"Jest to po prostu ksika, ktr kady powinien przeczyta.

W czasach, kiedy tak zwane prawo religijne utrzymuje, e wartoci chrzecijaskie uratuj ludzko od szerzcego si grzechu, wanie zwyky czowiek powinien pozna w jaki sposb Koci prbowa ratowa ludzi w przeszoci. Jest to sroga lekcja, niemniej niezbdne jest przyswojenie jej sobie".
Alice Walker, autorka "The Color Purple, Possessing the Secret of Joy" "The Temple of My Familiar".

"W jasnym, obiektywnym i przystpnym stylu Helen Ellerbe przedstawia pewne dugo ukrywane skandaliczne tajemnice zorganizowanej religii patriarchalnej. Jej fascynujca ksika jest niezbdna dla kompletnego obrazu rozwoju zachodniej cywilizacji."
Barbara G. Walker, autorka "The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets, The Crone" "The Woman's Dictionary of Symbols and Sacred Objects ".

"Jeli ucisk mroku jest niezbdny do uzdrowienia duszy, wwczas Ciemna Strona Historii Chrzecijastwa pomoe nam oczyci religi chrzecijask z demonicznych elementw i pozwoli ponownie usysze dobre wieci".
Sam Keen, autor "Fire in The Belly, Hymns to an Unknown God"

Zaprzeczajc zu wyrzdzamy krzywd. Zaprzeczajc nocy przyciemniamy wiato. Przez okres prawie dwch tysicleci Koci terroryzowa i gnbi miliony ludzi pragnc osign kontrol nad ich yciem duchowym "Ciemna strona historii chrzecijastwa" ujawnia szczegy tragedii, smutku i niesprawiedliwoci narzuconej ludzkoci przez Koci.

Ellerbe Helen - Ciemna Strona Historii Chrzecijastwa

Tytu oryginau: The Dark Side of Christian History by Helen Ellerbe Morningstar books Copyright 1995 by Helen Ellerbe Na okadce wykorzystano rycin ze strony 107 Skad: Marzena Dobras ISBN 83-904658-1-7
Skad i amanie: Wydawnictwo S i S

Druk i oprawa: Zakady Graficzne im. KEN S.A. Bydgoszcz, ul. Jagielloska 1 Bydgoszcz1997

Spis treci:
Przedmowa.............................................................................................................................................4 Wprowadzenie .......................................................................................................................................5 Rozdzia 1: Ziarna tyranii 100-400 n. e. ...............................................................................................7 Rozdzia 2: Polityczne intrygi 200-500 n. e.........................................................................................12 Rozdzia 3: Ustanowienie doktryny: seks, wolna wola, reinkarnacja, walka - 300-500 n.e. ..............22 Rozdzia 4: Koci triumfuje 500 - 1000r. .........................................................................................29 Rozdzia 5: Koci walczy ze zmianami 1000 -1500 r. .....................................................................37 Rozdzia 6: Kontrola duszy. Inkwizycja i zniewolenie 1250 -1800r..................................................51 Rozdzia 7: Reformacja 1500 -1700r...................................................................................................60 Rozdzia 8: Polowania na czarownice. Koniec magii i cudw 1450-1750r. ......................................73 Rozdzia 9: Alienacja przyrody ...........................................................................................................87 wita...........................................................................................................................................91 Uroczystoci.................................................................................................................................93 Czas..............................................................................................................................................97 mier ..........................................................................................................................................98 Rozdzia 10: wiat bez Boga 1600 r...............................................................................................102 Rozdzia 11: Wnioski.........................................................................................................................114

Ksika dedykowana wolnoci i godnoci czowieka

Helen Ellerbe

Przedmowa
Kilka lat temu z zapartym tchem suchaam, jak mj znajomy stara si udowodni, i religia chrzecijaska urzeczywistniaa najlepsze ideay zachodniej cywilizacji i przynosia pokj i zrozumienie prostym ludziom. Zastanawiaam si, jak czowiek ten mg pogodzi si z wieloma okrutnymi momentami w historii Kocioa, obsypujc go przy tym nieuzasadnionymi pochwaami? Czy, po prostu, mg by niewiadomy ciemnej strony przeszoci Kocioa? Wwczas to postanowiam napisa krtk kronik mrocznych dziejw chrzecijastwa - chronologicznie uporzdkowan prac pomagajc zrwnoway pogld mwicy, e zorganizowani chrzecijanie ryli zgodnie z goszonymi przez siebie zasadami i ideami. Przypuszczaam, e bez trudu znajd w ksigarni czy bibliotece wszelkie potrzebne informacje, jednak wkrtce doznaam szoku widzc jak niewiele jest powszechnie dostpnych na ten temat wiadomoci. Z ca pewnoci historycy, od czasu do czasu, opisywali ponur stron historii chrzecijastwa, niestety ich prace w wikszoci przypadkw nie opuszczay murw uczelni. Niektrzy z nich przedstawiali rol chrzecijastwa w kreowaniu wiata, w ktrym ludzie odczuwali niech do Kocioa jako instytucji. Dlaczego wic w czasach, kiedy tak wielu ludzi poszukuje gbokiego duchowego sensu ycia, nie ma dostpnych materiaw o historii instytucji, ktra jest rzekomo nonikiem takiej duchowej prawdy? Bez znajomoci i zrozumienia ciemnej strony historii religii niejeden czowiek moe by przekonany, e religia i jego ycie duchowe to jedno i to samo. Jak dotychczas, zorganizowana religia ma bardzo dug histori ograniczania i hamowania rozwoju duchowego, prywatnego zwizku z Bogiem, witoci i wiar. Ksika ta jest czym w rodzaju krtkiego przedstawienia tematu. Moim zamiarem nie byo opisanie caej historii chrzecijastwa, ale jedynie tej jego strony, ktra tak bardzo zaszkodzia i wyrzdzia wiele za yciu duchowemu czowieka.

W adnym razie celem tej ksiki nie jest pomniejszanie ogromu przepiknej pracy, ktr wykonali chrzecijanie pomagajc innym i z pewnoci nie naley jej traktowa jako pochwa czy obron jakiejkolwiek innej religii. Helen Ellerbe Maj, 1995

Wprowadzenie
Koci chrzecijaski przej spucizn, ktra latami przesikaa kad dziedzin ycia spoeczestwa zachodniego, i to zarwno pod wzgldem wieckim jak i religijnym. Jest to dziedzictwo pogldw popierajcych seksizm, rasizm, nietolerancj wszystkiego co odmienne oraz profanacj rodowiska naturalnego. Przez wiksz cz okresu swojej historii Koci demonstrowa brak poszanowania dla wolnoci, godnoci oraz denia do samookrelenia si czowieka. Stara si sterowa, panowa i ogranicza rozwj duchowych wizi jednostki z Bogiem. Religia chrzecijaska wspieraa rozwj spoeczestwa, w ktrym ludzie s obcy nie tylko w stosunku do samych siebie, ale rwnie w stosunku do wiary. Tak zwane chrzecijastwo ortodoksyjne" osadzone jest w wierze w jedynego apodyktycznego Boga pci mskiej, ktry domaga si bezwzgldnego posuszestwa i bezlitonie karze wszelkie odstpstwa od wiary. Ortodoksyjni chrzecijanie uwaaj, e strach jest podstaw tego, co oni postrzegaj za wity nakaz hierarchicznego porzdku, w ktrym na samym szczycie niepodzielnie panuje niebiaski Bg, z dala od wiata i rodzaju ludzkiego. Chocia ortodoksyjni chrzecijanie od samego pocztku reprezentowali jeden z wielu kierunkw wczesnej religii chrzecijaskiej, to jednak byli tymi, ktrzy zdobyli polityczn wadz. Poprzez dostosowanie swoich pogldw przeniknli do rzdu rzymskiego, zdobywajc autorytet i bezprecedensowe przywileje. Nowo zdobyta wadza umoliwia im narzucenie przestrzegania ich zasad i rytuaw. Jednake, przeladowanie tych, ktrzy nie stosowali si do nakazw, wymagao od Kocioa oczyszczenia jego wasnej doktryny i ideologii oraz dokadnego okrelenia co jest, a co nie jest herezj. Wprowadzajc to w ycie, Koci bez przerwy zmienia doktryny i pogldy, wybierajc te, ktre najbardziej wspieray moliwoci kontroli jednostki i spoeczestwa. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego i przejciu wadzy w Europie, Koci w przysowiow perzyn obrci nauk, technik, edukacj, medycyn, histori, sztuk i gospodark. Zgromadzi niezmierzone bogactwa, a tymczasem reszta spoeczestwa gina w mroku dziejw. Gdy dramatyczne zmiany spoeczne zapocztkowane na przeomie tysicleci, doprowadziy do upadku ery izolacji, Koci rozpocz walk o utrzymanie zwierzchnictwa i kontroli nad spoeczestwem. Polegaa ona na podsycaniu wrogiego nastawienia do rzeczywistych przeciwnikw Kocioa, nawoujc do ataku na muzumanw, wschodnich chrzecijan ortodoksyjnych i ydw. Kiedy wyprawy krzyowe nie doprowadziy do ich ujarzmienia, Koci zwrci swoje siy przeciwko narodom europejskim, przystpujc do brutalnego szturmu na poudniu Francji i powoujc wita Inkwizycj. Krzyowcy i wita Inkwizycja w pierwszych wiekach ich dziaalnoci niewiele czyniy, aby nauczy zwyczajnych ludzi prawdziwego zrozumienia religii ortodoksyjnych chrzecijan. Zrealizowa to dopiero ruch reformatorskich protestantw i liberalnych katolikw. Jedynie w okresie Reformacji posplstwo w Europie przejo wicej ni tylko ogad chrzecijask; ludzie byli terroryzowani take zagroeniem ze strony diaba i czarownic. Powszechnie sdzono, e wiat fizyczny przeniknity by obecnoci Boga, co w okresie Reformacji, jak gdyby za dotkniciem czarodziejskiej rdki, zastpiono now wiar goszc, e boskie wsparcie nie jest ju duej moliwe, a wiat fizyczny naley wycznie do diaba. Nadszed 300 letni okres niszczenia wszystkich, ktrzy mieli odwag

wierzy w bosk opiek i magi, co ostatecznie zapewniao nawrcenie Europy na ortodoksyjn wiar chrzecijask. Dziki przekonaniu o tym, e Bg jest oddzielony od wiata fizycznego, ortodoksyjni chrzecijanie - prawdopodobnie niewiadomie - pooyli fundamenty nowoczesnego wiata, wiata mechanistycznego i zdeterminowanego, wiata, w ktrym Bg, w najlepszym razie, jest odlegym, bezosobowym stwrc. Ludzie zaczli zdawa sobie spraw ze swojej saboci, nie tyle z grzesznej natury czowieka, ile z jego znikomego znaczenia w takim wiecie. Teorie naukowcw i filozofw, takich jak Izaak Newton, Rene Descartes (Kartezjusz) i Karol Darwin, potwierdzay wiar ortodoksyjnych chrzecijan w nieuchronno walki i potrzeb dominacji. Jednake pogldy te s obecnie uwaane nie tylko za archaiczne, ale take maj ograniczon warto naukow. Ortodoksyjni chrzecijanie wywarli rwnie niszczycielski wpyw na zwizek czowieka z przyrod. Od czasu, kiedy ludzie zaczli wierzy, e Bg jest daleko i ma lekcewacy stosunek do wiata fizycznego, stracili swj szacunek do przyrody. wita, w czasie ktrych wyraano zwizek pr roku z yciem czowieka, zamieniy si w uroczyste obchody wydarze biblijnych, bez jakiegokolwiek powizania z cyklami natury. Postrzeganie czasu zmienio si tak, e ju duej nie by wizany z cyklicznymi zmianami w przyrodzie. Nauka Newtona zdaje si potwierdza, e wiat nie by niczym innym, jak tylko nieuchronnym rezultatem mechanicznego dziaania nieoywionych obiektw; oznaczao to, e Ziemia utracia swoj wito. Mroczna strona dziejw chrzecijastwa moe pomc nam zrozumie si naszych zwizkw z Kocioem i udzieli lekcji o najbardziej podstpnej i niebezpiecznej formie niewolnictwa: kontroli ludzi poprzez zapanowanie nad sfer ycia duchowego. Te, czsto nieznane, karty historii mog wywietli idee i wiar, ktre podsycay amanie praw czowieka, nietolerancj wobec odmiennoci oraz profanacj rodowiska naturalnego. Kiedy raz je poznamy, moemy uchroni wiar od ponownego zwycistwa elementw destrukcyjnych.

Rozdzia 1: Ziarna tyranii 100-400 n. e.

W pierwszych wiekach panowania religii chrzecijaskiej rozgos zdobyli ci, ktrzy usiowali sprawowa kontrol nad rozwojem duchowym czowieka, ograniczajc jego osobiste zwizki z Bogiem. Ich pogldy stworzyy ideologiczne podstawy ponurej strony historii religii chrzecijaskiej. Przyjmujc wiar w jedyne zwierzchnictwo, ortodoksyjni chrzecijanie uwaali, e strach i posuszestwo wobec hierarchicznej wadzy byy bezwzgldnie konieczne. Jednak nie wszyscy chrzecijanie z tym si zgadzali. W rzeczywistoci, w przeciwiestwie do powszechnie panujcych opinii twierdzcych, e pierwsze wieki chrzecijastwa byy okresem harmonii i jednoci, chrzecijanie nie byli zgodni co do tego, e wszystkie rzeczy wynikaj z natury Boga, oraz co do roli mczyzn i kobiet w znajdowaniu drogi do owiecenia. By moe kardynalne znaczenie dla zwyciskiej grupy chrzecijan - zwanych tutaj chrzecijanami ortodoksyjnymi" ( stosowanie terminu ortodoksyjne" odnosi si do tradycyjnej ideologii wikszoci wyzna chrzecijaskich, a nie do jakiegokolwiek okrelonego wyznania czy Kocioa ) - miaa wiara w jedyne zwierzchnictwo, wiara, e bosko objawia si tylko w jeden sposb. Wiara w jedynego Boga rnia si radykalnie od powszechnie panujcych przekona, e bosko moe objawia si w rnych formach i postaciach. Skoro ludzie wierzyli, e Bg ma tylko jedn posta, to rwnie skaniali si do wiary, e zasugi czy pobono mog mie take tylko jedno oblicze. Nawet dwie rne, zgodnie ze sob egzystujce opinie, teraz staj si sobie obce; jedna z nich musi przeway i by nadrzdn w stosunku do drugiej. Wewntrz takiej struktury wiary Bg jest pojmowany jako jedyny wadca panujcy na szczycie hierarchii, opierajcy si nie na mioci i tolerancji, ale na strachu. Biblia wielokrotnie nawouje ludzi do strachu przed Bogiem: Strach przed Bogiem i przestrzeganie Jego przykaza: to jedyny obowizek czowieka", Bogosawiony ten, kto boi si Boga", Obawiaj si Tego, ktry, gdy zosta zabity, posiad moc wtrcania do pieka; zaiste, mwi do ciebie, bj si Go."3 Ojciec Kocioa, Tertulian, w III wieku naszej ery nie potrafi sobie wyobrazi jak Bg mgby nie wymaga od czowieka strachu: Ale jak zamierzasz kocha bez lku, e nie kochasz? Zapewne jak Bg czy nie jest twoim Ojcem, do ktrego twoja mio w imi obowizku powinna by przepojona strachem przez wzgld na Jego moc; czy twoim prawdziwym Panem, ktrego powiniene kocha za jego czowieczestwo i ba si jak swojego nauczyciela.4 Jak gosi modlitwa Paska, wola Boska powinna by speniona jako w niebie, tak i na ziemi". Ortodoksyjni chrzecijanie byli przekonani, e ludzie powinni ba si swojego wadcy na ziemi, tak jak boj si Boga. W IV wieku wity Jan Chryzostom pisak o absolutnej potrzebie strachu: .. jeli pozbawicie ziemi sdziw i strachu przed nimi, to nadejdzie upadek wsi, miast i narodw, w niepohamowanym chaosie nie bdzie nikogo, kto powstrzymaby, odpad czy przekona ich do pojednania przez strach przed kar. Dla ortodoksw strach by podstaw utrzymania porzdku. Chrzecijanie, tacy jak yjcy w II wieku Marcion, ktrzy podkrelali miosiern, pobaliw i kochajc natur Boga, sami uwaali siebie za przeciwnikw ortodoksyjnych pogldw. Zdaniem ortodoksyjnych

chrzecijan Bg musi by zdolny do okazywania zoci oraz dania dyscypliny i posuszestwa. Tertulian pisa: Ot, jeli (Bg w rozumieniu Marcion'a jest niezdolny do odczuwania zoci, czy rywalizacji, czy wyrzdzania krzywdy i zniszczenia, jak kto, kto powstrzymuje si od wykorzystania wadzy sdziego, nie potrafi powiedzie w jaki sposb, jakikolwiek system posuszestwa - take ten absolutny - moe by z nim w zgodzie. Uczeni sugeruj, e pierwsze zdanie modlitwy chrzecijan, Wierz w jedynego Boga, Ojca Wszechmogcego, Stworzyciela nieba i ziemi", byo pierwotnie napisane w celu wyeliminowania nastpcw Marcion'a, poprzez podkrelanie monoteistycznej i osdzajcej natury Boga. Ortodoksyjni chrzecijanie zwracali du uwag na szczeglny autorytet biskupa, hierarchi duchowiestwa i separacj kleru od laikw. Jako, e w niebie jest tylko jeden Bg, gosi yjcy w I wieku n.e. biskup Ignacy z Antioch, to moe by tylko jeden biskup w Kociele.8 Twj biskup zastpuje Boga, a twoi [ksia]... apostow", pisa, Poza nimi nie ma Kocioa".9 Takiego stanowiska z pewnoci nie podzielali wszyscy chrzecijanie. Ortodoksi kadli tak wielki nacisk na hierarchiczny porzdek, e jeden z chrzecijaskich gnostykw pisa o nich, Oni, w swojej prnej ambicji, chc rozkazywa jeden drugiemu, dominowa jeden nad drugim" podajc wadzy nad innymi", kady wyobraa sobie, e jest wyej od drugiego". Nie wszyscy chrzecijanie akceptowali wiar w jedyne zwierzchnictwo. Niektrzy gnostycy uwaali, e Bg wystpuje pod wieloma postaciami, czc w sobie cechy mskie i eskie. Inni twierdzili, e bosko ma charakter dualistyczny, z jednej strony jest Niewyobraaln Gbi, Pierwotnym Ojcem", z drugiej za ask, Cisz, onem, Matk wszystkiego". W gnostycznym Apokryfie Jana" objawiony Bg zdaje si mwi: Jestem Ojcem, jestem Matk, jestem Dzieckiem". Gnostyczny nauczyciel Theodotus, powiedzia: kady pojmuje Pana wedle wasnego wzoru i na swj wasny sposb". Aby wykorzeni gnostykw i usun ich z szeregw ortodoksyjnych chrzecijan, w II wieku n.e. biskup Ireneusz zachca do przemawiania jzykiem jedynego i Boga Ojca". Odrzucenie wiary w jedyne zwierzchnictwo prowadzi w konsekwencji do odrzucenia przez gnostykw hierarchicznego porzdku i kastowego charakteru Kocioa. W przeciwiestwie do ortodoksyjnego Ignacego z Antiochii goszcego, e pozycja biskupa, ksidza i diakona odzwierciedla niebiaski porzdek, niektrzy chrzecijascy gnostycy nie czynili rnic midzy duchowiestwem a laikami, i duo mniej uwagi przykadali do poszczeglnych stanowisk w obrbie kleru. Tertulian tak opisywa gnostykw: Tak wic dzisiaj jeden czowiek jest biskupem, a jutro inny; osoba, ktra dzisiaj jest diakonem, jutro moe by ju lektorem; czowiek, ktry dzisiaj jest ksidzem, jutro moe by laikiem; nawet laicy mog spenia funkcje kapanw! ...wszyscy oni maj rwny dostp, jednakowo suchajc jednakowo modl si - nawet poganie, jeli zdarzy si, e przyjd... Oni te dziel si pocaunkiem pokoju ze wszystkimi, ktrzy przyjd. W strukturze wiary ortodoksw nie ma miejsca na podzia wadzy i zwierzchnictwa pomidzy kobiety i mczyzn, jedni musz dominowa nad drugimi. Uznajc jedynie mskie oblicze Boga, ortodoksyjni chrzecijanie uwaali dominacj mczyzny za przeduenie boskiego porzdku. Na pocztku V wieku wity Augustyn pisa: musimy stwierdzi, e

m ma panowa nad swoj on, tak jak dusza panuje nad ciaem".'8 W swoim pierwszym licie do koryntian prbuje wyjani przyczyny dominacji mczyzn: Na pocztku mczyzna nie narodzi si z kobiety, natomiast kobieta zostaa stworzona z mczyzny; i nie by stworzony dla mioci kobiet, ale kobieta dla mioci mczyzny. Nawet w 1977 roku papie Pawe VI nadal wyjania, e kobieta ma zakazany wstp do stanu duchownego, Poniewa nasz Pan by mczyzn Wrd ortodoksw kobiety speniay rol suebnic. W swoim pierwszym licie do Tymoteusza, wity Pawe pisa: Wemy kobiet w ciszy uczc si posuszestwa, nie zezwalam adnej kobiecie naucza, czy swoim autorytetem przewysza mczyzn; ona ma milcze.2~ Kiedy w IV wieku chrzecijascy mnisi muszlami ostryg zadali miertelne rany uczonej Hypatii, wity Cyryl tumaczy, e wydarzyo si to dlatego, gdy bya ona pierwsz kobiet, ktra omielia si poucza mczyzn, wbrew boskim przykazaniom. Jednake ju wwczas byli chrzecijanie, ktrzy nie wyznawali pogldu, i Bg jest zdeklarowanym mczyzn, ani te nie zgadzali si z doktryn o mskiej dominacji. Pierwsz znan sekt byli Essenowie. W okolicach Morza Martwego odkryto wiele ich pism, w ktrych czytamy, e bosko zawiera pierwiastek eski. W dziele Ewangelia Pokoju" Jezus mwi: Poprowadz ciebie do krlestwa aniow naszej Matki".z3 Gnostyczne teksty mwi, jak Ewa, crka Sofii, ktra pragna pierwszego niebiaskiego wiata na ziemi, daa ycie Adamowi: Ewa powiedziaa Adamie oyj! Powsta z ziemi! ". I natychmiast jej sowa staw si czynem. Gdy tylko Adam powsta, otworzy oczy. Kiedy zobaczy j powiedzia Bdziesz nazywana matk ywych, jako e jeste t ktra daa mi ycie Nie wszystkie chrzecijaskie kobiety akceptoway swoj sualcz rol. Jako e gnostycy popierali rne pogldy, kilka ich pism odnosi si do Marii Magdaleny, jednej z najwaniejszych przywdczy wczesnego ruchu chrzecijaskiego. Niektrzy twierdzili, e bya pierwsz, ktra widziaa zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa i podwaya autorytet Piotra, stanowicego cz hierarchicznego charakteru Kocioa. Tertulian by przeraony rol kobiet u gnostykw: ...kobiety heretykw, jake one s rozwydrzone! Albowiem s one na tyle zuchwae aby poucza, rozprawia i odprawia egzorcyzmy, peni obowizki duszpasterskie - a nawet dawa chrzest! Inna kwestia sporna dotyczya natury prawdy i sposobu, w jaki czowiek mgby zosta owiecony. Wikszo sporw koncentrowaa si wok zmartwychwstania Chrystusa: czy z martwych powstao jego ciao fizyczne, czy te duch. Ortodoksyjni chrzecijanie obstawali przy ciele fizycznym. Uywajc sw Tertuliana, Jego ciao wypeniaa krew, podtrzymyway koci, przetykay nerwy, oplatay yy..." Twierdzili, e poniewa byo to ciao fizyczne, zmartwychwstanie Chrystusa byo zdarzeniem jednorazowym i nigdy nie mogoby wydarzy si powtrnie. Ortodoksi gosili ponadto, e Chrystusa mona pozna tylko poprzez tych, ktrzy dowiadczyli tego zmartwychwstania, a wic apostow, lub ludzi wyznaczonych na ich nastpcw. Dziki temu wadza i autorytet skupiay si w rkach bardzo nielicznej grupy i pojawia si moliwo ustanawiania szeregu okrelonych nakazw. ~ To ograniczao rwnie indywidualn drog poznania Boga. Ortodoksyjni,

katoliccy chrzecijanie uwaali, e to oni s tymi, ktrzy wybrani zostali na nastpcw apostow i dlatego s jedynymi, ktrzy mog owieca innych. Biskup Ireneusz gosi: Obowizkiem jest sucha ksiy Kocioa... tych, ktrzy obdarzeni zostali spucizna Apostow; tych, ktrzy cznie z dziedzictwem episkopatu, otrzymali niezawodny dar przekazywania prawdy Do dnia dzisiejszego papie wywodzi swj autorytet i prymat od samego Piotra, pierwszego z apostow", pierwszego wiadka zmartwychwstania" Niektrzy gnostycy uwaali, e wiara w zmartwychwstanie ciaa fizycznego Chrystusa, a nie Jego ducha, jest wiar gupcw". Nie zgadzali si zarwno z twierdzeniem jakoby ktokolwiek po zmartwychwstaniu widzia Chrystusa w Jego fizycznym ciele, jak te z tym, e Piotr by pierwszym, ktry dowiadczy obecnoci Chrystusa po zmartwychwstaniu. Kanonizowane ewangelie Marka i Jana relacjonuj pierwsze pojawienie si Jezusa, ktry po zmartwychwstaniu ukaza si Marii Magdalenie a nie Piotrowi, czy innym apostoom.3 Niektrzy uwaaj, e poprzez sowa wypowiedziane do Marii, Nie dotkniesz mnie", Jezus da do zrozumienia, i by raczej postaci duchow, a nie ciaem materialnym. Wiara w zmartwychwstanie ducha Chrystusa sugeruje, e kady, niezalenie od swojej pozycji, mgby dowiadczy obecnoci lub widzie Pana" w swoich snach, czy wizjach. Kady mgby rwnie zdoby autorytet rwny apostoom33, mie kontakt z Bogiem i rozwija z Nim swoje zwizki. Rwnie istota prawdy bya tematem sporw midzy chrzecijanami. Dla ortodoksw, ktrzy uwaali, e prawda moe by przekazywana tylko przez sukcesorw apostow, jest ona trwaa i niezmienna. Zostaa ujawniona wycznie przez akt zmartwychwstania. Konsekwencj tego jest wiara, e Boga mona pozna wycznie poprzez Koci, nigdy przez osobist dociekliwo czy wasne doznania; lepa wiara bya waniejsza od wasnego poznania. Biskup Ireneusz przestrzega przed poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie w jaki sposb kady mgby odkrywa Boga dla samego siebie", gdy zamiast tego powinien przyj wiar nauczan przez Koci, ktra moe by jasno, jednoznacznie i jednakowo zrozumiaa dla wszystkich". Pisa on: Jeli... nie potrafimy znale wyjanie wszystkich faktw w Pimie witym... powinnimy pozostawi je Bogu, ktry nas stworzy, co jest najpewniejsz gwarancj Uwaali, e poszukiwania mog przezwyciy ciemnot, ktra egzystencj czyni koszmarem, w ktrej czowiek optany jest przez wiele zudze" i dowiadcza panicznego strachu i chaosu, niepewnoci, zwtpienia i rozdarcia". W Ewangelii Prawdy czytamy: ignorancja... prowadzi do cierpienia i strachu. Cierpienie staje si trwaym otumanieniem, ktrego nikt nie zdoa zauway. Poszukiwanie wewntrz samego siebie przynosio wiedz i poznanie rozpraszajce ignorancj. Gnostycy uwaali, e Jezus popiera samopoznanie i mwi, szukajcie, a znajdziecie; zapukajcie, a otworzy si przed wami" i Krlestwo Boe jest w was". Jako, e ortodoksyjni chrzecijanie chcieli sterowa prawd, tak te pragnli cile kontrolowa, kto mgby gosi t prawd. Wczeni chrzecijanie wyranie rnili si midzy sob w kwestii podejcia do roli Kocioa. Gnostycy cenicy indywidualne poszukiwania uwaali, e organizacja Kocioa powinna by elastyczna, natomiast ortodoksi kadli nacisk na cis przynaleno do jednego Kocioa46. Biskup Ireneusz twierdzi, e moe istnie tylko jedna religia, poza ktr nie ma zbawienia". O religii mwi, jest ona

bram do ycia, wszystko inne jest otrostwem i rozbojem". Natomiast Ignacy, biskup Antiochii, pisa, Nie pozwlmy nikomu oszukiwa samego siebie; jeli ktokolwiek nie stan przed otarzem, jest pozbawiony chleba Boego". Klemens, Biskup Rzymu w latach 90-100, zgadza si z tym, e Bg sam rzdzi wszystkimi rzeczami, ustanawia prawo, karze buntownikw i nagradza posusznych, swojej wadzy udzielajc przy tym przywdcom Kocioa. Klemens posun si jeszcze dalej, mwic, e ktokolwiek sprzeciwia si nadanej przez Boga wadzy, sprzeciwia si samemu Bogu i powinien zosta niechybnie ukarany5. Na dugo przed tym, jak dziaania Kocioa zmierzajce do kontrolowania ycia duchowego czowieka zebray obfite niwo ofiar, zalki tyranii kiekoway ju na gruncie ideologii pierwszych chrzecijan ortodoksyjnych. Wiara w jedyne zwierzchnictwo ograniczaa drog jednostki do poznania Boga, wykluczajc jakiekolwiek zmiany w sprawowaniu wadzy. Pozwolio to na stworzenie apodyktycznej, opartej na strachu, struktury wadzy dzielcej ludzi ze wzgldu na ich pozycj w spoeczestwie, ograniczajcej moliwoci jednostki i domagajcej si lepego posuszestwa. Chocia ortodoksyjni chrzecijanie byli jednym z wielu odamw wczesnego chrzecijastwa, to w cigu kilkuset lat skutecznie ograniczyli rnorodno wierze i ideologii, uwaajc siebie za synonim samego chrzecijastwa.

Rozdzia 2: Polityczne intrygi 200-500 n. e.

Du liczb swoich wyznawcw religia chrzecijaska zawdzicza politycznym intrygom ortodoksyjnych chrzecijan. To wanie im udao si przeksztaci chrzecijastwo ze znienawidzonego drugorzdnego kultu w oficjaln religi Cesarstwa Rzymskiego. Ich celem byo osignicie tego, co pniej wyrazi w nastpujcy sposb biskup Ireneusz: religia katolicka rozprzestrzenia si na caym wiecie, a do jego kracw". Aby to zrealizowa uyli wszelkich moliwych rodkw. Skorygowali dziea i przystosowali zasady tak, aby religia chrzecijaska bya bardziej przyjazna dla Rzymian, uznawali rzymsk wadz, a do obrzdw wprowadzili elementy pogaskie. Ortodoksyjne chrzecijastwo przycigao uwag wadz nie jako religia, ktra popieraaby owiecenie i rozwj duchowy, ale raczej jako co, co mogo pomc przywrci porzdek i przestrzeganie prawa w upadajcym cesarstwie. Rzymski rzd przyzna ortodoksyjnym chrzecijanom niespotykane dotychczas przywileje, ktre day religii chrzecijaskiej moliwo stania si rodzajem autorytatywnej siy, ktrej przeciwstawia si przecie sam Jezus. Zdobycie takiego uznania byo nie lada wyczynem, gdy chrzecijanie nie byli mile widziani w Cesarstwie Rzymskim. W nadziei zwikszenia poczucia wasnego bezpieczestwa i ochrony, Rzymianie bardzo atwo wczali nowych bogw i boginie do swojego panteonu. Na przykad Edykt Mediolaski z 313 roku zapewnia swobod kadej religii, Kade bstwo osadzone na tronie w niebie, moe by przychylne i sprzyja nam i wszystkim tym, ktrzy podlegaj naszej wadzy. Niestety chrzecijanie wierz w jedynego Boga, odmawiajc stawiania Go obok innych. Po odrzuceniu lojalnoci wobec bogw panteonu rzymskiego, chrzecijan zaczto traktowa jak zdrajcw pastwa rzymskiego. Od momentu, w ktrym cesarze zaczli samych siebie uwaa za bogw, lojalno wobec rzymskich bogw symbolizowaa take lojalno wobec pastwa rzymskiego. Chrzecijanie byli zdania, e nie naley zbyt wiele czyni, aby przypodoba si Rzymianom. Na przykad biskup Ireneusz gosi - Nie potrzebujemy prawa, gdy w naszym pobonym postpowaniu ju jestemy ponad nim". Relacja pochodzca z 200 roku naszej ery odzwierciedla niech Rzymian wobec chrzecijan: ...byli ostatnimi plugawcami; band ciemnych mczyzn i naiwnych kobiet ; ktrzy z ich nocnymi zgromadzeniami, uroczystymi postami i nieludzkim jadem spotykali si potajemnie, jak miujce ciemnoci zgraje; opluwajc bogw i szydzc ze wszystkiego co wite... A jednak, pomimo tak nieprzychylnej atmosfery, w IV wieku, za panowania Cesarza Konstantyna, chrzecijanie zyskali nie tylko akceptacj, ale take polityczne znaczenie jako oficjalna religia Cesarstwa Rzymskiego. Dla osignicia swoich celw ortodoksyjni chrzecijanie uywali politycznych wybiegw. Stworzyli organizacj suc nie popieraniu rozwoju duchowego, lecz zapanowaniu nad jak najwiksz liczb ludzi. Uprocili kryteria przynalenoci do grupy. Koci katolicki zdecydowa, e kady kto uzna wiar, zaakceptowa chrzest, bra udzia w naboestwach, by posusznym wadzy Kocioa i uwierzy, e jedyna prawda przekazywana przez Koci pochodzi od Apostow, by chrzecijaninem. Jak twierdz historycy, takie zaoenia sugeruj, e do dostpienia zbawienia ignoranci potrzebuj tylko lepej wiary i posuszestwa wobec wadzy...". Ortodoksi lekcewayli argumenty wiadczce o tym, e prawdziwego chrzecijanina mona

rozpozna tylko poprzez jego postpowanie, a nie przez samo uczestniczenie w obrzdach religijnych. Niektrzy gnostycy, na przykad, za Jezusem gosili: Przez owoce swojego postpowania poznacie to postpowanie..."'. Chrzest niekoniecznie sprawi, e kto zostanie chrzecijaninem, mwili, gdy wielu ludzi zanurza si w wodzie a powstajc nie otrzymuje niczego". Jednake proste zasady ortodoksw uczyniy z chrztu narzdzie do znacznie atwiejszego zdobycia posuchu. Ortodoksyjni chrzecijanie gromadzili fakty biblijne nie w celu zebrania razem wszystkich witych prawd, ale raczej dla osignicia wikszego ujednolicenia wiary. Okoo roku 180 biskup Ireneusz z wielu ewangelii wybra tylko te, ktre dzisiaj stanowi zbir zwany Nowym Testamentem. W latach 393 do 397 biskup Atanazy sporzdzi podobny zbir, przyjty nastpnie przez Zgromadzenia w Kartaginie i Hippo9. Dziki zakazaniu i spaleniu wszelkich innych pism, Koci katolicki stworzy ostatecznie wraenie, e tylko jego Biblia, zawierajca cztery kanonizowane Ewangelie, reprezentuje pierwotne pogldy chrzecijan. Mimo to, jeszcze w 450 roku, Teodor z Cyrus twierdzi, e p najmniej 200 rnych ewangelii kry wrd parafian jego wasnej diecezji. Nawet wspczesna Encyklopedia Katolicka utrzymuje, e istniejca od samego pocztku idea kompletnego i jasno sprecyzowanego kanonu Nowego Testamentu... nie ma historycznych rde". Poza doborem odpowiednich ewangelii i pism uytych do skonstruowania Biblii, Koci wydawa swoje pisma we wasnej interpretacji. Ju w II wieku rzymski filozof Celsus powiadczy faszowanie pism chrzecijaskich, mwic o rewizjonistach: Niektrzy z nich, jako e byli pod wpywem stanu upojenia wywoujcego samo indukujqce si wizje, przerabiali Pisma wite z ich pierwotnej postaci i usunli wszystko, co pozwalao im na odparcie skierowanych przeciwko nim zarzutw. Encyklopedia Katolicka przyznaje, e We wszystkich dziedzinach faszerstwo, interpolacja i ignorancja, wyrzdziy ogromne szkody". Pomimo zakazania przez Koci prowadzenia jakichkolwiek dalszych bada dotyczcych pochodzenia Ewangelii, uczeni wykazali, e wszystkie cztery uznane przez Koci Ewangelie zostay przerobione i poprawione. Chocia Koci deklarowa, e natura prawdy jest niezmienna i objawiona zostaa tylko raz, sam cigle znajdowa przyczyny do jej zmieniania. Jednak prby ujednolicenia Pisma witego nie odniosy penego sukcesu, nawet cztery wybrane kanonizowane Ewangelie wzajemnie sobie zaprzeczay. Ewangelia wedug w. Mateusza mwi nam, e Jezus by arystokrat, potomkiem Dawida poprzez Salomona, podczas gdy Ewangelia ukasza opowiada, e pochodzi on z biedniejszego rodu, a w Ewangelii w. Marka czytamy, e Jezus urodzi si w rodzinie biednego cieli. Wedug w. Mateusza po Jego przyjciu na wiat odwiedzili Go trzej krlowie, natomiast u w. ukasza znajdujemy, e byli to pasterze. Wedug witego Marka i Mateusza ostatnimi sowami Jezusa wypowiedzianymi w dniu Jego mierci, byy, Boe mj, Boe mj, dlaczego mnie opucie?", podczas gdy u w. ukasza powiedzia Ojcze, w Twoje rce skadam dusz moj", a w Ewangelii w. Jana powiedzia po prostu To koniec". Autorzy dziea wita krew, wity Graal", pytaj: Jak mog [Ewangelie] by bez zarzutu, skoro nawzajem si zwalczaj?". A jednak to uporczywo Kocioa w deniu do ujednolicenia wiary przycigna uwag Cesarza Rzymskiego. Konstantyn, czowiek ktry skaza na mier swojego wasnego syna i ywcem ugotowa on, widzia w chrzecijastwie pragmatyczne oparcie dla swojej wasnej siy zbrojnej i zjednoczenia wielkiego, przeywajcego trudnoci Imperium Rzymskiego. Historia opowiada, e to sen Konstantyna doprowadzi do zaakceptowania religii chrzecijaskiej. W swoim nie zobaczy na niebie krzy i usysza

gos mwicy W znaku tym znajdziesz zwycistwo". Mimo, e nawrci si na wiar chrzecijask dopiero na ou mierci, upatrywa w niej rodek przezwycienia rozbienoci panujcych w Cesarstwie Rzymskim i ustanowi j jako oficjaln religi Imperium. Ortodoksyjni chrzecijanie starali si oddzieli chrzecijan od politycznego powstania skierowanego przeciwko rzymskiej wadzy. Ponad wszelk wtpliwo zagodzili prawd o politycznym zaangaowaniu Jezusa, obarczajc odpowiedzialnoci za jego mier ydw a nie Rzymian. Kanonizowane Ewangelie otwarcie ignoroway wzrastajcy opr ydw, skierowany przeciwko rzymskiej okupacji Judei, ktra miaa miejsce w okresie ycia Jezusa. Jedyny wyjtek znajdujemy w Ewangelii wedug witego ukasza, gdzie czytamy jak wadze przyapay tego czowieka [Jezusa] na demoralizowaniu naszego narodu i zabranianiu [ydom] skadania hodu Cesarzowi". Jeszcze przed upywem 40 lat od mierci Jezusa opr przerodzi si w gwatown wojn midzy armi rzymsk i ydami. Jezus by prawdopodobnie uwaany za przywdc politycznego i duchowego. Sowo Chrystus" zarwno w jzyku hebrajskim jak i greckim byo tytuem zarezerwowanym dla krla lub przywdcy . Biorc pod uwag panujce wczenie warunki polityczne, jest bardzo prawdopodobne, e to Rzymianie a nie ydzi - zamordowali Jezusa za jego dziaalno polityczn. Ukrzyowanie byo standardow metod kary mierci stosowan przez Rzymian, a krzy symbolem oporu ydw przeciwko rzymskiej okupacji. Obcienie ydw za mier Jezusa byo najprawdopodobniej wygodnym sposobem ukrycia politycznego zaangaowania Jezusa i odsunicia chrzecijastwa od odpowiedzialnoci za polityczn rebeli. Gdy chrzecijastwo zdobyo uznanie, ortodoksi pozwolili cesarzowi Rzymu na bezporednie wpywanie na swoj doktryn. W celu rozstrzygnicia ideologicznych sprzecznoci Kocioa, Konstantyn zwoa i przewodniczy pierwszemu soborowi ekumenicznemu w Nicei w 325 roku. Walter Nigg w swojej ksice Heretycy" opisuje znaczenie osignitego porozumienia. Konstantyn, ktry traktowa zagadnienia religijne jedynie z politycznego punktu widzenia, zapewnia jednomylno przez skazanie na wygnanie biskupw, ktrzy nie odpowiadali nowej religii. Byo zupenie nieprawdopodobne, aby uniwersalna wiara moga opiera si wycznie na autorytecie cesarza, ktry jako katechumen nie by nawet dopuszczony do obrzdu eucharystii i zupenie nie przestrzega najwyszych tajemnic wiary. Ani jeden biskup nie wypowiedzia marnego sowa przeciwko tej nieprawdopodobnej sytuacji Jedn z politycznych decyzji podjtych na Soborze w Nicei byo ustanowienie wyznania nicejskiego oznaczajcego wiar w niepodzielne, jedyne zwierzchnictwo, jednoczenie wczajc Jezusa w obraz Boga. Jezus nie by uwaany za zwykego miertelnika, by on przejawem Boga pojmowanego jako Ojciec, Syn i Duch wity. Ta nowa wita Trjca przypominaa duo starszy obraz boskoci, podkrelajcy warto odmiennoci. Na przykad, oblicze Boga w gnostycznej Tajemnicy Ksidza Jana": Jestem Ojcem, jestem Matk, jestem Dzieckiem", odzwierciedla koncepcj wspdziaania, gdzie cao stworzenia jest potniejsza od sumy jej czci. Z kolei Sofia Jezusa Chrystusa" opowiada w jaki sposb energia mska i eska, poczone razem wykreoway: ...przyjcie na wiat pierwszego dwupciowego syna. Jego imi brzmiao 'Pierwszarodzicielka Sofia, Matka Wszechwiata'. Niektrzy nazywali go 'Mio'. Obecnie pierworodny nazywany jest 'Chrystusem'.

Ryc. 2.1. Rzymski Cesarz Konstantyn uwaa, e chrzecijastwo moe by narzdziem umocnienia siy politycznej i militarnej. Ilustracja przedstawia Konstantyna w przededniu wanej bitwy, kiedy to widzc na niebie krzy usysza gos, mwicy W znaku tym znajdziesz zwycistwo.

Nawet pniejszy muzumaski Koran bdnie sprowadza chrzecijask Trjc do tego pierwowzoru, uwaajc za Trjc Boga, Mari i Jezusa. Sobr Nicejski ustanowi Trjc, ktra wychwalaa jedno i identyczno. Kada wzmianka o wspdziaaniu energii czy magii, wynikajcych z poczenia dwch rnych istot ludzkich, pozostaa nie zauwaona. Sobr usun obraz ojca, matki i dziecka, zastpujc hebrajskie sowo rodzaju eskiego, okrelajce ducha - ruch", greckim sowem rodzaju nijakiego - pneuma". Trjca skadaa si teraz z ojca, syna i nijakiego, pozbawionego pci ducha. Od tej pory chrzecijanie przedstawiali j w postaci trzech mczyzn o identycznej twarzy i takim samym wygldzie. W pniejszych kazaniach redniowiecznych Trjc wit porwnywano do identycznych odbi w kilku fragmentach rozbitego lustra lub identycznego skadu chemicznego wody, lodu i niegu. W XVII wieku dwch kolejnych papiey wyklo ksik hiszpaskiej zakonnicy Marii d'Agreda, Mityczne miasto Boga", za przedstawienie Trjcy witej jako Boga, Marii i Jezusa. Z pism usunito wszelkie aluzje podkrelajce znaczenie odmiennoci; bosko wyraana bya w postaci wizerunku mczyzny lub istoty rodzaju nijakiego, ale nigdy kobiety. To wiara w Boga objawiajcego si pod rnymi postaciami, a nie unikalne nauki religijne chrzecijan, pomoga Rzymianom pogodzi si z chrzecijastwem. Religia ta pod pewnymi wzgldami przypominaa rzymski kult Mitry, czyli mitraizm. Jako Opiekun Imperium" Mitra by cile zwizany z bogami soca, Heliosem i Apollem. Narodziny Mitry przypadajce na dzie 25 grudnia w okresie przesilenia zimowego, stay si dat przyjcia na wiat Jezusa. wiadkami narodzin Mitry byli pasterze biorcy rwnie udzia w ostatniej wieczerzy przed powrotem Mitry do nieba. Wniebowstpienie Mitry, ktre zbiego si z protuberancj soca w okresie rwnonocy wiosennej stao si chrzecijaskim witem Wielkanocnym. W Rzymie, na Wzgrzach Watykaskich, chrzecijanie przejli wit grot powicon Mitrze, czynic z tego miejsca siedzib Kocioa katolickiego. Wkrtce tytu najwyszego kapana Mitr, Pater Patrum, zastpiony zosta tytuem biskupa Rzymu, papa czy papie Z. Wystpowanie wyranych podobiestw do mitraizmu ojcowie chrzecijan tumaczyli dziaalnoci diaba, owiadczajc, e najstarsze legendy mitraizmu s podstpn imitacj jedynej prawdziwej wiary. Posta Marii bya czczona, bez poparcia ze strony Kocioa, jako obraz eskiego oblicza Boga. Jako e chrzecijastwo odpowiadao mitraizmowi, kult Marii przypomina kult bogini o wielu obliczach, szczeglnie pod wzgldem kultywowania tradycji matki / syna, jak Izyda / Horus, Junona / Mars, Kybele / Attis oraz Neit / Re. Maria bya postrzegana jako bardziej przystpna, przyjazna ludzka posta, ni karzcy, wszechmocny Bg. Bya delikatniejsza, bardziej wyrozumiaa i zdolna do wikszej pomocy w codziennych zmaganiach czowieka. W swoim dziele Anastazja w Konstantynopolu" historyk Sozomen opisa cechy Marii: Objawia si tam boska moc, pomocna w wizjach na jawie jak i w snach, czsto uzdrawiajca wiele chorb i przynoszca ulg dotknitym przez nagle wydarzenia w ich ryciu. Moc t przypisywano Marii, Matce Boskiej, witej Dziewicy, w ten wanie sposb objawiajcej sama siebie. Ani Biblia, ani wczesny Koci nie udzielay poparcia kultowi Marii, nie uwaajc jej nawet za wit. Chocia Sobr Nicejski potwierdzi, e Chrystus by rzeczywicie zrodzony z Marii Dziewicy, biskup Epifanius wyrazi powszechnie panujc opini ortodoksyjnych chrzecijan: Mog by czczeni tylko Ojciec, Syn i Duch wity, ale nie dopuszcza si kultu Marii" .

Obraz przedstawia trjc wit, koncepcj, ktra pozwolia rozpatrywa Jezusa jako cz Boga, utrzymujc wiar w jedyne zwierzchnictwo.

W okresie pierwszych 500 lat sztuka chrzecijaska przedstawiaa Mari w mniej czcigodnej postaci ni nawet magw, trzech mdrcw, ktrych gowy przybrane byy aureol, podczas gdy Maria aureoli nie miaa. W IV wieku wity Chryzostom zarzuca Marii prby osignicia dominacji i uczynienia samej siebie sawn poprzez swojego syna". Pomniejszenie znaczenia Marii byo sposobem zerwania jej zwizkw ze starszymi wyobraeniami bogini okresu przedchrzecijaskiego. Biskup Epifanius pisa: Bg zstpi z nieba, Sowo wite weszo w ciao zrodzone ze witej Dziewicy, z pewnoci nie dlatego, aby Dziewica bya uwielbiana, ani uczyniona boska ani wywicone imi jej, ani te, aby po wielu pokoleniach kobiety ponownie zostay kapankami... Bg nie powierzy jej obowizku chrztu czy bogosawiestwa uczennicy, ani nie zaoferowa jej jakiejkolwiek wadzy nad wiatem. Chrzecijastwo, jak rozumieli to ortodoksi, byo za jedyn moc Ojca, Syna i Ducha witego, a nie jakkolwiek domieszk eskiego aspektu Boga. Mimo to kult Marii przetrwa. Od kiedy w 431 roku Sobr w Efezie zadecydowa, e Maria moe by otaczana czci bez ponoszenia adnych konsekwencji, tumy wiernych rzuciy si w wir szaleczych uroczystoci, ktrym towarzyszyy procesje z pochodniami i radosne okrzyki Chwaa niech bdzie Teotokos (Matce Boga)!". Starsze witynie i wite miejsca pierwotnie dedykowane przedchrzecijaskim boginiom, zostay przyznane lub zastpione przez witynie powicone Marii. Znajdujc si na rzymskim Wzgrzu Eskwiliskim wityni Kybeli, powicono Marii Maggiore. Znajdujce si w okolicach Panteonu sanktuarium Izydy Koci rwnie przeznaczy Marii, a kolejn wityni wzniesiono w miejscu powiconym Minerwie. Na Cyprze wityni powicon Afrodycie przeksztacono w wityni Marii, ktra do dnia dzisiejszego nazywana jest Panaghia Aphroditessa. W Dziewicy" Geoffrey Ashe pisze: Jak Kybele - Maria chronia Rzym. Jak Atena otaczaa opiek inne miasta. Jak Izyda czuwaa nad eglarzami, stajc si Gwiazd Mrz". Jak Junona otaczaa opiek kobiety w ciy... Zaoya koron zastpujc Kybele. Osadzona ze swoim dzieckiem na tronie, przypominaa Izyd i Horusa. Koci nie stumi oddawania czci kobiecej boskoci - po prostu j przemianowa. Interesujcym jest fakt, e chrzecijaska wersja kobiecej boskoci wykluczaa jakiekolwiek przedstawianie jednego z najsilniejszych aspektw Bogini - oblicza starej, mdrej kobiety. W okresie przedchrzecijaskim rozpowszechnione byy trzy oblicza bogini: Dziewicy lub Panny, Matki i Starej Kobiety. Maria staa si uosobieniem Dziewicy i Matki. Trzecie oblicze Starej Kobiety reprezentujce moc i mdro pierwiastka eskiego, zostao usunite z chrzecijaskiego kanonu witoci. Odrzucenie wizerunku starej kobiety jest na tyle wane, e w pniejszym okresie sta si on symbolem najwaniejszego wroga Kocioa czarownicy. Koci osiga swoje cele dostosowujc wasn ideologi do aktualnie panujcych warunkw. W roku 319 Konstantyn ustanowi prawo zwalniajce kler od pacenia podatkw i suby w armii43, a w 355 roku biskupi zostali uwolnieni spod nadzoru sdw wieckich44. W roku 380 cesarz Teodozjusz wyda dekret, w ktrym czytamy: Musimy uwierzy w jedynego Boga z Ojca, Syna i Ducha witego, pod pojciem wysokiego majestatu i Trjcy witej. Rozkazujemy, aby ci, ktrzy pjd za tym nakazem przyjli imi Katolickich Chrzecijan. Pozostali, ktrych osdzimy jako obkanych szalecw, bd dwiga ciar haniebnych dogmatw heretykw, ich miejsca spotka nie

Obarczanie ydw odpowiedzialnoci za mier Jezusa byo sposobem uczynienia z chrzecijastwa religii moliwej do zaakceptowania przez wadze Rzymu.

otrzymaj nazwy kociow, i bd oni ukarani najpierw przez Boga a potem przez Nasz wasn karzc rk, a kara, ktr My okrelimy bdzie w zgodzie z sdem boym. Dekret wydany przez Teodozjusza wyj spod prawa wszelki sprzeciw wobec Kocioa. W 388 roku wprowadzono zakaz publicznych dyskusji na tematy religijne. Staroytne obrzdy pogaskie zostay zakazane w 392 roku i od tego momentu uwaano je za dziaalno przestpcz. W roku 410 cesarz Honoriusz zarzdzi, e: Wszyscy, ktrzy postpuj sprzecznie ze witymi prawami niech wiedza e ich pezanie w heretycznych zabobonach uwielbianych w najbardziej oddalonych wyroczniach, jest karane wygnaniem i krwi gdyby ponownie przyszo im na myl zbiera si w takich miejscach w celu prowadzenia przestpczej dziaalnoci. Pogaskie witynie zostay spldrowane i zniszczone. W roku 386, w kolejnym pisemnym protecie skierowanym do wadz Rzymu, czytamy: Jeli oni (chrzecijanie) usyszeli o miejscu, w ktrym dziab si co niepokojcego, natychmiast twierdza e kto skada tam ofiary, wyraaj swoje obrzydzenie i skadaj tam wizyt - moecie zobaczy ich, gnajcych w to miejsce, ich, stranikw dobrego Jadu (jak nazywaj samych siebie), tych zbjw, o ile zbj nie jest zbyt agodnym sowem; te otry nie prbuj ukrywa tego co robi: obraaj si, gdy nazwie si ich zbjami, a z drugiej strony, ludzie ci s dumni z wyzyskiwania innych... oni uwaaj e zasuguj na nagrod! Od roku 435 kademu heretykowi w Cesarstwie Rzymskim grozia kara mierci. Poza chrzecijastwem jedyn legaln religi by judaizm. ydzi wci jeszcze byli izolowani, maestwom ydw z chrzecijanami grozia taka sama kara, jak za niewierno: kobiety skazywano na mier. Koci triumfowa. Wiara w jedynego Boga doprowadzia do narzucenia jednej religii. Jako, e ortodoksyjni chrzecijanie w sposb autorytatywny przypisali Bogu wadz, to nic dziwnego, e nastawili si na znalezienie sposobu, dziki ktremu oni, w imi Boga, mogliby zdoby podobn apodyktyczn wadz nad ludmi. W tym celu stworzyli organizacj, ktra przycigaa uwag wadz Imperium Rzymskiego przez goszenie jednoci i posuszestwa. Ponad wszelk wtpliwo chrzecijanie zmienili histori o mierci Jezusa w celu zdjcia z nich podejrze o udzia w rozruchach przeciwko wadzom Cesarstwa. Ustanowili zasady uatwiajce pozyskanie duej liczby wiernych. Przystosowali. swoj ideologi do przyjcia wspczenie im panujcych wierze. Dziki politycznym intrygom Koci osign pozycj oficjalnej religii Imperium Rzymskiego, zdobywajc si i wieckie przywileje.

Wczesny Koci niechtnie zezwala na oddawanie czci Marii Dziewicy. Jednake po udzieleniu zezwolenia pozwolono na kontynuacj przedchrzecijaskich obrzdw oddawania czci kobiecej witoci w postaci kultu Marii

Rozdzia 3: Ustanowienie doktryny: seks, wolna wola, reinkarnacja, walka - 300-500 n.e.
W odpowiedzi na pojawienie si pierwszych heretykw Koci sformuowa doktryn o seksie, wolnej woli i reinkarnacji. W kadym przypadku wybiera tak ideologi, ktra w najwikszym stopniu zapewniaa moliwo sprawowania kontroli nad jednostk i spoeczestwem. Koci wprowadzi take doktryn, ktra usprawiedliwiaa uycie siy w celu wymuszenia posuszestwa i zwalczania heretykw. Sowo herezja" pochodzi od greckiego hairesis" oznaczajcego wybr". W pierwszych wiekach naszej ery w obrbie religii chrzecijaskiej istniao wiele moliwoci wyboru - i w konsekwencji wiele herezji. Do gnostykw naleeli marcjonici, monotanici, arianie, sabelianie, nestorianie i monofizyci, w Egipcie koptowie, a w Syrii jakobici. Armeski Koci Ortodoksyjny rwnie nie zgadza si z Kocioem katolickim. Herezje goszone przez Pelagiusza, Orygenesa i donatystw legy u podstaw nowej, majcej szczeglne znaczenie, doktryny. Natomiast pogldy Manicheusza, mimo e nie stay si przyczyn sformuowania okrelonej doktryny, stanowiy zaprzeczenie mao popularnej ideologii Kocioa. Spory wok pogldw Pelagiusza doprowadziy do ustanowienia przez Koci doktryny dotyczcej wolnoci i ycia seksualnego czowieka. Irlandzki mnich Pelagiusz przyby do Rzymu na pocztku pitego wieku, goszc, e czowiek posiada woln wol i odpowiada za swoje czyny. Twierdzi, e osobiste starania czowieka w pewnym tylko stopniu decyduj, czy on lub ona dostpi zbawienia. Wedug Pelagiusza wiara w odkupienie grzechw przez Chrystusa powinna by wspierana przez indywidualn odpowiedzialno i podejmowanie wysikw w kierunku czynienia dobra2. W nagrod za wzicie odpowiedzialnoci za swoje uczynki, Stwrca daje ludziom wolno. Jak pisa jeden z historykw: Pelagiusz walczy o bezcenne dobro wolnoci czowieka. Wolnoci tej nie mona si wyrzec bez utraty ludzkiej godnoci... Bez wolnoci w podejmowaniu swoich decyzji czowiek staje si po prostu marionetk. Wedug Pelagiusza Stwrca nadal czowiekowi moraln si, ktrej stumienie jest zwtpieniem w podobiestwo ludzi do Boga. Pogldy Pelagiusza zostay gwatownie zaatakowane przez witego Augustyna, synnego biskupa i teologa. Zbawienie, jak mawia Augustyn, znajduje si wycznie w rkach Boga; nie ma nic, co mogaby uczyni jednostka. Bg wybiera niewielu ludzi, ktrym daje szczcie i zbawienie. Jest to osigalne tylko dla tych nielicznych, ktrych Chrystus przywid na wiat. Wszyscy inni s potpieni na wieki. Wedug witego Augustyna akt aski Boga, a nie jakiekolwiek uczynki, czy pragnienia czowieka, prowadzi do zbawienia. Augustyn uwaa, e nasza wolna wola czynienia dobra w opozycji do za, zostaa zniszczona przez grzech Adama. Grzech Adama, ktry wedug witego Augustyna ma natur nasienia, z ktrego si rozmnaamy", przywid na wiat cierpienie i mier, odebra nam woln wol i pozostawi wrodzon z natur. Jest on teraz nieunikniony. Przyczyn czynienia dobra jest wycznie bezmierna aska. Augustyn pisa, Dlatego, kiedy czowiek yje w zgodzie z czowiekiem, a nie z Bogiem, jest on podobny do diaba". Zgodnie z pogldami Augustyna jednostka ma niewielk moc wpywania na swoje, z gry okrelone, przeznaczenie, a zbawienie jej zaley wycznie od woli Boga.

ycie seksualne czowieka, jak twierdzi Augustyn, wyranie pokazuje, e czowiek nie jest zdolny do dokonania wyboru midzy dobrem a zem. Swoje tezy opar na wasnym dowiadczeniu yciowym. Biorc pod uwag swoje nieuporzdkowane ycie w modoci, kiedy to spodzi i nastpnie porzuci nielubne dziecko, doszed do wniosku, i seks jest z natury zy. Cierpia z powodu swoich erotycznych pragnie: Kt potrafi to kontrolowa, kiedy przyjdzie podanie? Nikt! Silnie poruszona dza nie poddaje si rozkazom woli... Czegokolwiek czowiek sobie yczy, nie potrafi tego dokona. Zgodnie z pogldami Augustyna, czowiek nie ma na tyle siy, aby cierpliwie znosi lub stumi seksualne podanie. Ale nawet ci, ktrzy rozkoszuj si w tej przyjemnoci, nie panuj nad ni swoj wasn wola niezalenie od tego, czy ograniczaj si do prawego oa, czy te grzesz; czasami dza ta nachodzi ich wbrew nim samym i zwodzi ich, gdy odczuwaj podanie, ktre szaleje w umyle a nie tkwi w ciele. Tak wic, dziwna to rzecz, e emocje nie tylko osabiaj posuszestwo prawego pragnienia zrodzenia potomstwa, ale take osabiaj ch odrzucenia lubienego podania; myl ta czsto przeciwstawia ca swoj energi duszy, ktra ogranicza je, czasami rozdzierajc przy tym sam siebie, a gdy poruszy dusz, ciao pozostanie niewzruszone. To diabelskie poruszenie genitaliw", jak Augustyn okrela seks, jest dowodem grzechu pierworodnego Adama, ktry jest teraz przenoszony z ona matki, plamic grzechem wszystkie istoty ludzkie i pozostawiajc je niezdolnymi do wyboru midzy dobrem a zem, czy te wpywania na swj wasny los". Pogldy witego Augustyna pozostaj w ostrej sprzecznoci z pogldami przedchrzecijaskimi, ktre czsto traktoway seks jako nieodczn cz religijnego ycia. Jednake jego punkt widzenia odzwierciedla pogldy wielu chrzecijan. Oprcz nielicznych sekt heretykw, takich jak na przykad gnostyczni karpokratianie, ktrzy traktowali seks jako wi midzy wszystkimi stworzeniami", prawie wszyscy chrzecijanie byli zdania, e seksu naley unika, za wyjtkiem sytuacji sucych prokreacji. wity Hieronim ostrzega, traktuj wszystko jak trucizn, ktra rodzi nasienie zmysowej przyjemnoci". Elaine Pagels w swojej ksice Adam, Ewa i W" pisze: Klemens z Aleksandrii wyklucza stosunki oralne i analne, stosunki w czasie miesiczki, z onami w ciy, onami bezpodnymi, w okresie przekwitania i ze swoj on rano ", za dnia" i po obiedzie ". Klemens rzeczywicie ostrzegaj e nawet nie w nocy, ale w ciemnoci, ktra jest odpowiednia dla nieprzyzwoitych lub niemoralnych praktyk, ale ze skromnoci tak e cokolwiek si wydarzy, wydarzy si w granicach rozsdku... wieczorem, poniewa nawet prawe poczenie jest cigle niebezpieczne, za wyjtkiem tego, ktre podejmuje si w celu spodzenia dziecka ". Seks jako akt, ktry urealnia istnienie jednostki, zagraa religijnym deniom do panowania nad spoeczestwem. Jak gosi Klemens, dzy nie jest atwo opanowa, gdy jest ona pozbawiona strachu...". Wyparcie wolnej woli i potpienie uciech erotycznych uatwio panowanie nad ludmi. Augustyn pisa: ...z natury rzeczy, czowiek zosta tak stworzony, i posuszestwo jest dla niego korzystne, zgubne dla niego jest podanie za jego wasn wola a nie wol jego stwrcy...

Uwaa take, e grzech Adama by zlekcewaeniem autorytetu Boga... co wanie pocigno za sob potpienie...". W 416 roku Augustyn piszc do biskupa Rzymu uprzedza go, e pogldy Pelagiusza podwayy podstawy wadzy biskupw, a pozostawienie w spokoju jego zwolennikw zagraa dopiero co zdobytej sile Kocioa katolickiego. Przyjaciel Augustyna, afrykaski biskup Alipiusz, przyby do Rzymu aby przekona wadze Kocioa, by stany po stronie Augustyna przeciwko Pelagiuszowi, jakoby przy okazji wrczajc apwk w postaci 80 numidyjskich ogierw. Augustyn wygra. W kwietniu 418 roku papie ekskomunikowa Pelagiusza. Od tego momentu Koci katolicki sta si wyznawc doktryny o dziedziczeniu grzechu pierworodnego. Stanowisko dotyczce reinkarnacji Koci sformuowa w odpowiedzi na kontrowersyjne pogldy Orygenesa, ktry uwaa, e dusza czowieka egzystuje przed wstpieniem do fizycznego ciaa i przechodzi z jednego ciaa do drugiego, a do momentu zjednoczenia si z Bogiem, po czym nie przyjmuje ju postaci fizycznej. Poza tym wierzy, e wszystkie dusze ostatecznie powracaj do Boga; gosi, e gdyby nawet chrzecijanin mg bardzo szybko zjedna si z Bogiem, to jednak jest to niemoliwe bez wysiku ze strony czowieka. Przekonywa, e od kiedy Bg opuci ludzi dziki ich wasnej wolnej woli, musz oni ponownie zjednoczy si z Bogiem, rwnie z wasnej woli. Ortodoksyjni chrzecijanie zwalczajcy pogldy Orygenesa utrzymywali, e teorie takie zbyt silnie uzaleniaj od indywidualnego samookrelenia. Twierdzili take, e taka teoria reinkarnacji pomniejsza rol Jezusa Chrystusa, ograniczajc potrzeb denia do zbawienia za ycia i unikaln natur Jego zmartwychwstania. Zdaniem ortodoksw, osobiste zbawienie nie zaley od samookrelenia czy wolnej woli, jak sugeruj pogldy Orygenesa, ale tylko od tego, czy zostanie si wyznawc Jezusa Chrystusa. Poza tym, jeli dana osoba mogaby dokona wyboru zjednoczenia si z Bogiem w ktrymkolwiek ze swoich wciele, wwczas nie obawiaaby si potpienia - a strach by przez ortodoksw uwaany za niezbdny. Idea Orygenesa mwica, e dusza jest oddzielona od ciaa, rwnie wydaje si pomniejsza niezwyk natur zmartwychwstania Chrystusa. Twierdzono, e cud Jego zmartwychwstania oferuje moliwo pokonania mierci fizycznej. Jeeli jednak kada dusza wielokrotnie pokonuje mier poprzez opuszczanie jednego ciaa i wchodzenie do innego, wwczas wyczyn Chrystusa straciby swj unikalny charakter. Prace Orygenesa kwestionoway rwnie ch kontrolowania przez Koci poszukiwa intelektualnych i duchowych. Mimo, e dla poparcia swoich tez skrupulatnie cytowa Pismo wite, to zauway, e w pewnych dziedzinach dostarcza ono niewielu wskazwek. Majc wyksztacenie uczonego Greka, Orygenes poszukiwa odpowiedzi na nurtujce go pytania zarwno w filozofii Platona jak i swojej wasnej wyobranil8. Augustyn take rozpatrywa zagadnienia, o ktrych Pismo wite niewiele mwio, rozwaa, na przykad: ...a co przed kolejnym bytem, O mj Boe, czy nie byo mnie, czy byem w jakim ciele? Nie ma nikogo, kto by mi o tym powiedzia, ani ojciec, ani matka, ani dowiadczenie innych, ani moja wasna pami.

wity Augustyn, najwikszy Ojciec Kocioa. Jego pogldy i argumenty byy podstaw doktryn Kocioa, ktre zaprzeczay istnieniu wolnej woli, potpiay seks i usprawiedliwiay stosowanie przemocy w celu wymuszenia posuszestwa.

Podczas gdy Orygenes kontynuowa poszukiwania wyjanie tych zagadnie, Augustyn zaprzesta szukania odpowiedzi poza Pismem witym. Pisa on: I do tego chciabym pozna rzeczy, ktrych nie znam, a dotyczce pochodzenia duszy, i jeszcze chciabym wiedzie, czy nie dane jest nam nauczy si tych rzeczy tak dugo, jak dugo yjemy na tym wiecie. A co, jeli bdzie to jedna z tych rzeczy, o ktrych mwimy. Nie szukaj rzeczy, ktre s zbyt wielkie dla ciebie, i nie poszukuj w rzeczach, ktre przekraczaj twoje moliwoci: ale poszukuj rzeczy, ktre Bg nakaza tobie, myl o nich zawsze, a w wielu Jego dzieach nie znajdziesz nic niezwykego ". Augustyn posun si tak daleko, e obnosi si z myl, i przed stworzeniem wiata Bg zatrudni samego siebie do przygotowania miejsca kary dla tych, ktrzy maj czelno pyta o to, co byo przed aktem stworzenia. Mimo, e Orygenes zmar w 284 roku, spory na temat jego pogldw kontynuowano a do roku 553, w ktrym to zosta oficjalnie wyklty przez II Synod w Konstantynopolu. Potpiajc Orygenesa Koci porednio zada cios reinkarnacji. Chrzecijanie nie wierzyli w preegzystencj dusz, istnienie wiadomoci poza ciaem oraz w to, e czowiek musi mie wicej ni jedno ycie, aby powrci do chrzecijaskiego Boga bez stania si przedmiotem wiecznego potpienia. Poza tym, wyklcie Orygenesa posuyo jako kolejne przypomnienie, e nie baczc na szczero jedynej wiary, kady powinien zawsze pozostawa w ideologicznej zgodzie z Pismem witym. Przy rozwizywaniu problemu z herezjami donatystw Koci do ich zwalczenia ustanowi precedens stosowania siy. Gdy donatyci osignli wyszy od Kocioa katolickiego poziom rozwoju swojego duchowiestwa, ich ruch rozprzestrzenia si lotem byskawicy i w poowie IV wieku na terenach Afryki liczba ich zwolennikw przewyszaa liczb katolikw. Utrzymujce si pogldy mwice, e nikt nie powinien by zmuszany do wiary wbrew jego woli pchny Augustyna do podjcia prb sprowadzenia donatystw z powrotem do owczarni katolikw. Jednake, gdy zawiody rozmowy, uciek si do zastosowania przemocy, odwoujc si przy tym do dopiero co ustanowionych, skierowanych przeciwko heretykom, praw Teodozjusza. Koci przychyli si do rad Augustyna i brutalnie stumi ruch donatystwz3. Przeciwny donatystom Augustyn ustanowi cztery, zasady Cognite intrare, Zmusi do wstpienia", ktre wykorzystywano w redniowieczu do usprawiedliwienia stosowania przemocy w zwalczaniu przeciwnikw i odstpstw od wiary. Augustyn twierdzi, e: Rany zadane przez przyjaciela s lepsze od pocaunkw wroga. Przyjemno w trwodze jest lepsza od oszustwa w spokoju... W ukaszu napisano: Zmusi ludzi do wstpienia! Przez grob gniewu Boga Ojca, ktry tchnl dusz w Syna Nawet na pocztku XX wieku papie Leon XIII nadal udowadnia, e najwysza kara daje si uzasadni nastpujco: Kara mierci jest niezbdnym i skutecznym rodkiem dla osignicia celu Kocioa, gdy buntownicy wystpi przeciw niemu i narusz jedno duchow; szczeglnie uporczywi heretycy i heretyczki nie mog by powstrzymani przez jakiekolwiek inne kary przeznaczone dla postpujcej dezorganizacji porzdku duchowego i nakaniania innych do wszystkich rodzajw przestpstw... Gdy zepsucie jednego lub kilku jest obliczone na przyniesienie zguby wielu dzieciom, i jeli nie bdzie innych rodkw do

zbawienia tych ludzi, to obowizkiem jest skuteczne ich usunicie przez skazanie tych nikczemnikw na mier. Inn kwesti sporn byy pogldy Manicheusza, ktre dotyczyy wypierania si przez Koci jego wasnej ideologii, gdy staje si ona mao popularna lub nie przynosi korzyci. Nauka Manicheusza, ktr w trzecim wieku zaczli gosi jego zwolennicy, perscy manicheici, bya logiczn konsekwencj wiary w jedyne zwierzchnictwo. Wiara w jedynego wszechmocnego Boga czsto wywoywaa pytania, dlaczego na wiecie jest tyle blu i za, dlaczego wszechmogcy Bg, ktry stworzy wszystkie rzeczy, stworzy rwnie ludzkie cierpienie? Najbardziej rozpowszechnion odpowiedzi na te pytania jest istnienie przeciwstawnych si, mocy, czy te boskie stworzenie za; diabe musi istnie. Dualistyczna teologia pojawia si na gruncie pojmowania ycia jako walki midzy Bogiem a Szatanem, midzy dobrem a zem, midzy duchem a materi. Koncepcja diaba jest charakterystyczna dla religii monoteistycznej; zo atwiej jest poj i nie ma koniecznoci wprowadzania postaci diaba, w przypadku, gdy sam Bg wystpuje w wielu postaciach. Keith Thomas w swojej ksice Religia a upadek magii" pisze o wczesnym, przed monoteistycznym judaizmie: Pierwsi izraelici nie mieli potrzeby personifikacji przyczyn za; przypisywali je wpywom rywalizujcych ze sob bstw. Dopiero zwycistwo monoteizmu doprowadzio do koniecznoci wyjanienia, dlaczego na wiecie istnieje zo skoro Bg jest dobry. Tak wic diabe pomg utrzyma wiar w cakowicie doskona bosko. Manichejczycy w wikszym stopniu przejli ideologi ortodoksyjnych chrzecijan ni wczesny Koci katolicki. Bardzo powanie potraktowali pogld rozdzielnoci Boga i sfery duchowej od fizycznego wiata. Wiara w jedyne zwierzchnictwo wyonia hierarchi oddzielajc od siebie poszczeglne skadowe, tworzc podzia midzy niebem a ziemi, duchem a materi. Rzeczy zajmujce w hierarchii wysze miejsce uwaane s za dobre; rzeczy zajmujce miejsce nisze, za ze. Bdc w zgodzie z tymi pogldami manichejczycy zalecali surowy ascetyzm i odsunicie si od rzeczywistego wiata. Kobiety, kuszce mczyzn ziemskimi przyjemnociami i rodzin, uwaane byy za cz mocy samego szatana. Aby by bliej Boga manichejczycy wierzyli, e jednostka musi wyrzec si wszystkiego, co mogoby przywiza j do ycia doczesnego. Mimo e w okresie Reformacji sam Koci przyj wanie nauki Manicheusza, to jednak we wczesnym okresie chrzecijastwa przyjcie takiego monoteizmu mogoby nie przynie okrelonych korzyci politycznych. Koci wzbrania si od przyjmowania niezliczonych rzesz ludzi, ktrzy nadal pojmowali wiat w kategoriach pogaskich, panteistycznych i politeistycznych. Wikszo bya zdania, e wszystko w wiecie materialnym przepojone jest duchem, duch i materia s ze sob zwizane, a bosko objawia si pod wieloma rnymi postaciami. Nakazywanie cakowitego wyrzeczenia si wiata fizycznego jako krlestwa szatana i odrzucenie wszystkich witych z wyjtkiem jednego Boga, mogo doprowadzi do zaamania si wysikw Kocioa zmierzajcych do upowszechnienia religii chrzecijaskiej. Tak wic, chocia nadal utrzymywano wiar w jedyne zwierzchnictwo i wynikajcy z tego porzdek, Koci zezwoli nie tylko na oddawanie czci witej Marii Dziewicy, ale take caej rzeszy aniow i witych. Manicheizm by bardziej zgodny z ideologi ortodoksyjn, jednake pod wzgldem politycznym jego wyznawcy byli mao roztropni. Manichejczycy i wszyscy inni, goszcy podobne pogldy, na nastpne setki lat naznaczeni zostali pitnem heretykw.

Dogmaty, sformuowane w odpowiedzi na pojawienie si pierwszych heretykw, naday doktrynalne znaczenie panowaniu Kocioa nad jednostk i spoeczestwem. Przeciwstawiajc si Pelagiuszowi Koci przyj pogldy Augustyna, ktry uwaa, e czowiek jest z natury zy, niezdolny do dokonania samodzielnego wyboru i z tych to powodw potrzebujcy silnej wadzy. Dowodem na grzeszn natur czowieka by jego popd seksualny. W celu obalenia teorii reinkarnacji Orygenesa, Koci stan w obronie wiary w jedyne w swoim rodzaju zmartwychwstanie Chrystusa oraz w jedyne darowane czowiekowi ycie, w ktrym musi by posuszny Kocioowi, gdy w przeciwnym razie ryzykuje wiecznym potpieniem. W przypadku donatystw, w celu przywrcenia posuszestwa, ustanowi precedens stosowania siy, a w odniesieniu do manicheistw, dla osignicia celw politycznych, zaprzeczy swoim wasnym pogldom.

Rozdzia 4: Koci triumfuje 500 - 1000r.

Koci wywiera niszczycielski wpyw na spoeczestwo. Od momentu, w ktrym wzi na siebie rol przywdcy narodw, zaamaa si aktywno na polu medycyny, techniki, nauki, edukacji, sztuki i handlu. Rozpocz si mroczny okres w historii Europy. Chocia w tym czasie Koci zgromadzi ogromne dobra, wikszo tego, co okrela si mianem rozwoju cywilizacji, znikno z powierzchni ziemi. W V wieku, w wyniku powtarzajcych si najazdw germaskich Gotw i Hunw, upado Imperium Rzymskie na Zachodzie, a rzymskie prowincje w Afryce zaamay si pod naciskiem Wandali. Za to, co si wydarzyo, wielu ludzi obciao religi chrzecijask. Krytyka wobec nowej religii przybraa na sile, kiedy w 410 roku chrzecijascy Wizygoci spldrowali wieczne miasto", Rzym, ktry dotd trzyma si mocno od 620 lat. Jedna z najsynniejszych prac witego Augustyna, Miasto Boga", napisana zostaa w celu obrony chrzecijastwa przed takimi oskareniami. W lepszym pooeniu znalaza si wschodnia cz Imperium Rzymskiego, zwana take Cesarstwem Bizantyjskim. Za panowania Cesarza Justyniana (527-565) odtworzya znaczn cz swojej dawnej siy, wyzwalajc Wochy spod panowania Ostrogotw i tereny afrykaskie z rk Wandali. Justynianowi i jego onie Teodorze przypisuje si wielkie zasugi w odrodzeniu literatury, sztuki i architektury oraz uporzdkowaniu prawa rzymskiego. Niestety, rozkwitajca kultura bizantyjska nagle zaamaa si, kiedy w roku 540 epidemia dumy dymieniczej uderzya ze zjadliwoci nie spotykan w caej historii ludzkoci. Mwiono, e w samym tylko Bizancjum epidemia zabieraa dziennie 10 000 ludzkich istnie. Si tej epidemii trudno jest poj, uwaa si i pochona 100 milionw ofiar . Imperium Rzymskie nigdy si ju nie odtworzyo. Pniejsza epidemia czarnej mierci, szalejca w pierwszej poowie XIV wieku, pochona tylko" 27 milionw istnie ludzkich, czyli 1/3 caej populacji wczesnej Europy. Niemniej epidemia, ktra wybucha w VI wieku, miaa cakowicie odmienny wpyw na chrzecijastwo. Ludzie ze strachu tumnie gromadzili si wok kociow. Koci wyjania, e ta plaga jest dzieem samego Boga, a choroba kar za grzech nieposuszestwa wobec wadzy Kocioa. Justyniana ogoszono heretykiem. Herezj byy nawoywania medykw do walki z plag3. Epidemia dumy przyczynia si do upadku Imperium Rzymskiego i jednoczenie wzmocnia pozycj chrzecijaskiego Kocioa. Po ustpieniu epidemii Koci zapanowa nad oficjaln medycyn. W okresie od VI do XVI wieku powszechnie stosowan praktyk wleczeniu wszystkich chorb stao si puszczanie krwi. Mnisi chrzecijascy uwaali, e puszczanie krwi chroni przed zachwianiem rwnowagi substancji trujcych i seksualnym podaniem, jak rwnie odnawia pyny ustrojowe. W XVI wieku kadego roku praktyki te zabijay dziesitki tysicy ludzi. Gdy pacjent umiera w czasie upuszczania krwi, lamentowano jedynie, e leczenia nie rozpoczto wczeniej lub nie byo przeprowadzone bardziej agresywnie. Kiedy Koci sta si najbardziej zwart si zachodniej spoecznoci, upada technika. Rozbudowany system akweduktw i kanalizacji uleg zniszczeniu. Ortodoksyjni chrzecijanie nauczali, e wszelkie aspekty natury czowieka s obelywe i dlatego naley w jak najwikszym stopniu zaniecha higieny ciaa. Z wntrza domostw znikny toalety i kanalizacja. Wraz z pogorszeniem si stanu urzdze sanitarnych i higieny, zjawiskiem powszechnym stay si wszelkie choroby.

Przez setki lat ludno miast i wsi dziesitkoway epidemie. Zaniechano take wykorzystywania rzymskiego systemu centralnego ogrzewania. Pewien historyk pisa: Od okoo 500 roku naszej ery nie mylano o niewygodach spania na pododze czy surowych awach, nad wilgotnym klepiskiem w bezporednim ssiedztwie zwierzcych odchodw i szczurw. Przebywanie w zamknitych pomieszczeniach byo swoistym rodzajem luksusu. I nie wywoywao wstrtu spanie wszystkich mieszkacw stroczonych razem, wzajemne ogrzewanie si byo bardziej cenione od zachowania prywatnoci. Zaniedbano take rozbudowan sie drg, zapewniajcych sprawny transport i komunikacj. Taki stan utrzymywa si a do wieku XIX . Straty, jakie poniosa nauka byy niewyobraalne. Koci pali ksiki i przeladowa dziaalno intelektualn, co doprowadzio do cofnicia nauki o co najmniej 200 lat. Ju w VI wieku przed nasz er Pitagoras gosi pogldy, e Ziemia obraca si wok Soca. W III wieku przed Chrystusem Arystarch nakreli teori heliocentryczn, a Eratostenes dokona pomiaru obwodu Ziemi. W II wieku przed nasz er Hiparchus okreli dugo i szeroko geograficzn i obliczy nachylenie ekliptyki. Po nastaniu mrocznego okresu w rozwoju ludzkoci, odkrycia te tkwiy w zapomnieniu a do XVI wieku, kiedy to Kopernik ponownie ogosi teori obrotu Ziemi wok Soca. Gdy w XVII wieku Galileusz prbowa rozpowszechni teori heliocentryczn, zosta zatrzymany w Rzymie przez Inkwizycj. Dopiero w 1965 roku Koci rzymskokatolicki uniewani potpienie Galileusza. Pogldy witego Augustyna odzwierciedlay naukowe" podejcie Kocioa do wiata: Jest to niemoliwe, aby po przeciwnej stronie Ziemi znajdowali si ludzie, gdy w Pimie witym nie ma wzmianki o takim rodzie wrd potomkw Adama. Histori zmieniano tak, aby potwierdzaa wiar chrzecijask. Ortodoksyjni chrzecijanie uwaali, e historia jest tylko narzdziem do przedstawienia przeszoci w wietle Biblii. Mwic sowami Daniela Boorstin'a, Historia staa si odzwierciedleniem ortodoksji". W swojej ksice Odkrywcy", pisa: Chrzecijaskie badania byy na usugach wiary w Jezusa Chrystusa i Jego przesaniu zbawienia. To co cieszyo si uznaniem, nie byo krytyk lecz atwowiernoci. Ojcowie Kocioa zauwayli, e w sferze myli tylko herezja miaa histori. W czasach Konstantyna Euzebiusz z Cezarei zabra si do przerabiania historii wiata na histori chrzecijastwa: Inni, opisujcy histori ", pisa Euzebiusz, twierdzili, e dziaania wojenne prowadzone byy przez wzgld na dzieci i Pastwo oraz upy. Ale nasze opowiadania o rzdach Boga upamitnione bd w niezatartych przekazach o najbardziej pokojowych wojnach prowadzonych w imi spokoju duszy... ". lepa wiara zastpia ducha historycznych bada. Jak mawia Euzebiusz, czowiek powinien ufa niezaprzeczalnym sowom Mistrza: nie tobie jest zna czas i por, w ktre Ojciec woy sw wasn moc". Chocia Koci bardzo dotkliwie ograniczy ciekawo poznania historii, to jednak nadal kontynuowa proces jej faszowania, ktry rozpocz ju duo wczeniej. Archeolodzy dwudziestego wieku s na pocztku drogi ujawniania wikszej rnorodnoci opisw dziejw ludzkoci, ni mona by byo to sobie wyobrazi w przedchrzecijaskim Rzymie. Z gruntu faszywy jest pogld, e historia czowieka rozpocza si dopiero przed picioma tysicami lat. Kultura duchowa rozkwita w okresie neolitu, kiedy czowiek z myliwego i

zbieracza sta si rolnikiem, szczeglnie midzy 7000 a 4000 lat przed nasz er. wczesnym spoeczestwom sztuka, architektura, urbanistyka, taniec, rytualne obrzdy, handel, zarwno morski jak i ldowy, pismo czy prawo, nie byy obce. Pierwsze idee demokracji w rzeczywistoci pojawiy si przed kultur greck i datowane s na duo starszy okres neolitu. Najbardziej znamienn cech jest brak w tych kulturach dowodw na istnienie hierarchii w naszym rozumieniu; nie znano wojen, zorganizowanych przeladowa czy niewolnictwa.

Ryc. 4.1. Od kiedy ogoszono, e medycyna grecka i rzymska jest herezj, powszechne stay si praktyki upuszczania krwi. Sztych pochodzcy z 1516 roku przedstawia miejsca upuszczania krwi.

Faszowanie historii w celu wymazania wiadomoci o takiej przeszoci, pomagao w zagodzeniu krytyki biecego stanu rzeczy. Przedstawianie spoecznoci, jako majcej raczej kroczy naprzd, a nie oglda si na dowiadczenia oparte na niepowodzeniach minionych lat, stwarza wraenie, e chocia dzisiejsze czasy mog by cikie i niebezpieczne, to jednak w przeszoci byy bardziej barbarzyskie. Na przykad, ucze Augustyna, Orozjusz w swoim dziele Siedem ksig historii pogan" udowadnia, e win za zo nie mona obarcza chrzecijastwa, gdy wczeniej dowiadczono o wiele gorszych nieszcz. Znieksztacanie i faszowanie historii dawao wraenie, e religia chrzecijaska nie tylko wyprowadzia ludzko z bardziej barbarzyskiego okresu, ale take, e struktura hierarchii spoecznej i wadzy istniaa zawsze i dlatego jest nieuchronna. Koci mia podobny wpyw na ksztacenie i nauczanie, jak w przypadku nauki czy historii. Spalono ogromne iloci ksiek i dzie. W Aleksandrii w roku 391 chrzecijanie spalili najwiksz na wiecie bibliotek, w ktrej przechowywano okoo 700 000 staroytnych zwojw. Zniszczono wszystkie dziea gnostyka Bazylidesa, 36 tomw dzie Porfiriusza, 270 000 staroytnych dokumentw zebranych przez Ptolemeusza II Filadelfosa. Zamknito staroytne akademie, skoczyo si nauczanie kogokolwiek poza murami kociow. W tym okresie dziejw ludzie byli sabo wyksztaceni, gdy nauczanie ograniczao si tylko do duchowiestwa, poza nielicznymi przypadkami, kiedy to silni wadcy wieccy potrzebowali dla siebie mdrych zarzdcw. Koci sprzeciwia si studiowaniu gramatyki i aciny. Papie Grzegorz I, zwany te Grzegorzem Wielkim, czowiek uwaany za jednego z najwikszych architektw redniowiecznego porzdku, sprzeciwia si studiowaniu gramatyki. Jak sam pisa: Gardz prawidow budow zda i przypadkami, gdy uwaam za rzecz wielce niestosowna aby sowa boskiej wyroczni byty krpowane przez zasady Donata. Grzegorz Wielki potpia ksztacenie wszystkich ludzi za wyjtkiem duchowiestwa, jako e byaby to gupota i nikczemno. Laikom zabrania czytania nawet Pisma witego. Nakaza spali bibliotek znajdujc si w Palatynie Apolla, aby jej wiecka literatura nie odcigaa wiernych od kontemplacji niebios". Na IV Synodzie w Kartaginie nawet biskupom zabroniono czytania dzie, ktrych autorzy nie byli wyznania mojeszowego. W IV wieku Hieronim, zakonnik, pniejszy Ojciec Kocioa, cieszy si z faktu, e klasycy zostali ju zapomniani. Jego modsi zakonni towarzysze chepili si nieznajomoci jakichkolwiek dzie za wyjtkiem literatury chrzecijaskiej . Po wielu latach niszczenia dzie i caych bibliotek, wity Jan Chryzostom, wybitny Ojciec Kocioa oznajmi z dum, e Wszystkie lady filozofii i literatury staroytnego wiata znikny z powierzchni ziemi". Klasztorne biblioteki, jedyne ktre pozostay, przechowyway zbiory nabonych ksig. Nawet najwiksze przyklasztorne biblioteki zawieray niewiele poza ksikami z chrzecijaskiej teologii. Chocia zakonnicy wykonywali kopie starych manuskryptw, to jednak nie zwracano wikszej uwagi na zachowanie ich istotnej treci, ale prac t traktowano raczej jako rodzaj niezbdnych wysikw podejmowanych, mwic sowami chrzecijanina Kasiodora, w walce z diabem przy pomocy pira i atramentu". Kopiowanie manuskryptw, nawet jeli byy to manuskrypty klasyczne, niekoniecznie wskazywao na poszanowanie klasycznej nauki. Historycy stwierdzili, e w klasztorze Cluny wprowadzono zwyczaj, ktry wynika z braku szacunku dla klasycznych dzie. Kiedy w czasie godzin milczenia mnich chcia skorzysta z biblioteki, wwczas wykonywa znak

rozchylajcych si kart; jeli chcia przeczyta ktre z dzie klasycznych, drapa si za uszami jak pies".

Ryc. 4.2. Po zdobyciu przez Koci silnej wadzy, zamknito akademie i palono ksiki a nawet cae biblioteki. Sztych przedstawia namawianie do palenia dzie witego Pawa.

Koci wpywa destrukcyjnie rwnie na sztuk. Zgodnie z pogldami ortodoksyjnych chrzecijan sztuka powinna wzmacnia i promowa wartoci chrzecijaskie; nie powinna odzwierciedla indywidualnych twrczych poszukiwa. Nowe dziea artystyczne, ktre odbiegay treci od ideologii chrzecijaskiej, nie oglday wiata dziennego, a do okresu odrodzenia. Posgi staroytnego Rzymu byy rozbijane i przerabiane na zapraw murarsk. Marmurowe ozdoby i mozaiki niszczono lub uywano do ozdabiania katedr w caej Europie, jak na przykad w odlegym opactwie Westminster w Londynie. Dewastacj marmurowych dzie potwierdzaj cienkie pyty ornamentowe ozdobione staroytnymi inskrypcjami, cigle jeszcze znajdowane w wielu kocioach. Wzrost potgi Kocioa chrzecijaskiego zbieg si z gospodarczym upadkiem caego wiata zachodniego. Koci tylko w niewielkim stopniu popiera rozwj handlu. Kanony Gracjam zawieraj pochodzcy z VI wieku dokument, w ktrym czytamy: Ktokolwiek kupuje rzeczy w celu ich odsprzeday, obojtnie czym by to nie byo, jest podobny do handlarza przybywajcego ze wityni". Koci pitnowa rwnie poyczanie pienidzy w celu osignicia zysku, co niezwykle utrudnio finansowanie przedsiwzi gospodarczych. Zawierane w owym czasie kontrakty wskazuj, e Koci czasami interweniowa i uwalnia dunika od koniecznoci spacenia poyczki, a take pitnowa nawet nike

prawdopodobiestwo, e kto chciaby poycza pienidze. Jednake sam Koci by w tamtym okresie jedn z nielicznych zyskownych organizacji. Jako taki dostarcza potencjalnie lukratywnego zajcia wielu mczyznom. Pienidze i wadza odgryway najwaniejsz rol w zajmowaniu coraz wyszej pozycji w hierarchii i przyczyniy si do zej reputacji redniowiecznego Kocioa. Swoj drog do papiestwa opacio co najmniej 40 papiey. Wewntrz struktur Kocioa liczne byy podejrzenia o morderstwa, jako e stosunkowo czsto urzd papieski przechodzi z rk do rk. W pewnym, trwajcym 100 lat, okresie urzd ten sprawowao ponad 40 papiey. Tylko w cigu 12 lat, od 891 do 903 wadza kolejno przechodzia w rce co najmniej 10 kolejnych papiey. W tym samym okresie Koci zgromadzi niezliczone dobra. Kocielne woci, zwolnione z pacenia podatkw i suby wojskowej, rozrosy si do gigantycznych rozmiarw, obejmujc w pewnym momencie od 1/4 do 1/3 wszystkich terenw Europy zachodniej. Poza t ojcowizn" biskupi czsto posiadali ziemie feudalne, jednak one, podobnie jak woci hrabiw i baronw, zobligowane byy do dostarczania, w razie potrzeby, onierzy do armii krlewskiej. Koci zarabia pienidze dziki darowiznom dostojnikw krlewskich, przez konfiskat dbr na mocy wyrokw sdowych, sprzeda odpuszczenia grzechw (odpusty"), sprzeda urzdw kocielnych (witokupstwo"), a czasami przez zagarnicie ziem si. Przymierze z pastwem byo fundamentem wpyww i dbr Kocioa. Niemniej w owym okresie, w przeciwiestwie do czasw Cesarstwa Rzymskiego, niektre krlestwa urosy w si. W roku 700 Zachd podzielony zosta midzy cztery gwne mocarstwa polityczne. Hiszpania znajdowaa si pod panowaniem Wizygotw, po czym w latach 711-713 wpada w rce islamskich Maurw. Angli wadali Anglosaksoczycy, do Frankw naleaa Galia. Wochy, za wyjtkiem nielicznych regionw pozostajcych nadal w rkach Cesarstwa Bizantyjskiego, znajdoway si przede wszystkim we wadaniu Lombardczykw. Nowe, bardziej zoone stosunki midzy Kocioem a wieckimi wadcami doprowadziy do pojawienia si okrelenia witego Cesarstwa Rzymskiego, co najlepiej odzwierciedlay fakty koronacji przez papiea Karola Wielkiego w 800 roku i w 952 roku niemieckiego krla Ottona I. Z takiego ukadu korzyci czerpa zarwno Koci, jak i wadze wieckie. Krlewscy wadcy zapewniali nie tylko si zbrojn, ale take lukratywne stanowiska dla duchowiestwa. Biskupi szybko zdobyli wadz militarn i cywiln poprzez sprawowanie nadzoru nad administracj. Stawali si tak silni i wpywowi, jak najwiksi feudalni panowie. Historyk Jeffrey Burton Russell pisze: Ukad ten by systemem samopodtrzymujcym si: im wicej wadzy i dbr posiadali biskupi, w tym wikszym stopniu krlowie potrzebowali wiernych sobie bogatych ludzi; niemniej do utrzymania ich lojalnoci, musieli ich obdarza wiksz wadz i majtkiem. Nic zatem dziwnego, e biskupi z wiksz uwag zwracali swoje oczy na tron ni na krzy. W okresie, w ktrym przewaaa wiara w boskie pochodzenie wadzy krla, papieskie poparcie stao si kluczow spraw dla europejskich wadcw. Koci stwarza pozory jednoci krlestwa przez nawracanie poddanych na wiar chrzecijask, jednake, zwykle nie byo to niczym innym jak fasad jego rzeczywistej dziaalnoci. Papie Grzegorz Wielki w licie do swojego emisariusza w Brytanii, witego Augustyna z Canterbury, zilustrowa swoje zainteresowanie nawracaniem ludzi na chrzecijanizm:

...ludzie nie maj koniecznoci zmiany swoich miejsc zgromadze; gdzie dawniej skadali ofiary demonom, pozwl im tam nadal zbiera si w Dniu witym, ktry wskazany jest przez Koci i umier ich bestie, aby duej nie oddawali czci demonom, ale gromadzili si tam dla zbiorowego posilenia si czci Tego, ktrego teraz wielbi.

wity Grzegorz Wielki, w latach 590 - 604 piastowa urzd papiea. Wzmocni niezaleno papiea od cesarza Bizancjum. Nakaza spalenie wielu dzie i ograniczy ksztacenie tylko do duchowiestwa.

Mimo e redniowieczny Koci misternie spustoszy wikszo dziedzin ycia, to nie spowodowa wikszych zmian w sposobie postrzegania Boga przez zwykych ludzi. Cige ostrzeenia Kocioa kierowane pod adresem pogaskich obrzdw wskazuj, jak dalece nawracanie na wiar chrzecijask pozbawione byo gbszych treci. Bez przerwy ostrzegano przed praktykowaniem zwyczajw zwizanych z drzewami, przyrod, czy przed wiar w czary, czasami posuwajc si tak daleko, e nakazywano burzenie kociow, gdy odkryto, e ludzie oddaj w nich cze dawnym bogom i boginiom. W roku 742 Koci wyda dekret, w ktrym czytamy: ... kada pogaska profanacja winna by usunita i z pogard odrzucona, czy bdzie to skadanie krwawych ofiar, czy wrbiarstwo i przepowiadanie, czy amulety i znaki, czy ofiary - dla ktrych ciemni ludzie odprawiaj obrzdy pogaskie obok kocielnych, pod zason imion witych mczennikw. Nazwy otaczanych czci rde zamieniane byy na imiona czcigodnych witych, w miejscach pogaskich wity budowano kocioy, wci jeszcze nie zmieniajc charakteru naboestw. Koci odegra fundamentaln rol we wprowadzaniu Europy w mroczny okres jej dziejw. Jego niszczycielski wpyw odczuwany by w prawie wszystkich dziedzinach ycia. Ironi jest, e jedynym obszarem, na ktry redniowieczny Koci wywar niewielki wpyw, byo ycie duchowe prostych ludzi. Chocia wikszo przyja wiar chrzecijask, to nie zmienia swojego rozumienia i postrzegania Boga.

Rozdzia 5: Koci walczy ze zmianami 1000 -1500 r.

Duch przemian okresu redniowiecza rzuci wyzwanie panujcej wadzy Kocioa. Koci odpowiedzia umacnianiem swojej autorytatywnej struktury, domaga si uznania zwierzchnictwa wadzy papieskiej nad wszystkimi wczesnymi mocarstwami oraz namawia do wystpienia przeciwko muzumanom, ydom i Wschodniemu Kocioowi Ortodoksyjnemu. Kiedy wyprawy krzyowe nie zjednoczyy Europy wok Kocioa, zaatakowa wszystkich, ktrych uwaa za swoich wrogw: lichwiarzy, zwolennikw nacjonalizmu i katarw. Dramatyczne zmiany, ktre rozpoczy si po wkroczeniu w drugie tysiclecie zapocztkoway korzystniejszy okres w historii Europy. Kultura rolnicza daa pocztek szybkiemu rozwojowi miast, populacja ludzi eksplodowaa w stopniu nie majcym sobie rwnego w zachodnim wiecie, a do XIX i XX wiekuj. Znacznie wicej ludzi zaczo utrzymywa si z handlu i rzemiosa, dajc pocztek nowej, coraz liczniejszej klasie spoecznej kupcw i rzemielnikw. Kupcy dostarczali wielu przykadw na to, e dziki rozumowi, pracy i produkcji jednostka moga w swoim yciu wiele zmieni. Przemierzajc szlaki handlowe z pnocnej Hiszpanii i poudniowych Woch, kupcy rozpowszechniali nowe wiadomoci i pogldy ze wiata arabskiego i z Grecji. Klasyczne dziea aciskie, w wikszoci zniszczone za panowania Kocioa, od nowa tumaczono z arabskiego na acin. Gdy dziea Arystotelesa, bdce przykadem logicznego mylenia, ponownie dotary na Zachd, pojawia si scholastyka, nauka, ktra rzucia wyzwanie twierdzeniom Kocioa, e wymg lepej wiary jest akceptowany przez jednostk. Na przykad, yjcy w XII wieku Piotr Abelard zastosowa metod scholastykw dla poparcia moliwoci podejmowania przez czowieka samodzielnych decyzji, zakwestionowania autorytatywnych pogldw oraz wskazania na sprzecznoci wystpujce w doktrynie i Pimie witym Kocioa. Ksztacenie, ograniczane tylko do osb duchownych, zaczo si zaamywa. Nie tylko zakadano nowe szkoy dajce podstawowe wyksztacenie kupcom i rzemielnikom, ale take powoano do ycia uniwersytety w Paryu, Oxfordzie, Cambridge, Salerno czy Bolonii. wiato dzienne ujrzay literackie epiki i romanse, takie jak Rycerze okrgego stou", Pie Cyda", czy Boska komedia" Dantego. rdem ludowej poezji i prozy byli dworscy bani. Ponowny wzrost zainteresowania architektur doprowadzi ostatecznie do pojawienia si stylu romaskiego i gotyckiego oraz przyczyni si do rozwoju techniki. Nawet do dwunastowiecznych klasztorw zawitaa sztuka iluminowania i ozdabiania rkopisw. W drugiej poowie redniowiecza zaczy rozkwita takie dziedziny jak sztuka, literatura, filozofia i architektura. Koci, dobrze prosperujcy w czasach, gdy spoeczestwo byo ujarzmione i ciche, teraz musia sprzeciwia si wielu zachodzcym zmianom. Papieskie nakazy wydane w latach 1210-1215 zabroniy nauczania dzie Arystotelesa na uniwersytecie w Paryu. Do 1272 roku zakazane byy jakiekolwiek dyskusje na tematy czysto teologiczne. wity Bernard z Clairvaux da wyraz stanowisku Kocioa, kiedy mwi o scholastyce Abelarda, wszystko [jest] ujmowane wbrew obyczajom i tradycji". Bernard pisa: Prosta wiara jest wykpiwana, tajemnica Chrystusa profanowana; bezczelnie zadawane s pytania o najwysze rzeczy, wielebni Ojcowie wyszydzani, poniewa byli skonni

raczej do zjednywania sobie, ni rozwizywania takich problemw. Rozum czowieka porywa wszystko dla siebie, nie pozostawiajc nic dla wiary. Podobn pogard Koci darzy odradzajc si literatur klasyczn. W XII wieku chrzecijanin Honowiusz z Autun pyta: W jaki sposb dusza zyskuje na zmaganiach Rektora, argumentach Platona, wierszach Wirgiliusza, czy elegiach Owidiusza, ktry teraz z innymi mu podobnymi, zgrzyta zbami w wizieniu piekielnego Babilonu, pod okrutn tyrani Plutona Ze szczegln niechci Koci podchodzi do poezji, czasami uwaajc poetw za pogardzanych czarnoksinikw. Na przykad, w dwunastowiecznym dziele Hortus deliciarum" pira Herrada z Landsberg, znajdujemy ilustracje przedstawiajce czterech poetw lub czarownikw" w otoczeniu zych duchw. Klerycy twierdzili rwnie, e poeci nie s ludmi prawymi czy cnotliwymi" i nie ma nadziei na ich zbawienie". Ortodoksyjni chrzecijanie wyraali pogard dla rozkwitajcej twrczoci, a popierajcych sztuk uwaali za ciemnych pogan. Mwicy zawsze bez ogrdek, pitnastowieczny dominikaski prorok Girolamo Savonarola gosi, e poeci powinni by wygnani a nauka, kultura i edukacja winny powrci do mnichw. Pisa, e: Jedyn dobr rzecz, ktr zawdziczamy Platonowi i Arystotelesowi jest to, e dostarczyli nam wielu argumentw, ktre moemy wykorzysta przeciwko heretykom. Chocia oni i podobni im filozofowie s teraz w piekle... To byoby dobrze dla religii, gdyby wiele dziel, ktre wydaj si poyteczne, zostao zniszczonych. Gdy bdzie mniej ksiek, argumentw i dyskusji, religia rozwija si bdzie szybciej ni dotychczas." Savonarola przeprowadzi reformy moralnoci we Florencji, stosujc przy tym icie policyjne metody: moralno kontrolowa przez szpiegowanie podejrzanych, czy te organizowa bandy modocianych napadajcych domy, w ktrych spodziewano si znale rzeczy sprzeczne z ideaami ortodoksyjnych chrzecijan. Zniszczy wiele dzie sztuki renesansowej, kiedy to w 1497 roku z jego rozkazu na wielkim stosie spony dziea poetw francuskich i woskich, iluminowane rkopisy, ozdoby kobiece, instrumenty muzyczne i obrazy. Spoeczestwo redniowieczne zaczy cechowa due rnice w zapatrywaniach. Wielu rozpoczo poszukiwania zwizkw z Bogiem poza Kocioem. W redniowieczu proci ludzie niewiele znajdowali w religii, z ktr byli zwizani. Budowano coraz bardziej okazae, bogato zdobione kocioy, ostro podkrelajce rnice midzy duchowiestwem a laikami. W niektrych kocioach zasona prezbiterium oddzielaa parafian od otarza. Jzykiem, w ktrym odprawiano msze staa si acina. Wprowadzona w IV wieku, pod koniec wieku VII bya cakowicie niezrozumiaa dla wikszoci wiernych, w tym take wielu ksiy. W rezultacie, odprawiana msza bya czsto bekotem, absolutnie pozbawionym sensu dla wielu parafian. Koci, teraz nieprzyzwoicie bogaty, bardziej zainteresowany by zbieraniem pienidzy ni dobrymi stosunkami z jego wiernymi. Zainteresowanie gromadzeniem majtku przez redniowieczny Koci byo tak due, i zaczto mwi, e z jego dziesiciu przykaza pozostao tylko jedno: Przyno tu pienidze". Ksiy dobierano raczej na podstawie majtkw posiadanych przez kandydatw, ni jakichkolwiek innych cnt. Ogromne dysproporcje powstaway nie tylko midzy duchowiestwem a laikami, ale take w szeregach samego kleru. Na przykad, dochody biskupa mogy by od 300 do 1000 razy wiksze od dochodw pastora. W XII wieku Koci zabroni duchowiestwu wstpowania w zwizki maeskie. Miao to na celu

zahamowanie odpywu kocielnych pienidzy do rodzin klerykw. Niezgodno przesadnie bogatej organizacji z goszonymi przez ni ideami Jezusa Chrystusa rycho doprowadzia do ogoszenia w 1326 roku bulli papieskiej Cum inter nonnullos, w ktrej uwaano za herezje twierdzenia, jakoby Jezus i Jego apostoowie nie posiadali adnej wasnoci w postaci dbr materialnych. Ci, ktrzy poszukiwali bardziej sensownego zwizku z Bogiem, coraz bardziej odwracali si od Kocioa katolickiego. Zaczy pojawia si apokaliptyczne sekty, takie jak te pod przewodnictwem Tanchelina, Piotra de Bruys, Henryka z Lausanne i Arnolda z Brescia, przekonane o tym, e wiat zmierza ku swojemu kocowi. Inne sekty, takie jak Waldenzjanie i Lollardzi, zapowiaday zwycistwo protestantw, a to dziki ich wierniejszej interpretacji Pisma witego. Jeszcze inne, jak Bracia Wolnego Ducha, Tulupini czy Adamici, gosili pogldy panteistyczne i animistyczne, twierdzc, e wiat fizyczny przepojony jest obecnoci Boga". Na przeomie czternastego wieku Eckhart rzuci wyzwanie potrzebie istnienia samego Kocioa: Kiedy Krlestwo staje si Krlestwem Ducha i jest to przyjte, niepotrzebne s pouczenia czy wygaszane kazania" Wielu heretykw domagao si uznania bezporednich zwizkw z Bogiem. Nie zwaajc na groce im niebezpieczestwa, przetumaczyli Bibli na powszechnie uywane jzyki narodowe, co dao wielu ludziom moliwo jej zrozumienia. Zwyke posiadanie takiej Biblii karane byo mierci. Stworzono obraz Chrystusa, do ktrego ludzie potrafiliby si odnie; posta Chrystusa staa si bardziej uczowieczona i przystpna. Z romaskich wizerunkw Jezusa przedstawiajcych zimnego i nieprzystpnego Sdziego Wszechwiata, sztuka gotycka zrobia obraz cierpicej i wspczujcej istoty ludzkiej. W redniowieczu zacz rozkwita kult Dziewicy. Maria Dziewica staa si postaci, do ktrej kady mg si zwrci o przebaczenie, a co waniejsze, moga sprzeciwi si bezlitosnym prawom i wyrokom Boga. W swojej ksice Dziewica", Geoffrey Ashe opisuje zdarzenia ilustrujce jej dobrotliw i litociw natur: Zodziej modli si do Niej przed pjciem na rozbj, a gdy jest wieszany, ona utrzymuje w nim powietrze tak dugo, a kat uzna cud i pozostawi go przy ryciu. Zakonnica, ktra porzucia klasztor pawic si w rozpucie, modlc si do Marii, w kocu nawrcia si, odkrywajc, e Maria zajta jej miejsce i nigdy ju jej nie opuci. Marii Dziewicy powicone byy cae litanie, a take najwiksze redniowieczne katedry: w Paryu, Chartres, Reims, Rouen, Bayeux, Noyon czy Laon. Nazywano J takimi okreleniami, jak duchowe naczynie", powd naszej radoci", Arka przymierza" czy siedlisko mdroci". Chancer okrela J jako wszechmogc i miosiern Krlow". Wykonana w XIV wieku przez niemieckiego rzebiarza malowana, drewniana figura Madonny z Dziecitkiem, oddaje wyraz redniowiecznemu, gbokiemu szacunkowi jakim darzono kobiece objawienie boskoci. Po otworzeniu figury okazuje si, e Madonna zawiera w sobie ca Trjc wit. Koci nie odpowiedzia prb wyjcia naprzeciw potrzebom ludzi, ale wzmocnieniem swojej struktury wadzy, tworzc wasny system sdowy. Rozbudowa administracyjne i doradcze urzdy, zwane kuriami, zwikszy uprawnienia biskupw, zacz ponownie zwoywa sobory, i co najwaniejsze, wykorzystywa papieskich legatw, urzdnikw stojcych ponad biskupami i arcybiskupami. Legaci skutecznie podkopywali lokaln wadz biskupw i sprawili, e klasztory znalazy si pod bardziej bezporedni kontrol papiesk.

Koci stworzy swj wasny system prawny, przypisujc sobie autorytet rwnie w sprawach wieckich.

Drzeworyt pochodzcy z XV wieku przedstawiajcy wychowawcz i opiekucz natur Marii Dziewicy.

Odrodzenie si prawa cywilnego, wywodzcego si z prawa rzymskiego i niemieckiego, zastpowao wiele feudalnych nakazw i uatwiao handel poprzez wprowadzanie zasad o szerszym zastosowaniu, ni te ktre obowizyway dotychczas i mogy by odmienne w rnych regionach. Jednake prawo rzymskie nie byo uznawane przez papiea. W 1149 roku wity Bernard bada ukryty zwizek prawa cywilnego z Kocioem i uala si, e krlewskie prawa odpowiadaj raczej prawom Justyniana, a nie Boga. W 1219 roku papie zakaza ksiom studiowania prawa rzymskiego i zabroni jego wykadania na uniwersytecie w Paryu. W miejsce prawa cywilnego Koci nakreli swj wasny system prawny, nazywany prawem kanonicznym. W XI wieku Iwo z Chartres i w XII wieku Gracjan poprawili wikszo nieskoordynowanych i czsto sprzecznych z sob dekretw do postaci zrozumiaych zasad, zapewniajcych papieskie zwierzchnictwo. Papie sam powinien zauway tego rodzaju prawne niejasnoci, jednak stosowa on te same kanony prawne do wymierzania sprawiedliwoci w rnych sprawach, w dogodnym dla siebie momencie. Kocielne trybunay sprawoway nadzr nad wszystkimi sprawami, ktrymi zainteresowany by Koci; w gr wchodziy tu: dziesiciny, beneficja, darowizny i testamenty. Chronic swoje woci roci sobie prawo do sprawdzania poczyna wszystkich duchownych, sprawowa rwnie nadzr nad kad spraw dotyczc sakramentu czy przysigi. Jak podkrela jeden z historykw, trudno byo ograniczy kocieln interwencj; dla redniowiecznego spoeczestwa niemal wszystko wizao si z sakramentem lub zaleao od zoenia przysigi". Wiele wysikw Kocioa podejmowanych dla usystematyzowania i uwiarygodnienia prawa kanonicznego skupiao si na ustanowieniu zwierzchnictwa papiea nad wadz krla. Teoria wadzy absolutnej" dawaa papieowi, jako wikariuszowi Chrystusa" peni wadzy nad sprawami wieckimi i duchowymi. To pozwalao na ochron rozpowszechniania sakramentw na terenie danego krlestwa oraz na ekskomunikowanie i usuwanie niewygodnego krla z tronu. Przepisy prawa kanonicznego uniewaniay wywicenie papiey wyznaczonych przez majestat krla, nazywanych antypapieami, oraz kadego duchownego wywiconego przez takich papiey. Do prawa kanonicznego wprowadzono odkryte" staroytne pisma, uwaane za dowd papieskiego zwierzchnictwa nad wadz krlewsk. Jedno z takich pism, Dar Konstantyna", byo rzekomo listem cwana do papiea Sylwestra, w ktrym to Konstantyn przekazuje swoj wadz papieowi. Czytamy w nim, Dajemy... Sylwestrowi, Papieowi wiata... miasto Rzym i wszystkie prowincje, dystrykty i miasta Woch i ziem zachodnich...". W XVI wieku ujawniono, ze pisma te byy sfaszowane. Papiee w coraz wikszym stopniu brali bezporedni udzia w konfliktach politycznych i podbijaniu nowych ziem. Papie Bonifacy VIII pisa do Habsburga Alberta Austriackiego, Oddajemy tobie, w peni nasze wadzy, krlestwo Francji, ktre prawnie przynaley do Cesarzy Zachodu" . W XII wieku, w licie do krla Anglii Henryka II, papie Adrian IV usankcjonowa angielsk inwazj na Irlandi. Pisa w nim: Nie ma wtpliwoci, i ty wiesz o tym, e Irlandia i wszystkie te wyspy, ktre zostay nawrcone, nale do Kocioa Rzymskiego; jeli pragniesz zaj t wysp, wypd z niej grzech i naka prawo posuszestwa, a Dukata w. Piotra bdzie pacio kade domostwo, to pro nas o zgod.

Drzeworyt z XV w. Przedstawiajcy Madonn jako opiekunk. Razem z opiekuczymi anioami osania ludzi przed strzaami Boga.

Historyk, Philip Schaff opisuje dziaania podejmowane przez redniowiecznych papiey: Usuwanie ksit, zmuszanie podbitych do posuszestwa, jawne podeganie do buntu, jak na przykad przeciwko Fryderykowi, dzielenie ziem, jak na przykad w poudniowej Francji, zdrada wadzy krlewskiej, wymuszenia przez stosowanie najsurowszych kocielnych kar, pacenie daniny, karanie przeciwnikw religijnych doywotnim wizieniem lub oddawanie ich w rce wadz wieckich, wysyanie i powicanie oddziaw krzyowcw, przywaszczanie sobie wadzy, uniewanianie pastwowych dekretw, jak w przypadku Magma Charta - byy to rzeczywiste najwysze prerogatywy papiey.

W sposb nienasycony rosy papieskie dania wadzy. Postrzegajc siebie jako lepszych od wszystkich innych miertelnikw, kolejni papiee nie tylko uwaali, e kady czowiek podlega wadzy papieskiej, ale e sam papie za swoje czyny odpowiada tylko przed Bogiem. W 1302 roku papie Bonifacy wyda bull Unam Sanctam, w ktrej czytamy: Dlatego, jeli doczesna wadza zgrzeszy, bdzie sdzona przez wadz duchow... ale jeeli nadrzdna wadza duchowa zbdzi, to moe by osdzona tylko przez Boga, a nie przez czowieka... Dlatego oznajmiamy, okrelamy i gosimy, e dla kadej istoty ludzkiej bycie poddanym Biskupa Rzymu jest absolutnie niezbdne dla jej zbawienia. Zrozumiaym jest wic, e wybuchay spory wok tych, ktrzy chcieli by papieem i trzyma w rku tak wadz. W latach 1378-1417 doszo do sytuacji okrelanej mianem Wielkiej Schizmy, kiedy wadza podzielona bya midzy dwch papiey, jednego urzdujcego w Rzymie i drugiego w Avignon. Spory midzy nimi nie dotyczyy ideologii chrzecijaskiej i praktyk religijnych, ale polityki i wadzy. Drugim zagadnieniem, ktre w owych czasach absorbowao Koci, bya prba odwrcenia uwagi od burzliwych zmian spoecznych w kierunku wroga zewntrznego. W 1095 roku papie Urban II wzywa rycerzy Europy do zjednoczenia i marszu na Jerozolim, w celu obrony witej Ziemi przed niewiernymi muzumanami. Krzyowcy przyczynili si do ogromnego wzrostu wpyww Kocioa katolickiego. Gdy w 1095 roku papie zainicjowa pierwsz wypraw krzyow, dua cz wadzy znajdowaa si nadal poza Kocioem, w rkach krlw Francji i Anglii oraz cesarza Niemiec. Krucjaty miay przyczyni si do zjednoczenia Europy w imi chrzecijastwa. Krzyowcy, w ich pojciu, przywracali sprawiedliwo, brutalnie atakujc przeciwnikw Kocioa. Papie Grzegorz VII gosi, e Wykltym bdzie ten, kto powstrzyma swj miecz przed przelewem krwi". Kronikarz Rajmund opisa scen masakry muzumanw i ydw w Jerozolimie w 1099 roku: Ogldano przepikne rzeczy. Wielu Saracenom cito gowy... Inni zginli od strza lub zrzucono ich z wie; inni torturowani przez kilka dni zostali w kocu ywcem spaleni. Na ulicach leay sterty gw, rk i stp. Kto jecha midzy rozrzuconymi wszdzie ciaami ludzi i koni. W wityni Salomona konie brodziy we krwi sigajcej im do kolan, ba, nawet do uzdy. To by prawdziwy, zdumiewajcy wyrok Boga nakazujcy, aby miejsce to wypenione byo krwi niewiernych. Niemniej bizantyjski kronikarz Nicetos Chroniates pisa, e Nawet Saraceni s miosierni i dobrzy, porwnywani do tych, ktrzy dwigaj krzy Chrystusa na swoich barkach". Kolejnym wrogiem, ktry stanowi cel wypraw krzyowych, byk Koci Wschodni w Konstantynopolu. Kultury Wschodu i Zachodu przez stulecia rozwijay si osobno. W wikszym stopniu dbajc o sztuk, literatur i edukacj, kultury wschodnie wydaway si by bardziej rozwinite pod tym wzgldem od kultur zachodnich. Wschd by peen poszanowania dla przechowywanych dzie staroytnych Grekw. Jzyk grecki pozosta oficjalnym jzykiem prawa, rzdu, Kocioa Wschodniego i literatury. Natomiast na Zachodzie cakowicie go odrzucono. Jak pisze historyk, Charles Haskins, w rkach redniowiecznych skrybw sowo Grek stao si okreleniem szydercy lub byo zastpowane przez sowo grecum oznaczajce wszystkich Grekw". Pod koniec VIII wieku obie te kultury zaczy stosowa odmienny system monetarny. Rnice midzy tymi kulturami pogbiy si jeszcze bardziej, gdy kada z nich stworzya swoje wasne formy chrzecijaskich obrzdw, na przykad Wielkanoc obchodzona jest w

rnym czasie. Rni si w pogldach dotyczcych wykorzystywania znakw, jak rwnie hierarchii Trjcy witej. W owych czasach Wschd i Zachd nie miay ze sob wiele wsplnego, prcz tego, e zarwno jedni jak i drudzy uwaali siebie za chrzecijan. W 1054 roku po zaamaniu si prb zagodzenia konfliktu midzy Rzymem a Konstantynopolem, te dwa gwne odamy chrzecijastwa usankcjonoway swoj odmienno. Jednake, dla Kocioa rzymskiego, ktry energicznie domaga si zwierzchnictwa nad wszystkimi, taki podzia postrzegany by jako afront i odrzucenie autorytetu papiea. Z pomoc ksiy, ktrzy popierali pogld, i schizmatycy greccy s zwolennikami szatana i ponosz odpowiedzialno za wszystkie niepowodzenia, krzyowcy biorcy udzia w krucjacie papieskiej w 1096 roku spldrowali Belgrad, najwaniejsze po Konstantynopolu miasto Imperiumoo. Grecki kronikarz tak pisa o papieu: ...on chce zmusi nas do uznania wyszoci Papiea nad wszystkimi praasami i oddawania czci jego imieniu w publicznych kocioach, pod kar mierci dla tych, ktrzy odmwi. W 1204 roku papie Innocenty III wysa armi krzyowcw do Konstantynopola: onierze Chrystusa zdobyli Konstantynopol, z zaciekoci grabic, pldrujc i palc miasto. Wedug relacji kronikarza Geoffrey'a Villehardeuin'a, nigdy przedtem, od stworzenia wiata, nie wywieziono z miasta tylu bogactwo. Odpowied papiea przesana do imperatora Grecji bya nastpujca: ...wierzymy, e Grecy zostali ukarani przez wypraw krzyow prawdziwy sd Boga: ci Grecy, ktrzy usiowali rozedrze Szaty Jezusa Chrystusa... ci, ktrzy ,nie przyczyliby si do Noego w jego arce, wanie zginli w potopie; a ci, ktrzy teraz cierpi gd i pragnienie, mogli unikn tego tak, jak ich pasterz, bogosawiony Piotr, Krl Apostow... Papie, grabieca Konstantynopola, po prostu ukara nieposuszestwo wobec rzymskiego Kocioa katolickiego. Wyjtki z Biblii zdaj si popiera jego stanowisko: A tych wrogw, ktrzy nie zechc podda si mojemu panowaniu, sprowad do tego miejsca i umier ich przede mn". Po napadzie latynowski patriarcha podlega wadzy papiea do roku 1261. Znacznie osabiony Konstantynopol ostatecznie pad pod naporem Turkw w 1435 roku. Na przestrzeni 200 lat wyprawy krzyowe pochony tysice, o ile nie miliony, ofiar. Napadajc, krzyowcy niszczyli wszystko w sposb prawie identyczny, jak to czyni sam Koci na pocztku redniowiecza. Palili wszystkie dziea jakie udao im si znale. Spalono liczcy 12000 zwojw hebrajski Talmud i dziea Maimonidesa. Mimo, e rabowali i upili z wielk zaciekoci, to czsto ze wzgldu na bardzo uciliw drog powrotn nie byli w stanie wywie wszystkich swoich zdobyczy. Chocia wyprawy krzyowe przyniosy chwile solidarnoci europejczykw zjednoczonych razem w imi chrzecijastwa, to w daleko wikszym stopniu zniweczyy wszystkie inne zamierzenia. Krucjaty, z wyjtkiem krtkotrwaego panowania w Jerozolimie, nie osigny swojego celu, nie wzbogaciy take swoich krzyowcw.

Papie Urban bogosawi krzyowcw

Dalekie od nawracania na religi Kocioa rzymskokatolickiego, wyprawy krzyowe pozostawiy po sobie gorzkie urazy, ktre pokutuj do dnia dzisiejszego . Europejscy ydzi byli czsto pierwszymi ofiarami krucjat, a ich przeladowania przetrway po zakoczeniu wypraw krzyowych. ydzi byli kozami ofiarnymi, obarczanymi odpowiedzialnoci za wiele problemw, z ktrymi Koci nie mg sobie poradzi. Na przykad, gdy w XIV wieku wybucha epidemia czarnej mierci, Koci wyjania, e win za ten stan rzeczy ponosz ydzi, zachcajc przy tym do napaci na nich. Proci ludzie uwaali, e ydzi porywaj chrzecijaskie dzieci i zjadaj je w czasie kanibalistycznych obrzdw, a take wykradaj i profanuj najwitsze sakramenty chrzecijan. Byy to takie same bajki, jakie Rzymianie opowiadali swego czasu o chrzecijanach, takie same jakie chrzecijanie opowiadali o czarownicach i podobne do opowieci protestantw o katolikach. Powszechnym przejawem sprawiedliwoci chrzecijaskiej stay si pogromy ydw oraz niszczenie synagog i gett. ydzi byli atwym celem, jako e nigdy nie byli kochani przez chrzecijask spoeczno. W okresie panowania systemu feudalnego, ceremonia inwestytury, wymagajca zoenia przysigi na wierno religii chrzecijaskiej, wykluczaa ydw, zabraniajc im tym samym udziau w pracach polowych. Jednake w XI i XII wieku, wraz z gwatownym wzrostem liczby ludnoci, i w konsekwencji jej migracj ze wsi do miast, nastpi rozkwit rzemiosa; zakadano cechy rzemielnicze, z ktrych kady mia swojego witego patrona. ydw odsunito wwczas od rzemiosa do zaj, ktre im pozostay: bankowoci, wymiany pienidzy i lichwy. Przeladowanie ydw stao si wygodnym narzdziem pozbywania si niektrych wierzycieli. Religijne argumenty wykorzystywali niewypacalni krlowie do uzasadnienia konfiskaty majtku ydw i wyrzucenia ich z ich wasnych domostw. Kady kto posiada wadz i majtek by potencjalnym celem dla Kocioa. Rycerze zakonu Templariuszy, grupa stworzona dla ochrony krzyowcw, zdobyli znaczne wpywy polityczne i zaczli by znani jako godni zaufania lichwiarze. Niemniej uwaano, e wraz z nimi powrciy obrzdy gnostyczne, kabalistyczne i muzumaskie. Zagroenie ze strony rosncej siy politycznej templariuszy, podejrzenia o niezalene pogldy religijne i zwyka zawi o ich majtek byy przyczyn ich przeladowa, i to zarwno ze strony Kocioa jak i wadzy wieckiej. Podobnie jak to byo z ydami, o templariuszach zaczy kry nieprawdopodobne historie, dotyczce midzy innymi relacji z obrzdu inicjacji, w ktrym jakoby zaprzeczano istnieniu Chrystusa, Boga i Dziewicy, spluwajc, depczc i oddajc przy tym mocz na krzy. Oskareni o homoseksualizm, mordowanie dzieci z nieprawego oa i magiczne praktyki, templariusze zostali wymordowani, a ich majtek skonfiskowany. W redniowieczu Koci sam zauway zarysowujce si rnice w, na pozr jednolitych, rzeszach ludzi. Wobec pierwszych przejaww nacjonalizmu i chci oderwania si od Rzymu reakcja Kocioa bya szybka i gwatowna. Kiedy w 1275 roku pojawiy si dyskusje na temat pacenia daniny, papie ekskomunikowa cae miasto, Florencj. A gdy grupa niewielkich woskich miast, bdcych lennem papieskim, zorganizowaa w 1375 roku bunt przeciwko wadzy papiea, celem odzyskania tych terenw, Robert z Genewy wynaj band najemnikw, ktrzy po zdobyciu Bolonii ruszyli na Cessn. W ksice Tuchman'a A Distant Mirror ", czytamy:

Wkroczenie krzyowcw do Konstantynopola

Zaskarbiajc sobie lask przez uroczyst przysig na swj kardynalski kapelusz, Robert przekona mczyzn do opuszczenia mieczy i zyska ich zaufanie dziki uwolnieniu, na dowd jego dobrej woli, 50 zakadnikw. Wwczas wezwa swoich najemnikw... i rozkaza zmasakrowa wszystkich dla dopenienia si sprawiedliwoci ". ...Przez trzy dni i noce, poczwszy od 3 lutego 1377 roku, przy zamknitych bramach miasta, onierze dokonali rzezi jego mieszkacw. Wszystkie place pene byy trupw ". W czasie prb ucieczki setki ludzi utopio si w fosie, spychani z powrotem do wody przez bezlitosnych szermierzy. Kobiety byy apane i gwacone, za uwolnienie dzieci dano okupu, po wymordowaniu mieszkacw miasto zostao zupione, zniszczono dziea sztuki, spalili wszystko, co nie mogo by zabrane, a rzeczy nieprzydatne rozrzucili po ziemi ". Masakra pochona od 2500 do 5000 Ofiar. Trzy lata pniej w 1378 roku, Robert z Genewy zosta papieem i przyj imi Klemensa VII. Oceniajc okruciestwo ataku na czonkw sekty nazywanych katarami, mona stwierdzi, e Koci czu si o wiele bardziej zagroony przez tych heretykw, ni przez jakichkolwiek innych w caej swojej historii. Kataryzm rozkwita w poudniowej Francji, na terenach nazywanych Langwedocj, politycznie i kulturalnie odmiennych od pnocy. Tolerowano tam wszelkie pogldy, obok siebie w zgodzie yo wiele narodw - Grecy, Fenicjanie, ydzi i muzumanie. ydzi nie tylko byli wolni od wszelkich podejrze, ale zajmowali stanowiska kierownicze i doradcze na rwni z panami, a nawet praatami. Na terenach Langwedocji wystpoway mniejsze rnice klasowe, agodniejsze formy paszczyzny, wiksza swoboda w miastach. System sdowy i prawny oparty by na prawie rzymskim64. Nigdzie obywatele nie byli tak wyksztaceni, rozkwitaa kultura i handel, co przyczynio si do tego, i by to jeden z najlepiej prosperujcych regionw Europy. Kataryzm przejmowa elementy rnych wyzna. Wyranie zarysowuj si silne zwizki midzy kataryzmem, spoecznoci muzumanw Sufi i tradycj ydowskich kabalistw. Kobiety mogy wykonywa takie same posugi jak ksia, a nawet przewodniczy najwaniejszemu z obrzdw, konsolamentumb. Katarowie byli cile zwizani z twrcami poezji romantycznej, trubadurami, i wierzyli, e Bg istnieje w kolorach i dwikach natury. Byli lubiani i ochraniani zarwno przez przedstawicieli wyszych klas jak i swoich katolickich ssiadw, i to do tego stopnia, e kiedy zaatakowali ich najemnicy rzymskiego Kocioa katolickiego, wielu katolikw wybierao raczej mier ni oddanie katarskich ssiadw w rce oprawcw. W odpowiedzi na rosnc popularno katarw, Koci katolicki oskary ich o standardowe w takich przypadkach zbrodnie: profanacj krzya i sakramentw, kanibalizm, wyrzeczenie si Chrystusa i seksualne orgie . Mimo to, katolik, wity Bernard, wielki przyjaciel katarw, tak mwi o nich: Jeli przysuchasz si im, nic nie moe by bardziej chrzecijaskie. Kiedy rozmawiaj nic nie moe by mniej naganne, a co powiedz, potwierdzaj czynem. Jak na moralno heretyka, on nie szuka nikogo, nie drczy nikogo, nie uderzy nikogo; jego lico jest blade od postw, on nie posila si chlebem lenistwa, jego rce pracuj na jego utrzymanie. Rozpowszechnianie skandalicznych opowieci o okruciestwach katarw w niewielkim tylko stopniu wpyno na zmniejszenie ich popularnoci i powstrzymanie rozprzestrzeniajcej si fali tolerancji i niezalenej myli. Lekcewac grob najwikszych kar kocielnych mieszkacy miasta Viterbo wybrali ekskomunikowanego heretyka na wysokie stanowisko szambelana. W 1139 roku Koci

rozpocz zwoywanie zgromadze majcych na celu potpienie katarw i wszystkich, ktrzy udzielaj im poparcia' . W 1179 roku Aleksander III proklamowa krucjat przeciwko tym wrogom Kocioa, obiecujc przy tym prolongat spat nalenoci wobec Kocioa i odpuszczenie kary za grzechy wszystkim, ktrzy sign po bro, a boskie zbawienie tym, ktrzy zgin. Jednak nie pomogo to w zebraniu wystarczajcych si do walki przeciwko katarom, a waciwie w obronie prywatnych spraw Kocioa. Wwczas to, w 1204 roku papie Innocenty III udzieli swoim legatom penomocnictwa zniszczenia, zburzenia czy wyrwania wszystkiego co jest do zniszczenia, zburzenia czy wyrwania i postawienia lub zbudowania wszystkiego, co jest do postawienia czy zbudowania. W roku 1208, kiedy Innocenty III zaoferowa kademu, kto chwyci za bro, oprcz prolongaty spat i boskiego zbawienia, rwnie ziemie i majtek heretykw i ich sprzymierzecw, rozpocza si Krucjata Albigeska, ktrej celem byo wymordowanie katarw. Bestialstwo trwajcej przez 30 lat agresji zdziesitkowao mieszkacw Langwedocji. Tylko w samym ssiedztwie katedry w. Nazair'a zamordowano 12 000 ludzi. Biskup Folque z Toulouse pchn na mier 10 000 ludzi. Po zdobyciu miasta Beziers, dowodzcy legat zapytany w jaki sposb odrni katolikw od katarw, odpowiedzia, zabi ich wszystkich, Bg wie, kto naley do Niego!". Nie oszczdzano nawet dzieci. Jeden z historykw pisa, e nawet mier nie chronia przed hab, a najgorsze upokorzenia dotkny kobiet". Oglna liczba ofiar w Beziers, jak podawali papiescy legaci, wynosia 20 000, natomiast wedug kronikarzy liczba zabitych wahaa si od 60.000 do 100.000.

Ryc. 5.5. Innocenty III piastujcy urzd papiea w latach 1 198 - 1216.

Szacuje si, e Krucjata Albigezjaska pochona milion istnie ludzkich, nie tylko katarw, ale dotkna wiksz cz populacji poudniowej Francji. Po wymordowaniu prawie wszystkich mieszkacw budynki legy w gruzach, gospodarka regionu zamara a ziemie poudniowej Francji przyczono do pnocy. Obwarowany autorytatywn struktur i zerany przez wiar w swoje zwierzchnictwo, Koci katolicki nie by w stanie reagowa na szybkie zmiany i rozwj redniowiecznego spoeczestwa. Zamiast tego domaga si posuszestwa wobec papieskich nakazw. Kiedy wyprawy krzyowe przeciwko niewiernym muzumanom, Grekom i ydom nie przyniosy trwaego zjednoczenia Europy pod sztandarem chrzecijastwa, Koci uderzy we wasny dom, atakujc kadego, kto sprzeciwi si jego wadzy lub nie podda si jego nakazom. Trwajca przez 30 lat Krucjata Albigezjaska zapocztkowaa 500letni okres brutalnych represji, ktrego czas trwania i zakres nie miay sobie rwnych w zachodnim wiecie.

Rozdzia 6: Kontrola duszy. Inkwizycja i zniewolenie 1250 -1800r.

Nie istniay bardziej zorganizowane dziaania, podejmowane przez rne religie do zapanowania nad czowiekiem i jego yciem duchowym, ni chrzecijaska inkwizycja. Powoana wewntrz struktury prawnej Kocioa, prbowaa przy pomocy strachu zmusi ludzi do posuszestwa. W 1578 roku Francisco Pena, jako inkwizytor, publicznie oznajmi, e Musimy pamita, i gwnym celem przesucha i egzekucji nie jest ratowanie duszy oskaronego, ale osignicie publicznego dobra i zastraszenie innych"~. Inkwizycja, jako e podaa ladami misjonarzy, zabraa ycie wielu ludziom w Europie i na wiecie. Obok tyranii inkwizycji kler wprowadzi rwnie religijne uzasadnienie niewolnictwa. Nieugity duch przemian w drugiej poowie redniowiecza wydawa si tylko rozjtrza dania lepego posuszestwa. Kocielne pojmowanie Boga byo jedynym nie podlegajcym dyskusji czy rozwaaniom. Jak mwi inkwizytor Bernard Gui, sdzia nie musi czegokolwiek udowadnia niewiernemu, lecz pchn swj miecz jak najgbiej w brzuch podejrzanego". W okresie pczkowania pogldw na temat ycia duchowego, Koci uporczywie twierdzi, e jest jedyna droga, dziki ktrej czowiek moe poznawa Boga. Papie Innocenty III gosi, e kady, kto prbuje stworzy wasny wizerunek Boga niezgodny z dogmatem Kocioa, musi by bez litoci spalony". Zanim inkwizycja ruszya pen par, Koci namawia heretykw do powrotu pod swoje skrzyda, stosujc przy tym agodn perswazj. Poniszy przykad, zaczerpnity z ksiki Ch. Lea redniowieczna Inkwizycja", ilustruje takie postpowanie: Przez trzy niedziele wyraajcy skruch grzesznik jest obnaany do pasa i smagany batem przez ksidza, na drodze od bram miasta... do drzwi kocioa. Na zawsze wyrzeka si jedzenia misa, jaj i sera, za wyjtkiem wit Wielkanocnych, Zielonych witek i Boego Narodzenia, kiedy to moe naje si na znak wyrzeczenia si manichejskich bdw. Dwa razy w roku, przez dwa wyznaczone dni powstrzymuje si od jedzenia ryb, a przez trzy dni kadego tygodnia spoywa tylko ryby, wino i olej, o ile jego zdrowie i praca na to pozwalaj. Nosi zakonne szaty z dwoma maymi krzyami naszytymi na piersiach. Jeli to moliwe, kadego dnia wysuchuje mszy, a w dni postne chodzi do kocioa na nieszpory. Siedem razy dziennie recytuje kanoniczne godzinki i dodatkowo, Ojcze Nasz 10 razy za dnia i 20 razy kadego wieczora. cile przestrzega czystoci moralnej. Kadego miesica spowiada si ksidzu, ktry przyglda si uwanie jego zachowaniu, a t drog ycia postpuje do momentu, kiedy legat stwierdzi potrzeb jej zmiany, a gdy naruszy t pokut uwaany bdzie za krzywoprzysic i heretyka, i zostanie odseparowany od spoecznoci wiernych. Tylko nieliczni heretycy powracali na ono Kocioa z wasnej woli. Dla zalegalizowania dziaa, ktre mogyby zmusi do przestrzegania praw Kocioa, odwoywano si do prawa kanonicznego. W 1231 roku papie Grzegorz IX powoa Inkwizycj jako samodzielny trybuna, niezaleni od biskupw i praatw. inkwizytorzy odpowiadali ju tylko przed papieem . Prawo inkwizycyjne zmienio podstawow zasad prawa z: niewinny przed udowodnieniem winy" na winny przed udowodnieniem niewinnoci". Mimo zachowywania

pozorw rozprawy sdowej, przesuchania nie daway moliwoci udowodnienia niewinnoci podejrzanej lub podejrzanemu; Wyrok skazujcy koczy proces osoby choby troch podejrzanej o herezj. Wyklcie wykluczao prawo do obrony, nie miay znaczenia szczegy takie jak czas, miejsce czy rodzaj herezji. Przestpstwem byka rwnie przyja z podejrzanym heretykiem, i nie mia tu adnego znaczenia fakt, czy oskarony heretyk by faktycznie adorowany" przez dan osob. Nazwiska wiadkw oskarenia utrzymywano w tajemnicy9. Tylko ucieczka moga by rodzajem apelacji skierowanej do papiea Rzymu.' Zakonnik Bernard Deficieux twierdzi, e: ...nawet jeli w. Piotr i w. Pawe byliby podejrzani o herezje i oskareni wzorem Inkwizycji, nie mieliby moliwoci obrony. Inkwizytor, ktry przewodniczy rozprawie, by jednoczenie oskarycielem i sdzi. Chocia ze wzgldw proceduralnych mg podejmowa decyzje po konsultacji z zespoem ekspertw, to i takie ograniczenie jego wadzy zostao wkrtce zniesione. Na stanowiska inkwizytorw wybierano przede wszystkim osoby odznaczajce si wyjtkow gorliwoci w oskaraniu heretykw. Upowanieni do noszenia broni byli, poza samym inkwizytorem, jego asystenci, donosiciele i szpiedzy. W 1245 roku papie zagwarantowa im prawo do wykorzystywania swoich pomocnikw w jakichkolwiek dziaaniach wymagajcych zastosowania przemocy. Inkwizycja dziaaa bezkarnie, gdy nie podlegaa wieckiej jurysdykcji ani nawet kocielnym trybunaom. Inkwizytorzy stawali si ludmi bardzo bogatymi. Otrzymywali apwki i roczny haracz od bogatych obywateli, ktrzy pacili im, aby uchroni si przed podejrzeniami o herezje. Inkwizycja zawsze domagaa si zajcia wszystkich dbr domniemanych heretykw. Jako, e podejrzani mieli niewielkie szanse udowodnienia swojej niewinnoci, nie trzeba byo czeka na zasdzenie konfiskaty majtku. W przeciwiestwie do prawa rzymskiego, ktre pozostawiao cz majtku najbliszym krewnym skazaca, prawo kanoniczne i inkwizycja nie zostawiay niczego. Papie Innocenty III wyjania, e Bg karze dzieci za grzechy ich rodzicw. Tak wic, jeli dzieci same od siebie nie przyszy zadenuncjowa swoich rodzicw, byy pozbawiane jakichkolwiek rodkw do ycia. Inkwizytorzy oskarali o herezj take zmarych, czasem nawet po upywie 70 lat od ich mierci. W takich przypadkach ekshumowali i palili szcztki rzekomego heretyka, konfiskujc przy tym cay majtek jego krewnych. Rzadko kiedy zebranymi pienidzmi dzielili si z biskupami, wadz wieck czy przeznaczali je na budow kociow. Jeden z kronikarzy opisuje, jak inkwizytor by zdolny do zagarnicia wszystkiego dla siebie, nawet nie wysyajc nalenej czci urzdnikom inkwizycji w Rzymie". Niechtnie pokrywali nawet koszty wyywienia swoich ofiar, obciajc nimi ich rodziny lub spoeczestwo. Nie byo przypadkiem, e gorliwo dziaania inkwizycji bya wprost proporcjonalna do moliwoci konfiskowania majtkw. Ironi jest fakt, e inkwizytorzy byli najczciej wybierani spord dominikanw i franciszkanw, ktrzy lubowali ycie w ubstwie. Koci przeladowa nastpcw zaoyciela zakonu franciszkanw, witego Franciszka z Asyu, za podtrzymywanie idei ubstwa; nazywano ich Fraticelli", Duchowymi franciszkanami". Koci potpi ich pogldy jako faszywe i szkodliwe", a w roku 1315 ekskomunikowa ich. Papie Marcin V rozkaza zrwna z ziemi ich osad Magnelata, a wszystkich jej mieszkacw wymordowa. Mimo to, franciszkanie, ktrzy odrzucili nauki Franciszka, czsto wybierani

byli na inkwizytorw. Chocia nigdy otwarcie nie aprobowano skpstwa i korupcji inkwizytorw, Koci niewiele czyni, aby to powstrzyma.

Inkwizytorzy wystpowali w roli oskarycieli i sdziw, pozostawiajc oskaronym o herezj niewiele szans udowodnienia swojej niewinnoci.

Inkwizycja wywieraa zgubny wpyw rwnie na gospodark. Obok bezporedniego zagarniania majtku bogatych kupcw, dziki oskaraniu ich o herezje, inkwizytorzy paraliowali handel, uwaajc niektre dziaania czy interesy za podejrzane. Na przykad, wielkie podejrzenia wzbudzay niezbdne przy podrach handlowych mapy i wykonujcy je kartografowie. Inkwizytorzy uwaali sowo drukowane za kana szerzenia herezji i krpowali przepyw informacji, ktry w XV wieku umoliwio wynalezienie prasy drukarskiej. Zwyke podejrzenie o herezj pozbawiao wszystkich praw osob podejrzan. Wszystkie zobowizania finansowe i zastawy bdce ich zabezpieczeniem, wobec podejrzanego heretyka byy anulowane. Historyk, Henry Charles Lea pisze: Nie byo czowieka, ktry mg by pewien prawomylnoci drugiego, co niech bdzie dowodem, jak wiele nieufnoci musiao towarzyszy zawieraniu nawet najpospolitszych transakcji. atwo mona byo zauway zy wpyw na rozwj

handlu i rzemiosa, gdy dziao si to w okresie oywienia europejskiego handlu i przemysu u progu nadejcia nowoczesnej kultury. Podczas gdy samym inkwizytorom wiodo si bardzo dobrze, ich dziaalno prowadzia do zuboenia spoeczestwa. Inkwizycja byka dla swoich ofiar bezlitosna. Ten sam czowiek, ktry byk jednoczenie oskarycielem i sdzi, decydowa o wyroku. W 1244 roku na soborze w Narbonne zdecydowano, aby przy skazywaniu heretykw nie oszczdzano mw ze wzgldu na ich ony, ani on ze wzgldu na ma, ani te rodzicw ze wzgldu na dzieci. Wyrok nie powinien by agodzony ze wzgldu na chorob czy podeszy wiek . Kady wyrok powinien obejmowa biczowanie. Za najagodniejsz kar uwaano pielgrzymk. Taka piesza pielgrzymka czsto cigna si latami i w tym czasie moga wymrze caa rodzina skazanego. O wiele wikszym napitnowaniem byo noszenie krzyy", zwane poena confusibilis, czy poniajc pokut". Skazani byli zmuszani do dwigania na swoich piersiach i plecach duych, pomalowanych na szafranowy kolor krzyy, ktre naraay ich na pomiewisko i przeszkadzay w podejmowaniu jakichkolwiek zaj w celu zarobienia na swoje utrzymanie29. Czsto wyrokiem byo dugoletnie wizienie o suchym chlebie i wodzie, czasami winia zakuwano w kajdany i trzymano w odosobnieniu. ywot wszystkich skazanych winiw by bardzo krtki. Najsurowsza kara spalenia na stosie przeznaczona bya dla tych, ktrzy nie wypenili swojej poprzedniej pokuty, popadli na powrt w herezje lub nie przyznawali si do adnej z zarzucanych im zbrodni. Chocia Koci zacz skazywa na mier heretykw ju pod koniec IV wieku, dopiero nakaz papieski z 1231 roku zaleca palenie heretykw na stosie3~. Pod wzgldem technicznym pozwalao to unikn rozpryskiwania si krwi. Sowa Ewangelii witego Jana uwaane byy za wyraz aprobaty dla tego rodzaju kary: Jeli on nie pozostanie przy mnie, bdzie rzucony jak sucha ga i mczyni wezm go i wrzuc do ognia, i bdzie spalony". Koci dystansowa si od mordowania przekazujc skazanych na spalenie heretykw wadzom wieckim, ktre jednak nie mogy odmwi wykonania wyroku. Na przykad, kiedy w 1521 roku senat Wenecji wyrazi dezaprobat wobec tego rodzaju egzekucji, papie Leon X napisa, e wieccy urzdnicy: ...nie bd si duej miesza do tego rodzaju postpowania, ale natychmiast, bez zmieniania czy sprawdzania zasadnoci wyrokw sdw kocielnych, wykonywa to, co jest ich powinnoci. A jeli odmwi lub si sprzeciwia wy (papiescy legaci) jestecie od zmuszenia ich pod grob potpienia i innych stosownych rodkw. Od nakazu tego nie ma odwoania. W praktyce, kady urzdnik wiecki, ktry odmwi wsppracy, by ekskomunikowany i traktowany tak samo jak podejrzani o herezje . Najbardziej okrutnym przejawem dziaania systemu inkwizycyjnego byy sale tortur suce do wymuszania przyznania si do winy. Tortury byy prawnie dozwolone przez Koci od roku 1252, w ktrym zostay usankcjonowane przez papiea Innocentego IV, a do roku 1917, w ktrym to zacz obowizywa nowy Codex Juris Canonici.35 Innocenty IV zaaprobowa nieokrelony czas trwania przesuchania zapewniajcy przyznanie si do winy. Chocia litera prawa zabraniaa powtarzania tortur, inkwizytorzy bez wysiku omijali ten nakaz przez tak zwane cige" tortury, ani na moment ich nie przerywajc. W 1262 roku inkwizytorzy i ich asystenci mieli zagwarantowane prawo do cichego, wzajemnego rozgrzeszania si z popenianych zbrodni. Po prostu tumaczyli, e torturowany zmar, poniewa diabe skrci jemu kark. Tak wic, za przyzwoleniem samego papiea,

inkwizytorzy mieli woln rk w wymylaniu coraz to okrutniejszych i przeraajcych metod torturowania. Ubrani w czarne, diabelskie szaty, z rwnie czarnymi kapturami na gowach, prawie kadego zmusili do przyznania si do winy. Konstruowali wszelkie moliwe urzdzenia do zadawania blu przez powolne rozczonkowywanie lub znieksztacanie ciaa. Wiele z tych urzdze zdobio motto Chwaa niech bdzie Panu". Najczciej stosowano amanie koem, rozciganie i tak zwane tortur wodne. Ofiary smarowano take tuszczem lub sonin i powoli przypiekano . Piece suce do palenia ludzi, takie jakie byy budowane w XX wieku przez nazistowskich Niemcw, po raz pierwszy stosowane byy przez chrzecijask inkwizycj na terenach wschodniej Europy. Ofiary wrzucane byy na ruszt paleniska i spalane ywcem. Szczeglnie makabryczn tortur byo umieszczanie na obnaonym brzuchu ofiary odwrconego do gry dnem naczynia wypenionego ywymi myszami. Do dna naczynia przykadano ogie, ktry powodowa, e przestraszone myszy wgryzay si w ciao ofiary. W przypadku, gdy ofiara wytrzymywaa taki bl i nie przyznaa si do winy, bya ywcem palona na stosie, czsto w masowych publicznych paleniach zwanych auto-da fe. Przekazy pisemne pochodzce z tamtych lat odzwierciedlaj terror wywoany przez inkwizycj. Juan de Mariana opisuje, jak pod koniec XV wieku, ludzie: ... byli pozbawieni wolnoci sowa i myli, gdy we wszystkich miastach, miasteczkach i wsiach znajdowali si ludzie przekazujcy informacje co si w nich dzieje. Byo to przez niektrych okrelane jako najbardziej nikczemne, rwne mierci, zniewolenie. Pewien historyk w 1538 roku opisa ycie w hiszpaskim miecie Toledo: ...kaznodzieje nie omielali si gosi kaza, a ci, ktrzy je wygaszali nie omielali si porusza spornych spraw, ich ycie i honor znajduj si w rkach dwch ignorantw, a kady w tym yciu ma swojego stra... Stopniowo wielu bogatych ludzi opuszcza kraj, przenoszc si do obcych krlestw, aby y tam bez strachu i cigych obaw przed nachodzcymi ich dom stranikami Inkwizycji; ycie w cigym strachu jest gorsze od nagej mierci. Inkwizycja czsto atakowaa zwolennikw innych wyzna z t sam si co heretykw, jak rwnie udzielaa poparcia dla trwajcego od wielu lat przeladowania ydw przez chrzecijan. Szczeglnie w czasie Wielkiego Tygodnia Mki Paskiej chrzecijanie wzniecali zamieszki przeciwko ydom, czy te odmawiali sprzeday ywnoci w nadziei ich zagodzenia. Na pocztku XIII wieku papie Innocenty III zada od ydw noszenia wyrniajcych ich ubra. W 1391 roku Arcydiakon Sewilli rozpocz wit wojn przeciwko ydom". W 1492 roku w Hiszpanii inkwizycja bya tak zalepiona przeladowaniami ydw, i domagaa si nawrcenia ich na religi chrzecijask i jednoczenie wygnania. Muzumanie dowiadczyli tego samego w nieco mniejszym stopniu. Kraje muzumaskie oferoway daleko bezpieczniejsze schronienie uciekajcym ydom, ni miao to miejsce na ziemiach pod panowaniem chrzecijan. Historycy czsto zmniejszaj odpowiedzialno chrzecijan za dziaalno inkwizycji poprzez dzielenie jej historii na trzy odrbne etapy: redniowieczny, hiszpaski i rzymski. Okres najsilniejszych wpyww krla Ferdynanda i krlowej Izabelli uwaany jest za moment pojawienia si tak zwanej inkwizycji hiszpaskiej. Najbardziej wpywowym przywdc hiszpaskiej inkwizycji by dominikanin Tomas de Torquemada, ogoszony przez papiea Sixtusa IV Naczelnym Inkwizytorem. Za jego rzdw ydzi zostali wypdzeni z Hiszpanii, i to nie ze wzgldu na spodziewane zyski (niewiele pienidzy posiadaa skazana na wygnanie spoeczno ydowska, ktrej podatki odprowadzane byy bezporednio do skarbca korony), ale obaw przed skalaniem spoecznoci chrzecijan przez ydw.

Inkwizycja rzymska rni si od redniowiecznej przede wszystkim nazw. W roku 1542 papie Pawe III przydzieli redniowieczn inkwizycj do Kongregacji Inkwizycji lub inaczej witego Urzdu. Jednake, kady etap by identyczny w swoich daniach absolutnego posuszestwa jednostki wobec wadzy, ktre wynikay z ortodoksyjnych pogldw goszcych, e Bg domaga si bezwzgldnego posuszestwa.

Masowe palenia na stosie, lub inaczej auta-da fe.

Tyrania, cile powizana z wiar w jedyne zwierzchnictwo, towarzyszya odkrywcom i misjonarzom przemierzajcym cay wiat. Gdy w 1492 roku Kolumb wyldowa w Ameryce, mylc j z Indiami, a rdzennych mieszkacw nazywajc Indianami", jego celem byo nawrcenie pogaskich Indian na nasz wit Wiar", co zagwarantowao ujarzmienie i wywiezienie tysicy rdzennych Amerykanw. Wynikiem takiego postpowania byo ludobjstwo, bez wzgldu na to, czy narodom tym dano moliwo wiecznego ycia przez przyjcie religii chrzecijaskiej, czy te nie. Ten sam typ mylenia dawa ludziom z Zachodu prawo do gwacenia kobiet. Kolumb wasnymi sowami opisa jakie mia przyjemnoci" z miejscow kobiet po gonym" jej wychostaniu kawakiem sznura. Inkwizycja szybko postpowaa ladami odkrywcw. W 1570 roku zaoya niezalene trybunay w Peru i Meksyku, w celu uwolnienia tych ziem, zanieczyszczonych przez ydw i heretykw". Tubylcw, ktrzy nie chcieli nawrci si na wiar chrzecijask, palono na

stosach tak jak wszystkich innych heretykw55. Inkwizycja dotara nawet tak daleko jak do Goa w Indiach, gdzie na przeomie XVI i XVII wieku odebraa ycie co najmniej 3 800 ludzi. Nawet bez formalnej obecnoci inkwizycji zachowanie misjonarzy wyranie ilustruje wiar w zwierzchnictwo jedynego Boga, a nie wadzy jedynej wszechogarniajcej boskoci. Jeli obraz Boga czczony byk w obcych krainach, ktrych mieszkacy nie byli chrzecijanami, to po prostu nie byo to witoci. Na Dalekim Wschodzie portugalscy misjonarze niszczyli pogan zmuszajc uczonych mw do schowania" swoich religijnych manuskryptw i likwidujc starsze obyczaje. W Ameryce rodkowej skrybowie Majw pisali: Przed przybyciem Hiszpanw nie byo tu gwatu czy przemocy. Hiszpaska inwazja bya pocztkiem kocielnej sprawiedliwoci, pocztkiem konfliktw. W 1614 roku szogun Japonii, Iyeyazu, zarzuca misjonarzom denie do zmiany rzdw w kraju i uczynienia samych siebie panami ziemi". Nie rozumiejc zwierzchnictwa i wadzy, misjonarze walczyli sami ze sob, dokadnie tak jak wczeni ortodoksyjni chrzecijanie, ktrzy chcieli rozkazywa jeden drugiemu" i pragnli wadzy nad innymi". W Japonii i Chinach dominikanie walczyli z jezuitami, na Bliskim Wschodzie franciszkanie walczyli z kapucynami, a w Indiach jezuici stoczyli kilka wojen z kapucynami6~. W 1805 roku wdz Senekw zapyta morawskiego misjonarza: Jeli tam jest tylko jedna religia, to dlaczego biali ludzie tak bardzo w tym si rni?". Misjonarze czsto mieli swj udzia w bezwzgldnej eksploatacji obcych ziem. Wielu stawao si misjonarzami dla szybkiego wzbogacenia si i powrotu do Europy, by dalej y w dostatku. W Meksyku dominikanie, augustyni i jezuici znani byli z posiadania najwikszych stad owiec, najlepszej metody oczyszczania cukru, najlepiej utrzymanych posiadoci...". Koci, szczeglnie Ameryce Poudniowej, popiera niewolnictwo i grabie ziem tubylcw. W 1493 roku Bulla papieska uprawomocnia deklaracj wojny przeciwko wszystkim narodom w Ameryce Poudniowej, ktre odmwiy przyjcia chrzecijastwa. Jak twierdzi w roku 1509 prawnik Ensisco: Krl ma wszelkie prawo do wysyania swoich ludzi do ziem indiaskich celem uwolnienia ich od bawochwalcw, gdy prawo to otrzyma od Papiea. Jeli Indianie odmwi moe cakiem legalnie walczy z nimi, zabija ich, tak jak Joshua zniewoli mieszkacw Kanaan. Ortodoksyjni chrzecijanie bronili niewolnictwa jako czci danego przez Boga porzdku. Wyjtki z Biblii wydaj si popiera instytucj niewolnictwa: Wasi niewolnicy i wasze niewolnice, ktrych bdziecie mieli, bd poganami, ktrzy s wok was; z nich kupicie niewolnikw i niewolnice. Do tego jeszcze dzieci obcych wrd was, z tych, ktrych kupilicie i z ich rodzin, ktre s z wami, ktre oni spodzili na waszej ziemi: i one bd w waszym posiadaniu. I wemiecie je jako dziedzictwo dla waszych dzieci po was, otrzymaj je w posiadanie; one bd waszymi niewolnikami na wieki. (Leviticus 25: 44-46) wity Pawe naucza niewolnikw posuszestwa wobec swoich panw. wity Jan Chryzostom pisa: Niewolnik winien porzuci wszystko, by posusznym swojemu Panu, ktry posuszny jest Bogu. Natomiast wity Augustyn w swoim dziele Miasto Boga", pisa:

...niewolnictwo ma obecnie charakter kary i podlega prawu, ktre suy zachowaniu naturalnego porzdku i zapobiega jego naruszeniu.

Ldowanie Krzysztofa Kolumba w Nowym wiecie

Mimo to byli misjonarze, ktrzy uznawali czowieczestwo rdzennych mieszkacw Ameryki i arliwie pracowali, aby poprawi ich los; nieliczni traktowali niewolnictwo jako wyjtkow niesprawiedliwo. Nawet sawny jezuita Antonio Vieira, aresztowany przez inkwizycj za dziaalno na rzecz tubylcw, namawia do sprowadzenia czarnych Afrykanw w celu sprzedania ich jako niewolnikw osadnikom w koloniach. Poza tym, ucieczk niewolnikw uwaa za godny potpienia grzech. Rwnie ortodoksyjni chrzecijanie popierali praktyki niewolnicze w Ameryce Pnocnej. W XVIII wieku Koci Anglikaski wyjania, e chrzecijastwo uwalnia ludzi od wiecznego potpienia, a nie z acuchw niewolnictwa. Biskup Londynu, Edmund Gibson pisa: Wolno, ktr daje religia chrzecijaska jest wolnoci od grzechu i szatana, od panowania ludzkich dz i namitnoci, i przesadnych pragnie; a co do ich zewntrznych okolicznoci, cokolwiek byoby wczeniej, czy niewola, czy wolno, bd ochrzczeni i stan si chrzecijanami, bez moliwoci odmiany. Zgadzano si z tym, e niewolnicy powinni by nawracani na chrzecijastwo, gdy wwczas stawali si bardziej ulegli i posuszni. Zarwno inkwizycja jak i ci, ktrzy popierali niewolnictwo, opierali si na tych samych religijnych dogmatach. Zgodnie z wiar ortodoksyjnych chrzecijan w jedynego i bezlitosnego Boga, ktry zasiada na szczycie hierarchii, sia spoczywaa wycznie w rkach wadzy, a nie jednostki. Posuszestwo i poddastwo byy bardziej cenione ni wolno i samookrelenie. Inkwizycja do koca odgrywaa najgorsz rol w tym systemie religijnym, wtrcajc do wizie i zabijajc fizycznie i duchowo nieposusznych ludzi - i to bynajmniej nie przez jaki

krtki czas. Inkwizycja dziaaa przez setki lat, w niektrych rejonach przetrwaa a do roku 1834.

Ryc. 6.4. Misjonarze uwaali, e mieli prawo do zabijania tubylcw, ktrzy odrzucili nawrcenie si na wiar chrzecijask lub poddanie si wadzy Kocioa.

Rozdzia 7: Reformacja 1500 -1700r.

Zarwno Reformacja Protestancka jak i Katolicki Ruch Reformatorski prboway oczyci chrzecijastwo z elementw przedchrzecijaskich i pogaskich. Chocia redniowieczny Koci stosowa ortodoksyjn ideologi w teorii i praktyce, to by daleko bardziej zainteresowany gromadzeniem majtku i wymuszaniem spoecznego posuszestwa ni w kierowaniu yciem duchowym prostych ludzi. Teraz reformatorzy kadli nacisk na nauczanie europejczykw lepszego zrozumienia ortodoksyjnej religii chrzecijaskiej. Przez straszenie ludzi opowieciami o diabach i czyhajcych na nich niebezpieczestwach, atwo przekonywali ich do wiary we wszechmogcego Boga, ktry domaga si dyscypliny, walki i wyrzeczenia si fizycznych przyjemnoci. Sprzeciwiajc si Kocioowi, ktry wicej uwagi powica gromadzeniu pienidzy ni nauczaniu Pisma witego, Martin Luther zapocztkowa Reformacj Protestanck. W 1517 roku da wyraz powszechnemu oburzeniu na Koci, wywieszajc na drzwiach kocioa list 95 swoich tez. Jego protest znalaz poparcie wrd wykorzystywanych wieniakw i tych, ktrzy byli ordownikami uniezalenienia si od Kocioa, a mianowicie bogatych wacicieli ziemskich oraz urzdnikw, ktrzy zebrane pienidze musieli oddawa do Rzymu. Wkrtce ruch protestancki ogarn Niemcy, Niderlandy, Angli, Szkocj, krlestwa Skandynawskie jak rwnie cz Francji, Wgier i Polski. Koci katolicki odpowiedzia swoim wasnym ruchem reformatorskim, opierajcym si na postanowieniach soboru z Trydentu, ktry zbiera si w latach 1545-1563. Animozje midzy protestantami a katolikami byy zarzewiem szeregu wojen domowych we Francji i Anglii, oraz krwawej Wojny Trzydziestoletniej toczcej si na terenach Niemiec, Szwecji, Francji, Danii, Anglii, Niderlandw i witego Imperium Rzymskiego reprezentowanego przez Habsburgw. Obydwie strony, uwaajce siebie za chrzecijan, nie stroniy od przelewania krwi. Na przykad, we Francji 24 sierpnia 1572 roku w masakrze znanej pod nazw Dnia witego Bartomieja zamordowano 10 000 protestantw. Papie Grzegorz XIII napisa potem do krla Francji Karola IX: Cieszymy si razem z tob, e z Bosk pomoc uwolnie wiat od tych podych heretykw"'. Protestanci i katolicy byli zgodni co do tego, e chrzecijastwo powinno opiera si na ideologii ortodoksyjnej. Protestanci realizowali to przez bliszy zwizek z Pismem witym. Przesania protestantw, wspierane drukowanym sowem, byy bardziej spjne i mniej podatne na wpywy starszych wierze pogaskich. Wikszego znaczenia nabray surowsze doktryny Starego Testamentu. Protestanci uwaali, e jednostka powinna zwraca wiksz uwag na posuszestwo wobec najwyszej woli Boga, a nie na baganie o jego pomoc, jak wielu nadal to czyni. Jezusa naley postrzega nie jako istot ludzk, ale jako cz wszechmogcego Boga. Niektrzy protestanci zaprzeczali nawet, e Chrystus przybra biologiczne ciao czowieka; On by Boskim ciaem". Protestanci uwaali oddawanie czci witym i Marii, majce intensywne osobiste zabarwienie, za form bawochwalstwa pomniejszajcego zwycistwo Jezusa. Twierdzili, e jednostka powinna rozwija swoje zwizki z Bogiem jedynie poprzez sowo Pisma witego, a nie przez uczowieczone wyobraenie Jezusa, Marii, witych, czy nawet poprzez symbole wiary. W bardzo podobny sposb do tego, w jaki w IV wieku chrzecijanie niszczyli wite miejsca i wizerunki czczone przez dawne wierzenia pogaskie, tumy protestantw pod-

burzone przez pastorw i za przyzwoleniem wadz wieckich, niszczyy wizerunki witych. Chocia protestanci gorliwie zaprzeczali koniecznoci porednictwa Kocioa midzy jednostk a Bogiem, to jednak usunli wikszo rzeczy, dziki ktrym mona byo rozwija bezporedni i osobisty zwizek z Bogiem. Katoliccy reformatorzy rwnie osabili szacunek i cze oddawane witym. Teraz wici postrzegani byli raczej jako bohaterowie i przykady cnt, a nie jako przyjaciele czy dobroczycy. Jednake Koci katolicki niechtnie oddawa cz wadzy, ktr budowa przez setki lat. Wiara chrzecijaska powinna mie swoje rdo w Biblii, aczkolwiek - jak ogoszono na soborze trydenckim - Bibli najlepiej wyjaniay prace uznanych Ojcw witych, zgromadzenia, osd i przyzwolenie Kocioa. Katolicy rwnie niechtnie pozbywali si rytualnego i sakramentalnego charakteru posug kocielnych. Z drugiej strony, niektrzy protestanci cakowicie odrzucali obrzdy i sakramenty, goszc, e czowiek powinien dowiadczy Boga bezporednio, przez modlitw lub czytanie Pisma witego. Protestanccy kapani gorliwie wyznawali pogldy witego Augustyna oraz twierdzenia, e upadek Adama pozostawi czowiekowi wrodzon sabo, brak moliwoci do prawidowego podejmowania decyzji, przez co cakowicie uzaleni od litoci Boga. Zbawienie byo teraz moliwe tylko dziki asce Boga, a nie determinacji jednostki. ,Wolna wola jest niczym innym jak tylko sowem", powiedzia w 1518 roku Luter, Nawet we nie czowiek grzeszy miertelnie". Wikszo katolikw uwaaa, e chocia grzech Adama pchn nas ku zu i osabi nasz woln wol, to jednak nie zniszczy jej cakowicie. W IV Kanonie soboru w Trydencie czytamy: Jeli kto mwi, e woln wol czowieka porusza i pobudza Bg, nie potrafi w ogle wspdziaa przez danie Bogu swojej zgody, gdy to On rozbudza i przywouje czowieka... i on nie moe by innego zdania, jeli tak chce, ale jak martwe stworzenie jest zupenie bezwadny i bierny, niech bdzie przeklty.

Sztych przedstawiajcy masakr protestantw w Kalabrii.

Marcin Luter pali papiesk Bull.

Masakra protestantw w Dniu witego Bartomieja.

Chocia protestanci nie mieli zorganizowanej organizacji hierarchicznej na wzr Kocioa katolickiego, w celu ustalenia kto by lepszy, nadal stosowali dzielenie ludzi ze wzgldu na zajmowan pozycj. Luther uwaa, e rnice w pci, klasie spoecznej, rasie i religii okrelaj wyszy lub niszy status czowieka. W 1533 roku napisa: Dziewczynki zaczynaj szybciej mwi i chodzi od chopcw, gdy zielsko ronie szybciej od poytecznych rolin". W 1525 roku udzieli poparcia bezlitosnemu stumieniu Wojny Chopskiej, rebelii, w ktrej wybuchu dopomg jego wasny duch niezalenoci od Kocioa rzymskokatolickiego. Chocia Luther nie znalaz biblijnego uzasadnienia dla eksterminacji ydw, niemniej uwaa, e powinni by zniewoleni lub wygnani z ziemi chrzecijan, a ich getta i synagogi spalone. Twierdzi, e zbuntowanych anabaptystw naley wymordowa, co w 1531 roku usankcjonowa publicznie zaakceptowany edykt wittenberskich teologw. Inni protestanccy przywdcy nie byli bardziej tolerancyjni od niego. Jean Calvin, ktrego doktryna wyrosa na gruncie prezbiteriaskich pogldw, pisa: ... to wieczna zasada, dziki ktrej Bg decyduje co chce zrobi z kadym czowiekiem. Nie stworzy wszystkich rwnymi, ale niektrym wyznaczy wieczne ycie, a innym wieczne potpienie. W Genewie Kalwin stworzy wyjtkowo represyjny ustrj policyjny, z ktrego prawdopodobnie najbardziej zapad w pamici fakt spalenia na stosie sawnego lekarza Michaa Serwetusa, skazanego za odmienne pogldy na temat chrzecijastwa. Ucze

Calvina, John Knox, skaza na potpienie wszystkich wyznawcw innej wiary. Po rozpadzie jednoci protestantw, kada nowo powstaa grupa uzurpowaa sobie prawo do jedynej witej prawdy, odrzucajc przy tym wszystkie inne. Utrzymujc swoj wiar w autorytatywnego Boga, zarwno protestanci jak i katolicy nakazywali cise przestrzeganie praw boskich, i to wycznie w ich wasnym rozumieniu. Koci katolicki od dawna dysponowa odpowiednimi narzdziami wymuszania posuszestwa i kontroli spoeczestwa. Natomiast protestantom brakowao dobrze rozwinitego systemu egzekwowania prawa i hierarchii waciwej Kocioowi katolickiemu, jak rwnie szerokiemu zasigowi jego wadzy. Zamiast tego przenieli na cae pastwo zasad przestrzegania moralnoci. Teraz obok spenianych ju funkcji wieckich, pastwo powinno dba o czysto moraln spoeczestwa; winno sta si Pastwem Boga". Podstawowa komrka spoeczna, rzdzona przez ojca rodzina, rwnie otrzymaa nowe znaczenie, stajc si mikrokosmosem struktury wadzy. Zarwno protestanci jak i katolicy pomniejszali rol spoeczestwa, traktujc je jako atwy sposb kontrolowania poczyna jednostki przez Koci i Pastwo. Reformacja bya przeciwna zakadaniu jakichkolwiek stowarzysze, ktre w redniowieczu zaspokajay potrzeby swoich czonkw organizujc rne obrzdy i uroczystoci, pomagajc biednym czy zakadajc szpitale. Popularne wita, niezwykle wane dla zachowania harmonii i ywotnoci spoeczestwa, zostay w znacznej czci zlikwidowane. Katolicka spowied, bdca dotychczas publicznym aktem przebaczenia przywracajcym grzesznika spoeczestwu, staa si prywatn spraw midzy ksidzem a jednostk; w roku 1565 wprowadzono do kociow konfesjonay . Zmniejszono rwnie rol rodzicw chrzestnych, ktra dotd w rytualnej przyjani cementowaa wizy spoeczne. Reformacja zlikwidowaa jakkolwiek moliwo wpywania spoeczestwa na wadz Kocioa, pastwa czy patriarchy rodu, oraz zastpia niezwykle wan zgod spoeczn uwydatnieniem boskiego posuszestwa i porzdku. Dziesi przykaza zajo miejsce doktryny siedmiu grzechw gwnych (pychy, zazdroci, zoci, skpstwa, obarstwa, lenistwa i rozpusty), ktra tworzya rdze moralnoci redniowiecznej. Za najgorsze uwaano grzechy destrukcyjnie wpywajce na zachowania spoeczne: pych, zazdro, zo i skpstwo. Najwaniejszymi spord dziesiciu przykaza stay si te, ktre podtrzymyway nie harmoni spoeczn, ale autorytet rodzinny i obywatelski: Na honor twojego ojca i matki twojej". W purytaskiej Nowej Anglii niektre sdy na mier skazyway modzie, ktra przeklinaa lub ubliaa swoim rodzicom. Teraz raczej grzech, a nie co, co niszczyo harmoni spoeczn, postrzegano jako nieposuszestwo wobec wadzy. Reformatorzy zauwayli nie tylko fakt, jak niewiele szacunku wzbudza Koci, ale take jak bardzo niewiadomi ortodoksyjnego chrzecijastwa byli zwykli ludzie. W 1547 roku Stephen Gardber opisa zachowanie si wiernych w jednej z parafii w Cambridge: Gdy pastor podchodzi do ambony, aby wygosi kazanie, wwczas tum parafian bez ogrdek wychodzi z kocioa i udawa si do barw, aby si napi". Historyk Keith Thomas opisuje jak pewnego razu proboszcz w Essex w 1630 roku wygasza kazanie o Adamie i Ewie ubrany w wykonane wasnorcznie okrycie z lici figowych, a jeden z parafian gonym krzykiem domaga si odpowiedzi na pytanie, gdzie on zdoby nici do uszycia takiego stroju" . Pogldy ortodoksyjnych chrzecijan byy szczeglnie obce wieniakom. W 1607 roku John Norden pisa: W niektrych okolicach, przez ktre podrowaem, gdzie byty rozlege nie zagospodarowane pola, gry i wrzosowiska... wyroso wiele chat, ludzie maj niewiele zaj,

ryj bardzo ciko, ywic si owsianymi plackami, surow serwatk i kozim mlekiem, mieszkaj z dala od kocioa czy kaplicy i s niewiadomi Boga, ryjc jak dzicy niewierni. W okresie reformacji, protestanci i katolicy, walczc z pogastwem prostych ludzi, koncentrowali si na nauczaniu pojmowania jedynego, niebiaskiego Boga. W sprzecznoci ze swoim wasnym rozumieniem Boga objawiajcego si pod wieloma postaciami, ktre mogy by dowiadczane w kadym aspekcie ich ycia, teraz uczyli si rozumie Boga wycznie jako niebiaskiego Ojca, ktry nie by ju czci wiata materialnego, ani, co gorsza, nie by nim zainteresowany. ycie duchowe, czy zwizek z Bogiem, nie uznawao przyjemnoci fizycznych, ktre czsto oznaczay nie tylko przyjemne wraenia, ale po prostu dobrobyt. Pod koniec XVII wieku Tronson posun si jeszcze dalej, goszc e: Jeli chcesz by spadkobierc Jezusa i Raju, to jest, jeli nie chcesz by przeklty na wieki, ale na zawsze szczliwy w niebie, musisz odsun si zupenie od ludzi i zoy to w ofierze wiekuistego zapomnienia. Ciao fizyczne rwnie powinno zosta odrzucone. Gdy Boga ju duej nie wizano ze wiatem fizycznym, ciao stao si bezbone. Protestanci i katolicy rywalizowali ze sob w jak najmniejszym zwracaniu uwagi na swoje ciao, zuywajc w swoim yciu minimalne iloci myda i wody2 . W XVIII wieku jezuici wyjaniali, e skromno religijna" jest wystarczajca do uchronienia kadego przed kpiel, opowiadajc przy tym histori czowieka, ktry sprzeniewierzy si temu nakazowi: W jednej z wiejskich zagrd pewien modzieniec, ktry odway si wykpa, utopii si, prawdopodobnie dziki miosiernej karze boskiej; moe On Bg chcia takiego strasznego przykadu, nadajc mu rang prawa. Jedno z katolickich kaza, pochodzce z roku 1700 nakazywao traktowa ciao jak miertelnego wroga i ujarzmia je poprzez prac, posty, noszenie wosienicy i inne umartwianie". Przeor Sorbony, Joseph Lambert ostrzega wieniakw: ...musicie uwaa na kady rodzaj dotykania waszych wasnych i innych cia, jakakolwiek w tym swoboda jest najgorszym z grzechw; chocia takie lubiene czynnoci mog faktycznie by skrywane, s one obrzydliwe we wszechwidzcych oczach Boga, ktry jest przez nie obraany i nigdy nie zaniecha najsurowszej kary. Mimo, e ortodoksyjni chrzecijanie od dawna gosili, e kady rodzaj uprawiania seksu, za wyjtkiem sucego prokreacji, jest grzechem, to wikszo prostych ludzi dowiedziaa si o tym dopiero w czasach reformacji. Historia chrzecijaska jest przepojona krytyk seksu. W V wieku wity Augustyn wysun pogld dotyczcy nie tylko zagadnienia w jaki sposb grzech pierworodny przechodzi z pokolenia na pokolenie poprzez akt pciowy, ale take, e podanie seksualne samo w sobie jest dowodem na brak wolnej woli czowieka. Na przeomie XVI wieku inkwizytorzy gosili, e Bg da diabu wiksz wadz nad aktem pciowym, poprzez ktry przekazywany jest grzech pierworodny, ni nad innymi poczynaniami czowieka". Teraz reformatorzy przejli te pogldy i nawoywali zwykych ludzi do odrzucenia seksualnych przyjemnoci nawet w maestwie. Na przykad, popularnym stao si cytowanie uwagi Jerome'a, e m popenia grzech, jeli ma zbyt duo przyjemnoci seksualnych ze swoj on . W owym okresie odrzucano jakkolwiek form przyjemnoci. Katolicki misjonarz, Grignon de Monfort, demaskowa miosne pieni, opowiadania i romanse, ktre rozprzestrzeniaj si jak zaraza... i psuj wielu ludzi". Augustynian, synny osiemnastowieczny duchowny, bez przerwy potpia popularne

rozrywki, gdy Publiczne zabawy s sprzeczne z duchem chrzecijastwa", Zabawy s tylko niebezpieczn nauk", Zabawy s rdem naszej rozpusty". W siedemnastowiecznej Nowej Anglii, w czasach, w ktrych purytanie sprawowali kontrol nad wikszoci spoeczestwa, ostrzegano lub karano modzie przyapan na saneczkowaniu lub pywaniu, a dorosych na cieszeniu si sob, gdy uwaano, e mogliby spdza czas w sposb bardziej poyteczny. Okazywanie radoci w Dniu Paskim uwaane byo za okropne przewinienie. Prawo Massachusetts z 1653 roku zabraniao niedzielnych spacerw i odwiedzin krewnych, co zdaniem purytan byo jedynie strat czasu. Bawice si dzieci czy spacerujc modzie ostrzegano, e zajmuj si rzeczami, ktre s wielk hab dla Boga i religii, i profanuj Dzie Paski" . W 1670 roku w Nowym Londynie John Lewis i Sarah Chapman doprowadzeni zostali przed oblicze sdu za siedzenie w Dniu Paskim pod jaboni w sadzie Goodman Chapman". Uwaczajce byo take znajdowanie przyjemnoci w fizycznym piknie i estetyce. W bastionie purytanizmu, siedemnastowiecznej Nowej Anglii, krzywo patrzono nawet na jakikolwiek rodzaj zdobnictwa; meble i mieszkania charakteryzowaa skrajna prostota. Za grzeszne uwaano rwnie adne stroje. W 1634 roku Sd Generalny zakaza noszenia ubra przystrojonych: .. jakimikolwiek koronkami, srebrem, zotem czy ozdobnymi naszyciami... take wszelkimi aurkami, haftowanymi lub wyszywanymi czepkami i przepaskami, wszelkimi zotymi lub srebrnymi pasami, wstkami, opaskami, kryzami czy woalkami. Zakazane byo noszenie przez kobiety stroju odsaniajcego ciao. W 1650 roku w Nowej Anglii prawnie zakazano noszenia ubra z krtkimi rkawami, gdy mogyby zosta odsonite nagie ramiona". Chrzecijanie zaczli uwaa, e wszystko, co zwraca uwag na wiat fizyczny jest bezbone.

wiadomo oddzielenia ludzi od zupenie niebiaskiego Boga doprowadzia w czasach reformacji do pojawienia si wielkiego poczucia wstydu. Zaoyciel zakonu jezuitw, Ignacy Loyola gosi: Jestem po prostu ajnem, musz spyta naszego Pana, czy gdy ju bd martwy, moje ciao winno by rzucone na kup gnoju i poarte przez psy i ptaki... Czy to nie powinno by pragnieniem kary za moje grzechy? Natomiast Calvin pisa, e: Wszyscy jestemy zrobieni z bota, a czy boto to nie jest botem na naszej sutannie, podeszwach naszych butw, czy w samych butach. Jestemy peni tego, jestemy niczym tylko botem i brudem, tak wewntrz jak i na zewntrz. W poowie XVIII wieku Jonathan Edwards, kalwinista z Nowej Anglii, gosi: Ty jeste maa ndzna nikczemn kreatur; robakiem, zwyczajnym nic " i mniej ni zerem; ohydnym insektem, ktry yje w pogardzie majestatu nieba i ziemi. Swojej wrodzonej zej naturze czowiek powinien stawi czoa przez dyscyplin, chost i walk z przeciwnociami. Reformatorzy wychwalali dyscyplin i walk jako miary osobistej pobonoci i uduchowienia. Katolicki Ruch Reformatorski duo uwagi powica zachowaniu i ksztaceniu ksiy, tak aby mogli lepiej naucza swoich parafian dyscypliny i praw Wszechmogcego Boga. Pokuta staa si narzdziem unikania grzesznych zachowa, a nie drog poprawy za grzechy ju popenione. Purytanin, Cotton Mather, zapewnia o wartoci pokuty i powtarza za Augustynem: zmusi ich do wstpienia", dodajc przy tym swoje synne powiedzenie Lepiej wychosta batem ni skaza na potpienie". ycie prawdziwych chrzecijan znaczyy cierpienie i ubstwo. Dzieo Jezusa pojmowane byo nie przez pryzmat jego cudownych uzdrowie czy odwanych wystpie przeciwko niesprawiedliwoci, ale przez jego cierpienie i mier na krzyu. Koci wynosi poszczeglnych ludzi do rangi witych, nie ze wzgldu na ich osignicia, ale na ich cierpienie i mczestwo. Jak pisa poeta, autor Pieni Duszy", czowiek nie moe poszukiwa Chrystusa bez krzya" i cierpienie jest szat dla tych, ktrzy miuj". W XVII wieku Antoine Godeau gosi, e prawdziwy chrzecijanin z radoci przyjmuje bole cierpienia, gdy cierpienie jest symbolem prawdziwego chrzecijanina". Magia lub wiara, e Bg mgby miesza si do ycia doczesnego czynic je atwiejszym stay si w okresie reformacji niezaprzeczaln oznak bezbonoci. Bg panowa z gry i da cikiej pracy i cierpienia. Jak pisa historyk Keith Thomas, czowiek zarabia na chleb przez pot zalewajcy jego czoo". Magi postrzegano jako aroganck prb personifikacji Boga. W 1554 roku jeden z reformatorw pyta, jeli moglibycie uczyni swoje przyjemnoci rzeczami odganiajcymi diaba i obdzieli nimi zarwno ciao jak i dusz, to czy pragnlibycie Chrystusa". Zgodnie z yjcym w XVII wieku Francisem Baconem, naley stroni od wykorzystywania magicznych rodkw, poniewa te wielkoduszne rzeczy, ktre Bg ustanowi dla czowieka, aby ten odkupi je za cen swojej pracy, staj si osigalnymi przez pewne proste, nie wymagajce wysiku obrzdy". yjcy w tym samym okresie angielski lekarz, John Cotta pisa: Bg nic nie dal czowiekowi prcz mozolnej pracy i blu, a stosownie do jego pilnoci, pracowitoci, stara, roztropnoci, przezornoci i wytrwaoci, same dobre rzeczy. On nie stworzy pikna i cudw, aby zaspokoi nasze proste potrzeby, ani rozwizywa zwyke problemy, czy wykorzystywa je w naszym yciu.

John Knox, zaoyciel presbiterianizmu szkockiego. Wierzc, e wiat fizyczny jest niegodny Boga, protestanccy reformatorzy odrzucali wszelkie przyjemnoci : fizyczne, seksualne i estetyczne.

Dla wikszej czci mieszkacw redniowiecznej Europy byy to nowoci. Wielu nadal wierzyo w Boga objawiajcego si w wielu postaciach, ktrego mona byo poprosi o pomoc w przezwycianiu kopotw codziennego ycia. Koci, wczeniej niezdolny do odwrcenia ludzi od takiej wiary, stworzy swj wasny system magicznych obrzdw kocielnych. Posiad cay zasb formu modlitwy i przywoywania imienia Boga, celem Jego zachcenia do pomocy w praktycznych problemach wieckiego ycia. Wiara w moc wypowiadanych sw staa si tak silna, e Koci sprzeciwia si nauczaniu prostych ludzi rozumienia tego wszystkiego, co powiedzia ksidz. Byo to podyktowane obaw przed wykorzystaniem do wasnych celw mocy tych potnych sw. Wiara ta bya tak silna, i uwaano, e krzywoprzysistwo mogoby wywoa zemst Boga. Koci mg teraz polega wycznie na szczeroci zapewnienia zoonego pod przysig na Bibli lub relikwie. W protestanckiej Anglii wiara w magiczn moc sw bya tak silna, e w 1624 roku parlament przyj ustaw zakazujc przeklinania i zorzeczenia. Protestanci arliwie wystpowali przeciwko wyraanej przez redniowieczny Koci aprobacie magii. Papici", pisa Calvin, stworzyli pozory obecnoci magicznej mocy w witych sakramentach...". Zwolennik Calvina, James Galthill owiadczy, e najohydniejszymi szarlatanami i czarnoksinikami na ziemi byli: ...ksia, ktrzy powicali krzye i popi wod i sl, olej, mietan, gazie i koci, kody i kamienie; ktrzy chrzcili dzwony wiszce w wieach; ktrzy przeklinali robactwo pezajce na polu; ktrzy Ewangeli w. Jana na szyi zawieszali.

Protestanci atakowali sakramenty, ktre nie oznaczay niczego ...poza zwyczajnymi czarami, czarn magia gusami, sztuczkami kuglarstwem i wszystkim co nic nie znaczy. Biskup mamrocze nad dzieckiem kilka aciskich sw, zaklina je, kreli znak krzya, smaruje cuchncym olejem, zawizuje wok szyi symboliczn chust, po czym odsya je do domu. W 1634 roku John Canne pisa, e sakramenty nie byy dane przez Boga do uywania ich... jako zakl i czarw". Magia nie bya uwaana tylko za co, co reformatorzy uwaali za bdne pojmowanie Boga, ale take staa na przeszkodzie okrelaniu rangi spoecznej danego czowieka. W spoeczestwie przed reformatorskim miejsce czowieka okrelane byo przez jego pozycj w hierarchii Kocioa, oraz jego status rodowy i rycerski. Wraz ze zmniejszaniem si roli Kocioa i arystokracji, sukces finansowy sta si jedynym kryterium wyznaczajcym pozycj w boskiej hierarchii. Dobrobyt uwaany by za symbol cikiej pracy i duchowego rozwoju. Jednake, taka purytaska etyka pracy" rozpada by si, gdyby czowiek mg osign dobrobyt przy pomocy magii. Niemniej, wzrost znaczenia sukcesu finansowego nie przekonywa duchownych do zachcania biednych do porzucenia swojego ubstwa, czy poprawy wasnej doli. Ubodzy ludzie bez protestu znosili materialne niedostatki. yjcy w XVII wieku kaznodzieja, wyjania e: Jeli s ludzie, ktrzy naduywaj autorytetu wadzy i ka paci tobie nieuczciwe podatki, Bg pozwala im na to celem wydania Swojego wyroku, ukarze za twoj krzywd i zo, pomnaajc twj majtek. Pochodzcy z XVIII wieku hymn misjonarzy Odezwa do ludzi pracy", nakania do cichej zgody na swoje miejsce w yciu. Wiara, e mona zmieni swoj sytuacj w jakikolwiek inny sposb, a nie dziki cikiej pracy i walce z przeciwnociami, oraz wiara w bosk pomoc, wskazuje na zmow z diabem. Reformatorzy gosili, e Bg jest w niebie a nie na ziemi. Jakakolwiek nadnaturalna energia w wiecie fizycznym bdzie zatem tylko robot diaba i jego demonw. W rzeczywistoci, w okresie reformacji najwaniejsza staa si wiara w diaba i strach przed nim. Martin Luther twierdzi, e mia fizyczny kontakt z diabem i pisa, wszystko jest naraone na dziaanie diaba, zarwno ciaa jak i rzeczy.. ". Zgodnie z jego pogldami diabe yje i panuje na caym wiecie...". Jean Calvin mwi, e prawdziwy chrzecijaski wity musia angaowa si w nieustajce zmagania z diabem, a John Knox nazywa diaba ksiciem i bogiem tego wiata". Rwnie Katechizm Trydencki odzwierciedla znaczenie wiary w diaba. Wielu wyobraa sobie, e caa ta sprawa jest fikcja gdy myl, e sami nie s atakowani. Oznacza to, e s w mocy diaba i pozbawieni s chrzecijaskich cnt. Dlatego diabe nie musi ich kusi, jako e ich dusze s ju mieszkaniem diaba. Wiara w diabelsk moc staa si niezbdnym uzupenieniem wiary w Boga. Protestant, Roger Hutchinson pisa: Gdy tam jest Bg, w co musimy nieugicie wierzy, zaprawd tam take jest diabe; ale jeli tam jest diabe to nie ma pewniejszego argumentu, mocniejszego dowodu, wyraniejszego wiadectwa, e tam jest Bg."

Ryc. 7.5. Karykatura papiea wymiewajca sakramentaln natur Kocioa katolickiego bya popularna wrd protestantw w Anglii, Holandii i Niemczech. Posta papiea skada si z przedmiotw uywanych w obrzdach katolickich. Kapelusz jest przyozdobiony kropidami, dzwonem kocielnym, usta s otwartym dzbanem do wina, oczy pokryte s witymi opatkami, policzki tworzy taca uywana przy witej komunii, bark to liturgiczna ksiga.

Inny pisarz podkrela, e ten, ktry potrafi ju uwierzy, e tam nie ma diaba, bdzie niebawem wierzy, e tam nie ma Boga...". Podobnie jak kiedy manichejczycy, zreformowani chrzecijanie uwypuklali wiar w diaba, tak samo, o ile nie bardziej, ni wiar w Boga. Na przykad, katechizm jezuity Kanizjusza czciej wymienia imi szatana ni Jezusa. wiadomo mocy szatana rosa proporcjonalnie do rozprzestrzeniania si pogldw ortodoksyjnych chrzecijan. Wiara w diaba jest narzdziem wymuszenia strachem posuszestwa. Kapani reformacji nie rnili si od dawnych chrzecijan ortodoksyjnych, ktrzy strach uwaali za niezbdny. W 1674 roku Christopher Schrader przekonywa innych kaznodziejw o koniecznoci ...ogromnego strachu przed wszechmocnym i wspaniaym Bogiem, ktry wygna z Nieba zbuntowane anioy i naszych pierwszych przodkw z raju, zniszczy potopem wiat i zburzy cae krlestwa i miasta. Diabe jest niezbdnym odpowiednikiem takiego wszechmocnego i wspaniaego" Boga. Wykonuje Jego kar torturujc potpionych na wieki grzesznikw. Jest on, jak mawia o nim krl Jakub I boskim katem". Podobnie jak w przypadku wielu innych doktryn i pogldw ortodoksyjnych chrzecijan, wiara w diaba osabia siy jednostki. Przypisywanie diabu wrogoci i wielu negatywnych cech zdejmowao z ludzi odpowiedzialno za czyny, ale rwnie pozbawiao ich mocy, albowiem jeeli kto jest za co odpowiedzialny, to musi co z tym zrobi. Ale jeeli negacja przychodzi od zewntrznego diaba, czowiek nie potrafi wiele zrobi, lecz kuli si ze strachu lub atakuje tych, ktrzy s wysannikami samego diaba. Podobnie jak wiara w brak wolnej woli, wiara w diaba rodzi uczucie saboci, uatwiajc tym samym sprawowanie kontroli nad ludmi. Reformacja przyniosa z sob gbokie zmiany. Wadcy i cae narody deklarowali swoj niezaleno od papiea. Przemianom podlegay zarwno redniowieczna struktura spoeczna jak i system wartoci. Prawdopodobnie najwaniejszym faktem jest to, e reformacja zmienia postrzeganie wiata. wiat fizyczny, dotychczas przepojony boskoci i stworzony w magiczny sposb, by teraz rozumiany jako obcy Bogu, nalecy wycznie do diaba. Droga rozwoju duchowego znaczona bya cierpieniem, walk i kar.

Demon ognia. Reformatorzy uwaali, e Bg nie jest ju czci fizycznego wiata; wiat jest krlestwem diaba i demonw.

Rozdzia 8: Polowania na czarownice. Koniec magii i cudw 1450-1750r.

Ruch reformatorski nie nawraca na chrzecijastwo mieszkacw Europy wycznie przy pomocy kaza i katechizmu. Wraz z nim rozpocz si trwajcy przez 300 lat okres polowa na czarownice, okrelony przez R.H. Robbinsona wstrzsajcym koszmarem, najbardziej haniebn zbrodni i najgbszym wstydem zachodniej cywilizacji"~, ktry w ostatecznoci doprowadzi do odrzucenia wiary w czary. Koci najpierw stworzy szczegow koncepcj diabelskich obrzdw i dopiero wwczas rozpocz przeladowania, likwidujc wszelkie odmienne pogldy, podporzdkowujc jednostk autorytatywnej wadzy i otwarcie oczerniajc kobiety. Polowania na czarownice byy wybuchem ortodoksyjnochrzecijaskiego upodlenia kobiet, uywajc sw w. Pawa, bezwolnych naczy". W II wieku wity Klemens z Aleksandrii pisa, Kada kobieta powinna by przepeniona wstydem przez samo tylko mylenie, e jest kobiet". Ojciec Kocioa, Tertulian wyjania dlaczego kobiety zasuguj na swj los, jako e s pogardzonym i niszym bytem ludzkim: A czy ty wiesz, e jeste Ew? Wyrok Boga na ple twojego rycia w tych czasach: wina take wynika z koniecznoci rycia. Jeste diabelsk bram: jeste obnaycielk tamtego drzewa: jeste pierwsz zdrajczyni boskiego prawa: jeste t ktra skusia tego, ktrego diabe nie by w stanie zaatakowa. Z atwoci zniszczya boskie odbicie, mczyzn. Skutkiem twojej zdrady jest mier - nawet Syn Boy musia umrze. Byli i tacy, ktrzy wyraali swoje pogldy w sposb jeszcze bardziej otwarty. W VI wieku chrzecijaski filozof Boethius, pisa Kobieta jest wityni zbudowan na bagnie". W VI wieku na soborze w Macon biskupi gosowali nad problemem, czy kobiety maj dusze, a w X wieku Odo z Cluny gosi, e Obejmowa kobiet to tak jak obejmowa wr gnoju...". W XIII wieku wity Tomasz z Akwinu sugerowa, i Bg popeni bd tworzc kobiet, nic bardziej wadliwego nie byo zrobione w pierwszym stworzeniu rzeczy; kobieta nie powinna by wtedy stworzona". Z kolei luteranie rozwaali, czy kobiety w ogle s istotami ludzkimi. Ortodoksyjni chrzecijanie utrzymywali, e kobiety odpowiedzialne s za wszystkie grzechy. W biblijnych apokryfach znajdujemy, e kobieta przyniosa pocztek grzechu i dziki niej wszyscy musimy umrze". Kobiety s czsto postrzegane jako przeszkoda rozwoju duchowego w kontekcie pojmowania Boga panujcego wycznie w niebie i dajcego wyrzeczenia si fizycznej przyjemnoci. Inkwizytorzy, autorzy Malleus Maleficanun" (Mot czarownic") wyjaniaj dlaczego kobietom atwiej sta si czarownicami ni mczyznom czarownikami: Poniewa kobieta jest bardziej zainteresowana rzeczami natury cielesnej ni mczyni"; jako istoty stworzone z ebra mczyzny, s tylko niedoskonaymi zwierztami; podczas gdy mczyni s istot uprzywilejowana z tych, z ktrych wywodzi si Chrystus. Krl Jakub I ocenia, e stosunek kobiet do mczyzn, ktrzy ulegli pokusie czarw wynosi 20:1. Spord wszystkich ludzi formalnie przeladowanych za uprawianie czarw, 80-90% to kobiety. Kobiety byy pod kadym wzgldem krytykowane przez chrzecijan. W zapisach historycznych czytamy, e w XIII wieku kapani:

...z jednej strony potpiali kobiety za... lubien i cielesn prowokacj" ich strojw, z drugiej za, s zbyt przepracowane, zajte dziemi, utrzymaniem domu i przyziemnymi sprawami aby kierowa swoje myli na boskie rzeczy. Zgodnie z pogldami dominikanw kobieta jest zgub dla mczyzny, nienasycon besti, cigym podaniem, nieustajc walk, codziennym zniszczeniem, domem nawanicy... przeszkod dla modlitwy". Wraz z rozprzestrzenianiem si reformatorskiego aru, podejrzanym sta si kult Marii. W redniowieczu uwaano, e moc Marii skutecznie uwalnia od za. Protestanci cakowicie odrzucali Mari, a zreformowani katolicy zmniejszyli jej znaczenie. Modlitwa do Marii staa si oznak za. Na Wyspach Kanaryjskich przed obliczem inkwizycji postawiona zostaa Aldonca de Vargas, gdy umiechaa si na dwik sowa Maria". Inkwizytorzy znieksztacili obraz Marii Dziewicy zamieniajc jej posg na narzdzie tortur, wyposaajc go w ostre noe i gwodzie, przy pomocy dwigni ramiona posgu nadzieway na nie ofiar. Polowania na czarownice dowodziy rwnie, jak wielki strach przed erotyzmem kobiet ogarn niektrych mczyzn. W znanej ksice, Malleus Maleficarum", uwaanej za podrcznik rozpoznawania i zwalczania czarownic, znajdujemy fragment opisujcy jak czarownice zbieraj wielkie iloci mskich narzdw, umieszczajc po 20-30 czonkw w ptasim gniedzie...". W podrczniku przytaczana jest opowie mczyzny, ktry po stracie swojego penisa poszed do wiedmy, aby go odtworzya: Powiedziaa dotknitemu nieszczciem mczynie aby wspi si na pewne drzewo i wybra z ptasiego gniazda, gdzie znajdowao si kilka czonkw, ten ktry mu si najbardziej podoba. A kiedy chcia wzi najwikszy, wiedma powiedziaa: nie moesz wzi tego, dodajc, poniewa ten nalea do ksidza. W 1621 roku pewien mczyzna narzeka, przez kobiet nienasycone, nienaturalne dze... ktry kraj, ktra wioska nie ucierpiaa". Chocia wikszo tego, co uwaano za magi, bya wymylona przez chrzecijan, to jednak pewne elementy odpowiadaj starej pogaskiej tradycji. Magia wizaa si, a nawet bya uwaana za synonim wrbiarstwa", ktre oznaczao nie tylko umiejtnoci przepowiadania przyszoci, ale take zdobywania wiedzy przy pomocy nadnaturalnej siy. Sugeruje to, e moc taka jest dostpna - co jak gosili ortodoksyjni chrzecijanie, mogo by tylko moc diaba, od kiedy Bg nie by ju wizany ze wiatem fizycznym. Angielskie sowo witch" (czarownica) pochodzi od staroangielskich sw wicce" i wicca", oznaczajcych mski i eski pierwiastek w pogaskiej tradycji, ktra z wielkim szacunkiem odnosia si do mskiego, eskiego i ziemskiego aspektu Boga. Raczej zamiast Boga, stojcego ponad wiatem i od niego oddzielonego, w tradycji Wiccan bosko przenikaa zarwno niebo jak i ziemi. Tradycja ta odnosi si rwnie do okresu, kiedy spoeczestwa funkcjonoway bez jakiejkolwiek hierarchii - zarwno o charakterze matriarchalnym jak i patriarchalnym - oraz bez podziaw rasowych, klasowych, czy ze wzgldu na pe. Bya to tradycja zapewniajca moliwo ludzkiej egzystencji pozbawionej dominacji i strachu, czego co ortodoksyjni chrzecijanie uwaali za niemoliwe. Pogldy, e ludzie mogli y bez dominacji i zniewolenia, daleko od idealistycznych mistyfikacji, zostay potwierdzone przez nowe badania historii ludzkoci. J. Millaart, M. Gumbutas i R. Eister dowodz, e ludzko ya w spokoju przez 25 000 lat, o wiele duej w porwnaniu z okresem wojen i zniewolenia trwajcym 3500-5000 lat. Koci prbowa wykorzeni lady starszego, nie-hierarchicznego porzdku przez zaprzeczanie istnieniu magii, czy czarw poza Kocioem. Prawo Kocioa, Canon Episcopi

z 906 roku, ogosio, e wiara w czary jest herezj. Po przedstawieniu pogaskich obrzdw, w ktrych kobiety ujawniay nadzwyczajne moce, deklarowano, e: Dla niezmierzonego tumu posplstwa, oszukanego przez t faszyw opini, wierzcego, e jest to prawda, to takie pogldy spychaj z drogi prawdziwej wiary i mieszaj si z grzechem pogan, gdy twierdz, e tam jest co witego lub jaka sia poza jedynym Bogiem. Niestety, mimo wysikw, wiara w magi bya w XIV wieku nadal tak powszechna, e na soborze w Chartres nakazano wyklinanie czarownic w kad niedziel, we wszystkich kocioach. Nakaz ten wprowadzi Koci w dugotrway okres przekonywania spoeczestwa o tym, e kobiety maj wrodzone skonnoci do czarnej magii i diabelskich obrzdkw. W XIII wieku nastpia zmiana polityki Kocioa, ktry teraz nie zaprzecza istnieniu czarownic, ale zacz otwarcie uwaa je za niewolnice diaba. Praktyki czarnoksiskie nie byy ju duej kojarzone ze star pogask tradycj, a czarownice przestay by yczliwymi uzdrowicielkami, nauczycielkami, mdrymi kobietami, czy tymi, ktre posiady bosk moc. Teraz czarownica staa si z wysanniczk diaba. W XII i XIII wieku Koci zaaprobowa przeraajcy wizerunek postaci diaba. Obrazy przedstawiajce latajce na miotach czarownice po raz pierwszy pojawiy si w 1280 roku. Trzynastowieczna sztuka w obrazowy sposb przedstawiaa diabelskie ukady, gdzie demony wykraday mae dzieci, i na ktrych nawet sami rodzice oddawali swoje dzieci we wadanie diabom. Koci przedstawia czarownice w taki sam sposb, jaki czsto stosowa przy opisach heretykw: ...niewielkie tajemnicze grupy zajte uprawianiem nieludzkich praktyk, obejmujcych dzieciobjstwo, kazirodztwo, kanibalizm, bestialski i orgiastyczny seks...". Poza tym rozwin koncepcje diabelskich obrzdw stanowicych zdumiewajco proste przeciwiestwo zasad i praktyk chrzecijaskich. Podczas gdy Bg narzuca swoje wite prawa, to diabe domaga si zawarcia z nim paktu. Na obrazach przedstawiajcych oddajcych cze Bogu, klczcych chrzecijan, stojce na ich gowach czarownice skadaj hod diabu. Sakramenty Kocioa katolickiego stay si odchodami w wityniach szatana. Podczas czarnych mszy szydzono z wiary i komunii wite . Deklamowane wspak chrzecijaskie modlitwy wykorzystywane byy do wyrzdzania za. W czasie diabelskich posug imitacj eucharystycznego chleba czy hostii bya rzepa. Znak na ciele czarownicy, wykonany pazurem lewej rki diaba, zastpowa wiadectwo chrztu" czy obrzdowy stygmat. W przeciwiestwie do witych, ktrzy posiedli dar ez, czarownice nie byy zdolne do paczu. Kult diaba by po prostu parodi chrzecijastwa. W rzeczywistoci sam pomys stworzenia postaci diaba jest charakterystyczny wycznie dla religii monoteistycznej i nie mia adnego znaczenia w pogaskiej tradycji Wiccan. Na czarn magi Koci przenis take swj wasny system hierarchii. Diabelski koci" by zorganizowany dokadnie tak jak Koci katolicki; jego dygnitarze mogli wspina si na kolejne szczeble drabiny wadzy, osigajc stanowiska biskupa. Julio Caro Baroja wyjania, e: ...diabe sprawi e w kocioach i kaplicach rozbrzmiewa zacza muzyka... i diaby stroili si jak wici. Dostojnicy osigali pozycje rwn biskupowi, a diakoni i kapani odprawiali msze, uywali wiec i kadzida, a ministranci rozpryskiwali wod. Podczas mszy skadano ofiary, wygaszano kazania, bogosawiono odpowiedniki chleba i wina... tak, e nie pomijano niczego, nawet faszywych mczennikw. Taki porzdek by dokadnym odbiciem organizacji Kocioa i w niczym nie przypomina staroytnego pogastwa. Dziki uznaniu zarwno mskiego jak i eskiego oblicza Boga oraz jego zwizku ze wiatem fizycznym, w tradycji Wiccan nie byo potrzeby tworzenia

cisego porzdku hierarchicznego. W 1320 roku papie Jan XXII nada ksztat przeladowaniom czarownic, upowaniajc inkwizycj do cigania wszelkich przejaww magii. Od czasu ukazania si papieskich bulli i deklaracji znacznie wzrosa gwatowno potpiania czarownic i wszystkich tych, ktrzy zawarli pakt z diabem".

Pochodzcy z XV w. Drzeworyt przedstawia Sabat czarownic

W 1484 roku papie Innocenty VIII podpisa bull Summis desiderantes, upowaniajc dwch inkwizytorw, Kramer'a i Sprenger'a do uporzdkowania przeladowa czarownic. Dwa lata pniej opublikowali podrcznik Malleus Maleficarum", ktry doczeka si 14 wyda w latach 1487-1520 i co najmniej 16 midzy rokiem 1574 a 1669. Bulla papieska z 1488 roku nawoywaa narody Europy do ratowania Kocioa Chrystusowego, ktry by zagroony przez szatana". Wadze kocielne i inkwizycja skutecznie przerobili magi ze zjawiska, ktrego istnieniu Koci dotychczas zaprzecza, na zjawisko uwaane za bardzo realne, przeraajce, bdce zagroeniem dla religii chrzecijaskiej i absolutnie podlegajce ciganiu. Teraz herezj staa si niewiara w istnienie czarownic. Jak zauwayli autorzy Malleus Maleficarum", wiara w takie rzeczy, jak czarownice jest tak niezbdn czci wiary katolickiej, e uporczywe jej zaprzeczanie graniczy z herezj". Takie wyjtki z Biblii, jak Nie bdziesz ulega magii w yciu", byy czsto przytaczane na usprawiedliwienie przeladowa podejrzanych o czary. Zarwno Calvin jak i Knox uwaali, e zaprzeczenie magii jest rwnoznaczne z odrzuceniem Biblii44. W XVIII wieku zaoyciel Kocioa Metodystw, John Wesley, tak zwraca si do tych, ktrzy byli sceptycznie nastawieni do istnienia czarw, zaprzeczenie czarom jest w efekcie zaprzeczeniem Biblii". Jeden z uznanych prawnikw angielskich pisa: Odrzucenie moliwoci, powiem nawet rzeczywistego istnienia czarw i czarownic, jest rwnoczenie stanowczym zaprzeczeniem wiata Boga, ktrego istnienie udowadniaj przekazy Starego i Nowego Testamentu". Przeladowania czarownic umoliwiy przeduenie istnienia przynoszcej zyski inkwizycji. Inkwizycja pozostawia po sobie takie ekonomiczne spustoszenie, e inkwizytor Eumeric wyraa ubolewanie, i w naszych czasach nie ma ju wicej bogatych heretykw... szkoda, e taka zbawienna instytucja jak nasza ma niepewn przyszo". Jednake, dziki wpisaniu czarw na list ciganych prawem przestpstw, inkwizycja zyskaa cae rzesze nowych ludzi, od ktrych moga wyciga" pienidze. Do tego celu wykorzystywano kad nadarzajc si okazj. Barbara Walker pisze: Ofiary obciane byy kosztami sznurw, ktrymi je wizano, i drewna, w ktrym je palono. Kada tortura wykonywana bya na koszt ofiar. Po egzekucji bogatej czarownicy inkwizytorzy zwykle sami urzdzali sobie bankiet na koszt krewnych ofiary. W 1592 roku Ojciec Cornelius Loos pisa, e: Nieszczsne istoty dotkliwymi torturami zmuszane s do przyznania si do rzeczy, ktrych nigdy nie zrobiy... i tak przez t okropn rze zabierane s niewinne istnienia; a dziki tej nowej 'alchemii' zoto i srebro wyrabiane s z ludzkiej krwi. W wielu rejonach Europy procesy czarownic rozpoczy si dokadnie w momencie ustania cigania innych rodzajw herezji. Oficjalne uznanie przeladowania czarownic pocigno za sob stosowanie przez inkwizycj najsurowszych form przesucha. Podejrzenie o czary w rzeczywistoci wykluczao moliwo uniknicia kary. Po przejciu przez krzyowy ogie pyta, ciao ofiary badano starajc si stwierdzi obecno znamion charakterystycznych dla czarownic. Historyk Walter Nigg opisuje takie przesuchanie: ...bya rozebrana do naga, kat ogoli wszystkie wosy na jej ciele celem znalezienia znaku, ktrym diabe znaczy swoje kohorty, zwykle znajdujcego si w ukrytych

miejscach. Brodawki, plamki i znamiona byy pewnym dowodem na miosne kontakty z diabem. Jeli u kobiety nie znaleziono adnych znakw, przesuchanie majce na celu ustalenie jej winy mogo by nadal kontynuowane. Jedn z metod byo wbijanie igie w oczy podejrzanej. W takim przypadku inkwizytor zasdza win, jeeli znalaz miejsce niewraliwe na bl . Przyznanie si do winy wymuszano nastpnie przy pomocy okrutnych tortur, wymylonych ju w pierwszych latach dziaalnoci inkwizycji. Czuj wstrt, gdy bez tortur przyznaj si do winy", pisa krl Jakub I w swojej Demonologii". Lekarz zajmujcy si uwizionymi czarownicami opowiada o doprowadzonych do obdu kobietach: ...przez czste torturowanie... przetrzymywanie w brudnych i ciemnych lochach... i cige wywlekanie ich na okropne mki, a do momentu, w ktrym same zechciayby zamieni t okropn egzystencj na mier, raczej skonne s do przyznania si do kadego wmawianego im przestpstwa ni do ponownego wpdzenia ich do ohydnych lochw i oczekiwania na wci powtarzajce si mki. Na stos rzucane byy nawet czarownice, ktre zmary podczas przesucha. Od kiedy wiele stosw zapono na publicznych placach, inkwizytorzy uniemoliwiali ofiarom przemawianie do zgromadzonych tumw, zakadajc im drewniane kagace lub po prostu ucinajc jzyk. W przeciwiestwie do heretykw i ydw, ktrych palono ywcem przewanie wwczas, gdy ponownie powracali do swoich pogldw, czarownice palono ju po wydaniu pierwszego wyroku. Do rzadkoci nie naleay okaleczania narzdw rodnych i piersi podejrzanych kobiet. Zgodnie z ortodoksyjnym pojmowaniem boskoci, majcej niewiele wsplnego ze wiatem fizycznym, podanie seksualne uwaane byo za niegodne czowieka. Gdy mczyni, szykanujc oskarone o czary kobiety, odkrywali w sobie seksualne podniecenie, twierdzili, e emanuje ono nie z nich samych, ale z czarownicy. Wwczas przy pomocy obcgw, kleszczy i rozgrzanego do czerwonoci elaza zncali si nad piersiami i narzdami kobiety. Pewne przepisy zezwalay na seksualne naduycia pozwalajc mczyznom, uwaanym za rozpalonych katolikw", na odwiedzanie uwizionych kobiet w odosobnionych celach, jednak nigdy nie zezwalano na odwiedziny kobietom. Mieszkacy Tuluzy byli tak przekonani o tym, e inkwizytor Foulques de Saint-George stawia w stan oskarenia kobiety tylko za to, e podniecay go seksualnie, i podjli nie spotykane dotd i niebezpieczne kroki zbierania przeciwko niemu dowodw. Terror polowa na czarownice nie zna granic. Koci nigdy nie traktowa dzieci oskaronych rodzicw ze wspczuciem, a w stosunku do dzieci czarownic postpowa szczeglnie brutalnie. Dzieci mona byo rwnie oskara o czary: dziewczynki po ukoczeniu 9,5 lat, chopcw po 10. Modsze dzieci torturowano w celu uzyskania zezna obciajcych rodzicw. W procesach o czary brane byy pod uwag zeznania" dwulatkw, niemniej nigdy nie byy one dopuszczalne w innych przypadkach. Pewien francuski sdzia znany by ze swojej aosnej wyrozumiaoci, gdy zamiast palenia na stosie podejrzanych o czary dzieci, skazywa ich na kar chosty wykonywan w momencie, gdy zmuszano ich do przygldania si egzekucji ich rodzicw . Czarownice obarczano odpowiedzialnoci za prawie wszystkie problemy codziennego ycia. Jakiekolwiek zagroenie rozbicia jednolitoci spoeczestwa, krytyka wadzy i kady akt sprzeciwu mogy by teraz przypisane dziaaniu czarw. Nic wic dziwnego, e w rejonach wrzenia politycznego i konfliktw religijnych polowania na czarownice byy najczciej obserwowane. Najostrzejszy przebieg miay polowania na czarownice odbywajce si na terenach Niemiec, Szwajcarii, Francji, Polski i Szkocji, natomiast w

bardziej jednorodnych, katolickich krajach, takich jak Wochy czy Hiszpania, miay agodniejszy przebieg. owcy czarownic gosili, e bunt jest jak grzech uprawiania czarw

Tortury kobiet podejrzanych o czary byy szczeglnie okrutne.

W 1661 roku szkoccy rojalici uwaali, e bunt jest matk magii", natomiast w Anglii purytanin William Perkins nazywa czary najbardziej uporczywym sug buntu...". Reformacja przyczynia si do tego, e ludzie zaczli za wszystkie swoje kopoty obcia czarownice. Protestanci i zreformowani katolicy uwaali, e kada magia jest grzechem, gdy wskazuje na wiar w bosk ingerencj w wiecie fizycznym. Nadnaturalna moc ujawniajca si w wiecie fizycznym uwaana bya za przejaw dziaania diaba. Wraz z niszczeniem wiary w magi sprzeciwiajc si zu i nieszczciu, ludzie pozbawieni zostali jakiejkolwiek formy obrony, poza mordowaniem suebnic diaba czarownic. Szczeglnie bezbronni poczuli si ludzie w krajach protestanckich, gdzie zakazano wszelkich obrzdw chronicych przed zem, takich jak samoukrzyowanie, kropienie wicon wod czy wzywanie witych lub opiekuczych aniow . Do polowa na czarownice najczciej podjudzali w swoich kazaniach zarwno protestanccy jak i katoliccy kaznodzieje. W 1610 roku w kraju Baskw miao miejsce okrutne polowanie na czarownice, ktre rozpoczo si po kazaniu ksidza Fray Domingo de Sardo. Tu (i tam) nie byo ani czarownic, ani czarw, a do momentu, gdy nie zaczli o tym opowiada i pisa", podkrela czowiek nazywany dzisiaj Salazarem. W Salem, (Massachusetts), polowania na czarownice miay podobny pocztek i rozpoczy si w 1692 roku po wygoszeniu przepojonego strachem kazania Samuela Parrisa. Atmosfera strachu stworzona przez ordownikw reformacji doprowadzia

do niezliczonych przypadkw mordowania ludzi oskaronych o czary, i to niezalenie od sdw inkwizycyjnych. Na przykad w Anglii, gdzie sdw takich w ogle nie byo, a polowania na czarownice nie gwarantoway duych zyskw, wiele kobiet zgino z rk motochu. Zamiast przeprowadzania ustanowionych prawem procedur, gawied miaa wasne metody upewniania si o winie, takie jak prba wody", ktra polegaa na wrzuceniu zwizanej kobiety do wody i obserwowaniu czy wypynie. Woda, jako medium ceremonii chrztu, moga odrzuci lub potwierdzi win; jeli kobieta zanurzya si pod wod, uwaana bya za niewinn, niemniej istniao due ryzyko, e si utopi. Jak tylko ludzie przyjli now wiar o wiecie, jako straszliwym krlestwie diaba, za kade nieszczcie zaczli obwinia czarownice. Poniewa cae zo tego wiata stworzy diabe, mogy by za to oskarane jego wysanniczki - czarownice. Niektrzy uwaali, e czarownice posiadaj tak sam, o ile nie wiksz, moc jak sam Chrystus: mogy wskrzesza zmarych, zamienia wod w wino lub mleko, wpywa na pogod i poznawa przeszo i przyszo. Czarownice byy odpowiedzialne za wszystko, od niepowodzenia w interesach do zego samopoczucia. Na przykad, w Szkocji pierwsza kobieta oskarona zostaa o czary i spalona na stosie, gdy widziano j jak gaskaa kota, a w tym samym momencie skwaniao znajdujce si w pobliu piwo. Teraz czarownice przejy rol kozw ofiarnych, ktrymi dotychczas byli ydzi. Odtd kade osobiste nieszczcie, ze zbiory, gd czy zaraza, byo ich win. Wywoana przez reformacj spoeczna wrzawa wzmoga histeri polowa na czarownice. Reformacja zmniejszya wan rol spoeczestwa i pooya wikszy nacisk na czysto moraln jednostki. Spoeczna tradycja wzajemnego pomagania sobie zaamaa si, wielu ludzi pozbawionych zostao potrzebnego im miosierdzia. Poczucie winy po odmwieniu pomocy potrzebujcej osobie mogo by atwo przeniesione wanie na ni, przez oskarenie jej o czary. wczesny pisarz, Thomas Ady opisa podobne zdarzenie wynikajce z zaniechania wykonywania pewnych, dotychczas zwyczajowych, obowizkw: Obecnie (gospodarz) oburza si na niektrych, niewinnych biednych ssiadw, e on lub ona, rzucili na niego urok. Od kiedy, mwi taka stara kobieta, zapukaa do moich drzwi i poprosia o pomoc, a ja odmwiem, Bg zapomnia o mnie, moje serce zbuntowao si przeciwko niej... a teraz, moje dziecko, moja ona, ja sam, mj ko, moja krowa, moje owce, moja locha, mj wieprz, mj pies, mj kot i cokolwiek jeszcze, s w jaki sposb dziwnie manipulowane, e ja omielam si przysic, e ona jest czarownica czy jak to nazwa Najczciej ofiarami oskare o czary paday kobiety, ktre z wygldu przypominay stare baby". Jako urzeczywistnienie dojrzaej, feministycznej mocy, stara mdra kobieta zagraaa organizacji, ktra uznawaa tylko si i dominacj jako drogi prowadzce do zdobycia wadzy. Koci nigdy nie uzna wizerunku Matki Ziemi, i to nawet w pierwszym okresie naszej ery, kiedy przyj powszechnie uznawane obrazy dziewicy i matki do przedstawienia postaci Marii. Chocia kada kobieta zwracajca na siebie uwag swoim piknem, czy te odraajcym wygldem moga by posdzona o czary, to jednak najczciej ofiarami takich podejrze paday stare kobiety. Pierwsze podejrzenia paday na biedne, stare kobiety, nawet tam, gdzie polowania na czarownice odbyway si pod nadzorem inkwizycji, ktra mimo wszystko za cel swojego dziaania wybieraa ludzi bogatych. Stare i mdre uzdrowicielki byy najczstszym celem polowa na czarownice. W obecnych czasach", pisa w 1584 roku Reginald Scot: w jzyku angielskim nie ma rnicy midzy wypowiedzi `ona jest czarownic' a `ona jest mdr kobiet". W Europie, przed okresem reformacji proci ludzie zwracali si ze swoimi problemami zdrowotnymi raczej do

mdrych kobiet lub mczyzn, a nie do kapanw, mnichw czy lekarzy. W roku 1621 Robert Burton pisa: zajmujcych si czarami jest bardzo wielu; mdrzy mczyni, czarownicy i dobre czarownice, jak woaj na siebie, w kadej wiosce, w ktrej jeli si znajdzie pomagaj w prawie wszystkich uomnociach ciaa i umysu. czc znajomo zi leczniczych z usilnymi probami o boskie wsparcie, uzdrawiacze ci leczyli z wikszym poytkiem i czsto skuteczniej ni ktokolwiek inny. Kapani reformacji sprzeciwiali si magicznej naturze tego rodzaju uzdrawiania, potpiali ludzi, ktrzy przedkadali umiejtnoci uzdrawiaczy nad uznawanych przez Koci lekarzy oraz moc, ktr przypisywano kobietom. A do rozptania si terroru polowa na czarownice wikszo ludzi nie rozumiaa, dlaczego popularnych uzdrowicieli powinni uwaa za zo. Ludzie raczej ich popieraj", pisak John Stearne, i pytaj dlaczego kady czowiek czynicy dobro powinien by przesuchany". Na pocztku XVI wieku mnich Bridgettine opowiada prostym ludziom: suchaem ich, mwicych czstokro wycznie do mnie... `Panie, mamy dobre zamiary i ufamy dobru, i mylimy, e to dobre i dobroczynne przynosi zdrowie chorej osobie czy choremu zwierzciu...". W 1555 roku Joan Tyny udowadniaa, e zdolno do uzdrawiania ludzi i zwierzt ma dziki mocy Boga, ktr przekazay jej... wrki, jest ona boska i dobra...". W rzeczywistoci prawdziwe inwokacje wygaszane przez mdre kobiety brzmiay zupenie jak chrzecijaskie. Na przykad, pochodzcy z 1610 roku poemat recytowany w czasie zbierania zioa, werbeny pospolitej, brzmia nastpujco: Powicone bdcie Werbeny, z ziemi wyrastajce. Bowiem na grze Kalwarii znalezione po raz pierwszy, Uleczyycie naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa i zatamowaycie jego krwawic ran W imi Ojca, Syna i Ducha witego wezm was z ziemi.

Obraz przedstawiajcy proces kobiety oskaronej o czary.

Stare, biedne kobiety byy najczciej oskarane o czary. Natomiast w oczach ortodoksyjnych chrzecijan takie uzdrawianie pozwalao ludziom decydowa o ich wasnej drodze ycia, zamiast lepego poddania si woli Boga. Wedug kapanw zdrowie powinno pochodzi od Boga, a nie podlega dziaaniom istot ludzkich. Biskup Hall powiedzia, my, ktrzy nie mamy siy, aby dawa, musimy si modli...". Sdy kocielne domagay si od klientw czarownic publicznego wyznania, e szczerze przepraszaj za poszukiwanie pomocy u czowieka i odrzucenie pomocy Boga...". Elbietaski kaznodzieja tumaczy, e kade uzdrowienie nie dokonuje si dziki magicznym sowom czy witym obrzdom, jak to czyni i praktykuj papiescy ksia, ale przez pokorne baganie Pana, przez post i mody...". Wedug Kalwina, adne leczenie nie moe zmieni biegu wypadkw ju okrelonych przez Wszechmocnego Boga. Duchowni i uznani przez Koci lekarze prbowali zastpowa uzdrowicieli. Jednak nadal ich pomoc uwaano za mao skuteczn w porwnaniu z dziaaniem dowiadczonych kobiet - uzdrowicielek. W

1570 roku naczelnik wizienia Canterbury poleci uwolni kobiet, poniewa czarownica ta zrobia wicej dobrego swoimi lekami ni kaznodzieje sowa Boego, panowie Wood i Pundall...". Pewna posta z Dialogu o czarownicach" pochodzcego z 1593 roku, tak mwia o mdrej kobiecie: ona uczynia wicej dobra w jednym roku ni wszyscy ci uczeni mczyni mogliby zrobi przez cae swoje ycie...". Nawet uznani przez Koci lekarze, ktrych leczenie polegao na przeczyszczaniu, puszczaniu krwi, okadzaniu, przykadaniu pijawek, skalpelach i toksycznych chemikaliach, takich jak rt, nie dorwnywali wiedz zielarsk dowiadczonym mdrym kobietom. Synny lekarz Paracelsus pyta: ...czy dowiadczona pielgniarka nie przewysza czsto lekarza" Francis Bacon, ktry demonstrowa swoj niech do kobiet, uwaa e dowiadczone, stare kobiety" byy w leczeniu wielokro bardziej skuteczne od uczonych lekarzy...". Lekarze czsto przypisywali swoj wasn nieudolno po prostu czarom. Jak pisa Thomas Ady: Przyczyn jest ignorantiae pallium maleficium et incantatio przykrywka dla medycznej ignorancji. Kiedy nie mg znale przyczyny choroby, mwi e na chor osob rzucono czary. Gdy choroby nie mona byo zrozumie, nawet najwysze ciao medyczne w Anglii, Royal College of Phgysicians w Londynie, akceptowao wszelkie wyjanienia o dziaaniu czarw. Nic zatem dziwnego, e duchowni uwaali uzdrowicielki za najgorszy rodzaj czarownic. William Perkins gosi: Najbardziej straszliwym i obrzydliwym potworem... jest dobra czarownica". Koci rozszerzy pojcie czarnoksistwa na wszystkich, ktrzy posiadali wiedz zielarsk, a ci, ktrzy stosowali zioa wleczeniu, robili to tylko dziki paktowi zawartemu z diabem..." Medycyna ma dug tradycj zwizkw z zielarstwem i magi. Greckie i aciskie sowa oznaczajce leki, pharmakeia" i veneficium" wskazuj jednoczenie na magi" i leki". Podstaw oskare o czary stao si posiadanie zioowych maci lub olejkw.94 Ujawnienie umiejtnoci leczenia mogo szybko doprowadzi do skazania za uprawianie czarw. W 1590 roku w North Berwick rzucono podejrzenia o czary na kobiet, ktra leczya wszystkich dotknitych lub cierpicych z powodu jakiejkolwiek choroby czy uomnoci". Chory arcybiskup Andrews przywoa do siebie Alison Peirsoun z Byrehill, a gdy ta skutecznie wyleczya, nie tylko jej nie zapaci, ale aresztowa za czary i skaza na stos. Powodem oskarenia o czary sawnej szkockiej kobiety byo zwyke przemywanie wod jej chorych dzieci. Celem polowa na czarownice stay si rwnie akuszerki. Ortodoksyjni chrzecijanie uwaali, e akt odbierania porodu jest pohabieniem zarwno matki, jak i dziecka. Aby powrci na ono Kocioa, matka po porodzie powinna by oczyszczona. Obyczaj zwany wywodzeniem kobiety" obejmowa kwarantann trwajc 40 dni w przypadku urodzenia chopca i 80 dni jeli bya to dziewczynka. W okresie kwarantanny zarwno matka, jak i dziecko uwaani byli za pogan. Niektrzy twierdzili, e kobieta, ktra w tym czasie zmara, nie powinna mie chrzecijaskiego pogrzebu. Do czasw reformacji uwaano, e akuszerki s niezbdne do niesienia pomocy, traktowano jednak to zajcie jako nieprzyjemne, haniebn profesj, ktr najlepiej pozostawi w rkach kobiet. Wraz z nadejciem reformacji pojawia si wiadomo posiadania przez akuszerki jakiej mocy". Zaczto je podejrzewa o umiejtnoci zabijania podu, uczenie kobiet metod zapobiegania ciy (pisemne dowody na wykorzystywanie zi o waciwociach antykoncepcyjnych pochodz co najmniej z 1900 roku przed nasz er) oraz umierzanie blw porodowych.

Babka zwyczajna stosowana na ukszenia mij i ukucia skorpionw. Jest to jedno z wielu zi stosowanych przez uzdrawiaczy. Polowania na czarownice zniszczyy zachodni tradycj zielarsk.

Znajomo i stosowanie zi znoszcych ble porodowe uwaano za jawn obraz nakazanego przez Boga blu narodzin. Zdaniem duchowiestwa kara boska naoona na Ew powinna dotyczy wszystkich kobiet. W Genesis czytamy: Powiedzia Bg do kobiety, Ja wielce pomno twj smutek i twoje poczcie; w smutku bdziesz sprowadza dzieci; i pragn bdziesz swojego ma, i on bdzie nad tob. Jak twierdzi szkocki duchowny, agodzenie blw porodowych bdzie uniewanieniem pierwotnego wyklcia kobiety...". Podobny sprzeciw wywoao wprowadzenie chloroformu pomagajcego kobiecie zagodzi ble porodowe. Jak gosi pewien pastor z Nowej Anglii: Chloroform jest kuszeniem szatana, jawn ofert dla kobiet w bogosawionym stanie; w kocu znieczuli spoeczestwo i odbierze Bogu szczere gbokie zy, ktre pomagaj w udrce. Marlin Luther pisa: Jeli [kobieta] zmczy si lub nawet umrze, to nie ma znaczenia. Pozwlmy im umiera przy porodzie...". Nic zatem dziwnego, e kobiety, ktre nie tylko posiady wiedz medyczn, ale take wykorzystyway j przynoszc ulg innym kobietom, mogy sta si gwnymi podejrzanymi o czary. Prawdopodobnie nigdy nie dowiemy si jak wiele istnie ludzkich pochony polowania na czarownice. Niektrzy przedstawiciele duchowiestwa szczycili si liczb zgadzonych przez nich czarownic. Na przykad, biskup Wurtzburga przypisywa sobie zgadzenie w cigu piciu lat 1900 czarownic, luteraski praat skaza 20 000 czcicielek szatana. Niestety wikszo danych na ten temat zniszczono. Poza tym jest raczej wtpliwe, aby podobne dokumenty sporzdzane byy przez tych, ktrzy mordowali niezalenie od sdw kocielnych. Wspczenie ocenia si, e nosio to znamiona masakry. Barbara Walker pisze, e kronikarz z Treves odnotowa fakt wymordowania przez inkwizytorw w 1586 roku, wszystkich kobiet, mieszkanek 2 wiosek, pozostawiajc przy yciu tylko dwie. Okoo roku 1900 nieznany autor pisa: Na terenie prawie caych Niemiec stawiano dla czarownic stosy... W Szwajcarii na ich yczenie (inkwizytorw) starto z powierzchni ziemi wiele wiosek. Podrujcy w Lorraine mogli oglda niezliczone iloci pali, do ktrych przywizane byty czarownice. Chocia formalne przeladowania czarownic szalay mniej wicej od 1450 do 1750 roku, sporadyczne morderstwa kobiet podejrzanych o czary zdarzay si jeszcze do niedawna. W 1928 roku uniewinniono rodzin wgierskiego wieniaka oskaron o miertelne pobicie starej kobiety, ktr uwaali za czarownic. Swoj decyzj sd uzasadni tym, e rodzina ta dziaaa pod nieodpartym przymusem". W roku 1976 w jednej z maych niemieckich wsi, uboga, stara panna Elizabeth Hahn bya podejrzewana o czary i utrzymywanie bliskich kontaktw z wysannikami diaba, przyjmujcymi posta psw. Ssiedzi przeganiali j, obrzucali kamieniami, odgraali si, e zatuk j na mier, spal razem z domem i wymorduj jej zwierzta. Rok pniej, we Francji zamordowano starego mczyzn, oskarajc go o czary. W 1981 roku w Meksyku tum ukamienowa kobiet, ktra jak twierdzili, uprawiaa jawne czary i namawiaa do zabicia papiea Jana Pawa II Polowania na czarownice nie miay lokalnego zasigu i nie byy wprowadzone w czyn przez kilku zboczecw; przeladowania czarownic byy oficjalna polityk Kociow, tak katolickiego jak i protestanckiego. To Koci wymyli, e zajmowanie si czarami jest przestpstwem, ustanowi zasady cigania czarownic i ogosi, e magia jest zabroniona.

Jednake, po tym jak wikszo spoeczestwa odrzucia czary jako iluzj, to wrd samego duchowiestwa byli tacy, ktrzy nadal podkrelali ich warto. Pod pretekstem herezji, a nastpnie czarw, kady mg by skazany za krytyk wadzy lub chrzecijaskiego postrzegania wiata. Polowania na czarownice uatwiay nawracanie Europy na religi ortodoksyjnych chrzecijan. Dziki terrorowi chrzecijascy reformatorzy przekonywali prostych ludzi do wiary w jedynego, panujcego nad wszystkim, wycznie mskiego Boga, uwaania magii za zo i do wiary w diaba, ktrego wysannikami s najczciej kobiety. Skutkiem ubocznym polowa na czarownice byo przekazanie umiejtnoci leczenia wycznie w rce mczyzn oraz znaczne zniszczenie zachodniej tradycji zielarskiej. Brutalne zamordowanie wielkiej liczby ludzi oraz dziaania zmierzajce do upowszechnienia wizerunku jedynego Boga uczyniy z okresu polowa na czarownice jeden z najczarniejszych rozdziaw historii ludzkoci.

Rozdzia 9: Alienacja przyrody

Chrzecijanizm spowodowa, e ludzie odsunli si od natury. Od kiedy zaczli postrzega Boga jako jedynego zwierzchnika, oddzielonego od wiata fizycznego, stracili swj szacunek do przyrody. W oczach chrzecijan wiat materialny sta si krlestwem diaba. Spoeczestwo, ktre dotychczas przez obrzdy zwizane z porami roku oddawao cze naturze, zaczo obchodzi biblijne wita, w aden sposb nie zwizane ze zmianami zachodzcymi w przyrodzie. wita wiele straciy ze swojego uroczystego charakteru i przyjy nastrj smutku i pokuty. Czas, dotd uwaany, podobnie jak pory roku, za zmieniajcy si cyklicznie, teraz przybra charakter cigy. Odrzucajc cykliczn natur ycia ortodoksyjni chrzecijanie zaczli koncentrowa si na mierci, a nie na yciu. W wikszoci biblijnych przekazw przyziemno jest synonimem grzechu. Na przykad Colossians gosi: Zatem zniszcz co jest ziemskie w tobie: niemoralno, namitno, dze, zawi, co jest bawochwalstwem. Z ich to powodu przychodzi gniew Boga. Podobne przesanie znajdujemy u Jakuba: To gorzka zawi i egoizm w twoim sercu] nie pochodzi z gry, ale jest przyziemne, nieduchowe i diabelskie". w. Pawe opisuje wrogw krzya Chrystusa jako ludzi, ktrych Bg jest ich brzuchem... ktrzy myl o ziemskich rzeczach". Posanie jest wyrane: wiat jest niegodny Boga. Biblia sugeruje, e to Bg by tym, ktry ustanowi wrogo pomidzy czowiekiem a natur. Bg ukara Adama za zjedzenie owocu z zakazanego drzewa poznania i powiedzia: ...przeklt jest ziemia przez wzgld na ciebie; w smutku bdziesz jad przez wszystkie dni swojego ywota. Ciernie i osty sprowadz to na ciebie; i bdziesz jad ziele z pl.. W jaskrawym przeciwiestwie do wczeniejszej tradycji, w ktrej harmonia z natur bya oznak boskoci, ortodoksyjni chrzecijanie uwaali, e to Bg nakaza, aby ziemia staa si obca i wroga. Natura zacza by postrzegana jako krlestwo diaba. Na wizerunek diaba Koci wybra greckiego boga natury, zwanego Pan. Ten rogaty mczyzna z nogami koza wizany by z podnoci przyrody, dawniej by niezbdny dla zapewnienia pomylnoci gospodarstw rolnych. Pod jego przewodnictwem yy w zgodzie wszystkie mityczne ziemskie istoty: wrki, elfy i nimfy. Wierzono, e grajc na swojej fujarce wypenia czarodziejsk muzyk lasy i pastwiska. Jego imi Pan" oznaczao zarwno wszystko" jak i chleb". Jednake, po wkroczeniu w nowe tysiclecie, gdy Koci zaaprobowa wizerunek przedstawiajcy diaba, oczerniony bg Pan sta si uosobieniem strachu. Postrzeganie Boga oddzielonego od natury wpyno take na sposb, w jaki traktowano zwierzta. yjcy w XII wieku uczony i filozof, wity Tomasz z Akwinu gosi, ze zwierzta nie maj ycia po mierci ani wrodzonych praw, oraz e przez nieodwoalny nakaz Stwrcy ich ycie i mier nale do nas". Zwierzta czsto uwaano za wysannikw diaba. W 1991 roku Lewis Regenstein pisze, e ...przez dziesi wiekw poprzedzajcych nasze stulecie, odbyway si przesuchania, tortury i egzekucje (czsto przez powieszenie) setek zwierzt. W takich przypadkach sdy kocielne opieray si na przypuszczeniach, e zwierzta mog by wykorzystywane przez diaba. Przeraajc wiar w wilkoaki rozpowszechnia inkwizycja. W 1484 roku papie Innocenty VIII oficjalnie nakaza palenie na stosach kotw domowych razem z

czarownicami. Zwyczaj ten by praktykowany przez trwajcy setki lat okres polowa na czarownice. Wiara, e zwierzta s porednikami diaba doprowadzia do zaamania si naturalnej kontroli liczebnoci populacji gryzoni. Celem ataku gorliwych chrzecijan najczciej byy koty, wilki, we, lisy, kury i biae koguty. Poniewa wiele z tych zwierzt polowao na roznoszce choroby gryzonie, ich eliminacja wzmoga wybuchy epidemii. Spraw jeszcze bardziej pogorszyli uznawani przez Koci lekarze zalecajcy zabijanie psw i kotw w czasie panowania zarazy, mylc e w ten sposb uda si j powstrzyma. Oczywicie prawda jest zupenie inna. Koci przez setki lat zabrania okazywania czci naturze. Obrzdy musiay odbywa si w pomieszczeniach zamknitych, oddzielonych od naturalnego rodowiska. Chrzecijanie zniszczyli otwarte witynie, a w ich miejsce zbudowali przykryte dachami kocioy. Koci ostro krytykowa oddawanie czci drzewom i rdom, ktre w czasie obrzdw byy dekorowane, a ludzie zapalali im wiece. yjcy w XVI wieku biskup Bragi, Martin pyta A czyme jest zapalanie woskowych wiec na stoach, drzewach, przy rdach czy na skrzyowaniach drg, jak nie oddawaniem czci diabu?" W roku 789 Generalna Kapitua Charlemagre zarzdzia: Co si tyczy drzew, skal i rde, gdzie ciemni ludzie stawiaj wieczki lub oddaj si innym praktykom, owiadczamy wszystkim, e jest to najgorsza, obraajca Boga praktyka, i gdziekolwiek bd znalezione, zostan zabrane i zniszczone" Rnymi opowieciami prbowano zilustrowa, e pierwotna moc drzew, gajw i caej natury podporzdkowana bya Chrystusowi. yjcy w V wieku wity Marcin z Tours opowiada, e gdy sta pod wit sosn, po tym jak nakaza jej cicie, drzewo nagle zaczo spada na niego, ale gdy rk zrobi znak krzya, drzewo samo unioso si i upado z dala od niego. W VIII wieku w Hesse podobny przypadek spotka misjonarza, witego Bonifacego. Kiedy cina wity db, jego pie rozpad si na 4 rwne czci, ktre upadajc na ziemi utworzyy znak krzya. Pochodzcy z XII wieku rkopis opisuje scen, w ktrej niewidoma kobieta przykada do drzewa topr. Przeraone duchy drzewa unosz si w powietrzu, a obok kobiety stoi biskup, ktry bogosawi j za jej wysiek. Zamiast ponie konsekwencje za swj okropny czyn, kobieta ta odzyskuje wzrok. W opowieciach tych, nadnaturalna moc natury podporzdkowana zostaa chrzecijaskiemu, niebiaskiemu Bogu. Niemniej jednak, do czasw reformacji i polowa na czarownice, wikszo ludzi w to nie wierzya. Nie mogc ich przekona o braku zwizku Boga z przyrod, wczesny Koci wprowadzi elementy potpianych przez siebie obrzdw w prawie identyczny sposb, w jaki rozwin magi obrzdw kocielnych, gdy nie mona byo cakowicie usun magii pogaskich rytuaw. Wizerunki archetypowych postaci zwizanych z podnoci, zwykle przedstawiajcych mczyzn z rogami, czasami pokrytych limi i rozwijajc si rolinnoci, znalazy swoj drog do chrzecijaskiej ikonografii i zdobnictwa rkopisw. Licie stay si czstym motywem w sztuce chrzecijaskiej. Drzewa, ktre tradycyjnie darzono szacunkiem, zaczy si czsto pojawia na kocielnych dziedzicach.'4 Znajdujce si wewntrz kociow rzebione kolumny przypominay pnie drzew, a by moe nawet mityczne drzewo ycia. Aby przycign do siebie ludzi, ktrzy w dalszym cigu okazywali szacunek naturze, Koci w sposb bardzo obrazowy wprowadzi ide walki z diabem.

Ryc. 9.1. Zwizany z przyrod i podnoci grecki bg Pan sta si w okresie chrzecijastwa uosobieniem postaci diaba.

redniowieczny drzeworyt przedstawia typow scen z opowieci rozpowszechnianych przez Koci w nadziei nakonienia ludzi do zaniechania oddawania czci naturze. W takich opowiadaniach chrzecijanie bezkarnie cinaj drzewa w celu podkrelenia, e siy natury podlegaj Bogu.

wita
Koci przej rwnie odprawiane co roku pogaskie obrzdy i wita, utrzymujc e s to wita chrzecijan. Ludzie podkrelali znaczenie pr roku poprzez obrzdy i rytuay, ktre integroway ich ycie z cyklicznymi zmianami zachodzcymi w przyrodzie. W nadziei osignicia atwiejszej akceptacji i uznania dla nowej religii Koci ustanowi daty wit chrzecijaskich zbiegajce si z terminami obrzdw pogaskich. Chocia tradycyjna wymowa wikszoci tych wit nie miaa nic wsplnego z ortodoksyjnym chrzecijastwem, Koci przewanie tolerowa stare obrzdy, jako e wykorzystywa je do nauczania ich nowego, tym razem biblijnego, znaczenia. Dopiero w okresie reformacji ortodoksyjni chrzecijanie gosili, e dawne, skierowane ku naturze znaczenie wit winno by odrzucone. Zarwno zmiany pr roku, jak i one same, miay wielkie znaczenie dla ycia prostych ludzi. Przesilenie zimowe, najkrtszy dzie roku, byo czasem odradzania, czsto symbolizowanym przez narodziny mskiej postaci podnoci, a odpowiadajce pocztkowi nowego roku w kalendarzu sonecznym. Penia zimy, rodek okresu midzy przesileniem zimowym a wiosennym zrwnaniem dnia z noc, by czasem powstawania nowego ycia. Wiosna bya przedueniem podnoci, kiedy to soce i ziemia jednoczyy si dla pniejszego zbierania obfitych plonw i bogatych polowa. Energia soca przeksztacaa si w plony, przez ca jesie, poczwszy od przesilenia letniego. rodek lata i jesienne zrwnanie dnia z noc byy czasem obchodw dorocznych wit plonw. Koniec roku, gdy pola leay ju odogiem a ziemia wydawaa si martw, penia jesieni, by czasem oddawania czci mierci i przemijaniu.
Czas Przesilenie zimowe rodek zimy Tradycja przedchrzecijaska lub pogaska wito chrzecijaskie Boe Narodzenie. Trzech Krli Matki Boskiej Gromnicznej Wielkanoc Zielone witki

Narodmy soca lub postaci uosabiajcej msk podno Czas oddawania czci inspiracji i twrczoci. Popularnymi praktykami byy festiwale wiata, zakadanie masek i skr zwierzt w nadziei pomnoenia przyszych plonw Wiosenne Sonce uzyskuje przewag nad noc Obrzdy zrwnanie dnia z. powicone podnoci symbolizowanej przez jaja i noc niezwykle podne zajce rodek wiosny Poczenie ziemi i nieba, ktre wydadz tegoroczne plony. Obchodom czsto towarzyszy taniec wok obrzdowego pala udekorowanego modymi listkami. Przesilenie letnie Najgortsze dni. Palenie duych ognisk, palenie aromatycznych zi. dekoracje z kwiatw rodek lata Energia soca zamienia si w plony Rytualne bogosawiestwo zb. zi. pl. gr i oceanw.

Noc witojaska wito Wniebowstpienia

Jesienne Czas dzikowania za zbiory. Dekoracje z owocw, Dzie w. Michaa zrwnanie dnia z zb i warzyw. noc rodek jesieni Podzikowania za miniony rok. Oddalanie czci Dzie Wszystkich mierci i przemijaniu witych. Zaduszki

Po przejciu tych obrzdw jako chrzecijaskich Koci usiowa zdoby posuszestwo i wykorzysta ich ywotno do wasnych celw. Mimo, e nic nie wskazywao na rzeczywisty czas urodzin Jezusa, fakt ten najatwiej kojarzy si z obrzdami zimowego przesilenia. Na przykad, rzymskie obchody dnia urodzin boga soca, Mitry, odbywaj si rwnie 25 grudnia. W staroytnym Egipcie i Syrii obrzdy odbyway si w czasie przesilenia zimowego. Uczestnicy takich obrzdw wchodzili do wntrza wityni w ksztacie ona, gdzie o pnocy zaczynali wrzeszcze Dziewica wydaa na wiat! wieca zapona!" Chocia Tertulian, w. Augustyn i papie Leon I przestrzegali przed obchodzeniem tego rodzaju wit," Koci ustanowi wito Boego Narodzenia wanie w czasie zimowego przesilenia. Moment narodzenia boga soca dokadnie odpowiada narodzinom Syna Boego. Egipskie obchody wita narodzin Ozyrysa, uosobienia mskiej podnoci, przypadajce na okres przesilenia zimowego w dniu 6 stycznia, stay si chrzecijaskim witem Trzech Krli, Koci gosi, e podkrela donioso objawienia boskoci Jezusa. Poza tym, duch wit Boego Narodzenia i Trzech Krli uosabia ponadczasowy charakter obchodw przesilenia zimowego. Rnice midzy nimi s spowodowane raczej przez rnice w kalendarzu, ni w ich znaczeniu; kalendarz egipski jest opniony o 12 dni w stosunku do kalendarza juliaskiego. Z tego samego powodu daty obchodzenia wielu wspczesnych wit przypadaj dokadnie w momencie przesilenia, zrwnania dnia z noc czy peni sezonu. Sposoby przedstawiania czasu rni si znacznie midzy sob. Nasz obecny kalendarz nie by wprowadzony w Anglii do roku 1751, w Rosji do 1919, w Chinach do 1949. Swoj drog do chrzecijastwa znalazy rwnie obrzdy, ktrych obchody przypaday na peni zimy. Czy obchodzono je 2 czy te 14 lutego, powicone byy boginiom Brigit i Wenus, ktre opiekoway si sztuk, poezj, uzdrowicielami, ogniem i mdroci, a stay si chrzecijaskim witem Matki Boskiej Gromnicznej. Jednake, wraz z upywem czasu wito stracio swoje znaczenie, jako wito powicone twrczoci i inspiracji i w kocu stao si obchodami czterodniowego okresu oczyszczania Marii po przyjciu na wiat Jezusa. Koci zaadaptowa obchody wiosennego zrwnania dnia z noc jako Wielkanoc. Dotychczas witowano narodziny i powrt soca, obchody powrotu Syna Boego nie wymagay wprowadzenia wikszych zmian. W rzeczywistoci obchody wit Wielkanocnych byy tak podobne do starszych obrzdw - szczeglnie tych, ktre dotyczyy wskrzeszenia babiloskiego Adonisa, greckiego Apolla i rzymskiej Attis - e wynikn z tego ostry spr z poganami utrzymujcymi, e obchody chrzecijaskich wit Wielkanocnych byy faszyw imitacj staroytnej tradycji. Palenie ognisk w czasie wiosennego zrwnania dnia z noc, pocztkowo zakazane przez Koci, znalazy w IX wieku swoj drog do oficjalnej liturgii jako ognie Wielkanocne. Przetrway take zwizane ze witem wiosny symbole podnoci, takie jak jaja i zajc. Wraz z rozprzestrzenianiem si chrzecijastwa uroczystoci zwizane z wiosn i latem stopniowo traciy swoje pierwotne znaczenie. Obchody panowania wiosny stay si Zielonymi witkami i nie dotyczyy ju poszanowania podnoci, ale rzeczy bibilijnych i witowania narodzin Kocioa. Uroczystoci przesilenia letniego nie odnosiy si ju duej do kulminacji promieniowania sonecznego, ale raczej czciy witego Jana, ktry ochrzci Chrystusa. wita przypadajce na rodek lata zostay powicone Marii Dziewicy, Dzie Wniebowzicia Marii Dziewicy. Uroczystoci zwizane z jesiennym zrwnaniem dnia z noc stay si Dniem w. Michaa (wito archanioa

Michaa, zwycizcy szatana). Podzikowania za plony i bogosawienie zi, gr czy oceanw nadal pozostaway czci wit obchodzonych jesieni. Do dnia dzisiejszego kapliczki powicone Marii przyozdabiane s kosami, przypominajc stare pogaskie figury wykonywane ze zb. Penia jesieni, koniec rocznego cyklu ziemi, uwaany byk za czas, kiedy zasona oddzielajca wiat ycia od wiata mierci staje si bardzo cienka. Mimo prb Kocioa zmierzajcych do zakazania obchodw tego wita, od IX wieku przeniesiono je jednak na 1 listopada. Starsze, zorientowane na przyrod obrzdy odnoszce si do tej pory roku, przetrwa w postaci wieckiego wita Halloween (wigilii Dnia Wszystkich witych). Poganie obserwowali rwnie zmiany faz ksiyca. Czsto uroczystoci z nimi zwizane dotyczyy eskiego wizerunku Boga. Chrzecijascy teologowie potpiali witowanie faz ksiyca, zwane La Luna, uwaajc je za gupot lub obkanie", a wity Augustyn traktowa kobiece tace ku czci nowego" ksiyca jako zuchwalstwo i niegodziwo". Jednake, gdy Koci nie zdoa ich zlikwidowa, wczy je, podobnie jak inne obrzdy, do chrzecijaskiego kalendarza wit, zwykle pod paszczykiem kultu Marii. Koci formalnie uzna nastpujce wita: 8 grudnia (dzie, w ktrym wita Anna pocza Mari; 8 wrzenia (dzie przyjcia na wiat Marii); 25 marca (zwiastowanie nadejcia Jezusa); 2 lub 14 lutego (dzie oczyszczenia Marii); 15 sierpnia (wniebowzicie Marii). O wiele liczniejsze byy nieoficjalne uroczystoci Maryjne.

Uroczystoci
Chocia adaptacja uroczystoci powiconych naturze pomoga przycign ludzi do Kocioa, charakter obchodw tych wit byk sprzeczny z ascetyzmem i powag ortodoksyjnych pogldw. W XVI wieku Guillaume Briconnet przestrzega: wita nie s dla przyjemnoci ciaa, ale dla zbawienia duszy; nie dla miechu i swawoli, ale dla oczyszczenia". Wraz z nastaniem okresu reformacji Kocioy, protestancki i katolicki podjy prby zakazania nie tylko praktyk zwizanych z natur, ale take zniszczenia ducha radoci, ktry towarzyszy tym witom. wita stay si wycznie oddawaniem czci faktom biblijnym, ktre nie miay adnego zwizku ze zmianami pr roku. Koci postrzega pogaskie praktyki jako te, ktre wyraay zarwno rado jak i zwizek z natur. Oddawanie czci naturze byo tak cile zwizane z wyraaniem radoci, e wity Augustyn okrela je sowem radowanie si", pochodzcym od jubilus", pieni nuconej przez ludzi uwielbiajcych wino i oliwki. W IX wieku synod w Rzymie ogosi, e wielu ludzi, w wikszoci kobiety, przychodzi w niedziel i wita do kociow nie po to, aby uczestniczy we mszy witej, ale aby potaczy, piewa pospolite pieni i robi inne pogaskie rzeczy". W Catechisme de Meaux znajdujemy opis pogaskich praktyk:

Ryc. 9.3. Oddawanie czci eskiemu pierwiastkowi boskoci w czasach przedchrzecijaskich zamienione zostao na kult Marii Dziewicy i zwizane z nim wita.

Taniec wok ogniska, zabawa, post, piewanie prostackich piosenek, wrzucanie rolin do ogniska, zbieranie zi przed pnoc lub przed niadaniem, przyozdabianie si rolinami, przechowywanie ich przez cay nastpny rok, przechowywanie gowni i popiou z ogniska, i tym podobne... Taniec by szczeglnie obraliwy dla ortodoksyjnych chrzecijan. W VI i VII wieku religijne tace zostay zakazane jako zbyt zmysowe, sprawiajce zbyt du rado kobietom. Inkwizytorzy uwaali, e tacz tylko kobiety i wysannicy diaba. Dla purytaskich pastorw z Nowej Anglii, ktrzy w 1684 roku wydali broszur Strzaa wycignita z biblijnego koczanu, przeciw obraliwym i bezadnym tacom", uwaali taniec za oznak duchowego upadku. Osiemnastowieczny hymn misjonarzy ostrzega, e szatan: ...przelizguje si midzy ciaami taczcych mczyzn i dam, trzymajc ich w sidach jego gorcych, miosnych pomieni. Z pewnoci nie wszyscy chrzecijanie zgadzali si z pogldami ortodoksw. Na przykad, w Dziejach Jana" Jezus taczy i mwi: Jako, e Wszechwiat naley do tancerza, On, ktry nie taczy, nie wie co si dzieje. Teraz, jeli pjdziesz za moim tacem, ujrzysz we mnie samego siebie. Dla ortodoksyjnych chrzecijan ani natura, ani fizyczna przyjemno nie s przesiknite obecnoci Boga; nale do diaba. Zmysowe przyjemnoci Koci dugo uznawa za niegodne Boga. Jak w XII wieku gosi biskup Chatres, Sir John z Salisbury: Kto raz sprzeciwi si odrzuceniu zmysw, bdzie pochwala zmysow przyjemno, ktra jest niedozwolona, bdzie pawi si w spronoci, a czy nie jest czym, co ludzie pitnuj i co Bg niewtpliwie potpia? O obchodach wit, w czasie ktrych miay miejsce takie zabawy i przyjemnoci pisa w 1657 roku biskup Autun - Z obawy przed pomnoeniem okazji do grzechu,- nie jest stosowne zwikszanie iloci obowizujcych wit...". Wraz z reformacj przyszo danie ukrcenia lub zniesienia uroczystego, zorientowanego na natur, charakteru wit. Rado i zabaw uwaano za niestosowne dla chrzecijan zaangaowanych w codzienn walk z diabem. Ortodoksyjni chrzecijanie chcieli zakaza zabaw ludowych, tacw niedzielnych, gry na dudach i skrzypcach podczas uroczystoci weselnych w kocioach, rozrzucania ziarna i rozdawania jamuny biednym, jako zabobonne i pogaskie". Wedug sdziw i pastorw Nowej Anglii uroczystoci zalubin nie powinny koczy si rozpust czy bezwstydn rozwizoci. W 1639 roku prawnie zakazano zwyczaju wznoszenia toastw i picia na zdrowie", traktujc go jako obrzydliwe" pogaskie praktyki. Nikt nie powinien po naboestwach udawa si do tawerny, a zwizane z przyrod uroczystoci, takie jak podzikowania za zbiory, nie powinny przeradza si w hulaszcze zabawy. W 1647 roku angielski parlament ustanowi, e Boe Narodzenie, obok innych pogaskich wit, nie powinno by obchodzone. Ustaw z 1652 roku ponownie nakazano, e 25 grudnia nie bdzie obchodzone wito pospolicie nazywane Boym Narodzeniem; dlatego zgodnie z tym nie bdzie adnych uroczystoci w kocioach". W dniu Boego Narodzenia otwarte byy targowiska i sklepy. W Nowej Anglii, gdzie obchodzenie tych wit uwaano za przestpstwo i byo zakazane a do drugiej poowy dziewitnastego wieku, osoba przyapana na obchodzeniu Boego Narodzenia podlegaa karze chosty lub bya zakuwana w dyby. W dniu Boego Narodzenia waciciele fabryk zmieniali godzin rozpoczcia pracy na 5 rano i grozili wyrzuceniem tych, ktrzy si spniali. Jeszcze w 1870 roku w Bostonie uczniowie,

ktrzy nie przyszli w dniu Boego Narodzenia do szk publicznych byli oficjalnie wyrzucani ze szkoy. Z obchodw wit usuwane byy elementy odnoszce si do przyrody. Ortodoksyjni chrzecijanie pooyli kres kocielnym procesjom odbywajcym si wok wsi i pl, ktrych intencj byo bogosawienie plonw, proby o zmian pogody czy ochron przed szkodnikami. Zakazali przynoszenia do kociow gazek, lici i kwiatw. W dodatku, z roku 1683, do rozporzdzenia diecezji w Anney, czytamy: ...nakazujemy ludziom, pod grob ekskomuniki, zaniechania i cakowitego porzucenia zapalania pochodni i ognisk w pierwsz niedziel Wielkiego Postu... i maskarad... ktre s jedynie haniebnymi reliktami pogastwa. Wysiki podejmowane w celu zlikwidowania praktyk pogaskich koncentroway si na odrzuceniu radoci i oddawaniu czci zarwno przyrodzie jak i kobiecej energii. Nic w tym nie byo dziwnego, gdy posgi i wizerunki wyobraajce natur czsto miay silne zabarwienie seksualne. Francis Bacon, ktrego celem byo okrelenie siy i wyszoci ludzkiej rasy nad wszechwiatem" czsto uywa do tego obrazowych opisw. Rupert Sheldrake w swojej ksice Odrodzenie Natury", pisze: Uywajc metafory pochodzcej z wczesnych metod przesucha i torturowania czarownic, (Francis Bacon) uwaaj e natura eksponuje sam siebie wyraniej dziki dowiadczeniom i niepokojom sztuki (technicznej pomysowoci) ni, kiedy pozostawiona jest samej sobie. Tajemnice natury byy wyjaniane i zgbiane w wietle praw inkwizycyjnych. Przyroda bya wykorzystywana ", zniewalana " i w kocu uczyniono z niej niewolnic". Ona to, poddana szczegowej analizie" przez mechaniczn sztuk i rk czowieka, moga by wyrzucona z jej naturalnego stanu i zgnieciona", uksztatowana tak, e ludzka mdro i sia pozostaa jedyn ". Natura zostaa pokonana. Smutek i sroga powaga zaczy charakteryzowa chrzecijan. Ju w XII wieku opat Deute, Ruppert prbowa broni ponurej atmosfery chrzecijaskich wit: Post nie czyni nas pospnymi i nie zasmuca serc naszych, ale raczej rozjania uroczysto przybycia Ducha witego; dla sodyczy Boskiego Ducha czyni wstrtn przyjemno ziemskiego jada... Od osiemnastego wieku sowa nuda" i pobono" uwaane byy za synonimy. W 1746 roku Diderot opisa najwysz chrzecijask zgryzot": Co za lamenty! Co za wycia! Co za jki! Kt uwizi wszystkie te pogrone w smutku trupy? Jakie przestpstwa popenili wszyscy ci nieszcznicy? Jedni tuk si kamieniami w piersi, inni kalecz ciaa hakami, uderzajc si w piersi elazem; skrucha, bl i mier kryj si w ich oczach... Pewien yjcy w okresie reformacji mczyzna twierdzi, e nigdy ju nie byo tak wesoej Anglii (jak za czasw Tudorw -przyp.t.) od kiedy zmuszeni zostalimy do chodzenia do kocioa"

W okresie Reformacji ortodoksyjni chrzecijanie znieli zabawy i uroczystoci. W niektrych krajach zakazane byo nawet Boe Narodzenie, obok innych pogaskich wit.

Czas
Chrzecijanie popierali now koncepcj pojmowania czasu, ktry nie mia adnego zwizku z cyklami natury. A do okresu reformacji wikszo ludzi rozumiaa cykliczn natur czasu. Jednake chrzecijanie przyjli pogld witego Augustyna o liniowym charakterze czasu. Augustyn opisa pogask teori cyklicznej zmiennoci, circuitus temporum, jako: ...udowadnianie, z pomoc ktrego niewierny usiuje podkopa nasz prost wiar, zwie nasz prostej drogi i zmusi nas do chodzenia razem z nim w kko. Podobnie jak teoria reinkarnacji, idea cyklicznego czasu zaprzeczaa niezwykoci i celowoci istnienia Jezusa Chrystusa. Jeli czas kry w kko, dostarczajc powtarzalnych okazji do wzrostu i zmian, wwczas duch ycia Jezusa i zmartwychwstanie mogoby by teoretycznie dowiadczane przez kadego w dowolnym momencie, bez wzgldu na sukcesj apostow czy hierarchiczny porzdek. Poza tym, jeli czas ma charakter cykliczny, ycie mogoby nie polega na jedynej waciwej odstraszajcej szansie wyraenia skruchy lub, co gorsza, wiecznego potpienia, ale raczej na nieograniczonych moliwociach do rozwoju bliszego zwizku z Bogiem. Sprawowanie kontroli nad ludmi jest trudniejsze, gdy wierz, e istnieje wiele metod i sposobw powrotu do Boga, a nie tylko ta jedna, oferowana przez Koci. Chrzecijascy reformatorzy szydzili z wiary i obrzdw zwizanych z koncepcj cyklicznego charakteru czasu. Sprzeciwiali si rwnie wierze w szczliwe i pechowe dni; uwaano na przykad, e nie naley bra lubu w czasie ubywania ksiyca, czy, e grzech jest ciszy, gdy

popeniony zostanie w dzie witeczny. Czas powinien pyn nieprzerwanie, bez regularnych zmian pr roku; w cigu roku, po kadych szeciu dniach roboczych powinien nastpowa dzie witeczny, wolny od pracy. Pewna purytaska posta w wczesnej komedii, mwi: ... do szalestwa prowadzi Myl o innym dniu, ni kolejne wito... W 1667 roku wynaleziono zegar z wahadem i jest on dowodem wiary, e minuty maj niezmienny czas trwania. Od 1714 roku koncepcja jednostajnoci i liniowoci czasu staa si na tyle znana czowiekowi piszcemu o wierze w szczliwe i pechowe dni, e pewne sabe i ciemne osoby mog, by moe, obserwowa takie rzeczy, ale ludzie mylcy gardz nimi...". Tak jak w przypadku innych pogldw goszonych przez ortodoksyjnych chrzecijan, koncepcja liniowoci czasu zostaa zaadoptowana przez prostych ludzi dopiero w czasach reformacji.

mier
Ortodoksyjni chrzecijanie odrzucili rwnie cykliczny charakter fizycznego ycia. wity Pawe jawnie demonstrowa swoj pogard dla idei cyklicznego ycia: wtedy, kiedy pojawia si dza, przynosi grzech: a grzech, gdy jest speniony, przynosi mier". Poprzez podsycanie niechci do seksu, porodu i ciaa fizycznego, ortodoksyjni chrzecijanie zwrcili baczniejsz uwag na mier, traktujc j nie tylko jako narzdzie wywoywania strachu, ale rwnie jako koniec, sam w sobie. Chrzecijascy teologowie rozumieli seks, a w kadym razie dopuszczali jego istnienie, jeli uprawiany by wycznie w celu prokreacji - w innym przypadku by miertelnym grzechem. Ponadto uwaali, e rodzenie dzieci jest aktem bezbonym. Koci, razem z uznawanymi przez niego lekarzami, traktowali z pogard poonictwo. Kobieta, ktra zmara w czasie porodu lub poogu czasami grzebana bya bez chrzecijaskiego obrzdku. Oczyszczanie kobiety przez 40-80 dni po porodzie, byo uwaane za niezbdne, jeli miaa by z powrotem przyjta na ono Kocioa i chrzecijaskiego spoeczestwa. Nawet Maria Dziewica - zdaniem niektrych - potrzebowaa oczyszczenia po wydaniu na wiat Jezusa. Ortodoksyjni chrzecijanie zachcali do odrzucenia samego ciaa fizycznego, uwaajc, e Boga nie mona znale w wiecie fizycznym. Pawe pisa dlatego jestemy przewiadczeni, wiedzc o tym, e pki jestemy w cielesnym domu, jestemy z dala od Pana". Biblia utrzymuje, e prawdziwe, duchowe ycie ma miejsce tylko wwczas, gdy czowiek oddzieli si od fizycznego ciaa: Albowiem, jeli wy yjecie w ciele, umrzecie: ale jeli wy, poprzez Ducha, upokorzycie uczynki ciaa, bdziecie y", Albowiem istot ciaa jest mier, a istot ducha ycie i spokj". ycie fizyczne jest rwnoznaczne z grzechem i duchowym upadkiem, natomiast fizyczna mier i wyparcie si fizycznego dobrobytu sprowadzaj ycie duchowe. Ignorowanie ciaa fizycznego cechowao ycie ortodoksyjnych chrzecijan od czasw upadku Imperium Rzymskiego; akwedukty, anie, higiena zostay wzgardzone i zapomniane. Protestanci i zreformowani katolicy przecigali si w zaniedbywaniu higieny ciaa. Kapelan krla Polski gosi: Pjdcie za przykadem Naszego Pana i znienawidcie swoje daa; jeli kochacie je, starajcie si odrzuci to, celem dostpienia zbawienia, jak mwi Pismo wite, jeli chcecie mie z nim spokj, wci bdcie uzbrojeni, wci podejmujcie walk z nim; traktujcie je jak niewolnika lub wkrtce sami staniecie si nieszczliwymi jego niewolnikami.

W wiecie ortodoksyjnych chrzecijan popularne sowo cielesny", oznaczajce po prostu przywizanie do ciaa", przyjo znaczenie grzechu i niemoralnoci. Ortodoksyjni chrzecijanie czsto twierdzili, e mier nie jest naturaln czci ycia, ale raczej kar. wity Augustyn zgadza si, e mier egzystuje wycznie jako kara za grzechy: Dlatego musimy powiedzie, e pierwsi ludzie byli rzeczywicie tak stworzeni, e jeliby nie zgrzeszyli, nie dowiadczyliby adnego rodzaju mierci; ale e zgrzeszyli, zostali tak ukarani mierci, e ktokolwiek powsta z ich rodu, take musi by ukarany tak sam mierci. ...dlatego wrd wszystkich chrzecijan, ktrzy prawdziwie oddali si wierze katolickiej, istnieje zgoda, e jestemy skazani na mier ciaa, nie przez prawo natury, przez ktre Bg nie zestal mierci na czowieka, ale przez Jego sprawiedliwe ukaranie za popeniony grzech...

Poniewa ludzie w czasach Reformacji zaczli postrzega liniow, a nie cykliczn natur czasu, sta si on niezalenym nadzorc, dajcym, aby dany moment wypeniony by okrelonym zadaniem i obowizkiem. Szesnastowieczny sztych w alegoryczny sposb przedstawia czas nagradzajcy prac i karccy lenistwo.

Jako e Augustyn zgadza si z twierdzeniem, i grzech wywouje seksualne podanie, wierzy rwnie w to, e grzech kreuje mier. mier, zdaniem ortodoksw, mona byo przezwyciy. Pawe pisa, ostatnim wrogiem, ktry winien by zniszczony jest mier".

wity Ignacy, biskup Antiochii opisywa jak apostoowie wzgardzili mierci i wznieli si ponad ni". Religia chrzecijaska przepojona jest wiar, e czowiek moe mie wadz nad mierci. W Ewangelii wedug witego ukasza, Jezus mwi: A ci, ktrym bdzie dane dostpienie tego wiata, i zmartwychwstanie... nie mog nigdy umrze: jako e oni s rwni anionom; i s dziemi Boga, bdc owocem zmartwychwstania. Zamiast akceptacji mierci jako naturalnej konsekwencji cyklu yciowego, ortodoksyjni chrzecijanie wykorzystywali j jako sposb na wywoanie w ludziach strachu. W IV wieku wity Pachomius poucza swoich mnichw: Ponad wszystko, pozwl nam zawsze mie nasz ostatni dzie przed naszymi oczami, i pozwl nam ba si wiekuistego cierpienia . wity Benedykt naucza: Bj si dnia Sdu Ostatecznego, obawiaj si pieka, pragnij ycia wiecznego z wyjtkow duchow arliwoci, zawsze pamitaj o mierci". Staroytna koncepcja podziemnego wiata, gdzie czowiek idzie po mierci na odpoczynek i odmodzenie, przerobiona zostaa na przeraajc chrzecijask ide pieka, miejsca wypenionego ogniem i siark, gdzie ludzie cierpi wieczny bl i mczarnie. mier, w wietle jednego ycia i jednej szansy czynienia dobra, staa si przeraajc perspektyw. Jednak Koci potrzebowa wiele czasu, aby nauczy prostych ludzi takiego pojmowania mierci. Pocztkowo Koci uczyni chrzecijastwo zrozumiaym dla posplstwa, adaptujc pogldy przedchrzecijaskie. Przyjta przez redniowieczny Koci koncepcja czyca zagodzia surow ideologi ortodoksyjn. Po mierci, zamiast pjcia bezporednio do nieba lub pieka, dusza moga trafi do czyca, miejsca przejciowego, aby odpokutowa za popenione grzechy przed szczliwym wstpieniem do nieba. Koncepcja ta dostarczya Kocioowi niezych dochodw. Poprzez goszenie, e to mogoby wpyn na przeznaczenie dusz, Koci zbiera bogate dary od redniowiecznego spoeczestwa, za swoje wstawiennictwo za tych, co przebywaj w czycu. W okresie reformacji, wraz z rozprzestrzenianiem si pogldw ortodoksyjnego chrzecijastwa, wszystkie obrzdy, ktre miay zwizek ze mierci, jako naturaln kolej ycia, byy wyszydzane i zakazywane. Nie powinno si ju duej myle, e ci, ktrzy zeszli z tego wiata mogli trafi do czyca; ludzie bd osdzani natychmiast po mierci i wysyani do nieba lub pieka. mier nie bya ju duej uwaana za wane wydarzenie czy postrzegana jako cz naturalnego cyklu yciowego. Pogrzeby, ktre byy wanymi wydarzeniami spoecznymi, stay si sprawami ograniczajcymi si do wskiego grona rodziny. Ortodoksyjni chrzecijanie prbowali zakaza bicia dzwonw pogrzebowych i noszenia aobnych strojw. Cmentarze, dotychczas miejsca wielu spotka, zostay oddzielone od spraw codziennego ycia. Tace, zabawy i dziaalno handlowa na terenie cmentarzy zostay formalnie zakazane. W 1701 roku w Nowej Anglii wydano rozporzdzenie zakazujce wykonywania trumien, kopania grobw i organizowania uroczystoci aobnych w niedziel, gdy traktowano je jako akty profanacji dnia witego. Ironi jest, e prbujc pokona mier i oddzieli j od ycia, ortodoksyjni chrzecijanie podsycali przesdy dotyczce mierci. Augustyn uwaa, e ycie jest cakowicie przymione przez mier, Nic wicej nie zrobimy rozpoczynajc ycie w tym umierajcy m ciele ponad to, e rozpoczlimy nieustajcy pochd w kierunku mierci". mier, zgodnie z ortodoksami, moga przynie zbawienie. Augustyn pisa: A teraz, dziki wikszej i wspanialszej asce Zbawiciela kara za grzechy zamienia si w sub sprawiedliwoci. Albowiem wwczas byo obwieszczone czowiekowi, Jeli zgrzeszye, umrzesz "; ot powiedziano mczennikowi, Umierasz, gdy nie zgrzeszye

". Wwczas byo powiedziane, Jeli pogwacicie przykazania, umrzecie ". Ot jest powiedziane Jeli odrzucicie mier, pogwacicie przykazanie . Ortodoksyjni chrzecijanie w swoich wysikach zmierzajcych do jej przezwycienia, czsto koczyli na gloryfikacji mierci. Uwaano, e najbardziej znaczce u Jezusa nie byo cudowne uzdrawianie czy przesanie mioci i pokoju, ale raczej jego mier. W Biblii czytamy, e dzie mierci [jest lepszy] od dnia narodzin". Powszechnym stao si nazywanie dnia mierci, dniem jej lub jego narodzin". Augustyn prbowa wyjania dlaczego mier przybraa tak wzniosy charakter: Kada mier, ktra przedtem bya za, teraz staa si dobra, gdy Bg udzieli wiernym tej laski, e mier, ktra bya uznana za przeciwiestwo ycia, staa si instrumentem, przez ktry przychodzi ycie. W XVII wieku wity Jan Cimacus pisa, Tak jak chleb jest najniezbdniejszy z caej ywnoci, tak rozmylanie o mierci jest najwaniejszym dziaaniem". Sawny wity Jan Chryzostom gosi e podstawow cech [chrzecijanina] jest pragnienie i kochanie mierci". Troska o mier rzucaa cie na chrzecijaskie nastawienie do caego wiata. Uwaanie ziemskiego, fizycznego ycia za szkodliwe dla rozwoju duchowego sprzyjao arliwemu oczekiwaniu na koniec wiata. Chrzecijanie spodziewali si, e Bg ponownie zstpi na ziemi, aby zapocztkowa koniec wiata. W Ewangelii witego Mateusza Jezus podkrela, e taki koniec moe by bliski, Doprawdy, mwi wam, niektrzy z tutaj obecnych nie zaznaj mierci przed ujrzeniem Syna Pana wstpujcego do jego krlestwa". Znamienn cech historii chrzecijan s okresowo pojawiajce si oczekiwania na koniec wiata. Na przykad, w okresie reformacji w Anglii na temat koca wiata opublikowano 80 ksiek. Ortodoksyjni chrzecijanie w zasadniczy sposb zmienili mylenie ludzi o wiecie i rodowisku naturalnym. Od kiedy zaczto wierzy, e Bg panuje z gry, uwaano, e natura jest odsunita od Niego, lub cakowicie pozbawiona obecnoci Boga. Takie postrzeganie wiata doprowadzio do dramatycznych zmian w znaczeniu i charakterze wit, oraz percepcji czasu, a wszystko to zostao odsunite od ziemskich cyklicznych zmian pr roku. Oblicza ludzkiego ycia, ktre wiadcz o zwizkach z cyklami natury, takie jak narodziny, seks i mier, zostay cakowicie zlekcewaone. Zamiast uznania naturalnego cyklu ycia, ortodoksyjni chrzecijanie odrzucili je cakowicie i zaczli troszczy si wycznie o mier.

Rozdzia 10: wiat bez Boga 1600 r.

Ortodoksyjne chrzecijastwo spowodowao przesunicie ludzkoci w kierunku wizji wiata, w ktrej niewielk uwag przykadano do idei boskoci. Przez nauczanie, e ziemskie krlestwo jest pozbawione witoci, chrzecijanie zbudowali ideologiczn podstaw nowoczesnego spoeczestwa. Nowoczeni myliciele uwiecznili teorie ortodoksyjnych chrzecijan, dostarczajc naukowego potwierdzenia wiary w hierarchi, dominacj i walk. Niemniej wraz ze zblianiem si XXI wieku uwiadomiono sobie nie tylko ujemne strony takich koncepcji, ale take ich ograniczone podstawy naukowe. Odkd ludzie zaakceptowali pogld, e Bg nie ma ju nadnaturalnej wadzy nad wiatem fizycznym, powszechn, szczeglnie wrd ludzi wyksztaconych, staa si wiara, e diabe rwnie nie posiada takiej wadzy. Od kiedy odrzucono idee witej magii, atwo zaakceptowano pogldy, e w wiecie fizycznym nie dziaaj czary, przepowiednie czy zo. Zamiast tego rzeczywisto fizyczna postrzegana bya w postaci mechanicznego dziaania nieoywionych czci skadowych poddajcych si wycznie racjonalnym i jasno okrelonym prawom, podobna do ogromnego zegara. Jak mwi Lafew, posta w sztuce Szekspira: Mwi e cuda s przeszoci, i mamy swoich filozofw tworzcych przyjazne i nowoczesne rzeczy, w miejsce nadnaturalnych i bezpodstawnych. Nowe postrzeganie wiata charakteryzowao wejcie Europy w okres zwany Owieceniem. Owiecenie inspirowane byo przez siedemnastowiecznych mylicieli, takich jak Galileusz, Rene Descartes (Kartezjusz), Johannes Kepler, Isaak Newton, Francis Bacon, Benedict Spinoza czy John Locke. Chocia wikszo z nich nadal wierzya, e wiat zosta stworzony przez Boga, to uwaali, e wszechwiat funkcjonuje zgodnie z rozumowymi prawami, nie wymagajc ju dalszej interwencji Boga. Nowe pogldy i stanowiska byy odzwierciedleniem pogldw ortodoksyjnych chrzecijan. Tak jak chrzecijanie wierzyli w podzia wiata na niebo i ziemi, tak naukowcy dostrzegali podobny podzia, okrelany przez Descartesa jako podzia na umys i materi. I dalej, tak jak chrzecijanie wierzyli, e Bg nie ma zwizku ze wiatem fizycznym, tak naukowcy twierdzili, e wiadomo i fizyczna rzeczywisto s od siebie oddzielone. Mimo, e ortodoksyjni chrzecijanie i nowi myliciele zajmowali odrbne stanowiska na temat diaba, to jednak wszyscy pojmowali wiat fizyczny jako rzeczywisto pozbawion boskoci i witoci. Pogld, e wiat fizyczny funkcjonuje niezalenie od wiadomoci znalaz nowe potwierdzenie w prawach Newtona. Jego prawa dotyczce ruchu i cienia opisuj kosmos, ktry funkcjonuje na, z gruntu bezstronnych, mechanicznych i deterministycznych zasadach. Newton opar wszystkie swoje prawa na dowiadczalnych dowodach jako wiadectwie pogldw, e materia pozbawiona jest wiadomoci i nie podlega nadnaturalnym siom; odkd myli osoby przeprowadzajcej dowiadczenie nie wywieray wpywu na materi, wszystkie wyniki dowiadcze nabray charakteru powtarzalnoci. Innymi sowy, uwierzy, e moliwe byo obserwowanie zjawiska fizycznego bez wpywu na jego przebieg. Przyjmujc pogld ortodoksyjnych chrzecijan mwicy o tym, e Bg ju duej nie wpywa na wiat fizyczny, nowi myliciele doszli do wniosku, e podobnie rzecz si ma ze wiadomoci czowieka, ktra nie wpywa na zjawiska fizyczne. Naukowcy i filozofowie byli take zwolennikami koncepcji porzdku hierarchicznego, wykorzystujc j w swojej pracy. Hierarchiczny porzdek wymaga, aby

wszystkie skadniki byy oddzielone od siebie i ustawione zgodnie z ich pozycj. Ich pogldy koncentroway si raczej na rnicach midzy skadnikami, a nie na ich wzajemnych stosunkach i zwizkach z caoci ukadu. Naukowcy pochonici byli oddzielaniem, izolowaniem i analiz coraz to mniejszych czstek. Niewiele uwagi powicano zalenoci poszczeglnych skadnikw od otaczajcych je elementw czy rodowiska. Nowoczesna filozofia odzwierciedlaa taki sam pogld co religia, ktra gosia, e rzeczywisto wynika z, i jest tworzona przez mao znaczce i przypadkowe zdarzenia, a nie przez celowo dziaajc wiadomo. Descartes (Kartezjusz) wyrazi t wiar w swoim synnym powiedzeniu Cogito ergo sum, Myl wic jestem". Niewielki, mao znaczcy akt mylenia prowadzi do wikszego, bardziej znaczcego faktu istnienia rzeczywistoci. Chocia wielu nadal uwaao, e to Bg stworzy wiat, obecnie wikszo bya zdania, e prawdy naley poszukiwa nie przez prby zrozumienia Boskich planw czy intencji, ale poprzez poznanie maych, wydzielonych, mechanicznych czci wiata. Wiara w niezbdno dominacji i walki, jak rwnie w brak boskiej interwencji, znalaza nowy wyraz w teorii ewolucji Karola Darwina. Podobnie do ortodoksyjnych chrzecijan, ktrzy szczeglnie w okresie reformacji podkrelali szlachetny charakter walki i grzeszn natur magii i si nadprzyrodzonych, Darwin przedstawi wiat przyrody jako miejsce, gdzie walka i konkurencja cechoway kady aspekt wielkiej i zawiej batalii o ycie". Zgodnie pogldami Darwina walka bya podstaw utrzymania naturalnego porzdku i zapobiegaa katastrofalnej w skutkach eksplozji jednego gatunku.

Drzeworyt ilustrujcy zmian postrzegania wiata.

Isaak Newton.

Podczas gdy ortodoksyjni chrzecijanie utrzymywali, e dominacja i walka s konieczne dla zachowania niezmiennoci boskiego porzdku, to Darwin uwaa te same czynniki za niezbdne do podtrzymania porzdku w przyrodzie. Zarwno chrzecijanie jak i nowoczeni myliciele uznawali konieczno hierarchicznego porzdku, czy to z powodu tego, e hierarchia dzieli ludzi w zalenoci od stopnia zblienia do Boga, czy te ich zdolnoci do przeycia. Teorie Darwina dostarczyy nowych powodw do ujarzmiania ludzi na podstawie rnic rasowych i pochodzenia, uznawanych za naturalnie" sabszych. Niezalenie od wystpujcych podobiestw, ortodoksyjny chrzecijanizm jest czsto uwaany za przeciwnika nowoczesnego mylenia i nauki. Koci katolicki kontynuowa tradycj powstrzymywania rozwoju dziaalnoci naukowej, czemu, na przykad, da wyraz w przeladowaniu Galileusza, czy w sprzeciwie wobec wikszoci prac Newtona (heliocentryczna teoria Galileusza kwestionowaa pogldy Kocioa, mwice, e Soce kry wok Ziemi. Prace Newtona podkopyway podstawy wadzy katolickiej. Jego twierdzenia o moliwoci dowiadczalnej weryfikacji zjawisk fizycznych kwestionoway podstawy domagania si wadzy, ktra opieraa si na sukcesji po apostoach, idei e prawda objawiona zostaa tylko raz poprzez zmartwychwstanie Jezusa, i w konsekwencji jest osigalna tylko przez nastpcw apostow, ktrzy byli wiadkami tego zdarzenia). W rzeczywistoci wystpoway ideologiczne rnice midzy ortodoksyjnymi chrzecijanami a nowymi mylicielami, ktrzy na przykad, odrzucali teori, i diabe w nadprzyrodzony sposb wpywa na rzeczywisto. Teoria ewolucji Darwina nie zgadzaa si z chrzecijask koncepcj stworzenia wiata. Nowe mylenie, e wiat funkcjonuje bez boskiej interwencji czy czarw, byo gorliwie popierane zarwno przez protestantw jak i katolikw. Nawet sam Karol Darwin nie uwaa, aby jego prace przeciwstawiay si dogmatom ortodoksw. Zreformowani chrzecijanie na pewno by si z nim zgodzili w tym, e fizyczna rzeczywisto funkcjonuje nie dziki cudownym aktom stworzenia", ale raczej przez walk i konkurencj. W Pochodzeniu gatunkw" Darwin pisa: Nie widz prawdziwej przyczyny dlaczego pogldy przedstawione w tym dziele mogyby wstrzsn religijnymi uczuciami kogokolwiek". Darwin pisze jak czowiek religijny: ...naucza, e jedyn godn szacunku koncepcj Boskoci jest wiara, e On stworzy kilka pierwotnych form zdolnych do samorozwoju w inne potrzebne formy, tak jak wiary, e On domaga si nowych aktw stworzenia do wypenienia pustki powstaej w wyniku dziaania jego praw. Nowoczesna myl w wikszym stopniu popieraa koncepcje ortodoksyjnych chrzecijan, ni im zaprzeczaa. Jednak, mimo e Darwin uwaa, i jego prace nie sprzeciwiay si koncepcji wszechmocnego Boga, to jego teorie wykorzystywane byy przez innych do odrzucenia istnienia nawet odlegego stwrcy. Ateizm w prosty sposb rozwin ide chrzecijan mwic o tym, e Bg jest daleko i nie przenika do wiata fizycznego. Odtd ludzie stwierdzili, e nie jest wcale trudno zaprzeczy istnieniu samego Boga. W odpowiedzi na brutalno polowa na czarownice ziarna ateizmu zdobyway sobie coraz wiksz popularno. Ludzie zaczli przekonywa si, e religia nie gwarantuje spokoju sumienia, a brak religijnych przekona nie prowadzi do moralnego upadku. Na przykad, w Sowniku historycznym" pochodzcym z koca siedemnastego wieku czytamy, e ateizm niekoniecznie prowadzi do moralnego zepsucia". Niemniej ateizm zagraa podstawom, opartego na strachu, porzdku spoecznego. Chocia Bg mg znajdowa si daleko w niebie, strach przed Jego kar by nadal uwaany za rodek wymuszajcy okrelone moralne zachowanie jednostki. Wielu uwaao, e

sprawiedliwy ukad polega na strachu. W swojej ksice Sprawiedliwo ograniczona przez religi", Frank Swancara pisze, e ...sdziowie, ktrzy uksztatowali powszechne prawo twierdzili, e kto kto nie wierzy w adn straszn kar Boska nie moe by wiadkiem w sadzie prawa. Wikszo mylicieli Owiecenia widziao w ateizmie takie samo zagroenie, jak ze strony ortodoksyjnych chrzecijan. John Locke pisa: Ci nie s w ogle tolerowani, ktrzy odrzucili istnienie Boga. Przyrzeczenia, konwenanse i przysigi, ktre spajaj spoeczestwo, mog nie obowizywa wrd ateistw. Wolter pyta: Co jednak mogoby pohamowa dze, bezkarne popenianie przestpstw, jak nie idea wiekuistego Mistrza, ktrego oko jest ponad nami, i ktry bdzie ocenia nasze, nawet najbardziej prywatne, myli? Zarwno ortodoksyjni chrzecijanie, jak i nowi myliciele, mimo e chtnie odcinali si od wiary w czary i cuda, to nadal wierzyli w straszliw kar bosk. Nowa myl najczciej uznawaa dogmaty chrzecijan. Twierdzenia, e wiat funkcjonuje jak maszyna czy zegar, potwierdzay pogldy witego Augustyna mwice, e ludzka istota nie posiada wolnej woli. W swojej ksice Taczcy mistrzowie Wu Li", Gary Zukav pisze: Jeli akceptujemy mechanistyczn determinacj newtonowskiej fizyki -jeli wiat rzeczywicie jest wielk maszyn - wwczas od momentu, w ktrym wiat zosta stworzony i wprawiony w ruch, wszystko co w nim zachodzi, jest ju zdeterminowane. Zgodnie z t filozofi moe nam si wydawa, e mamy wasn wol i zdolno do wpywania na przebieg zdarze w naszym ryciu, ale my nie moemy. Wszystko od samego pocztku zostao przedtem okrelone, nie wyczajc zudzenia, e posiadamy woln wol. Wszechwiat jest zapisana samo odtwarzajc si tylko w jedn stron, tam. Sytuacja ludzi jest bezgranicznie bardziej pospna, ni bya przed nastaniem nauki. Wielka Maszyna dziaa na lepo, a wszystkie rzeczy w niej s jak koa zbate. W odniesieniu do przyrody nauka przyja pogldy goszone przez chrzecijan traktowania rodowiska naturalnego jako krlestwa pozbawionego witoci. Fritjof Capra opisuje, jak rozdzielenie pomidzy materi a umys ...umoliwio uczonym traktowanie materii jako martwej i cakowicie oddzielonej od nich samych oraz postrzeganie materialnego wiata w postaci niezliczonej iloci obiektw zoonych w ogromn maszyn... Od drugiej poowy siedemnastego wieku mechanistyczny... model wszechwiata zdominowa ca myl naukow. Byo to zgodne z obrazem wszechmocnego Boga, ktry rzdzi wiatem z gry przez narzucanie mu jego boskiego ojcostwa. Poprzez uznanie rozdziau midzy krlestwem niebiaskim a krlestwem ziemskim, czy te midzy umysem a materi, zarwno chrzecijanie jak i nowi myliciele sami zatracili czno ze wiatem fizycznym. Obecnie, pod koniec dwudziestego wieku, wiele teorii majcych swoje korzenie w ideologii ortodoksyjnych chrzecijan i znajdujcych poparcie nowej grupy uczonych, ma ograniczon warto naukow. Odkrycia naukowe, szczeglnie na polu mechaniki kwantowej, wykazay, e prawa fizyki klasycznej w sposb bardzo ograniczony i niedokadny wyjaniaj zjawiska zachodzce we wszechwiecie. Zasady i prawa, ktre wydaway si sterowa mechaniczn i deterministyczn, uniwersaln maszyn nie maj bezporedniego przeoenia na prawa rzdzce czsteczkami mniejszymi od atomw. Czsteczki subatomowe opieraj si prbom okrelenia ich pooenia w czasie i

przestrzeni. Fizyk Stephen Hawking stwierdzi, e ten fenomen, nazywany zasad nieoznaczonoci ...zasygnalizowa nadejcie koca fantastycznej teorii nauki, modelu cakowicie zdeterminowanego wszechwiata: z ca pewnoci nie mona przewidzie przyszych zdarze, gdy nie mona precyzyjnie okreli obecnego stanu wszechwiata! Obecnie kwestionuje si rwnie pogldy utrzymujce, e wszechwiat rzdzi si cakowicie racjonalnymi i precyzyjnie okrelonymi prawami. Newton uwaa, e majc wystarczajce informacje mona absolutnie przewidzie wynik zdarzenia, mechanika kwantowa pokazuje, e w najlepszym razie mona pozna tylko prawdopodobiestwo otrzymania jakiego wyniku. Gary Zukav wypowiada si na temat interpretacji kopenhaskiej (interpretacja mechaniki kwantowej, ktrej gwnym twrc by Neils Bohr. Jej przeciwnikiem by Albert Einstein, ktry komentujc odrzucenie przez teori kwantow zasady cisej przyczynowoci, powiedzia: Bg nie gra w koci ze Wszechwiatem" przyp. t.): ...prby naukowcw zmierzajce do sformuowania logicznej teorii fizyki znajdoway si pod naciskiem ich wasnych odkry, potwierdzajc, e cakowite zrozumienie rzeczywistoci ley poza zasigiem racjonalnego mylenia. Ostatnie odkrycia naukowe zakwestionoway pogld, e materia fizyczna jest zupenie nieoywiona, bezwadna i posiada tylko mas. W badaniach nad waciwociami fal naukowcy wykazali, e rzeczywisto fizyczna posiada zarwno cechy materii" jak i umysu". Podzia na umys i materi, ktry jest zbieni z chrzecijaskim podziaem na niebo i ziemi, nie jest prawd naukow. wiat fizyczny nie jest, jak twierdzi fizyka klasyczna, zoony ze staej, bezwadnej i nieoywionej materii. Fizyk, Henry Stapp pisze: Jeli stanowisko fizyki kwantowej jest duszne... wwczas nie ma rzeczywistego wiata fizycznego w powszechnie rozumianym znaczeniu. Nasuwajcym si tutaj wnioskiem nie jest przypuszczenie, e rzeczywisty wiat fizyczny moe nie istnie, ale twierdzenie, e rzeczywisty wiat fizyczny nie istnieje. Inny fizyk, E.H. Walker twierdzi, e wiadomo moe mie zwizek ze wszystkimi zjawiskami mechaniki kwantowej... jako, e wszystko co si pojawia jest bezsprzecznie wynikiem jednego lub wikszej liczby zdarze. W rozumieniu mechaniki kwantowej wszechwiat jest zamieszkany" przez prawie nieograniczon liczb raczej dyskretnych, wiadomych, zwyke nierozumnych elementw, ktre s odpowiedzialne za szczeglne funkcjonowanie kosmosu.

Karol Darwin. Wiara w konieczno porzdku hierarchicznego, dominacji i wspzawodnictwa znalaza nowy wyraz w pracach Darwina.

Takie wyniki s zaprzeczeniem wiary w rozdzielno umysu i materii. Zarwno podzia na umys i materi, jak i wiara, e wiat pozbawiony jest wiadomoci s przedmiotem docieka bardziej nam wspczesnej teorii Gai. Przedstawiona pierwotnie przez Jamesa Lovelocka teoria sugeruje, e wiat moe by samoregulujcym si ukadem. Tego rodzaju teorie wyjaniaj wzgldn niezmienno klimatu na kuli ziemskiej, zadziwiajco du zawarto soli w oceanach i zachowanie staego poziomu tlenu, czyli wszystkiego, co pozwala na rozwj ycia. To, e Ziemia utrzymuje warunki zdolne do podtrzymania ycia moe nie by przypadkiem, czy wynikiem losowego zdarzenia. yjce na Ziemi istoty mog by wynikiem samoregulujcego si zachowania, a to sugeruje ju obecno wiadomoci. Obecnie, nawet klasyczne ujcie sprawdzonych prawd uwaa si za bdne. Newton twierdzi, e poniewa dowiadczenia dotyczce materii fizycznej obejmuj nieoywione czsteczki pozbawione wiadomoci, wszystkie wyniki eksperymentw powinny by powtarzalne, a osoba wykonujca dowiadczenie moe wystpowa w roli bezstronnego obserwatora, bez moliwoci wywierania jakiegokolwiek wpywu na materi fizyczn. Istnienie takiego bezstronnego obserwatora nie jest ju uwaane za moliwe; mechanika kwantowa pokazaa, e prosty akt obserwacji wywiera wpyw na zachowanie si obserwowanej materii. Fizyk, John Wheeler pisze: Czy wszechwiat moe by, w pewnym dziwnym sensie, wrzucony w byt " przez udzia tych, ktrzy w tym uczestnicz?... Uczestnik" jest niezaprzeczalnie now koncepcj dan przez mechanik kwantow. Obala znaczenie obserwatora" wystpujcego w teorii klasycznej, czowieka stojcego bezpiecznie za gruba szklan cian i obserwujcego co si dzieje bez jakiegokolwiek w tym udziau. To jest niemoliwe, twierdzi mechanika kwantowa. Ostatnie odkrycia naukowe udowodniy, e pogldy dotyczce mechanistycznego pojmowania kosmosu, ktre wyrosy z wiary w brak obecnoci Boga w wiecie fizycznym, s mao dokadne. Krytyce poddawane s rwnie nowoczesne metody bada naukowych, opierajcych si na rozdzielaniu i analizie coraz to mniejszych czci, odzwierciedlajcych chrzecijaskie idee hierarchicznego porzdku. Nauka wspczesna sugeruje, e prawda moe by lepiej poznana nie tylko poprzez dzielenie i porzdkowanie poszczeglnych czci, ale take przez zrozumienie wzajemnego ich powizania w wikszym ukadzie. Czsteczki", jak wyjania fizyk David Bohm ...znajduj si w cigych relacjach midzy sob w ukadzie, w ktrym ich dynamiczne powizania niezaprzeczalnie zale od stanu caego ukadu (i w rzeczywistoci, wikszych ukadw, w ktrych si znajduj, a obejmujcych w zasadzie cay wszechwiat). Tak wic, prowadzi to do nowej koncepcji niepodzielnej caoci, odrzucajcej klasyczn teori podzielnoci wiata na samodzielne, niezalenie istniejce czci... Zrozumienie zwizku materii z caym ukadem mogoby by blisze prawdy, ni analiza izolowanych skadnikw materii. Poznanie, w jaki sposb czci dziaaj razem byoby bardziej twrcze ni ich hierarchiczne porzdkowanie. Ortodoksyjny pogld o niezaprzeczalnej wartoci walki, ktry znalaz nowe potwierdzenie w teoriach Darwina, moe rwnie ulec uzasadnionemu przewartociowaniu. Teoria Gai, sugerujca, e wiat moe by ukadem samoregulujcym si, mwi o yciu organizmw, ktre tworz yw mozaik symbiotyczn w celu osignicia najbardziej korzystnych warunkw rozwoju. Wskazuje to na fakt, e porzdek i rozwj istniej nie tylko dziki dominacji, walce i konkurencji, jak zakadaj teorie goszone przez chrzecijan i Darwina, ale take dziki wspdziaaniu. Wpyw chrzecijaskich dogmatw na nowoczesn nauk daje si

zauway nawet we wspczesnym yciu. Nowoczesna medycyna zachodnia przeja podobne spojrzenie na ciao czowieka, jak fizyka klasyczna na wszechwiat: medycy" rozumiej ciao jako mechaniczne dziaanie nieoywionych czci majcych niewielki (lub nie majcych w ogle) zwizek ze wiadomoci. Jednym z pierwszych rzecznikw traktowania ciaa jak maszyny by Thomas Hobbes, ktry w 1651 roku napisa: Albowiem czym jest serce, jak nie spryn, a nerwy wieloma sprynami, a stawy wieloma koami wprawiajcymi w ruch cae ciao". Tak jak ortodoksyjni chrzecijanie uwaali, e Bg, jest oddzielony od fizycznego wiata, tak zachodnia medycyna uwaaa, e funkcjonowanie ciaa ludzkiego nie ma zwizku z umysem czy wiadomoci. Choroba postrzegana bya po prostu jako wadliwe dziaanie ktrej z mechanicznych czci, a jej przyczyna leaa wycznie w obrbie wiata fizycznego. W ten sam sposb, w ktry ortodoksyjni chrzecijanie prbowali ujarzmi to, co znajdowao si na niszych szczeblach hierarchicznego porzdku, lekarze zachodni prbuj raczej zapanowa nad ciaem, ni wsppracowa z nim poprzez wykorzystanie jego zdolnoci do samouzdrawiania. Przykadem takiego postpowania jest leczenie chorb nie zagraajcych yciu, przy pomocy antybiotykw. Antybiotyki wytumiaj dziaanie ukadu odpornociowego, waciwej ciau zdolnoci do obrony samego siebie przed atakiem choroby. Chocia antybiotyki s nieocenione w leczeniu zagraajcych yciu chorb, to czste ich stosowanie w mniej powanych przypadkach doprowadzio do pojawienia si wielu nowych szczepw bakterii, ktre nie poddaj si dziaaniu adnej znanej metody leczenia. Wspczenie wielu naukowcw poddaje w wtpliwo twierdzenia nowoczesnej medycyny, e ciao jest mechanicznym urzdzeniem pozbawionym cznoci ze wiadomoci, urzdzeniem, ktre najlepiej jest opanowa, a nie z nim wsppracowa. Ideologia ortodoksyjnych chrzecijan wywara take wpyw na nowoczesn gospodark i przemys. Naladujc religijn hierarchi przedsibiorstwa maj tak struktur, w ktrej wadza spoczywa w rkach pojedynczych osb znajdujcych si na samym szczycie organizacji. Strach, dominacja i konkurencja uwaane za podstaw zachowania boskiego porzdku, maj swoje odzwierciedlenie w prowadzeniu interesw. Tak jak uwaano, e ujednolicenie stwarza jedno, tak w interesach ceniona bya zgoda i jedno ludzi podobnej rasy, pochodzenia czy wyznania. Jednake w bliszych nam czasach w wielu przedsibiorstwach dochodzi si do wniosku, e bardziej korzystna jest inna struktura. Przedsibiorstwa, w ktrych ceni si pracownikw, bdcych odpowiedzialnymi wspwacicielami, czsto funkcjonuj bardziej efektywnie, ni te, ktre trzymaj si cile hierarchicznego modelu organizacyjnego. Wsppraca, zarwno wewntrz samego przedsibiorstwa, jak i z zewntrznymi kooperantami jest bardziej zyskowna ni ceniona dawniej zaarta konkurencja. Poza tym, kwestionuje si jednostajno i monotoni w miejscu pracy. Warunki, w ktrych ludzie maj rne perspektywy i drogi rozwizywania problemw daj wiksze prawdopodobiestwo osignicia twrczych rozwiza. Poza oddziaywaniem na nauk, filozofi, medycyn i gospodark, idee ortodoksyjnych chrzecijan miay powany wpyw na wspczesn organizacj spoeczn i rzdy. Wiara w jedyne zwierzchnictwo, hierarchi i wrodzon, grzeszn natur czowieka udaremnia wysiki stworzenia pluralistycznych spoeczestw, w ktrych ceniono by indywidualne samookrelenie. Sia i wadza wewntrz takich domniemanych struktur musi raczej schodzi ze szczytu, a nie wyrasta z pluralistycznych korzeni. Wszystko co wzmacnia si jednostki bezsprzecznie burzy tak autorytatywn struktur wadzy. Na przykad, nigdy nie byo zamiarem purytaskich przywdcw Nowej Anglii, aby powoa rzd, ktry reprezentowaby pogldy i

pragnienia wyraane przez spoeczestwo. Demokracja, nie wyobraam sobie, aby kiedykolwiek Bg nakaza powoanie rzdu jednoczenie sucego Kocioowi i posplstwu", napisa purytanin, John Corron. Jeeli bd rzdzi ludzie, to kto bdzie rzdzonym?". Ustanowione w Stanach Zjednoczonych demokratyczne prawa byy sprzeczne z pogldami ortodoksyjnych chrzecijan. W 1796 roku George Washington napisa: Rzd Stanw Zjednoczonych w adnym razie nie opiera si na religii chrzecijaskiej". Ortodoksyjni chrzecijanie wielokrotnie sprzeciwiali si wolnoci religijnej w Ameryce. Purytanin, John Norton wyraa ortodoksyjne pogldy na temat wolnoci wyznania religijnego, twierdzc, e wolno to blunierstwo, wolno to odwodzenie innych od prawdziwego Boga. Wolno to mwienie kamstw w imi Boga". Kiedy w Vermont przyjto rezolucj zezwalajc na wolno wyznania, w Dartmouth Gazette (z 18 listopada 1807 roku) powrciy sentymenty ortodoksw w postaci artykuw nazywajcych rezolucj uderzajcym przykadem szkodliwych i skrajnych diabelskich poczyna, do ktrych pytki duch demokracji musi nieuchronnie zmierza" W okresie, w ktrym Thomas Jefferson i James Madison podejmowali wysiki celem oddzielenia Kocioa od pastwa, Madison odwoywa si do historii i udowadnia, e gdziekolwiek kocielne suby" ksztatoway spoeczestwo, tam popieray polityczn tyrani; nigdy nie chroniy wolnoci czowieka. Dla poparcia wolnoci osobistej i demokracji katolicy nie zrobili wicej od protestantw. Od sprzeciwienia si w XIII wieku Magna Charta, przez ustanowienie precedensu dla totalitarnego pastwa ze wit Inkwizycj, do odmowy potpienia nazistowskiej eksterminacji narodu ydowskiego w czasie II wojny wiatowej,2 Koci katolicki by mistrzem autorytaryzmu, przeciwstawiajc si kadym przejawom demokracji i wolnoci. W dziewitnastym wieku papie Grzegorz XVI pisa: Nie ma adnego prawnego sposobu domaga si, broni czy przyznawa bezwarunkowej wolnoci myli, sowa, twrczoci czy religii, poniewa gdyby istniao tak wiele praw, natura sama daaby je czowiekowi. Zdaniem ortodoksw sia i wadza powinna by przyznana tylko tym, ktrzy znajduj si na szczycie hierarchii. Ortodoksyjni chrzecijanie dali ideologiczne podstawy nowoczesnej nauce i spoeczestwu. Od kiedy ludzie zaakceptowali pogld, e Bg jest w niebie, a nie na ziemi, przestaa istnie nadnaturalna interwencja i magia, a naukowcy i filozofowie zaczli sprawdza istnienie takiego wanie wiata. Ich nauka i filozofia potwierdzay, e wiat fizyczny funkcjonuje w sposb mechaniczny i niezaleny od wiadomoci i Boga. Potwierdzali take wiar w konieczno walki i dominacji. Niemniej taka wiara i pogldy s dzisiaj kwestionowane, i to nie tylko ze wzgldu na ich praktyczn niedoskonao, ale rwnie ich ograniczon warto naukow.

Ryc. 10.4. Pochodzcy z 1680 roku sztych przedstawia ciao czowieka w postaci mechanicznego dziaania nieoywionych czci cakowicie oddzielonych od ludzkiej wiadomoci.

Pochodzcy z 1855 roku drzeworyt wyraa sprzeciw Kocioa wobec Konstytucji Stanw Zjednoczonych.

Rozdzia 11: Wnioski

Mroczna strona historii chrzecijastwa dotyczya i nadal dotyczy dominacji oraz kontroli ycia duchowego i wolnoci czowieka. Ortodoksyjni chrzecijanie zbudowali organizacj, ktra od pocztku nie popieraa wolnoci i samookrelenia, ale posuszestwo i konformizm. Aby osign swj cel wywierano wpyw na wszystkie aspekty ycia. Opierajc si na wierze w jedynego, autorytatywnego i karzcego Boga, stworzyli organizacj, ktra domagaa si podporzdkowania jedynej wadzy i karaa tych, ktrzy si temu sprzeciwiali. W ciemnym okresie dziejw Europy, gdy Koci przej kontrol nad wychowaniem, nauk, medycyn, technik i sztuk, nastpi upadek cywilizacji. Maszerujcy na rodkowy Wschd krzyowcy mordowali i niszczyli w imi jedynego Boga. W redniowieczu inkwizycja systematycznie przeladowaa i zastraszaa spoeczestwo. W okresie reformacji, zarwno katolicy jak i protestanci wywoywali wojny, w ktrych chrzecijanie padali ofiarami innych chrzecijan, gdzie kady uwaa, e obrana przez niego droga bya jedyn ciek prawdy. Polowania na czarownice wyniszczyy niezliczone rzesze kobiet i mczyzn, jak rwnie wykorzeniy wiar w przejawy boskoci na Ziemi. W 1785 roku Thomas Jefferson pisa: Od wprowadzenia chrzecijastwa spalono na stosach, torturowano i wiziono miliony niewinnych kobiet, mczyzn i dzieci, a mimo to nie posunlimy si ani o cal w kierunku jednoci. Jaki by zatem skutek takiego zniewolenia? Poowa wiata gupcw i druga poowa hipokrytw. Tolerancja wobec bdw i ajdactwa na caym wiecie. Najbardziej podstpny by wpyw chrzecijastwa na wspczesny wiat. Przez zmuszanie ludzi do wiary w brak nadprzyrodzonej boskiej pomocy w wiecie fizycznym, ortodoksyjni chrzecijanie stworzyli warunki, w ktrych ludzie uwierzyli, e wszechwiat jest zdeterminowany, mechaniczny i pozbawiony wiadomoci. Jednake, zamiast kojarzenia takich pogldw z wiar religijn, ludzie zaufali nauce majcej obiektywnie potwierdza istnienie takiego wiata. Wikszo z nich zacza uwaa, e walka i dominacja prawdopodobnie nie byy boskimi nakazami - ale naturaln, niezbdn jakoci ycia w tym bezbonym wiecie. Interesujcym jest fakt, e to sama nauka, ktra kiedy potwierdzaa koncepcje ortodoksyjnych chrzecijan, teraz odkrywa niedoskonaoci mechanistycznego modelu wszechwiata. Zignorowanie ciemnej strony historii chrzecijastwa utwierdza pogld, e przeladowania i okruciestwo s nieuchronnym skutkiem wrodzonego za czy okrutnej natury czowieka. W okresie neolitu rozwijay si kultury i cywilizacje, ktre funkcjonoway bez represyjnych struktur hierarchicznych. Z pewnoci to nie ludzka natura jest przyczyn tego, e ludzie wzajemnie wyrzdzaj sobie krzywd. Ludzie yjcy w spoeczestwach, ktre stworzyy szlachetniejsze kultury, maj tak sam natur jak my, z cywilizacji Zachodu; to tylko nasze pogldy mwi, e jest inaczej. Tolerancyjne i bardziej pokojowo nastawione spoeczestwa szanuj zarwno mskie, jak i eskie oblicza Boga, niebiaskie i ziemskie aspekty boskoci. Skutkiem ograniczenia wiary do jedynego zwierzchnictwa i jedynego oblicza Boga jest tyrania i brutalno. Nieznajomo mrocznej strony historii chrzecijastwa dopuszcza istnienie wiary, ktra motywacj okruciestwa uwaa za nie poddajc si zbadaniu. Podtrzymywana przez strach wiara w jedynego Boga, ktry

sprawuje swoj wadz na szczycie hierarchicznego porzdku, ma niszczycielskie konsekwencje. Ludzie przez cay czas musieli okrela, kto na szczeblach hierarchii znajduje si ponad nimi. Kada rzecz, ktra odrniaa ludzi od siebie, czy to byo pochodzenie, rasa, wyznanie religijne, preferencje seksualne czy te pozycja ekonomiczno-spoeczna, staa si kryterium oceny, czy dany czowiek jest lepszy, czy te gorszy od drugiego. Jednolito i zgodno wewntrz systemu religijnego ortodoksyjnych chrzecijan wywodz si z podobiestw i konformizmu, a nie ze wspdziaania i harmonii midzy wystpujcymi rnicami. Rnorodno spoeczestwa jest najczciej uwaana raczej za zagroenie, a nie bezcenn warto. Spokojne spoeczestwo to takie, w ktrym wszyscy ludzie s jednakowi. W obrbie takiego systemu religijnego seksizm czy rasizm s bdnie pojmowane jako prosta zamiana rl. Zamiast dominacji mczyzn nad kobietami, kobiety mogyby dominowa nad mczyznami, zamiast dominacji biaych nad czarnymi, czarni mogliby dominowa nad biaymi. Nie ma zrozumienia dla podziau wadzy, wsppracy czy tolerancji. Wiara w cakowicie niebiaskiego Boga, oddzielonego od spraw ziemskich, wywara ogromny wpyw na sposb traktowania przez czowieka jego rodowiska naturalnego. Wraz z rozprzestrzenianiem si ortodoksyjnej religii chrzecijaskiej, wyraane w obrzdach znaczenie integracji aktywnoci czowieka ze zmianami pr roku, zostao w znacznym stopniu zmniejszone. W czasie wit zaczto czci wydarzenia biblijne, nie zwizane w aden sposb ze zmianami pr roku. Koncepcja liniowej natury czasu, ktra zastpia dawniejszy pogld o jego naturze cyklicznej, w jeszcze wikszym stopniu odsuna ludzi od przyrody. Nowoczesna nauka utwierdzia ortodoksyjne pogldy o braku Boga w wiecie fizycznym poprzez przedstawienie go jako mechanicznej rzeczywistoci, cakowicie pozbawionej wiadomoci. Jednake, jak mroczne by nie byy momenty w historii chrzecijastwa, wiadomo ich istnienia niekoniecznie prowadzi do odrzucenia religii chrzecijaskiej. W caej historii byli chrzecijanie, ktrzy walczyli z tyrani ortodoksw. Wielu z nich bardziej cenio mio i przebaczenie, ni strach i kar, stawiajc samostanowienie i zrozumienie nad ulego i lep wiar. Mroczne momenty w historii chrzecijastwa nie byy nieuniknion konsekwencj natury czowieka; by to rezultat bardzo specyficznej ideologii i struktury wiary. Gdy zlekcewaymy okropnoci, ktre miay miejsce w historii chrzecijastwa, zrezygnujemy z bliszego poznania religii chrzecijaskiej i jej obecnoci w naszym, wydawaoby si, pozbawionym boskoci wspczesnym wiecie. Bez bliszego zapoznania si z nimi, dziaania destrukcyjne nadal bd odsuwa nas od Boga, przyrody i samych siebie. Albowiem tylko przez zrozumienie i uwag moemy zatrzyma takie, grone dla nas samych, zachowania. Moemy stwierdzi, e wysiki podejmowane celem przekonania nas, e Bg da strachu i bezwzgldnego posuszestwa, s w rzeczywistoci dziaaniami sucymi kontrolowaniu naszych poczyna i naszego ycia duchowego. Moemy zorientowa si, e wiara w jedynie suszn wadz ley u podstaw szowinizmu, rasizmu i totalitaryzmu. Moemy zrobi krok w kierunku wiata, w ktrym cenione bd wszelkie rnice, wolno i godno czowieka i zrealizowa marzenie o ludzkoci swobodnie postpujcej w zgodzie z sam sob.