Warszawskie Studia Teologiczne XXII/2/2009, 65-70

Ks. Roman BARTNICKI

TRE TYTUU EWANGELII WEDUG W. MARKA (1,1)

Tre: 1. Tumaczenie i krytyka tekstu; 2. Zagadnienia literackie; 3. Egzegeza. Sowa kluczowe: Nowy Testamenti, Ewangelia w. Marka, teologia biblijna Keywords: New Testament, Gospel of St Marc, Biblical Theology.

Pierwszy wiersz Ewangelii wedug w. Marka uwaany jest przez egzegetw za tytu dziea. Poniewa tytu powinien zapowiada i streszcza cay utwr, warto powici mu nieco uwagi. Po przeprowadzeniu krytyki tekstu i krytyki literackiej, dokonana zostanie egzegeza tego wiersza, ktra powinna ukaza jego tre.

1. Tumaczenie i krytyka tekstu

Nie ma wikszych trudnoci z przekadem tekstu Mk 1,1. Jest natomiast problem z zakresu krytyki tekstu. Oto tumaczenie: Pocztek Ewangelii Jezusa Chrystusa, Syna Boego. Chocia krytyka tekstu uwaana jest za nudne zajcie i spychana zazwyczaj do przypisw, ze wzgldu na wag wariantw tekstu Mk 1,1 zostanie przeprowadzona w tekcie gwnym. Ot sw hyiou Theou Syna Boego brakuje w niektrych rkopisach: (w pierwotnej wersji , w , 28 i in.). Wystpuj jednak w po poprawce, w B, D, L, W i niektrych innych kodeksach, a take w tumaczeniach aciskich, syryjskich i koptyjskich. B.M. Metzger, uwaa, e wiadectwo kodeksw B, D, W i innych, zawierajcych sowa hyiou Theou, bardzo mocno przemawia za ich autentycznoci1. Mona poda kilka racji, dla ktrych opuszczono te sowa: (1) Niektrym skrybom mogo wydawa si bezcelowe umieszczanie sw Syn Boy odkd sformuowanie Ewangelia Chrystusa stao si stereotypow fraz, a umieszczenie przez Marka imienia Jezus przed Chrystusem fraz jeszcze wzmocnio. Dlatego, wbrew tendencji skrybw do poszerzania tytuw i jakby tytuw ksig, mieli powody do opuszczenia sw Syn Boy. (2) Skrybowie mogli opuci sowa Syn Boy, by unikn szeciu kolejnych sw koczcych si na ou (por. opuszczenie przez Epifaniusza Isou Christou). (3) Skrybowie czsto skracali imiona wite. Tutaj te skrcili dusz wersj2.
1

B.M. METZGER, A Textual Commentary on the Greek New Testament, Stuttgart 20002, 62.

2 Por. R.H. GUNDRY, Mark. A Commentary on His Apology for the Cross, Grand Rapids 2000, 33. Za wtrne uwaaj te sowa np. R. PESCH, Das Markusevangelium (HThK.NT 2,1), t. 1, Freiburg 1976, 74

66

KS. ROMAN BARTNICKI

2. Zagadnienia literackie Porwnanie z innymi utworami

Bardzo wana tre oraz brak orzeczenia przemawiaj za tym, e pierwszy wiersz naley traktowa jako tytu, nie tylko pierwszego opowiadania, lecz caego dziea. Na pocztku Ewangelii Mateusza i ukasza zamieszczone s Ewangelie Dziecistwa (Mt 1-2; k 1-2), ktre opowiadaj o narodzeniu i dziecistwie Jezusa. Jan w Prologu (J 1,1-18) ukazuje preegzystencj Jezusa wystpujcego tam jako Logos. Marek rozpoczyna histori Jezusa znacznie pniej, od dziaalnoci Jana Chrzciciela. Detlev Dormeyer zauway, e historii dziecistwa brakuje take w wikszoci staroytnych biografii3. Marek rozpoczyna swoj histori wierszem 1,1, ktry przekaz o Janie Chrzcicielu charakteryzuje jako pocztek Ewangelii Jezusa Chrystusa. Pocztek Ewangelii Marka jest wic bardzo skromny; mona odnie wraenie, e jest niedostatecznie przygotowany. Podobnie jest z zakoczeniem. W przeciwiestwie do pozostaych Ewangelii synoptycznych, w Ewangelii Marka pocztkowo nie byo opowiadania o ukazywaniu si Jezusa zmartwychwstaego. Urwane zakoczenie Ewangelii w Mk 16,8 dziwi jeszcze bardziej ni spontaniczny pocztek i otrzymao pniej uzupenienie w postaci dodanego tekstu Mk 16,9-20.

Historyczno
Niezbyt perfekcyjnie opracowany pocztek i urwane zakoczenie wiadcz na rzecz autentycznoci dziea a jednoczenie pierwszestwa Ewangelii Marka w stosunku do pozostaych Ewangelii synoptycznych. Ewangelie Mateusza i ukasza powstay pniej i poddane zostay obrbce stylistycznej i teologicznej.

3. Egzegeza
Ewangelia Marka rozpoczyna si sowem arch, ktre moe znaczy: 1. pocztek, 2. przyczyna, zasada, 3. wadza, 4. urzd4. W naszym wypadku trzeba przyj znaczeprzypis a; S. LGASSE, Lvangile de Marc (Lectio Divina Commentaires 5), t. 1, Paris 1997, 70; J. MARMark 1-8 (The Anchor Bible), New York 2005, 141; D. DORMEYER, Das Markusevangelium, Darmstadt 2005, 144-45; H. GREEVEN, E. GTING, Textkritik des Markusevangeliums (Theologie: Forschung und Wissenschaft 11), Mnster 2005, 41-46; A.Y. COLLINS, Mark (Hermeneia), Minneapolis 2007, 130. Za wyraenie pierwotne uwaaj: M.J. LAGRANGE, Evangile selon saint Marc (EtB), Paris 1947, 3; C.E.B. CRANFIELD, The Gospel According to Saint Mark (CGTC), Cambridge 19663, 38; P. LAMARCHE, Paul, Evangile de Marc (EtB.NS 33), Paris 1966, 32; J. GNILKA, Das Evangelium nach Markus (EKK 2,1), t. 1, Neukirchen 1978, 43; C.R. KAZMIERSKI, Jesus, the Son of God. A Study of the Markan Tradition and its Redaction by the Evangelist (FzB 33), Wrzburg 1979, 1-9; R.A. GUELICH, Mark 1-8:26 (WBC 34A), Nashville 1989, 10; K. KERTELGE, Markusevangelium (NEB 2), Wrzburg 1994, 16; H.J. KLAUCK, Vorspiel im Himmel? Erzhltechnik und Theologie im Markusprolog (BThSt 32), Neukirchen 1997, 45-46; R.H. GUNDRY, tame, 33; L. SCHENKE, Das Markusevangelium. Literarische Eigenart Text und Kommentierung, Stuttgart 2005, 43; P. DSCHULNIGG, Das Markusevangelium (ThKNT 2), Stuttgart 2007, 58. Niezdecydowany pozostaje D. LHRMANN, Das Markusevangelium (HNT 3), Tbingen 1987, 33.
CUS,
3 4

D. DORMEYER, tame, 177.

Por. W. BAUER, Griechisch-deutsches Wrterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frhchristlichen Literatur, wyd. K. Aland, B. Aland, Berlin 19886, 224n.

TRE TYTUU Mk 1,1

67

nie pocztek. R. Pesch dla arch przyjmuje znaczenie: pocztek i podstawa ordzia o Jezusie Chrystusie5, ale Marek uywa tego rzeczownika zawsze w znaczeniu czasowym (por. 10,6; 13,8.19) i jest ono waciwe na pocztku narracji6. Take Ksiga Rodzaju i Ewangelia Jana rozpoczynaj si sowem arch. Brak rodzajnika przed arch nie jest czym dziwnym, gdy w ksigach biblijnych rodzajnika czsto brakuje przed pierwszym sowem tytuu dziea (zob. pocztek Ksigi Ozeasza, Ksigi Przysw, Psalmw Salomona w LXX oraz Ewangelii Mateusza i Apokalipsy w NT). Pierwsze zdanie sprawia wraenie, i autor suponuje, e czytelnikom znana jest tre sformuowania euangelion Isou Christou. Termin euangelion oznacza; dobra wiadomo, radosna nowina7 Odpowiadajcy mu czasownik euangelidz od czasw Deutero-Izajasza wizano w Izraelu z oczekiwaniami eschatologicznymi (Iz 40,9; 52,7), std rzeczownik pasuje bardzo dobrze do zwiastowania przez Jezusa bliskoci krlestwa Boego, a take do scharakteryzowania poprzednika Jezusa tekstem Iz 40,3 w 1,38 Najstarszym, chrzecijaskim wiadectwem wystpowania rzeczownika euangelion s listy w. Pawa, w ktrych oznacza on ustn proklamacj ordzia pierwszych, chrzecijaskich misjonarzy. H. Koester podaje argumenty przemawiajce za tym, e chrzecijanie uywajc tego rzeczownika pozostawali pod wpywem rzymskiej, imperialnej propagandy, ktra posugiwaa si nim w liczbie mnogiej nazywajc w ten sposb zwaszcza szczodrobliwe dary cesarza Augusta9. H. Frankemlle uwaa, e chrzecijaskie uywanie tego rzeczownika w liczbie pojedynczej jest jedyne w swoim rodzaju, ale zostao ono zainspirowane odpowiadajcym mu czasownikiem w tekstach DeuteroIzajasza 10. Wydaje si, e zdanie wprowadzajce do Ewangelii streszcza zawarto caego dziea wyjaniajc pochodzenie wczesnego, chrzecijaskiego ordzia o Jezusie. Z jednej strony autor nawiza do znanego znaczenia terminu euangelion jako ustnego ordzia objaniajcego zbawcze znaczenie ycia i dziea Jezusa, szczeglnie Jego mierci i zmartwychwstania. Z drugiej strony, uy tego terminu w nowym znaczeniu odnoszc go do treci dziea spisanego, szczeglnie do narracji o historycznych wydarzeniach natury eschatologicznej11.

5 6 7

Por. R. PESCH, dz.cyt., 74-76. J. MARCUS, dz. cyt., 141; por. R.H. GUNDRY, dz. cyt., 32-34.

W. BAUER, dz. cyt., 643n. J. DELORME, Lheureuse annonce selon Marc. Lecture intgrale du deuxime vangile (LD 219), redaction finale J.Y. Thriault, Paris 2009, 34 : Comme le mot grec euagglion lindique, cest une annonce qui se donne comme heureuse pour ceux qui elle sadresse . Por. Bas M.F. VAN IERSEL, Mark. A Reader-Response Commentary, t. W.H. Bisscheroux, London 2004, 84; P. DSCHULNIGG, dz. cyt., 60.
9 8

H. KOESTER, Ancient Christian Gospels: Their History and Development, Philadelphia 1990, 1-4.

H. FRANKEMLLE, Evangelium Begriff und Gattung:Ein Forschungsbegriff, Stuttgart 19942, 25354; podobnie P. STUHLMACHER, Das paulinische Evangelium: I.Vorgeschichte (FRLANT 95), Gttingen 1968, 286-89.
11

10

Por. A.Y. COLLINS, dz. cyt., 130n.

68

KS. ROMAN BARTNICKI

Isous to popularne imi w Palestynie, czsto wystpujce w LXX i w pismach Jzefa Flawiusza. Byo odpowiednikiem hebr. Ja, ktrego wczeniejsza forma brzmiaa Jeha W Ewangeliach wystpuje zazwyczaj z rodzajnikiem, ale w Ewangelii Jana w mianowniku zwykle nie ma rodzajnika; take w Mk 1,1 jest bez rodzajnika12. Christos znaczy Namaszczony, Mesjasz, Chrystus13 Marek wie, e greckie sowo Christos odnosi si do ydowskiej koncepcji Namaszczonego z linii Dawida (hebr. mah, aram. mih znacz namaszczony), co wynika z tekstu Mk 12,35 oraz z faktu, e Marek uywa zazwyczaj Christos z rodzajnikiem. Jedynie w Mk 1,1 i w 9,41 Christos wystpuje bez rodzajnika, prawdopodobnie z tej racji, e jest uyty w dopeniaczu14. W pismach Pawa Christos wystpuje bez rodzajnika i sta si jakby drugim imieniem Jezusa15. Take w Mk 1,1 brak rodzajnika moe potwierdza przypuszczenie, e Christos sta si imieniem wasnym16 W zoeniu Jezus Chrystus tytu mesjaski sta si przydomkiem, ktry jednoznacznie okrela i konkretyzuje czsto wystpujce imi Jezus17. Ewangelia Jezusa Chrystusa moe oznacza Ewangelia o Jezusie Chrystusie Isou Christou traktowane jest wwczas jako genetivus obiectivus18 albo Ewangelia Jezusa Chrystusa Isou Christou traktowane jest jako genetivus subiectivus19. Niektrzy egzegeci uwaaj, e konstrukcja ta czy obydwa elementy bdc genetivus obiectivus i subiectivus20. G. Friedrich wyrazi opini, e spr o to, czy jest to genetivus obiectivus czy subiectivus jest mao wany21. Wydaje si, e w Ewangelii Marka od pocztku wiadomo, e Jezus z Nazaretu jest Synem Boym (1,1.11). Przemawia za tym rwnie 1,14, gdzie znowu pojawia si pojcie ewangelia. W tym miejscu Ewangelii sam Jezus gosi ewangeli Bo i jest to z pewnoci genetivus obiectivus. Rwnie w Mk 1,1 genetivus trzeba zapewne interpretowa w sensie pochodzenia i autorstwa: radosna nowina opowiedziana w Ewangelii

12 W. BAUER, dz. cyt., 759. Por. R. POPOWSKI, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1995, 290-296. 13 14 15 16 17 18

W. BAUER, dz. cyt., 1768. Por. J. MARCUS, dz. cyt., 141. W. KRAMER, Christ, Lord, Son of God (SBT 50), London 1966, 203-14. Por. A.Y. COLLINS, dz. cyt., 131. Por. W. GRUNDMANN, Die Evangelien-berschriften bei Markus und Matthus, TWNT 9, 530.

Tak E. KLOSTERMANN, Das Markusevangelium (HNT 3), Tbingen 1950, 3n; W.L. LANE, The Gospel According to Mark (NICNT), Grand Rapids 1974, 44n; R. PESCH, dz. cyt., 75; V. TAYLOR, The Gospel According to St Mark, London 19662, 6; R.A. GUELICH, dz. cyt., 6; Tak C.E.B. CRANFIELD, The Gospel According to Saint Mark (CGTC), Cambridge 1973, 35n; G.. DAUTZENBERG, Die Zeit des Evangeliums: Mk 1,1-15 und die Konzeption des Markusevangeliums, BZ 21(1977) 223n; J. SCHNIEWIND, Das Evangelium nach Markus (NTS 1), Gttingen 1963, 44; L. SCHENKE, dz. cyt., 43n; A.Y. COLLINS, dz. cyt., 130.
20 Np. J. ERNST, Das Evangelium nach Markus (RNT), Regensburg 1981, 33; J. GNILKA, dz. cyt., 43; W. GRUNDMANN, Das Evangelium nach Markus (THNT 2), Berlin 1977, 35. 21 19

G. FRIEDRICH, euangelion, TWNT 2, 726.

TRE TYTUU Mk 1,1

69

Marka pochodzi od Jezusa Chrystusa, ktry j gosi i ni y. Dlatego historia Jego ycia moe by opowiadana jako Ewangelia Jezusa Chrystusa, Syna Boego22. W centrum zainteresowania ewangelisty stoi osoba Jezusa Chrystusa, ktry okrelony jest nastpnie jako Syn Boy. W Ewangelii Marka jest to okrelenie o wielkim znaczeniu (por. 1,11). Synem Boym nazywa ukrzyowanego Jezusa setnik stojcy pod krzyem (15,32). Skazanie Jezusa na mier nastpuje po pozytywnej odpowiedzi Jezusa na pytanie arcykapana, czy jest Mesjaszem, Synem Bogosawionego (14,61-64). Poczenie tych dwch okrele: Jezus Mesjasz i Syn Boy wystpuje rwnie w Rz 1,2-4. Okrelenie Syn Boy pozbawione kontekstu nie musi oznacza Bstwa, ani tym bardziej preegzystencji w niebie. Stary Testament wspomina o trzech rodzajach synw Boych: (a) istoty niebiaskie lub anielskie (Rdz 6,2.4; Pwt 32,8; Ps 29[28],1; 89[88],7; Dn 3,25); (b) Izraelici lub lud Izraela (Wj 4,22; Jr 31,20; Oz 11,1; Pwt 32,5-6.18-19); oraz (c) krlowie Izraela. Pierwsze dwie kategorie nie mog by zastosowane do Jezusa; ortodoksyjne chrzecijastwo nigdy nie uwaao Jezusa za anioa a synowska relacja przypisywana kademu ydowi w stosunku do Boga nie nadaaby mu tego szczeglnego charakteru, na jaki wskazyway Ewangelie23 W pismach ydowskich okrelenie syn Boy czsto oznaczao krla i mesjasza (2Sm 7,14; Ps 2,7; 4QFlor 1,10-12; by moe 4QpsDan Aa = 4Q243). Trzeba jednak wzi pod uwag pewne fakty z Ewangelii Marka. Markowe podwojenia regularnie zaostrzaj i wzmagaj poprzednie znaczenie terminw24. Duchy nieczyste nazywaj Jezusa Synem Boym, poniewa rozpoznay Jego Bo moc (Mk 3,11; 5,7; por. 1,24). Poganie z pewnoci rozumieli okrelenie Syn Boy w sensie bstwa, a Marek pisa dla pogan. Pamitajmy o tym, e Marek zamieszcza bardzo wiele materiaw, ktre opowiadaj o egzorcyzmach Jezusa, cudownych uzdrowieniach, cudach nad natur. Marek podkrela atrakcyjno Jezusa, ktry jak magnez przyciga tumy, ma zdolnoci prorocze, naucza z wielkim autorytetem, zwycia w debatach, wysuwa roszczenia do posiadania Boskich prerogatyw odpuszczania grzechw, umiera przy akompaniamencie nadzwyczajnych wydarze, powstaje z martwych. Przytoczone argumenty przemawiaj za tym, e Marek rozumia okrelenie Syn Boy w sensie Bstwa Jezusa, czyli ju w znaczeniu chrzecijaskim. Tytu dziea (Mk 1,1) zapowiada, e jego treci bdzie radosna nowina opowiedziana przez Jezusa i opowiadajca o Jego yciu (jednoczenie genetivus subiectivus i genetivus obiectivus). Jezus jest Mesjaszem i Synem Boym25, czyli Bogiem.

22 23 24

Por. L. SCHENKE, dz.cyt., 43n. G.. VERMES, Jezus yd. Ewangelia w oczach historyka, Krakw 2003, 259.

Por. F. NEIRYNCK, Duality in Mark. Contributions to the Study of the Markan Redaction (BEThL 31), Leuven 1972, 96n. 107n.
25 R.H. STEIN, Mark (Baker Exegetical Commentary on the New Testament), Grand Rapids 2008, 38 stwierdza: In the opening prologue, Mark informs his readers that the content of his Gospel is Jesus Christ, the Son of God (1:1).

70

KS. ROMAN BARTNICKI

THE CONTENTS OF THE TITLE OF THE GOSPEL OF MARK (1:1) Summary

The title of the gospel (Mark 1:1) announces that its contents deals with the good news brought by Jesus and depicting his life (both genetivus subiectivus and genetivus obiectivus). Jesus is the Messiah and Son of God, namely God.