Rafa Ilnicki*

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Kulturoznawstwa

O sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem

Ze styku ciaa i technologii wypywaj nowe sposoby posugiwania si ciaem. Wie si to przede wszystkim zmodyfikacjami ciaa, jakim poddaj si uytkownicy kultury. ZAMIESZKIWANY PRZEZ NAS WIAT jest wiatem technicznym1, w ktrym wiedziemy egzystencj techniczn2, to znaczy nasze ciao egzystuje w rodowisku technicznym i podlega technicyzacji. Mona upatrywa w tym powrotu do neotrybalnych sposobw uczestnictwa powodowanych mod czy te dezindywiduujcym charakterem wspczesnego rynku, ktry znakujc ludzi, w konsekwencji sprowadza ich do postaci liczb porzdkowych, zatem pod pozorem emancypacji i podkrelania dystynktywnych rnic indywidualnych jednoczenie homogenizuje jednostki, czyni nieodrnialnymi. Std pochodzi cae spektrum zabiegw majcych na nowo zindywidualizowa jednostk, przywrci jej unikalno dziaania. Wszystkie te cele zostaj osignite przez technik, ktra wprowadza nieograniczone moliwoci modyfikacji wasnego ciaa zarwno na poziome molarnym (makroskopowym), jak i molekularnym (komrkowym). Jednostki osigaj tak indywiduacj, potwierdzenie wasnej jednostkowoci, za pomoc gadetw elektronicznych. To one stanowi o sposobach posugiwania si technologicznie rozszerzonym ciaem. Tatuae, piercing czy inne formy znakowania ciaa zastpuje personalizacja obiektw technicznych, ktre s coraz bardziej integrowane z biologicznie pojtym ciaem. Obudowa odtwarzacza mp3 wbudowana w ubir, implanty pozwalajce na dostp do urzdze elektronicznych i zwalniajce uytkownika z koniecznoci posugiwania si kartami czy innymi narzdziami
*Rafa Ilnicki jest stypendyst Fundacji im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na rok 2012. 1 M. Bense, Egzystencja techniczna, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, w: Kultura techniki. Szkice i studia, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001, s. 365. 2 Ibidem, s. 367.

44

Rafa Ilnicki

dotychczas niezbdnymi do uzyskania dostpu do okrelonych przestrzeni kultury zwizane s z tym, e wygld przedmiotw elektronicznych jest biomorficzny urzdzenia s projektowane tak, aby byy nieodrnialne od ciaa. Jest to ekscesywne dyscyplinowanie technologi dyscyplinowanie, ktre zachodzi poza czasem i przestrzeni, wszdzie i nigdzie, stanowi paradoksaln form kontroli. Dyscyplinujce spojrzenie nie jest wzrokiem zeksterioryzowanym, zdeterytorializowanym i obecnym na zewntrz. Kamery, rejestratory obrazu i dwiku, znajduj si wnajbliszym otoczeniu ciaa s jego podstawow ekstensj. Kontrola sposbw posugiwania si stechnizyzowanym ciaem odbywa si poprzez dyscypliniujce gesty maszyn rejestrujcych, ktre przypominaj ciau, e jest nagrywane, przez co przybiera okrelon pozycj, nie wykonujc ruchw, ktre nie byyby zgodne z okrelonym kodem przewidzianym przez te urzdzenia. To ju nie postpanoptyczna sytuacja, gdy kady uytkownik obserwuje innych uytkownikw, czyli nie jest to model, wktrym globalne oko bdce metafor procesw ledzenia, rejestrowania i nagrywania najbardziej intymnych procesw posugiwania si ciaem przez czowieka gromadzi informacje, ktre s podstaw sterowania procesami spoecznymi. To take nie metafora niezliczonej sieci bionicznych oczu, ktre tworz media spoecznociowe penice rol mniejszych wielkich braci funkcjonariuszy mikronadzoru nad najbliszym otoczeniem uytkownika kultury3. Wszystko to nie dziaa osobno, lecz w synergii tworzy system rozproszonego zarzdzania stechnicyzowanym ciaem, wymuszjac okrelone sposoby posugiwania si nim. Kontrola nie jest ju paska, to znaczy nie sprowadza si do wymiaru elektronicznej rejestracji zachowania, lecz staje si warstwowa: poszczeglne sposoby posugiwania si ciaem nakadaj si na siebie. Uytkownik sam kontroluje swoje ciao, ale take ciao innych obserwuje on obserwacj siebie, sprawdzajc informacj w Internecie o moliwoci kontroli wdanym terytorium, nakadajc na to kontrol wynik z uywania gadetw elektronicznych. Jak funkcjonuje ciao w spoeczestwie kontroli? Technicyzacja sprawia, e zainteresowanie znw zostao skierowane na kwestie ucielenienia4. Jest to sytuacja szczeglna, poniewa ciao zostaje poczone z jego cyfrowymi5
Por. rozdz. pt. Zagadnienie biotechnologii wadzy, w: W. Chya, Kultura audiowizualna, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1999, s. 214. 4 Por. M. Hansen, Bodies in Code, Routledge, Nowy Jork 2006. 5 Cyfrowe jest komplementarne wzgldem wirtualnego, lecz pojcia te nie s tosame. Powinny wic by rozpatrywane przez pryzmat kreatywnoci ciaa, czyli jego moliwoci ucieleniania wirtualnych idei, serii (trajektorii) ruchu. Dlatego kwestia cyfryzacji ciaa, a take jego zbdnoci w kontekcie idealnej przestrzeni obliczeniowej wspczesnych technologii jest bardzo istotna dla tych rozwaa. A.Evens, Digital Ontology and Example, w: P. Gaffney (red.), The Force of the Virtual. Deleuze, Science and Philosophy, University of Minnesota Press, Londyn 2009, ss. 147-150.
3

O sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem

45

rozszerzeniami6. Ciao znajduje si w reimie cybernetycznych obwodw, transferu oraz technologii rozszerzonych, ktre s jego naturalnym otoczeniem. Jest to zmiana bdca konsekwencj technicyzacji ciaa istnienie oraz ingerencja techniki przestaje by intruzj, pasoytnictwem, wymuszeniem, stajc si czym oczywistym. Nowe sposoby posugiwania si ciaem stanowi efekt tych przemian, ktry w przestrzeni spoecznej jest zauwaalny wpostaci mikroperformansw asymilujcych nowinki techniczne oraz mikroperformansw przystosowujcych do technicznie rozszerzonego rodowiska ycia czowieka. Ju sam sposb trzymania urzdzenia, jego umieszczenie w okrelonym typie podrcznoci, uruchamia nowe sposoby posugiwania si ciaem. Jest to szczeglnie widoczne, gdy odbiera ono sygna, ktry automatycznie wyzwala pobudzenie odcieleniajce czowieka ciao zostaje zredukowane do odbiornika wiadomoci. Telefon komrkowy i tablet przestaj by podrczne, sprawiajc, e przynaleny im sposb posugiwania si ciaem jest okrelany przez uytkownika. Uoenie ciaa, telefonu, jego dotykanie wszystko to zdradza emocjonalno ciaa oczekujcego na poczenie now form nadziei stechnizyzowanego ciaa. Do ukazania, w jaki sposb ciao odnajduje si w sytuacji jego prostetycznych przedue, posuy reinterpretacja tekstu Marcela Maussa Sposoby posugiwania si ciaem7, na podstawie ktrego uka, jak wspczenie komputer oraz gadety wymuszaj na czowieku okrelone uoenie ciaa: jak do gadetw dobiera si ubranie, jak dany interfejs domaga si, by go obsugiwa, jak wymusza on utracon i zaniechan aktywno ciaa, jak eliminuje inne sposoby posugiwania si stechnicyzowanym ciaem8. Szerszy kontekst tych zmian dotykajcych rwnie podstawowych problemw kulturowych ifilozoficznych oraz opis poszczeglnych urzdze technicznych isposobw uycia technologii pozwoli na ukazanie, jak w erze powszechnej informatyzacji i technicyzacji s ksztatowane nowe nawyki, czyli jak sposoby posugiwania si stechnicyzowanym ciaem przeksztacaj si w nawyki indywidualne oraz kulturowe. Zmiany te wykraczaj poza ergonomi, nie dotycz bowiem tylko stosowania doranych antropotechnik, lecz prowadz do powstania reSzerzej o efekcie takiego poczenia: S. Dixon, Digital Performance, MIT Press, Cambridge 2007. 7 Pierwsza publikacja tego tekstu: M. Mauss, Les techniques du corps, Journal de Psychologie 32(3-4)/1934. 8 Wspczenie obserwujemy umobilnianie ciaa przez urzdzenia sterowania. Najwyraniej ta tendencja manifestuje si w przemyle gier komputerowych, w ktrym dojstiki i pady wymagaj ruchu caego ciaa, a nie jak dotd jedynie rk. Tym samym gry komputerowe maj sta si sportem elektronicznym rozumianym take literalnie, wanie dziki zaangaowaniu ciaa graczy, ktre aktywizowane przez dany interfejs ma by znowu uywane i wykorzystywane.
6

46

Rafa Ilnicki

gu kulturowych sposobw posugiwania si ciaem, a zatem antropotechniki stechnicyzowanego ciaa zostaj ugruntowane w i poprzez nawyk. Dyscyplinowanie ciaa przez technologi, czyli sterowanie biotechnicznymi zasobami czowieka, dotyczy najbardziej powszednich czynnoci i nie musi prowokowa debaty nad posthumanizmem i transhumanizmem jako jedynymi tendencjami modyfikacji ciaa9. Najbardziej powszednim odniesieniem jest najpopularniejsze urzdzenie techniczne komputer. Obecno tego urzdzenia w bezporednim otoczeniu czowieka sprawia, e uruchamia on rne nawyki stechnicyzowanego ciaa; nawyki obsugi, czyli sposoby posugiwania si stechnicyzowanym ciaem10. Komputer jest najczciej wczany po wejciu uytkownika do domu. Pracuje jak telewizor, patrzymy na niego, przybierajc okrelon pozycj ciaa. Sama obecno komputera narzuca sposb uczestnictwa w przestrzeni, gdy jest to medium atencyjne, interaktywne, gdzie szereg powiadomie wymaga od uytkownika cigej gotowoci kliknicia, potwierdzenia, wysania. Ciao jest nieustannie utrzymywane w stanie gotowoci reakcji, czyli biernoci, czystej odbiorczoci, interpasywnoci. Innym sposobem posugiwania si ciaem jest ten zwizany z przenonymi odtwarzaczami muzyki. Dochodzi w ten sposb do powszechnej audialnej izolacji jednostek ciao jest skonfigurowane i nastawione na czysty odbir danych pochodzcych z odtwarzacza. Gdy widzimy kogo ze suchawkami na
9 Jest to bardzo istotne, cho dla wikszoci uytkownikw kultury kwestia radykalnego rozszerzania ciaa pozostaje odlega. Jednak wanie te tendencje bezporednio przygotowuj grunt pod przysze posthumanistyczne i transhumanistyczne idee technologiczne, ktre bd wcielane i realizowane w kulturze. Stanowi one konsekwencj niezauwaalnych propagandystycznych manipulacji techniki, ktre realizuj si, wprowadzajc powoli okrelon dynamik do ycia powszedniego i radykalnie wykorzeniajc dotychczasowe nawyki. Por. J.Ellul, The Technological Society, Vintage Books, Nowy Jork 1964, s. 368. Mylnie jednak utosamia si tendencje posthumanistyczne i transhumanistyczne z postulatami filozofii transgresji, zwaszcza postulaty teatru okruciestwa Antonina Artauda. Czowiek jest chory. Przede wszystkim jako organizm jest le zbudowany, a ten wadliwy ustrj narzucono mu przy biologicznych narodzinach. Czowiek musi si odrodzi organicznie. Umrze musi stare ciao, anarodzi si nowe, o naprawionej anatomii. Odrodzony organizm czowieczy nie moe mie pci ani koczyn, bo tylko przez tak radykalne cicie moe si czowiek wyzu z nie swojego automatyzmu, raz na zawsze zlikwidowa wszelk alienacj a po alienacj narodzin i wreszcie osign absolutn niepodlego istnienia. L. Kolankiewicz, wity Artaud, sowo/obraz terytoria, Gdask 2001, s. 230. Automatyzm biologiczny zostaje zastpiony przez automatyzm techniki zniesienie biologii nie pociga za sob uwolnienia ciaa, lecz jego wtrn automatyzacj. Nawyk jest oderwany od terytorialnego i materialnego podoa na rzecz technologicznego automatyzmu seryjnego nawyku. 10 Technicyzacja ciaa dotyczy sfer kultury, w ktrych funkcjonuje czowiek. Oznacza to, e dane urzdzenie nie musi by wszczepione, aby mogo sta si modyfikatorem sposobu posugiwania si ciaem jednostki. Wystarczy, e jest ono spoecznym implantem. Czowiek wzrastajcy w kulturze uczy si poprzez obserwacj i niedobrowolne zapamietywanie nowych sposobw posugiwania si ciaem. Brakuje jednak pewnej kultury przyswajania nowych urzdze i wiadomego ksztatowania reakcji ciaa. Czowiek nie dyscyplinuje urzdzenia, lecz to urzdzenie wpywa na codzienne funkcjownowanie czowieka, wymuszajc na nim okreone gesty przystosowawcze.

O sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem

47

uszach, mao prawdopodobne jest, by by gotowy na podjcie rozmowy, co mona porwna do audialnego autyzmu. Jest to efekt unikania wasnych myli, separowania si od otoczenia materialnego jako czego gorszego, mniej stymulujcego ni podane na gadetowym interfejsie przeboje. Jest to take istotne z perspektywy midzykulturowoci technologie wprowadzaj uniwersalne wzorce wykorzystania urzdze technicznych, ktre tworz nowe wzory kultury. S to te same wzorce solipsystycznego posugiwania si wasnym ciaem, obojtno na wszelkie dane pynce ze wiata, ale take od wirtualnych Innych, z ktrymi jednostka mogaby wda si w interakcje lub chocia postrzega ich peni zmysw. Don Ihde twierdzi, e technologie ko niecznie zaporedniczaj nasze bycie w wiecie11. Jest to jednak zawsze ucielenienie kalkulowane uycie ciaa, jego nawyki s mierzone: liczba krokw, uderze serca, przesuchane utwory. Wszystkie te dane s transmitowane do baz danych i stanowi osobist lub kolektywn baz danych pamici ciaa, jego parametrw mierzonych przez okrelone media techniczne12. Telefony peni dzi gwnie rol gadetw odruchowe odbieranie, mimowolne sprawdzanie nowej wiadomoci. Sherry Turkle pisze, e wysyanie wiadomoci stao si czynnoci techniczn i formaln, zupenie odart ze spoecznych funkcji mowy i uycia sowa13. Wiadomoci przesyane przez uytkownikw przypominaj zatem bardziej komendy ni listy. Uytkownicy kultury staraj si unikn reakcji na dany bodziec, dlatego rezygnuj z rozmw telefonicznych na rzecz przesyania sobie wiadomoci tekstowych. Nie wymagaj one natychmiastowoci. Reakcj na dany komunikat zawsze mona odoy, prolongowa, oddali lub zupenie pomin. Kada wiadomo o duym znaczeniu egzystencjalnym zostaje przez te technologie pozbawiona nawykw nieobecno podmiotw w przestrzeni, w ktrej mog bezporednio weryfikowa swoje reakcje, powoduje, e sama wiadomo-komenda zostaje odcieleniona. Egzystencja techniczna polega na tym, e jako uytkownicy kultury sami dyscyplinujemy si urzdzeniami mierniczymi poprzez urzdzenia techniczne odmierzamy czas, jaki jest niezbdny do pokonania okrelonej drogi. Urzdzenie i wprowadzana przez nie dynamika relacji ciao wiat staje si centrum odniesienia dla tworzenia nowych, ju stechnicyzowanych sposobw posugiwania si ciaem. Pobieramy informacje o sobie i o innych, skazujc si
11 D. Ihde, Technology and the Lifeworld: From Garden to Earth, Indiana University Press, Bloomington 1991. 12 Przykadem takiej kalkulacji jest portal Last.fm, gdzie uytkownicy przesyaj list suchanych przez siebie utworw. Odpowiada to zamianie mylenia symbolicznego na kalkulatywne. Por. W. Chya, Media jako biotechnosystem, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008, s. 447. 13 S. Turkle, Alone Together, Why We Expect More From Technology and Less from Each Other, Basic Books, Nowy Jork 2011, zwaszcza rozdziay: What Happens On Facebook, Stays On...? i Finer Distinctions.

48

Rafa Ilnicki

tym samym na przymusowy voyeuryzm nie podgldamy rzeczywistoci, ale siebie, swoje uzewntrznione technicznie wntrze. Jest to gwny paradoks wspczesnych mediw technicznych, dziki ktrym nasze ciao jest odseparowane od otoczenia, a zarazem podczone do technologii spoecznociowych, kalkulacyjnych baz danych, zewntrznych nonikw nagrywania i komentowania treci przez uytkownikw. O tym, czym jest wntrze i zewntrze, decyduje bowiem przeczenie wtechnologicznej gbi mediw technicznych, a nie terytorialne wsprzdne pozwalajce dokona ontologicznych ci wyrniajcych obiekty oraz ich wewntrzwiatowe relacje. Technika wyznacza centra orientacji czowieka nie moe on zapomnie o jej istnieniu wanie przez to, e posuguje si ciaem za porednictwem technicznych mediw lub te w ich bezporednim otoczeniu. Nawet w przypadku braku bezporedniego poczenia z danym interfejsem moemy mwi o fantomowym pragnieniu podczenia do interfejsu, czyli koniecznoci dostawienia ciaa do okrelonego urzdzenia. Nadal jestemy ograniczeni do naszych perspektyw, ktre wyznacza specyfika dostpu do medium, tkwic w zudzeniu uniwersalnoci zudzeniu symulacji wszelkich perspektyw14. Za technologi kryj si faustyczne dnoci, pretensje do omnipotencji, do wszechwiedzy, ktra nie dotyczyaby ju poznania rozumowego, lecz skupiaaby si na nowociach: wiem to, co nowe powiedzenie to staje si now deklaracj samowiadomoci epoki mediw technicznych. Zasad tej wiedzy jest: wiem to przed innymi. Wiedza ta pozostaje przez cay czas odcieleniona teleobecno wyznaczajca zasady dostpu do technologii sieci i programw sprawia, e ciao nie musi by aktywne w procesie przyswajania i poznawania wiedzy. Abstrahuj tu od kwestii technologicznego determinizmu, wskazujc jedynie na zachowania, do jakich technika przyzwyczaja ciao. eby wiedzie przed innymi, naley monitorowa ich statusy, czyli pozostaoci interpasywnej technicznej egzystencji uytkownikw kultury. Paradoksalny efekt pod postaci spowolnienia ewolucji form uczestnictwa kulturowego zostaje osignity poprzez to, e uytkownicy zaptleni w sprzeniach zwrotnych obserwacji nie tworz, lecz monitoruj. Ciao sprowadza si do roli urzdzenia monitorujcego wydarzenia na tamie produkcyjnej mediw: tablicy nowych powiadomie na cianie Facebookea, informacji o nowociach danych portali i serwisw internetowych, promocji15. Kady jest stranikiem bazy danych, do ktrej ma dostp
Perspektywy te s jednak ograniczone, dlatego mwimy o osiganiu przez czowieka sztucznej nieskoczonoci. W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej nieskoczonoci i sztucznej wzniosoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoeczestwo, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2010. 15 Wikszo z nich mona uzna za spam (niechciane i niepodane wiadomoci ofertowe rozsyane drog elektroniczn).
14

O sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem

49

i ktr monitoruje. Odwrcony panoptykon zastpuje zinternalizowany perspektywizm, ktry polega na nawigowaniu po wszelkich treciach koniecznie ucielenionych, to znaczy wcielonych i traktowanych jako subiektywno. Kryterium wiedzy jest aktualno wiedza szybko traci aktualno, wic ciao jest wiczone do natychmiastowej reaktywnoci nieustannie naley obserwowa, czy co godnego skomentowania nie pojawio si na interfejsie. Ciao suy do przesyania kolejnych pakietw informacji w coraz to nowych formatach. Konsekwencj tego jest gadetyzm spoeczne przyzwolenie ipromowanie zastosowania tyche urzdze. Sygnalizuj innym, gdy mam najnowszy gadet, gdy wyprzedzam innych w wycigu indywidualnego technologicznego zbrojenia. Ta metafora militarna wyraa to, e gadety s pojmowane jako bro o wasn autonomi, ouznanie, o samowiedz. W swych filozoficznych diagnozach Gilbert Simondon16, kontynuujc Heideggerowski wtek refleksji nad technik, pisze, e czowiek zrasta si zurzdzeniami technicznymi. Zatem jedyna dostpna czowiekowi kultura to wanie kultura techniczna. Stajemy si cyborgami, poniewa gadety wi ciao z czasem ich uycia, czyli rytmem dostawienia technik. Cyborg jest definiowany w perspektywie niemoliwej do zniesienia technicyzacji, nawet jeli nie oznacza ona ingerencji obiektw technicznych w ciao czowieka. Z tego zrostu ciaa z jego technicznymi ekstensjami wydobywamy tosamo, ktra stanowi efekt uboczny uycia okrelonych gadetw i rnych sposobw posugiwania si stechnicyzowanym ciaem. Tosamo jest wpisana w technik ciao podczajc si do systemu technicznego, zyskuje tosamo lub wiele tosamoci17. Do takiego stanu cyborgizacji ciaa poprzez wszechinstalacj gadetw doprowadza moda. Gadety s ubieralne, stanowi integraln cz garderoby (wearables). Zupenie inaczej posugujemy si ciaem, gdy dostosowujemy si do technologii oraz gdy one dyscyplinuj nas. Gadety zmieniaj si ju w ubrania, w plecakach i kurtkach znajduj si miejsca na suchawki. Rzeczywisto rozszerzona (augmented reality) nie stworzya nowej jakoci bytowej, lecz wprowadzia wiele innowacji do technologii interak16 G. Simondon, On the Mode of Existence of Technical Objects, tum. J. Hart, University of Western Ontario, Ontario 1980. 17 Problematyczne w tym kontekcie jest pojcie dziaania teatralnego jako metafory poznawczej aktywnoci uytkownikw kultury w rzeczywistociach wirtualnych. Jeli jestem zarejestrowany na portalu spoecznociowym, a osoby, zktrymi si komunikuj, pochodz z rnych rodowisk, wykonuj rne zawody, to problematyczne jest okrelenie, dla kogo gram. Rola, jak przybieram, moe pozosta na pewnym poziomie oglnoci wtedy istnieje prawdopodobiestwo, e wszyscy uytkownicy zainteresuj si moimi treciami, lecz gdy staje si ona bardziej wyspecjalizowana, to gram dla okrelonej grupy ludzi, podczas gdy dla pozostaych moja gra jest nieinteresujca lub niezrozumiaa. Dlatego proponuj raczej odwoywanie si do kategorii performansu (osigu), ktry nie wyklucza dziaa teatralnych i parateatralnych, jednak odwouje si do sprawstwa, do moliwych rezultatw danego dziaania.

50

Rafa Ilnicki

tywnych, ktre dziki symulacji sprawiaj, e otoczenie czowieka jest nasycone interaktywnoci. Wymaga to zupenie nowych sposobw posugiwania si ciaem, ktre nie jest ju tylko orodkiem wydawania polece okrelonym mediom, lecz moe zosta ujte jako sterownik procesw interaktywnych. Ciao jest zatem wpisane w stechnicyzowane otoczenie i musi dostosowa si do jego autoregulacji. Sposoby posugiwania si stechnicyzowanym ciaem s wymuszane take poprzez umieszczanie neurochipw w ciele, insercje biotechnologiczne inanotechnologiczne, ktre nie su jedynie celom medycznym, lecz bdc technologiami rynkowymi (technomerkantylistycznymi), proponuj techniczne rozszerzenia ciaa uytkownikom kultury. W tym sensie zachodzi strukturalne czenie ciaa z technik. Istotne jest te to, e nasze zmysy okrelaj granice obecnoci uczestnictwa (bycia) w wiecie, a bdc poczonym ztechnicznymi rozszerzeniami, zyskuje si wraenie bycia wszdzie i tym samym bycia nigdzie. Rozwijajc tezy Edmunda Husserla, Hans Blumenberg stwierdza, e czynnoci techniczne, ktre wymagay uycia osobniczej siy, zostaj zastpione przez ukryte mechanizmy, wyrczajce czowieka w podejmowaniu aktywnoci18. Zwolnienie z uycia siy jest te zwolnieniem od zrozumienia, w tym sensie, e obcujemy tylko z mechanicznym interfejsem i to on stanowi interaktor, ktry wyznacza nam ca jego reprezentacj. Zatem wszystko, co interaktywne, pogbia czowieka w niezrozumiaoci. Nie wie on, jak urzdzenia dziaaj, nie wie, jak postpi, gdy si zepsuj. Waciwe dla tego rodzaju aktywnoci ciaa jest odrtwienie, panika, stupor lub mechaniczne powtarzanie tych samych czynnoci, ktre miayby skutecznie naprawi zepsuty interfejs. Wskazuje to take na globaln tendencj syndromu odczenia. Jeli uytkownicy kultury nie znajduj si w rodowisku, w ktrym czuj si bezpiecznie, tj. rodowisku technicznej izolacji wprowadzanej wraz z urzdzeniami elektronicznymi pierwszej potrzeby, to takie odczenie powoduje niemono podjcia jakiegokolwiek dziaania. Dlatego wyksztacia si nowa kasta technikw, inynierw rnych form pogotowia technicznego. Niedugo kady bdzie musia by inynierem, a w szkoach pojawi si przedmioty dotyczce obsugi wszelkich urzdze. Mona mwi o kolejnej tendencji, ktra ma tak nasyci rodowisko urzdzeniami technicznymi, by sytuacje nagego odczenia i wicego si z nimi szoku poznawczego zredukowa do minimum. Zarno dostp do mediw technicznych, automaty z Internetem, z telefoni, jak i natychmiastowa wymienialno jednego urzdzenia na drugie (wystarczy tylko wpisa haso i nazw uytkownika, wymieni elektroniczny chip czy za18 H. Blumenberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, tum. W.Lipnik, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, ss.36-37.

O sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem

51

logowa si, uywajc odpowiedniego kodu alfanumerycznego), su temu, by natychmiastowo zagodzi skutki syndromu odczenia od stechnicyzowanego rodowiska. Sposoby posugiwania si ciaem dotycz zatem take awaryjnych uy ciaa, ktre zgodnie z danym imperatywem poczenia musi pozostawa w stanie cigej technicznej stymulacji. Uytkownicy kultury posuguj si stechnicyzowanym ciaem, lecz nie wiedz, w jaki sposb ono dziaa nie wiedz, jakie s mechanizmy autoregulacji i sprzenia zwrotnego pomidzy elementami biologicznymi i technicznymi. Nie przeszkadza to jednak w obsudze tych urzdze, naciskamy bowiem przycisk bezwiednie. Rozpoczynamy dzie od wcinicia przycisku, np. wczenia wiata czy uruchomienia komputera lub sprawdzenia ostatnich pocze iwiadomoci telefonu komrkowego, a koczymy, wyczajc urzdzenia elektroniczne lub monitorujc ich stan. Znamienny jest wic mechaniczny odruch wczania czego. Jednostka czsto spostrzega, e obsugujc elektroniczny gadet, jak telefon komrkowy czy przenony odtwarzacz muzyki, domaga si od niego odpowiedzi cay czas, niemal kompulsywnie sprawdza, czy nie pojawia si nowa wiadomo. W ten sposb nie tylko powodujemy, e nasz status wwiecie ycia, na wzr tego w komunikatorach internetowych, przybiera posta niedostpnego, ale tworzymy te nowe sposoby posugiwania si stechnicyzowanym ciaem (nawyk odbierania, monitorowania i wysyania wiadomoci). Instalowania gadetw w ubraniach sprawia, e czowiek uczy si nowych sposobw obsugi ciaa mirkorytuaw wczania, adowania, przeczania nowych gestw, ktre wykonuje on, bdc zintegrowanym z gadetami. Ciao wyposaone w biotechniczne wejcia na wzr urzdze technicznych posiadajcych wejcia i wyjcia umoliwiajce ich przyczanie do innych komponentw sprawiaj, e czowiek czuje si gadetem brak podpicia do urzdzenia jest traktowany jako dyskomfort, nie za brak rozszerzenia moliwoci dozna zmysowych tego ciaa. Jaron Lanier twierdzi, e czowiek nie jest gadetem!19, pomija jednak to, e postulowana przez niego godno jako rodek, ktry miaby przeciwstawi si tendencjom technicyzacyjnym w ich wspczesnej postaci technologii spoecznociowych, jest proklamowana tylko jako yczeniowe zaoenie, poniewa jego zarzuty dotycz odniesie krytycznych do wspczesnej popkultury online, do braku jej produktywnoci ikreatywnoci poza remiksowaniem dostpnych w sieci treci. Postawa krytyczna, ktrej nie towarzyszy program reformowania i tworzenia innych sposobw posugiwania si ciaem, nie wystarczy, by obudzi w uytkownikach trosk owasn godno, zwaszcza e gadety mona przyrwna do pijawek, ktre wysysaj po trosze autonomi jednostki, pozostawiajc tylko nawykowe warunkowane zachowania zczonego z przedmiotem technicz19

J. Lanier, You Are Not a Gadget. A Manifesto, Vintage Books, Nowy Jork 2011.

52

Rafa Ilnicki

nym, co prowadzi do utrwalenia zdezautonomizowanych sposobw posugiwania si ciaem. W tym sensie gadet-pijawka pozbawia ciao autonomii, wymuszajc na nim wiele mikrorytuaw obsugi. Dopiero propozycja kontrrytuaw obsugi wparadygmacie krytycznego uytkowania moe spowodowa wyonienie si emancypacyjnych sposobw posugiwania si stechnicyzowanym ciaem. Polegayby one na zmianie pozycji, wiadomej konfiguracji urzdzenia podporzdkowujcego go ciau, wprowadzaniu nawykw obsugi przeciwnym gadetyzacji czowieka. Podjcie refleksji nad tymi zagadnieniami jest o tyle istotne, e to teoria defamiliaryzuje obiekty, podczas gdy obiekty familiaryzuj teori20. Dziki temu moemy wedug Sherry Turkle pozna, w jaki sposb obiekty techniczne staj si czci naszego wewntrznego ycia. Innymi sowy, mwienie o sposobach posugiwania si stechnicyzowanym ciaem ma umoliwi jednostkom odczenie si od oczywistoci ich powszedniego uycia na rzecz teoretycznego oswojenia, ktre moe sta si podstaw projektowania nowych sposobw wykorzystania technicyzowanego i technicyzujcego si ciaa, a take prowadzi do pedagogiki obiektw technicznych ju zasymilowanych w kulturze jako jej integralna cz, a nie tylko zredukowanych do gadetw (technologii ludycznych) lub narzdzi (technologii pracy). Krytyczna refleksja nad tym, w jaki sposb ciao jest technicyzowane przez technologie sieci iprogramw, pozwala na zwikszenie wiadomoci sterowania, czyli moliwoci projektowania nowych sposobw posugiwania si stechnicyzowanym ciaem.

Summary
On the modes of operating of technicized body
In this article I have set out the problem of modes of uses by users of culture of technicized body. I have shown that this issue is addressed to everyday use of technologies of networks and programs and also to technicization of reality, which forces distinct modes of using body. In the conclusion Im proposing a critical reflection on considered problems, which could enforce conscious usage of technical media. Sowa kluczowe: ciao, technika, technicyzacja, media techniczne Keywords: body, technics, technicization, technical media
20

S. Turkle, Evocative objects. Things We Think With, MIT Press, Cambridge 2007, s. 307.