiczących poprawić i zachęcić do ćwiczeń, /.byt łatwe zadania ruchowe, ciągle
powtarzane, zniechęcają. Zbyt trudne są szkodliwe dla zdrowia i psychiki ćwi-
czących. Osobowość nauczyciela, takt i wiedza są niezbędne dla przeprowadzenia w
sposób właściwy lekcji wychowania fizycznego, a w szczególności lekcji o cha-
rakterze leczniczym.
Dodatkowych przemyśleń wymaga przeprowadzenie ćwiczeń z dziećmi. Należy
pamiętać, że motywacją do ćwiczeń każdego dziecka jest chęć zabawy, doznania
przyjemności, zaspokojenia swojej ro/wojowej potrzeby ruchu, l te c/.ynniki muszą
być zaspokojone, przy jednoczesnym dobor/e ćwic/eń, które są dzieciom
potrzebne. Tym ćwiczeniom powinna towar/.ys/yć spontaniczność, ale nie wolno
dopuszczać do samowoli, co wymaga dużego wyczucia psychiki dzieci i aktualnego
rozeznania nastroju ćwiczących w trakcie lekcji. Rozwój dzieci dotkniętych chorobą
często bywa spóźniony. Choroba, w wyniku której dzieci stały się niesprawne, stanowi
podstawę specjalistycznego doboru ćwiczeń. Nauczyciel, znając ogólne zasady
dydaktyczne ćwiczeń fizycznych, powinien je zsynchronizować z ćwiczeniami
leczniczymi. Dobrze poprowadzona lekcja z dziećmi ma zaspokoić ich naturalne
potrzeby psychiczno-funkcjonalne i zwrócić im chociaż, trochę zabranego prze/, los
dzieciństwa.
Jeżeli zadaniem lekcji jest wzmocnienie wybranej cechy motorycznej, lepiej
jest stosować ukierunkowane ćwiczenia kilka razy podczas lekcji ruchu niż tylko
201
jeden raz i bardzo długo (jest to uwaga, która nie dotyczy specjalistycznych metod
treningowych w sporcie wyczynowym i w usprawnianiu leczniczym). Wszech-
stronność ćwiczeń ze względu na ich wpływ na poszczególne części narządu ruchu,
rodzaju wysiłku fizycznego oraz sferę ludzkiej psychiki jest zasadą obowiązującą w
każdej lekcji ruchu. Lekcje ruchu należy prowadzić systematycznie i według zasad
trzyczęściowego toku lekcyjnego. Na przykład dla pacjentów po zawałach mięśnia
sercowego: w zależności od czasu, jaki upłynął od wystąpienia zawału, jego
rozległości i skutków, lekcja składa się z bardzo różnych wysiłków. Ćwiczenia
przeprowadzane są najpierw tylko w pozycji wyjściowej leżącej na łóżku, potem w
siadzie - stopniowo (bez spuszczania nóg z łóżka, potem ze spuszczonymi nogami,
potem w siadzie na stołku). Taka lekcja jest krótka, ale zawsze dobór ćwiczeń
powinien być ukierunkowany tokiem lekcyjnym.
Zasada zdrowotności i wszechstronności. Wszelkie rodzaje ćwiczeń ujętych w
lekcji wychowania fizycznego mają służyć pomnażaniu zdrowia ćwiczących.
Harmonijny rozwój organizmu ludzkiego, wraz ze wszystkimi przejawami jego
funkcjonowania, ma uodpornić na zmienność warunków świata zewnętrznego,
przystosowując nas do życia w określonych warunkach. Zdrowie i tężyzna fizyczna
sprzyjają intelektualnemu rozwojowi. Działalność wychowawcza w zakresie wy-
chowania fizycznego społeczeństwa powinna być czynnikiem pomnażającym świa-
domą troskę o zdrowie.
Wyrobienie w społeczeństwie trwałych nawyków uprawiania kultury fizycznej
powinno nastąpić we wczesnym okresie życia. Nauczanie praktyczne wychowania
fizycznego powinno iść w parze z kształtowaniem świadomości zdrowotnych
aspektów uprawiania ćwiczeń fizycznych i pozostać jako kapitał na lata późniejsze w
postaci trwałego nawyku - dobrowolnego narzucania sobie uprawiania jakiejś
formy ćwiczeń fizycznych w zależności od możliwości. Zdrowotność ćwiczeń fi-
zycznych jest związana z wszechstronnością ruchu fizycznego.
Wszechstronność polega na stosowaniu takich rodzajów ruchu, które nie zabu-
rzają pracy żadnego układu organizmu i nie powodują trwałych zmian fizycznych.
Zbyt jednostronne ruchy stosowane przez dłuższy czas prowadzą do przerostu mię-
śniowego w danej części ciała, co może doprowadzić do wtórnych zmian wyrów-
nawczych, nawet w tych częściach ciała, które nie były ćwiczone, np. skrzywienie
kręgosłupa u tenisistów, którzy zbyt wcześnie rozpoczęli grę w tenisa. Ma to szcze-
gólne znaczenie w procesie rozwoju organizmu. Zasada zdrowotności polega na
stosowaniu u ćwiczących ruchów bezpiecznych dla nich, ogólnie rozwijających i
wszechstronnych.
Zasada poglądowości i dostępności. W każdym procesie nauczania zasady
poglądowości i dostępności są niezmiernie ważne. Są one nieodzownym warun-
kiem przeprowadzenia każdej lekcji wychowania fizycznego. Poglądowe przedsta-
wienie materiału nauczania (ćwiczeń fizycznych) polega na jasnym jego przed-
stawieniu i stworzeniu właściwego wyobrażenia o nauczanym ruchu. Dobre
zrozumienie ruchu stwarza u ćwiczących chęć jego wykonania. Wszystkie środki
stosowane w wychowaniu fizycznym dzielą się na: bezpośrednie i pośrednie.
Środkami bezpośrednimi są: pokaz i objaśnienie. W czasie pokazu należy zająć
takie miejsce, żeby ćwiczący dobrze widzieli cały pokazywany układ ruchowy.
Jeżeli treść ćwiczenia jest bardziej widoczna w ustawieniu bocznym, to demon-
strujący ruch powinien stanąć bokiem do ćwiczących. Technicznie prawidłowy pokaz
może zademonstrować dobrze ćwiczący.
202
Objaśnienie i zrozumiałe wyjaśnienie wyrabia u ćwiczących wyobrażenie pra-
widłowego ruchu i zostaje zakodowane w ich korze mózgowej. Ruch błędnie pokazany
również zostaje zapamiętany i potem powtarzany z błędami. Poprawienie tych
utrwalonych błędów wymaga dużo więcej czasu niż nauczanie początkowe. Obja-
śnienie ćwiczeń dzieciom wymaga od prowadzącego znajomości wyobraźni dzie-
cięcej i właściwego stosunku emocjonalnego do dzieci.
W ćwiczeniach prowadzonych w formie ścisłej zapowiedź ćwiczenia powinna
być podana głosem ciągłym i dobitnym. Hasło - krótko, doniosłe, rytmicznie,
głosem modulowanym - urywanym lub przeciągłym, w zależności od charakteru
ruchu i tempa ćwiczenia. Rytm można zastąpić, zamiast liczenia, skandowaniem
sylab słów, określających w danym momencie wykonywany ruch, np. rę-ka wy-żej,
głowa w gó-rę.
Małe dzieci, wykonując polecenie ćwiczenia, kojarzą sobie ruch z naśladowa-
niem jakichś czynności, a układy ruchu „zatrzymania" z wyobrażeniem sobie
kształtu jakiegoś przedmiotu, np. na polecenie „wkładamy kapelusz" - dzieci
układają dłonie na głowie, na polecenie „kapelusz jest szeroki" - dzieci rozszerzają
kapelusz, przesuwając na bok łokcie, a na polecenie „dzieci robią płotek" - usta-
wiają się w szeregu, itd. Ten sposób pokazywania ćwiczeń jest przydatny zarówno dla
dzieci zdrowych, jak i niepełnosprawnych. U tych ostatnich, często z przyczyny
choroby (stałe przebywanie w łóżku), stwierdza się brak wielu doznań wizualnych i
praktycznej obserwacji świata bezpośrednio nas otaczającego. Chore dzieci nieraz nie
widziały np. żywej krowy (jeżeli dziecko żyje w mieście) lub pociągu czy
dużego mostu (jeśli dziecko żyje na wsi). Wiadomości na ten temat czerpie z
książek, telewizji czy po prostu z opowiadań najbliższych. Dlatego często istnieje
konieczność uzupełnienia wyobrażenia dotyczącego ruchu, który dzieci mają za
chwilę naśladować. Wyobrażenie danego ruchu można wzbogacić, wykorzystując
czucie przez dotyk. Rączką lub nóżką dziecka zakreślamy tor ruchu, dodając
właściwą dla danego ruchu prędkość.
Szczególnie podczas lekcji ruchu w wodzie można przyspieszyć opanowanie
elementów ćwiczeń, prowadząc je razem z pacjentem (dlatego wskazane jest, aby w
czasie pierwszych lekcji ruchu instruktor był w wodzie razem z pacjentem). W
ogólnym procesie nauczania nieodzowne jest przestrzeganie właściwego następstwa
ćwiczeń: od łatwiejszych wysiłkowe i technicznie do trudniejszych. Obciążanie
młodego organizmu zbyt ciężkimi ćwiczeniami fizycznymi może doprowadzić do
zahamowania wzrostu i być szkodliwe dla funkcjonowania układu krążenia i
oddechowego. Zbyt trudne zadania dla ćwiczących mogą być nawet wręcz
niebezpieczne zarówno dla osób sprawnych i zdrowych, jak i dla osób
niepełnosprawnych. Zakres wysiłku fizycznego i stopień obciążenia tym wysiłkiem
ćwiczących, by mógł służyć zdrowiu, musi być wszechstronny i dostosowany do
możliwości. Ćwiczenia ogólnie usprawniające w ośrodkach rehabilitacyjnych, sportu
czy rekreacji inwalidów mają być pomocne w odzyskaniu zdrowia w takim stopniu,
żeby inwalida był samowystarczalny w czynnościach dnia codziennego i eko-
nomicznie, zarabiając na siebie.
Zasada systematyczności i trwałości. Polega na systematycznym utrwalaniu
materiału nauczania ćwiczeń ruchowych w celu wykorzystania ich przy wykony-
waniu czynności użytecznych w życiu codziennym. Zdobyte i utrwalone umiejętności
ruchowe mogą być celem samym w sobie, ale najczęściej służą do nauczenia się
trudniejszych zadań ruchowych. Zasada ta jest szczególnie związana z zasadą po-
203
glądowości (od prostych do złożonych ćwiczeń, od łatwych do trudnych itd.). Dopóki
elementy ruchów prostych nie zostaną przyswojone, na ogół nie należy uczyć
następnych, trudniejszych ruchów (wyjątek stanowią niektóre metody terapeutyczne).
Jednocześnie nie należy kazać niepotrzebnie powtarzać nauczonych ruchów zbyt
długo i w ten sam sposób. Należy utrwalić nawyk różnymi metodami, żeby nie
znudzić ćwiczących i nie zachwiać w nich wiary we własne siły i możliwości. Jed-
nocześnie nie powinno się uczyć zbyt wielu nowych ćwiczeń na raz, gdyż rozprasza
to uwagę ćwiczących i powoduje brak zaufania we własne możliwości.
Rozszerzona ogólnopedagogiczna systematyka zasad
dydaktyczno-wychowawczych i ich omówienie
Współczesna pedagogika dysponuje bardzo wieloma wskazówkami dotyczącymi
funkcjonowania procesu dydaktyczno-wychowawczego. W hierarchii ważności
działań nauczania nadrzędny jest cel kształcenia i wychowania. Dotyczy to także
lekcji wychowania fizycznego. Współcześnie (np. S. Strzyżewski) wyróżnia się:
I. Zasady doboru treści, organizacji kształcenia i wychowania (czego należy się
uczyć).
II. Zasady nauczania i uczenia się (jak powinno się nauczać i uczyć się).
L Zasady doboru treści, organizacji kształcenia i wychowania
Są to podstawowe zasady programowo-metodyczne, które określają organizację
procesu dydaktyczno-wychowawczego.
1. Zasada podmiotowego traktowania ucznia
Zasada ta postuluje współuczestnictwo ucznia, świadomy, aktywny i pozytywny
Je8° udział w edukacji (motywacja do nauki), kierowanie własnym postępowaniem,
samokrytycyzm, samokształcenie w zakresie wiedzy o prawidłowościach rozwoju
fizyczno-zdrowotnego (wiedza biologiczna). Uczeń powinien nauczyć się
funkcjonować w zespole, nie powinien być wyłącznie przedmiotem nauczania, ale
rozumiejąc sens wykonywanych ćwiczeń powinien angażować swoją pomysłowość i
trud.
2. Zasada integracji kształcenia i wychowania
Zasada ta polega na powiązanfu procesu dydaktycznego z procesem wycho-
wawczym. W myśl tej zasady w nauczaniu każdego przedmiotu w szkole powinno się
kłaść nacisk nie tylko na przekazywanie wiedzy - umiejętności, ale także wartości
ideowo-moralnych pomocnych uczniowi w efektywnym uczeniu się, samo-
kształceniu i służących wychowaniu ucznia.
3. Zasada łączenia teorii z praktyką
Zasada ta postuluje wybór odpowiednich treści programowych oraz taką ich
organizację i taką realizację (zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne, prace społeczno--
użyteczne, zajęcia na obozach letnich), które podnoszą walory kształcące i wycho-
wawcze, wzmacniają pozytywną motywację do nauki.
204
4. Zasada zróżnicowania treści i form kształcenia
Zasada ta zwraca uwagę na konieczność stosowania wszechstronnego doboru
treści metod nauczania i form organizacyjnych. W myśl tej zasady w programie i
planie nauczania przewiduje się różnorodne zajęcia pozalekcyjne. Zróżnicowanie
kształcenia zarówno pod względem treści, jak i form stwarza warunki do pra-
widłowego rozwoju ucznia i jego zainteresowań oraz uzdolnień.
5. Zasada kształcenia ustawicznego
Kształcenie ustawiczne wymaga określonego zasobu podstawowych wiadomości i
umiejętności oraz gotowości ucznia do aktualizowania swojej wiedzy, by jako dorosły
człowiek odczuwał potrzebę dokształcania się.
W odniesieniu do wychowania fizycznego chodzi tu o umiejętność korzystania z
kultury fizycznej także w okresie dorosłości w celu zachowania sprawności fi-
zycznej i zdrowia.
II. Zasady nauczania i uczenia się
W ujęciu pedagogiki ogólnej, a także pedagogiki wychowania fizycznego, treści
nauczania wskazują, czego należy się uczyć, zasady nauczenia i uczenia się
wskazują, jak najlepiej nauczać i uczyć się. Przez uczenie się w procesie wychowania
fizycznego należy rozumieć nabywanie przez ucznia określonych wiadomości i
umiejętności oraz nawyków ruchowych.
Przez nauczanie należy rozumieć kierowanie procesem uczenia się, planową
pracę z uczniami, której celem jest zdobywanie przez nich wiedzy - teoretycznej i
praktycznej.
Uczenie się i nauczanie stanowią całość. Jeżeli uczeń będzie zaangażowany w
proces nauczania i będzie chciał się uczyć, wyniki kształcenia będą optymalne, a
wyniki wychowawcze spowodują chęć kształcenia się w przyszłości. W pracy na-
uczyciela niezbędne jest przestrzeganie dydaktycznych zasad nauczania.
1. Zasada aktywności i świadomości
Uczniowie będą aktywnie uczestniczyć w realizacji zadań kształcenia, gdy
będą świadomi ogólnych i szczegółowych celów kultury fizycznej. Zadania posta-
wione uczniom na lekcji wychowania fizycznego powinny być dostosowane do ich
sprawności fizycznej i psychicznej oraz potrzeb wynikających z ich wieku rozwojo-
wego, a nauczyciel zgodnie z zasadą przystępności powinien metodycznie stopniować
trudność stawianych zadań.
2. Zasada poglądowości
Zasada ta jest od dawna ceniona w dydaktyce. Współcześnie straciła nieco na
znaczeniu u tych teoretyków dydaktyki wychowania fizycznego, którzy preferują
zasady nauczania polegające na rozwiązywaniu sytuacji problemowych. Jest to jednak
zasada nauczania niezbędna wszędzie tam, gdzie należy ściśle opanować technikę
ruchu (gimnastyka, korektywa, szkolenie w różnych dyscyplinach sportowych i
rehabilitacji ruchowej).
205
 3. Zasada systemowości
Zasada systemowości wywodzi się z zasady systemuiyc/ności, lecz ma od niej
bardziej ogólne znaczenie. Dotyczy procesu dydaktyczno-wychowawczego, upo-
rządkowania treści kształcenia i kolejnego ich opanowywania, a w przypadku wy-
chowania fizycznego - korelacji z innymi przedmiotami nauczania, głównie biolo-
gicznymi.
4. Zasada przystępności (dostępności)
Zasada ta polega na konieczności dostosowania celów, środków i metod na-
uczania do stopnia rozwoju psychofizycznego uczniów. Należy dokonać podziału
ćwiczących na zespoły jednorodne pod względem możliwości i potrzeb. Podczas
realizacji trudnych zadań nauczyciel powinien indywidualnie traktować ćwiczących
(co jest regułą na zajęciach nauczania ćwiczeń leczniczych). Pokonywanie trudności
przez uczniów na lekcji wychowania fizycznego może mieć charakter techniczny,
taktyczny lub obciążeniowy. Nauczyciel powinien przestrzegać reguł nauczania: od
znanego do nieznanego, od prostego do złożonego, od łatwego do trudnego.
5. Zasada trwałości
Zasada trwałości w odniesieniu do kultury fizycznej postuluje, żeby w szkolnym
procesie nauczania ćwiczeń fizycznych nie tylko wyrobić sprawność fizyczną w
zakresie motoryki, ale także kształtować cechy osobowości. Aspekt osobowościowy
decyduje o trwałości pozytywnej postawy wobec kultury fizycznej teraz i później,
w okresie dorosłości.
Omawiane zasady są niezbędne dla kształcenia i wychowania w kulturze fi-
zycznej. Znajomość tych zasad jest nieodzowna dla nauczycieli gimnastyki leczni-
czej. Wiedza ta, wzbogacona o znajomość kinezyterapii ogólnej i specjalistycznej,
daje lepszy efekt w prowadzeniu ćwiczeń leczniczych.
Metody nauczania
Metoda to sposób postępowania stosowany świadomie, aby osiągnąć jakiś cel.
Słowo „metoda" pochodzi od greckiego słowa methodos - droga, sposób postępo-
wania. Z punktu widzenia naukowo-metodycznego pojęcie metody jest pojęciem
złożonym. Oznacza określone cechy, takie jak: świadome dążenie do celu, określenie
kolejności następujących po sobie czynności, systematyczność, precyzyjne określenie
zastosowania.
W teorii i metodyce wychowania fizycznego istnieją rozmaite definicje metod i
różne ich usystematyzowanie.
Jednym z kryteriów podziału metod nauczania ruchu jest zachowanie lub nie-
zachowanie tzw. logicznej ciągłości ruchu - dzielenie lub niedzielenie struktury
wykonywanego ruchu. Wyróżnia się następujące metody:
1. Metoda całościowa - syntetyczna - nauczania ruchów w całości. Jest to bardzo
naturalna metoda odpowiadająca psychice człowieka. Szczególnie odpowiada
psychice dziecięcej. Dzieci najlepiej uczą się przez naśladownictwo. Pokazowy
schemat ruchu nie wyklucza indywidualnej w szczegółach interpretacji (jak swoboda i
miękkość wykonania itp.).
206
2. Metoda analityczna - polega na dzieleniu struktury ruchu na części i osobne
ich wyuczenie, a w końcowym etapie nauczenie łączenia ich w całość. Metodą tą
uczy się ćwiczeń trudnych koordynacyjnie i bardzo złożonych.
3. Metoda kombinowania - stanowi połączenie wyżej opisanych metod.
Łatwych struktur ruchu uczy się w całości, a trudnych struktur ćwiczenia uczy się
wybiórczo.
Dydaktyka ogólna procesu nauczania ćwiczeń ruchowych wzbogaciła proces
nauczania ćwiczeń ruchowych, wprowadzając następujące metody: poglądowe,
słowne, działania praktycznego oraz problemowe. Współcześnie postuluje się, by w
wychowaniu fizycznym kształtować oprócz układu ruchowego także osobowość
człowieka i wychowywać jako aktywnego odbiorcę kultury fizycznej teraz i później,
w życiu dorosłym.
Metody służą do rozwiązywania problemów, a nie odwrotnie (Stanisław
Strzyżewski). Metody wychowania fizycznego to sposoby stawiania uczniów w sy-
tuacjach zadaniowych. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wzmacniają swój
układ ruchowy, zdobywają nowe nawyki ruchowe, wiadomości oraz przekonanie, że
aktywność ruchowa pomnaża zdrowie przez całe życie człowieka.
Nauczanie nowych czynności ruchowych jest procesem dydaktycznym i wiedza
ta obowiązuje każdego nauczyciela ruchu - uczącego zarówno osoby zdrowe, jak i
osoby niepełnosprawne. Ważną sprawą w nauczaniu ćwiczeń fizycznych jest
wyrobienie w ćwiczących motywacji do ćwiczeń. Nauczyciel wychowania fizycz-
nego stara się, żeby uczeń poznał sens i wartość przekazywanego mu zadania ru-
chowego.
Uczeń, realizując zadanie ruchowe, osiąga cel, a nauczyciel mu w tym pomaga.
Różne zadania ruchowe w różnym stopniu odpowiadają potrzebom i pragnieniom
młodzieży i dzieci.
Motywacją samą w sobie jest chęć dzieci do zabawy (wypływa to z ich rozwoju
psychomotorycznego). Dzieci się bawią, bo lubią zabawę i chcą się bawić. Nie-
potrzebne są tu żadne zachęty. Zajęcia ruchu leczniczego w postaci ćwiczeń ogól-
nokondycyjnych są formą leczenia. Motywacja ćwiczących na tych zajęciach
wypływa z ich pragnienia poprawy stanu zdrowia. Ćwiczący niepełnosprawni mają
zaufanie do nauczyciela i wierzą, że prowadzone przez niego ćwiczenia pomogą im
poprawić stan zdrowia.
Dzieci niepełnosprawne, tak jak dzieci zdrowe, pragną radości, jaką daje im
ruch i zabawa. Całkowicie i z wielką ufnością, a często z uwielbieniem podpo-
rządkowują się „pani" czy „panu" prowadzącemu ćwiczenia. Chcą bawić się. Dlatego
nauczyciel ruchów leczniczych powinien bardzo wnikliwie rozważyć metody
nauczania: ogólnopedagogiczne i szczegółowe, modyfikując je w zależności od le-
czenia, jakiemu indywidualnie poddawany jest każdy ćwiczący - dorosły i dziecko.
Współcześni teoretycy wychowania fizycznego usystematyzowali metody wycho-
wania fizycznego jako sposoby realizacji zadań. Wyróżniają zadania ściśle określone,
które wymagają precyzyjnego zaprogramowania, jak np. techniki sportowe gim-
nastyczne, korekcja postawy, rehabilitacja ruchowa, zadania częściowo określone,
które uczniowie mogą samodzielnie rozwiązywać, i wreszcie zadania problemowe,
które wymagają od ćwiczących inwencji twórczej.
207
 Metody realizacji zadań według Stanisława Strzyżewskiego
I. Zadania ściśle określone - metody odtwórcze.
1. Metoda naśladowcza ścisła (bodźce - reakcja - według przekazanego
wzoru).
2. Metoda zadaniowa ścisła (według przekazanego wzoru, niezbędna mo-
tywacja własna u ucznia).
3. Metoda programowego uczenia się (ściśle według instrukcji, takich jak
np. tablice, opisy, konieczna motywacja własna u ucznia).
II. Zadania częściowo określone - metody proaktywne, usamodzielniające.
1. Metoda zabawowo-naśladowcza (zgodna z zasadą wszechstronności,
polecana szczególnie dla dzieci).
2. Metoda zabawowo-klasyczna (realizacja różnych potrzeb ćwiczących
wiążących się z koniecznością stosowania i dozowania ruchu).
3. Metoda bezpośredniej celowości ruchu (realizacja podanych w sposób
półścisły zadań ogólnorozwojowych, głównie gimnastyki).
4. Metoda programowego usprawniania się (samodzielne realizowanie
programu usprawniania się przez ucznia, niezbędna motywacja własna).
III. Zadania wymagające pełnej inwencji twórczej - metody kreatywne.
1. Metoda ruchowej ekspresji twórczej (realizacja potrzeb wewnętrznych
ucznia, niezbędna jego twórcza inwencja).
2. Metoda problemowa (realizacja zadań z różnych dziedzin kultury fi-
zycznej, konieczna motywacja własna u ucznia).
Omówienie metod nauczania
Metody odtwórcze
1. Metoda naśladowcza ścisła - realizacja prostych zadań w sytuacjach,
gdy czynności motywujące są niepotrzebne
Naśladownictwo odgrywa bardzo dużą rolę w uczeniu się zadań jednoznacznie i
ściśle określonych. Poprzez wielokrotne powtarzanie wzorca ruchowego dochodzi do
ukształtowania nawyku ruchowego. Jest to metoda bardzo cenna dla dzieci w
wieku młodszym, gdyż mogą one odtwarzać prosty ruch z wyobraźni. Jest przydatna
także w nauczaniu technik sportowych, nie tylko w sporcie gimnastycznym.
Zadania ruchowe uczniowie mogą opanowywać za pomocą trzech metod: na-
śladowczej ścisłej, zadaniowej ścisłej i programowego uczenia się.
Zdaniem współczesnych teoretyków wychowania fizycznego stosowanie wy-
łącznie tej pierwszej metody przez dłuższy czas kształtuje bierne postawy wobec
kultury fizycznej.
Dla potrzeb leczniczego usprawniania niezbędna jest znajomość tej metody na-
uczania poprawnego wykonania ruchu. Wymaga ona dokładnego objaśnienia i za-
demonstrowania ruchu przez nauczyciela.
208
2. Metoda zadaniowa ścisła - realizacja ściśle określonych zadań trudnych i
złożonych
Metoda zadaniowa ścisła jest sposobem nauczania, który pozwala na realizację
zadań ściśle określonych, np. wzmocnienie określonych grup mięśniowych, opano-
wanie elementarnych technik ruchu występujących w konkurencjach sportowych,
wzmocnienie konkretnych sprawności motorycznych. Nauczyciel w czasie nauczania
konkretnego ruchu powinien uświadomić uczniom cel i wartość zadań zawartych w
ćwiczeniach w taki sposób, by wzbudzić w nich motywację do dobrego ich
wykonywania. Nie powinien tłumaczyć każdego zadania występującego w po-
szczególnych ćwiczeniach odrębnie, ale ogólnie przedstawić cel ćwiczeń, chyba że
zaistnieje określona konieczność, np. indywidualnego podejścia do ćwiczącego 7
powodu różnicy przygotowania fizycznego ucznia c/y jego upodobań.
Metoda ta jest powszechnie stosowana w rehabilitacji ruchowej. Uczeń jest
wewnętrznie umotywowany do osiągnięcia określonego wyniku.
3. Metoda programowego uczenia się - realizacja zadań ścisłych, poda-
nych w postaci dokładnej instrukcji
Metoda programowego uczenia się ([>o\v,stnła w łatach 50., jej twórcą był B.F.
Skinner, psycholog amerykański) w wychowaniu fizycznym polega na tym, że
uczeń samodzielnie uczy się określonego zadania ruchowego na podstawie przygo-
towanych przez nauczyciela tablic poglądowych z instrukcjami czy broszur o odpo-
wiedniej treści. Od metody zadaniowej ścisłej odróżnia ją głównie cel wychowawczy.
Uczeń w metodzie programowego uczenia się ma swobodę uczenia się i
samooceny. Metoda ta, ale znacznie /.modyfikowana, może być stosowana także w
rehabilitacji ruchowej.
Przedstawione wyżej metody nauczania określa się mianem metod ścisłych lub
częściowo ścisłych. Ćwiczenia wykonuje się, odwzorowując je według pokazu lub na
podstawie określenia słownego. Ćwiczący podporządkowuje się prowadzącemu, który
komenderuje grupą. W metodyce rehabilitacji ruchowej są to metody powszechne i
niezbędne.
W leczniczym usprawnianiu nie wyklucza się stosowania innych metod na-
uczania. Stabilizacja całego ciała przez ścisłe określenie pozycji wyjściowej do
ćwiczeń, stabilizacja odcinkowa, rodzaj ruchu, amplituda ruchu, szybkość całego
ruchu, a nawet jakiejś fazy ruchu, liczba powtórzeń - te wszystkie składowe mchu
muszą być ścisłe określone w treści ćwiczenia. Zrozumienie ćwiczeń tak precyzyjnie
określonych ułatwia terminologia gimnastyczna, która musi być zrozumiała dla
nauczyciela ruchu leczniczego, odbiorcy ćwiczeń - osobom niepełnosprawnym -
podana w sposób dla nich zrozumiały. Dla dzieci oprócz metod zabawowych po-
winny być stosowane metody ścisłe, np. ćwiczenia gimnastyczne korektywne. W
przypadku dzieci w wieku przedszkolnym, także zdrowych, często istnieje potrzeba
indywidualnego pokierowania ruchem w sposób ściśle określony - nawet z
udzieleniem przez nauczyciela pomocy w wykonywaniu ruchu czy przy stabilizacji
ułożenia (pozycji dziecka).
209
Metody usamodzielniające
1. Metoda zabawowo-naśladowcza - realizacja gimnastyki ogólnorozwojowej
dla małych dzieci
Zabawy ruchowe są formą aktywności charakterystycznej dla wieku przed-
szkolnego wynikającą z właściwości rozwojowych dzieci. Zabawy ruchowe oparte są
na ruchach lokomocyjnych, takich jak chód, bieg, skok. Są to także ruchy wspinania,
rzutu, chwytu oraz zwisy, czworakowanie, pełzanie, pokonywanie przeszkód,
ćwiczenia równoważne. Odbywają się przy dużym zaangażowaniu emocjonalnym
ćwiczących, przyczyniają się do podnoszenia ogólnej sprawności, poprawienia cech
motorycznych. Poszerzają zakres umiejętności praktycznych, które mają
zastosowanie w życiu codziennym. Pobudzają pomysłowość i wyobraźnię dziecka.
Wyrabiają samodzielność, zaradność, odwagę, kształcą także cechy charakteru,
takie jak opanowanie, zdyscyplinowanie, wytrwałość, dokładność, odpowiedzialność
i uczciwość.
Bardzo bliskie zabawom ruchowym są zabawy i gry terenowe (czasami nazy-
wane „atletyką terenową").
Zabawy i gry ruchowe mają zastosowanie we wszystkich dyscyplinach sporto-
wych, spełniają też funkcję rekreacyjną, kształcącą i wychowawczą. Realizacja wy-
mienionych czynności zabawowych naśladowczych, których istotą jest naśladowanie
czynności ludzi, zwierząt, postaci z bajek, mechanizmów, zjawisk przyrody, takich
jak grzmot, wiatr, deszcz itd., to właśnie metoda zabawowo-naśladowcza.
2. Metoda zabawowo-klasyczna - realizacja zabaw i gier ruchowych oraz
minigier
W metodzie tej nauczyciel podaje treść zabawy, a dziecko wzbogaca ją według
własnej fantazji. Treść zabawy jest czynnikiem „sterującym" zabawą dziecka, a
prowadzący czuwa nad jej przebiegiem (może też bawić się z dziećmi). Zabawa
kończy się, gdy nauczyciel ją przerwie. Zasady bezpieczeństwa wymagają utrzymania
dyscypliny w zespole, eliminowania brawury i brutalności, przestrzegania reguł
zabawy i gier ruchowych (w zabawie jest fabuła, w grze ruchowej przepisy, które
regulują przebieg gry).
Rola gier i zabaw ruchowych w leczniczym usprawnianiu jest bardzo znacząca.
Umiejętność dobierania gier i zabaw ruchowych niejednokrotnie daje dzieciom mo-
menty radości w ich często nasyconym bólem życiu, tak odmiennym od życia zdro-
wych rówieśników.
Nauczyciel ruchów leczniczych musi być uwrażliwiony na ten problem. Powinien
wykorzystać swój autorytet do nagradzania dziecka pochwałą, nawet przy trochę tylko
poprawnym wykonywaniu ruchu, gdy większa prawidłowość ruchu przekracza
możliwości chorego dziecka. Pochwała mobilizuje, nagana zniechęca. Karcenie
chorego dziecka powinno być ostatecznością i nigdy nie powinno urażać godności
dziecka.
Osiągnięcie zamierzonego celu w zadaniach realizowanych metodą zabawowo--
naśladowczą i zabawowo-klasyczna zależy od umiejętnego ich prowadzenia i
zaplanowanej treści.
210
3. Metoda bezpośredniej celowości ruchu (zadaniowa) - realizacja
pólścisłych zadań ogólnorozwojowych, głównie gimnastycznych (dla dzieci)
Metoda ta, której twórcą był R. Strzyżewski, jest metodą przejściową między
ćwiczeniami przeprowadzanymi w sposób zabawowo-naśladowczy a zadaniami
wykonywanymi według pewnych prawideł. Jest to metoda bezpośredniej celowości
ruchu, która polega na przemyślanym zestawieniu dokładnie określonej (nawet w
sposób fantazyjny) pozycji wyjściowej z przebiegiem ruchu, który może być
wykonywany z przyborem lub bez przyboru. Zestaw zadań obejmuje ruchy proste,
zrozumiałe, łatwe, nie wymagające długich wyjaśnień. Są to ruchy nieskomplikowane
w swoim układzie i tak pomyślane, że nieomal same sugerują ćwiczącym przebieg
ruchu i efekt zadania. Często zadanie zawarte jest w treści krótkiego polecenia: złap,
rzuć, dogoń, skocz, przeskocz itd. Każde zadanie w swoim założeniu ma: część
praktyczną, związaną z wykonaniem określonej czynności, oraz część fizjologiczno-
higieniczną, ukierunkowaną na doskonalenie cech psy-chomotoryki.
Przykłady zadań charakterystycznych dla metody bezpośredniej celowości ruchu:
- w klęku podpartym „pokaż ręką sufit",
- w siadzie skrzyżnym „pokaż ścianę za sobą".
Współcześnie ta metoda nauczania, oprócz zabawowej, jest główną metodą
wychowania fizycznego dla dzieci w wieku przedszkolnym.
W leczniczym usprawnianiu ta metoda nauczania, szczególnie dzieci niepełno-
sprawnych, jest bardzo potrzebna. Dokładnie określa pozycję wyjściową, która w
określony sposób stabilizuje ciało ćwiczącego w trakcie wykonywania ruchu. W
korektywie dla zdrowych dzieci daje możliwość ćwiczeń wzmacniających mięśni
warunkujących prawidłową postawę dziecka przy stabilizacji ciała. Jednocześnie daje
możliwość wyżycia się. Umiejętne obmyślenie zadań ruchowych pozwala na
zaangażowanie w większym stopniu układu oddechowego. Może to być np. takie
zadanie: dzieciom w leżeniu na brzuchu wydaje się polecenie „dmuchaj na piórko, tak
żeby długo utrzymywało się na powierzchni wody" (ćwiczenie ukierunkowane na fazę
wydechu).
4. Metoda programowego usprawniania się - samodzielne realizowanie
programów usprawniania się
Metoda ta w założeniu podobna jest do metody programowego uczenia się.
Różnica między tymi metodami polega na tym, że inne są cele, jakie chce się tymi
metodami osiągnąć. Wzorcowym przykładem praktycznego zastosowania tej metody
jest „ścieżka zdrowia" - specjalnie wytyczona trasa, wyposażona w określony
zestaw urządzeń do ćwiczeń i tablice z instrukcjami.
Bezpośredni udział nauczyciela w realizacji metody programowego uczenia się i
metody programowego usprawniania się nie jest potrzebny. Inne przykłady tras:
ścieżka biegowa (usprawnia układ oddechowy i krwionośny), ścieżka sprawnościowa
(łączy elementy biegu z określonymi ćwiczeniami sprawnościowymi).
Metoda programowego usprawniania się może być stosowana dla osób nie-
pełnosprawnych (np. pokonywanie schodów o różnej wysokości). Trasa musi być
opracowana przez nauczyciela ruchów leczniczych dla poszczególnych rodzajów
ograniczonej sprawności fizycznej. Użytkowanie trasy przez ćwiczących musi być
zawsze kontrolowane przez nauczyciela. Nauczyciel w każdym momencie pokony-
211
wania przeszkód przez osobę niepełnosprawną musi być gotowy do udzielenia jej
pomocy w razie zagrożenia upadkiem.
Metody twórcze
1. Metoda ruchowej ekspresji twórczej (twórca R. Laban) - zadania ruchowe
wymagające inwencji twórczej
Zadania w tej metodzie polegają na inscenizacji poszczególnych tematów opo-
wieści ruchowej, inicjowanej przez nauczyciela. Ćwiczący według swojej inwencji
twórczej, pomysłowości, fantazji, nabytych doświadczeń ruchowych naśladują treści
zabawy. Metoda ta dopuszcza różne rodzaje ćwiczeń: muzyczno-ruchowe, sceny
mimiczne, zabawy itd. W czasie wykonywania ćwiczeń~^,twórczych" obowiązuje
pełny nadzór pedagogiczny - zachęta, asekuracja i pomoc. W metodzie tej nie obo-
wiązuje tok lekcyjny, a jedynie logiczne uporządkowanie zadań ruchowych - zasada
stopniowania wysiłku, wszechstronności ruchów, przemienności wysiłku i końcowego
rozluźnienia. W doborze ruchów uwzględnia się nastawienie psychiczne
ćwiczących i odpowiednio je moduluje w czasie lekcji. W usprawnianiu leczni-
czym metoda ta jest bardzo przydatna dla dzieci z różnymi ubytkami sprawności fi-
zycznej oraz psychicznej. Daje dzieciom możliwość wyeksponowania własnej
twórczej fantazji i przeżywania radości. Nauczyciel musi wnikliwie opracować po-
szczególne zadania i dobrze obserwować ich wykonywanie przez każdego z ćwi-
czących.
2. Metoda problemowa - zadania problemowe z różnych dziedzin kultury fi-
zycznej
Jest to metoda polegająca na rozwiązywaniu takich problemów, z którymi
uczniowie spotkali się po raz pierwszy. Jest to metoda o aspekcie przede wszystkim
wychowawczym.
Należy ją traktować jako jeden z możliwych sposobów przyzwyczajania
młodzieży do myślenia problemowego w sytuacjach związanych z wychowaniem
fizycznym, z ruchem (jak wygrać mecz, jak najlepiej zorganizować lekcje w zastępczej
sali gimnastycznej, np. na korytarzu itd.).
Modyfikacja tej metody dla celów usprawniania leczniczego jest trudna i wy-
maga szczególnej znajomości psychiki i stanu funkcjonalnego oraz rokowań zdro-
wotnych każdej z ćwiczących osób.
Podsumowanie omawianych metod
Z opisywanych metod wynika, że są one wskazówkami do realizacji zadań dy-
daktyczno-wychowawczych w trakcie lekcji wychowania fizycznego. Zmodyfikowana
ich treść może także być przydatna do prowadzenia lekcji ruchów leczniczych.
Przedstawiona wyżej systematyka metod nauczania jest współcześnie stosowana w
opracowaniach dotyczących pedagogiki wychowania fizycznego i kultury fizycznej
dzieci i młodzieży (Stanisław Strzyżewski „Proces kształcenia i wychowanie w kulturze
fizycznej". WSiP. Warszawa 1996).
212
W bogatej teorii kształcenia w wychowaniu fizycznym można spotkać inne
określenia metod nauczania, np. określenie - forma zabawowa itp. Jest to także me-
todyczna forma prowadzenia zajęć lekcji ruchowych. Najnowsze opracowania teo-
retyczne z dziedziny nauk teorii wychowania fizycznego i kultury fizycznej okre-
ślenie „formy nauczania" ograniczają do form organizacyjnych. Jednak nawet w
najnowszym piśmiennictwie dotyczącym praktycznego nauczania ćwiczeń fi-
zycznych spotyka się np. określenie „forma prowadzenia zajęć ścisła" - w kontekście
metody nauczania. Dlatego nazewnictwo i systematykę ćwiczeń należy rozpatrywać
w kontekście szerszej treści, z jaką związane jest dane określenie.
Dodatkowe uwagi dotyczące metod nauczania
W nowoczesnym ujęciu nauczania i kształcenia w wychowaniu fizycznym (i
nie tylko) istnieje podporządkowanie metod zadaniom. Stosując różne metody do
realizacji poszczególnych zatlań, zawsze trzeba mieć na uwadze to, czy dobór za-
itań dla danej grupy w danych warunkach daje szansę na osiągnięcie dobrego wy-
niku, np. u dzieci przedszkolnych najczęściej trudno jest zróżnicować metody
nauczania jako realizacje zadań - zadania rozwiązuje się metodą naśladowczo-za-
bawową. Niektórzy autorzy, np. Wacław Gniewkowski (teoretyk i praktyk wycho-
wania fizycznego, szczególnie dzieci), uważają, że wiele korzystniej dla kształcenia
sprawności ruchowej przedszkolaków jest, oprócz stosowania innych metod z ro-
dzaju „zabawowych", wybiórcze i umiejętne stosowanie ścisłej metody nauczania,
ponieważ, cytuję: „metoda ścisła jest niezbędna w praktyce wychowania fizycznego,
w szkole i przedszkolu. Metoda ta chroni od niedbalstwa ruchowego, uczy
dokładności ruchu, jego estetyki i prawidłowości".
W leczeniu kinezyterapeutycznym jest metodą podstawową, np. w ćwiczeniach z
dziećmi (nie tylko indywidualnych, ale i zbiorowych), gdy zadaniem jest wyćwiczenie
pełnej funkcji mięśnia czworogłowego uda, z wykorzystaniem całego fizjologicznego
zakresu ruchu w stawie kolanowym z pełną funkcją wyprostną (do zaryglowania
kolana) - łączy się metodę ścisłą z naśladowczo-zabawową. Polecenie może być
np. następujące: „Wyprostować kolanko, jeszcze bardziej, tak żeby noga była prosta
jak kij od szczotki. I tak trzymać, prościutkie, licząc 1-2-3-4-5-6, odpocząć. Bardzo
dobrze (lub poprawić błąd). Spróbujmy jeszcze raz. Tylko pamiętajcie, że noga to
prosty kij". Prowadzący wymaga ścisłej interpretacji ćwiczenia - dyktuje czas
skurczu i tempo przy powtórzeniu ruchu.
W nowoczesnym ujęciu pedagogiki w wychowaniu fizycznym ważne są metody
problemowe - sprzyjają samodzielności myślenia i działania teraz i później, w
życiu dorosłym. Ćwiczenia fizyczne uprawia się z potrzeb emocjonalnych, dla
przyjemności (szczególnie te na świeżym powietrzu), oraz z rozsądku - dla zdrowia
- czy też z troski o własne dzieci, któiym chce się wpoić zamiłowanie do ruchu,
służąc własnym przykładem.
Inne ujęcie nu>tod nauczaniu
Metoda małych obwodów - stosowana przez poznańskich naukowców. Jest ona
oparta na podobnych zasadach. Po/wala na omijanie niektórych ćwiczeń, gdy
213
sprawność na to pozwala, a przećwiczenie od razu trudniejszych ruchów. Wśród tej
mnogości kryteriów podziału metod nauczania wspólnym dla wszystkich jest kryterium
psychologiczne, oparte na działaniu zmysłów i wewnętrznych odczuciach za-
dowolenia i motywacji do ćwiczeń. Wyróżnia się następujące mechanizmy:
1. Mechanizm sensoryczny (bodźce wzrokowe, dotykowe, słuchowe - metody
nauczania, odtwórcze, ścisłe),
2. Mechanizm emocjonalno-motywacyjny (metody proaktywne, bardzo lubiane
przez ćwiczących, gdzie nie narzuca się jednego wzoru wykonania zadania).
3. Mechanizm poznawczy - współcześnie bardzo propagowany, chociaż w za-
jęciach wychowania fizycznego nie może być jedynym branym pod uwagę (cieka-
wość, chęć sprawdzenia się w nowym zadaniu, własna potrzeba udziału w kulturze
fizycznej).
Prowadząc ćwiczenia fizyczne różnymi metodami, nauczyciel powinien stale
pamiętać o wszechstronnym wpływie ćwiczeń na organizm w aspekcie anatomicz-
nym, fizjologicznym i psychicznym. Przy ćwiczeniach należy zawsze w sposób
przemyślany zapewnić bezpieczeństwo ćwiczącym i pamiętać o tym, że wypadki
mogą nastąpić z pozornie błahych powodów.
Formy organizacyjne w procesie nauczania
ćwiczeń fizycznych
Formami organizacyjnymi nauczania wychowania fizycznego są: lekcja szkolna,
wycieczka, zajęcia śródlekcyjne, imprezy rekreacyjne itd. Formami organizacyjnymi
o mniejszym zakresie są:
• formy podziału uczniów,
• formy porządkowe,
• formy prowadzenia zajęć.
Formy podziału uczniów
Nauczyciel, mający pod opieką większą grupę ćwiczących, stosuje różne formy
podziału uczniów, co pozwala na lepsze przeprowadzenie lekcji. Są to: zastępy stałe o
różnej liczebności, zależnie od liczby dzieci w klasie (np. gimnastyka przyrządowa, a
także we wszystkich innych dyscyplinach sportowych), zastępy sprawnościowe i
zastępy sprawnościowo-zmienne.
Ważną funkcję w zastępach pełnią zastępowi, którzy powinni umieć utrzymać
porządek i stawiać wymagania. Często potrafią oni demonstrować i korygować za-
dania ruchowe.
Dodatkowe podziały to drużyny, grupy, pary.
214
Formy porządkowe
Jest to ustawienie podstawowe: szereg, dwuszereg, rząd itp. Ustawienie ćwi-
czebne: luźno, gromadka, półkole, kolumna ćwiczebna. Odliczanie, zwroty w miejscu,
w ruchu itp.
Formy prowadzenia zajęć
Formy prowadzenia zajęć dotyczą strony organizacyjnej przebiegu ćwiczeń i
są ściśle związane z metodami realizacji zadań.
Wyróżnia się następujące formy prowadzenia zajęć:
Forma f r o n t a l n a : polega na tym, że wszyscy uczniowie w tym samym
czasie ćwiczą (wykonują zadania), a nauczyciel pokazuje i nadzoruje wykonywanie
ćwiczeń.
Fo r m a z a j ę ć w z e s p o ł a c h: polega na tym, że ćwiczący w każdym z ze-
społów wykonują zadania, pojedynczo lub w parach, po czym wstępują z powrotem
do zespołu.
Forma z aj ęć w z e s p oł a c h z d o d a t k o w ym i z a d a n i a m i : polega na
tym, że ćwiczący oprócz ćwiczeń jednakowych dla wszystkich dodatkowo wykonują
swoje zadania indywidualne (ćwiczenia powinny być proste, bezpieczne i
atrakcyjne).
Form a s t a c yj n a : polega na tym, że uczniowie ćwiczą jeden po drugim na
wielu stacjach, które składają się na obwód stacyjny. Na poszczególnych stacjach
przeprowadza się określone ćwiczenia kształcące nawyki i umiejętności ruchowe
lub doskonalące określone cechy motoryczne.
Przykłady obwodów stacyjnych
1. Obwodów stacyjnych jest tyle co zastępów i każdy zastęp ćwiczy na jednym z
nich.
2. Wszystkie stacje włączone są do jednego obwodu, na którym ćwiczą wszyscy
uczestnicy lekcji.
Forma o b w o d u ć w i c z e b n e g o : jest podobna do formy stacyjnej. Różnica
polega nie tylko na dostosowaniu tych form do odmiennego rodzaju zadań, lecz
również na tym, że w formie obwodu ćwiczebnego nauczyciel rozstawia uczniów
Ryć. 80. Przebieg zajęć stacyjnych
na trzech obwodach.
\ Obwód l - v
\ / _ / Obwód II \
215
 Początek dla
|________ _________ _ J Ryć. 81. Przebieg zajęć stacyjnych na jednym ob- \ve - w szpitalach, sanatoriach, przychodniach usprawniania leczniczego) w okre-
zespołu l wodzie. ślonym czasie realizuje wytyczone zadania. Środkiem podstawowym lekcji wycho-
wania fizycznego jest ruch.
w małych grupkach na wszystkich Lekcja wychowania fizycznego, jako podstawowa zorganizowana forma zajęć,
stanowiskach, określa liczbę powtórzeń i oparta jest na toku lekcyjnym. Tok lekcyjny jest to ogólny schemat, który orienta-
sygnalizuje równoczesną zmianę cyjnie wskazuje, jak należy dobierać materiał ćwiczebny dla poszczególnych lekcji
ćwiczących na stacjach. Wykonanie zadań wychowania fizycznego.
na wszystkich stacjach kończy ćwiczenia Istnieją różne typy lekcji. Każda z tych lekcji dzieli się na trzy części:
na obwodzie ćwiczebnym. l część - wstępna, II część - główna, I I I część - końcowa.
Forma i n d yw i d u a l n a : polega Założenia ogólne wszystkich trzech części lekcji w każdym typie lekcji wycho-
na tym, że każdy ćwiczący wykonuje zada- wania fizycznego są jednakowe. Jedynie zawartość poszczególnych rodzajów ćwiczeń
nia oddzielnie, „po swojemu". Jest to forma w każdym typie lekcji może być różna i dlatego istnieją różne toki lekcyjne: lekcji
charakterystyczna dla zajęć w uspraw- gimnastyki, lekcji gier i zabaw ruchowych, lekcji gier sportowych, lekcji ćwiczeń
nianiu leczniczym. ogólnokondycyjnych itd.
F o r m a „ s t r u m i e n i o w a " (tor przeszkód): polega na przemieszczaniu się Tok l e k c y j n y ułatwia logiczne zaplanowanie lekcji. Tok lekcyjny jest podstawą
ćwiczących, np. na torze przeszkód w określonym kierunku, jak strumień. Dobór i do opracowania osnów lekcyjnych i konspektów lekcji wychowania fizycznego.
kolejność przeszkód mogą być stałe lub zmieniać się. Pokonanie przeszkód po- O s n o w ę l e k c y j n ą opracowuje się na podstawie toku lekcyjnego na dłuższy
winno być bezpieczne i możliwe dla wszystkich ćwiczących. Przed rozpoczęciem czas - na kilka czy kilkanaście lekcji.
pokonywania toru przeszkód należy zapoznać ćwiczących z przeszkodami i z obo- K o n s p e k t l e k c y j n y opracowuje się na podstawie toku lekcyjnego i doty-
wiązującymi zasadami bezpieczeństwa. Tory przeszkód mogą być naturalne - w
c/.y jednej, konkretnej lekcji.
warunkach terenowych, mogą znajdować się na sali gimnastycznej lub też mogą
być to tory przeszkód kombinowane - częściowo sztuczne, częściowo naturalne.
Przy prowadzeniu lekcji ruchów leczniczych formy organizacyjne muszą być Omówienie szczegółowe loku lekcyjnego jako podstawy logicznego prze-
dostosowane do warunków sali, na której odbywają się ćwiczenia. Często nie jest to prowadzenia lekcji wychowania fizycznego
typowa sala gimnastyczna. Muszą być na niej zawsze materace do ćwiczeń, kocyki i
odpowiednie przybory (piłki lekarskie, hantle, laski gimnastyczne i inne). Zespół / część — wstępna
ćwiczących, których sprawność często pozwala jedynie na ćwiczenie w pozycji
leżącej, jest zorganizowany do ćwiczeń w taki sposób, na jaki pozwalają warunki. Celem jej jest:
Zawsze trzeba ćwiczącym zapewnić swobodę ćwiczeń i bezpieczeństwo w czasie a) wprowadzenie ćwiczeń w planowane prace szkoleniowe,
ich wykonywania. b) ogólny rozwój fizyczny i wzmocnienie oiynni/mti,
c) przygotowania organizmu do zadań części głównej lekcji:
- zadania ogólnego rozwijania i wzmacniania organi/.mu,
- zadania specjalne, wynikające z konkretnych treści części głównej (np.
zaplanowane fragmenty gry w siatkówkę w części głównej wymagające specjalnych
Metodyka lekcji wychowania fizycznego ćwiczeń technicznych przygotowanych \v części wstępnej),
jako organizacyjno-metodyczna forma - kształtowanie prawidłowej postawy przez samokorckcję postawy stojącej.
Zadania:
lekcji ruchu leczniczego - /.organizowanie grupy.
- nawiązanie kontaktu z gtupą.
Lekcja jest procesem pedagogicznym, poprzez który nauczający - nauczyciel ruchu - - podanie celu lekcji.
przy aktywnej postawie nauczanych (dzieci, młodzież, dorośli - w szkołach, ogniskach ~ skupienie uwagi ćwiczących,
sportowych, sekcjach sportowych, osoby leczące swoje nicdoboiy mcho- - wytworzenie niezbędnego stanu emocjonalnego,
- przygotowanie organizmów ćwic/.acych do zadań oczekujących w c/.ęści
216 głównej,
- ogólne wzmocnienie organizmu i układu oddcchowo-krążeniowego,
- kształtowanie prawidłowej postawy.
- kształtowanie cech motorycznych odpowiednio do wieku i indywidualnych
potrzeb.

217
 Środki: - wyciszenie emocji ćwiczących,
- musztra, - podsumowanie wyników lekcji,
- ćwiczenia z grupy ćwiczeń porządkowych, kształtujących z zastosowaniem - przygotowanie do dalszej pracy i odpoczynku.
różnych metod prowadzenia - głównie ścisłej lub zabawowej, Środki:
- marsz, bieg, skoki w miejscu, Ćwiczenia z grupy ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących:
- ćwiczenia na szybkość reakcji, - oddechowe,
- ćwiczenia kształtujące we wszystkich trzech płaszczyznach, - rozluźniające,
- ćwiczenia z przyborami i przy drabinkach lub ławeczkach. Czas trwania podczas - utrwalające nawyki prawidłowej postawy,
lekcji 45-minutowej: 12-15 minut. W zajęciach ruchu leczniczego czas trwania - przećwiczenie mięśni, których siła zapewnia prawidłowość funkcjonowania
lekcji może być dłuższy. stopy,
- gry i zabawy relaksacyjne, śpiew.
Czas trwania w 45-minutowej lekcji: 8-10 minut.
// część - glówna Krzywa natężenia wysiłku. Krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji wycho-
Celem jest kształtowanie koniecznych życiowo nawyków i umiejętności, do- wania fizycznego jest podstawowym wymaganiem metodycznym dotyczącym fi-
skonalenie cech fizycznych, moralnych i innych. Zadania podstawowe: zjologicznego obciążenia wysiłkiem fizycznym ćwiczących w czasie lekcji ruchu.
- opanowanie podstawowych nawyków życiowych i nawyków specjalnych, Jest to wykres przedstawionych na osi rzędnych - kalorie i osi odciętych - czas.
uwarunkowanych określoną dyscypliną sportową czy planem leczenia uspraw- Wykres ma kształt paraboli.
niającego,
- nauczenie prawidłowego stosowania przyswojonych umiejętności, nawyków w
zmieniających się warunkach,
- trening układu krążenia i oddychania równocześnie z wykonywaniem takich
zadań, jak: rozwój równowagi, doskonalenie koordynacji ruchowej, siły, szybkości,
zwinności, wytrzymałości, wyrobienie samodzielności, aktywności, śmiałości, zde-
cydowania, roztropności, poczucia zespołowości przy właściwych nastrojach emo-
cjonalnych,
- kształtowanie prawidłowej postawy przez korekcję postaw wyjściowych i
wzmocnienie tych mięśni, od których zależy dobra postawa człowieka.
Środki:
Ćwiczenia, głównie z grupy ćwiczeń stosowanych, ale również i pozostałych
grup materiału ćwiczebnego; ćwiczenia z elementami korekcji postawy. Poza tym: -t—-A
_*____J i
l *p—
•f——r l . t—r±
.a o -3£—Jsco
c __. _._. O) _.____ to,_CT <g
N
f J «-: ft. _* > -u\ < •> C.
marsz równym krokiem, biegi, skoki, rzuty, wspięcia, czołgania, ćwiczenia (rozluź-
niające) równoważne, ćwiczenia rozwijające szybkość i dokładność reakcji, spe-
cjalne ćwiczenia oddechowe, na przyrządach, z przyborami, kombinacje trudniejsze
wysiłkowo i technicznie ćwiczeń wolnych kształtujących, układy torów przeszkód i Kalorie
zabawowo-sportowe formy ćwiczeń, w odpowiedniej modyfikacji i kompozycji 2 4 6 8 10 12 U 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 minuty
ćwiczeń ze wszystkich grup materiału ćwiczebnego, ale przede wszystkim z grupy
ćwiczeń stosowanych.
Ryć. 82. Orientacyjna krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji gimnastyki.
Wszystkie powyższe ćwiczenia pod względem natężenia wysiłku powinny od-
powiadać wymogom zaplanowanego w danej lekcji ogólnego natężenia ćwiczeń
(zgodnie z krzywą natężenia wysiłku w czasie lekcji). Podczas prowadzenia lekcji wychowania fizycznego należy regulować poziom
Czas trwania: zależy od czasu części wstępnej, ale średnio około 25 minut w natężenia ćwiczeń zgodnie z krzywą fizjologicznego obciążenia. Praktycznie dla
lekcji 45-minutowej. charakterystyki wysiłku można posługiwać się obserwacją tętna. Krzywa tętna tylko w
przybliżeniu odzwierciedla wielkość wykonanej pracy. (Ćwiczenia o stałym napięciu
mięśniowym utrzymują szybkie tętno, a ćwiczenia odcinków obwodowych ciała -
/// część - końcowa wolniejsze, stany emocjonalne mają niebagatelny wpływ na przyspieszenie tętna).
Celem jest zakończenie pracy ćwiczących. Zadania podstawowe: Teoretycznie ilość wydatkowanej energii przy różnych rodzajach wysiłku fi-
- stopniowe zmniejszenie natężenia pracy organizmu, zycznego została ustalona w sposób naukowy i podana jest w odnośnej literaturze
fachowej. Skuteczne realizowanie danej lekcji wychowania fizycznego zależy
218
219
 -t-eor
CZĘŚĆ końcowa zajęć

Zajęcia z chorym z niewydolnością krążenia drugiego stopnia przy objawach częstoskurczu

Odmiana zajęć z gimn. leczniczej z umiarkowanym (obciążeniem w różnych schorzeniach

3
— — ~ — Odmiana zajęć z chorym cierpiącym na otyłość pokarmową przy zadowalającym stanie ukł.
krążenia
Linia zerowa - tętno przed zajęciami

Na skali po str. lewej przyspieszenie (t) lub zwolnienie (-) tętna Ryć.

83. Krzywa tętna (wg Dobrowolskiego).

w znacznej mierze od umiejętnego stopniowania wysiłku zawartego w ćwicze-

niach. Dla dobrego stopniowania wysiłku nie wystarcza znajomość ogólnych zasad
dotyczących charakteru ćwiczeń i ich wpływu na organizm, należy także wiedzieć i
przewidzieć, jak może zareagować każdy z ćwiczących na natężenie wysiłku za-
programowanych ćwiczeń.
Trudność stopniowania wysiłku wynika z tego, że przy prowadzeniu lekcji
wpływ każdego kolejnego ćwiczenia zależy od stopnia zmęczenia organizmu do-
tychczas wykonanymi ćwiczeniami. Dlatego należy określić wstępnie najbardziej
celowe następstwo ćwiczeń, a nawet może zaistnieć potrzeba zmiany ćwiczeń już w
trakcie prowadzenia zajęć.

220
 Kolejność ćwiczeń powinna zapewnić prawidłowe stopniowanie wysiłku. Pro-
wadząc konkretną lekcje, nauczyciel powinien mieć na uwadze normy stanu fizjo-
logicznego ruchów człowieka ustalone dla różnych kategorii ćwiczących w zależności
od wieku, płci, przygotowania fizycznego, a w lekcji ruchu leczniczego - stan ogólny i
plan leczenia.
{'odstawowymi sposobami stopniowania wysiłku w procesie zajęć gimnastyki
są:

1) zmiana stopnia napięcia mięśni podczas wykonywania ruchu,

2) zmiana liczby powtórzeń ruchów,
3) zmiana tempa ruchów lub długości przerw między wykonywaniem poszcze-
gólnych ruchów,
4) zmiana kolejności ćwiczeń w lekcji.
Z m i a n a s t o p n i a n a p i ę c i a m i ę ś n i p o d c z a s ć w i c z e ń . Stopień in-
tensywności skurczu mięśni można regulować zmianą pozycji wyjściowej, kierunku
ruchu, amplitudą ruchu, równoczesności lub kolejności i szybkości ruchu po-
szczególnych odcinków ciała, wykorzystanie dodatkowego obciążenia albo masy ciała,
włączenie aktywnego oporu ćwiczącego, zwiększenie liczby pokonywanych pr/.cszkód.
Biorąc pod uwagę powyższe wskazania, należy uwzględnić dopuszczalną na
danym stopniu nauczania trudność, żeby nie stosować od razu /byt trudnych technicznie
i wysiłkowo ruchów. W lekcji ruchów leczniczych, podczas której ćwiczenia
zespołowe należy pogodzić z indywidualnym traktowaniem poszczególnych
ćwiczących, obserwacja wpływu odbywających się ćwiczeń wymaga od prowadzącego
wnikliwości, umiejętności obserwacji i wiedzy specjalistycznej.
Z m i a n a l i c z b y p o w t ó r z e ń . Liczba powtórzeń jest zależna od rodzaju
ćwiczenia, ale zawsze powinna być taka, by nie przeciążyć ćwiczących grup mię-
śniowych, ale jednocześnie obciążyć je dostatecznym wysiłkiem. Należy w kolejnych
lekcjach nieznacznie podwyższać wysiłek mięśniowy.
Z m i a n a t e m p a r u c h u pozwala wpływać na intensywność napięcia mięśni,
gdyż od tempa w dużej mierze zależy charakter pracy mięśni. Wykorzystując /mianę
tempa do podwyższania lub obniżania napięcia mięśni, należy jednocześnie
dopilnować dokładności wykonywanych ruchów.
R egulacj a długości przerw pomiędzy różn ymi rodzajami
ć w i c z e ń ma duży wpływ na kształtowanie krzywej natężenia wysiłku. Przerwy
muszą być zaplanowane zgodnie z uzasadnieniami metodycznymi. Przerwy, które
wynikają z niedociągnięć organizacyjnych, są niedopuszczalne, zaburzają bowiem
zaplanowany stopień natężenia wysiłku podczas danej lekcji ruchu. Praktycznie c/as
odpoczynku między ćwiczeniami poświęca się na objaśnienie i pokaz następnych
ruchów. Jedynie w wyjątkowym przypadku z lekcji ruchu dla osób zdrowych wyłącza
się kogoś z aktualnie prowadzonych ćwiczeń. Natomiast w lekcji ruchu leczniczego
bardzo często, na różnych etapach lekcji, określonym pacjentom wyznacza się albo
„zastępcze", lżejsze ruchy, albo całkowity wypoczynek ze specjalnymi zadaniami, np.
ćwiczenia ramion, gdy pacjent nie jest w stanic wykonać ćwiczenia nóg.
Od określimej k o l e j n o ś c i w y K o n a n i a ć w i c ż e n i a zależy wytworzenie
określonego stanu funkcjonalnego organizsnu. Jeżeli dla osób niewytrenowanych
prowadzi się k i l k a kolejno następujących po sobie ćwiczeń połączonych z inten-
sywnym natężeniem, np. szybki bieg i czołganie, to można doprowadzić do nad-

221
miernego /meczenia organizmu i zaburzenia koordynacji przy ruchach precyzyj- Tabela 4
nych, takich jak np. rzut do celu. Dla osób wytrenowanych ćwiczenia kolejno po Ilość wydatkowanej energii w dużych kaloriach przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego (wg Hendel-
sobie następujące, o dużym natężeniu, będą celowe, gdyż mają nauczyć ćwiczących mana, Krestownikowa, Krawczyńskiego, Serebrianikowa i in.)
precyzyjnych ruchów w warunkach nie sprzyjających. Rodzaje ćwiczeń Zapotrzebowanie na tlen Wydatkowana energia
Ogólne wskazówki metodyczne dotyczące doboru ćwiczeń podczas lekcji. (w litrach na minutę) przeliczona na 60 kg masy
Trudno jest ustalić jednakowe następstwa ćwiczeń, niezmienne dla wszystkich ro- ciała na minutę (kilokalorie)
dzajów lekcji ruchu i wszystkich sytuacji wysiłkowych i emocjonalnych. Biorąc za
Pozycja leżąca 0,25 1,09
podstawę umiejętność dawkowania bodźców ruchowych, metodyka wychowania fi-
zycznego podaje orientacyjną kolejność uszeregowania ćwiczeń podczas lekcji wy- Pozycja siedząca 0,28 1,37
chowania fizycznego. Bodźce ruchowe są to ruchy, które stanowią treść ćwiczeń. W Pozycja stojąca 0,32 1,58
celu wykonania każdego ćwiczenia potrzebne jest wydatkowanie przez organizm
pewnej ilości energii, przy jednoczesnym odpowiednim zaspokojeniu zapo- Wolne ćwiczenia gimnastyczne 0,8-2,8 4,14-14,28
trzebowania organizmu na tlen w czasie wykonywania pracy. Musi być równowaga Pełzanie 1,2-4,0 6,0-20,0
między zapotrzebowaniem na tlen a ilością tlenu dostarczonego do tkanek.
Stanie na rękach z oparciem stóp 2,0 10,0
Ćwiczenia o umiarkowanym i średnim wysiłku na ogół odbywają się przy
pełnym pokryciu zapotrzebowania na tlen. Dlatego wykonywane są bez specjalnych Podpór leżąc przodem 0,58 2,90
objawów zmęczenia. Ćwiczenia o dużym wysiłku wywołują zmęczenie organizmu, Zwis na kółkach 1,10 5,52
gdyż tkanki ciała potrzebują więcej tlenu niż na bieżąco organizm może go
dostarczyć. Im większe jest wydatkowanie energii, tym większe zapotrzebowanie na Ćwiczenia na poręczach 1,28 6,40
tlen. Ćwiczenia na drążku 1,26 6,30
Wytrenowany organizm może bez oznak zmęczenia wykonywać intensywniejszą
pracę. Podskoki 1,60 8,0
Wydatkowana energia obliczana jest pośrednio za pomocą pomiaru zapotrze- Pokonywanie przeszkód (tor przeszkód, skoki 2,70-3,80 13,5-19,1
bowania na tlen w jednostce czasu (tabela 4). Na potrzeby organizmu w czasie spo- mieszane)
czynku zapotrzebowanie na tlen wynosi około '/4 litra na minutę, podczas wykony- Przenoszenie na plecach ciężaru 65 kg 1,10 6,52
wania ćwiczeń o małej intensywności - około '/2 litra na minutę, o średniej - około l
litra na minutę. Ćwiczenia o dużej intensywności są to ćwiczenia, podczas wyko- Chód z szybkością 4,2 km/h 0,63 3,14
nywania których zapotrzebowanie na tlen wynosi ponad l litr na minutę. Chód z szybkością 6 km/h 0,90 4,48
Wskazówki do oceny samopoczucia ćwiczących:
Chód z szybkością 8 km/h 2,0 10,0
norma tętna - około 75 uderzeń,
norma ciśnienia - zależnie od wieku, niewiele przekracza 120/80 mm Hg, Bieg z szybkością 8 km/h 1,63 8,13
liczba oddechów - dorośli 16-18, dzieci - około 24. Bieg z szybkością 12 km/h 2,16 10,78
Pomiar pojemności płuc wykonuje się spirometrem.
Ilość wydychanego powietrza różna, w zależności od wieku i płci: 3500 ml Bieg z szybkością 200 m/min 2,01 10,05
-kobiety, 4500 ml - mężczyźni, u osoby wytrenowanej więcej. Bieg z szybkością 325 m/min 7,50 37,50

Uwagi metodyczne dotyczące następstwa ćwiczeń i orientacyjna kolejność
wykonywania ćwiczeń w trakcie lekcji wychowania fizycznego:
- po ćwiczeniach statycznych stosować ćwiczenia dynamiczne,
- nie wprowadzać ćwiczeń statycznych na początku lekcji,
- na początku lekcji nie stosować ćwiczeń intensywnych, ale o umiarkowanym
i średnim natężeniu,
- nie stosować kolejno po sobie ćwiczeń o dużym i bardzo dużym natężeniu
(inaczej w treningu wyczynowym sportowym),
- po ćwiczeniach hamujących oddychanie ćwiczenia normujące oddychanie,
- ćwiczenia szybkościowe i intensywne wytrzymałościowe na ogół powinny
trwać krótko, ewentualnie można je powtórzyć kilka razy w czasie lekcji (w sporcie
- zależnie od wytrenowania),
222
Bieg na 100 m 9,0 45,0
- ćwiczenia kształtujące zdolności motoryczne przeplatać ćwiczeniami szyb-
kościowymi, wytrzymałościowymi lub siłowymi,
- ćwiczenia nie powinny być wyłącznie pracą jednostronną i asymetryczną,
- ćwiczenia nie powinny angażować wyłącznie wybranych grup mięśniowych, lecz
powinny być wszechstronne, z wyjątkiem treningu specjalistycznego,
- zmieniać pozycje wyjściowe do ćwiczeń, ale w miarę możliwości w sposób jak
najbardziej logiczny i nie zaburzający czasu lekcji - tzn. w ten sposób, żeby zmiana
pozycji wyjściowej nie była niepotrzebnie wykonywana zbyt często ani też zbyt
rzadko, gdyż przeciwstawia się to zasadzie wszechstronności ruchów,
223
 - w lekcjach, szczególnie z dziećmi, początkującymi i osobami starszymi, należy
zapewnić taką kolejność ćwiczeń, żeby natężenie wysiłku wzrastało stopniowo, a
momenty stosunkowo dużego jego natężenia nie trwały zbyt długo i były
przeplatane fazami o mniejszym natężeniu,
- w lekcjach treningowych, w których biorą udział osoby dobrze przygotowane
fizycznie, należy stosować wysiłki szybciej narastające, o dłuższym czasie trwania;
okres trwania obniżonego natężenia wysiłku może być krótszy,
- po ćwiczeniach trudnych wysiłkowe i technicznie stosować ćwiczenia łatwe,
- żeby nie wywoływać zmęczenia miejscowego, należy często stosować ćwi-
czenia rozluźniające oraz ćwiczenia przeciwstawnych grup mięśniowych,
- ćwiczenia wymagające precyzji ruchów (rzuty do celu, ćwiczenia równowagi
itp.) nie powinny być stosowane po ćwiczeniach o dużym natężeniu, chyba że
stopień wytrenowania i sprawność fizyczna ćwiczącego jest duża (trening specjali-
styczny),
- stosować dydaktyczne prawa nauczania: od ćwiczenia łatwiejszego do trud-
niejszego, od znanego do nieznanego, od ruchów prostych do ruchów złożonych,
- stosować ćwiczenia ze wszystkich czterech głównych grup materiału ćwi-
czebnego,
- kontrolować poprawność wykonywanych ćwiczeń zarówno w zakresie normy
anatomicznej ruchu, jak i właściwego rytmu ruchu,
- w lekcji ruchu tak dobierać ćwiczenia, aby w odpowiedni sposób wzrastała
krzywa fizjologicznego natężenia wysiłku oraz krzywa emocjonalna.
Wszystkie powyższe uwagi w sposób niezmienny dotyczą zajęć wychowania
fizycznego z osobami zdrowymi. W lekcji ruchu leczniczego zdarza się, że uwagi te
należy przystosować do potrzeb usprawniania osób, które z powodu choroby mają
mniejsze możliwości podejmowania wysiłków fizycznych niż osoby zdrowe, np. w
wadach postawy - pozycje niskie, ruchy symetryczne antygrawitacyjne, ćwiczenia
elongacyjne i wzmacniające mięśnie brzucha i grzbietu; w bólach krzyża
- ćwiczenia w pozycjach przeciwbólowych odciążających kręgosłup, leżenie tyłem z
ugiętymi nogami i w początkowym okresie wzmocnienie mięśni brzucha, bez
wzmocnienia mięśni grzbietu; w zmianach zwyrodnieniowych stawów biodrowych
- ćwiczenia w pozycjach odciążających biodro i w odciążeniu, wzmacniające mięśnie
pośladkowe, zwiększające obszerność ruchów w stawie biodrowym; w przypadku
porażeń w paraplegii - ćwiczenia tylko w po/ycjach niskich, wzmacniających
pas barkowy i ręce oraz pozostałe mięśnie tułowia: wykorzystywać należy
metody treningu siły, głównego zasobu ćwiczeń fizycznych, wybierając ćwiczenia ze
wszystkich grup ćwiczebnych, co gwarantuje urozmaicenie ćwiczeń.
Sposób doboru ćwiczeń, ich następstwa oraz zasady lekcji ruchu leczniczego,
jeśli nie ma specjalnych uwarunkowań leczniczych, są podobne do lekcji wychowania
fizycznego, ale należy:
- nie zezwalać na to, by zawsze ci sami ćwiczący byli w czołówce lub by ten
sam zespół wygrywał (szczególnie jeżeli chodzi o dzieci), stwarzając takie sytuacje,
żeby szansę wygrania miały i inne dzieci,
- dopilnować pełnego rozluźnienia mięśni,
- dostosować sprzęt pomocniczy używany do ćwiczeń (hantle, piłki lekarskie)
do siłowych i koordynacyjnych możliwości ćwiczących; sprzęt ten powinien przede
wszystkim być używany w części głównej lekcji,
224
- ze względu na właściwości psychiczne dzieci i młodzieży 20-50% ćwiczeń należy
przeprowadzić metodą zabawową i sportową,
- zachować właściwe proporcje pomiędzy ćwiczeniami siłowymi a gibkościo-wymi.
Główne elementy wychowawcze w lekcji:
a) prowadzący powinien służyć osobistym przykładem i mieć umiejętności fachowe
i pedagogiczne, życzliwość, a jednocześnie stanowczość,
b) atmosfera ćwiczeń powinna być pogodna przy zdyscyplinowaniu ćwiczących,
c) udzielane pochwały powinny dopingować do lepszego wykonywania ćwiczeń, a
nagany powinny być stosowane z wielkim wyczuciem.
Nauczanie jako proces dydaktyczny w
wychowaniu fizycznym oraz w
rehabilitacji ruchowej
Nabywanie nowych umiejętności ruchowych może odbywać się w sposób nieza-
mierzony w życiu codziennym lub na drodze „prób i błędów" albo też pod kierunkiem
nauczyciela. Najogólniej o kształceniu fizycznym można powiedzieć, że jest to
pomnażanie i udoskonalanie zasobu umiejętności ruchowych, które ułatwiają
wszechstronne władanie ciałem lub zwiększają zdolności tnotoryc/ne c/łowicka, takie
jak up. siła, szybkość, wytrzymałość. Sprawność fizyczną ogólną nabywa się w czasie
lekcji wychowania fizycznego, sprawność sportową - w czasie specjalistycznego
treningu. W usprawnianiu Iccznic/.ym odzyskuje się utraconą w wyniku choroby
sprawność fizyczną pozwalającą jak najpełniej funkcjonować w życiu codziennym.
Specjalistyczna wiedza niezbędna w rehabilitacji medycznej jest burd/.o obszerna.
Obejmuje zagadnienia nauczania czynności ruchowej osób w różnym wieku,
dotkniętych różnymi patologiami o różnym stopniu nasilenia, oraz obejmuje wiedzę z
zakresu kinezyterapii z całą jej podbudową medyczną, pedagogiczną oraz wiedzę z
zakresu nauk związanych z wychowaniem fizycznym. Lekcja jako proces dydaktyczny
w wychowaniu fizycznym oraz w rehabilitacji ruchowej opiera się na nauczaniu ruchu.
W kierowanym procesie nauczania ruchu zawsze uczestniczą nauczyciele i uczeń albo
trener i zawodnik, albo wreszcie - kinezyterapeuta i pacjent.
Podstawową formą realizacji nauczania jest lekcja. Lekcja jest jednostką dy-
daktyczną procesu pedagogicznego, poprzez który nauczyciel przy aktywnym
współuczestnictwie uczniów w określonym czasie realizuje zaplanowane zadania.
Lekcja nauczania ćwiczeń fizycznych może mieć różne założenia, w zależności od
tego, jacy są uczniowie i jakie są cele nauczania.
Podstawową jednostką dydaktyczną w nauczaniu ćwiczeń fizycznych jest lekcja
wychowania fizycznego. W sporcie lekcja jest to trening cech fizycznych potrzebnych
do osiągnięcia określonych umiejętności ruchowych. W rehabilitacji ruchowej też uczy
się ruchów leczniczych, a odbywa się to w trakcie lekcji usprawniania leczniczego. Do
lekcji wychowania fizycznego bardzo zbliżone są ćwiczenia zespołowe ogólnie
usprawniające.
225
 Cześć autorów (Milanowska i inni) do ćwiczeń ogólnie usprawniających w ki-
nezyterapii zaliczają:
• ćwiczenia ogólnokondycyjne,
• ćwiczenia w wodzie,
• gimnastykę poranną,
• sport inwalidzki,
• naukę chodzenia.
Inni autorzy zaś (np. Zembaty) do ćwiczeń ogólnie usprawniających nie zaliczają
gimnastyki porannej i nauki chodzenia.
W ćwiczeniu fizycznym wykonywane są określone kompozycje ruchów, pole-
gające na różnych układach poszczególnych części ciała, które poruszają się w
określonym czasie i w określony sposób, zależny od zaprogramowania ruchu w
ośrodkowym układzie nerwowym człowieka. Pewne, stale powtarzane czynności stały
się nawykiem ruchowym, t/n. c/ynnością częściowo automatyczną.
Nawykami ruchowymi nazywa się nabyte przez ćwiczenia formy aktywności
ruchowej. Czynności ruchowe związane z codziennymi czynnościami życiowymi
człowieka są czynnościami jakby automatycznymi, utrwalonymi. Nowych kompozycji
ruchów należy uczyć się. Im wyższy jest dotychczasowy poziom umiejętności
ruchowych, tym szybciej można nauczyć się ruchów nowych. Strukturalna strona
ruchów człowieka i ich technika pozostają w ścisłym związku z funkcjonowaniem
wewnętrznych układów organizmu, głównie krążenia i oddychania. Doskonalenie
nawyków ruchowych wywiera w pewnym stopniu wpływ na posiadane zdolności
motoryczne. Chociaż zdolności tych nie można nauczyć, gdyż są one związane z
„wrodzonym" stanem czynnościowym całego ustroju człowieka, można je kształtować
i rozwijać.
Fazy nauczania nawyków ruchowych:
I Faza - tworzenie się nawyku ruchowego; ćwiczący uczy się przemieszczać
swoje ciało w przestrzeni.
II Faza - opanowanie i przyswojenie elementów technicznych i jak najczęstsze
ich powtarzanie.
III Faza - wykonywanie ćwiczeń w sposób jak najbardziej efektywny i ekono-
miczny.
Co to jest ćwiczenie fizyczne? Pod pojęciem „ćwiczenie fizyczne" należy ro-
zumieć każdy ruch fizyczny, który prowadzi do usprawniania funkcji narządu ruchu
człowieka, układu nerwowego i dokrewnego, a także układu oddechowego, serco-wo-
naczyniowego, pokarmowego.
Człowiek w życiu wykonuje różne czynności niezbędne do tego, by mógł eg-
zystować. Wykonując różne czynności dnia codziennego, powinien utrzymać swój
organizm w stanie podstawowej sprawności. Jest to samousprawnienie czynnościowe,
nie kierowane ćwiczenie, np. czynności higieniczne lub czynności związane z
przygotowaniem posiłków czy ich spożywaniem, chodzenie po schodach, zawód,
który zmusza do wszechstronnej lub określonej aktywności ruchowej dnia codzien-
nego, np. zawód listonosza.
Stopień zaangażowania narządu ruchu człowieka w czynności dnia codziennego
ma istotny wpływ na ogólny stan ustroju. Usystematyzowanie zasad, metod i form
nauczania ruchu powinno pomóc nauczycielowi, w tym też nauczycielowi ruchu
leczniczego, w dobrym przeprowadzeniu zajęć ruchu fizycznego.
226
To usystematyzowanie bywa różne, np.: metody mające na celu rozwijanie
zdolności motorycznych dzielą się na metody:
• ciągłe (o stałej, intensywnej pracy),
• przerywane (o mniejszej intensywności pracy),
• mieszane (stacyjne, startowe),
• zmodyfikowane, kinezyterapeutyczne, stanowiące treść odnośnych programów
ćwiczeń w kinezyterapii, w zajęciach ogólnokondycyjnych.
Metody jako sposoby realizacji nauczania, przekazywania i egzekwowania
wiedzy dzielą się na metody:
• ścisłe,
• zabawowe, np. zabawa właściwa, opowieść ruchowa (metoda bezpośredniej
celowości ruchu),
• zadaniowe (naśladowczo-zabawowa),
• metody treningu obwodowego.
Metoda ścisła ćwiczenia w ujęciu praktycznym
Są to ćwiczenia wykonywane w sposób ściśle określony. W celu dokładnego opisu
ćwiczenia niezbędne jest określenie elementów składowych ruchu i podanie ich pełnej
charakterystyki. Nauczyciel dyktuje ruch i kontroluje go.
1. Pozycja wyjściowa, z której zaczyna się ruch. Nauczyciel określa główny układ
ciała. Dodaje jednoznaczne określenie układu: RR czy NN - jeśli układ kończyn jest
inny niż określony w pozycji wyjściowej, klęk podparty - nogi ustawia w stosunku do
tułowia pod kątem 90°, a ramiona z tułowiem też muszą tworzyć kąt prosty itd. Trzeba
określić układ RR tylko wtedy, kiedy pozycja ciała w szczegółach ma być inna, np.
klęk podparty, PR w górę.
Pozycja wyjściowa jest układem ciała, z którego rozpoczyna się ruch i który
będzie taki sam w końcowej części ćwiczenia.
2. Rodzaj ruchu wykonywanego przez daną część ciała, który często określa
charakter ruchu: skłon T, wymach RR, odrzuty RR, przenoś, wymach itd.
3. Kierunek i amplituda ruchu danej części ciała, które trzeba określić szcze-
gółowo lub na które istnieją określenia wynikające z terminologii gimnastycznej, np.
wymach RR przodem w górę - jaka jest amplituda ruchu, wymach RR (przodem) - do
jakiego położenia (w górę).
Rodzaj, kierunek i amplituda ruchu, kolejność i tempo ich wykonania dają
całościowy obraz ćwiczenia.
4. Kolejność wykonania ruchów i elementu ruchu oraz powtórzeń powinna być
ściśle określona, np. RR przodem w bok, 2 odrzuty i powrót do pw. (nie trzeba
dodawać odrzuty w tył, gdyż „odrzut" jest zawsze do tyłu).
5. Następnie planuje się liczbę powtórzeń w serii (w zależności od zadania
ćwiczenia i jego intensywności) i liczbę serii. W ruchach użytkowo-sportowych podaje
się tylko cechy charakterystyczne, np. bieg z wysokim uniesieniem kolan. Podany
sygnał rozpoczyna i kończy cykl biegu.
6. Komendy do ćwiczeń podaje się w sposób ścisły, obrazowy, zawsze przy-
stosowany do warunków i możliwości, zrozumiały dla ćwiczących. Komenda ćwi-
czenia musi uwzględniać wszystkie wyżej omówione elementy i cechy ruchu. Sygnał
do rozpoczęcia ćwiczeń, utrzymywanie właściwego tempa poszczególnych faz
227
ruchu i moment zakończenia ćwiczenia należy podawać głosem dobitnym, rytmicznym zawsze związany jest z doskonaleniem funkcji psychomotorycznej ucznia - dosko-
i mobilizującym do ćwiczenia. naleniem zmian w strukturze jego ciała, funkcji fizjologicznych oraz ukształtowaniem
Przed zakończeniem serii ćwiczeń nie doliczać ostatniej fazy taktu, lecz powie- u ucznia pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej.
dzieć „dość". Przykłady ćwiczenia z rozliczeniem na 4: l - RR w bok; 2 - RR w Forma nauczania jest zewnętrznym kształtem, głównie organizacyjnym, i
górę; 3 - RR w bok; 4 - RR w dół. Po 3-krotnym powtórzeniu całości ćwiczenia w składa się z następujących elementów:
ostatnim liczeniu zamiast „4 - RR w dół", powiedzieć „i... dość". Jest to sygnał dla 1. Warunki czasowe - lekcja, trening wyczynowy, zajęcia gimnastyki korek-
ćwiczących, że ćwiczenie to już kończy się i za chwilę nastąpi inne. cyjnej, pojedyncze ćwiczenia, formy pozaszkolne.
2. Warunki przestrzenne - sala, boisko, teren otwarty.
3. Warunki organizacyjne - ustawienie, formy podziału, zastępy stałe, zmienne,
Metoda sportowa - atrakcyjna metoda w kinezyterapii i sporcie inwalidzkim pary, drużyny.
Formy prowadzenia lekcji z punktu widzenia organizacyjnego:
W metodyce nauczania często spotyka się określenie: metoda sportowa. Zadania 1. Frontalna.
lekcji w większości ćwiczeń są realizowane przez wykonywanie ruchów 2. Indywidualna.
zbliżonych do sportowych. Sportowa metoda prowadzenia zajęć wymaga wnikliwej 3. Stacyjna.
kontroli natężenia ćwiczeń u ćwiczących w wielu momentach lekcji. Bieżąca obser- 4. Zajęcia w zespołach.
wacja przez nauczyciela stopnia zaangażowania fizycznego i emocjonalnego jest 5. Obwód ćwiczebny.
niezbędna dla zdrowia ćwiczących. Zdarza się bowiem, że stopień natężenia wy-
siłku indywidualnego czy grupowego przekracza stopień wysiłku zaplanowany w
czasie lekcji. Metoda sportowa jest celowym i atrakcyjnym sposobem prowadzenia
zajęć z osobami niepełnosprawnymi, szczególnie z dziećmi i młodzieżą. Może być Wzory osnów i konspektów lekcji
stosowana przez całą lekcję lub tylko w jej części.
W grach sportowych zespołowych ruchów sportowych nauczać można: Wzór I
• metodą zabawową,
Osnowa tir
• metodą wprowadzania fragmentów gry, Klasa:
• grą uproszczoną, Liczba uczniów:
• grą właściwą. Temat cyklu:
Elementy gier sportowych, często zmodyfikowane, stosuje się w ćwiczeniach
Cele podstawowe:
ogólnokondycyjnych jako czynnik leczniczy. Osobnym zagadnieniem jest sport in- 1. W zakresie umiejętności
walidzki. 2. W zakresie motorycznuści
W organizacji lekcji stosuje się różne formy nauczania: 3. W zakresie wiadomości
• frontalna (wszyscy wykonują to samo ćwiczenia, np. na lekcji wf. trening w 4. W zakresie wychowania.
poszczególnych dyscyplinach sportowych), Warunki (miejsce zajęć, sprzęt, przybory...)
• działań grupowych (grupy realizują odrębne zadania),
• zajęć indywidualnych (każdy ćwiczący ma do opanowania swój własny program Tok lekcji Zadania Uwagi org.-met.
(trening sportowy, leczniczy).
1. Sprawd/cnie gotowości i zorganizowanie
W rehabilitacji ruchowej rzadko stosuje się jednolite ćwiczenia dla wszystkich, grupy 2. Nastawienie uczniów do zajęć 3.
np. w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych najczęściej stosuje się jednocześnie różne Rozgrzewka, rozwój psychomotoryki i
organizacyjne formy nauczania, np. formę frontalną razem z indywidualną. zadania korektywne 4. Kształtowanie
umiejętności i doskonalenie sprawności w
różnych zakresach 5. Uspokojenie
Różnica pomiędzy formami nauczania a metodą nauczania wg Gniewkow- fizjologiczne i emocjonalne 6. Czynności
skiego: organizacyjne i wychowawcze związane z
/ukończeniem lekcji 1. Nastawienie uczniów
„Metoda tym różni się od formy, że gdy metoda jest sposobem realizacji do samodzielnych działań na polu kultury
założonego celu, to forma jest zewnętrznym kształtem, układem, postawa, budową. fizycznej
Metoda może posługiwać się różnymi formami",
Metoda jest wyodrębnionym sposobem postępowania nauczyciela, polegającym
na wywieraniu odpowiedniego wpływu na aktywność wychowanka, który

228
229
Wzór II
Nr .... Tok lekcji Zadania Środki Metody Czynności
Osnowa .......... dydak-
Dla .................................. Data tyczne nauczyciela uczniów
Miejsce: ..........................
Czas: 45 minut.
Sprzęt: ............................ 3. Rozgrzewka 1. Rozstawie- N. poleca: RR U. wykonują pole-
Przyrządy: ...................... nie do zajęć w bok, obróć się cenia
„Wiatraczek" kilka razy w
Zadania dydaktyczne: . kółko i znajdź
Zadania wychowawcze: wolne miejsce
2. „Mały i duży Zabawo- N. „Naśladujemy U. naśladują rękami
Tok Treść Dozowanie Wskazówki organizacyjne
wiatrak" wo-na- rękami mały wiatraki - krążą
śladow- i duży wiatrak" RR ugiętymi
cza w łokciach i RR
prostymi
3. „Ważenie Zabawo- N. poleca: Chwyć- U. chwytają się
soli" wo-na- cie się w parach w parach za ręce
śladow- za ręce i spró- i próbują naśla-
Wzór konspektu lekcji dla klasy I (wg St. Strzyżewskiego) cza bujcie naślado- dować ruchy wa-
wać, ,jak mama gi, naprzemien-
Klasa: I, 32 dzieci waży sól" (na ne przysiady
wadze) i powstania
Temat: Poznajemy 4 nowe zabawy i rozwijamy ogólną sprawność motoryczną 4. „Koci N.:Pokażcie dzieci, U. naśladują w klę-
ł?
Cele wiodące: grzbiet" co kotek robi po ku podpartym
1. Kształtowanie zdolności motorycznych: szybkość, zwinność, równowaga przebudzeniu się „koci grzbiet"
2. Poznanie zasad i przepisów 4 nowych zabaw
5. „Wchodze- M N.:Pokażcie dzieci, U. maszerują
3. Rozwijanie umiejętności wspólnego bawienia się i organizowania zabaw
4. Nastawienie do współdziałania w zespole nie po stop- jak sportowiec w miejscu, uno-
niach scho- wchodzi po sząc wysoko ko-
Warunki: sala gimnastyczna, 4 zestawy szarf kolorowych, 32 piłeczki dów" schodach lana
6. W siadzie Bezpo- N.:Przyjmijcie po- Dzieci przyjmują
Zadania Środki Metody Czynności
skrzyżnym średniej zycję siadu pozycję siadu
Tok lekcji dydak- nauczyciela uczniów „pokazywa- celowo- skrzyżnego; te- skrzyżnego i wyko-
tyczne nie ściany za ści ru- raz pokażcie nują wielokrotnie
1. Zorganizowa- ł. Zbiórka Podanie hasłu: Maszerują naokoło sobą" chu ścianę za sobą ruchy lewą i prawą
nie grupy w marszu w marszu naokoło sali parami lewą ręką, prawą ręką na zmianę
i sprawdze- w parach sali, zbiórka, kla- ręką wraz z silnym skrę-
nie gotowości skanie do rytmu tem tułowia
do zajęć 7. W staniu na „ N.:Stańcie na jed- Dzieci stoją na jed-
2. Powitanie Zeszyt Do mnie zwrot!
przed- jednej nodze nej nodze i na- nej nodze i wyko-
3. Sprawdzenie miotowy Nauczyciel spraw- pisanie imie- piszcie swoje nują zadania
obecności dza obecność nia i cyfr imię i różne cy-
i gotowości
do zajęć
fry
8. Podskoki „ N.:Podskakujcie Dzieci podskakują
2. Nastawienie 1 . Podanie te- N. podaje temat Przyjęcie informa- obunóż, a ja zo- obunóż jak naj-
uczniów do matu i głów- i /udania (bar- cji baczę, kto naj- wyżej
aktywnego nych zadań dzo prosto) wyżej skoczy
udziału w za-
jęciach 2. Zabawa: „Je- 2 chorą- Zabawo- N. przygotowuje U. pomagają
dzie pociąg" giewki, wa kla- warunki i poda- i przyjmują in-
szarfy syczna je fabułę zabawy formację

230 231
 Środki Czynności Osnowa lekcyjna dla dzieci młodszych (klasa I-III) z elementami obwodu stacyjnego (wg wzoru II)
Tok lekcji Zadania dydak- Metody Liczba ćwiczących: 15-20 osób.
Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna lub sala zastępcza.
Czas: 45 minut.
tyczne nauczyciela uczniów Przybory: woreczki, piłki siatkowe, ławeczki, materace, kocyki, obręcz.
4. Kształtowa- 1. Zabawa 2 chór. Zabawo- N.:Dzieci stańcie Dzieci postępują Zadania dydaktyczne: wzmacnianie mięśni grzbietu, obręczy barkowej, brzucha oraz ćwiczenia przeciw
płaskostopiu, ogólnej wydolności i sprawności fizyc/ncj.
nie umiejęt- orientacyj- i szarfy wowa w luźnej gro- zgodnie z podany-
ności, dosko- no-porządko- klasycz- madce. Podanie mi zasadami Zadania wychowawcze: wyrobienie nawyku korekcji postawy, współzawodnictwo w grupach.
nalenie wa: „Znajdź na fabuły i zasad
sprawności swój kolor" zabawy Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodyczno-
i rozwijanie
zdolności 2. Zabawa na „ D/.icci postępują -organizacyjne
twórczych czworakach: zgodnie z fabułą Część I - Zbiórka — w szeregu lub dwuszeregu. '.'. ruin Każda pozycja to popra-
„Swobodne i zasadami wstępna, czyn- Powitanie, sprawdzenie obecności wienie źle „ustawionego"
biegi na i przygotowanie poszczególnych ćwi- elementu postawy:
ności organiza-
czworakach" czących do zajęć. Podanie zadań lekcji płowy, barków, łopatek.
cyjne
3. Zabawa „ Jak wyżej Jak wyżej i uwag organizacyjnych ora/, przypo- klatki piersiowej, brzu-
bieżna: „Wil- mnienie o konieczności przybrania za- cha, bioder (pośladków).
ki i owce" wsze właściwej postawy wyjściowej nóg tlił.
i końcowej cwic/fnia
4. Zabawa „ Jak wyżej Jak wyżej
Zabawa „Słonko świeci". Na zapowiedź „słon- 3 min Korekcja postawy
skoczna:
„Skoki" ko świeci" dzieci spaceruj:) i biegaj;} u każdego dziecka
w różnych kierunkach, na zawołanie
5. W parach: Rucho- N. tworzy pary i za- Dzieci tworzą pary. „deszcz pada" dzieci biegną pod ścia-
„Inicjowanie wej eks- leca, aby jedno po czym jedno nę lub do drabinek. Stają tyłem i stoją
i naśladowa- presji dziecko z każdej z nich przejmuje prosto, całym ciałem przylej;;>j;| do
nie ruchów" twórczej pary wymyślało inicjatywę w wy- ściany
dowolne ruchy, a myślaniu ruchów, Ćwiczenia ł . Pw. - postawa zasadnicza, wore- 10 min Dzieci pobierają worecz
drugie je naśla- a drugie je naśladu-
przygoto- c/ck w ręku. Przcłożrnic woac/ka do ki
dowało, po czym je, po czym n;i sy-
na sygnał na- gnał N. zamieniają wujące wszech- drugiej ręki jak najwyżej tvxl ułowe.
stąpi zmiana ról się rolami stronnie orga- w tym momencie popatrzeć na wore- Ruchy w/no^u ramion
nizm do czek, opuścić ręce, przełożyć wore- powinny mlbywsić się
5. Uspokojenie Marsz ze śpie- N. poleca: Dwójka- Dzieci wykonują wysiłku fizycz- czek z powrotem do ręki popi/ednifj. w płaszczyźnie tułowia
organizmu wem mi naokoło sali zadanie, śpiewają nego Całość powtórzyć 5 razy, potem wore-
marsz i ustala piosenkę czek przełożyć do ręki poprzedniej
piosenkę, po i ten sam ruch przećwiczyć 5 r;<zy.
czym daje znak 2. Pw. zasadnicza. Pr/eM.tilanie wo- Przekładanie woreczka
rozpoczęcia pio-
senki reczka na przemian pod prawym, po- pod kolanem od zewnątrz
tem pod lewym kolanem.
6. Czynności 1. Zebranie - - N. wyznacza kon- Uczniowie przyj-
3. Pw. postawa zasadnicza, woreczek Dzieci powinny starać się
organizacyj- i uporządko- kretnych mują uwagi
ne i wycho- wanie sprzę- uczniów do kon- w jednej ręce. Przekładanie woreczka przekładać woreczek po-
wawcze tu kretnych zadań za sobą, chwyt przeciwna rck.j. Na wyżej pasa biodrowego
związane przemian prawa i lewa ręka. i nie pochylać głowy
z zakończe- 2. Podsumowa- N. podsumowuje 4. Pw. postawa zasadnicza. Woreczek
niem lekcji nie wychowawcze zdarzenia na lekcji i
lek- ocenia je w ręku. Przekładanie woreczka za
cji sobą na wysokości pasa 5 razy
w prawą stronę, 5 ra/.y w lewą stronę.
7. Nastawienie 1. Motywowa- N. skłania do zaba- Dzieci zachęcają
5. Woreczek na głowie (nie powinien
do samo- nie wy z rodzicami się do zabawy z ro-
dzielnego dzicami. Dzieci spaść), przejść do siadu ski żyznego.
wykonania 2. Przekazanie N. przekazuje pro- przyjmują uwagi Muskanie przed sobą i za sobą po 5 ra-
zadań rucho- uwag nt. za- ste uwagi na te- zy.
wych w cza- dań do wyko- mat możliwości
sie wolnym nania zabawy z rodzi-
cami
232

Tok Treść
6. Pw. siad skrzyżny, woreczek
w dłoniach. Podrzucanie woreczka w
górę z klaskaniem i chwyt w dłonie.
7. Pw. klęk podparty, dłonie skierowa-
ne palcami do środka. Woreczek na
podłodze na wysokości oczu. „Kurki
piją wodę" - dzieci uginają ręce w
łokciach, zbliżają brodę do podłogi.
pozostają w tej pozycji 3-5 sęk.
Następnie prostują ręce, „połykają wo-
dę", unosząc wysoko głowę przez ko-
lejne 3-5 sęk.
8. „Kurki trzepocą skrzydełkami". Po-
zycja wyjściowa jak w ćwiczeniu 7.
Na hasło prowadzącego „kurki trze-
pocą skrzydełkami" dzieci wykonują
siad klęczny (na piętach), układają
ręce w „skrzydełka" i wykonują ryt-
miczne ruchy odrzutu (w tył), naśla-
dując trzepocące skrzydełka. Na hasło
prowadzącego „kurki odpoczywają"
dzieci wracają do pozycji wyjściowej.
9. Pw. Siad ugięty. Woreczek w ręku.
Ruch: przekładanie woreczka pod ko-
lanem od zewnątrz, druga noga pro-
stuje się. Chwyt woreczka przed sobą
(całość 6- ł 0 razy).
10. Pw. siad skrzyżny, woreczek na
głowie. Powstań do pozycji stojącej
Cześć II - I . Pw. siad skrzyżny, kolana ro/.warte
główna: kory- blisko podłogi, tułów wyprostowany.
gowanie posta- Ruch: skurcz pionowy, ramiona w
wy w różnych skurczu z dłońmi w przód.
pozycjach wyj-
ściowych
2. Pw. siad klęczny rozwarty, stopy
złączone, palce obciągnięte. RR
wzdłuż tułowia.
Ruch: odwracanie i nawracanie dłoni
(łopatki ściągnięte) 5 razy, wyprosi ra-
mion w górę w skos, skurcz pionowy
- dłonie na barkach, powrót do pw.
Ćwiczenia 3. Pw. siad klęczny, dłonie skrzyżowa-
oddechowe ne na barkach.
Ruch: RR w bok - wdech, pochylenie
tułowia, RR skrzyżowane, wydech.
Ćwiczenia 4. Pw. siad ugięty podparty.
wyprostu Ruch: naprzemianstronne ugięcia
i wyprosty NN.
234
Wskazówki metodyczno-
.
Dozowanie Tok
-organizacyjne
Stopniowo jak najdłużej
Klaskać
1 łasło prowadzącego
„kurki piją wodę" ma od-
działywanie korekcyjne:
odciążenie kręgosłupa od
ucisku „osiowego", ko-
rekcja odcinka lędźwio-
wego kręgosłupa, roz-
ciągnięcie mięśni
piersiowych
Hasło prowadzącego
„kurki trzepocą skrzy-
dełkami" (dzieci układają
ręce w układzie RR w
bok, przedramiona w
przód pod kątem pro-
stym). Pozycja siadu sko-
rygowana
Starać się, żeby woreczek
nie spadł
6 razy Barki cofnięte, łopatki
złączone, szyja wy-
ciągnięta, broda przy-
ciągnięta, ręce oparte
z boku, lekko na palcach
6 razy
4 razy
Nogi skulone
Treść Dozowanie Wskazówki metodyczno--
organizacyjne
5. Pw. siad ugięty, tyłem podparty. 6 razy Tułów wyprostowany
Ruch: przejście do siadu prostego, wy-
rzucenie nóg w przód, powrót do siadu
skulnego.
6. Pw. przysiad podparty - dłonie 5 razy Wyprosi NN w kolanach,
oparte na podłodze na szerokości bar- uniesienie bioder, broda
ków, kolana rozchylone, łopatki przyciągnięta
ściągnięte, broda lekko przyciągnięta,
stopy oparte na palcach.
Ruch: przejście do „kociego grzbietu".
7. Pw. siad płaski RR bokiem podpar-
te. 4 razy
Ruch: przejście do podporu tyłem,
wytrzymać 3 sęk. Całość powtórzyć.
8. Pw. podpór tyłem z nogami ugięty- 4 razy Barki, biodra i kolana po-
mi. winny tworzyć linię pro-
Ruch: przejście do przodu 4 „kroki" - stą.
powrót, przejście do tyłu 4 „kroki" -
powrót.
9. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte, RR 4 razy
wzdłuż tułowia.
RR w górę w skos - wdech, RR
wzdłuż tułowia - wydech.
10. Pw. leżenie przodem - T prosty, 6 razy Broda przyciągnięta, łok-
RR ugięte w łokciach, NN złączone. cie uniesione
Ruch: wznos RR tuż nad podłogę z i skierowane w bok
jednoczesnym skierowaniem T w tył.
1 1 . Pw. leżenie przodem, RR pod 10 razy
brodą.
Ruch: naprzemianstronne unoszenie
nogi prostej w górę 6 razy, potem ru-
chy pływania żabką 6 razy.
12. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż 6 razy
tułowia. Jazda na rowerze 6 razy
w przód, 6 razy w tył.
13. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte po- Tułów mocno przylega
stawione na podłodze, RR w dół do podłogi. Brzuch
w skos. wciągnięly
Ruch: przekładanie złączonych NN
w prawą i lewą stronę.
14. Pw. stanie jednonóż, RR w bok Woreczek
(woreczek przed stopami).
Ruch: na sygnał chwyt woreczka pal-
cami stóp, położenie, potem zmiana
nogi. Na sygnał chwyt woreczka pal-
cami nogi przeciwnej
235
Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodyczno- Osnowa lekcyjna dla dzieci starszych z elementami obwodu ćwiczebnego wg wzoru II
-organizacyjne Data
Obwód stacyjny Dzieci zmie- Ławeczka Ilość ćwiczących: 15-20 osób.
niają stacje
Stacja I Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna lub sala zastej>cza.
Przejście po ławeczce z woreczkiem
Czas: 45 minut.
na głowie.
Stacja II Woreczek i obręcz Pr/ybory: laski gimnastyczne, kocyk, szarfy, instrumenty muzyczne (bębenek lub magnetofon)), ławeczki,
materace, kocyki.
Wkładanie i wyjmowanie palcami
stóp woreczków z obręczy. Zadania dydaktyczne: wzmacnianie mięśni kształtujących prawidłową postawę, kształtowanie sprawności
ogólnej.
Spacja III Piłka
W leżeniu przodem rzut piłki oburącz Zadania wychowawcze: kontrola postawy ciała w czynnościach dnia ci>d/,ieiinego.
o ścianę i chwyt oburącz.
Tok Treść Dozowanie Wskazówki
Stacja IV Ławeczka organizacyjne
Poślizg po ławeczce w leżeniu przo-
dem (kocyk pod brzuchem) przy po- Cześć I Zbiórka - w szeregu lub dwuszeregu.
mocy RR. -wstępna, czyn- Sprawdzenie obecności i gotowości do
ności organiza- zajęć. Podanie zadań lekcji.
Stacja V Woreczek cyjne „Zakazany ruch" 3 min
Chodzenie z woreczkiem miedzy sto- Uczestnicy zabawy ustawiają się w
pami, zewnętrzne krawędzie stopy Wspólna zaba- odległości dwóch kroków miedzy sobą.
przytrzymują woreczek. Palce podwi- wa (skupienie Przed dziećmi stoi prowadzący (na 5-6
uwagi), korek- kroków), Móiy pokazuje il/ie-uom proste
nięte. Po dwoje dzieci porusza się po
cja postawy ćwiczenia, które potem dzieci powinny
sali. Potem następna dwójka. Układ
RR - „skrzydełko". Dzieci zmieniają powióizyć. Pi/(.-<! !<>/.-pocze< icm /ubawy
stacje. iwKa/.me1 dzieciom dwa „zakazane
ćwiczenia" - których nie wolno poka/ywać.
Cześć III - „Czaty" — Dziecko, które się pomyli i wykona
końcowa Dzieci w gromadce stoją po jednej zaka/.ine ruchy, przesuwa się do pr/o du o
stronie sali. Prowadzący stoi tyłem do 0,5 m. Wygrywają d/irci, które nie zmienią
ćwiczącej grupy - po drugiej stronie miejsca.
sali. Dzieci cicho idą na palcach do
nauczyciela, na sygnał zatrzymują się „Wiewiórki w dziupli" Na podłodze l min Szarfy
i przybierają dowolną pozycję wyj- rozłożone są szarfy. Jest ich o 3 mniej
ściową, ale wyuczoną w czasie lekcji. ni/ ucA-słoików. Uczniowie poruszają siy w
Nie wolno poruszyć się. Dziecko, któ- rytm muzyki. Po przerwaniu taktu lub
re poruszy się lub źle wykona ćwicze- melodii it-.iU;;'V jak naj.--/\b< i ej usiąść w kole
Elongacja krę- nie - przechodzi do tyłu. Wszystkie „szarfy-dziupli" w siadzie skrzy/nym
gosłupa, wyra- dzieci poprzez kolejne etapy odwraca- skorygowanym. Uczniowie, którzy nie
bianie nawyku nia się nauczyciela zbliżają się do linii znaleźli dziupli, otrzymują punkty kar-
postawy końcowej. Wygrywają pierwsi, którzy
bez błędu dojdą do końca. Ćwiczenia w dwójkach (w parach)
„Dziadek i żołnierz" 3 min „Dziadek" - czas ćwicze-
Wszechstronne l. Pw. jeden z ćwiczących w podporze Mocno napiąć mięśnie
Dzieci chodzą po całej sali, na sygnał nia krótki, „Żołnierz" przygotowanie przodem, drugi, stojąc z tylu, chwyta brzucha
prowadzącego „dziadek" dzieci naśla- dłuższy czas utrzymania ćwiczącego do współćwiczącego za uda, opierając
dują zgarbionego i zmęczonego sta- postawy wysiłku fizycz- nogi na swoich biodrach. Ruch: marsz
ruszka. Na hasło „żołnierz" dzieci na- nego w podporze do przodu, potem zmiana
śladują dziarskiego, wyprostowanego ćwiczących.
żołnierza.
Zakończenie Zbiórka, korekta postawy. 2 min
lekcji Omówienie lekcji.
Wyróżnienie najlepszych.
Pożegnanie.

236 237
Tok Treść
2. Pw. leżenie przodem twarzami do
siebie. RR w bok. Chwyi za ręce.
Ruch: jednoczesny skłon T w tył, po-
wrót do pw.
3. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w sta-
wach biodrowych i kolanowych, stopy
oparte o podłoże, RR bokiem w górę -
wdech; RR przodem w dół - wydech.
4. Pw. w parach naprzeciw siebie, siad
skulny oparty na przedramionach,
stopy złączone ze stopami współćwi-
czącego. Ruch: naprzemianstronne,
równoczesne ze współćwiczącym „pe-
dałowanie" nogami, udając jazdę na
rowerze.
5. Pw. siad rozkroczny naprzeciw sie-
bie z chwytem za ręce. Ruch: jeden z
pary wykonuje skłon w przód, drugi
przechodzi do leżenia tyłem. Potem
następuje zmiana ról.
6. Pw. stanie tyłem do siebie, chwyl
pod łokcie współćwiczącego ruchem
„haka". Oparcie plecami o siebie.
Ruch: równoczesne przysiady
i wyprosty nóg.
Ćwiczenia 7. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte, stopy
oddechowe postawione na podłodze (oddychanie z
zachowaniem następujących po sobie
faz). Jedna ręka ułożona na klatce
piersiowej, druga na brzuchu.
Wdech: 1 - wznoszenie klatki piersio-
wej, 2 - napięcie mięsni brzucha.
Wydech: 1 - obni/cnie klatki piersio-
wej, 2 - rozluźnienie mięśni brzucha.
Ćwiczenie 8. Pw. stanie tyłem do siebie, RR w
barków i nóg górze, chwyt za dłonie. Ruch: wypady
w przód na przemian prawa i lewa no-
ga.
Ćwiczenia 9. Pw. klęk podparty w parach. Ćwi-
oddechowe czący twarzą do siebie w odległości
1-2 m. Piłeczka pingpongowa między
nimi. Ruch: przedmuchiwanie piłeczki
w slronę współćwic/.ącego.
10. Pw. stojąca, chwyt za ręce
współćwiczącego na wysokości bio-
der. Ruch: wypady w przód na prawą
i lewą nogę.
238
Dozowanie Wskazówki organizacyjne
Tok Treść Dozowanie Wskazówki organizacyjne
4 razy Nisko nad podłogą
1 1 . Pw. w parach tyłem do siebie, w 8 razy Odległość 1 kroku
pozycji stojącej w lekkim rozkroku.
Ruch: skręty tułowia i klaśnięcie w
dłonie za plecami współćwiczącego.
12. Pw. stanie prawym bokiem do siebie, 1 min
stopy ćwiczących złączone zewnętrzną
stroną. Ruch: chwyt za prawe dłonie,
1 min Obszerne ruchy przeciąganie się z
mocowaniem, potem zmiana
współćwiczących do oparcia lewymi
bokami.
13. Pw. stanie w lekkim rozkroku, tyłem 5 razy
do siebie w odległości 0,5 m. Ruch:
wznos RR w górę do zetknięcia się
dłońmi o siebie za głową - wydech ze
5 razy W leżeniu tyłem tułów skłonem T w przód z dotknięciem
prosty, głowa wysoko dłońmi między nogami.
Część II -główna 1 . Pw. siad prosty podparty. W parach 2 razy 5
Wzmocnienie naprzeciw siebie. Ruch: przenoszenie
10 razy mięśni brzucha NN do siadu równoważnego do oparcia
na przedramionach. Wytrzymać 3-6 sęk.
2. Pw. siad ugięty, partner przytrzymuje 2 razy po 8
nogi współćwiczącego. Ruch: powolny
opad T w tył do leżenia tyłem i powrót
3-4 razy do siadu.
3. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w sta- 5 razy
wach biodrowych i kolanowych, stopy
oparte o podłoże. RR skrzyżowane na
klatce piersiowej. Ruch: wznos RR w
górę w skos - wdech; powrót do pw.
-wydech.
4. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia. 2 razy 10 Nie zatrzymywać
6 razy Ruch: wznos głowy i RR w przód do oddychania
dotknięcia dłońmi o kolana. Powrót do
pw.
Ćwiczenia korekty 5. Pw. podpór tyłem, czworakowanie w 1 min Nie opuszczać głowy do tyłu
0,5 min Piłeczka pingpongowa postawy podporze tyłem w przód i w tył. Biodra
uniesione do linii prostej wyznaczającej
barki i kolana. Łopatki powinny być
ściągnięte.
6. Pw. podpór przodem z nogami ugię- '/2 min
tymi, kolejność ruchów: prawa ręka i
lewa noga, lewa ręka i prawa noga.
Czworakowanie do przodu i tyłu.
7. Pw. klęk podparty. Ruch: pozycja do 6 razy
„ukłonu japońskiego", dotknąć brodą
nisko przy podłożu.
239
Tok Treść
8. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż
tułowia, NN ugięte w stawach kolano-
wych i biodrowych, stopy oparte o
podłogę. Ruch: wznos bioder w górę -
wytrzymać 1-3 sęk. Powrót do pw.
9. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż
tułowia, dłonie oparte o podłogę w
oparciu o pięty, nieznaczny wznos bio-
der - napięcie mięśni pośladkowych
i mięśni brzucha oraz mięśni tułowia.
Wytrzymać 3 sęk. Powrót do pw.
10. Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż
tułowia. Ruch: imitacja ruchów skrzy-
deł „orła" z synchronizacją oddycha-
nia. RR bokiem w górę z jednocze-
snym przenosem NN na zewnątrz
i powrót do pw.
Ćwiczenia 1 \ . Pw. siad skrzyżny, plecy wyprosto-
obręczy wane, chwyt laski oburącz z tyłu.
barkowej Ruch: przesuwanie laski w pionie
i w poziomie.
12. Pw. leżenie przodem, laska trzy-
mana z tyłu oburącz. Ruch: odrzuty
wyprostowanych RR w tył.
Ćwiczenia 13. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte w
oddechowe stawach biodrowych i w stawach kola-
nowych, stopy oparte o podłogę. RR z
laską nad klatką piersiową uchwyconą
na szerokość barków. Wdech - laska
w zagłębieniu pasa biodrowego; wy-
dech - laska przyciska klatkę pier-
siową.
Wzmocnienie 14. Pw. siad na ławeczce. Przed
mięśni wyskle- każdym ćwiczącym leży laska, na sy-
pienia stopy gnał prowadzącego wszyscy ćwiczący
starają się stopami ustawić laskę pio-
nowo na podłodze, wygrywa ten, któ-
rego laska stanie prosto pierwsza.
240
Dozowanie Wskazówki organizacyjne
Tok Treść Dozowanie Wskazówki organizacyjne
4 razy
15. Zabawa „chód gąsienicy": uczest- 2 min
nicy zabawy stoją w pozycji skorygo-
wanej. Na sygnał prowadzącego przc-
suwają się, po sali „chodem
5 razy gąsienicy", który składa się z trzech
etapów: 1 - ciężar ciała przenieść na
prawą nogą; 2 noga lewa „zawija"
palce, przesuwając po podlod/c pieję
w stronę palców, tworząc nad podłogą
jak największy łuk; 3 - nie ruszając z
miejsca pięty wyprost palców stopy
6 razy lewej i wysuniecie w przód. Następnie
ćwiczący przenoszą ciężar ciała na
lewą nogę i powtarzają te same ruchy
stopą prawą. W ten sposób poruszają
się po sali, naśladując „chód gąsicni
cy". Prowadzący wyróżnia najlep-
10 razy Ćwiczenia z laską szych.
1 1 w a p a . D/ieci w poc/:|lko\vym
okresie nauki „chodu gąsienicy ' na-
leży posadzić na krześle i wykonać
ćwiczenie z odciążeniem stopy.
10 razy 16. Obwód ćwiczebny 5 min Uwaga: po podziali; ćwi-
- bieg na czworakach czących no dwa zespoły
- przewleczenie szarfy z góry w dół ten zestaw obwodu ćwi-
5 razy - bieg w podporze tyłem z piłką na czebnego można prze-
brzuchu prowadzić jako wyśdpi
- przewrót w przód na materacu
- przejście po ławeczce w podpórce
tyłem
- przejście po ławeczce na czwora-
kach
- poślizg na kocyku do tyłu z pracą
NN, leżenie tyłem na kocyku. R R
trzymają rogi kocyka i są ustawione
pod kątem prostym
- przesuwanie się w leżeniu ryłem
przez odpychanie się kolejno stopa-
mi (kiedy jedna noga jest zgięta.
druga leży na podłodze wyprosto-
wana)
- pełzanie do mety.
241
Tok Treść Dozowanie
Cześć III - koń- „Wywoływanka" 3-4 min
cowa Uczestnicy zabawy siedzą na obwo-
dzie koła w siadzie skrzyżnym
Zabawa uspo- w pozycji skorygowanej, z rękoma
kajająca, korek- ułożonymi w „skrzydełka", twarzą do
tywna środka koła. Prowadzący stoi obok
koła klaszcząc rytm 4/4. Dzieci wyko-
nują przy tym następujące ruchy:
1 . Klaśniecie prawą ręką w prawe udo.
2. Klaśniecie lewą ręką w lewe udo.
3. „Skrzydełko" lewą ręką.
4. „Skrzydełko" prawą ręką.
Zabawę rozpoczyna wyznaczony
przez prowadzącego uczestnik zaba-
wy, wypowiadając na „3" swoje imię,
a na „4" imię innego uczestnika zaba-
wy. Po wykonaniu tego zadania dziec-
ko pozostaje w układzie RR
w „skrzydełka" do końca zabawy. Za-
bawa kończy się z chwilą przerwania
jej przez prowadzącego (jeśli jest nie-
wielu uczestników, to koniec zabawy
następuje w chwili wykonania zadania
przez ostatniego uczestnika).
Zakończenie Zbiórka, podsumowanie, wyróżnienie 2 min
lekcji najlepszych.
Pożegnanie.
Konspekt lekcji
Utrwalenie nawyku prawidłowej postawy ciała.
Wzmacnianie mięśni grzbietu i brzucha.
Data:
Prowadzący:
Cele: kształtowanie prawidłowej postawy ciała podczas przyjmowania pozycji korekcyjnej. Wzmocnienie
mięśni warunkujących prawidłową postawę. Wpływ zabaw na rozwój fizyczny i psychiczny dziecka.
Metody: zabawowo-naśladowcza, zabawowo-klasyczna, naśladowczo-ścisła
Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna
Liczba ćwiczących: 12 (dziewczęta i chłopcy)
Wiek ćwiczących: 5-6 lat
Przybory: woreczki, laski gimnastyczne
Czas trwania: 30 minut
242
Wskazówki organizacyjne Część" l - wstępna
1. Ćwiczenia organizacyjno-porządkowe.
Ćwiczenie wymagające Zbiórka w postawie wysokiej w półkolu. Opad tułowia w przód w odpowiedzi na powitanie pro-
dużej koncentracji uwagi wadzącego.
2. Siad skrzyżny. RR na kolana (dłonie je lekko przytrzymują). Wyciąganie głowy „ku słońcu".
Ćwiczenia głowy w różnych płaszczyznach.
Naśladowanie ruchów związanych z obsługą zegara:
- ruchy „wahadłowe": skłony głowy na boki (potem przez kilka sekund „głowa do słońca"),
- „nakręcanie budzika": skręty głowy w prawo i w lewo (potem „głowa do słońca"),
- „bim-bam": bicie zegara, ruchy głowy w przód i w tył (potem głowa „do słońca").
3. Przejście do pozycji stojącej - bez pomocy rąk.
4. Zabawa ożywiająca „Berek-słupek".
Wyznaczony przez prowadzącego „berek" stara się dotknąć kogoś, aby mu przekazać swoją rolę.
Uciekający, żeby uchronić się przed schwytaniem, przyjmuje w ostatniej chwili pozycję „słupka", stojąc na
jednej nodze - raz na prawej, raz na lewej.
5. Zabawa ożywiająca „Berek-literka".
Dzieci kładą woreczki na głowie. Wyznaczone dziecko „berek" goni inne. Ochrona przed berkiem
poprzez odwzorowanie własnym ciałem litery „T" lub „I".
Część II - główna
1. Ćwiczenia obręczy barkowej, głowy i karku.
Dzieci w siadzie skrzyżnym trzymają laskę za głową, chwyt dłońmi na szerokość barków - wysoko.
Opuszczenie laski na kark, skłon głowy w przód. Wznos laski w górę - wyprosi głowy „ku słońcu" z
okrzykiem „hurra".
2. Siad skrzyżny. RR z laską w górę. Odwracanie laski do przodu, naprzemiennie obydwoma koń-
cami. Skręt głowy i tułowia w kierunku ruchu laski i naśladowanie tykania dużego zegara - „cyk-cyk".
3. Postawa wysoka. Ćwiczenia anty grawitacyjne „czucia postawy".
Chód z woreczkiem na głowie - po obwodzie koła i zaznaczonym kierunku. Dzieci powinny być
wyprostowane jak żołnierze i maszerować krokiem wyprężonym.
4. „Chód wróbla".
Dzieci tworzą krąg. Czy wiecie, jak wróbelek porusza się na ziemi. Nie kroczy jak my, lecz pod-
skakuje na obu nóżkach (cichutko podskakuje na ugiętych nóżkach). Zbliża się nieprzyjaciel. Wróbelki
stoją w bezruchu i cichutko świergocą.
5. „Biedny wróbelek". Ćwiczenie równoważne.
Biedny wróbelek złamał nóżkę. Może skakać tylko na jednej nodze. Spróbujmy naśladować kulawego
wróbelka, który ma złamaną raz jedną, raz drugą nogę. Złamana nóżka ugięta w kolanie, przytrzymywana
jedną ręką w okolicy kostki. Kto potrafi w tej pozycji skakać dookoła?
6. „Jazda na rowerze". Ćwiczenia brzucha.
Dzieci leżą na plecach, przyciągamy kolana do brzucha. Następnie naprzemiennie prostujemy nogi,
zataczając obszerne koła w przód i wyobrażając sobie, że jedziemy na rowerze. (Ruchy nóg w przód,
potem ruchy nóg w kierunku głowy - cofania się na rowerze).
7. „Dzięciołki". Ćwiczenia mięśni brzucha.
Dzieci leżą na plecach. Lekkie puknięcie łokciem o przeciwne kolano ugiętej nogi. Prawy łokieć do
lewego kolana. Powrót do leżenia, potem przeciwnie.
8. „Ciekawskie dzieci". Ćwiczenie mięśni grzbietu.
Dzieci leżą na brzuchu, laski w dłoni. Chwyt na szerokość barków. Wznos laski do góry tak, żeby
można „patrzeć na świat" spod uniesionej laski.
9. „Proste" i „krzywe" dziecko? Które ładniej siedzi? Korekcja postawy.
Siad skrzyżny - dłonie na kolanach, tułów lekko pochylony w przód, plecy zaokrąglone. Siedzimy
niedbale (źle) - dziecko siedzi krzywo. Następnie przytrzymujemy mocno kolana, prostujemy się, uwy-
puklając klatkę piersiową do przodu - głowa do góry, łopatki złączone (dobrze) - dziecko siedzi prosto.
243
 Część III - końcowa

1. „Zagubiony kotek". Ćwiczenie uspokajające.

Dzieci w siadzie skrzyżnym zajmują pozycję na obwodzie koła. Wyznaczone przez prowadzącego
dziecko chodzi wokół koła i szuka „zagubionego kotka", który co jakiś czas cichutko miauczy. Jeżeli
szukający poprawnie wskaże „kotka", następuje zmiana miejsc i zabawa trwa dalej.
2. Ćwiczenie prawidłowej postawy i przeciwko płaskostopiu. Dzieci rozproszone chodzą po całej
sali. Prowadzący mówi: „Chodźcie jak smutni ludzie" - dzieci opuszczają głowę i uginają nogi na sy
gnał Chodźcie jak weseli ludzie" - dzieci prostują się, podnoszą głowy, ściągają łopatki, wciągają
brzuch i chodzą we wspięciu na palcach. •» .n r ^ n
3. Ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące. Ustawienie dzieci w szeregu w postawie skorygowanej
wyróżnienie i pochwalenie dzieci, pożegnanie, wyjście z sali.

Ryć. 87.

Metodyka zajęć z różnymi grupami ćwiczących

Rozwój organizmu i jego funkcji daje różne możliwości stosowania określonych
ćwiczeń fizycznych. W zależności od stopnia rozwoju kości, mięśni, narządów we-
wnętrznych oraz etapu rozwoju psychicznego zmieniają się wskazania do ćwiczeń w
poszczególnych okresach rozwojowych, a są to następujące okresy: / etap - okres
niemowlęcy i przedszkolny - od O do 7 lat, obejmujący:
1) okres niemowlęcy - od O do l roku,
2) wczesne dzieciństwo - od l do 3 lat,
3) okres przedszkolny - od 3 do 7 lat. //
etap - szkolny - od 7 do 18 lat:
1) młodszy wiek szkolny - od 7 do 11 lat,
Ryć. 84. Ryć. 85. 2) średni wiek szkolny - od 12 do 15 lat,
3) wiek młodzieńczy - od 15 do 18 lat.
/// etap - wiek dojrzałości - od 18 lat wzwyż:
1) okres młodości - od 18 do 25 lat,
2) okres pełni sił - od 25 do 40 lat,
3) schyłkowy - od 40 do 60 lat,
4) starość - od 60 lat.
Znajomość prawidłowości rozwoju stanu funkcjonalnego w wymienionych
okresach rozwojowych jest potrzebna do analizy porównawczej fizjologii i patologii,
co jest warunkiem prawidłowego doboru ćwiczeń leczniczych.
Wybrane zagadnienia dotyczące rozwoju psychofizycznego dzieci od O do 7
lat. Akt porodu powoduje, że dziecko przechodzi ze środowiska płynnego (wody
płodowe) do środowiska gazowego (otaczająca nas atmosfera). Zostaje odłączone od
organizmu matki przez przecięcie pępowiny i łapiąc pierwszy oddech, staje się
noworodkiem - samodzielnie żyjącym człowiekiem. Jego układ mchowy jest bardzo
słaby -- miękkie są elemenfy statyczne (kości). Dziecko rośnie, a wzrostowi jego
sprzyja naturalna ruchliwość (ruchy dziecka nie powinny być krepowane). Nie
wszystkie odcinki ciała rosną jednakowo szybko. Najwolniej wzrasta głowa, naj-
Ryć. 86.
szybciej nogi. Głowa noworodka stanowi '/4 długości ciała, u dorosłego '/x długo-
244
245
ści ciała. Warunki rozwoju dziecka stale się zmieniają. W pierwszych tygodniach
życia ruchy niemowlęcia sq odruchowe, niecelowe. Dopiero około 12. tygodnia
życia wykształca się u dziecka odruch „oko - ręka". Dziecko spostrzega przedmiot i
usiłuje go schwycić. Około 3.-4. miesiąca życia dziecko chwyta przedmioty, ale nie
używając kciuka. Chwyta wszystkimi palcami miedzy 6. a 8. miesiącem, a od 9.
miesiąca chwyt jest precyzyjny.
Wiek przedszkolny (3-7 lat). Dzieci w młodszym wieku przedszkolnym cechuje
niezbyt harmonijna budowa (duża głowa, krótka szyja, długi tułów, krótkie koń-
czyny). Środek ciężkości ciała (mała lordoza lędźwiowa) jest wysoko, co jest re-
kompensowane szerokim rozstawieniem stóp podczas chodu i biegu. Często stałe
jest ugięcie kolan, występują kołyszące się na boki ruchy ciała. Starsze dzieci wy-
zbywają się tej cechy i ich ruchy są bardziej harmonijne. U dzieci silniej rozwinięte są
duże grupy mięśniowe, a drobne zespoły mięśni słabiej. Dlatego dzieciom w tym wieku
najbardziej odpowiadają ruchy „globalne", angażujące do pracy większe grupy
mięśniowe, a przy tym o charakterze dynamicznym, z odpowiednimi przerwami
wypoczynkowymi. W sposobie zachowania się dziecka i wykonywanych przez niego
czynności występuje zjawisko tzw. rozrzutności ruchowej.
Przy wykonywaniu ruchu zasadniczego pojawiają się jak gdyby ruchy zbędne,
dodatkowe, niepotrzebne dla wykonania czynności zasadniczej, np. bezwładne ma-
chanie rękoma, kiwanie głową podczas biegu czy chodu, wykonywanie zbyt wielu
półprzysiadów i zamachów przed skokiem itd. Takie reakcje ruchowe mają uzasad-
nienie w działaniu układu nerwowego, w którym występuje przewaga procesów po-
budzenia nad procesami hamowania.
W miarę rozwoju dziecka koordynacja, technika i styl ruchów osiągają coraz
wyższy poziom. Psychikę dziecka cechuje spontaniczność, brak opanowania, duża
labilność - łatwe przechodzenie od śmiechu do płaczu i odwrotnie - trudność sku-
pienia uwagi przez dłuższy czas, nawet przy bardzo interesującej dziecko czynności.
Układ wegetatywny u małych dzieci funkcjonuje w sposób swoisty dla wieku
dziecięcego. Serce u dzieci jest stosunkowo większe niż u dorosłycłi, podobnie jak
większa jest powierzchnia oddechowa płuc oraz większa ilość krwi przepływającej w
jednostce czasu przez płuca. Ciśnienie, mimo większego przepływu krwi, jest
niższe, gdyż szersze jest światło naczyń krwionośnych. Wyższa jest częstotliwość
skurczów serca i szybszy rytm oddechowy. Liczba oddechów u dzieci wynosi 20-
24 (u dorosłych około 18). Dziecko szybciej się męczy, ale i szybciej wypoczywa.
Opanowanie przez dziecko poszczególnych form ruchowych następuje w okre-
ślonej kolejności, np. w zakresie skoku dziecko najpierw opanowuje proste podskoki
obunóż, potem na jednej nodze, podskoki z nogi na nogę i dopiero na końcu
-umiejętność odbijania się. Potem koordynuje rozbieg, odbicie, lot i lądowanie.
Dziecko przyswaja sobie naturalne formy ruchu i jest tu najczęściej samo-
ukiem, przez co rozwija przydatne życiowo cechy motoryczne. Różne bywa tempo
tego procesu, gdyż każde dziecko ma swój własny rytm rozwojowy, który jest dla
niego normą. Dziecko w wieku 2,5-3 lat potrafi przez chwilę stać na jednej nodze,
stać na palcach bez pomocy, potrafi chodzić po narysowanej linii, przeskakiwać
przez nisko (5 cm) naciągnięty sznurek, zeskoczyć z wysokości 30 cm i skoczyć na
odległość około 70 cm. Czteroletnie dziecko samodzielnie wchodzi i schodzi po
schodach, a sześcioletnie dzieci potrafią chodzić w takt muzyki, jeździć na rowerze.
246
Umiejętność chwytania rozwija się później. Dwuletnie dziecko rzuca piłkę
oburącz, angażując w tym ruchu całe ciało. Czterołetnie dziecko potrafi rzucać
piłkę jedną ręką, ale najczęściej nie potrafi jeszcze schwycić rzuconej piłki. Czynność
chwytów piłki jest precyzyjna dopiero w wieku 6 lat.
Dzieci małe mają tzw. naturalny głód ruchu, ale dwuletnie dzieci bawią się in-
dywidualnie. Do zajęć grupowych włączyć można trzyletnie dzieci, przy czym naj-
chętniej naśladują one pokazywane ruchy. Czteroletnie dzieci lubią współzawodnictwo
indywidualne oraz przejawiają niechęć do współzawodnictwa zespołowego. U
dziecka chorego występują odstępstwa od norm fizjologicznych w stopniu
różnym, uzależnionym od procesu chorobowego.
Uwagi do ćwiczeń dla dzieci w wieku od 3 do 7 lat
Należy stosować ruch rozwijający wszystkie cechy motoryczne. Nauczanie ruchu
powinno odbywać się przez zabawy ruchowe i ćwiczenia gimnastyczne. Większość
ćwiczeń powinna być przeprowadzona metodą zabawową, opowieści ruchowej,
zadaniowej (bezpośredniej celowości ruchów). Odpowiednie ćwiczenia gimnastyczne
powinny być wybrane z następujących grup materiału ćwiczebnego: ćwiczenia
porządkowo-dyscyplinujące, kształtujące i użytkowe, dla dzieci 6-7-letnich również z
czwartej grupy materiału ćwiczebnego - ćwiczeń uzupełniających (proste elementy
gier sportowych). Ćwiczenia powinny trwać około 30 minut, a ich natężenie powinno
być niewielkie. Unikać należy ćwiczeń intensywnych, siłowych i wytrzymałościowych
oraz nadmiernie wyrabiających gibkość, stosować częstą zmianę pozycji i rodzaju
ćwiczeń. Nie można od „przedszkolaka" wymagać takiej precyzji ruchów, jaka jest u
dzieci starszych i osób dorosłych. Wszystkie ćwiczenia powinny sprowadzać się do
tych ruchów, które dzieci lubią, a jednocześnie są dla dzieci potrzebne ze względów
rozwojowych i emocjonalnych.
Wiek przedszkolny i wczesny okres szkolny to lata, w których następuje ogromny
rozwój fizyczny, psychomotoryczny, intelektualny oraz moralny dziecka.
Podstawowym bodźcem rozwojowym i naturalną potrzebą dziecka jest wszechstronny,
spontaniczny ruch. W tym okresie szczególnie bacznie trzeba pielęgnować i rozwijać
ruchowe umiejętności dziecka. Są to pierwszoplanowe zadania dla nauczyciela ruchu.
Celem ćwiczeń więc są:
- harmonijny rozwój dziecka, nie pozwalający na pojawienie się wad postawy,
- kształtowanie psychomotoryki,
- kształtowanie charakteru i cech społecznych,
- kształtowanie estetyki ruchu.
Najważniejszym elementem wychowania fizycznego, obejmującym stronę bio-
logiczną człowieka, jest ruch. Wszechstronne bodźce ruchowe dotyczą zadań fizjo-
logiczno-zdrowotnych, podobnie jak praktyczno-sprawnościowych i praktycznych
umiejętności dziecka. Rozwój cech motorycznych odbywa się poprzez dostarczenie
dziecku odpowiednich bodźców ruchowych. Zadania ogólnowychowawcze ćwiczeń
fizycznych to kształtowanie osobowości dziecka, współdziałania w zespole,
poszanowania przepisów, zamiłowania do różnorodnych form ruchu.
Rozwija się pamięć i zwiększa koncentracja uwagi dziecka. Jednocześnie dziecko
uczy się norm współżycia, kształtuje swój charakter, uczucia i siłę woli.
247
Poprzez zajęcia ruchowe dzieci przystosowują swój ustrój do życia w zmie-
niających się warunkach (przedszkole, szkoła), nabierają zaufania do własnych
możliwości fizycznych i umiejętności. Hartują swój organizm, wzmacniają kondycję i
tolerancję wysiłkową. Różnorodność rekreacyjna, zbliżona do elementów
sportowych, daje zdrowie i radość oraz sprawność fizyczną, jednocześnie hartując
dziecko. W czasie gier i zabaw terenowych dzieci poznają przyrodę, uczą się samo-
dzielności, przezorności, nawiązują przyjaźnie.
Dziecko w wieku przedszkolnym i w pierwszych latach wieku szkolnego dla
prawidłowego rozwoju potrzebuje około 4 godzin dziennie ruchu fizycznego. Są to
ćwiczenia ruchu prowadzone metodycznie w formie przystępnych dla dzieci zabaw i
gier ruchowych oraz ćwiczeń gimnastycznych (zabawy, gry, spacery, wyciec/ki). Te
ostatnie ukierunkowane głównie na korekcję układu ruchu człowieka.
Formy organizacyjne to zestawy ćwiczeń korekcyjnych, prowadzonych co drugi
dzień. W grupach dzieci młodszych, 3-letnich, te zajęcia powinny trwać krótko. 15
minut, w grupach starszych dzieci, 5-6-letnich - od 15 do 30 minut. W zestawach
ćwiczeń dla młodszych grup wiekowych stosować należy ćwiczenia wpływające na
duże grupy mięśniowej, chody na czworakach, pełzanie, siady skrzyżne z
korekcją osiową kręgosłupa. Dla starszych dzieci stosuje się konkretne ćwiczenia Ryć. 88. Ćuic/cnic koickcyjne w warunkach domów > di.
grupy mięśni szyi, obręczy barkowej, grzbietu, brzucha, klatki piersiowej. Bardzo
przydatne dla ożywienia i urozmaicenia ćwiczeń jest stosowanie przyborów,
ponieważ ćwiczenia z przyborami zawierają elementy celowości ruchu i
zwiększają aktywność ćwiczących dzieci. Sięganie do tematyki sportowej inspiruje do sprzyja automatyzacji nawyków ruchowych (np. gry zespołowe). Intensywny w/rost
współzawodnictwa. Dyscypliny rekreacyjne, jak nauka jazdy na wrotkach, na kości n;ł długość, przy niedostatcc/nym jeszcze ro/woju układu mięśniowego, sprzyja
rowerze, deskorolce, na nartach, daje możliwość przebywania na świeżym powietrzu powstawaniu wad postawy. Serce d/.iccka rośnie szybko, około 15. rż. jest 15 razy
oraz wdraża na przyszłość do uprawiania sportu rekreacyjnego jako formy aktywnego większe niż po urodzeniu. Istnieje labilność działania układu nerwowego w wyniku
wypoczynku, pod kontrolą rodziców lub nauczycieli wychowania fizycznego. pojawienia się wpływów hormonów płciowych. U dziewcząt następuje większy
przyrost masy ciała przy jednoczesnym słabym układzie mięśniowym, co powoduje
nasilenie cech kobiecości, pojawia się menstruacja. Chłopcy dojrzewają później,
Okres szkolny około 16. rż.
Układ nerwowy jest już na tyle rozwinięty (ośrodki psychoruchowe), że istnieje
Młodszy okres szkolny - 7-11 lat. Nowy tryb życia (szkoła), bardziej siedzący, możliwość przyswojenia trudnych koordynacyjnie układów ruchowych. Duża
jest czynnikiem hamującym rozwój. Kościec jest jeszcze słaby, wydolność niezbyt pobudliwość nerwowa i zanikowy proces kostnienia są przeciwwskazaniami do
duża. Dzieci nie mogą jeszcze podejmować długotrwałych wysiłków. Zwiększa się du/ych obciążeń. Dojrzewa psychika dziecka, pojawia się większa wytrwałość
koncentracja uwagi i umiejętność analizowania spostrzeżeń, doskonali się koordy- uwagi i umiejętność obserwacji oraz krytycyzm zarówno w stosunku do otoczenia,
nacja, orientacja i zręczność ruchów. Około 10. rż. zarysowują się różnice rozwojowe jak i nauczających, oraz wybuchy emocjonalne.
pomiędzy dziewczynkami i chłopcami. Powinien nastąpić podział na grupy - męskie i żeńskie.
Pods tawowe środki w yc h o w a n i a f i z yc z n e go : dużo ruchów natu- Podstawowe środki w yc how ani a fiz ycznego: wszechstronność
ralnych - biegi, chody, skoki, gry ruchowe i zabawy wszechstronnie kształtujące, ćwiczeń, ćwiczenia o trudniejszej koordynacji i większym wysiłku, ale nie za
wspinanie (z asekuracją). Doskonalenie techniki poszczególnych ruchów, ćwiczenia dużym. Należy wyrabiać lepsze poczucie zespołowości (gry), sprawiedliwości w
kształtujące w formie ćwiczeń gimnastycznych - na ławeczkach i drabinkach. stosunku do siebie i do otoczenia (właściwe sędziowanie). Wszystkie ćwiczenia po-
Doskonalenie techniki rzutów określonym chwytem i w określonym kierunku winny mieć charakter ogólnorozwojowy, korektywny (stopy, tułów). Dużo gier ze-
-ćwiczenia orientacji, zręczności oraz korekcyjne. Zmodyfikowanie ćwiczeń po- społowych, ćwiczeń użytkowo-sportowych i odpowiednie proporcje ćwiczeń
rządkowo-dyscyplinujących. Prowadzenie ćwiczeń na powietrzu zwiększa ich walory kształcących. Nie należy intensywnie ćwiczyć siły i gibkości.
higieniczne i zdrowotne. Dla dziewcząt więcej ćwiczeń o charakter/e rytmiczno-muzycznym, mniej
Średni wiek szkolny (12-15 lat). Ten okres rozwojowy cechuje szybkie tempo siłowych, dużo korektywnych, rozwijających mięśnie pozwalające utrzymać pra-
przemian cech morfologicznych i fizjologicznych. W zasadzie w wieku 14 lat roz- widłową postawę (skłonność do wad postawy). Nie stosować skoków z dużej wy-
winięty jest analizator wzrokowy. Wysoka „plastyczność" układu nerwowego sokości. Po ćwiczeniach biegu i marszu stosować .dłuższe okresy wypoczynku. Nic
stosować ćwiczeń zwiększających lordozę lędźwiową.
248 249
 Starszy wiek szkolny (14-J8 lat)- W psychice zauważalna jest stałość zainte-
resowań, pojawia się zdolność abstrakcyjnego myślenia, wytrwałość uwagi. Zwalnia
się tempo wzrostu, lecz ostateczne kostnienie następuje około 21. rż. Jest to okres
znacznego wzrostu siły mięśniowej i okres ostatecznego formowania się postawy. W
tym okresie organizm przeszedł już podstawowe etapy rozwojowe, a obecnie
dokonuje się korekta rozwojowa. Powiększa się klatka piersiowa, rozrasta się serce,
poszerza się światło naczyń krwionośnych. Zwiększają się możliwości wysiłkowe, a
wskaźniki fizjologiczne ustalają się często na poziomie ludzi dorosłych. Zwiększa się
koncentracja uwagi, następuje poprawa koordynacji ruchowej, czego przejawem są
osiągane już w tym wieku rekordy sportowe. Organizm podatny jest na trening
fizyczny. Dziewczęta w tym okresie przejawiają większe możliwości
wzbogacania swojej motoryczności i szybciej stają się „dorosłe", ukształtowane
ruchowo. Dlatego istnieją dyscypliny sportowe, w których wcześniej kończy się u
dziewcząt okres juniorów niż u chłopców, np. w narciarstwie alpejskim.
Można stosować już trening wytrzymałościowy o dużym natężeniu, choć nara-
stający stopniowo. Największe natężenie treningu można stosować około 18. rż.
Trening może dotyczyć wszystkich cech motorycznych, może być ogólny (lekcje
wychowania fizycznego) lub szczególnie ukierunkowany na technikę określonej
dyscypliny sportu. Należy zwiększać samodzielność, krytycyzm w stosunku do
własnych postaw i ćwiczeń, rozwijać cechy zespołowości oraz poczucie odpowie-
dzialności. Wysiłek fizyczny stosować tylko do granic możliwości ustroju.
Ś r o d ki : wszystkie środki wychowania fizycznego stosowane według uwa-
runkowań i metodyczny dobór ćwiczeń.
Wiek dojrzałości (od 18 do 60 lat)
Początek wieku dojrzałości jest pełnią rozwoju ruchowego i psychicznego.
Wiek 18-25 lat, nazywany okresem młodości, to okres największych możliwości
fizycznych organizmu (rekordy sportowe). Wszechstronność możliwości rucho-
wych pojawia się już około 18. rż., choć dopiero w wieku 21 lat następuje ostateczne
kostnienie kości.
Aktywność ruchowa człowieka z okresu wczesnej dojrzałości powinna w
znacznym stopniu być zachowana w latach późniejszych okresu dojrzałości. Następuje
zrównoważenie psychiczne, które pod koniec okresu dojrzałości, na skutek
niesprzyjających warunków zdrowotno-bytowych, może ulec pogorszeniu. Należy
prowadzić taki tryb życia, żeby być ruchowo aktywnym i opóźnić procesy starzenia się
ustroju (miażdżyca, choroby wrzodowe, niewydolność krążenia i oddychania).
Podstawowe środki r u ch u :
1. Ćwiczenia gimnastyczne, które mogą być stosowane w każdych warunkach, a
dają możliwości wybiórczego wzmocnienia siły mięśniowej i wzrostu gibkości
ciała.
2. Nawet krótkotrwałe, ale systematycznie prowadzone ćwiczenia są bardzo
korzystne dla zdrowia.
3. Sportowe formy ruchu - gry sportowe, sporty wodne, sporty zimowe, gry i
zabawy rekreacyjne, marsze, biegi terenowe - powinny być uprawiane z dużym
zaangażowaniem fizycznym, zależnie od możliwości ćwiczących, i emocjonalnym.
250
Okres starości
Starość jest pojęciem względnym. W zasadzie słowo „starość" oznacza stan
zniedołężnienia człowieka: obniżenia jego zdolności poruszania się, występowania
choroby wieńcowej, demencji - zmniejszenia się sprawności umysłowej. Starość w
sensie wieku metrykalnego rozpoczyna się mniej więcej od sześćdziesiątego roku
życia. Obecnie wprowadza się pojęcie wieku biologicznego, który jest oceną
faktycznego stanu organizmu pod względem biologicznym, bez względu na wiek
metrykalny. Dobry stan ustroju przejawia się sprawnym poruszaniem się, ruchliwością,
„młodym" wyglądem zewnętrznym, bystrością umysłu itp. Reasumując, nie
wszyscy ludzie w podeszłym wieku są niesprawni i niedołężni, i odwrotnie - nie
wszyscy młodzi są sprawni. Wiek metrykalny jest jednak sygnałem do wnikliwej
oceny organizmu.
Gdy człowiek zbliża się do 60. rż., następuje u niego zmniejszenie zaintereso-
wania ruchem, skłonność do zaburzeń metabolicznych i zmian zwyrodnieniowych,
osłabienie układu krążenia.
Powyżej sześćdziesiątego roku życia następuje zmniejszenie wytrzymałości
kości (stąd typowe złamania starcze - szyjki kości udowej, gdyż w miejscu szyjki
kości udowej następują szczególnie odwapnienia), wiotczenie mięśni. Następuje
niezborność ruchów lokomocyjnych i manualnych, nasilają się zmiany zwyrodnie-
niowe stawów. Cechy motoryczne ulegają pogorszeniu, słabnie refleks, zanika har-
monia ruchów. Zmniejsza się koordynacja ruchowa, pogarsza się ogólna wydolność
organizmu.
Z prac różnych autor&w wynika, że ogólna sprawność fizyczna stanowi:
w wieku 50 lat - 75-80% sprawności maksymalnej,
w wieku 60 lat - poniżej 70% sprawności maksymalnej,
w wieku 70 lat - do około 55% sprawności maksymalnej.
Wydolność fizyczna zależy od wielu czynników wewnętrznych (stan poszcze-
gólnych układów i ich funkcjonalność), warunków zewnętrznych, trybu życia i pracy,
stanu równowagi psychicznej.
Ćwiczenia fizyczne dla osób w podeszłym wieku
Ruch fizyczny jest czynnikiem profilaktycznym i leczniczym likwidującym różne
choroby związane ze starością. Stopień nasilenia i zakres ruchu zależą od wielu wa-
runków określonych w kinezyterapii. Ruch fizyczny jako czynnik profilaktyczny jest
terapią działającą przeciw następującym chorobom:
1) miażdżycy,
2) niewydolności wieńcowej,
3) chorobie nadciśnieniowej (I i II stopnia),
4) nerwicy gastrycznej (nerwica żołądka),
5) chorobom układu oddechowego (nieżyt oskrzeli, rozedma płuc),
6) otyłości i cukrzycy,
7) zaburzeniom psychicznym.
Ćwiczenia fizyczne z osobami starszymi powinno prowadzić się w sposób za-
planowany, w postaci lekcji wychowania fizycznego. Uczestniczący w zajęciach
251
 powinni systematycznie na nie uczęszczać i stale podlegać kontroli lekarskiej. Ćwi-
czenia fizyczne dla osób starszych powinny być tak dobrane, żeby ich wpływ był
dla organizmu wszechstronnie korzystny. Zespołowe ćwiczenia są bardzo dobrym
środkiem nie tylko wpływającym na wydolność fizyczną, ale równie dobrze od-
działującym na psychikę ćwiczących.
Ćwiczenia zespołowe, ogólnokondycyjne powinny być tak dobrane, by móc w
czasie ich przeprowadzania indywidualnie dawkować wysiłek tym ćwiczącym, dla
których ogólnie zaplanowany wysiłek fizyczny jest zbyt duży.
U w a g i m e t o d y c z n e do ćwiczeń gimnastycznych dla osób w podeszłym
wieku:
- ogólny wysiłek w lekcji nie powinien przeciążać układu krążeniowo-odde-
chowego,
- lekcja powinna być krótka - 30 minut,
- obowiązkowe zlecenie lekarskie, jako warunek uczestniczenia w lekcji,
- obciążenie wysiłkowe nie powinno przekraczać 30-50% obciążeń maksy-
malnych,
- nawet niewielkie wysiłki mogą okazać się bardzo obciążające dla ustroju,
- ćwiczenia intensywne powinny być prowadzone na przemian z ćwiczeniami
normującymi oddychanie (lekkimi dynamicznymi lub oddechowymi),
- nie należy stosować ćwiczeń powodujących wzrost ciśnienia w klatce pier-
siowej (statycznych i dynamicznych z zatrzymaniem oddychania),
- ćwiczenia oddechowe mogą wywołać zawroty głowy (hiperwentylacja) i
czasami lepiej jest intensywniejsze ćwiczenia oddechowe przeprowadzać pod koniec
lekcji,
- stosować dużo ćwiczeń ożywiających, z akcentami ruchu (z klaskaniem),
łatwych wysiłkowo i koordynacyjnie (elementy zabaw ruchowych),
- krzywa natężenia wysiłku dla osób starszych może mieć nieco inny układ;
punkt kulminacyjny wysiłku fizycznego może być nieco bardziej przesunięty w
przód lub w tył (w zależności od fizycznych możliwości ćwiczących),
- obowiązuje kontrola tętna i ciśnienia: ciśnienie skurczowe normalne = 120
mm Hg (nadciśnienie ponad 140 mm Hg), rozkurczowe powinno być w granicach
80-90 mm Hg,
- komendy i objaśnienia wypowiadać krótko i dobitnie,
- formy prowadzenia powinny być różne, najlepiej ścisła i zabawowa oraz
bezpośredniej celowości ruchu,
- tempo umiarkowane, bez gwałtownych zmian rytmu,
- aktywny wypoczynek - dużo ćwiczeń rozluźniających między seriami ćwi-
czeń, krótkie serie, dużo ćwiczeń oddechowych i rozluźniających,
- amplituda ruchu - obszerna,
- charakter ćwiczeń - siłowo-gibkościowy, dynamiczny, o małym stopniu wy-
siłku,
- ruchy - koordynacyjne proste, wysiłkowo - mało obciążające,
- nie stosować nadmiernych i długotrwałych skłonów w przód, mała liczba
powtórzeń w serii, liczba serii dobrana indywidualnie; ćwiczenia bez zatrzymywania
oddechu ciekawe dla ćwiczących; ćwiczenia szyi - koniecznie przeprowadzać w
wolnym tempie (dla osób o zaburzonej równowadze na końcu lekcji ruchu i we
wszystkich płaszczyznach),
252
- precyzja wykonania - nie wymagać nadmiernej precyzji, gdyż można wy-
wołać niecierpliwość i zniechęcenie ćwiczących,
- metoda prowadzenia - kompleksowa,
- przybory - piłki lekarskie, piłki lekkie, piłeczki, szarfy, laski Ud.,
- przyrządy - ławeczki gimnastyczne, drabinki,
- inne środki metodyczne - muzyka,
- ćwiczenia oddechowe - nie liczyć, lecz przeprowadzać w rytmie oddechowym
ćwiczących, współruchy RR w poszczególnych fa/ach oddechowych, unikać nagłych
skłonów głowy w przód przy wydechu; eliminować ćwiczenia bezdechu oraz
następujące ćwiczenia: skoki i podskoki, ćwic/enia statyczne - zwisy, podpory',
podnoszenie ciężarów, oporowe ze współćwiczącym, siłowe z oporem własnym, na
przyrządach gimnastycznych specjalistycznych, szybkościowe (intensywne),
ćwiczenia równoważne, niebezpieczne i trudne z dużymi obciążeniami,
- zwracać uwagę na prawidłowość ustawienia głowy, tułowia i rozluźnienie
mięśni brzucha i grzbietu, w pozycji leżenia tyłem, w siatl/ie.
- eliminować ćwiczenia o gwałtownych /.mianach tułowia przy przejściu z
jednego położenia w drugie,
- unikać ćwiczeń i pozycji wyjściowych, które powodują przepływ krwi do
naczyń mózgu (długotrwałe skłony głowy w dół),
- stosować zabawy i gry ruchowe o małym zaangażowaniu fizycznym,
- nauczyciel wychowania fizycznego powinien być bard/o taktowny w ocenie
osiągnięć ćwiczących, umiejętne uwagi robione we właściwym momencie ćwiczenia
są zachętą do ćwiczeń,
- w czasie ćwiczeń zbiorowych nale/.y oceniać indywidualne teakcje ćwi-
czących na „zaaplikowany" im wysiłek.
Ogólne wskazania i przeciwwskazania do ćwiczeń dla osób w podeszłym wieku
są następujące:
W s k a z a n i a : kontrola lekarska, ćwiczenia oddechowe, relaksacyjne. Ogólny
zasób ćwiczeń - ćwiczenia gibkościowe (wolne, łagodne), długotrwałe ruchy cy-
kliczne, ćwiczenia z łatwymi przyborami, ćwiczenia na świeżym powietrzu, ćwi-
czenia z muzyką, ćwiczenia towarzyskie, kameialna atmosfera.
P r z e c i w w s k a z a n i a : szybkie ruchy płową, nagle skłony głową w dół,
nagłe skłony tułowia do tyłu, skoki i podskoki, ćwic/enia w be/declui, ćwic/enia
s/ybkościowe, ćwic/enia zwisów, podpoiów. podnoszenie ciężarów, intensywne
podtrzymywanie własnego ciała, gwałtowne zmiany po/ycji wyjściowej - od n iskiej
do wysokiej, ostre współzawodnictwo, przyrządy gimnastyczne.
Zadania wybranych grup ćwiczeń (przedstawionych opisowo):
M a r s z e : ożywienie grupy, pobudzenie pracy oiganizmu, skoncentrowanie
uwagi. Rodzaje marszów, np. w miejscu, w przód, w tył, w bok, marsze skr/.yżne, z
przytupywaniem, klaskaniem, z prostymi ruchami rąk lub w połączeniu /. prostymi
ruchami tanecznymi z muzyk,'!, parami, lic/eniem.
Ć w i c z e n i a o d d e c h o w e : usunięcie powieli /.n zalegającego w płucach po-
woduje lepszą wentylację pluć i w konsekwencji lepsze dotlenienie. Powinny być
prowadzone raczej w pozycji siedzącej i w wolnym tempie, np.:
253
 - w siadzie na krześle: spokojny wdech z jednoczesnym oparciem rąk o
krzesło, wydech - skłon tułowia w przód i pochylenie głowy,
- w siadzie rozkrocznym na podłodze: spleść ręce na karku, wyprostować
tułów (patrzeć na sufit), cofając łokcie lekko w tył, wykonać głęboki wdech - po-
chylić ciało w przód, dotknąć łokciami ud, wydech.
Ć w i c z e n i a n a d g a r s t k ó w i p a l c ó w : mają na celu zwiększenie zakresu
ruchów stawów nadgarstków i palców. W rękach osób starszych na ogół zakres ruchu
jest ograniczony i często wykonywaniu różnych czynności towarzyszy ból.
W różnych pozycjach - siadzie, leżeniu, staniu:
- silne zaciskanie pięści i maksymalne prostowanie palców,
- ręce ugięte w łokciach - krążenia dłoni na zewnątrz i do środka,
- złączyć opuszki rozstawionych palców przeciwstawnych rąk i silnie naciskać
na opuszki palców,
- spleść dłonie jak do modlitwy, odwrócić do klatki piersiowej, wyprostować
ręce i ruchem „sprężynowym" pogłębiać wyprost w łokciach, naciskając na palce,
- klaskanie przed sobą, potem coraz wyżej, klaskać w górze i opuszczając ręce,
stale klaskać (ćwiczenie pobudzające krążenie w dłoniach).
Ć w i c z e n i a s t ó p i s t a w ó w s k o k o w y c h ( b e z o b u w i a ) : zwiększenie
zakresu ruchu, elastyczności ruchów, można je wykonywać w staniu, marszu i
siadzie:
- stojąc w małym rozkroku (może być w oparciu o krzesło) wspięcie na palce,
potem na pięty i na całe stopy,
- siad na brzegu krzesła: wyprost nóg w przód, oparcie pięt o podłoże i
krążenia stóp na zewnątrz i do środka, potem to samo złączonymi stopami,
- siad na krześle: podnoszenie palcami nóg linki, chusteczki i innych małych
przedmiotów.
Ć w i c z e n i a s z y i : zadaniem jest wzmocnienie i kształtowanie mięśni szyi oraz
pogłębienie ruchomości górnej części kręgosłupa, co jest bardzo ważne dla statyki
ciała. Należy unikać gwałtownych ruchów i dużej liczby powtórzeń. Ćwiczyć wolno
(w pozycji stojącej z przytrzymaniem lub siedząc):
- krążenia głowy w prawo i w lewo,
- skłon głowy w tył i w przód z dotknięciem podbródkiem do klatki piersiowej,
- dotknąć prawym uchem prawego barku i odwrotnie,
- „szufladkowe" wysuwanie podbródka do przodu i cofanie go.
Ć w i c z e n i a r ą k i s t a w ó w ł o k c i o w y c h : zadaniem jest polepszenie ogólnej
sprawności przedramion i pogłębienie ruchomości stawów łokciowych (w siadzie lub
w staniu):
- wznos rąk w bok i krążenia przedramion w przód, potem w tył,
- w siadzie na krześle z założoną jedną nogą na drugiej, oprzeć łokcie, ener-
gicznie opuszczać przedramię w dół i uderzać przy powrocie kolejno palcami lewy
bark i prawy bark, potem zmiana układu ciała na przeciwny.
Ć w i c z e n i a na s z y b k o ś ć r e a k c j i : zadaniem jest wyrobienie sprawności
reakcji:
- ćwiczenia z przyborami, podrzucanie lub przerzucanie piłeczki, woreczka, w
połączeniu z klaskaniem i z dwuchwytami przyboru lub chwytem jednorącz,
- kozłowanie piłeczki prawą lub lewą ręką.
254
Ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej - w przód
( s k ł o n y ) : zadaniem jest zwiększenie możliwości ruchów czynności dnia co-
dziennego, np. zakładanie butów, skarpet, rajstop, należy jednak te ćwiczenia pro-
wadzić ostrożnie. Często występuje u pacjentów duża otyłość brzuszna, a ponadto
nadciśnienie może być wręcz przeciwwskazaniem do skłonu głowy w przód. Tempo
wolne, bez pełnego wyprostu kolan, raczej obniżanie pozycji przez półprzysiad i
przysiad:
- siad na brzegu krzesła: nogi wyprostowane w rozkroku w oparciu na piętach,
skłon tułowia do nogi prawej, wyprost i do nogi lewej (jeśli to możliwe -chwyt za
kostkę),
- w pozycji stojącej w rozkroku: piłeczka w prawej dłoni, podawanie piłeczki
od tyłu do przodu między nogami, po kilku ruchach wyprost, potem w odwrotnym
kierunku.
Ć w i c z e n i a nó g w s t a w a c h k o l a n o w y c h : zadaniem tych ćwiczeń jest
zwiększenie prawidłowego zgięcia i wyprostu stawów kolanowych. Osoby starsze,
często chodząc na lekko ugiętych nogach, nie mają fizjologicznego zakresu ruchu
wyprostu w stawach kolanowych,
- siad na brzegu krzesła: ręce z boku przytrzymują krzesło, wznos prawej nogi
ugiętej w kolanie, energicznym ruchem wyprost kolana przez wymach podudzia i
potem postawienie nogi, następnie to samo nogą przeciwną,
- w pozycji stojącej z oparciem o blat stołu czy drabinkę, głęboki przysiad i
wyprost,
- to samo z przysiadu, wyprost we wspięciu na palce,
- w siadzie na krześle z kolanami ugiętymi: naprzemianstronne wyprosty nóg z
jednoczesnym zgięciem grzbietowym stóp,
- w siadzie na brzegu krzesła w małym rozkroku: naprzemienny wznos nóg z
jednoczesnym uciskaniem dłoni poniżej kolana, ręka przeciwna niż ćwiczona noga.
Druga ręka przytrzymuje bok krzesła w celu utrzymania równowagi.
Ć w i c z e n i a t u ł o w i a w p ł a s z c z y ź n i e c z o ł o w e j ( s k ł o n y b o c z ne
o r a z s k r ę t o s k ł o n y ) : zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie elastyczności
kręgosłupa oraz wzmocnienie mięśni tułowia, po rozciągnięciu:
- w staniu rozkrocznym przy ścianie lub drabinkach (plecy przylegają): na-
przemianstronne dotykanie uda, kolana, podudzia, sięgając dłonią z boku,
- w leżeniu tyłem w rozkroku, ręce bokiem oparte o podłoże: skłony boczne
tułowia po podłożu z dotknięciem ręką jak najniżej boku uda, to samo strona prze-
ciwna, tułów przylega do podłoża,
- w staniu rozkrocznym: jedna ręka na biodrach, druga łukiem nad głową, skłon
tułowia w bok z pogłębieniem, to samo w odwrotnym układzie rąk.
Ć w i c z e n i a s t a w ó w b a r k o w y c h : zadaniem tych ćwiczeń jest zwiększenie
ruchomości w stawach barkowych, w których zakres ruchu u osób starszych bywa
najczęściej ograniczony.
Najbardziej praktycznym, skutecznym i łatwym do wykonania w każdych wa-
runkach (w domu, na sali gimnastycznej) jest następujące ćwiczenie, które warunkuje
ruch izolowany barku, bez włączania do ruchu łopatki:
- w leżeniu tyłem z nogami ugiętymi, stopy na podłożu: naprzemianstronne
przenosy prostych w stawach łokciowych ramion do położenia na podłodze za
głową (ręce proste, w stawach łokciowych nieco usztywnione),
255
 Ć w i c z e n i a r o z l u ź n i a j ą c e : zadaniem tych ćwiczeń jest rozluźnienie Celem ćwiczeń dla osób w podeszłym wieku jest:
mięśni zmęczonych napinaniem się przy różnych ćwiczeniach: 1) poprawa funkcji układu krążenia i oddychania,
- w sianiu: luźne wstrząsanie ramion na różnych poziomach - w górze, przed 2) podtrzymywanie sprawności fizycznej pozwalającej na samodzielne życie,
sobą, na dole, 3) osiągnięcie równowagi psychicznej, przyjemności i zadowolenia.
- w staniu w małym rozkroku: luźne wymachy rąk w przód i w tył, Przeciwwskazania:
- w staniu: luźne wymachy skrzyżnie przed sobą i w bok, 1. Choroby układu krążenia:
- w staniu: głęboki wdech nosem, ramiona w górę wydech - luźno ramiona w - wady serca,
dół,
- niewydolność krążenia,
- w staniu lub siadzie: głęboki wdech nosem z rozwarciem luźnym ramion na
- zaburzenia rytmu serca (skurcze napadowe, migotanie przedsionków),
zewnątrz - wydech - ramiona skrzyżnie luźno przed sobą (proste lub lekko zgięte).
- zapalenie mięśnia sercowego - wsierdzia,
Opracowując konkretny konspekt lekcyjny dla osób starszych, należy dobrze
- zespół serca płucnego,
znać stopień tolerancji wysiłku przez pacjentów oraz indywidualne wskazania i
- nadciśnienie tętnicze (określonego stopnia),
przeciwwskazania. Ćwiczenia należy indywidualizować. Ponadto nie należy lek-
- zapalenie zakrzepowe żył,
ceważyć mogących pojawić się w czasie lekcji oznak złego samopoczucia ćwi-
- tętniaki,
czących. Ćwiczenia mogą odbywać się na sali gimnastycznej, na krzesłach w sali
- zmiany zarostowe tętnic.
zastępczej lub na świeżym powietrzu. Prowadząc ćwiczenia na powietrzu, wybierać
2. Choroby układu oddechowego:
należy miejsce ocienione i osłonięte od wiatru. Jeżeli istnieje możliwość korzystania
- ropne zapalenie dróg oddechowych,
z urządzeń typu „ogródka leczniczego", takich jak barierki, pochylnie, schodki o
- rozstrzenie oskrzeli,
różnej wysokości, można zaplanować przeprowadzenie w czasie lekcji ćwiczeń na
- gruźlica płuc.
tych leczniczych urządzeniach ukierunkowanych na konkretne zadanie ruchowe -
3. Choroby układu dokrewnego:
zgodnie z możliwościami i potrzebami ćwiczących.
- niedoczynność tarczycy,
Sprawność osób starszych bywa bardzo różna, nie zawsze jest ściśle związana z
- cukrzyca i nadciśnienie,
wiekiem. Możliwości i potrzeby uprawiania ćwiczeń fizycznych określa lekarz. W
- choroby przysadki i nadnerczy.
różnych imprezach typu rekreacyjnego, np. w biegach, uczestnictwo nie zawsze musi
4. Inne choroby układu krążenia - niedokrwistość, choroby nowotworowe.
być poprzedzone zezwoleniem lekarskim na piśmie, często uczestnicy podejmują
5. Okresy rekonwalescencji itd.
decyzję sami. Na takich imprezach zawsze jednak organizatorzy muszą zapewnić
opiekę lekarską. Osobnym zagadnieniem jest rekreacja osób starszych z różnymi Dla wielu z wymienionych wyżej chorób, stanowiących przeciwwskazania do
rodzajami i stopniami inwalidztwa. ćwiczeń profilaktycznych, istnieją specjalistyczne metody ćwiczeń kinezyterapeu-
tycznych, sprzyjających poprawie tych stanów chorobowych.
P r z y k ł a d o w y t o k l e k c y j n y d l a osób s t a r s z yc h :

1. Marsz w przód, w tył, w miejscu - wolno w rytmie

2. Ćwiczenia oddechowe, wspomagane pracą RR- indywidualnego rytmu oddechowego ćwiczących
w różnym tempie w zależności od trudności ćwi-
3. Obszerne ruchy nadgarstków i palców czenia
obszernie, wolno w tempie indywidualnym w bardzo
4. Stopy i stawy skokowe wolnym tempie, mała liczba powtórzeń w tempie
5. Mięśnie szyi różnym, dość szybko w różnym tempie
6. Szybkość reakcji bardzo wolne tempo i niepełne skłony w
7. Ręce (stawy łokciowe) wolnym tempie w wolnym tempie
8. Skłony tułowia w przód w różnym tempie, wolno przyspieszać w pozycjach
9. Stawy kolanowe 10. odmiennych, wolno z przytrzymaniem zakres i tempo
Skłony boczne tułowia l ł. indywidualne indywidualny dobór oporu i wolne
Tułów i stawy barkowe tempo • indywidualny dobór oporu i wolne tempo
12. Nogi - stawy biodrowe indywidualne tempo, różnorodność rodzaju ruchu
13. Tułów (płaszczyzna czołowa) indywidualnie dobrany wysiłek indywidualny zakres
14. Wzmacniające RR różne tempo, natężenie tempo zwolnione
15. Wzmacniające NN
16. Rozluźniające i normujące oddychanie
17. Mięśnie brzucha
18. Ćwiczenia zręczności i równowagi
19. Rozluźniające, oddechowe uspokajające
20. Marsze, kroki rytmiczne

258
czi
9 Ćwiczenia ogólnokondycyjne
Ćwiczenia ogólnokondycyjne są ćwiczeniami specjalnie ukierunkowanymi na
Ćwiczenia ogólnie usprawniające wzmocnienie ogólnej kondycji ćwiczących. Zasób ćwiczeń ogólnokondycyjnych
jest uzależniony od rodzaju schorzeń, na które cierpią ćwiczący, ich stanu funkcjo-
w kinezyterapii nalnego i ogólnego oraz od aktualnych wskazań i przeciwwskazań itd. Miejscem
ćwiczeń ogólnokondycyjnych powinna być przede wszystkim sala gimnastyczna.
Jeśli pacjenci nie mogą przyjść na salę gimnastyczną, tym miejscem może być sala
chorych. Można też prowadzić ćwiczenia na świeżym powietrzu, ale należy wybrać
takie miejsce do ćwiczeń, żeby teren był osłonięty od wiatru i równy, a w upalne
dni nie nadmiernie nasłoneczniony.

Łóżka do hospitalizacji
.
c o.

Fizykoterapia Psychoprofilaktyka Terapia zajęć

S°
oT

Śo
11
Ryć. 89.
Q
Ryć. 90.
-
Ćwiczenia ogólnie usprawniające polepszają wydolność organizmu ćwiczących.
Do
ćwiczenia
ćwiczeń ogólnie
ogólno-kondycyjne /usprawniających zalicza się przede wszystkim
(które często są też określane mianem
ćwiczeń ogólnie usprawniających), ćwiczenia w wodzie oraz sport inwalidzki.
Jednak nie bez wpływu na ogólną wydolność organizmu pozostaje gimnastyka
poranna, która jest wprowadzeniem ćwiczących w cykl czekającego ich dnia i, przede
wszystkim, nauka chod/.e-nia. W czasie nauki chodzenia pacjent „korzysta" ze
swojej, uzyskanej uprzednio wydolności ogólnej, ale jednocześnie chodząc, trenuje ją
i pomnaża.

260 261

?&*&<!!«& O , ,p (J l
 Wyposażenie typowej sali gimnastycznej lub sali przystosowanej do tego celu
powinno być odpowiednio dobrane do potrzeb grup osób ćwiczących. Oprócz pod-
stawowych, niezbędnych przyrządów i przyborów, takich jak: drabinki, ławeczki
szwedzkie i materace, powinien znaleźć się tam taki sprzęt, który sprawi, że zestaw
ćwiczeń dla pacjentów będzie bardziej celowy i atrakcyjny. Ćwiczenia ogólnokon-
dycyjne powinny być dostatecznie intensywne, gdyż tylko wtedy będą spełniały
swoje zadanie - pobudzenie rezerw czynnościowych organizmu, niezbędnych do
wytworzenia mechanizmów kompensacyjnych koniecznych do możliwie najwięk-
szego usamodzielnienia się pacjenta. Nawet jeśli pacjent z bezwładem nóg będzie
miał odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne, będzie mógł chodzić tylko wtedy,
gdy wzmocni mięśnie pasa barkowego i ramion do poziomu znacznie wyższego niż
przed zachorowaniem (by móc używać kuł).
Cel ćwiczeń ogólnokondycyjnych
Główny cel to zapewnienie choremu dobrej kondycji fizycznej poprzez:
- utrzymanie i wzmocnienie siły mięśniowej,
- zachowanie pełnego zakresu ruchu w stawach,
- utrzymanie pełnej długości mięśni,
- utrzymanie właściwej sprawności układu oddechowego, krążeniowego i ner-
wowego,
- rozwinięcie mechanizmów kompensacyjnych - według uwarunkowań indy-
widualnych. Wskazania:
- zapobieganie zjawiskom ograniczonej sprawności fizycznej, wynikającej z
różnego rodzaju niepełnosprawności narządu ruchu,
- długotrwałe przebywanie w łóżku,
- częściowe ograniczenie swobodnego poruszania się,
- utrata samodzielności życiowo-bytowej,
- zmniejszenie ogólnej wydolności organizmu.
Przeciwwskazania:
- ciężki ogólny stan chorego,
- niewydolność układu krążenia,
- gorączka,
- stany zapalne stawów czy inne stany zapalne, np. zapalenie zakrzepowe żył -
objawy niewydolności krążenia.
Wszystkie rodzaje ćwiczeń ogólnokondycyjnych są na ogół ćwiczeniami ze-
społowymi. Mogą mieć jednak również charakter indywidualny.
Ćwiczenia ogólnokondycyjne indywidualne prowadzone są na łóżku pacjenta
lub na zastępczej sali gimnastycznej, albo w niektórych przypadkach na sali gimna-
stycznej, ale indywidualnie.
Ćwiczenia ogólnokondycyjne na łóżku pacjenta. Łóżko pacjenta powinno
być odpowiednio przygotowane, pacjent w niekrępującym go stroju lub odpowiednio
przykryty. Gdy pacjent ma założony opatrunek gipsowy, ćwiczenia najczęściej
obejmują wszystkie odcinki ciała wolne, które nie są unieruchomione opatrunkiem
gipsowym. Jeśli takie są zalecenia lekarskie, również odcinki ciała bez gipsu nieraz
262
trzeba wykluczyć z ćwiczeń. Skromne warunki do ćwiczeń na łóżku muszą być dobrze
wykorzystane. W zależności od celu specjalnego i uwarunkowań w skład ćwiczeń
przyłóżkowych powinny wchodzić możliwe do wykonania ruchy:
- ćwiczenia czynne kończyn,
- ćwiczenia oddechowe,
- zmiany pozycji w łóżku,
- siadanie stopniowane (zgodnie ze stanem, siad na łóżku, siad ze spuszczonymi
nogami),
- półzwisy na kratkach bałkańskich, przyłóżkowych,
- ćwiczenia czynne z oporem mięśni rąk,
- ćwiczenia z oporem mięśni brzucha i grzbietu,
- ćwiczenia czynne z oporem nóg,
- ćwiczenia samodzielnego przechodzenia na wózek i odwrotnie,
- nauka jazdy wózkiem.
Zasady prowadzenia ćwiczeń są podobne jak przy ćwiczeniach zespołowych.
Obowiązuje indywidualizacja doboru ćwiczeń według potrzeb ćwiczących, których
stopień niesprawności jest najczęściej bardzo duży. Niektóre ćwiczenia zespołowe na
sali chorych muszą być jednak wykonywane indywidualnie, np. jazda na wózkach.
Trudno jest prowadzić ćwiczenia zespołowe na sali chorych, gdy prowadzącemu
brak inwencji. Aby uzyskać efekt emocjonalny, niezbędny dla wszystkich
zespołowych lekcji ruchu, trzeba w tak trudnych warunkach, jakie istnieją na sali
chorych, „nadrabiać" innymi elementami: modulacją głosu w czasie wydawania ko-
mend i możliwie ciekawym doborem ćwiczeń o akcentach ożywiających tę lekcję.
Można wykorzystać odpowiednie zabawy, które mają efekt emocjonalny.
Ćwiczenia ogónokondycyjne na sali gimnastycznej. Do zespołu dobiera się
pacjentów z podobnymi schorzeniami i w miarę możliwości z tym samym stopniem
utraty sprawności fizycznej, np. osoby z paraplegią, z dyskopatią, po amputacji w
obrębie kończyn górnych lub dolnych.
Kryteria podziału pacjentów na grupy:
1) stan funkcjonalny,
2) rodzaj schorzenia,
3) stan ogólny wydolności, sprawności fizycznej,
4) wiek i płeć,
5) wskazania do ćwiczeń.
Czas tnvania ćwiczeń. Na ogół od 30 do 45 minut. Ćwiczenia dla dzieci, osób
starszych i osób, u których jest mniejsza tolerancja wysiłkowa, trwają 30 minut.
Miejsce i sprzęt. Sala gimnastyczna lub sala zastępcza do ćwiczeń zbiorowych,
odpowiednio duża, dobrze oświetlona, wywietrzona i czysta. Okna i lampy zabez-
pieczone siatką drucianą. Podłoga - równa, czysta (chodzić po niej należy tylko w
obuwiu gumowym). Drabinki, kraty, kółka, liny - przymocowane i we właści-• wym
stanie technicznym.
Tram - belka dwufunkcyjna - z jednej strony owalna (do zwisów), z drugiej
strony ścięta, jak równoważnia (do ćwiczeń równoważnych). Tram przymocowany jest
z dwóch stron na szynach - od góry i od dołu - i zawsze zabezpieczony bolcami.
Poręcze o różnej, regulowanej wysokości żerdzi - do wykonywania zwisów i
podporów.
263
Ławeczka gimnastyczna - o nieuszkodzonej powierzchni, ze sprawnie Przebieg lekcji
działającym hakiem do zaczepienia. Niezbędne przybory:
- piłki lekarskie - o różnej wadze i wielkości, nie mogą leżeć bezładnie na sali, Od momentu wejścia ćwiczących na salę o wyznaczonej godzinie lekcja już jest
gdyż łatwo się o nie potknąć, rozpoczęta i od sprawnego przeprowadzenia przygotowanych ćwiczeń zależy, jakie
- hantle - od l do 4 kg, korzyści wyniosą ćwiczący z lekcji. Dobór ćwiczeń i ich następstwo jest zależne od
- piłki lekkie, celu lekcji. Cel lekcji jest realizowany na podstawie 3-częściowego toku lekcyjnego.
- laski gimnastyczne, Tok lekcyjny ćwiczeń ogólnokondycyjnych jest uzależniony od środków, za pomocą
- szarfy kolorowe, których ruch fizyczny będzie realizowany, od typu lekcji, formy przeprowadzenia
- woreczki z grochem lub piaskiem, zajęć, grupy osób ćwiczących - ich schorzeń i wieku. Rodzaje toków lekcyjnych:
- sprężyny, - tok lekcyjny ćwiczeń gimnastycznych,
- dla dzieci dodatkowo: kolorowe przybory, np. obręcze do zabaw czy przybory - tok lekcyjny gier sportowych,
własnego pomysłu, jak np.: kapelusiki, baloniki, tarcze itd., - tok lekcyjny gier i zabaw ruchowych,
- materace gimnastyczne - czyste, całe, po ćwiczeniach zawsze składać je, nie - tok lekcyjny mieszany,
zostawiać opartych o ściany, gdyż upadające mogą spowodować wypadek, - tok lekcyjny treningu stacyjnego.
- mata filcowa - do ćwiczeń - czysta, Toki lekcyjne są zaplanowanymi schematami lekcji, ale nie należy zawsze ry-
- kocyki do ćwiczeń. gorystycznie ich się trzymać, nieraz zdarzają się pewne odstępstwa - uzależnione od
Ubranie ćwiczącego. Ćwiczący powinni brać udział w zajęciach na sali gimna- danego toku lekcyjnego. Tok lekcyjny dla dzieci i młodzieży jest nieco inny niż
stycznej w specjalnym, sportowym stroju. Najlepiej spodnie czy dres i koszulka. pozostałe.
Nigdy nie powinni być ubrani za ciepło, strój powinien być czysty i przewiewny. Ogólny tok lekcyjny gimnastyczny (dla młodzieży i dorosłych):
Ubranie prowadzącego. Nie krępujące ruchów przy wykonywaniu ćwiczeń czy 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące,
ich poprawianiu u ćwiczących. Najlepiej spodnie i bluza. 2) ćwiczenia RR,
Wstępne czynności należące do prowadzącego lekcje ruchu leczniczego w formie 3) ćwiczenia RR i szyi,
ćwiczeń ogólnokondycyjnych: 4) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w przód,
1. Sprawdzenie zalecenia lekarskiego u każdego pacjenta, który po raz pierwszy 5) ćwiczenia NN,
przychodzi na zajęcia. 6) ćwiczenia T w płaszczyźnie czołowej,
2. Zaznajomienie się ze wskazaniami i przeciwwskazaniami wszystkich pa- 7) ćwiczenia równoważne,
cjentów. 8) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w tył,
3. Wskazanie miejsca do rozbierania, jeśli nie jest na stałe wyznaczone. 9) ćwiczenia mięśni brzucha,
4. Wskazanie miejsca na sali do pozostawienia sprzętu osobistego, ortope- 10) ćwiczenia w płaszczyźnie złożonej,
dycznego ćwiczących. 11) ćwiczenia stosowane (wybrane),
5. Przyjęcie od początku zajęć postawy „sportowej", ale komunikatywnej i 12) ćwiczenia korekcyjne,
życzliwej. 13) ćwiczenia rozluźniające i relaksacyjne, oddechy lub gra czy zabawa uspo-
6. Wykonanie zbiórki - w zależności od sprawności i możliwości lokomocyj-nej kajająca,
i miejsca zajęć: 14) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące końcowe, zbiórka, pożegnanie,
- na materacach ułożonych jak najwygodniej do ćwiczeń (dla mało spraw- omówienie lekcji.
nych, nie mogących chodzić), Tok lekcyjny mieszany z ćwiczeniami (zabawy z ćwiczeniami gimnastycznymi):
- ćwiczący stoją w szeregu, dwuszeregu, 1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujace,
- na wózkach inwalidzkich, 2) zabawa ze śpiewem - ożywiająca,
- dla dzieci - fantazyjne formy zbiórki. 3) zabawa orientacyjno-porządkowa,
7. Przyjęcie raportu od „funkcyjnego" (składający raport podchodzi do prowa- 4) ćwiczenia gimnastyczne RR i szyi,
dzącego, jeśli jest sprawny lokomocyjnie, lub instruktor podchodzi do pacjenta 5) ćwiczenia gimnastyczne T w płaszczyźnie strzałkowej w przód,
„funkcyjnego", który np. siedzi przygotowany do ćwiczeń na materacu. 6) ćwiczenia NN,
Raport: zgłaszam grupę X do zajęć, obecnych - 15, nieobecnych - 3 (uspra- 7) ćwiczenia T w płaszczyźnie strzałkowej w tył,
wiedliwionych). 8) ćwiczenia mięśni brzucha,
8. Powitanie ćwiczących. 9) ćwiczenia T w płaszczyźnie złożonej,

264 265
 10) zabawa z elementami równowagi lub ćwiczenia gimnastyczne, i ogólnego nie zawsze jest jednolity. Istnieją w tym względzie większe lub mniejsze
11) zabawa na czworakach lub z mocowaniem - albo ćwiczenia stosowane - różnice. Wielkość obciążenia wysiłkiem fizycznym powinna być dostosowana do
elementy zwisów i podporów, średnich możliwości zespołu. Jeżeli większość ćwiczących ma małe możliwości ru-
12) zabawa bieżna, rzutna i skoczna, chowe, to zasób ćwiczeń powinien być do nich dostosowany. Przy dużych różnicach
13) ćwiczenia korektywne i oddechowe, sprawnościowych ćwiczenia ogólnokondycyjne należy indywidualizować. Sil-
14) zabawa uspokajająca, niejszym, oprócz „obowiązujących", dać dodatkowe obciążenia (np. cięższa piłka,
15) zabawa organizacyjno-porządkowa. większa liczba powtórzeń ćwiczenia), a słabszym należy ułatwić wysiłek (np. lżejsza
Tok lekcyjny gier sportowych dla osób zdrowych i niesprawnych fizycznie w piłka, krótszy dystans do pokonania), a nawet zmienić ćwiczenia na lżejsze i
łatwiejsze.
małym stopniu:
Indywidualizowanie ćwiczeń zespołowych wymaga od prowadzącego dużej
1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące, wiedzy fachowej, znajomości aktualnego stanu zdrowia pacjentów oraz wyczucia
2) gra ożywiająca lub wolne ćwiczenia gimnastyczne ramion, nóg i tułowia, psychologicznego, aby nie utrwalać w ćwiczących przekonania o własnym kalec-
3) bieg truchtem i chód uspokajający, twie. Tempo ćwiczeń przeznaczonych dla wszystkich ćwiczących powinno być do-
4) elementy techniki i taktyki gry, stosowane do średnio sprawnego pacjenta w zespole.
5) gra uproszczona lub fragmenty gry, W ćwiczeniach ogólnokondycyjnych należy wykorzystywać wszystkie środki
6) gra szkoleniowa lub właściwa, wychowania fizycznego (ale odpowiednio dobrane dla pacjentów z danej grupy),
7) indywidualne ćwiczenia techniki gry, wybierać właściwe formy prowadzenia ćwiczeń, posługiwać się odpowiednimi
8) zabawa lub ćwiczenia o charakterze uspokajającym, środkami nauczania ćwiczeń, stosować metody nauczania ćwiczeń ogólnie przyjęte w
9) chód uspokajający, wychowaniu fizycznym, ale zmodyfikowane zgodnie z potrzebami leczniczymi.
10) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące końcowe. Należy również wprowadzać czynnik rywalizacji, posługiwać się odpowiednim za-
Uwagi metodyczne. Zasadą jest, by lekcje poświęcone grze sportowej poprzedzić sobem ćwiczeń zaczerpniętych ze wszystkich czterech grup materiału ćwiczebnego i
ćwiczeniami porządkowo-dyscyplinującymi. Zbiórka, powitanie, podział na grupy gimnastycznego, uatrakcyjniać ćwiczenia, stosując muzykę, gry i zabawy, elementy
do określonej gry. Obowiązuje przeprowadzenie rozgrzewki ćwiczących przez sportu, tory przeszkód.
zestaw ćwiczeń kształtujących i stosowanych, ze stopniowym wzrastaniem Ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących trzeba dobrze wyjaśniać i właściwie
natężenia, ale do wartości średnich. Ćwiczenia rozciągające stawy, rozgrzewające akcentować ich poszczególne elementy. Każde ćwiczenie należy przeanalizować i
mięśnie według zasad metodycznych, potem następuje gra właściwa: odpowiednio zsynchronizować z ćwiczeniem poprzednim i następnym.
- odpowiedni podział na grupy pod względem liczby i możliwości ruchowych,
- odpowiednie sędziowanie,
- obserwowanie stopnia zmęczenia ćwiczących, Specjalne uwagi dla prowadzących zajęcia zbiorowe z
- wygaszanie nadmiernej emocji graczy, ale jednoczesne wywoływanie osobami niepełnosprawnymi
właściwych emocji,
- sprawiedliwy werdykt ostateczny. Oprócz wiedzy dydaktyczno-metodycznej w zakresie zadań lekcji prowadzonej
Po zakończeniu gry należy przeprowadzić krótkie ćwiczenia uspokajające ora/ w formie ćwiczeń ogólnokondycyjnych należy uwzględnić następujące uwagi:
zbiórkę i pożegnanie.
Tok lekcyjny gier i zabaw dla dzieci do 12. rż.: Ć w i c z e n i a na s a l i g i m n a s t y c z n e j
1) ćwiczenia porządkowo-dyscyplinujące (z użyciem fantazyjnych określeń), Prowadzący zajęcia powinien być odpowiednio ubrany - by mógł swobodnie
2) zabawa ze śpiewem, pokazywać ćwiczenia i pomagać ćwiczącym. Najlepiej, gdy strój składa się ze
3) zabawy orientacyjno-porządkowe, spodni i luźnej bluzy i jest przeznaczony tylko do prowadzenia ćwiczeń. Ubranie
4) zabawy na czworakach, takie powinno być czyste, przewiewne, a jeśli jest to sukienka, powinna być ona
5) zabawa rzutna, odpowiedniej długości. Obuwie miękkie, używane tylko w danej placówce. Włosy u
6) zabawa bieżna, pań, jeżeli są długie, powinny być upięte. Nie należy używać „wiszących" klipsów i
7) zabawa orientacyjno-porządkowa, ozdób. Obowiązkiem prowadzącego jest nie tylko metodyczne przeprowadzenie lekcji,
8) zabawa skoczna, ale także dopilnowanie porządku przed lekcją (również przed salą) i po lekcji. W
9) zabawa ze śpiewem. zajęciach usprawniania leczniczego powinny uczestniczyć wyłącznie osoby posiadające
Tok lekcyjny u dzieci starszych wzbogacony jest zabawami z mocowaniem. zlecenia lekarskie.
Dodatkowe uwagi dotyczące ćwiczeń ogólnokondycyjnych na sali gimnastycznej.
Pomimo szczegółowych wskazań dotyczących doboru pacjentów do poszczególnych
grup ćwiczebnych zespół ćwiczących pod względem stanu funkcjonalnego

266 267
 Ć w i c z e n i a na w o l n y m p o w i e t r z u snym uniesieniem barków, głowy i RR (łokcie w bok). Cały czas wciągać brzuch, 1-
2-3-4, powrót do pw. Powtórzyć kilka razy.
Są różne rodzaje zajęć na wolnym powietrzu (zajęcia sportowo-rekreacyjne, Zadanie: Ćwiczenia mięśni brzucha sterowane górą i dołem.
nauka chodzenia itd.). Prowadzący powinien mieć ubranie stosowne do zajęć i do
pory roku (własne, gdy brak służbowego). Konieczne jest nieśliskie obuwie, aby
zawsze można było udzielić ćwiczącym pomocy lub pokazać technikę gry. Prowa- Ćwiczenie 3
dzący stale powinien mieć „w zasięgu wzroku" wszystkich ćwiczących z danej grupy i Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże.
zawsze organizować zajęcia w sposób bezpieczny, ciekawy dla ćwiczących i -przede Wznos jednej N w rotacji zewnętrznej (skręconej na zewnątrz) i położenie stawu
wszystkim - służący ich rehabilitacji. skokowego na kolanie N przeciwnej, ściśnięcie mięśnia pośladkowego przy unie-
sieniu biodra N podpartej na podłożu, utrzymać 3-5 sekund i opuścić. Powtórzyć
kilka razy. Powrót do pw. To samo - przeciwna strona ciała.
Ćwiczenia kształtując e mięśnie ramion, t uło wi a i nóg Zadanie: Napinanie mięśni pośladków.
(w l e ż e n i u )
Przedstawione ćwiczenia mogą stanowić zasób ćwiczeń nie tylko dla.osób
zdrowych, ale także mogą być stosowane w kinezyterapii jako ruch leczniczy w
określonych jednostkach chorobowych i na odpowiednim etapie leczenia. Mogą być
przeprowadzane na sali gimnastycznej oraz na łóżku chorego. Warunkiem ich
wykorzystania w celach leczniczych jest dostosowanie ich treści do indywidua! Ryć. 94.
nych potrzeb każdego pacjenta, zgodnie z zaleceniem lekarskim.
Są to ćwiczenia wykonywane bezpośrednio z pozycji leżenia tyłem. Ruchy w
poszczególnych ćwiczeniach są różne i określenie istoty każdego ruchu wymaga Ćwiczenie 4
wielkiej precyzji. Są to ćwiczenia z grupy ćwiczeń kształtujących bez przyboru. Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże. Zgięcie
Tylko ścisła metoda nauczania ćwiczeń pozwoli wykonać zadanie ruchowe zawarte w N w biodrze i w kolanie (jedna N obok drugiej), unos/enie bioder do góry, ściśnięcie
każdym z nich. pośladków, wytrzymać kilka sekund i rozluźnić. Powtórzyć kilka razy. Przy ostatnim
uniesieniu utrzymać tę pozycje przez 10 sekund. Powrót do pw. To samo powtórzyć
Ćwiczenie l przeciwną stroną ciała.
Pw. - leżenie tyłem, głowa oparta na dłoniach splecionych RR, łokcie w bok Zadanie: Ćwiczenia mięśni obręczy biodrowej, mięśni l i NN.
lekko rozwarte, NN ugięte, stopami oparte o podłoże. Wciągnąć brzuch, unieść
podbródek w kierunku sufitu z jednoczesnym oderwaniem głowy i barków od
podłoża. Powrót do pw. Całość powtórzyć 10 razy.
Zadanie: Ćwiczenia mięśni brzucha sterowane górą.

Ryć. 92.

Ćwiczenie 2 Ryć. 95.

Pw. - leżenie tyłem, dłonie pod głową, łokcie w bok. Wznos głowy i RR (pod-
bródek skierowany do sufitu), przyciąganie kolan do klatki piersiowej z jednocze- Ćwiczenie 5
Pw. - leżenie tyłem, RR zgięte, dłonie pod głową, łokcie s/eroko na zewnątrz w
jednej płaszczyźnie. Jedna N ugięta, stopa oparta o podłoże, druga N w rotacji
/ewnętrznej (na zewnątrz), ugięta w kolanie, podudziem oparta o udo N opartej na
podłożu. Skręt T z jednoczesnym wznosem przeciwnego łokcia do kolan N w skręcie
(drugi łokieć jak najbliżej podłoża). Wykonać kilka powtórzeń. Potem zmiana strony
ciała.
Zadanie: Wzmacnianie mięśni skośnych brzucha. Rozciąganie mięśni nóg.

26<)
 Ćwiczenie 9 —
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte w stawach kolanowych i biodro-
wych, zwarte, stopy na podłożu. Przenoszenie kolan z jednej strony na drugą.
Każde przeniesienie w bok utrzymać kilka sekund.
Ryć. 96. Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie odcinka lędźwiowego kręgosłupa
oraz zwiększające zakres ruchu w stawach biodrowych.
Ćwiczenie 6
Pw. - leżenie tyłem, RR na kark, łokcie szeroko w jednej płaszczyźnie. NN
ugięte obok siebie, stopy na podłożu. Wznos T ze skrętem przeciwnym do kolana
ugiętej N. Druga N oparta stopą o podłoże. Broda skierowana do sufitu. Powtórzyć
kilka razy. Potem zmiana strony ciała. Ryć. 100.
Zadanie: Wzmocnienie mięśni skośnych brzucha.
Ćwiczenie 10
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami o podłoże.
Wznos bioder do góry, ściśnięcie pośladków. Wytrzymać kilka sekund. Powrót do pw.
Powtórzyć kilka razy.
Zadanie: Wzmocnienie mięśni pośladków i tułowia.
Ryć. 97.

Ćwiczenie 7
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte oparte stopami o podłoże, RR wzdłuż T, dłonie
wewnętrzną stroną podparte pod pośladkami (lub obok pośladków), kręgosłup w
odcinku lędźwiowym mocno przywiera do podłoża. Brzuch wciągnięty, mięśnie
barków i szyi rozluźnione, głowa na podłożu. Wznos NN ugiętych w kolanach w Ćwiczenie 11
kierunku klatki piersiowej (nie wznosić odcinka lędźwiowego kręgosłupa i głowy), Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Skręt T z jednoczesnym rzutem R w kierunku
powrót do pw. Powtórzyć kilka razy. skrętu (do położenia dłoni obok klatki piersiowej, druga R przytrzymuje poduszkę za
Zadanie: Ćwiczenie wzmacniające mięśni brzucha sterowane dołem. głową). Wytrzymać tę pozycję kilka sekund, potem zmienić ćwiczoną stronę ciała.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie pasa barkowego i klatki piersiowej.

Ryć. 102.
Ryć. 98.
Ćwiczenie 8 Ćwiczenie 12
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy oparte o podłoże. RR wzdłuż T. Naprze- Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, stopy postawione na podłożu.
mienne przyciąganie NN do klatki piersiowej przez chwyt RR poniżej kolana. Ćwiczyć
wolno. Powtórzyć kilka razy.
Zadanie: Rozciąganie odcinka lędźwiowego kręgosłupa.

Ryć. 103.

271
Naprzemianstronne rzuty NN w górę. Powtórzyć kilka razy jedną N, potem ćwiczyć
N przeciwną.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie uda i podudzia.
Ćwiczenie 13
Pw. - leżenie tyłem, RR za głową. "Ugięcie N z jednoczesnym przenosem RR
do chwytu N pod kolanem. Wytrzymać kilka sekund, nie odrywać od podłoża N
leżącej. Wytrzymać kilka sekund. Powrót do pw. Zmiana ćwiczonej strony ciała.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśnie stawu biodrowego, ćwiczenie prze-
ciwprzykurczowe zginania w stawach biodrowych, wzmacniające mięśnie poślad-
kowe wielkie i tylne mięśnie uda i podudzia.
Ryć. 104.
Ćwiczenie 14
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
Wciągnąć brzuch, starając się pępkiem
„dotknąć podłoża z jednoczesnym ułożeniem dłoni na brzuchu w okolicy pępka.
Rozluźnienie. Powrót do pw. Powtórzyć 3 razy.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne brzucha.
Ryć. 105.
Ćwiczenie 15
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w kolanach, stopy na podłożu, RR wzdłuż T.
Położyć N na N. N skręcona na zewnątrz położona w okolicy stawu skokowego, na
podudziu N przeciwnej, przyciska to podudzie. Próba oderwania N opartej na
podłożu. Wytrzymać nacisk 10 sekund, potem powtórzyć ćwiczenie po stronie
przeciwnej ciała.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni nóg.
Ćwiczenie 16
Pw. - leżenie na boku, R prosta za głową, noga ugięta, druga R przed klatką
piersiową. Wznos N zewnętrznej prostej i opuszczenie. Ćwiczenie powtórzyć kilka
razy. To samo druga strona ciała.
Zadanie: Wzmacnianie mięśni nóg i tułowia przez utrzymanie wyprostnej pozycji
na boku.
Rvc. 107.
Ćwiczenie 17
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Napr/.omianstionnc zginanie NN i przy-
ciąganie ich rękoma położonymi na udzie pod kolanom do klatki piersiowej. Druga N
wyprostowana, całą powierzchnią przywiera do podłoża. Wytrzymać kilka se kund.
Całość powtórzyć kilka razy.
Zadanie: Ćwiczenie zwiększające zakres ruchu w stawie biodrowym. Ćwiczenie
diagnostyczne, pozwalające stwierdzić przykurcz w sławie biodrowym (wchodzi w
zakres kinczyterapii).
Rvc. 108.
Ćwiczenie r amion w pozycji le ż ą c e j t y ł e m
Ćwiczenie l
Pw. - leżenie tyłem, jedna R chwyta za poduszkę za głową (łokieć do sufitu).
Unieść przeciwny bark nad łóżko, wyprostować R i przenieść do drugiego boku. W
czasie wykonywania ruchu mięśnie brzucha mocno napięte. Utrzymać tę pozycje,
licząc do 10. Powrót do pw. To samo ćwiczenie - druga strona ciała.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające pas barkowy (w początkowej fazie rzutu),
wzmocnienie mięśni obręczy barkowej, tułowia i mięśni br/ucha.
Rvc. 109.
273
 Ćwiczenie 2
Pw. - leżenie tyłem, jedna R wyprostowana w kierunku sufitu, druga R wzdłuż T,
ugięta w stawie łokciowym, dłonie zgięte grzbielowo w kierunku sufitu. Zmiana
układu RR energicznym ruchem wyprostnym, ćwiczyć kilkanaście razy.
Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne ramion, rozciąganie pasa barkowego i RR.
Ryć. 113.
Ćwiczenie 2a
Pw. - leżenie tyłem. Wolne naprzemianstronne wyprosty RR, jakbyśmy unosili na
Ćwiczenie 4
każdej dłoni ciężar w kierunku sufitu, w najwyższym punkcie wznosu zatrzymać
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy na podłożu, RR w przód (łokcie w górę),
„ciężar", liczyć do 5, potem wolno zamiana RR. Powtórzyć kilka razy.
dłonie ułożone na przeciwnych stawach łokciowych. Przenoś RR w tył z mocnym
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne w ostatniej fazie ruchu, w początkowej -
dociskiem „pępka do krzyża" (odcinek lędźwiowy przez napięcie mięśni brzucha
wzmacniające mięśnie RR i pasa barkowego.
przywiera do podłoża). Powrót. Ćwiczyć kilka razy, wolno.
Zadanie: Dynamiczne-ćwiczenie rozciągające pasa barkowego, wzmocnienie
mięśni brzucha przez skurcz izometryczny.

Ryć. 110.

Ćwiczenie 3
Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, dłonie do sufitu. Przenoś RR prostych bokiem w
przód, klaśnięcie dłońmi nad klatką piersiową i powrót do pw. Ćwiczyć kilka razy,
rytmicznie.
Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne, wzmacniające mięśnie RR, klaśnięcie pobudza
naczynia krwionośne dłoni.
Ćwiczenie 5
Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, dłonie zaciśnięte w pięści. Naprzemianstronne
zginanie RR w stawach łokciowych z mocnym zaciśnięciem dłoni w pięść. Ćwiczyć
kilka razy wolno i dokładnie.
Zadanie: Ćwiczenie zginania i prostowania stawów łokciowych i ręki.

Ryć. 111.

Ćwiczenie 3a
Pw. - przenoś RR do przeciwnych boków (ruch obejmowania lub rozgrzewka
dorożkarska) energicznym ruchem i powrót do pw. Powtórzyć kilka razy.
Zadanie: Ćwiczenie dynamiczne rozciągające mięśnie RR i pasa barkowego.

Ryć. 112.

Ćwiczenie 3b
Pw. - leżenie tyłem, RR w górze, proste dłonie dotykają do siebie. Krążenia
RR złączonych przodem w górę, w tył (za głowę) kilka razy, potem odwrotnie: w
tył, w dół, w przód. Powtórzyć kilka razy wolno i dokładnie. Ruchy RR w płaszczyźnie
strzałkowej.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające mięśni RR i pasa barkowego.

274
&S
Ryć. 115.

Ćwiczenie 6
Pw. - leżenie tyłem, RR w bok zgięte w stawach łokciowych, dłonie zwarte,
splecione palcami. Wyprost RR w przód - w kierunku sufitu, z jednoczesnym od-
wróceniem dłoni. Palce cały czas splecione. Ćwiczyć wolno. W końcowej fazie ruchu,
gdy dłonie są już odwrócone, zatrzymać tę pozycję, starając się jak najdokładniej
wyprostować stawy łokciowe.
Zadanie: Ćwiczenie rozciągające i wzmacniające mięśnie RR.

Ryć. 116.
275
 Ćwiczenie 7
Pw. - leżenie tyłem, RR pod głową. Wznos głowy nad podłoże, wytrzymać licząc
do 10. Powrót do pw.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni brzucha.
Ryć. 117.
Ćwiczenie 8
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, RR nad klatką piersiową (blisko szyi), dłonie
dotykają do siebie. Mocne dociskanie dłoni do siebie, licząc do 10. Brzuch
wciągnięty, plecy do podłoża. Oddychać głęboko. Następnie mocno zaciskamy dłoń na
nadgarstku ręki przeciwnej.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR, pasa barkowego, tułowia i brzucha.
Ryć. 118.
Ćwiczenie 9
Pw. - leżenie tyłem, jedna ręka prosta w stawie łokciowym w przód, dłoń w
kierunku twarzy ćwiczącego, druga ręka oparta dłonią o jej nadgarstek. Naciskanie
dłonią na nadgarstek przeciwko oporowi ręki wyprostowanej, liczenie do 10. Potem
zmiana układu RR.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR, pasa barkowego, tułowia i brzucha.
119.
Ćwiczenie 10
Pw. - leżenie tyłem, RR w przód, ugięte w stawie łokciowym, jedna ręka (na-
chwytem) spoczywa na stawie łokciowym ręki drugiej, przedramiona obok siebie
(ułożenie indiańskie). Próba wypchnięcia łokcia na zewnątrz (liczyć do 10). Potem
zmiana RR.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne ramion, pasa barkowego i klatki piersiowej.
Ryć. 120.
276
Ćwiczenie 11
Pw. - leżenie tyłem, jedna ręka ugięta w stawie łokciowym odwrócona stroną
czołową nadgarstka do twarzy, dłoń drugiej ręki przyłożona do tej ręki w okolicy
nadgarstka, od strony twarzy. Spychanie ręki w kierunku głowy ze stawianiem oporu,
licząc do 10. To samo ćwiczenie drugą ręką.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne mięśni stawu łokciowego oraz ramion i pasa
barkowego.
R\c. 121.
Ćwiczenie l la
Ćwiczenie podobne do poprzedniego, ale w układzie przedramienia skierowanego
stroną dłoniową do twarzy. Opór od strony twarzy.
Zadanie: Ćwiczenie izometiyc/nc mięśni stawu łokciowego, dłoni, ramienia i
pasa barkowego.
Ćwiczenie 12
Pw. - leżenie tyłem. RK /.gięte w stawacli łokciowych, dłonie splecione w pod-
chwycić. Próba wzajemnego rozwierania dłoni (10 sekund). To samo ze zmianą RR na
układ przeciwny.
Zadanie: Ćwiczenie izometryczne RR i p;i\a barkowego.
Ryć. 122.
U w a g a . W c/.usic ćwiczeń izometryc/nych nie nsile/y /nlr/ymywnć oddechu, lec/, swobodnie
oddychać.
Ryciny 92-122 zostały wykonane przez gr a f i ka n;i podstawie fotografii przy-
gotowanych i opracowanych przez autorkę.
Ć w i c z e n i a z a k r e s u r u c h u w s t a w i e b i o d r o w y m i s i ł y m i ę ś ni
obręcz y biodrowej bez p r z e c i ą ż e n i a s t a wu biodro we go
1. Pw. - leżenie tyłem, RR w/dłu/ T. Na pi na ni e mięśni pośladkowych przez ich
dociśnięcie do siebie. Kolana t yl n ą powierzchnią dotykają podłoża. Jednoczesne
zgięcie grzbietowe stóp. Wytr/.yinaC 5 sekund - ro/lu/.nić 3 sekundy. K i l ka razy
powtórzyć ćwiczenie.
PAC. 123.
277
 2. Pw. - jak wyżej. Wznos N ok. 30' od podłoża z jednoczesnym zgięciem
grzbietowym stopy oraz maksymalnym dociśnięciem rąk do podłoża, noga wypro-
stowana w stawie kolanowym, wytrzymać 3 sekundy. Opuścić nogę, 3 sekundy od-
począć w rozluźnieniu. Ćwiczenie N przeciwnej. Całość powtórzyć kilka razy.
Ryć. 124.
3. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N wyprostowana. Druga N zgięta pod kątem 60°,
stopa oparta o podłoże, na udzie oparta ręka po tej samej stronie ciała. Maksymalne
dociskanie siłą ręki przeciwko oporowi stworzonemu przez zginanie N. Wytrzymać 3
sekundy. Odpocząć 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. Całość ćwiczenia powtórzyć po
przeciwnej stronie ciała.
Ryć. 125.
4. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N maksymalnie ugięta w stawie biodrowym i
w stawie kolanowym, druga N maksymalnie wyprostowana. RR ruchem obejmowania
dociskają nogę ugiętą do klatki piersiowej przy jednoczesnym dociskaniu do podłoża,
tylną powierzchnią stawu kolanowego, N przeciwnej - wyprostowanej. Wytrzymać
5 sekund. Odpocząć 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. To samo strona przeciwna.
Ryć. 126.
5. Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
a. Odwiedzenie jednoczesne NN i powrót do pw.
b. Odwiedzenie jednej N - powrót do pw.
To samo drugą N.
Każde ćwiczenie przenosu NN w bok powtórzyć kilka razy.
; 279
6. Pw. - leżenie przodem, RR wzdłuż T.
a. Wznos jednej N wyprostowanej w stawie kolanowym z jednoczesnym doci-
skiem biodra N przeciwnej do podłoża. Wytrzymać 3 sekundy. Opuścić do pw. To
samo strona przeciwna ciała. Powtórzyć kilka razy.
b. Pw. - jak wyżej, naprzemianstronne wznosy i opuszczania NN bez zatrzy-
mania, rytmicznie, ruchem swobodnym. Powtórzyć kilka razy.
Ryć. 128.
7a. Pw. - leżenie przodem, RR wzdłuż T. Naprzemianstronne zgięcia NN w
stawach kolanowych, starając się dotknąć pośladków. Starać się przyciskać jed-
nocześnie oba biodra do podłoża. Powtórzyć kilka razy.
Ryć. 129.
7b. Pw. - leżenie przodem. NN ugięte w stawach kolanowych do 90°, RR
wzdłuż T. Jednoczesne przenosy w tym układzie ciała - podudzi na zewnątrz, potem
do środka - do pw. Rytmicznie wolno, swobodnie. Raz jedna N, raz druga.
8. Pw. - leżenie bokiem. Głowa oparta o ugiętą R, dłoń drugiej R na biodrze. N
zewnętrzna w górze. Przyciąganie N leżącej na podłożu do N uniesionej.
Ryć. 130.
Ć w i c z e n i a s t a w ó w k o l a n o w y c h b e z i c h p r z e c i ą ż a n i a (ze
szczególnym treningiem mięśnia czworogłowego uda)
1. Pw. - siad na krześle. NN zgięte w stawach biodrowych i kolanowych do
90°. Stopy oparte o podłogę, między stopami książka. RR oparte o krzesło. Wy-
prost NN w stawach kolanowych do pełnego wyprostu z jednoczesnym utrzymaniem
książki między stopami. Utrzymanie NN w wyproście 5 sekund.
2. Pw. - siad na krześle, biodra i kolana zgięte do 90°. Między kolanami ręcznik,
RR na udach. Ściskanie intensywne kolan. Utrzymanie napięcia przez 5 sekund.
Ćwiczenie powtórzyć kilka razy.

Ryć. 131. Ryć. 132.
3. Pw. - siad na krześle, NN skrzyżowane na wysokości stawów skokowych.
RR oparte o krzesło. Naciskanie NN na siebie, utrzymanie oporu przez 5 sekund,
potem zmiana NN.
Ryć. 133.
4. Pw. - siad na krześle. NN ugięte w stawach kolanowych 90°. Stopy oparte
piętami o podłogę. Dłonie na udach. Zmiana ustawienia stóp - do oparcia z pięty na
palce. Mocny docisk palców do podłoża przez 5 sekund. Zmiana do pr/ejścia na
pięty.
Ryć. 134.
5. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N prawie prosta - pod kolano podłożony ręcznik,
druga N ugięta, oparta stopą o podłoże. Wyprosi stawu kolanowego N z podłożonym
ręcznikiem z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stopy. Utrzymanie w wyproście
przez 5 sekund. Rozluźnienie. Powtórzyć kilka razy. Potem zmiana NN.
280
Rvc. 135.
6. Pw. - leżenie tyłem. Jedna N ugięta i oparta stopą o podłoże. Druga N (w
odwiedzeniu) w bok w rotacji wewnętrznej (skręcona do środka). Wznos prostej N
w górę w skos do wewnątrz z jednoczesnym skręceniem na zewnątrz i zgięciem
grzbietowym stopy. Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw. To samo ćwiczenie drugą
N.
*x,
Ryć. 136.
%
7. Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T. Jedna N zgięta w biodrze i w kolanie,
stopa oparta o podłoże. Druga N prosta leży na podłożu. Wznos prostej N - zgiąć w
kolanie, potem wyprost. Wytrzymać 5 sekund i opuścić. Powtórzyć ćwiczenie kilka
razy, potem zmiana ćwiczącej N.
8. Pw. - leżenie tyłem. NN zgięte, oparte stopami o podłoże. Wznos bioder do
wyprostu linii tułów-uda (ścisnąć pośladki). Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw.
Ćwiczenie powtórzyć kilka razy.
Ryć. 138.
281
 9. Pw. - leżenie tyłem. NN zgięte w biodrach i kolanach 90° i podudzia oparte o
krzesło. RR trzymają krzesło. Naciskając mocno piętami o podłoże wznos bioder
ponad podłoże. Wytrzymać 5 sekund. Potem opuścić. Ćwiczenie powtórzyć kiłka
razy.
Ryć. 139.
Przykłady ćwiczeń wz macn iając ych siłę mięśni tułowia
bez p rz e c ią ż a n ia sta wó w k rę g o słu p a
U w a g a . Przy wszystkich ćwiczeniach należy swobodnie oddychać, nie zatrzymując oddechu
przy wysiłku.
l. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte w stawach kolanowych i biodrowych do 90°,
całe stopy oparte o ścianę. RR wzdłuż T. Dociskanie stóp do ściany, potem odcinkiem
lędźwiowym kręgosłupa docisnąć do podłoża przez intensywne napięcie mięśni
brzucha. Wytrzymać przez 5 sekund. Rozluźniać przez 5 sekund i powtórzyć kilka
razy.
Ryć. 140.
2. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte, oparte całą powierzchnią stóp o podłoże.
Naprzemienne zginanie grzbietowe stóp opartych piętą o podłoże z jednoczesnym
napięciem mięśni brzucha i dociskiem odcinka lędźwiowego kręgosłupa do
podłoża. Wytrzymać 5 sekund, rozluźniać przez 3 sekundy. Powtórzyć kilka razy.
Ryć. 141.
3. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte do 90°, stopy oparte o podłoże, RR wzdłuż T.
Wznos T nad podłoże z jednoczesnym przenosem RR w przód. Dłonie skierowane do
siebie wraz z jednoczesnym zgięciem grzbietowym stóp opartych piętą o podłoże.
Wytrzymać 5 sekund - powrót do pw. Rozluźniać przez 5 sekund. Powtórzyć kilka razy.
282
4. Pw. - leżenie tyłem. NN ugięte do 90°. Stopy oparte o
podłoże. Próba siadu ze skręceniem i jednoczesnym zgięciem stóp grzbietowo
oraz przenosem R do przeciwnego kolana. To samo strona przeciwna ciała. Ćwiczyć
wolno i rytmicznie. Rozluźniać się przy powrocie do pw.
Ryć. 143.
5. Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T. Ugięcie jednej N w stawie kolanowym do
90° z jednoczesnym położeniem dłoni przeciwnej R nad stawem kolanowym.
Głowa w przód, tułów uniesiony od podłoża. Przyłożenie oporu dłoni przeciwko
dalszemu uginaniu się N. Druga N wyprostowana - wytrzymać 5 sekund. Odpocząć
3 sekundy. Powtórzyć kilka razy. To samo ćwiczenie dla przeciwnej strony ciała.
Ryć. 144.
6. Pw. - leżenie tyłem z NN rozwartymi, ugiętymi w stawach kolanowych i
biodrowych, stopami całą powierzchnią opartymi o podłoże. Powolny wznos bioder w
górę, napięcie pośladków przez ich zwarcie. Utrzymanie jednej linii tułowia i ud.
Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw. Całość ćwiczenia powtórzyć kilka razy.
Ryć. 145.
7. Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ugięcie jednej N w biodrze i w stawie
kolanowym. RR obejmują N w okolicy stawu kolanowego. Przyciągnięcie N do klatki
piersiowej. Druga N wyprostowana przyciśnięta do podłogi. Głowa leży na podłożu.
Wyciągając szyję osiowo, starać się jak najbardziej przesunąć głowę po podłożu do
tyłu. Wytrzymać 5 sekund. Zmiana ćwiczonej N.
283

Ryć. 146.
8. Pw. - leżenie tyłem. RR z tyłu, wyprostowane, splecione dłonie leżą na po-
śladkach. Oprzeć palce stóp o podłoże (pięty w górze). Unieść kolana ponad
podłoże, jednocześnie wznos głowy tuż ponad podłoże i wyciągnięcie RR jak naj-
bardziej do tyłu. Wytrzymać 5 sekund. Przejść do pw. Rozluźnić.
Ryć. 147.
9. Pw. - leżenie przodem. RR w „V" - w bok i ugięte w przód, palce stóp oparte o
podłoże. Uniesienie NN do wyprostu kolan z jednoczesnym utrzymaniem pozycji
RR. Palce stóp cały czas oparte o podłoże. Wytrzymać 3 sekundy. Powrót do pw.
Ryć. 148.
10. Pw. - leżenie przodem. RR w przód, palce stóp oparte o podłogę. Wyciąganie
RR maksymalnie w przód (osiowe wyciąganie kręgosłupa). Wznos T ponad
podłogę. Stopy oparte palcami o podłoże. Wytrzymać 5 sekund. Powrót do pw.
Ryć. 149.
11. Pw. - klęk podparty, brzuch wciągnięty, pośladki zwarte. Wznos prawej R i
lewej N do poziomu. Wytrzymać 5 sekund, potem zmiana R i N. Powtórzyć kilka razy.
..
Jl VU
Rvc. 150.
284
12. Pw. - klęk podparty, łokcie lekko ugięte. Opuszczenie pleców (siodełko),
wdech. Uwypuklenie pleców (koci grzbiet), wydech. Powtórzyć ćwiczenie kilka ra-
Gimnastyka poranna
(iimnastyka poranna w kinezyterapii jest odrębnym rodzajem zajęć zbiorowych. To
poranne usprawnianie pr/eprowadza się rano po śnie, przed śniadaniem i ubieraniem
się. Celem gimnastyki porań no j jest wyprowadzenie mięśni ze stanu zwolnionych
procesów ustrojowych w stan przyspieszonej aktywności d/ialani;i ustroju
człowieka jako całości. W okresie snu organizm pracuje „w uspokojeniu".
Zwolniona jest praca narządów wewnętrznych, wolny rytm oddechowy i praca serca.
Temperatura ciała jest nawet nieco obniżona. Psychika człowieka jest „leniwa".
Gimnastyka poranna poprzez „ożywiające" treści ćwiczeń ma pr/cstroić ustrój
tak, żeby ćwiczący byli przygotowani do wysiłków i czynności, które czekają ich w
ciągu dnia zarówno w aspekcie fizycznym, jak i psychicznym. Gimnastyka poranna
powinna być stosowana w miejscach stałego przebywania pacjentów. Jest to bardzo
istotny „zabieg" leczniczy w sanatoriach, uzdrowiskach, zakładach rehabilitacji, w
szpitalach i na koloniach zdrowotnych.
Najlepszym miejscem przeprowadzenia gimnastyki jest sala gimnastyczna, do
której pacjenci przychodzą w strojach gimnastycznych. Innymi pomieszczeniami
mogą być korytarze, sale chorych lub teren otwarty. W salach chorych pacjenci po-
winni mieć łóżko zasiane, nie mogą być w strojach nocnych. Każde pomieszczenie
powinno być przewietrzone.
Teren - boisko lub podłoże z niską trawą - powinno być bezpieczne. Indywi-
dualnie przyborów nie stosuje się (ewentualnie może być l piłka do zabawy).
Czas trwania gimnastyki - 15-20 minut w salach chorych i na korytarzach, do 30
minut na sali gimnastycznej i na powietrzu.
Uwagi metodyczne dotyczące ćwiczeń. Dobór ćwiczeń
Prowadzący musi znać przeciwwskazania lekarskie dotyczące możliwości fi-
zycznych ćwiczących. Ćwiczeń nie prowadzi się wg typowego, 3-częściowego toku
lekcyjnego, ale według innej logicznej kolejności.
Krótka charakterystyka ćwiczeń gimmistyki porannej. Ćwiczenia powinny być
ożywiające, wszechstronne, mało wysiłkowe, proste w konstrukcji, ntcoporowe. nie na
przyrządach, z przewagą ćwiczeń oddechowych, w wolnym ł średnim tempie, i
uchy średnio zamaszyste - prowadzone w formie przystępnej (jeżeli ćwiczący są
285
zorientowani w terminologii gimnastycznej, to należy wydawać polecenia w formie
ścisłej, jeżeli nie -jeżykiem potocznym, lecz w sposób energiczny, gdyż głos pro-
wadzącego też jest tu elementem pobudzającym ćwiczących po śnie). Jeśli istnieje
taka możliwość, powinno się wykonywać ćwiczenia w marszu, lekkim biegu i
w pozycjach wysokich, z ruchami RR czy NN, łączone z oddechami.
Intensywność ćwiczeń powinna dać odczucie umiarkowanego wysiłku, wyko-
rzystać każdą pozycję dozwoloną, izolowaną (uwarunkowaną wskazaniami do
wszechstronnego „przestrojenia" ustroju). Ćwiczenia naprzemienne zaczynać od
kończyny zdrowej. Stosować ćwiczenia z wykorzystaniem oddychania żebrowego i
przeponowego. Oddychanie przeponowe zwiększa perystaltykę jelit i włącza do
krwiobiegu rezerwę krwi zalegającą w wątrobie i śledzionie. Zastosować uwagi
ogólne dotyczące metodyki prowadzenia ćwiczeń oddechowych.
Ruchy RR na zewnątrz i skręty RR na zewnątrz oraz ruchy tułowia i skłony
tułowia w tył z rozprężeniem klatki piersiowej sprzyjają fazie wdechu. Ruchy RR do
wewnątrz ze skrętami do wewnątrz oraz ruchy tułowia i szyi w skłonie w przód
wspomagają wydech. Zsynchronizowany oddech z ruchami ramion przyspiesza
wymianę gazową i zaopatruje tkanki w tlen. Stopniowe dawkowanie ćwiczeń musi
uwzględniać indywidualne możliwości ruchowe i możliwość tolerancji wysiłku
ćwiczących. Dla osób po operacjach, czy w innych szczególnych przypadkach,
gimnastyka poranna jest prowadzona w łóżku.
Gimnastyka poranna może zawierać elementy zabawowe i rytmiczno-ruchowe. Ze
względów organizacyjnych często gimnastyka jest prowadzona przez głośniki.
Najlepszym rozwiązaniem jest bezpośrednia instrukcja, przy podkładzie muzycznym
nadawanym przez głośnik. Liczba osób może być różna, a najlepiej taka, ażeby
instruktor mógł obserwować dobrze całą grupę.
P rz ykła do w y zestaw ćwiczeń g i mn a s t y k i porannej w war un kach sanato-
r yj n yc h ( z i ma )
Pacjenci ze schorzeniami ortopedycznymi, z niewielkim ograniczeniem sprawności.
Miejsce ćwiczeń - pusty korytarz lub sala.
Przybory - 2 lekkie piłki.
Czas rozpoczynania - rano, o wyznaczonej, stałej godzinie.
Instruktor - punktualnie rozpoczyna zajęcia, dając sygnał na zbiórkę, zawsze stoi w miejscu wi-
docznym.
Zespół - około 12 osób obu płci, wiek 18-60 lat.
Rodzaj schorzenia - różne dysfunkcje ruchowe, nie upośledzające chodzenia i stania, bez przeciw-
wskazań.
Ustawienie - 2 grupy pod ścianami, w 2 rzędach lub 2 szeregach.
Rozpoczynanie ćwiczeń - bez ćwiczeń porządkowo-organizacyjnych. Może być umowne powitanie.
Zestaw ćwiczeń (w rzędach):
1. Pw. - stojąca, RR swobodnie w dół: 2 wolne krążenia
głową w prawo, 2 wolne krążenia głową w lewo,
powtórzyć 4 razy, potem kilka swobodnych oddechów.
2. W rzędach marsz w kierunku prowadzącego z wysokim uniesieniem kolan, potem - zwrot i
marsz w kierunku przeciwnym. Powtórzyć, nadal w ustawieniu w rzędach.
3. Pw. - stojąca, RR w dół:
l, 2, 3, 4 - zaciskając pięści, wznos RR w górę, wdech, 5, 6,
7, 8 - zaciskając pięści, opust RR w dół, wydech, powtórzyć
2 razy.
286
4. Pw. - stojąca w rozkroku, RR zgięte w bok przodem:
1 - odrzut PR z jednoczesnym wyprostem w stawie łokciowym,
2 - powrót,
3 - odrzut LR z jednoczesnym wyprostem w stawie łokciowym,
4 - powrót, powtórzyć
3 razy.
5. Ćwiczenia oddechowe: pw. - stojąca, RR wzdłuż T,
głęboki wdech - RR bokiem w górę, swobodny wydech -
RR bokiem w dół, powtórzyć 4 razy, tempo dostosować do
ćwiczących.
6. Pw. - stojąca, jedną R przytrzymać się ściany, 6 wymachów N w bok, potem zwrot, układ ciała
kierunek przeciwny i to samo N przeciwna, powtórzyć 6 razy jedną, 6 drugą N, kilka swobodnych wde-
chów i wydechów.
7. Pw. - sfojąca, bokiem do ściany, zewnętrzna R w łuk nad głową, wewnętrzna oparta o ścianę: skłony T z
pogłębieniem w kierunku R opartej o ścianę, potem zwrot w tył i to samo w drugą stronę,
1-2-3 - skłon z pogłębieniem, 4
- wyprosi T, powtórzyć 6 razy.
8. Ustawienie tyłem do ściany i pochyleniem T: szybkie ruchy bokserskie w kierunku podłogi z
Dowolnym wyprostem tułowia (około '/2 minuty).
9. Ćwiczenie oddechowe w pozycji stojącej w dowolnym tempie.
10. Pw. - stojąca, tyłem do ściany naprzeciw siebie w szeregach szeroko rozstawionych:
zmiana szeregów krokami połączonymi z klaskaniem,
po dojściu do ściany przeciwnej - półprzysiad i zwrot do ustawienia tyłem do ściany;
zmiana szeregów za każdym razem na sygnał prowadzącego,
powtórzyć 2-3 razy. ł l. Pw. - bokiem do ściany na odległość wyciągniętego
ramienia, RR w dół:
1-2-2 klaśnięcia o uda,
3—4 - 2 klaśnięcia przed sobą,
5-6 - ruchem przeciągania lekki skłon w tył,
7-8 - powrót do pozycji wyjściowej, powtórzyć 3 razy.
12. Zabawa z piłką:
I rząd: ćwiczący ruchami dowolnymi podają kolejno piłkę wzdłuż rzędu, w ten sam sposób
piłka wraca z powrotem,
II rząd: prowadzący rzuca kolejno piłkę do każdego; po chwycie, wypchnięciu piłki, ćwiczący
idzie na koniec swego rzędu, potem zmiana czynności w grupach.
U w a g a . Przy ograniczonej sprawności ćwiczących w ruchach lokomocji, przy dużej liczbie ćwi-
czących zabawa ta może trwać zbyt długo. Można zastosować inną zabawę, np. „powietrze, ziemia, woda".
Prowadzący rzuca kolejno piłkę do ćwiczących. Objaśnia czynności, mówiąc, że w momencie rzutu
piłki w ich kierunku będzie mówił:
powietrze - wtedy ćwiczący musi szybko powiedzieć, co żyje w powietrzu,
woda - co żyje w wodzie,
ziemia - co żyje na ziemi.
Warunki zabawy:
woda - podawać szczegółowo - nie ryba, ale karp, szczupak itd.,
powietrze - nie ptak, ale skowronek, motyl itd.,
ziemia - nie zwierzę, ale krowa, pies itd.
Starać się złapać piłkę i szybko odrzucić z odpowiedzią na hasło instruktora.
Nie powtarzać nazw już wymienionych.
Liczy się indywidualna liczba błędów.
Gimnastykę trzeba koniecznie zakończyć w optymistycznym, wesołym nastroju, a
to zależy w dużym stopniu od umiejętności prowadzącego wpływania na psychikę
ćwiczących. W szpitalach najczęściej gimnastykę poranną prowadzi się na
287
salach chorych. Chorzy stoją przy łóżkach lub leżą na łóżkach. Zasób ćwiczeń musi
być indywidualizowany, a ćwiczący powinni znać przeciwwskazania. Ćwicząc z Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodycz-no-
dziećmi, instruktor powinien znać wszystkie przeciwwskazania, żeby nie zezwolić na organizacyjne
wykonanie przez dzieci ruchów dla nich nieodpowiednich. Część I wstępna Pacjenci siedzą lub leżą na matera-
cach, przodem do środka sali.
Konspekt nr ....... 'owitanie.
Data ......... Czynności informacyjne - podanie
głównych zadań i nawiązanie kontaktu
Ćwiczenia ogólnokondycyjne dla pacjentów z porażeniem kończyn dolnych (paraplegia), z częściowym z grupą.
porażeniem kończyn dolnych (parapareza), z porażeniem kończyn dolnych i górnych (tetraplegia i tetra-
pareza). Ćwiczenia kwiczenie 1 4 razy 10
ramion, szyi lłw. leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia.
Uwa ga. Na zajęciach praktycznych z przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych" ćwi-
czenia te należy przeprowadzać tylko ze słuchaczami, bez udziału pacjentów. i głowy Szybkie wahadłowe ruchy w przód
tył prostych rąk, następnie krzy/owa-
Pacjenci poruszają się lub są transportowani na wózkach. nie ich przed sobą (ruchy o małej am-
Liczba ćwiczących: 12(10 osób z paraplegia i parapareza i 2 z tetraplegia). ilitudzie).
Ćwiczenie 2 10 ruchów Szybko
Miejsce ćwiczeń: przyszpitalna sala gimnastyczna.
Pw. jak wy/ej - skrzyżne ruchy pio-
Wiek ćwiczących: 20-50 lat. stych RR (mała amplituda ruchu, szy-
Przybory i przyrządy: materace, piłki lekarskie, hantle, drabinki. bkie tempo).
Czas ćwiczeń: 45 min. Ćwiczenie 3 2 razy 5 Wolne tempo
Cel ćwiczeń: ogólne usprawnienie, wzmocnienie mięśni ramion. Pw. jak wyżej - unoszenie głowy
w przód i powrót do pw.
Zadanie lekcji: przygotowanie do stania o kulach (do pionizacji w aparatach ortopedycznych, stabilizacja
stawów kończyn dolnych). Ćwiczenie 4 2 razy 5 Wolne tempo
Pw. jak wyżej - skłony boczne głowy,
Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodycz-no- w prawą i lewą stronę.
organizacyjne Ćwiczenie 5 2 razy 5 Wolne tempo
Czynności Pacjenci poruszają się na wózkach. 2 min Przed rozpoczęciem ćwi- Pw. jak wyżej - skręty głowy w prawą
wstępne Dopilnowanie i organizacja przejścia czeń odstawienie wóz- i w lewą stronę.
pacjentów z wózka na materac. Pa- ków na korytarz lub na Ćwiczenie 6 10 razy 2 Wykonać dokładnie
cjenci bardziej sprawni sami się prze- wyznaczone miejsca na Pw, j;tk wyżej - naprzemienm- wznosy Tempo średnie
mieszczają na materac, inni są przeno- sali gimnastycznej
szeni. Pierwszą czynnością jest RR przodem w górę w tył do
zablokowanie wózka i jego unierucho-
•r^.
Materace ułożone szere- położenia na materacu za głowę.
mienie. Pacjent podjeżdża wózkiem gowo - naprzeciw siebie. Ćwiczenie 7 6 razy 2 Możliwie duża amplituda
przed materac, ustawiając się nieco Jeżeli z dwóch stron sali Pw. jak wyżej - krążenia KR przed ruchu
bokiem do materaca. Zsuwa się na są drabinki - to należy sobą na zewnątrz, a potem krążenia do Tempo średnie
przednią krawędź wózka poprzez ułożyć je po obu stro-
wewnątrz.
wsparcie na rękach. Potem jedna ręka nach, pod drabinkami
ustawia obie złączone nogi, umiesz- Ćwiczenia Ćwiczenie 8 4 razy
czając je poniżej podpórek dla stóp U wa ga . Jeżeli w grupie oddechowe Ćwiczenie oddechowe, RR bokiem
(przy wózku). Pacjent przyjmuje jak znajdują się pacjenci w górę - wdech, przodem w dół - wy-
najkorzystniejszą pozycję do zsunięcia chodzący o kulach, to dech.
się z wózka na materac. Opiera się również należy dopilno-
Ćwiczenie 9 10 razy 2
jedną ręką na zewnętrznej (w stosunku wać bezpiecznego ich
do położenia materaca) poręczy wóz- przejścia na materace. Pw. jak wyżej - naprzemienne sięga-
ka, drugą ręką pomaga sobie, częścio- Należy bacznie obserwo- nie dłońmi w kierunku przeciwnego
wo się opierając, i zsuwa się z wózka wać pacjentów, by w ra- kolana
na materac, w miarę możliwości kon- zie potrzeby szybko
trolując ręką położenie nóg w trakcie udzielić im pomocy Część II Ćwiczenie 10 10 razy 2 Hantle
zsuwania. Na materacu za pomocą rąk
układa nogi i przyjmuje pozycję do - główna Pw. jak wyżej,
ćwiczeń hantle w dłoniach ugiętych RR, wypy
chanie w górę hantli, naprzemienne,
powrót do pw.

288 289
Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodycz-no-
organizacyjne Wskazówki metodycz-no-
Tok Treść Dozowanie
organizacyjne
Ćwiczenia Ćwiczenie 1 ł 10 razy 2 Tempo zróżnicowane, in-
wzmacniające Pw. jak wyżej, RR ugięte, oparte o ra- dywidualne, według po- Ćwiczenie 18 Kilka razy Ci, którzy nie mogą sie-
silę kończyn miona z hantlami. lecenia nauczyciela Pw. siad płaski, RR z boku podparte. dzieć, leżą na plecach
górnych Jednoczesne wypychanie hantli Próby oderwania bioder od podłoża.
w przód.
Ćwiczenie 19 Kilka razy Jest to ćwiczenie trudne,
Ćwiczenie 12 6 oddechów
Pw. siad płaski, RR z boku podparte. ale po wielokrotnym ćwi-
Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż Przenoszenie bioder kolejno - w pra- czeniu udaje się
T - swobodne oddychanie we wo i w lewo.
własnym tempie.
Ćwiczenie 20 2-4 min Ćwiczenia z piłkami le-
Ćwiczenie 13 10 razy 2
Pw. siad płaski tyłem do drabinek, je- karskimi 2 kg (1 piłka dla
Pw. leżenie tyłem, RR wzdłuż śli istnieje możliwość utworzenia dru- każdego ćwiczącego).
T z hantlami w dłoniach - przenosy giej grupy współćwiczących
RR prostych w stawach łokciowych siedzących na materacach po przeciw-
z hantlami naprzemiennie przodem nej stronie sali, także przy drabinkach.
górą w tył i powrót do pw. Duża odległość pomiędzy szeregami
Ćwiczenie 14 5 razy 2 Wolno siedzących naprzeciw siebie. Rzuty
piłkami lekarskimi znad głowy przed
Pw. leżenie tyłem, RR proste w bok siebie tak, żeby piłka trafiła uderze-
z hantlami w dłoniach. Pr/enosy RR niem na środek między ćwiczącymi -
bokiem do położenia skrzyżnie przed dalej sama potoczy się do współćwi-
klatką piersiową, powrót do położenia czącego.
RR w bok i znowu skrzyżnie przed
sobą w układzie odwrotnym RR (ta rę- Ćwiczenie 21 Tak dobrać ćwiczących,
ka, która była w górze nad drugą ręką. Pw. siad płaski w rozkroku. Przetacza- żeby mogli ćwiczyć
teraz jest w dole) itd. nie piłki w szeregach w prawą stronę wszyscy, np. w miarę
Ćwiczenie 15 5 razy 2 Wolno i powrót w lewą stronę. sprawni - w pozycji
leżenia na brzuchu
Pw. leżenie tyłem, RR proste w przód
z hantlami w dłoni - jednoczesne Ćwiczenie 22 4 razy Uwaga.
przenosy obydwu rąk z hantlami Pw. siad płaski w rozkroku. Skorygować linie prze-
w bok - naprzemiennie w prawą Pchnięcie piłki jednorącz do mieszczania się piłki po-
i w lewą stronę. Jednoczesne skręty T współćwiczącego, na przemian prawą, między ćwiczącymi
t głowy w kierunku RR. potem na zmianę lewą ręką itd.
Ćwiczenie 16 6 razy (bez hantli) Ćwiczenie 23 2 razy
Pw. leżenie tyłem, RR w bok - kla- Pw. leżenie przodem na brzuchu
śnięcie przed sobą: 1, 2, 3, 4 i delikat- - wznosy T z oparciem o przedramio-
ne uderzenie palcami dłoni o materac. na, głowa w przedłużeniu linii długiej
z jednoczesnym swobodnym oddycha- T - opuścić T w dół.
niem. Ćwiczenie 24 Przygotowanie do
Ćwiczenie Ćwiczenie 17 Kilka razy Ćwiczenie oddechowe
Pw. leżenie przodem na brzuchu. używania kuł
oddechowe Pw. leżenie tyłem, RR w dół w skos specjalne mające na celu dłonie przy barkach, próby uniesienia
specjalne - głęboki wdech - lekkie ściągnięcie ukrwienie mięśni brzu- T do wyprostu w stawach łokciowych.
skrzydełek nosa palcami (w celu po- cha i narządów we-
Ćwiczenie 25 Szybko kilka Przygotowanie do
prawnego wykonania wdechu - trud- wnętrznych
nego do indywidualnego skontrolowa- Pw. zbliżona do podporu w leżeniu razy używania kuł
nia przez nauczyciela), wypchnięcie przodem. Próby przeniesienia bioder
powietrza do brzucha „na przeponę" ku tyłowi do pozycji zbliżonej do klęku
i z powrotem do klatki piersiowej podpartego. Ćwiczenie to powta-
- powtarzając 4 razy, potem swobod- rzać wielokrotnie, aż do osiągnięcia
ny, głośny wydech, RR swobodnie jak najlepszych wyników.
w dół.

290 291
Tok Treść
Ćwiczenie 26 Pw. leżenie na prawym
boku w oparciu na łokciu i
przedramieniu. Druga, „zewnętrzna" ręka
chwyta „ze-
wnętrzną" nogę pod kolana i próbuje
ją przyciągnąć do klatki piersiowej.
Powtórzyć kilka razy - potem leżenie
na boku przeciwnym i powtórzyć ćwi-
czenie kilka razy.
Ćwiczenie 27
Pw. siad tyłem do drabinek z oparciem
pleców o drabinkę. Naprzemienne
podciąganie i wyprosty nóg do klatki
piersiowej przy pomocy rąk. (Bywa
tak, że przy podciąganiu kolana pięta
„wbija" się w materac, zaklinuje
i przez to noga „leci" w bok i nie
można jej przyciągnąć przy pomocy
ręki wyprostowanej. Trzeba popchnąć
kolano, wyprostować je, i dopiero
ćwiczyć drugą nogą).
Ćwiczenie 28
Pw. siad płaski przy drabinkach,
chwyt dosiężny za szczebelek, próby
oderwania bioder od podłoża.
Ćwiczenie 29
Pw. siad płaski (może być rozkroczny
- w celu uzyskania lepszej stabilizacji)
przy drabinkach z piłkami lekarskimi
2 kg. U wa g a . O ile z drugiej strony sali 2 rzuty
nie ma drabinek, to ćwiczący powinni
siedzieć naprzeciw siebie - osoby
sprawniejsze w parze z mniej spraw-
nymi, każdy z ćwiczących ma piłkę.
Na sygnał jednoczesne rzuty do
współćwiczącego prawą i lewą ręką na
zmianę.
Ćwiczenie 30
Pw. siad płaski, RR wzdłuż T. Chwyt
dłoni przed sobą palcami. Szybkie ru-
chy zginania i prostowania nadgarst-
ków w tym układzie rąk.
Część III - Ćwiczenie 31
cońcowa Pw. siad płaski, RR tyłem podparte.
Swobodne, głębokie oddychanie,
wdech nosem, wydech ustami.
292
Dozowanie Wskazówki metodycz-
Tok Treść Dozowanie Wskazówki metodycz-no-
no-organizacyjne organizacyjne
Kilka razy Ruch bioder powinien
odbywać się jak gdyby Ćwiczenie 32 6 min Nie wolno np. powie-
energicznym „wyrzutem"
bioder Zabawa „Powietrze, ziemia, woda". dzieć tylko „ryba", ale
Prowadzący r/.uut piłkę do ćwiczące- jaka to ryba, itd. Nie wol-
go, wymawiając któreś z tych trzech no powtarzać nazwy już
haseł i liczy do trzech. W tym czasie wymienionej
ćwiczący odrzuca do prowadzącego
piłkę wymawiając nazwę ryby. ptaka,
zwierzęcia. Kto nie zdąży, otrzymuje
Kilka razy punkt karny. Prowadzący przez odpo-
wiednie polecenia „wykupuje" ćwi-
czącego od kary.
Zakończenie ćwiczeń, podsumowanie
lekcji i podanie uwag. Zakończenie
lekcji w pogodnym, żywym nastroju.
Pomoc różnego stopnia w przejściu
pacjentów z materaca na wózek i do-
pilnowanie porządku po zakończeniu
ćwiczeń.
T7-
Kilka razy Uwagi końcowe do konspektu ćwiczeń ogólnokondycyjnych dla osób z pa-
raplegiami. Nie wolno przeprowadzać ćwiczeń u osób, klóre nie posiadają indywi-
dualnego zlecenia lekarskiego. Należy dopilnować przejścia pacjentów na swoje
środki lokomocyjne - wózki: wózek trzeba znów zablokować, postawić jak naj-
Próbować Piłki lekarskie 2 kg bliżej materaca i przytrzymać go, czuwając nad pr/cjściem pacjenta na wózek. Naj-
kilka razy częściej pomaga się ćwiczącemu przy „transporcie nóg" lub bierze go z tyłu pod
W praktyce piłki mogą pachy (nauczyciel sam powinien przy tym ruchu mieć ugięte nogi, żeby przy wysiłku
się wzajemnie „zbijać". odciążyć swój własny kręgosłup) i wciąga na siedzenie. Pacjent sam usadawia się na
wtedy prowadzący musi wózku, układając odpowiednio nogi na podnóżkach wózka, które powinien sobie
wskazać tor rzutu, np. sam ustawić, siedząc jeszcze na materacu. Zróżnicowanie rodzaju i wysokości, na
jedni wyżej, drudzy niżej
której nastąpił uraz rdzenia kręgowego, wpływa na możliwości ruchowe, które
poprzez ćwiczenia specjalne można poprawić. Dlatego należy u tych pacjentów
wzmacniać mięśnie, które nic uległy porażeniu. Generalnie są to mięśnie ramion,
pasa barkowego, tułowia. Mięśnie te powinny być wzmocnione, gdyż służą one przy
przemieszczaniu się i w czynnościach dnia codziennego. Specjalistyczne ćwiczenia
Kilkanaście
są ukierunkowane na nauczenie „bezpiecznego padania" pacjentów chodzących o
kulach. Chodzenie o kulach jest możliwe tylko wówczas, gdy pacjent ma
razy ustabilizowane stawy kończyn dolnych za pomocą specjalnych aparatów ortope-
dycznych: przenoś każdej z kończyn dolnych odbywa się przy wykorzystaniu siły
czynnych mięśni tułowia (lędźwi) - ruchem zamachowym.
Pacjenci na ćwiczeniach ogólnokondycyjnych nie powinni ćwiczyć w aparatach
Kilka razy ortopedycznych (niektórzy z pacjentów muszą jednak w nich pozostać). Na salę
gimnastyczną przychodzą również pacjenci o kulach (np. po amputacjach). Także
im należy pomóc, jeśli zachodzi potrzeba - zapewnić asekurację i odstawić kule z
miejsca ćwiczeń. Prowadzący ćwiczenia powinien znać podstawowe zasady
asekuracji pacjentów chodzących o kulach pachowych oraz pacjentów poru-
szających się za pomocą balkoników, podpórek dwukołowych, trójnogów, lasek i
kuł łokciowych.
293
 Wybrany zasób ćwiczeń przy dyskopatiach (dotyczy głównie dyskopatii Ćwiczenie 7
lędźwiowej) Pw. siad klęczny, RR w przód.
Dyskopatia jest to skomplikowane schorzenie, polegające na wysunięciu się Ruch: napięcie mięśni brzucha 1-2-3 i opuszczenie RR, powrót do pw.
krążka międzykręgowego - amortyzatora znajdującego się pomiędzy kręgami krę- Ćwiczenie 8 Pw. -
gosłupa. klęk podparty.
Objawem jest ból promieniujący do kończyn dolnych. Ćwiczenia można prze- Ruch: przejście do siadu klęcznego, bez przesuwania RR, jak gdyby wypy-
prowadzić tylko po konsultacji lekarskiej i w okresie wyciszenia się u pacjenta bólu. chając się z dłoni z brodą nisko nad podłogą (ukłon japoński).
Wypadniecie dysku może nastąpić w różnych odcinkach kręgosłupa - najczęściej w
odcinku lędźwiowym. Ćwiczenie 9
Zasób ćwiczeń, które można przeprowadzić w przypadkach dyskopatii, musi Pw. - klęk podparty.
być zawsze skonsultowany z lekarzem. Zasadą jest unikanie u pacjentów bólu, który Ruch: wypychanie odcinka lędźwiowego ku górze.
powoduje odruch obronny, zwiększający napięcie mięśniowe zamiast ich rozluźnienia.
Trzeba starać się wyrobić u ćwiczących nawyk „wciągania brzucha". Ćwiczenie 10
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
Ćwiczenie l Ruch: wznos NN do pionu i naprzemienne ugięcia NN w kolanach.
Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy po-
stawione na podłodze, RR wzdłuż T. Ćwiczenie 11
Ruch: maksymalne „wciągnięcie brzucha" z jednoczesnym przywarciem od- Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, stopy na podłożu.
cinka lędźwiowego kręgosłupa do podłoża i ściągnięciem pośladków w rytmie: na- Ruch: wznos RR ku górze w tył, wdech, RR wzdłuż T - wydech.
pięcie (1-2-3) i rozluźnienie (1-2-3). Ćwiczenie powtórzyć kilka razy.
Ćwiczenie 12
Ćwiczenie 2 Pw. - siad płaski, RR przy biodrach.
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy oparte o podłoże, RR wzdłuż T. Ruch: Ruch: ugięcie NN i przejście do siadu skulnego, RR obejmują podudzia, głowa
naprzemienne wyprosty NN w stawach kolanowych, stopa w zgięciu grzbietowym. pochylona w przód.
Ćwiczenie 3 Ćwiczenie 13
Pw. - leżenie tyłem, NN zgięte, stopy na podłożu, RR wzdłuż T. Ruch: naprzemiennie Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
przyciąganie kolan do brzucha, wytrzymać: 1-2-3 i opuścić. Ruch: l - jednoczesne podciągnięcie kolan do brzucha i brody do mostka, 2-3 -
wytrzymać, 4 - powrót do p w.
Ćwiczenie 4
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte, stopy na podłodze, RR wzdłuż T. Ćwiczenie 14
Ruch: l - przyciąganie N ugiętej w kolanie do brzucha; 2 - podciągnięcie drugiej Pw. - klęk podparty, dłonie zwrócone palcami do siebie.
N do zrównania się kolan; 3 - uniesienie głowy i barków, RR przenieść przed siebie. Ruch: l - ugięcie RR w stawach łokciowych, dotknięcie brodą do podłoża po-
1-2-3 wytrzymać, 1-2-3 powrót do pw. między dłońmi, ściągnięcie łopatek; 2 - wyprost RR, schowanie głowy między barki,
wciągnięcie brzucha z jednoczesnym uwypukleniem odcinka lędźwiowego kręgosłupa
Ćwiczenie 5 ku górze; 3 - wytrzymać i powrót do pw.
Pw. - leżenie przodem, RR proste przed sobą - luźno.
Ruch: napięcie mięśni brzucha, ściągnięcie pośladków z jednoczesnym ruchem
elongacyjnym w osi długiej ciała. Wytrzymać: 1-2-3, rozluźnienie: 1-2-3. Zestaw wybranych ćwiczeń stawów kolanowych
Ćwiczenie 6 Ćwiczenia te mogą być przeznaczone dla osób z osłabieniem mięśni czwo-
Pw. - leżenie przodem, RR zgięte, dłonie oparte na wysokości barków. rogłowych uda, np. po urazach stawów kolanowych lub długotrwałym unierucho-
Ruch: powolne przejście do klęku podpartego bez wyginania się w odcinku lę- mieniu całej kończyny po innych urazach (dla pacjentów, którzy mogą już obciążać
dźwiowym. W czasie ruchu wciągnąć brzuch i jak najbardziej wypchać odcinek lę- kończyny, lub dla osób pełnosprawnych, chcących poprawić estetykę i dynamikę
dźwiowy ku górze w kierunku sufitu - wytrzymać: 1-2-3, powrót do pw. chodu).
294

295
 W ćwiczeniach tych bardzo ważne jest tempo ćwiczenia. Czas skurczu mięśnia Ćwiczenie 9
powinien trwać 3 sekundy i równać się czasowi wypoczynku, pełnego rozluźnienia
mięśnia. Pw. - leżenie tyłem - piłka miedzy stopami.
Ruch: unoszenie wyprostowanych NN (kilka razy).
Ćwiczenia te mogą być wykonywane kolejno lub wybiórczo w tych zestawach
ćwiczeń, których zadaniem jest poprawienie dynamiki chodu. Ćwiczenie 10
Dla osób po urazach ćwiczenia w staniu mogą być tylko wówczas przeprowa- Pw. - stanie, RR oparte o ścianę lub drabinki.
dzane, gdy pacjent może obciążać kończyny dolne. Ruch: wspięcie na palce i przejście na pięty z zatrzymaniem ruchu przez 3 sekundy.
Ćwiczenie l " " Ćwiczenie 11
Pw. - siad płaski, NN proste. Pw. - stanie na palcach z maksymalnie wyprostowanymi kolanami.
Ruch: napinanie rzepki (podciąganie do góry) z jednoczesnym zgięciem Ruch: chód we wspięciu.
grzbietowym stopy i dociśnięciem tyłu stawu kolanowego do podłoża.
Ćwiczenie 2 Ćwiczenia okołostawowe barku
Pw. - siad płaski, RR bokiem podparte.
Ruch: przejście do podporu leżąc tyłem, NN intensywnie wyprostowane w sta- Ćwiczenie l
wach kolanowych i biodrowych. Pw. - stanie w opadzie T, RL oparta w przedłużeniu T (drabinki, stół), RP zwisa
luźno w dół.
Ćwiczenie 3 Ruch: wymachy RP w tył i w przód.
Pw. - leżenie tyłem, RR podparte na przedramionach (łokciach).
Ruch: nożyce pionowe - NN proste. Ćwiczenie 2
Pw. - siad z oparciem jednej R o ścianę.
Ćwiczenie 4 Ruch: przesuwanie R po ścianie w górę, potem w dół. Zmiana RR.
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
Ruch: napinanie rzepki (jak w ćwiczeniu 1). Ćwiczenie 3
Pw. - stanie, w RR laska - chwyt na szerokość barków.
U w a ga . Pracuje cały mięsień czworogłowy. Ruch: przenosy laski za głowę, potem do położenia w dół.
Ćwiczenie 5 Ćwiczenie 4
Pw. - leżenie tyłem, RR oparte na stawach łokciowych. Ruch: ugięcie NN, wyprost do Pw. - leżenie tyłem, R R wzdłuż T.
góry, opuszczenie z zatrzymaniem przez 3 sekundy nad podłożem i powrót do pw. Ruch: naprzemienne przenosy RR pr/.odem do położenia na podłodze.

Ćwiczenie 6 Ćwiczenie 5
Pw. - leżenie na brzuchu, RR wzdłuż T. Pw. - stanic bokiem do ściany.
Ruch: oparcie palcami stóp o podłoże, wznos NN do wyprostu stawów kolano- Ruch: przenosy R po ścianie do położenia w górze. Potem zmiana R.
wych - przytrzymanie wyprostu i opuszczenie do pw.
Ćwiczenie 6
Ćwiczenie 7 Pw. - stanie, RR w dół z laską, bard/o szeroki chwyt laski. Ruch: skręt T z
Pw. - siad płaski podparty z boków, napinanie rzepki z równoczesnym zgięciem przenosem laski w kierunku skrętu, powrót do pw. To samo w stronę przeciwną.
grzbietowym stopy prawej.
Ruch: oporowanie - lewa N wytrzymuje 3 sekundy i powrót do pw. Potem to
samo N przeciwna. Wybrany /.estaw ćwiczeń stawów nadgarstka i palców ręki

Ćwiczenie 8 Ćwiczenia te mogą być wykonywane po urazach ręki lub po dłuższym unieru-
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, na stopie woreczek '/2 kg-Ruch: wznos obciążonej N chomieniu. Wybrane ćwiczenia mogą być stosowane wraz z innymi ćwiczeniami
do kąta 45°. Wytrzymać. Powrót do pw. To samo N przeciwna. ogólnokondycyjnymi na zajęciach prowadzonych z osobami z zaburzonym

296 297
 Ćwiczenie 3
Pw. - siad płaski, RR w przód, dłonie splecione.
Ruch: odwracanie dłoni splecionych do wyprostu stawów łokciowych i powrót do
pw.

Ćwiczenie 4
Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T.
Ruch: l - lekkie dotknięcie 3 razy podłoża; 2 - klaśnięcie przed sobą (3 razy); 3 -
ćwicz. 1 ćwicz. 2 klaśniecie nad głową (3 razy); powrót do pw.

Ćwiczenie 5
Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T.
Ruch: uderzanie o podłoże lekko palcami obu RR, kolejno - kciukiem, pierwszym
palcem, drugim palcem itd.

Ćwiczenie 6
Pw. - siad płaski, RR wzdłuż T, zgięte przodem, łokcie przywierają do T. Ruch:
krążenie dłoni kolejno w obie strony, potem odchylanie dłoni ustawionych
równolegle do podłoża promieniowo i łokciowo (na zewnątrz i do środka).
Ćwiczenie 7
Pw. - stanie lub siad płaski, woreczek w dłoni.
Ruch: l - kolejne ugniatanie woreczka RP i RL; 2 - przerzucanie woreczka z
jednej ręki do drugiej.

Ćwiczenie 8
Pw. - stanie lub siad płaski.
Ruchy: przenoszenie RR bokiem w górę i przodem w dół z jednoczesnym ści-
skaniem i rozluźnianiem palców dłoni.

ćwicz. 6

krążeniem, np. po amputacjach naczyniowych. Mogą też służyć do uczenia precyzji ruchu
w czasie lekcji wychowania fizycznego.

Ćwiczenie l
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, dłonie odwrócone stroną grzbietową.
Ruch: l - zginanie i prostowanie palców; 2 - ruchy przeciwstawne.

Ćwiczenie 2
Pw. - leżenie tyłem, RR oparte na łokciach.
Ruch: l - rozstawienie palców; 2 - odchylenie dłoni grzbietowe i dłoniowe.

298
 10
ściowej inwalidy wózki mogą być poruszane nie tylko rękoma, ale odpowiednimi
przekładniami mechanicznymi ułatwiającymi ich obsługę. Możliwości techniczne
pozwalają na coraz większe usamodzielnianie w zakresie lokomocji nawet osobom
dotkniętym najcięższym inwalidztwem. W Polsce nie wszyscy jeszcze inwalidzi
Poruszanie się na wózku inwalidzkim i dysponują najnowszym rodzajem wózków inwalidzkich. Rodzaj wózka musi być
dostosowany do potrzeb funkcjonalnych osoby niepełnosprawnej. Osoby mające
o kulach zdrowe ręce, a porażone kończyny dolne - prowadzą wózek, napędzając koła obiema
rękami-(np. paraplegicy, osoby po amputacjach obustronnych, jednostronnych). W
przypadku jednostronnego porażenia kończyn górnych wózek jest prowadzony
jednorącz z ewentualnymi ułatwieniami ruchowymi. O rodzaju wózka decyduje le-
karz, a posługiwanie się wózkiem zwykle uc/.y pacjenta kinezyterapeuta. Wózki
ręczne starego typu składają się z 4 kół: 2 dużych kół napędowych i 2 małych kół
lokomocyjnych. Koła mogą być ustawione na dwa sposoby:
1. Koła duże (napędowe) z przodu, a małe 7 tylu - daje to możliwość łatwiej-
Zasady użytkowania wózka inwalidzkiego szego poruszania się po płaskim terenie, ale nic jest zbyt wygodne przy wykonywaniu
i poruszania się na wózku w różnych warunkach czynności dnia codziennego (wózkiem trudno podjechać do stołu, do stanowiska
pracy).
2. Koła duże (napędowe) z tyłu, a małe z przodu - pozwala to inwalidzie lepiej
Wózki inwalidzkie są używane przez osoby niepełnosprawne, które nie mogą chodzić funkcjonować w życiu codziennym, czyni go bardziej aktywnym, samodzielnym.
w ogóle lub mogą chodzić w aparatach lub protezach, ale przez krótki czas, Obecnie ten rodzaj wózka jest bardziej powszechny.
ponieważ chodzenie na długich dystansach jest dla nich zbyt meczące. Istnieją Każdy wózek inwalidzki jest wyposażony w instrukcję obsługi. Jednak nie
różne rodzaje wózków inwalidzkich. Wózki „napędzane" ręcznie, energią elek- można pozostawić pacjenta własnemu losowi - należy koniecznie nauczyć inwalidę
tryczną i mechaniczne. Wózki ręczne generalnie można podzielić na terenowe i po- obsługi wózka i wszelkich czynności z t ym związanych w różnych warunkach
kojowe. Technika budowy wózków inwalidzkich w ostatnich latach posuwała się życiowych: przechodzenia pacjenta z łóżka na wózek, utrzymania równowagi na
naprzód. Wózki inwalidzkie są dostosowane do różnych sytuacji, umożliwiając po- wózku (skręty, skłony, skrętoskłony) we wszystkich kierunkach (jeśli nie ma prze-
ruszanie się nie tylko osobom dotkniętym niesprawnością czy porażeniem kończyn ciwwskazań lekarskich), przechodzenia z wózka do pozycji stojącej za pomocą kuł,
dolnych, ale i niedowładem kończyn górnych. W zależności od sytuacji czynno- lasek (jeśli jest taka możliwość) z wózka do leżenia na materacu na sali gimna-
stycznej czy do basenu na zajęcia pływania oraz korzystania z sedesu i wanny. Na-
stępnie należy nauczyć osobę niepełnosprawną jazdy w terenie po nierównościach,
Rączka wjazdów i zjazdów, pokonywania krawężników i torów tramwajowych, a nawet
. Oparcie schodów (o odpowiedniej szeiokości).
Podłokietnik Obecnie produkowane są takie wózki inwalidzkie, które można szybko roz-
montować, a potem szybko złożyć. Inwalida podjeżdża do samochodu, siada za kie-
rownicą, podnosi wózek, szybko go rozbiera i w częściach kładzie obok na siedzeniu.
Boczek Pojeździe samochodem czynności te powtarza w odwrotnej kolejności.
W każdym wózku bardzo ważnymi elementami są szerokość i długość siedzenia,
Siedzenie wysokość i wielkość oparciu. Obecnie opatcia są niskie (ale gwarantują one
Hamulec oparcie w okolicy lędźwiowej i kręgosłupa) i niezbyt verokie, a długość sicd/cnia
zawsze musi gwarantować oparcie całych ud na „podłożu" siedzenia. Na dole znajdują
się dwa podnóżki, dla każdej stopy osobno (najczęściej składane). Hamulce są bardzo
Podnóże ważnym elementem każdego wózka. Szczegóły adaptacji wózka inwalidzkiego dla
k każdego użytkownika określa łekarz.
Koło Aby móc jeździć na wózku, należy nauc/yć się techniki jazdy na dobrze wyre-
napędowe gulowanym wózku inwalidzkim oraz sprawnego posługiwania się wózkiem. Należy
Koło wyjaśnić choremu, jak działa wózek, w jaki sposób się go uruchamia i używa
przednie
Podpórka różnych jego elementów, w tym hamulców. Obecnie bardzo przydatnym i po-
wszechnie stosowanym wózkiem jest wózek inwalidzki typu „Active", który ma
Ryć. 153.
duże koło z tyłu i małe z przodu, oparcie niskie, dobrze przylegające do Icdźwiowe-
300 301
go odcinka kręgosłupa, podnóżki wysunięte odpowiednio do długości końc/.yn dolnych
użytkownika, tak żeby dobrze przylegały one do siedzenia. Podnóżki powinny być
odpowiednio ustawione. Zbyt krótki podnóżek powoduje zwiększony nacisk na guzy
kulszowe i większe niebezpieczeństwo powstania odleżyn w tych miejscach.
Natomiast zbyt długi podnóżek powoduje zwiększony nacisk na uda, zaburzenia
krążenia krwi w nogach i grozi powstaniem odleżyn.
Regulacja ustawienia osi kół tylnych (balansu) decyduje o łatwości manewro-
wania wózkiem. Ustawienie osi powinno być uzależnione od umiejętności użyt-
kownika wózka. Większą stabilność gwarantuje ustawienie osi kół tylnych dalej od
środka ciężkości wózka. W miarę nabywania umiejętności balansowania oś należy
przesuwać do przodu, dzięki czemu wózek jest jak gdyby odciążony z przodu, co
ułatwia pokonywanie nierówności - krawężników, torów tramwajowych (łatwiej
wtedy manewrować wózkiem w ciasnych miejscach, w windzie).
Nauka jazdy na wózkach przez osoby niepełnosprawne odbywa się już w czasie
leczenia szpitalnego. Dalej inwalida doskonali tę umiejętność w życiu codziennym, które
zmusza go do większej aktywności, a przez to do samodzielności. Samodzielność
inwalidy jest zacieraniem się w pewnym sensie różnic pomiędzy osobami zdrowymi a
niepełnosprawnymi. Psychicznym „marzeniem" i potrzebą każdego człowieka, którego
los uczynił osobą niepełnosprawną, jest możliwość zapracowania na swoje utrzymanie,
egzystencji w życiu, takiej jak mają wszyscy, by jak najmniej potrzebować pomocy
otoczenia. „Dobra" jazda na wózku w pewnym sensie zastępuje funkcję nóg w lokomocji.
Jest treningiem fizycznym, szansą dla poprawienia stanu psychicznego, egzystencji i
funkcjonowania człowieka. W Polsce jest obecnie wiele instytucji o charakterze
sportowym dla niepełnosprawnych. Przodujące ośrodki to Poznań, Gdańsk, Kraków,
Wrocław, Warszawa i wiele innych, które czynnie działają, rozwijając sport inwalidzki.
Połski Związek Sportu Niepełnosprawnych (PZSN), który powstał ze Zrzeszenia
Sportowego „Start", od pierwszych łat powstania sportu inwalidzkiego zajmuje się
rekreacją i sportem inwalidów. Obecnie działa w całej Polsce, przygotowując zawody w
różnych dyscyplinach sportowych także tych, w których jazda na wózkach jest sposobem
poruszania się, np. koszykówka na wózkach czy taniec na wózkach. PZSN przygotowuje
zawodników w różnych konkurencjach do paraolimpiad. Duży wkład w działalność
sportową i rekreacyjną ma Grupa Aktywnej Rehabilitacji, zajmująca się inwalidami z
porażeniem kończyn dolnych i górnych, dla których jazda na wózku jest sposobem
poruszania się, codzienną egzystencją. Nauka jazdy na wózkach jest prowadzona na
treningach i obozach organizowanych przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji w wielu
ośrodkach w całej Polsce. Inwalidzi poruszają się na wózkach „aktywnych", ułatwiających
życie codzienne. Obozy te mają charakter codziennego usprawniania oraz rekreacyjno-
sportowy. Na obozach tych również oprócz osób zdrowych instruktorami i
demonstratorami są instruktorzy-inwalidzi dotknięci tym samym kalectwem, które
powstało w tragicznych okolicznościach, takich jak np. skok do wody. Dla osób, które od
niedawna zostały dotknięte nieodwracalnym, ciężkim inwalidztwem, widok swobodnego
poruszania się na wózku inwalidzkim j i uprawiania sportu jest wzorem możliwości
ruchowych i szansą nadziei i pogodzenia się z nieodwracalnym już losem.
302
Metodyka nauki jazdy na wózkach
oparta na sposobach nauczania stosowanych
przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji
(REKRYTERINGSGRUPPEN)
Wszystkie ćwiczenia należy wykonywać na wyregulowanym wózku i po-
czątkowo z asekuracją.
Rozgrzewka
Należy uwzględnić ją w każdym treningu.. Organizm powinien być dobrze roz-
grzany. Najpierw spokojna jazda na wózku po obwodzie koła przez l minutę (pod
koniec przyspieszenie jazdy). Następnie przeprowadza się ćwiczenia kształtujące
ramion - wymachy w przód i w tył, płynnie, bez zatrzymywania oddechu - 10 wy-
machów w przód i 10 wymachów w tył. Potem sięganie na boki -jak najdalej, na-
przemiennie - w prawo i w lewo, po 10 powtórzeń. Następnie ćwiczenia siłowe
- unoszenie ciężaru ciała do góry, wspierając się na rękach opartych o koła - też 10
powtórzeń. Na koniec ćwiczenia głowy - krążenia w prawo, potem w lewo, wolno,
dokładnie. Całość ćwiczeń nie powinna trwać dłużej niż 10 minut. Ćwiczenia nie
mogą wywołać zmęczenia.
Balansowanie
Balansowanie - jest to łagodne przenoszenie środka ciężkości ciała użytkownika
wózka. Umiejętność balansowania jest podstawowym elementem techniki jazdy,
ułatwia samą jazdę, samodzielne pokonywanie przeszkód i powoduje większą pew-
ność jazdy na wózku. Balansowania należy uczyć się z asekuracją drugiej osoby.
Aby wózek wprowadzić w „balans", trzeba energicznie pchnąć ciągi do przodu,
jednocześnie mocniej opierając się o oparcie, co powoduje podniesienie kół przednich
do góry. Próbujemy utrzymać wózek w pozycji wychylonej, manewrując ciągami
w przód i w tył. Próbę tę należy powtarzać wielokrotnie, aż do osiągnięcia pełnej
swobody i płynności ruchów. Zbyt mocne poderwanie wózka może spowodować
przewrócenie się do tyłu. W czasie balansowania ręce powinny być na ciągu z przodu,
co pozwoli na szybkie reagowanie przy przechyleniu się wózka w tył.
P o p r a w n a j a z d a na w ó z k u „ n a p ę d z a n ym " r ę c z n i e
W czasie jazdy użytkownik wózka powinien siedzieć głęboko w siedzeniu
- pochylony lekko w przód, ale plecy powinny przylegać do oparcia. Ciągi należy
chwycić lekko z tyłu, nie kurczowo, tak aby kciuk znajdował się w górze ciągu.
Wózek „napędza się" pracą rąk - długimi energicznymi, równomiernymi po-
ciągnięciami, lekko pochylając się do przodu. Ręce wracają dołem, rozluźnione, za-
taczając elipsę. Ustawienie rąk na ciągu, lekko z tyłu pozwala kontrolować balans i
nawet przy szybkiej jeździe w czasie potrzeby asekurować się przed upadkiem.
Aby skutecznie i lekko zakręcać, najlepiej lekko przytrzymywać jeden ciąg, a
drugi pchać do przodu. Można też popychać oba ciągi równocześnie: jeden do
przodu, drugi do tyłu, zakręt można wtedy wykonać szybciej. Ten ostatni sposób
wymaga lepszego opanowania balansu.
303
 B e z p i e c z n e u p a d a n i e do t y ł u
Niezbędna jest do tego umiejętność balansowania. Gdy czujemy, że wózek
zbyt mocno wychyla się do tyłu, początkowo najlepiej spróbować doprowadzić go do
normalnej pozycji - energicznie pociągając ciągami w tył, a jednocześnie po-
chylając tułów do przodu. Bywa jednak tak, że nie ma czasu na taki manewr. Należy
wtedy jedną rękę zostawić na ciągu, blokując koło, tułów przechylić w stronę
przeciwną, a drugą rękę wyciągnąć lekko zgiętą do ziemi, by zamortyzować upadek.
Trzeba się wychylać jak najmniej, żeby zatrzymać upadek możliwie wcześnie, łatwiej
jest wtedy manewrować i mniejsza jest szansa wypadnięcia z wózka. Cały czas
blokując jedną ręką koło, rękę podpierającą staramy się ustawić tak, aby drugie koło
wjechało pod pachę do chwili ustawienia wózka na czterech kołach. Można też
spróbować odepchnąć się ręką podpierającą.
Drugim sposobem wyprowadzenia wózka z upadku jest manewrowanie kołem
„wewnętrznym" - od strony upadku. Przekładamy wtedy rękę na ciąg od strony
podparcia i pociągając go energicznie w tył, staramy się wprowadzić koło pod pachę.
Równocześnie można odepchnąć się ręką podpierającą od ziemi, aż do postawienia
wózka. W obu przypadkach trzeba starać się nie dopuścić do całkowitego
przewrócenia się wózka.
W przypadku przewrócenia się na plecy bez wypadnięcia z wózka można przy
pomocy drugiej osoby łatwo postawić wózek na cztery koła, naciskając silnie pod-
nóżek i przytrzymując osobę przewróconą za ramię, aby nie wypadła do przodu.
W j a z d i z j a z d z p o c h ył o ś c i ( p o c h y l n i )
Pod niedużą pochyłość można podjechać na wprost. Konieczne jest wtedy silne
pochylenie do przodu i popychanie ciągów krótkimi, energicznymi ruchami. Dla
odpoczynku najbezpieczniej jest ustawić wózek w poprzek pochyłości - zapobiega to
zjechaniu z powrotem w dół lub wywróceniu się do tyłu. Jeżeli spadek po-
chyłości jest duży, najlepiej zjechać skosem - „zygzakiem".
D o j e ż d ż a n i e do b r z e g u c h o d n i k a
Najbezpieczniej jest zmienić kierunek jazdy, z twarzą w dół możliwie szybko
przekraczając linię spadku. Podobnie jest w przypadku zjeżdżania z pochyłości
n i e z b yt s t r om e go p o c h yl e n i a - można zjechać na wprost, najlepiej jednak
zrobić to w balansie - wymaga to jednak pewnej wprawy. Bezpieczne jest
zjeżdżanie zakosami, łatwiej jest wtedy kontrolować prędkość. P rz y d u ż y m
s p a d k u najbezpieczniej jest zjeżdżać tyłem, pochylając się mocno na kolana. Bardzo
ważne jest pozostawienie rąk cały czas na ciągach i kontrolowanie prędkości.
W j a z d i zja z d z p o d e s t u , n p . k r a w ę ż n i k a
Aby wjechać na podest (np. krawężnik), trzeba wózek ustawić na wprost, pro-
stopadle do niego. Ważne jest, by oba koła równocześnie przechodziły krawędź, za-
pobiega to upadkowi na bok. Trzeba lekko się rozpędzić i tuż przed krawężnikiem
podbić przednie koła do góry, pociągając mocniej ciągi i napierając plecami na
oparcie. Osoba, która potrafi balansować, nie powinna mieć z tym najmniejszych
304
(rodności. Gdy przednie koła znajdą się nad progiem, trzeba je spuścić w dół i ener-
gicznie pociągnąć ciągi do przodu, pochylając się równocześnie silnie w przód.
Taki manewr pozwala odciążyć tylne koła i rozpędzony wózek sam wjeżdża na
próg.
Z j a z d z p r o g u - również jest na wprost, prostopadle do krawędzi - nie należy
spuszczać najpierw kół przednich, ponieważ grozi to „wyjechaniem" z wózka.
Z k r a w ę ż n i k a zjeżdża się w balansie, tak aby wylądować na czterech kołach.
Można również wylądować na kołach tylnych, jest to jednak bardziej niebezpieczne -
grozi wywróceniem się do tyłu. Jeżeli u/ytkownik wózka nie czuje się zbyt pewnie w
balansie, może zjechać z krawężnika tyłem, pochylając się silnie na kolana.
Przej azd przez próg - tory t r a m waj o we
Próg (tory tramwajowe) pokonuje się podobnie jak podest, z tą różnicą że cały
manewr wykonuje się w balansie, bez spuszczania pr/.cclnich kół na ziemie.
W j a z d i z j a z d po s c h o d a c h
Są dwa główne sposoby pokonywania schodów: przodem i tyłem. W obu przy-
padkach należy przytrzymać się poręczy.
Z j a z d t y ł e m po schodach jest łatwiejszy niż zjazd przodem. Należy podje-
chać do schodów prostopadle, możliwie jak najbliżej poręczy. Jedna ręka chwyta się
poręczy tak, aby przedramię do niej przylegało. Ręka w łokciu powinna być zgięta
pod kątem prostym. Druga ręka chwyta się za zewnętrzne koło (ciąg), przytrzymując
je. Teraz należy pochylić się do pr/odu i spuścić wózek z pierws/ego stopnia.
Czynność tę powtarzamy na kolejnych stopniach, zaczynając /a każdym razem od
zgiętej w łokciu ręki leżącej na poręczy. Sposób ten jest w miarę bezpieczny i
możliwy do nauczenia nawet pr/e/ osobę o słabym chwycie.
Z j a z d p r z o d e m po schodach może być wykonywany tylko przez osoby
bardzo pewnie poruszające się na wózku i wymaga długotrwałych ćwiczeń. Przy tym
sposobie nie korzysta się z poręczy, ale konieczne jest bardzo dobre opanowanie
balansowania. Na krawędzi schodów ustawia się wózek w balansie i w tej pozycji
pokonuje się schody - stopień po stopniu, odchylając się do tyłu i mocno pod-
trzymując ciągi. Ważne jest, by nie stracić kontroli i móc się zatrzymać na każdym
stopniu. Nie wszystkie schody nadają się do zjeżdżania po nich na wózku przodem.
Gdy schody mają bardzo krótkie (wąskie) stopnie, duże koła nie będą się na nich
mieścić i taki zjazd jest niebezpieczny - gdyż nie ma możliwości zatrzymania się
na stopniu.
W j a z d t y ł e m po schodach zaczyna się od ustawienia wózka tyłem - pro-
stopadle do schodów, jak najbliżej poręczy. Rękę zewnętrzną przekłada się na we-
wnętrznym ciągu jak najniżej. Następnie odchyla się wózek na schody do balansu,
pochylając się w stronę poręczy, tak aby maksymalnie obciążyć ciągnięte koło i w
takiej pozycji ciągnąć równocześnie obiema rękami, podjeżdża się na pierwszy stopień.
Teraz ręce należy przełożyć do pozycji wyj.ściowej: jedna ręka jak najniżej ciągu,
druga jak najdalej na poręczy - i powtarzamy manewr. Cały wjazd odbywa się w
balansie, trzeba pamiętać, aby nie opus/czać kół przednich na schody, bo grozi to
„wyjechaniem" z wózka, oraz o tym, aby nie /atrzymy wać się zbyt blisko kra-
305
wędzi schodów. Przy przekładaniu rąk należy wózek przytrzymać dociśnięty drugą
ręką do stopnia.
W j a z d p rz od em po schodach - zaczyna się od podjechania przodem pro-
stopadle do schodów, jak najbliżej poręczy schodów. Ręką zewnętrzną chwyta się po
przekątnej poręcz, a ręką wewnętrzną chwyta się za wewnętrzny ciąg, jak najbliżej
tyłu. Teraz unosząc przednie koła do góry, popycha się koło na stopniu, jednocześnie
ciągnąc drugą ręką za poręcz. Cały manewr wykonuje się w głębokim balansie,
lecz przodem do schodów, i dla niektórych osób jest to manewr niebezpieczny.
U wa ga . Na początku i na końcu nauki posługiwania się wózkiem należy przeprowadzić tzw. test
Coopera, który pozwala ocenić kondycję pacjenta.
Używanie wózka na sali gimnastycznej
P r z e j ś c i e p a c j e n t a z ł ó ż k a na w ó z e k (wózek powinien być zawsze
zablokowany)
Pierwszy sposób: pacjent siada poprzecznie na łóżku tyłem do wózka, który
powinien być ustawiony pod kątem prostym do długiej osi łóżka. Pacjent, opierając
się rękoma o poręcz wózka, przesuwa się na siedzenie wózka, ustawia wózek pod
kątem 45° (nogi pozostają jeszcze na łóżku). Następnie przenosi najpierw jedną nogę,
potem drugą na podnóżki wózka (najczęściej chwytając jedną i drugą nogę za
nogawki spodni).
Drugi sposób: wózek ustawiony równolegle do łóżka. Pacjent chwyta jedną
ręką uchwyt nad łóżkiem, a drugą ręką za dalszą poręcz wózka. Przenosi swą miednicę
na wózek, następnie rękoma przenosi jedną i drugą nogę na podnóżki wózka.
U ż y w a n i e w ó z k a w p o m i e s z c z e n i a c h s a n i t a r n yc h
306
P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z w ó z k a i n w a l i d z k i e g o (przez dwie osoby)
Pacjent siedzi na wózku inwalidzkim. Jeden pomagający podchodzi do pacjenta z
tyłu, wkłada rękę pod pachy pacjenta (od strony pleców) i chwyta pacjenta tak, że z
góry swoimi dłońmi nachwytem (od góry) przytrzymuje obie ręce pacjenta.
Przedramiona pacjenta ułożone są teraz jedno nad drugim. Drugi pomagający prze-
chodzi z przodu pacjenta, kładzie ręce pod nogi - obejmuje go pod kolanami i obydwaj
pomagający unoszą pacjenta. Wózek musi być zablokowany. Osoby pomagające
powinny mieć prosty kręgosłup i lekko ugięte kolana. Pacjent powinien też mieć
chroniony kręgosłup przy dźwiganiu przez odpowiednie przytrzymywanie rąk i nóg.
P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z l e ż e n i a na ł ó ż k u do s i a d u ze
s p u s z c z o n y m i n o g a m i (przez dwie osoby)
Pacjent leży na łóżku. Jeden pomagający podchodzi z boku do pacjenta, jedną
rękę (dalszą) podkłada pod górną część pleców pacjenta. Drugą rękę (bliższą)
podkłada pod ramię pacjenta w okolicy pachy, od strony klatki piersiowej. Działając
jednocześnie dwiema rękami, sadza pacjenta na łóżku (nogi jeszcze są na łóżku).
Drugi pomagający podchodzi z przodu pacjenta, podkłada ręce pod kolana pacjenta,
drugą odciążając podudzia. Na sygnał obydwaj pomagający sadzają pacjenta ze
spuszczonymi nogami - przedtem stopniowo skręcają ciało pacjenta, będące w siadzie
na łóżku, do pozycji siadu ze spuszczonymi nogami.
P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a z s i a d u ze s p u s z c z o n y m i n o g a m i na
w ó z e k (przez dwie osoby)
Wózek przygotowany - postawiony z boku i zablokowany. Pacjent siedzi na
łóżku ze spuszczonymi nogami. Dwóch pomagających (jeśli jest to możliwe - mało
różniących się wzrostem) podchodzi do pacjenta z boków. Klękają jedną nogą na
łóżku z boków pacjenta i chwytają go na sygnał z dwóch stron jednocześnie pod ra-
miona (przytrzymując przedramiona) i pod kolana. (Pomagający powinni mieć prosty
kręgosłup). Na sygnał razem przenoszą pacjenta z siadu ze spuszczonymi nogami na
łóżku - do siadu na wózku.
P r z e j ś c i e p a c j e n t a z w ó z k a do ł ó ż k a p r z y p o m o c y
j e d n e j osoby
Należy podjechać z pacjentem siedzącym na wózku - do łóżka, ustawiając wózek
pod kątem 45° w stosunku do łóżka. Po zahamowaniu wózka zsuwamy pacjenta do
przodu na brzeg wózka (lub pacjent sam się przesuwa) i ustawiamy stopy pacjenta na
podłodze. Osoba pomagająca podchodzi przodem do pacjenta i swoimi kolanami
blokuje kolana pacjenta. Pacjent pochyla się do przodu, a osoba pomagająca chwyta
biodra pacjenta rękoma ułożonymi od strony pleców pacjenta. Dłońmi ułożonymi z
dwóch stron bioder pacjenta i wykorzystując siłę przeciwwagi (blok kolanami i
podniesienie od tyłu za biodra), unosi pacjenta i przenosi jego ciało w kierunku
łóżka, aż do posadzenia go ze spuszczonymi nogami na łóżku.
307
 P r z e j ś c i e p a c j e n t a z w ó z k a na ł ó ż k o p r z y p o m o c y
d w ó c h osób
Pacjent siedzi na wózku. Wózek zablokowany. Jeden pomagający staje za wózkiem
z tyłu pacjenta, chwyta pacjenta pod pachy, wysuwając swoje ręce do przodu spod
pach pacjenta, tak by dłońmi uchwycić jego przedramiona, łokcie pacjenta zgięte,
przedramiona równolegle do siebie przed klatką piersiową pacjenta. Drugi
pomagający podchodzi z przodu do nóg pacjenta, wykonuje przysiad w małym roz-
kroku (nogi pacjenta są pomiędzy nogami pomagającego) i obejmuje nogi pacjenta
nachwytem za uda nad kolanami. Na sygnał dwóch pomagających unosi pacjenta z
wózka do góry i przenosi go np. na łóżko.
Przenoszenie pacj ent a z kr zesła pr zez dwie osoby
Pacjent siedzi na krześle. Jednocześnie do pacjenta podchodzą dwaj pomagający,
stając przodem do pacjenta. Jeden pomagający wykonuje wykrok nogą bliższą do
pacjenta, a na drugiej nodze stoi na całej stopie i wkłada swój bark pod pachę pacjenta,
tak by ramię pacjenta opierało się na barku pomagającego (ręka pacjenta zwisa na
plecach pomagającego, w luźnym układzie rąk, raczej w bok). Drugą rękę pierwszy
pomagający wkłada pod pośladek (ramię pacjenta na plecach pomagającego, a bark
jest dociskany przez układ ciała pacjenta). Drugi pomagający wykonuje te same
czynności. Obydwaj pomagający wstają, unosząc ciało pacjenta w ten sposób, że
„dźwignięcie i unoszenie" ciała pacjenta jest wykonywane przez jedną rękę
pomagających, a drugie ich ręce są wolne i mogą wykonywać nimi różne dodatkowe
czynności. Przenoszą pacjenta w określone miejsce na krzesło, na łóżko itp.
P r z e n o s z e n i e p a c j e n t a p r z e z d w i e o s o b y z l e ż e n i a na
m a t e r a c u na w ó z e k
Pacjent leży na materacu. Jeden pomagający staje bokiem do pacjenta i „dalszą"
rękę podkłada z tyłu, bliżej pod plecy, i podnosi pacjenta do siadu. Gdy pacjent już
siedzi, pierwszy pomagający zmienia układ ręki. „Dalszą" rękę wkłada pod pachę
pacjenta i nachwytem przytrzymuje przedramię. Potem przekłada ręce. Rękę bliższą
podkłada pod przedramię, a dalszą rękę pod kolana pacjenta. Druga osoba pomagająca
podchodzi do pacjenta i wykonuje to samo. Na sygnał obydwaj pomagający, stojąc na
całych stopach i na zgiętych nogach, jednocześnie unoszą pacjenta do góry i przenoszą
go na wózek.
S a m o d z i e l n e p r z e j ś c i e p a c j e n t a z m a t e r a c a na w ó z e k
Pacjent samodzielnie, podpierając się na rękach, siada. Potem przesuwa się w
siadzie, pomagając sobie rękoma w przesunięciu nóg na brzeg materaca. Zablokowany
wózek stoi przy materacu lekko skośnie. Podnóżki wózka opuszczone. Pacjent zbliża
się do wózka biodrami - w skośnym ustawieniu. Poprawia sobie nogi, odpowiednio
ustawiając je w zgięciu. Jedną rękę pozostawia na materacu, a na drugiej wpiera się do
góry, lokując swoje ciało na wózku. Ustawia nogi na podnóżkach.
308
S a m o d z i e l n e p r z e j ś c i e z w ó z k a ( z a b l o k o w a n e g o ) na
materac
Odbywa się w odwrotnej kolejności. Pacjent zsuwa się na krawędź wózka, jedną
rękę opiera na materacu, drugą przytrzymuje się na wózku, stopniowo ustawiając
sobie nogi. Samodzielność przejścia pacjenta z wózka na podłoże i odwrotnie jest
„furtką" do większej samodzielności pacjenta.
W j a z d na s c h o d y na w ó z k u
Pacjent siedzi na wózku. Dwie osoby pomagające. Jedna stoi przodem do wózka,
tyłem do schodów i przytrzymuje wózek za podnóżek. Na wózku siedzi pacjent.
Obydwaj pomagający unoszą wózek na schody, jeden pomagający wciąga, drugi (od
dołu) pcha, a pacjent pomaga, obracając kołami w kierunku „jazdy" do góry.
Z j a z d ze s c h o d ó w na w ó z k u
Pomagają dwie osoby. Jedna trzyma za uchwyt wózka, druga za podnóżek. Obie
pomagają w przetoczeniu wózka w dół. Osoba w gór/c przetacza wózek w dół, osoba
pomagająca na dole hamuje. Pacjent sicd/i na wózku i również pomaga przez
kierowanie kołami i czuwanie nad szybkością „jazdy".
U w a g i d o t y c z ą c e h i g i e n y i b e z p i e c z e ń s t w a p r a c y osób
zaj muj ąc yc h się ki n e z y t e r a p i ą
Dyskopatia spowodowana nieprawidłowym pr/.enos/.eniem jest jedną z naj-
cięższych chorób zawodowych pielęgnowanych i rehabilitantów, a także osób z rodzin
niepełnosprawnych.
Podstawowe zasady to:
- stój zawsze na całych nogach,
- nigdy nie przenoś ciężarów w wysięgu,
- kręgosłup musi być wyprostowany, nogi ugięte,
- wykorzystuj siłę mięśni rąk i nóg, pr/c/, co oszczędzisz kręgosłup.
Materiał pomocniczy:
Kaseta wideo pt. „Techniki przenos/enia",
Fundacja Aktywnej Rehabilitacji.
Chodzenie o kulach
Istnieje kilka technik poruszania się o kulach. W miarę możliwości dąży się do
tego, żeby chód o kulach miał takie cechy, które hęd;j go /bliżały do chodu naturalnego
- lewa ręka, prawa noga. Do nauki chodu o kulach używa się różnych kuł. Generalnie
są to kule pachowe i łokciowe (specjalne dla osób z chorobą reumatyczną).
Asekuracja pacjenta jest to rzeczywista pomoc przy wykonywaniu ruchu: pod-
trzymywanie, asekuracja z chwytem /a rękę i obserwacją. Poniżej wymieniono rodzaje
chodu o kulach oraz opisano, z j a k k h kroków się one składają.
309

Ryć. 155.
Chód czterotaktowy:
a) naprzemienny:
1. Kula prawa w przód
2. Noga lewa w przód
3. Kula lewa w przód
4. Noga lewa w przód
b) dostawny:
1. Lewa kula w przód
2. Prawa kula w przód
3. Lewa noga w przód
4. Prawa noga w przód
Chód trójtaktowy:
a) z symetryczną pracą kończyn dolnych:
1. Kula do przodu
2. Druga kula do przodu
3. Obie nogi do przodu
b) z symetryczną pracą kończyn górnych:
1. Obie kule do przodu
2. Jedna noga w przód
3. Druga noga w przód
Chód dwutaktowy:
a) naprzemienny:
1. Prawa kula i lewa noga w przód
2. Lewa kula i prawa noga w przód
b) jednoimienny:
1. Prawa kula i noga w przód
2. Lewa kula ł noga w przód
310
c) naprzemienny z symetryczną pracą kończyn górnych:
1. Obie kule i jedna noga w przód
2. Druga noga w przód
d) kangurowy:
1. Obie kule i jedna noga w przód
2. Obie nogi w przód
Wysokość k u ł pachowych określa się w następujący sposób: pacjent staje
przy ścianie wyprostowany, pięty dotykają ściany, barki utrzymywane swobodnie,
ręce luźno zwisają wzdłuż tułowia. Wysokość kuł równa jest odległości między
fałdą pachową a podłogą. Uchwyt powinien znajdować się na wysokości pięści przy
stawie łokciowym zgiętym do kąta 30°.
Wysokość k uł łokciowych powinna być taka, że kończyny górne oparte o
kule będą lekko ugięte w łokciach. Zbyt wysokie kule powodują unoszenie się
barków, zbyt niskie zaś zmuszają do pochylenia się ciała w przód - w obydwu
przypadkach jest to niekorzystne dla statyki ciała.
Ryć. 156.
W metodyce nauczania chodu i asekuracji chodzącego o kulach - oprócz wskazań
leczniczych wynikających ze stanu pacjenta po urazie należy kierować się względami
obiektywnymi, takimi jak podeszły wiek, nasilone procesy miażdżycy i inne choroby
towarzyszące obciążające wydolność organizmu (wprowadza się stopniowo poręcze,
balkoniki i wreszcie kule).
Chodzenie o kulach jx>zpoczyna się na podłożu twardym lub zmiennym (np. śnieg,
piasek). Na sali gimnastycznej przygotowuje się pacjentów do nauki chodzenia na
zmiennym podłożu poprzez chodzenie po gąbkowych materacach ułożonych na
podłodze, potem na naturalnym podłożu w terenie. Ćwiczącemu chód o kulach należy
początkowo zapewnić bardzo dobrą asekurację. Polega ona na pomaganiu ćwiczącemu
w utrzymaniu pozycji stojącej, a w momencie kiedy traci on równowagę - na
bezpiecznym sprowadzeniu go na podłoże. Utrzymanie pacjenta w pozycji stojącej jest
możliwe tylko w przypadku drobnych zachwiań lub dużej siły asekurującego. W czasie
chodzenia po terenie płaskim instruktor idzie z boku, tuż za pacjentem, możliwie blisko,
ale nie krępując jego ruchów. W przypadku utraty równowagi przez pacjenta należy
chwycić go pod pachy, ściągnąć do tyłu na siebie i po ugiętych kończynach dolnych
sprowadzić do pozycji siedzącej. Asekuracja czynna
311

Ryć. 157.
polega na tym, że ręce instruktora lekko dotykają pacjenta. Towarzyszenie pacjentowi
to asekuracja bierna i można ją stosować, mając absolutną pewność co do sprawności
lokomocyjno-funkcjonalnej pacjenta. Naukę chodzenia po schodach rozpoczyna się od
nauki chodzenia po schodach niskich z poręczą. Jeżeli poręcz wypada z lewej strony
pacjenta, poleca się trzymać kule łokciowe w prawej ręce i opierać się na niej, niosąc
w ręku drugą kulę (z lewej ręki) równolegle do podłoża, lewa ręka oparta jest wtedy o
poręcz schodów. Pierwszy krok wykonuje się zdrową nogą lub nogą sprawniejszą.
Chorą nogę dostawiamy. Potem rezygnujemy ze stałego podparcia na poręczy i
przechodzimy na dwie kule. Przy schodzeniu ze schodów wykonuje się te same
czynności z tą różnicą, że chora noga pierwsza wykonuje krok. Zdrowa noga lub noga
sprawniejsza jest dostawiana. W dalszej nauce chodzenia zwiększa się wysokość
przeszkód (schodów) zwykłej wysokości, takiej, jaką spotykamy w domach (osiedlach
mieszkaniowych). Przy chodzeniu po schodach asekurujący zawsze powinien być niżej
niż pacjent.
Specjalnej metodyki nauczania chodu wymagają pacjenci z uszkodzeniem rdzenia
kręgowego (paraplegia). Warunkiem rozpoczęcia nauki chodzenia u tych pacjentów
jest zaakceptowanie pionizacji w aparatach ortopedycznych. W przypadku częściowych
uszkodzeń rdzenia kręgowego, kiedy funkcja mięśni kończyn dolnych jest
wystarczająca do czynnej stabilizacji, zastosowanie aparatów jest zbędne.
B a r i e r k i - stanie w barierkach jest początkowym etapem nauki chodzenia
czynnego. Przedtem pacjenci długo przebywający w łóżku są przystosowywani do
pozycji pionowej ciała na s t o l e p i o n i z a c y j n y m (ze stabilizacją kolan, bioder i
poniżej pasa barkowego przez pasy przytrzymujące, ze stopniowym powiększaniem
stopnia pionu całego pacjenta). Jest to przede wszystkim przystosowanie się funkcji
wszystkich układów organizmu do siadu i pionu (trening układu naczyniowego,
lepszej wentylacji płuc, wyrobienie odruchu prawidłowej postawy i obciążenia
osiowego powierzchni stawowych). Pionizacja na stole pionizacyjnym w pozycji
stojącej trwa do l godziny, jeśli nie występują mdłości, bladość twarzy, kroplisty pot,
uczucie fali gorąca, pogarszanie się kontaktu słownego.
312
U w a g a . Na stole pionizacyjnym nie wolno nigdy pozostawiać pacjenta bez
kontroli.
Barierki dają mocne oparcie dla kończyn górnych, na których w pierwszym
etapie pacjent przede wszystkim się opiera. Potem „balansowanie" (miednicą - wy-
chylanie się miednicy do przodu, ku tyłowi, na boki, krążenia biodrami) umożliwia
przeniesienie obciążenia ciała z kończyn górnych na kończyny dolne. Następnym
etapem są ćwiczenia równowagi i powrotu do równowagi, potem nauczanie wykro-
ków, zakroków, odstawień i przystawień nóg w prawo i lewo, przestawianie nóg
wprawo i lewo. Są to pierwsze stereotypy chodu, w którym kończyny dolne
spełniają tylko funkcję podporową. Inaczej jest, gdy pacjent chodzi w barierkach z
innych powodów, np. po wszczepieniu endoprotezy albo urazu kończyn dolnych -
gdy zachowana jest czynność mięśni kończyn dolnych, a trzeba tylko nauczyć się
odpowiednio odciążać i obciążać kończyny. Natomiast sterowanie nimi odbywa się
dzięki pracy mięśni obręczy kończyn górnych i tułowia. Następnie pacjent uczy się w
barierkach kroku naprzemiennego w przód i w tył, kroku dostawnego w prawo i w
lewo, kroku dwutaktowego w przód i w tył, a także siadania i stawania.
B a l k o n i k jest mniej stabilną pomocą w chodzeniu (są różne typy balkoni-
ków). Po opanowaniu chodzenia w balkoniku pacjent uc/y się chodzić o kulach pa-
chowych (kule pachowe służą do chodzenia i w innych przypadkach - gdy tr/,cba
dać większą stabilność pr/y odciążaniu klóicjś / końc/.yn dolnych i przy braku
równowagi, np. u osób w podeszłym wieku. Mają jednak niekorzystny wpływ na
krążenie, ponieważ uciskają doły pachowe). Konieczne jest zwracanie uwagi na
właściwą postawę w czasie chodu oraz zachowanie jednakowej długości kroków.
Ważną sprawą jest umiejętność „bezpiecznego padania" pacjentów chodzących o
kulach (samoasekuracja przed urazem). Zacząć należy od padania na miękkie
podłoże z niskich pozycji (siadu, klęku). W trakcie padania chory powinien być
rozluźniony. Ręce lekko wysunięte do przodu, przygotowane do amortyzacji upadku,
głowa w skłonie bocznym z dotknięciem brodą do mostka. Należy zwrócić
uwagę, żeby chory wypychał przed upadkiem kule w bok. W początkowym okresie
nauki ostrzega się o możliwości tracenia równowagi.
ABC pomocy osobie idącej po schodach o kulach
Ryć. 158.
313
 Gdy znajdziesz się w pobliżu osoby niepełnosprawnej, która z obawą porusza

11
się po schodach o kulach, i zaproponujesz jej pomoc, to:
- gdy osoba ta idzie do góry - stań za jej plecami (niżej),
- jeżeli schodzi - stań do niej twarzą - jeden lub dwa schodki niżej (najczęściej
niepełnosprawni schodzą ze schodów przodem, chociaż może się zdarzyć, że łatwiej
im jest zejść tyłem do spadku schodów).

Gimnastyka korekcyjna

Zasób ćwiczeń i uwagi do ćwiczeń zbiorowych w

lekcji gimnastyki wyrównawczej przy złej postawie
Prawidłowa postawa zależy od wielu czynników, przede wszystkim od prawidłowej
budowy anatomicznej i prawidłowego działania narządu ruchu, od sprawności mięśni
grzbietu i brzucha, mięśni pośladkowych, czworogłowego uda i mięśni piszcze-
lowych. Od ustawienia miednicy zależy ustawienie kręgosłupa. Miednica bardziej
pochylona do przodu powoduje zwiększenie lordozy lędźwiowej.
Rodzaje złej postawy to: plecy wklęsło-wypukłe, okrągłe i płaskie.
Rodzaje ćwiczeń pod względem anatomicznym to: ćwiczenia elongacyjne mięśni
grzbietu i pośladków, mięśni brzucha, ćwiczenia korygujące ustawienie miednicy,
antygrawitacyjne i ćwiczenia samodzielnej korekcji postawy oraz ćwiczenia stóp
likwidujące płaskostopie.
Szczegółowy zasób ćwiczeń dla poszczególnych wad postawy i szczegółowa
metodyka prowadzenia tych ćwiczeń zawarte są w podręcznikach kinezy terapii.

Ogólne zasady postępowania przy korekcji

wad postawy
Podstawą działania korektywnego we wszystkich wadach jest selektywna praca
właściwych mięśni z maksymalną korekcją. Ćwiczący jest zawsze bardziej skłonny do
wykonywania ruchu w odcinku pogarszającym postawę niż ją korygującym.
Dlatego należy zwrócić maksymalną uwagę na właściwą pozycję wyjściową oraz
racjonalny dobór ćwiczeń tak, by działanie korektywne na jeden odcinek nie
pogłębiało kompensacyjnie wady w drugim odcinku. Zasadniczym warunkiem
właściwego postępowania jest podjęcie ćwiczeń w możliwie wczesnym okresie,
kiedy zmiany mają jeszcze charakter czynnościowy, nie ustalony.
Postępowanie w wadach postawy opiera się na:
1) reedukcji czucia postawy ciała,
315
 2) przywróceniu równowagi mięśniowej,
3) korekcie postawy w pozycjach izolowanych, ze stopniowym przejściem do
pozycji wysokich,
4) wzmacnianiu odcinkowym i całościowym tułowia,
5) ćwiczeniach poprawiających oddychanie, krążenie oraz ogólną kondycje.
Ogólne uwagi dotyczące ćwiczeń zbiorowych w wadach postawy:
1. W postępowaniu korektywnym należy bazować na formach przyjętych w
programach wychowania fizycznego (w zależności od wieku metoda zabawowa,
zadaniowa i ścisła), z tym że granicę wieku dla metody ścisłej można przesuwać na
wcześniejszy okres rozwojowy.
2. W zajęciach powinna być zastosowana indywidualizacja, co ułatwia nam
metoda ćwiczeń stacyjnych oraz wprowadzenie w toku jednostki ćwiczebnej stałego
momentu dla ćwiczeń indywidualnych.
3. W celu uzyskania jak najlepszego wyniku w jak najkrótszym czasie, by nie
dopuścić do utrwalenia wady, należy zwrócić baczną uwagę na maksymalne wyko-
rzystanie czasu przez właściwą organizację zajęć oraz optymalny dobór natężenia
ćwiczeń.
4. Bazując głównie na ćwiczeniach dynamicznych, nie należy pomijać ćwiczeń
izometrycznych, dających w szybszym czasie przyrost siły mięśniowej potrzebnej do
wytworzenia gorsetu mięśniowego.
5. Wytworzenie gorsetu mięśniowego uzyskuje się przez wzmocnienie odcin-
kowe, które dotyczy:
a) odcinka szyjnego (zwrócić uwagę na wydłużenie szyi z obniżeniem bar-
ków),
b) mięśni klatki piersiowej (stosując różne ułożenia i ruchy rąk, zwrócić
uwagę na rozszerzenie klatki piersiowej oraz pogłębienie oddechów),
c) mięśni pośladków (ćwiczenia bez przeprostu odcinka lędźwiowego),
d) mięśni brzucha - zwrócić uwagę przede wszystkim na ich dynamiczną
pracę,
e) mięśni kończyn dolnych - przewaga ćwiczeń przeciw płaskiej stopie.
6. W trakcie ćwiczeń intensywnych - zwrócić uwagę na wykonanie ćwiczeń
w rytm oddechu. -—
7. Przy ćwiczeniach użytkowych zwrócić uwagę na:
a. Równowagę - akcent na utrzymanie poprawnej postawy łącznie z ćwi-
czeniami elongacyjnymi, rozprężającymi klatkę piersiową, z ćwiczeniami antygra-
witacyjnymi (w klasach niższych łącznie z ćwiczeniami chwytnymi stóp).
b. Zwisy - do 10. rż. stosować raczej pozycje zwieszone. Dzieci starsze -zwis
czynny z utrzymaniem prawidłowego ustawienia barków (szyja wydłużona).
Ćwiczenia w zwisach ściśle regulować ze wzmacnianiem odcinkowym, by nie do-
prowadzić do biernego rozciągnięcia kręgosłupa. W przypadku pogłębienia lordozy
lędźwiowej nie stosować ćwiczeń zwiększających tę wadę.
c. Rzuty - ćwiczyć lewą i prawą ręką oraz oburącz.
d. Zwinność - szybkie zmiany pozycji, eliminowanie ćwiczeń lordo-zujących
odcinek lędźwiowy, np. mostek, przerzuty.
e. Skoki - eliminowanie skoków z wyższych wysokości oraz na twardym
podłożu.
f. Chód i bieg - zwrócenie specjalnej uwagi na prawidłowe ustawienie stóp
oraz utrzymanie poprawnej postawy w ruchu, ćwiczenia w marszu łączyć z
316
ćwiczeniami antygrawitacyjnymi, np. marsz z workiem na głowie (worki V2 kg) i
stopniowe zwiększanie obciążenia w zależności od wieku.
8. Ćwiczenia kształtujące stosować w pozycjach izolowanych, wzmacniających
siłę, sprawność mięśni, płynność i estetykę ruchu (ćwiczenia głowy, RR, NN i T -
około 15 minut).
9. Bezwzględnie egzekwować dokładność wykonywania i poprawność ruchu.
Można wprowadzić mu/ykę do ćwiczeń dla dziewcząt, dla chłopców zaś większą
lic/.bę ćwiczeń siłowych.
10. Ćwiczenia koordynacyjne wyrabiają równowagę i czucie mięśniowe, dlatego
są bardzo potrzebne dla czynnej korekcji postawy.
11. Ćwiczenia z grupy ćwiczeń stosowanych przeprowadzać w środkowej czeki
lekcji.
12. Ćwiczenia oddziałujące na układ wegetatywny z elementami biegu i marszu
oraz czołgania powinny trwać nie dłużej niż 5 minut w czasie jednej serii.
13. Czas trwania całości ćwiczeń oddziałujących na układ wegetatywny: 7-8
minut.
14. Lekcję zakończyć korekcją c/.ynn;j postawy w lustrze i ćwiczeniami w mars/u
korygującymi wady stopy.
15. W czasie przerw między różnymi rodzajami ćwic/.eń należy wprowadzać
odpowiedni czynnik rozluźniający.
16. Zasadą jest konsekwentna poprawa pozycji wyjściowych każdego ćwiczenia i
dokładne wykonanie ruchu. Normowanie oddychania po ćwiczeniach ciężkich
wysiłkowe może odbywać się poprzez ćwiczenia łatwe ruchowo i proste konstruk-
cyjnie.
17. Stopniowanie natężenia ćwiczeń powinno być indywidualizowane. Jedynie
systematyczne prowadzenie ćwiczeń korekcyjnych pozwala na zahamowanie albo
/.mniejszenie wady postawy.
18. Wyjątkowo skuteczne w korekcji wad postawy jest następujące ćwiczenie
oddechowe: pw. leżenie przodem, RR w górę (wyciągnięte przed siebie), głęboki
wdech, potem głęboki wydech z maksymalnym osiowym wyciągnięciem kręgosłupa
podczas wydłużonego wydechu. Przez cały czas trwania wydechu należy wyciągać
ramiona jak najdalej przed siebie, a stopy jak najdalej za siebie.
19. Ćwiczenia oddechowe stosowane w wadach postawy są ćwiczeniami spe-
cjalnymi, leczącymi poszczególne wady, ale nie należy dopuszczać do ich przedaw-
kowania (długi wydech może spowodować usunięcie zbyt dużej ilości dwutlenku
węgla z organizmu, co może wywołać bezdech).
20. Ćwiczenia oddechowe należy stopniować pod w/.glcdcm ich natężenia nie
tylko w czasie jednej lekcji, ale również w czasie kilku, a nawet kilkunastu jednostek
lekcyjnych.
Wyposażenie sali gimnastycznej pr/ystosowani-j do prowadzenia zajęć gimnastyki
wyrównawczej:
1) drabinki przyścienne,
2) ławeczki szwedzkie,
3) lustro,
4) skrzynie,
5) równoważnie,
6) kocyki o wymiarach 100 x 80 cni,
7) laski o długości l m.
317
 8) piłeczki o obwodzie ok. 40 cm w 2-3 kolorach, Pw. - leżenie tyłem z NN ugiętymi, RR ułożone w „skrzydełka".
9) worki o wymiarach 20 x 16 cm, masa J/2~2 kg,
10) szarfy 80 cm x 2 m dług., 10 cm szer., w 2-4 kolorach,
11) worki o wymiarach 12 x 10 cm, w 2-4 kolorach,
12) chorągiewki,
13) piłki lekarskie,
14) sprężyny, Ryć. 160.
15) poduszki do ćwiczeń.
Pw. - leżenie tyłem. NN proste.
P r z ykł a d o w y t o k zespołowej l e k c j i g i m n a s t y k i k o r e k c yj n e j
Temat:
Zadania lekcji:
I część:
1. Zbiórka, powitanie, podanie zadań lekcji.
2. Ćwiczenia porządkowo-ożywiające lub zabawa orientacyjno-bieżna. Ryć. 161.
3. Marsze - biegi - ze zwróceniem uwagi na stopy.
4. Ćwiczenia oddechowe.
II część: Siady
1. Ćwiczenia kończyn górnych, szyi.
2. Ćwiczenia obręczy kończyn górnych, mięśni klatki piersiowej. W każdym z siadów tułów powinien być wyprostowany, głowa w przedłużeniu
3. Ćwiczenia mięśni grzbietu w płaszczyźnie strzałkowej w przód. tułowia, wyciągnięta w górę, klatka piersiowa uwypuklona, wzrok skierowany
4. Ćwiczenia kończyn dolnych. przed siebie.
5. Ćwiczenia oddechowe.
6. Ćwiczenia mięśni grzbietu w płaszczyźnie strzałkowej w tył (z elongacją). Siad skulny podparty (siad z nogami skulonymi).
7. Ćwiczenia mięśni brzucha o dużej intensywności.
8. Ćwiczenia oddechowe.
9. Ćwiczenia mięśni pośladkowych i miednicy.
10. Ćwiczenia równowagi wolne.
11. Ćwiczenia na przyrządach - specjalistyczne w grupach (drabinki, ławeczki), krata, skrzynia,
ćwiczenia z obciążeniem, z oporowaniem, na czworakach.
12. Ćwiczenia indywidualne. Ryć. 162.
III część:
1. Ćwiczenia przeciw płaskostopiu lub elementy taneczne. Siad ugięty, RR w „skrzydełka".
2. Marsz z poprawną postawą lub elementami ćwiczeń anlygrawitacyjnych.
3. Ćwiczenia oddechowe.
4. Kontrola postawy przed lustrem lub przez współćwiczącego.

Wybrane pozycje wyjściowe i końcowe

w gimnastyce korekcyjnej
Leżenia

Pw. - leżenie przodem (pod brzuchem zrolowany kocyk), RR ułożone w

„skrzydełka".
Ryć. 164.

Ryć. 159.

318 319
 Siad prosty podparty.
Siad kleczny, RR w „skrzydełka

Ryć. 165.

Ryć. 171.
Siad skrzyżny (turecki) z nogami w „kokardkę", RR w „skrzydełka'
Siad rozkroczny podparty tyłem.

Ryć. 166.

m Ryć. 172.
Siad skrzyżny z dłońmi obok bioder.

Klęki

Klęk prosty.

Ryć. 167.

Siad równoważny z oparciem na przedramionach.

Ryć. 168. Ryć. 173.

Siad równoważny z oparciem na dłoniach. Klęk podparty (pozycja wysoka Klappa).

Ryć. 174.

Klęk podparty z RR ugiętymi w łokciach (pozycja średnia Klappa).

Ryć. 169.

Siad równoważny, RR w „skrzydełka".

Ryć. 170.
Ryć. 175.
320
321
 Klęk podparty, RR wyciągnięte do ukłonu .japońskiego" (pozycja niska Klap- Zwis tyłem, plecami do drabinki.
pa).

Ryc. 176.

Podpory i zwisy
Podpór przodem.

Ryć. 180.

Zwis tyłem z RR ugiętymi.

Ryć. 177.

Podpór tyłem, NN proste - tułów, nogi, głowa - w linii prostej.

Ryć. 178.

Podpór tyłem ugięty (NN ugięte, stopy na podłożu, barki, biodra, kolana
-wjednej linii).
Ryć. 181.

Zwis (zawsze kciuk obejmuje drabinkę z przeciwnej strony niż pozostałe cztery
palce). Szeroki chwyt RR szczebelka.

Ryć. 179.

Ryć. 182.
322 323
 Zwis czynny, tzn. taki, w którym ćwiczący jak gdyby utrzymuje postawę „na Czworakowanie z NN prostymi (kolejność ruchów jw.).
baczność", a nie zwisa biernie. Głowa wyciągnięta do góry („długa" szyja, łopatki
ściągnięte, obojczyki poziomo).
Zwis przodem (twarzą do drabinki).

Test ścienny
Stanie przy ścianie w pozycji skorygowanej. Ćwiczący stoi tyłem do ściany,
pięty przy ścianie, NN wyprostowane, głowa i plecy przywarte do ściany, brzuch
wciągnięty, łopatki ściągnięte, barki cofnięte, na jednej linii, ale opuszczone w sto-
sunku do głowy, wzrok skierowany przed siebie.
Ryć. 185.
Czworakowanie w podporze tyłem. Marsz odbywa się w ten sposób, że „nogi
idą do przodu" i ćwiczący wzajemnie się widzą. Marsz do tyłu (w kierunku głowy)
grozi zderzeniem się. Biodra powinny być uniesione do góry. Kolana i biodra po-
winny być w jednej linii z barkami, łopatki ściągnięto.

Ryć. 186.

Ryć. 183.
Ślizgi na kocykach
Ślizg w siadzie klęcznym na kocyku z następującym cyklem ruchów: siad na
piętach na kocyku, tułów w pionie, RR w „skrzydełka", pochylenie tułowia w
Wybrane sposoby przemieszczania się w przód, oderwanie bioder od pięt, oparcie rąk o podłogę z boku kocyka na wysokości
czasie ćwiczeń korekcyjnych barków (jak w średniej póz. Klappa).

W pozycji stojącej Faza l

Bieg we wspięciu na palcach, miękko, cichutko. Jeżeli ćwiczący ma płaskostopie,

to przeciwwskazane jest długotrwałe wykonywanie takiego biegu.
Czworakowanie z NN ugiętymi. Kolejność ruchów - prawa ręka - lewa noga,
lewa ręka - prawa noga. Nie należy zezwalać na „raczkowanie", tzn. czworakowa-nie
na kolanach. Kolana są wrażliwe na urazy „od podłogi".
Ryć. 187.

Faza 2 i faza 3
Pochylenie tułowia w przód, oderwanie bioder od pięt. Odepchnięcie się RR od
podłogi, wykonanie ślizgu na kocyku w przód do wyprostu RR.

Ryć. 184.
 Rvc. 188.

324 325
 Faza 4 Faza 4
Siad na piętach, uniesienie tułowia do pionu, wyciągniecie głowy w górę, prze- Przeniesienie RR do pozycji „skrzydełek" z zaznaczeniem odrzutu RR w górę
niesienie RR „w skrzydełka" z zaznaczeniem odrzutu RR w tył. ponad podłogę (jak w fazis-1).

Ślizg w leżeniu tyłem na kocyku. Ćwiczący leży tyłem na kocyku, RR w pozycji

„skrzydełek" leżą na kocyku, dłonie trzymają brzeg kocyka, aby nie wysunął się spod
ciała ćwiczącego. NN ugięte, stopy oparte o podłogę.
Ruch. Odepchnięciami NN ćwiczący przesuwa się na podłodze głową do tyłu.

Ryć. 189. U wa ga. Nauczyciel musi z drogi ślizgu usunąć wszystkie przeszkody, ponieważ ćwiczący posuwa
się do tyłu i nie widzi przed sobą drogi.

Ślizg w leżeniu przodem na kocyku.

Cykl ruchów wg następujących faz:

Faza l Ryć. 193.

Leżenie przodem na brzuchu, RR w „skrzydełka'
Ślizg w leżeniu przodem na ławeczce na kocyku. Kilka ławeczek jest ze sobą
złączonych, dzięki czemu uzyskuje się większą powierzchnię ślizgu. Ślizg odbywa się
tak jak ślizg w leżeniu przodem na kocyku na podłodze, ale dłonie chwytają brzeg
ławeczki.

Ryć. 190.

Faza 2
Oparcie dłoni o podłogę na wysokości barków, łokcie w górę, dłonie palcami Ślizg na ławeczkach (złączonych) w leżeniu tyłem na kocyku. Ćwiczący leży na
skierowane do środka. kocyku na plecach z nogami ugiętymi w biodrach i kolanach, tak że kolana znajdują
się przy klatce piersiowej, a uda dotykają brzucha. Przenosi RR za głowę i
chwyta dosiężnie za brzeg ławeczki, tak aby kciuk był pod blatem ławeczki, a po-
zostałe palce na blacie ławeczki. Zginając jednocześnie obie RR w łokciach, wykonuje
się ślizg w kierunku głowy, po czym znów przenosi RR w przód do położenia za
głowę. NN cały czas przywarte do T.
Ryć. 191.

Faza 3
Odepchnięcie RR od podłogi, wykonanie ślizgu na kocyku w przód do wypro-stu
RR.

327
 Skoki
Badanie postawy
Skoki w pozycji stojącej w gimnastyce korektywnej nie są wskazane. Poniżej mięśnie szyi prostownik grzbietu
przedstawiono wybrane rodzaje skoków stosowanych w gimnastyce korektywnej. f_ mięsień prosty brzucha

•mięsień biodrowe-lędźwiowy
S k o k i „ ż a b y"
mięśnie pośladkowe
Ćwiczący jest w pozycji przysiadu podpartego (RR między kolanami). Równo-
czesnym odbiciem od podłogi RR i NN wykonuje wyskok w górę w przód i ląduje na
obie NN, równocześnie opierając się dłońmi o podłoże.

Ryć. 196.

Skoki „zajęcze" Ryć. 200.

Ćwiczący jest w przysiadzie podpartym.
Plecy kołyskowe Plecy płaskie Plecy okrągłe
Faza l
Oderwanie rąk od podłoża i sięgnięcie nimi w przód.

Ryć. 197.

Wyprostowanie nóg, co umożliwia jeszcze dalsze sięgnięcie rękoma w przód

potem oparcie rąk o podłogę.

Plecy wklęsło-wypukłe Rvc.

201.

Ryć. 198. Jak nauczyciel wychowania fizycznego powinien obserwować postawę

ucznia i wykrywać wady postawy
Faza 3
Oparcie rąk o podłogę. Odbicie nogami od podłogi i przeniesienie ich nad Chociaż kwalifikacja ucznia do zajęć kompensacyjno-korekcyjnych należy do
podłogę do przysiadu podpartego. lekarza, nauczyciel wychowania fizycznego powinien znać podstawowe zasady ba-
dania postawy dziecka, by móc je ewentualnie skierować do lekarza.
Pomocą dla nauczyciela są następujące rodzaje badań: podstawowa obserwacja
ortopedyczna, ocena punktowa oraz test przesiewowy zabur/eń ruchu. Obserwacja
ortopedyczna polega na wnikliwym obserwowaniu sylwetki dziecka, które jest ro-
Ryć. 199.
zebrane do majteczek, jest boso, stoi swobodnie, ręce luźno opuszczone, kolana
Faza 2 wypi osiowane.
328
329
 W ocenie punktowej nauczyciel określa sylwetkę dziecka w punktach - od O
do 30 punktów.
Test przesiewowy, opracowany na podstawie oględzin, kwalifikuje dziecko do
gimnastyki korekcyjnej i daje nauczycielowi wskazówki do indywidualnego trakto-
wania dziecka na zajęciach wychowania fizycznego. (Kwalifikację opracowała dr
med. B. Woynarowska z Zakładu Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka
Warszawa, MOiW 1982 r.).
Współcześnie stosuje się komputerowy system pomiaru stopnia skoliozy, mniej
szkodliwy niż badanie rtg i bardzo ułatwiający diagnozę lekarską.
Uproszczone oględziny ortopedyczne dziecka to: obserwacja jego sylwetki z
przodu, z tyłu i z boku.

Obserwacja dziecka z przodu:

- ustawienie głowy: czy jest ustawiona symetrycznie,
- ustawienie barków: czy są na jednakowym poziomie,
- ustawienie miednicy: czy kolce biodrowe przednie górne są na jednym po-
ziomie,
- porównanie kątów talii i linii opuszczonego ramienia dziecka: czy kąty talii
są jednakowe,
- czy kończyny dolne są ustawione równolegle, czy stawy biodrowe, kolanowe i
skokowe w obu nogach są na jednakowym poziomie,
- czy stopa jest spłaszczona (jakie jest rozstawienie palców).

Obserwacja dziecka z tylu:

- ustawienie głowy,
- ustawienie barków: czy są na jednakowym poziomie,
- ustawienie łopatek: czy są w zarysie jednakowe i czy ich kąty dolne znajdują się
na jednakowym poziomie,
- ustawienie bioder: czy jest równe,
- porównanie kątów talii,
- przebieg linii kręgosłupa: czy linia jego jest prosta, czy występują krzywizny;
dodatkowa obserwacja przebiegu linii wzdłuż wyrostków kolczystych przy skłonie
dziecka do przodu z opuszczonymi ramionami.

Obserwacja dziecka z boku:

- ustawienie głowy: czy głowa nie jest zbyt wysunięta do przodu,
- zarys łuku szyi: czy nie jest zbyt pogłębiona lub zniesiona lordoza szyjna,
- ustawienie barków: czy nie są wysunięte do przodu,
- obserwacja pleców: czy nie są zbyt wypukłe lub płaskie,
- obserwacja klatki piersiowej: czy nie jest zbyt wypukła lub wklęsła,
- obserwacja lordozy lędźwiowej: czy nie jest nadmiernie powiększona,
- obserwacja brzucha: czy nie jest zbyt wypukły,
- ustawienie miednicy: czy nie ma przodopochylenia,
- obserwacja kończyn dolnych: czy tworzą jednakowe linie proste w pionie,

330
czy są nadmiernie zgięte w stawach biodrowych i czy nie ma nadmiernego wypro-stu
w stawach kolanowych i łokciowych,
- czy stopy są płasko ustawione, czy nie.
Ta obserwacja postawy dziecka daje nauczycielowi możliwość wykrycia ewen-
tualnie istniejącej skoliozy - bocznego skrzywienia i innych wad postawy, jak np.
pleców płaskich, szpotawości lub koślawości nóg, złego wysklepienia stopy, nad-
miernego wyprostu w jednym stawie kolanowym (co doprowadza do skoliozy lub jest
skutkiem skoliozy).
Nauczyciel podczas badania poleca dziecku: stań prosto, jak w pozycji „na
baczność". Jeżeli wraz z napięciem mięśni pośladkowych (warunkujących pra-
widłową postawę - są to głównie mięśnie brzucha, grzbietu, mięśnie pośladkowe)
sylwetka dziecka nie skoryguje się prawidłowo, oznacza to, że wada postawy (sko-
lioza) jest zaawansowana. Istnieją cztery stopnie zaawansowania skoliozy.
I stopień zaawansowania, gdy następuje korekcja postawy w pozycji „na bacz-
ność", jest leczony ćwiczeniami korekcyjnymi w przedszkolu i w szkole (skolioza
funkcjonalna). Ćwiczenia kompensacyjno-korekcyjne powinny odbywać się w po-
zycjach izolowanych, przebieg ruchu i jego tempo powinny być odpowiednie dla
zadania, jaki ten rodzaj ruchu ma spełniać. Są to głównie ćwiczenia mięśni brzucha,
mięśni grzbietu, ćwiczenia anty grawitacyjne i elongacyjne, które mają na celu nie-
dopuszczenie do przykurczów lub wyeliminowanie przykurczów powstałych pod
wpływem skrzywienia kręgosłupa. Ważnym rodzajem ćwiczeń są ćwiczenia odde-
chowe i ćwiczenia rozluźniające.
II, III i IV stopień zaawansowania skoliozy podlegają leczeniu przez lekarza
specjalistę.
Skoliozy występują u dzieci i młodzieży najczęściej w okresie intensywnego
wzrostu. Skrzywienie kręgosłupa pojawia się między 10. a 14. rokiem życia. Często są
to skoliozy idiopatyczne (o nie znanych przyczynach powstawania). Oprócz sko-lioz
idiopatycznych wyróżnia się skoliozy strukturalne (utrwalone zmiany w budowie
kręgosłupa) oraz skoliozy porażenne (przy porażeniach lub niedowładach w
obrębie tułowia i kończyn).
Nauczyciel wychowania fizycznego w czasie każdej lekcji powinien profilak-
tycznie stosować ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha („sterowane" dołem lub
górą), mięśnie grzbietu, szczególnie w pozycjach niskich, stabilnych, oraz ćwiczenia
pasa biodrowego. Bardzo ważne są ćwiczenia oddechowe oraz rozluźniające.

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych

przy skrzywieniach kręgosłupa

Ćwiczenia elongacyjne i antygrawitacyjne

Celem ćwiczeń elongacyjnych jest wydłużenie kręgosłupa w celu doprowadzenia

do wielkości fizjologicznych krzywizn kręgosłupa. Najczęściej są to ćwiczenia w
pozycji leżenia tyłem lub leżenia przodem z maksymalnym wyciągnięciem kręgosłupa
w osi długiej, działają rozciągająco: ćwiczący sięga stopami w tył, a wy-

331
ciągniętymi przed siebie dłońmi - w przód, najlepiej w połączeniu z wydłużonym
syczącym wydechem. Ćwiczenia anty grawitacyjne polegają na wyciągnięciu ciała w
górę, w postawie stojącej, siadzie lub w klęku - przeciwko sile ciężkości (grawitacji).
Głowa i tułów powinny być ustalone, a sięganie wysoko w górę powinno odbywać się
bez zadzierania głowy i bez wspinania się na palce. Można obciążyć głowę
ćwiczącego niewielkim ciężarem w postaci woreczka lub książki, ciężar nie może
zsuwać się z głowy i musi być odpowiedni do wieku dziecka (ok. 0,5 kg).
Ćwiczenia anty grawitacyjne mają za zadanie wydłużenie mięśni i eliminowanie ich
przykurczów powstałych z powodu skrzywienia.

Ć w i c z e n i a e l o n ga c yj n e
Mają na celu czynne wydłużenie kręgosłupa.

Rycina 202:
a - leżenie tyłem przy drabince, chwyt RR za pierwszy szczebel - wyciąganie
głowy z równoczesnym „wypychaniem" pięt (stopy w zgięciu grzbietowym);
b - leżenie przodem, RR w przód na podłodze - „wydłużenie" T przez „marsz"
RR w przód, wyciągnięcie głowy i sięganie jak najdalej stopami;
c - leżenie przodem, NN ustalone, RR oparte na biodrach - lekki skłon w tył z
wyraźnym „wypychaniem" się z bioder (to samo z użyciem ławeczki lub skrzyni);
d - siad płaski, RR oparte na podłodze lub na biodrach - „wyciąganie się w
górę";
e - siad płaski między ławkami lub siad okroczny (stopy na ławeczkach), RR
oparte na ławkach przy biodrach - przejście do podporu ugiętego tyłem z przy-
ciąganiem brody;
/ - leżenie przodem na skośnej ławce, chwyt RR szczebla - podciąganie się
przez ugięcie RR i wydłużenie szyi;
g - leżenie przodem na skośnej ławce (głową w dół), NN ustalone, RR na wy-
sokości bioder - „wydłużanie się" z lekkim uniesieniem głowy i przyciąganiem
brody;
h - siad klęczny tyłem do drabinki, podchwyt RR za pierwszy szczebel (szeroko)
- przejście do opadu z przesunięciem RR do bioder z wyciągnięciem szyi;
i - siad ugięty tyłem przy drabince, RR nachwyt na wysokości drugiego szczebla -
unoszenie bioder przez wyprosi RR;
j - stanie przodem przy drabince, RR chwyt na wysokości barków - wspięcie z
„wyciągnięciem" kręgosłupa w górę.

Ćwiczenia stawów i mięśni obręczy barkowej (bez ilustracji)

Celem ćwiczeń obręczy barkowej jest wzmocnienie mięśni ustalających łopatki.

Dzięki wykonywanym w trakcie ćwiczeń ruchom łopatki zbliżają się do linii
kręgosłupa, a barki cofają ku tyłowi. Jednocześnie występuje rozciągnięcie mięśni
piersiowych, co zapobiega ich przykurczowi i powoduje wysunięcie barków do
przodu. Ćwiczenia obręczy barkowej prawidłowo kształtują klatkę piersiową - wy-
tworzenie mocnego „gorsetu" mięśniowego jest szczególnie ważne dla dzieci / wa-

332
333
darni postawy. Ćwiczenia obręczy barkowej należą do ćwiczeń ogólnie
kształtujących, te same zadania spełniają w wychowaniu fizycznym dla dzieci zdro-
wych, mogą też stanowić zasób ćwiczeń w kinezyterapii, jako profilaktyka zmian
zwyrodnieniowych, a także w rehabilitacji pourazowej. Na uwagę zasługuje pw.
leżenie tyłem, w której następuje samostabilizacja łopatek, a ruch ramion odbywa się
w sposób izolowany w stawach barkowych. W wadach postawy w tej pozycji ruchy
należy wykonywać jednocześnie prawą i lewą ręką. Natomiast w ćwiczeniach
leczniczych pourazowych i wykonywanych w przypadkach zwyrodnień bardzo dobre
wyniki osiąga się przez naprzemienne unoszenie RR w górę (ruch asymetryczny) z
pozycji leżenia tyłem - RR wzdłuż T (łopatki przywarte do podłoża), NN ugięte,
oparte na stopach.
Ćwiczenie l
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T w rotacji zewnętrznej.
Ruch: wznos RR bokiem w górę i powrót do pw.
Ćwiczenie 2
Pw. - leżenie tyłem, kolana ugięte, RR w rotacji zewnętrznej, w jednej ręce
woreczek.
Ruch: RR bokiem w górę, przełożenie woreczka do drugiej ręki i opuszczenie
RR bokiem w dół.
Ćwiczenie 3
Pw. - leżenie przodem, RR w górę, laska gimnastyczna utrzymywana szerokim
chwytem.
Ruch: l - wznos RR ponad podłogę; 2 - skurczenie RR, laska pod brodę; 3 -
przenoś laski ponad głową za głowę; 4 - przenoś laski nad barki; 5 - powrót do pw.
Ćwiczenie 4
Pw. - leżenie tyłem na ławeczce (wzdłuż), kolana ugięte, stopy postawione, chwyt
krawędzi ławeczki koło uszu, łokcie w bok. Ruch: przesuwanie się powoli wzdłuż
ławeczki.
Ćwiczenie 5
Pw. - leżenie tyłem na ławeczce (wzdłuż), kolana ugięte, RR w bok, w rękach
woreczki.
Ruch: opuszczenie wyprostowanych RR w kierunku podłogi, aż do dotknięcia
podłogi - próba położenia woreczków na podłodze.
Ćwiczenie 6
Pw. - leżenie przodem na ławeczce (wzdłuż), chwyt dłońmi krawędzi ławeczki,
łokcie lekko, naturalnie ugięte i przywiedzione do ławeczki.
Ruch: przenoszenie ciała w przód po ławeczce, podciągając się na dłoniach.
Ćwiczenie 7
Pw. - siad okroczny na ławeczce, RR swobodnie wzdłuż T, w dłoniach ciężarek.
334
Ruch: przenoszenie wyprostowanych RR bokiem w górę i wolne opuszczanie do
pw.
Ćwiczenie 8
Pw. - klęk obunóż przodem do drabinki, uchwyt dłońmi za szczebelek na wy-
sokości wyciągniętych rąk w górę.
Ruch: opuszczenie RR po kolejnych szczebelkach w dół, do pozycji opadu T
w przód z chwytem za drabinkę.
Ćwiczenie 9
Pw. - klęk obunóż, T w opadzie, chwyt RR za drabinkę. Ruch: naciskanie RR
drabinki (bez zmiany chwytu) przez 15-20 sekund, pogłębianie opadu T ruchem
„sprężynowania" przez 15-20 sekund, rozluźnienie.
Ćwiczenia mięśni brzucha
Ćwiczenia mięśni brzucha są bardzo ważne dla statyki postawy, gdyż silne
mięśnie brzucha warunkują prawidłową postawę. Celem tych ćwiczeń jest wzmoc-
nienie prostych oraz skośnych mięśni brzucha. Mogą być one wzmacniane w
leżeniu tyłem przez unoszenie głowy, tułowia oraz nóg. Mogą to być ćwiczenia
wolne lub z przyborami, np. piłką, albo też na przyrządach, np. drabinkach. Mogą to
być ćwiczenia „sterowane" górą (np. z pw. leżenie tyłem - przejście do siadu) lub
dołem (pw. leżenie tyłem - wznos NN).
Ć w i c z e n i a wo l n e
Rycina 203:
a - marsz na czworakach z przejściem do kociego grzbietu co kilka kroków;
b - leżenie tyłem, RR w bok, przedramiona ugięte w dół - wznos NN ugiętych,
skręty nóg z unoszeniem przedramion w górę;
c - leżenie tyłem, RR wzdłuż tułowia - przenoś NN za głowę, po czym szybkie
przejście do przysiadu lub stania;
d - leżenie tyłem, RR w dół na skos, uniesienie głowy, przenoś nóg nad głową
do leżenia przewrotnego, ruchy pionowe („siekanka");
e - leżenie tyłem, RR ustalone, NN - ugięte - przenoś NN w bok raz w jedną,
raz w drugą stronę, to samo na nogach wyprostowanych.
Z użyciem przyrządu:
/- ławka gimnastyczna - leżenie tyłem, RR za głową na podłodze, podudzia
oparte na ławce, wznos NN nad głową i zataczanie kół NN, następnie powrót podudzi
na ławkę; wzniesienie głowy i klatki piersiowej, ręce dotykają kolan;
g - siad okroczny na ławeczce z chwytem ławki oburącz przy biodrach, wznos
prostych NN w przód na skos z równoczesnym skłonem T w przód i dotknięciem
dłońmi stóp;
h - leżenie tyłem na ławce skośnej z chwytem za szczebel drabinki, wznos NN
ugiętych lub prostych do dotknięcia stopami drabinki;
/ - leżenie tyłem na ławce skośnej, głową w dół z ustaleniem stóp, przejście do
siadu i skłonu z dotknięciem dłońmi szczebli drabinki;
335
 Ćwiczenie 2
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.
Ruch: przejście do siadu płaskiego, w końcowej fazie ugięcie NN i postawienie
stóp na podłożu.

Ćwiczenie 3
Pw. - siad kleczny dwójkami, tyłem do siebie, chwyt za łokcie.
Ruch: opad T w przód, drugi ćwiczący jednocześnie wykonuje opad T w tył,
przywierając plecami do współćwiczącego. Obydwaj ćwiczący wzajemnie stawiają
sobie umiarkowany opór. Powrót do pw. Potem to samo w odwrotnym układzie
ćwiczących.

Ćwiczenie 4
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte
na podłożu, RR wzdłuż T.
Ruch: zbliżenie kolan do klatki piersiowej, aż do uniesienia bioder nad podłoże,
kolana zgięte do kąta prostego, podud/ia i stopy skierowane do sufitu.

Ćwiczenie 5
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte w stawach biodrowych i kolano-
wych.
Ruch: zgięcie nad brzuch - rowerek w przód.
Odmiana - rowerek w tył.
U w a g a : Po każdej serii „obrotów rowerka'' - ?U|C7enie nóg i postawienie stóp na podhxlze.

Ćwiczenie 6
Pw. - siad na ławeczce ustawionej wzdłuż drabinek, „zaczepienie" nóg stopami
pod szczebelkiem.
Ruch: powolne przejście w tył do wyprostu tułowia, RR wzdłuż T, głowa w
przedłużeniu tułowia, broda przyciągnięta do klatki piersiowej i powrót do pw.
Uwaga. Ćwiczenie to jest trudne wysiłkowe. Wa/ne w tym ćwiczeniu jest zachowanie pionowej
linii kręgosłupa i głowy.

Ćwiczenie 7
Pw. - leżenie tyłem z ugiętymi NN przed drabinką, stopy zaczepione pod
pierwszym szczebelkiem, R R na karku.
Ruch: unoszenie T do siadu ugiętego, powrót do pw.
j - leżenie tyłem, chwyt RR pod pierwszy szczebel drabinki, wznos NN poza
pion - współćwiczący oporuje przez rytmiczne odpychanie NN w kierunku podłogi (to
samo w zwisie tyłem na drabince). Ćwiczenie 8
Pw. - leżenie tyłem przy drabince, RR na karku, łokcie rozstawione szeroko,
NN zaczepione pod szczebelkiem.
Inne ćwiczenia mięśni brzucha (bez ilustracji) Ruch: przejście do siadu ugiętego t powolny powrót do pw.
U w a g a . Starać się utr/ymać łokcie w bok i głowę w linii tułowia.
Ćwiczenie l
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T. Ćwiczenie 9
Ruch: wznos głowy i barków, powrót do pw. Pw. - siad prosty tyłem do drabinki, chwyt podchwytem, RR wysoko na szerokość
barków.

336 337
 Ruch: wznos NN do siadu równoważnego, wytrzymać od 3 do 10 sekund, po-
wrót do pw.
Ćwiczenie 10
Pw. - siad prosty, przodem do drabinki. Stopy pod drugi szczebel. RR na kark,
łokcie w bok, szeroko, w jednej płaszczyźnie.
Ruch: opad T do 45° ze skrętem w prawo, powrót do pw., potem w lewą
stronę.
Ćwiczenie 11
Pw. - siad piaski przodem do drabinki, stopy pod drugi szczebelek, RR na
kark, łokcie w bok.
Ruch: opad T i naprzemianstronne skręty T (od 2 do 6), powrót do pw.
Ćwiczenie 12
Pw. - siad prosty tyłem do drabinek, RR „dosiężnie" podchwytem chwytają
szczebel.
Ruch: wznos NN do siadu równoważnego i wytrzymanie od 3 do 10 sekund,
powrót do pw.
Ćwiczenie 13
Pw. - leżenie tyłem, głową do drabinki, NN lekko ugięte, w rozkroku, zacze-
pione pod szczebel drabinki, RR na karku.
Ruch: naprzemianstronne przejście do siadu ze skrętem T, prawy łokieć skiero-
wany do lewego kolana, potem odwrotnie.
Ćwiczenie 14
Pw. - siad prosty, NN pod szczebelek, RR na karku.
Ruch: niepełny opad T ze skrętem w prawo, powrót do p w., potem w lewo -
powrót do pw.
Ćwiczenie 15
Pw. - zwis podchwytem tyłem na drabince, starać się nie zginać RR, barki
również pracują, nie pozwalać na „bierny" zwis, głowa kieruje się do góry. Ruch:
ugięcie NN do kąta prostego i wytrzymać, powrót do pw.
Ćwiczenie 16
Pw. - zwis podchwytem tyłem na drabince, RR ugięte, NN ugięte do kąta pro-
stego.
Ruch: przenoś NN ze skrętem naprzemiennie w prawą i lewą stronę.
U w a ga . Ćwiczenie bardzo trudne wysiłkowo.
Ćwiczenie 17
Pw. - siad prosty, podparty tyłem. Piłka lekarska ułożona na wysokości kolan,
nieco z boku.
Ruch: przenoszenie NN prostych nad piłką, kolejno w prawą i lewą stronę.
338
Ćwiczenie 18
Pw. - leżenie tyłem, RR w bok, NN wyprostowane, wzniesione do kąta prostego w
górę.
Ruch: naprzemienne przenosy NN w bok w prawą i lewą stronę. W czasie ruchu
głowa, RR i pas barkowy przylegają mocno do podłoża.
U w a g a. W czasie ćwiczeń mięśni brzucha należy tak dobierać kolejność ćwiczeń, liczbę ich po-
wtórzeń i tempo, żeby wysiłek z nimi związany był dostosowany do możliwości ćwiczącego. Należy
szczególnie pamiętać o normowaniu oddychania, nie pozwalając na zatrzymywanie oddechu przy trudnych
wysiłkowo ćwiczeniach. W osnowie lekcyjnej ćwiczenia te powinny być stosowane naprzemiennie z innymi
ćwiczeniami kształtującymi, np. mięśni grzbietu, oraz z ćwiczeniami rozluźniającymi.
Ćwiczenia mięśni grzbietu
O d c i n e k gó r n y. Skłon tułowia w tył w leżeniu przodem na podłodze (w
przypadku pogłębionej lordozy lędźwiowej należy zwracać uwagę, by skłon nad-
miernie nie przechodził na odcinek lędźwiowy, co uzyskać można przez odpowiednie
ułożenie lub stosowanie podkładki pod biodra).
Ćwiczenie utrudniamy, stopniowo wydłużając dźwignię rąk przez obciążenie
przyborami, stosowanie pomocy współćwiczących lub prowadzącego. Zwracamy
uwagę na wydłużenie kręgosłupa oraz symetryczne ustawienie łopatki, barków.
Rycina 204:
a - leżenie przodem, RR wzdłuż T - lekki skłon T w tył („łódka na falach");
b - leżenie przodem, dłonie pod czołem - lekki skłon w tył z przeniesieniem
RR w bok („samolot");
c - leżenie przodem, czoło oparte na podłodze - przenoś RR w górę, ruchy
pływackie („żabka");
d - leżenie przodem, RR wzdłuż T z chwytem woreczków (stopniowe zwięk-
szanie masy woreczków), przekładanie worka nad głową;
e - ćwiczenia w parach, jeden ćwiczący leży przodem, czoło na dłoniach, drugi w
siadzie klęcznym twarzą zwrócony do współćwiczącego - leżący wykonuje
skłon w tył, współćwiczący oporuje na wysokości przedramion (mocowania);
/- leżenie przodem na ławeczce, T od pasa zwieszony poza ławką, NN ustalone
(drabinki, współćwiczący) - skłon w tył do poziomu ławki (RR ustalone, obciążenie
jak wyżej);
g - leżenie przodem na skośnej ławce, NN ustalone, lekki skłon w tył - skurcze,
wyprosty rąk;
h - zwieszenie przodem na skrzyni, NN ustalone, RR opuszczone, skłon w tył z
przenoszeniem RR przodem wzwyż, zginanie, wyprosty RR;
i - ze stania zwieszonego między linami podciągnięcie się na RR do zwisu
czynnego przez ugięcie RR;
j - leżenie na skrzyni, NN ustalone, T od pasa zwieszony - uniesienie T nieco
niżej poziomu, wytrzymanie na czas (można to uważać za test wytrzymałości, to
samo ze stopniowo wzrastającym obciążeniem, ważna regulacja oddechu).
339
 Ćwiczenia mięśni pośladkowych (w przypadku dużej lordozy lędźwiowej
unikać jej pogłębiania)
Wolne
Rycina 205:
a - leżenie przodem, dłonie pod czołem - napinanie i rozluźnianie pośladków;
b - leżenie jw. - napięcie pośladków i lekkie uniesienie wyprostowanych nóg -
ruchy pionowe i poziome („siekanka", „nożyce");
c - leżenie tyłem, stopy oparte na piłce (ławce lub s/czcblu drabinki), RR w
bok, uniesienie bioder do wyprostu w stawach biodrowych, wytrzymanie;
d - klęk podparty - wznos N w tył z wyptostem, potem zmiana N;
e - przysiad z trzymaniem oburącz piłki lekarskiej nad głową, wolne przejście do
stania.
Z użyciem przyrządów:
/- leżenie w poprzek na ławce, stopy i dłonie oparte na podłodze, wznos NN do
poziomu i wytrzymanie (licząc do pięciu);
g •- pozycja jw. - wznos NN i ruchy pionowe lub poziome;

Ryć. 204.

340 341
 h - pozycja jw. z trzymaniem pitki w stopach - wznos NN i wytrzymanie, to
samo z wykonaniem nacisku przez współćwiczącego na piłkę;
i - leżenie przodem na skrzyni z chwytem RR za skrzynie lub drabinki, T od
bioder zwisa poza skrzynię - rytmiczne wznosy NN poniżej poziomu skrzyni, to
samo z obciążeniem;
j - na równoważni lub ławeczce, unik bokiem z RR w bok, z zaznaczeniem kil-
kakrotnym N zakroczną - raz prawą, raz lewą (dobra asekuracja).

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy stopach

płasko-koślawych (na lekcję wychowania fizycznego)
Rycina 206:
a - leżenie tyłem, NN ugięte (kolano NP założone na NL) - zgięcia, wyprosty,
skręty, krążenia stopy;
b - siad na ławce - chwyty i przekładanie palcami stóp worka;
c - siad okroczny na ławce z chwytem palcami stóp worków - uniesienie NN do
ułożenia skrzyżnego NN na ławce, rozluźnienie stóp z wypuszczeniem worków na
podłogę;
d - zwijanie palcami stóp kocyka (zaczynając od siadu i zwiększając ob-
ciążenie kocyka);
e - stanie przy drabince z chwytem za szczebel (poprawa postawy) - wspięcie i
opusty oraz skurcze i wyprosty palców stóp;
/- „chód gąsienicy";
g - w siadzie, w staniu - chwytanie palcami stóp różnych przedmiotów;
h - w siadzie na ławce, chwyt stopami piłki - współćwiczący stara się wy-
ciągnąć piłkę;
/ - to samo w leżeniu tyłem;
j - przejście po listwie ławki z przekładaniem woreczka stopą z jednej strony
ławki na drugą.

Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach

płaskich (na lekcję wychowania fizycznego)
W przypadku spłaszczenia kręgosłupa w odcinku piersiowym (częstym przy skolio-
zach) stosuje się ćwiczenia o charakterze „kifotyzującym". Ponieważ ćwiczenia te
pośrednio wpływają negatywnie na rozwój klatki piersiowej, przeplata sieje inten-
sywnymi ćwiczeniami oddechowymi, rozprężającymi klatkę piersiową.
Rycina 207:
a - marsz z wysokim unoszeniem kolan, z równoczesnym przenosem RR bo-
kiem w przód, na skos, z wyraźnym przyciąganiem brody;
b - marsz w pozycji „koci grzbiet" (chyłkiem);
c - marsz w podporze tyłem po podłodze i po ławeczce skośnej;
d - „skoki zajęcze" na materacu w pozycji klęcznej;
e - podciąganie się na kocu w siadzie płaskim w tył, ze skłonem T w przód;
/- stanie zwieszone tyłem (lub zwis), chwyt obustronny - naprzemienne uno-
szenie nogi ugiętej w kolanie, z wyraźnym przyciąganiem brody;
g - opad zwieszony ze stania - na pierwszym szczeblu - stopniowe przejście
przez przechwyt na coraz niższy szczebel do siadu zwieszonego;
h - zwis przewrotny na linach;
i - podciąganie się w siadzie klęcznym na ławeczce skośnej;
j - marsz na równoważni z toczeniem piłki.

342 343
Zasób ćwiczeń korektywnych stosowanych przy plecach
okrągłych (na lekcję wychowania fizycznego)
Są to ćwiczenia mięśni obręczy kończyny górnej, w których kładzie się nacisk na
rozciągnięcie mięśni obręczy kończyny górnej i wzmocnienie mięśni grzbietu.
Bardzo ważny jest odpowiedni dobór pozycji wyjściowych (ustalenie dolnego
odcinka) w celu właściwej lokalizacji ruchu. W przypadku usztywnienia krę-
gosłupa w odcinku piersiowym (np. usztywniona kifoza) zaczynamy od ćwiczeń
biernych.
Rycina 208:
a - siad klęczny przy drabince, przejście do klęku z chwytem RR za szczeble i
rytmiczne pogłębianie opadu w przód; w przypadku usztywnienia w odcinku bar-

344
Ryć. 208.

345
kowym, w odcinku piersiowym ćwiczyć ze współpartnerem, powodując uwypuklenie
klatki piersiowej przez nacisk dłońmi na wysokości łopatek;
b - siad ugięty z lekkim półopadem w tył, stopy oparte na podłodze, pod szczebel,
RR oparte na kolanach lub drabinkach - wymachy RR przodem w górę;
c - siad okroczny na ławeczce, chwyt oburącz laski, RR przodem w górę;
d - leżenie tyłem na ławce, plecy oparte do wysokości dolnych kątów łopatek,
głowa oparta na piłce lekarskiej, poza ławką; stopy ustalone - wymachy RR przodem
w tył, bez obciążenia i z obciążeniem;
e - podciągnięcie się tyłem na ławeczce z krążeniem RR po każdym pod-
ciągnięciu;
/- leżenie tyłem na ławce skośnej, stopy oparte na drabince, krążenie rąk na
zewnątrz ławki;
g - leżenie przodem na skrzyni, NN ustalone przez współćwiczącego, dłonie
oparte na dolnym szczeblu drabinki - kolejne przechwytywanie coraz wyższych
Xa
szczebli na uwypukleniu klatki piersiowej do poziomu skrzyni;
h - leżenie przodem na skrzyni z przewieszeniem T od bioder poza skrzynię, 4—.
stopy ustalone na drabince, głowa oparta na drugiej skrzyni lub ustalona przez
współćwiczącego, ręce luźno opuszczone do podłogi - wymachy RR na bok, bez
obciążenia i z obciążeniem;
^E=^
i - siad ugięty, stopy ustalone - rozciąganie sprężyn bokiem w tył.

Ćwiczenia oddechowe stosowane przy wadach postawy (na

lekcję wychowania fizycznego)
Celem ćwiczeń oddechowych jest nauczenie prawidłowej czynności oddychania,
zwiększenie wydolności i sprawności narządu oddechowego, zniesienie przykur-
czów, ćwiczenie poszczególnych faz oddechowych w zależności od wskazań.
Ćwiczenia oddechowe pod względem działania można podzielić na ogólne
(marsze, biegi, podskoki, zabawy ze śpiewem) i specjalne (uruchomienie odcinka
piersiowego, wzmocnienie mm. grzbietu, rozciągnięcie skróconych mm. piersio-
wych i wzmocnienie mm. oddechowych). W trakcie ćwiczeń zwraca się uwagę na
rytmiczność oddechów oraz na niewstrzymywanie oddechów w czasie ćwiczeń o
dużym natężeniu.
Rycina 209:
a - leżenie tyłem, pogłębianie wydechu - po wdechu nosem, wydech ustami
przy ugięciu NN do brzucha, wciągnięcie brzucha, skłon T w przód;
b - stanie, pogłębianie fazy wdechowej - przez wyprost lub skłon T w tył,
wznos RR w górę na skos, uniesienie głowy, opuszczenie ugiętych RR;
c - ćwiczenie toru brzusznego: w pozycji leżenie tyłem - wdech, „przepchnięcie
powietrza" z uwypukleniem brzucha i głośny wydech;
d - stanie przodem do ławki, NP wyprostowana, oparta na ławce: ugięcie NP ze
wznosem RR przodem w górę na skos i ruchem krążenia RR wdech, powrót do pw. -
wydech;
e - leżenie tyłem, NN ugięte, RR wzdłuż T - wznos RR w górę na skos z wde-
chem, wydech ze skłonem T w przód, uniesienie głowy, RR na kolana;

346
 f- leżenie w poprzek ławki (z oparciem na biodrach), dłonie oparte i stopy na
podłodze - wznos RR i NN do poziomu - wdech, powrót do pw. - wydech;
g - leżenie tyłem, NN ugięte, RR wzdłuż T, woreczek na klatce piersiowej lub
brzuchu (w zależności od toru oddechowego) - oddechy;
h - leżenie na prawym boku, RP ugięta pod głową, NN ugięte; wznos prostej RL
w łuk nad głową - wdech, powrót do pw. - wydech, to samo strona przeciwna;
i - dla małych dzieci - forma zabawy: „przedmuchiwanie" piłeczek, piórek, bi-
bułek.
Ćwiczenia oddechowe, szczególnie u dzieci, wymagają umiejętnego przepro-
wadzenia. Dzieci na ogół oddychają, nie wykorzystując toru brzusznego (przepono-
wego). Przy ćwiczeniach oddechowych należy zwrócić uwagę na fazę wydechu.
Wydech powinien być pełny i wydłużony (w celu jak najpełniejszego usunięcia po-
wietrza zalegającego w płucach). Ćwiczenia oddechowe mogą być wykonywane w
różnych pozycjach wyjściowych, które stwarzają odmienne warunki pracy dla układu
oddechowego i w zależności od sposobu wykonania mogą być ćwiczeniami wolnymi,
wspomagającymi, sterowanymi i oporowymi.

347
 Ć w i c z e n i a w o l n e - swobodne oddychanie, wdech i wydech nosem lub Ruch: powolne ugięcia naprzemienne NN ruchem posuwistym po podłodze i
ustami z wykorzystaniem oddychania żebrowo-przeponowego (najbardziej fizjolo- luźne ich opuszczenie.
gicznego).
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T, NN ugięte, oparte stopami na podłodze. U wa g a . Pięty cały czas mają kontakt z podłożem.
Ruch: głęboki wdech, wydech głęboki, wydłużony, ustami lub nosem.
Ć w i c z e n i a oddechowe w s p o m a g a n e - ruchy kończyn i tułowia po- Ćwiczenie 2
wodują poszerzenie klatki piersiowej przy wdechu i zwężenie przy wydechu (następuje Pw. - leżenie tyłem. RR wzdłuż T.
zwiększenie ruchomości klatki piersiowej). Ruch: zmiana wyjściowej pozycji ciała na umowny sygnał (wolno, połączyć z
Pw. - leżenie tyłem, jedna R na klatce piersiowej, druga na brzuchu, NN ugięte w rozluźnieniem, ale zachowując korekcję postawy) na leżenie przodem, siad, RR w
stawach biodrowych i kolanowych, stopy oparte na podłodze. bok, stanie, RR wzdłuż T.
Ruch: oddychanie z zachowaniem następujących faz:
Wdech: l - rozszerzenie klatki piersiowej, 2 - rozluźnienie mięśni brzucha. Ćwiczenie 3
Wydech: l - obniżenie klatki piersiowej, 2 - napięcie mięśni brzucha. Pw. - siad skrzyżny, RR na kolanach.
Ć w i c z e n i a oddechowe s t e ro w an e - polegają na koncentrowaniu Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie mięśni.
uwagi przy oddychaniu na rozprężeniu różnych części płuc z uwypukleniem okre
ślonych części klatki piersiowej. ^ Ćwiczenie 4
Pw. - leżenie tyłem, NN ugięte w stawach biodrowych i kolanowych, stopy Pw. - leżenie przodem, RR zgięte, dłonie pod brodą.
oparte na podłożu, RR złożone kolejno na poszczególnych częściach wybranych Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie.
odcinków klatki piersiowej.
Ruch: maksymalne rozszerzenie tej części klatki piersiowej, na której spoczywają Ćwiczenie 5
ręce - wdech, powrót do pw. - wydech. Pw. - leżenie tyłem, RR w górę w skos.
Ć w i c z e n i a oddechow e oporowe - przyczyniają się do zwiększenia Ruch: oczy zamknięte - rozluźnienie.
rozprężalności tkanki płucnej oraz do mobilizacji dodatkowych mięśni oddecho-
wych. Ćwiczenie 6
Pw. - siad na ławeczce lub siad klęczny, RR skrzyżnie, dłonie na barkach. Pw. - siad skrzyżny. RR wzdłuż T.
Ruch: pw. (bez zmian układu RR) wdech, pochylenie T - wydech. Ruch: RR bokiem w górę, wdech, opuszczenie RR bokiem w dół - ruchem
Uwa ga. Ćwiczenia oddechowe należy przeprowadzić tak, żeby nie dopuścić do hiperwentylacji rozluźnionym - wydech.
(przetlenienia organizmu). Liczba powtórzeń powinna być mała, 3-4 razy. Ćwiczenia oddechowe najlepiej
stosować pomiędzy innymi ćwiczeniami korekcyjnymi.

Ćwiczenia rozluźniające
Zadaniem ćwiczeń rozluźniających jest rozluźnienie mięśni, zapewniające lepszy
przepływ krwi w naczyniach krwionośnych zasilających mięśnie „pracujące" w
czasie ćwiczeń fizycznych. Rozluźnienie mięśni powoduje też płynność ruchów,
unormowanie pracy układu nerwowego - szczególnie po wysiłkach statycznych należy
stosować ćwiczenia rozluźniające oraz relaksacyjne w połączeniu z od-
prężeniem psychicznym. Rozluźnienie mięśni może mieć charakter ogólny lub
miejscowy.

Zasób ćwiczeń rozluźniających

Ćwiczenie l
Pw. - leżenie tyłem, RR wzdłuż T.

348 349
 Przykładowy konspekt ćwiczeń (specjalistycznych) korekcji postawy

Data..

Nazwisko prowadzącego

Rodzaj zajęć: ćwiczenia ogólnokondycyjne

Wiek ćwiczących: 10-14 lat
Płeć: dziewczęta i chłopcy
Liczba ćwiczących: l O osób
Miejsce ćwiczeń: sala gimnastyczna. Czas: 45 minut
Przyrządy: drabinki szwedzkie
Przybory: piłki lekarskie 2-kilogramowe (10), szarfy (2), woreczki z grochem (10), kocyki (10)
Cel ćwiczeń: wzmocnienie mięśni posturalnych i korekcja postawy
Temat: wyrobienie nawyku samokontroli postawy

Tok lekcyjny Lp. Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu Dozowanie Uwagi metodyczne

liczba czas
powtórzeń

Ćwicz, porządkowo-dyscy- 1. Zbiórka. Odliczanie (kolejno i do 2). Sprawdzenie obecności. 2' Zbiórka w szeregu w sia-
plinujące Powitanie grupy dzie klęcznym, RR z tyłu
splecione
nc
Forma zabawowo-zadanio- 2. Pw. siad ugięty tyłem do siebie. Dwuszereg na sygnał: zmiana 2x Korekcja postawy poprzez
o. wa ćwiczeń miejsc. Każdy szereg na czworakach biegnie do przodu, staje przyciągnięcie lędźwi do
ź2? przy ścianie, twarzą do środka sali. ściany, pięty blisko ściany
v
o Na sygnał: na czworakach powrót do pw. (siad ugięty, tyłem do
••v.
0>
N siebie)
U
Ćwicz, kształtujące RR, 3. Dwuszereg twarzą do siebie, w odległości 3 m. Pw. siad 6x 8' Na kocykach, samokorek-
barki skrzyżny, RR w dół w skos, woreczek na głowie: cja
1 - wznos RR bokiem w górę do klaśnięcia
2 - opust RR bokiem w dół z akcentem o podłogę
Ćwicz, kształtujące szyi pł. 4. Pw. jw. bez woreczka: 1-2 - skłon głowy w przód 3-4 - skłon 5x Luźne ruchy głową, wolne
strzałkowa głowy w tył 5 -pw. 6 - „wyciągnięcie" głowy do góry tempo

Ćwicz, kształtujące RR 5. Pw. jw. RR na barki, woreczek na głowie: 1-4 - krążenia RR w 2 x p o4 - T prosty
przód 5-8 - krążenia RR w tył

a o. Ćwicz, kształtujące RR 6. Pw. jw. RR w bok przodem zgięte, woreczek na głowie: 1-2 - 4x Samokorekcja T
odrzuty RR 3 - wyprosi RR 4 - powrót do pw.

i£
NU
Ćwicz. T i NN w pł. kom- 7. Pw. leżenie tyłem, NN ugięte postawione na podłożu, RR w dół w 4x 5' Przyłożenie okolicy lędź-
U binowanej skos: 1 - skręt złączonych NN do położenia w prawą stronę 2 - wiowej do podłoża, głowa
powrót do pw. 3 - skręt złączonych NN do położenia w lewą prosto
stronę 4 - powrót do pw.

Po dynamicznym ćwicz, w 8. Pw. podpór w leżeniu tyłem: 1-5 - wytrzymać 6 - zmiana pozycji 4x Liczyć w czasie wytrzymania
pł. kombinowanej ćwicz, do siadu ugiętego 7-8 - powrót do pw.
dyn.-statyczne T, NN i RR

Ćwicz, oddechowe 9. Pw. siad ugięty, RR w dół w skos: 1 - wdech - RR na zewnątrz 2-5 3x Lekkie odepchnięcie dłońmi
- zatrzymanie wdechu 6 - wydech - skręt RR do wewnątrz od podłoża wspomagają wdech
 Tok lekcyjny
Ćwicz, kształtujące mięśnie
grzbietu, pł. strzałkowa w tył
Ćwicz, elongacyjne i odde-
chowe, kształtujące
C3
C
Ćwicz, stosowane pchnięcia
M
Intensywne ćwicz,
U kształtujące mięśnie grzbietu
Rzuty
Chody w podporze
Ćwicz, silowo-elongacyjne
Ćwicz, mięśni grzbietu i o
charakterze statycznym
Ćwicz, mięśni brzucha
Półzwis (korekcja)
Lp. Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu Dozowanie Uwagi metodyczne
liczba czas
powtórzeń
10. Pw. leżenie przodem, RR w górę: nożyce pionowe NN z jedno- 15 x 2' Głowa i RR 5 cm wzniesione
czesną pracą RR - nożyce pionowe RR nad podłogą
11. Pw. leżenie przodem, RR w górę: korekcja osiowa kręgosłupa w 3' Przy wydechu liczy ćwiczący
połączeniu z oddychaniem: 1 - wdech
2 - wydech z jednoczesnym wyciąganiem osiowym T i długim
liczeniem
12. Dwuszereg w pozycji leżącej przodem, twarzą do siebie w od- 20 x 3' Po wypchnięciu piłki ruch RR
ległości 3 m Piłki trzymane w dłoniach przed sobą, toczenie piłki do za piłką. RR wracają po
współpartnera: 1-2 - wypchnięcie piłki, RR w dół, w górę zgięte wypchnięciu piłki do układu
(„skrzydełka") 3-4 - wytrzymać „skrzydełka". Każda para liczy
liczbę powtórzeń
13. Pw. leżenie przodem, głowa nad podłożem, broda „ściągnięta" do j
mostka, pośladki napięte, palce stóp obciągnięte, RR w dół, zgięte,
r
dłonie oparte o podłoże: 1 - nieznaczny wznos T z jednoczesnym
oderwaniem RR 2-5 - wytrzymać 6 - powrót do pw.
14. Dwuszereg Pw. leżenie przodem, piłki przed sobą: rzuty piłki do 2' Rzut z zamachem znad głowy.
współpartnera 2 x po 2 minuty, liczyć ilość rzutów w każdej serii W czasie rzutu NN złączone,
pośladki napięte
15. Pw. podpór w leżeniu tyłem, ugięty: piłka na brzuchu, „chód" z 2' Instruktor może wskazać inny
piłką w kierunku ściany, pozostawienie piłki pod ścianą kierunek marszu z piłką
16. Tor przeszkód. 2 ławeczki ustawione jedna za drugą, 2 szarfy j
ułożone za ławeczkami, woreczki (po 5), kosz, 2 tory przeszkód.
Podział na 2 grupy.
Każdy zespół wykonuje przeciąganie po ławeczce w pozycji
leżenia tyłem z NN ugiętymi.
Zejście z ławeczki, przejście przez szarfy od góry, następnie
przejście przez szarfy od dołu.
Na czworakach podejście do woreczków, rzut woreczkiem do
kosza.
Powrót „chyłkiem" na miejsce.
Wygrywa zespół, który wrzucił więcej woreczków do kosza
i szybciej wykonał zadanie Konieczna asekuracja
17.
Ławeczka ustawiona skośnie. Pw. leżenie przodem na ławeczce:
podciąganie się na ławeczce i zjazd na dół NN złączone, pośladki
4'
18. napięte
Ławeczki ustawione wzdłuż drabmek. ćwiczący leża przodem w
poprzek ławeczek. Stopy pod szczeblem drabinki. RR w górze:
l - ściągnięcie łopatek do położenia RR w dół. w górę zgiętych 2-5
-wytrzymać 6 - powrót do pw.
Pw. siad ugięty przodem do drabinki, stopy pod szczebel, RR
w górze: 3x Broda przy mostku
19.
l_4-opad T w tył
5-6 - powrót do pw.
7-8 - korekcja T przez wyciągnięcie RR i głowy w górę
Wejście przodem NN na trzeci szc/ebel drabinki, RR nachwy-tem
na szerokość barków ułożone na szczeblu przed klatką piersiową: 4x Biodra nisko
20.
1-3 - przejście do półzwisu 4-6
- wytrzymać 7-8 - powrót do
pw.
 Dozowanie
Tok lekcyjny Lp. Treść lekcji Pozycja wyjściowa. Opis ruchu. Tempo ruchu Uwagi metodyczne
liczba czas

powtórzeń
Ćwicz, oddechowe 21. Pw. stanie tyłem do drabinki: 3x
1 - wdech - wznos RR bokiem w górę
2 - wydech - powrót do pw.
Zwis 22. Pw. zwis czynny tyłem na drabince: 3x Głowa do góry, szyja
1-6 - wytrzymać „długa", pośladki ściągnię-
es te, NN złączone
c
1 Ćwicz, oddechowe z ko- 23. Zbiórka w dwuszeregu, twarzami do siebie „Faraon": Liczy instruktor
r
"ob rekcją postawy 1-7 - wdech nosem połączony z korekcją osiową - wydłużenie
"U
s/;
Łk-
kręgosłupa w kierunku ku górze (czubek głowy jak najwyżej),
N
wraz z korekcją odcinkową - napięcie pośladków, biodra
U
w przód, wciągnięcie brzucha, uwypuklenie klatki piersiowej,
złączenie łopatek, ściągnięcie brody do mostka, cofnięcie karku,
zaciśnięcie palców rąk w pięść (dłonie skierowane w przód)
1-3 - wytrzymanie na bezdechu
1-7 - wydech ustami głośny, syczący oraz prostowanie palców
rąk
Zabawa zręcznościowo- 24. Zabawa: 3' .Jazda" na kocykach
-siłowa Zespoły ustawione w zwartych szeregach w siadzie podpartym
w naprzeciwko siebie, kocyki położone z tyłu za RR.
0 Na sygnał instruktora przejście do podporu tyłem (utworzenie
'§ tuneli), jednocześnie pierwsi zawodnicy „przejeżdżają" na brzu-
^ chu przodem pod „tunelem", po czym ustawiają się w podporze
li tyłem na końcu „tunelu".
U Następny zawodnik może startować wtedy, kiedy poprzednik
przedłuży „tunel".
Zespół, który szybciej wykona zadanie, zdobywa punkt.
Ćwicz, korekcyjne stóp Marsz w rzędzie po obwodzie koła: 6 kroków we wspięciu na 2' Szyja „długa", łopatki
Ćwicz, porządkowo-dyscy- palcach 6 kroków na piętach 6 kroków na zewnętrznych 5' ściągnięte, barki opuszczone
1U plinujące końcowe krawędziach stóp 6 kroków z przetaczaniem z pięty na palce Koniec ćwiczeń
Podczas chodu zwracać uwagę na samokorekcję postawy
Zbiórka w dwuszeregu w postawie stojącej: Samokorekcja postawy
25. 26. Omówienie lekcji Pożegnanie grupy

CS
ou Uwagi organizacyjne: Właściwe przygotowanie sprzętu i Dodatkowe uwagi dotyczące
uprzątnięcie go po zajęciach Dopilnowanie właściwego ułożenia
lir rzeczy osobistych ćwiczących (przy braku specjalnej sali)
każdej lekcji wychowania
fizycznego
U Przewietrzenie sali przed ćwiczeniami Dopilnowanie zmiany ubioru
na strój sportowy Dopilnowanie zdjęcia przeszkadzających w czasie
ćwiczeń ozdób Zwrócenie uwagi na to, by ćwiczący nie żuli gumy i
nie ssali cukierków w czasie zajęć, gdyż grozi to udławieniem
 Ćwiczenia zespołowe specjalne
Ćwiczenia zespołowe specjalne są ćwiczeniami ukierunkowanymi przede wszystkim
na leczenie miejscowe u tych chorych, których można leczyć za pomocą ruchów
czynnych wolnych. Ćwiczenia te organizowane są głównie w lecznictwie am-
bulatoryjnym i sanatoryjnym. Uczestniczą w nich pacjenci o podobnej dysfunkcji
narządu ruchu i podobnej sprawności fizycznej, np. pacjenci z dysfunkcją stawów
biodrowych, po urazach stawów barkowych lub kolan itp. Ćwiczenia prowadzi się w
pozycjach izolowanych, żeby móc wyegzekwować lepszy zakres ruchu i lepszą siłę
mięśniową. Tempo ćwiczeń powinno gwarantować poprawne, dokładne wykonanie
ruchu.
Zaletą ćwiczeń zespołowych specjalnych jest to, że duża liczba osób może leczyć
swoje indywidualne niedobory ruchowe. Ponadto mobilizująco na ćwiczących działa
czynnik współzawodnictwa. Ćwiczeniami zespołowymi są m.in. ćwiczenia w
wodzie.
Ćwiczenia w wodzie
Ćwiczenia w wodzie mają charakter ćwiczeń ogólnie usprawniających i prowadzone są
najczęściej w grupach.
Najważniejsze właściwości środowiska wodnego:
1. Odciążenie (działa prawo Archimedesa). Wysiłek mięśni konieczny do wy-
konania ruchu poza wodą w wodzie zmniejsza się do '/,0. Pacjenci o słabych mięśniach
mogą w wodzie poruszać się swobodnie (muszą być przynajmniej do połowy
zanurzeni). Przy większym zanurzeniu ciśnienie hydrostatyczne sprawia, że utrudniony
jest wdech, a wspomagany wydech.
2. Rozluźnienie. Daje je przede wszystkim woda ciepła. Rozluźnienie mięśni jest
bardzo ważne dla likwidacji przykurczów.
3. Zmniejszenie tarcia. Powoduje płynność i sprawia, że ruchy są mniej bolesne.
Czas trwania ćwiczenia do 30 minut. W zależności od różnych uwarunkowań -
stopnia zmęczenia pacjenta, ochłodzenia wody - może być krótszy.
356
Ryć. 210.
Basen jako miejsce do ćwiczeń. Baseny do ćwiczeń mają różną wielkość:
- małe - 4 x 10 m (łatwo prowadzić naukę pływania i kontrolować ćwiczenia),
- większe - 25 x 8 m lub 25 x 12,5 m.
Ćwiczenia w tych basenach mogą być prowadzone przez instruktora stojącego
poza basenem, dysponującego przyborami, takimi jak długi kij i koła gumowe. W
basenach większych w czasie ćwiczeń jeden instruktor powinien przebywać z
ćwiczącymi w wodzie, drugi - na brzegu basenu. Najlepiej jest, gdy głębokość basenu
jest zróżnicowana: minimum - l m (w małych), maksymalna l m 60 cm (w dużych).
Na ścianach basenu, po jego obwodzie wewnętrznym, powinna być barierka (do
samoasekuracji i do ćwiczeń).
Pomoce: długi kij do asekuracji ćwiczących, koła gumowe i „rękawki" dla dzieci,
deski pływackie, zabawki plastikowe, piłeczki gumowe, piłki większe.
Temperatura wody powinna wynosić 26~30°C w dużych basenach i 30-36°C w
małych.
Basen powinien być oświetlony, a w pomieszczeniach, w których jest basen,
powinien być zainstalowany wentylator. Temperaturę wody w basenie należy uza-
leżnić od temperatury i wilgotności otoczenia. Pr/y niskiej temperaturze i małej
wilgotności otoczenia wskazana jest wyższa temperatura wody, przy wyższej tem-
peraturze otoczenia i jego dużej wilgotności - niższa.
Woda powinna być kontrolowana pod względem czystości, a basen często myty.
Należy zmieniać obuwie na specjalne, do chodzenia po basenie. Do wejścia do basenu
powinien prowadzić chodnik gumowy, żeby ćwiczący nie ślizgali się, co grozi
wypadkiem. Ćwiczący przed i po zajęciach w basenie powinien się myć pod bieżącą
wodą. Prowadzący ćwiczenia powinien umieć pływać.
Zajęcia w wodzie dzielą się na 2 główne giupy: 1) ćwiczenia w wodzie, 2) nauka
pływania.
357
Przy ćwiczeniach w wodzie nie ma możliwości dobrej stabilizacji. Do nauki
pływania potrzebne są ćwiczenia oswajające z wodą. Ogólne uwagi do zajęć
zespołowych w wodzie:
- zlecenie lekarskie jest warunkiem uczestniczenia w ćwiczeniach zespołowych
w wodzie,
- instruktor cały czas, aż do chwili wyjścia ostatniego ćwiczącego, czuwa nad
bezpieczeństwem ćwiczących i nie może opuścić basenu nawet na chwilę,
- na dużych basenach musi być dwóch instruktorów, wskazane, aby jeden z
nich był w wodzie,
- bezpieczeństwo ćwiczącym zapewnia wiedza fachowa prowadzącego, jego
spostrzegawczość i pomoce do ratowania (długi kij, koła); instruktor powinien mieć
odpowiedni ubiór do zajęć na basenie, gdyż może zaistnieć konieczność bezpośred-
niego ratowania pacjenta w wodzie,
- liczba ćwiczących na jednego instruktora - najlepiej 8, ale nie więcej niż 15.
Najczęstsze wskazania do ćwiczeń:
- osłabienie mięśni (niedowłady, porażenia wiotkie i porażenia spastyczne, zaniki
z nieczynności),
- zaburzenia koordynacji nerwowo-mięśniowej,
- ograniczenia ruchomości stawów (przykurczę, niedowłady mięśniowe),
- nauka chodu (nawet przy słabym zroście kostnym po zabiegach operacyj-
nych),
- boczne skrzywienia kręgosłupa,
- osłabione mięśnie nóg,
- zaburzenia w stereotypie chodu,
- zdjęcie opatrunku gipsowego (występuje odruchowe napięcie mięśni),
- choroby zwyrodnieniowe, szczególnie stawów biodrowych,
- schorzenia i wady postawy w celu odciążenia osiowego kręgosłupa oraz
zwiększenia ruchomości kręgosłupa i klatki piersiowej (stopy płaskie, plecy okrągłe i
płaskie),
- schorzenia naczyń obwodowych,
- relaksacja i uzupełnienie psychoterapii.
Sam fakt przebywania w wodzie zwiększa wydolność ogólną ćwiczących.
Pływanie jest najlepszym z ćwiczeń doskonalących oddychanie. Hartuje organizm, a
ponadto ma bardzo duże znaczenie emocjonalne.
Przeciwwskazania: l) niewydolność układu krążenia, 2) ostre stany zapalne, 3)
owrzodzenia, 4) krwawienia, 5) znaczne odwapnienia kości i stawów, 6) padaczka, 7)
niezagojone rany, 8) brak zlecenia lekarskiego.
Zasób ćwiczeń
l. Ćwiczenia oswajające z wodą:
a) chlapanie wodą rękoma i nogami,
b) zanurzenie w wodzie, trzymając się barierki,
c) ułożenie na kole gumowym,
d) zabawy z kołem gumowym i deskami pływackimi,
e) ułożenia:
358
- na plecach z chwytem za barierkę (starać się nie napinać mięśni obręczy
kończyny górnej oraz rozluźnić ciało, głowa leży na wodzie zanurzona do połowy,
broda ściągnięta lekko w kierunku mostka, dołączyć swobodne ruchy NN),
- na brzuchu z chwytem za barierkę (starać się trzymać ręce proste, ciało luźno,
ruch NN w górę i w dół ułatwia utrzymanie tej pozycji).
Po opanowaniu ułożenia z chwytem za barierkę chwyt za kij, który instruktor
zanurza w wodzie i za pomocą którego ciągnie ćwiczącego.
2. Nauka oddychania. Na płytkiej wodzie lub z chwytem za barierkę: nad
wodą nabrać powietrza, pod wodą wypuścić, po wynurzeniu z wody nie zezwalać na
pocieranie oczu, ponieważ bolą one bardziej, a ćwiczący traci samoorientację; w
miarę możliwości oczy i usta półotwarte.
Ćwiczenia te wymagają od ćwiczącego i nauczającego dużej cierpliwości,
gdyż środowisko wodne jest dla człowieka obce. Dlatego nieraz bardzo długo ćwi-
czący oswajają się z wodą.
Po opanowaniu odruchu, że pod wodą wydycha się powietrze, a nie odwrot
nie, ćwiczymy oddychanie przez zabawy, np. wydobywanie rzuconych do wody
kamyków. Jest to bardzo atrakcyjna zabawa dla dzieci i najczęściej przeprowadza
się ją pod koniec lekcji. Dla dzieci należy wymyślać różne zabawy oswajające z
wodą. __,
Tok lekcji pływania (przykładowy):
1) zbiórka, odliczanie, udzielanie indywidualnych instrukcji,
2) ćwiczenia oswajające z wodą,
3) ćwiczenia prowadzone w formie ścisłej, zgodnej z zaleceniami lekarskimi
(czynne, bjerne lub samoredresyjne),
4) ćwiczenia przygotowawcze do nauki pływania i pływanie właściwe,
5) gry i zabawy,
6) ćwiczenia użytkowe,
7) zbiórka, odliczanie, udzielanie indywidualnych instrukcji, pożegnanie.
Objawy złego samopoczucia, które mogą wystąpić u pacjentów ćwiczących w
wodzie: zbielenie twarzy z sinicą warg, zaburzenia koordynacji ruchu i inne. Należy
wtedy udzielić ćwiczącemu pomocy przy wyjściu z wody i przekazać go personelowi
służby zdrowia. Samemu nie wychodzić z terenu basenu.
Pływanie właściwe. W pływaniu właściwym wyróżnia się różne style. W miarę
możliwości uczy się poprawnego pływania poszczególnymi stylami. Sposób
pływania dobiera się do możliwości i potrzeb pacjentów i w konieczny dla pacjenta
sposób modyfikuje się go.
Wybrane uwagi do lekcji pływania i ćwiczeń w wodzie
Na basenach obowiązuje przestrzeganie regulaminu, z którym każdy uczestnik
zajęć w wodzie powinien się zapoznać.
Instruktor prowadzący lekcje pływania i ćwiczeń w wodzie powinien:
- dostatecznie wcześnie przed rozpoczęciem lekcji sprawdzić stan obiektu, w
którym będą prowadzone zajęcia: powinien sprawdzić głębokość i dno wody w
akwenach naturalnych, temperaturę wody, czystość, w basenach krytych również
temperaturę otoczenia, działanie wentylacji i natrysków,
359
 Ryć. 212.
Ryć. 211.

- dopilnować przestrzegania wymogów higienicznych (mycia się ćwiczących

przed i po kąpieli), noszenia odpowiedniego stroju (czepek i najlepiej biały kostium),
- dopilnować, by przybory i sprzęt ratowniczy znajdowały się na obiekcie
wodnym,
- skrupulatnie sprawdzić liczebność grupy ćwiczącej przed i po zajęciach,
- dostatecznie wcześnie przedstawić zagrożenia wynikające z lekceważenia
zasad bezpieczeństwa, które obowiązują w czasie zajęć w wodzie.
W zajęciach na wodach otwartych instruktor ma obowiązek przedstawić ćwi-
czącym zalecenia, nakazy i zakazy co do zachowania się w wodzie i nad wodą:
- nie zezwalać na skoki do wody w miejscu nie zbadanym, gdy woda jest zbyt
płytka, dno z przeszkodami podwodnymi, gdyż grozi to kalectwem, a nawet śmiercią,
- nie zezwalać na kąpiel bezpośrednio po posiłku i po długotrwałym nagrzaniu
słonecznym,
- każdy instruktor powinien uczyć użytkowników wód otwartych „kultury tu-
rystycznej" (nie zanieczyszczać wody puszkami, butelkami, zabronić udawania to-
pienia się, kąpieli i pływania po spożyciu alkoholu). Instruktor powinien na zajęcia
przyjść wcześniej i czekać na ćwiczących, a opuścić obiekt wodny jako ostatni.
Ogólny plan ćwiczeń leczniczych w wodzie w 45-minutowej jednostce lekcyjnej:
5-10 minut - pływanie i ćwiczenia oswajające z wodą,
20-25 minut - intensywne ćwiczenia specjalne dla określonych schorzeń,
10-15 minut - pływanie i zabawy.
W tych samych proporcjach czasowych odbywają się ćwiczenia lecznicze w
jednostce lekcyjnej 30-minutowej. Jednostkę lekcyjną 30-minutową prowadzi się dla
dzieci i dla osób starszych oraz grup ćwiczebnych osób niepełnosprawnych.
Metodyczny dobór ćwiczeń leczniczych w wodzie jest bardzo różny. Głównie zależy
Ryć. 213.
od potrzeb leczniczych ćwiczących, od stopnia oswojenia ze środowiskiem

360 wodnym, od ich umiejętności pływania, możliwości fizycznych, wieku. Zupełnie

inaczej prowadzi się ćwiczenia z dziećmi i osobami dorosłymi, które nie miały do
czynienia z wodą. Zarówno d/ieci, jak i osoby dorosłe na ogół nie tworzą jednolitych
zespołów, w których wszyscy maja łnkie samo możliwości i reagują w podoh-
ny sposób. Dlatego należy do każdego ćwiczącego mieć indywidualne podejście, żeby
go nie zrazić do dalszej nauki pływania i ćwiczeń w wodzie, które są niezmiernie
ważnym środkiem leczniczym w wielu schorzeniach. Dzieje się tak dzięki specjalnym
właściwościom środowiska wodnego.
W momencie zanurzenia się w wodzie na ciało ćwiczącego ze wszystkich stron
działa ciśnienie hydrostatyczne, atmosferyczne i ciśnienie wywołane ciężarem słupa
wody znajdującego się nad określonym poziomem. Ciśnienie to rośnie razem z
głębokością zanurzenia ciała ćwiczącego, np. lekki ból w uszach odczuwa się, gdy
nurkuje się na głębokość 2-3 m.
W zależności od poziomu zanurzenia ciało nasze „pozornie" waży mniej. Dzieje
się tak, ponieważ wypadkowa ciśnień działających na powierzchnię dolną i górną ciała
jest zawsze skierowana do góry. Siła ta jest równa masie wody wypchniętej przez
zanurzone ciało, co odkrył jeszcze w czasach starożytnej Grecji wielki myśliciel -
Archimedes. Prawo Archimedesa ma ogromne praktyczne znaczenie dla przebywania w
wodzie, poruszania się, zarówno osób sprawnych, jak i osób o zaburzonej sprawności
fizycznej. Określone zasady poruszania się w wodzie i nauki pływania odnoszą się
zarówno do zdrowych, jak i do osób chorych.
Najważniejsza z nich jest zasada umiejętnego wyczucia „pływalności" ciała
poprzez wyczuwanie wyporności wody. Ciało należy rozluźnić, nie wykonywać
gwałtownych ruchów, szamocących ruchów, lecz łagodne, rozluźniające ruchy ramion i
nóg.
W leżeniu na plecach. Ciało wyprostowane w stawach biodrowych, głowa za-
nurzona do linii uszu spoczywa jak na poduszce z brodą przyciągniętą do klatki
piersiowej, leniwe ruchy ramionami i nogami.
W leżeniu na piersiach. Należy nauczyć się wydychać powietrze do wody w tej
pozycji, gdy twarz jest zanurzona w wodzie.
W poziomie, gdy ciało jest zanurzone. Rozgarniając wodę ramionami, unieść
zdecydowanie głowę w celu nabrania powietrza, nogami wykonując jednocześnie
nożyce. Wykonać wdech, potem znów zanurzyć głowę, zachowując się jak pływający
po wodzie „koreczek". Oddychać co 3-4 sekundy. Podbródek opuszczony przy
rozluźnionej szyi, nie wolno pomylić kolejności oddychania: wdech nad wodą, wydech
pod wodą.
Nurkowanie. Jest przeciwstawieniem się nawykowi przybierania pozycji po-
ziomej i służy wyrabianiu orientacji pod wodą. Oczy powinny być otwarte, oddech
wstrzymany. Zwiększa pojemność oddechową płuc.
Poślizgi. Wyrabiają umiejętność wyczuwania „dynamicznego wyporu" wody - siły
unoszącej ciało i przesuwającej je. O skuteczności poślizgu decyduje rozluźnienie
odpowiednio ułożonego ciała i prędkość, jaką uzyskuje się po odbiciu (od dna czy
ściany basenu).
Poślizg na piersiach. Po odbiciu ułożenie ciała w wyciągnięciu, prosto, ramiona
wyciągnięte w przedłużeniu tułowia, dłonie ułożone płasko, głowa zanurzona do linii
uszu. Poślizg z głową wynurzoną z wody jest wolniejszy.
Poślizg na grzbiecie. Po odbiciu się od ściany luźno ułożyć ciało, ramiona za
głową, głowa zanurzona do linii uszu, broda lekko przyciągnięta do mostka. Nie
załamywać ciała w stawach biodrowych.
Nauczenie poślizgów jest pierwszym etapem nauki pływania i oswajania się z
wodą. Pomocą w nauczaniu poślizgów może być kij trzymany przez instruktora. W
czasie nauki poślizgu przy pomocy kija bezwzględnie należy eliminować kur-

362
czowe trzymanie się kija i zginanie ramion przez ćwiczącego. Ramiona powinny
być proste, luźno ułożone w wodzie, tylko same dłonie napięte na uchwycie kija,
barki zanurzone.
Skok startowy, sportowy. Skok odbywa się ze słupka startowego (znajduje się 75
cm ponad powierzchnią wody) na sygnał startera. Przeważnie jest to pozycja w
luźnym skłonie w przód, głowa w przód, nogi lekko ugięte, ramiona zwisają luźno w
dół. Po silnym odbiciu i równoczesnym wymachu ramion w przód następuje skok do
wody na głowę i wejście do niej pod kątem 20-30°.
Nawroty. Przy przepływaniu dystansu dłuższego niż długość pływalni trzeba
zrobić nawrót. Wszystkie nawroty - bez względu na to, czy odbywają się z wdechem
podczas obrotu (odkryte), czy z wydechem podczas obrotu (zakryte) - mają wspólną
cechę. W końcowym nawrocie występują fazy:
- dopłynięcie do ściany pływalni (4-5 m),
- obrót,
- ustawienie stóp na ścianie pływalni,
- odbicie,
- poślizg z przejściem do pływania (4-5 m).
Pełny nawrót trwa 0,6-0,8 sekundy.

Oswajanie z wodą przez zabawy

„Poławiacze pereł" - zabawa polega na nurkowaniu i wyławianiu z wody ka-

myczków. Kto wyłowi najwięcej „pereł", zostaje zwycięzcą.
„Hipopotamy" - ćwiczący ustawiają się w kółko, trzymają się za ręce. Po nabraniu
powietrza zanurzają twarz po linię uszu i otwartymi ustami i nosem wydmuchują
powietrze. W tym czasie instruktor liczy od l do 10. Kto rozłoży wydech na cały czas
liczenia, nie uniesie głowy i nie puści rąk, zostaje „hipopotamem". Można podzielić
zespół na dwie drużyny i w każdej liczyć zwycięzców.
„Koreczki" - ćwiczący starają się przyciągnąć kolana do klatki piersiowej,
obejmując je rękami. Zanurzyć głowę z jednoczesnym wydmuchiwaniem powietrza i
płynąć w pozycji kucznej, jak „koreczki". Zabawa ta uczy wyporności wody. Mo-
dyfikacją tej zabawy może być przytrzymywanie między kolanami deski pływackiej
ustawionej pionowo z jednoczesnym rozgarnianiem wody rękami. W tej pozycji można
przeprowadzić wyścig ćwiczących. Pozycja kuczna z przytrzymywaniem deski
kolanami jest dobrym ćwiczeniem w wodzie w przypadkach dyskopatii.
Tor przeszkód. Tory przeszkód mogą być różne - łatwiejsze i trudniejsze,
w zależności od utworzonych pod wodą przeszkód. Trudniejszym torem przeszkód
może być przejście pomiędzy nogami ćwiczących, podniesienie z dna kamyczka
czy wyminięcie ćwiczącego, który ustawił się nie w linii prostej itd. Ćwiczący po
winni być ustawieni jeden za drugim. Startuje ostatni z rzędu, który ustawia się po
pokonaniu „toru przeszkód" jako pierwszy. \
Trudności zabaw w wodzie polegają na tym, że czas przebywania poszczególnych
ćwiczących pod wodą jest różny, oraz na tym, że wykonują oni inne ruchy i przybierają
różne pozycje, co związane jest z:
1) wyczuciem wyporności wody,
2) nauczeniem się oddychania w wodzie, a w konsekwencji przystosowaniem się
do środowiska wodnego.

363
 Najłatwiej i najszybciej można nauczyć się pływania na grzbiecie, gdyż nie
wymaga koordynacji oddechowej między nabraniem powietrza nad wodą a wy-
puszczeniem go pod wodą.
Pływanie kraulem
Na grzbiecie (ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania):
1) ułożenie w pozycji nieruchomej z ramionami wzdłuż tułowia,
2) w położeniu na grzbiecie, trzymając się brzegu łub opierając dłonie o dno,
naprzeciwstronne kraulowe ruchy nóg,
3) kraulowe ruchy nóg przy pomocy współćwiężącego - ćwiczący wolno
chodząc po dnie, podtrzymuje górną część tułowia ćwiczącego,
4) pływanie samymi nogami z deską, którą ćwiczący trzyma prostymi ramio-
nami,
5) nauka ruchu ramion „na sucho" - np. leżąc na ławeczce gimnastycznej, ruchy
jednym ramieniem, drugie ramię przy tułowiu, a następnie ruchy obu ramion,
6) ćwiczenie ramion przy pomocy współćwiczącego, który podtrzymuje nogi
ćwiczącego,
7) pływanie samymi nogami z ramionami wzdłuż tułowia,
8) pływanie samymi nogami z deską przytrzymywaną rękami, potem bez deski,
9) pływanie samymi ramionami, nogi przytrzymują deskę,
10) pływanie samymi ramionami z lekką pracą nóg,
11) dalsza koordynacja pracy ramion i nóg ze zwróceniem uwagi na wdech i
wydech; wdech - w czasie przenoszenia ramienia nad wodą, wydech podczas tej
samej czynności drugiego ramienia.
Praca ramion w kraulu na grzbiecie. Ramiona wzdłuż tułowia, jedno proste ramię,
skręcając się do wewnątrz, wynurza się z wody kierując się piątym palcem w górę. W
tym układzie zatacza łuk i „wpada" do wody. W wodzie dłoń i ręka jakby się
usztywnia w ruchu przyciągnięcia do linii tułowia. Gdy jedna ręka zbliży się do
tułowia, przyjmując położenie wyjściowe, ruch podobny rozpoczyna ręka druga. Ta
naprzemienna praca ramion powoduje przesuwanie się ciała w przód.
Praca nóg w kraulu na grzbiecie. Ruchy nóg powinny rozpoczynać się od bioder
naprzemiennie, jak ruch nożycowy: jedna noga w dół, druga w górę. Ruch nóg
powinien być zakończony jakby „machnięciem" stóp, które wypryskują w górę wodę
ruchem w kierunku grzbietowym. Nogi powinny pracować intensywnie, gdyż ich
sprawne ruchy przyczyniają się do zwiększenia szybkości w kraulu na grzbiecie.
Próba synchronizacji pracy ramion w kraulu polega na tym, że gdy jedno ramię kończy
pracę, drugie rozpoczyna swój cykl ruchowy. Na jeden cykl pracy ramion przypada
około 6 uderzeń nóg. Taka koordynacja zapewnia równomierność pływania i ciągłość
napędu. Oddychanie w zasadzie może odbywać się dowolnie. W pływaniu
sportowym, w celu zachowania rytmu pracy, wdech powinien nastąpić pod koniec
przenoszenia jednego ramienia, a wydech przy przeniesieniu ramienia drugiego.
Na piersiach (ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania):
1) „nożycowe" ruchy nóg przenosi się od bioder przez stawy kolanowe i sko-
kowe na stopy, które powinny być zwrócone do wewnątrz; ćwiczenie wykonywać,
364
trzymając się rękoma brzegu pływalni lub opierając się o dno pływalni - najpierw z
głową nad powierzchnią wody, a następnie z twarzą zanurzoną,
2) wykonywanie wdechów nad wodą i wydechów do wody po zanurzeniu twarzy
(przytrzymując się brzegu basenu lub przechodząc ze stania do skłonu) -woda musi
potem sama spłynąć po twarzy, oczy otwarte; nie trzeć oczu rękoma, gdyż to bardziej je
drażni i wywołuje „odruch obronny",
3) pływanie za pomocą samych ruchów nóg - najpierw z twarzą zanurzoną w
wodzie, a potem ze współćwiczącym, który holuje, przytrzymując za ręce,
4) imitacja ruchów kraulowych ramion: najpierw jednego ramienia; stać w skłonie
w przód blisko ściany, przenosić ramię od strony ściany ruchem okrężnym w tył, w
górę i w przód unosząc łokcie jak najwyżej, potem w tył zwrot i to samo ramieniem
przeciwnym,
5) to samo ćwiczyć w wodzie sięgającej do pasa ćwiczącemu - najpierw jednym
ramieniem, drugie oparte o kolano, potem drugim, a następnie naprzemiennie
obydwoma ramionami (głowa nad powierzchnią wody),
6) w skłonie ręce oparte o kolano (głębokość wody do pasa), twarz zanurzona w
wodzie, skręt głowy w lewo lub w prawo, zawsze na jedną stronę, wdech, powrót
głowy do pozycji wyjściowej i długi wydech,
7) pływanie samymi nogami z deską, która jest przytrzymywana prostymi ra-
mionami: najpierw z głową nad wodą, potem z twarzą zanurzoną w wodzie (jak
najdłużej nie nabierać powietrza nad wodą),
8) w wodzie do pasa - ruchy kraulowe ramion naprzemiennie, najpierw w
miejscu, potem chodząc po dnie basenu, starać się o takie wyczuwanie przy ruchu
ramion oporu wody, aby przenoszenie ciała następowało również w wyniku ruchu
wiosłujących rąk,
9) kraulowe ruchy ramion z przytrzymywaniem przez współćwiczącego za nogi
(twarz zanurzona w wodzie),
10) pływanie w bezdechu, pracując samymi ramionami (nogi np. przytrzymują
deskę ustawioną pionowo),
11) pływanie samymi nogami, ramiona w przód, twarz zanurzona (co kilka metrów
uniesienie głowy i wdech),
12) pływanie samymi nogami z deską - z wydechem do wody,
13) pływanie samymi ramionami bez podtrzymywania nóg,
14) w pozycji stojącej, w skłonie w pr/ód imitacja ruchów ramion z oddychaniem,
wdech wykonać, kończąc pociągnięcie ramieniem,
15) w wodzie sięgającej do pasa - stojąc w pochyleniu z twarzą zanurzoną w
wodzie - ruch wiosłujący lewego ramienia (prawa ręka oparta o kolano), skręt głowy w
lewo i w końcu ruch wiosłującego ramienia (gdy ręka znajdzie się najbardziej w tyle -
wdech), przeniesienie ramienia nad wodą, powrót głowy do pozycji wyjściowej,
wydech; ruch głowy odbywa się tylko przez skręt, bez skłonu głowy w tył (to samo
prawym ramieniem),
16) napr/eciwstronne ruchy kraulowe ramion z oddychaniem, stojąc w pochyleniu
w miejscu, potem chodzić po dnie pływalni na głębokości wody do pasa; głowa skręca
się do wdechu zawsze przy pracy jednego ramienia uginającego się (prawego lub
lewego), gdy drugie ramię „nie wdechowe" wykonuje swój układ wy-prostu, głowa
skręca się 5 twarz pozostaje w wodzie w celu wykonania wydechu,
17) kraulowe ruchy ramion i oddychanie z pomocą współćwiczącego, który
podtrzymuje ćwiczącego za nogi,
365
 18) pływanie krótkich odcinków kraulem z pełną koordynacją ramion, oddechu i
nóg,
19) zwiększanie dystansów.
W kraulu szybkość pływania załeży od dobrej koordynacji pracy ramion i nóg
oraz oddechu. Gdy jedno ramię wykonuje pociągnięcie, drugie jest przenoszone
nad wodą, nogi pracują „nożycowo". Na pełny cykl pracy obu ramion w celu uzy-
skania dobrej płynności posuwania się w przód powinno wypadać 6 ruchów nóg.
Ma to duży wpływ na ekonomikę wysiłku. Pierwszą Polką, która przepłynęła kraulem
37-kilometrową trasę przez kanał La Manche, była Teresa Zarzeczańska.

Pływanie stylem klasycznym („żabką")

Pływanie „żabką" różni się zasadniczo od pływania kraulem. Ruchy ramion i
nóg wykonywane są równocześnie i cyklicznie. Jest to styl pływania symetryczny,
zalecany przy bocznych skrzywieniach kręgosłupa. Ramiona równocześnie wykonują
pociągnięcie ruchem „odbicia się od wody"; dłonie ze zwartymi palcami ułożonymi
„łódeczkowato" wysuwają się pod powierzchnią wody do przodu. W tym samym
momencie nogi z ugiętymi i rozwartymi kolanami wykonują odepchnięcia po torze
półkolistym na zewnątrz i do tyłu, aż do złączenia stóp. Wdech następuje w
momencie zakończenia pracy ramion. Istnieje pogląd, że „żabka" jest najłatwiejszym
stylem pływania. W rzeczywistości ruchy są trudne, a w szczególności ruchy nóg, od
których zależy skuteczność pływania.
Ćwiczenia pomocnicze do nauki pływania „żabką":
ł) ruchy imitujące ruchy nóg (leżąc na ławeczce gimnastycznej, siedząc na
brzegu pływalni lub stojąc twarzą lub bokiem do ściany), „żabkowe" ruchy jedną
nogą, . . ..
2) „żabkowe" ruchy nóg z przytrzymywaniem się brzegu pływalni, najpierw
z głową zanurzoną, następnie z głową nad wodą,
3) ruchy nóg w poślizgu na piersiach (twarz zanurzona w wodzie),
4) imitacja ruchów ramion poza wodą,
5) stojąc w skłonie w przód (głębokość wody do pasa) - „żabkowe" ruchy ra-
mion, głowa nad powierzchnią wody, podbródek „oparty" o powierzchnię wody,
6) pozycja leżąca na plecach, ramiona wzdłuż tułowia, pływanie za pomocą
nóg wykonujących ruchy „żabkowe",
7) pływanie w położeniu na piersiach z deską przytrzymywaną wyprostowa-
nymi ramionami,
8) „żabkowe" ruchy ramion ze współćwiczącym, który podtrzymuje nogi
ćwiczącego, chodząc po dnie pływalni,
9) stojąc na dnie basenu, podbródek na powierzchni wody - wdech, zanurzyć
twarz i wykonać powolny wydech,
10) pływanie samymi ramionami, nogi utrzymywane za pomocą deski,
11) pływanie z przytrzymywaniem deski, nogi wykonują ruchy „żabkowe",
wydechy do wody,
12) poza wodą imitacja ruchu ramion i oddychania, wdech w końcowej fazie
ruchu „wiosłującego" ramion,
13) ruchy ramion i oddychania w wodzie w pochyleniu ciała, stojąc w wodzie
do pasa,

366
 14) „żabkowe" ruchy ramion z wdechem w końcowej fazie ruchu wiosłującego -
w pływaniu ze współćwiczącym, a następnie przy podtrzymaniu nóg przez deskę,
15) poza wodą, stojąc na jednej nodze, imitacyjne ruchy ramion i jednej nogi,
potem to samo stojąc na drugiej nodze, koordynując ruchy ramion i nóg,
16) ruchy ramion i nóg w bezdechu z długim poślizgiem,
17) pływanie „żabką", głowa nad wodą (tzw. żabka szkolna),
18) pływanie krótkich odcinków w bezdechu, stopniowo zwiększając ich licz-b?,
19) pływanie „żabką" z wdechem co 2-3 cykle ruchowe,
20) pływanie „żabką" z pełną koordynacją ruchów ramion, nóg i oddychania
(stopniowe zwiększanie dystansów).
Pływanie wyczynowe „żabką" polega na oddychaniu z „opóźnionym wdechem".
Wdech jest wykonywany przez pływaków sportowców w końcowej fazie zagarniania
wody ramionami, a nie, jak w pływaniu „użytkowym", w początkowej, co powoduje
wolniejsze pływanie, ale jest wygodniejsze.
Tok lekcji pływania opiera się na podziale lekcji 3-częściowym. Określone
ćwiczenia przygotowujące do pływania i elementy pływania stanowią treść lekcji zajęć
w wodzie. Treść lekcji zależy od zamierzeń metodycznych, a te z kolei są uzależnione
od wielu czynników. Wybrane czynniki, jednakowe dla osób zdrowych i
niepełnosprawnych, to:
1) miejsce ćwiczeń i warunki, w jakich mogą odbywać się zajęcia w wodzie,
2) znajdujące się do dyspozycji ćwiczących przybory (płetwy, deski, piłki, koła
gumowe, narękawniki, okulary ochronne),
3) dobór zespołu ćwiczebnego pod względem płci, wieku, zaawansowania i li-
czebności,
4) potrzeby terapeutyczne i emocjonalne ćwiczących,
5) czas trwania lekcji,
6) zezwolenie lekarskie na udział w zajęciach w wodzie.
Różnice w zaplanowaniu lekcji ćwiczeń w wodzie dla osób zdrowych i osób
niepełnosprawnych:
Dla osób zdrowych - zasadniczym celem jest stopniowa nauka pływania.
Umiejętność pływania daje szansę na lepszy rozwój organizmu i utrzymanie dobrej
jego sprawności. W doborze ćwiczeń obowiązuje znajomość wskazań lekarskich oraz
metodyki nauczania ćwiczeń.
Dla osób niepełnosprawnych - zasadniczym celem ćwiczeń w wodzie jest zli-
kwidowanie w jak największym stopniu skutków choroby - usprawnienie funkcjonalne.
Nauczyciela prowadzącego zajęcia specjalistyczne lekcji leczniczej w wodzie
obowiązuje zarówno znajomość metodyki prowadzenia zajęć w wodzie dla osób
zdrowych, jak i dla osób niepełnosprawnych.
Lepsze usprawnienie funkcjonalne osób chorych osiąga się poprzez ćwiczenia
specjalnie dobrane dla danego schorzenia i etapu procesu chorobowego oraz poprzez
dążenie - w miarę możliwości - do nauczenia ich pływania lub wykorzystywania
umiejętności pływania zdobytej przed zachorowaniem. Na pewno „na siłę" nie można
zmuszać osoby starszej do nauki wydychania powietrza do wody, gdy ona się tego
bardzo boi. Ćwiczący niepełnosprawni muszą się koncentrować na prawidłowym,
dokładnym wykonywaniu ćwiczeń - różnych dla różnych jednostek chorobowych.

367
układ dłoni w pływaniu żabką

pierwszy etap nauki pracy nóg do żabki

widok z boku
koordynacja pracy rąk i nóg z oddychaniem

Ryć. 214.

Psychika dziecka chorego najczęściej pozwala na stosowanie wielu wesołych

zabaw i ćwiczeń w wodzie, przystosowujących organizm dziecka do środowiska
wodnego, co wcale nie zmniejsza zaangażowania dzieci w planowanych zajęciach o
charakterze leczniczym.
Pewne rodzaje ćwiczeń leczniczych można ogólnie sprecyzować: np. w przy-
padku bólów krzyża stosować ćwiczenia rozciągające mięśnie odcinka lędźwiowego
kręgosłupa, a wzmacniające mięśnie brzucha. Przy niepełnym zroście po złamaniu
kostnym w obrębie nóg unikać chodzenia w wodzie, gdy ciało ćwiczącego jest mało
zanurzone, gdyż wtedy woda stanowić może zbyt małe odciążenie.

368
 Indywidualne traktowanie ćwiczących niepełnosprawnych jest obowiązkiem
prowad/ącego, np. w grupie 12-osobowej dwie osoby mogą mieć inny program
ćwiczeń, podczas gdy pozostałe osoby wykonują jednakowe ćwiczenia.
Metodyka kłnezyterapii zawiera zestawy ćwiczeń specjalistycznych o charakterze
leczniczym.
Ćwiczenia i zajęcia pływania o charakterze leczniczym, poza walorami zdro-
wotnymi, mają ogromne znaczenie psychiczne, szczególnie dla d/,ieci. Dają możli-

369
 wość poprawy ogólnej kondycji organizmu, poprawę miejscową stanu chorobowego,
a ponadto dają możliwość wyżycia się ruchowego.
Dobór stylów pływania w zależności od warunków chorobowych (wykaz
przykładowy - niepełny):
1. Styl klasyczny. Wskazany dla osób ze zwyrodnieniami stawów biodrowych, z
zapaleniami okołobarkowymi, ograniczeniem zakresu ruchów w stawach kolanowych.
2. „Żabka na plecach". Wskazana w przypadkach dyskopatii, zesztywniające-go
zapalenia stawów kręgosłupa.
3. Styl grzbietowy. Wskazany w przypadkach:
- dyskopatii,
- zapalenia stawów okołobarkowych,
- zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa,
- paraplegii,
- osłabienia mięśnia czworogłowego uda.
4. Kraul. Wskazany w przypadkach osłabienia mięśni pośladkowych, przykur-
czów stawów biodrowych.
5. Styl motylkowy i „delfin". Przeciwwskazany w bólach krzyża, gdyż wyrabia
nadmiernie ruchomość kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. Wskazany przy ze-
sztywniającym zapaleniu stawów.
U w a g i ogólne. Na udział w pływaniu konieczne jest zlecenie lekarskie.
Osoby w starszym wieku, jeśli skierowane są na zajęcia zespołowe w wodzie, mogą
pływać wszystkimi znanymi sobie stylami, chyba że któryś ze sposobów pływania
jest dla nich przeciwwskazany.
Zasady bezpieczeństwa w czasie prowadzenia zajęć na
wodach otwartych
Wody otwarte, najczęściej stojące, to akweny wodne, które powinny być komisyjnie
sprawdzone i uznane jako odpowiednie miejsca do zajęć w wodzie. Warunki, które
powinny być spełnione, są następujące:
1. Woda czysta - możliwie przejrzysta.
2. Dno twarde, możliwie na całej przestrzeni terenu wyznaczonego do pływania.
3. Teren do pływania widocznie wyznaczony (sznury na bojach lub inne trwalsze
ogrodzenie terenu).
4. Głębokość wody gwarantująca bezpieczeństwo, bez dołów, głowa musi wy-
stawać nad wodę.
5. Teren wody pozbawiony mułów, wodorostów, przejrzysty.
6. Odpowiednia temperatura wody, zbliżona do temperatury ciała, temperatura
powietrza powyżej 18°.
Korzystanie z otwartego akwenu wodnego:
1. Stale przebywający nad wodą ratownik, obserwujący ćwiczących.
2. Liczba dzieci około 10-12, co pozwala obserwować je wszystkie podczas
kąpieli.
370
Prowadzenie zajęć przez nauczyciela (uwagi zasadnicze):
1. Zbiórka, odliczanie, podanie konkretnych instrukcji dotyczących bezpie-
czeństwa i samych zajęć.
2. Dopilnować, żeby osoby uczestniczące w zajęciach nie przebywały przed
wejściem do wody na słońcu.
3. W czasie zajęć należy pilnie obserwować ćwiczących, często ich liczyć.
4. Ćwiczący nie mogą przebywać zbyt długo w wodzie, gdy jest intensywne
słońce, ponieważ woda szczególnie przyciąga promienie słoneczne.
5. Po wyjściu z wody zbiórka i omówienie uwag.
6. Obserwować, czy któryś z uczestników zajęć nie wychodzi z wody bez od-
meldowania się.
7. Apteczka pierwszej pomocy powinna znajdować się w łatwo dostępnym
miejscu.
Regulamin basenu (krytego)
1. Do szatni wchodzimy po zmianie obuwia.
2. Do szatni wchodzimy 10 minut przed zajęciami.
3. Korzystający z basenu muszą mieć mydło, ręcznik, klapki, kostium i cze-
pęk.
4. Przed wejściem na basen należy dokładnie umyć się pod natryskiem.
5. Po wyjściu z basenu myjemy się mydłem, a kostium zdejmujemy i wykrę-
camy pod natryskiem.
6. Osobom towarzyszącym nie wolno przebywać w hali basenowej.
7. W całym obiekcie obowiązuje spokój i cisza.
8. Na basen grupa wchodzi tylko pod opieką instruktora.
9. Nie wolno samowolnie skakać do wody z brzegów basenu i ze słupków.
10. Skoki do wody na głowę są zabronione (na basenach płytkich).
11. Nie wolno biegać po posadzce wokół basenu zarówno przed wejściem, jak i
po wyjściu z basenu (ślisko).
12. Nie należy pluć w basenie ani zanieczyszczać basenu.
13. Nie wolno korzystać z basenu osobom z chorobami skóry, układu wydalania i
innymi poważnymi chorobami, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia
współkąpiących się.
14. Nie należy żuć gumy i jeść cukierków podczas kąpieli w basenie.
15. Kąpiel połączona z pływaniem nie powinna odbywać się na czczo ani bez-
pośrednio po posiłku.
Uwagi dotyczące zajęć w wodzie z osobami niepełnosprawnymi
(szczególnie dotkniętymi paraplegią i tetraplegią)
Zajęcia w wodzie z osobami niepełnosprawnymi mają taką samą formę i takie
samo zadanie jak zajęcia z osobami pełnosprawnymi. Pewne różnice występują tylko w
przygotowaniu się ćwiczących do treningu, asekuracji (osoby z dużym deficy-
371
 tem ruchowym i słabo oswojone z wodą muszą mieć indywidualną asekurację) przy
wejściu i wyjściu z wody. Na ogół w zajęciach wyodrębnia się cztery części:
1. Część organizacyjna (5-10 minut) - sprawdzenie obecności, samopoczucia i
stanu skóry pacjentów przed zezwoleniem na udział w zajęciach, przydzielenie osób
asekurujących dla poszczególnych osób niepełnosprawnych, przypomnienie
regulaminu i przedstawienie zadań lekcji.
2. Część wstępna (10-15 minut) jest zaprogramowana na podstawie zadań za-
planowanych w części głównej. Najpierw następuje rozgrzewka nad wodą, która
obejmuje ćwiczenia ramion we wszystkich płaszczyznach, a także imitację ruchów
pływania ("suche pływanie"). Potem jest wejście do wody. Jeżeli nie ma specjalnych
urządzeń umożliwiających wejście do wody niepełnosprawnym, np. poruszającym się
na wózkach, najlepszym miejscem na wejście do wody jest róg pływalni, który
powinien być zabezpieczony matą. Mata powinna też znajdować się przed krawędzią
basenu, żeby ćwiczący po zejściu z wózka usiadł na macie. W przypadku paraplegii,
gdy obie kończyny górne są sprawne, ćwiczący (przodem do wody), wspierając się
początkowo na dłoniach, później na całych przedramionach, sam opuszcza się do wody.
Gdy niepełnosprawne są nie tylko nogi, ale i ręce (tetraplcgia), niezbędna jest pomoc
dwóch osób przy opuszczaniu ćwiczącego do wody. Pomoc w samym basenie zaś
powinna być niewielka i udzielana tylko wtedy, gdy jest to bezwzględnie konieczne.
Pływak, stopniowo zanurzając się w wodzie, powinien opierać ręce na barkach
asekurującego, następnie odwrócić się do ściany basenu, jedną ręką chwycić się za
krawędź przelewu, a drugą rękę trzymać na barkach pomocnika. Potem odpychając się
drugą ręką od wody, chwycić się krawędzi przelewu - oburącz. W tej pozycji ćwiczący
może wykonywać ćwiczenia zalecone przez instruktora (zanurzenie głowy, wydech do
wody, leżenie przodem, a po odwróceniu się - leżenie tyłem). Ćwiczenia wstępne mają
za zadanie przyzwyczajenie organizmu do zmiennych warunków oddychania.
Zanurzenie całego ciała aż po szyję pobudza szczególnie wdech, który jest jednak
utrudniony na skutek działania ciśnienia hydrostatycznego na klatkę piersiową i jamę
brzuszną. Narządy jamy brzusznej przesunięte są w kierunku przepony, co powoduje jej
wysokie ustawienie, zwiększenie amplitudy ruchów przepony, a w efekcie - wydłużony
wydech. Dlatego u człowieka niepełnosprawnego (szczególnie wtedy, gdy oddychanie
oparte jest wyłącznie na przeponie) nagłe zanurzenie w wodzie po szyję może
spowodować wystąpienie zaburzeń oddechowych. Z tego względu należy ćwiczącego
zanurzać w wodzie stopniowo (dotyczy to także osób starszych i osób z niewielkimi
niedomaganiami krążenia). U niepełnosprawnych należy kontrolować rytm oddechowy.
Część główna (20-25 minut). Jest to najbardziej intensywna część lekcji pływania.
Zadaniem jej jest wyrobienie określonych nawyków ruchowych z zakresu pływania,
podniesienie ogólnej wydolności organizmu. Prowadzący powinien pamiętać, że osoby
niepełnosprawne mają mniejszą tolerancję wysiłku na obciążenia treningowe. Wymaga
to od nauczyciela wielkiego wyczucia i umiejętności dozowania wysiłku.
Zróżnicowanie możliwości tolerancji wysiłku w zasadzie powinno być indywidualne
dla każdego ćwiczącego.
Część końcowa (5-10 minut) ma na celu uspokojenie organizmu, obniżenie tętna,
unormowanie oddychania oraz relaks psychiczny (ulubione zabawy i gry). Wyjście z
wody następuje w tym samym miejscu, gdzie ćwiczący wchodził do wody. Pływak
staje przodem do rogu basenu i dłońmi opiera się o brzeg basenu. Osoba
372
asekurująca stoi tuż za plecami wychodzącego i opiera ręce na jego bokach, płasko na
tułowiu. Jeśli jest to możliwe, pływak sam, na własnych rękach wyciąga się do góry,
a asekurujący nieznacznie mu w tym pomaga (pomoc powinna być jak najmniejsza).
W końcowej fazie wychodzący wspiera się jak najmocniej na rękach i przekręca
do siadu na brzegu basenu. Nawet jeśli niektórzy z ćwiczących mogą samodzielnie
wyjść na brzeg pływalni, potrzebna jest pomoc asekurujących osób na brzegu, które
powinny do końca asekurować wszystkich ćwiczących, także tych, którzy z basenu
wyszli sami. Po wyjściu z basenu wszystkich osób należy sprawdzić stan
ćwiczących, omówić przebieg lekcji, zauważając indywidualne postępy oraz
dopilnować obowiązku umycia się mydłem po zajęciach na basenie.
Wstępna kwalifikacja do zajęć pływania na basenie
Przede wszystkim należy przeprowadzić wywiad o osobie niepełnosprawnej w
trosce o jej bezpieczeństwo oraz o najpełniejsze wykorzystanie możliwości. Przy
wyborze stylu pływania i nauce tego stylu przez osobę niepełnosprawną należy
uwzględnić: zlecenie lekarskie (pozwolenie i inne uwagi), rodzaj niepełnosprawności,
zakresy ruchomości w stawach, osobistą motywację pacjenta, stan umiejętności i
oswojenia z wodą (utrzymanie się na wodzie), dotychczasowe doświadczenia -
czy umie pływać (oddychać w wodzie, pr/epływać określony odcinek w sposób
zbliżony do technik pływackich, bez dotykania dna basenu, zmienić pozycję na plecy,
na brzuch, na boki).
Nauka oddychania jest w zasadzie taka sama dla wszystkich - dla zdrowych i
niepełnosprawnych. Każdy pływający musi odruchowo umieć wdychać powietrze nad
wodą i wydychać pod wodą - pr/y każdym zanurzeniu i obrocie ciała wzdłuż linii
długiej - na plecy, bok, na brzuch. Można zastosować następujące ćwiczenia
oddechowe: wypowiadanie imion lub innych wyrazów pod wodą, „śpiewanie" pod
wodą, pisanie nosem na powierzchni wody, wydmuchiwanie „dziury" w wodzie,
dmuchanie na piłeczkę.
Nauka unoszenia się na wodzie: koreczek (po/.ycja skulona) z długim wyde-
chem, ułożenie „meduzy" - na brzuchu lub na plecach, pomoce wypornościowe
przy pływaniu - koła, piłki, deski. Nie można ich jednak nadużywać, gdy/ nad
mierna wyporność zaburza naturalne wyczucie wyporności i schematy ruchu.
Wszyscy mogą nauczyć się pływać, także mijbard/.iej poszkodowane osoby, ale wy-
maga to przeznaczenia większej ilości czasu na ćwiczenia pomocnicze (oddechowe i
wypornościowe - utrzymania się na wodzie).
Obrót w wodzie w prawo o 180° z brzucha na grzbiet
(pozycja do pływania stylowego i pozycja wypoczynkowa).
• Leżenie na brzuchu, rozłożenie ramion w bok.
• Lewą rękę należy zgiąć w łokciu, ramieniem przywrzeć do klatki piersiowej i w
tym samym czasie odwrócić głowę maksymalnie w prawo (w kierunku ruchu).
• Unieść prawą rękę jak najwyżej nad wodę z równoczesnym energicznym ruchem
lewej ręki w kierunku przeciwnym. Ruch lewej ręki pod wodą powinien jak gdyby
odepchnąć wodę, powodując odwrócenie ciała (w prawą stronę). Jeżeli ten
373
ruch jest słaby, można czynność te wykonać wielokrotnie (bez zmiany pozycji prawej
ręki i głowy).
Asekuracja polega na tym, że asekurujący stoi przed ćwiczącym w odległości
zasięgu ramion, nie przeszkadzając mu w wykonywaniu ruchów. Z chwilą zaobser-
wowania jakichkolwiek nieprawidłowości asekurujący pomaga w odwracaniu,
chwyta za barki ćwiczącego, żeby mógł on przyjąć pozycje umożliwiającą zaczerp-
niecie powietrza. Gdy oddech pływaka jest unormowany, podejmuje się następne
próby obrotu.
Obrót w wodzie w prawo o 180° z grzbietu na brzuch
(pozycja do pływania na brzuchu).
• Leżenie na grzbiecie z ramionami rozłożonymi w bok.
• Prawą rękę wkładamy jak najgłębiej pod wodę, jednocześnie głowę odwracamy
maksymalnie w prawo (w kierunku ruchu), lewą rękę z zamachem przenosiny w stronę
prawego ramienia.
Osoba asekurująca znajduje się przed ćwiczącym w zasięgu ramion, w taki
sposób żeby nie krępować jego ruchów. Ćwiczenia należy wykonać po głębokim
wdechu i opanowaniu odwracania się z brzucha na plecy. W razie jakichkolwiek
nieprawidłowości asekurujący, chwytając pływaka za barki, pomaga mu przyjąć po-
zycję umożliwiającą zaczerpnięcie powietrza.
Odwracanie w drugą stronę (lewą) wykonać należy w ten sam sposób, zmie-
niając na odwrotny układ rąk i głowy.
Gdy ćwiczący nabierze pewności ruchów w wodzie - umie w każdej sytuacji
oddychać, utrzymywać się na wodzie, zmieniać pozycję, wykonywać ruchy obrotowe
ciała, nie czuje lęku, ma poczucie bezpieczeństwa, zaufanie do prowadzącego
zajęcia - można przystąpić do nauczania pływania stylowego - takim stylem, który
zapewnia komfort psychiczny i fizyczny.
Styl grzbietowy
Styl grzbietowy - jest stylem dla osób, które mają problemy z oddychaniem i
należy tego stylu uczyć w pierwszej kolejności. Ćwiczenia leżenia w wodzie na
plecach:
1. Ćwiczący kładzie się na plecach na wodzie. Asekurujący staje z przodu
ćwiczącego. Jedną dłonią podtrzymuje go pod karkiem, ustawiając prawidłowo
jego głowę, drugą ręką podtrzymuje go pod tułowiem (nie wypychając go jednak
do góry).
2. Ćwiczący leży na plecach. Asekurujący stoi za głową ćwiczącego i podtrzy-
muje go swymi dłońmi ułożonymi pod łopatkami.
3. Ćwiczący leży na plecach. Asekurujący za głową ćwiczącego, jedną rękę
układa pod karkiem i podtrzymuje ćwiczącego.
4. Swobodne leżenie na wodzie bez pomocy asekurującego, który stoi z boku i
bacznie obserwuje pływaka.
U w a g a . Pokonywanie trudności w wykonywaniu ćwiczenia polega na tym, że jeśli dobrze się
opanuje jedno zadanie ruchowe, znacznie łatwiej będzie opanować zadanie następne. Asekuracja rzadko
374
polega na mocnym trzymaniu i wypychaniu ćwiczącego - w miarę możliwości powinna się ona ograniczać
do lekkiego dotyku (aby utrzymać pozycję ćwiczącego, zapobiegać dostawaniu się wody do dróg
oddechowych, co następuje przy silnym wydechu jednocześnie nosem ł ustami).
Pływanie na grzbiecie z pracą rąk pod wodą
Dla osób z obniżoną sprawnością fizyczną (słaba siła mięśniowa, ograniczona
ruchomość w stawach) i słabą umiejętnością oddychania pod wodą najlepszym stylem
jest styl na grzbiecie, w którym ruchy rąk odbywają się pod wodą, a oddychanie jest
ułatwione.
Te c h n i k a p ł y w a n i a . W pozycji wyjściowej ręce ułożone są przy udach,
następnie ugina się je w stawach łokciowych i przenosi na wysokość barków. Potem
prostuje się ręce w bok i przyciąga do ud. W momencie przyciągania należy
„lekko" usztywnić ramiona, odwracając dłonie stroną dłoniową do ud ,jak wiosło".
Potem następuje krótka przerwa (układ ciała z ramionami wzdłuż tułowia), w czasie
której rozluźnione ciało siłą rozpędu przesuwa się w przód. Wymienione ruchy
powtarza się cyklicznie. Wdech następuje w czasie ruchu przygotowawczego, wydech
- w połączeniu z ruchem wiosłującym (przyciąganiem rąk do ud).
A s e k u r a c j a -na początku asekurujący stoi za głową ćwiczącego, trzyma go
za dłonie i prowadzi jego ruch. Następnie staje bokiem za głową pływaka i jedną
ręką podtrzymuje go pod karkiem. Drugą ręką asekurujący wspomaga posuwanie się
pływaka w przód, starając się nie przeszkadzać mu w samodzielnych ruchach.
Pływanie na grzbiecie z pracą rąk symetryczną (nad wodą)
Technika: ruch właściwy - wiosłujący - posuwający ciało do przodu odbywa
się w wodzie, natomiast ruch przygotowawczy odbywa się nad wodą. Pływający leży
na grzbiecie z ramionami wyprostowanymi za głową, dłonie stroną dłoniową
zwrócone do góry. Ręce rozpoczynają ruch odpychania się od wody (wiosłujący),
skręcając dłonie na zewnątrz i uginając je jednocześnie w nadgarstkach w kierunku
ruchu. „Wiosłując" w stronę ud, ramiona przesuwają się prostopadle do powierzchni
wody (jak wiosło). Dłonie o zwartych palcach, by powierzchnia odpychająca była
jak największa, przemieszczają ciało do przodu. Gdy ręce dotkną powierzchni bocznej
ud (zakończenie ruchu odpychającego) - wyjmuje się je w rozluźnieniu z wody,
prowadzi pionowo i ukośnie przodem w tył za głowę, i znów układa się na szerokość
barków. Przez chwilę utrzymuje się je luźno za głowę, by wykorzystać uzyskany z
poprzedniego ruchu moment przesuwania się ciała do przodu. Potem rozpoczyna się
następny ruch cykliczny odpychania ciała w przód.
W d e c h - przy ruchu przygotowawczym (przeniesienie ramion nad wodą).
Wyd e c h - przy ruchu „odpychającym" - w wodzie.
A s e k u r a c j a - asekurujący staje bokiem za głową ćwiczącego i podtrzymuje
go jedną ręką pod karkiem. Drugą ręką asekurujący pomaga sobie w poruszaniu
-nie przeszkadzając pływającemu.
Kraul na grzbiecie (styl grzbietowy - kraul)
Jest to najtrudniejszy styl pływacki. Na początku dąży się do uzyskania koor-
dynacji ruchowej, ucząc całościowo ruchów kraula, potem eliminuje niepra-
375
 widłowości. Ta przyspieszona metoda daje dobre efekty, szczególnie u dzieci. Ra-
miona pracują naprzemianstronnie i każde z nich musi wykonać ruch przodem w
górę, kierując „mały palec dłoni" do sufitu, a potem swobodnie zanurzyć się w
wodzie. W momencie, gdy ręka jest w wodzie, należy zbliżyć palce do siebie, lekko
usztywnić dłoń i ramie, by ręka mogła wykonać ruch wiosłowania, i poprowadzić ją
energicznie do ud. Gdy jedna ręka skończy ruch, druga może rozpocząć ruch ponad
wodą. (Ruch kolisty bez zatrzymywania ręki nad wodą).
Kiedy uzyska się niezbędną koordynację ruchów, należy zwrócić ćwiczącym
uwagę na to, że w pierwszej fazie ruchu ramienia pod wodą ręka ugina się lekko w
łokciu, a w drugiej prostuje. Ten drugi moment musi zakończyć się energicznym
ruchem przywiedzenia do ud, gdyż jest to moment posuwania się pływaka do przodu.
Osoby dorosłe można uczyć fazami. Gdy jedno ramię wykonuje ruch wiosłujący w
wodzie, drugie jest przenoszone nad wodą i wkładane do wody w przedłużeniu
osi barku. Płaszczyzny wiosłujące ramion, przedramion i dłoni układają się
prostopadle w kierunku ruchu, a w czasie pływania następują nieznaczne obroty ciała
wokół osi długiej - w stronę pracującego w wodzie ramienia - ułatwiając
przenoszenie drugiego ramienia. Asekurujący stoi za głową ćwiczącego i na swoim
ramieniu opiera kark ćwiczącego. Chwyta rękoma za łokcie i nadgarstki uczącego się
i prowadzi ruchy jego rąk.
Styl klasyczny - „żabka" (pozycja na piersiach)
U para- i tetraplegików podczas pływania „żabką" następuje zaburzenie rytmu pływania
z powodu braku sprawności nóg, dlatego praca rąk musi być nieprzerwana. Pływający ma
tendencję do skręcania tułowia, gdy unosi głowę do oddechu (osłabione są mięśnie
prostujące głowę i górną część tułowia), dlatego rytm nie jest zachowany. Pływanie
„żabką" jest bardzo trudne wysiłkowi) i koonlynacyjnie dla osób z tymi schorzeniami.
Można nieco zmodyfikować ten styl, np. pływak może brać oddech co trzeci ruch
ramion. „Żabka" zmusza pływaka do częstego unoszenia głowy w tył, przez co są
wzmacniane mięśnie grzbietu i szyi, a stosowanie oddechu co drugi lub trzeci ruch
ramion wzmacnia wydolność układu oddechowego. Pozycją wyjściową do pływania
„żabką" jest pozycja swobodnego leżenia na wodzie z ramionami wyciągniętymi w przód
i utrzymywanie barków na jednej linii - równolegle do powierzchni wody. Głowa
powinna być nieco uniesiona nad wodą - w wodzie zanurzona jest tylko twarz. Ramiona
lekko zgięte w łokciach, dłonie palcami wskazującymi stykają się ze sobą i miękko
spoczywają na wodzie. Tylko taka pozycja przy rozluźnionych mięśniach stwarza
możliwość włączenia ruchów „napędowych" ramion w stylu klasycznym. Przykładowe
ćwiczenia pomocnicze:
1. Ćwiczący stoi w wodzie, ramionami trzyma się przelewu basenu, twarz za-
nurzona w wodzie. Wykonuje długi wydech do wody, na końcu którego jednocześnie
naciska ramionami na przelew, potem odchyla głowę w tył i znów nabiera powietrza
itd.
2. Z pomocą asekurującego. Pozycja ćwiczącego jak wyżej, ale jego wyprosto-
wane dłonie opierają się na dłoniach asekurującego, który stoi przodem. Uczący się
wykonuje długi wydech do wody, na końcu którego naciska na dłonie asekurującego,
potem unosi głowę do następnego oddechu. Asekurujący powinien udzielać jedynie
niewielkiej pomocy w tym ćwiczeniu.
376
3. Ćwiczyć w pozycji jak wyżej. Ramiona spoczywają na wodzie, wdech, na-
ciśnięcie ramionami na wodę.
Posuwanie się naprzód rozpoczynamy ruchem ramion, które są wyciągnięte w
przód, potem skręcają się ruchem nawracania (do środka), a dłonie o palcach
zwartych „łyżkowo" układają się na zewnątrz, następnie ramiona przenosimy w
bok. Zanim nastąpi ruch na zewnątrz, należy zgiąć ręce w stawach łokciowych
(łokcie w bok, dłonie w tył). Następnie wykonać energiczny ruch (przeciwko oporowi
wody) w bok, w dół, w tył w głąb wody, zagarniający wodę. Gdy ręce wykonują ten
kolisty ruch i zbliżają się do linii barków, są ugięte pod kątem 140 160°. Wiosłujące
pociąganie ramion kończy się na wysokości linii barków. Następnie ramiona zbliżają
się do tulowia - ciało pływaka ma wtedy bardzo „opływowe" ks/lałty
(zmnicjs/.enie oporu czołowego pływaka). Ramiona są przenoszone w przód jak
najkrótszą drogą do układu ramion jak w pvv. Każde uniesienie głowy w celu
nabrania powietrza sprawia bardzo dużo trudności, szczególnie para- i tetra-płegikom
- mają oni niesprawne nogi, dlatego nie mogą wykorzystać ich siły napędowej,
odepchnięcia stopami od wody w uUad/.ic „żabki", co przy rozluźnionych mięśniach
u osób zdrowych powoduje pośli/jz do pr/.ochi w układzie ramion kierujących się w
przód, l Małego /inniejs/a się lir/ba oddechów, maksymalnie do l na 2 ruchy ramion,
u u tetraplegików - l oddech na 3 ruchy ramion. Pływacy / tymi schorzeniami, aby
ułatwić sobie uniesienie głowy ponad powierzchnię wody w celu zaczerpnięcia
powietrza, powinni mocno „naciskać" ramionami w dół (jak gdyby opierać się o
wodę) pod takim kątem, aby „reakcja wody" wyniosła ich ciało do góry. Mniej
powinni pracować rękoma w pr/ód.
Jc/eli pływak wymaga asekuracji, asekurujący staje przodem do ćwiczącego, u
jego boku, i jedną dłoń układa po brzusznej stronie ciała, w okolicy środka
ciężkości - na nadbrzuszu, a drugą ręką pomaga sobie w poruszaniu się, tak żeby
nie przeszkadzać płynącemu. Powinien tylko lekko przytrzymywać pływającego
lub tylko czuwać nad nim.
Opracowano według instrukcji stowarzyszenia Grup Aktywnej Rehabilitacji (Kekrytcnringsgrup-
pen) illu prowadzących zajęcia w basenie 7 owbarni / us/kod/.eniumi rdzenia kręgowego.
 13
CZJ
Sport inwalidzki
Geneza sportu inwalidzkiego
Rehabilitacja ruchowa ściśle wiąże się ze sportem inwalidzkim. Sport ten jest czyn-
nikiem pozwalającym choć w części przywrócić inwalidzie zdrowie. Jako jedna z
leczniczych form kultury fizycznej powinien mieć za podstawę wskazania rehabili-
tacyjne stosowane przy wykonywaniu ćwiczeń fizycznych. Konkurencje sportu in-
walidzkiego nigdy nie powinny być rozbieżne z zaleceniami lekarskimi. Tak uwa-
runkowany sport inwalidów wspomaga proces odnowy, regeneracji i kompensacji
upośledzonych funkcji.
Genezy sportu inwalidzkiego można doszukać się już w XVIII w. Sontorius
(XII w.) zaleca grę w piłkę ręczną oraz szermierkę dla rekonwalescentów. Spencer
(XVII w.) ozdrowieńcom po gruźlicy płuc zaleca grę w tenisa i piłkę nożną. Pierwsza
informacja dotycząca udziału inwalidów w zawodach sportowych pochodzi z 1880
r. z Anglii, gdzie w publicznych zawodach - biegach - brali udział dwaj mężczyźni
po amputacji kończyn dolnych, biegnąc na drewnianych protezach. Późniejsza historia
olimpiad notuje wiele wspaniałych zwycięstw inwalidów, które były wynikiem ich
wielkiej pracy nad sobą. Sport inwalidzki jest oddzielony od sportu osób zdrowych,
rządzą nim specjalne przepisy, aczkolwiek w wielu dyscyplinach zbliżone są one do
przepisów ogólnie obowiązujących. Pomimo wyraźnych analogii nie można
utożsamiać sportu inwalidzkiego ze sportem ludzi zdrowych, a różnice wynikają z
odmiennych celów i zadań stawianych przed sportem inwalidów.
Prof. W. Dega wyróżnia trzy zasadnicze cechy sportu inwalidzkiego:
1. Sport inwalidzki powinien być zgodny z indywidualnym programem rehabi-
litacji (oprócz aspektu sportowego powinny w nim występować elementy rozrywki).
2. Sport inwalidzki powinien być bezpieczny.
3. Sport inwalidzki powinien być powszechny, dostosowany do wielu rodzajów
schorzeń i powinien obejmować możliwości funkcjonalne młodzieży.
Według Degi, Pąchalskiego i Weissa sport jest najlepszym środkiem do pod-
trzymywania sprawności psychofizycznej i pomnażania jej. Pionierem ł twórcą pol-
skiej szkoły rehabilitacji był prof. Dega: od 1950 r. był on Krajowym Specjalistą do
Spraw Rehabilitacji. Do rozwoju rehabilitacji i sportu inwalidzkiego w Polsce przy-
378
czynili się ponadto A. Hulek i M. Weiss. Prof. M. Weiss stworzył rehabilitację
kompleksową, w której duża rola przypada sportowi inwalidzkiemu. Polska kon-
cepcja rehabilitacji kompleksowej została uznana i jest zalecana przez Światową
Organizację Zdrowia.
Niektóre wydarzenia z historii sportu inwalidów:
w 1922 r.-powstał pierwszy Klub Inwalidów w Anglii - Klub Motorowy dla
Inwalidów Głuchoniemych,
w 1927 r.-w Polsce zorganizowali się inwalidzi głuchoniemi - powstał Związek
Klubu Sportowego Głuchoniemych,
w 1944 r.-dr Ludwig Guttman wprowadził zajęcia sportowe do programu
usprawniania paraplegików w Stoke Mandeville,
w 1948 r.-pierwsze międzynarodowe igrzyska dla paraplegików w Stoke
Mandeville,
w 1949 r.-w Polsce, w zakładzie leczniczo-wychowawczym dla dzieci kalekich w
Świebodzinie powstają pierwsze zalążki sportu inwalidzkiego, f
w 1950 r.-w Świebodzinie zorganizowano pierwsze zawody sportowe dla dzieci,
w 1952 r.-założenie przez dr. L. Guttmana Międzynarodowego Komitetu Or-
ganizacyjnego Igrzysk Paraplegików w Stoke Mandeville,
w 1960 r.-w Rzymie I Paraolimpiada Paraplegików z inicjatywy dr. L. Guttmana
(na obiektach olimpijskich),
w 1961 r. - rozpoczyna działalność Spółdzielcze Zrzeszenie Sportowe „Start"
(1963 r. - I Festyn Sportowy w Sierakowie; 1964 r. - Ogólnopolski
Festyn Spółdzielni Inwalidzkich.
Paraolimpiady, które odbyły się bezpośrednio po igrzyskach olimpijskich:
w 1964 r.-w Tokio (Japonia),
w 1968 r. - w Tel-Awiwie (Izrael),
w 1972 r.- w Heidelbergu (Niemcy) po raz pierwszy z inicjatywy L. Guttmana
użyto nazwy „olimpiada paraplegików",
w 1976 r.-w Toronto (Kanada),
w 1980 r.-w Arnhem (Holandia),
w 1984 r.-igrzyska olimpijskie w stanie New York (USA) i częściowo w Stoke
Mandeville (W. Brytania); Polacy zdobyli 106 medali; startowało
łącznie 4000 zawodników, w tym 33 Polaków,
w 1988 r.- w Seulu (Korea),
w 1992 r.-w Barcelonie (Hiszpania),
w 1996 r.-w Atlancie (USA).
Oprócz letnich igrzysk olimpijskich dla inwalidów odbywają się zimowe igrzyska
olimpijskie. Dotychczas odbyły się następujące igrzyska zimowe:
w 1980 r.-w Chorwacji,
w 1984 r.-w Innsbrucku (Austria),
379
 w 1988 r.-w Innsbrucku,
w 1994 r.-w Lillehammer (Norwegia).
VII zimowe igrzyska paraolimpijskie odbyły się w Japonii, w miejscowości
Nagano, w dniach 5-14.03.1998 r. pod patronatem Międzynarodowego Komitetu
Paraolimpijskiego. Bezpośrednim organizatorem igrzysk był Komitet Organizacyjny
Zimowych Igrzysk Paraolimpijskich (NAPOĆ). W igrzyskach wzięło udział
około 30 reprezentantów narodowych (1000 zawodników i 500 osób towarzy-
szących).
Organizacja sportu inwalidzkiego
Niektóre organizacje międzynarodowe:
ISMF (teraz ISMWSF) - Międzynarodowa Federacja Igrzysk Olimpijskich w
Stoke Mandeville w Anglii (1952 r.).
CP-ISRA - Międzynarodowe Zrzeszenie Sportu i Rekreacji Osób / Po-
rażeniem Mózgowym (1979 r.).
ECISOD - Europejski Komitet ISOD, Warszawa (1980 r.).
ISBA - Międzynarodowe Zrzeszenie Sportowe Niewidomych.
CISS - Międzynarodowy Komitet Sportu dla Niesłyszących (1924 r.), następnie
Związek Klubów Sportowych Głuchoniemych (1927 r.).
Polska należy do organizacji międzynarodowych inwalidzkich światowych i
jest reprezentowana przez PZSN „Start" (Polski Związek Sportu Niepełnospraw-
nych). „Start" jest najstarszą organizacją i ma wielkie zasługi w dziedzinie sportu i
rekreacji dla inwalidów. Obejmuje swoją działalnością wszystkie dziedziny sportu
inwalidzkiego, uprawianego przez osoby z różnymi schorzeniami. Organizuje obozy
różnych szczebli - od podstawowych do przedolimpijskich we wszystkich grupach
inwalidzkich. PSNS „Start" powstał w 1961 r., gdy w Bukowinie Tatrzańskiej zostało
podpisane porozumienie Związku Spółdzielni Inwalidów z Zrzeszeniem
Sportowym „Start".
W Polsce istnieje wiele organizacji terenowych sportu inwalidzkiego, które
prowadzą ciekawą działalność rekreacyjno-sportową dla inwalidów.
Podział inwalidów na grupy
Pojęcie niepełnosprawności zależy od przyjętych norm określania niepełnospraw-
ności. Najczęściej stosowana jest norma biologiczno-fizyczna, czyli zewnętrzna.
Klasyfikacja osób niepełnosprawnych według tej normy jest następująca:
1. Niewidomi.
2. Głusi.
3. Upośledzeni umysłowo.
4. Chorzy psychicznie.
5. Inne schorzenia.
Z naukowo-metodycznego punktu widzenia wszystkimi grupami niepełno-
sprawności zajmuje się pedagogika specjalna. Jest to bardzo obszerna gałąź wiedzy,
380
ponieważ obejmuje nie tylko zaburzenia fizyczne i psychiczne, ale także teorię i
praktykę rewalidyzacji i resocjalizacji.
Ostatnie tendencje w pedagogice specjalnej to dążenie do dokonywania klasy-
fikacji od strony potrzeb pacjenta, dążenie do indywidualnego traktowania każdego
chorego - ze schorzeniami narządu ruchu, układu nerwowego, brakiem zaradności
życiowej i przystosowania społecznego.
Jednostkom upośledzonym ł słabym należy zapewnić szerokie prawa do opieki i
pomocy, przygotować do pracy i zadań społecznych. Należy podejmować wszelkie
działania, które mogą się przyczynić do ich optymalnego rozwoju i najlepszego
przystosowania do życia.
Inwalidzi niewidzący i słabo widzący
Tę grupę osób niepełnosprawnych generalnie można pod/ielić na:
1. Osoby niewidome, niewidzące od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciń-
stwa. (Bardzo trudna grupa do pracy w zakresie wychowania fizycznego i sportu).
2. Osoby ociemniałe, które utraciły wzrok powyżej 5.-6. rż. na skutek choroby
lub wypadku.
3. Osoby mało wid/ące lub częściowo (szczątkowo) widzące, które mają poczucie
dnia i nocy, dostrzegają zarysy z odległości l m od przedmiotu. Możliwości
kompensacyjne osób niewidomych to:
1. Dotyk (wrażenia całego ciuła).
2. Słuch (dominująca możliwość kompensacyjna).
3. Węch (powonienie) i smak.
4. Zmysł kinestetyczny.
5. Odczuwanie przeszkód na drodze. Jedna teoria głosi, że dźwięki się odbijają od
przeszkody i ociemniały je wyczuwa, druga teoria, tzw. dotykowa - że przez
ociemniałego odczuwane jest ciśnienie powietrza odbijającego się w różny sposób od
przeszkód.
Nauczanie ruchu fizycznego na lekcji wf. czynności „użytkowych" oraz rekreacji
czy sportu powinno uwzględniać następujące działania metodyczne:
1. Dokładny opis słowny.
2. Pokierowanie ruchem poleconym przez instruktora przez poprowadzenie go na
osobie niewidomej, dokładnie, z akcentowaniem słownym łaź ruchu rękami in-
struktora, lub wykonanie ruchu przez instruktora i umożliwienie obserwacji dotykowej.
3. Wykonanie ruchu przez ćwiczącego i natychmiastowa korekta ruchu pr/cz
instruktora. Ćwiczący stara się zapamiętać ruch i, powtarzając wielokrotnie -
„/automatyzować" go. W nauce ruchu należy wykorzystać bodźce słuchowe i kine-
stetyczne, najlepiej przy zastosowaniu muzyki.
Metodyka nauczania ruchu to stosowanie metody analitycznej - systema-
tyczny i dokładny opis słowny oraz ciągła korekta i kontrola wykonywanych ćwi-
czeń. Nauczyciel powinien pamiętać, xc nauc/.anie ruchu niewidomego trwa znacznie
dłużej niż nauczanie ociemniałego i niedowidzącego.
Główne cele rehabilitacji niewidomych:
1. Jak największa kompensacja utraty wzroku przez inne zmysły.
381
 2. Nauczanie wykorzystania do czynności dnia powszedniego takich form
użytkowych ruchu, jak: chód, bieg, skok, rzut.
3. Nauka wykonywania pomocniczych czynności, takich jak posługiwanie się
laską, zegarkiem itp.
Główne zadania rehabilitacji niewidomych to:
1. Nauka rozpoznawania przedmiotów i orientacja przestrzenna.
2. Nauka chodu - nauka wysuwania nogi do przodu, stawiania jej na piętę,
przenoszenie ciężaru ciała na nogę obciążoną, jako wyrabianie bezpiecznych dla
niewidomego i prawidłowych funkcjonalnie cech chodu.
3. Zachowanie równowagi w chodzie i zamierzonego kierunku.
4. Umiejętność poruszania się po różnych terenach, umiejętność bezpiecznego
padania, biegu.
Przy realizacji zadań w czasie lekcji ćwiczeń fizycznych osób niewidomych
obowiązują następujące zasady:
1. Liczba dzieci mała, od 12 do 14, najlepiej gdy na 3-4 osoby widzące jest
jedna osoba niewidząca.
2. W jednej klasie powinny uczyć się dzieci o podobnym stopniu utraty
wzroku.
3. Dokładne zapoznanie ćwiczących z miejscem zajęć, sprzętem i sposobem
jego użytkowania. Sprzęt powinien być zawsze układany w tym samym miejscu.
4. Indywidualizowanie zadań.
5. Dużo ćwiczeń w parach, kołach i szeregach.
6. Duża pomysłowość w doborze ćwiczeń, który powinien uwzględniać także
indywidualne potrzeby ucznia.
7. Dobór ćwiczeń powinien pozwalać na realizowanie następujących zadań:
- kształtowanie „zmysłu przeszkód",
- wyrabianie orientacji w przestrzeni,
- wyrabianie takich cech, jak: samodzielność, koleżeńskość, zaufanie we
własne siły.
8. Ćwiczenia należy często powtarzać, żeby „zautomatyzować" ruchy.
9. Ocena powinna uwzględniać wysiłek ucznia.
10. Stosowanie zachęt i słów uznania nawet w przypadku niewielkich
osiągnięć.
11. Dokładne i precyzyjne przygotowanie lekcji.
Inwalidzi głusi i słabo słyszący
Są trzy podstawowe rodzaje głuchoty: p r z e w o d z e n i o w a (uszkodzenie dróg
nerwów przekazujących impulsy, człowiek nie słyszy wtedy niskich tonów, nato-
miast wysokie tony słyszy; rozwój mowy na ogół nie zaburzony), o d b i o r c z a
(uszkodzenie bębenków, upośledzone słyszenie wysokich tonów, trudności w mowie),
m i e s z an a (zaburzony odbiór wszystkich tonów).
Istnieje specjalna kwalifikacja wad słuchu - od lekkiego upośledzenia (20 de-
cybeli) do całkowitej głuchoty. Przyczyny mogą być różne: dziedziczne, wrodzone i
nabyte, zapalenie ucha, choroby zakaźne, wypadki.
382
Zaburzenia spowodowane brakiem słuchu to brak równowagi (podczas chodzenia),
zaburzenia mowy lub brak mowy, zaburzenia wyobraźni związane z niesłysze-nłem
słów, brak pamięci dźwięków.
Osoby głuche porozumiewają się między sobą za pomocą czytania z ust, mowy
migowej, pisma, mowy palcowej, mimiki.
Ogólne cele wychowania fizycznego dla osób głuchych są takie same jak dla
osób pełnosprawnych, z uwzględnieniem celów specjalnych, jakie wynikają ze stanu
głuchoty. Są to następujące cele:
1. W zakresie zdrowia i czynności życia codziennego: wyrabianie prawidłowej
postawy ciała, wyrównanie niedorozwoju klatki piersiowej, przywrócenie pra-
widłowego działania dróg oddechowych (u osób głuchych występuje niesprawne
wydychanie powietrza, dlatego należy ćwiczyć mięśnie klatki piersiowej), rozwój
narządu rówriowagi, wrażeń dotykowych i wibracyjnych, usprawnienie zdolności
manipulacyjnych ręki w związku z koniecznością używania gestów („migów") oraz
nauczenie innych form ruchu do tego przydatnych. U osób głuchych na pierwszy
plan wysuwa się kompensacyjna rola wzroku.
2. W zakresie pracy i przygotowania do samodzielności - wyrównanie złej po-
stawy ciała (głusi bardzo często pracują w nieprawidłowej pozycji, wytężając
wzrok), poprawienie koncentracji, podzielności uwagi, nauczenie prawidłowych re-
akcji na bodźce dotykowe i wibracyjne, ale też relaksu i wypoczynku czynnego, ra-
dzenia sobie w „niebezpieczeństwie" i rozwijania zamiłowania do sportu i wysiłku
fizycznego.
3. Wskazania metodyczne. Można stosować szeroki zakres ćwiczeń z wy-
jątkiem elementów tanecznych przy muzyce. Grupy powinny liczyć 12-14 osób;
należy stosować zastępcze środki porozumienia się (tupanie, kolorowe szarfy,
światło) oraz różnicować grupy pod względem stopnia utraty słuchu.
Konkurencje sportowe dla mężczyzn i kobiet Z
uszkodzeniami narządu słuchu (grupa II)
Grupa ta została celowo pominięta w opracowaniu specyfiki poszczególnych
dyscyplin i konkurencji sportowych (patrz dalej). Zawodnicy tej grupy uprawiają
takie same dyscypliny sportu jak pełnosprawni. Jedyna różnica w przepisach polega
na tym, że sędziowie zamiast sygnałów dźwiękowych stosują sygnały wizualne.
Inwalidzi upośledzeni umysłowo i chorzy psychicznie
Tę grupę określa się wspólnym mianem „sprawni inaczej". Dla nich właśnie orga-
nizowane są olimpiady specjalne.
W kraju również odbywa się wiele imprez i zawodów sportowych tej grupy.
„Sprawni inaczej" uprawiają dyscypliny sportowe letnie - głównie lekkoatletyczne -
oraz zimowe: narciarstwo alpejskie, narciarstwo biegowe, hokej halowy, łyżwiarstwo
szybkie.
383
Klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych Uwa ga . Przy kwalifikowaniu do odpowiednich klas obowiązuje podział ana-
tomiczny.
Za prawidłowe zakwalifikowanie niepełnosprawnych sportowców do uprawiania • Całkowite porażenie jednej kończyny górnej zaliczamy do grupy III kl. A6
sportu odpowiedzialny jest zespół lekarzy specjalistów w danej dziedzinie medycyny • Całkowite porażenie obu kończyn górnych zaliczamy do grupy III kl. A5
oraz specjaliści rehabilitacji ruchowej. Ostateczna decyzja o przydzieleniu do danej
grupy i klasy startowej należy do Centralnej Komisji Weryfikacyjnej, działającej
przy Polskim Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start", a w przypadku imprez Grupa IV - Paraplcgia
międzynarodowych - do komisji działających przy światowych organizacjach sportu
inwalidów. W grupie tej mogą startować:
Badania weryfikacyjne ważne są przez 4 lata i przeprowadza się je podczas mi- - inwalidzi z porażeniami i niedowładami kończyn po urazowym uszkodzeniu
strzostw Europy, świata i igrzysk paraolimpijskich. rdzenia kręgowego (paraplegia posttraumaticac),
Wszyscy zawodnicy muszą posiadać aktualne książeczki zdrowia stwier- - inwalidzi z porażeniami i niedowładami kończyn po różnego rodzaju scho-
dzające grupę i klasę startową, schorzenie oraz brak przeciwwskazań do uprawiania rzeniach rdzenia kręgowego:
sportu. Wpis ważny jest przez okres 6 miesięcy, a w przypadku podnoszenia a) poliomyelitis untcrior acuta - choroba Heinego-Medina
ciężarów - 3 miesiące wraz z dodatkowym opisem EKG. b) spina bifida - rozszczep kręgosłupa
PZSN „Start" przywiązuje bardzo dużą wagę do tego, aby wszyscy niepełno- c) sclerosis multiplex - stwardnienie ro/sinne
sprawni, którzy chcą uprawiać określone dyscypliny sportu, byli pod stałą opieką d) syringomyelia
lekarską i byli poddawani badaniom wydolnościowyrn. e) paraplegia spondylicti
f) paraplegia scoliotica
g) paraplegia neoplasmatica

Aktualny podział poszczególnych schorzeń Klasa l A - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie górnego C6 odcinka
na grupy i klasy szyjnego, zmniejszenie siły mięśni łrójgłowych ramion, maks. do 3 stopnia wg skali
Lowetta.
Klasa IB - uszkodzenie rdzenie kręgowego na poziomie dolnego C7 odcinka
Grupa I - Inwalidzi narządu wzroku szyjnego, zmniejszona lub prawidłowa siła mięśni trójgłowych ramion oraz zgina-czy
dłoniowych i grzbietowych ręki od 4 do 5 stopni wg skali Lowetta, natomiast znaczne
Klasa B l - całkowicie niewidomi oraz z poczuciem światła, ale bez rozpoznania zmniejszenie siły mięśni zginaczy i prostowników palców, maks. do 3 sfopni wg skali
przedmiotów lub ich zarysów bez względu na kierunek i odległość. Lowetta.
Klasa B2 - ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów, Klasa 1C - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie dolnego C8 odcinka
ostrość wzroku 2/60 i(lub) ograniczenie pola widzenia w zakresie 5 stopni. szyjnego, zmniejszona lub prawidłowa siła mfęśni trójgłowych ramion, zginaczy
Klasa B3 - ze wzrokiem o ostrości od ponad 2/60 do 6/60 i(lub) ogranicze- dłoniowych i grzbietowych ręki oraz zginaczy i prostowników palców (od 4 do 5
niem pola widzenia od 5 do 20 stopni. stopni wg skali Lowetta), natomiast brak funkcji mięśni glistowatych i między-
kostnych. Częściowe uszkodzenie na wysokości T1-T7.
Grupa III - Inwalidzi z amputacjami kończyn Klasa 2 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie górnego odcinka pier-
siowego (Thl-Th5), brak możności utrzymania równowagi w pozycji siedzącej.
Klasy: Klasa 3 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie dolnego odcinka pier-
A l - obustronna amputacja uda A2 siowego (Th5-ThłO). możność utrzymania równowagi w pozycji siedzącej. Częściowe
-jednostronna amputacja uda A3 - obustronna uszkodzenie na wysokości T8-L l.
amputacja podudzia A4 - jednostronna Klasa 4 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka piersiowo--
amputacja podudzia A5 - obustronna lędźwiowego (Thl 1-L3). Częściowe uszkodzenie na wysokości L2-L5.
amputacja ramienia A6 -jednostronna Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić:
amputacja ramienia A7 - obustronna - od l pkt. maks. do 20 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego,
amputacja przedramienia A8 - jednostronna - od l pkt. maks. do 15 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego. Klasa 5 -
amputacja przedramienia uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka lędźwiowego kręgosłupa (L4-
A9 - amputacja jednego ramienia (przedramienia) i jednej kończyny dolnej L5).
(podudzia lub uda) Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić:
A10 - amputacja uda i podudzia. - od 21 pkt. maks. do 40 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego,
384 385
 - od 16 pkt. maks. do 35 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego. Czę-
ściowe uszkodzenie na wysokości S1-S2.
Klasa 6 - uszkodzenie rdzenia kręgowego na poziomie odcinka krzyżowego
kręgosłupa (S1-S3).
Suma oceny siły mięśniowej obu kończyn dolnych powinna wynosić:
- od 41 pkt. do maks. 60 pkt. w następstwie urazu rdzenia kręgowego,
- od 36 pkt. do maks. 50 pkt. w następstwie choroby rdzenia kręgowego,
- suma oceny mięśniowej obu kończyn dolnych nie powinna być większa od
70 pkt. - dotyczy to zawodników startujących w lekkiej atletyce w pozycji stojącej.
U w a g a . Przy ocenie siły mięśni kkd posługujemy się zmodernizowanym te-
stem Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonujących określony ruch w stawie.
Bilans siły mięśni w kkd jest sumą punktów uzyskanych za następujące ruchy w
stawach:
a) staw biodrowy - zgięcie, wyprosi, odwodzenie, przywodzenie,
b) staw kolanowy - zgięcie, wyprosi,
c) staw skokowy - zgięcie grzbietowe i podeszwowe stopy. Bilans siły mięśni w
kończynie górnej jest sumą punktów uzyskanych za następujące ruchy w stawach:
a) staw barkowy - zgięcie, wyprosi, odwodzenie, przywodzenie,
b) staw łokciowy - zgięcie, wyprosi,
c) slaw nadgarstkowy - zgięcie grzbielowe, zgięcie dłoniowe,
d) slaw śródręczno-paliczkowy - zgięcie i wyprosi palców,
e) slaw śródręczno-paliczkowy kciuka - ruch opozycji, wyprosi.
Za każdy ruch w kończynie dolnej i górnej przyznaje się od O do 5 pkt. wg skali
Lowella.
Suma wszystkich punklów w kończynie dolnej daje bilans siły mięśniowej
kończyny dolnej.
Suma wszyslkich punktów w kończynie górnej daje bilans siły mięśniowej w
kończynie górnej.
Siła mięśniowa pełnosprawnej kończyny dolnej wynosi 40 pkl.
Siła mięśniowa pełnosprawnej kończyny górnej wynosi 60 pkt.
Grupa VI - Porażenia mózgowe „CP"
W grupie lej mogą slarlować:
• inwalidzi z porażeniami i niedowładami spastycznymi kończyn w naslęp-
slwie urazów mózgowo-czaszkowych,
• inwalidzi z porażeniami i niedowładami spastycznymi kończyn po różnego
rodzaju schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego:
a) paralysis cerebralls infantilis - mózgowe porażenie dziecięce,
b) udary mózgowe,
c) choroba Parkinsona,
d) pląsawica,
e) atetoza,
f) hemibalizm. Klasa Cl - ąuadriplegia (porażenie
czlerech kończyn)
386
a) poważne zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach,
b) poważne Irudności w konlroli ruchów kończyn górnych i lułowia,
c) konieczność korzyslania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności
życia codziennego,
d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą kończyn górnych i dolnych.
Klasa C2 - ąuadriplegia
a) średnie zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach,
b) średnie Irudności w konlroli ruchów kończyn górnych i tułowia,
c) konieczność korzystania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności
życia codziennego,
d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą kończyn górnych lub dol-
nych.
Klasa C3 - triplegia (porażenie trzech kończyn)
a) umiarkowane zaburzenia napięcia mięśniowego trzech kończyn (dwie koń-
czyny dolne i jedna górna),
b) umiarkowane Irudności w konlroli jednej kończyny górnej i lułowia,
c) konieczność korzyslania z wózka inwalidzkiego przy wykonywaniu czynności
życia codziennego,
d) możliwość poruszania się wózkiem za pomocą jednej kończyny górnej lub
dwiema kończynami górnymi, ale bardzo wolno.
Klasa C4 - paraplegia (porażenie kończyn dolnych)
a) porażenie spastyczne kończyn dolnych,
b) dobra siła funkcjonalna w kończynach górnych,
c) zdolność do pokonywania małych odległości przy użyciu zaopalrzenia orto-
pedycznego, natomiasl w-^svykonywaniu czynności życia codziennego korzyslanie na
ogół z wózka inwalidzkiego.
Klasa C5 - dlplegla
a) niedowład spaslyczny w kończynach dolnych ulrudniający chodzenie,
b) minimalny niedowład w kończynach górnych, dobra siła funkcjonalna w
kończynach górnych,
c) zawodnicy mogą chodzić z lub bez urządzeń pomocniczych, lecz w wyko-
nywaniu czynności życia codziennego korzyslają na ogół z wózka inwalidzkiego.
Klasa C6 - spaslyczność czterech kończyn z możliwością samodzielnego po-
ruszania się
a) umiarkowane zaburzenia napięcia mięśniowego w czterech kończynach,
b) umiarkowane Irudności w kontroli ruchów w czterech kończynach i tułowia,
c) zawodnicy mogą chodzić z lub bez urządzeń pomocniczych.
Klasa C7 - hemiplegia (niedowład jednej połowy ciała)
a) niedowład spastyczny jednej kończyny górnej i jednej kończyny dolnej,
b) dobra siła funkcjonalna drugiej kończyny górnej i dolnej,
c) możliwość poruszania się bez urządzeń pomocniczych, utykanie wskutek
niedowładu spastycznego w kończynie dolnej.
Klasa C8 - minimalny niedowład spaslyczny w kończynach dolnych
a) minimalny niedowład spaslyczny w jednej lub dwóch kończynach dolnych,
b) dobra siła funkcjonalna kończyn górnych,
c) minimalna niewydolność kończyn dolnych.
387
 Grupa V - Inne uszkodzenia narządu ruchu
Klasa LI - uszkodzenie jednej kończyny górnej.
Bilans siły mięśniowej obniżony o minimum 20 pkt.
Klasa L2 - uszkodzenie jednej kończyny dolnej. Bilans
siły mięśniowej obniżony o minimum 10 pkt. Klasa L3
- uszkodzenie jednej kończyny dolnej. Bilans siły
mięśniowej obniżony o minimum 20 pkt. Klasa L4 -
uszkodzenie kończyny górnej i dolnej. Bilans siły
mięśniowej obniżony:
- w kończynie dolnej o minimum 20 pkt.
- w kończynie górnej o minimum 30 pkt.
Klasa L5 - skrócenie kończyny dolnej powyżej 5 cm, długość względna mie-
rzona od kolca biodrowego przedniego górnego do kostki zewnętrznej lub we-
wnętrznej.
Klasa L6 - skoliozy - 3-4 stopnia, deformacja klatki piersiowej.
Grupa II - Inwalidzi narządu słuchu - nie została uwzględniona w po-
wyższym podziale schorzeń.
U w a g a . Przy ocenie siły mięśni kończyny dolnej i górnej posługujemy się
zmodernizowanym testem Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonującą
określony ruch w stawie.
Bilans siły mięśni w kończynie dolnej jest sumą punktów uzyskanych za nastę-
pujące ruchy w stawie:
a) staw biodrowy - zgięcie, wyprost, odwodzenie, przywodzenie,
b) staw kolanowy - zgięcie, wyprost,
c) staw skokowy - zgięcie grzbietowe stopy, zgięcie podeszwowe stopy
(wg M. Skupniewskiego: Grupy i klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych. Cross 1997, nr
7/8).
U wa ga: W związku z trwającym dostosowywaniem przepisów dotyczących sportu inwalidzkiego do
wymogów ogólnoeuropejskich w przepisach tych mogą nastąpić pewne zmiany.
Jak organizować obozy dla osób
niepełnosprawnych
Wszystkie obozy sportowe, przede wszystkim letnie, ale też i zimowe należy orga-
nizować z odpowiednim wyprzedzeniem, żeby znaleźć czas na załatwienie i
zweryfikowanie miejsca obozu i ewentualnie innych okolicznych miejscowości, z
których mogą korzystać przyszli uczestnicy obozu. Z tego powinni zdawać sobie
sprawę wszyscy, którzy będą związani z obozem - organizatorzy, kierownicy, kadra
instruktorsko-wychowawcza oraz uczestnicy, a przede wszystkim ich rodzice.
388
Młodzieżowe obozy o charakterze sportowym spełniają bardzo ważną rolę,
niezależnie od uprawianej dyscypliny sportowej. Mogą to być obozy:
1. Szkoleniowe (nauka nowych dyscyplin sportowych lub ich elementów).
2. Doskonalące (kształcenie jakiejś zdolności motorycznej).
3. Wychowawcze (egzekwowanie poprawnego wykonania ćwiczeń, pomoc,
konserwowanie sprzętu).
4. Rewalidacyjne (nabywanie poprzez ćwiczenia jakiejś konkretnej umiejętności,
koordynacji ruchowej, np. u niewidomych, doskonalenie orientacyjno-prze-
str/enne, wyrabianie zmysłu równowagi).
Podział spraw organizacyjno-mefodycznych:
I. Przygotowanie obozu i sprawy wstępne.
II. Przeprowadzenie obozu. III. Podsumowanie przebiegu
obozu i uzyskanych efektów.
I. Przygotowanie obozu
Za większość spraw odpowiada organizator obozu: np. szkoła, klub, instytucja
zajmująca się turystyką i sportem, np. PZN, Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji,
„Start". Do jego obowiązków powinno należeć:
1. Dokładne określenie charakteru obozu (szkoleniowy, szkoleniowo-tury-
styczny, podnoszący umiejętności, kondycyjny, zgrupowanie przed zawodami,
usprawnianie przez sport osób niepełnosprawnych).
2. Ustalenie wieku uczestników obozu (najlepiej - ze względów wychowaw-
czych - 10-14 lat i 15-20 lat). W przypadku osób niepełnosprawnych niezbędne jest
ustalenie wielu innych informacji dotyczących uczestników obozu.
3. Ułożenie programu obozu - ramowego i szczegółowego.
4. Wyszukanie miejsca obozu, ustalenie terminu jego trwania, rozpoczęcia i
zakończenia według następujących kryteriów:
• Obiekt i teren muszą być odpowiednie do realizacji założeń programowych.
• Obiekt musi być odpowiedni pod względem socjalnym i higienicznym
(właściwe, funkcjonalne, schludne pokoje mieszkalne, dobre wyposażenie, świetlica
na wspólne spotkania, wieczory obozowe, telewizja tylko w sali świetlicowej -
telewizor w pokojach jest przeszkód;} w prowadzeniu obozu sportowego).
• Okolica powinna być bezpieczna, atrakcyjna turystycznie ł krajoznawcze.
U w a g a . Przed podpisaniem umowy wynajmu organizator powinien osobiście
sprawdzić obiekt i okolice. Obiekt powinien uzyskać oficjalną akceptację sanepidu
dotyczącą warunków zakwaterowania i wyżywienia.
5. Staranne dobranie kadry: a)
kierownik obozu
- doświadczony w pracy z ludźmi, znający problemy d/icci i młodzieży, a
w przypadku obozów dla niepełnosprawnych - doświadczony w obcowaniu z
ludźmi niepełnosprawnymi z określonymi rodzajami niepełnosprawności,
- sam powinien uprawiać lub znać się na dyscyplinie sportu nauczanej na
obozie, umiejący dostrzegać wszystkie sprawy dziejące się na obozie;
389

b) kadra instruktorsko-wychowawcza
- doświadczona w wybranej dyscyplinie sportowej (np. jeżeli jest to
obóz zimowy - narciarsko-turystyczny - to instruktorzy oraz opiekunowie muszą
sami umieć jeździć na nartach i posiadać sprzęt),
- znająca problemy pracy z młodzieżą w sprawach wychowawczych, a
ponadto - gdy obóz jest dla osób niepełnosprawnych - rodzaje niepełnosprawności i
problemy z tym związane;
c) opiekun medyczny (lekarz, pielęgniarka).
Kierownik obozu jest wybierany przez organizatora obozu.
Kadrę instruktorską można wybrać w różny sposób:
- wybiera organizator,
- dobiera sobie kierownik obozu,
- wybierają wspólnie organizator i kierownik obozu. Każdy pracownik obozu
powinien być dyspozycyjny i nie obarczony zobowiązaniami rodzinnymi podczas
trwania obozu.
6. Odpowiednio wczesne rozesłanie do zainteresowanych osób i placówek in-
formacji o organizowanym obozie, określając precyzyjnie: cel obozu, rodzaj sprzętu,
który powinni posiadać uczestnicy, wymagania dotyczące badań lekarskich
(sprawność układu krążenia, układu ruchu, wzroku lub inne potrzebne dane, zezwo-
lenia lekarskie w przypadkach różnych dysfunkcji ruchowych). Karta zgłoszenia
uczestnika powinna zawierać szczegółowe informacje podane przez lekarza specjalistę.
7. Zorganizowanie, określonego terminem, przedobozowego spotkania kadry z
kierownictwem.
II. Przeprowadzenie obozu
W ciągu pierwszych dwóch dni turnusu organizatorzy obozu powinni zrealizować
następujące zadania:
1. Sprawne i terminowe przyjęcie uczestników obozu, na których powinien
czekać kierownik wraz z całą kadrą.
2. Jak najodpowiedniejsze i w miarę możliwości bezstresowe rozlokowanie
uczestników w pokojach. Ewentualne indywidualne życzenia uczestników należy
wstępnie ustalić (kadra wraz z kierownikiem) na podstawie listy uczestników.
3. Podział „obozowiczów" na grupy pod względem płci, wieku i umiejętności
sportowych (uczestnicy tej samej grupy powinni mieszkać w tych samych lub w
sąsiednich pokojach, a w przypadku osób niepełnosprawnych należy dokonać podziału
uczestników na podstawie potrzeb rehabilitacyjnych).
4. Przydział do grup kadry instruktorskiej i wychowawczej (instruktorzy nie
powinni mieszkać z uczestnikami obozu, ale blisko ich pokoi).
5. Przeprowadzenie zebrania kadry, na którym należy ustalić:
- szczegółowy program obozu,
- ramowy plan dnia,
- regulamin życia obozowego,
- przydział do grup i dokładne zapoznanie się z kartami informacyjnymi
dotyczącymi stanu zdrowia i innych ważnych spraw osobistych (wrażliwość, bo-
jaźń, tolerancja, izolacja),
390
- szczegółowe rozważenie zagadnień związanych z bezpieczeństwem
uczestników obozu w czasie zajęć sportowych, ale także z bezpieczeństwem
uczestników poza zajęciami (również w nocy).
6. Wyznaczenie spotkania kierownika kadry z uczestnikami obozu i przekazanie
młodzieży wszystkich ustaleń, regulaminu, programu obozu, planu dnia.
Wysłuchanie próśb, uwag i wątpliwości uczestników i ustosunkowanie się do nich.
Wszystkie te zagadnienia muszą być przedyskutowane i przyjęte jako obowiązujące od
początku obozu.
Na dobrze zorganizowanym obozie, w którym bierze udział liczna grupa
młodzieży, powinna pracować Rada Obozu składająca się z kierownika, kadry i
przedstawicieli młodzieży wybranych z każdej grupy. Wspólnie, już na początku
obozu, zgodnie z zainteresowaniami młodzieży powinno się ustalić, jakie odbędą
się wycieczki (piesze, wyjazdowe i ich terminy) i zabawy (konkursy, dyskoteki,
sporty uzupełniające - rozgrywki w szachy i inne gry, np. mecze piłki siatkowej,
nożnej itp.). Można też zorganizować bal przebierańców, wieczory z piosenką, a na
obozie żeglarskim - „Chrzest Neptuna" z odpowiednim, atrakcyjnym programem.
Dobrą metodą jest punktacja Rady Obozu za: porządek w pokojach, zwycięstwa w
konkursach. Ta rywalizacja powinna trwać przez cały obóz. Rada Obozu powinna
wywiesić na drzwiach pokoju nazwiska i grupy, w których znajdują się mieszkańcy
pokoju.
Na tablicy informacyjnej umieścić:
- program dnia,
- regulamin obozu, , - program
na najbliższe 3 dni,
- tabelę z punktami,
- bieżące informacje.
Dorośli członkowie Rady Obozu powinni być cierpliwi, życzliwi, ale konse-
kwentni w realizowaniu wszystkich zadań. Powinni dostrzegać zarówno starania
dzieci, jak i ich niesubordynację, dając właściwy wyraz tym spostrzeżeniom.
III. Podsumowanie końcowe obozu
1. Na ostatnim wieczorze: ogłoszenie wyników punktacji obozu, nazwisk zwy-
cięzców obozu, wręczenie nagród, dyplomów, wyróżnień w szkoleniu sportowym,
wspólna zabawa.
2. Złożenie organizatorowi sprawozdania kierownika, które powinno zawierać:
ocenę realizacji zadarrsportowych, krótki opis przebiegu obozu, ocenę obiektu i
terenu, na którym zorganizowano obóz. Wytypowanie najlepszych uczestników
szkolenia sportowego, rozliczenie finansowe.
3. Przekazanie organizatorowi dzienników zajęć poszczególnych grup.
Dodatkowo wskazane jest przekazanie rodzicom uwag o zachowaniu się dziecka
na obozie i jego postępach sportowych. Dobrze jest poinformować szkołę o dobrych
wynikach sportowych dziecka. W przypadku turnusów rehabilitacyjnych i obozów
sportowych dla osób niepełnosprawnych oprócz wymienionych uprzednio sugestii i
prawideł należy wykonać wiele innych czynności wynikających ze specyfiki zadań
związanych ze stanem zdrowia i potrzebami leczniczymi uczestnika obo-
zu.
391
 Przedstawiony wyżej program obozu sportowego lub rekreacyjno-sportowego
ma charakter ogólny. Obozy specjalistyczne dla osób niepełnosprawnych mają
różne programy. Mogą to być obozy sportowe ogólne lub poświęcone wybranej
dyscyplinie sportowej, np. koszykówce na wózkach, obozy doskonalące zaradność
życiową inwalidy - dla osób dorosłych i dla dzieci, czy obozy rekreacyjno-sporto-
we. Schorzenia, które powodują inwalidztwo, są bardzo różnorodne.
Wyróżnia się następujące podstawowe grupy inwalidów:
I grupa - niewidomi (100% utraty wzroku lub częściowa utrata wzroku), III
grupa - osoby z uszkodzeniem aparatu słuchu,
III grupa - osoby po amputacjach,
IV grupa - osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego,
V grupa - osoby z innymi schorzeniami.
Medyczna, rehabilitacyjna i pedagogiczna specyfika tych schorzeń, w zależności
od stopnia zaawansowania, wieku itp. wymaga szczegółowej teoretycznej i
praktycznej wiedzy medycznej, rehabilitacyjnej oraz metodycznej. Turnusy reha-
bilitacyjno-sportowe mają na celu doskonalenie zaradności życiowej, rozwijanie
aktywności społecznej, sportowej, rekreacyjnej. Każde zadanie musi być ukierun-
kowane na poprawę zdrowia i lepsze funkcjonowanie inwalidy w życiu.
Obozy sportowe i turnusy rehabilitacyjne organizowane są przez liczne upo-
ważnione do tego organizacje, instytucje, stowarzyszenia i kluby, np. „Start", Polski
Związek Sportu Niepełnosprawnych (PZSN), zajmujący się od blisko 40 lat
wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, czy Grupa Aktywnej Rehabilitacji (Re-
kryteringsgruppen), zajmująca się od 10 lat inwalidami z paraplegią i tetraplegią
oraz osobami poruszającymi się na wózkach inwalidzkich.
Organizacja i przebieg obozu organizowanego
przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji
I. Przygotowanie obozu i sprawy wstępne.
Obozy organizowane są w stałym ośrodku z odpowiednimi warunkami miesz-
kaniowymi, salami gimnastycznymi, basenem pływackim i sprzętem rehabilitacyjnym
i pomocniczym.
1. Informacja dla rodziców.
2. Ankieta dla rodziców dziecka.
II. Przeprowadzenie obozu.
Dzieci obserwują, jak dorośli inwalidzi dają sobie radę, jeżdżą na wózkach,
ćwiczą, robią wszystko, aby w miarę możliwości normalnie funkcjonować. Dzieci
muszą się przygotować do życia na wózku i trzeba im uświadomić, że nie jest to takie
straszne.
Wykłady prowadzone są przez osoby jeżdżące od wielu lat na wózkach, które
przekazują młodszym swe doświadczenia z różnych dziedzin życia. Uczą prze-
mieszczania się z wózka na łóżko, podłogę, sedes, uczą ja/,dy na wózkach, pływania,
gry w ping-ponga, trenują łucznictwo i ćwiczenia na siłowni. Dzieci /dobywają
392
umiejętność pokonywania przeszkód czy barier architektonicznych, trenują aseku-
rowane upadki.
Jednocześnie rodzice mają „swój" kurs, na którym uczą się, jak obchodzić się z
paraplegikiem, co pomaga im w wychowywaniu swoich dzieci.
III. Podsumowanie obozu i uzyskanych elektów.
Jest to ważne dla dzieci i dla rodziców, którzy w miarę możliwości powinni
zrezygnować z „nadopiekuńczości" w stosunku do swoich dzieci, co pozwoli dzieciom
utrwalić zdobytą na obozie samodzielność - nieodzowną dla ich funkcjonowania w
życiu codziennym.
Na zakończenie obozu organizowane są wspólne wyścigi na wózkach dla dzieci i
ich zdrowych rodziców czy opiekunów.
U w a g a . Najczęściej obozom dla dzieci jeżdżących na wózkach towarzyszą
obozy dla dorosłych osób poruszających się na wózkach - niektóre zajęcia są
wspólne, co pozwala na integrację obu grup.
Rola fizjoterapeuty na koloniach zdrowotnych i
obozach dla osób niepełnosprawnych
Fizjoterapeuta jest osobą merytorycznie przygotowaną do pracy zawodowej.
Podejmuje dobrowolnie pracę na koloniach zdrowotnych lub na obozach dla osób
niepełnosprawnych. Podejmuje się obowiązków zawodowych, w tym wychowaw-
czych, i powinien być świadomy swej odpowiedzialności. Bez względu na powierzoną
mu funkcję w określonej dziedzinie usprawniania leczniczego ma obowiązek czuwać
nad bezpieczeństwem swoich wychowanków wraz z całym zespołem kadry
nauczycielsko-instruktorskiej przez całą dobę, zgodnie z rozkładem dnia i obowiązków.
Kadra wraz z kierownictwem powinni dążyć nie tylko do realizacji zadań dy-
daktyczno-wychowawczych o charakterze medycznym, ale także do tego, by
uczestnicy obozu byli bezpieczni i - w ramach regulaminu obozowego - dobrze się
bawili, przyjemnie spędzając czas na obozie. Bardzo uatrakcyjniają pobyt na obozie
zawody sportowe, konkursy, wycieczki krajoznawcze z programem oświatowym i
sportowym, np. „Chrzest Neptuna" - gdy zajęcia odbywają się w wodzie, a nawet
sprawiedliwa, systematycznie przeprowadzana akcja porządkowa (konkursy czystości w
pokojach czy utrzymywanie porządku w obiektach sportowych). Prowadzący zajęcia
powinien być życzliwy, przyjacielski, wesoły, ale konsekwentny w egzekwowaniu
stawianych wymagań. Należy urnieć przewidzieć zagrożenia płynące z obozowego
trybu życia, zajęcia na wolnym powietrzu i w wodzie (woda „zbiera" promienie
słoneczne) grożą porażeniem słonecznym, gdy trwają długo lub gdy uczniowie nic
mają na głowie nakryć - czapek, chusteczek. Bezwzględnie należy dopilnować
zakładania nakryć głowy i czuwać naci ćwiczącymi, nie dopuszczając do ich
przemęczenia. Zapewnić płyn do picia i nie lekceważyć objawów zmęczenia i skarg
uczestników. W razie wystąpienia u któregoś z dzieci takich objawów, jak słabość,
zawroty głowy, gorączka, omdlenia, dreszc/e, należy natychmiast wezwać lekarza, ale
przedtem trzeba to dziecko uło/yć w chłodnym miejscu i położyć mu na głowo. Klatkę
piersiową oraz nogi i tece ręczniki /moczone \v zimnej wodzie, po
393
to, żeby ochłodzić ciało; trzeba mu także podawać płyny do picia. Fizjoterapeuta i
cała kadra obozowa powinni sobie wzajemnie pomagać w razie trudności i kłopotów.
Należy zwrócić uwagę na to, czy uczestnicy obozu nie palą papierosów i czy nie
pojawiła się na obozie osoba, która ma powiązania z narkotykami. Są to często dziś
występujące zagrożenia. Wszyscy instruktorzy i wychowawcy (w tym także fi-
zjoterapeuci) powinni służyć młodzieży dobrym przykładem. Gdy obóz położony
jest nad wodą i zajęcia odbywają się w wodzie, należy w sposób szczegółowy roz-
patrzyć wszystkie możliwe zagrożenia bezpieczeństwa obozowiczów i pouczyć ich,
jak mają się zachowywać. Każda osoba z „kadry" powinna przypomnieć sobie lub
nauczyć się udzielania pierwszej pomocy. Fizjoterapeuta powinien ponadto czuwać
nad sprawami medyczno-rehabilitacyjnymi i obserwować pod tym kątem wszystkich
uczestników obozu.

Narciarstwo
Inwalidzi jeżdżą na nartach rekreacyjnie (na obozach lub indywidualnie, po przy-
uczeniu) oraz sportowo. Wyczyn sportowy w narciarstwie nie może doprowadzić do
pogłębienia istniejących wad. Trudno całkowicie wyeliminować problem ryzyka w
czasie jazdy zawodniczej, lecz zmniejsza sieje do minimum.
Pacjenci po amputacji, zaopatrzeni w specjalne kijki z nartką na końcu lub inny
specjalny sprzęt, posługując się zmodyfikowaną techniką jazdy, mogą pokonywać
trudne trasy zjazdowe.
Przygotowanie inwalidy do jazdy na nartach wymaga specjalnego treningu i
powinno przebiegać bardzo stopniowo. Najpierw ćwiczenia na sali gimnastycznej,
które powinny mieć na celu wzmocnienie siły mięśniowej i podniesienie sprawności
ogólnej i specjalnej - ukierunkowanej na narciarstwo.

Podstawowe wskazania do uprawiania

narciarstwa przez inwalidów

Narciarstwo powinni uprawiać inwalidzi, których można zaliczyć do jednej z

poniższych grup:
1. Po amputacji kończyn górnych i dolnych z wyłączeniem:
a) obustronnej amputacji kończyn dolnych powyżej stawu kolanowego,
b) obustronnej amputacji kończyn górnych z jednoczesną amputacją koń-
czyny dolnej.
2. Z niedowładami spastycznymi z wyjątkiem niedowładów:
a) typu uciskowego (złamanie kręgosłupa),
b) z nietrzymaniem moczu i kału,
c) z zaburzeniami równowagi.
3. Z niedowładami wiotkimi (ale pełna stabilizacja aparatem ortopedycznym): łuki płuźne
a) jednostronnymi kończyny górnej, Ryć. 215.
b) jednostronnymi kończyny dolnej.

394

395
 4. Z usztywnieniem i zmniejszeniem ruchomości stawów oprócz:
a) usztywnienia dwóch stawów w obrębie jednej kończyny,
b) usztywnień jednoimiennych stawów obu kończyn górnych i dolnych,
c) usztywnień kręgosłupa - zmniejszenie ruchomości ponad 50% zakresu
normalnego.
5. Niewidomi i ociemniali.
Przeciwwskazania do uprawiania narciarstwa przez inwalidów:
I. Amputacje:
1. Przykurczę zgięciowe kończyn dolnych powyżej 15°.
2. Bolesne blizny kikuta, owrzodzenia i nerwiaki.
3. Słabe i wiotkie kikuty.
4. Schorzenia kończyny nie amputowanej:
a) niedowłady,
b) stawy rzekome,
c) usztywnienia stawów,
d) zapalenia kości i stawów.
5. Choroba Burgera, cukrzyca, dna.
II. Usztywnienia stawów:
1. Pourazowe, przewlekłe procesy zapalne stawów.
2. Stany po gruźlicy kostno-stawowej.
3. Zwyrodnienia stawów na tle gośćcowym, zakażenia, cukrzycy.
Inwalidzi po amputacji kończyn dolnych narażeni są w okresie intensywnej re
habilitacji na powstanie nowych schorzeń w obrębie narządu ruchu, a przede
wszystkim wad postawy. Zachwianie stosunków wagowych poszczególnych części
ciała powoduje przesunięcie środka ciężkości, co w konsekwencji jest przyczyną
przodopochylenia miednicy, funkcjonalnych lordoz, kifoz czy skolioz. Te schor/e-
nia komplikują i tak już niełatwą sytuację inwalidy. Narciarstwo jest zatem jedną
z form przeciwdziałania tym następstwom. _ parach, Ruch musi być wykonany w pełnym zakresie i powinien uwzględniać
Trzeba jednak zaznaczyć, że jest to dyscyplina trudna w nauczaniu. Wspo-
mniane przesunięcia środka ciężkości powodują funkcjonalne zaburzenia równowagi.
Musimy więc w okresie przygotowawczym, oprócz ćwiczeń ogólnie uspraw-
niających, zwrócić szczególną uwagę na ćwiczenia specjalne:
1) równoważne,
2) oporowe kikutów.
Ćwiczenia równoważne. Opanowanie jazdy na nartach w głównej mierze jest
zależne od umiejętności nabytych podczas ćwiczeń równoważnych. Wyrobienie nowych
mechanizmów kompensacyjnych podczas chodu u inwalidy po amputacji jest tutaj
sprawą nadrzędną. Tracenie i odzyskiwanie równowagi ma szczególne znaczenie
podczas chodu w protezie. Aby zachować równowagę, inwalida zwiększa płaszczyznę
podparcia przez szerokie rozstawianie stóp. Postawa narciarska - w której
obowiązuje równoległe i wąskie rozstawienie stóp - jest zatem dla niego połączona z
dużym wysiłkiem fizycznym i stwarza trudności w utrzymaniu równowagi, Należy
więc w ćwiczeniach skoncentrować się na egzekwowaniu chodu ze stopami
ustawionymi równolegle i blisko siebie (podobnie jak narty). Aby to osiągnąć,
kompensujemy zmniejszenie płaszczyzny podparcia zwiększeniem ruchomości
396
wyżej położonych odcinków ciała, z czym wiąże się nowa umiejętność (odruch) -
szybkie przemieszczanie środka ciężkości ciała. Uzyskujemy to poprzez zwiększenie
ruchomości obręczy biodrowej i kręgosłupa.
P rz yk ła d y ćwiczeń1 równoważ nyc h:
1. Pw. - postawa zasadnicza. Wychylenie całego ciała w płaszczyźnie strzałkowej (w przód, tył),
czołowej (na boki), złożonej (krążenia z różnym wychyleniem).
2. Pw. - postawa zasadnicza. Ustawienie w rzędzie. Ćwiczący podają sobie piłkę nad głową do przodu i
do tyłu. Zwiększyć odstępy w celu maksymalnego wychylenia do przodu i do tyłu (płaszczyzna
strzałkowa).
3. To samo w szeregu (ćwiczenia w płaszc/y/nie c/.ołowej).
4. Napr/.ctni;tnstronne stanie na jednej nodze (najpierw N zdrowa, potem proteza).
5. Obniżenie pozycji narciarskiej (ćwicz, l, 2, 3, 4).
6. Po/ycja narciarska - wychylenie bioder w prawo, T w lewo, ze skrętem w lewo i odwrotnie, biodro w
lewo, T w prawo z rotacją w te samą stronę.
7. Chód po ławeczce z asekuracją.
8. Ćwiczenia na pochylni:
a) chodzenie w górę, w dół, na skos,
b) stanie na pochylni, stopy równolegle w gore, w dół, na skos, w poprzek (przyjmowanie pozycji
odskokowej).
9. Nauka padania i wstawania (najpierw na podłożu miękkim, potem na podłwl/e i pochylni).
10. Padanie przez ugięcie NN do przodu, na boki. do tyłu.
11. Wstawanie (uwaga - N zdrowa zawsze ustawiona doskokowo, proteza - odskokowo.
Ćwiczenia oporowe kikutów. Takie ćwiczenia są charakterystyczne i nieodzowne
dla osób po amputacji. Kończyna pozbawiona odcinka dystalnego traci wiele ze swej
funkcji przy zachowanych szczątkach mięśni długich i stereotypowych wzorcach ich
działania. Stawy położone wyżej zwolnione są niejako z obowiązku wykonywania
określonych ruchów. Aby zapobiec niekorzystnemu zjawisku destnikcji układu kostno-
stawowo-mięśniowego, wprowadzamy ćwiczenia oporowe o charakterze siłowym,
wzmacniając siłę działających mięśni i zapewniając pełny zakres ruchów wyżej
położonych stawów (ważne dla statyki ciała).
Ćwiczenia najwygodniej prowad/ić w pozycji leżącej, bez protez, po rozruchu, w
wszystkie dostępne płaszczyzny w danym stawie. Stawiany opór nie powinien
przekraczać możliwości siły mięśni poruszających kikutem.
Te ćwiczenia polegają na opanowaniu wybranych ruchów kikuta, np.: 5 ruchów
zginania, potem 5 ruchów prostowania, 5 ruchów odwodzenia itp. Najlepszy jest opór
stawiany ręką partnera, można zastosować również sprężyny, gumy, ciężarki
(ćwiczenia bloczkowe). Nie należy oporować ruchu w obydwie strony, gdyż powoduje
to szybkie zmęczenie, zniechęca do ćwiczeń oraz może powodować zmniejszenie
zakresu ruchu.
Przy wykonaniu ćwiczeń oporowych kikutów zwrócić uwagę na ruchy szc/.e-
gólnie przydatne dla inwalidy, a więc przywodzenie i zginanie uda.
P r a k t y c z n a n a u k a j a z d y na n a r t a c h - u w a g i o g ó l n e
Aby nauczyć jazdy na nartach w ogóle, wszystkich zdrowych i inwalidów, należy
wyrobić odpowiednie nawyki ruchowe. Przyzwyczaić do poślizgu nart, na-uczyć
wyczucia nierówności terenowych i odpowiedniego ustawienia ciała do stoku,
wyczucia nart. Umiejętne posługiwanie się nartami, jak gdyby były one jedną
397
z części ciała, zdolność odbierania oporu śniegu pr/ez zwiększanie lub zmniejszanie dzono na kongresie lekarzy w Davos. Obecnie sprzęt dla inwalidów jest podobny do
nacisku na krawędzie nart, kontrola i wyrównanie zaburzonej równowagi, znalezienie sprzętu używanego przez osoby zdrowe.
dla siebie bezpiecznej szybkości w różnych warunkach wyrabiają odpowiednie Organizowane są specjalne obozy narciarskie dla inwalidów, nie tylko w celach
nawyki ruchowe przy wykonywaniu poprawnych ewolucji narciarskich. rekreacyjnych, ale i treningowych. Zawody inwalidzkie w konkurencjach zjazdowych
Instruktor narciarstwa inwalidzkiego musi wczuwać się w wyobraźnię inwalidy, odbywają się na trasach zjazdowych: w Polsce w Szczyrku - na trasach
pomagać w pokonywaniu strachu i stopniowo pomagać inwalidzie w pokonywaniu przeznaczonych dla wyczynu narciarskiego, oraz na trasach zagranicznych, np. w
trudności techniczno-psychicznych. Instruktor powinien być serdeczny, cierpliwy, Innsbrucku - w Austrii. Zawodnicy polscy biorą udział w paraolimpiadach, uzyskując
stwarzać na zajęciach miłą atmosferę i znać specyfikę narciarstwa inwalidzkiego. znaczące wyniki.
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie wydała w 1983 r. specjalistyczny
podręcznik „Narciarstwo powszechne" autorstwa K. Chojnackiego, P. Klimczaka i T.
Walkowicza, w których znajduje się rozdział pt. „Narciarstwo w rehabilitacji
leczniczej". ABC narciarstwa
Kryteria doboru sprzętu narciarskiego dla inwalidów po amputacji. Przyjmuje
się, że inwalidzi po amputacji kończyn dolnych muszą jeździć na nartach w prote- Współczesne narciarstwo, podobnie jak dawniej, dzieli się na dwa zasadnicze ro-
zach. Ten fakt stwarza dodatkowe obawy o ich bezpieczeństwo. Dobór pra- dzaje: narciarstwo biegowe i narciarstwo zjazdowe. Każdy z tych rodzajów narciarstwa
widłowego sprzętu jest niezwykle istotny, gdyż z jednej strony warunkuje optymalne uprawiany jest rekreacyjnie i zawodowo zarówno przez osoby zdrowe, jak i osoby
warunki procesu dydaktycznego, z drugiej zaś zabezpiecza przed wtórnymi z różnymi dysfunkcjami. Narciarstwo biegowe wymaga sprzętu (wąskie narty,
urazami. lekkie buty, ruchoma pięta w wiązaniach, długie kijki). Narciarstwo biegowe to
Wiązania narciarskie oraz buty powinny być wysokiej jakości, aby gwaranto- wyjątkowo rekreacyjna dyscyplina. „Bieganie" po lasach w każdym terenie, nie tylko
wały pełne bezpieczeństwo jazdy. Musimy zadbać o odpowiedni montaż wiązań, górzystym, daje radość obcowania z przyrodą i możliwość pokonywania trasy w
szczególnie na narcie, do której przymocowana jest proteza. Jeśli do nogi zdrowej dowolnym tempie. Natomiast jako dyscyplina zawodnicza wymaga wielkiego
montuje się wiązania metodą tradycyjną, tzn. do tyłu i do środka ciężkości, to dla wysiłku i treningu wytrzymałościowego.
protezy stosuje się inne zasady. I tak: proteza ma stopę ustawioną w odwiedzeniu na
zewnątrz, trzeba ją zatem umocować w takim samym położeniu na narcie. Oś
stawu kolanowego protezy musi być ustawiona prostopadle do osi długiej narty.
Pięta nie może wystawać po stronie przyśrodkowej narty. Zawsze wiązanie na protezę
montujemy do przodu od środka ciężkości, a to ze względu na brak mięśni zginających
stopę grzbietowe. Brak tych mięśni powoduje przy tradycyjnym montażu opadanie
dziobu niesionej narty, zahaczanie o śnieg, a w konsekwencji upadek.
Sprawa doboru długości nart jest jak dotąd kontrowersyjna. Ogólnie przyjmuje
się, że długość nart dla inwalidów po amputacji kończyn dolnych powinna być
mniejsza o 15-20 cm od długości nart dla osób zdrowych. Istnieją jednak podstawy do
twierdzenia, że mininarty są najlepszym sprzętem dla inwalidów.
Światową tendencją w ostatnim okresie jest skracanie długości nart dla osób
zdrowych i pełnosprawnych. Wiąże się to między innymi z trudnościami, jakie na-
potykają adepci narciarstwa w pierwszej fazie nauczania.
Do niedawna kryteria doboru długości nart opierały się zazwyczaj na wskaźni-
kach wzrostowo-wagowych lub na panującej modzie. Nie uwzględniały one umie-
jętności narciarza, jego sprawności fizycznej ani wieku. Za długie narty zamiast
pomagać, utrudniają nauczanie, narażając jednocześnie na wtórne urazy.
Jednym z podstawowych elementów powodzenia w nauce jazdy na nartach u
tych inwalidów jest poczucie bezpieczeństwa i zaufania do sprzętu. Długość nart ma
w tym przypadku ogromne znaczenie zarówno w stosunku do protezy (uszkodzenia),
jak i wysiłku włożonego w wykonanie ewolucji narciarskiej. Długie narty są ciężkie i
trudne w prowadzeniu dla osób po amputacji, narty krótkie - łatwiejsze. Dodatkowym
argumentem, przemawiającym za popularyzacją nart krótkich jest fakt, iż
praktycznie eliminuje się urazowość w jeździe na takim sprzęcie, co stwier-

Ryć. 216.

398 399
Narciarstwo zjazdowe składa się z wielu konkurencji, z których najnowszą jest
snowboard. Bardzo specyficzną konkurencją są tańce na śniegu. Klasycznymi
konkurencjami zjazdowymi są:
1. Slalom - narty nieco krótsze, bramki wąskie, gęsto ustawione na stoku w
sposób wertykalny (kilka bramek ustawionych jedna za drugą, tak że prawie dotykają
siebie, najczęściej w spadku stoku) lub ustawione rzadziej, ale pod różnymi kątami,
wzdłuż lub w poprzek spadku stoku. Konkurencja wybitnie techniczna.
2. Slalom gigant - bramki o szerszym świetle, ustawione szeroko w różnych
punktach trasy przejazdu. Konkurencja ta wymaga wielkiej płynności przejazdu,
żeby pokonać trasę slalomu giganta jak najszybciej.
3. Super gigant - światło bramki jak w slalomie gigancie. Bramki ustawione
bardzo rzadko. Trasę przejazdu pokonuje się szybko.
4. Bieg zjazdowy. Tylko bramki kierunkowe. Trasa szybka, zabezpieczona.
Narciarstwo jest pasjonującą dyscypliną sportową, uprawianą zarówno rekre-
acyjnie, jak i zawodnicze na trasach o różnych skalach trudności, w zależności od
potrzeb i możliwości zawodników. (Zawody krasnoludków - Koziołka Matołka dla
małych dzieci, najczęściej w Zakopanem, zawody dla młodzieży na obozach nar-
ciarskich, zawody klubowe, zawody przygotowujące stopniowo do eliminacji w
mistrzostwach Polski zawody otwarte - dla wszystkich i zawody zamknięte o
określonych wymaganiach Polskiego Związku Narciarskiego).
Na nartach jeżdżą nie tylko osoby pełnosprawne, ale także osoby niepełno-
sprawne, np. inwalidzi po amputacjach kończyn, a także osoby ociemniałe. Narciarstwo
jest godne polecenia także ze względu na stały kontakt narciarza z przyrodą - z
ośnieżonymi stokami gór, pięknymi krajobrazami, zmiennością pogody.
Fizjologiczne podstawy narciarstwa zjazdowego zostały przebadane dopiero w
1962 r. Został wtedy obliczony wydatek energetyczny podczas slalomu i zjazdu.
Fizjologia sportu określa czynniki warunkujące wydolność fizyczną w dyscypli-
nach narciarstwa zjazdowego. Tymi czynnikami są: proporcje ciała, właściwości
budowy, koordynacja nerwowo-mięśnłowa (siła, szybkość, koordynacja, poziom
przemian energetycznych, termoregulacja, czynniki psychiczne). W zawodniczym
biegu zjazdowym wydatek energetyczny klasyfikuje się jako superciężki, stan psy-
chiczny ma istotny wpływ na postępy w nauce jazdy na nartach - już od momentu
nauczania najprostszych ewolucji narciarskich, zarówno osób pełnosprawnych, jak i
osób z ubytkami funkcjonalnymi aparatu ruchowego lub z utratą wzroku.
Pokonanie bariery obawy i strachu oraz zaufanie do nauczyciela narciarstwa i
jego kompetencji zawodowych (właściwe przestrzeganie bezpieczeństwa i znajomość
metodyki nauczania) jest warunkiem postępów w nauce narciarstwa. Nauka
narciarstwa zjazdowego rozpoczyna się od zaznajomienia ze sprzętem, omówienia
zasad bezpieczeństwa młodzieży i osób dorosłych, zaznajomienia się z „Międzyna-
rodowym dekalogiem narciarza alpejczyka" FIS.
Pierwszymi ćwiczeniami powinny być ćwiczenia utrzymania równowagi.
Utrzymanie równowagi w zależności od pochylenia stoku, nierówności terenowych i
zmiany kierunku jazdy odbywa się poprzez amortyzację - obniżanie i podwyżs/a-nie
środka ciężkości ciała oraz przez balansowanie - przesuwanie środka ciężkości ciała
na boki - rozstawianie stóp i przesuwanie bioder na boki. Dokładna analiza ruchów
narciarza w różnych sytuacjach jest bardzo skomplikowana (jazda na wprost,
jazda po łuku, różne rodzaje nacisku na podłoże).
400
O d c i ą ż a n i e - rozpoczynać należy równocześnie z rozpoczęciem ruchu.
Częściowe odciążenie przez przeniesienie środka ciężkości z narty na nartę lub od-
chylenie, odciążając w ten sposób przody nart.
D o c i ą ż e n i e - czyli wywieranie nacisku nart, jest niezbędne do rozwinięcia
siły napędzającej oraz kontroli przejazdu.
Mechanizm obrotu nart, czyli skrętu, polega na rotacji nóg, rotacji ciała, od-
ciążeniu kątowo ustawionej narty, np. w łukach płużnych następuje zmiana krawędzi
obciążenia nart i podtrzymanie obrotu nart.
Systematyka ćwiczeń służących do nauki narciarstwa zjazdowego stopnia
podstawowego
Oprócz oswojenia ze sprzętem i środowiskiem należy rozpoczynać od nastę-
pujących ćwiczeń pomagających w utrzymaniu równowagi:
1. Ćwiczenia w miejscu, przechodząc do ćwiczeń w zjeździe ze wzrastającą
szybkością.
2. Początkowo ćwiczenia na stokach płaskich i dość równych. Skalę trudności
ćwiczeń zwiększa się, zmieniając stopień nachylenia i ukształtowania stoku.
3. Początkowo ćwiczyć na stokach ubitych, specjalnie przygotowanych, dążąc
stopniowo do nauczania jazdy na nartach we wszystkich warunkach śniegowych.
4. Naukę zmian kierunku rozpocząć od skrętów doskokowych, stopniowo
zmniejszając kąt najazdu i przejść do skrętów odstokowych.
5. Przechodzić od nauki pojedynczych skrętów do jazdy ze skrętami łączonymi.
6. Naukę rozpocząć od skrętów długich i w miarę nabywania umiejętności
skracać promień skrętu.
7. Ucząc odciążania, dążyć do ograniczenia amplitudy środka ciężkości ciała do
niezbędnego minimum.
8. Rozpocząć ćwiczenia w umiarkowanym tempie, stopniowo zwiększając dy-
namikę i szybkość wykonywania ruchu.
9. W opracowaniu toku lekcyjnego powinno się uwzględniać metody zabawowe i
elementy współzawodnictwa.
Przejazdy po różnych formach terenowych
Stok oblodzony - jadąc w linii spadku po stoku oblod/onym, należy prowadzić
narty s/.erzej i na krawędziach wewnętrznych. Jadąc w skos oblodzonego stoku,
zwiększyć nachylenie krawcd/i nart, pochylając się mocniej w stronę stoku.
Garb - w momencie wjazdu na garb terenowy należy ugiąć nogi i pochylić tułów
do przodu, aby uniknąć przeciążenia.
Próg - w momencie wjazdu na zwiększony spadek należy całe ciało pochylić do
przodu i nieznacznie obniżyć pozycję.
Wklęsłość - wjeżdżając do wklęsłości nałoży nieco obniżyć pozycję, wyjeżdżając
7 wklęsłości - prostować nogi tak, żeby nie stracie kontaktu ze śniegiem.
Teren pofałdowany - technika jazdy polega na łącznym stosowaniu wyżej wy-
mienionych sposobów pokonywania nierówności.
401
 Warunki śniegowe
Zmienne warunki śniegowe - przed przejazdem ze śniegu twardego w głęboki,
ciężki śnieg należy przyjąć pozycję nieco odchyloną i obniżoną.
Przed wyjazdem ze śniegu głębokiego lub miękkiego na twardy należy przyjąć
pozycje nieco wychyloną.
Wjazd na przeciwstok - przed wjazdem na przeciwstok z małą prędkością należy
się nieco odchylić. Przy większej prędkości należy dodatkowo napiąć mięśnie
(prostowniki) nóg, aby skutecznie przeciwdziałać występowaniu przeciążeń.
Pozycja podstawowa narciarza
Jest to zrównoważona pozycja, w której:
• stopy są rozstawione na szerokość bioder, a nogi nieznacznie ugięte w sta-
wach skokowych, kolanowych i biodrowych,
• tułów jest lekko pochylony,
• wzrok jest skierowany przed siebie,
• ręce są nieznacznie wysunięte przed siebie, lekko rozszerzone, dłonie na
wysokości bioder, rozluźnione nadgarstki tworzą przedłużenie przedramion,
• kijki trzymane są równolegle względem siebie, grotami nad śniegiem zwró-
conymi do tyłu.
Pozycja narciarza w skręcie umożliwiająca jazdę po łuku
• pochylenie sylwetki do środka skrętu,
• skierowanie kolan do przodu i do środka skrętu,
• większe obciążenie narty zewnętrznej,
• prowadzenie nieznacznie w przedzie wewnętrznego barku, biodra i nogi,
• układ rąk jak w pozycji podstawowej.
W drugiej części fazy sterowania, czyli od linii spadku stoku, ręka zewnętrzna
jest przenoszona płynnym ruchem do przodu, co umożliwia wbicie kijka ruchem z
góry w dół mniej więcej w połowie odległości między dziobem narty i wiązaniami, 30
do 40 cm od narty dolnej.
Upadanie i podnoszenie się
Upadanie
Przewidując nieuchronny upadek, należy przyjąć możliwie niską i zwartą po-
zycję, starając się upaść ku tyłowi na bok, z rozluźnionymi mięśniami, sterować
świadomie ciałem, aby je ułożyć do upadku jak najbezpieczniej.
Podnoszenie się
Na płaskim terenie złożyć nogi i podciągnąć je do siebie, wesprzeć się na obu
kijkach i podnieść się.
402
Na stoku - ułożyć narty równolegle poniżej tułowia, poprzecznie do linii spadku
stoku, podciągnąć je do siebie i „zakrawędziować", dolny kijek wbić powyżej
górnej narty, trzymając górną rękę na talerzyku, a druga na uchwycie kijka - pod-
nieść się do góry.
Kroki
Krok zwykły
Wykonuje się w terenie płaskim lub lekko opadającym, przesuwając ślizgowo
narty. Tułów jest lekko pochylony do przodu, a przy każdym kroku następuje na-
przemianstronne odepchnięcie się kijkami. Lekko przytupywać nogą wykroczną.
Bezkrok
Stojąc na obu nogach jednakowo obciążonych wykonuje się poślizgiem ruch
do przodu przez energiczne odepchnięcie się dwoma kijkami równocześnie.
Podejście schodkówaniem
Stojąc na nartach, które są ustawione równolegle w poprzek stoku, należy kolejno
odstawić najpierw nartę górną, a potem dostawić nartę dolną z jednoczesnym
wsparciem się na kijkach. Zawsze należy pamiętać, żeby narta górna była wysunięta
nieco w przód. Gdy stok jest bardziej stromy, należy narty mocniej „zakrawę-
dziować".
Podejście rozkrokiem
Narty są rozstawione nożycowe i bardzo mocno „zakrawędziowane". Kijki
wbija się naprzemiennie z silnym oparciem się na nich.
Zwroty
Zwrot przystępowaniem
Gdy teren jest płaski i stok mało pochylony, odsuwa się nartę wielokrotnie
kątowo, odstawiając jedną i dostawiając drugą. Osią obrotu mogą być dzioby lub
piętki nart.
Zwrot podskokiem
Gdy narty są ustawione równolegle, wykonać energiczny podskok z dynamicznym
obrotem nart wspomaganym rotacją ciała. Przy lądowaniu ugiąć nogi w celu
amortyzacji.
Zwrot przez przełożenie dziobów nart
Jest to trudny zwrot. Kolejno należy:
403
 • skręcić tułów w kierunku zamierzonego zwrotu i wesprzeć się na kijkach,
które są wbite dość szeroko za tułowiem (w celu utrzymania równowagi),
• przenieść ciężar ciała na nartę zewnętrzną zamierzonego zwrotu,
• zrobić energiczny wymach nogi wewnętrznej w przód, oprzeć piętkę narty na
śniegu, obrócić ją w kierunku przeciwnym, położyć ją równolegle na śniegu do
drugiej narty i obciążyć przełożoną nartę,
• obrócić i dostawić do niej nartę zewnętrzną wbijając przy niej przeniesiony
równocześnie kijek.
Należy pamiętać, żeby na stoku zwrot ten rozpoczynać nartą dolną. Przed ob-
rotem narty górnej unieść jej piętkę i to tym wyżej, im stok jest bardziej stromy.
Gdy śnieg jest głęboki, należy przed tym zwrotem uklepać „platformę".
Podstawowe ewolucje narciarskie
Jazda na wprost w linii spadku stoku.
Gdy stok jest płaski, należy przyjąć pozycję podstawową.
Jazda w skos stoku - odbywa się ukośnie do linii spadku stoku. W pozycji pod-
stawowej należy przyjąć układ dostokowy, bardziej obciążyć nartę dolną, ręce z kijkami
trzymać odpowiednio do ustawienia linii barków. Układ dostokowy pogłębić należy
w zależności od nachylenia stoku - na stromym pogłębić, na łagodnym
- zmniejszać.
Bardzo stromy stok wymaga większego obciążenia narty dolnej.
Zmiana kierunku jazdy przestępowaniem - stosuje się na stoku o małym po-
chyleniu i w każdych warunkach śniegowych. Jadąc w skos stoku, kolejno należy
obniżyć pozycję, przenieść ciężar ciała na jedną nartę, unieść dziób drugiej narty i
odstawić go nożycowo, przenieść ciężar ciała na odstawioną nartę i starać się
szybko dostawić nartę odciążoną do pozycji równoległej. Powtarzać odstawianie i
dostawianie nart aż do uzyskania zamierzonego kierunku jazdy lub zatrzymania. W
ten sposób możemy wykonywać zmianę kierunku jazdy na każdym stoku. Należy
pamiętać, żeby przed obciążeniem narty zwiększyć jej „zakrawędziowanie" przez
mocniejsze nachylenie kolan do stoku. Nie odchylać pozycji ciała, nie pozwalać na
obsuwanie się narty. Przy zmianie kierunku przez przestępowanie od stoku należy
pamiętać o wyprzedzającym ruchu tułowia i rąk.
Pług
Wykonuje się go w łatwym terenie i śniegu, z małą prędkością, aż do zatrzy-
mania włącznie. Jadąc w spadku stoku, kolejno należy rozsunąć tył nart, jednocześnie
kierując kolana do siebie, które powinny być ugięte, i równomiernie obciążając narty.
Tułów i ręce ustawione w linii spadku stoku, kijki ustawione równolegle, lekko
zbliżone grotami. Prędkość jazdy należy regulować szerokością rozstawienia i
zsuwania tyłów nart i stopniowym „zakrawędziowaniem" przez intensywniejsze
uginanie kolan. Unikać pozycji ciała w odchyleniu.
Wyróżnia się plug ślizgowy - mniejsze rozsunięcie nart, i pług hamujący
- większe rozsunięcie nart. Gdy jedzie się w skos stoku, odsuwając jedną nartę, a
drugą utrzymując dotychczasowy kierunek jazdy, wtedy ewolucja nazywa się
lukiem pólpluznym.
404
Łuki plużne
Są to zmiany kierunku jazdy na nartach w pozycji płużnej. Jadąc pługiem
zwiększyć należy obciążenie i „zakrawędziowanie" narty zewnętrznej w stosunku do
zamierzonego kierunku skrętu, uginając mocniej nogę i mocniej przenosząc
ciężar ciała na nartę. Nie należy skręcać tułowia w stronę skrętu, nie pochylać
tułowia na zewnątrz skrętu, nie wysuwać narty zewnętrznej. Linia barków powinna
być prostopadła do kierunku jazdy. Patrzeć przed siebie, trzymając kijki równolegle,
a nawet zbliżone grotami. Tę ewolucję należy wykonywać tylko na mało stromych
stokach, z małą prędkością i tylko wtedy, gdy śnieg jest be/pieczny.
Ześlizgi
Ześlizg polega na przenoszeniu nart prostopadle lub ukośnie do ich długiej osi.
Za pomocą ześlizgu można wytracać szybkość i wysokość w jeździe w skos stoku
lub do zatrzymania się. Ześlizgi wykonuje się na stokach o różnym terenie.
Ześlizg z pó
Jadąc w skos stoku w półpługu, należy kolejno: odsunąć nartę górną do pozycji
poszerzonej - druga narta (dolna) jest cały czas w ześlizgu. Potem należy ześlizg
prowadzić na obu nartach, a prędkość ześlizgu hamować lub zwiększać przywodzenie i
odwodzenie kolan. Na stokach o małym nachyleniu dla ułatwienia można odciążać
narty, stosując układ ciała wysoko-nisko.
Ześlizg boczny - wykonuje się w układzie dostokowym, obniżając pozycję i mniej
„krawędziując" nartami przez odsunięcie kolan od sloku i rozpoczynając w ten sposób
ześlizg. Szybkość tego ześlizgu reguluje się przysuwaniem i odsuwaniem kolan w
stosunku do stoku.
Skręt dostokowy - wysoka i niska pozycja. Służy do zatrzymywania się. Jadąc w
skos stoku, należy wykonać odciążenie narty wewnętrznej z jednoczesnym ruchem
rotacyjnym nóg, który wprowadza narty w skręt. Kontynuować skręt, kierując kolana
do środka skrętu (w początkowej fazie nauczania dążyć do prowadzenia nart śladem
hamującym, a dopiero po opanowaniu tej ewolucji dążyć do prowadzenia nart śladem
ślizgowym). Większe „zakrawędziowanie" nart wykonać przy rozpoczęciu skrętu,
ograniczyć natomiast wielkość odciążenia i rotacji nóg, starać się skręcić tylko przez
odpowiednie „zakrawędziowanie" nart.
Skręt z pługu (wykonuje się go na stokach o małym nachyleniu, z małą prędko-
ścią). Do linii spadku stoku jest wykonywany jako łuk płużny, a po jej przekroczeniu -
pług równolegle poszerzony. Kolejno: obciążając nartę górną, rozpocząć skręt,
utrzymując obciążenie narty zewnętrznej - dojechać do linii spadku stoku, a po jej
przekroczeniu dosunąć nartę wewnętrzną do linii poszerzonej, dalej skręcać na nartach
poszerzonych, stopniowo zwiększać ich „zakrawędziowanic" przez kierowanie kolan
do środka skrętu i obciążanie narty zewnętrznej. W linii spadku stoku pierwsza część
skrętu jest łukiem płużnym. Wielkość hamowania (rozsunięcia tyłów nart) w pozycji
płużnej jest zależna od stopniu zaawansowania narciarza (im więcej narciarz umie,
tym mniej hamuje). Istotnym elementem tej ewolucji jest doprowadzenie do po/ycji
równoległej. Łatwiej uzyskać równoległe ustawienie nart po przekroczeniu spadku
stoku. Płynny ruch obrotowy nogi wewnętrznej, który do-
405
prowadza nartę do pozycji poszerzonej równoległej, może hyc ułatwiony przez od-
ciążenie narty wewnętrznej wykonane w stopniu dostosowanym do umiejętności
narciarza i sytuacji. Błędem jest unoszenie narty wewnętrznej, która pomimo od-
ciążenia powinna mieć stały kontakt ze śniegiem.

Skrę t z pólpługu
Jest wykonywany do łinii stoku w półpługu (narta górna) na stokach o małym i
średnim pochyleniu. Wykonuje się go, odciążając nartę górną do półpługu i wykonując
odsuniętą nartą skręt. Przed przekroczeniem linii spadku stoku wbić kijek i
skrętnym ruchem nogi wewnętrznej doprowadzić nartę do pozycji równoległej.
Kontynuować skręt na nartach prowadzonych równolegle, obniżając pozycję. Stop-
niowo mocniej „krawędziować" narty przez kierowanie kolan do środka skrętu,
bardziej obciążyć nartę zewnętrzną. W miarę doskonalenia techniki skracamy odcinek
skrętu, który jest wykonywany w pozycji półpłużnej - należy starać się jak najszybciej
wykonywać skręt na nartach równoległych. Na stoku o dużym nachyleniu nartę
należy odstawić, a nie odsunąć. Momentem skrętu jest obciążenie kątowe odstawionej
narty. Narty w skręcie prowadzić w pozycji poszerzonej (bardziej równolegle), starając
się w miarę doskonalenia dążyć do pozycji wąskiej. Ugięcie kolan i skierowanie ich
do środka skrętu jest przeciwdziałaniem sile odśrodkowej.

Specyfika nauczania narciarstwa dzieci Ryć. 217.

Nauka narciarstwa dla małych dzieci powinna dzieci bawić, wywołując zainte-
resowanie nartami oraz wyzwalając odruchy psychomotoryczne potrzebne do jazdy na
nartach.
Konsultacje „domowe" z narciarstwa
Podskoki, skoki obunóż, ślizganie się na filcu po gładkiej podłodze, zjeżdżanie po
pochyłej gładkiej desce w bamboszach. Narty Bobo, już dla 3-latka, pierwsze kroki
ślizgowe z asekuracją z tyłu, potem z podaniem rąk - z przodu, ciągnięcie za dzioby
nart, zamierzony upadek na poduszkę ułożoną z boku.
Pierwsze kroki na śniegu
Gdy jest ładna pogoda, pierwsze kroki na małym pochyleniu, przytupywanie,
przysiadanie, np. „Zabawa w sanki". Jedno dziecko bez nart biegnie przodem,
ciągnąc za kijki partnera. Nauka zmiany kierunku ślizgu w miejscach oznaczonych
chorągiewkami, najpierw zmiana w chodzie, potem zmiana kierunku w zjeździe -
stopniowo zwiększając prędkość jazdy (pomoce: tyczki, baloniki, linki).
Przykłady zabaw z dziećmi starszymi:
• balansowanie tyczką trzymaną pionowo w miejscu, potem w zjeździe,
• ,jazda" na tyczce z dziećmi starszymi (tyczka między nogami, trzymana
obiema rękami w połowie długości, hamuje drugim końcem po śniegu),
• wiosłowanie - tyczka trzymana jak wiosło, wykonywanie ruchów
wiosłowania,
• , jazda" na wprost z partnerem na tyczkach, kierowana przez instruktora; in-
struktor trzyma dwie tyczki rękami po bokach, a za nim dziecko trzyma drugie końce
tyczek. Najpierw z przodu dziecko, potem instruktor.
Dzieci na początku nauki jazdy nie lubią używać kijków, gdy oswoją się z
jazdą na nartach, same proszą o kijki. Nie ma znaczenia, czy dzieci jadą szeroko czy
wąsko, gdyż w miarę oswajania się same będą prowadzić narty wąsko i równolegle,
podpatrując dobrych narciarzy.
Podstawową metodą nauczania jest poprawnie wykonywany pokaz, ze zwróce-
niem uwagi na zasadnicze elementy ruchu. Teren powinien być odpowiednio
ukształtowany, pozwalający na zwiększenie dynamiki ruchów i szybkości jazdy, np. do
skrętu wykorzystać wypukłości terenowe, ćwicząc długie i krótkie skręty.
Sposoby podejścia: dzieci znaczą na śniegu ślady jodełek (podejście rozkroko-
we), dzieci znaczą ślad dywanika (podejście schodkowane).
Zabawy doskonalące jazdę na stoku
• kto w trakcie zjazdu podniesie rękawiczkę,
• dzieci na „skibobach" -jazda z trzymaniem się za biodra, dwójkami, trójkami,
czwórkami,
• jazda na jednej, potem na drugiej narcie.
Zabawy z doskonaleniem zmiany kierunku jazdy
• na mało stromym stoku „berek, dogoń mnie",
• na mało pochylonym stoku ustawić kilka tyczek i zorganizować przejazd
wzdłuż tyczek (tyczki początkowo ustawione szeroko, potem węziej). Nauka pługu
• jazda pługiem wzdłuż trasy wytyczonej tyczkami,
• jazda pługiem szerokim i wąskim,

406 407
 • jazda półpługiem z rytmicznym wypychaniem piętami nart,
• jazda pługiem hamującym (narty krawędziowane) i pługiem ślizgowym
(narty płasko),
• dzieci bawią się w „pociąg"; jedno dziecko za drugim trzymając się za biodra
partnera z przodu.
Bardzo naturalnym sposobem zatrzymywania się i ulubionym przez dzieci jest
szybkie poprzeczne skręcenie nart (w stosunku do kierunku jazdy), wykonywane w
szerokiej pozycji, wyłącznie za pomocą ugiętych kolan. Ruchowi zatrzymywania
towarzyszy ześlizg boczny nart i na tym właśnie polega nauka odruchowo wykony-
wanego przez dzieci ześlizgu. Potem, gdy dziecko jedzie przez tyczki, bawiąc się
„kto szybciej" w łuku płużnym, z powodu szybkiej jazdy podświadomie zacznie
unosić nartę wewnętrzną, wykonując skręt na narcie zewnętrznej i szybko dosta-
wiając drugą nartę (element krystianii z odbicia).
Krystiania plużna jest dla dzieci skutecznym elementem skrętu i służy do wy-
robienia równowagi i zatrzymywania się. W trakcie nauczania (skręt z odbicia z
oporu nartą dolną i skręt z odbicia krokiem łyźwowym) tego skrętu kątowe usta-
wienie nart stopniowo zmniejsza się na rzecz równoległego. Potem dziecko, mając z
natury rozwinięte poczucie rytmu, łączy szybko pojedyncze skręty. Gdy poinstruuje się
dziecko, że należy dynamicznie obciążyć nartę przeciwną do skrętu - dojdzie ono do
jazdy „krystianią" z oporu nartą dolną. Pierwsze próby powinny być wykonywane
bez kijków z zachowaniem pozycji płużnej jako wyjściowej: ciągły przejazd trasy
skrętami łączonymi, w którym wyeksponowane są fazy równoległej jazdy w skos
stoku, pozycji płużnej, i z tej pozycji wykonanie energicznego skrętu oraz
energicznego końcowego przeniesienia ciężaru ciała na nartę przeciwną do za-
mierzonego skrętu. Dobranie odpowiedniego terenu (garby terenowe) i nierówności
pomagają w precyzyjnym opanowaniu skrętów. Na szczycie garbów terenowych
pochylić się szybko do przodu i szybko ugiąć kolana. Gdy najazd jest szybki - wyjazd
na stok przeciwny powinien być zrównoważony nieznacznym wysunięciem jednej
narty do przodu i odchyleniem tułowia do tyłu.
Dziecko w sposób niejako „odruchowy" uczy się nowej techniki jazdy - „kry-
stianii" - z oporu dolną nartą (energiczne przenoszenie ciężaru ciała z jednej narty na
drugą), jadąc ze średnią prędkością. Jest to ewolucja dynamiczna, polegająca na
kątowym odbiciu ustawionej narty dolnej i szybkim przeniesieniu ciężaru ciała na
nartę górną. Efektem ruchu oporowego narty dolnej jest nagłe przyhamowanie, za-
kończone „zabiciem" wewnętrznego kijka. W połączeniu z dotychczasową prędkością
po dosunięciu narty oporującej do układu równoległego pozwala to na wypro-
wadzenie skrętu poza linię spadku stoku. Gdy dziecko wykona dobry skręt nóg z
coraz silniejszym „zakrawedziowaniem" nart, obniżając pozycję ciała w dośrod-
kowym układzie tułowia, ma dobrą pozycję wyjściową do następnego skrętu.
Ważne tu jest skoordynowanie ruchu wbicia kijka z wykonywaniem oporu nartami.
Przy szkoleniu dzieci należy wziąć pod uwagę następujące warunki:
1. Dzieci w tym samym wieku metrykalnym mają bardzo często inny wiek
biologiczny i różnią się między sobą możliwościami psychofizycznymi.
2. Dzieci uczą się najlepiej przez naśladowanie.
3. Uwaga dzieci jest rozproszona - nie umieją one długo jej skupiać.
4. Dzieci są mało odporne na zimno i długotrwały wysiłek, ale szybko regenerują
siły.
408
5. Dzieci mają dużą zmienność nastrojów - od śmiechu do płaczu.
6. Zachętą dla dzieci jest pochwała, nawet jeśli tylko częściowo dobrze wykonują
ćwiczenia.
Bezpieczeństwo
Bezpieczeństwo należy do bardzo ważnych problemów metodyki nauczania
narciarstwa. Do nauczyciela należy wybór miejsca i trasy zjazdu, rozeznanie wa-
runków pogodowych (szczególnie na niebezpiecznych stokach górskich), przepro-
wadzenie rozgrzewki, pokazanie i omówienie miejsc trasy zjazdu szczególnie nie-
bezpiecznych oraz sytuacji, w których może wystąpić niebezpieczeństwo. Uczniowie
muszą mieć świadomość konieczności dostosowania się do wskazówek i ustaleń,
gdyż na trasie sami muszą ponosić ryzyko i odpowiedzialność za siebie. Nauczyciel
powinien zrobić wszystko, żeby do zagrożenia bezpieczeństwa d/ieci nie doszło.
Nauczyciel powinien znać swoich uczniów - ich możliwości fizyc/.ne i psychiczne.
Znoszenie leku u ćwiczących powinno odbywać się przez nauczanie prewencyjne.
Metoda prewencji - polega na zapobieganiu wypadkom już podczas pierw-
szych prób ewolucji, co nauczyciel może bez trudu przewidzieć.
Metoda kontrastów - jest metodą bard/o wybiórczą i trudną w instruktażu.
Zmusza ucznia do wyeliminowania skrajnego położenia ciała lub jego części w
trakcie wykonywania ćwiczeń technicznych (np. położenia kolan w czasie „kra-
wędziowania" przy ześlizgu) lub wyłączenia jednego z analizatorów, np. wykonania
ćwiczenia z zasłoniętymi oczami. Pozwala to odczuć silniej ruchy i rejestrować je za
pomocą analizatorów.
Pozostałe metody nauczania oraz zasady dydaktyi /.no-wychowawcze zostały
omówione w rozdziale o metodyce nauczania wychowania fizycznego.
Rozdział został opracowany przy konsultacji trenera narciarstwa mgr. Wojciecha
Fica, byłego nauczyciela Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie.
Ogólne uwagi dotyczące nauczania osób niepełnosprawnych jazdy na nar-
tach
Nauka jazdy na nartach osób niepełnosprawnych wymaga nie tylko wiedzy
ogólnej dotyczącej nauki narciarstwa, ale także znajomości poszczególnych schorzeń,
stanu psychicznego tych osób, wskazań i przeciwwskazań lekarskich w różnych
przypadkach chorobowych.
Narciarstwo jest jedną z najbardziej lubianych dyscyplin sportowych - zarówno
przez ludzi zdrowych, jak i inwalidów. Przebywanie na świeżym powietrzu w
atrakcyjnym krajobrazie górskim, bezpośrednie obcowanie z przyrodą w czasie
jazdy na nartach stwarza doskonałe warunki cło kompleksowej rehabilitacji.
Nauczenie inwalidów jazdy na nartach wymaga od prowadzącego własnych
umiejętności praktyczno-teoretycznych ora/ specjalistycznej wiedzy kinezyterapeu-
tycznej. W Polsce Tomaszewska i Kabsch opracowali problem wyeliminowania
wad chodu w protezie poprze/ja/dc na nartach.
409
Narciarstwo dla inwalidów
Obecnie zawodnika narciarskiego kwalifikuje się według międzynarodowych prze-
pisów paraolimpłjskich dotyczących sportów zimowych. Na nartach jeżdżą nie tylko
osoby z dysfunkcją narządu ruchu, ale także osoby ociemniałe. Specyfika nar-
ciarstwa dla osób z utratą wzroku polega na skrupulatnym zaznajomieniu się ze
sprzętem za pomocą dotyku. Ociemniały narciarz musi dotknąć sprzętu narciarskiego,
zapoznać się z jego kształtem, długością nart, ciężarem nart. Musi zorientować się,
gdzie jest tył i przód narty, w którym miejscu na narcie są przymocowane
wiązania, w których będzie umieszczony jego but narciarski. Musi dotknąć wiązań i
poznać techniczne ich właściwości. „Zbadać" kształt butów, nauczyć się ich
zakładania do wiązań. Musi poznać kształt kijków i zasady ich używania. Zanim
rozpocznie się z ociemniałym narciarzem naukę pierwszych kroków narciarskich,
można przeprowadzić „suchą zaprawę" w warunkach sali gimnastycznej, a nawet
korytarza, czy w warunkach domowych (podobnie jak w przypadku „konsultacji
domowych" z narciarstwa dla dzieci zdrowych). Narty należy obłożyć filcem i
przesuwać krokiem narciarskim po podłodze. Należy pamiętać o dobrym
wytłumaczeniu trasy i ruchów narciarskich oraz o asekuracji. W naturalnych wa-
runkach - na śniegu - kategorycznie trzeba przestrzegać (jeżeli nie jest nauka inaczej
zorganizowana) zasady asekuracji: ,jeden na jednego". Osoby ociemniałe, także
osoby z dysfunkcją narządu ruchu, jak i osoby zdrowe, żeby skutecznie jeździć na
nartach, muszą pozbyć się lęku czy nawet strachu. W zasadzie nauka narciarstwa
ociemniałych jest zbliżona do nauki narciarstwa osób zdrowych - w dobrych
warunkach terenowych, bez czyhających niebezpieczeństw i przy profesjonalnej
opiece instruktora narciarskiego. W zawodach narciarskich biegowych i
zjazdowych osób ociemniałych zawodnik biegnie w kierunku sygnału
dźwiękowego lub głosu trenera. Na ogół zawodnik biegnie sam, ale trasa w narciar-
stwie biegowym miewa dwa tory przebiegające obok siebie, wówczas rywalizacja
jest „ostrzejsza" i bardziej porywająca.
Reakcje zawodników, którzy osiągnęli „metę", są podobne jak w zawodach
osób pełnosprawnych. Cieszą się oni, „rzucają" współzawodnikom na szyję, dziękują
swoim trenerom.
Nauczenie narciarstwa biegowego i zjazdowego osób niepełnosprawnych - za-
równo w celach rekreacyjnych, jak i zawodniczych - wymaga profesjonalnej, spe-
cjalistycznej wiedzy. Instruktor musi znać ogólną metodykę nauczania dotyczącą
narciarstwa, sam musi dobrze jeździć na nartach, być przewidujący i przezorny,
bardzo dobrze tłumaczyć, demonstrować i opiekować się każdym zawodnikiem.
Jak powinno przebiegać uczenie narciarstwa osób ociemniałych, można dowie-
dzieć się z artykułu A. Lichtensteina pt. „ABC narciarstwa. Krótki kurs dla trenerów
osób niepełnosprawnych". Cross 1996, nr 2.
Według teoretyków i praktyków narciarstwa wiele elementów narciarstwa
dla osób zdrowych można zaadaptować do potrzeb osób niepełnosprawnych -
w zależności od stopnia i charakteru upośledzenia.
410
Narciarstwo zjazdowe dla osób niepełnosprawnych
Zastosowanie narciarstwa w rehabilitacji osób niepełnosprawnych ma już wie-
loletnią tradycję. Pierwszą osobą w Polsce, która propagowała narciarstwo jako formę
rehabilitacji, była dr Janina Tomaszewska - zajmująca w Klinice Ortopedycznej
Akademii Medycznej w Poznaniu stanowisko adiunkta. Pierwszy w kraju kurs nar-
ciarski dla osób po amputacjach został zorganizowany w 1956 r. w Cieplicach
Śląskich-Zdroju w Ośrodku Naukowo-Rehabilitacyjnym, właśnie z inicjatywy dr
Janiny Tomaszewskiej. Tam też przeprowadzano dalsze kursy narciarskie. W latach
1957 i 1958 odbył się pierwszy kurs leczniczo-rehabilitacyjny w Bukowinie Ta-
trzańskiej pod kierownictwem dr A. Kabscha. Od 1961 r. w corocznych turnusach
narciarskich, które organizuje zrzeszenie „Start", uczestniczą inwalidzi z różnymi
dysfunkcjami: niewidomi, głusi oraz osoby z porażeniami i uszkodzeniami narządu
ruchu. Pierwsze ogólnopolskie zawody narciarskie inwalidów narządu ruchu odbyły
się w 1970 r. i od tego czasu corocznie organizowane są mistrzostwa polski
niepełnosprawnych w narciarstwie zjazdowym i biegowym.
Obecnie, jeśli nie ma przeciwwskazań lekarskich, istnieją duże możliwości doboru
odpowiedniego sprzętu specjalistycznego narciarskiego (mono-ski, kulonarty), protez i
aparatów ortopedycznych, co umożliwia rozpowszechnianie tej dyscypliny wśród
osób z różnymi rodzajami niesprawności.
Wbrew pozorom, inwalidzi wzroku i słuchu szybko uczą się jazdy na nartach,
nie mając ograniczeń wypływających z wad narządu ruchu, mogą mieć tylko psy-
chiczne bariery, obawy, które u nowicjuszy należy szybko przełamać. Dobre poro-
zumienie się z instruktorem oraz utrzymanie równowagi - to pierwsze zadania, którym
należy sprostać.
Amerykański system nauczania, który ma zastosowanie dla zdrowych narciarzy,
można zaadaptować do potrzeb niepełnosprawnych w zależności od stopnia i
charakteru upośledzenia (K. Chojnacki, AWF Kraków, wykładowca narciarstwa).
Oto niektóre z elementów tego systemu:
ł. Kontrolowanie nacisku na podłoże i obciążenie na przemian to jednej, to
drugiej narty lub obu jednocześnie.
2. Regulowanie właściwego „zakrawędziowania" nart - stosownie do sytuacji.
3. Wykonywanie ruchów rotacyjnych nóg wspomagających rotację bioder.
4. Utrzymanie prawidłowej sylwetki, ułatwiające zachowanie równowagi.
Ukierunkowanie nauki narciarstwa u pacjentów ociemniałych i
niewidzących
Ze względu na różne stopnie sprawności fizycznej konieczne jest wstępne roz-
różnienie niewidzących od ociemniałych. Osoby, które nie widzą od urodzenia,
charakteryzuje osłabienie układu mięśniowego, często mają one wady postawy, chodzą
„chodem kogucim", nie prostując kolan. Instruktor otacza taką osobę specjalistyczną
opieką. Osoby ociemniałe, w zależności od tego, kiedy utraciły wzrok (im późniejsza
utrata wzroku - tym wyższa sprawność i rozwój), różnią się między sobą rozwojem i
sprawnością. Podczas nauki z uczniem niewidomym należy do niego dużo mówić, żeby
miał stałe poczucie bezpieczeństwa wynikające z obecności nauczyciela. Ale trzeba też
być pewnym, że informacja jest zrozumiała i dociera
411
do ucznia. Funkcję wzroku w nauczaniu zastępuje mowa i dotyk. Należy sprawdzić,
czy istnieją kłopoty z równowagą i na jakim tle, pamiętać o istnieniu przeszkód,
takich jak schody, garby, zmiany nachylenia terenu, śnieg i lód. Należy oprowadzić
ucznia po miejscu ćwiczeń, zapoznając go z terenem i krajobrazem. Nie należy
brać ucznia pod rękę - on sam musi podjąć decyzję, czy chce nas wziąć pod rękę
(zależy to od jego poczucia równowagi).
1. Zapoznanie ze sprzętem - powinno odbywać się pod dachem ze względu na
bardziej komfortowe warunki i mniejszą możliwość rozproszenia uwagi. Należy
umożliwić dotknięcie każdej części sprzętu i ekwipunku, omawiając jego kształt,
budowę, szorstkość powierzchni. Umożliwić chodzenie w butach narciarskich.
2. Ćwiczenia w pozycji płuźnej rozpoczynać na płaskim terenie. Instruktor
zjeżdża przed uczniem - tyłem, poprawiając ułożenie jego ciała i nart na śniegu.
Można jechać obok ucznia, trzymając tyczkę slalomową, której uczeń dotyka, lub
jechać z tyłu, tuż za uczniem, obejmując jego tułów.
3. Wyciąg. Po opanowaniu jazdy na „wprost" w pozycji płuźnej i równoległej
uczy się ćwiczącego jazdy wyciągiem. Po odpowiedniej instrukcji niewidomi stoją
bliżej obsługi wyciągu i w momencie „wczepienia się" otrzymują krótką komendę.
Zarówno przy wsiadaniu, jak i zsiadaniu z wyciągu instruktor powinien dotykać
(barku lub ręki) ucznia i w razie potrzeby pomagać mu.
4. Po tej wstępnej nauce - uczy się łuków płużnych. Dokładnie powtarza się
zdobyte umiejętności rozsuwania piętek nart i „krawędziowania". Zwraca się uwagę
na technikę - skręty powinny być zainicjowane obiema stopami, z przenoszeniem
ciężaru ciała na nartę zewnętrzną. Należy od początku korygować promień skrętu,
gdyż osoby niewidome mają problemy z utrzymaniem symetrii skrętów. Instruktor
jedzie przodem do ucznia lub jedzie obok niego, obaj trzymają poprzecznie z przodu
ułożoną tyczkę slalomową. Można też ustawić ucznia (bez kijków) tuż przed sobą
i pozwolić mu na objęcie tułowia. Uczeń ćwiczy skręty, pogłębia ich promień -
nabierając pewności jazdy. Stopniowo eliminuje się pomoc zewnętrzną i informację
słowną.
5. Nauka jazdy techniką równoległą. Właściwie układa się narty, instruktor
staje poniżej ucznia, podaje mu rękę i wspólnie stopniowo próbuje się wykonać
krystianię równoległą do stoku. W miarę wyczucia potrzeby odciążenia nart i
właściwego sterowania nimi w ślizgu zaleca się samodzielne wykonanie skrętu w
obie strony. Stopniowo zwiększa się kąt najazdu aż do linii spadku stoku. Potem
przechodzi się do ewolucji odstokowej - dośrodkowe ułożenie bioder i obniżenie
pozycji przy zapoczątkowywaniu skrętu - najlepiej z instruktorem, potem samo-
dzielnie łącząc kilka skrętów. Po stwierdzeniu, że ćwiczący sam potrafi jednakowo
skręcić w obu kierunkach, wprowadza się kijki i zwęża kąt najazdu. Praca z kijkami
uczy właściwego rytmu, wspomaga odciążanie. Najpierw uczy się pracy z kijkami w
miejscu, nie należy wbijać kijka przedwcześnie, dopiero przed następnym skrętem.
Potem uczy się pracy z kijkami w terenie. Przez cały czas nauki obowiązuje kontakt
instruktora z uczniem.
Wskazówki do nauki jazdy na nartach osób niestyszących
Dobre porozumienie się z instruktorem jest podstawą nauki. W związku z tym
stosuje się podział na niesłyszących i niedosłyszących. Gdy uczniowie choć trochę
412
słyszą, zwłaszcza jeśli jest to poparte umiejętnością „czytania" z ruchu warg, nauka
jest bardzo ułatwiona, ale wymaga też konieczności stałego kontaktu wzrokowego z
uczniem. Posługiwanie się przez instruktora językiem migowym także ułatwia naukę
(instruktor powinien mieć pięciopalcowe rękawiczki). Niesłyszący mają często
problemy z równowagą (co wiąże się z uszkodzeniem aparatu słuchu). Nauka jazdy na
nartach oparta jest na pokazie i naśladownictwie (metoda ścisła) i nie odbiega od
metodyki i techniki przyjętej dla narciarzy pełnosprawnych.
Wskazane jest posługiwanie się metodą niewerbalną, łatwo zrozumiałą dla
uczniów, pozwalającą na samodzielne utrwalanie wyobrażenia ruchowego (częsta
demonstracja z opisem mechaniki ruchów narciar/a ora/, pr/ygolowanc grafic/nc
symbole, odwzorowujące wykonane elementy) - jest to oryginalna polska metoda
nauczania, która powinna być ro/powszechniana w nauce narciarstwa osób nie-
pełnosprawnych.
Narciarstwo biegowe dla osób niewidomych
Nauka stania na nartach
Ćwiczący przyjmuje swobodną pozycje. Ko/.sJaw mul około 30 cm, kije nar-
ciarskie wbite na wysokości ramion. Ro/poc/ynamy swobodne śli/gi w miejscu
(naprzemienne, równoległe zmiany położenia stóp względem siebie), po czym wra-
camy do pozycji swobodnego stania. Ćwiczenie ma na celu „czuciowe" zapoznanie się
ze sprzętem i oswojenie z nową rzeczywistością.
Pierwsze kroki (nauka chodzenia)
Do tego zadania wybieramy teren idealnie płaski, o nie rozjeżdżonym i nie ubitym
śniegu. Pośli/g wtedy mamy mniejs/\, a same narty, lekko zapadające się w
śnieg, nie uciekają na boki. Pierwsze kroki to normalny chód przeniesiony i.
życia codziennego - rodzaj „człapania". Pozwalamy niewidomemu swobodnie
„człapać" przed siebie.
Kijki, które najczęściej w pierwszym okresie służą do podpierania, staramy się
wyeliminować. Pozwala to na wyrobienie u ćwiczącego czucia równowagi. Następnie
zwiększamy stopień trudności przez zmianę miejsca chodzenia: ze śniegu kopnego na
ubity. Wyrabiamy w ten sposób czucie „równoległości" nart, które na ubitym śniegu
rozjeżdżają się na boki. Następnie łączymy aktywniejszy już krok z pracą rąk,
jak podczas chodzenia.
Pierwsze ślizgi (w dalszym ciągu pracujemy bez kijków narciarskich)
Po opanowaniu i nabraniu swobody kroku staramy się wytłumaczyć i przenieść do
treningu czucie ślizgania się na butach po lodzie. Robimy dość energiczny \vy-krok
jednonóż, obciążając nartę z nogą wykroczną; po uzyskaniu poślizgu i wytraceniu
szybkości dosuwarny drugą nartę tak, aby u/yskać pozycję wyjściową. To samo
ćwiczenie staramy się robić w odwrotnej kolejności. Następnie pi zachodzi my do coraz
dłuższego poślizgu.
Ćwiczenia pomocnicze:
• z dłońmi splecionymi w tyle,
413
 • z dłońmi splecionymi na karku,
• z kijkami trzymanymi w pozycji poziomej,
• z rękami w kieszeni.
Nauka pracy kijkami
Wkładamy dłonie niewidomego w pętle i nachwytem trzymamy „rączkę" kijka,
następnie każemy się lekko odpychać: prawa ręka - lewa narta i odwrotnie. Kije
„zabijamy" pod kątem ostrym do przodu.
Krok z odbicia, wprowadzanie w tory biegowe
Do poprzedniego ćwiczenia dołączamy odbicie nogi z nartą zakroczną, przez co
uzyskujemy prawie pełną formę kroku z odbicia, który najczęściej stosuje się na trasie
biegowej. Po opanowaniu kroku z odbicia na śniegu ubitym i nie przetartym
wprowadzamy przyszłego zawodnika w uprzednio przygotowane tory biegowe.
Jest to niezbędne, gdyż nabyta umiejętność czucia równoważnego i czucia równo-
ległego ustawienia nart względem siebie pozwoli niewidomemu biegaczowi, po
wypadnięciu z rozjeżdżonych torów, swobodnie złapać równowagę i, dzięki pomocy
głosu trenera prowadzącego, powrócić do opuszczonego toru.
Zwroty w miejscu
Najczęściej stosowanym i najprostszym zwrotem w miejscu jest zwrot z tzw.
przestępowaniem. Zmianę kierunku uzyskuje się przez odstawienie dzioba narty
kierunkowej i przeniesienie ciężaru ciała na tę nartę, a następnie dostawienie rów-
noległe narty drugiej. Końce nart stanowią oś obrotu. Ćwiczymy pełny obrót, a
więc o 360°, podpierając się kijkami.
Nauka padania w czasie zjazdu
Prawidłowy i bezpieczny jest upadek niewidomego na bok od kierunku jazdy: za
wszelką cenę nie dopuszczamy do upadków w przód ani też w tył, które to upadki są
dla narciarza bardzo niebezpieczne. Po wywrotce staramy się ustawić narty
równolegle do stoku, a następnie wstajemy do pozycji wyjściowej. Równoległe
ustawienie nart do stoku pozwala narciarzowi na swobodne przyjęcie pozycji na
zboczu góry.
Kontynuację jazdy rozpoczynamy od zdecydowanego, szerokiego wbicia kijków
narciarskich w kierunku jazdy, przenosząc ciężar ciała na wyprostowane ręce.
Następnie ustawiamy równolegle narty w kierunku jazdy. Uginamy wolno ręce w
stawach łokciowych i stopniowo zmniejszając nacisk na rękojeść kijków, samo-
czynnie wolno rozpoczynamy zjazd w dół.
Nauka zjazdu
Naukę zjazdu rozpoczynamy na stokach nie zalesionych, o łagodnym spadku,
kończących się dość długim odcinkiem płaskim. Pozwoli to na włączenie ćwiczenia
bezkroku w końcowym odcinku zjazdu.
414
Pozycja wyjściowa biegacza do zjazdu powinna być swobodna i rozluźniona.
Nogi ugięte w stawach kolanowych i biodrowych, stopy równomiernie oddalone od
siebie (około 30 cm), obciążające narty z lekkim naciskiem na pięty.
Ciężar całego ciała obciąża narty równolegle oddalone od siebie. Tułów pochylony
do przodu, ręce ugięte w stawach łokciowych. Kijki narciarskie w czasie zjazdu
trzymamy pod pachami bądź skierowane końcami w tyle ku dołowi. Kolana
spełniają rolę teleskopów w czasie przejazdu przez nierówności terenu lub też przez
różne rodzaje śniegu. Równomierny nacisk obciążającego ciała na narty i równo-
ległość ich prowadzenia decydują o pomyślności zjazdu. W końcowej fazie jazdy,
gdy narciarz powoli zaczyna wytracać szybkość, włączamy bezkrok.
Bezkrok
Bezkrok charakteryzuje się jednoczesnym odepchnięciem dwoma kijkami usta-
wionymi pod kątem ostrym, przy ugiętych rękach w stawach łokciowych, do pełnego
ich wy prostu.
W momencie wbicia kijków tułów zdecydowanie opada w przód, by wraz z
wyprostem ramion wrócić do pozycji prawie wyprostnej. Przez wprowadzenie bez-
kroku uzyskujemy zwiększenie szybkości poślizgu lub jej utrzymanie na pewnym
odcinku jazdy.
Zmiana kierunku jazdy
Zwrot w miejscu ma także zastosowanie w czasie zjazdu po łagodnym stoku,
jeżeli chcemy uzyskać zmianę kierunku jazdy. Jest to ewolucja charakteryzująca się
dużą dynamiką ruchu. Powyższe ćwiczenia wprowadzamy w późniejszym okresie,
tzn. po opanowaniu podstawowych kroków narciarskich.
Nauka podchodzenia
Podczas nauki pokonywania wzniesienia, mniej lub bardziej stromego, stosujemy
trzy rodzaje kroków.
• Krok na wprost
Zbliżony do kroku z odbicia, lecz zdecydowanie krótszy, charakteryzuje się
mocnym uderzeniem ślizgu narty nogi wykrocznej o tor. Uzyskujemy w ten sposób
lepszą przyczepność ślizgu do podłoża. Ręce z kijkami biegowymi pracują nie tak
obszernie, bardziej z tyłu, ale zgodnie z krótszym krokiem w czasie podbiegu.
• Schodkowanie
Stosuje się na stokach o dość mocnym nachyleniu. Schodkowanie może odbywać
się w skos stoku lub w jego osi podłużnej. Ćwiczenie polega na odstawieniu narty
dostokowej w górę i przeniesieniu ciężaru ciała na zewnętrzną krawędź tej narty, a
następnie równoległym dostawieniu narty drugiej. W czasie schodkowania mocniej
pracuje ręka z kijkiem odstokowym.
• Podejście rozkrokiem w przód, zwane inaczej „choinką"
Polega na rozstawieniu nart dziobami na zewnątrz - ciężar ciała obciąża wtedy
415
wewnętrzne krawędzie nart. „Choinkę" rozpoczynamy przez przeniesienie ciężaru
ciała na nartę nogi wykrocznej. Po odciążeniu druga narta zostaje przeniesiona w
górę w przód. Mocniejsze podparcie kijka towarzyszy narcie, na której spoczywa
ciężar ciała. Po opanowaniu ABC narciarstwa klasycznego możemy przystąpić do
treningu biegowego.
Wytyczenie pętli treningowej
Miejsce pod pętlę treningową dla początkującego niewidomego narciarza musi
być nie zalesione, bezpieczne, o łagodnej konfiguracji terenu. Nabranie pewności o
stuprocentowym bezpieczeństwie i wyeliminowanie strachu przed zbliżającą się
niewidzialną przeszkodą pozwolą na większą swobodę ruchu i komfort psychiczny.
Pętla powinna obejmować odcinek płaski (około 3/5 trasy), odcinek podbiegu (V5
trasy) i odcinek zjazdu (V5 trasy). Powyższy układ terenowy pozwoli nam rów-
nocześnie ćwiczyć poznane kroki biegowe.
Prowadzenie niewidomego w biegu
Im tory są wyraźniejsze i głębiej zarysowane, tym stopień trudności prowadzenia
niewidomego jest mniejszy, a bieg bardziej bezpieczny.
Przewodnik niewidomego narciarza ma trzy możliwości prowadzenia go na
trasie biegowej:
a) biegnąc przed niewidomym,
b) biegnąc za niewidomym,
c) biegnąc z boku, po sąsiednim torze.
Najczęściej stosowaną i najbardziej odpowiednią jest metoda prowadzenia nie-
widomego z boku, po sąsiednim torze. Trener ma w tej pozycji większą możliwość
korekty i lepszą widoczność trasy, nie tracąc jednocześnie z oczu biegnącego obok
zawodnika. Podczas biegu trener cały czas słownie podaje informacje dotyczące
konfiguracji trasy na najbliższych kilkunastu metrach oraz podpowiada, jaki jest
najbardziej efektywny krok biegowy w danym momencie.
Ćwiczenie nawyku ruchowego
Podczas treningu zwracamy szczególną uwagę na właściwą technikę danego
ćwiczenia. Umożliwi nam to wykonanie przez podopiecznego zadania przy mniej-
szym nakładzie energii, a zarazem pozwoli na osiąganie coraz lepszych wyników.
Nieprawidłową i nieracjonalną technikę raz „zaszczepioną" trudno jest później sko-
rygować - nieprawidłowy nawyk ruchowy może utrwalić się na stałe. Niewidomi
adepci narciarstwa charakteryzują się na ogół bardzo słabą pamięcią ruchową. Dlatego
też tak ważne jest w pracy treningowej z tą grupą wyrobienie od razu pra-
widłowych nawyków ruchowych. Nie wystarczy jednak mechaniczne powtarzanie
ćwiczeń, konieczny jest świadomy stosunek ćwiczącego do wykonywanej operacji.
Jeżeli uda nam się utrwalić prawidłowy nawyk ruchowy w trakcie początkowego
nauczania niewidomego narciarza, gdy zaczyna wykonywać dokładne i precyzyjne
ruchy podstawowych kroków biegowych, bez słownej korekty, wtedy dopiero możemy
wprowadzać go w arkana techniki bardziej skomplikowanych i trudnych kroków
narciarskich.
416
(Opracowano na podstawie artykułu A. Lichtensteina „ABC narciarstwa. Krótki
kurs dla trenerów osób niepełnosprawnych". Cross 1996, nr 2).
Międzynarodowy dekalog narciarza alpejczyka (FIS 1998)
1. Wzgląd na inne osoby
Każdy narciarz powinien zachowywać się w taki sposób, aby nie stwarzać nie-
bezpieczeństwa dla innej osoby ani nie wyrządzać jej szkody.
2. Panowanie nad szybkością i sposobem ja/dy
Narciarz powinien zjeżdżać z szybkością stosowną do swoich umiejętności, ro-
dzaju i stanu trasy oraz warunków atmosferycznych,
3. Wybór kierunku jazdy
Narciarz zjeżdżający z góry, dysponujący większą możliwością wyboru trasy
zjazdu, musi ustalić taki tor jazdy, aby nie zagrażać narciarzowi jadącemu przed nim.
4. Wyprzedzania
Wyprzedzać można zarówno po stronie dostokowej, jak i odstokowej, po stronie
lewej lub prawej, lecz w takiej odległości, która nie ograniczy wyprzedzanemu
swobody ruchu.
5. Przejazd przez skrzyżowanie tras narciarskich
Narciarz zaczynający zjazd na trasie lub pólku narciarskim powinien spraw-
dzić, patrząc w górę i w dół, czy nie spowoduje tym niebezpieczeństwa dla siebie i
innych. Identyczne postępowanie obowiązuje po każdym, nawet chwilowym, za-
trzymaniu się na stoku.
6. Zatrzymywanie się
Należy unikać zatrzymywania się na trasie zjazdu, zwłaszcza w miejscach
zwężeń i miejscach o ograniczonej widoczności. Po ewentualnym upadku narciarz
powinien usunąć się z toru jazdy możliwie jak najszybciej.
7. Podejście
Narciarz powinien podchodzić tylko poboczem trasy, a w przypadku złej wi-
doczności powinien zejść zupełnie z trasy. To samo zachowanie obowiązuje narciarzy,
którzy pieszo schodzą w dół.
8. Przestrzeganie znaków narciarskich
Każdy narciarz powinien stosować się do y.naków narciarskich ustawionych na
trasach.
9. Wypadki
W razie wypadku każdy, kto znajduje się w pobliżu, powinien poszkodowanemu
służyć pomocą.
417
 10. Stwierdzenie tożsamości
Każdy, obojętnie czy sprawca wypadku, poszkodowany, czy też świadek, musi w
razie wypadku podać swoje dane osobowe.
Przestrzeganie powyższego „dekalogu" pozwala na zapobieganie urazom w
czasie uprawiania narciarstwa alpejskiego.
Klasyfikacja funkcjonalna w narciarstwie zjazdowym
Klasa LW l
Zawodnicy z niesprawnością obu kończyn dolnych:
• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami (kulonartami) lub z dwoma kijkami
oraz na dwóch normalnych nartach spiętych razem (dwie protezy udowe),
• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami lub z dwoma kijkami na jednej
normalnej narcie (z protezą podudzia i amputacją udową),
• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami lub z dwoma kijkami na dwóch
normalnych nartach lub różnych nartach (niesprawność obu kończyn dolnych inna
niż amputacja, a z obniżoną siłą mięśniową przynajmniej 45 pkt. w obu kończy-
nach dolnych lub równoważna niesprawność).
Klasa LW 2
Zawodnicy z uszkodzeniem jednej kończyny dolnej:
• zawodnik jeżdżący z dworna stabilizatorami na jednej normalnej narcie
(jednostronna amputacja kończyny dolnej powyżej lub poniżej stawu kolanowego
lub obniżona silą mięśniowa przynajmniej 30 pkt. w jednej kończynie, lub równo-
ważne uszkodzenie),
• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami na jednej normalnej narcie oraz
zjedna małą nartą dołączoną do niesprawnej kończyny dolnej,
• zawodnik jeżdżący z dwoma stabilizatorami na jednej normalnej narcie i
zjedna podpórką dla uszkodzonej kończyny dolnej.
U w a g a . Kijki mogą być używane zamiast stabilizatorów.
Klasa LW 3
Zawodnicy z niesprawnością obu kończyn dolnych, ale lżejszą niż LW l,
jeżdżący na dwóch normalnych nartach z dwoma kijkami:
• obustronna amputacja podudzi,
• niesprawność obu kończyn dolnych z siłą mięśniową ocenianą od 20 do 44
punktów lub równoważna niesprawność.
Klasa LW 4
Zawodnicy z niesprawnością jednej kończyny dolnej, jeżdżący na dwóch nartach
z dwoma kijkami:
• jednostronna amputacja poniżej lub powyżej stawu kolanowego z protezą,
• niedowład lub porażenie kończyny dolnej z ubytkiem siły mięśniowej przy-
najmniej 20 pkt. lub równoważne uszkodzenie,
• całkowicie usztywnione kolano.
418
U w a g a . Nie zalicza się do klasy LW 4 artrodeza biodra, artrodeza kolana i
biodra.
Klasa LW 5/7
Zawodnicy z uszkodzeniem obu kończyn górnych, jeżdżący na dwóch nartach
bez kijków:
• obustronna amputacja kończyn górnych,
• niedowład, porażenie lub dysmelia (wrodzony niedorozwój) obu kończyn
górnych.
Uw aga. Zawodnicy mogą używać protez oraz ortoz.
Klasa LW 6/8
Zawodnicy z uszkodzeniem jednej kończyny górnej, jeżdżący na dwóch nartach z
jednym kijkiem:
• amputacja kończyny górnej,
• niedowład, porażenie lub dysmelia jednej kończyny górnej.
U w a ga : Zawodnicy mogą używać protez lub ortoz.
Klasa LW 9
Zawodnicy z niesprawnością jednej kończyny górnej i jednej kończyny dolnej,
jeżdżący na sprzęcie według własnego wyboru:
• uszkodzenie górnej i dolnej kończyny po tej samej stronie,
• jw., ale diagonalnie (skośnie).
Uwagi:
Nie można zmieniać klasy lub sprzętu podczas zawodów.
Nie ma klasy dla inwalidów z uszkodzeniem więcej niż dwóch kończyn.
Mogą startować w klasie LW 4 lub LW 5/7 lub LW 9 - z lekką niekorzyścią
dla siebie - zawodnicy z obustronną amputacją kończyn górnych oraz zawodnicy z
amputacją kończyny dolnej poniżej stawu kolanowego.
Klasy LW 10, LW 11 (2-klasowy system) lub klasy LW X, LW XI, LW XII (3-
klasowy system)
W powyższych klasach startują zawodnicy z uszkodzeniem kończyn dolnych,
jeżdżący z wyboru na „sitski" (inaczej mono-ski: siedzonko z jedną nartą plus dwa
krótkie stabilizatory). Klasy LW X, LW XI, LW XII stosuje się jedynie wtedy, gdy
jest wystarczająca liczba startujących zawodników we wszystkich trzech klasach. W
innym wypadku stosuje się system 2-klasowy, obejmujący klasy LW 10 i LW 11.
3-klasowy system:
LW X: 0-8 pkt. wg testu funkcjonalnego
• zawodnicy, którzy odpowiadają funkcjonalnie klasom 2, 3 ISMWSF,
• zawodnicy, którzy wg funkcjonalnej klasyfikacji należą do LW X, XI lub XII
i dodatkowo mają dużą niesprawność kończyny górnej.
LW XI: 9-15 pkt. wg testu funkcjonalnego; zawodnicy, którzy odpowiadają
funkcjonalnie klasom 3, 4 ISMWSF.
419
 LW XII: 16-18 pkt. wg testu funkcjonalnego; zawodnicy, którzy odpowiadają Technika jazdy
funkcjonalnie klasom 5, 6 ISMWSF, klasom LW l, 2, 3, 4 ISOD oraz klasom 4, 5, 7,
8 CP-ISRA. Obciążenie deski następuje przez postawienie jednej nogi w przodzie, drugiej w
tyle - w małym rozkroku, przy dużym wzroście nieco poszerzonym (regulacja
2-klasowy system: wiązań). Jedna noga jest więc nogą wykroczną, druga noga zakroczną. W nauce
techniki jazdy na desce snowboardowej należy zwrócić uwagę na to, żeby ciężar
LW 10: 0-11 pkt. wg testu funkcjonalnego. ciała był przeniesiony na nogę wykroczną. Przed ustaleniem, która noga ma być
LW 11: 12-18 pkt. wg testu funkcjonalnego (klasy 4, 5, 6 ISMWSF i LW 1,2, 3, nogą wykroczną, należy sprawdzić predyspozycje zawodnika - czy ma „lepszą"
4 ISOD, i 4, 5, 7, 8 CP-ISRA). nogę prawą czy lewą. Technika jazdy ogólnie polega na obciążaniu palców stóp lub
Klasa B l - całkowicie niewidomi oraz z poczuciem światła, ale bez rozpozna- pięty - przy różnych układach stawów biodrowych, kolanowych i skokowych, które
wania przedmiotów lub ich zarysów bez względu na kierunek i odległość. odpowiednio zgina się i prostuje.
Klasa B2 - ze zdolnością rozpoznawania przedmiotów lub ich zarysów,
ostrość wzroku do 2/60 i(lub) ograniczeniem pola widzenia w zakresie 5 stopni. S k r ę t - uzyskuje się za pomocą rotacji tułowia - w prawo lub w lewo, a osią
Klasa B3 - ze wzrokiem o ostrości od ponad 2/60 do 6/60 i(lub) ogranicze- obrotu na etapie nauczania początkowego jest noga wykroczną. Układ ramion -
niem pola widzenia od 5 do 20 stopni. uniesione w sposób naturalny w przód i lekko na zewnątrz. W celu uzyskania
skrętu wykonuje się odciążenie tyłu deski połączone z odpowiednią rotacją ciała w
Uwaga: Klasyfikowane jest lepsze oko z najlepszą korekcją.
kierunku zamierzonego skrętu: rotacja w prawo - przy skręcie w prawo, rotacja w
W narciarstwie zjazdowym rozgrywane są następujące konkurencje: slalom, lewo - przy skręcie w lewo.
slalom gigant, super gigant, zjazd dla mężczyzn i kobiet w klasach LW 1-11,
B1-B3. U p a d k i k o n t r o l o w a n e -tzn. wykonane świadomie według pewnych reguł,
Charakterystyka tras narciarskich w konkurencjach zjazdowych (w tabeli). które zmniejszają ryzyko kontuzji. Wyodrębnia się dwa rodzaje upadków kon-
trolowanych: upadek w przód i upadek w tył (na plecy). Zasadą jest, żeby w obydwu
Dane techniczne Slalom Slalom gigant Super G Zjazd
rodzajach grożącego upadku obniżyć środek ciężkości - najbardziej jak to
możliwe ugiąć nogi i dopiero potem wykonać ruch zbliżony do padu.
Różnica poziomów 120-150 m (M + 250-350 m M 200- 350-500 m M 350- 400-550 m M 350-
K)* 350 m K 450 m K 500 m K W u p a d k u w p r z ó d - wykonać ruch ugięcia nóg, a potem ruch zbliżony do
padu - starając się jak największą powierzchnią ciała dotknąć śniegu. Głowa ko-
Ilość bramek 50 M 40 K 12-55% różnicy Min. 35 M Min. 30 Maks. 40 M Maks.
wzniesień K 35 K niecznie powinna być zadarta do góry, a nawet do tyłu. Należy też eliminować
upadki na kolana. Ugięte powierzchnie stawów kolanowych są „rozwarte" ł łatwo o
Szerokość bramek 5-7 m 6-8 m 8-12 m Min. 8 m urazy kolan.
* M - mężczyźni, K - kobiety U p a d k i na p l e c y -po obniżeniu środka ciężkości ciała przez odpowiednie
(wg opracowania M. Maniak: „Co dla kogo". Cross 1998, nr 2 i 3) ugięcie nóg w stawach biodrowych, kolanowych i skokowych ramiona ułożyć w
bok, stawy łokciowe w górę, nieco ugięte, przedramiona lekko opuszczone w
dół. Tak ułożone ramiona w chwili dotknięcia śniegu wyhamowują siłę upadku na
plecy. Nie wolno upadać na pośladki, gdyż pro/.i to nawet kontuzją kręgosłupa.
Snowboard - jazda na jednej desce na śniegu Należy uważać na nadgarstki. Upadek na plecy jest zbliżony do padu w tył w
dżudo. Głowa powinna być w pozycji skłonu do mostka. Na urazy narażone są także
kończyny górne i obręcz barkowa. Urazy kolan są wynikiem wadliwej techniki
W ostatnich latach na świecie i w Polsce coraz bardziej popularną dyscypliną sportów upadku. Bardzo rzadko zdarzają się urazy stawów skokowych.
zimowych staje się snowboard. Narta snowboardowa jest szeroka, o lekko do góry
Teren do nauki jazdy powinien być odpowiedni, o małym kącie pochylenia,
podwiniętym przodzie. Generalnie deski snowboardowe można podzielić na 2
rodzaje: 1) deski twarde - do slalomu, slalomu giganta i slalomu równoległego, 2) dużej płaszczyźnie, nie za twardej, ale i niezbyt miękkiej, bez muld. W miarę opa-
deski miękkie - do skoków - mają podwinięty tył i przód. nowywania techniki jazdy można wybierać teren bardziej urozmaicony i trudniejszy.
Długość narty zależy od wagi zawodnika i wieku dziecka oraz rodzaju konku- W snowboardzie szybciej nabywa się umiejętność jazdy niż w narciarstwie
rencji i wynosi od 90 cm do 190 cm, szerokość - najczęściej w granicach od 18- zjazdowym. Opanowuje się technikę, dostosowując szybkość jazdy do umiejętności.
19 cm do 20-22 cm. Ważna także jest grubość i elastyczność deski. Narciarstwo zjazdowe jest jednak dyscypliną bardziej wszechstronną, nic tylko
B u t y z wyglądu podobne do butów narciarskich, jednak technicznie inaczej turystyczno-rekreacyjną, ale i sportową. Od 1998 r. także snowboard jest dyscypliną
są rozwiązane. Do slalomu i slalomu giganta używa się butów twardych, butów olimpijską. Jeżeli chodzi o adaptację snowboardu do możliwości rekreacyj-no-
miękkich zaś do skoków. Wi ą z a n i a - specjalne, twarde do slalomu i slalomu gi- sportowych inwalidów, sij już pewne doniesienia z prób jazdy snowboardowej
ganta i miękkie do skoków i jazdy w rynnie.
421
420
inwalidów po niewielkich urazach kończyn dolnych i górnych. Wymaga to wielkiego Lekka atletyka (przepisy Międzynarodowej Federacji Lekkiej Atletyki)
zaangażowania trenera, także po upadku ćwiczącego.
W Polsce na razie brak piśmiennictwa na temat uprawiania snowboardu przez Biegi: 100 m, 400 m, 800 m, 1500 m, 3000 m (K), 5000 m (M); skok w dal
inwalidów. (K + M), trójskok z rozbiegiem (M), skok wzwyż (K + M), rzut dyskiem (K +
M), rzut oszczepem (K + M), pchnięcie kulą (K + M).
Ciężar sprzętu:

Inne dyscypliny sportu inwalidzkiego

Do uprawiania sportu inwalidzkiego powinny być stworzone odpowiednie warunki.
Najczęściej motywacją do podejmowania aktywności sportowej jest chęć doznania
radości związanej z ruchem, który - szczególnie w przypadku osób niepełnospraw-
nych - jest czynnikiem psychoterapeutycznym. Trening ukierunkowany na daną
dyscyplinę sportową daje inwalidzie dużą satysfakcję i radość wewnętrzną. W sporcie
inwalidzkim rekord nie jest celem i wysiłki sportowe nie mogą być podejmowane za
wszelką cenę, kosztem utraty zdrowia. Idea olimpijska ma swój szczególny wydźwięk
w sporcie inwalidzkim.

„Nie chęć osiągnięcia rekordu, ale chęć uczestniczenia w szlachetnej rywalizacji

sportowej". Zdaniem dwóch wielkich autorytetów rehabilitacji ruchowej - prof. W.
Degi i prof. M. Weissa - „w utrzymaniu sprawności osiągniętej w czasie leczenia
rehabilitacyjnego zamkniętego sport jest najlepszym środkiem".

Sport, jako dziedzina ludzkiej aktywności, angażuje wiele osób niepełnospraw-

nych, którzy nie tylko walczą z samym sobą o uzyskanie większej sprawności fi-
zycznej potrzebnej do egzystencji w życiu codziennym, ale także chcą walczyć w
rywalizacji sportowej z innymi zawodnikami, dotkniętymi tym samym „człowieczym
losem". Specjaliści rehabilitacji uważają, że powinno dążyć się do tego, żeby
dyscypliny sportowe, które uprawiają osoby niepełnosprawne, kształtowały te cechy,
zespoły i funkcje ruchowe, które niepełnosprawnemu są bardzo potrzebne, a
przede wszystkim - nie szkodą mu. W działalności rekreacyjnej i sportowej naj-
ważniejszy jest ruch, obcowanie z przyrodą i innymi ludźmi - także pełnosprawnymi.
Stowarzyszenie Rehabilitacji i Tańca Integracyjnego na Warszawskiej Akademii
Wychowania Fizycznego prowadzi piękne zajęcia pod nazwą „swing duet".
Polegają one na tańcu osoby niepełnosprawnej na wózku inwalidzkim w parze ze
zdrowym rówieśnikiem. Ta specyficzna dyscyplina sportu daje inwalidom tyle
samo radości co osobom pełnosprawnym. Od 1996 r. dyscyplina ta została zaliczona do
dyscyplin paraolimpijskich.
Dyscypliny lekkoatletyczne, wyścigi na wózkach inwalidzkich na różnych dy-
stansach, rzuty są uprawiane rekreacyjnie i zawodnicze od dawna. Zawodnicy startują
w zależności od schorzeń w poszczególnych grupach. W każdej grupie istnieją
odpowiednie klasy. Przy kwalifikowaniu do poszczególnych grup obowiązuje między
innymi badanie siły mięśniowej. Przy ocenie siły mięśni kończyny dolnej i górnej
stosuje się zmodernizowany test Lowetta - testuje się całą grupę mięśni wykonującą
określony ruch w stawie. Bilans siły mięśni w kończynie dolnej jest sumą punktów
uzyskanych za ruchy w stawach: biodrowym, kolanowym i skokowym.

422
 Dysk Oszczep Kula
Kobiety Ikg 600 g 4,0 kg
Mężczyźni 2 kg 800 g 7,26 kg

Bieg 100 m
Od startu do mety instruktor orientuje biegnącego w prawidłowym kierunku
biegu gwizdkiem lub innym umówionym sygnałem. Opiekunowie biegaczy muszą
zebrać zawodników według klas w odległości co najmniej 5 m za linią startu i za-
pewnić całkowitą ciszę podczas startu. Biegacze udają się na miejsce startowe tuż
przed startem. Osoba przywołująca, która prowadzi bieg i znajduje się na przedzie
grupy, daje wcześniej znak, sygnał dźwiękowy - zawodnicy potwierdzają, że roz-
poznali kierunek biegu, wyciągając rękę w tym właśnie kierunku. Jeżeli znak, jaki
pokazał biegacz, okazuje się błędny, to dokonuje się korekty poprzez ponowny sy-
gnał dźwiękowy. Dopiero potem sędzia daje sygnał startu. Na tym dystansie do-
puszcza się prowadzenie zawodników przez dwóch instruktorów. Pierwszy stoi
między 45 a 60 m za linią startową i prowadzi biegacza przez pierwszą część dy-
stansu. W chwili, gdy zawodnik dobiega do niego, sygnalizację rozpoczyna drugi -
znajdujący się na linii mety. Biegnący musi cały czas słyszeć sygnał dochodzący z
jednego kierunku. Jeżeli zawodnik w zbyt dużym stopniu zmienia kierunek biegu, co
grozi niebezpieczeństwem, sędzia zawodów musi zatrzymać bieg. Taki bieg
może być powtórzony po wypoczynku (odpowiedni czas).
Dystans 100 m zawodnicy pokonują dwukrotnie, o kolejności miejsca decyduje
najlepszy wynik. Pomiędzy pierwszym a drugim biegiem przerwa musi wynosić co
najmniej l godzinę.
W biegach na dłuższych dystansach zawodnicy biegną wraz z przewodnikiem,
na dwóch torach, i stanowią „jedność".

Skok w dal
Strefę stanowi zaznaczony kredą biały prostokąt o wymiarach 1,22 x l m, który
jest oddalony l m od skoczni. Zawodnikowi wolno odbijać się z każdego miejsca w tej
strefie, a odległość jest mierzona od pierwszego śladu odbicia.
Jeżeli zawodnik odbije się przed linią „wstępną" strefy, pomiaru dokonuje się od
tej linii. Tor rozbiegu wyznaczają dwie linie orientacyjne. Przed rozpoczęciem
konkurencji instruktor zaprowadza zawodnika na rozbieg, ustawia go w kierunku
strefy odbicia, a zawodnik wskazuje ręką kierunek biegu. Gdy kierunek jest pra-
widłowy, sędzia zezwala na skok. W czasie rozbiegu instruktor informuje zawodnika o
kierunku biegu i miejscu odbicia.

423
 Pchnięcie kulą, rzut dyskiem i oszczepem
Trener doprowadza zawodników do miejsca rozgrywanych konkurencji. In-
struktor przed właściwym rzutem informuje zawodnika o kierunku rzutu, zawodnik
pokazuje ręką ten kierunek. W razie nieprawidłowości instruktor koryguje błąd. W
czasie samego rzutu już w konkurencji instruktor jeszcze raz informuje zawodnika o
prawidłowym kierunku rzutu. Po zakończonym rzucie zawodnik jest kierowany
głosem i w sposób prawidłowy (którego przedtem należy go nauczyć) musi opuścić
miejsce rzutu.
Pływanie
Zawodników obowiązują przepisy Międzynarodowego Zrzeszenia Niewido-
mych (IBSA). Wszyscy zawodnicy mogą brać udział tylko w dwóch konkurencjach w
jednej serii (np. przed południem, po południu, wieczorem) i powinni mieć za-
gwarantowaną odpowiednią przerwę, by mogli odpocząć. W czasie całych zawodów
mogą startować w 5 konkurencjach pływackich.
Styl dowolny - dopuszcza każdy rodzaj pływania, poza pływaniem stylem
grzbietowym, klasycznym, motylkowym.
Konkurencje dla mężczyzn i kobiet z I grupy inwalidów z uszkodzeniem wzroku:
styl dowolny 50, 100, 400 m,
styl klasyczny 50, 100, 400 m,
grzbietowy 100 m,
motylkowy 100 m,
zmienny 200 m. ^ słuch": zawodnik w czasie składania się do strzału słyszy w słuchawce sygnały
Sztafety
400 m stylem zmiennym,
400 m stylem dowolnym.
Start: zawodnicy mają prawo wyboru: startować ze słupka lub z krawędzi basenu
(z wyjątkiem stylu grzbietowego); przy podejściu do słupków mogą korzystać z
pomocy osób towarzyszących.
Nawroty: przed nawrotami instruktor może dotknąć zawodnika w plecy lub w
głowę - sygnalizując w ten sposób koniec basenu (nie wolno zawodnika pchać).
Maratony na wózkach inwalidzkich
Są to bardzo popularne wyścigi w Polsce i na świecie.
Kl as yfikacja
W zawodach mogą uczestniczyć niepełnosprawni - mężczyźni i kobiety - z
uszkodzeniami kończyn dolnych (paraplegia i amputacje). Dystans:
- mężczyźni: 6, 8 i 12 km,
- kobiety: 6 i 8 km.
424
Przebieg trasy na tych dystansach wytyczony jest po ulicach miast, w których
odbywają się zawody.
Punktacj a
W klasyfikacji indywidualnej punktacja jest prowadzona oddzielnie dla kobiet i
mężczyzn na poszczególnych dystansach.
W klasyfikacji zespołowej liczone są punkty 5 zawodników (2 kobiety i 3
mężczyzn) w następujący sposób:
miejsce I - 7 punktów
miejsce II - 5 punktów
miejsce III - 4 punkty
miejsce IV - 3 punkty
miejsce V - 2 punkty
miejsce VI - l punkt.
Podnoszenie ciężarów jest dyscypliną wymagającą głównie siły mięśni pasa
barkowego i rąk. Do wyników dochodzi się często po długoletnim treningu. Dźwi-
ganie ciężarów odbywa się na stabilnej ławce o długości nie mniejszej niż 122 cm,
szerokości 29-32 cm i wysokości 42-45 cm (potr/chnc są stojaki i pomost). Zawody
odbywają się w dźwiganiu i wyciskaniu.
Drugim „sportem mocnych ramion, bystrego oka i stalowych nerwów" jest
łucznictwo.
Inwalidzi grają też w tenisa stalowego i ziemnego. W tenisie stołowym drużyna
składa się z 10 osób (5 osób na stojąco, 5 osób na wózkach). W skład drużyny
wchodzą tetraplegicy, którzy mają rakietki przywiązane do rąk.
Osoby niewidome uprawiają biatlon, w którym wykorzystuje się strzelanie „na
dźwiękowe, które zmieniają się w zależności od dokładności celowania. W sportach
zimowych dla osób z porażeniem stosowane są specjalne narty biegówki (coś w
rodzaju sanko-nart).
Osoby po amputacjach uprawiają narciarstwo alpejskie korzystając ze specjal-
nych protez albo „mono-ski", czyli siedzenia zjedna nartą i dwoma stabilizatorami.
Uprawiają także łyżwiarstwo - odbijają się od lodu kijami, siedząc na sledge'u. Z
gier zespołowych przez inwalidów uprawiane są także: rollball, koszykówka na
wózkach, sitzball (gra w piłkę na siedząco), siatkówka na stojąco, siatkówka na sie-
dząco.
Pitka toczona (rollball) dla osób z utratą wzroku
B o i s k o . Stanowi prostokątną, twardą powierzchnię 25 x 13 m, mierzoną od
wewnętrznych linii ograniczających boisko.
L i n i e o g r a n i c z a j ą c e b o i s k o . Wszystkie linie i punkty boiska muszą
zawodnicy wyczuć dotykiem. Dlatego są one oznakowane przez naklejenie na
podłożu taśmy z przylepca o szerokości 5 cm. W odległości co najmniej l m od linii
zewnętrznych boiska nie mogą znajdować się żadne przeszkody. Linia wyznaczająca
dłuższy bok boiska nazywa się linią boczną, a wyznaczającą bok krótszy -lini ą
końcową. Punkty styku linii bocznych z liniami końcowymi oznacza się
chorągiewkami.
425
 B r a m k i , l i n i a środkowa, s t r e f y rz ut ó w. Bramki o szerokości 5 m i
wysokości 1,3 m znajdują się na przeciwległych końcach boiska. Są one oddalone od
każdej linii bocznej o 4 m. Linia końcowa zawarta miedzy słupkami bramki nazywa
się linią bramkową. Linia środkowa wyznaczona jest miedzy środkowymi
punktami obu linii bocznych, równolegle do linii końcowych. Zawiera ona trzy
znaki orientacyjne, rozmieszczone na wprost słupków bramki oraz środka bramki (4
m, 6,5 m, 9 m). Strefę rzutów stanowi część boiska między linią środkową a linią
strefy rzutów, znajdującą się w odległości 4 m od linii środkowej, mierząc w kie-
runku bramki.
Ryć. 218.
P u n k t k a r n y. Jest to punkt znajdujący się na każdej połowie boiska, oddalony
o 11 m od środka linii bramkowej. Z tego punktu egzekwowane są rzuty karne.
D r u ż yn y. Każda drużyna składa się z siedmiu zawodników (w tym dwóch
rezerwowych). W czasie gry może przebywać na boisku pięciu zawodników każdej
drużyny: dwóch zawodników ataku, jeden bramkarz oraz dwóch zawodników obrony.
Zawodnicy ataku znajdują się zawsze w strefie rzutu - mogą być to osoby w
100% niewidome (klasa sportowa A) lub ze wzrokiem szczątkowym (klasa sportowa
B). Bramkarz oraz obrońcy (bez względu na stopień upośledzenia wzroku) powinni
mieć na oczach specjalną opaskę z nieprzepuszczającego światła materiału,
chroniącą oczy przed uderzeniem piłką. Zawodnicy rezerwowi mogą zmieniać
zawodników swojej drużyny pod warunkiem, że stopień upośledzenia ich wzroku
jest taki sam jak u zawodnika obrony lub ataku. Liczba zmian jest dowolna. O każdej
zmianie należy powiadomić sędziego głównego. Zmiana może nastąpić po gwizdku
sędziego głównego, w momencie gdy piłka nie znajduje się w akcji.
M i ej s ce z a w o d n i k ó w na b oi s ku . Podczas gry tylko zawodnicy obrony
oraz bramkarz znajdują się na specjalnych matach. Wysokość maty nie może
przekraczać 5 cm, szerokość maty l m, a długość 2,33 m. Mata bramkarza oddalona
jest od linii bramkowej o 20 cm. Boki krótsze maty są równoległe do linii bocznych
boiska. Środek maty bramkarza znajduje się na wprost środka linii brzegowej. Dłuższe
boki mat obrońców tworzą jedną linię równoległą do linii końcowej i oddalone są od
niej o 2,20 m. Boki krótsze leżą w przedłużeniu boków krótszych maty
bramkarza. Zewnętrzne boki krótsze tych mat są równoległe do linii bocznych,
oddalonych od nich o 3 m.
B r a m k a r z oraz obrońcy. Zawodnicy powinni znajdować się zawsze na
swoich matach i oczekiwać na przyjęcie piłki w swobodnej pozycji stojącej.
426
Z a w o d n i c y a t a k u . Zawodnicy powinni zawsze znajdować się w strefie
rzutów i nie wykraczać poza nią.
C z as t r w a n i a gr y. Mecz składa się z dwóch okresów gry, po 7 minut każdy.
Przerwa między nimi wynosi 4 minuty.
P i ł k a . Gra prowadzona jest piłką o masie 2 kg, wykonaną z twardego tworzywa
sztucznego. Wewnątrz piłki umieszczone są dzwoneczki, a na jej powierzchni
znajduje się 8-10 małych otworów, przez które dźwięk przenika na zewnątrz.
Umożliwia to obrońcom orientowanie się w ruchu piłki po boisku.
P r z e b i e g g r y. O wyborze pola gry oraz wyznaczeniu drużyny rozpoczynającej
grę decyduje losowanie. Po gwizdku sędziego głównego zawodnicy obrony
rozpoczynają grę przez przekazanie piłki zawodnikom ataku, którzy wykonują rzut na
bramkę przeciwnika.
A t a k . Rzuty na bramkę przeciwnika wykonują wyłącznie zawodnicy ataku,
znajdujący się we własnej strefie rzutów. Rzut może być wykonany z miejsca lub z
biegu i powinien być oddany z niewielkiej wysokości od podłoża, tak aby silnie
wyrzucona piłka potoczyła się w kierunku bramki. Czas przygotowania się do oddania
rzutu nie powinien przekraczać 10 sekund. Rzut można oddawać z jakiegokolwiek
miejsca strefy rzutów. Nie wolno ich sygnalizować. Jeżeli rzut wykonuje zawodnik
ataku w 100% niewidomy, to bramkarz lub obrońcy mogą za pomocą głosu
zorientować go w położeniu bramki. Każdy z zawodników ataku może wykonać tylko
trzy następujące po sobie rzuty. Podczas gdy jeden zawodnik ataku wykonuje rzut, drugi
przechodzi w kierunku linii bocznej. W momencie rzutu zawodnicy ataku tej drużyny,
na której bramkę wykonywany jest rzut, przechodzą w pobliże linii bocznej i nie mogą
przeszkadzać w jego wykonywaniu. W trakcie wykonywania rzutu na bramkę nie są
dozwolone jakiekolwiek sygnały zmierzające do zmylenia obrony drużyny
przeciwnej. Bramka (gol) uznana jest wówczas, gdy piłka całym swoim obwodem
znajdzie się poza linią bramkową.
O b r o n a . Obrońcy mogą przyjąć piłkę przez rzut całym ciałem, wybicie lub
wykopnięcie jej. Nie wolno im jednak tworzyć tzw. łańcucha, to znaczy w leżeniu
trzymać się wzajemnie za stopy. Obrońcy ani bramkarz nie mogą wykonywać rzutów
na bramkę przeciwnika, a także nie wolno im wkraczać do strefy przeznaczonej dla
zawodników ataku. Po skutecznej obronie bramkarz lub zawodnicy obrony
przekazują piłkę do swoich zawodników z ataku. Przekazanie piłki odbywa się przez
jej przetoczenie. Podczas przekazywania piłki zawodnicy obrony mogą kontaktować
się słownie z zawodnikami ataku w celu nadania piłce odpowiedniego kierunku. Jeżeli
piłka w momencie przekazywania jej zawodnikom ataku przetoczy się poza linię
środkową, to wówczas przechodzi w posiadanie drużyny przeciwnej.
R z u t y. Jeżeli podczas obrony piłka zostanie skierowana ponad bramkę lub
poza linię końcową boiska, drużynie przeciwnej przyznaje się rzut rożny. Po trzech
przyznanych, lecz nie wykonanych rzutach rożnych, drużyna przeciwna wykonuje
rzut karny. Rzuty rożne przed i po przerwie w grze liczone są łącznie. Rzut wolny
przyznaje sędzia główny, jeżeli drużyna popełni jeden z następujących błędów:
- zawodnik ataku przekroczy linię środkową przed, podczas lub natychmiast po
rzucie,
- piłka dotknie podłoża poza strefą rzutów przeciwnika,
- piłka odbija się kilkakrotnie od podłoża (piłka „skacząca"),
- napastnik wykona więcej niż trzy rzuty bezpośrednio po sobie,
- zawodnik świadomie zwalnia grę.
427
 Rzut wolny wykonuje się bez rozbiegu z dowolnego miejsca strefy rzutów, po
gwizdku sędziego głównego. W trakcie wykonywania rzutu wolnego bramki prze-
ciwnika bronią tylko dwaj obrońcy znajdujący się na swoich matach. Bramkarz
schodzi wówczas z boiska.
Rzut karny przyznaje się tej drużynie, która uzyskała trzy rzuty rożne, lub w
przypadku poważnego naruszenia przepisów przez zawodnika drużyny przeciwnej (np.
niesportowe zachowanie się, podważanie decyzji sędziego). Rzut karny może
wykonać każdy zawodnik drużyny, również rezerwowy. Rzut karny wykonywany jest z
punktu karnego, a bramki broni tylko jeden zawodnik obrony, który zajmuje miejsce
bramkarza. Bramkarz oraz drugi obrońca opuszczają boisko. Jeżeli podczas
wykonywania rzutu karnego piłka dotknie podłoża poza strefą rzutów, rzut jest
nieważny, nie przyznaje się jednak rzutu wolnego. Gra zostaje wstrzymana (czas
martwy) w przypadku:
- zmiany zawodnika, „ —r
- zejścia i wejścia zawodnika podczas wykonywania rzutu karnego,
- kontuzji zawodnika,
- poruszenia mat, bramek, wymiany piłek, jeżeli czas usunięcia tych usterek
wymaga więcej czasu niż 10 sekund.
U p o m n i e n i e i w yk l u c z e n i e z gry. Za niesportowe zachowanie się podczas
gry zawodnik otrzymuje od sędziego głównego upomnienie. Po trzecim upomnieniu
zawodnik opuszcza boisko, a drużyna gra w osłabionym składzie. W przypadku
poważnego naruszenia przepisów lub dyscypliny sędzia może wykluczyć zawodnika z gry
bez ostrzeżenia lub przyznać rzut karny drużynie przeciwnej. S ę d z i o w i e . Grę
sędziuje trzech sędziów: sędzia główny oraz dwóch sędziów liniowych
kontrolujących przekroczenie przez piłkę linii wyznaczających boisko. Sędziowie
prowadzą grę zgodnie z przepisami i mają prawo do wydawania decyzji o
przekroczeniu przepisów zarówno na boisku, jak i poza nim, od chwili rozpoczęcia
gry do czasu jej zakończenia (włącznie ze wszystkimi przerwami). Wszystkie
przewinienia i błędy sygnalizuje sędzia główny za pomocą gwizdka, objaśniając dlaczego
to uczynił.
Uwagi uzupełniające. Gra musi być prowadzona w zupełnej ciszy, aby zawodnicy
mogli zorientować się, w którym miejscu boiska znajduje się piłka. W przypadkach
zakłócenia ciszy sędzia główny przerywa grę. Wszystkie wskazówki udzielane
zawodnikom przez widzów powodują unieważnienie rzutu. Sędziowie kierunkowi
(kontrolujący „trafienia") pomagają także zawodnikom obrony wówczas, gdy opuszczą
oni swoje miejsce i nie mogą zorientować się w położeniu mat. Każde przesunięcie maty
powinni sędziowie poprawić. Gra zostaje wówczas przerwana, aż do momentu
prawidłowego ułożenia mat. Drużyna, której skład na skutek kontuzji lub wykluczeń
zawodników podczas gry zmniejszył się do trzech zawodników, przegrywa mecz
stosunkiem 5 : O, bez względu na faktyczny wynik gry. Przepisy gry zostały
skonsultowane z panem Romanem Roczeniem, wieloletnim zawodnikiem drużyn „Start"
Warszawa i „Start" Olsztyn, redaktorem technicznym książek i czasopism wydawanych
pismem Braille'a.
Koszykówka na wózkach
Powstała w Stanach Zjednoczonych w 1946 r. Do Europy dotarła w latach 50., w
Polsce zaczęto ją uprawiać w 1967 r. w Konslancinie, dzięki pomocy profesora 428
Weissa. Polska wzięła udział w turnieju koszykówki w międzynarodowych igrzy-
skach w Stoke Mandeville. Wszyscy zawodnicy są klasyfikowani w zależności od
stopnia upośledzenia narządu ruchu. Główne kryteria oceny stanowią możliwości
funkcjonalne zawodnika. Kwalifikacje przeprowadzają tylko odpowiednio prze-
szkoleni fizykoterapeuci oraz lekarze. Każdego zawodnika ocenia się w skali od l do
4,5 punktu. Najmniej sprawni otrzymują l punkt, najsprawniejsi - 4,5 punktu.
Klasyfikacja służy temu, żeby na boisko wprowadzić 5 zawodników, których suma
punktów nie przekracza 14,5 punktu. W grze w piłkę koszykową na wózkach obo-
wiązują przepisy zatwierdzone przez Międzynarodową Federację Piłki Koszykowej,
a różnice wynikają z konieczności gry na wózkach inwalidzkich. W tej dyscyplinie
zawodnika i wózek traktuje się jako całość.
Ryć. 219.
Główne zmiany przepisów koszykówki na wózkach w porównaniu z koszy-
kówką dla osób pełnosprawnych wynikają 7. konieczności gry na wózkach inwa-
lidzkich (sportowych). Zmiany te dotyczą porus/.ania sic, kozłowania, kontaktu fi-
zycznego, faulu z powodu przewagi fizycznej, numeracji zawodnika i wózka,
zmian czasu, punktowania zawodników w /ułeżności od stopnia uszkodzenia na-
rządu ruchu. W tej dyscyplinie zawodnik i wózek traktuje się jako całość.
Najistotniejszą różnicą między piłką koszykową dla osób pełnosprawnych a
osób niepełnosprawnych na wózkach jest punktowanie zawodników w zależności od
miejsca uszkodzenia rdzenia kręgowego oraz po amputacji kończyn dolnych.
Zawodnik jest klasyfikowany przez zespół lekarzy specjalistów i rehabilitantów
(komisja). Istnieją specjalne przepisy dotyczące kwalifikacji. Znajdują się w
opracowaniach regulaminu koszykówki. Drużyna na boisku powinna być tak dobrana,
żeby suma uzyskanych punktów przy kwalifikacji na stopień uszkodzenia nie
przekraczała 13-14 punktów. Najciężej poszkodowani otrzymują 1-1,5 pkt.,
najsprawniejsi - 4-4,5 pkt. Drużyna lic/y 5 zawodników.
Wózki inwalidzkie
1. Odległość siedzenia od podłoża nie może być większa niż 53 cm. a pod-
nóżków 11 cm, średnica koła - 66 cm.
429
 2. Zezwala się na wyłożenie siedzenia gąbką (pr/.eciwodleżynową), której wy-
sokość nie może przekraczać 5 cm i która musi być tak elastyczna, żeby przeciw-
ległe rogi położone po przekątnej przy zgięciu stykały się.
Jazda na wózku. Zawodnik ma prawo poruszać się na wózku w dowolnym kie-
runku i dowolnie długo, wykorzystując ruch wózka (bez dalszego obracania kół
wózka rękami). W tym czasie może on piłkę chwytać, podawać, rzucać do kosza.
Jazda z piłką. Zawodnicy mogą poruszać się z piłką w dowolnym kierunku,
przestrzegając następujących przepisów:
- zawodnik, który chwycił piłkę nie będąc w ruchu, może jeszcze wykonać
obrót wózkiem w dowolny sposób;
- zawodnik, który otrzymał piłkę w czasie jazdy wózkiem, może wykonać obrót
poprzez ruch jednym lub dwoma kołami albo używając hamulca;
- zawodnik, który chwycił piłkę podczas jazdy, może jeszcze przesunąć się w
przód, wykorzystując szybkość wózka, ale nie wolno mu dodatkowo kozłować i
napędzać wózka.
Piłka powinna być położona na udach zawodnika, a nie między kolanami, a
w czasie wykonywania obrotu wózek nie powinien przesuwać się do przodu.
Obrót. Może nastąpić wtedy, gdy piłka leży na udach zawodnika, który obraca
się na wózku w jakimkolwiek kierunku, poruszając tylko jednym kołem. Wózkiem
można jeździć do przodu lub do tyłu, obracając koła jedną albo obiema rękami.
Dotknięcie kół wózka jedną albo obiema rękami w czasie jazdy wózka
traktowane jest - z wyjątkiem zatrzymania - jako jazda, jeśli zawodnik posiada
piłkę. Podczas jazdy w kierunku kosza można dotknąć rękami kół wózka w celu
wyprostowania się, ale tylko przed wykonaniem rzutu. Przekroczenie tego przepisu jest
karane.
K oz ł ow an i e p i ł k i . Zawodnik posiadający piłkę musi, poruszając się po
boisku, kozłować ją. Kozłować można dwoma sposobami:
1. Jedną ręką obracać koła wózka, a drugą jednocześnie kozłować piłkę.
2. Kozłować piłkę dwukrotnie, a następnie położyć ją na kolanach i maks.
dwukrotnie obrócić koła wózka. Tę czynność należy wykonywać naprzemiennie.
Kozłowanie uważa się za błędne, gdy zawodnik:
- odbija piłkę oburącz;
- kozłując piłkę zostanie zatrzymany przez przeciwnika;
- w czasie przerwy w kozłowaniu trzyma piłkę w rękach, a nie na kolanach;
- rozpocznie nowy cykl kozłowania (chodzi tu o dwukrotne poruszenie kół
wózka) przed ukończeniem poprzedniego; zawodnik musi wtedy piłkę podać, rzucić
w kierunku kosza lub musi jej dotknąć zawodnik drużyny przeciwnej;
- z piłką leżąca na kolanach więcej niż dwukrotnie obraca rękami koła wózka;
- w czasie hamowania wózka ściska piłkę nogami lub trzyma piłkę w inny
niedozwolony sposób.
Zasadą jest, że po skończeniu kozłowania lub zatrzymaniu wózka zawodnik
powinien oddać rzut w kierunku kosza lub podać piłkę innemu zawodnikowi.
K o n t a k t f i z y c z n y. Jeżeli zetknięcie fizyczne /. innym graczem wynika z
dobrze prowadzonej walki o piłkę (nie jest zamierzone), a zawodnicy znajdują się w
takich pozycjach, że mogą spodziewać się zdobycia piłki bez zetknięcia osobistego
oraz zachowują się odpowiednio ostrożnie w celu uniknięcia go - takie zetknięcie
może być uznane za przypadkowe i nie powinno być karane. Przewinieniem jest
najechanie wózkiem na przeciwnika w czasie przechwytywania piłki. W przypadku
430
„krycia tyłu" zawodnik znajdujący się za przeciwnikiem jest odpowiedzialny za ze-
tknięcie się.
F a u l z p o w o d u p r z e w a g i f i z y c z n e j . Walka o piłkę nie usprawiedliwia
zetknięcia osobistego z przeciwnikiem posiadającym piłkę. Jeżeli broniący zawodnik,
walcząc o piłkę z niedogodnej pozycji, spowoduje zetknięcie osobiste, powinien być
ukarany. Zawodnikowi jadącemu nie wolno zajeżdżać drogi, jadąc wózkiem do tyłu.
Nie wolno również przeciwnika trzymać, popychać, najeżdżać na niego, utrudniać mu
poruszania się przez wysunięcie ręki, barku, biodra lub kolana oraz nadmierne
pochylanie ciała, nie wolno też trzymać i używać hamulców jego wózka. Nie wolno
używać siły fizycznej ani powodować zetknięcia się z rękami przeciwnika, z
wyjątkiem takiej sytuacji, gdy jest to tylko zetknięcie ze spoczywającą na piłce ręką
przeciwnika lub dotknięcie przypadkowe w czasie walki o piłkę. Nie wolno jednak
dotykać rąk przeciwnika, gdy zawodnik wykonuje rzut do kosza.
Zawodnikowi kozłującemu piłkę po prostej drodze nie wolno nacierać na prze-
ciwnika znajdującego się na jego drodze ani powodować zetknięcia się z nim. Za-
wodnik kozłujący piłkę po prostej drodze nie może być z niej spychany. Jeżeli prze-
ciwnik zdoła zająć na tej drodze prawidłową pozycję obronną, zawodnik kozłujący
musi uniknąć zetknięcia, zmieniając kierunek lub kończąc kozłowanie.
Zawodnik, który zasłania, a nie wkłada odpowiedniego wysiłku w walkę o piłkę,
w razie zetknięcia osobistego ponosi za nie większą odpowiedzialność:
- jeżeli zajął pozycję tak bliską przeciwnika, że normalne ruchy tego ostatniego
doprowadzają do popychania lub najeżdżania;
- jeżeli tak szybko zajął pozycję na drodze będącego w ruchu przeciwnika, że
uniknięcie popchnięcia lub wypadnięcia z wózka jest niemożliwe.
P r z e w i n i e n i e u m y ś l n e . Jest to przewinienie osobiste popełnione przez
zawodnika celowo. Ciężar winy jest tu pośredni pomiędzy normalnym przewinie-
niem osobistym a przewinieniem powodującym dyskwalifikację. Zawodnik, który
celowo nie zwraca uwagi na piłkę i powoduje przewinienie osobiste z przeciwnikiem
posiadającym piłkę, popełnia przewinienie umyślne. Zazwyczaj odnosi się to także
do przewinień wobec zawodnika nie posiadającego piłki. Zawodnik posiadający piłkę
może też popełnić przewinienie umyślne, jeżeli celowo powoduje zetknięcie się z
przeciwnikiem. Zawodnik, który powtórnie popełnił przewinienie umyślne, powinien
być zdyskwalifikowany.
K a r y. Winnemu należy zapisać przewinienia osobiste, poszkodowanemu zaś
przyznać dwa rzuty wolne (z wyjątkiem sytuacji, kiedy poszkodowany zawodnik
zdobywa kosz);
- umyślny najazd na przeciwnika - karany jest dwoma rzutami wolnymi;
- kontakt spowodowany przez wózek zawodnika, który w sposób widoczny nie
miał możliwości zatrzymać go - traktowany jest jako ostrzeżenie;
- zderzenie po oddaniu piłki traktowane jest jako niesportowe zachowanie się.
Zawodnikowi nie wolno podnosić się na wózku w celu uzyskania kontroli nad
piłką ani w celu trzymania piłki wyżej.
Gdy zawodnik spadnie z wózka, trener ma prawo wejść na boisko.
N u m e r a c j a z a w o d n i k ó w. Zawodnik musi mieć ten sam numer na ko-
szulce z przodu i z tyłu oraz na tylnym oparciu wózka. Numery powinny być wy-
raźne i w jednym kolorze dla całej drużyny. Koszulki zawodników muszą mieć ten
sam kolor z przodu i z tyłu. Zawodnicy każdej drużyny powinni mieć 4 do 15 ko-
431
lejnych numerów. Zawodnicy jednej drużyny nie mogą mieć tych samych numerów.
Prz erw y w grze spowodowane wypadkiem. Sędziowie mogą zarządzić
przerwę w razie kontuzji lub wypadnięcia zawodnika z wózka czy też innego
poważnego powodu. Jeżeli w chwili zaistnienia wypadku toczy się gra, sędziowie
powinni wstrzymać się z jej przerwaniem aż do zakończenia trwającej akcji. Akcję
należy uznać za zakończoną, gdy drużyna wykona rzut do kosza, straci piłkę lub
przetrzyma piłkę w grze. Jeżeli jest to konieczne ze względu na kontuzję za-
wodnika, sędziowie mogą bezzwłocznie przerwać grę. Trener ma prawo pomóc
usiąść ponownie na wózek zawodnikowi, który wypadł z wózka. Zawodnik, który w
wyniku odniesionej kontuzji nie może podjąć dalszej gry w ciągu l minuty, powinien
być zastąpiony zawodnikiem rezerwowym, który ma prawo wykonywać rzuty
osobiste przyznane kontuzjowanemu zawodnikowi.
Sitzball (gra w pitkę na siedząco)
W skład drużyny wchodzi 5 niepełnosprawnych ruchowo zawodników, którzy
siedząc na parkiecie, odbijają piłkę podobnie jak w czasie gry w siatkówkę. Siatka
rozpięta jest nad boiskiem na wysokości l metra i piłka może l raz odbić się od boiska,
aby gracz miał czas na przesunięcie się do niej. Zawodnicy ubrani są w specjalne
spodenki, które są wzmocnione filcem amortyzującym ruchy i zapobiegającym
ślizganiu się na parkiecie. Boisko do gry 5 x 8 m. W grze mogą brać udział
zawodnicy bez względu na wiek i rodzaj schorzenia. Ważne jest, żeby suma punktów,
którymi określa się różne rodzaje niepełnosprawności w drużynie, nic przekraczała
19. Piłka na siedząco nie jest dyscypliną paraolimpijską, ale czynione są starania o
przyznanie jej tego statusu.
Siatkówka na stojąco
W grze biorą udział zawodnicy inwalidzi z lekkimi niedowładami, po amputa-
cjach, z krótszą kończyną. Drużyna liczy 6 osób. W tej drużynie ma prawo grać jeden
zawodnik z minimalnymi uszkodzeniami (grupa „A"). Pozostali zawodnicy muszą
mieć wyraźne kalectwo. Zawodnicy są wstępnie klasyfikowani. Bada się: siłę
mięśniową, zakres ruchu, różnice w długości kończyn, niedowład. Opracowane są
specjalne tabele: jeśli zawodnik uzyska wynik w granicach 1-2 punkty, to zalicza się
go do grupy „A", za amputację podudzia dostaje się 4 punkty i kwalifikuje się do
grupy „B". W drużynie gra 5 zawodników z kwalifikacjami „B" i „C" i tylko jeden z
kwalifikacją „A". Przepisy piłki siatkowej na stojąco są podobne jak w siatkówce dla
pełnosprawnych, z tym że trzeci set gra się systemem „tie break" (na turniejach
krajowych). Chodzi tu o skrócenie czasu rozgrywki. W siatkówce na stojąco
aktualnie jesteśmy mistrzami świata.
Siatkówka na siedząco
Gra dla mężczyzn i kobiet. W drużynie gra 6 zawodników. Wysokość rozpiętej
siatki 1,15 m dla mężczyzn i 1,05 m dla kobiet. Boisko do gry ma wymiary 10 x 6.
Piłka nie może odbić się od podłogi. W czasie rozgrywania piłki zawodnicy siedzą albo
leżą na parkiecie w taki sposób, żeby pośladki pozostawały w kontakcie
432
Ryć. 220.
z podłożem. Ody zawodnik nie rozgrywa piłki, może unieść pośladki. Zasady sę-
dziowania w piłce siatkowej rozgrywanej w po/,ycji stojącej i siedzącej są podobne
jak w siatkówce dla osób pełnosprawnych. Siatkówka na siedząco wkrótce stanie
się dyscypliną paraolimpijską.
Piłka siatkowa na siedząco została oficjalnie wprowadzona w 1956 r. przez Ho-
lenderski Komitet Sportowy jako kombinacja niemieckiej gry sitzball i siatkówki.
Stała się najbardziej popularną dyscypliną s|K>r(ową dla niepełnosprawnych w Ho-
landii. Międzynarodowe zawody w tej dyscyplinie rozgrywane są od 1967 r., ale
dopiero w 1978 r. została ona zaakceptowana przez ISOD, a w 1980 r. weszła do
programu paraolimpijskiego. Pierwsze mistrzostwa świata odbyły się w 1983 r. w
Delden, w Holandii. Piłka siatkowa na siedząco stale się rozwija. Zdobyła popularność
na całym świecie. Jest urą szybką, dynamiczną, pasjonującą, w której osoby
pełnosprawne i niepełnosprawne motią uczcstnic/yć razem. Zaistniała już na poziomie
mistrzostw świata, Europy, regionów. Otl 1993 r. wszystkie najwyższej rangi
imprezy organizowane są zarówno dla mę/czyzn, jak i kobiet. Piłka siatkowa na
siedząco kobiet ma ogromną szansę stać się dyscypliną paraolimpijską w Sydney, w
2000 r.
Piłka siatkowa na siedząco jest rozgrywana według przepisów Międzynarodowej
Federacji Piłki Siatkowej (FIVA), z dodatkowymi uzupełnieniami zatwierdzonymi
przez Światową Organizację Piłki Siatkowej Niepełnosprawnych (WOVD). Do
współzawodnictwa dopuszczeni są zawodnicy z amputacjami (szczególnie polecane
przy amputacji kończyn dolnych), z różnymi uszkodzeniami narządu ruchu (jedna z
nóg krótsza, niedowłady - tzw. Grupa Les Autres (minimalna diplegia, he-miplegia,
monoplegia, atetoza, spastyczność 1-2 stopnie - grupa CP-1SRA). Inne przypadki
specjalne: dysplazja lub luksacju stawu biodrowego, całkowite endopro-tezy kolana
lub biodra (bioder), bardzo cię/kie zaburzenia krążenia w kończy-nie(-ach),
dolnej(-ych), stawy rzekome, niestabilność stawu kolanowego przód/tył 1,5 cm itd.
Większość tych przypadków uniemożliwia uprawianie piłki siatkowej w po/.ycji
stojącej. Piłka siatkowa na siedząco nie jest polecana jedynie osobom, które mają
zwiększoną wrażliwość pośladków. W drużynie na boisku dopuszcza się jednego
zawodnika z tzw. minimalną niepełnosprawnością (np. zawodnik z niestabilnością
stawu kolanowego), a pozostałych pięciu powinno mieć widoczne kalectwo. Podczas
turniejów nieoficjalnych, towarzyskich, dopuszcza się do gry osobę pełnosprawną.
433
 B o i s k o do g r y
Wymiary - boisko do gry jest prostokątem o wymiarach 10x6 m. Wolna strefa
wokół boiska - minimum 3 m z każdej strony.
Linie graniczne - linie (szer. 5 cm) są zawarte w wymiarach boiska 10x6 m.
Linia środkowa - dzieli boisko na dwa pola gry o wymiarach 5 x 6 m każde.
Linie strefowe - linie ataku wykreślone są równolegle, w odległości 2 m od linii
środkowej.
Podłoga - materiałem podłogowym powinno być drewno lub nawierzchnia
syntetyczna.
Si at ka
Siatka ma 6,5 m długości i 0,8 m szerokości, zawiera oczka kwadratowe o
boku 10 cm. Wysokość siatki wynosi 1,15 m dla mężczyzn i 1,05 dla kobiet.
Taś m y b o c z n e
Dwie taśmy z białego materiału o szerokości 5 cm i długości 80 cm są przymo-
cowane do siatki, po każdej stronie na wysokości linii bocznych, w pionie nad osią
linii środkowej. Obie taśmy są uważane za część siatki.
Antenki
Antenki to dwa elastyczne pręty wykonane z włókna szklanego lub z podobnego
materiału, o długości 1,80 m i średnicy 10 mm. Każda antenka jest oznaczona
paskami (szer. 10 cm) o kontrastujących kolorach i wystaje l m powyżej szczytu
siatki.
Słupki
Wysokość słupków musi wynosić co najmniej 1,25 m. Jeżeli zastosowane są
słupki wspierające, muszą być zamocowane w odległości minimum l m od każdej
linii bocznej.
Piłka
Jednolitość piłek - wszystkie piłki używane podczas jednego meczu muszą mieć
te same właściwości: obwód, wagę, ciśnienie, typ itd. Mecze międzynarodowe muszą
być rozgrywane piłkami posiadającymi homologację FIVB. Obwód piłki: 65-67 cm,
ciężar: 260-280 g, ciśnienie: 0,30-0,325 kg/cm2 (294,0--318,82mbarlubhPa).
Zawodnicy
Dozwolone jest, aby zawodnicy byli ubrani w długie szorty. Można używać
bandaży i opasek, pod warunkiem że nie są niebezpieczne dla innych graczy na boisku.
Zawodnikom nie wolno siedzieć na „grubym" materiale lub nosić specjalnie
434
wykonanych szortów. Zbyt grube szorty muszą być klasyfikowane przez sędziego jako
niedozwolone.
Po zycj a z a w o d n i k a w czasie gr y
Każdy zawodnik przedniej linii musi mieć przynajmniej część swojego siedzenia
bliżej linii środkowej niż maje odpowiadający zawodnik linii tylnej. Każdy zawodnik
prawo (lewo)-stronny musi mieć przynajmniej część swojego siedzenia bliżej prawej
(lewej) linii bocznej niż ma je środkowy zawodnik jego linii.
Zagrywka
Zagrywający musi znajdować się w strefie zagrywki (szer. 6 m). Pośladki za-
wodnika zagrywającego muszą być poza linią końcową boiska w momencie, gdy
uderza piłkę.
Kont a kt z polem gry pr zeciwnika
Dotknięcie pola gry przeciwnika ręką, stopą (stopami), nogą (nogami) jest do-
zwolone w czasie gry, z zastrzeżeniem, że zawodnik, który to robi, nie zakłóca gry
zawodnika drużyny przeciwnej. Zawodnik taki musi powrócić z ręką, stopą (stopami),
nogą (nogami) natychmiast na własne pole gry.
Atak
1. Uderzenie atakującego zawodnika przedniej linii
Zawodnikowi nie wolno unieść pośladków z pola gry, kiedy wykonuje jakiego-
kolwiek typu uderzenie atakujące. Zawodnikowi przedniej linii wolno zakończyć
uderzeniem atakującym podanie przeciwnika, kiedy piłka jest w strefie przedniej i
całkowicie powyżej szczytu siatki.
2. Uderzenie atakującego zawodnika tylnej linii
Zawodnikowi tylnej linii nie wolno unieść pośladków z pola gry, kiedy wykonuje
jakiegokolwiek typu uderzenie atakujące. Zawodnik tylnej linii może wykonać
każdego typu uderzenie atakujące z jakiejkolwiek wysokości, jeżeli w momencie
uderzenia nie dotyka lub nie przekracza pośladkami linii ataku.
Blok
Zawodnikom przedniej linii wolno blokować podanie (zagrywkę) przeciwnika.
Gr a o b r o n n a
W czasie gry obronnej dopuszczalne jest uniesienie pośladków w celu obrony
piłki.
(Wg opracowania Moniki Maniak „Siatkówka na siedząco". Cross 1998, nr 2).
435
 Goalball dla osób niewidomych
Przepisy przyjęte przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Sportu Niewido-
mych.
D r u ż yn a : dwie trzyosobowe grupy zawodników.
Bo i s ko : prostokąt o wymiarach 9 x 18 m podzielony na dwie równe części
linią środkową; po obu jego końcach ustawiona bramka (9 m szerokości i l m 30
cm wysokości).
P i ł k a : gumowa o wadze 1250 g, obwodzie 76 cm, z ośmioma otworami o
średnicy l cm, wyposażona w dzwonki.
Li ni e: widoczne i wyczuwalne oznakowania boiska w celu ułatwienia orientacji
zawodnikom - mają grubość 5 cm.
Gracze: wszyscy z opaskami na oczach - od pierwszego gwizdka aż do końca
każdej połowy meczu; do gry dopuszcza się osoby z klas sportowych B l, B2 iB3.
S ę dz i o wi e: w każdej grze bierze udział dwóch sędziów meczowych, czte-
rech bramkowych, jedna osoba prowadząca punktację, jedna mierząca czas gry,
jedna prowadząca pomiar ośmiu sekund i jedna zapisująca gole. Mecz trwa w sumie
14 minut - podzielony jest na dwie połowy, przerwa trwa 3 minuty.
P rz ebi eg gr y: osoba prowadząca pomiar czasu gry podaje słyszalny sygnał
przed rozpoczęciem każdej połowy meczu. Podczas gry zespoły starają się przetoczyć
„udźwiękowioną" piłkę poza linię bramkową przeciwnika; kiedy jeden zespół usiłuje
strzelić gola, drugi stara się temu zapobiec. Drużyna zdobywa gola za każdym
razem, gdy piłka przekroczy linię bramkową w obrębie bramki.
Drużyna, która przejmuje piłkę, staje się zespołem atakującym. Drużyna ta ma 8
sekund na oddanie strzału. Jeżeli zostanie on przekroczony - sędzia prowadzący
dyktuje rzut karny dla drużyny przeciwnej. Każdy zawodnik może oddać tylko dwa
strzały, jeden po drugim, za trzeci sędzia ogłasza rzut karny. Drużyna może uzyskać
trzy 45-sekundowe przerwy w grze (podczas przepisowego czasu trwania gry) w
celu wysłuchania wskazówek trenera.
Bramki są o wiele większe, a boisko o wiele mniejsze niż tov na którym rozgry-
wane są mecze piłki nożnej. Gra jest dynamiczna, widowiskowa i c/ęsto drama-
tyczna. Szczególne emocje wywołuje strzelanie „karnego". Karny zostaje nakazany tej
drużynie, której zawodnik przekroczył linię pola strzału. Jest ono wyznaczone
wypukłymi taśmami, wyczuwalnymi dla stóp i dłoni. Obrońca staje przed bramką,
osłanianą zwykle przez 3 zawodników, i nadsłuchuje, wychwytując każdy odgłos.
Gdy słyszy, że piłka zbliża się do bramki, rzuca się do obrony w jej stronę.
W przypadku przewinienia piłka przechodzi w posiadanie zespołu broniącego.
Piłka musi co najmniej raz dotknąć podłogi w polu neutralnym, w przeciwnym razie
rzut zostaje unieważniony.
Kary za przewinienia: osobiste i zespołowe. W obu przypadkach na boisku po-
zostaje jeden zawodnik - obrońca rzutu karnego. Przewinienia osobiste - wysokie
podania, dotknięcie opaski na oczach, trzeci rzut, nieprzepisowa obrona, opóźnienie
gry i niesportowe zachowanie się - pociągają za sobą karę osobistą.
Zespołowe opóźnianie gry, zespołowe niesportowe zachowanie podczas meczu
oraz nieprzepisowe udzielanie wskazówek trenerskich pociągają /.a sobą karę ze-
społową. Przepisy dotyczące międzynarodowych zawodów w goalballu zostały
przyjęte przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Sportu Niewidomych (IBSA).
436
Po raz pierwszy niewidomi piłkarze pojawili się na boiskach Belgii i Holandii. W
Polsce grę tę zaczęto popularyzować po 1975 r.
Łucznictwo
Program oraz sposób rozgrywania zawodów są identyczne dla osób pełno-
sprawnych i niepełnosprawnych, także wyniki osiągane przez obie grupy są porów-
nywalne. Międzynarodowa Federacja Lucznictwa planuje integrację obu grup,
oczywiście przy zachowaniu odpowiedniej klasyfikacji.
Tarcza łucznicza
Żółty
Czerwony
Ryć. 221. Niebieski
Czerwony
Biały
Postawa łucznicza
Zawodnik może strzelać w pozycji stojącej lub siedząc na krześle lub wózku
Wypuszczume strzały
inwalidzkim. W wybranej pozycji strzeleckiej musi on pozostać do końca zawodów. W
czasie strzelania z wózka stopy łucznika muszą pozostawać na podnóżkach. Wózek nie
może być podpierany ani podnoszony w jakikolwiek sposób i musi stać na kołach.
To ry ł u c z n i c z e . Jest to pas szerokość i co najmniej 0,80 m, pi ostopadły do
linii stojaków. Linię prostą równoległą do linii stojaków i łączącą wszystkie stano-
wiska nazywamy linią stanowisk.
Stanowiska oznaczone są kolejnymi numerami, licząc od strony lewej do prawej.
Stanowiska kobiet powinny znajdować się minimum 5 m l>!i/ej tarczy niż sla-
nowiska mężczyzn. Linia oczekiwania na start powinna znajdować się w odległości 5
m za linią stanowisk. Odległość środka tarc/y od podłoża wynosi 1,30 m.
Sp r z ę t . Na zawodach dozwolone jest używanie luków, strzał i cięciw dowolnego
typu, wykonanych z dowolnych materiałów (oprócz łuków krzyżowych). Strzały
używane na zawodach muszą być oznaczone inicjałami lub znakiem ich właściciela.
Dozwolone jest użycie celowników stałych lub przesuwanych, natomiast nie wolno
używać celowników optycznych (soczewek, pryzmatów).
Punkty celownicze na podło/.u są dozwolone, ale nie mogą wystawać więcej niż
15 cm ponad podłoże i nic rnog;| mieć więks/,ej średnicy niż 7,5 cm. Lornety i
przyrządy optyc/nc mogą być u/.ywane tylko w c/asie pt/.crw między strzelania-mi.
Dozwolone jest użycie stałego lub ruchomego hączka na cięciwie o średnicy nie
przekraczającej l cm. Inwalidzi 7 trwałym kalectwem, którzy w inny sposób nie są
zdolni do strzelania, mogą posługiwać się urządzeniem umożliwiającym łuczni-
437
kowi strzelanie, ale w żadnym wypadku urządzenie to nie może podpierać ramienia.
Tarcze. W konkurencjach FITA obowiązują tarc/e: o średnicach 122 cm, do
strzelania na odległości długie (90, 70, 60 m) i 80 cm do strzelania na odległości
krótkie (50, 30 m). Każda z nich podzielona jest na pięć koncentrycznych, koloro-
wych kręgów, licząc od s'rodka tarczy - złoty, czerwony, jasnoniebieski, czarny i
biały. Konkurencja FITA obejmuje strzelanie:
a) mężczyzn - 90, 70, 50 i 30 m,
b) kobiet - 70, 60, 50 i 30 m.
Oddaje się łącznie 36 strzałów (12 serii po 3 strzały na każdą odległość). Za-
wodnicy mogą strzelać jednocześnie tylko na jednym dystansie. Strzelanie rozpo-
czyna się od największej odległości od tarczy, a kończy na najmniejszej.
Konkurencja rozgrywana jest w ciągu dwóch kolejnych dni. W zawodach dwu-
dniowych strzelanie na większe odległości powinno być przeprowadzone pierwszego
dnia.
P rz epi s y be z pi e cz eń s t wa zawodów. Prowadzący jest odpowiedzialny za
bezpieczeństwo w czasie strzelania. Powinien on regulować tok strzelania za pomocą
sygnałów dźwiękowych. I tak:
- dźwięk jednego gwizdka oznacza rozpoczęcie strzelania,
- dwa gwizdki są sygnałem zakończenia strzelania,
- seria gwizdków jest sygnałem przerwy dla wszystkich łuczników.
Napinanie łuku strzałą i celowanie jest dozwolone jedynie na stanowisku podczas
strzelania. Niedozwolone jest próbowanie łuków, cięciw, strzał na torach, na których
odbywa się strzelanie. Podczas zawodów można chodzić po strzały jedynie na znak
dany przez prowadzącego strzelanie. Łucznik może rozpocząć strzelanie po
upewnieniu się, że tor łuczniczy i miejsce poza tarczą są wolne.
Łucznik, który spóźnił się na start, traci trwającą kolejkę strzelań. Chyba że sędzia
główny zawodów uzna, iż spóźnienie to nie wynikło z winy zawodnika, i pozwoli mu
na odbycie wszystkich strzałów obowiązujących na tym dystansie.
K o m i s j a s ę d z i o w s k a . Skład komisji sędziowskiej: sędzia główny, zastępca
lub zastępcy sędziego głównego, sekretarz zawodów - sędziowie tarczowi (jeden na
jedno stanowisko łucznicze), sędziowie klasyfikacyjni, sędziowie łucznicy i
sędziowie informatorzy.
P r z e p i s y s t r z e l a n i a . Zawodnicy strzelają pojedynczo na wylosowanych
stanowiskach. Każdy zawodnik strzela w seriach po 3 strzały. Na krótkie odległości
zawodnicy strzelają po jednej serii, na długie po dwie serie. Gdy zawodnik podczas
strzelania przekroczy linię stanowisk, strzał nie jest uznany. Po zajęciu pozycji na
stanowisku zawodnik nie może być informowany lub pouczany przez kogokolwiek
słownie lub w inny sposób. Zawodnikom nie wolno dotykać tarcz ani strzał
tkwiących w tarczach do chwili, kiedy sędzia tarczowy, po ocenieniu i zapisaniu
wartości trafień do metryczek, zezwoli na wyjęcie strzał z tarczy.
Ocena t r a f i e ń i k l a s y f i k a c j a wy ni kó w. Metryczka łucznicza zawiera
następujące dane: nazwę zawodów, nazwę konkurencji, datę i miejsce strzelania,
nazwisko i imię zawodnika, poszczególne wartości trafień i serie, potwierdzenie
zgodności zapisów przez sędziego tarczowego i zawodnika, podpisy członków
komisji kwalifikacyjnej. Metryczka łucznika musi być podpisana przez sędziego
tarczowego i zawodnika. Po złożeniu podpisu łucznik nie może składać protestów
dotyczących wyników. W metryczce łuczniczej wpisuje się wartości punktów zdo-
438
bytych przez zawodnika uzyskane tylko jego strzałami. Zawodnicy powinni kontro-
lować zapisaną wartość punktów każdej strzały wyciągniętej z tarczy. Nie wolno
wyjąć żadnej strzały, dopóki nie zostanie zapisana jej wartość punktowa. Wartość
zdobytych punktów liczy się w zależności od położenia promienia strzały tkwiącej w
tarczy. Jeżeli tarcza zawodnika ma więcej niż 3 (lub 6) strzał, to przy ocenie po
strzelaniu serii zalicza się 3 lub 6, o najniższej wartości trafienia. W razie powtórzenia
się takiej sytuacji zawodnik może być zdyskwalifikowany. Gdy promień strzały dotyka
dwóch kolorów lub linii dzielącej dwa pierścienie, przyznaje się zawsze liczbę
punktów odpowiadającą większej wartości. Strzała, która trafiła:
a) w tarczę i odbiła się od niej zostawiając ślad - liczy się jako trafiona, jeżeli
wszystkie poprzednie strzały były zaznaczone,
b) w inną strzałę i odbiła się od niej zostawiając ślad lub pozostanie w niej
-liczy się tak samo jak strzała trafiona tkwiąca w tarczy,
c) w tarczę po odbiciu się od ziemi - liczy się jako chybiona, a wynik O,
d) w tarczę sąsiedniego zawodnika - liczy się jako 0.
Prowadzący strzelanie daje sygnał do rozpoczęcia następnej kolejki strzelań po
upewnieniu się, że w tarczach nie zostały żadne strzały. Jeśli nieumyślnie pozosta-
wiono w tarczach strzały, nie należy przerywać strzelania. Zawodnik może strzelać tę
kolejkę innymi strzałami lub ją dokończyć po zakończeniu strzelań na tym dystansie.
Kolejność miejsc w zawodach ustala się następująco:
a) w konkurencjach indywidualnych - o ostatecznym wyniku rozstrzyga:
- większa liczba zdobytych punktów,
- największa liczba „złotych strzał" (10 pkt.), trafionych: 9, 8, 7 itd.,
- jeżeli podane wyżej zasady nie będą wystarczające do ustalenia pierwszych
miejsc, zawodników uczestniczących w strzelaniu uważa się za równorzędnych;
b) w konkurencjach drużynowych - o ostatecznym wyniku rozstrzyga się w
ten sposób, że przy równej liczbie punktów zdobytych przez zespoły pierwszeństwo
przyznaje się zespołowi, w którego składzie znajduje się zdobywca największej liczby
punktów; drugie miejsce zajmuje zespół, w którego składzie jest zawodnik osiągający
drugi wynik itd.; jeżeli i to nie daje rozstrzygnięcia, zespoły uważa się za
równorzędne (remis).
R ekord y. Nowy rekord może być ustanowiony wtedy, gdy wynik zawodnika
lub zespołu w danej konkurencji jest większy chociaż o l pkt od poprzedniego re-
kordu w tej samej konkurencji. Rekordy w grupie kobiet i mężczyzn notowane są
oddzielnie. Nowe rekordy mogą być ustanowione jedynie na zawodach łuczni-
czych. Wnioski o zatwierdzenie nowych rekordów powinny zawierać następujące
dane: nazwisko i imię oraz wiek rekordzisty, nazwę zawodów, nazwę konkurencji,
datę, godzinę, miejsce zawodów, osiągnięty wynik oraz opis warunków atmosfe-
rycznych w czasie zawodów.
Tenis ziemny na wózkach
Uprawiany jest w Polsce od 1994 r. Do nauki gry dozwolone są wszystkie rodzaje
wózków, do gry zawodniczej obowiązują wózki sportowe. Wózek traktowany jest jak
„część ciała" zawodnika, który podczas uderzenia piłki musi na nim siedzieć. Do
zahamowania wózka nie wolno używać ani nogi, ani protezy, dlatego te-
439
nisista na wózku musi mieć doskonale opanowaną technikę jazdy na wózku. Za-
wodnicy korzystają z tych samych kortów i sprzętu tenisowego, stosują ten sam
chwyt rakiety co w zwykłym tenisie. Przepisy gry są również takie same jak w te-
nisie dla osób zdrowych, z następującym wyjątkiem: zawodnikowi zezwala się na
odbicie piłki po drugim koźle, jeżeli zajmuje on pozycję za końcową linią. Dlatego
gra jest prowadzona z głębi kortu. Grają mężczyźni i kobiety. Tenis na wózkach
uprawiany jest w integracyjnych klubach tenisowych, w różnych miejscach w Polsce,
m.in. w Płocku.
W 1996 r. w Atlancie tenis na wózkach po raz pierwszy został włączony do
konkurencji paraolimpijskich.
Szermierka
Kolebką szermierki na wózkach była Anglia, a inicjatorem Ludwig Guttman.
Podczas walki wózki są przymocowane do podłogi. W Polsce szermierka na wózkach
uprawiana jest w różnych integracyjnych klubach sportowych działających w
różnych rejonach i ośrodkach Polski (Poznań, Wrocław, Kraków, Warszawa, gdzie
na terenie AWF działa Integracyjny Klub Sportowy). W 1999 r. w Warszawie odbyły
się mistrzostwa Europy w Szermierce na wózkach.
Sporty wodne
Inwalidzi uprawiają również żeglarstwo regatowe, a ostatnio nurkowanie (obozy
Grup Aktywnej Rehabilitacji). Nurkują rekreacyjnie w wodoszczelnych kombi-
nezonach w masce na twarzy i z butlą na plecach, posługując się głębokościomie-
rzem zgodnie z przepisami obowiązującymi w tej dyscyplinie sportowej.
Wyścigi kolarskie i wyścigi tandemów
Uprawiane są przez niepełnosprawnych rekreacyjnie i zawodnicze według
obowiązującej klasyfikacji.
Gra w szachy
Uprawiana jest rekreacyjnie i zawodniczo przez osoby niedowidzące i słabo
widzące.
Boccia
Gra ta ma walory sportowe i rehabilitacyjne. Pozwala na współzawodnictwo
także osobom z najcięższymi uszkodzeniami funkcji ruchowych, jeżdżącym na
wózkach i z różnymi urazami mózgowo-czaszkowymi oraz ze schorzeniami układu
nerwowego. W Polsce gra ta jest mało popularna i aktualnie rozgrywki organizowane są
tylko w Poznaniu w „Starcie". Od 1984 r. boccia jest dyscypliną paraolimpij-ską. Gra
ta wymaga koncentracji, koordynacji, równowagi. Można ją uprawiać w każdym
wieku, indywidualnie i zespołowo. Wymagany sprzęt: bile różnego koloru. Główna bila
jest biała. Materiał, z którego wykonane są kule, zmienia się w zależności od podłoża
- w sali gimnastycznej używa się twardych skórzanych kuł, na
440
podłożu trawiastym - bil drewnianych. Sprzęt pomocniczy: kątomierz, taśma mier-
nicza. Celem gry jest wrzucenie lub wtoczenie na wyznaczone pole bil jednego koloru.
Kolo bili białej należy umieścić jak najwięcej bil jednego koloru.
Rugby na wózkach
Gra ta jest w Kanad/,ie i Stanach Zjednoczonych uprawiana od lat dwudzie-
stych, w Europie od kilku lat, a w Polsce od 1997 r. Na obozie Stowarzyszenia Ak-ly
wacji Rehabilitacji w Spalę zawodnik czołowej szwedzkiej drużyny i trener rugby
zademonstrowali zasady gry i przetestowali umiejętności Polaków, ich zdolności
ruchowe i poruszanie się na wózkach inwalidzkich. 12 osób wyjechało do Szwecji na
przeszkolenie i w kwietniu 1997 r. zawiązało się Polskie Stowarzyszenie Rugby na
Wózkach. Obecnie ćwiczy około 40 osób (Poznań, Warszawa, Katowice). Prezes
Fundacji Aktywnej Rehabilitacji Sławomir Besowski, lewoskrzydłowy drużyny rugby,
swoim entuzjazmem przyciąga „wó/.kowiczów" do tej dyscypliny sportu.
Jeżeli chodzi o przepisy gry - to trzeba tę grę zobaczyć, bo trudno nauczyć się jej
z opisu. Ogólne zasady są następujące:
1. Zawodnicy klasyfikowani są do nd/iału w j!r/e w zależności od stopnia dys-
funkcji narządu ruchu, w szczególności kończyn górnych, w skali od 0,5 do 4 pkt.
2. Drużyna składa się z dwóch zespołów po cztery osoby w każdym (dwóch
„skrzydłowych", „myśliwy", w obronie - rozgrywający.
3. Gra się piłką do siatkówki (obecnie Amerykanie wymyślili już specjalną,
bardziej „przyczepną" piłkę do rugby).
4. Boisko ma te same wymiary co boisko do siatkówki.
Zwycięstwo osiąga się poprze/ przewagę w golach. Punkly zdobywa się w ten
sposób, że drużyna atakująca stara się pr/ckroczyć dwoma dowolnymi kołami wózka
końcową linię boiska pomiędzy dwoma słupkami rozstawionymi w odległości 8
metrów. Ta linia jest najdłuższym bokiem prostokąta (8 x 1,5 ni), w którym może
znajdować się trzecli zawodników drużyny broniącej. Czwarty zawodnik gra na ze-
wnątrz strefy - starając się utrudniać atak przeciwników. Gra jest niezwykle szybka i
dynamiczna nie tylko dzięki ciągłym zmianom sytuacji na boisku, ale również
dzięki błyskawicznemu przenoszeniu się najbardziej sprawnych zawodników: ich
przejazd od jednego końca boiska do drugiego trwa zaledwie 3 sekundy. Mogą oni
trzymać piłkę na kolanach nie dlużej niż 10 sekund. W takim też czasie można
przebywać w strefie drużyny, którą się atakuje.
Piłkę należy wprowadzić z własnej połowy boiska w ciągu 15 sekund. Zabro-
nione jest dotykanie zawodnika, ałe możliwy jest kontakt wózek-wózek. Specjalnie
chroniona jest strefa ciała od kolan do pleców. Wó/ki są specjalnie skonstruowane, by
były zwrotne i bezpieczne, koła mają duży kąt pochylenia. Wózki są wyposażone
w elementy osłonowe (duraluminiowe zderzaki). Gra nie jest brutalna -
uprawiają ją również kobiety. Jest to dyscyplina sportu, którą mogą uprawiać osoby z
dysfunkcjami kończyn górnych (0,5 pkt.), z niedowładem nadgarstków, dłoni,
porażeniem mięśni prostujących łokcie). Ci ..półpunktowcy" są równie przydatni na
boisku, jak koledzy z bardziej sprawnymi rękoma - mogą poruszać się po boisku i
skutecznie blokować akcje przeciwnika. Sport ten jest też świetną rekreacją dla
dzieci na wózkach. Rugby na wózkach dla tctruplegików w Sydney w 2(KK) r. będzie
oficjalną dyscypliną paraolimpijską.
441
 Osoby niepełnosprawne uprawiają różne rodzaje turystyki zorganizowanej z
myślą o polepszeniu lub podtrzymaniu sprawności fizycznej, psychicznej - dla relaksu
i przyjemności.
Turystyka motorowa
To dziedzina sportu, w której mogą i chętnie uczestniczą niepełnosprawni z
różnym stopniem dysfunkcji narządu ruchu. Muszą się wykazać sprawnością fi-
zyczną i intelektualną.
Turystyka piesza
Jest bardzo popularnym rodzajem rekreacji ruchowej, nie wymaga bowiem
specjalistycznego sprzętu. Bardzo rozpowszechniona w środowisku osób słabo wi-
dzących.
Łowienie ryb
Jest wspaniałą formą relaksu i wypoczynku dla osób niepełnosprawnych.
Jeżdżący na wózkach mogą nawet, jeżeli brzeg jest bezpieczny, wjechać wózkiem
nad wodę i łowić z wygodniejszej pozycji.
Grupa Aktywnej Rehabilitacji
Jest to organizacja zajmująca się wyłącznie osobami z paraplegią i tetraplegią. Celem
wszelkich działań tej organizacji jest nauczenie niepełnosprawnych życia z
inwalidztwem: poruszania się na wózku w sposób jak najbardziej efektywny, ćwiczenia
układu ruchowego, żeby wzmocnić nie objęte niedowładem grupy mięśniowe układu
ruchu i wyrobić jak najkorzystniejsze kompensacje ruchowe i czynnościowe
niezbędne w życiu codziennym. Chodzi o to, aby inwalida mógł w miarę
możliwości normalnie funkcjonować w życiu - pod względem fizycznym i psy-
chicznym. Środki działania to: organizacja kursów, obozów i treningów z szerokim
programem rehabilitacyjnym, rekreacyjnym, sportowym, a także szkoleniowym
(pogadanki dotyczące problemów urologicznych, a u osób dorosłych również poga-
danki o seksie i prokreacji). Na obozach dla dzieci rodzice i opiekunowie mają kil-
kudniowy kurs, na którym uczą się wychowywać swoje niepełnosprawne dzieci i
wyzbyć się częstej u nich nadopiekuńczości dla dobra dzieci.
Dzieci i dorośli uczą się samodzielnego przejścia z wózka na łóżko, podłogę,
sedes. Instruktorami są osoby także poruszające się na wózkach inwalidzkich, które
doskonale radzą sobie w życiu. Są oni jednocześnie wzorcem „psychicznym" - jak
można pokonać bariery psychiczne i fizyczne i w miarę normalnie żyć.
Osoby, które przeszły cykl szkoleniowy i zdobyły doświadczenie w poruszaniu się
na wózkach, zostają instruktorami i dają przykład następnym, jak należy radzić sobie
w życiu - wbrew nieodwracalnemu losowi.
442
Głównymi dyscyplinami sportowymi, które trenuje się na obozach, są: jazda na
wózku z elementami sportowymi, lekkoatletyka, pływanie, tenis stołowy, łucznic-
two oraz ćwiczenia na siłowni. Dzień obozowiczów zaczyna się wcześnie - o godz. 7.
Po zabiegach higienicznych i samodzielnym ubraniu się następuje śniadanie, po
którym dzieci uczą się właściwej techniki jazdy na wózku, obsługi i rozkręcania
wózka.
Na samym początku obozu przeprowadza się test Coopera (12-minutowa jazda
wytrzymałościowa - powtarzana pod koniec obozu). W dalszych godzinach dnia
realizowany jest program sportowo-rekreacyjny. Gdy jakaś dyscyplina sportu staje się
pasją dla zawodnika niepełnosprawnego i osiąga on ponadprzeciętne wyniki
sportowe - Grupa Aktywnej Rehabilitacji kieruje go do „Wyczynu Inwalidzkiego"
PZN „Start" - jako potencjalnego kandydata do paraolimpiad.
Trening kondycyjno-siłowy ukierunkowany jest na wzmocnienie tych partii
mięśni, które są niezbędne do sprawnego funkcjonowania na wózku. Trening
siłowy stosowany przez Grupę Aktywnej Rehabilitacji (opracował Tomasz Tasiem-ski,
Zakład Kinezyterapii Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu) można
przeprowadzić zarówno przy izometrycznej pracy mięśni, jak i przy pracy izoto-
nicznej. Nie można wyodrębnić w sposób izolowany tych cech pracy mięśni w
czynnościach człowieka (można wyodrębnić tylko pracę auksotoniczną, tj. taką,
podczas której zmianie długości mięśnia towarzyszy zmiana jego napięcia).
Przykładowa jednostka treningowa w jednym dniu (wybrane ćwiczenia)
Rozgrzewka
1. Część ogólna:
- jazda wózkiem ze zmiennym tempem w przód i w tył,
- slalom przodem i tyłem,
- pokonywanie toru przeszkód,
- krążenia T w prawo i w lewo,
- skłony T w przód, w bok,
- skrętoskłony T.
2. Część specjalistyczna:
- krążenia głowy w prawo i w lewo,
- skłony głowy w przód, w tył, w bok (wolno),
- krążenia barków w górę, w przód, w tył, opust,
- krążenia RR w przód, w tył,
- krążenia LR w przód, prawą w tył, zmiana,
- wymach RR w przód, w tył,
- krążenia przedramion od wewnątrz na zewnątrz,
- krążenia nadgarstków od wewnątrz i na zewnątrz,
- zginanie nadgarstków grzbietowe, dłoniowo.
Dozowanie: liczba serii - 3, liczba powtórzeń - 15.
443
 N i e k t ó r e e l e m e n t y t r e n i n g u sił y:
Ćwiczenia mięśni klatki piersiowej:
1. Pw. - leżenie tyłem na ławeczce ze sztangą. Wyciskanie w przód oburącz
sztangi.
2. Pw. - leżenie tyłem na ławeczce z hantlami w dłoniach, przenoś hantli do
zupełnego położenia RR w bok (lekko ugięte stawy łokciowe).
3. Pw. - siad na krześle, tyłem do bloczków. RR w bok przytrzymują uchwyty -
przeciąganie bloczków do pozycji RR w przód i powrót do pw.
Ćwiczenia mięśnia dwugłowego (biceps)
4. Pw. - siad na krześle, RR w dół z hantlami trzymanymi w dłoniach pod-
chwytem, naprzemianstronne zginanie RR w łokciach w przód do momentu prze-
niesienia hantli na wysokość barku. Potem zmiana R.
5. Pw. -jak wyżej, hantle trzymane nachwytem. To samo co w ćwiczeniu 4.
6. Pw. - przodem do bloczków, chwyt dłońmi za bloczki, przyciąganie bloczków
do klatki piersiowej - na przemian. Łokcie na wysokości stawów.
Ćwiczenia mięśnia trójgłowego (triceps)
7. Pw. - siad na stołku. T lekko pochylony w przód, jedna R ugięta w stawie
łokciowym trzyma hantle. Druga R oparta dłonią na kolanie, wyprosi R w tył i powrót
do pw. To samo druga R.
8. Pw. - siad na krześle, R w górę, ugięta w stawie łokciowym, w dłoni hantle.
Wyprost R w górę i powrót do pw. To samo druga R.
Dozowanie ćwiczeń: różne w zależności od przygotowania fizycznego.
Instruktorzy Grupy Aktywnej Rehabilitacji rekrutują się z personelu medycz-
nego - fizjoterapeutów, pielęgniarek, lekarzy. Są to również osoby jeżdżące na
wózkach.
W 1998 r. obchodziliśmy dziesięciolecie idei aktywnej rehabilitacji. Zaczęło się
w Szwecji, gdzie po Igrzyskach Paraolimpijskich w Nagano w 1976 r. szwedzcy
niepełnosprawni sportowcy z para- i tetraplegią przekonali się, że trening sportowy
uczynił ich sprawniejszymi od nie trenujących kolegów z tymi samymi dysfunkcjami.
Potem Polacy pojechali do Szwecji. Sławek Besowski z Warszawy z grupą nie-
pełnosprawnych (wykorzystując prywatne kontakty) wyjechał do Bornholmu na
obóz szwedzkiej Aktive Rehabilitsring. W 1988 r. w Lublinie na terenie Akademic-
kiego Ośrodka Sportu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej odbył się pierwszy
obóz aktywnej rehabilitacji z udziałem 12 instruktorów szwedzkich.
W Polsce w wielu ośrodkach powstały stowarzyszenia Grupy Aktywnej Reha-
bilitacji - Rekryteringsgruppen.
Obecnie Grupa Aktywnej Rehabilitacji organizuje różne imprezy i obozy spe-
cjalistyczne II i III stopnia dla dorosłych (w Spalę) i dziecięce (np. w Miętnem). W
Polsce co roku ulega ciężkim wypadkom około 1200 osób. Tomasz Tasiemski,
pracownik Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, który pracował w
Zakładzie Teorii i Metodyki Sportu w AWF w Poznaniu, w lipcu 1990 r. skoczył w
sposób nieprzemyślany do wody i złamał kręgosłup. Jeździ obecnie na wózku,
444
gdyż pozostało mu porażenie kończyn dolnych i górnych. Cytuję Jego słowa: „Po-
godzenie się z inwalidztwem i wszystkimi jego konsekwencjami jest bardzo trudnym
procesem psychicznym, ale jest konieczne na nowo poukładać sobie życie".
W powrocie do „codzienności" znakomicie pomaga sport i aktywna rehabilitacja.
Sport jest wspaniałym sposobem i drogą powrotu do pełniejszego życia dla kogoś, kto
jeździ na wózku inwalidzkim. Leczenie w szpitalach i sanatoriach zapewnia
kompleksową rehabilitację, ale w końcu pacjent idzie do domu i nie powinien mieć
zamkniętej „furtki" do normalnego życia. Oczywiście powinny być zniesione bariery
architektoniczne, które utrudniają życie inwalidy (brak podjazdów, odpowiednich
wind) oraz zapewniona właściwa integracja ze społeczeństwem. W tych kwestiach
wiele zmienia się na lepsze (przedszkola integracyjne kształcą u dzieci właściwe
nastawienie do inwalidów). Powstał program „Integracja" w środkach przekazu
(radio, telewizja), przez co zwiększa się świadomość społeczeństwa dotycząca spraw
związanych z inwalidztwem. Inwalidztwo to nie wina, lecz przypadek, który może
spotkać każdego.
Ukazuje się „Cross", przepiękne czasopismo, pełne konkretnych treści, zaj-
mujące się problemami różnego rodzaju inwalidztwa, oraz „Miesięcznik Szkolenio-
wo-Informacyjny Stowarzyszenia Kultury Fizycznej, Sportu i Turystki Niewido-
mych i Słabo widzących", a od niedawna wydawane jest pismo „Integracja",
którego treść wyraża sama nazwa pisma.
Program turnusu Grupy Aktywnej Rehabilitacji
Turnus Grupy Aktywnej Rehabilitacji przeznaczony jest dla osób na wózkach inwa-
lidzkich z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Celem turnusu jest zwiększenie
sprawności fizycznej i nauka samodzielności w racl/eniu sobie w wykonywaniu
czynności dnia codziennego, takich jak: ubieranie się, przesiadanie się na wózek,
pokonywanie na wózku barier architektonicznych i naturalnych w terenie (strome
podjazdy, krawężniki, schody łtp.).
Przed rozpoczęciem turnusu odbywa się trzydniowe szkolenie dla tych osób
spośród kadry i serwisu, które mają po raz pierwszy uczestniczyć w turnusie Grupy
Aktywnej Rehabilitacji (nauka techniki jazdy na wózku, pokonywanie przeszkód na
wózku, zasady bezpiecznego przenoszenia i asekurowania, nauka posługiwania się
sprzętem urologicznym i dobierania tego sprzętu do indywidualnych potrzeb).
W pierwszym dniu obozu wszystkim uczestnikom zostają dopasowane wózki
inwalidzkie typu aktywnego (ich własne lub jeśli nie posiadają własnych - wózki
Fundacji). Na początku i pod koniec obozu przeprowadzane są testy, pozwalające
ocenić nabyte w czasie turnusu umiejętności w sprawnym poruszaniu się na wózku
oraz samoobsłudze w czynnościach dnia codziennego.
Codziennie odbywają się trzy półtoragodzinne cykle rehabilitacyjne oparte na
pięciu specjalnie dobranych dyscyplinach sportu:
• technika jazdy na wózku - poza nauką prawidłowego technicznie poruszania się
przy pomocy wózka, pokonywania na nim barier architektonicznych i terenowych - na
zajęciach uczestnicy uczą się przesiadać do samochodu, wchodzić na wózek po
upadku, chronić się przed upadkiem itp.;
445
 • pływanie - ogólnie poprawia sprawność, na zajęciach również prowadzona jest
nauka samodzielnego wchodzenia do basenu, ubierania się, rozbierania, korzystania z 8.00Śniadanie
pryszniców, toalety; 9.30 REGULACJA WÓZKA
• trening kondycyjno-siłowy z ukierunkowaniem na wzmocnienie tych partii 11.30 Sztafeta rodzinna
mięśni, które są niezbędne w sprawnym funkcjonowaniu na wózku; 13.30 Obiad
14.30 Wykład: PROBLEMY UROLOGICZNE ZWIĄZANE Z PRZEPUKLINĄ OPONOWO-RDZE
• tenis stołowy i łucznictwo - bardzo korzystnie wpływają na poprawę koor- NIOWĄ
dynacji ruchowej i równowagi. 18.30 Kolacja
19.00 Spotkanie z kadrą obozu - rozmowy indywidualne
Poza treningami odbywają się zajęcia wieczorne, których tematami są: 21.30 Dyskoteka
• wózek i jego właściwe dopasowanie w zależności od indywidualnych potrzeb
użytkownika,
• profilaktyka odleżyn, higiena ciała, zabezpieczenia urologiczne,
• problemy związane z seksem i prokreacją osób na wózkach,
• przepisy prawne dotyczące osób niepełnosprawnych, możliwość kształcenia,
zatrudnienia, zaopatrzenia w niezbędny sprzęt ortopedyczny i pomocniczy.
Wszystkie zajęcia prowadzone są przez osoby na wózkach o takim samym
stopniu upośledzenia ruchowego jak uczestnicy. Pomoc w sprawnym przeprowa-
dzaniu zajęć stanowią chodzący instruktorzy. Są to przeszkolone wcześniej osoby,
które pomagają i asekurują najmniej sprawnych uczestników zajęć. Instruktorzy są do
dyspozycji uczestników dzień i noc, śpią we wspólnych salach z podopiecznymi,
mogą się nawzajem obserwować i uczyć.
W czasie każdego turnusu organizowane są zawody sportowe z nagrodami,
dyskoteki i konkursy, mające na celu integrację grupy.

Przykładowy program kursu dla rodziców na turnusach rchabilitacyjno-sportowych dla

dzieci z przepukliną oponowo-rdzeniową

8.00 Śniadanie
Wykład: historia RG, cele i formy pracy w ramach metody Grupy Aktywnej Rehabilitacji 11.30
Spacer po Ośrodku - prezentacja dyscyplin 13.30 Obiad 14.00 Wykład: ASPEKTY REHABILITACYJNE
ORAZ PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNE
W ODNIESIENIU DO SCHORZEŃ, KTÓRE PREZENTUJĄ DZIECI NA OBOZIE
15.30 Minimaraton 18.30 Kolacja 19.30 Spotkanie z przedstawicielami kadry, dotyczące życia
na wózku
Wykład: DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE W RODZINIE
21.30 Spotkanie z przedstawicielami kadry

8.00 Śniadanie
9.00 WÓZEK INWALIDZKI
a) teoria
b) praktyka
13.30 Obiad
14.30 Wykład: ORGANIZACJE ORAZ STOWARZYSZENIA. AKTYWNE ŻYCIE W SPOŁECZEŃ-
STWIE
17.00 Spotkanie z przedstawicielami firm prezentujących urządzenia, meble oraz sprzęt ortopedyczny i
środki pomocnicze
18.30 Kolacja
19.00 Prezentacja sprzętu ortopedycznego

446
 14
Zasób ćwiczeń fizycznych
Ćwiczenia z przyborami - gry i zabawy
Duży wpływ na sferę psychiczną dziecka mają gry i zabawy ruchowe, które budują w
dziecku poczucie własnych możliwości i wartości. W większości zabawy angażują
całość ustroju dziecka, a w szczególności narząd ruchu. W trakcie zabawy dziecko
pokonuje wewnętrzne opory i zahamowania i w ślad za wszechstronną aktywizacją
ruchową aktywizują się wszystkie niemal funkcje ustrojowe. Aby zabawy ruchowe w
pełni spełniały swoje zadania w gimnastyce korektywnej, muszą być wzbogacone o
elementy korektywy. P r z yk ł a d y z abaw:
1. „Polowanie na zajączki" - na oznaczonej linii dzieci układają z szarf „ko-
tlinki". Dzieci z przysiadu podpartego wykonują skoki zajączków w dowolnym kie-
runku. Co pewien czas zatrzymują się, robiąc „słupek" (przysiad - RR skurcz pio-
nowy - łopatki ściągnięte). Na strzał - uderzenie dużą piłką o podłogę - zajączki
uciekają skokami do kotlinek, „kryją się" w pozycji „ukłonu japońskiego".
2. „Marsz z workiem na głowie" - dwiema liniami oznacza się wąską dróżkę
dla każdej grupy ćwiczącej. Dzieci stoją rzędami naprzeciw dróżki. Ułożywszy na
głowie worki (waga do V2 kg) idą prosto, z maksymalną elongacją. Po przejściu
zdejmują worek i biegiem wracają na swoje miejsce. Współzawodnictwo polega na jak
najpoprawniejszym przejściu zespołu przez wąską dróśkę i ustawieniu się w dowolnej
pozycji korektywnej.
3. „Marmurki" - czaty - dzieci ustawiają się w szeregu na jednym końcu sali,
czatujący zaś na drugim. Dzieci starają się bardzo szybkim krokiem (biegiem lub na
czworakach) dostać do czatującego, który stoi odwrócony do nich tyłem. Gdy
czatujący odwraca głowę, wszystkie dzieci powinny zatrzymać się w bezruchu w
umówionej postawie korektywnej. Jeśli czatujący dostrzeże, że któreś z dzieci
stanęło wadliwie, poleca mu się cofnąć do tyłu, na miejsce wyjściowe.
4. „Który zespół mocniejszy" - dwa zespoły na brzuchu twarzami do siebie
(wskazane ustalenie stóp), przed sobą mają w jednakowych odstępach poprowadzone
dwie linie (w sumie 4). Na sygnał wypychają przed siebie woreczki l-kilogramowe.
Który zespół przepchnie więcej woreczków za dalszą linię - wygrywa (zwrócić
uwagę na symetryczny rzut oburącz).
5. „Chiński mur" - w środku boiska lub sali wyznaczony mur (pas o szerokości
2-3 kroków). Na obu krótszych bokach sali wyznacza się metę. Na jednym
448
z krótszych boków sali znajdują się wszyscy uczestnicy zabawy, na murze stoi
strażnik. Wszyscy czekają na sygnał, zachowując postawę skorygowaną. Na sygnał
wszyscy wybiegają, starając się dostać na drugą stronę muru. Strażnik usiłuje
schwycić jak największą liczbę przebiegających. Każdy schwytany staje się „cegłą"
służącą do zbudowania „muru". Schwytany przybiera na linii pozycję korektywną, np.
siad skrzyżny, ukłon japoński, siad prosty itd. twarzą do biegnących, zmienianą przed
każdym następnym biegiem. Zwycięzcą zostaje ten, kto przedostał się przez mur
ostatni i temu powierzamy w następnej rozgrywce rolę strażnika.
6. „Sadzenie ziemniaków" - lic/.ba uczestników parzysta. Sala z wyznaczonymi
dwiema liniami równoległymi, między nimi miejsca na sadzenie ziemniaków.
Przybory: woreczki, chorągiewki.
Przebieg gry: pierwszy z każdego rzędu wybiera i niesie w ręku 3-4 worecz-ki-
„ziemniaki", które sadzi w wyznaczonym miejscu, a gdy dobiegnie do mety, odbiera
chorągiewkę i wraca do swego rzędu. Następny startujący zbiera woreczki stopą,
przekłada do rąk i wraca dając sygnał następnemu. W ten sposób sadzenie odbywa
się rękami, a zbieranie stopami. Wygrywa rząd, który lepiej sadził i zbierał
„ziemniaki" oraz prędzej ukończył wyścig. Zbieranie worków stopą wykonywać tak
prawą, jak i lewą nogą. W biegu /wracać uwagę na prawidłowe ustawienie stóp.
7. „Rzuty woreczków do celu stopami" - sala: wyznaczona linia rzutu i cel.
Przybory: woreczki. Ustawienie - w szeregu.
Dzieci wykonują kolejno rzuty stopą, starając się trafić do określonego celu
(kosz), kolejno raz prawą, raz lewą stopą.
Ćwiczenia różne
Zasób ćwiczeń z przyborami
Ćwiczenia ze skakanktf
1. Skakanka złożona na dwie części, trzymana przed sobą, RR wyprostowane:
1 - przenieść skakankę w tył, nie zginając RR w łokciach,
2 - przenieść skakankę prostymi RR w przód,
3 - to samo skośnie w prawo,
4 - to samo skośnie w lewo.
2. Wypad w przód, skakanka złożona na dwie części, trzymana oburącz przed
sobą za końce - wykonać wahadłowy ruch ósemki w lewo i w prawo (wolno i szybko).
3. Opad T w przód, skakanka złożona na dwie części trzymana oburącz
-skręty T w prawo i w lewo w tempie l, 2.
4. Skakanka złożona na dwie części - przeskok przez skakankę PN i LN w
przód i w tył.
5. Pw. - stojąca, końce skakanki trzymane w obu R R, jej środek pod prawą
stopą:
1,2- uniesienie skakanka prawej stopy w górę,
449
 przekraczanie linki z piłkązbieranie
w dłoni
przeciąganie linki zygzakiem wzdłuż linki unoszenie linki w leżeniu stopą linki
przodem

przechodzenie przez linkę przejście z siadu prostego do siadu

skulnego z przeniesieniem nóg nad linką

przekładanie nóg wyskoki z koła w

siadzie

stanie z rękami wzwyż z użyciem podnoszenie linki palcami

„linki-koła* stóp

chód w przód
po lince

skłon tułowia z położeniem siad prosty z rękami wzwyż Ryć. 222b

linki przed stopami
Ryć. 222a
3, 4 - przełożyć skakankę pod stopą lewą, 5, 6 -
uniesienie skakanką lewej stopy, 7, 8 - pw.
6. Pw. stojąca, skakanką złożona na dwie części, trzymana w PR w skręto-
skłonie - krążenia skakanki po podłożu z jednoczesnymi przeskokami przez nią; to
samo przeciwną stroną ciała.
7. Przeskoki przez skakankę jednonóż w przód i w tył. Przeskoki przez
8 skakankę na PN, potem na LN. Przeskoki przez skakankę na
9 przemian: PN i LN. Przeskoki przez skakankę obunóż, potem
1 jednonóż na PN i LN. Pw. stojąca, w małym rozkroku, RR w
0 przód, skakanką złożona na pół
1 - skłon głowy w przód - wydech.
450
- krążenie skakanką - dołem w tył z lewej strony,
- krążenie skakanką - dołem w tył z prawej strony,
- wykonywanie skakanką ósemek.
12. Mały rozkrok, skakanką złożona potrójnie, trzymana oburącz przed sobą na
szerokość barków - przechodzenie przez skakankę do przodu i do tyłu.
13. Ułożyć skakankę wzdłuż sali, ustawić się obok w rzędzie RR opierając się na
barkach poprzednika - na sygnał prowadzącego przeskoki przez skakankę w
prawo i w lewo.
14. Postawa swobodna, skakanką luźno zwieszona, trzymana w PR za jeden
koniec - za pomocą palców jednej ręki przesuwać skakankę o całą jej długość tak, by
kończąc ćwiczenie, trzymać jej drugi koniec; ćwiczyć LR i PR.
15. Postawa stojąca w małym rozkroku, skakanką złożona, trzymać oburącz
przed sobą:
- skłon głowy w tył - wdech,
16. Pw. stojąca, ścisnąć piłkę między stopami - podskok z podrzuceniem piłki w
górę przed siebie i chwyt dwoma rękami.
17. Podpór leżąc tyłem, NN ugięte - toczenie piłki z naprzemiennym odpycha-
niem jej nogami.

451
 18. Ćwiczący w rzędzie w podporze leżąc przodem - toczenie piłki wzdłuż
rzędu, pod tułowiem ćwiczących.

Ćwiczenia z laską podciąganie się wzdłuż przeciąganie się wzdłuż ławki

leżąc przodem tyłem w siadzie prostym
l. Pw. siad przodem na ławeczce, plecy proste, chwyt laski oburącz nachwy-
tem na szerokość barków: przesuwanie się wzdłuż ławki
leżąc tyłem
- RR w przód, NN wyprostowane w kolanach, chód w przód
- RR w górę, NN wznieść, ugięte w kolanach, po ławeczce
- powrót do pw.

przeczołganie się pod ławką przejście po ławce

z woreczkiem na
głowie

skręty tułowia
przechodzenie pod laska
przechodzenie nad
T
z szerokim chwytem laską po ławeczce chód .chyłkiem" .skoki zajączka" skoki w podporze z uniesieniem
laski w górze po ławeczce
po ławeczce jednej nogi

Ryć. 224.
2 - wytrzymanie,
3 - przenoś laski na wysokość karku,
4 - wytrzymanie,
przeniesienie pHek po ławce 5 - wznos NN,
toczenie piłki po ławce 6 - wytrzymanie, 7,
8 - powrót do pw.
powstanie z siadu 6. Pw. leżenie przodem, RR z laską w górze:
skulnego i zamiana
miejscami
1 - skłon T w lewo z jednoczesnym przenosem NL w bok,
2 - pw.,
b
3 - skłon T w prawo z jednoczesnym przenosem PN w bok,
Ryć. 223. 4 - pw. U wa ga . RR z laską proste, ułożone blisko
głowy.

2. Pw. stojąca w małym rozkroku, laska trzymana oburącz na szerokość barków
za sobą:
l - skłon T w przód z uniesieniem RR z laską w górę, 2, 3 -
odmach RR w przód z pogłębieniem odmachu, 4 - pw.
3. Postawa, łaska położona na podłożu przed stopami:
- podskokiem wykrok LN,
- podskokiem zmiana NN.
4. Pw. stojąca, chwyt laski na szerokość barków, RR w dół - przechodzenie przez
laskę w przód - raz jedna, raz druga noga.
5. Pw. leżenie przodem, RR z laską w przód: l
- wznos T i RR z laską,
7. Pw. leżenie tyłem, RR z laską w górze (chwyt laski na szerokość barków) -
skłony T w przód z naprzemiennym przekładaniem przez laskę kolejno - NP, potem NL,
potem obu NN.
8. Siad ugięty, podparty tyłem, laska przed stopami - chwyty laski palcami stóp,
przesuwanie laski w przód i w tył.
9. Pw. stojąca w rozkroku, RR z laską w tyle:
1 , 2 - skłon T w przód. RR w tył z pogłębieniem. 3
- wyprosi do pw.,
453

452

4 - wymach RR z laską w prawo,
5 - wymach RR z laską w lewo,
6 - pw.
10. Pw. stojąca lub siad na krześle, RR z laską w dół przed sobą - przekładanie
laski górą w tył w dół i z powrotem.
11. Pw. stojąca, PN zawieszona na lasce trzymanej pod kolanem:
- podskoki na NL,
- potem zmiana.
12. W marszu, laska w ręku ustawiona pionowo - z zachowaniem rytmu kroków,
pionowo krótkie ruchy laski (jak dyrygent).
Ćwiczenia z woreczkami (woreczki 10x10 cm napełnione piaskiem, grochem)
1. Pw. stojąca w małym rozkroku - przekładanie woreczka z jednej ręki do
drugiej. Od układu RR-RR w dół do układu RR-RR w górę, od wąskiego rozsta-
wienia RR do szerokiego (RR w bok).
2. Pw. stojąca lub siad na taborecie, ławeczce, materacu - przekładanie wo-
reczka wokół tułowia, na przemian w prawą i lewą stronę.
3. Pw. stojąca - podrzucanie i chwyty woreczka, najpierw dowolne tempo,
potem na sygnał.
Różne warianty tego ćwiczenia:
- jednorącz ręką prawą, lewą - podrzut RL, chwyt RP,
- podrzuty łukiem nad głową (w prawą i lewą stronę),
- ułożenie woreczka na głowie i zrzucanie go przez skłony głowy, w przód, w
tył, w bok,
- przerzucanie woreczka pod kolanem,
- położenie woreczka na grzbiet stopy i rzut woreczka nogą w kierunku dłoni,
- rzut woreczka ręką łukiem z tyłu do przodu.
4. Ćwiczenia z woreczkiem na głowie:
- chód,
- marsz,
- bieg,
- obniżanie pozycji do przysiadu,
- akcentowanie kroków,
- ćwiczenia korekcyjne stóp w marszu.
5. Ćwiczenia z woreczkiem rzucanym do celu w różnych ustawieniach (rząd, w
kole, w szeregu), rzuty woreczkiem do celu (kosz, piłka, tarcza) (liczyć trafienia
indywidualne lub drużynowe).
6. Przysiad, woreczek między kolanami - podskoki w miejscu, potem w
przód (można ćwiczących ustawić w szeregach i mijanie się szeregów).
7. Rzuty w parach (jednym woreczkiem) - ćwiczący zajmują pozycje od wy-
sokiej do niskiej, pw. stojąca, przysiad, klęk jednonóż, klęk obunóż, siad skulny.
8. Przeskoki - powolne przeskoki (jednonóż, obunóż, z miejsca, z rozbiegu)
przez woreczek lub kilka woreczków ułożonych w koło, w rzędzie lub w różne figury.
9. „Rzucanka" - mijanka (dwoma woreczkami) - stojąc parami naprzeciw siebie
rzuty i chwyty mijających się w powietrzu woreczków. 10. Pw. stojąca, woreczek w
ręku:
454
- wznos RR bokiem w górę - wdech - woreczek do drugiej ręki,
- opuszczenie RR - wydech - przełożenie woreczka do ręki przeciwnej.
Ćwiczenia z małą piłeczką
1. Rzucić piłkę o podłogę i chwycić kolejno - oburącz i jednorącz.
2. Rzucić piłkę w górę i chwycić oburącz.
3. Rzucić piłkę w górę i po odbiciu chwycić oburącz i jednorącz.
4. Rzucić piłkę o ścianę i chwycić oburącz.
5. Rzucić piłkę o ścianę lub do współćwiczącego nogą i chwycić.
6. Rzuty do wyznaczonego celu.
7. Rzuty do ruchomego celu, np. toczącej się piłki.
8. Rzuty piłeczki w określonym celu.
9. Rzuty piłki i chwyty w parach, w pozycji stojącej, w klęku, w klęku jednonóż.
10. Rzuty piłeczki z klaskaniem w różnych pozycjach: w pozycji stojącej,
w siadach, w klęku.
Ćwiczenia z piłką lekarską
1. Pw. stojąca, rzut piłki w górę i chwyt piłki.
2. Pw. stojąca, rzut piłki w górę, szybki przysiad, postawa i chwyt.
3. Pw. stojąca, rzut piłki jedną ręką od barku w górę i chwyt oburącz (zmiana
ręki).
4. Pw. stojąca, rzut piłki, klaśnięcie i chwyt piłki.
5. Pw. leżenie tyłem, piłka na podłożu za głową: l - chwyt piłki, 2, 3 -
przejście do siadu płaskiego ze skłonem w przód i umieszczeniem
piłki pomiędzy stopami, 4, 5 - przejście do
pozycji leżenie tyłem, 6, 7 - przeniesienie piłki poprzez
wznos NN, 8 - chwyt piłki RR, 9, 10 - położenie piłki
za głową i przenoś RR do pw.
6. Pw. siad płaski:
- przekładanie piłki za sobą, potem w stronę przeciwną,
- przekładanie piłki pod kolanem (w jedną, potem w drugą stronę).
7. Pw. leżenie tyłem, piłka z boku ćwiczącego na wysokości bioder -
przekładanie piłki pod biodrami w jedną, potem w drugą stronę.
8. Pw. siad płaski - toczenie piłki obok materaca (w jedną i drugą stronę).
9. Pw. siad na piłce (asekuracja ćwiczącego od tyłu) - przejście do siadu rów-
noważnego.
10. Pw. klęk podparty - toczenie piłki głową wzdłuż materaca.
11. Pw. leżenie przodem, RR w górę z piłką - wznosy RR z piłką w określonym
tempie.
12. Pw. leżenie przodem, piłka z boku - przetaczanie piłki pod klatką piersiową
(w jedną i w drugą stronę).
13. Pw. siad rozkroczny, piłka między nogami - przetaczanie piłki kolejno ponad
prawym i lewym kolanem.
455
 14. Pw. siad płaski, RR z piłką z prawej strony tułowia - przetaczanie piłki w
tył, bokiem, w przód poza stopy prostych w kolanach nóg i do przeciwnego boku, to
samo w przeciwnym kierunku.
15. Ćwiczenie w leżeniu przodem w parach:
- pchnięcia piłki do współpartnera,
- rzuty piłki do współpartnera,
- przesuniecie piłki w tempie. '~r
Ćwiczenia na drabinkach
Różne rodzaje wstępowania na drabinki (pracą lewej nogi i prawej ręki).
1. Pw. stojąca, blisko przy drabinkach - PN wsparcie na 4. szczeblu. Kolano i
PN ugięte, przylegają wewnętrzną stroną do drabinki. LR chwyt dosięźny na-
chwytem. Rytmiczne podciąganie N stojącej na ziemi do wysokości 4. szczebla (PR
przytrzymuje szczebel na wysokości barku). To samo w przeciwnym układzie ciała.
2. Pw. stojąca. Wstępowanie nogi dostawnej - stopa lewa na 4. szczeblu - PR
chwyt dosięźny - podciągnąć nogę do stania na 4. szczeblu. To samo odwrotnie (lewa
stopa i PR).
3. Pw. stojąca. Wstępowanie naprzemienne - LN ustawiona na 4. szczeblu - PR
chwyt dosięźny - podciągnąć się na szczeblach, przenosząc PN do ustawienia o 3
szczeble wyżej, z równoczesnym chwytem LR szczebla nad głową (wysoko).
Trudnością przy ćwiczeniach wstępowania jest utrzymanie ciała blisko drabinki i
wykonanie małego skrętu dla płaskiego ustawienia stopy i kolan.
Różne rodzaje zstępowania
Naukę zstępowania należy rozpocząć od zwrócenia uwagi na konieczność
przylegania do drabinek i skręcania na zewnątrz płasko ułożonego kolana i stopy:
1. W staniu zwartym chwyt na wysokości głowy, opuszczenie jednej N w dół z
równoczesnym uginaniem kolana drugiej N i wyprostem RR.
2. Schodzenie krokiem dostawnym - zawsze ta sama N, druga N tylko do N
rozpoczynającej schodzenie (zwrócić uwagę na przyleganie T do drabinki).
3. Schodzenie z zapowiadaniem, która N rozpoczyna zejście w dół. Wytrzy-
manie pozycji i skontrolowanie przylegania - potem ruch zejścia rozpoczyna druga N
(skoordynowanie pracy RR i NN).
Ćwiczenia:
1. Postawa zwieszona bokiem na różnych wysokościach.
2. Postawa przodem do drabinki, chwyt na wysokości barków. Odbicie pod-
skokami i przejście do przysiadu zwieszonego na różnych wysokościach.
3. Doskonalenie obrotu z postawy zwieszonej przodem do chwilowego zwisu
wolnego tyłem.
4. Z postawy zwieszonej na wysokości dosiężnej zapoznać się ze zwisem
czynnym i biernym.
5. Zeskok ze zwisu dosiężnego. Prowadzący ochrania ćwiczącego. Kładzie rękę
pod plecy ćwiczącego i w momencie wymachu nóg lekko odpycha go od przyrządu,
zabezpieczając jednocześnie doskok (na „miękkie nogi") w momencie lądowania.
456
6. „Ukłon ludów wschodnich" - klęk prosty, RR wzdłuż T, przejście do siadu
klęcznego z jednoczesnym opadem T i wysunięciem RR prostych w przód.
7. „Odkorkowanie butelki" - siad klęczny, PR w skurczu na barkach - skręty
„śrubowanie" T z jednej strony na drugą, z powolnym wyprostem T do klęku pro-
stego. Po kilku skrętach wyprost RR w górę (pięści zwinięte) i naśladowanie
głosem wyskakującego korka - powrót do pw. z RR bokiem w dół.
8. „Gaszenie pożaru" - dzieci „strażacy" jadą do pożaru. Jedno dziecko (z
pr/odu) jest koniem, drugie z tyłu jest woźnica. D/.ieci dobiegają do drabinek i stają się
strażakami. Wchodzą na drabinkę i trzymając się szczebla jedną ręką drugą odchylają,
naśladując polewanie wodą płynącą z węża na wszystkie strony (dłoń zwinięta w
pięść). Inni strażacy ustawiają się w rozkroku przed drabinkami i pompują wodę.
Wykonują w pozycji stojącej w rozkroku opady T w pr/,ód i lekko w tył, wykonując
rytmicznie ruchy RR prostych i ugiętych z jednoczesnym pogłębianiem opadu T.
Potem zmiana ćwiczących.
Forma zabawowa ćwiczeń tułowia -fantazyjne określenie ćwiczeń
1. Żeglowanie - siad skrzyżny, dwójkami naprzeciw siebie, z chwytem nad-
garstków współćwiczącego. Kolejno opady T w przód i w tył. KR prosie.
2. Wyciąganie sieci - jedynki siad skiv.yx.ny, dwójki siad płaski rozkroc/ny z
oparciem stóp o kolano współćwiczącego - chwyt za ręce i wyciąganie z opadem T w
przód i w tył (jedynki wykonują na tempo opad w tył, dwójki w przód i odwrotnie).
3. Walka o pałeczkę - ćwiczenie w parach naprzeciw siebie i chwyt za krótką
pałeczkę, walka polega na wytrącaniu równowagi przez współćwiczącego.
4. Pełzanie gąsienicy - z przysiadu podpartego - przejście rękami do skłonu
podpartego i z powrotem do przysiadu.
5. Wrzeciona - rozkrok, skłon w przód podparty i bieg małymi krokami z
dowolnym ustawieniem RR i NN.
6. Kierowanie samochodem - siad ugięty i opad T w tył, RR w przód trzymają
kierownicę (kierowanie w jedną i w drugą stronę). Hamowanie - jedną R opuścić
kierownicę i odchylić prosty T w tył. Zmniejszenie szybkości - wyprostować NN,
stopą o podłogę, powrócić do siadu kątowego.
7. Maszyna parowa - siad klęczny, RR w dół przodem zgięte, rzut RR w górę
(otwarte bezpieczniki), RR bokiem w dół (syk uchodzącej paty).
8. Łódki na falach - pw. leżąca przodem, RR w górę, wznos RR i NN nisko
ponad podłoże i ruchy kołyszące łódkę na falach.
Ćwiczenia chodu i biegu
Zwrócić uwagę na prawidłowe stawianie stopy, przenoszenie masy ciała, sko-
ordynowanie pracy ramion i nóg, wyrobienie dobrej postawy ciała w chodzie i biegu,
regulowanie poczucia rytmu i estetyki chodu i biegu.
1. Równoczesne rozpoczynanie marszu i równoczesne zatrzymanie w marszu.
Z postawy LN w zakroku - rozpoczynanie marszu określoną liczbą kroków i na
komendę „zastęp, stój" zatrzymanie się krokiem dostawnym (lewa-prawa).
2. Mars/ z podskokiem po każdym kroku i wymachem naprzemianstronnym
lekko ugiętych RR.
457
 3. Marsz krokiem „mierniczym" - półkowym:
- z klaśnięciem pod kolanem,
- 4 kroki marszu, 4 kroki biegłem, - z oparciem nogi wolnej poniżej poziomu listwy.
- 4 kroki biegiem, 2 podskoki obunóż, 8. Stojąc na listwie ławeczki w poprzek:
- cwał (krok dostawny na palcach) (prowadzić raz noga prawa, raz noga 1 - powolny wznos kolana,
lewa), 2 - przeniesienie nogi w tył do wyprostu,
- prowadzić cwał oznaczoną liczbą kroków i tupnięciem obunóż. 3 - przeniesienie do ugięcia w przód,
4. Marsz z tupnięciem na każdy pierwszy krok. 4 -pw.
5. Marsz:
9. Stojąc wzdłuż ławeczki - rytmiczne uginanie nogi postawionej z jednocze-
1 - tupnięcie,
snym wolnym rysowaniem nogą kół (naśladowanie pociągu).
2 - krok zwykły,
10. Stojąc wzdłuż ławeczki - ruchy wahadłowe nogi wolnej w przód i w tył.
3 - klaśnięcie w marszu na koniec - klęk jednonóż, 11. Przejście po listwie ławeczki:
- 3 kroki marszu, 4 - cofnięcie nogi do zakroku i klęk jednonóż,
- krokiem „mierniczym" (ustawić stopy dokładnie jedną przed drugą),
- 4 kroki marsz, 4 kroki bieg, 4 x krok z podskokiem, -krokiem „bociana" (wznos nogi, postawienie z przeniesieniem masy ciała),
- 5 kroków rozbiegu,
- krokiem sprężynowym nogi podstawnej i przeniesieniem łukiem dolnym
6 - odbicie obunóż, poniżej listwy ławeczki,
7 - rozkrok, -chodzenie z zawiązywaniem i odwiązywaniem szarfy na listwie.
8 - zeskok. 12. Przeskoki z przysiadu podpartego (RR oparte na ławeczce) do przysiadu
6. Bieg parami, co 8 kroków zmiana miejsca w parach. podpartego ponad ławeczką (przysiad podparty kolejno z jednej i drugiej strony
7. „Kroki Indian" - długi krok z uginaniem kolana N prowadzącej krok i wy- ławeczki).
machem naprzemianstronnym ramion. 13. Przejście po listwie ławeczki - bokiem.
8. „Taniec wojenny Indian" - krok z podskokiem i wznosem kolan oraz rów- 14. Przejście krokiem „mierniczym" z przytrzymywaniem piłki lekkiej na głowie.
nomierne wymachy RR (4 x) i tym samym krokiem obroty w miejscu dookoła osi
pionowej (4 x). 15. Stojąc na ławeczce, włożenie szarfy przez głowę i zdjęcie jej dołem.
9. Bieg w tył w czwórkach z chwytem barków i zwrotem głowy w lewo, potem 16. Przejście przez ławeczkę na czworakach.
w prawo. 17. W siadzie okrocznym na ławeczce ćwiczenie szyi, ustawienie głowy prosto z
10. Bieg w rzędach w tył - samodzielnie. umiejętnym jednoczesnym wydłużeniem kręgosłupa, co jest warunkiem dobrej
11. Marsz w przód z mocnym uginaniem kolan i silnym naciskaniem palcami postawy:
stóp na ziemię i wymachami naprzemianstronnymi RR (przygotowanie do biegów - RR lekko skrzyżowane:
szybkich). 1 - skłon głowy w przód,
2 - wyprost, powtórzyć kilka razy;
Ćwiczenia na ławeczce szwedzkiej
- pw. jak wyżej - lekkie dwa skłony w przód, trzeci skłon głęboki, potem
wyprost;
1. Stanie jednonóż na krawędzi ławeczki - skurcz kolana i wyprost nogi z - RR ugięte, zwinięte pięści jedna nad drugą oparte na wysokości czoła
lekkim dotknięciem brzegu ławeczki. (strona kciuka RL zwrócona do czoła), lekkie uderzenie głową w pięści i
2. Przejście przodem po ławeczce ze wspięciem (z ochroną przez współćwi- powolne odchylanie w tył;
czącego). -skłon głowy w przód, cofnięcie głowy w tył (z lekko przyciągniętą brodą),
3. Przejście tyłem po ławeczce - współćwiczący idzie na ziemi twarzą zwrócony ustawienie głowy prosto;
do idącego, podaje lekko rękę, idąc równolegle z nim. - pw. jak wyżej, RR wzdłuż T:
4. Przejście po krawędzi ławeczki z przekładaniem woreczka z jednej stopy na 1 - skręt głowy w lewo,
drugą. 2 - wyprost,
5. Przejście po ławeczce dwójkami: 3 - skręt głowy w prawo,
- z trzymaniem się za ręce (jedno za drugim), 4 - wyprost,
- jedno tyłem, drugie przodem. 5 - wyciągnięcie głowy w górę,
6. Siad okroczny na ławeczce, RR w bok przodem zgięte, naprzemienne skręty T 6 - pw;
z naprzemiennym wymachem RR w tył i z pogłębieniem. - pw. jak wyżej - skręty głowy z potakiwaniem w tym ustawieniu w jedną i w
7. Na listwie ławeczki przysiąść: drugą stronę;
- ze skurczem nogi,
459
458
- p w. jak wyżej:
1,2- skręt głowy w lewo - narysować brodą V4 linii koła, 3 -
głowa prosto,
4, 5 - skręt głowy w prawo - narysować brodą V4 linii koła, 6 -
pw;
-pw. jak wyżej - skłon głowy w prawo, potem w lewo, rozpoczynać
skłonem w przód.
Pytania pomocnicze i propozycje
testów

Pytania i tematy pomocnicze

1. Jakie specjalności zdobywa absolwent medycznej szkoły zawodowej o kierunku

fizjoterapii?
2. Co oznacza słowo „kinezyterapia", pod jaką inną nazwą jest znane i z jaką
dziedziną nauk się wiąże?
3. Co oznaczają określenia: „leczenie", „profilaktyka", „ćwiczenia korekcyjne",
„wskazania", „przeciwwskazania"?
4. Co to są „ćwiczenia fizyczne"?
5. Co oznacza określenie „bezpieczna sala gimnastyczna"?
6. Czemu służy ochrona w gimnastyce?
7. Jakie wyróżnia się rodzaje ochrony w gimnastyce?
8. Czy chodzenie pacjenta o kulach wymaga ochrony w pierwszym etapie nauki?
9. Co oznacza określenie „samoasekuracja"?
10. Podaj przyczyny urazów w czasie lekcji wychowania fizycznego.
11. Czy istnieje większe ryzyko w czasie prowadzenia zajęć z dziećmi i dlaczego?
12. Omów czynności nauczyciela zabezpieczające przed wypadkami w czasie zajęć z
gimnastyki.
13. Jakie dziedziny wchodzą w skład kultury fizycznej?
14. Co oznacza pojęcie „kultura fi/.yczna"?
15. Jakie są „lecznicze formy kultury fizycznej"?
16. Jakie 4 funkcje spełnia wychowanie fizyczne?
17. Jakie są zadania i cele wychowania fizycznego?
18. Co oznaczają określenia: „sport kwalifikowany", „sport inwalidzki", „rekreacja
ruchowa"?
19. Co mieści się w pojęciu „turystyka"?
20. Wymień zajęcia zbiorowe o charakterze leczniczym w kinezyterapii.
21. Jaki był cel wychowania fizycznego w Grecji i Sparcie?
22. Kto i kiedy był twórcą systemu szwedzkiego w gimnastyce i jakie cele ten
system propagował?
23. Co oznacza we współczesnym pojęciu „pozycja Klappa", na czym ona polega i
jakich rodzajów ćwiczeń dotyczy?
24. Kto to był H. Jordan i co było jego zasługą?
25. Kogo uważa się za prekursora rehabilitacji w Polsce?

461
 26 Z jaką dziedziną medycyny łączy się zasadniczy rozwój rehabilitacji w Polsce?
. Gdzie powstały w Polsce pierwsze ośrodki gimnastyki leczniczej i czym cha-
27 rakteryzował się każdy z nich i z jakimi nazwiskami były związane? Kiedy
. powstało Towarzystwo do Walki z Kalectwem? Jakie są osie i płaszczyzny
ruchu? Co to są mięśnie jednostawowe i wielostawowe? Co to są mięśnie
28. agonistyczne, antagonistyczne? Co to są mięśnie synergistyczne? Co to są
29. mięśnie ustalające?
30. Co oznaczają określenia „praca dynamiczna" i „praca statyczna"? Przeprowadź
31 analizę ruchu na dowolnie wybranym ćwiczeniu, uwzględniając pozycję
. wyjściową, rodzaj ruchu, drogę ruchu, tempo poszczególnych faz ruchu i
32. pozycję końcową.
33. Co oznacza określenie „motoryczność ludzka"?
34. Jaka jest współczesna nazwa zastępująca tradycyjną nazwę „cechy motorycz-ne
35. człowieka"?
36. Czym się zajmuje nowa gałąź nauki - „antropomotoryka" i jakie są nowoczesne
poglądy dotyczące motoryczności ludzkiej? Wymień główne zdolności
37. motoryczne człowieka. Scharakteryzuj ćwiczenia siłowe.
Co to jest: skurcz izometryczny, ćwiczenie izometryczne, izotoniczne i dyna-
38. miczne? Podaj przykłady tych ćwiczeń. Podaj jedną ze znanych metod treningu
siły.
39. Scharakteryzuj wytrzymałość jako zdolność motoryczną i podaj jeden z
przykładów kształtowania wytrzymałości. Scharakteryzuj szybkość jako zdolność
40.
motoryczną.
41. Co oznaczają określenia „zwinność", „gibkość"? Czy można powiedzieć, że są
to zdolności motoryczne?
42. Co oznaczają określenia „rozluźnienie mięśni", „czucie równowagi", „czucie
43. przestrzeni"?
Na czym polega badanie zdolności motorycznych? Podaj i omów ogólnie ocenę
44. sprawności dzieci przedszkolnych. Wymień z nazwiska twórców testów
45. sprawnościowych. Jakich grup mięśni dotyczy test minimalnej siły mięśniowej
wg Krausa-We-bera?
46. Jakich pomiarów dotyczą próby czynnościowe? Omów
test Coopera dla osób jeżdżących na wózkach. Podaj 4
47. podstawowe kierunki gimnastyki.
Omów zadania ćwiczeń porządkowo-dyscyplinujących i sposoby ustawiania
48. ćwiczących w małej sali gimnastycznej, np. w zastępczej sali w placówkach
49. leczniczych.
50. Omów ogólne zadania ćwiczeń kształtujących, uwzględniając następujący ich
podział:
51 - ćwiczenia siłowe, siłowo-gibkościowe i rozluźniające,
. - ćwiczenia ramion, szyi, tułowia i nóg,
52. - ćwiczenia wolne (bez przyborów i nie na przyrządach),
53. - ćwiczenia z przyborami,
- ćwiczenia na przyrządach.
462
56. Co oznacza określenie „gimnastyka lecznicza" (podaj inne nazwy) i przy jakich
chorobach się ją stosuje?
57. Podaj zasady opisu ćwiczenia na przykładzie ćwiczenia ramion i tułowia (ćwi-
czenia wolne).
58. Podaj treść dowolnego ćwiczenia z przyborami.
59. Podaj treść ćwiczenia na drabinkach (elongacyjnego).
60. Omów i scharakteryzuj pozycję wyjściową do ćwiczeń izolowaną, chwiejną i
stabilną.
61. Jakie są pozycje wyjściowe w staniu? Podaj przykład ćwiczenia ramion w wy-
branej pozycji wyjściowej w staniu.
62. Omów pozycję wyjściową w klęku i podaj przykład ćwiczenia ramion i nóg w
klęku.
63. Podaj rodzaje siadów i omów siad równoważny z punktu widzenia pracy mię-
śniowej.
64. Podaj rodzaje pozycji w leżeniu i podaj przykład ćwiczenia mięśni brzucha i
mięśni grzbietu.
65. Jaka jest różnica pomiędzy unikiem a wypadem?
66. Podaj przykład ćwiczenia szyi w wybranych płaszczyznach w połączeniu z
ćwiczeniami ramion.
67. Podaj przykłady ćwiczeń siłowych i rozluźniających nóg z dowolnej pozycji
wyjściowej.
68. Omów rodzaje i zadania ćwiczeń w podporze leżąc przodem i w pozycji na
czworakach.
69. Opisz pozycję „ramiona w bok w górę, ugięte" i wymień dodatkowo dwie po-
zycje ramion.
70. Ułóż ćwiczenia ramion z wymachami i przenosami z dowolnej pozycji wyj-
ściowej.
71. Omów ćwiczenia tułowia i określ ich znaczenie dla postawy ciała.
72. Scharakteryzuj ćwiczenia kształtujące dla małych dzieci, ułóż ćwiczenia
kształtujące ramion, tułowia i nóg i podaj fantazyjne określenia ruchów zastę-
pujące fachową terminologię.
73. Podaj przykłady ćwiczeń siłowych, gibkościowych i rozluźniających z dowolnie
wybranej pozycji.
74. Podaj treść ćwiczenia koordynującego.
75. Określ zadania ćwiczeń użytkowo-sportowych i wymień ich rodzaje.
76. Omów sposób wykonania zwisu czynnego i biernego podchwytem.
77. Omów ćwiczenia w czołganiu, pełzaniu i „chód gąsienicy".
78. Jak należy wykonywać ćwiczenia w ruchu, w pozycji na czworakach, z popy-
chaniem piłki głową?
79. Jak należy wykonywać ćwiczenia w ruchu w podporze zgiętym tyłem z piłką na
brzuchu?
80. Czym różni się rzut od pchnięcia?
81. Jak należy podnosić ciężar z podłogi?
82. Z jakich faz składa się zeskok?
83. Jaka jest różnica między chodem a biegiem?
84. Jakie są rodzaje ćwiczeń uzupełniających?
85. Podaj zasadniczy podział gier i zabaw ruchowych.
86. Co to jest zabawa, gra ruchowa, gra sportowa?
463
 Omów zadania zabaw i gier ruchowych i ich znaczenie dla dzieci zdrowych i
87. dotkniętych chorobą.
Czy zabawa może zawierać duży stopień wysiłku fizycznego? Podaj
88. przykłady.
Czy należy dzielić zabawy i gry ruchowe ze względu na wiek i możliwości fi-
89. zyczne i psychiczne (także w leczeniu usprawniającym)? Jakie mogą być
zadania toru przeszkód i jak należy układać kolejność poszczególnych
90. przeszkód dla osób o wybranych rodzajach niepełnosprawności? Kto może
uczestniczyć w grach „unihoc" i „korfball"? Czy w czasie zajęć aerobiku
można realizować ćwiczenia o różnym charakterze ruchu?
91.
92. Scharakteryzuj ćwiczenia uzupełniające dla dzieci. Jakie zadania spełnia
integracyjny ogródek jordanowski? Omów rolę gry i zabawy ruchowej w życiu
dziecka (także niepełnosprawnego).
93.
94. Jaki jest podział gier ruchowych ze względu na charakter ruchu?
95. Jaki jest podział gier i zabaw ruchowych ze względu na wiek?
Omów zagadnienia metodyczne dotyczące higieny i bezpieczeństwa w czasie
96. gier i zabaw ruchowych (strój prowadzącego, użycie przyborów i przyrządów
97. itp.).
98.
Jaki jest podział gier i zabaw ruchowych ze względu na cele aktywności ru-
chowej człowieka?
99. Omów wybraną grupę gier i zabaw ruchowych, np. zabawy i ćwiczenia po-
rządkowo-dyscyplinujące lub gry i zabawy na czworakach. Podaj główne zasady
popularnych gier sportowych „unihoc" i „korfball". Wymień zasady
100. dydaktyczno-wychowawcze odnoszące się również do wychowania fizycznego.
101. Które z zasad dydaktyczno-wychowawczych znajdują najpełniejsze uzasad-
nienie w zajęciach rehabilitacji ruchowej i dlaczego?
102. należy sięzasady
Wymień dydaktyczne doboru treści kształcenia i wychowania (czego
uczyć), omów jedną z nich.
103. Wymień zasady nauczania i uczenia (jak powinno się nauczać i uczyć się).
Wyjaśnij sens określenia „metoda". Wymień i omów metody nauczania ruchu w
104.
sposób ścisły, wg kryterium tzw. logicznej ciągłości, metodę całościową, metodę
analityczną, metodę kombinowaną (kompleksową). Czy metody służą do
rozwiązywania problemów? Metody nauczania w procesie nauczania ruchów
105. leczniczych. Wymień 3 rodzaje zadań i odnieś metody do realizacji zadań (wg
106. Stanisława Strzyżewskiego). Omów metodę problemową. Wymień metody
odtwórcze najbardziej przydatne w kinezyterapii. Wymień metody
1 usamodzielniające i omów metody zabawowe. Podaj przykład metody
07. zadaniowej (bezpośredniej celowości ruchu) dla małych dzieci.
108.
109. Omów metodę programowego uczenia na przykładzie „ścieżki zdrowia".
Omów metody twórcze.
110. Na jakich mechanizmach oparte jest kryterium psychologiczne podziału metod
nauczania?
111.
112. Jaka jest różnica między metodą nauczania a formą nauczania?
113.
114.
115.
116.
464
117. Czy lekcja wychowania fizycznego, wycieczka szkolna, zajęcia śródlekcyjne są
formami organizacyjnymi o szerokim zakresie?
118. Wymień formy organizacyjne zajęć o szerszym zakresie.
119. Podaj przykłady obwodów stacyjnych.
120. Co to jest tok lekcyjny i z jakich części się składa?
121. Omów poszczególne części toku lekcji.
122. Co to jest krzywa natężenia wysiłku w czasie lekcji i stopniowanie wysiłku?
ODIÓW tok lekcyjny gier i zabaw ruchowych dla małych dzieci.
123. Podaj kilka uwag metodycznych i przykłady zmniejszania lub zwiększania
stopnia wysiłku w czasie lekcji.
124. Co to jest osnowa lekcyjna i konspekt lekcyjny? Omów je według punktów.
Podaj przykład ćwiczenia z części głównej.
125. Wymień wszystkie punkty, które należy uwzględnić i zapisać pod właściwą
treścią, np. osnowa nr, data, prowadzący itd.
126. Metodyka zajęć z grupami ćwiczących w różnym wieku.
127. Metodyka ćwiczeń z dziećmi w okresie przedszkolnym.
128. Metodyka ćwiczeń z dziećmi w okresie szkolnym (wymień zagrożenia po-
wstawania wad postawy).
129. Omów i scharakteryzuj wiek dojrzałości, podaj przykłady ćwiczeń dla osób w
podeszłym wieku.
130. Omów nauczanie jako proces dydaktyczny w kontekście wychowania fizycz-
nego i rehabilitacji ruchowej.
131. Omów ćwiczenia ogólnokondycyjne w kinezyterapii na sali gimnastycznej z
punktu widzenia bezpieczeństwa i zadań ogólnych.
132. Czy w dokumentacji i opracowaniu zestawu lekcji ćwiczeń ruchowych w
usprawnianiu leczniczym należy stosować zasady nauczania i prowadzenia
ćwiczeń obowiązujące w wychowaniu fizycznym?
133. Omów zasady nauczania w usprawnianiu leczniczym, uwzględniając ich mo-
dyfikację.
134. Wymień kilka ćwiczeń ramion, tułowia i nóg w pozycji leżenia tyłem, dokładnie
analizując zawarty w ćwiczeniach ruch.
135. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stawów kolanowych, bez ich przeciążenia.
136. Wymień kilka ćwiczeń na wzmocnienie mięśni tułowia bez ich przeciążenia.
137. Podaj dwa przykłady ćwiczeń izometrycznych stawów kolanowych.
138. Podaj kilka przykładów ćwiczeń nadgarstka i palców ręki.
139. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stosowanych przy dyskopatiach lędźwiowych i
uzasadnij ich celowość i przeciwwskazania.
140. Podaj kilka przykładów ćwiczeń stawów barkowych.
141. Podaj zasady i kilka przykładów gimnastyki porannej.
142. Omów wstępnie, jakie są problemy psychologiczne występujące podczas ćwiczeń
z osobami niepełnosprawnymi.
143. Co może być celem ogólnym ćwiczeń ogólnokondycyjnych w kinezyterapii,
jakie mogą być przeciwwskazania do ćwiczeń?
144. C/y ćwiczenia ogólnokondycyjne mogą odbywać się na łóżku chorego, kiedy
może zaistnieć taka sytuacja i jakie powinny być spełnione warunki?
145 Co w leczeniu ruchem oznacza ,.ccl miejscowy" leczenia, a co oznacza „cel
ogólny"?
465
146. Jakie mogą być kryteria podziału pacjentów na grupy w przypadku ćwiczeń na
sali gimnastycznej?
147. Jaki sprzęt powinien znajdować się na sali gimnastycznej? Jakie przybory są
najbardziej potrzebne?
148. Jakie mogą być niebezpieczne momenty lekcji przy ćwiczeniach z piłkami le-
karskimi?
149. Czy zalecenie lekarskie jest bezwzględnym warunkiem uczestnictwa pacjentów
w zajęciach zespołowych kinezyterapii?
150. Jaki powinien być ubiór prowadzącego, a jaki ubiór ćwiczącego?
151. Czy można pozwolić ćwiczącym żuć gumę w czasie zajęć i czy pacjenci mogą
pozostawiać sprzęt ortopedyczny i ubranie, gdzie chcą?
152. Jakie bywają rodzaje toków lekcyjnych w ćwiczeniach ogólnokondycyjnych i
czym uzasadniony jest ich dobór? Czy można zmieniać tok lekcyjny, kiedy i
dlaczego?
153. Jaki tok lekcyjny jest odpowiedni dla młodzieży i osób dorosłych w młodszym
wieku?
154. Jaki tok lekcyjny może być odpowiedni dla dzieci do 12 rż.?
155. W jaki sposób kinezyterapeuta powinien prowadzić zajęcia ogólnokondycyj-
ne, żeby lekcja była bezpieczna, celowa i ciekawa - w przypadku osób do-
rosłych i w przypadku dzieci?
156. Czy nauczyciel (kinezyterapeuta) może opuszczać salę ćwiczeń w trakcie lekcji?
157. Wymień kilka przykładów ćwiczeń ramion, tułowia i nóg dla pacjentów, którzy
nie mogą ćwiczyć na sali gimnastycznej i ćwiczą na łóżku. Przeanalizuj
zawarty w każdym z tych ćwiczeń ruch i określ, jakie zadanie pod względem
anatomicznym każde z nich spełnia.
158. Jakie mogą być sposoby przemieszczania się pacjentów, którzy uczestniczą w
ćwiczeniach ogólnokondycyjnych na sali gimnastycznej?
159. Czy w przypadku pacjentów chodzących o kulach i poruszających się na wózkach
inwalidzkich prowadzący powinien czuwać nad ich bezpieczeństwem,
pomagać pacjentowi i w jakich momentach szczególnie?
160. Na czym polega pomoc pacjentowi przy przechodzeniu z łóżka na wózek, a
potem z wózka na materac do ćwiczeń? Czy wózek powinien być zablokowany?
161. Wymień rodzaje kuł, balkoników i wózków inwalidzkich.
162. Czy poruszanie się pacjentów na wózkach inwalidzkich, za pomocą kuł lub
balkoników powinno być poprzedzone przygotowaniem samego pacjenta? Na
czym ono polega?
163. Jakie znasz rodzaje wózków inwalidzkich i jakie są najbardziej funkcjonalne?
164. Na czym polega najbardziej skuteczna metoda nauczana jazdy na wózku? Wy-
mień fazy nauki.
165. Co oznacza termin „balansowanie" w odniesieniu dojazdy na wózku?
166. Na czym polega bezpieczna jazda na wózku w pomieszczeniach szpitalnych i
domach?
167. Na czym polega jazda na wózkach w terenie, zjazd i wjazd na pochylnię, na
krawężnik, na tory tramwajowe?
168. Czy jazda po schodach na wózku inwalidzkim w każdych warunkach jest
możliwa i bezpieczna?
466
169. Jakie są możliwości jazdy na wózku inwalidzkim po schodach i jakie elementy
jazdy wymagają specjalnej pomocy i asekuracji?
170. Jakie są sposoby przenoszenia pacjentów z łóżka na wózek i odwrotnie?
171. Jakie są sposoby przenoszenia pacjenta z materaca na wózek?
172. Jak pacjent samodzielnie może przejść z materaca na wózek i odwrotnie?
173. Jakie ułatwienia architektoniczne ułatwiają życie codzienne osobom niepełno-
sprawnym?
174. Co to jest asekuracja przy chodzeniu o kulach i na czym polega przy wchodzeniu
na schody i przy schodzeniu ze schodów?
175. Jak dobiera się wysokość kuł?
176. Jakie są czynności wstępne nauczyciela przy prowadzeniu ćwiczeń ogólno-
kondycyjnych z pacjentami z porażeniami kończyn dolnych? Jakie przybory oraz
przyrządy są najbardziej przydatne?
177. Do czego służy stół pionizacyjny i barierki? Czy fizjoterapeuta może zostawić
pacjenta samego, gdy pacjent używa tych przyrządów?
178. Czy fizjoterapeuta powinien sam zadbać o własne zdrowie i przy dźwiganiu
pacjenta zabezpieczyć się od przeciążenia swojego kręgosłupa? Jakich zasad
powinien sam przestrzegać?
179. Jakie zagrożenia dla dobrej postawy mogą zaistnieć w różnych okresach roz-
wojowych dziecka? W jakich latach wzrostu organizmu istnieje największe
zagrożenie?
180. Co oznacza określenie „zła postawa"?
181. Jakie nieprawidłowości w postawie ucznia mogą wzbudzić niepokój nauczyciela?
182. Na czym polega badanie, którym można stwierdzić złą postawę?
183. Co oznaczają określenia: „skolioza", „lordoza", „kifoza"?
184. Jakie są rodzaje złej_postawy?
185. Czy stopy płasko-koślawe są jednostką chorobową zaliczaną do złej postawy i na
czym polega ta nieprawidłowość? Jakie ćwiczenia stosuje się w tych przypadkach
chorobowych? Wymień kilka przykładów ćwiczeń wolnych i ćwiczeń z
przyborami.
186. Jakie są rodzaje ćwiczeń stosowanych w leczeniu skolioz? Omów dwa rodzaje z
tych ćwiczeń.
187. Rola ćwiczeń oddechowych, elongacyjnych i antygrawitacyjnych w leczeniu wad
postawy.
188. Czy ćwiczenia mięśni brzucha sterowane dołem, np. nożyce, należy wykonywać
blisko, tuż nad podłogą, czy wyżej?
189. Czy ćwiczenia mięśni grzbietu należy wykonywać w pełnym zestawie po kolei
czy naprzemiennie z ćwiczeniami mięśni brzucha lub innymi?
190. Jaka jest rola mięśni oddechowych w ćwiczeniach korekcyjnych? Czy należy
stosować każde z nich długo i z dużą liczbą powtórzeń w serii, czy może inaczej?
191. Czy ćwiczenia korekcyjne u dzieci przedszkolnych należy przeprowadzać
wyłącznie metodami zabawowymi, czy należy stosować również inne metody
adaptowane na potrzeby dzieci?
192. Jakie są zasady leczenia pleców okrągłych? Podaj kilka przykładów ćwiczeń.
193. Jakie są zasady leczenia pleców wklęsłych? Podaj kilka przykładów ćwiczeń.
194. Co to jest pozycja izolowana i jakie ma znaczenie dla leczenia wad postawy?
467
 195. Czy w wadach postawy należy stosować ćwiczenia w pozycjach zwieszonych
196. czy w zwisach, a jeżeli tak, to czy powinien to być zwis czynny czy bierny?
Na czym polega różnica w ich wykonaniu?
197. Czy w rzutach należy rzucać piłkę naprzemiennie lewą i prawą ręką, czy
198. oburącz?
199. Jakie są najbardziej przydatne pomoce do ćwiczeń korekcyjnych? Czy
200. normowanie oddychania może również odbywać się w czasie ćwiczeń
201. rozluźniających czy też przez łatwe wysiłkowe koordynacyjne ćwiczenia
kształtujące?
Które ze wskazań doboru ćwiczeń korekcyjnych są najważniejsze? Omów
202. ćwiczenia w wodzie jako ważny rodzaj ćwiczeń zespołowych, ogólnie
usprawniających w kinezyterapii oraz regulamin basenu jako niezbędną in-
strukcję.
203. Na czym polegają ćwiczenia wstępne na początku nauki pływania dla osób
zdrowych i chorych. Wymień kilka sposobów oswajania z wodą. Jakie są
najważniejsze właściwości środowiska wodnego? Omów te, które mają
204. znaczenie dla leczenia ruchem.
Jaki jest warunek udziału pacjenta w ćwiczeniach w wodzie? Czy zawsze obo-
wiązuje zasada sprawdzania liczby osób uczestniczących w zajęciach przed i
205. po lekcji?
Czy przed rozpoczęciem zajęć należy zawsze przypominać o zakazach (np.
206. skoki do wody na głowę) i nakazach (np. o umyciu się przed wejściem do ba-
207. senu)?
208. Ćwiczenia w wodzie dzielą się na dwie zasadnicze grupy: ćwiczenia uspraw-
209. niające i pływanie. Czy w obu rodzajach ćwiczeń występuje trening równie
210. dobroczynny dla układu oddechowego?
Jaka temperatura wody w basenie jest najodpowiedniejsza dla prowadzenia
211. ćwiczeń leczniczych?
Jaki styl pływania jest stylem symetrycznym, a jaki asymetrycznym?
212. Na czym polega oddychanie w wodzie i pływanie strzałką? Chętnie
omówię styl pływania ..... Wymień style pływania na grzbiecie i na
213. brzuchu.
214. Uwagi dotyczące zajęć w wodzie dla osób niepełnosprawnych z porażeniami
nóg.
215. Jakich zasad bezpieczeństwa należy przestrzegać w czasie zajęć na wodach
otwartych i na basenie?
216. Czy przeczytałeś „Międzynarodowy dekalog narciarza alpejczyka" FIS jako
niezbędną lekturę dla każdego narciarza?
217. Omów podstawowe wskazania i przeciwwskazania do uprawiania narciarstwa. Na
468 jakie dwie podstawowe grupy dzieli się narciarstwo? Od jakich podstawowych
ćwiczeń rozpoczyna każdy narciarz - zdrowy i niepełnosprawny?
Na czym polega jazda na nartach pługiem, a na czym jazda na nartach równo-
ległych?
Czy dzieci uczy się jeździć na nartach metodą ścisłą czy poglądową i metodami
zabawowymi?
218. Czym się charakteryzują następujące konkurencje sportowe w narciarstwie
zjazdowym (ale i rekreacyjnym): slalom, slalom gigant, bieg zjazdowy i jak
się praktycznie organizuje te konkurencje na stoku?
219. Jak się nazywa dyscyplina narciarska polegająca najeździe na jednej desce?
220. Jakie korzyści dla organizmu człowieka płyną z obcowania z przyrodą w trakcie
uprawiania narciarstwa?
221. Czy ćwiczenia dla osób w podeszłym wieku powinny uwzględniać specyfikę
wskazań metodycznych? Podaj najważniejsze.
222. Co oznacza określenie „wiek metrykalny", a co „wiek biologiczny"?
223. Jakie zmiany w organizmie na ogół następują powyżej 60. rż.?
224. Od jakich czynników zależy wydolność fizyczna?
225. Jak się obniża sprawność człowieka i jaki jest jej procent:
- w wieku 50 lat,
- w wieku 60 lat,
- w wieku 70 lat?
226. Jakie są uwagi metodyczne do prowadzenia ćwiczeń z osobami starszymi?
227. Czy znasz inne ćwiczenia przeciwwskazane dla osób starszych oprócz: szybkich
ruchów głową, nagłych skłonów głową w dół, nagłych skłonów tułowia w tył,
skoków, podskoków, ćwiczeń 7. przedłużonym bezdechem, zwisów,
podporów, podnoszenia ciężarów, nagłych zmian pozycji?
228. Jaka jest rola ćwiczeń nóg w stawach kolanowych i biodrowych?
229. Podaj przykłady ćwiczeń w odciążeniu obręczy biodrowej.
230. Podaj przykłady ćwiczeń obręczy barkowej i uzasadnij, dlaczego te ćwiczenia są
bardzo ważne w podeszłym wieku.
231. Podaj kilka uwag dotyczących toku lekcyjnego dla osób starszych.
232. Podaj najczęstsze przeciwwskazania do ćwiczeń dla osób starszych.
233. Wymień problemy psychologiczne osób w podeszłym wieku.
234. Jakie schorzenia obejmuje II grupa w sporcie inwalidzkim?
235. Wymień niektóre rodzaje sportu uprawianego przez osoby ociemniałe.
236. Sport inwalidzki -jego założenia i cele.
237. Czy siatkówka jest dyscypliną zaadaptowaną dla sportu inwalidów? Jak się
nazywa siatkówka dla inwalidów?
238. Czy koszykówkę na wózkach uprawiają inwalidzi 7. paraplegią (co to ozna-
cza?) i tetraplegią (co to oznacza)?
239. Wymień najbardziej prężne ogólnopolskie organizacje sportu inwalidzkiego i
krótko określ zakres ich działalności.
240. Jakie są najważniejsze uwagi dotyczące organizacji obozów sportowych w
ogóle i obozów dla osób niepełnosprawnych w szczególności?
241. Jaka jest rola fizjoterapeuty na koloniach zdrowotnych i obozach dla osób nie-
pełnosprawnych?
242. Jak nauczyciel powinien prowadzić ćwiczenia na sali gimnastycznej?
243. Jakie warunki musi spełniać sala gimnastyczna, żeby była bezpieczna dla ćwi-
czących?
244. Omów wypadki, które mogą się zdarzyć na lekcji gimnastyki w szkole.
245. Zasady bezpieczeństwa na lekcji wychowania fizycznego na powietrzu i na
wodach otwartych.
246. Czy dla małych dzieci bard/iej odpowiednim ćwiczeniem jest „zwis" czy po-
stawa zwieszona?
469
 Propozycje testów
Jedna grupa przygotowuje pytania, (które kontroluje nauczyciel), druga sprawdza
i ocenia. Następnie grupy się zamieniają: grupa przygotowująca poprzednio
pytania sprawdza je i ocenia.
Istnieją trzy rodzaje testów:
1. Testy luk i uzupełnień.
2. Testy wyboru - wybór właściwej odpowiedzi spośród wielu możliwości
(właściwą odpowiedź podkreśla się lub zaznacza kółkiem albo krzyżykiem).
3. Testy wyboru - wybór odpowiedzi „tak" lub „nie".
Ad l. Test luk i uzupełnień:
W ćwiczeniu statycznym mięśnie są .............
Ad 2. Test wyboru.
Podkreśl właściwą odpowiedź:
Leżenie przewrotne polega na:
a) leżeniu tyłem, NN proste w biodrach, w pionie,
b) leżeniu na boku - NN proste w kolanach, proste w stawie biodrowym,
c) leżeniu tyłem - NN ugięte w biodrach, ugięte w kolanach,
d) leżeniu tyłem - NN ugięte w biodrach i w kolanach.
Zaznacz kółkiem ćwiczenie pogłębiające lordozę lędźwiową, krzyżykiem -
ćwiczenie korygujące lordozę lędźwiową:
a) pw. leżenie przodem - twarzą do drabinek, wspinanie się po szczebelkach,
b) pw. leżenie przodem - przejście do ukłonu japońskiego.
Ad 3. Test wyboru - wybierz odpowiedź „tak" lub „nie":
Czy chód na czworakach jest ćwiczeniem korekcyjnym: tak ...... nie
(Według J. Półturzyckiego: Dydaktyka dla nauczycieli. Wyd. Adam Mar-
szałek, Toruń 1997).
Zakończenie do wydania II
W związku z II wydaniem podręcznika „Właściwości i metodyka ćwiczeń fizycznych
oraz sport inwalidzki" pragnę serdecznie podziękować panu mgr Bogdanowi
Majczykowi oraz zespołowi metodycznemu Medycznego Studium Zawodowego
Fizjoterapii nr 6 w Warszawie (dawniej w Konstancinie) za cenne uwagi meryto-
ryczne.
Gorące podziękowania kieruję do pani mgr Aleksandry Dworzak-Żoch (Me-
dyczne Studium Zawodowe nr 2 w Łodzi) za konsultacje dotyczące treści podręcznika.
Składam również podziękowania pani mgr Monice Maniak, wykładowcy za-
gadnień sportu inwalidzkiego na warszawskiej AWF, za podzielenie się ze mną
specjalistyczną wiedzą.
Dziękuję bardzo za pomoc trenerom i autorom wielu unikalnych opracowań i
kaset wideo z Grupy Aktywnej Rehabilitacji (Rekryteringsgruppen) - szczególnie
panu Rafałowi Skrzypczykowi.
Wyrazy serdecznego podziękowania kieruję do autorów - zwłaszcza do pani
mgr Anny Amanowicz - redaktorce przepięknego i wartościowego merytorycznie
pisma „Cross" oraz autorom pisma „Integracja", które zajmują się problemami in-
walidztwa.
Dziękuję serdecznie za okazaną pomoc i podzielenie się swym bogatym do-
świadczeniem z zakresu rehabilitacji moim koleżankom dr Danucie Krępskiej i mgr
Irenie Doleżyczek - współpracowniczkom prof. A. Grucy i prof. M. Weissa.
Pragnę też wyrazić wdzięczność mojemu synowi, absolwentowi AWF Kraków,
Wojciechowi Ficowi, którego nauczycielem akademickim był K. Chojnacki, znakomity
trener narciarstwa osób niepełnosprawnych, za konsultację w dziedzinie narciarstwa.
Dziękuję także jego żonie Agnieszce Maciukiewicz-Fic, która cierpliwie wraz z
mężem pozowała mi do zdjęć, na podstawie których powstały ryciny wykonane przez
grafika.
Na koniec chciałabym bardzo podziękować moim dawnym słuchaczom - fizjo-
terapeutom - za cenne spostrzeżenia o treści podręcznika.
Autorka
471
 Zakończenie do wydania l
Autorka opracowując ten podręcznik, pragnęła przekazać Czytelnikom niezbędną
wiedzę specjalistyczną, konieczną przy prowadzeniu ćwiczeń" fizycznych. Pragnęła też
wzbudzić w Czytelnikach zamiłowanie do ich przyszłego zawodu: kinezytera-peuty -
nauczyciela ruchów leczniczych.
Chciałabym ułatwić Czytelnikom nabycie umiejętności myślenia kategoriami
„diagnozowania" ćwiczeń fizycznych w zależności od potrzeb ćwiczących. Wiedza
zawarta w tym podręczniku powinna być faktyczną pomocą do praktycznego pro-
wadzenia ćwiczeń.
Na pewno treść podręcznika nie wyczerpuje wszystkich problemów związa-
nych z wychowaniem fizycznym, daje jednak niezbędną bazę potrzebną do prowa-
dzenia ćwiczeń fizycznych w ogóle, a ćwiczeń fizycznych o charakterze leczni-
czym w szczególności. Podręcznik nie zawiera wyczerpujących zestawów ćwiczeń
leczniczych w określonych jednostkach chorobowych, gdyż takie zestawy zawierają
podręczniki kinezyterapii.
Opracowana w tym podręczniku terminologia gimnastyczna jest podana szc/e-
gółowo, gdyż jedynie znając nazwę ćwiczenia, rozumie się jego treść, a gdy się ro-
zumie treść ćwiczenia, można mówić o metodyce ćwiczeń fizycznych. Treść pod-
ręcznika nie odbiega od obowiązującego obecnie programu nauczania (78 godzin w
I semestrze z przedmiotu „Metodyka i systematyka ćwiczeń fizycznych").
Będzie wielką satysfakcją dla autorki tego podręcznika, którego celem jest
przede wszystkim konkretna pomoc słuchaczom w przyswojeniu koniecznej wiedzy
niezbędnej do prowadzenia ćwiczeń fizycznych, jeżeli podręcznik spełni ten cel. W
przyszłości powinno to zaprocentować lepszym działaniem kinezyterapeu-tycznym
dążącym do stworzenia ludziom ciężko poszkodowanym lepszego, sprawniejszego i
szczęśliwego życia. Autorka serdecznie dziękuje pani mgr Henryce Majczyk, która
z ramienia Centrum Doskonalenia Średnich Kadr Medycznych dokonała końcowej
recenzji tego podręcznika.
Kieruję swą wdzięczność ku tym osobom, które pytały o losy i stopień zaawan-
sowania pracy, zachęcały do jej kontynuowania i ukończenia. Proszę o uwagi kry-
tyczne.
Autorka
472
Piśmiennictwo
1.AmanowiczA.: Narciarstwo biegowe. Cross 1996 nr 2.
2. Amanowicz A.: Cztery razy /Joto. Cross 1997 nr 12.
l.AmanowiczA.: Maraton. Cross 1997 nr 12
4. Amanowicz A.: Już w marcu w Nagano. Cross 1998 nr I.
5. Amanowicz A.: Temat na karnawał. Cross 1998 nr l.
6. Amanowicz A.: Jak ryba w wod/ic. Cross 1998 nr 5.
7. Amanowicz A.: Kawał męskiej przygody. Cross 1998 nr 7/8.
8. Barany J.: 60 lekcji pływania dla dzieci. Sport i Turystyka, Warszawa 1970.
9. Barański K., Janowski D., Mazur A., Monyckn B.: Technika i metodyka nauczania podstawowych
ćwiczeń gimnastycznych. AWF, Warszawa 1975.
10. Reck J.: Sport w rehabilitacji inwalidów. AWF, Warszawn 1977.
11. Bólach E.: Przepisy obowiązujące w dyscyplinach sportu inwalidów. AWF, Wrocław 1982.
12. Bondam\vicz M.'. Forma zabawowa w nauczaniu sportowych gier zespołowych. Sport i Turystyka.
Warszawa 1983.
13. Bomlamwicz M., Owczarek S.: Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej, WSiP, Warszawa
1996.
14. Chromimki Z.: Metodyka sportu dzieci i mlod/ieży. Sport i Turystyka, Warszawa 1976.
15. Chyd-iński W.: Kinezyterapia w schorzeniach typowych dla trzeciego okresu życia. W: Fizjoterapia.
Praca zbiorowa pod red. M. Weissa i A. Zembatego. PZWL, Warszawa 1983.
16. Chojnwki Z, Klimczok P., Walkowicz T.: Narciarstwo zjazdowe. Wydanie skryptowe nr 133. AWF,
Kraków 1994.
17. Chojnncki K.: Nauczanie ja/dy na nartach osób niepełnosprawnych z dysfunkcje') analizatora wzro-
kowego lub słuchowego w świetle zaleceń systemu amerykańskiego. AWF, Kraków. Postępy Reha-
bilitacji 1995 t. IX.
18. Czajkowska E.: Mokry trening. Cross 1998 nr I.
19. Dega W.: Ortopedia i rehabilitacja. PZWL. Warszawa 1983.
20. Dega W.: Kultura fizyczna - podstawowy t/y unik rehabilitacji ruchowej. Kult. Fiz. 1980 nr 2.
2\.Dega W., Milanowska K.\ Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983.
22. Demel M., Skład A.: Teoria wychowania fizyczneeu. PZWL, Warszawa 1976.
23. Denisiuk L i wsp.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego. AWF, Warszawa 1970.
24. Denisiuk L, Fidelus K.. Krawc:\k M.: Fłetwnty teorii i historii wychowania fizycznego. Polska Fe-
deracja Sportu Wyczynowego, Warszawa l''"/'>.
25. Dfhowska T.: Oni grają na siedząco. Cross 1997 nr 7/8.
26. Dębowska T.: Spotkanie pod reglami. Cross 1998 nr I.
27. Dębowska T.: W białej formie. Cross I'»9H nr 3.
2^,. Dębowska T.: Pod żaglami. Cross 1998 nr "v
29. Dębowska T.: Zdobywcy medali. Cross 1997 nr 10
30. Dobrowolski K.: Gimnastyka lecznicza. PZWL, Warszawa 1965.
31. Domański G.: Jest taka szkoła, jest taki klub. są tacy ludzie. Cross 1998 nr 5.
32. Doński D.: Biomechanika ćwiczeń fizycznych. Sport i 'turystyka, Warszawa 1963.
33. Dudziński W.: Chcę dopłynąć do Sydney. Cioss 1997 nr 3.
473
34. Dowgird Z., Ffk T., Janicka //., Świerczyńska K.: Rekreacja fizyczna na wc/asach. CRZZ, Warsza-wa
1978.
35. Drozdowski Z.: Człowiek nowoczesnego społeczeństwa a kultura fizyczna. Kult. Fiz. 1973 nr 10.
36. Dziaśko J., Naglak Z.: Teoria sportowych gier zespołowych. PWM, Wrocław 1983.
37. Dziedzic J., Remplewicz J.: Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla niewidzacych i niedowi-
dzących. WSiP, Warszawa 1980.
38. Dziedzic J., Ritzke L: Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla głuchych i niedosłyszących. WSiP,
Warszawa 1979.
39. Fidelus K.: Zarys biomechaniki ćwiczeń fizycznych. AWF, Warszawa 1977.
40. Fidelus K., Kocjasz J.: Atlas ćwiczeń fizycznych. Polska Federacja Sportu Wyczynowego, 1976 z. 2/3.
41. Gawlowska A.: Program integracyjny ogrodu jordanowskiego. Postępy Rehabilitacji 1997 t. XI.
42. Gilewicz Z.: Teoria wychowania fizycznego. Sport i Turystyka, Warszawa 1964.
43. Gniewkowski W.: Próba uproszczenia systematyki metod wychowania fizycznego i uprzystępnienia jej
nauczycielom przedszkoli i szkół. Kult. Fiz. 1983 nr 7/8.
44. Gniewkowski W. i wsp.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego. AWF, Warszawa
1970.
45. Grabowski H.: Teorie fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa 1997.
46. Grochala W: Wózkiem na Everest „W debla". Cross 1997 nr 7/8.
47. Grochala W.: Dyskusja. Cross 1998 nr 7/8.
48. Grochala W.: Lekko i swingowo przejechać przez życie. Cross 1998 nr 9.
49. Grupa Aktywnej Rehabilitacji - Rekryteringsgruppen - Materiały GAR 1995-1998. Technika jazdy na
wózku inwalidzkim typu Active. Łucznictwo. Pływanie. Aktywna Rehabilitacja. Materiały pomocnicze
dotyczące przebiegu i organizacji obozów sportowych i usprawniających w życiu codziennym
pacjentów po urazach kręgosłupa. Taśma wideo - Aktywna Rehabilitacja - sposób przenoszenia. FAR,
Warszawa 1998.
50. Grzelak R.: Niewidomi i szachy. Cross 1997 nr 7/8.
51. Hady-Bartkowiak K.: O aktualnej sytuacji w sporcie osób niepełnosprawnych na przykładzie
Spółdzielczego Zrzeszenia Sportowego „Start". Postępy Rehabilitacji 1994 t. VIII, z. 2.
52. Heir B., Fuerst M.: Sprawni inaczej, (z ang. tłum. M. Lehmann). ABEDIK, Poznań 1997.
53. Humen W., Mańkowski M., Moliere S.: Wybrane zagadnienia z metodyki wychowania fizycznego.
AWF, Warszawa 1970.
54.Jachnik S., Wieczorek R.: Poradnik organizatora turnusów sportowo-rehabilitacyjnych inwalidów. AWF,
Poznań 1978.
55.Janikowska-Siatka M., Skretowicz E., Szymańska E.: Zabawy i gry ruchowe na lekcjach wychowania
fizycznego i festynach sportowo-rekreacyjnych. WSiP, Warszawa 1999.
56.Jańczak G.: Zanim przypniesz narty. Cross 1997 nr 12.
51.Jańczak G.: Obozy -jak je organizować. Cross 1998 nr 6.
58. Kalinowski A., Żukowska Z: Metodyka wychowania fizycznego w szkole podstawowej. WSiP,
Warszawa 1975.
59. Korektywa w przedszkolu, Konferencja Metodyczna, Warszawa 28-29 maja 1996. Red. K. Góral, S.
Arasymowicz. Warszawa 1996.
60. Krajowa Federacja „Sport dla wszystkich". Kalendarz imprez sportowych 1997. 6\.Krawczyk Z.
(red.): Kultura fizyczna, sport. W: Encyklopedia kultury polskiej. Instytut Kultury, Warszawa 1997.
62. Kultura fizyczna dla osób niepełnosprawnych - Kalendarz imprez PZSN „Start" 1997.
63. Kozłowski S.: Znaczenie aktywności ruchowej w rozwoju fizycznym człowieka. Czynniki rozwoju
człowieka. PZWL, Warszawa 1981.
64. Krawczyk Z: Kształtowanie się kultury fizycznej w Polsce. Kult. Fiz. 1982.
65. Kubińska Z, Litwiniuk E.: Wybrane metody zajęć ruchowych w przedszkolu. PTNKF, t. V, 1996.
66. Kuński H.: Elementy zdrowotne rekreacji fizycznej osób w wieku średnim. WZZ, Warszawa 1981.
67. Kutzner-Kozińska M.: Potrzeby, możliwości i cechy szczególne prowadzenia przedszkolnej korekly-wy.
Biblioteka PTNKF, 1990, t. V.
68. Kutzner-Kozińska M.: Korekcja wad postawy. AWF, Warszawa 1978.
69. Kuzak J.: Wszystko o goalballu. Cross 19% nr 4.
70. Lewandowski W.: Światło w tunelu. Cross 1997 nr 12.
71. Lichtenstein A.: ABC narciarstwa. Krótki kurs dla trenerów osób niepełnosprawnych. Cross 1996 nr
2.
474
72. Lipkowski O.: Pedagogika specjalna. PZWL, Warszawa 1998!
13. Majach S.: Kinezyterapia w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. W: Fizjoterapia. Praca zbiorowa pod
red. M. Weissa, A. Zembatego. PZWL, Warszawa 1983.
74. Maniak M.: Boccia. Cross 1998 nr l.
75. Maniak M.: Siatkówka na siedząco. Cross 1998 nr 2.
76. Maniak M.: Co dla kogo. Cześć I. Cross 1998 nr 2.
77. Maniak M.: Co dla kogo. Cześć II. Cross 1998 nr 3.
78. Maniak M.: Narciarstwo zjazdowe niepełnosprawnych. Cross 1998 nr 3.
79. Mańkowski G., Nowicki T.: Integracyjny klub sportowy RWT w Warszawie. Postępy Rehabilitacji
1994, t. VIII z. 2.
80. Maszczak T.: WF i sport dzieci specjalnej troski. AWF 1995.
81. Materiały pomocnicze: a. Poradnia wad budowy i postawy (Kraków) i Poradnia medycyny szkolnej
(Warszawa) 1970-1976. b. Szpital kliniczny nr l (Przychodnia rehabilitacyjna), Warszawa 1997.
82. Mazurek L: Gimnastyka podstawowa. Sport i Turystyka, Warszawa 1980.
83. Milanowska K.: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983.
84. Milanowska K. i wsp.: Podstawy rehabilitacji ruchowej w dysfunkcjach narządu ruchu. Sport i Tu-
rystyka, Warszawa 1981.
85. Milanowska K.: Prof. Dega -jego wkład w rozwój rehabilitacji w Polsce i na świecie. Postępy re-
habilitacji 1997 t. XI.
86. Molik B.: Koszykówka na wózkach. Cross 1997 nr 7/8.
87. Molik B.: Koszykówka na wózkach. Cross 1997 nr 11.
88. Muller M.: Elementy wiedzy o postawie ciała i gimnastyce korektywnej. PZWL, Warszawa 1983.
89. Naglak Z: Trening sportowy - teoria i praktyka. PZWM, Wrocław 1997.
90. Ohzewska B.: Culani. Cross 1998 nr 3.
91. Ohzewska B.: Pięć ruchów do przodu. Cross 1998 nr 4.
92. Ohzewska B.: Gra dżentelmenów. Cross 1998 nr 5.
93. Orzech J., Sobiecka J.: Sport osób niepełnosprawnych. AWF, Kraków 1989.
94. Oslerloff W.: Historia sportu. NK, Warszawa 1976.
95. Owczarek S., Bondarowicz M.: Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa
1996.
96. Pąchalski A., Orzech J.: Leksykon rehabilitacji. AWF, Kraków 1980.
97. PlywerJ.: Aerobik. Poznań 1983.
98. Pieniążek M.: Wybrane zagadnienia z kinezyterapii. AWF, Kraków 1981.
99. Pizlówna J.: Zbiór ćwiczeń gimnastycznych dla szkoły podstawowej. Materiały pomocnicze, Kraków
1946.
100. Poplawski A.: Turniej pod siatką. Cross 1997 nr 12.
101. Pólturzycki J.: Dydaktyka dla nauczycieli. Wyd. A. Marszałek, Toruń 1996.
102. Program Nauczania Narciarstwa Zjazdowego. Polski Związek Narciarski - Rada Trenerów, Kraków
19%.
103. Przepisy sportowe dla inwalidów z porażeniem kończyn dolnych. Rada Główna „Start" 1980. Opra-
cowanie na podstawie przepisów międzynarodowych Igrzysk Sportowych Paraplegików Stoke
Mandeville 1976.
104. Remplewicz J.: Dźwiganie ciężarów. Cross 1996 nr 4.
\Q5.Rokowski W., Wilk S.: Rehabilitacja ruchowa. Kultura fizyczna, sport. Instytut Kultury Fizycznej,
Warszawa 1997. \06.Romanowski W.: Teoria i metodyka ćwiczeń relaksacyjno-koncentrujących.
PZWL, Warszawa
1975.
107. Sawczyn S., Karniewicz J., Kochanowicz K., Drobnik A., Szewc W.: Gimnastyka korekcyjna w szkole.
Część 1. Wyd. „Sport", Bydgoszcz 1998.
108. Skupniewski M.: Grupy i klasy sportowe w sporcie niepełnosprawnych. Klasyfikacja osób niepełno-
sprawnych. Cross 1997 nr 7/8.
109. Sozański //.: Uwagi do wybranych działów projektów kultury fizycznej w szkole. Kult. Fiz. 1976,
nr 9.
110. Strzyżewski S.: Proces kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. WSiP, Warszawa 1996. 11
\.Szczepanski M.: Mistrzowie goalballa. Cross 1997 nr 1.
112. Szczepański M.: Wózkowicze pod wodą. Cross 1998 nr 9.
113. Szopa J., Mleczko E., Żak S.: Podstawy antropomotoryki. PWN, Warszawa, Kraków 1996.
114. Szwarc H., Wasilewska R., Wolański T.: Rekreacja ruchowa osób starszych. AWF, Warszawa 1979.
475
 115. Szymański A.: Strzelectwo sportowe niepełnosprawnych. Cross 1997 nr 7/8.
116. Szymański A.: Turniej pod siatką. Cross 1997 nr 12.
117. Szymański A.: Zaczynamy. Cross 1998 nr 1.
118. Szymański A.: Pod siatką. Cross 1998 nr 3.
119. Szymański A.: Czego uczą w Mietnem. Cross 1998 nr 9.
120. Tajniki umysłu ludzkiego. Praca zbiorowa. Przegląd Readers Digest, Warszawa 1997.
121. Talaga J.: A-Z sprawności fizycznej. Atlas ćwiczeń. YPLON, Warszawa 1995. Skorowidz
122. Tasiemski T.: Trening siłowy. Zakład Kinezyterapii AWF, Poznań 1997.
123. Tomaszewska J.: Rola lekarza praktyka w rehabilitacji osób z naruszoną sprawnością narządów ruchu.
PZWL, Warszawa 1981.
124. Trześniowski R.: Gry i zabawy ruchowe. Sport i Turystyka, Warszawa 1974.
125. Twardowski J.: Wiersze wybrane. WSiP, Warszawa 1995.
126. Ulatowski T.: Teoria i metodyka sportu. AWF, Sport i Turystyka, Warszawa 1981.
127. Walicki K.: Kinezyterapia ogólna. Materiały pomocnicze Centrum Doskonalenia Nauczycieli średnich
kadr medycznych w Warszawie. Warszawa 1975.
128. Walkowicz T.: Narciarstwo w rehabilitacji leczniczej. W: Narciarstwo powszechne. Praca zbiorowa
pod red. K. Chojnackiego. AWF, Kraków 1983.
129. Weiss M., Zembaty A.: Fizjoterapia dla medycznych studiów zawodowych - wydział fizjoterapii. ABC narciarstwa 399
Aerobik 189 - metodyka
PZWL, Warszawa 1983. 19(1. 191
130. Wiszniowski M.: Pod niską siatką. Cross 1998 nr 4. Antropomotoryka, poglądy
131. Witczak T., Sozański H.: Trening siły mięśniowej inwalidów. CRZZ, Warszawa 1979. współczesne 40
132. Wlaznik K.: Miejsce i rola wychowania fizycznego w wychowaniu przedszkolnym. Korektywa w
przedszkolu. Biblioteka PTNKF 1996 t. V. Badanie postawy 329
133. Wolariski M.: Czynniki w rozwoju człowieka. PWN, Warszawa 1981. - zdolności motorycznych, testy 49
134. Zembaty A.: Osiągnięcia w sporcie paraplegików. Kult. Fiz. 1981 z. 11/12. Balansowanie, jazda na wózku inwa-
lidzkim 303
\35.Zuchora K.: Sport a kultura fizyczna. Kult. Fiz. 1973 z. 1.
Balkonik w nauce chod/enia czynnego
136. tarek J.: Wstęp do teorii sportu. AWF, Kraków 1981. 313
137. Żółtowska E.: „Unihoc" gra dla każdego. Cross 1997 nr 11. Barierki w nauce chodzenia czynnego
312
Basen, miejsce do ćwiczeń 357
Bezpieczeństwo i higiena ćwiczących a
prowadzenie ćwiczeń fizycznych 15
Bieg(i) i chody 146
- 100 m (wg przepisów MFLA) 423
Boccia 440
Budowa i czynności narządu ruchu 33
Callanetics 191
Cele rehabilitacji niewidomych 381
Chodzenie o kulach 293, 309
- - - techniki 310-314 Chorzy
psychicznie, olimpiady specjalne 383
Ch<xl i bieg. ćwiczenia dla dzieci 457
- czterołaktowy, dostawny 310
- - naprzemienny 310
- tlwutaktowy, jednoimienny 310
- - mipr/emienny 310
- trujtaktowy 310 Chrząstki
stawowe 33 Chwyty 141
Człowiek, schemat budowy 34
„Czucie przestrzeni" 49 „Czucie
równowagi" 49 Cwiczenia(e)
akrobatyczne, definicja 197
- antyprawiiacyjne. definicja 197
- asymetryczne, definicja 196
- bierne 71
- - definicja 197
- o charakterze dynamicznym, defi-
nicja 196
- - - Icc/nic/ym. definicja 197
- - - statyc/tiym, definicja 1%
Ćwiczenia(e) chodu, definicja 198
- czynne 71
- - właściwe, definicja 197
- czynno-bierne, definicja 197
- działające miejscowo 71
- - ogólnie 71
- dla dzieci (w wieku od 3 do 7 lal)
247
- elongacyjnc, cel 332
- - i antygrawiłacyjne 331
- fizyczne, bezpieczeństwo i higiena
ćwicyarych 15
- - definicja 14. 195
- - formy organizacyjne w procesie
nwc/ani;» 714-216
- - dia i>sób w podeszłam wieku 251
- - z przyborami - gry i zabawy
448. 449 _ - .. _ różne
449-460
- gibkościowe, definicja 196
- indywidualne 71
- - definicja 195
- intensywne, definicja 197
- ipsilateralne, definicja 198
- izometryczne. definicja 196
- izotonic^ne. definicja 197
- jednostronne, definicja 197
- kontralateralnc. definicja 198
- koordynacyjne 126
- - definicja 106
- korekcyjne, wybrane sposoby
przemieszczania 32-1- -328
- korektywne dl:i d/ieci 119
- - w skrzywieniach kręgosłupa '31
- - siosowane przy plecach
okrągłych 344 W,
_ _ _ _ _ pląsach 342, 343
- - - - stop.ich płasko koślawych 342
- kształtujące 83
- - definicja 1%
- - dla małych d/jeci 112
- - omówienie 92
- manipulacyjne, definicja 198
- mięśni brzucha 335-339
- - grzbietu 339
- - pośladkowych 341
- młodszy okres szkolny (od 7 do 11
lat) 248 - mii/.yczno-
ruchowe 189
- nóg 98
- - łącznie z tułowiem 113
Ćwicwnia(e) z odciążeniem, definicja
197
- oddechowe dla dzieci 118
- - ogólne, definicja 195
- - przy wadach postawy 346, 347
- - pr/.yktady 124
- - specjalne, definicja 195
- ogólnie usprawniające lub ogólno-
kondycyjne, definicja 195
- ogólnie usprawniające w kine/yte-
rapii 260
- ogólnokondycyjne 261
- - cel 262
- - na łóżku pacjenta 262
_ _ _ na sali gimnastycznej 263
- w okresie starości 251
- z oporem, definicja 197
- oporowe kikutów 397
- w podskokach 99
- poranne, definicja 195
- porządkowe dla małych dzieci 80-
82
- porządkowo-dyscyplinująre 75
- - definicja 196
- - wybrane zagadnienia 77, 78
- w pól/wisach 134
- z przyborami definicja 196
- na przyrządach definicja 196
- ramion 93
- redresyjne, definicja 197
- relaksacyjne, definicja 196
- rozluźniające 122
- - definicja 197
- - dla dzieci 111*
- - mięśnie barków i rąk 122
- - - szyi 123
- - - tułowia 123
- - nóg 123
- - zadania 347. ł«18
- równoważne 396
- - definicja 196
- - na przyrządach 128
-- ruchowe 26
- sitowe 119
- - o charakterze izomctrycznyin 43
- - definicja 195
- silowo-gibkościowe 120
- specjalne, definicja 197
- stawów i mięśni obręczy barkowej
cel 332 - stosowane (użytkowo-
sporlowe)
127
- - - definicja 196
477
Skrzywienia kręgosłupa a ćwiczenia
korektywne 331 Skurcz
auksotoniczny 37
- izometryczny 37, 42
- izotoniczny 37, 42
Snowboard 420, 421
Sport(y) gimnastyczny 64
- inwalidzki 378
- - definicja 14
- - inne dyscypliny 422
- - lekka atletyka 423^*24
- - organizacje międzynarodowe 380
- - i rekreacja inwalidów 25
- kwalifikowany 24, 25
- niepełnosprawnych, klasy sportowe
384
- rekreacyjno-użytkowy 24, 25
- wodne 440
Sposoby nauczania jazdy na wózkach
inwalidzkich 303
- przemieszczania się w czasie ćwi-
czeń korekcyjnych 324-328 Staw(y)
33
- biodrowy 25
- - ćwiczenia zakresu ruchu 277-
279
- kolanowy 35
- - ćwiczenia 279-282
- - zestaw ćwiczeń wybranych
294-297
- łokciowy 35
- i mięśnie obręczy barkowej cel
ćwiczeń 332
- nadgarstka i palców ręki zestaw
ćwiczeń 297-299
- ramienny 35
- skokowy 35
Stopy płasko-koślawe, ćwiczenia ko-
rektywne 342 Stół pionizacyjny 312
Styl grzbietowy 374-376 System
nerwowy wegetatywny 39
Systematyka ćwiczeń, definicja 14
- - nauka narciarstwa zjazdowego
stopnia podstawowego 401
- zasad dydaktyczno-wychowa-
wczych 199, 204-208
Szermierka 440
Sztafety (wg przepisów MFLA) 424
Szybkość, zdolność motoryczna 47
Tenis ziemny na wózkach 439
Terminologia, systematyka i rodzaje
ćwiczeń fizycznych 70
Test(y) Coopera 57
- L. Denisiuka 52
- Lowetta 422
- minimalnej siły mięśniowej wg
Krausa-Webera 53
- ścienny 324
- wybrane sprawności fizycznej in-
walidów 57
- Zuhory 53-57
Tetrapareza 288
Tetraplegia 288, 371
Tok lekcyjny ćwiczeń ogólnokondy-
cyjnych, rodzaje 265-267 Trening
wytrzymałościowy, metoda
ciągła 46, 47
- - - interwałowa 46, 47
- - - powtórzeniowa + przerywana
46, 47
- - - startowa 46, 47
480
Tułów, ćwiczenia dla dzieci 457
- wzmacnianie siły mięśni 282-284
Turystyka 25
- motorowa 442
- piesza 442
Układ(y) ćwiczeń, definicja 74
- mięśni szkieletowych i kośćca
człowieka 35
- nerwowy obwodowy 38
- - ośrodkowy 38
- ramion (ćwiczenia kształtujące) 94
- somatyczny (szkieletowy) 39
Upadanie bezpieczne z wózka inwa-
lidzkiego o napędzie ręcznym 304
Używanie wózka na sali gimnastycznej
306
- - w pomieszczeniach sanitarnych 306
Wady postawy, ćwiczenia oddechowe
346, 347
- - zasady postępowania 315-318
Wjazd po schodach przodem wózkiem
inwalidzkim o napędzie ręcznym 306
- - - tyłem wózkiem inwalidzkim o
napędzie ręcznym 305
- i zjazd z pochylni wózkiem inwa-
lidzkim o napędzie ręcznym 304
- - - - podestu wózkiem inwalidzkim o
napędzie ręcznym 304-305
Woreczki (napełnione piaskiem, gro-
chem), ćwiczenia dla dzieci 454
Wózek(i) inwalidzkie mechaniczne
300
- - metodyka nauki jazdy 303
- - napęd elektryczny 300
- - - ręczny 300
- - - - bezpieczne upadanie do tyłu
304
- - - - dojeżdżanie do brzegu
chodnika 304
- - - - poprawna jazda 303
- - - - wjazd i zjazd z pochylni 304
- - - - - - - z podestu 304-305
- - - - - po schodach przodem 306
- - - - - - - tyłem 305
- - - - zjazd po schodach przodem
305
- - - - - po schodach tyłem 305
- - pokojowy, napęd ręczny 300
- - rodzaje 300
- - terenowe napęd ręczny 300
- - zasady użytkowania i poruszania
w różnych warunkach 300
Wspinanie po linie, ławeczce i dra-
bince 136
Wychowanie fizyczne, definicja 23
- - funkcja zdrowotna 24
- - geneza 27
Wykrywanie wad postawy 329
Wymagania sanitarno-higieniczne a
sale gimnastyczne 15
Wypadki w czasie lekcji wychowania
fizycznego, czynności zabezpie-
czające ćwiczących 19
- - - - - podział na grupy 18 Wypady,
rodzaje 100 Wyścigi kolarskie i
wyścigi tandemów 440
Wytrzymałość, gry ruchowe 60
- metodyka kształtowania 46
- jako zdolność motoryczna, definicja
46
Wzmacnianie siły mięśni tułowia 282-
284
Wzory osnów i konspektów lekcji
229-244
Zajęcia z gimnastyki a czynności za-
bezpieczające ćwiczących 19, 20
- na wodach otwartych 370
- w wodzie z osobami niepełno-
sprawnymi 371
- zbiorowe z osobami niepełno-
sprawnymi 267
Zasada(y) dydaktyczno-wychowa-
wcze, systematyka 199
- - w zajęciach rehabilitacji ruchowej
199
- - - - wychowania fizycznego 199
- opisu ćwiczenia gimnastycznego
72-74
- poglądowości i dostępności 199.
202 ^postępowania w wadach
postawy
315-318
- systematyczności i trwałości 199.
203
- świadomości i aktywności l(>9
- wszechstronności i zdrowotności
199, 202
Zasób ćwiczeń gimnastyki podstawo-
wej 70
- - przy dyskopatiach 294
Zdolność(ci) motoryczne 41, 42
- - definicja 41
- - siła 42
- - szybkość 47
- - zwinność i gibkość 48 Zdrowie i
bezpieczeństwo ćwiczących a
odpowiedzialność prowadzącego 15
Zestaw ćwiczeń gimnastyki porannej
w warunkach sanatoryjnych 286-
288
- - stawów kolanowych 295
- - - nadgarstka i palców ręki 297
Zjazd po schodach przodem wózkiem
inwalidzkim o napędzie ręcznym 305
- - - tyłem wózkiem inwalidzkim
o napędzie ręcznym 305 Znaczenie
kultury fizycznej 21 Zwinność i
gibkość jako zdolności
motoryczne 48
- gry ruchowe 61
Zwis(y) 138
- bierny 132
- czynny 132
- dwuchwytem 131
- mieszane 132
- mieszane - pól/wisy 133
- nachwytem 131
- podchwytem 131
- i podpory, rodzaje chwytów 130,
131
- wolne 132