Witold Poprzcki

Zioolecznictwo
Napisanie monograi Zioolecznictwo przez W. Poprzdzkiego jest odpowiedzi na coraz wiksze zapotrzebowanie spoeczne w tej dziedzinie. Autor bardzo dobrze wywiza si z postawionego zadania, bowiem w sposb rzetelny, jasny i przystpny dla przecitnego czytelnika omawia przekrj zewntrzny, dziaanie danej roliny jako leku oraz jej zastosowanie, a take czsto podaje, o ile wspczesny stan wiedzy na to pozwala, zawarto biaka, wglowodanw, tuszczw itamin czy materiaw. Autor nie tylko omawia zioa lecznicze rozprowadzane przez Herbapol (144 pozycje) oraz mieszanki, lub te maseczki produkowane przez rm, ale take omawia inne roliny lecznicze. Wsrd dodatkowych 134 omawianych rolin 31 pozycji to znane dobrze artykuy spoywcze, z ktrych dziaania leczniczego nie wszyscy zdaj sobie spraw. Du zalet ksiki jest nie tylko omwienie samych zi jako lekw, do czego ograniczaj si zazwyczaj autorzy podobnych monograi, ale rwnie zwrcenie bacznej uwagi na istotn rol wyywienia w utrzymaniu organizmu ledzkiego w dobrej kondycji przez dugie lata, a take jego rol w czasie zwalczania rnych schorze. Ponadto autor w oddzielnym rozdiele omwi budow chemiczn i waciwoci witamin, ktrych niedobr lub brak wywouje przerne schorzenia. Jest to godne podkrelenia, poniewa poruszanie tego zagadnienia jest rzadko spotykane w opracowaniach dotyczcych zastosowania zi.

SPIS TRECI Co nowego wnosi ta ksika do zielarstwa? Kiedy zioa mog zaszkodzi? Sposb uycia i dawkowania zi Przechowywanie zi leczniczych Osobliwe dzieje zi Zioa w kuchni i leczenie wyywieniem Witamina A Witamina Bl Witamina B2 Witamina B6 Witamina Bw Witamina B12 Witamina C Witamina D Witamina E Witamina F Witamina H Witamina K Witamina M Witamina PP Dziaanie lecznicze przypraw trawiennych. Balneoterapia zioowa Zioa w kosmetyce Maseczki zioowe Podzia zi wedug dziaania Zioa lecznicze polskiego klimatu Zioa lecznicze produkowane przez Herbapol Zioa lecznicze spoza Herbapolu Zioa trujce Mieszanki zioowe Zbir zi ze stanu naturalnego Kalendarz zbioru zi leczniczych.

2 6 7 8 9 13 18 20 21 21 22 22 22 23 23 24 24 24 24 25 27 30 32 36 36 39 40 94 130 134 136 137

1. CO NOWEGO WNOSI TA KSIKA DO ZIELARSTWA?

Zapotrzebowanie spoeczne i sposb jego realizacji Rzecz jasna, e ksika, o ktr nie tylko moi wierni Czytelnicy, ale i wielu moich przyjaci upomina si od lat, nie moe by zbiorem moich artykuw, ktre od 1946 roku ukazyway si w rnych czasopismach i wydawnictwach, budzc do due zainteresowanie, ktre ostatnio wyrazio si przeszo tysicem listw rocznie. Trzeba byo znale form, moe nawet zupenie inn od schematu dotychczasowych publikacji.Te bowiem, gdziekolwiek si ukazyway, miay trzy formy: l-o - ziele, jego zbir lub uprawa i zastosowanie w danej chorobie, 2-o choroba i zioa leczce j, i 3-o - ciekawostki z historii zielarstwa, nowe osignicia naukowe w zioolecznictwie, witaminologii, promieniowaniu itp. Z tych trzech form ju opublikowanych naleao wybra tylko to, co ujte w ksik da czytelnikowi moliwie duy zasb wiadomoci potrzebnych mu na co dzie. Wiadomoci rzetelnych, bo tu chodzi o najwikszy skarb ludzki zdrowie. Oczywicie mam tu na myli nie tylko czytelnika polskiego, ale i innych czytelnikw naszej szerokoci geogracznej.To ostatnie ma ogromne znaczenie, jeli zioolecznictwo ma si wreszcie oderwa od tradycji autorw greckich czy rzymskich, a wic rdziemnomorskich, ktrzy pisali, jak to wyjaniam wyej, o zioach tamtejszych, a nie o zioach polskich. eby zrozumie, jakie jest spoeczne zapotrzebowanie na publikacje z zakresu zioolecznictwa musimy zda sobie spraw z epoki, w ktrej yjemy, z epoki publikatorw, a wic radia, prasy i telewizji, nie zapominajmy take o magnetofonach, za pomoc ktrych, a moe i dziki ktrym, kada dyscyplina naukowa rozwija si i nastpuj zmiany, polegajce nie tylko na postpie tej wiedzy, ale i na wyrastaniu obok nauk zupenie nowych. Zmienia si pod wpywem publikatorw sposb mylenia kulturalniejszych, bardziej mylcych odamw spoeczestwa. Jeeli ongi religijny chrzecijanin wierzy, e poza Kocioem nie ma zbawienia, to podobny bd popenia prawie kady miertelnik wierzc, e poza uczelni nie ma wiedzy. Niewtpliwie szkoa podstawowa, rednia czy wysza jest dla czowieka potn pomoc w zakresie metod zdobywania wiedzy, metod, bez ktrych to zdobywanie jest ogromnie trudne dla bardzo wielu studiujcych. Ale nie dla wszystkich ... Najwiksze prawdy naukowe zostay bowiem w olbrzymiej wikszoci odkryte poza uczelni. Popatrzmy na obraz Matejki "Kopernik". Obraz niehistoryczny, ale psychologicznie? Jake prawdziwy! Czy tego typu odkrycie moemy sobie wyobrazi na katedrze jakiej uczelni? Nawet dzisiejszej? Kada katedra musi zostawa w tyle poza wiedz, ktr krzewi i dopiero, "zakotwiczony" przy niej instytut moe przynosi nowe osignicia. Zioolecznictwo w cigu ostatnich stu lat wyparte ze wszystkich wyszych uczelni przeszo - tak wierzylimy do niedawna - w rce ... znachorw? Nieprawda! Zioolecznictwo przeszo w rce... pacjentw. W wieku XX powstao zjawisko, ktre niesychanie upowszechnio si wrd ogromnej wikszoci ludzi inteligentnych: hobby. Ju Staczyk udowodni, e w Polsce najwicej jest; lekarzy, a osobiste zagroenia zdrowotne hobbystw do szybko ukierunkowuj zainteresowania - bardzo trudno jest znale czowieka chorego, ktrego by nie interesowao zioolecznictwo. I na zamwienie tych wanie ludzi powstaj we wszystkich kulturalnych krajach ksiki takie, jak niniejsza. Autor - jedyny czowiek w Polsce, ktry yje z pisania o zioach leczniczych, korespondujc ze swoimi czytelnikami od 1946 roku, mia mono wnikliwie zorientowa si w wielkoci zamwienia spoecznego; byy to z pocztku setki, a pniej tysice listw z zapytaniami, za kadym listem sta czowiek cierpicy. Do autora nie pisali przecie symulanci, eby wycygani zwolnienie "na druku "L-4", nie pisali hipochondrycy ze swoimi urojonymi cierpieniami, bo przecie odpowied nigdy nie bya natychmiastowa. Wic m.in. autor t ksik chce odpowiedzie na listy nie zaatwione, na te, ktre do niego nie doszy i na listy tych ludzi, ktrzy cierpieli, bo ... nie umieli sformuowa zapytania na pimie. A trzeba tu przecie doda, e ... korespondencyjnie leczy nie mona, bo czowiek cierpicy nie pisze i nie mwi o wszystkich swoich dolegliwociach, lecz tylko o tej jednej, ktra mu dokucza najbardziej. Rzecz jasna, takie stawianie sprawy nigdy nie prowadzi do wyleczenia, bo czowiek, szczeglnie po czterdziestym roku ycia, rzadko kiedy ma jedn tylko dolegliwo, najczciej jest ich kilka, jeli nie kilkanacie. Niewielkie natenie kadej z tych dolegliwoci decyduje o ich nieuleczalnoci przy korzystaniu przez pacjenta z pomocy trzech, czterech, a czasem wicej specjalistw. Ta wanie "spychotechnika" sprawia, e pacjent na sam myl o tym, ile czasu pochania mu wdrwka po rnych "piterkach" medycyny (a gdzie analizy?), woli cierpie lub szuka wyleczenia gdzie indziej'. W takim ukadzie ksika niniejsza jest kropl wody na Saharze, jest w mikroskopijnie maej czci wykonaniem zamwienia spoecznego i jedno tylko mogoby uratowa sytuacj: powinna ukaza si w wielomilionowym nakadzie, na co ... nie ma na razie adnych szans. Wykonanie tego zamwienia nie byo atwe rwnie z merytorycznego punktu widzenia. Autor mia do dyspozycji gar dowiadcze osobistych i to, e przyjacielem jego by najwybitniejszy botanik XX wieku, prof. Ewaryst Wieteska, ktry trzykrotnie przyjecha z Poznania," aby poprowadzi autora na wycieczki poprzez rne wertepy, pokaza ogromn liczb zi w ich rodowisku naturalnym, czego autor nigdy by nie pozna, studiujc najlepszy barwny atlas. Poza tym miaem przed sob opracowania wycznie przestarzae i wszystkie one miay kilka bardzo zasadniczych bdw,

ktrych bezkrytycznego powtarzania naleao dawno zaniecha. Bd pierwszy to fakt, e zioolecznictwo jest wiedz rwnie star i midzynarodow, jak wiedza o chorobie, ale nie wolno nam zapomina o tym, e jak Polak rni si zycznie od Eskimosa czy Wocha, tak i rolina z Polski nie moe by rwna rolinie z Grecji. Wic jeeli jakikolwiek autor powouje si na staroytnych Grekw czy Rzymian, albo - co gorsze - powtarza po nich nie powoujc si na rdo - to ju wprowadza czytelnika w bd.Ten karygodny bd polega na tym, e przede wszystkim trzeba uwzgldni rnice, jakie caemu yciu biologicznemu ziemi dyktuje klimat. 10-letnia Murzynka rodzi dzieci i nikt si temu nie dziwi, Woszka wychodzi za m po czternastym roku ycia, Polk dopiero po osigniciu osiemnastu lat ycia uwaa si za faktycznie dojrza. Czy moemy w przypadku choroby stosowa takie same dawki zi dla tych trzech pa? Wykluczone! Roliny rwnie - w zalenoci od klimatu - przedstawiaj ogromny wachlarz rnic. eby to byo atwiej zrozumie niebotanikowi, porwnajmy dwie roliny powszechnie znane: tyto jest uprawiany w Polsce, ale przecie bugarski jest znacznie lepszy, a egipski jeszcze lepszy od bugarskiego. Winogrona w Polsce uprawiaj liczni dziakowicze, ale kady przyzna, e importowane bugarskie s znacznie wiksze i sodsze, a woskie czy hiszpaskie jeszcze lepsze. I tak samo przedstawia si sprawa z zioami leczniczymi choby w tych trzech klimatach: krwawnik (Achillea millefolium) w Grecji jest zielem o wysokiej zawartoci achilleiny, alkaloidu nakazujcego ostrone dawkowanie w stosowaniu wewntrznym, a w krwawniku na pnoc od Alp czy Karpat achilleina ju nie wystpuje.Tojad (Aconitum napellus) zalicza si w Polsce do zi trujcych, w Szwecji akonityny ju w tojadzie nie ma. Std konieczno sprecyzowania "o czym mowa", o jakich zioach? Bo nie mona pisa o zioach greckich czy woskich dla czytelnika polskiego. W tym celu wszcz bardzo mdr akcj Instytut Poszukiwania Nowych Lekw, powoany do ycia przez wiatow Organizacj Zdrowia, apelujc do autorw z dziedziny zioolecznictwa o staranne uwzgldnianie warunkw klimatycznych i ekologicznych (o czym poniej) kadej roliny, bo dopiero na takiej podstawie mog powstawa rzetelne dziea czy to naukowe czy popularne, a wreszcie popularno-naukowe. Trzeba zrozumie i to, e droga do zioolecznictwa nie prowadzi przez medycyn dzisiejsz, ani tym bardziej przez farmacj z tej gwnej przyczyny, e obie te dyscypliny naukowe od redniowiecza posuguj si ... acin (Salerno p. niej "Dziwne dzieje zi"). acin wprowadzono tu po pierwsze w celu umidzynarodowienia wiedzy medycznej. Dziki acinie bowiem recept wystawion przez lekarza polskiego moe odczyta i zrozumie aptekarz hiszpaski czy grecki. Po drugie acin wprowadzono zarwno do medycyny, jak do farmacji w celu sprecyzowania kadego pojcia w obu tych naukach. Dla farmaceuty wic "Herba Hysopii" to ma by "ziele hyzopu" i koniec dyskusji. A tymczasem botanik zapyta: "a skd ten hyzop"? Bo jeeli z Polski, gdzie jest uprawiany i poza uprawami nie wystpuje, to nie ma ani jednej dziesitej walorw leczniczych hyzopu greckiego, dziko rosncego. I std rozbieno midzy autorami, z ktrych jeden uwzgldnia rnice klimatyczne, a drugi nie. Dla przykadu: jeeli Francuz dr Gerard Debuigne pisze, e krwawnik mona zbiera od lutego, to znaczy, e powtarza po autorach woskich, bo krwawnik pokazuje si we Francji dopiero w kwietniu, w Polsce za w lipcu. Kady botanik przyzna, e tamte oba, majc duszy okres wegetacji, mog mie o wiele bogatszy zestaw czynnikw leczcych itp. od krwawnika polskiego. Nastpnym bdem, jeszcze czciej spotykanym od poprzedniego, jest "adres roliny", inaczej mwic, miejsce wystpowania. Pisze wic autor (a grzech ten popenia nawet autor tej miary co Szafer), e dana rolina wystpuje "na kach, poboczach drg, na ugorach, wertepach itp.", podczas gdy rolina wystpuje nie na takiej czy innej konguracji terenu, ale na takiej lub innej glebie: suchej czy wilgotnej, prchniczej, piaszczystej czy gliniastej, zwapnowanej czy kwanej, ocienionej wreszcie czy nasonecznionej. Dla botanika jest to sprawa jasna, e skrzyp nie wyronie na ziemi zwapnowanej, a nostrzyk na kwanej. A ile za przy tym narobia reklama prasowa! Wszyscy starsi ludzie pamitaj rozgos nadany sprawie mieszanek zioowych pod nazw "Zioa z Gr Harcu" i kady co sdziwszy farmaceuta z okresu midzywojennego stwierdzi, e tylko z Gr Harcu waleriana bya w najlepszym gatunku. Miaem mono rozsortowa paczk takich zi "wtrobowych", wrd ktrych znalazem kocank, rolin suchych, ciepych piaskw, ktra nie zjawia si w grach nawet tak niskich, jak Gry witokrzyskie. Ot przy okazji naley wyjani, e "Zioa z Gr Harcu" byy zbierane lub uprawiane na nizinie saksoskiej, a wic w najcieplejszych okolicach Niemiec, a paczkowane w Chemnitz (dzi Karl Marxstadt), ktre istotnie ley u podna Gr Harcu. A mimo to jeszcze dzi trzeba urlopowiczom tumaczy, e zioa lecznice z Tatr, Pienin czy Beskidw nie maj ani jednej dziesitej wartoci rolin leczniczych z mazowieckich rwnin. Jeeli z rolniczego punktu widzenia moemy ziemi podzieli na "pszenno-buraczan", "ytnio-ziemniaczan" itp., to dla potrzeb upraw zioowych musielibymy takich kwalikacji ustali kilkadziesit. Poza tym przy rolinach, pochodzcych ze stanu naturalnego, a nie z uprawy, autor stara si zaznaczy, czy dana rolina odrasta z korzenia czy z nasion lub i z korzenia i z nasion. Roliny odrastajce np. z nasion nie wystpuj na kach, bo ki s koszone, zanim roliny wydadz nasiona. Roliny odrastajce z korzeni, jak mniszek, opian, ywokost czy mita, s mniej zagroone wytpieniem, duej trzymaj si tego samego terenu ni odrastajce z nasion, co w rezultacie uatwia poszukiwanie zbieraczom.

Chcc wic pomc zbieraczom, ktrzy zawodowo czy te dla wasnych potrzeb podejm si zbierania zi, staraem si w miar moliwoci poda na jakiej glebie lub w jakim rodowisku ekologicznym danego ziela naley szuka. Poza tym - co nie jest ju nowoci - jaki jest smak i zapach danego surowca zielarskiego. Bo to rwnie w przypadku duego nieraz podobiestwa do siebie rolin moe rozstrzygn, czy to jest wanie to ziele, ktrego szukamy. Jest to szczeglnie wane, jeli chodzi o korzenie, ktrych rozpoznanie nasuwa zawsze wicej wtpliwoci, ni rozpoznanie roliny kwitncej, ktrej nazw naprowadza li, zapach, pokrj roliny, wysoko, kolor kwiatu i wiele innych szczegw. Trzeba jeszcze bra tu pod uwag, e cena prawie za kad prac na wsi dosza do takiej wysokoci w niektrych okolicach, e skup zi nie jest w stanie konkurowa z adnym pracodawc wiejskim. A std wniosek prosty: czego sobie "biedny" pacjent w lecie nie zbierze, tego w zimie nie kupi, bo zaopatrzenie rynku farmaceutycznego w zioa nie prdko si polepszy. Z tego te wzgldu, rwnie w miar moliwoci, bo nie przy wszystkich rolinach - podaj nazwy regionalne, ktre niekiedy pozwol atwiej zidentykowa dan rolin. Bo rolina znacznie czciej yje pod t nazw, jak ma na wsi, a nie pod t, jak ma w podrcznikach botaniki.Te terminy nie zawsze si zbiegaj. Wszyscy wiemy, co to jest np. kminek, ale botaniczna nazwa "owoc kminku" wywouje czasem zakopotanie i pytanie: "czy to jest to samo?" Co do wszelkiej zreszt terminologii staraem si stosowa tak, jaka funkcjonuje w yciu codziennym i (tzw. mowa potoczna), a terminologi naukow, nawet poprawn, tylko tam, gdzie to byo niezbdne, podobnie jak przy wyliczaniu chorb: w ocjalnej terminologii medycznej nie ma ju ani "artretyzmu", ani "reumatyzmu", ale terminy te s tak mocno osadzone w mowie potocznej, e popularyzowanie poprawnej terminologii wolaem zostawi innym szermierzom tej sprawy, zgodnie z zaleceniami prof. dra Witolda Doroszewskiego (patrz: Sownik poprawnej polszczyzny str. IX). Na wszelki wypadek Czytelnik obie terminologie znajdzie na kocu ksiki. Nastpnym bdem jest pogld, jakoby zioolecznictwo byo jak star nauk, ktra w cigu ostatnich stu lat zostaa przecignita przez formacj chemiczn i wyparta (w imi postpul!!) z katedr uniwersyteckich, a wic i z ycia. Dla wielu ludzi w Polsce zioolecznictwo koczy si na prof. dr Janie Muszyskim. Warto wic zrozumie, jak duy bd tu si wkrada. Bo cho prof. Muszyski jest postaci najbardziej zasuon w zioolecznictwie polskim - jemu bowiem zawdziczamy uratowanie tego, co ostatecznie weszo w skad ocjalnego lekospisu niemniej jednak prof. Muszyski zmar w 1958 roku, a nauka z tej przyczyny nie stana w miejscu. A w epoce prasy, radia i telewizji powstao wiele nowych nauk, dotyczcych zdrowia ludzkiego, a stare nauki obrastaj nowymi. Jeeli chodzi o zioolecznictwo, uformowaa si (na razie z grubsza) nowa ga wiedzy o czowieku, ktrej przyszo jest ogromna, bo ogromne jest jej znaczenie dla czowieka. Jest to witaminologia, czyli nauka o gospodarce witaminami naturalnymi w organizmie ludzkim. Nauka, ktra niemal automatycznie, bez wzgldu na to, czy si to komu podoba, czy nie staje ponad medycyn i ponad farmacj. Bo to jest nauka, ktra - popularnie rzecz ujmujc sprowadza si do tego, jak powinien ywi si czowiek, aby nigdy nie potrzebowa lekarza ani aptekarza. W tej dziedzinie zjawili si uczeni tej miary co Fragner, autor dwutomowego (1650 stron) dziea o witaminach, jak Hans Bosch i Anneliese Modl i pracujcy w Monachium Zakad Badawczy Chemii ywnociowej, prof. Souci, prof. Bachmann, ktrzy karta za kart opracowuj i wydaj olbrzymie dziea nie Zusammensetzung der Lebensmittel (Zestawienie rodkw ywnociowych) obejmujce do 1978 roku badania ponad 800 rodkw ywnociowych, podajce zawarto w nich nie tylko wody, tuszczw, wglowodanw itp., ale i innych skadnikw, wystpujcych w naszym poywieniu, a wic witamin, mineraw, aminokwasw, a ponadto zestawiaj ich warto energetyczn. Poczynajc od sympozjum genewskiego w 1962 roku, czy sympozjum berliskiego w 1965 roku, opracowanych przez uczonych tej miary co Kress czy Blum (12 tomw - 6200stron)-wiatowa Organizacja Zdrowia na tzw. Dzie Zdrowia (7 kwietnia) rzuca haso roku, ktre brzmi: "Prawidowe ywienie podstaw zdrowia", asygnuje te powane sumy na propagand witaminologii i nauki o ywieniu w krajach Trzeciego wiata. I gdzie si ta nauka miaa zakotwiczy jak nie przy zioolecznictwie, skoro badania naukowe stwierdziy, e czynnikiem leczcym w bardzo wielu zioach jest mniejszy lub wikszy zestaw witamin? Std te konieczno uwzgldnienia tej nauki w rozdziale 3 - o sposobach stosowania zi, w ktrym nawouj do stosowania zi sproszkowanych, czy w rozdziale 6 i 7, o tym jak to aptek w kuchni mamy we wasnym domu i tumacz, co to jest leczenie ywieniem. Std te konieczno doczenia 13 tablic z wykazem witamin w 155 artykuach spoywczych, std konieczno uwzgldnienia witamin w wielu zioach leczniczych zarwno tych farmakopealnych, jak i innych, gdzie tylko pozwoliy na to nowoczesne - do 1978 roku doprowadzone - badania naukowe. W wietle nauki o witaminach o wiele atwiej zrozumie, dlaczego ten czy inny rodek zioowy ma tak zaskakujce dziaanie zewntrzne, tak rne niekiedy od wewntrznego. Ot wiemy, e witaminy A, C, K, F i PP ulegaj wchoniciu rwnie i przez skr i prawdopodobnie w wikszych ilociach ni przy podaniu doustnym. Dlatego przecie od niepamitnych czasw stosuje si olej lniany w okadach przeciw oparzeniom, odmroeniom i w innych przypadkach, w ktrych trzeba regenerowa tkank skrn lub podskrn. Std rwnie wyonia si konieczno opracowania bodaj pobienie tematu pod tytuem "Balneoterapia", na witaminologii opiera si rwnie rozdzia "Maseczki zioowe".

Dopiero w latach siedemdziesitych nauka odkrya olbrzymie znaczenie rnych skadnikw pokarmowych. Uznano, e nie jest wane, co suy do zaspokojenia godu w ogle, ale to, co zabezpiecza przed chorobami. Dobitnie ujmujc t spraw, mona by powiedzie, e mier godowa nie jest tak straszna, jak mier z niedoboru witamin, z reguy poprzedzona dugim nieraz okresem rnych cierpie zycznych. A czy mona byo pomin zagadnienie, ktre urodzio si w Polsce i do dzi bka si w poszukiwaniu katedry? Mam tu namyli zjawisko promieniowania. Od niepamitnych czasw polska medycyna ludowa polecaa reumatykom i artretykom noszenie kasztanw w kieszeniach. Zdania byy zawsze podzielone: jedni si wymiewali, drudzy chwalili, prawda leaa jak zwykle porodku. Promieniujce dziaanie kasztana, ustajc po roku od zebrania, ale ... znalazo si bardzo wiele rodkw promieniujcych i nauka o nich rozrasta si, podobnie jak witaminologia, do ogromnych rozmiarw, przypominajcych jak osobn medycyn. Najwiksz popularno zdobya, jak na razie, gorczyca biaa. Po pierwsze dlatego, e jej dziaanie trwa od czterech do dziesiciu lat, zalenie od warunkw glebowych, na ktrych wzrosa, po drugie dlatego, e okazaa si bardzo atwa w stosowaniu. Bierze si wic kawaek materiau, kolor obojtny, pciennego lub bawenianego dostatecznie zwartego, aby ziarna gorczycy nie wymykay si, wymiar np. 40 na 80 cm, skada si na p, zaszywa dwa brzegi, odwraca na drug stron, powstaje co w rodzaju worka. Worek przeszywa si wzdu co 2 cm i w co drug "kieszonk" w ten sposb powsta, nasypuje si nasion gorczycy biaej. Wtedy zaszywa si ostatni brzeg i tak otrzymujemy poduszk gorczycow, ktr przykadamy na goe ciao na noc lub na dzie do wewntrz piamy lub bielizny dziennej na miejsce, w ktrym nam artretyzm lub reumatyzm dokucza najmocniej. Promieniujce dziaanie suchej gorczycy nie rozgrzewa, podobnie jak inne tego rodzaju zabiegi dawniej stosowane, a nawet odczuwa si tak poduszk jako co chodnego. Dopiero jak si gorczyca nagrzeje od ciaa, rozpoczyna si jej dobroczynne dziaanie - promieniowanie. Przy dolegliwociach sercowych, ktre zawsze towarzysz chorobom gocowym, dodatkow poduszk naley zakada na piersi pod koszul i nosi raczej stale. Oprcz kasztana i gorczycy waciwoci promieniowania wykazuj mita, chrzan, godziki - takich rolin obecnie na warsztacie uczonych jest kilkadziesit. Inne nowiny naukowe, jak kit pszczeli, nawrt do leczenia za pomoc lewatyw, leczenie sokami warzywnymi i owocowymi - omawiam we waciwych miejscach tej ksiki. Nie podaj skadu chemicznego poszczeglnych zi, gdy osobicie nie miaem monoci przeprowadzi takich bada, a u autorw, ktrzy to zrobili nie spotkaem jasnego stwierdzenia, o jakich zioach mwi: o rdziemnomorskich czy polskich, a to nie jest dla tej sprawy obojtne, jak to ju wyej wytumaczyem. Tak wic czciowo lub cakowicie udao mi si wprowadzi tych kilka nowoci, ktre w dotychczas wydanych ksikach polskich czy obcych nie byy uwzgldnione, kilka poprawek obcych i wasnych, ktre w zioolecznictwie polskim wnosz pewien porzdek, jakiego wymaga Instytut Poszukiwania Nowych Lekw, nieco wicej precyzji, a poza tym wnosz tu kilka rzeczy moe nie nowych, ale praktycznie potrzebnych, ktrych czytelnik musiaby szuka w opracowaniach o kosmetyce, rolniczych, kucharskich, balneologicznych, pszczelarskich, a nawet winiarskich i - co gorsza - nie znalazby tam ani srodkw promieniujcych, ani nauki o witaminach, ani propolisu (jake potnego rodka leczniczego!), ani wielu innych, jeli nie nowych, to zupenie zapomnianych lekw, zabiegw leczniczych itp. Aby napisa tak ksik jak niniejsza, a wic ksik, jakiej jeszcze w polskiej literaturze nie byo, naleao si rozsta z "szuadkowaniem": tu kuchnia, tu medycyna, tu zioolecznictwo itd., poniewa w zioolecznictwie nowoczesnym, oderwanym od starej farmacji, tyle mona jeszcze rozgraniczy, gdzie koczy si ocjalny lekospis, w ktrym guruje 146 zi, a zaczyna si witaminologia z czterokrotnie wikszym arsenaem czynnikw leczcych czowieka w takich sprawach (chemicznie nieuleczalnych), jak dychawica oskrzelowa (astma), w ktrej stosuje si liwki, surow sonin, tko, cebul i propolis; jak reumatyzm, w ktrego leczeniu doskonae wyniki osiga si surwkami z selera, pietruszki, kalaora, pieczarki, czerwonego buraka, gdzie gorczyca biaa, chrzan i czarnuszka okazay si rodkami bezkonkurencyjnymi. Na zakoczenie tych wywodw warto by jeszcze zobrazowa, do jakiego koszmarnego nonsensu doprowadzi nas w epoce midzywojennej niemiecki przemys chemiczny, a wic rmy takie, jak Merck, Bayer, Madaus, tworzce potny koncern. Firmy te wprawdzie rywalizuj ze sob po dzi dzie, ale w niektrych sprawach dziaay wyjtkowo zgodnie. Bo poza tym, e z poszczeglnych katedr akademickich kaperoway do przemysu na stanowiska lepiej patne ni katedra profesorw chemii czy pracownikw zioolecznictwa - wszelkimi siami, nie szczdzc oczywicie pienidzy, zwalczay wszdzie zioolecznictwo. Za pienidze tych rm powstao wiele instytutw badawczych lub klinik w celu udowodnienia wyszoci leku chemicznego nad zioowym. A ukoronowaniem tych stara i najwikszym triumfem tych rm bya ustawa o penieniu zawodu lekarza, ktry zawiera paragraf, e lekarzowi nie wolno posugiwa si rodkiem nienaukowym ... No, mona by si z tym jeszcze zgodzi, gdyby nie to, e w wyjanieniu tego paragrafu czytamy: "nawet wtedy, gdy rodek ten jest skuteczny" . Czy mona wyobrazi sobie wiksz bzdur? Bzdur szkodliw nie tylko dlatego, e paragraf ten jest barier wszelkiego postpu, ale i dlatego, e tak bzdurn ustaw stawia si ponad najmdrzejsz zasad medycyny Sakus aehroti suprema lex esto! (Dobro chorego niech bdzie najwyszym prawem). C to waciwie jest ten rodek nienaukowy? W najkrtszym i najdosadniejszym ujciu bdzie to rodek, o ktrym pan profesor nie wie, a wic i studentom nie mg przekaza wiadomoci o nim. Jednoczenie student, przywalony ogromn iloci materiau ju na drugim roku studiw "zakada sitko", jak si to mwi

w tej sferze, to znaczy segreguje starannie to, co trzeba umie "na blach", bo si z tego bdzie zdawa egzamin, a odstawia to wszystko, z czego nie bdzie nawet kolokwium. A poniewa ze znajomoci zi leczniczych aden student nie jest egzaminowany - w umysowoci suchacza zioa cz si z pojciem ustawowo zabranianych rodkw nienaukowych. Czy mona o to wini studenta? Absolutnie nie. Farmacja chemiczna dostarcza mu tyle zmian, z ktrymi lekarz zapozna si musi, e nie ma mowy o jakim doksztacaniu si w innym zakresie.T fataln ustaw pastwo polskie w latach dwudziestych przyjo "z dobrodziejstwem inwentarza" jako ustaw postpow, kadc kres "znachorskiemu ciemniactwu". Jeeli do tej ustawy, bez zastrzee zaakceptowanej po II wojnie przez pastwo, dodamy paniczn ucieczk przed wszelk odpowiedzialnoci, jak jest dla rejonowego internisty prawo parcjalnego leczenia, prawo, kierowania pacjenta do specjalistw, ktrych jest ju ponad 40? Przecie ci specjalici nigdy nie zbior si nad pacjentem jednoczenie, kady bdzie robi swoje, nie liczc si z podwrkiem kolegi. Ostatni i wcale nie najmniejszy bd, jaki trzeba zapisa na rachunek medycyny - to leczenie objawowe. Teori t wnis do medycyny Winternitz 80 lat temu. Polega ona na tym, e w sprawach chorobowych nieznanego pochodzenia wolno stosowa rodki likwidujce objaw, szczeglnie wtedy, gdy ten objaw jest bolesny. Dla przykadu: przy blach choroby wrzodowej odka i dwunastnicy stosuje si rodki przeciwblowe, o ktrych si wie, e poza zlikwidowaniem blu nawet w najmniejszym stopniu nie lecz zjawiska chorobowego. W podobny sposb podchodzi si do astmy, stosujc leki rozszerzajce kapilary oddechowe, co doranie i na krtko zapobiega dusznoci, nie leczc choroby, ktra przy takim traktowaniu musi zyska sobie opini choroby nieuleczalnej. Zagadnienie "nieuleczalnoci" pewnych chorb polega najczciej na skutkach tej fatalnej ustawy o zawodzie lekarza. S to bowiem w 99% choroby, ktrych nie mona uleczy chemicznie, co oczywicie nie znaczy, e s w ogle do uleczenia. Dopiero nastpnie okae si, e s to choroby, ktrym przypisano bdn etiologi. Na przykad hemoroidy, czyli guzki krwawnicze, nazwano "ylakami" odbytnicy, cho nie ma adnych ylakw w tym miejscu, s tylko ciesze ni wos przewody krwionone i gste unerwienie. Ich pochodzenie tumaczono siedzcym trybem ycia i traktowano chirurgicznie, co rzecz jasna nie usuwao przyczyn zjawiska, a kilka takich kolejnych operacji doprowadzao bardzo czsto do wytworzenia w zwieraczu odbytnicy blizn pooperacyjnych, co dla pacjenta stawao si yciow klsk: przy najlejszym rozwolnieniu ka wycieka z niego ciurkiem. Jeli to wszystko bodaj w oglnych zarysach wemiemy pod uwag i dorzucimy do tego niemal nagminny spadek moralnoci zawodowej, przecie nie tylko wrd lekarzy - zrozumiemy bez trudu, jak tragicznym bankrutem staa si po wojnie medycyna. Jej tragedia ley w tym, e nauka ta swojego bankructwa nie rozumie i nie prdko zrozumie. Pozostawaoby jeszcze rozliczy si z tego, co mi si - prawdopodobnienie udao. A wic nie udao mi si ustali i omwi wszystkich, a przynajmniej jakiej wikszej liczby artykuw promieniujcych o leczniczym dziaaniu. Nie jest te doprowadzona do koca nauka o mikroelementach i ich dziaaniu zdrowotnym. Nie byo te moliwe ustalenie wszystkich zi czy rodkw pozazioowych lub kuchennych, ktre w naparach, odwarach czy maceratach mogyby by stosowane w lewatywach, czego zaniechano przed I wojn dlatego, e "kopotliwe" lub "przestarzae", ale nie dlatego, e nieskuteczne lub ubocznie szkodliwe. W tej sytuacji nie pozostaje nic innego, jak nadal zbiera uwagi ludzi yczliwych (a wic gwnie czytelnikw), dziki ktrym powstao ju pi kolejnych redakcji tej ksiki, bo moe warunki osobiste (w ostatnich latach dla mnie nieaskawe), a w pewnym sensie i siy ywotne pozwol mi na szst redakcj tej ksiki. Szst, ale zapewne nie ostatni.

2. KIEDY ZIOA MOG ZASZKODZI?

Oprcz zi trujcych bdziemy tu omawia te zioa, mieszanki zioowe czy granulaty, ktre s dopuszczone do sprzeday bez recepty, oprcz nich artykuy spoywcze, przyprawy itp. surowce, sprzedawane bez recepty nawet dzieciom, ale i te zioa i te artykuy spoywcze mog zaszkodzi i powinnimy wiedzie kiedy. l. A wic po pierwsze - bardzo wiele zi czy rodkw zioowych moe zaszkodzi, jeeli przeholujemy dawk, a szkody mog by tym wiksze, im organizm pacjenta jest modszy lub te im bardziej schorowany. Pacjent do czsto uwaa, e jeeli poprzednio pi trzy razy dziennie szklank naparu i wyzdrowia, to heje ha! tym razem wemie dwa razy tyle w przekonaniu, e dwukrotnie szybciej bdzie wyleczony. I to jest omyka numer jeden, ktra niekiedy moe skoczy si katastrof. To samo zreszt odnosi si do chemicznych rodkw sprzedawanych na recepty. 2. Nastpnie naley pamita, e nie podajemy adnych rodkw rozgrzewajcych, jeli pacjentk jest kobieta w ciy, bo a do czwartego miesica moemy spowodowa do skomplikowane nieraz poronienia, poczone niekiedy z powanym niebezpieczestwem dla ycia. Ale i chemicznych rodkw rozgrzewajcych w tej sytuacji podawa nie wolno. 3. Trzeci przypadek zagraajcy najcisz katastrof, odnosi si do najcenniejszego ziela naszej ory, a mianowicie dziurawca. W innym miejscu podajemy sposb sporzdzania nalewki ze wieego dziurawca w domu, guruje ona poza tym w gotowych sokach zioowych Herbapolu. Nalewk t znacznie atwiej stosowa ni posugiwa si suchym zielem, bo po prostu bierze si yeczk lub dwie, popija wod lub herbat, zamiast parzy, studzi i cedzi napar na suchym zielu. Doskonay rodek, ale ... przedawkowa tak nalewk i wypi trzy kieliszki zamiast dwch yeczek, a potem wyj na pla - to prawie samobjstwo, po poraenie soneczne chwyci delikwenta tak szybko i tak mocno, e z ratunkiem mona nie zdy i nastpi

mier. Dla teje przyczyny ziele dziurawca naley pija wycznie parzone, a nie proszkowane. Gwny skadnik dziurawca, hiperycyna, uczula skr czowieka na wiato soneczne, na nawietlania lamp kwarcow i powoduje ujemne odczyny skrne, co bynajmniej nie powinno podway pogldu na du warto lecznicz zwykego naparu tego cennego ziela. 4. Ostatni wreszcie przypadek, ktry naley omqwi, to ten, e nie wolno stosowa adnych zi przeczyszczajcych, jeli zachotlzi podejrzenie, e pacjent lub pacjentka cierpi na zapalenie wyrostka robaczkoweg, czyli tzw. lepej kiszki. Cierpienie to poznajemy po promieniujcych blach w prawej dolnej czci brzucha, dokadnie: opieramy rozwart do o prawe biodro, wycignite palce kierujemy ku doowi i stukamy nimi w brzuch. Jeeli boli, to znaczy, e z wyrostkiem robaczkowym nie jest w porzdku i adnych (chemicznych rwnie) rodkw przeczyszczajcych podawa nie wolno. Naleaoby tu jeszcze dorzuci niewielkie wyjanienie, co do waciwego korzystania z zawartych tu wiadomoci. Ot z ksiki niniejszej, cho autor stara si o jak najwiksz przejrzysto, korzysta wyrywkowo nie mona. Nie przyniesie to bowiem poytku choremu na jak przewlek chorob, gdy znajdzie jedno ziele skuteczne na jego dolegliwoci, skoro w tym samym przypadku mona zastosowa mieszank zioow i jaki gotowy preparat zioowy oraz dobra do tego odpowiednie leczce potrawy czy przyprawy, witaminy mieszczce si w pokarmach, czy te w zioach, a wreszcie kpiele. Dopiero po zaznajomieniu si z caoci zagadnienia mona si zdecydowa na tak czy inn kuracj: zioow, ywieniow, kpielow, a moe wszystkie trzy na raz. I dlatego omwimy rwnie wiele rolin, ktre przewijaj si przez nasz dom, a cho to nie zioa lecznicze, mog mie duy wpyw na nasze zdrowie: cebula, czosnek, ziemniak czy kalaor, marchew, pietruszka czy chrzan - cho ani w sklepie Herbapolu, ani w aptece nie do nabycia, przecie s rodkami leczniczymi o zupenie niezwykej sile i skutecznoci dziaania.

3 . SPOSB UYCIA I DAWKOWANIA ZI

Ze wzgldu na konieczno treciwego ujcia caoci umawiamy si, e np. bierzemy danego ziela yk na szklank wrztku i zaparzamy jak herbat domow. Piszemy wtedy, e bdzie to napar stosowany dwa razy dziennie. Drugi, rwnie czsty sposb, szczeglnie tam, gdzie wchodz do uycia kory, korzenie czy owoce lub nasiona, to gotujemy w tej samej proporcji: yk drobno pocitego surowca zioowego sypiemy na 1/4 litra wody i gotujemy pi minut. Rwnie krtko zaznaczamy w tekcie, e bdzie to "odwar", pijany tak samo czsto. Wreszcie - znacznie rzadziej - zalewamy yk ziela szklank zimnej wody lub deszczwki na kilka godzin, np. na noc i wtedy otrzymujemy "macerat", ktry rwnie pijamy dwie, trzy szklanki dziennie. Jeeli trzeba bdzie przy jakim zielu postpi inaczej, zaznaczymy to we waciwym miejscu. Ostatni wreszcie sposb zaywania zi to proszkowanie, ktre trzeba omwi dokadniej. Proszkujemy przede wszystkim te rodki zioowe, ktrych lekkie przedawkowanie nie mogoby spowodowa adnych skutkw ujemnych, a wic np. zioowe rodki odywcze lub wysokowitaminowe, jak siemie lniane, li pokrzywy, korze ywokostu, ziele bukwicy, rzepiku czy bylicy. Zaywanie rodkw sproszkowanych musi by ponadto ostrone: proszki takie popijamy zimnym pynem lub mona je w niewielkiej iloci zimnego pynu rozmiesza, aby si nie zachysn. Wcignicie bowiem takiego proszku do tchawicy przy popijaniu gorcym pynem moe spowodowa katastrofalny atak kaszlu. A dla spraw leczniczych nie ma znaczenia ta znikoma ilo zimnego pynu, jaka jest potrzebna do przeknicia proszku, skoro po przekniciu proszku mona, jest to najczciej wskazane, napi si jakiego pynu gorcego. Jeeli przy bardzo wielu dolegliwociach lansuje si dzi leczenie surwkami, ze wzgldu na witaminy naturalne, to nie wolno nam zapomina o witaminowej wartoci prawie kadego chyba rodka zioowego. Co prawda do 1979 roku dopiero 89 rodkw zielarskich doczekao si zbadania pod ktem zawartoci witamin, ale w bardzo wielu surowcach zielarskich, stosowanych dowiaczalnie w okadach, kpielach lub na surowo mamy prawo domyla si istnienia w nich witamin i to tych, ktre przechodz do organizmu ludzkiego rwnie przez skr. Std wniosek prosty, e zaywanie zi sproszkowanych, gdzie unikamy parzenia czy gotowania, ma sens, bo unikamy niszczenia albo rozpadu niektrych witamin, aminokwasw oraz mikroelementw. Oczywicie nie w kadym przypadku da si zaywa zioa sproszkowane. Niekiedy stosowanie proszkw jest zupenie niemoliwe, np. w leczeniu maych dzieci, bo nie kady proszek mona wymiesza z miodem lub demem i nie kade dziecko da si do takiego miodu zmusi. Poza tym zaywanie zi sproszkowanych jest do czsto niewskazane tam;" gdzie np. chodzi o puca i do due, znaczenie moe mie oddychanie zapachem naparu (bo i zapach ma czsto jakie dziaanie), jak rwnie tam, gdzie powlekajce dziaanie ziela ulegoby zredukowniu. W kadym przypadku dawkowanie zi sproszkowanych, jako silniej dziaajcych od naparu czy odwaru, musi by ostroniejsze, dawki musz by znacznie mniejsze, l, 2 do 3 gramw, a wic zawarto aptecznego opatka proszkowego, no i przeholowa takich dawek nie wolno. Nie proszkujemy dziurawca, wietlika i arcydzigla, gdy wywouj przy takim zaywaniu ujemne reakcje skrne. Przedawkowanie sproszkowanego dziurawca i ekspozycja na soce zawsze wywoa udar soneczny, a przynajmniej ostr wysypk. Przy zachowaniu wszystkich tych ostronoci zaywanie zi sproszkowanych ma, szczeglnie w dugotrwaych kuracjach, t niesychan wyszo nad parzeniem czy gotowaniem, e mona taki proszek mie ze sob w miejscu pracy, w podry,

sowem - nie tylko w domu, a w adnym przypadku nie przerywa si leczenia np. z braku czasu lub dogodnych warunkw i nie jest ono tak - przyznajmy - zniechcajce i kopotliwe, jak leczenie si dawnymi sposobami. Nasuwa si tu jeszcze porada natury praktycznej: przy czstym, np. kuracyjnym, stosowaniu zi w domu naley mie osobny mynek, najlepiej elektryczny, do mielenia tych zi. eby za jedno ziele nie pachniao drugim inp. kawa nie pachniaa majerankiem, wystarczy po zmieleniu jakiego ziela pachncego zmieli 2,3 yki cukru i dosypa do sproszkowanego ziela nawet wtedy, gdy naley ono do tzw. rodkw gorzkich, a wic wtrobowych, ciopdnych itp. liczc si tylko z tym, e takie rozrzedzenie proszku cukrem nieco ten proszek osabi, naley wic dawkowanie zwikszy o ten wanie cukier. Przy okazji warto zaznaczy, e cukier w ogle nie odgrywa adnej roli - ani ujemnej, ani dodatniej - w leczeniu zioami, kady napar czy odwar mona osodzi, jeeli to tylko nie zepsuje jego smaku. Do upowszechnienia metody proszkowania zi naleaoby wrci jeszcze i z tej przyczyny, e od wielu lat zioa s wypierane przez pigukowane rodki chemiczne dlatego wanie, e piguki s stokro wygodniejsze od zaparzania czy gotowania zi, zajmuj tak mao miejsca, e w byle damskiej torebce mona zmieci ca apteczk podrczn, co o zioach trudno by byo powiedzie. Wszystko, co piszemy o dawkowaniu, odnosi si nie tylko do pojedynczych zi, lecz rwnie do mieszanek zioowych. Jeeli ze wskazwek w tekcie wynika, e dobrze jest zastosowa dwa, trzy lub wicej zi razem zmieszanych, to znaczy, e do uytku bierzemy jedn yk takiej mieszanki, a nie p o jednej yce kadego ziela. Nie bdziemy rwnie przy kadym zielu powtarza zasad dawkowania jednorazowego. Niemowltom dajemy nie wicej, jak p szklanki naparu dziennie, dolewajc po jednej yce do kadej butelki pokarmu. Dzieciom do okresu dojrzewania, a wic do mutacji gosu u chopcw, a do pierwszej miesiczki u dziewczt, dajemy po p szklanki odwaru lub naparu trzy razy dziennie. Po okresie dojrzewania dajemy dwie albo trzy szklanki, a mniej wicej po 60 roku ycia, czasem wczeniej, jeli pacjent jest zniszczony chorobami, zmniejszamy dawk jednorazow do jednej czwartej szklanki i stosujemy nie wicej, ni trzy razy dziennie. Warto jeszcze wytumaczy, skd te rnice w dawkowaniu. Ot organizmy mode chon kady rodek leczniczy, zarwno zioowy, jak i chemiczny, bardzo skwapliwie, czsto w caoci. Std ograniczenie, bo co dla dorosego bdzie dawk normaln, to dla niemowlcia bdzie znacznym przedawkowaniem. Odwrotnie dzieje si z organizmami po 60 roku ycia: nie przyswajaj sobie wielu skadnikw rodka zioowego, a tych, ktre przyswajaj - nie wchon wiele, nie ma wic sensu osobom starszym podawa~ duych dawek, ktre i tak zostan wydalone bez zuytkowania. Ludziom starym i schorowanym mona zwiksza dawk rodka zioowego bardzo nieznacznie i tylko wtedy, kiedy od pocztku leczenia pojawia si skutek. O sposobach dotarcia do organizmu ludzkiego za pomoc kpieli i lewatyw, bo doustne stosowanie lekw zioowych nie jest ani jedyn, ani - na pewno najlepsz drog, piszemy w rozdziale 8 pt. "Balneoterapia zielarska".

4. PRZECHOWYWANIE ZI LECZNICZYCH
Zioa prawidowo zebrane, a wic w dzie pogodny, ususzone w cieniu (wszystkie zreszt rodki zioowe, jak nalewki, soki, kontury itp. - trzymamy z dala od miejsc nasonecznionych), jak rwnie zioa zakupione w Herbapolu czy w aptece, moemy przechowywa tylko w szczelnych opakowaniach osobnych, szklanych lub plastykowych, a jeeli nawet bd to mae "torebkowe" iloci - z dala od innych zapachw, bo dobrze wysuszone ziele chonie w siebie apczywie wszystkie obce zapachy, co daje pniej zaskakujce kombinacje zapachowe w gotowym odwarze, naparze czy proszku, np. mity o zapachu tytotniu lub dziurawca - zapachu lakieru do paznokci. A rozumiemy chyba, e zapach, czosnku moe przebija z pieczeni baraniej, ale nie z pochewek arcydzigla, usmaonych w cukrze do dekoracji tortu urodzinowego. Trzeba wic przyj za ogln zasad, e im mocniej dane ziele pachnie, tym szczelniejszego wymaga opakowania. Z chwil pojawienia si w naszych zasobach zioowych jakiej podejrzanej pajczyny, pleni, robactwa, zapachu stchlizny czy innych nienaturalnych objaww, co jest wynikiem zego przechowywania, naley dany surowiec jak najszybciej spali, na wszelki wypadek razem z opakowaniem, bez wzgldu na ilo, warto i przydatno danego rodka zioowego. Szkodniki bowiem, ktre si w zioach zagnied, z czasem w sposb zupenie niewybredny opanuj inne rodki spoywcze i niespoywcze (weny, jedwabie, futra), a wtedy mog nam narobi nieobliczalnych szkd. Rwnie starannie trzeba uniemoliwi dostp myszom, ktre przepadaj za kminkiem, rdestem ptasim czy siemieniem lnianym, bo si tym ywi. Warto pamita rwnie o zabezpieczeniu korzenia kozka przed kotami, bo si tym rodkiem narkotyzuj i zanieczyszczaj go. Jak dugo moemy przechowywa surowce zielarskie, jeeli je zabezpieczymy w wyej opisany sposb? Ot zioa i kwiaty pachnce, jak mit czy rumianek, mona przechowywa do dwch lat, niepachnce - do trzech. Kory i korzenie trac dziaanie lecznicze po piciu, rzadziej szeciu latach, owoce suszone moemy przechowywa do trzech lat. Oczywicie - kada regua ma wyjtek i ta te: niektre zioa lecznicze, a mianowice melisa, bratek polny, wietlik i owoc kasztanowca trac dziaanie lecznicze po roku, bez wzgldu na to, jak bd przechowywane. Kminek natomiast dobry jest i po dziesiciu latach. Kora kruszyny, jeeli pozyskamy j we wasnym zakresie, bdzie dobra do uytku dopiero po roku skadowania, albo te naley j wypray w temperaturze 100% C przez godzin. Reszta uwag w rozdziaach 12 i 13.

5. OSOBLIWE DZIEJE ZI
Znajomo zi towarzyszy ludzkoci od dawna, bo zaczyna si ona wszdzie wczeniej, ni znajomo pisma, ba! nawet znajomo mowy. Mamy prawo twierdzi, e zanim czowiek zrozumia, i jest obdarzony mow, zanim zacz z tej mowy korzysta - ju zna wiele rolin, z ktrych jedne jad, drugimi si leczy, trzecich uywa do zmikczania lub utrwalania skr dzikich zwierzt, ktre suyy mu za posanie, pancerz, futro na zim itp. eby to zrozumie, wystarczy obserwowa niemowl, ktre zaczyna chodzi: wszystko, co znajdzie, niesie do ust i zjada lub wypluwa - niekiedy nawet z paczem. Tak wanie robi czowiek pierwotny, z tym, e jako dorosy wysnuwa z tych prb pewne wnioski. Co wicej, jak pisze Marcin z Urzdowa (1500-1575): ".. zi znanie nie tylko poytek wielki ku zdrowiu przynosi, ale te kademu z onych ludzi, co koo tego pracowali, saw i imi niemiertelne czyni". Istotnie "zi znanie" w tych najdawniejszych czasach byo przewanie przywilejem szamanw, kapanw, mdrcw, magw, czarownikw i dawao im prymat nad szarym czowiekiem, ktry zi nie umia. A dochody? Jak pami ludzka wstecz siga, znajcy zastosowanie bardzo, ale to bardzo niewielu zi, mieli kolosalne wpywy, wadz, byli lekarzami, ale zawsze i doradcami monarchw, potentatami nansowymi. Mimo e wiedza ich, opierajca si z jednej strony na magii, z drugiej za na religii czy jakim prymitywnym wierzeniu - mieli niewiele gruntownej znajomoci zi czy nauk medycznych. I tak jest a do czasw obecnych; lekarzy, posugujcych si wiksz liczb zi, ni guruje w lekospisach ocjalnych, mona policzy na palcach. Ale jeli chodzi o zarobki - s to potentaci nansowi, magnaci medycyny, przy czym ich pomylno nie jest ugruntowana na jakich specycznych przywilejach czy na ciemnocie ludzkiej, ale wycznie na cyfrach wyleczalnoci pewnych chorb, ktrych traktowanie chemiczne nie mogo da ostatecznego wyniku pozytywnego, o czym piszemy obszerniej w rozdziale l i w uwagach kocowych. Dlatego te w tym rozdziale chciaoby si znale uzasadnienie tego, co si stao w ostatnim stuleciu: odwrotu od zi w kierunku rodkw chemicznych. Mimo bowiem olbrzymiego postpu i chemii farmaceutycznej i nauk medycznych, i dyscyplin badawczych, przepyw rodkw leczniczych przez lekospisy zwiksza si, a liczba chorych, jak te liczba chorb rwnie stale si zwiksza. Dlaczego? Zioa, jak si rzeko, s jakim najwczeniejszym skadnikiem cywilizacji ludzkiej. A w najstarszych ladach tej cywilizacji, np. w Egipcie 3000 lat pne., pojawiaj si pierwsze konkretne o tym informacje, ktre chyba do dugo kryy midzy kapanami i wityniami, nim zostay opublikowane w napisach witynnych czy grobowych. Z nich dowiadujemy si, e len by najpierw lekiem, jako siemi, a znacznie pniej materiaem tekstylnym. Tysic lat pniej rycynus, kolendra midzy XII i VI wiekiem, indygo, mita, konopie, oliwki - wszystko najpierw jako leki wchodz w skad cywilizacji ludzkiej. Rwnie interesujcym w owej epoce dla zielarza krajem wydaje si legendarny Punt (moe poudniowa Arabia, moe Somali?), skd pyn na statkach cae drzewka, przesadzane pniej na egipsk ziemi. Papyrus, znaleziony przez Ebersa w 1872 roku, pochodzcy z 1550 roku pne., majcy 20 metrw 23 centymetry dugoci, wymienia nazwy 190 rolin stosowanych leczniczo przez kapanw egipskich, a niektrych rolin nawet obecnie nie potramy ulokowa w medycynie. Po wasnej, niezalenej od Egiptu drodze postpuje medycyna babiloska, ktra ju w epoce Hammurabiego dysponuje 18, a tysic lat pniej 64 rolinami, do czego zreszt dodaje magi, astrologi itp. Ale Asyryjczycy wnosz do zioolecznictwa wskazwk, ktra przetrwaa do dzi i w opracowaniu niniejszym podkrelamy j przy bardzo wielu rnych okazjach: zioa suszy w cieniu! To bowiem hamuje utlenianie rnych zwizkw, ktre w wietle s katalizowane przez naturalne kanaliki rolin. Poza tym wane jest zjawisko fotosyntezy, ktre chemia zyczna dopiero obecnie tumaczy. Niewiele do zielarstwa wnosi Palestyna hebrajska, a jej wrg i rywal, Fenicja, zasynie tylko z najstarszego ... kamstwa, jakoby pieprz, cynamon, godziki itp. to byy korzenie rnych rolin w dunglach przez dzikie zwierzta pilnowanych. Zeby nikomu nie zachciao si ich szuka... Kamstwo to przetrwao do dzi w wielu jzykach Europy, bo zapach "korzenny" wzgldnie smak "korzenny" oznacza smak i zapach przypraw trawiennych, z ktrych adna nie bya korzeniem. W Indiach, kraju bez wtpienia najhojniej przez natur uposaonym w zioa, przywizuje si wiele wagi do tych spraw, skoro opis potopu w ksigach Wedy mwi, e ludzie, ktrzy schronili si do arki, zabrali ze sob rwniez zioa lecznicze. W ksigach yogw, jak np. yogi Rama Czaraka - Hatha Yoga, znajdujemy wykady medycyny naturalistycznej, ktre jeszcze dzi nie straciy wartoci praktycznej: oddychanie, kpiele, ywienie - potraktowane jako sposoby utrzymania lub odzyskania zdrowia, jeli by je tylko uwolni z przepisw religijno-teurgicznych, czsto zaciemniajcych zagadnienie, mogyby wej jako cz skadowa nowoczesnych wykadw akademickich. Rwnie oryginalna wskazwka, pozostawiona przez medycyn indyjsk, to ta, e zioa powinny by zbierane, suszone, no i oczywicie stosowane tylko pod nadzorem lekarza. Przecie ogromna wikszo tych zi z tamtego klimatu to s bardzo mocne zioa alkaloidowe, niekiedy na pograniczu z trujcymi. Medycyna tybetaska (w midzywojennej Polsce niesychanie przereklamowana - dzi wiemy, e Badmajew posugiwa si zioami, ktre z Tybetem wiele wsplnego nie miay) wprowadza pieprz, cynamon, imbir, czosnek i ... lotos jako rodki

lecznicze, poza tym jednak idzie ladami medycyny indyjskiej. Zasug z kolei Medw i Persw bdzie cytryna i pomaracze, ktre Grecy po podbojach Aleksandra Macedoskiego upowszechnili w caym wiecie staroytnym, a wedug Zend-Awesty bogowie jednemu tylko lekarzowi, ktry zwa si rita (wszechmocny), dali 10 000 rolin leczniczych do uytku. Jest wrd nich czosnek, konopie, aloes (?) Rwnie wczenie, bo w III tysicleciu p.n.e., cesarz chiski Shen-Nung, "ojciec medycyny chiskiej", wprowadza do lecznictwa ogromne iloci rolin uytkowych, ktre, jak pisze w ksidze Hon-soo (zdrowie), wyprbowa na sobie samym, co jest niejako historycznym pocztkiem kliniki badawczej. Inni cesarze zajmujcy si zielarstwem wprowadzili takie pojcia, jak antidotum, prolaktyka geriatryczna itp. Poza tym 318 rolinnych surowcw chiskich - wicej ni poowy nie zna Europa do czasw nowoytnych. Trudno ustali, kiedy zaczo si zielarstwo w Japonii, skoro w dokumentach sprzed 2600 lat p.n.e. znajdujemy dziea na bardzo wysokim poziomie i - trzeba to stwierdzi - zielarstwo dzisiejszej Japonii, jak i rolnictwo, ogrodnictwo czy inne praktyczne nauki przyrodnicze, wyprzedza Europ w sposb niespotykany w historii. Mona powiedzie, e sto lat temu, w przeddzie europeizacji Japonii, Europa nie wyprzedzaa Japonii w technice tak, jak Japonia obecnie wyprzedza Europ w naukach przyrodniczych. Grecja to od czasw Homera niewyczerpana kopalnia informacji oraz, co u Grekw byo nie do uniknicia, mitologii medycznej. Bogini Hekate Pharmakis, dla ktrej druga bogini Artemis strzee ogrodu rolin leczniczych, a ktra ma crki: Mede i Circe, lekarz bogw Apollo, nektar i ambrozja, napoje bogw dajce wieczn modo i niemiertelno, napoje, ktrych "receptury" nawet grecka fantazja zestawi nie umiaa, wszystko to wiadczy, e medycyna nie jest temu narodowi obca ani w zamierzchej przeszoci, ani w czasach historycznych. Z Grekami bowiem, a wic z Hipokratesem1 i jego uczniami, z Arystotelesem2 i z jego uczniem Teofrastem3, a przede wszystkim z Dioskoridesem z Anazarby. *1 Hippokrates z Kos (460-377 p.n.e.) ze sawnej w owym czasie rodziny kapanw Eskulapa by Uczonym wielkiej miary i Corpus Hippocraticum,
na ktry zreszt zoya si wsppraca licznych jego uczniw i dzi trudno byoby rozgraniczy, kto i co wnis do tego dziea - na dugie lata pozosta pomnikiem medycyny greckiej. Hodujc pogldowi o szczeglnej roli etycznej, ludzkiej i spoecznej z rodu lekarskiego, Hippokrates by autorem "przysigi lekarskiej", ktra przetrwaa do XX wieku. *2 Arystoteles ze Stagiry (384-322 p.n.e.), ktrego ojciec by lekarzem krla Macedonii, zostawi po sobie, oprcz powanego dorobku lozocznego, dzieo ,,O rolinach", w ktrym opisa ca, wczenie znan or. *3 Teofrast z Erosos (372-287 p.n.e.) zostawi tak wielkie dzieo naukowe ,,0 rolinach", e przez dugie wieki zwano go "ojcem botaniki". Opisa on okoo l 000 rolin i pierwszy zwrci uwag na to, e poszczeglne czci roliny, a wic kwiat, korze, li czy owoc, rni si midzy sob nie tylko wygldem, ale i zapachem, smakiem i - jeli chodzi o roliny lecznicze - rwnie i dziaaniem. Wiele bada przeprowadzi we wasnym, historycznie pierwszym ogrodzie botanicznym.

Wchodzimy w histori medycyny i zioolecznictwa ju nie mitologicznego, a: naukowego. Dzieo Dioskoridesa, pniej Pliniusz5 - to ju medycyna rzymska z ktrej nazwisk i dzie dochowao si bardzo wiele, e wspomnimy tylko Celsusa6 czy Katona Starszego7 . A wreszcie Claudius Galenus "ojciec medycyny rzymskiej "8 , urodzony,. Pergamon w 130 roku, zmary w 210, odkrywa dla medycyny i farmacii preparaty winne i wodne dla atwiejszego zaywania. Przez 28 wiekw mwimj "galenikach", o farmacji "galenowej", ktra si stale rozwija, posugujc ponadto spirytusem i eterem. *4 Pedanius Dioskorides (I wiek po Chr.) zostawi po sobie traktat "De materia medica", ktry kopiowano a po epok Odrodzenia. * 5 Gaius Pliniusz Secundus (23-79 po Chr.), ktry zgin podczas wybuchu Wezuwiusza, badajc to zjawisko, by moe przede wszystkim interesujcym gawdziarzem, a pniej uczonym, ale jego kompilacja, ktra powstaa po przeczytaniu ponad 2000 opracowa - "Historia naturalna" w 37 tomach, ocalia dla nas ogromny zasb wiedzy botanicznej jego wspczesnych. * 6 Aulus Cornelius Celsus, lekarz czasw panowania Augusta w latach 25-35 po Chr., napisa 8 ksig o medycynie ("De art e medica"), ktre s najpowaniejszym rdem naszej wiedzy o medycynie rzymskiej, opisa ponadto 250 rolin leczniczych, podajc ich zastosowanie i sposb uycia. * 7 Katon Starszy (234-139 przed Chr.) uprawia podobno w swoim ogrodzie 120 rolin leczniczych, zostao po nim dzieo "De re rustica", bardzo ciekawe i pouczajce, z ktrego wynika, e cho sam uprawia co najwyej kapust - na bardzo wielu zioach zna si do dobrze. * 8 Galenus pierwszy zwrci wicej uwagi na anatomi. Jako dugoletni lekarz gladiatorw rzymskich, w epoce, kiedy sekcja zwok bya nie do pomylenia, Galen mia liczne okazje zapoznania si z wieloma szczegami anatomii, leczc swych, ciko nieraz poranionych, pacjentw. Dziki niemu, a po redniowiecze, nauczano anatomii tylko teoretycznie, wedug formuy: "jak twierdzi Galenus".

Poczynajc od wieku VII wiele zego, ale i wiele dobrego wnosz Arabowie ktrzy m.in. wprowadzaj rozrnienie midzy lekarzem i aptekarzem, gdy dotychczas oba te fachy stanowiy jeden. Rhazes (865-925) radzi leczy diet i ucieka si do lekw bez koniecznej potrzeby, a tam, gdzie wystarczy jeden lek nie dodawa dwch czy trzech. Ibn Sina Avicenna (978-1036) zostawia po sobie "Canon medicinae", w ktrym opisuje okoo 400 rolin azjatyckich i europejskich, leczniczych i uytkowych. Arabowie wprowadzaj plantacje trzciny cukrowej, szafranu, baweny, cytryny, ryu i pomaraczy, a do medycy wnosz cytwar, senes, rabarbar, gak muszkatoow, godziki, kagan, piepr, kamfor i wiele innych. Dopiero oni podaj rda uzyskiwania owych "korzeni" bez adnych kamst fenickich czy greckich dodatkw mitologicznych.

10

Ze redniowiecza europejskiego nie sposb pomin "Kapitularza" z 81. roku, w ktrym Karol Wielki poleca uprawia okoo 70 rolin leczniczych i ozdobnych, drzew owocowych i dekoracyjnych, z ktrych moe nie kade nadawao si do uprawy na pnoc od Alp, ale zarzdzenie monarchy, pielgnowane i powtrzone pniej przez Karola ysego, w ogromnej mierze, upowszechnio zielarstwo i ogrodnictwo wrd Frankw. Od IX do XIX wieku istnieje w Salerno we Woszech pierwsza w Europie szkoa medyczna "salernitaska"9, z ktrej wyjdzie wielu wybitnych lekarzy i wiele dzie o niespotykanej wwczas dokadnoci opracowania. * 9 W roku 1887 w bibliotece wrocawskiej, prof. medycyny dr Henschel odnalaz rkopis, dziki ktremu odtworzy arcyciekaw histori tej
jedynej, a przecie 10 wiekw istniejcej, zupenie unikalnej szkoy. Jedn z pierwszych prac, jakie w tej szkole powstay byo "Passionarium", jedyny przez wiele wiekw podrcznik medycyny, ktrego autorem by prawdopodobnie Warbood Gariopontus, gdzie oprcz zwykych wskazwek leczniczych uporzdkowana zostaa terminologia naukowa, botaniczna i medyczna, grecka, aciska i arabska, bo wszystkie trzy istniay wwczas w medycynie. Drugi, ktry jeszcze dobitniej zapisa si w dziejach szkoy i w XI wieku podnis j do bardzo wysokiego poziomu by Konstanty Afrykanin, z ca pewnoci kupiec, a nie lekarz, ktry jednak wnis do Salemo ogromny zasb kwitncej wwczas wiedzy medycznej arabskiej. Jego nastpcy i uczniowie - Platearius,Trotula, Bartholomeus, Aacius, Farrarius, Monacus, Mustandrinus - anonimow wspprac stworzyli epokowe dzieo tej szkoy "Regimen Sanitatis Salernitanum", ktre przez 5 stuleci byo wyroczni dla medycyny europejskiej. Arnaud de Villeneuve, suchacz szkoy salernitaskiej, pniej profesor w Montpeilier, jeden z najpotszych medykw francuskich XIII wieku, przeoy to dzieo na francuski i ocali dla kultury. Warto jeszcze wymieni Rogera z Salemo, twrc nowoczesnej chirurgii z XIII wieku. Zasug szkoy w Salemo byo to, e przez 9 przeszo wiekw usiowaa ona przekazywa wiedz medyczn nowym pokoleniom. Szko, ktra wreszcie podupada, wnoszc do medycyny w swoich ostatnich latach tyle dobrego, co i zego, zamkn Napoleon I dekretem z 29 listopada 1811 roku.

W latach 1150-1160 podyktowaa swoje 4 ksigi "Physica" Hildegarda von Bingen 10, przeorysza klasztoru, kobieta o duej erudycji, po mierci kanonizowana. Po niej zaczynaj si ukazywa dziea nieaciskie, pierwsze "zielniki" lub herbarze", przy czym naley zaznaczy, e to, co dzi nazywamy "zielnikiem", a wic zbir ususzonych rolin rozpitych na papierach w celach pogldowych, wprowadzi do demonstracji naukowych Woch, Luccagini w XVI wieku. *10 W skad tego dziea wchodzi m.in. "Morborum causae et curae" traktat kliniczny, w ktrym Hildegarda opisaa choroby i objawy oraz leczenie.
W innej czci "De arboris" przekazaa to, co do jej czasw przechowao si po Teofracie, Diskoridesie, Galenie i Pliniuszu, gdzie opisaa 250 rolin leczniczych, a wrd nich kilkanacie takich, ktre w basenie Morza rdziemnomorskiego nie rosn.

Rozpoczte w XV podre odkrywcze, wrd ktrych odkrycie Ameryki przez Kolumba byo oczywicie rewelacj najwiksz, wzmogo wiedz i medyczn, i zielarsk, wzbogacio Europ wieloma surowcami leczniczymi amerykaskimi, odkrytymi do czsto w podobny sposb: poszukujc rolin, ktre do Europy przychodziy z Indii, a wic pieprzu, cynamonu itp., towarzysze Kolumba i jego nastpcy znaleli szereg rolin podobnych. I tak zamiast pieprzu znaleli papryk podobn do niego w smaku, zamiast cynamonu - drzewo szafranowe, zamiast rabarbaru - jalap, a nawet nazwa kraju "Brazylia" powstaa std, e w Brazylii odkryto drzewo o zapachu podobnym do sandaowego z Indii Wschodnich i zwanego "Bresilium". Jeden z uczestnikw wypraw Magellana, Elkano, za swoje zasugi otrzyma szlachectwo i oczywicie nowy herb, w ktrym gurowa cynamon, godziki i gaka muszkatoowa, ktre wanie w Ameryce nie rosn. Anegdot tego typu mona by przytoczy bardzo wiele, faktem jest jednak, e dla zielarstwa, ogrodnictwa, medycyny czy farmacji nastaa po prostu nowa epoka ywioowego rozwoju. Jeeli do tego doda inne osignicia cywilizacyjne, jak wynalazek druku, techniki drzeworytniczej, a pniej i miedziorytniczej nie ma w tym dziwnego, e ksigi o medycynie, lekach, zioach itp. zjawiaj si masowo. W XVI wieku pisz: Leonhard Fuchs (Neu Kriiuterbuch), Conrad Gessner (Historia Planttarum), Jacobus eodorus Tabernemontanus (Vollkomentlich Kriiterbuch) czy Peter Andreas Matthioli (1500-1577) lekarz Medyceuszw' we Florencji. w 1545 roku Francesco Buonafede zakada w Padwie pierwszy naukowy ogrd botaniczny, a w lad za tym ogrody takie powstaj w XVII wieku. w Warszawie, w XVIII - w Norymberdze, Paryu, Moskwie, Petersburgu, Astrachaniu itp. Zjawiaj si tacy, jak Jerome Fracastor, ktry sam dla siebie stanowi epok 11. *11 Jerome Fracastor (1478-1533) z Werony, poeta, muzyk, astronom i matematyk, by rwnie lekarzem europejskiej sawy, przybocznym papiea
Pawa III. Dzi mona by go nazwa twrc nowoczesnej epidemiologii. W epoce bowiem, w ktrej epidemiom nadawano rne "teologiczne" tumaczenia i uzasadnienia, dopatrywano si w nich "kary Boej" itp. - Fracastor wystpi ze mia, a jak na owe czasy nawet zuchwa teori istnienia bakterii roznoszcych chorob przez kontakt. W 1530 roku opublikowa poemat pt. Syphilis sive de morbo gallico" , co uczynio go najsawniejszym lekarzem stulecia.

Ale w 1495 roku urodzi si, a w 1541 zmar Teofrastus Bombastus Paracelsus " (von Hohenheim) Szwajcar z Bazylei, ktry majc umys ogromnie dociekliwy zdoby sobie opini lekarza-cudotwrcy i do medycyny wczesnej dorzuci kilka teorii, dziki ktrym sta si twrc farmakochemii. On mianowicie postawi tez, e nie caa rolina leczy, ale ktry z jej skadnikw: ten trzeba wydoby z roliny i dopiero stosowa, dawkujc go odpowiednio do nasilenia choroby. Pogld by w zaoeniu samym komicznie absurdalny, ale ... przyj si, trwa waciwie do dzi i do dzi musimy Paracelsusa uwaa za czowieka, ktry zburzy fundamenty zioolecznictwa, cho nie byo to jego zamiarem. Ale - cho inne jego teorie znacznie wczeniej okazay si nonsensowne, np. to, e choroby, objawiajce si plamami, mog leczy tylko plamiaste roliny - ta jedna trwa do dzi i "wyodrb-

11

niacze" tysicami pakuj do lekospisw rodki, ktre pniej trzeba skrela. Bo - niestety - caa rolina leczy - cho, poszczeglne jej skadniki chemiczne dziaaj z niejednakow si, co nikogo nie powinno ju wprowadza w bd. Nim wytumaczymy, dlaczego od Paracelsusa rozpocz si odwrt od zi dokoczmy dziejw zielarstwa. Wieki XVII i XVIII to epoka szczytowa poszukiwa naukowych, bada i osigni, wrd ktrych naley wymieni uczonego szwedzkiego systematyka botaniki Linneusza (1707-1778). Wprowadzi on zamiast stosowanego dawniej dugiego opisu - nazw i rodzaj, co wyklucza pomyki, dawniej nieuniknione. Inni badacze te nie pozostaj w tyle: Andreas Sigmund Margraf (1702-1782) wykrywa cukier w burakach, co stanie si fundamentem rodzimego cukrownictwa najpierw niemieckiego, a pniej we wszystkich krajach wiata. Ale jednoczenie i rwnolegle pracuj ci, dla ktrych natchnieniem by Paracelsus i wyodrbniaj ciaa czynne, dziaajce w rolinach i usiuj otrzyma je w skali przemysowej, oczywicie ze skadnikw pozarolinnych. Tak powstaj barwniki, najpierw rolinne, o niezwykej trwaoci garbniki, luzy, pektyny, skrobie, olejki eteryczne, perfumowe, mydlarskie i spoywcze, oleje spoywcze, maszynowe i kosmetyczne, tak powstaj cae wielkie gazie przemysu, jak np. mentolowy, oparty pocztkowo na naturalnej micie. Wiek XVII i XVIII s to wieki, nazywane epok "Owiecenia", i jeeli odkry jest coraz mniej, to literatury o nich coraz wicej. Pisz tacy, jak Jean Baptiste ChomeP2, Herman Boerhaave 13 *13 Herman Boerhaave, lekarz, botanik i chemik holenderski (1668-1738) by tak sawny, e gdy pewien mandaryn chiski zaadresowa do niego
list "Pan Boerhaave - lekarz w Europie" - list doszed. Caa Europa bowiem obserwowaa jego szpital o 12 kach w Leydzie, z ktrego to szpitala wyszo wielu lekarzy, bdcych wsppracownikami wybitnego Holendra, spotykanych pniej wycznie na dworach ksit i krlw.

Ale wiek XIX jest ju wiekiem chemii, ktra odrzuciwszy marzenia alchemikw o "kamieniu lozocznym", za dotkniciem ktrego mona byo kady metal zamieni w zoto, w drugiej poowie tego wieku zwraca si ku medycynie. Z kory wierzbowej (Cortex Salicis) wyodrbniono alkohol salicylowy, z wizwki (Spirea Ulmaria) - kwas acetylosalicylowy. Dwa leki, ktre w lekospisach europejskich przetrway do dzi, czego o kilkuset tysiacach innych nie mona, niestety, powiedzie. Ta "reszta" stanowica co roku trzon kadej farmakopei wiata, zmienia si bez przerwy: kadego roku przemys chemiczny dorzuca kilkaset, niekiedy kilka tysicy nowych rodkw, ktrych kariera medyczna koczy si (czasem w huku ogromnego skandalu, e wspomn tylko spraw talidomidu) po dwch, trzech, rzadziej po kilkunastu latach. Czy dlatego, e przemys chemiczny produkowa coraz lepsze rodki, ktre wypieray z rynku aptecznego stare, gorsze? Oczywicie bywao i tak, ale w ogromnej wikszoci przyczyn usuwania tych rodkw z lekospisw byo ich szkodliwe dziaanie uboczne, ktre nie zawsze byo atwe do wykrycia nawet przy cisym porozumieniu pacjenta i lekarza. A teraz do walki z zioami przystpi na szerokim froncie niemiecki przemys chemiczny. Byy to przecie potgi nansowe, ktre i jeszcze obecnie wypuszczaj na rynek rnego rodzaju trucizny, jak choby wspomniany wyej talidomid. Jeeli doda do tego, e w XIX wieku - powstaje obok kapitau, a moe i dziki kapitaowi, nieznana dotychczas wiatu potga, ktrej na imi prasa? Potga, ktra potrzsna nie jednym tronem w Europie i nie jeden obalia? A jeeli do tego doda, e chemia wypisaa na swoim sztandarze sowo postp ? Zioolecznictwo za byo bezbronne, nie miao ani wasnych organizacji, ani osobnej prasy. Kto mia wygra? Zanim ludzko dosza do przekonania, e czowiek nie nadaje si do chemicznego traktowania - nastpi odwrt od botaniki uytkowej, pokasowano katedry lecznictwa naturalistycznego, a nawet w lekospisach zredukowano liczb rodkw zioowych i zi. Kto wie czy nie zaway tu fakt, o ktrym piszemy we wstpie, e rda wiedzy zioo leczniczej byy pooone w rnych klimatach? Przeciwnicy zioolecznictwa (mam na myli powanych przeciwnikw, a nie; tych, ktrych prof. Straewicz nazywa "udyplomowan ignorancj") wystpowali z argumentami nastpujcymi: 1. Przy stosowaniu zi precyzyjne dawkowanie jest niemoliwe, a w kadymi razie jest niesychanie trudne. Zarzut taki mona postawi tylko przy wybitnej nieznajomoci zi i ich dziaaniu oraz wtedy, gdy si rozumuje kategoriami obowizujcymi w farmacji chemicznej, gdzie najmniejsze nieraz przedawkowanie moe wywoa katastrof.Tymczasem przy stosowaniu zi, jeli potrzebne jest dokadne dawkowanie, jest to moliwe, poniewa dawki nie musz by precyzyjne. 2. Parzenie, gotowanie itp. przygotowanie leku zioowego jest kopotliwe i pracochonne, gdy choroba nie czeka. A wszystkie kolejno wprowadzane do uytku rodki chemiczne okazyway si "rodkami szybszego dziaania". Szybszego? tak, ale czy skutecznego na stae? Gdyby te rodki byy istotnie lepsze - nie skrelono by ich tyle tysicy z lekospisw, bo z zi w tym samym okresie niczego nie trzeba byo skrela. 3. Nie bez znaczenia rwnie dla skomercjalizowanego wiata lekarskiego w ustroju kapitalistycznym, a wic i w midzywojennej Polsce, bya ta okoliczno, e lekarz dajc pacjentowi rodek szybkiego dziaania zyskiwa w oczach pacjenta autorytet. A pacjent nigdy nie czy szkd ubocznych, jakie pniej odczu, z lekiem wanie zaywanym, bo nie zna si na medycynie. Obecnie, kade szanujce si pismo nie uchyla si od propagowania wszelkiej wiedzy, a medycznej przede wszystkim, sytuacja si zmienia. Poza tym powiedzie pacjentowi uczciwie: "Pij pan napar z dziurawca trzy razy dziennie!" oznaczao traci pacjenta dla siebie, a niekiedy i dla apteki. A tego znw w adnym razie nie mg znie niemiecki przemys chemiczny.

12

Mimo to zioa nie zmary mierci naturaln, jak sobie yczy ten przemys, ale przeszy w rce znachorw i pacjentw. Wprawdzie wiat lekarski w pierwszej poowie XX wieku rozpocz walk ze znachorstwem i walk t waciwie wygra, znachorstwa w skali spoecznie szkodliwej dawno ju nie ma i bodaje skus zadziaa tu skuteczniej ni lekarze, ale wylano dziecko z kpiel: wymiatajc znachorw, nie oszczdzono zioolecznictwa. W rezultacie w 1980 roku ludzi, znajcych si na zioach w szerszym zakresie, ludzi, ktrych mona by nazywa "zielarzami", nie byo w caej Polsce nawet dwudziestu, a w tej liczbie - ani jednego modego czowieka. Oczywicie za "zielarza" uwaa si dzi nie tylko lekarza-praktyka, ktry zapisuje zioa swoim pacjentom, a tym bardziej nie znachora, ale czowieka, ktry do zioolecznictwa co wnis.

6. ZIOA W KUCHNI I LECZENIE YWIENIEM

wiatowa Organizacja Zdrowia na Midzynarodowy Dzie Zdrowia w 1974 roku (7 kwietnia) jako czoowe haso postawia "Prawidowe ywienie podstaw zdrowia". Oczywicie dobrze si stao, e tak powana instytucja, niewtpliwie jeden z najgenialniejszych tworw XX wieku, wysuna ten wanie postulat, aczkolwiek nie naley budowa na tym wielkich nadzei, do czego kady czytelnik dojdzie po przeczytaniu tego rozdziau. Wrd dotychczasowych postulatw wiatowej Organizacji Zdrowia byy zreszt ju nawoywania o nawrt do medycyny naturalistycznej (sympozjum genewskie 1966), traktujcej czowieka jako cao, byo rwnie danie podjcia bezwzgldnej walki z chemizacj czowieka, a wic zwrotu ku naturalnym rodkom leczniczym (Kongres Ochrony Zdrowia, Rzym 1968), byo wreszcie rwnie danie wprowadzenia do programu szkolnictwa redniego podstawowych wiadomoci o zdrowiu ludzkim (UNESCO, Pary 1971). Z postulatw tych - jak dotychczas - nie realizuje si niczego, traktujc zalecenia tej bardzo poytecznej organizacji, jak "dobre rady pani Zoi", mona ich posucha, ale mona i nie. A tymczasem wyglda to troch dziwnie, e od tych, co nas lecz, a wic lekarzy czy aptekarzy, od pielgnarek nawet wymagamy studiw udokumentowanych dyplomami, podczas gdy od naszych on, matek czy crek, kucharzy czy kucharek oczekujemy tylko tego, aby ugotowali co smacznego, niedrogiego i w por, to znaczy szybko. Bez dyplomw - cho w kuchni lgnie si ogromna liczba chorb, ktrych tu wyliczymy tylko 172. A jednoczenie w kadej chorobie, jaka by nie bya, oprcz rzeczjasna chorb zakanych, mamy w kuchni dugi szereg lekw lub rodkw pomocniczych, o ktrych nic nie wiemy, a wiedzie powinnimy, gdy potrawy te, a szczeglnie przyprawy do nich, wzgldnie przyprawy cznie z potrawami, peni jakie powane funkcje w naszym organizmie, a my nie wiemy jakie. I trzy razy dziennie wprowadzamy do organizmu porcj jakich zwizkw chemicznych, ktre mog nas wprawdzie leczy czy wzmacnia, w wikszoci przypadkw s organizmowi potrzebne i uyteczne, ale mog si rwnie okaza (bardzo rzadko) niewskazane: Wemy dla przykadu cebul, krytykowan jako rzekomo "szkodliw na wtrob" itp. Dla osb o wysokim cinieniu cebula, podobnie jak czosnek, jest niezastpiona.Taki pacjent moe po dwie, trzy patelnie smaonej cebuli dziennie zjada i jeli tylko trawienie mu dopisze, to samopoczucie si mu poprawi, e dziaanie cebuli oceni bez pomyki. Bo cebula obnia cinienie krwi. Natomiast komu, kto ma zbyt niskie cinienie, ju po zjedzeniu jednej wikszej cebuli moe zabrakn tchu, a po kilku moe nastpi zapa. To oczywicie nie oznacza, e taki pacjent moe odstawi cebul cakowicie. Cakowicie ... ? Najwyszy czas, eby rozprawi si z pojciem diety jako czynnika leczcego. Przychodzi wic pacjent do lekarza i skary si na wzdcia, wzmagajce si niekiedy a do boleci. - Od czego? - Od kapusty ... - Odstawi! I na tej bazie dyktuje pacjentowi typow diet: "nic smaonego! nic ostrego! nic tustego!" I tak dalej, i tak dalej ... bo nikogo nie wyleczono diet. Dieta tego typu jest wskazana w przypadku zatrucia poalkoholowego, zatrucia pokarmowego (botulisnus. - niewiea wdlina, zepsute konserwy itp.). Taka dieta powinna trwa 2-3, a ju najwyej 4 dni, a si sprawa wyjani i bdzie mona wrci do normalnego wyywienia utrzymujcego nas przy penym zdrowiu. Tkwi w tej dawnej diecie bd logiczny o wymiarach wprost kosmicznych. Nie kapusta szkodzi, tylko odek le trawi. Gdyby kapusta bya czym szkodliwym, jak tyto czy alkohol, to by szkodzia wszystkim konsumentom, a nie tylko niektrym. Bo w wyniku takiego ustawienia sprawy - skrela si z jadospisu coraz wicej artykuw cikostrawnych, a jednoczenie wysokowitaminowych, a wic niezbdnych dla zdrowia i doprowadza w ten sposb do wyczerpania organizmu, do zuboenia go o pewne skadniki, przy braku ktrych z atwoci ju rozwijaj si awitaminozy, choroby wrzodowe, nerwice i wiele innych ze zej przemiany materii i z monotonnego wyywienia wynikajcych. Bo kalkulacja w tej dziedzinie jest prosta: "nie wydasz na kucharza? To wydasz na lekarza". Trzeciej moliwoci nie ma. Jeli nie powicimy dostatecznej iloci czasu na zorganizowanie codziennego wyywienia na dostatecznym poziomie zdrowotnym bdziemy musieli wczeniej czy pniej powici znacznie wicej czasu ...:.- nie tylko wasnego - nie mwic o cierpi-

13

eniach zycznych, na chorob, ktra moe nieraz doprowadzi i do powolnej mierci. Dlatego byoby tu konieczne przeprowadzenie dowodu, e szerokie stosowanie zi przyprawowych, inaczej mwic przypraw trawiennych, i umiejtny, dobr artykuw spoywczych moe wyeliminowa z naszego yciorysu ogromn liczb chorb, wynikajcych z niewaciwego ywienia, najczciej monotonnego i ubogiego w witaminy. Chcielibymy dowie, e znikome iloci tych pieprzw, kminkw czy innych czarnuszek lub jeszcze bardziej znikome iloci witamin odgrywaj bardzo du rol nie tylko smakow, ale - co jest znacznie waniejsze - s nieodzowne dla zdrowia. Tu wic ley konieczno naukowego spojrzenia na to, co dotychczas byo z reguy rozpatrywane za pno, a mianowicie dopiero wtedy, gdy si "stoownik" zamieni w "pacjenta" i zamiast "wyywienia" otrzymywa "diet". I mimo e konieczno stosowania diety bya zawsze wynikiem niewaciwego ywienia, lekarz nigdy nie wkracza do kuchni, dopki mu si "stoownik" nie zamieni w "pacjenta", co dieta niejednokrotnie przypieszaa i pogbiaa. A stoownik zmienia si w pacjenta a nazbyt czsto w sposb niesychanie zakonspirowany.Trzeba tu bowiem podkreli, e we wszystkich chorobach wyywieniowych, a tym terminem obejmuje si obecnie zarwno hipowitaminozy, jak i awitaminozy, narastanie objaww chorobowych przebiega bardzo czsto niedostrzegalnie, a najczciej sprawa rozpoczyna si od awitaminozy absolutnej. Istota awitaminozy absolutnej nie jest atwa do zrozumienia i przyjcia z wielu wzgldw. Przede wszystkim, jak kada awitaminoza, tak i ta, nie przychodzi z dnia na dzie, ale narasta, nieraz przez dugie lata i bardzo czsto nie uzewntrznia si, nawet stopniowo, objawami, ktre pozwalaj na bezsporne rozpoznanie. Pojcia tego nie znajdziemy jeszcze u najlepszych witaminologw, nawet takich, jak wielokrotnie tu cytowany Jiri Fragner czy Souci, jest ono bowiem w trakcie dowiadczalnego ustalenia w placwkach badawczych wiatowej Organizacji Zdrowia, trwaj jeszcze spory, czy zjawisko takie istnieje w ogle. W kadym opracowaniu o witaminach znajdziemy mniej lub wicej dokadne wyliczenie chorb i dolegliwoci, ktre gro czowiekowi z braku tej czy innej witaminy pojedynczej, ale nikt brakw witaminowych nie czy w "multiawitaminozy" . Nikt jeszcze nie siga do zjologii czowieka, aby na tej paszczynie wykaza, e taka czy inna dolegliwo, uznana za spraw wyywieniow, jest wynikiem braku dwu lub wicej witamin, a tym bardziej nie ustala obrazu awitaminozy absolutnej jako jednostki podstawowej. Mao tego, a nazbyt wielu autorw, a szczeglnie autorek, pisze o sprawach ywienia w cakowitym oderwaniu od zjologii czowieka, nie liczc si niekiedy i z tym, e midzy zdrowiem a chorob stoi co, co si oznacza szczeglnym terminem trawienie i dopki ono nie zostanie cakowicie zwichnite w sposb wyranie dokuczliwy dla danego osobnika, uwaa si on za zupenie zdrowego, tym bardziej, i naprawd trudno przeprowadzi granic, przy ktrej mona by powiedzie, e tu koczy si czowiek zdrowy, ktry jada wszystko i wszystko dobrze trawi, a zaczyna si chory, ktry coraz to co odstawia jako "szkodliwe". Warto te jak najmocniej podkreli - awitaminoza absolutna nie oznacza jakiego zbiorowiska objaww dwu czy wicej awitaminoz, bo klinicznie spraw ujmujc - musimy przyj, e to jest jednostka chorobowa kcyjna, diagnostycznie prawie nieuchwytna. Jest to taki teoretyczny stan dewitaminizacji, wyraniej mwic - "wygodzenia witaminowego", owego, jak nazwa prof. B. Filipowicz - "godu utajonego", na tle ktrego dopiero mog wystpi konkretne objawy chorobowe, waciwe dla braku jakiej witaminy, jak szkorbut, krzywica, pcherzyca, dychawica oskrzelowa itp. I rzadko kiedy moemy stwierdzi, jakich witamin i w jakim stopniu brakuje organizmowi czowieka w awitaminozie absolutnej. A co najczciej wprowadza pacjenta w bd, to ta jeszcze okoliczno, e a do pojawienia si objaww sygnalnych nikt nie daje wiary, e dotychczasowe ywienie byo niedostateczne. Wiemy, e nikt w Polsce, adna klasa spoeczna nie goduje i nikomu brzuch nie przyrasta do krzya, a olbrzymia wikszo ludzi najada si do "oporu", bo gd o swoje prawa upomina si w sposb brutalny, nadchodzc godzin obiadu czy kolacji odek sygnalizuje czczoci - trzeba co zje. Gd zostaje zaspokojoy, ale niestety nie zawsze zaspokajamy go rwnoczenie z godem witaminowym. Ten gd utajony skrada si powoli, a sygnaw pocztkowych, zgoa niewinnych jak i wiele pniejszych coraz dotkliwszych dostarcza najzupeniej dostateczne iloci, ale aden lekarz, a tym bardziej aden pacjent nie czy np. przykurczw nocnych z brakiem surwek w swoim wyywieniu. Trudno rwnie, czasem jest to w ogle niemoliwe, ustali stopie dewitaminizacji pacjenta w drodze wywiadu osobistego, bo prawie nigdy pacjent nie pamita, co waciwie jad, jak si ywi. Rzadko kiedy potra sobie przypomnie, e nie jada np. cebuli, nie stosuje przypraw trawiennych lub bardzo duo zuywa soli. Nieco dokadniej okreli, ile wdki i jak czsto pija, co, owszem, ma due znaczenie, gdy wdka jest najwikszym wrogiem witamin, dobrego ich trawienia i przyswajania. I jeszcze jedno, o czym naley wspornie, dowiadczalnie dowiedziona prawda, e awitaminozy pojedyncze, jak np. szkorbut czy krzywica, nie zjawiaj si inaczej, jak tylko na bazie oglnego wygodzenia witaminowego, czyli jako dalszy cig awitaminozy absolutnej. Nie jest bowiem moliwe wystpienie jako nastpstwa jednego tylko objawu lub jednej tylko witaminy, moe dlatego, e w stanie naturalnym witaminy wystpuj tylko zespoowo. Wemy pod uwag, e w gronie rodzinnym, a wic w grupie ludzi, ktra chyba jednakowo si ywi, moemy natra na rne objawy chorobowe, wynike z dewitaminizacji, a nawet na rne i pozornie dalekie od siebie jednostki kliniczne. eby nam to byo atwiej zrozumie, sprbujmy rozpatrzy t spraw przez pryzmat pojedynczej awitaminozy. Wiemy, e "oczy pracuj na witaminie A". Brak tej witaminy powoduje kseroftalmi, czyli wysychanie i zanik bony lu-

14

zowej oczu (stay "piasek w oczach"" i zawienie), hermeralopi, czyli upoledzenie widzenia o zmierzchu, (tzw. kurza lepota, krtko- i dalekowzroczno, niezborno ("wzrok mam dobry" - mwi taki pacjent artem - "ale rce za krtkie"), keratomalacj, czyli rozmikanie nabonka rogwki i wreszcie - co jest jeszcze spraw ogromnie kontrowersyjn - daltonizm, czyli ze rozpoznawanie kolorw.Tene brak witaminy A w innych partiach organizmu ludzkiego przejawia si z regeneracj bony luzowej (dychawica oskrzelowa itp.), zym trawieniem wynikajcym z niedostatecznej perystaltyki jelit (czyli ich ruchu robaczkowego), a oba te zjawiska, pogbiajc si, doprowadzaj do stanw zapalnych w przewodzie pokarmowym, co jeszcze bardziej utrudnia racjonalne ywienie si, trawienie, przemian materii itp. Mimo to nie moemy by zaskoczeni tym, e w grupie ludzi, ktrzy ywi si jednakowo (?) zjawiaj si zawsze na bazie awitaminozy absolutnej awitaminozy rne. W przypadku omawianej awitaminozy A moemy mie w tej samej rodzinie objawy oczne, drg oddechowych lub trawiennych, jak i ludzi cakowicie zdrowych, co rzecz jasna, w adnym stopniu nie podwaa koncepcji witaminowego pochodzenie chorb wystpujcych u innych czonkw rodziny. Bo czy istotnie jednakowo ywili si wszyscy czonkowie rodziny? Przede wszystkim musimy sobie zda spraw z tego, e znikomy promil ludzi ywi si w sposb naukowy, wiadomy, przymylany. Druzgocca wikszo ludzi, nawet wyksztaconych, rozsdnych, inteligentnych, co wicej - ludzi o pewnych zagroeniach w zakresie zdrowia - ywi si po prostu bezmylnie. Jeeli si czym w tej sprawie wiadomie kieruje, to najczciej oszczdnoci na czasie, a w przypadku gdy ta niesychanie dla zdrowia szkodliwa przyczyna nie wchodzi w rachub - pierwsze miejsce zajmuje "smaczno" danej potrawy, na co jednak nasz stoownik te duo czasu nie traci. Poza tym nigdy nie wie pozytywnych objaww zdrowotnych z tym, co jada. Owszem, w przypadkach negatywnych jak wzdcia, boleci, zaparcia i rozwolnienie, bezsenno lub ociao po jedzeniu staj si niekiedy tematem rozmyla naszego stoownika, ale i z tych objaww nie zawsze wyciga wnioski logiczne. Jeli stwierdzi, e np. kapusta lub grochy powoduj wzdcia, to naley je odstawi, aczkolwiek takie odstawienie musi odbi si na zdrowiu w inny sposb, pogbiajc dewitaminizacj organizmu. Nastpn przyczyn, utrudniajc zrozumienie roli witamin w naszym organizmie, jest fakt, e witaminy naturalne byy przewanie wyprbowane na organizmach zwierzcych, natomiast ywienia czowieka w warunkach laboratoryjnych nie prbowa dotychczas nikt. Wrcz przeciwnie. Nawet standardowe ywienie naley uzna za "nielaboratoryjne" , skoro chorych wolno odwiedza i przynosi im takie, czy inne artykuy ywnociowe i rzadko kiedy si tego wyranie zabrania, chyba po tyfusie brzusznym, czerwonce lub niektrych operacjach na przewodzie pokarmowym. Zreszt ywienie szpitalne nigdy dotychczas nie byo obiektem bada lekarskich w celu ustalenia leczcego dziaania wielu artykuw ywnociowych. Dlatego znajomo nowoczesnej witaminologii jest w medycynie szpitalnej znikoma. I ostatnia przyczyna, ktra utrudnia zrozumienie i upowszechnienie, czy bodaj przyjcie teorii leczenia witaminami: gdy podsumowa iloci wagowe witamin w artykuach wielowitaminowych, takich jak drode, cebula, szpinak, mid czy wtroba, bd te w tych, ktre maj skromniejszy wachlarz witamin, ale wiksze ich iloci wagowe - okazaoby si, e w adnym produkcie czna ilo witamin nie przekracza l (jednego!) grama w kilogramie danego produktu. Nasuwa si efektowne porwnanie: zawsze niechtny Polakom Churchill po bitwie o Wielk Brytani musia o naszych lotnikach powiedzie: "Nigdy jeszcze w historii tak niewielu nie zrobio tak wiele dla tak wielu". I w odniesieniu do witamin trzeba to rwnie powiedzie, e w caej chemii organicznej nie spotkamy zjawiska tego rodzaju, eby tak niewielkie iloci czego tam, odgryway tak wielk rol, jak witaminy w organizmie ludzkim. Dlaczego wobec tego nie mona wyleczy szkorbutu np. samym tylko kwasem askorbinowym (a jest to wanie witamina C), czy krzywicy czystym kalcyferolem (a to znw witamina D)? Wiemy, e w przypadku kwasu askorbinowego mona zastosowa bez obawy dawki "uderzeniowe" o takim, steniu, jakie jest absolutnie nieosigalne wrd naturalnych rde tej witaminy. Ale c za znaczenie moe mie taka imponujca dawka, jeeli wiemy, e" witaminy C organizm zuywa dziennie nie wicej ni 100 mg (sownie: sto tysicznych czci grama), a nadwyk, dostarczon - obojtnie - ze rde,. naturalnych czy chemicznych - wydali bez trudu tego dnia, najpniej za nazajutrz? Jeeli mamy ratowa od mierci czowieka zagodzonego, to dawki ywnociowe dla niego musz by wanie zmniejszone, bo zwikszonymi mona, doprowadzi do jakiej katastrofy, w najlepszym razie do wymiotw. Podobnie i zwikszone dawki dzienne witamin, nawet naturalnych - na og nie przynosz szybciej wynikw pozytywnych. Std przy leczeniu ywieniem potrzeba przede wszystkim cierpliwoci, bo jeli chodzi o inne witaminy, ktrymi organizm gospodaruje przez dwa lata, a niekiedy duej, tej taktyki "uderzeniowej", rwnie nie mona zastosowa. "opatologicznie" spraw ujmujc, jak nie mona naje si na tydzie czy dwa, bo brak kalorii odzywa si ju po kilku godzinach, tak samo nie mona si zaopatrzy w witaminy na zapas, wykraczajcy czasowo poza ich gospodark w organizmie ludzkim. Dlatego najtrudniejsza jest sprawa z witamin C, bo ona opuszcza nasz organizm w cigu 24, a najdalej 48 godzin, czyli ju od trzeciego dnia wkraczamy w awitaminoz, z pocztku bez objawow, a poniej, jeli bd jednoczenie dochodzi do tego inne braki witaminowe, objawy mog wystpi gromadnie. eby to jeszcze atwiej zrozumie, musimy sobie bodaj w wyobrani przeprowadzi nastpujce dowiadczenie. A wic wyobramy sobie smakowity, pachncy befsztyk z poldwicy, usmaony na wieym male z odpowiednimi dodatkami pieprzu,

15

cebuli itp. Poniewa skad chemiczny befsztyka, jak i masa czy cebuli znamy doskonale - wrzumy do garnaka lub na patelni kolejno tyle a tyle biaka, tuszczu, soli mineralnych, wody, witamin, wglowodanw itp. wymieszajmy to, ewentualnie podgrzejmy i sprbujmy to zje. Nie wiem, co to bdzie i wtpi, czy si w ogle da zje. To samo zreszt trzeba by stwierdzi w odniesieniu do kadej potrawy naturalnego pochodzenia, wymagajcej ponadto jakiego tradycyjnego po prostu przyrzdzenia, e nie da si ono zestawi jako co jadalnego ze skadnikw chemicznych - czystych. Mao tego, gdyby nam si udao nawet zje tak mieszanin (do jakich powice zdolni s badacze-naukowcy!), to pominwszy, e nie miaaby ona smaku, zapachu czy wygldu zachcajcego do jedzenia - mona by wtpi, czy w ostatecznym efekcie daaby si strawi i przynie jakie skutki, ktre kady zwyky befsztyk czy talerz zupy mog przynie: najedzenie si, wzmocnienie si itp. Bo o wartoci odywczej artykuw spoywczych decyduj nie tylko te skadniki chemiczne, ktre dotychczas poznalimy w wyniku laboratoryjnych analiz, ale rwnie takie lub inne ich powizania wzajemne, ktrych jeszcze nie znamy, a najczciej te znikome iloci skadnikw wagowo niepozornych, jak witaminy, katalizatory, stymulatory, aminokwasy itp., co dopiero razem zapewnia nam strawno danej potrawy, przyswajalno i jej skadnikw i ostateczny poytek dla organizmu ludzkiego. Bo skoro jestesmy przy befsztyku - to kady kucharz nam wyjani, e nie tyle surowce, ile sposb ich potraktowania decyduj o tym, czy na talerzu zjawi si befsztyk, podeszew, trociny, czy co jeszcze bardziej niejadalnego. Tak wic wyobraenie tych czy innych skadnikw naszego poywienia w celu spigukowania i dawkowanego stosowania nie moe nam by pomocne tam, gdzie zachodzi potrzeba leczenia ywieniem. Jeeli mwimy o witaminach naturalnego pochodzenia i niesychanej ich wyszoci nad tzw. oczyszczonymi lub syntetycznymi, nie wolno nam i o tym zapomina, e bardzo trudno, a moe nawet niemoliwe jest znale w naturze artyku posiadajcy jedn tylko witamin. To znaczy: badanie rodkw spoywczych rozpoczo si od artykuw, co do ktrych badacze mieli pewno, e to s artykuy wielowitaminowe. W dalszych badaniach na warsztat naukowcw wchodziy inne, o mniejszym wachlarzu witaminowym, nawet i takie, w ktrych adnych witamin nie znaleziono, ale nie napotkano artykuw spoywczych jednowitaminowych. Jak z tego wynika, witaminy naturalne wystpuj tylko zespoowo i - jakie to ma znaczenie dla czowieka? Chemia farmaceutyczna zrozumiaa to stosunkowo niedawno i - niezupenie: preparaty wielowitaminowe, takie jak: Multiwitamina1*, Vitaral, Methiovit czy szwajcarski Dianavit, cho dziaaj nieco lepiej ni syntetyczne czy wyodrbnione witaminy pojedyncze, ale w adnym najbachszym nawet przypadku chorobowym nie s w stanie zastpi cakowicie witamin naturalnych. Zreszt pierwszym motywem opracowania i produkowania prepatatw wielowitaminowych byo skomasowanie kilku witamin po prostu dla wygody lekarza, aptekarza i pacjenta, tym bardziej, e w jednej piguce nie trudno byo zgromadzi kilka witamin w duej dawce, ktra powinna by skuteczniejsza ni mikroskopijne iloci witamin, znajdowanych w naturalnych rdach.
Jeeli poprzednio uyem terminu dotychczas nieistniejcego - "multiwitaminozy" - to bynajmniej nie oznacza, e multiwitamin mona leczy takie "multiwitaminozy".
1*

Powinna, ale nie jest skuteczniejsza, i dowiadczalnie stwierdzono, e witaminy oczyszczone i syntetyczne pojedyncze, absolutnie nie speniaj tej roli leczcej, jakiej si po nich wiat naukowy spodziewa. Ba! Co wicej? wyodrbnienie wzgldnie zsyntetyzowanie tych czy innych witamin i maa ich skuteczno - poderway wiar wiata naukowego w lecznicze dziaanie witamin naturalnych. Zagray tu dwa momenty, ktrych pierwszy jest nagminie spotykanym bdem, wiodcym swj rodowd jeszcze z epoki kapitalistycznej. W rozmowie ze znajomym, do wybitnym neurologiem, zapytaem, jak si zapatruje na leczenie nerwic wegetatywnych zespoem witamin B, oczywicie naturalnego pochodzenia. - Jeeli wariat przychodzi do mnie po piguk - odpowiedzia artobliwie - to nie mog mu da marchewki czy cebulki bo on sobie pomyli, e to ja jestem wariat. Pacjent da ode mnie rodka o szybkiej skutecznoci, czego o surwkach powiedzie nie mona. I std zapewne pochodz zawrotne kariery rodkw kojcych, podejrzanego; niekiedy pochodzenia. A tu znw wyania si druga przyczyna niewiary skuteczno ecznicz witamin naturalnych: jest ni nieskuteczno witamin "pigukowych" w stanach dewitaminizacji, pokrywajcych si z jak j . konkretn jednostk chorobow. Bo znw do trudno zgodzi si z tym, e skoro witaminy naturalnego pochodzenia wystpuj tylko zespoowo i dziaaj tylko zespoowo, to i awitaminozy zjawiaj si zespoowo i zawsze na bazie awitaminozy absolutnej. Chocia bowiem kadej awitaminozie dajemy liter tej witaminy, ktrej brak wywoa objawy chorobowe, a wic szkorbut czyli gnilec nazywany awitaminoz C, a krzywic awitaminoz D i tak dalej, to jednak ani gnilca samym kwasem askorbinowym, ani krzywicy samym kalcyferolem wyleczy nie mona. Awitaminoza moe mie dwie przyczyny: l - monotonne wyywienie, w ktrym brak byo artykuw wielowitaminowych i 2 - ze trawienie, w wyniku; ktrego organizm nie przyswaja sobie odpowiednich skadnikw wyywienia, m.in. wanie witamin. Co do pierwszej przyczyny: monotonne wyywienie jest najczciej podyktowane popiechem, oszczdzaniem czasu, rzadziej za, upartym trzymaniem si kilku ulubionych potraw.

16

Druga przyczyna natomiast wymaga znacznie obszerniejszego omwienia. Rozwaajc witaminow, oywcz i zdrowotn warto bardzo wielu artykuw na zaczonych tablicach bez trudu zorientujemy si, e ogromna wikszo tych" artykuw naley do ciej strawnych: surwki, grochy, kapusty, niedosmaona wtroba, cebula - s dla zdrowych odkw atwe do strawienia, ale przy najlejszej atonii odka (ktra jest jednym z wczeniejszych objaww braku witaminy B w naszym wyywieniu) czy rwnie lekkiej rozpoczynajcej si niedomodze wtroby (a to znw brak witaminy C), ju mamy trudnoci w trawieniu tych produktw i zaczynamy je z jadospisu skrela, pogbiajc w ten sposb spraw chorobow i doprowadzajc drug przyczyn dewitaminizacji na to samo podwrko, na ktrym znajduje si pierwsza przyczyna: wyywienie nasze staje si coraz bardziej monotonne, pozbawione witamin, w skutek czego choroby zagniedaj si w naszym organizmie jedna obok drugiej, a przyczyny coraz trudniej lekarzowi ustali. Nie jest to bynajmiej jakim rewelacyjnym odkryciem autora niniejszego opracowania, za kulisami medycyny, gdzie na jej marginesach coraz wicej pojawia si ludzi, ktrzy zaczynaj "zaglda do kuchni". wiatowa Organizacja Zdrowia (Londyn 1974) za chroby wyywieniowe (niektre z nich zyskay sobie nazw "chrb cywilizacyjnych" - nie wiem dlaczego)? uznaa (spis ten ukaza si w Le Courier UNESCO) blednic, obie biaaczki, brak sokw odkowych, chorob Buergera, cukrzyc, czerwienic, dusznic bolesn, dychawic oskrzelow, gociec, gradwk, skonno do grypy i przezibie, histeri, jczmie, kamic ciow, krwawnic, uszczyc, miadyc, nadcinienie, nadkwano, nerwice (serca, odka i ogln), niedokrwisto, niestrawno, niewydolno wiecow, stan zapalny oskrzeli, stan zapalny odka, otyo, parkinsonizm, pcherzyc, plamic, ppasiec, przykurcz mini, puchlin brzuszn, stwardnienie rozsiane, trdzik, wrzody odka i dwunastnicy, zapalenie wielonerwowe, zapalenie zatok przynosowych, zaparcie i zgag. Ze spisu chorb, wybralimy te, ktre w Polsce spotyka si najczciej, pomijajc inne choroby, np. tropikalne lub takie, w ktrych naleyte ywienie tylko zwiksza odporno pacjenta i pozwala mu chorob atwiej zwyciy. Z naturalistycznego punktu widzenia, traktujcego czowieka jako jedyn nierozerwaln cao, choroby te z receptami zioowymi, wyywieniowymi i kpielowymi - omwione s w " Receptariuszu". Zachodzi pytanie, dlaczego wiele z tych chorb, ktrych cakowite wytpienie jest wprost niemoliwe, a po wojnie tak czsto byy spotykane, zaliczane byy do chorb nieznanego pochodzenia (jak pcherzyca, uszczyca, biaaczka, stwardnienie rozsiane) albo otrzymay etiologi bdn (np. krwawnice, czyli hemoroidy, nazywano "ylakami odbytu" lub tumaczono siedzcym trybem ycia, a nerwice - zymi zewntrznymi warunkami psychicznymi?) Czy nie zawinio tu rozparcelowanie czowieka chorego na szereg specjalnoci medycznych i leczenie wedug tych dyscyplin kadej sprawy chorobowej odrbnie? By moe, ale, jak to ju zaznaczylimy na wstpie tego rozdziau, lekarz nie wkracza do kuchni, dopki "stoownik" nie zmieni si w "pacjenta" i nauka o ywieniu leczcym, witaminologia, nauka o gospodarowaniu witaminami naturalnymi w organizmie czowieka (nie tyle wyodrbnionych czy syntetycznie uzyskanych) na caym wiecie ma dopiero dwie katedry (Stuttgart i Londyn), cho wiedz o tych sprawach naleaoby szerzy ju w szkoach podstawowych. A przecie jest to sprawa pierwszorzdnej wagi: jadamy trzy, niekiedy i cztery razy na dzie, a wic trzy, cztery razy na dzie wprowadzamy do organizmu porcj (jake nieraz potn!) jakich czynnikw o jakim dziaaniu leczniczym, niekiedy wprost zaskakujcym, albo ... nie robimy tego, pakujc w siebie byle co, aby tylko nie dokucza nam ordynarny gd, bez myli o poprawie zdrowia, a bodaj tylko utrzymaniu si w dobrej formie.Ta olbrzymia skala moliwoci leczenia si lub ... zatruwania organizmu, poprawiania lub psucia zdrowia nie jest nigdzie poddawana takiej kontroli naukowej, jakiej powinna wymaga kada ga medycyny, i ta ktra operuje miligramami chemikalii, dawkowanymi wedug wagi pacjenta, jego odpornoci osobistej czy te zalenie od nasilenia choroby, jak i ta, ktra operuje kilogramami ywnoci, zawierajcej miligramy znacznie skuteczniej dziaajcych witamin, katalizatorw, biostymulatorw, soli mineralnych, aminokwasw, glikozydw, polisacharydw, ktrych brak lub nadmiar wpdza nas w zagadkowe, a nie mniej dokuczliwe choroby, a wiadoma dostawa moe nas od tych chorb zabezpieczy. Katalizatory ...To pojcie trzeba tu przy okazji wyjani, bo cho w chemii organicznej i nie organicznej katalizatory spotykamy bardzo czsto i od dawna umiemy si nimi posugiwa, to w organizmie ludzkim jest inaczej. Nie kady katalizator jest witamin, ale kada witamina jest katalizatorem. Prawie kady katalizator wystpuje w bardzo maych (mikroskopijnych) ilociach, jak witamina, a donioso jego jest rzadko kiedy mniejsza, przewanie znacznie wiksza. Ot katalizator to jest taka substancja chemiczna, ktra nie bierze bezporedniego udziau w procesie chemicznym i nie zuywa si, ale bez niej niejeden proces chemiczny odby si nie moe lub przebiega zbyt wolno. Co takiego, jak majster na hali fabrycznej: on sam nie stoi przy maszynie i nie produkuje, ale bez niego produkcja idzie kulawo albo wcale. I tu od razu warto podkreli, e najwiksze iloci, a moe i najwikszy wachlarz takich katalizatorw spotyka si w przyprawach trawiennych, z ktrych kminek, any, koper i czarnuszk warto wsplnie omwi. Ot kady z czterech surowcw ma w sobie pachncy, ogromnie lotny olejek eteryczny. Matka pod koniec ciy i od pocztku karmienia piersi powinna codziennie zje yeczk kminku, kopru, czarnuszki czy anyu, gdy olejek, zawarty w kadym z tych surowcw usunie wszystkie kopoty z laktacj (zy skad chemiczny mleka, za mae lub za due jego iloci itp.), nastpnie pomoe trawi wiele potraw, a w

17

okresie karmienia przejdzie do jej mleka, z mlekiem do odka niemowlcia, gdzie rwnie uatwi trawienie, zlikwiduje wszelkie burczenia, przelewania, kurcze i boleci w niemowlcym brzuszku, po czym wreszcie w kale niemowlcia moglibymy go znale chyba w caoci. Olejek eteryczny, ktry we wszystkich czterech wyej wymienionych artykuach wystpuje - ze wzgldu na podobn budow chemiczn i podobny zapach uznano pocztkowo za witamin i nadano jej liter L (witaminum lactagogum czyli mlekopdna), a ostatnio uwaa si j za katalizator bliej nie okrelony. Tak wic - podobnie jak przy witaminach - musimy stwierdzi, e bardzo niewielkie iloci katalizatorw odgrywaj wielk rol w procesie trawienia i przyswajania tych czy innych skadnikw naszego wyywienia. I tu dopiero moemy zamkn kko naszego rozumowania: due iloci i duy wachlarz witamin jest zawarty w artykuach spoywczych, ktre jak np. groch, kapusta, surowizny - maj opini cikostrawnych. Wobec tego zamiast odstawi te potrawy, ktre nam rzekomo "zaszkodziy", naley do nich doda te przyprawy trawienne, ktre si tradycyjnie dodaje w polskiej kuchni: pieprz i papryk do surwek, kminek i jaowiec do kapust, majeranek czy kolendr do mis i grochw. Dopiero taka praktyka zabezpieczy nas przed odstawieniem tych rzekomo szkodliwych potraw, co byoby kategorycznym bdem dietetycznym wiodcym do awitaminozy, ktra wanie moe si zjawi rwnie w wyniku niedostatkw trawienia, jak to ju wyej zaznaczylimy. A skoro mowa o przykadach i roli tych niepozornych przecie dodatkw do naszych potraw - naleaoby tu jeszcze omwi termin "ostre przyprawy", ktrym si ongi szafowao, jako czym szkodliwym dla zdrowia. Dyskusje na ten temat trwaj prawie od stu lat, a mianowicie od epoki doktora Tapeinera. Ale jeeli Tapeiner gosi o szkodliwoci soli i octu, z czym by si i dzi mona zgodzi, to ju jego ucze Winternitza-Wenckenbach wylicza szkodliwych przypraw okoo 30.Tymczasem dzieje interny nie zanotoway ani jednego konkretnego bezspornego wypadku zatrucia np. pieprzem, papryk czy musztard. Co wicej - gdyby istotnie te naprawd ostre przyprawy mogy by szkodliwe, to Turcy i Bugarzy wymieraliby na jak narodow chorob "pieprzow", Wgrzy na tak chorob "paprykow", a jedynie Anglicy ze swoj md i nijak kuchni byliby wolni od takiej narodowej choroby, co jest absolutnie niezgodne z rzeczywistoci, gdy angielska kuchnia jest wybitnie niezdrowa i nasilenie chorb wyywieniowych w Angli jest wiksze ni w wielu innych krajach. Dlatego te pod koniec tego rozdziau omwimy osobno dziaanie lecznicze przypraw, stosowanych w naszej kuchni, bo oprcz smakowego, czyli przyprawowego, maj one dziaanie lecznicze, niektre wchodz w skad lekw produkowanych przez Herbapol, lekw stosowanych przy wielu cikich chorobach przewodu pokarmowego. Laikom trzeba tu bowiem wyjani, e "ostro" papryki, pieprzu czy chrzanu, bo o "ostroci" kminku czy majeranku nie ma sensu mwi odczuwamy tylko w ustach, a poza przeykiem, cay przewd trawienny, opatrzony unerwieniem systemu wegetatywnego nie odczuwa w ten sposb owej "ostroci" nawet wwczas, gdy w odku lub dwunastnicy pojawi si zaognienia, atonia czy wrzody. Rnice nie tylko odczuwania, ale i oddziaywania rnych czynnikw na system nerwowy wegetatywny s bardzo zasadnicze i nie powinny nikogo wprowadza w bd, aby wycign faszywe wnioski tak dalece szkodliwe w dalszym rozwoju zachwianego trawienia. Mona si tylko zaduma nad si "kredowego koa autorytetu": bo tak powiedzia ten i ten ... A jeeli ci wielcy lekarze, wymienieni wyej, wyliczali zgodnie wrd chorb dziedzicznych otyo, obie kamice, "podagr" (a pod t nazw gurowa dzisiejszy gociec, dna i rwa) i wiele innych chorb, to zgdmy si z tym, e dla obecnej nauki nie mog to by takie autorytety i wszystkie pogldy mona przyjmowa dopiero po gruntownym sprawdzeniu. A to sprawdzenie - w odniesieniu do zagadnienia przypraw trawiennych - nie jest ani trudne, ani ryzykowne: wystarczy zje porcj kapusty bez kminku i drug z kminkiem, talerz grochwki bez pieprzu i z pieprzem, aby si zorientowa, jakie znaczenie trawienne, a wic zdrowotne maj te przyprawy. Oczywicie, omawiajc tak powany dzia lecznictwa, jakim jest leczenie ywieniem, nie moemy pomin zi leczniczych zawierajcych witaminy, tym bardziej, e jak si powiedziao midzy zioami a kuchni nie ma dokadnej granicy. Zi wic z tej kategorii, zi "witaminowych", nie parzymy, nie gotujemy, ale nawet w tym przypadku, gdy s to korzenie, kory lub owoce zaywamy w dawkach oczywicie niewielkich, np. ma yeczk do kawy, trzy razy dziennie (1, 2 do 4 gramw). Nie dlatego, eby przedawkowanie tej czy innej witaminy naturalnej zagraao zdrowiu, ale po prostu dlatego, e witamin organizm nasz potrzebuje dziennie rwnie niewiele, jak rodkw leczniczych tym witaminom towarzyszcych. Ale potrzebuje ich bezwzgldnie co dzie, przynajmniej w ogromnej wikszoci przypadkw. Przejdmy wic do omwienia poszczeglnych witamin. WITAMINA A Witamina A, zwana wzrostow, przeciwwskanikow lub przeciwkseroftalmiczn; nazwa akseroftol, wzr chemiczny: C2 3 O H OO, rozpuszcza si w tuszczach i w alkoholu, w organizmie ludzkim utrzymuje si do p roku. Najlepszym dla niej stabilizatorem (czynnikiem zapobiegajcym niepodanym, a samorzutnym zmianom chemicznym) - jest witamina E. W organizmie ludzkim witamina A peni nastpujce funkcje. Przede wszystkim wspdziaa w regeneracji radopsyny, czyli purpury wzrokowej, barwnika niezbdnego do prawidowego widzenia w zmiejszonym wietle. Brak witaminy powoduje w oczach hemeralopi, czyli upoledzone widzenie zmierzchowe, tzw. kurz lepot, a dalszym tego etapem jest kilka form nieo-

18

drniania barw, czyli daltonizm1*, zaburzenie prawidowej regeneracji nabonkw komrkowych caego ciaa, rogowacenie bon luzowych, wysychanie i zanikanie nabonkw, a co za tym idzie, otwieranie wrt zakaeniom rnego typu. *1 Jeeli pochodzenie daltonizmu, jak zaznaczyem, wspominajc go po raz pierwszy, jest spraw kontrowersyjn, to kontrowersyjno ta pochodzi
std, e zyki chemik angielski, John Dalton (1766-1844), ustali, raczej hipotetycznie, e ta wada wzroku wystpujca u 5% mczyzn i 0,5% kobiet, jest. .. dziedziczna. Zasady tego dziedziczenia i bardzo szczegowe odcienie poszczeglnych form zego rozpatrywania kolorw opracowa Ragnar Granith, ktry za swj dorobek naukowy w dziedzinie bada nad subtelnociami procesw widzenia otrzyma w 1967 roku nagrod Nobla. Mamy tu oczywicie typowe zjawisko "kredowego koa autorytetu": skoro Jozue zawoa: "Soce stj!" i soce - stano, to znaczy, e soce si krci wok ziemi, a nie ziemia wok soca. No, wiemy kto to by Jozue, nastpca Mojesza, rzecz jest opublikowana w Starym Testamencie. Jeeli wic Kopernik twierdzi, e jest na odwrt, to ... kt to jest Kopernik? Proboszcz z Fromborka? A c ma prawo mwi prowincjonalny proboszcz w sprawach astronomicznych??? I dziki tak nielogicznemu rozumowaniu autorytet Starego Testamentu przecina dyskusj i przez kilkanacie wiekw potpia si, wyklina, a nawet pali si na stosie tych, ktrzy takiego autorytetu nie chc uzna. Jeeli wic kto, co si podpisa (po stu dwudziestu latach) pod teori Daltona otrzyma nagrod Nobla - to rwnie przecina dyskusj. Rozwaamy punkt po punkcie. 1. Czy Dalton mia mono doszukiwania si przyczyn daltonizmu w braku witaminy A, skoro pierwsze witaminy wykryto w 70 i 80 lat po jego mierci? 2. Czy anatomia i zjologia oka oraz teoria dziedziczenia w pierwszej poowie ubiegego wieku stay ju na takim poziomie, aeby wspczesne ustalenia uzna za niepodwaalne? 3. Czy na przestrzeni tych 140 czy 120 lat znalaz si cho jeden zakad oftalmiczny, ktry do zagadnienia daltonizmu podszed od strony ... ywienia? Bo logicznie rzecz biorc, dyskusj tego typu przecinaby naprawd dopiero fakt, e znalaz si instytut badawczy, szpital czy klinika, czy pojdynczy badacz, ktry owiadczyby, e leczenia daltonizmu za pomoc ywienia prbowa tu czy tu przez taki to a taki czas bez rezultatu". 4. Daltonizm degraduje w pracy kolejarzy. Jeli wzi pod uwag, e s to ludzie, ktrzy ywi si w sposb ogromnie nieregularny, obiad lub kolacj, musz zabiera do torby, to przecie jasne si staje, e w takich warunkach mona co najwyej dopilnowa kalorycznoci wyywienia, ale nie odpowiedniego czy choby wystarczajcego wachlarza witamin. Bo trzeba mocno podkreli, e wyliczone wyej choroby wyywieniowe wrd kolejarzy stanowi jakie wysokie procenty zachorowa. 5. Czy zaniecha doszukiwania si przyczyn daltonizmu dlatego, e pada tu nagroda Nobla?, e autorytety uczonych itp.? Zgdmy si wreszcie z tym, e areopag, przyznajcy t nagrod nie zawsze decyduje w sposb nie podlegajcy krytyce. W 1926 roku nagrod pokojow Nobla otrzyma niemiecki minister spraw zagranicznych,Trewiranus, ktrego czoowym sukcesem byo upi czujno narodw w stosunku do Niemiec, stworzy wok Rzeszy Niemieckiej nastrj yczliwoci ssiedzkiej, co w rezultacie dao Hitlerowi szans dojcia do wadzy ju w 1933 roku i wszczcie drugiej, straszniejszej ni pierwsza, wojny wiatowej. Jeeli nagrod t przyznano za DDT, ktre stao si potworn klsk caego wiata ju w niespena 10 lat stosowania, to zgdmy si wreszcie e nagroda Nobla nie powinna przecina dyskusji naukowej na ten lub inny temat. Bo i o co si spieramy? Przecie nie o zastosowanie jakich ryzykownych rodkw chemicznych, czy jeszcze bardziej ryzykownych zabiegw chirurgicznych, ale o prawo ... racjonalnego ywienie pacjenta, ktre to ywienie nigdy adnych skutkw ujemnych wywoa nie moe, a nigdy nie byo stosowane w celu wyleczenia czowieka z daltonizmu czy pozostaych 171 chorb wyywieniowych.

Poza tym zmiany w obrbie nabonkw skry caego ciaa przy braku witaminy A prowadz do zrogowacenia i obumierania nabonkw. Skra staje si sucha, gruczoy ojowe ulegaj degeneracji, rogowaceniu (kserodermia). W obrbie oka, oprcz wyej wymienionych zmian w widzeniu, wystpuje wysychanie nabonka spojwek (kseroftalmia, czyli stay "piasek w oczach"), zmtnienie i rozpad rogwki (keratomalacja), prowadzce do lepoty. W drogach oddechowych nastpuje zanik bony luzowej nosa, upoledzenie wchu, cuchncy stan zapalny nosa, sucho garda, chrypka, wysychanie nabonkw w oskrzelikach i pcherzykach pucnych (dychawica oskrzelowa). Zjawia si rwnie zanik bon luzowych przewodu pokarmowego (stan zapalny jelit), biegunka, zahamowanie wydzielania soku odkowego. Poza tym moe wystpowa w kociach porowato "osteoporoza",a w zbach zanik zbiny i miazgi. Witamina A jest niezbdnym czynnikiem pobudzajcym wzrost ludzi i zwierzt w pocztkowych stadiach ycia. W organizmie ludzkim cakowicie zastpuje prowitamin A, ale przy zdrowej wtrobie, gdy prowitaminy w wtrobie pod wpywem enzymu karotenazy zmieniaj si przez rozpad w witamin A. Jednake u ludzi z czynnociow lub wtrn wad wtroby karoteny nie zaegnaj niebezpieczestwa awitaminozy, dziaanie lecznicze wywiera tylko akseroftol. Witamina A ulega wchoniciu przez skr, std celowo zewntrznego stosowania jej w okadach, maciach, kpielach itp. Oprcz wyliczonych wyej, witamina A lub jej prowitamina karoten znajdzie zastosowanie w nastpujcych dolegliwociach i ujemnych objawach: zahamowaniu wzrostu, niedorozwoju zycznym, upoledzeniu rozwoju koca, nabonkw i bon luzowych, zym gojeniu si ran, odmroeniach i oparzeniach. Prowitamina znajduje si w tak wielu artykuach spoywczych, e trudno byoby unikn wszystkich i doprowadzi do awitaminozy, cho i to zdarza si niekiedy. Prowitamin A, czyli karoten zawiera (w nawiasie ilo w mg w kilogramie danego produktu): mleko sprzedane 3 % tuszczu (0,18), mleko kozie (0,35), mietanka 10% tuszczu (0,50), mietana 28% tuszczu (1,9), mleko pene sproszkowane (3,3), tko jaja kurzego (22,3), maso mietankowe (5,4), j woowy (2,2), olej sonecznikowy (0,26), margaryna (2,9), kukurydza (3,7), yto w caoci (2,5), kalarepa (1,84), brukiew (0,28), chrzan (0,1), kieki ytnie (4,0), kieki pszenne (1,6), otrby pszenne (0,42), marchew (67,2), ziemniak (0,23), pasternak (0,15), rzodkiewka (0,15), seler (0, 11), szparag (0,22), cebula (0,28), pietruszka - korze (0,18), li (44,0), kalaor (9,21), rzeucha (26,8), koperek - na (43,7), cykoria (11,5), botwina (28,5), rabarbar (0,94), brukselka (3,8), kapusta biaa (0,33), kapusta czerwona (0,23), woska (0,28), szczaw

19

(28,0), szpinak (38,0), ogrek (1,26), dynia (13,7), papryka - owoc (4,62), pomidor (7,87), fasola szparagowa (2,88), fasola biaa - ziarno (3,96), groch zielony (2,16), groch dojrzay (1,07), jabko (0,57), gruszka (0,94), morele (l0,7),winia (0,27), brzoskwinia (4,23), liwka wgierka (1,43), renkloda (1,37), jeyna (2,7), poziomka (0,53), czarna jagoda (1,26), malina (0,44), porzeczka czerwona (0,59), czarna (1,27), urawina (0,20), pomaracza (1,01), mandarynka (2,21), melon (1,56), cytryna (0,10), ga (0,48), orzech laskowy (0,17), owoc jarzbiny (12,9), rodzynki (0,3), sok z marchwi (26,2), keczup pomidorowy (6,2). Prowitamin A zawieraj rwnie nastpujce zioa lecznicze: bluszczyk (80,0), brzoza (80,0 do 160,0), estragon (150,0), bylica pospolita (110,0 do 120,0), li czarnego bzu (140,0 do 500,0), dziurawiec (95 do 136,0), bratek polny (75,0). glistnik (49,0 do 101,0), jasnota biaa (137,0 do 147,0), ziele krwawnika (90,0 do 120,0), mita (100,0 do 400,0), kwiat nagietka (31,0 do 38.0), li nawoci (95,0), li orzecha woskiego (330,0), li pierwiosnki (29,0), li pokrzywy (134,0 do 194,0), ziele rdestu ptasiego (17,0 do 100,0), owoc dzikiej ry (20,0 dO 40,0), igliwie sosny (50,0), laz leny (125,0 do 140,0), suche licie topoli (280,0) i licie dbu (600,0). Witamin A znajdziemy w znacznie mniejszym asortymencie produktw spoywczych, a mianowicie: mleko spoywcze krowie 3% tuszczu (0,42), mleko kozie (0,68), mietanka 10% tuszczu (0,42), mietana 28% tuszczu (2,4), mleko pene sproszkowane (1,8), tko jaja (11,2), maso mietankowe (6,7), j woowy (2,2), tran (300,0), oliwa (1,2), margaryna (6,6), wtroba barania (89,0), nerki baranie (8,20), wtroba cielca (40,0), nerki cielce (1,83), wtroba woowa (77,6), nerki woowe (2,78), wtroba wieprzowa (32,9), g (0,41), halibut (0,68), led (0,25), wtusz (0, 10), wgorz (5,2), pstrg (0,23), oso (0,42), pikling (0,09) i czekolada mleczna (0,18). WITAMINA B1 Witamina B1 nie ma jakiej popularnej nazwy polskiej, aczkolwiek jest podstawowym rodkiem przeciwblowym i z tej przyczyny przez pewien czas zwano j "Antineuritic-vitamin", a si ustalia nazwa aneuryna w Europie i tiamina w USA. wzr chemiczny C12H170N4SC1HCI. T wanie witamin odkry w 1912 roku Kazimierz Funk, leczc beri-beri u szczurw i gobi, stosujc wodne wycigi z otrb ryowych. Znalaz w tym leku azot w formie aminowej, wic nada nazw "vita" - ycie i "amina" nazwa grupy chemicznej. Nastpne witaminy wykryto rwnie w innych grupach chemicznych, ale nadana przez Funka nazwa utrzymaa si po dzi dzie we wszystkich chyba jzykach wiata, cho pocztkowo u nas mwiono i pisano "ten witamin". Nie przyja si natomiast spolszczona na si nazwa "yciany", nadana witaminom w latach dwudziestych, kiedy liczne rzesze polonistw odchwaszczay jzyk polski z germanizmw i rusycyzmw we wszystkich trzech dawnych zaborach. Brak witaminy B1 w organizmie ludzkim objawia si wieloma ogromnie dokuczliwymi, bo bardzo bolesnymi objawami, do ktrych naley zaliczy, zapalenie wielonerwowe (polineuritis), czyli tzw. popularnie zapalenie korzonkw, aczkolwiek nie s to adne korzonki, lecz zakoczenia nerww, poraenie czciowe lub oglne np. jednostronny parali nerwu twarzowego (hempiplegia facialis), zwyrodnienie nerww obwodowych, piczka cukrzycowa (coma diabestica), zatrucia alkoholem, nerwice, migreny, zaburzenia czucia, zmiany anatomiczne w wegetatywnym ukadzie nerwowym, zwolniona czynno serca i zmiany w ukadzie krwiononym, plsawica (chorea minor), ischias, atonia przewodu pokarmowego, czyraczyca (jurunculosis), brak kwasw odkowych (achylia gastrica), nadczynno tarczycy (thyreotoxicosis), tyczka (tetania), niepowcigliwe wymioty ciarnych (hypermesis grawidarum) i zatrucie pokarmowe niemowlt (intoxicatio alimentarnis naonatorum). Niezalenie od tej listy wyliczonych wyej chorb i objaww chorobowych, trzeba i to podkreli, e przy braku witaminy B1 w organizmie kady bl, nawet zwyke uderzenie odczuwa si znacznie mocniej, dotkliwiej, kada choroba, objawiajca si blami dokucza znacznie wicej, bez wzgldu na to, czy bdzie to bl gowy, czy bl zba, choroba Biirgera czy angina. Oczywicie wikszo wyej wymienionych dolegliwoci rzutuje zawsze na serce i sama tylko awitaminoza moe doprowadzi do mierci bez chorobowego wsparcia z innej strony. Witamin B1 znajdziemy w nastpujcych artykuach: mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (0,36), mleko kozie (0,49), mietanka 10% tuszczu (0,3), mietana 28 % tuszczu (0,25), mleko sproszkowane (2,7), tko jaja (2,9), biako jaja (0,22), maso mietankowe (0,07), baranina (0,97), wtroba barania (3,38), nerki baranie (4,75), cielcina chuda (1,17), cielcina tusta (0,97), wtroba cielca (2,69), nerki cielce (3,26), wieprzowina chuda (5,15), wieprzowina tusta (2,69), wtroba wieprzowa (2,88), nerki wieprzowe (2,96), krlik (0,87), konina (0,83), pasztet wtrobowx. (0,30), kaczka (2,4), g (0,76), dra (0,99), halibut (0,94), led (0,85), dorsz (0,32), makrela (0,87), sardynka (0,05), wtusz (0,29), wgorz (1,1), szczupak (0,48), oso (1,09), sandacz (0,8), pikling (0,25), jczmie wyuskany cay (4,3), gryka uskana (2,4), proso uskane (2,6), ry polerowany. (0,60), kieki przenne (20,1), otrby pszenne (6,5), chleb ytni (1,6), graham (2,1), makaron (2,0), marchew (0,56), ziemniak (0,88), czosnek (1,76), kalarepa (0,36), brukiew (0,42), chrzan (0,74), pasternak (0,59), czarna rzodkiew (0,23), rzodkiewka (0,21), burak (0,17), seler (0,26), szparag (0,81), cebula (0,30), pietruszka!" (0,61), kalaor (0,68), rzeucha (0,85), koper - na (2,14), saata (0,38), cykoria (0,45), botwina (0,97), rabarbar (0,21), brukselka (0,89), kapusta biaa (0,27), kapusta czerwona (0,52), kapusta woska (0,36), szpinak (0,67), kukurydza moda (0,56), dynia (0,33), owoc papryki (0,76), pomidor (0,55), fasola szparagowa (0,68), fasola biaa - ziarno (4,55), groszek zielony (1,1), groch, dojrzay (6,87), li pietruszki (0,84), pieczarka

20

(0,91), jabko (0,25), gruszka (0,35), morela (0,37), czerenia (0,29), brzoskwinia (0,37), liwka wgierka (0,66)jeyna (0,30), poziomka (0,27), czarna jagoda (0,19), malina 0,23), borwka brusznica (0,13), agrest (0,16), winogrona (0,39), pomaracza (0,51), grejpfrut (0,38.), mandarynka (0,39), melon (0,20), cytryna (0,33), ga (0,6), orzech laskowy (2,60), orzech woski (1,69), rodzynki (1,20), mid (0,03), kakao (0,90) czekolad mleczna (0,88), drode piekarskie (14,3) i keczup pomidirowy (0,65). W zioach leczniczych witamin B1 znajdziemy w liciu arcydzigla (38,0), w korzeniu (48,0), w szyszkach chmielu (44,0), i w korzeniu podrnika (25,0). WITAMINA B2 Witamina B2 - nazwa: ryboawina, wzr chemiczny: C17H2006N4, w gotowaniu nie ulega rozpadowi, w organizmie ludzkim utrzymuje si kilka tygodni. Brak witaminy B2 objawia si suchym zapaleniem skry (dermatitis), pkaniem bony luzowej w ktach ust, wargi jamy ustnej, czyli tzw. zajadami (chelilosis), zmniejszeniem ostroci wzroku, ojotokiem uszu, zapaleniem jamy ustnej (stomatitis), zmniejszeniem odpornoci w zakaeniach, w niedokrwistoci, regeneracji krwi, dychawic oskrzelow (asthma bronchiale), nerwicami (psoriasis vulgaris), zapaleniem spojwki (coniunctivitis), zapaleniem tczwki (iritis), oraz zam, czyli katarakt. Bardzo czsto wystpuj tu jednoczenie niektre objawy wyliczone poprzednio przy witaminie B1. Witaminy B2 dostarczaj: mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (1,8), mleko kozie (1,5), mietanka 10% tuszczu (1,6), mietana 28% tuszczu (1,7), mleko pene sproszkowane (12,6), tko jaja (4,0), biako jaja (3,2), maso mietankowe (0,19), baranina (1,29), wtroba barania (31,3), nerki baranie (22,8), cielce (21,8), cielcina chuda (1,87), cielcina tusta (2,03), wtroba cielca (24,6), woowina chuda (1,46), woowina tusta (1,28), wtroba woowa (26,S), nerki woowe (19,7), wieprzowina chuda (1,33), wieprzowina tusta (1,09), wtroba wieprzowa (29,5), nerki wieprzowe (15,7), krlik (0,53), konina (1,19), pasztet wtrobowy (6,0), kaczka (1,6), g (1,64), kura (1,2), dra (0,95), halibut (0,50), led (1,51), dorsz (0,02), makrela (2,17), sardynka (2,1), wtusz (0,97), wgorz (2,2), pstrg (1,25), szczupak (0,30), karp (0,2), oso (1,09), sandacz (1,25), pikling (1,85), jczmie uskany cay (1,8), owies uskany cay (1,70), patki owsiane (1,4), kukurydza - cae ziarno (2,0), yto - cae ziarno (1,7), pszenica - cae ziarno (1,4), gryka uskana (1,5), proso uskane (1,4), ry polerowany (1,32), manna (0,38), mka z kukurydzy (1,3), kieki ytnie (S,4), kieki pszenne (7,2), otrby pszenne (5, l), chleb ytni z penego przemiau (1,5), graham (1,1), makaron (0,80), marchew (0,46), ziemniak (0,41), czosnek (0,70), kalarepa (0,33), brukiew (0,48), por (0,33), chrzan (0,58), czarna rzodkiew (0,33), rzodkiewka (0,19), burak (0,33), szparag (0,89), seler (0,51), cebula (0,25), pietruszka - korze (0,53), kalaor (0,62), rzeucha (1,7), koperek zielony (1,02), saata (0,58), cykoria (0,29), li mniszka (1,70), botwina (1,32), rabarbar (0,23), brukselka (1,30), kapusta biaa (0,34), czerwona (0,39), woska (0,41), szpinak (1,87), ogrek (0,22), kukurydza wiea (0,44), dynia (0,46), owoc papryki (0,39), pomidor (0,34), fasola szparagowa (1,30), fasola biaa - ziarno (1,55), groch zielony (0,60), groch dojrzay (2,04), li pietruszki (1,08), pieczarka 4,0), liwka wgierka (0,36), jeyna (0,40), poziomka (0,70), czarnajagoda (0,19), malina (0,50), porzeczka czarna (0,27), czerwona (0,19), biaa (0,30), urawina (0,18), borwka-brusznica (0,23), agrest (0,18), winogrona (0,34), pomaracza (0,37), mandarynka (0,20), melon (0,22), cytryna (0,15), orzech laskowy (1,30), woski (0,56), rodzynki (0,55), mid (0,50), kakao (1,10), czekolada mleczna (3,90), drode (23,10), keczup pomidorowy (0,60). Jak widzimy z tego wyliczenia witamina B2 wystpuje wszdzie w ilociach niezwykle maych, wyjtek stanowi drode, mleko sproszkowane, podroby zwierzce i kieki ytnie, pszenne, otrby itp. Czy z tego wynika, e moglibymy ograniczy si do tej grupy wysokowitaminowych produktw, a zaniecha pozostaych? Nie. I to zarwno w przypadku zapobiegawczego, jak i leczniczego stosowania tych artykuw. Jest bowiem dotychczas niemoliwe do wytumaczenia, jakie katalizatory z jednego produktu wspieraj przyswajanie i trawienie witamin zawartych w drugim produkcie. Nawet jeeli si dobrze zapoznamy z rol aminokwasw i innych zwizkw, nie bdzie to dla nas uatwieniem. WITAMINA B6 Witamina B6 - nazwa: pirydoksyna, wzr chemiczny: C9H1103N, rozpuszcza si w wodzie i alkoholu, podczas gotowania do 100C nie rozpada si. Brak tej witaminy powoduje stany zapalne skry rk, stp, uszu, wok oczu i ust, zanik mini, schorzenia ukadu nerwowego, parkinsonizm, ojotok, mdoci i wymioty ciarnych, niedokrwisto zoliw (anaemia perniciosa) i zwyk oraz ziarnic (lymphogranulomatosis). Ponadto stwierdzono dodatnie dziaanie tej witaminy w leczeniu chorb popromiennych. Znajdziemy t witamin w nastpujcych produktach spoywczych: mleko krowie 3 % tuszczu (0,49), mleko kozie (0,27), mleko sproszkowane (2,0), tko jaja (3,0), maso mietankowe (0,04), wtroba barania (3,42), cielcina chuda 3,12), cielcina tusta (3,24), wtroba cielca (11,5), nerki cielce (4,40)woowina chuda (4,05), woowina tusta (2,52), wtroba wieprzowa (5,49), nerki wieprzowe (4,19), krlik (2,87), konina (3,75), g (3,65), kura (3,70), dra 1,13), halibut (3,15), led (2,84), dorsz (1,12), makrela (4,35), wgorz (2,0), szczupak (0,83), oso (6,3), pikling (2,21), jczmie uskany cay (17,0), owies uskany cay (9,60), kukurydza - cae ziarno (17,0), pszenica - cae ziarno 4,40), ry polerowany (1,50), manna (0,85), mka z kukurydzy

21

(0,60), otrby pszenne (25,0), chleb ytni (2,2), pszenny z penego przemiau (3,60), graham 2,0), marchew (0,54), ziemniak (1,52), kalarepa (0,82), chrzan (0,59), pasternak (81), rzodkiewka (0,38), burak (0,39), seler (1,46), szparag (0,44), brukiew (5,52), cebula (1,20), pietruszka (1,40), kalaor (1,24), koperek - na (0.93)saata (0,37), rabarbar (0,27), kapusta biaa (0,86), czerwona (1,17), brukselka 2,27), pomidor (0,96), fasola szparagowa (1,30), fasola biae ziarna (2,81), groch zielony (0,86), groch dojrzay (0,73), li pietruszki (1,20), pieczarka (0,45), jabko (9,41), gruszka (0,14), czerenia (0,40), brzoskwinia (0,29), liwka wgierka (0,42), jeyna (0,50), poziomka (0.57), czarna jagoda (0,58), malina 9,0), porzeczka czarna (0,78), czerwona (0,44), borwka-brusznica (0,11), winogrona (0,38), pomaracza (0,36), grejfrut (0,32), cytryna (0,38), orzech askowy (3,51), orzech woski (3,48), rodzynki (1,10), czekolada mleczna (0,50), lrode (8,10) i keczup pomidorowy. WITAMINA Bw Witamina Bw, nazwa: kwas pantotenowy, wzr chemiczny: C9H1705N, rozpuszcza si w wodzie i alkoholu, po ogrzaniu rozpada si. Brak tej witaminy w naszym poywieniu powoduje siwizn i ysienie, ble koczyn, wrzody skrne, odleyny, czyraki, egzemy, pknicia skry, zapalenie jamy ustnej, skonnoci do nieytu nosa, przezibie itp. Znajdujemy j w nastpujcych artykuach: mleko krowie spoywcze 3% uszczu (3,51), mleko pene sproszkowane (27,0), tko jaja (1,4), wtroba sarania (71,4), nerki woowe (33,4), wtroba wieprzowa (63,0), nerki wieprzowe 27,0), pasztet wtrobowy (12,0), kura (7,1), halibut (2,25), led (5,90), dorsz 0,67), makrela (2,85), wtusz (0,88), oso (4,80), jczmie uskany cay (6,80), owies uskany cay (7,10), patki owsiane (9,20), pszenica cae ziarno (11,8), ry polerowany (6,31), mka z kukurydzy (5,50), kieki ytnie (8,0), kieki pszenne 6,50), marchew (2,24), ziemniak (3,68), kalarepa (0,7), rzodkiewka (1,15), szparagi (4,59), brukiew (1,38), kalaor (6,26), koperek - na (2,33), botwina 1,39), rabarbar (0,66), kapusta biaa (2,03), czerwona (2,50), szpinak (2,42), ogrek (1,78), dynia (2,80), pomidor (2,98), fasola szparagowa (1,86), fasola biaa - ziarno (9,73), groch dojrzay (23,9), pieczarka (19,0), jabko (0,92), gruszka (0,69), morele (2,70), liwka wgierka (1,22), jeyna (2,20), poziomka (4,40), czarna jagoda (1,55), grejfrut (1,50), cytryna (1,75), orzech laskowy (7,42), woski (4,51), drode (34,6). Oczywicie, jak przy wszystkich innych witaminach, tak i przy tej nie naley zapomina o przyprawach trawiennych, ktre zapewniaj nam lepsze trawienie, a za tym lepsze przyswajanie witamin, zawartych w wyliczonych tu artykuach. A poniewa kwas pantotenowy po ogrzaniu rozpada si - musimy pamita, e zarwno pieczark, jak i szpinak mona zje na surowo, groch i fasol naley zemle, zala na noc wod, a rano nieco podgrza do zjedzenia. WITAMINA B12 Witamina B12 i jej faktory I, II, III, IV oraz A, B, C, Cz' D, E, F, G, H, WR, stanowice zwizki cyjanokobalaminowe, badane s obecnie przez uczonych, poniewa znaczenie tej grupy wydaje si bardzo due, na pierwszy rzut oka wydaje si, e mamy tu do czynienia z osobnym zespoem witamin, jako e jest ich a czternacie. Witamina B12 nazwa: cyjanokobalamina, wzr chemiczny: C63H90014N14PCO, nie jest jeszcze tak zbadana, ebymy wiedzieli, jakie jest jej dzienne zapotrzebowanie dla organizmu ludzkiego, jak dugo w tym organizmie utrzymuje si i jaka jest jej odporno na temperatur. Awitaminoz jest tu niedokrwisto zoliwa (anaemia perniciosa) i inne formy niedokrwistoci, cukrzyca, choroba wiecowa, nadczynno tarczycy, zaburzenia wzrostu, niedomogi wtroby, ppasiec i podobne objawy skrne, a wreszcie zanik nerwu ocznego. Witaminy tej dostarcza nam (w nawiasach ilo w mg na kilogram produktu, co jest oznaczone tylko cyfr w mg, co jest osobno zaznaczonel): ogrek (0,07), kawa (0,6), mleko sproszkowane (35,0), mleko sprzedane 3% tuszczu (5,5), tko jaja (2,0), biako jaja (1,0), wtroba barania (0,33), nerki baranie (611,0), cielcina chuda (5,5), cielcina tusta (5,7), wtroba cielca (576,0), nerki cielce (0,22 mg), woowina chuda (1,95), woowina tusta (8,5), wtroba woowa (0,61), nerki woowe (291,0), wieprzowina chuda (6,24), wieprzowina tusta (6,7), wtroba wieprzowa (0,36 mg), nerki wieprzowe (131,0), konina (22,5), pasztet wtrobowy (32,0), kura (3,7), halibut (5,3), led (70,0), dorsz (3,0), makrela (56,6), sardynka (0,83), oso (15,8), pikling (69,0). *1 Poniewa po raz pierwszy dopiero w witaminie Bl2 trzeba byo wytumaczy skrt g, oznaczajcego mikrogram, naley wytumaczy, ile to jest
mg czyli miligram, a ile g czyli mikrogram. Ot miligram jest to tysiczna cz grama, a wic ilo, do zauwaenia ktrej wystarczyoby mocne szko powikszajce. Mikrogram za jest to tysiczna cz miligrama, a wic ilo, ktrej bez mikroskopu nie zobaczymy. A w przypadku witaminy B12 - ilo jej w nerkach baranich - 611 g na kg nerek jest goym okiem niewidoczna. Podkrelamy to, eby i przy tej okazji zaznaczy, jak niewielkie iloci witamin odgrywaj du rol.

WITAMINA C Witamina C, nazwa: kwas askorbinowy, wzr chemiczny: C6H206, rozpuszcza si w wodzie i alkoholu, nie znosi dugiego gotowania. W rolinach ulega czciowo rozpadowi w czasie suszenia lub gotowania. W organizmie ludzkim utrzymuje si duej jak dwie doby, a zapotrzebowanie dzienne - bardzo due w porwnaniu z innymi witaminami - nie przekracza 150 mg

22

i to dla kobiety ciarnej lub karmicej, a dla innych osb nie przekracza 100 mg , na dzie. Reszt, pochodc z jakichkolwiek rde organizm ludzki wydala. Brak witaminy C w organizmie ludzkim powoduje przede wszystkim ciki schorzenia zespoowe o wsplnej nazwie gnilca, czyli szkorbutu, na ktry kadaj si objawy nastpujce: skaza krwotoczna, ubytek na wadze, krucho naczy krwiononych, skonno do wybroczyn, zmiany w kociach (amliwo porowato), gnilne zapalenie dzise, przyzbica (paradentosis), wypadani zbw, zaburzenia w rozwoju zbiny, zmiany w ozbnej, ponadto indywidualnie lub razem wystpuj zaburzenia wzrostu u dzieci, alergie, zama soczewkowata zatrucia tyroksyn, wrzd odka, dwunastnicy i jelit. Poza tym witamina C jest niezbdna w stanach wyczerpania, rekonwaleescencji w grulicy, zapaleniu puc, skonnoci do przezibie oraz w leczeniu ran. Dostaw witaminy C zapewni nam ogromna ilo artykuw spoywczych, a mianowicie (w nawiasach ilo mg poroduktu): mleko krowie spoywcze (14,7), mleko kozie (20,0), mietanka 10% tuszczu (10,0), mietana 26% tuszczu 10,0), mleko sproszkowane (22,0), biako jaja (3,0), j woowy (6,0), margaryna 0,4), wtroba barania (289,0), nerki baranie (116,0), wtroba cielca (390,0), nerki cielce (112,0), wtroba woowa (279,0), nerki woowe (95,7), wtroba wieprzowa (2,14), nerki wieprzowe (139,0) krlik (23,7), konina (6,75), pasztet wtorobowy (20,0), kura (18,5), led (3,2) dorsz (10,0), wtusz (13,0), oso 5,0), marchew (47,3), ziemniak (120,0), czosnek 123,0), kalarepa (300,0) brukiew (274,0), por (l74,0), chrzan (0,6 grama), pasternak (133,0), czarna rzodkiew (220,0), rzodkiewka (183,0), burak (78,0), seler (60,0), szparag (155,0), cebula (78,0), pietruszka (245,0), kalaor (433,0), rzeucha (510,0), koperek 865,0), saata (67,0), cykoria (90,8), botwina (316,0) rabarbar (100,0), brukselka 840,0), kapusta biaa (357,0), czerwona (380,0), woska (320,0), szczaw (376,0) szpinak (367,0), dynia (63,0), owoc papryki (1,07), pomidor (232,0), fasola szparagowa (18,0), fasola biaa - ziarno (24,8), groch zielony (102,0), groch dojrzay (13,0), li pietruszki (996,0), pieczarka (45,5), jabko (110,0), gruszka 47,0), morela (65,0), czerenia (94,0), winia (107,0), brzoskwinia (102,0), liwka wgierka (56,0), rengloda (55,7), jeyna (170,0), poziomka (562,0), czarna jagoda 213,0), malina (250,0), porzeczka czerwona (319,0), czarna (1,33), biaa (343,0), urawina (101,0), borwka-brusznica (117,0), agrest (343,0), winogrona (36,7), pomaracza (369,0), grejfrut (320,0), mandarynka (195,0), melon (26,0), cytryna 340,0), orzech lasowy (32,5), woski (71,0), rodzynki (10,0) sok z marchwi (37,8), mid (24,0) i keczup pomidorowy (110,0). WITAMINA D Witamina D, nazwa: ergokalcyferol, wzr chemiczny: C28H430H, rozpuszcza si w tuszczach, jest czua na wiato, atwo si utlenia, szczeglnie w temperaturach wyszych od 100C. Wykryto j w tranie, jako rodek przeciwcukrzycowy, naukowo opracowano znacznie pniej. Dziki tym odkryciom dzi ju nie spotykamy tylu garbatych i krzywonogich dzieci. Przed pierwsz wojn wiatow krzywica, zwana wwczas "angielsk chorob", bya szczeglnie wrd proletariatu wielkomiejskiego chorob nagminn. W braku witaminy D u ludzi i zwierzt powstaje awitaminoza D, zwana krzywic (rachitis), ktra charakteryzuje si zaburzeniami przemiany wapniowo-fosforowej w organizmie. Koci rozmikaj, wzgldnie, jak u niemowlt krzywi si i nie twardniej. Podobne zaburzenia wystpuj w tworzeniu si zbw, gdzie najwiksze zmiany s widoczne w obrbie szkliwa. Zby odksztacaj si i atwo ulegaj prchnicy. Przy awitominozie D rozmikanie koci (osteomalacja) wystpuje u ludzi dorosych wskutek odwapnienia, ktre moe pochodzi z dwch przyczyn: z braku wapnia w ywieniu i w zym przyswajaniu wapnia przez przewd trawienny. Ponadto w okresie pniejszym moe wystpowa zrzeszotnienie koci (osteoporosis), choroby staww (arthropatie), tocze pospolity (lupus wulgaris), a rozwj w dolegliwociach alergicznych, dalej tyczki (tetania), dny, grulicy puc, grulicy skry, koci i garda przy braku ergokalcyferolu przechodzi niekiedy w stan katastrofalny. Zewntrznie witamin D, zawart np. w tranie lub oleju lnianym, stosuje si przy oparzeniach, odmroeniach i stuczeniach, poniewa witamina D naley do witamin, przechodzcych rwnie przez skr, dziki czemu spenia wile funkcji regeneracyjnych w zniszczonej tkance skrnej i podskrnej. Najlepszym stabilizatorem i katalizatorem dla witaminy D jest kminek, koper, czarnuszka i any. Te cztery rodki (razem lub osobno), poczynajc od trzeciego miesica ciy, a do zakoczenia karmienia piersi - matka powinna stale dosypywa do swego wyywienia, wzgldnie w iloci paskiej yeczki do herbaty powinna codziennie jada. Witaminy D naturalnej dostarczaj nam (w nawiasach iloci ergokalcyferolu w kilogramie danego produktu wyraona w g oprcz tranu): mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (0,7), mleko kozie (2,5), mleko sproszkowane (38,0), tran (3,3 mg), margaryna (80,0), wtroba barania (18,8), cielcina chuda (27,3), led (121,0), sardynka (226,0), wgorz (0,83), oso (104,0), pikling (2,08), koperek zielony (0,047) i pieczarka (38,0). WITAMINA E Witamina E, nazwa: tokoferol, wzr chemiczny: C29H3002, rozpuszcza siw olejach, w eterze, alkoholu, nie rozpuszcza si w wodzie i nie rozpada w temperaturze do 120 stopni.

23

Brak witaminy E w naszym wyywieniu powoduje bezpodno (sterilitas), poronienie nawykowe (abortus habitualis), impotencj, zatrucia ciowe, (intoxicatio gravidarum), chorob Biirgera, zapalenie y (trombophlebitis), zgorzel koczyn (gangrena), nadcinienie (hypertensio), miadyc ttnic (arteriosclerosis), a bez tej witaminy leczenie grulicy jest ogromnie utrudnione. Poza tym stosujc dostaw naturalnej witaminy E, osignito powane wyniki w leczeniu chorb naczyniowo-sercowych, zapalenia minia sercowego osierdzia. W leczeniu ran i obrae skrnych witamin E mona stosowa rwnie wewntrznie, poniewa naley ona do grupy witamin wchaniajcych si przez skr. Naturalne rda witaminy E s nieliczne (w nawiasach ilo mg w kilogramie danego produktu): mleko krowie 3% tuszczu (0,56), tko jaja (30,0), maso mietankowe (26,0), j woowy (13,0), smalec wieprzowy (22,0), tran (32,6), olej arachidowy (326,0), olej sonecznikowy (670,0), oliwa (137,0), margaryna (132,0), cielcina chuda (7,0), wtroba wieprzowa (4,19), krlik (7,90), pasztet wtrobowy (3,50), led (11 ,3), makrela (10,0), szczupak (11,0), jczmie uskany cay (42,0), owies uskany cay (32,2), patki owsiane (32,3), kukurydza - cae ziarno (94,8), pszenica - cae ziarno (32,0), ry polerowany (4,0), manna (18,0), kieki ytnie (172,0), kieki pszenne (275,0), otrby pszenne (19,0), marchew 21,6), por (11,6), seler (19,0), cebula (1,84), koperek - na (55,8), owoc papryki 5,0), pieczarka (7,55), jabko (6,6), i orzech laskowy (146,0). WITAMINA F Witamina F, czynnik przeciwzapalny skry, rozpuszcza si w tuszczach i alkoholu, oblicze do 1979 roku brak. Wystpuje w oleju z kiekw pszennych, w leju lnianym, makowym, sezamowym, oliwie, tranie, w maych ilociach w male i smalcu. Brak witaminy F u ludzi przejawia si wypadaniem wosw, amliwoci paznokci, upieem, suchoci i pkaniem skry, tworzeniem si niekiedy gbokich, trudno gojcych si szczelin i w rezultacie oglnym zapaleniem skry (dermatitis), poczonym nieraz z ostrym zapaleniem gruczow ojowych skry, ponadto objawia si uszczyc, ojotokiem, trdzikiem pospolitym, czyraczoci, skaz wysikow i guzami krwawniczymi (haemorrhoides) WITAMINA H Witamina H, nazwa: biotyna, wzr chemiczny: Cl0H160BN2S, rozpuszcza si wodzie i alkoholu, w gotowaniu nie rozpada si, w organizmie ludzkim utrzymuje si od 2 tygodni we krwi do 8 tygodni w tkance skrnej. Brak witaminy powoduje siwizn, biaaczk (leukaemiae), nadczynno tarczycy z zatruciem tyroksyn wcznie (tyreotoxicosis), zapalenie zuszczajce skr u niemowlt (dermatitis exfoliativa neonatorum), ojotok (seborrhoe), a dobra dostawa tej witaminy jest ponadto niezbdna w leczeniu grulicy, zaburzeniach trawiennych, niedokrwistoci, suchym zapaleniu skry, uszczycy i astmie. Dostarcz nam tej witaminy (w nawiasach ilo g, co nie jest zaznaczone, w mg, co jest zaznaczone - w kilogramie danego produktu): mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (35,0), mleko pene sproszkowane (100,0), wtroba barania (1,22), wtroba cielca (722,0), wtroba woowa (0,93), nerki woowe (803,0), wtroba wieprzowa (788,0), nerki wieprzowe (1,15 mg), led (14,3), makrela (9,30), wtusz (1,65), oso (5,1), pszenica caa (0,06 mg), chleb pszenny z penego przemiau (35,0) koperek - na (23,5), ogrek (6,7), pomidor (38,4), groch zielony (0,072), groch dojrzay (0,27), pieczarka (0,15 mg), pomaracza (19,0), i drode (0,23 mg). WITAMINA K Zesp witamin K, wzr chemiczny: C30H52O2, zwanych przeciwkrwotocznymi, s nalepszym rodkiem doustnym zwikszajcym krzepliwo krwi. Nie s odporne na gotowanie, rozpuszczaj si w oleju, eterze i spirytusie. Ich brak nastpuje nie tak szybko, gdy w organizmie ludzkim utrzymuj si do dugo, a wystpowanie w przyrodzie jest wystarczajco szerokie w stosunku do zapotrzebowania organizmu. Niemniej jednak i tu moe doj do awitaminozy, ktra objawi si zmniejszon krzepliwoci krwi, a wic bardzo trudnym gojeniem si ran i skalecze, konkretnie - skaz krwotoczn, silnymi krwawieniami pooperacyjnymi, nadmiernymi krwawieniami miesiczkowymi, niedokrwistoci, taczk (nawet u noworodkw), nadcinieniem (hypertensio), plamic (purpura haemorrhagica p. trombopenica, morbus Werlho), zapaleniem y (trombophlebitis), pewnymi rodzajami widu i brakiem protrombiny we krwi, zarwno u noworodkw, jak i w ciy. Zespou witamin K dostarczaj nam: maso mietankowe (0,6), wtroba cielca (1,4), kura (2,2), owies uskany cay (0,80), kukurydza cae ziarno (0,4), otrby pszenne (0,8), ziemniak (0,64), seler (0,73), kalaor (23,5), koperek zielony (28,8), pomidor (6,05), fasola szparagowa (2,7) groch zielony (1,1), pieczarka (0,09), poziomka (0,85). Nie oznaczone dotychczas, ale z pewnoci due iloci witamin z zespou K, znajduj si lucernie, liciach kasztana, szpilkach sosnowych, zielu tasznika, zielu rdestu ostrogorzkiego, liciu pokrzywy, barwinka i kczach piciornika. WITAMINA M Witamina M, nazwy: kwas foliowy, kwas pteroiglutaminowy, zwana dawniej witamin Bo, wzr chemiczny: C19H1906N7,

24

odgrywa rol przede wszystkim bardzo wanego czynnika w procesie krwiotwrczym szpiku kostnego, a brak tej witaminy w organizmie ludzkim powoduje przede wszystkim takie choroby krwi, jak niedokrwisto makrocytow, nadmierny rozwj krwinek czerwonych, szeglnie w okresie ciy i u noworodkw oraz inne rodzaje niedokrwistoci, a wreszcie uboczne reakcje przy leczeniu rodkami cytostatycznymi i rozkurczowymi. Witaminy M dostarczaj nam (w nawiasach iloci w g, co jest wyraone tylko cyfr oraz w mg, co jest osobno zaznaczone - na kilogram danego produktu): mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (18,0), mleko sproszkowane (400,0), troba barania (2,65 mg), wtroba woowa (0,75 mg), nerki woowe (0,44 mg), wtroba wieprzowa (0,69 mg), pasztet wtrobowy (600,0), kura (200,0) halibut (15,0), makrela (7,70), wtusz (4,62), karp (13,0), mka z kukurydzy (101,0) kieki pszenne (4,0 mg), chleb pszenny z penego przemiau (600,0), makaron (54,8), kalarepa (0,068 mg), seler (55,4), szparag (0,64 mg), brukiew (433,0), cebula (644,0), koperek zielony (0,93 mg), botwina (234,0), rabarbar (23,0), brukselka (0,20 mg), kapusta biaa (0,62 mg), ogrek (8,1), dynia (65, l), pomidor 1,9), groch zielony (0,072 mg), groch dojrzay (0,27 mg), pieczarka (0,27 mg), jabko (8,0), czarna jagoda (795,0), borwka brusznica (24,4), pomaracza 1,0), orzech laskowy (462,0), woski (0,36 mg), kawa (0,22 mg) i drode (10,2 :). WTAMINA PP Witamina PP od angielskiego terminu "Pellagra preventive", zostaa wykrypodczas walki medycyny z pelagr*1. *1 Pelle agra - po wosku szorstka skra, zwana rwnie: "rumie lombardzki", gdy w Lombardii wystpia najpierw, cho najszerzej objawia si
w poudniowych stanach Ameryki Pnocnej, gdzie ostatecznie lekarz z Waszyngtonu, Jzef Goldberger, przeprowadzajc badania na winiach, w zamian za skrcenie kary, wykry, e przyczyn tej choroby jest monotonne wyywienie.

Jest to amid kwasu nikotynowego, zwany rwnie niacyn, wzr chemiczny: C5H4NCONH2, Ustalenie, e to jest ten wanie, a nie inny czynnik napotykao te trudnoci dlatego, e brak witaminy PP powodowa m.in. te same objawy, np. brak witaminy B1 i B2, a wic zapalenie wielonerwowe, zapalne objawy skrne itp. Niemniej jednak, w miar jak ustalono inne objawy awitaminozy, stalizowao si przekonanie o odrbnej witaminie. Brak witaminy PP w organizmie ludzkim, oprcz wyej wymienionych, moe ,wodowa ponadto: kurcze naczyniowe koczyn i astmatyczne, cukrzyc, alergie astmatyczne, zesp Meniere'a (zawroty gowy pochodzenia usznego), migreny, stwardnienie rozsiane (sderosis multipiex), a ponadto niezbdna jest ta amina w leczeniu choroby popromiennej. Witamin PP dostarczaj (w nawiasach ilo mg na kilogram produktu): mleko krowie spoywcze 3% tuszczu (0,87), mleko kozie (1,5), mietanka (1,0), mietana (0,7), baranina tusta (31,6), wtroba barania (144,0), wtroba woowa (137,0), nerki baranie (69,2), cielcina chuda (49,1), cielcina tusta (34,9), nerki woowe (53,7), wieprzowina chuda (28,9), wtroba wieprzowa (148,0) nerki wieprzowe (72,6), krlik (67,9), konina (84,5), pasztet wtrobowy (33,0), kaczka (28,0), g (40,3), kurczak (50,0), dra (15,0), halibut (46,), led (27,0), dorsz (11,5), pstrg (17,5), szczupak (57,5), wtusz (17,7), wgorz (15,4), makrela (47;6), sardynka (8,8), karp (8,0), oso (48,0), sandacz (11,6), pikling (22,0), jczmie wyuskany cay (48,0), owies uskany cay (23,7), patki owsiane (10,0), kukurydza - cae ziarno (15,0), yto - cae ziarno (18, l), pszenica cae ziarno (51,0), gryka uskana (29,0), proso uskane (18,0), ry polerowany (13,0), manna (13,0), mka z kukurydzy (19,3), kieki ytnie (23,0), kieki pszenne 45,2), otrby pszenne (177,0), chleb ytni (11,0), chleb ytni z penego przemiau (33,0), graham (25,0), makaron (21,0), marchew (6,72), ziemniak (9,76), cz.osnek (5,28), kalarepa (12,2), brukiew (4,62), por (3,07), chrzan (3,2), posternak (6,96), czarna rzodkiew (3,0), rzodkiewka (1,6), burak (1,79), seler (6,57), szparag (7,4), cebula (1,84), pietruszka (12,2), kalaor (3,72), rzeucha (6,5), koperek zielony (1,86), saata (2,48), cykoria (2,14), botwina (5,27), rabarbar (1,0), brukselka (5,40), kapusta biaa (1,5), czerwona (3,6), woska 2,4), szpinak (4,8), ogrek (1,5), kukurydza (6,29), dynia (3,50), owoc papryki (2,54), pomidor (5,09), fasola szparagowa (4,65), fasola biae ziarno (20,8), groch zielony (8,4), groch dojrzay (28,9), li pietruszki (8, l), pieczarka (56,0), jabko (1,3), gruszka (1,79), morela (7,2), czerenia (2,2), brzoskwinia (7,4), liwka wgierka (4,9), jeyna (4,0), poziomka (3,4), czarna jagoda (3,88), malina (3,0), porzeczka czerwona (2,45), czarna (2,9), biaa (1,96), urawina (0,92), agrest (2,45), winogrona (1,69), pomaracza (1,9), grejfrut (1,6), mandarynka (1,3), melon (0,7), cytryna (1,1), orzech laskowy (10,4), woski (4,7), rodzynki (5,0), sok z marchwi (183,0), mid (1,4), piwo ciemne (8,8), piwo jasne (8,8), kakao (19,0), czekolada mleczna (5,7) i drode (174,0). Jak wida z powyszych wylicze tablic porwnawczych jest to jeszcze bardziej widoczne, poszczeglne witaminy rozoone s w naszych codziennych produktach spoywczych w sposb ogromnie nierwnomierny. Czy to oznacza, e awitaminozy z braku witaminy A mona zwalcza samym tranem, za awitaminozy B1 B2, Bw i PP - drodami? Oczywicie nie! Jak to wyjanione zostao w pierwszej poowie 7 rozdziau witaminy dziaaj nie wagow iloci jednej witaminy pojedynczej, ale caym zespoem witamin w danym artykule spoywczym zawartych. Zapewne taka "uderzeniowa" kuracja, w ktrej bdziemy stosowa tylko te wysokowitaminowe artykuy, nie moe zaszkodzi, w adnym przypadku nie zagraa nam aden objaw ujemny, ktry byby spowodowany przedawkowaniem (czego o witaminach syntetycznych nie moemy powiedzie), ale nie mona te budowa na niej wielkich nadziei. Wszystko, czego moglibymy si spodziewa, to chyba nieznacznego przyspieszenia leczenia.

25

Inaczej mwic i tu nie moemy si wzorowa na Paracelsusie i innych wyodrbniaczach" i nie moemy "wyodrbnia" witamin nawet w ten sposb, aby w poszczeglnych awitaminozach stosowa wycznie te artykuy, ktrych odpowiedniej witaminy jest wicej. Reasumujc wszystko, co si wyej o witaminach napisao, ustalmy: l-o - nie ilo jednej witaminy w jednym artykule spoywczym ma decydujce znaczenie w zwalczaniu danej awitaminozy, ale oglna dostawa artykuw wielowitaminowych. 2-o zapas witamin w organizmie w dostatecznej iloci trzeba stworzy w sposb "kuchenny", nie "apteczny", to znaczy drog racjonalnego ywienia zapobiegawczego, a nie zwikszonego dawkowania w przypadkach konkretnej choroby. Bo i w adnym przypadku ten zapas nie bdzie tak duy, aby trosk o to zdj z nas na rok czy duej. 3-o - z rwn pilnoci naley dba o dobre trawienie, jak o racjonalne wienie, gdy obie przyczyny tej czy innej awitaminozy le w ktrym z tych powodw albo w obu: brak dowozu witaminy i ze ich przyswajanie, ktre si lwia przy kadej formie niestrawnoci. SADNIKI MINERALNE Przejdmy do omwienia niektrych, bo tylko piciu, skadnikw mineralnych naszego poywienia i ich znaczenia dla zdrowia. Wap w poywieniu naszym otrzymujemy przecitnie w dostatecznych czciach, zapotrzebowanie organizmu ludzkiego jest wiksze w kocowym okresie ciy, gdy dochodzi do 0,6 g wapnia dziennie oraz u dzieci przed przyjciem na wiat i w niemowlctwie, a zmniejsza si z wiekiem, w miar jak coraz wolniej czowiek rozwija si zycznie, a po dwudziestym roku ycia staje si prawie zbdne, w kadym razie nie wchodzi ju w gr konieczno wikszych dostaw, skoro jest ono jednym z podstawowych budulcw naszych koci. Po 40 roku ycia nadmiaru wapnia, przejawiajcego si np. w rozdciu y i stopniowym ich sztywnieniu, naley si raczej obawia, gdy staje si on czciowo przyczyn miadycy i wielu innych niekorzystnych zmian kostnych, jak ,teoty i zmiany reumatyczne. Wap znajdziemy w artykuach nastpujcych (podajemy iloci w, mg i g na kilogram danego produktu): mleko krowie - 1,28 g, kozie - 1,23 g, proszkowane - 9,2 g, mietanka - 1,01 g, sery topione - od 6,31 do 12,3 g, ko jaja - 1,4 g, oso 1,81 g, kakao - 1,14 g, czekolada - 2,14 g, herbata - 3,02 g. Ponadto wap wystpuje w wielu rnych gatunkach misa, ryb, owocw i warzyw, ale tylko w mg. Odwapniaj (przy nadmiarze wapnia zmagazynowanego w organizmie) patki owsiane, szczaw i pomidory, z zi - skrzyp. Podobnie i elazo jest bardziej potrzebne w wieku rozwojowym ni pniej, a brak elaza wpywa ujemnie w wielu chorobach krwi takich, jak za krzepliwo, niedokrwisto, blednica, czerwienica i obie biaaczki. elazo spotykamy winniejszych ilociach i znacznie rzadziej ni wap, tote o niedobr atwo: mleko krowie - 1,4 mg, kozie - 1,0 mg, sproszkowane - 7,0 mg, w serach topionych - od 7,0 do 63,0 mg, tko jaja -72,0 mg, w rnych gatunkach misa i ryb - od 6,7 do 630,0 mg, w jabku - 3,2 mg i ogrku - 16,3 mg. Zapotrzebowanie na jod jest minimalne, ale w razie braku jodu powstaj zaburzenia w pracy tarczycy, a wic pogorszenie przemiany materii, zwolnienie wzrostu, a nawet zahamownie w rozwoju umysowym, takie jak matoectwo, czyli kretynizm. Ze zjawiskiem tym spotykalimy si do czsto na pocztku XX wieku w okolicach grskich, gdzie woda mao ma jodu i zreszt innych mineralnych skadnikw rwnie. Jod znajdziemy w mleku krowim - 0,11 mg, jajku - 85,0 g, ososiu - 218,0 g, ledziu 120,0 mg, w zbou i przetworach zboowych - od 0,07 mg do 45,0 g, w selerach, rzodkwi, kapucie itp. - od 20,7 g do 50,0 g. Fosfor gromadzi si w kociach ludzkich w 90%, reszta w innych komrkach i dzienne zapotrzebowanie nie przekracza jednego grama dla ludzi pracujcych zycznie. Natomiast wydajna praca umysowa, twrcza, bogatsze ycie psychiczne np. aktorw, kompozytorw, wirtuozw, literatw itp. - wymaga wikszych iloci fosforu, gdy jest on niezbdny w regeneracji komrek mzgowych. Fosforu dostarczaj nam: mleko krowie - 1,15 g, kozie - 1,03 g, sproszkowane-7,14g, sery topione-od 5,0 do 7,2 g, tko5,9 g, mdek cielcy 2,99 g, wtroba cielca - 2,09 g i wiele innych gatunkw misa, mka pszenna-3,45 g, ytnia- 3,62 g, patki owsiane- 3,49 g, kasza jaglana-3,10 g, otrby pszenne 11,0 g, a w ilociach mniejszch soki owocowe, warzywa, owoce. Miedzi potrzebujemy dziennie nie wicej ni 0,2-0,3 grama, a tylko wtedy, gdy tkanka pucna jest zaatakowana grulic, pylic, dychawic oskrzelow, z regeneracj bon luzowych przewodw oddechowych (skonnoci do przezibie!) konieczna jest dostawa miedzi w jej naturalnych poczeniach.Trzeba tu bowiem zaznaczy, e prawie wszystkie zwizki miedzi nierolinnego pochodzenia s trujce i nawet zielony barwnik cienny naley uzna za szkodliwy. Zielony barwnik spoywczy - zaznaczamy przy okazji - uywany np. do barwienia cukierkw i wdek mitowych, uzyskuje si w skali przemysowej z pokrzywy. Miedzi dostarczaj nam: mleko krowie - 0,26 mg, kozie - 0,20 mg, sproszkowane 2,3 mg, tko - 3,5 mg, cielcina 4,16 mg, wtroba cielca 61,0 mg, wieprzowina - 4,05 mg, ledzie - 4,4 mg, groch - 3,60 mg, na pietruszki 3,21 mg, ogrek

26

- 84,0 mg, soki owocowe i mid. AMINOKWASY I BIAKA Na witaminach i skadnikach mineralnych naszego wyywienia nie koczy si omwienie ukazujcych si w rwnie znikomych ilociach - nie mona omin aminokwasw egzogennych, cho do 1977 roku niewiele o nich by wiadomo, chyba tyle, e one s nieodzowne w gromadzie przy oglnej regeneracji komrek organicznych, kostnych, miniowych, limfatycznych, nerwowych itp. Nale tu: leucyna, izoleucyna, walina, metionina, cysteina, fenyloalanina, tyrozyna, treonina, tryptofan, lizyna, histydyna i arginina. Co o nich wiemy? Leucyna jest rodkiem wzmacniajcym przemian materii, podobnie jak izoleucyna. Metionina ma zastosowanie jako lek przeciwko schorzeniom wtroby. Cysteina przyspiesza gojenie si ran. Tyrozyna wspdziaa w tworzeu si hormonw przez tarczyc. Prawie wszystkie te aminokwasy wystpuj zbiorowo, jako skadniki biaek, ale w rnych ilociach, bo od 1 do 33 gramw na kilogram w nastpujcych artykuach spoywczych: mleko krowie pene, wiee, skondensowane i sproszkowane, jogurt, malanka, mietana i mietanka, w serach: czeddar, ementalski, larmezan i camembert, tko i biako jaja; wszystkie rodzaje baraniny, woowiny, cielciny i wieprzowiny, drb, ryby morskie i sodkowodne. W niejszych ilociach, ale cigle w gramach aminokwasy spotykamy w ziarnie zb i warzyw, a prawie wcale nie ma ich w owocach i grzybach. Nie byby ten przgld cakowity, gdyby nie wspomnie o innych skadnikach lepszego wyywienia, takich jak tuszcze, wglowodany i woda. Czynnikw znaczcych jest tu bardzo niewiele, te skadniki naszego wyywienia su do oglnego podtrzymania energii, do zlikwidowania godu kalorycznego, przeciw ktremu zreszt nasz odek protestuje bardzo energicznie, w sposb na og bezwzgldny. I teraz dopiero moemy zrozumie cao zagadnienia, ktre oznaczamy terminem "wyywienie": nie te "wrzucone na ruszta" pokarmy, suce do zaspokojenia godu kalorycznego s tak wane dla naszego zdrowia, ale te, ktre maj w sobie witaminy i inne zwizki, decyduj o naszym zdrowiu. Teraz dopiero atwo nam zrozumie, e naszemu zdrowiu zagraaj naj powaniej dwa czynniki: monotonno wyywienia i ze warunki trawienia, a siy dogmatycznego nakazu nabiera test wiatowej Organizacji Zdrowia: 60 artykuw spoywych miesicznie, w czym przynajmniej poowa surowych.

7. DZIAANIE LECZNICZE PRZYPRAW TRAWIENNYCH

Stosownie do obietnicy, uczynionej na wstpie poprzedniego rozdziau, omwimy dziaanie lecznicze poszczeglnych przypraw, czyli ich znaczenie w uytku pozakuchennym. Obszerniejsze omwienie niektrych zj przyprawowych czytelnik znajdzie w czci zasadniczej o zioach (rozdzia 12 i 13), dokd odsyamy w nawiasie (patrz: Z.L.), w miar monoci radzimy sprawdzi dziaanie tych przypraw bodaj w ich zasadniczym dziaaniu kuchennym, podajemy wic kilka sposobw i wskazwek na takie sprawdzenie. Any dziaa przeciwkurczowo, wykrztunie, mlekopdnie i trawiennie, jest poza tym dobrym rodkiem odywczym. Jest to znakomity dodatek do ciast, ciastek, "likierw na apetyt" oraz do cukierkw, ktre dzieciom nie odbieraj apetytu do jedzenia (p. Z.L. 13). Arcydzigiel, ale nie korze, ktrego dziaanie omawiamy osobno, lecz zielone pochewki liciowe, smaone w cukrze na such kontur jako tzw. aneliki, uywane do dekoracji tortw, mazurkw, rzadziej ciastek. Maj one wybitne dziaanie trawienne, wykrztune i wzmacniajce (p. Z.L. 13). Bazylia wzmacnia i pobudza czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, dziaa rozkurczowe, moczopdnie, mlekopdnie, pobudzajco na serce i nerwy. Stosuje si do zup rybnych, bulionw, rosou, ale wskazane jest nie dodawanie wwczas innych przypraw trawiennych, aby nie popsu smaku (p.Z.L. 13). Berberys, cilej - owoc berberysu, jest cakowicie zaniechan przypraw trawienn, cho oprcz trawiennego ma jeszcze dziaanie zciopdne i jest dobrym dostawc witamin, przede wszystkim witaminy C. Kontury z berberysu miay we wszystkich starych ksikach kucharskich poczesne miejsce (p. Z.L. 13). Borwka-brusznica zawiera: prowitaminy A - 0,22 mg, witaminy B1 - 0,15 mg, B2 0,23 mg, B6 - 0,11 mg, M - 4,4g, C - 117,0 mg oraz antocjany. S to ciaa chemiczne o ciemnych kolorach, ktre speniaj jakie wyrane funkcje trawienne przy wielu ciej strawnych artykuach spoywczych. Sos Cumberland do drobiu pieczonego lub duszonego robi si w sposb nastpujcy: zwyk zasmak bia rozprowadza si sokiem z borwek surowych lub smaonych, odpowiednio dokwaszajc cytryn lub dosadzajc cukrem - powinien by wyranie sodki, przy czym naley doda rwnie odrobin soli (p. Z.L. 13). Cebula zawiera: prowitaminy A - 0,28 mg, witaminy B1 - 0,30 mg, Bz - 0,2 g, B6 - 1,20 mg, M - 64,4 g, PP - 1,84 mg i C - 78,2 mg, jest wic siedem razy wymieniona w 7 rozdziale przy omawianiu chorb spowodowanych brakiem witamin. Poza tym obnia ona cinienie krwi, dziaa wykrztunie, jest nieodzownych rodkiem trawiennym przy wszystkich ciej strawnych rodzach mis, rwnie koniecznym dodatkiem do surwek nie owocowych. Jest ona rwnie rodkiem przeciwcukrzycowym, o

27

czym warto wiedzie, a i o tym pamita, e przedawkowanie nie moe zaszkodzi choremu. Surowa cebula jest znakomitym rodkiem dezynfekcyjnym wewntrznym, ugotowana traci swoje dziaanie dranice (od ktrego np. oczy zawiej) i stosuje si j wwczas w okadach na wrzody, czyraki, hemoroidy i podobne sprawy ropne lub zapalne. Komu trawienie cebuli sprawia trudnoci, powinien jednoczenie stosowa rodki trawienne, takie jak: kminek, majeranek, pieprz prawdziwy lub zioowy, powinien leczy odek i wtrob, a nie odstawia cebuli (p. Z.L. 13). Chrzan jest dostawc nastpujcych witamin: prowitaminy A -O, 1 mg, B1 O,74 mg, B2 - 0,58 mg, B6 - 0,55 mg, PP 3,2 mg i C -0 ,6 mg. Dziaanie lecznicze: pobudza czynnoci odka, dziaa przeciwblowo, moczopdnie i przeciwreumatycznie, w okadach drani skr do czerwonoci. Chrzanu nigdy nie naley gotowa, ale podawa na surowo do zimnych mis, do ryb i innych mnych przystawek, a zmieszany z masem - do kanapek na razowym chlebie ,. Z.L. 13). Cytryna zawiera: prowitaminy A - 0,10 mg, B1 - 0,33 mg, B2 - 0,13 mg, Bw - 1,75 mg, B6 - 0,36 mg, M - 50,0 g, PP 1,1 mg i C - 340 mg. Skrka cytrynowa naley do nielicznej grupy rodkw obniajcych cinienie krwi (oprcz niej: czosnek, cebula, jemioa, urawiny, rokitnik i li barwinka). Czarne jagody zawieraj: prowitaminy A - 1,26 mg, B1 - 0,19 mg, B2 .19 mg, Bw - 1,55 mg, B6 - 0,58 mg, M - 795,0 g i C - 213,0 mg. Maj one dzliaanie przeciwcukrzycowe, przeciwbiegunkowe i przeciwrobacze, sabe dziaanie przeciwgorczkowe i bakteriobjcze, a s tak agodnym rodkiem leczniczym, e mona je stosowa nawet dla dzieci (p. Z.L. 12). Czarny bez (owoc) stosowany gdzieniegdzie w dawnym zaborze pruskim, a na tym nigdzie, w Polsce jest przypraw trawienn wybitnie niedocenion. Owoc czarnego bzu zawiera: witaminy B1 - 0,46 mg, B2 - 0,55 mg, B6 1,75 mg, Bw - 3,26 mg, PP- 10,4mg, H -12,6 g, M - 0,12 mg i C - 126,0 mg. Dziaa on rozwalniajco, nieco napotnie, moczopdnie i przeciwskurczowo. Sok nastawiany (bezwarunkowo w cieniu, a nie na socu!) mona zawsze w miarkowanej iloci doda do kadego sosu misnego (p. Z.L. 12). Czarnuszka (nasienie) ma dziaanie mlekopdne, moczopdne, odywcze i rozpdza zogi reumatyczne (p. Z.L. 12). Czber ma dziaanie trawienne, pobudza czynnoci odka, dziaa cigajco i moczopdnie. Stosujemy ziele sproszkowane do serw topionych i wdzoych oraz do sosw misnych, korniszonw i ogrkw kiszonych. Odpowiednikiem naszego czbru (Satureia hortensis L.) jest bugarska czubryca (Satureia montana) rosnca dziko i znacznie mocniejsza w smaku i dziaaniu od naszego czbru (p. Z.L. 12) . Czosnek zawiera: witaminy B1 - 1,76 mg, B2 - 0,70 mg, K - 0,64 mg, C - 123,0 mg i PP - 5,28 mg. Czosnek obnia cinienie krwi, jest silnym rodkiem bakteriobjczym, naley do antybiotykw rolinnych, przy przedawkowaniu czuje si go w zapachu ludzkiego potu, w baraninie zabija odr moczu, nie odbierajc witaminowych walorw tego misa. Reszt cennych jego walorw czytelnik znajdzie w 13 rozdziale. Dzika ra (owoc) miaa ongi powodzenie tylko u zawoanych gospody, ktre na owocu dzikiej ry nastawiay wino, z drelowanego owocu smayy kontury, a z nasion paliy kaw domow o waniliowym zapachu. Owoc dzikiej ry dostarczy nam witamin B1, E, K, P, a szczeglnie duo C, bo a 8,15 grama na kilogram drelowanego owocu, co jest iloci poza tym nigdzie w botanice krajowej nie spotykan. Dziaa ona ponadto moczopdnie, ciopdnie i kojco, bya w powszechnym uyciu. Wino z dzikiej ry jest najlepszym napojem rozgrzewajcym przy przezibieniach wszelkiego rodzaju, naley je uzna za jedyny napj alkoholowy absolutnie nieszkodliwy (chyba, e kto przebierze miar). Istnieje rwnie gotowy syrop "Sorbovit", znakomity dodatek do herbaty, lemoniady i innych napojw tego rodzaju (p. Z.L. 12). Estragon ogromnie w polskiej kuchni niedoceniany zawiera: prowitaminy A 15,0 mg, wit. C - 190,0 mg, cae ziele jest rodkiem wzmacniajcym odek, stosuje si je w naparach przy nerwicy odka i stanach nieytowych drg trawiennych. Sproszkowane ziele jest dobr przypraw do mis, zupi sosw, a ze wzgldu na smak - mona je stosowa tam, gdzie ze wzgldu na zdrowie pacjenta trzeba ograniczy zuycie soli w potrawach (p. Z.L. 12). Gorczyca biaa dziaa trawiennie, w caych ziarnach rozwalniajco, jako rodek rozgrzewajcy na okady reumatyczne. Stosujemy je do ledzi marynowanych w occie, do ogrkw kwaszonych, w formie musztardy do wszystkich ryb szczeglnie konserwowych i wdlin (p. Z.L. 12). Jarzbina (owoc) dziaa moczopdnie i cigajco, a ze wzgldu na witaminy jest bardzo cennym artykuem spoywczym, szkoda e u nas niepopularnym. Dostarcza soli mineralnych 3,4 g, prowitaminy A - 12,3 mg, witaminy C 490,0 mg. Jarzbiak na owocu jarzbiny (dobrze przemroony) oczywicie stosowany w maych dawkach ma dziaanie lecznicze (jak wyej), ale niestety, stosuje si go najczciej w dawkach o wiele za duych (p. Z.L. 12). Jaowiec nie do zastpienia w kapucie, wieprzowinie itp. ma dziaanie trawienne, moczopdne, ciopdne i napotne. W kadym sosie do misa dodaje posmaku dziczyzny (p. Z.L. 12). Kminek ma bardzo wyrane dziaanie trawienne, znosi nadmiern fermentacj jelitow, a wic likwiduje wzdcia, dziaa pobudzajco na serce i nerwy, moczopdnie, podobnie jak any, czarnuszka i koper - dziaa mlekopdnie. Odwanie sypiemy go do serw, sosw misnych, do bigosw i wszelkich innych potraw z kapusty, jak rwnie do chleba razowego. Ludzie, ktrym dokuczaj wzdcia, powinni kminek zmielony z majerankiem mie zawsze przy sobie, aby w razie potrzeby zay p yeczki takiego " leku" , popijajc zimn wod, aby si nie zachysn (p. Z.L. 12).

28

Kolendra dobry rodek trawienny, przeciwskurczowy, odywczy i konserwujcy (do misa) (p. Z.L. 12). Koper nasienie dziaa trawiennie, pobudza czynnoci odka, ma dziaanie wykrztune i moczopdne. Podobnie jak to jest przy anyu, czarnuszce i kminku, olejek koperkowy przechodzi z mlekiem matki do odka niemowlcia, gdzie rwnie spenia rol trawienn. Zarwno nasienie, jak na s niezbdnymi odatkami do ogrkw wieych i kiszonych. Koperek zielony zawiera: prowitamiy A - 47,7mg, B1 - 2,14 mg, Bw -1,02mg, B6 - 0,96mg, C - 865,0 mg, 0 - 0,047 g, E-55,8 mg, H-23,3 g, K-28,8mg, M - 0,93mg i PP 1,86 mg. Naley wic do najcenniejszych rodkw witaminowych ze wzgldu na ten wanie szeroki udzia: dwanacie witamin (p. Z.L. 12). Kozieradka, mielone nasienie, to znakomity dodatek do wszelkich serw, wzmaga przemian materii, dziaa trawiennie, wykrztunie, osaniajco i zmikczajco, a z pewnoci zawiera duy wachlarz witamin, ktrych obliczenia jeszcze nie mamy (p. Z.L. 12). Majeranek dziaa trawiennie, wykrztunie, przeciwskurczowo, przeciwzapalnie, likwiduje wzdcia i dziaa z lekka rozgrzewajco. Stosujemy go do sosw, grochw, grochwek, mis pieczonych, duszonych itp., dodajc go zawsze pod koniec gotowania. Poza tym jest dobrym rodkiem doranym na zgag: p yeczki zmielonego ziela zay i popi czymkolwiek (p. Z.L. 12). Marchew oczywicie surowa i drobno zestrugana (gotowanie marchwi to jaki nonsens, ktry nie ma adnego uzasadnienia), dziaa moczopdnie, wzmacnia, oczyszcza krew, dziaa przeciwcukrzycowo, przeciwrobaczo i dostarza witamin: prowitaminy A - 67,2 mg, B1 - 0,56 mg, B2 -0,46 mg, B6 -0,54 mg, Bw - 2,24 mg, E - 21,6 mg, C - 47,3 mg, K - 0,66 mg, M - 54,8 g i PP 6,72 mg. W soku z marchwi iloci witamin ksztatuj si nieco inaczej: prowitaminy A-26,2 mg, C-37,0mg i PP183,0mg. Z czego wynika jasno, e ludzie zdrowi lub doroli powinni marchew jada w caoci, sok za naley dawa dzieciom i chorym (p. Z.L. 13). Mid zawiera witaminy: B1 - 0,02 mg, B2 - 0,50 mg, C- 24,0 mg i PP - 1,3 19. W zastosowaniu wewntrznym, leczniczym wzmacnia serce i puca, lekko rozgrzewa, nigdy adnych przeciwwskaza! (p. Z.L. 13). Owoc nasturcji ogrodowej w stanie jeszcze zielonym dziaa trawiennie i jako tzw. kaparki by stosowany od niepamitych czasw w formie dodatku do cikostrawnych mis i ryb (p. Z.L. 13). Papryka uatwia trawienie, pobudza odek do wydzielania sokw trawiennych, dziaa sabo moczopdnie i jest trwaym dostawc witamin A, B, C w mniejszych ilociach E, K i PP (p. Z.L. 12). Pietruszka korze ma dziaanie moczopdne, napotne i trawienne, a dostarcza witamin: prowitaminy A - 0,18 mg, B1 0,61 mg, B2 - 0,53 mg, B6 1,40 mg, C 254,0 mg i PP - 12,2 mg. Li ma dziaanie trawienne i moczopdne, a dostarcza witamin: prowitaminy A - 44,0 mg, B1 - 0,84, B2 1,08 mg, B6 -1,20 mg, C - 996,0 mg i PP - 8,10 mg. Z surowego drobno skrajanego licia w lecie, a z korzenia drobno utartego w zimie, mona zrobi znakomity sos do misa w ten sam sposb, jak z borwek robi si sos Cumberland (p. Z.L. 13). Poziomka dziaa chodzco, z witamin zawiera: prowitaminy A - 0,53 mg, B1 0,27 mg, B2 - 0,70 mg, B6 - 0,57 mg, C - 562,0 mg, K - 0,95 mg, Bw - 4,4 mg i PP - 3,4 mg (p. Z.L. 12). Pokrzywa moe by znakomitym dodatkiem do szpinaku i szczawiu, oczywicie wiea i moda, a nie ususzona. Ususzona ma jeszcze dziaanie przeciwcukrzycowe, poprawia przemian materii, czyci krew, usuwa przykry zapach potu (p. Z.L. 12). Rokitnik, owoc obnia cinienie krwi, dobry jest przy zmniejszonej szczelnoci naczy krwiononych, czego objawem s drobne wybroczyny podskrne, czsto zwaszcza w wieku podeszym. Dostarcza witamin: prowitaminy A -90,0 mg, B1 0,20 mg, B2 - 1,3 mg, B6 - 0,7 mg, Bw - 0,9 mg, C - 2,7 gramw, H 20,0 mg, M - 61,0 g i PP 1,6 mg. Rozmaryn pobudza prac serca i ukadu sercowego, dziaa moczopdnie, ciopdnie i trawienni jest dobrym datkiem do tustych ryb (p. Z.L. 12). Seler uyty wewntrznie dziaa jak pietruszka, ale uyty do zewntrznych kpieli, okadw itp. ma dziaanie rozgrzewajce, bardzo cenne w chorobach reumatycznych i artretycznych, w czym lepszy jest od chrzanu (p. tam), z ktrym naley postpowa ostroniej, aby nie spowodowa bbli. Nie bez znaczenia jest i to, e taki okad albo kpiel dostarczy witamin wchaniajcych si przez skr. Seler dostarcza: prowitaminy A - 0,11 mg, B1 - 0,2 mg, B2 - 0,51 mg, B6 1,46 mg, C - 60,2 mg, E - 10,0 mg, K - 0,73 mg, M - 55,4 g i PP - 6,57 mg. Na selera, dla ktrej takiego obliczenia jeszcze nie mamy, ma prawdobodobnie rwnie bogaty zestaw witamin i podobne dziaanie jak korze (p. Z.L. 13). Skrka pomaraczy ma dziaanie trawienne i jest dostawc witaminy C i B. Szawia (li) ma dziaanie trawienne, wzmacniajce, przeciwcukrzycowe, bakteriobjcze, przeciwzapalne i cigajce. Suchy li sproszkowany dodajemy do dziczyzny, drobiu, ryb, do nadzienia, do zup fasolowych, pomidorowych, jarzynowych itp. (p. Z.L. 12). liwki wgierki maj dziaanie trawienne, rozwalniajce, szczeglnie, gdy s ususzone. Uwolnione z pestek rozmoczone liwki dodajemy do fasoli pod koniec gotowania, do bigosu, co znakomicie zabezpiecza przed wzdymajcym dziaaniem tych potraw, jadanych bez takiego dodatku (obszerniej p. Z.L. 13). Owoc tarniny (popularnie zwany "tarki") dziaa przeciwzapalnie, dezynfekcyjnie i przeciwbiegunkowo. Nastawiany surowy

29

sok mona stosowa bez obawy przedawkowania, jest poza tym doskonaym dodatkiem do wytrawnych win domowych (p. Z.L. 12). Ziele tymianku pobudza dziaanie odka, serca i nerww, dziaa wykrztunie, przeciwskurczowo, przeciwrobaczo i cigajco. Tymianek mona dodawa' wszdzie tam, gdzie si stosuje przyprawy zielone, a wic do rosou, bulionu, sosw misnych itp. (p. Z.L. 12). * * * Jak wynika z rodziau 6 i 7, na waciwe wyywienie i stosowanie przyprawy, trzeba zwraca jak najwiksz uwag zanim si zjawi ktra z tych 172, dolegliwoci wymienionych w 7 rozdziale, po pierwsze dlatego, e czowiek prawidowo ywiony mniej choruje, po drugie dlatego, e jeeli zachoruje ma wiksz odporno, ni czowiek ywiony niewaciwie. Ostatnia kwestia, o ktrej naley wspomnie, to przyprawy importowane. Nie trudno byo zauway, e zostay pominite godziki, cynamon, wanilia, ziele angielskie, imbir, li bobkowy, gaka muszkatoowa, czubryca (bugarsk czber), szafran i inne, cho nie s trudne do nabycia. Trzeba wic o nich bodaj tyle powiedzie, e wszystkie one, dodawane do waciwych potraw tak, jak tego wymagay dobre tradycje polskiej kuchni, miay dziaanie trawienne. Std pyna przez dugie wieki ich sawa, std takie ongi wysokie ich ceny. Skoro jednak s importowane i w kadej chwili moemy zosta ich pozbawieni - bez alu zaniechalimy omawiania ich, gdy przypraw trawiennych mamy w naszym kraju pod dostatkiem, wystarczy o nich wiedzie i wiedzie o tym, jakie maj znaczenie dla naszego zdrowia.

8. BALNEOTERAPIA ZIOOWA
Zabiegi wodolecznicze, z ktrych zasyn w ub. stuleciu ks. Sebastian Kneipp (1821-1897), byy - jak to dzi dobrze wiemy - przeznaczone do leczenia tylko chorb krenia. Woda zimna lub gorca powoduje rozgrzanie miejscowe lub cakowite i w sprawach reumatycznych, przemiany materii, sercowych i wielu innych, w ktrych poprawienie krenia przynosi poytek, jest stosowana do dzi w rnych formach, poczynajc od spacerw boso po rosie, a nawet po niegu - wedug zalece ks. Kneippa, kpieli naprzemiennych wprowadzonych do medycyny przez Winternitza, do wynalezionych przez poznaskiego lekarza Pesnitza - prysznicw, chostania, ani parowych, ktrych rodowodu naley szuka w redniowiecznej Rosji, a moe w Finlandii. Balneoterapia zioowa, czyli leczenie kpielami zioowymi, nie wyklucza, ani nawet nie usiuje podway celowoci takiego posugiwania si wod, jakie przewiduje nowoczesna hydroterapia, ale nie mogo by zadaniem tej ksiki rozciganie tematu na hydroterapi, homeopati, akupunktur czy inne dyscypliny naukowe lub empiryczne o stycznych z zioolecznictwem punktach. Ten rozdzia ma by tylko uzupenieniem rozdziau o leczeniu witaminowym, poniewa leczy mona nie tylko takimi zwizkami, ktre podaje si doustnie. Znane od wiekw gojce dziaanie oleju lnianego w oparzeniach pozwolio ustali, e zawarta w oleju witamina F, podobnie jak A, C, D, Ki PP, ulega wchoniciu rwnie przez skr. Staje si wic zrozumiae, dlaczego w tak wielu przypadkach, jak o tym piszemy przy omawianiu pojedynczych zi, okady ze wieego ziela s czasem zaskakujco skutecznym rodkiem na zastarzae, trudno gojce si rany, wrzody, a nawet wiee skaleczenia, ktre np. przy przecukrzeniu krwi - le si goj. By moe rwnie, e nie tylko witaminy i nie tylko rodki dezynfekujce wystpujce w tak wielu zioach dziaaj dodatnio, ale i inne czynniki, ktrych nie znamy, ale ich istnienia mamy prawo si domyla. Zewntrzne dziaanie zi jako sposobu leczenia mona by uj nastpujco: l-o to, co mona osign, stosujc okady ze wieych zi lub naparw wzgldnie odwarw, stosowanych jako rodki opatrunkowe. Jest tu wprawdzie bardzo wiele przypadkw, wyszczeglnionych przy omawianiu pojedynczych zi, ale najczciej chodzi o niewiele dziedzin' dziaania, niewiele dolegliwoci, ktre t drog mona zlikwidowa. Bd to wiee rany, zadrapania i stuczenia, ktre opatrujemy pogniecionym zielem pokrz,ywy, tasznika, rdestu ostrogorzkiego, licia babki, kwiatu kupalnika, korzenia kurzyladu lub szyszek chmielu. Nastpnie wrzody i inne trudno gojce si skaleczenia czy rany, gdzie najczciej (cukrzyca, czerwienica lub konkretne choroby krwi) - trzeba rwnie zadziaa wewntrz. I tu bdzie punkt zbieny z kpielami leczniczymi, gdzie take trzeba zadziaa od wewntrz waciwym ywieniem, podawaniem zi, traktujc kpiele w naparach czy wywarach jako leczenie uzupemajce. Ostatnia sprawa - leczenie wysypek, takich jak uszczyca, pcherzyca, gwka lub kolagenoz, jak tocze (lupus vulgaris) czy twardzina (sclerodermia) Poniewa wiemy ju, e s to choroby wyywieniowe, a wic przede wszystkim witaminozy, stosujemy pomocniczo kpiele w zioach zawierajcych bogaty zestaw witamin lub kpiele przygotowane z drody albo kapusty. 2-0 - co mona dokona zioami suszonymi? Tu trzeba zaznaczy, e posugiwanie si zioami sproszkowanymi - co uzasadnilimy we wstpie niejszego opracowania - moe odegra bardzo du rol. Dlaczego? Ot, jeeli godzimy si z tym, e witaminy naturalnego pochodzenia s tym uyteczniejsze, im w bogatszym zestawie wystpuj - to logicznym z tego wnioskiem

30

bdzie niezmniejsza tego zestawu witamin przez gotowanie elowitaminowych surowcw, a za tym zaywa zioa sproszkowane. Jest to najbardziej logiczne, e zioa naszego klimatu, dopuszczone do sprzeday zreceptowej, nie zawieraj adnych skadnikw ubocznie szkodliwych. Inaczej 'mwic, organizm nasz z takiego proszku pobierze to, co mu bdzie potrzebne, a reszt wydali bez szkody. Na podobn sytuacj moemy z ca pewnoci liczy przy stosowaniu zi kpieli: organizm nasz przez skr wchonie to, co potrzebne, a jeeli choniciu ulegn jakie zwizki niepotrzebne, to z ca pewnoci oka si szkodliwe. Z dowiadcze osobistych wiem, e kpiele takie nigdy nie przyniosy skutkw ujemnych przy skrupulatnym zachowaniu dwch warunkw podstawych: pacjent nie powinien zaywa kpieli zbyt chodnej, jak i zbyt gorcej a trzeba mu zapewni dopyw wieego powietrza, ktrym powinien gboko dycha. Oglne wskazwki byyby nastpujce, nie mniej ni p kilo surowca zioowego drobno pocitego zalewa si rano zimn przegotowan wod (najlepsza byaby oczywicie woda deszczowa), wieczorem podgrzewa si do 40O i wlewa do wanny, w ktrej ju znajduje si pacjent w umiarkowanie ciepej wodzie. Pacjent powinien spdzi w takiej kpieli okoo p godziny, dobrze byoby wic, gdyby temperatura wody nie spadaa; mona np. dolewa do takiej kpieli niewielk ilo wody bardzo gorcej. Z takiej wody kpielowej w miar monoci nie naley pacjenta wyciera, ale, prostu owin go w przecierado i uoy w ku. Przecierado - zawsze to samo, gdy niektre napary trwale plami. Wikszo takich kpieli wywouje wraenie duego osabienia, czym si przejmowa nie naley, bo w miar postpowania kuracji wraenie to bdzie si zmniejsza. Przechodzc do szczegowego wyliczenia, w jakich chorobach i z jakich zi mona robi kpiele - trzeba zaznaczy, e dla kadej z tych chorb mamy jednoczenie wskazwki racjonalnego wyywienia w rozdziale 6 oraz zioa do uytku wewntrznego w 12 i 13 rozdziale. Do tego mog jeszcze dochodzi lewatywy z zi i innych rodkw naturalnych. Dolegliwo lub chorob naley odszuka w skorowidzu rzeczowym, aby zastosowa wszystko, co opracowanie niniejsze proponuje, jak to zaznaczono we wstpie. l. Tak wic przy awitaminozie absolutnej i awitaminozach niewtpliwych stosujemy kpiele z wysoko witaminowych surowcw zielarskich, np. lici dbu, orzecha woskiego, topoli, akacji (zbieranych w czerwcu w czasie kwitnienia akacji), igliwia sosny, jody lub wierku - zimowe zawsze z dodatkiem mity. To znaczy z pierwszych siedmiu surowcw razem, cznie lub po dwa, trzy branych p kilo, do tego mity 10 dkg, na kilka litrw wody przegotowanej, nastawi na noc do kpieli porannej lub na dzie po kpieli wieczornej, krtko zagotowa i wla do wody kpielowej. 2. Ischias, reumatyzm, stwardnienie rozsiane i dolegliwoci skrne: 2-3 kg somy owsianej, pocitej na sieczk zala na noc zimn wod przegotowan, rano zagotowa, pod koniec gotowania doda dwie due garcie mity, a jak mita nacignie odcedzi wszystko i wla do wanny, podobnie przygotowuje si kpiele z ziela bylicy pospolitej, ze szpilek sosnowych lub ziela macierzanki, w kadym przypadku z dodaniem mity, jak wyej. 3. Silnie rozgrzewajc kpiel dla bardzo zaatakowanych reumatyzmem koczyn przygotowujemy w ten sposb, e dwa, trzy kilo selerw nie obranych ucieramy w sokowirwce lub mikserze i dodajemy do gorcej wody, zreumatyzowane koczyny moczymy p godziny lub duej. 4. Cukrzyca: li czarnej jagody, strczyny fasoli, perz, ziele dziurawca, ziele pokrzywy (wyliczone od najmocniejszych do najsabiej dziaajcych w tej chorobie) bierzemy razem lub osobno p kilo i kpiel robimy wg przepisu w punkcie l. 5. Otyo: owoc jaowca, kwiat lawendy, ziele melisy, ziele nostrzyku, ziele macierzanki, kcze tataraku - kpiel jak w punkcie l. " Do uytku wewntrznego: strczyn fasoli 4 czci wagowe, perzu 3, kruszyny 2, rdestu ptasiego 2, rutwicy 2, lici borwki 2, lici poziomki 2, kczy kozka l, i skrzypu l (w miar moliwoci adnego skadnika nie pomin) zmiesza, zemle i zaywa dwa razy dziennie yeczk proszku w wodzie. 6. Skrofuloza: ziele lebiodki, kora dbowa, ziele lnicy, kwiat rumianku, ziele szawi, ziele tymianku, igliwie sosnowe i ziele ruty, razem lub osobno, kpiel jak w punkcie l. 7. Osabienie pochorobowe: ziele ostroenia warzywnego, ziele bylicy - pospolitej, korze arcydzigla, razem p kg, kpiel jak w punkcie l. 8. uszczyca, pcherzyca, wid: 10 dag korzenia lubczyku gotowa w wiadrze wody i dola do kpieli, podobnie z igliwiem wierkowym lub otrbami pszennymi, kpiel jak w punkcie l. 9. Cuchncy pot, cuchnce nogi: soma owsiana, ziele mity, li pokrzywy kpiel jak w punkcie l. Do wewntrz dwa razy dziennie yeczk sproszkowanej pokrzywy w niewielkiej iloci wody. 10. Bezsenno, nerwowo, nerwica: ziele macierzanki, szyszki chmielu, igliwie sosnowe lub wierkowe - kpiel jak w punkcie l. 11. Niedokrwisto: kwiat rumianku, ziele macierzanki, kcze tataraku, strczki brzozy, korze arcydzigla, szyszki chmielu razem - kpiel jak w punkcie l. 12. Opuchlina wodna: igliwie sosny oraz jak w punkcie 11 - kpiel jak w punkcie l. 13. Przykurcz mini: kcza paprotnika samczego - kpiel jak w punkcie l.

31

14. Krzywica u dzieci: kora dbowa, ziele macierzanki, ziele dziurawca - razem, kpiel jak w punkcie l. 15. Sztywnienie staww, artretyzm zwyrodniajcy itp. - kpiel w igliwiu snowym, jak w punkcie 1. 16. Blednica: igliwie sosnowe, wierkowe - kpiel jak w punkcie l. 17. Histeria: macierzanka, szawia, nasienie gorczycy, jagody jaowca po 50g gotowa kilka minut pod przykryciem, odwar odcedzi do wanny, albo kpiel jak w punkcie l. W braku zi naley zawsze sprbowa kpieli w drodach - p kilko na jedn kpiel i kpieli w kapucie: 2 kg kapusty biaej zmiksowa z wod i wla do kpieli nie odcedzajc. A wreszcie w ten sam sposb zmiksowa z wod 1, 2 kg szpinaku i wla do wanny, rwnie nie odcedzajc. Jeeli brak warunkw do kpieli, np. gdy nie ma azienki, wanny itp., mona ostpi w inny sposb: odwar lub napar zioowy w iloci nie wikszej ni l, 5 l stawiamy przy ku pacjenta, ktrego kadziemy na przecieradle z i podoon od spodu foli, cerat itp. Zawijamy pacjenta przecieradem i po wierzchu polewamy ciepym naparem zioowym, uwaajc aby nasycone naparem przecierado dotykao kadego miejsca na ciele. Przecierada nie pierzemy, ale suszymy do ponownego uytku. Oglna uwaga, jaka nasuwa si przy kadym z tych zabiegw, jest ta, e chocia kpiele wymagaj znacznie wicej zachodu ni zwyke zaywanie zi proszkowanych czy odpowiedni dobr pokarmw - skutki leczenia nie bd lardziej widoczne, ni przy stosowaniu zi doustnie. Mimo i nie ulega vtpliwoci, e przez skr docieraj wiksze iloci witamin ni doustnie. Nie przez kpiele jednak, ale przez odywianie wiedzie normalna droga dowitanizowania organizmu. W dzisiejszym stanie witaminologii niewiele jeszcze wiemy o gospodarce witamin w organizmie ludzkim, a jeszcze mniej o szybkoci leczenia awitaminozy lub inn drog, doustnie, doodbytniczo, kpielami, i dlatego naley w miar nonoci zastosowa wszystkie moliwoci leczenia, tym bardziej, e w adnym przypadku nie spowodujemy szkd.

9. ZIOA W KOSMETYCE
Do celw kosmetycznych zioa i rodki naturalne, wbrew oglnie panujcemu w tej mierze mniemaniu, stosujemy nie tylko zewntrznie, ale i wewntrznie. Niewiele bowiem znamy przyczyn zewntrznych zego wygldu cery, krosty, wysypki, liszaje, wrzodzianek. W ogromnej wikszoci przypadkw rodek zewntrzny jest tylko rodkiem objawowym: gdy si go przestanie stosowa objaw wraca i niekiedy wraca w formie ostrzejszej, bardziej upartej ni poprzednia. Ale czasem rodek zewntrzny przyspiesza leczenie, oczywicie, gdy stosuje si rwnie rodki doustne. I std konieczno powizania kosmetyki z intern, konieczno stosowania obu sposobw, wewntrznego i zewntrznego w celu pokonania objaww i usunicia wewntrznej przyczyny tych objaww. W nielicznych przypadkach, np. jeli chodzi o usuwanie brodawek czy zagodzenie podranienia gaki ocznej dymem lub kurzem podajemy tylko zewntrzny rodek, czciej natomiast - tylko wewntrzny, bardzo rzadko za - oba. Pielgnowanie wosw zioami musi polega na wzmocnieniu cebulek wosowych i poprawieniu krenia krwi w skrze gowy, co moemy osign dziaaniem zewntrznym. Posuy nam tu przede wszystkim spukiwanie wosw (po ich umyciu zwykym mydem i ciep wod, najlepiej deszczow) nastpujcymi rodkami zioowymi: odwarem z korzenia opianu, z korzenia mydlnicy lub ziela skrzypu, naparem pokrzywy lub tymianku - w kadym przypadku 3-4 yki drobno pocitego ziela na litr wody. W celu wzmocnienia i przyciemnienia wosw spukujemy je naparem z lici orzechowych, w celu rozjanienia natomiast naparem kwiatu rumianku lub odwarem z kczy tataraku. Ponadto mona kupi dwie gotowe mieszanki o nieco wikszej skutecznoci ni pojedyncze rodki zioowe, a mianowicie Capilosan do wosw jasnych i Capilosan do wosw ciemnych. Do czstej i nie trudnej pielgnacji wosw mona poza tym sporzdzi nastpujc nalewk z modej wieej pokrzywy 1 cz, nasturcji ogrodowej 1 i spirytusu 2 czci wagowe wrzuci razem do miksera i po skrceniu wla do butelki lub twistowego soika, a po dwch tygodniach (nalewk trzymamy zawsze w ciemnym miejscu) zlewa tyle, ile potrzeba do jednorazowego uycia, ktre wyglda tak: rozczesujc wosy, nalewk naciera si skr gowy mniej wicej raz na tydzie lub na 1 dzie przed umyciem gowy. O celu bardzo energicznego zadziaania, na poprawienie krenia krwi w skrze gowy, moemy zrobi kilkuminutowy okad ze wiezo utartego chrzanu, ktry dobrze jest spuka ktrym z wyej wymienionych zi. Suchy szampon do wosw tustych uzyskamy przez zmielenie na puder korzenia mydlicy i napudrowanie wosw na noc - do spukania rano. Podobnie dobry efekt uzyskamy, stosujc sproszkowany korze kosaca. eby nie zapomnie i o wewntrznych przyczynach, oglna uwaga: wypadaie wosw po kilkanacie dziennie - nie powinno niepokoi. Jeeli jednak wypada ich kilkadziesit dziennie, przy wspistnieniu widu, upieu, przetuszczania itp. zjawisk dodatkowych, jest to niezawodnym znakiem zej przemianyj maaterii. Naley zainteresowa si trawieniem, wtrob, wyywieniem itp. Doustnie stosujemy zioa poprawiajce prac wtroby (tzw. gorzkie) oraz poprawiajce trawienie i przemian materii (patrz II rozdzia "Podzia zi wg ich dziaania"). Przetuszczon skr gowy, a wic przetuszczone wosy, mona smarowa la noc olejem lnianym, do wewntrz za stosowa mielone siemi, dwa razy dziennie yeczk zje i popi czymkolwiek.

32

Oczy. Tu naley najpierw przeczyta 6 rozdzia, szczeglnie to, co odnosi si do witaminy A. Poza tym oczy pielgnujemy kwiatem bawatka (same patki), sencj herbacian, zielem nostrzyka, zielem niezapominajki, liciem babki i zielem wietlika - wszystko w naparach. wietlik stosujemy jednoczenie do wewntrz (yka ziela na szklank wrztku). Do uytku zewntrznego zaparzany yeczk ziela dwiema ykami wrztku i uzyskany chodny napar zapuszczany kroplami do oczu lub watk umaczan w naparze kadziemy na powieki tu przy nosie, aby napar dosta si pod powiek. Jednake przy koniecznoci czstego stosowania takich zabiegw - naley si domyla wewntrznych przyczyn, a wic awitaminozy A lub awitominozy oglnej. Cuchncy pot. Trudno powiedzie, czy jest to problem kosmetyczny, ale chyba tak, skoro kada wytwrnia kosmetykw na wiecie produkuje i bardzo reklamuje rne, oczywicie zewntrznie stosowane dezodoranty, czyli rodki odwaniajce. Przede wszystkim wic trzeba jak najprdzej kategorycznie stwierdzi, e cuchncy pot to nie jest wycznie sprawa higieny osobistej i dezodorantami wyleczy si nie da. Omwimy to nieco dokadniej, gdy zjawisko to wystpuje bardzo czsto. Nie ulega wtpliwoci, e pot czowieka, bez wzgldu na ras, pe, czy klas spoeczn, nie pachnie. Ale, niestety, nieraz zdarza si, e po prostu mierdzi i dokucza caemu otoczeniu, bo sam delikwent rzadko kiedy odczuwa t dolegliwo w naleytym stopniu. Pocenie si chorobliwe moe czasem polega tylko na wzmoonym wydzielaniu si potu i to bez wyranej przyczyny, jak moe by zawsze upa lub zmczenie. Czasem jednak przy stosunkowo niewielkim wydzielaniu pot czu i nie pomagaj adne dezodoranty czy zabiegi higieniczne, perfumowanie caego ciaa czy czste kpiele. Mczyznom prawie zawsze ta dolegliwo dokucza w stopach.Te nogi czu tak, e nie ma wtpliwoci - komu. U kobiet za w "zapach" rozkada si inaczej na cae ciao i bywa mniej dokuczliwy dla otoczenia. We wszystkich jednak przypadkach, czy chodzi o cuchnce zapachy, czy nogi lub rce - wiecznie mokre, przyczyna jest ta sama: zachwianie gospodarki wodnej w organizmie i dewitaminizacja. Gospodark wodn organizmu rzdz nerki i jeeli one pracuj dobrze, adnych kopotw z potem nie miewamy. Oczywicie niech nas nie wprowadza w bd, e nerki "nie odzywaj si", bo widocznie zdrowe, natomiast dokucza nam pcherz, parcie na mocz przy niewielkich jego ilociach wydalanych, bo jeeli nerki daj zna o sobie blami, - bardzo czsto w podobnych przypadkach podwyzszon temperatur, to ju jest sytuacja "podbramkowa" i na jakiekolwiek leczenie samodzielne moe by za pno.To jest wanie najniebezpieczniejsze przy niedomodze nerek, e najpierw przypisuje si przyczyn pcherzowi, nadmiernej iloci wypitych pynw, a dopiero pniej szuka si winy w nerkach, najczciej dopiero wtedy, gdy si one "odezw". A tymczasem dolegliwoci pcherza, np. parcia na mocz, bolesne, piekce lub za czste oddawanie moczu, to s objawy wtrne. Pot, ktry czu, szczeglnie kwasem (niedokrwisto) lub acetonem (cukrzyca), nawet lekko powinien ju by sygnaem alarmowym, podobnie jak i pot zwyczajnie cuchncy, o ktrym mowa. Zi moczopdnych, a tym samym poprawiajcym prac nerek, podobnie jak potraw o takim dziaaniu jest do duo i o ich stosowaniu naley pomyle jak najwczeniej, gdy za praca nerek pociga za sob bardzo wiele rnych schorze, wrd ktrych zapalenie zatok przynosowych, reumatyzm czy artretyzm nie nale wcale do najciszych. Nie naley rwnie obawia si nadmiaru pynw przy kuracji zioowej, gdy moczopdne ich dziaanie likwiduje uczucie parcia, a wwczas ilo pynw wydalanych drog moczow (na co oprcz pynw skadaj si jeszcze w pewnej mierze wglowodany), absolutnie nie dokucza, ale odgrywa rol raczej dodatni. Bezpieczne i adnych ubocznych skutkw nie wywoujce s nastpujce rodki naturalne: li brzozy, pczki brzozy, li mcznicy, li borwki-brusznicy, ziele nawoci, skrzypu, rdestu ptasiego, poonicznika, korze wilyny, kcze perzu, nasienie czarnuszki i li pokrzywy. Istnieje rwnie gotowa mieszanka zioowa, Urosan, wygodniejszy od niej granulat Urogran i najwygodniejszy, bo w formie pasty Fitolizyna. Najlepszym rodkiem, ktry dziaa odwadniajco, jest niewtpliwie pokrzywa. wiey sok z niej w lecie (yka lub dwie w cigu dnia) lub dwie, trzy szklanki naparu z suchego licia w zimie, a wreszcie yeczka zmielonego suchego licia (popi zimn wod) dwa razy dziennie wystarczy, aby pot w krtkim czasie straci przykr wo. Nie naley jednak zapomina, e cuchncy pot dowodzi daleko posunitego niedoboru witamin, o czym piszemy obszerniej w rozdziale 7. Przy nadmiernym wydzielaniu potu, ktre rwnie jednakowo le wiadczy o wyywieniu i pracy nerek, stosujemy wewntrznie ziele szawi lub li szawi z mchem islandzkim albo li orzecha woskiego (zemle i zaywa 2 razy dziennie p yeczki). Do uytku zewntrznego wystarcza odwar z kory dbowej (dwie garcie na litr wody), dodawany do kpieli. Zioa do uytku wewntrznego parzymy w iloci yka drobno pocitego ziela na szklank wrztku, korzenia w teje proporcji i gotujemy 10 minut, skrzyp gotujemy nie krcej ni p godziny i pijemy kade z tych zi razem lub osobno 2, 3 szklanki dziennie: Urogran i Fitolizyn zaywamy wedug przepisu na opakowaniu. Do wyywienia naley koniecznie wprowadzi surwki z selera, pietruszki, kalaora, pomidora, szczawiu, a jak najbardziej ograniczy zuycie soli do potraw i palenie papierosw (p. ponadto "Balneoterapia zioowa"). uszczyca, jak stwierdzamy w cytowanym 6 rozdziale wykazie chorb wyywieniowych, nie jest chorob skry, lecz skrnym objawem awitaminozy. Nie jest wic moliwe wyleczenie tej choroby zewntrznymi rodkami chemicznymi,

33

smarowaniem itp. I std prawie nagminny pogld lekarzy o nieuleczalnoci tej choroby, tym bardziej, e jak dotychczas zrnicowano 17 form uszczycy (Lexicon Medicum) o niepodobnym czsto wygldzie i bardzo osobliwych miejscach wystpowania. Niektrzy lekarze zalecaj wycznie surwkowe ywienie, co jest, jeli chodzi o witaminy, nieco przesadne i mao trafne, gdy nie tylko w surowiznach wystpuj te witaminy, ktrych brak sprowadza uszczyc. Ale leczenie uszczycy trwa zawsze do dugo, gdy leczy j naley przede wszystkim wyywieniem, a wiemy, e dzienna ilo witamin przyjmowanych przez organizm ludzki nie jest tak wielka, eby mona byo szybko zwalczy awitaminoz, ktra narastaa dugie lata. Niewtpliwie szkodzi w leczeniu i przeszkadza alkohol, ten bezpardonowy wrg witamin i dobrego trawienia, sprzyja uszczycy niestrawno i podobne zaburzenia na trasie przewodu pokarmowego, brak przypraw trawiennych w wyywieniu itp. Jako jedyny rodek zewntrzny moemy poleci ma witaminow (a wiemy, e witaminy A, C, D, F i PP ulegaj wchoniciu rwnie i przez skr), sporzdzon z nastpujcych skadnikw: Azulanu 10 g, nalewki kupalnikowej, czyli tzw. arniki, 5 g i nalewki glistnikowej 5 g.To wszystko naley wymiesza z trzykotnie wiksz iloci niesolonego smalcu wieprzowego i cieniutko smarowa na noc, rano zmywa odwarem z ziela skrzypu. Do wewntrz stosujemy nastpujc mieszank: korzenia tataraku, opianu, lukrecji, arcydzigla i piciornika w rwnych ilociach wzitych zagotowa i pi 2-3 razy dziennie szklank przed jedzeniem. Do czsto przy uszczycy wystpuje zy stan nerwowy, ktry pogarsza si w miar pogbiania si objaww chorobowych. Oprcz stosowania przypraw trawiennych, ktrych brak odgrywa tutaj du rol, doranie, objawowo - jako jeden ze rodkw ubocznie zupenie nieszkodliwych - moemy poleci Passispazmin: yk stoow przed snem lub po l yeczce trzy razy w cigu dnia. Najwiksze jednak znaczenie w leczeniu uszczycy ma waciwe wyywienie, w ktrym powinny by wszystkie artykuy zawierajce witaminy B2, F i H (ale inne witaminy rwnie - patrz 6 rozdzia) Do czsto okazuje si, e pacjent nie moe je bardzo wielu spord wyliczonych tam artykuw, bo one go rozsadzaj, albo zgoa dostaje od nich boleci.Trzeba wtedy sypa kminek, majeranek, pieprz prawdziwy i zioowy, czarnuszk, koper i inne przyprawy trawienne, bo nie tylko chodzi o trawienie, ale rwnie o przyswajanie witaminy B2, ktra czsto wystpuje w produktach cikostrawnych. Z gotowych preparatw zioowych do wewntrznego stosowania naley wymieni granulat Betargan i pyn Betasol, dwa pierwsze w Europie rodki przeciw uszczycy. Pcherzyca jest innym objawem tej samej awitaminozy, naley wic stosowa te same rodki leczce i takie jak przy uszczycy wyywienie. Ppasiec. Bya to bardzo rzadko niegdy spotykana choroba i to wrd ludnoci tylko wiejskiej i moe dlatego przypisywano j zwykle niskiemu poziomowi higieny. Tote zaskoczyo wiat medyczny, e po II wojnie zacza si ona pojawia take w miastach i to w rodowiskach kulturalnych, gdzie o brakach w zakresie higieny nie mogo by mowy. Takie zaskoczenie spotyka nas zreszt do czsto, gdy mamy do czynienia z dolegliwociami, ktrych przyczyn jest niewaciwe wyywienie, a pojcie to jest zbyt obszerne, aby je tu powtarza, omwilimy je zreszt dokadnie w 6 rozdziale, gdzie przy witaminie B12 wymienilimy rwnie ppasiec. W ppacu nieraz due obszary ciaa pokryte s bardzo bolesn wysypk, ktra wprost uniemoliwia kady ruch, ktr nawet jedwabna bielizna uraa, a rozszerza si ta wysypka nieraz w cigu kilku godzin. Teori o wirusowym bakteryjnym i w ogle zakanym charakterze ppaca zarzucono ju w 1969 roku. Zaniechano stosowania zarwno antybiotykw jak i rodkw znieczulajcych, ktre mog przynie tylko pozorn ulg. Racjonalne i wzgldnie szybkie leczenie ppaca polega na dostarczeniu organizmowi witamin - naturalnych i to wszelkimi drogami. Poniewa dawno ju ustalono, e witaminy A, C, F, K i PP wchaniaj si przez skr, std pochodzi stosowanie oleju lnianego przeciw oparzeniom lub maci tranowej na okady - na miejsce zaatakowane stosujemy po pierwsze t sam ma, ktr podalimy przy uszczycy. Drugi sposb na dostarczenie witamin poprzez skr to okady z papki, zrobionej z mielonego nasienia kozieradki, polanego ciep wod lub tranem, a jeszcze lepiej olejem lnianym nierektykowanym i wreszcie okad ze zmielonego siemienia lnianego zmoczonego czyst wod. Okady takie zakadamy na noc lub w dzie na kilka godzin. Przy braku wszystkich wyej wymienionych rodkw du ulg przynie moe okad z gotowanej cebuli. Oczywicie to wszystko bdzie leczeniem prowizorycznym, doranym, w celu zredukowania wciekego blu w ppacu i krost bardzo bolesnych przy najmniejszym dotyku. Nie naley jednak zapomina o tym, e cho piszemy o ppacu w dziale o rodkach zioowych stosowanych w kosmetyce, pochodzenie choroby ley w niewaciwym ywieniu, o czym naley najpierw przeczyta w 6 rozdziale. Z zi stosujemy: kor dbow, korze arcydzigla, kwiat wizwki i li szawi w rwnych ilociach, 1 szklank odwaru pi 3-4 razy dziennie. Kuracj tak naley prowadzi co najmniej przez miesic po cakowitym ustpieniu ppaca. Piegi. powizanie midzy pigmentacj skry, wyraajce si skonnoci do opalania na socu, piegw czy brakiem odpornoci na promienie soneczne niewtpliwie w dziedzinie wyywieniowej. Do omywania skry stosujemy nalewk octow na wieo utartym chrzanie (1/5 chrzanu i 4/5 octu). Nalewk tak po jej wykonaniu odstawia si na 5-6 dni ciemne miejsce, po czym zlewa si i bierze dwie yki nalewki na p szklanki wody do ob-

34

mywania miejsc pokrytych piegami. Do wewntrz: kwiat lipy, ziele szawi, ziele krwawnika i kcze piciornika w rwnych ilociach wzite zemle i zaywa 2-3 razy dziennie pask yeczk. W wyywieniu uwzgldni jak najstaranniej witaminy naturalne B i C - patrz 6 rozdzia. Trdzik pospolity zwany jest bardzo czsto modzieczym dlatego, e najczciej pojawia si u modziey w wieku przejciowym, to znaczy chopcom, gdy przechodz mutacj gosu lub niewiele pniej, dziewcztom w czasie dojrzewania. Poza tym do czsto zjawia si przy zmianie trybu ycia z czynnego na bierny. Ropny stan trdzika wytwarza si wok tzw. zaskrnika, czyli czopu ojowego w podskrnych przewodach ojowych. W lejszej formie trdzik, ktry absolutnie w niczym nie przypomina trdu orientalnego i nie jest chorob zakan, uzewntrznia si zwykle krostami. W dalszym jednak rozwoju, kremu sprzyja brak soca i powietrza, za przemiana materii, zaburzenia w wydzielaniu gruczow wewntrznych (np. tarczycy, woreczka ciowego), zaburzenia w czynnociach przewodu trawiennego czy wreszcie monotonne ywienie - krosty zamieniaj si w coraz wiksze ropne wrzodziki, ktre nawet po starannym wyleczeniu zostawiaj po sobie lady w formie mniejszych i wikszych czerwonych dziurek w skrze. Dlatego te z pojawieniem si pierwszych podejrzanych krostek naley si interesowa przyczynami wewntrznymi, a nie tumaczy sprawy w sposb naiwny i szkodliwy: "To jest ostra krew!" albo "To przejdzie z wiekiem!" itp. Bo nawet lady pozostan na cae ycie, co - o ile mczynie nie przeszkodzi nawet w karierze lmowej - o tyle dziewczta wpdza w skrajn rozpacz i kpmpleksy. Jeeli chodzi o diet nie zaatwi ona wszystkiego, ale wskazane byoby ograniczenie misa i tuszczw, a zwikszenie iloci warzyw i owocw, szczegle surowych. Codziennie naley zay 2, 3 dag drody surowych w mleku lub innym chodnym pynie, rwnie wskazany jest tran - yka dziennie. Nastpnie trzeba podkreli, e bardzo potrzebne jest wiee powietrze, kpiele soneczne i wodne, gimnastyka na wieym powietrzu, a wreszcie kpiele dodatkiem zi: tymianku, mity, kwiatu rumianku, ziela skrzypu i korzenia taraku, ktre w cznej iloci wicej, ni 10 dag gotujemy w 2-3 litrach wody i odwar ten odcedzamy do kpieli. W celu szybkiego usunicia trdzika mona rwnie robi kompresy z naparu kwiatu rumianku, kwiatu nagietka i kory wierzbowej. yeczk kory zagotowa w 1/4 szklanki wody, zasypa yeczk rumianku i yeczk nagietka, odstawi do nacignicia i w tak uzyskanym odwarze zmoczy gaz i przyoy do twarzy na godzin lub duej. Najwaniejsze jednak bd zioa poprawiajce przemian materii do uytku wewntrznego: korze opianu, korze mydlnicy, korze mniszka, ziele bratka i ziele macierzanki w rwnych ilociach wzitych zmiesza, gotowa krtko yk ziela w szklance wody i pi szklank pynu 2-3 razy dziennie. Mona rwnie zaywa t mieszanin zmielon, 2-3 razy dziennie p yeczki proszku. Drugi zestaw, dla pacjentw ze skonnociami do rozwolnie, skada si z korzenia arcydzigla, korzenia opianu, kory dbowej, licia poziomki, ziela szawi, ziela dziurawca i ziela piounu w rwnych ilociach zmieszanych gotowa i pi (oczywicie w obu wypadkach przed jedzeniem). Mode licie jeyny, zbierane przed kwitnieniem, mona stosowa w formie naparu do wewntrz, a z lici dojrzaych, starych robi kpiele lub okady z mocnego (2-3 yki na szklank wrztku) naparu. Te wszystkie rodki zewntrzne i wewntrzne mona rwnie stosowa, gdy uka si: wrzodzianki, ktrych pochodzenie jest dla pacjenta najczciej jasne: zmiana trybu ycia z czynnego na bierny, a wyywienie z urozmaiconego na monotonne. Oprcz wyej wymienionych rodkw moemy na wrzodzianki stosowa okady z gotowanej cebuli, a gdy okad zlikwiduje stan zapalny i ropny, obmywa naparem z dziurawca. Koczc ten przegld musimy go uzupeni wyliczeniem zewntrznych objaww niewaciwego ywienia si i wynikajcej z tego awitaminozy: 1. Gradwka, jczmie, "piasek w oczach", zapalenie spojwek, sucho skry, oparzenie, odmroenie (brak witaminy A). 2. Czyraczyca (brak witaminy B). 3. Zapalenie skry oglne, zajady, ojotok uszu (brak witaminy B2). 4. Zapalenie skry rk, stp i uszu (brak witaminy B). 5. Siwizna, ysienie, wrzody, czyraki, pknicia skry (Bw). 6. Wybroczyny podskrne (brak witaminy C, ale to objaw raczej nieodwracalny mimo takich czy innych zabiegw, nie opartych na dugotrwaej dostawie codziennej tej witaminy). 7. wid, stany zapalne skry, uszczyca, ojotok, trdzik, czyraczno, pcherzyca (brak witaminy F). 8. Tocze pospolity, odmroenia, oparzenia (brak witaminy D, patrz przypis 1). 9. Ppasiec (brak witaminy B12). 10. Stany zapalne jamy ustnej (brak witaminy PP). Jak wida z powyszego, ogromna liczba objaww, uwaanych za skrne i leczonych rodkami zewntrznego dziaania, jest nie do uniknicia bez wzgldnienia trawienia, przyswajania witamin i naleytego ich dowozu. Porwnujc te poszczeglne braki witaminowe midzy sob, z atwoci zorientujemy si, e na ten lub inny objaw chorobowy zewntrzny skada si brak ' dwu lub wicej witamin, np. w zapaleniu skry - B2, B6, H i F, czyraczycy - B1 i suchoci skry - A, H i F, czyrakach - B1, Bw i F, a warto podkreli, e s to wyniki bada z lat szedziesitych. W latach pidziesitych

35

XX wieku, mylano si niektrych tego rodzaju przyczyn chorobowych, ale usiowano te skutecznie zwalcza je witaminami wyodrbnionymi lub uzyskanymi syntetycznie. Jeeli wic uwiadomimy sobie istot awitaminozy absolutnej i powstajcych na jej bazie awitaminoz pojedynczych, to zrozumiemy znaczenie ywienia, w ktrym najwiksz rol odgrywaj nie te najwiksze, lecz najmniejsze iloci skadnikw wchodzcych do naszego wyywienia, a wic nie tyle biaka, wglowodany, tuszcze, ile witaminy i sole mineralne, aminokwasy, katalizatory, stymulatory itp.

10. MASECZKI ZIOOWE

Historia ich pochodzenia, stosowania itp. siga czasw rzymskich, w jednych epokach nikn, to znw pojawiaj si z powrotem - dzi tylko niektre z nich s stosowane powszechnie, a wic gwnie te "upikszajce", a z leczniczych - chyba tylko przeciwtrdzikowa. Herbapol wprowadzi do produkcji 12 tych maseczek. Wyprodukowane zostay na podstawie zezwolenia Komisji Kwalikacyjnej Wyrobw Kosmetycznych Produkcji Krajowej przy ministrze przemysu chemicznego, s wic najzupeniej bezpieczne w uyciu i adnych skutkw ujemnych wywoa nie mog. Ogromna wikszo skadnikw zioowych w tych maseczkach to zioa, o ktrych na podstawie dowiadcze mamy prawo sdzi, e zawieraj szeroki zestaw witamin naturalnych, tych szczeglnie, ktre wchaniaj si przez skr. Inaczej mwic, maseczka nie tylko poprawia wygld cery, ale organizmowi dostarcza wielu witamin, z braku ktrych powsta zy stan skry. Bo siemi lniane, kwiat rumianku, ziele krwawnika, nasienie kozieradki, korze mydlnicy, ziele tymianku czy li podbiau, to zioa, ktre stosujemy doustnie przy bardzo wielu awitaminozach. A dodatki, ktre s wymienione przy tej lub innej maseczce: mid, oliwa, mleko sproszkowane czy mietanka, te s w 7 rozdziale czsto wspominane. Ze wzgldu na to, e niektre zioa po zalaniu ich wrztkiem, a wic przyrzdzeniu w ten sposb jakiego esencjonalnego naparu, trwale plami, przed przystpieniem do naoenia takiej maseczki naley specjalnie przeznaczonym rcznikiem czy ciereczk obwiza sobie twarz, aby ciekajce ingrediencje maseczki nie poplamiy poduszki czy waka od kanapy. Bo w zasadzie maseczk nakada si osobie lecej, z pocztku nawet do trudno obej si bez pomocy drugiej osoby. Nastpnie naley pamita o odpowiednim rozrobieniu mieszanki maseczkowej na papk moliwie gst, ale nie cieknc, no i nie za gst, eby atwo byo j rozprowadzi. Trzeba rwnie przygotowa kawaek ptna na twarz, czyli tzw. masecznik, z otworami na noc, oczy i usta, bo we wszystkich 12 maseczkach mieszank zioow po rozparzeniu i rozmieszaniu z rnymi dodatkami (mid, herbata, tko, oliwa itp.) nakada si na ptno, ktre przykada si do twarzy. Okad z kadej maseczki powinien trwa mniej wicej godzin, dwa trzy razy w tygodniu. Tak wic maseczka numer 1 dla cery bardzo suchej zawiera: siemi lniane (30%), kwiat rumianku (20%), korze mydlnicy (20%), owoc kopru (20%) i dekstryny (10%). Zawarto torebki naley zala gorc wod, doda 1-2 yki miodu i wymiesza do konsystencji gstej papki. Mas rozsmarowa na masecznik i pki ciepa przyoy na umyt i lekko natuszczon twarz. Po zdjciu maseczki twarz zmy ciep, a nastpnie zimn wod i naoy krem nr 1. Maseczka nr 2 dla cery suchej zawiera: siemi lniane (20%), kwiat rumianku (10%), ziele krwawnika (10%), korze mydlnicy (10%), mk owsian (50%) zawartoci torebki dodaje si 2 yki miodu.Twarz naley umy, cienko nasamarowa oliw, po czym ciep maseczk naoy na godzin. Po zdjciu twarz umy ciep, a nastpnie zimn wod, po czym naoy krem nr 1. Maseczka nr 3 dla cery uszczcej si, suchej zawiera: siemi lniane (20%), kwiat rumianku (10%) nasienie kozieradki (20%) kminek (10%), li podbiau 10%), li szawi (10%), ziele lebiodki (10%) i dekstryn (10%). Zawarto torebki zala gorc wod, po lekkim przestygniciu doda 2 yki sproszkowanego mleka, wymiesza do konsystencji gstej papki i wyoy na masecznik. Po zdjciu maseczki twarz zmy ciep, a nastpnie zimn wod, po czym naoy krem nr. 1. Maseczka nr 4 dla cery bardzo suchej i wraliwej zawiera: kwiat nagietka (10 %), kwiat rumianku (20%), ziele krwawnika (10%), ziele gryki (5%), li wi (5%), korze mydlnicy (10%), siemi lniane (10%) i mk owsian (30%). Dwie, trzy yeczki zawartoci wymiesza z tkiem surowym, 1 yeczk oliwy i yeczk mietanki do uzyskania gstej papki. Mas lekko podgrzan naoy na masecznik. Po zdjciu maseczki twarz zmy ciep, a nastpnie zimn wod, po czym naoy krem nr 1. Maseczka nr 5 dla cery tustej zawiera: korze prawolazu (10%), kcze tataraku (10%), mk kartoan (25%), wgiel magnezowy (10%) i glink bia. Zawarto bez dodatkw rozrobi gorc wod na papk, naoy na masecznik, nastpnie na umyt twarz. Po zdjciu postpowa jak wyej, ale naoy krem nr. 2. Maseczka nr 6 dla cery tustej z trdzikiem zawiera: kwiat rumianku (10%), ziele krwawnika (10%), li mity (20%), kwiat nagietka (10%), korze mydlnicy (10%), ziele tymianku (10%), nasienie kozieradki (10%) i dekstryn 10%). Zawarto torebki rozrobi z mocn esencj herbacian, doda yeczk miodu, nastpnie jak wyej, po czym naoy krem nr 2. Maseczka nr 7 dla cery wraliwej na gliceryn zawiera: kwiat nagietka (10%), kwiat rumianku (10%), ziele lebiodki (10%), kcze tataraku (l0%), korze prawolazu (10%), mak pszenn (50%). Zawarto torebki rozrobi wod na papk, doda 2

36

yeczki sodkiej mietanki, naoy na masecznik, nastpnie jak wyej, po czym zastosowa krem nr 2. Maseczka nr 8 zamykajca pory skry, cigajca zawiera: li szawi (20%), kor dbow (5%), ziele gryki (10%), kwiat bzu czarnego (10%), kwiat lipy 20%), nasienie kozieradki (20%), kor wierzby (10%) i dekstryn (10%). Rozrobi gorc esencj herbacian, naoy na masecznik, nastpnie jak wyej, po czym zastosowa krem nr 2. Maseczka nr 9 wybielajca cer zawiera: kwiat rumianku (5%), kwiat arniki (5%), talk (45 %), boraks (10%), ziemi okrzemkow (20%) i glink bia (15%). Zawarto rozrobi mlekiem do konsystencji papki i nakada pdzlem wprost na umyt twarz. Po p godzinie, ewentualnie duej, zmy wod, a twarz przemy roztworem boraksu. Maseczka nr 10 upikszajca, porcelanowa zawiera: kwiat rumianku (10%), kcze tataraku (10%), glink bia (30%), biel cynkow (10%), talk (20%) i dekstryn (20%). Zawarto rozrobi w ciepym mleku, naoy na masecznik, po zdjciu maseczki zastosowa krem nr 1 dla cery suchej lub nr 2 dla cery tustej. Maseczka nr 11 dla mczyzn, agodzca podranienia skry po goleniu, zawiera: kwiat rumianku (30%), li mity pieprzowej (15%), szyszki chmielu (10%), mk owsian (25 %) mk kartoan (15 %) i dekstryn (5 %). Rozrobi gorc wod, naloy na masecznik i na ciepo przyoy do twarzy po goleniu. Krem nr 1 dla cery suchej powinien by ktry z kremw nawilajcych, oczywicie moe by np. "polleny" ale panie uywaj niekiedy kremw wasnej domowej produkcji, wcale nie gorszych, do ktrych s przyzwyczajone. Krem nr 2 musi by ktry z kremw wysuszajcych. Krem nr 3 stosowany moe by przy trdziku niezalenie od maseczki, a nawet cakiem samodzielnie. Skada si z azulanu 10 g,Tinct. Arnicae 5 i Tinct. Chelidonii 5, co naley wymiesza z trzykrotnie wiksz iloci niesolonego smalcu wieprzowego i tym smarowa cieniutko na noc, rano zmy odwarem ze skrzypu. Jednak nigdy nie do podkrela, e stosujc t czy inn maseczk, powinnimy si zainteresowa wewntrznymi przyczynami danego objawn. Zarwno bowiem zbyt sucha, jak i zbyt tusta czy uszczca si skra, a wreszcie trdzik to nie s same w sobie dolegliwoci, ale zawsze jest to objaw jakiej awitaminozy, a wic niedostatecznego dowozu witamin lub zego ich przyswajania. Nie znaczy to bynajmniej, e mona podwaa celowo stosowania maseczek, jak rwnie ich skuteczno.*) *) Autor nie przewidzia, e Herbapol zaprzestanie produkcji tych maseczek, tym niemniej ich skad nie straci na skutecznoci.

11. PODZIA ZI WEDUG DZIAANIA

Zdarza si czasem, e kto niele ju w tych zagadnieniach zorientowany poszukuje rodka o pewnym wyranie ukierunkowanym dziaaniu. Byoby mu trudno przeglda cay rozdzia o zioach i ze 144 pozycji zi farmakopealnych wyowi te kilka czy kilkanacie, ktre bd miay t potrzebn waciwo i tego cay materia, ktry bdzie omwiony w rozdziale "Zioa lecznicze, dukowane przez Herbapol" rozsegregowalimy wedug kierunkw dziaania. Oczywicie, e w takiej klasykacji znajduje si nie 144, ale wicej ni trzy ray tyle rodkw dziaajcych, bo zi majcych wycznie jeden kierunek dziaania, np. dziaajcych tylko dezynfekcyjnie czy tylko moczopdnie faktycznie nie ma, a toterapia nie wysila si na odnalezienie takich zi i rowadzenie ich do uytku. Poza tym wczono tu wiele rodkw tradycyjnie omawianych we wszystkich ksikach zielarskich, np. czosnek czy cebula. Drugim powodem sporzdzenia takiego podziau jest to, e nie kada apteka, nie kady sklep Herbapolu ma peny asortyment rodkw zioowych do dyspozycji przez cay rok. Jeeli wic brak jakiego ziela - pacjent moe szuka w poniszym zestawieniu rodek o tym samym dziaaniu. Po trzecie - wyjanijmy to obszerniej przy omawianiu gotowych mieszanek zioowych - dwa rodki zioowe o tym samym kierunku dziaania bd skuteczniejsze ni jeden, a trzy - skuteczniejsze ni dwa. Dlatego, znajc te grupy dziaania, moemy zawsze sporzdzi jak skuteczniejsz mieszank, pamitajc o tym, e mieszanki bierze si, podobnie jak pojedynczego ziela, jedn yk na szklank wody. A wic: Dezynfekujce, czyli bakteriobjcze dziaanie maj czosnek, cebula, li mcznicy, borwki, czarne jagody, ziele piounu, dziurawca, szanty, mity, majeranku, szawi, macierzanki, tymianku, kwiat rumianku pospolitego, wrotyl, owoc czarnej jagody, korze omanu, kcze kosaca i kora wierzbowa. Goj rany i skaleczenia: kwiat nagietka, jasnoty, rumianku pospolitego, ziele drapacza, dziurawca, lnicy, rdestu ptasiego, szawi, korze ywokostu, li orzecha i pczki topoli. Hamuj krwawienia zewntrzne i wewntrzne: ziele krwawnika, tasznika, skszypu, rdestu ptasiego i ostrogorzkiego, li pokrzywy, barwinka i kcze piciornika. Oczyszczaj krew z pozostaoci po zatruciach: ziele bratka polnego, przetacznika, poziomki, bluszczyku, skrzypu, drapacza, ogrecznika, kwiat stokrotki, kocanki, li barwinka, borwki, maliny, brzozy, korze opianu, podrnika, mniszka, szyszki chmielu. Moczopdne (oczyszczaj przewd moczowy, poprawiaj prac nerek) dziaanie wykazuj: ziele poonicznika, skrzypu polnego, poziomki, rutwicy, drapacza, rzepika, piounu, bylicy pospolitej, macierzanki, nawoci, werbeny, bratka polnego, hyzopu, nostrzyka, bazylii, rdestu ptasiego, pucnika, chabru, pokrzywy, przetacznika, kcze perzu, tataraku, korze opianu, podrnika,

37

lukrecji, mydlnicy, omanu, kosaca, lubczyka, wilyny, goryszu, pietruszki, selera, li mcznicy, brzozy, borwki, czarnej porzeczki, rozmarynu, maliny, czarnej jagody, kwiat stokrotki, wrzosu, bawatka, kocanki, jasnoty, bzu czarnego, lipy, owoc kminku, jarzbiny, jaowca, czarnuszki, dzikiej ry, szyszki chmielu, pczki topoli, strczyny fasoli, znami kukurydzy i nasienie pietruszki. Mlekopdne (dla karmicych matek) dziaanie maj: any, kminek, czarnuszka, koper woski, ziele rutwicy, bazylii i li barwinka. Napotne (przy wszystkich rodzajach przezibienia) dziaanie maj: kwiat lipy, bzu czarnego, wrzosu, nawoci, korze opianu, omanu, goryszu, pietruszki, kcze tataraku, ziele przetacznika, rutwicy, ogrecznika, bratka polnego, li brzozy, nasienie pietruszki, pczki topoli, owoc maliny i bzu czarnego. Nasenne i uspokajajce dziaanie maj: ziele nostrzyka, li melisy, barwinka, korze kozka, ziele marzanki i szyszki chmielu. Obniaj cinienie krwi (bez obawy przedawkowania: czosnek, cebula, skrka cytrynowa, pory, urawina, a dawkowane normalnie: ziele jemioy i li barwinka. Osaniajco dziaaj (przy podranieniu przewodu oddechowego i trawiennego: li lazu, babki, podbiau, kwiat lipy, dziewanny, korze lazu, ywokostu, nasienie gorczycy, kozieradki i siemi lniane. Pobudzaj czynno odka (przy kopotach z trawieniem): ziele krwawnika, dziurawca, przywrotnika, drapacza, szanty, mity, bazylii, majeranku, czbru, nawoci, macierzanki, tymianku, przetacznika, kwiat lawendy, rumianku pospolitego, korze lubczyka, goryszu, mydlnicy, mniszka, kcze piciornika, rzewienia, li melisy, bobrka i nasienie kozieradki. Pobudzaj dziaanie serca i ukadu nerwowego: ziele dziurawca, hyzopu, bazylii, li wawrzynu i korze goryszu. Przeciwalergiczne dziaanie wykazuj: kwiat rumianku pospolitego, ziele dziurawca, korze kozka (mona stosowa cznie). Przeciwgorczkowe dziaanie maj: li mity, bobrka, kwiat lipy, bzu czarnego, rumianku pospolitego, rumiana rzymskiego, sonecznika (same patki kwiatowe), kora wierzbowa, kasztanowce, owoc czarnej jagody, ziele tysicznika i drapacza. Przeciwartretyczne dziaanie wykazuj: ziele rzepiku, kora wierzbowa, gbka sodkowodna, kwiat tawuy, ziele skrzypu, nasienie czarnuszki i li czarnej porzeczki. Przeciwkrwawnicowe (do stosowania doustnego) dziaanie maj: ziele krwawnika, drapacza, kora kasztanowca, korze ywokostu, cebula surowa, kwiat rumianku pospolitego; (a do stosowania zewntrznego w okadach): kwiat rumianku pospolitego, ziele dziurawca, cebula gotowana i siemi lniane. Przeciwreumatyczne dziaanie maj: li brzozy, czarnej porzeczki, kora wierzby, gbka sodkowodna, kwiat tawuy, ziele skrzypu i nasienie czarnuszki. Przeciwrobacze dziaanie maj: czosnek, nasiona dyni, ziele piounu, macierzanki, tymianku, kwiat wrotycza, owoc czarnej jagody i owoc borwki. Przeciwskurczowo dziaaj: ziele glistnika, poonicznika, nostrzyka, bazylii, majeranku, srebrnika, szawi, macierzanki, tymianku, werbeny, owoc kolendry, any, koper woski, kminek, owoc bzu czarnego, kwiat lawendy, rumianku pospolitego, lipy, dziewanny, korze goryszu, kora wierzbowa i znami kukurydzy. Przeciw stanom zapalnym jelit stosuje si: korze lukrecji, kwiat rumianku pospolitego, ziele dziurawca i krwawnika. Przeciwszkorbutowo dziaaj: ziele bluszczyku, owoc dzikiej ry, owoc jarzbiny, korze chrzanu, li orzecha woskiego, li brzozy, estragonu, tysicznika, li gogu, kosaca, maliny, melisy, ostrki polnej, pierwiosnka, pietruszki, srebrnika, dzikiej ry, szakaku, lazu lenego, topoli, wizwki botnej, ziele bratka polnego, nostrzyka, igliwie jaowca i sosny. Przeciwzapalne dziaanie (do uytku wewntrzneg) maj: kwiat rumianku pospolitego, rumianku rzymskiego, nagietka, bawatka, ziele wietlika i srebrnika. Przeciwzapalne dziaanie (do uytku zewntrznego w okadach itp.); ziele hyzopu, lnicy, majeranku, szawi, li babki, kcze piciornika, cebula gotowana, kwiat rumianku pospolitego, nasienie kozieradki i siemi lniane. Przeczyszczaj: kora kruszyny, kcze rzewienia, owoc bzu czarnego, ziele tysicznika, lnicy, kwiat kocanki i siemi lniane. cigajce: (i przeciwbiegunkowe) dziaanie wykazuj: kora dbowa, kasztanowca, wierzby, korze kuklika, ywokostu, kcze piciornika, ziele rzepiku, przywrotnika, wietlika, poziomki, dziurawca, rdestu ptasiego, srebrnika, pucnika, szawi, czbru, nawoci, macierzanki, tymianku, werbeny, przetacznika, kwiat rumiana rzymskiego, wrzosu, li mcznicy, orzecha woskiego, czarnej porzeczki, maliny, pokrzywy, czarnej jagody, borwki, barwinka, owoc dzikiej ry, jarzbiny i czarnej jagody. Trawiennie dziaaj: ziele bylicy, boodrzewu, piounu, bylicy pospolitej, marzanki, tysicznika, drapacza, dziurawca, hyzopu, nostrzyka, majeranku, szawi, nawoci, przetacznika, czosnek, cebula, kcze tataraku, korze arcydzigla, podrnika, omanu, lubczyka, pietruszki, mniszka, kminek, kolendra, koper woski, jaowiec, kwiat rumiana rzymskiego, wrzosu, kocanki, lawendy, szyszki chmielu i li pokrzywy. Umierzaj ble: owoc kasztanowca, ziele nostrzyka, ziele mity, li barwinka; (p. poza tym: przeciwskurczowe, przeciwreumatyczne) i inne. Wtrobowe (niedomoga itd.) dziaanie maj: ziele dziurawca, krwawnika, tysicznika, glistnika, dymnicy, lawendy, szanty,

38

mity, kwiat nagietka, kocanki, rumianka pospolitego, owoc jaowca, dzikiej ry, bzu czarnego, korze podrnika, mniszka, kcze rzewienia, kora kruszyny, li bobrka, rozmarynu i znami kukurydzy. Wykrztunie i przeciwkaszlowo dziaaj: surowa cebula, kcze tataraku, kosaca, korze arcydzigla, lukrecji, omanu, mydlnicy, kwiat kasztanowca, any, koper woski, ziele bluszczyku, poonicznika, hyzopu, szanty, majeranku. pucnika, macierzanki, tymianku, przetacznika, bratka polnego, li podbiau i nasienie kozieradki. Wzmacniaj: ziele rzepika, krwawnika, bylicy pospolitej, boodrzewu, piounu, bukwicy, wietlika, bluszczyka, dziurawca, macierzanki, tymianku, werbeny, przetacznika, bratka polnego, kwiat stokrotki, owoc dzikiej ry, kminek, kolendra, korze podrnika, kuklika, goryszu, mniszka. li czarnej porzeczki, maliny, pokrzywy, barwinka, nasienie kozieradki i szyszki chmielu. Wpyw na przemian materii maj: ziele rzepika. poziomki, dymnicy, dziurawca, krwawnika, kcze perzu, li orzecha woskiego, gbka sodkowodna, nasienie kozieradki i znami kukurydzy. Znosz nadmiern fermentacj i wzdcia: korze arcydzigla, lubczyka, goryszu, kminek, koper woski, any, kolendra, estragon. kwiat lawendy, rumianku pospolitego, li mity, melisy, ziele czbru i nasienie pietruszki.

12. ZIOA LECZNICZE POLSKIEGO KLIMATU

Ustalajc list zi, warzyw, owocw i innych rodkw, ktre ze wzgldu na ich warto lecznicz naleao omwi, jak i rde, do ktrych mona mie pene zaufanie - autor musia uwzgldni to, co poruszy na wstpie w 5 rozdziale (Co nowego wnosi ta ksika do zielarstwa?"). Musia wic raz po raz zadawa sobie pytanie, czy ten lub inny autor, skoro pisa w kraju na pnoc od Alp pooonym, pisa o zioach naszego; czy... rdziemnomorskiego klimatu? Z tego wzgldu, zarwno w doborze zi, jak i w wykazie literatury przedmiotu trzeba byo uwzgldni tylko to, co pod tym wanie ktem dao si kontrolowa. I dlatego rwnie podstawow cz niniejszej ksiki "Zioa lecznicze polskiego klimatu" trzeba byo podzieli na trzy rozdziay, zreszt i z wielu innych powodw. Rozdzia 12 obejmie zioa, ktrych sprzeda prowadzona jest przez Herbapol w 74 sklepach wzorcowych oraz w aptekach. To zwalnia czytelnika od poszukiwania danego ziela na wasn rk i daje mu pewno, e to ziele naszego klimatu. W rozdziale 13 Czytelnik - oprcz zi - znajdzie 30 pozycji, ktrych do zi leczniczych" w dokadnym tego sowa rozumieniu, nie zalicza si. Poniewa jednak lecznicze dziaanie warzyw, przypraw, owocw itp. nie ulega najmniejszej wtpliwoci, a ponadto nie mona przeprowadzi granicy midzy lekami zioowymi a leczcymi artykuami spoywczymi - autor uwaa za stosowne zgromadzi to wszystko, co jest bez recept sprzedawane i opisa w tym celu, aby czytelnik wiadomie stosowa te rodki, przewanie w kuchni w celach rwnie leczniczych, a nie tylko spoywczych. Co roku bowiem wychodzi wiele opracowa, artykuw itp., powiconych ywieniu, kuchni, sztuce kulinarnej, ta tematyka zajmuje osobne kciki w czasopismach, szczeglnie kobiecych, ale ma lecznicze skadniki surowcw spoywczych mao kto zwraca uwag i cho s to leki o bardzo skutecznym dziaaniu - wszystko zreszt, co si pisze na ten temat jest skierowane do ludzi zdrowych, a ci, niestety, interesuj si tym bardzo mao, tak, jak lekarz nie wkracza do kuchni, dopki stoownik nie stanie si pacjentem, tak i specjalici (a moe tylko specjalistki) piszc o kuchni, pisz w cakowitym oderwaniu od lecznicego dziaania artykuw spoywczych. Lecznicze roliny trujce (14 rozdzia) uwzgldniono tu dlatego, e wok ich waciwoci stosowania itp. nagromadzio si do duo (raczej szkodliwych) wskazwek, pochodzcych gwnie z tzw. medycyny ludowej (cho i wyodrbniacze" nie s tu bez winy, skoro z jednej naparstnicy wykonano ju okoo 1500 rodkw, a aden jako nie potra zastpi samej roliny). Autor uwaa wic za stosowne zgromadzi te roliny w osobnym rozdziale, podajc w miar monoci objawy zatrucia, jak i sposoby ratowania zatrutych. Roliny ustawowo chronione nie s tu omawiane i nie guruj w "Kalendarzu zbioru" z dwch powodw: po pierwsze dlatego, e polityk Herbapolu jest wprowadza je do uprawy, a po drugie dlatego, eby czytelnik nie poszukiwa ich i nie tpi, skoro w zioach uprawianych i w nie chronionych zioach ze stanu naturalnego maj one tyle masowo wystpujcych wymiennikw. Rozdziay 12 i 13 wymagaj objanienia skrtw, ktre si tam wprowadza, a mianowicie: "Sch" - na pocztku zdania oznacza, e opinia dalej zacytowana, wzgldnie ostrzeenie lub recepta pochodzi z ksiki prof. A. Schonfeldera: Unsere Heilpanzen (XV wydanie Stuttgart 1973). ,,D" - Paul August Dinand: Taschenkuch der Heilpanzen, posugiwalimy si XXXII wydaniem z 1929 roku, Mennheim. "K" - Ludwig Kroeber: Neuze itliche Krautetbuch. Wydanie IX, Berlin 1940. "Ka" - dr Adam Kazior: Vademecum toterapii. Wydanie 111,1959. "G" - dr Marian Grski: Vademecum toterapii. Wyd. III, 1959. "B" - Jan Biegaski: Nasze ziola i ich stosowanie w lecznictwie. Warszawa 1925 oraz Ziololecznictwo, wyd. III, 1939. "S" - Wodzimierz Skoromoch: Ludowe leki rolinne w owietleniu lekarskim. Lww 1937. "M" - prof. dr Jan Muszyski: Zioolecznictwo i inne prace. Skrty umieszczone w zakoczeniu opisu botanicznego oznaczaj:

39

U - ziele pozyskiwane jest tylko z uprawy. Sn - ziele pozyskiwane jest ze stanu naturalnego. N - odrasta tylko z nasion. K - odrasta tylko z korzenia. K.N, Sn - odrasta z korzenia lub z nasion, pozyskiwane ze stanu naturalnego. Pozycje nie cytowane w tekcie, omwione s w "Uwagach kocowych". "Hom" - ziele wykorzystywane do produkcji lekw homeopatycznych. Herb. op. - sprzeda ziela prowadzi Herbapol w opakowaniu po 20, 50 itd. gramw 1*. 1* Skoro mowa o Herbapolu, naley wyjani, skd na opakowaniach wzi si jaki niewykonalny przepis parzenia zi i dziwny sposb dawkowania. Dla przykadu - li pokrzywy, cytujemy: ,,1/2 yki stoowej lici zala jedn szklank wody o temp. pokojowej, wymiesza i ogrzewa pod przykryciem nie dopuszczajc do wrzenia przez 30 minut, nastpnie przecedzi. Pozostao przepuka tak iloci wody wrzcej, aby po poczeniu ,otrzymai szklank odwaru. Pi 2-3 razy dziennie po l yce stoowej odwaru". Ani takie zaparzenie nie jest moliwe, ani takie dawkowanie nie moe by skuteczne, skoro pokrzyw naley po prostu jada, domieszan do surwek w lecie, sproszkowan - yeczkami - w zimie. Sowo "odwar" oznacza gotowanie ziela w wodzie, sowo "napar" - naparzenie ziela wrztkiem.

13. ZIOA LECZNICZE PRODUKOWANE PRZEZ HERBAPOL1*

l. Akacja - poprawnie robinia akacjowa lub grochodrzew (Robinia pseudoacacia .) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest drzewem sprowadzonym do nas z Ameryki Pnocnej. Lenicy musz j uwaa za chwast, gdy odrasta szybko i na byle jakiej ziemi i bujnie pleni si wok innych drzew. Listki ma owalne, na osobnych odykach rozozone parzysto z Jednym dodatkowym na kocu odyki, w rnej iloci, liczba od 7 do 21. Kwiaty biae, pachnce, w zwisajcym gronie, rwnie w nieparzystej liczbie, po ktrych ukazuje si znacznie mniejsza liczba strkw z nasionami. Drewno bardzo mocne, odpowiednie na stolark sprztw uytkowych, stylisk do siekier itp. Kwiat (Elos Pseudoacaciae) ma dziaanie moczopdne, trawienne - stosuje si go rwnie jako aromatyczny dodatek do innych zi trawiennych. Najwiksz zalet tego surowca jest zdolno odkwaszania ustroju i dlatego stosuje si go (mniej ni p yeczki sproszkowanego kwiatu) przy niewieym zapachu z ust, zgadze nadkwasocie oglnej, w innych schorzeniach przebiegajcych z nadkwasot, nerwicach odka, wrzodzie odka i dwunastnicy, nieytach przewodu trawiennego, zaparciu, nadmiernej fermentacji, wzdciach itp. Kwiat akacji jest rodkiem tak agodnie dziaajcym, e mona go stosowa nawet u osb bardzo ciko schorowanych, zniszczonych. Herb. op. 50,0 Sn. Li akacji zebrany tu przed kwitnieniem albo podczas kwitnienia ma due iloci witamin i dlatego mona go stosowa jako dodatek do kpieli przy awitaminozach rnego typu (p. rozdz. 8). 2. Any (Pimpinella anisum L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest w naszym klimacie uprawiany, gdy w stanie naturalnym nie wystpuje nawet w wyjtkowo ciepych miejscach, jest on bowiem rolin rdziemnomorskiego pochodzenia. Nazwa "any" pochodzi od sowa greckiego anisona to od arabskiego anysum, gdy do medycyny redniowiecznej any sprowadzili Arabowie w IX wieku. Zapach rozgryzionego ziarna mocny, "anyowy", smak sodki, troch drapicy. Owoc, czyli nasienie anyu (Fructus Anisi), dziaa wykrztunie, rozkurczowo, mlekopdnie, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia. Odwar z yeczki anyu pije si 2, 3 razy dziennie po 1/2 szklanki przy dychawicy oskrzelowe i nieycie oskrzeli, nerwicach przewodu pokarmowego, migrenach, a jako rodek podstawowy polecany dla karmicych matek przy zaburzeniach laktacji, a wic zarwno przy nadmiarze zego mleka, jak i braku dobrego, przy zaburzeniach trawienia i w stanach skurczowych przewodu trawiennego, wzdciach, szkorbucie a wreszcie anginie i innych formach przezibienia, przebiegajcych z zaegmieniem puc. Any dziaa pobudzajco na mzg, rdze krgowy i wegetatywny ustrj nerwowy, tote nie moe by przedawkowany, a ju olejek anyowy moe by stosowany tylko bardzo ostronie. W maych dawkach natomiast any ma szerokie zastosowanie: kilka ziarn na 1/4 litra mona doda do mleka lub biaej kawy, a zmielony p na p z czarnuszk daje znakomity dodatek do pieczywa, np. na drugie niadanie. ucie pojedynczych ziarn anyu na niektre osoby dziaa usypiajco. Ale podstawowe zastosowanie anyu w pediatrii polega na tym jego mlekopdnym dziaaniu, ktre maj rwnie kminek, czarnuszka i koper. Stosuje si p yeczki zmielonego anyu jako dawk dzienn dla karmicej matki. Olejek anyowy z mlekiem matki przechodzi do odka niemowlcia i tam rwnie spenia funkcje trawienne, likwidujc wzdcia, burczenia i "przelewania" w odku niemowlcia, zapewniajc dobre trawienie matczynego mleka. Olejki wyekstrahowane z anyu, kminku itp. maj t waciwo w znikomym stopniu. Napar z anyu mona dolewa w iloci l yki do kadej butelki pokarmu niemowlcia. Herb. op. 20,0. Wchodzi w skad: Azarina, syrop sosnowy zoony, Oleum Anisi, Terpinex.N.U. Nalewk anyow sposobem domowych sporzdza si tak: 20 g anyu wsypa do 1/4 l spirytusu i odstawi w ciemne miejsca na dwa tygodnie. Nastpnie zla i pozostay w butelce any zala ponownie czyst wdk rwnie na dwa tygodnie. Potem obie nalewki poczy, dobrze osodzi miodem i stosowa przy przezibieniach w sposb nastpujcy: 1 kieliszek

40

popija tak maymi ilociami, aby mie tylko smak anyu w ustach. Wdka zwana anywk, wyrabiana na skal przemysow, ma znacznie mniejsz warto lecznicz, gdy robi si j na olejku anyowym (niekiedy nawet syntetycznym), a nie na naturalnym anyu. Rec. Any, koper, korze lukrecji, porost islandzki, ziele tymianku po l czci, pczkw sosny 3 czci - odwar (w grulicy). 3. Arcydzigiel litwor (Archangelica of cinalis Ho) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jako rolina pnocnoeuropejska w basenie Morza rdziemnego nie by znany, wic przez autorw staroytnych nie jest wspominany. Za to redniowieczni autorzy na pnoc od Alp ceni go wysoko, cytuj raz po raz: korzeniem archangielskim nazwa arcydzigiel Tabernemontanus w 1588 roku i ta nazwa utrzymaa si prawie we wszystkich jzykach wiata dziki leczniczym walorom ziela i korzenia. Std rwnie w wierzeniach ludowych arcydzigiel spotyka si do czsto. Dwuletnia najczciej, w wyjtkowych warunkach czteroletnia rolina, od metra do dwch i p wysoka, nie jest trudna do rozpoznania, gdy oprcz charakterystycznych pochewek liciowych, wystarczy kawaek licia lub czci kulki kwiatowej rozetrze w palcach, a przyjemny, korzenno-ywiczny zapach i i smak upewni nas, e to wanie jest arcydzigiel. Korze pachnie rwnie pobnie, w smaku jest pocztkowo sodkawy, pniej palcy i korzenno gorzki. W przeomie mona przez dobre szko powikszajce zobaczy przy warstwie kory zasobniki olejku. Korze (Radix Angelicae) dziaa rozkurczowo, kojco, moczopdnie, wykrztunie, pobudza czynnoci odka, wzmacnia nerwy, naczynia krwionone, wzmacnia oglnie, jest wietnie dziaajcym rodkiem gorzkim. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Oleum Angelicae, Nerwosol. N.Sn.U. K. Korze, jako rodek o tak szerokim zastosowaniu, bo wzmacnia odek, reguluje krwawienia miesiczkowe, dziaa napotnie (reszta jak wyej), oddaje e przysugi w chorobach przewlekych wieku podeszego, w zaegmieniu puc, kolce jelitowej, kurczach, wzdciach, w zimnicy, blednicy, oglnym osabieniu, kurczowych wymiotach, blach gowy pochodzenia nerwicowego, pewlekych nieytach przewodu oddechowego, reumatyzmie, szkorbucie, zurzeniach trawienia, padaczce, histerii, biaych upawach, kaszlu, niedronoci jelit - rwnie i wtedy, gdy dolegliwoci te wystpuj jako towarzyszce przy grlicy lub innych chorobach zakanych. Sch. Korze arcydzigla stosuje si w kuracjach odwykowych od narkotyw, po zatruciach alkoholem, nikotyn i wyczerpaniu pochorobowym. W tym tatnim przypadku - odwar z 4 yek drobno pocitego korzenia na 2 l wody gotuje si pod przykryciem na bardzo wolnym ogniu i dolewa do kpieli dla ozdrowiecw. Poza tym korze arcydzigla stosuje si w celu uregulowania miesiczkowania, gdy jest ono skpe i bolesne lub nieregularne, a wreszcie zbyt obte i dugotrwae: bierze si yeczk korzenia, gotuje w 1/4 l wody i pije dwa razy dziennie. D. Przy osabieniu odka, dolegliwociach pucnych i zimnicy popija 2- 3 razy dziennie po p szklanki naparu. Dawka dzienna nie powinna przekracza 20 g. Odwar z korzenia gotowanego w winie i wodzie p na p dziaa wiatropdnie i wiatrochonnie. Odwar z korzenia w poczeniu z naparem z piounu zaywany yk co p godziny ma by skuteczny przy wrzodach odka. M. Dr Bohn uwaa arcydzigiel za rodek wzmacniajcy napicie naczy wiononych i zalicza go wraz z walerian i arnik do tzw. lekw naczyniowych. Stosuje si odwar lub nalewk (Tincture Angelicae) jako rodek orzewiajcy przy zapaciach, stanach wyczerpania nerwowego na skutek chorb zakanych. Oprcz korzenia w lecznictwie - w cukiernictwie tradycyjnie uywa si zielonych pochewek liciowych i modych pdw. Mode odyki krajane wzdu i na skos przekrawane, smaone w cukrze na such kontur, tzw. aneliki, stosowane, jak sdz wszyscy, nawet sami cukiernicy - tylko do dekoracji tortw, mazurkw, keksw, ze wzgldu na pikny zielony kolor. Jest to jednak znakomity rodek trawienny. Bierze si jeden, najwyej dwa takie listki, ktre trzeba dobrze pou i popi czymkolwiek, a okae si to niesychanie skuteczne po najciszym obiedzie. Dla zaopatrzenia "domowej apteczki" warto takich anelikw usmay na zapas i wszystkim stoownikom na deser po jakim cikim obiedzie czy kolacji poleca, a nawet wtedy, gdy domownicy maj kopoty z trawieniem. Mode pdy i ogonki liciowe mona przyrzdza na surwk lub do innej surwki dodawa, ale wtedy, gdy jest to surwka sodzona. Na korzeniu arcydzigla (kilka do 10 dag wieego korzenia i kilka centymetrw odygi nad korzeniem na litr spirytusu, postawi w ciemnym miejscu na dwa tygodnie, po czym rozcieczy gotowan wod do waciwej mocy zwykej wdki, ew. osodzi) grale podhalascy robi swoj synn "dwigoniwk", ktra jednak dla osb o wysokim cinieniu krwi jest niewskazana. Sawny ongi likier kartuzw (Chartreuse) by rwnie produkowany na spirytusowym wycigu ze wieego korzenia, barwiony za wycigiem z kwiatu czarnej malwy. Rec. G. Korzenia arcydzigla, kczy piciornika, ziela krwawnika, kory wierzbowej, pczkw topoli i ziela serdecznika w rwnych ilociach, odwar (przy hemoglobinurii). G. Korze arcydzigla, kcze turzycy, ziele glistnika, li bobrka, ziele dziurawca, korze ywokostu, li mity, w rwnych ilociach - odwar (przy zapaleniu odka). 4. Babka wskolistna (Plantago lanceolata L.) rednia (P. Media) i zwyczajna (P. Maior L.) z rodziny babkowatych

41

(Plantaginaceae) jest jedn z najpopularniejszych rolin naszej ziemi, gdy nie ronie tylko na szczerym piasku. Nazwa "plantago" jest pejoratywem od sowa "planta" - rolina, po polsku mona by powiedzie "rolinisko" , a wic po prostu chwast, a "Lanceolata" - lancetowata, gdy taki istotnie ksztat maj jej licie. Wystpuj te trzy gatunki w caej Europie, skd przez czowieka zostay zawleczone do obu Ameryk, pnocnej Afryki i Nowej Zelandii. Zapach ziela saby, smak cierpki, gorzki i sony. Babka wskolistna trzyma si wilgotnych k i pastewnych rolin uprawnych, rednia i zwyczajna natomiast przydroy, trawnikw i domostw ludzkich. Li babki opisu nie wymaga, nazw wytumaczy trudno, chyba e przyjmiemy, i zarys licia przypomina witeczn babk w przekroju. Kwitnie babka od maja do wrzenia, kwiat ma drobniutki i osadzony na jednej odydze, zaczyna kwitn od dou i kwitnienie to postpuje ku grze. N.Sn. Li (Folium plantaginia) dziaa osaniajco i powlekajco na drogi oddechowe i trawienne. Stosuje si napar. Sch. przypisuje babce dziaanie oczyszczajce, przeciwgorczkowe i wykrztune. Napar: 1 - 2 szklanki dziennie albo 3 razy dziennie yk wieego soku z roliny na wodzie, zaywa si przy nieytach grnych drg oddechowych, nieycie szczytw, astmie i kokluszu. Zewntrznie stosuje si przy trudno gojcych si ranach, wrzodach i wysypkach, nawet zakanego pochodzenia, zarwno okad z naparu, jak i (znacznie lepszy) ze wieego soku. wiee licie cae lub roztarte stosuje si na wszelkie zewntrzne zaognienia, na okady przy ry, czyrakach, wysypkach zakanych, oparzeniach i wrzodach. wiey sok ma dziaanie przeciwgorczkowe. Odwar z lici (2 yki na szklank wody) uywa si do spukiwania gowy po umyciu w celu usunicia upieu. wiey sok zawiera witaminy A, C, K, ktre ulegaj wchoniciu przez skr i td szerokie tego soku zastosowanie. Korze gotowany lub uty usuwa bl zbw. Napar z korzenia stosuje si; przy biegunkach, osabieniu pcherza, krwawieniu z puc, kaszlu, niedomodze wtroby, taczce i zgadze. wiey sok lub okady z pogniecionych lici stosuje i przy ukszeniach owadw lub przy mokrych wysypkach. W kadym przypadku, szczeglnie tam, gdzie chodzi o zadziaanie na drogi oddechowe, dla wzmocnienia dziaania babk naley miesza z tak sam iloci pucnika (Herba pulmonariae - p. tam). B. Nogi obtarte w marszu przez niewygodne buty mona okada wieymi lmi babki, byle nie zapiaszczonymi. Rec. Li babki wskolistnej, li bobrka, korze goryczki, skrk pomaraczow w rwnych ilociach zemle i zaywa mniej ni p yeczki przed jedzeniem (przy zgadze, niestrawnoci, odbijaniu si, nieprzyjemnym zapachu z ust). Li babki, li pokrzywy, siemi lniane, korze arcydzigla w rwnych ilociach: yk korzenia zala 4 szklankami wody, zagotowa, wsypa yk siemienia i yk babki razem z pokrzyw, odstawi do nacignicia i wypija maymi ilociami w cigu dnia (przy wrzodzie odka). 5. Bazylia wonna (Ocimum basilicum L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest ,ozyskiwana z upraw kontraktacyjnych, w stanie naturalnym jest tak rzadkoi, e nie warto jej szuka. Ziele (Herba Basilici) wzmacnia czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, dziaa rozkurczowo, moczopdnie, mlekopdnie, pobudza prac serca i nerwy. Napar stosuje si przy kaszlu, wzdciach, braku apetytu, kolce jelitowej, niedomodze wtroby, w stanach zapalnych drg oddechowych, a u karmicych matek przy nieprawidowym dziaaniu gruczow mlecznych. wewntrznie stosuje si napar z ziela przy stanach zapalnych jamy ustnej do pukania, a na okady przy czyrakach i ropiejcych ranach. Herb. op. 50,0. N.U. Nasienie bazylii (Semen Basilici) jest bogate w luz i jako rodek powlekajcy ziaa lepiej ni siemi lniane. Napar z nasienia (yk na p szklanki wrztku) stosuje si przy biaych upawach, w stanach zapalnych przewodw moczowych i pcherza. Nawet na zimno pity jest dobrym rodkiem przeciwgorczkowym, poprawia ruchy robaczkowe jelit i dziaa sabo rozwalniajco. Sok ze wieych lici zakrapla si do ucha w stanach zapalnych. Sok taki z odatkiem oliwy, masa i wosku w rwnych ilociach daje tzw. ma krlewsk a spierzchnite brodawki piersiowe, spkane wargi, zajady itp. Rec. Ziele bazylii, ziele rzepiku, ziele dziurawca, kwiat lawendy, kwiat tarniny w rwnych ilociach - napar (przy przeczulicy odka). Ziele bazylii, korze arcydzigla, korze podrnika, kcze kozka, kwiat biaej koniczyny w rwnych ilociach, yk ziela na szklank wody, zagotowa, pi 2-3 razy dziennie. Tyme odwarem przepukiwa pochw (przy upawach). 6. Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.) z rodziny berberysowatych (Berberidaceae) zwany inaczej kwanic (z powodu smaku), jest krzewem do wysokim i gstym, spotykanym raczej na dobrej ziemi i troch wytpionym. Berberys jest uwaany za rozsadnik rdzy zboowej (Puccinia graminis) i dlatego by przez rolnikw karczowany i palony. Rozsiewaj go jarzbki i jemiouszki, ktre ywi si owocem berberysu, a nie trawi nasion w owocu zawartych. Kwitnie to od kwietnia do czerwca gronami drobnych kwiatkw, owocuje w drugiej poowie sierpnia gronkiem czerwonych owocw. Przez laikw mylony z gogiem, a nawet z bardziej od gogu rnic si, bo kolczast - dzik r. Nazwa wywodzi si zjzyka arabskiego, gdy to wanie Arabowie zaprowadzili w Europie i krzew i sposoby uytkowania owocw z niego zbieranych. Owoc (Fructus Berberidis) dziaa przeciwgorczkowo, jest ponadto cenionym rodkiem dietetycznym ze wzgldu na du zawarto witamin, wzmaga czynno gruczow wydzielania wewntrznego, dziaa moczopdnie, przeciwskurczowo, pobudza-

42

jco i przeczyszczajco - tak dziaa odwar. W formie naparu lek dziaa przeciwgorczkowo, wzmacniajco oraz moczopdnie, stosuje si go przy braku apetytu, zaburzeniach trawiennych oraz w zaburzeniach przemiany materii. Herb. op. 50,0. Syrop z owocu stosuje si przy chorobach puc i wtroby, 1-2 yki dziennie. Owoce berberysu po przemroeniu rozciera si i wyciska sok przez ptno, odstawia do sklarowania, zlewa, gotuje, dolewa do 1/10 wina, butelkuje, mocno zatyka i przechowuje dnem do gry w chodnej piwnicy. Pozostay gszcz zalewa si dwukrotn iloci wody i nastawia na ocet. Sok z berberysu dolewa si do herbaty w zimie, do napojw chodzcych w lecie, zawiera bardzo duo witamin, jest szczeglnie przydatny w czasie epidemii grypy lub w celach zapobiegawczych. D. Odwar z owocu mona stosowa przy kurczach jelitowych i dolegliwociach drg moczowych. Napar z lici i owocu mona poleci przy wszystkich formach awitaminozy C i gnilcu. Korze (Radix Berberidis) dziaa ciopdnie, przeciwbiegunkowo, pobudza czynnoci odka, w odwarze 3 razy dziennie po p szklanki stosuje si go przy zatrzymaniu ci, opuchlinie wtroby, taczce, kamicy ciowej i dolegliwociach reumatycznych. Zewntrznie stosowany do pukania jamy ustnej wzmacnia zby i dzisa. Poza tym kor z korzenia uywa si do farbowania drzewa i skry na kolor ty o duej wytrzymaoci na powienie. Sn. Kora (Cortex Berberidis) dziaa moczopdnie, pobudza wydzielanie sokw trawiennych, stosuje si wic odwar przy zym wydzielaniu ci, braku apetytu, zaparciach oraz zej przemianie materii. Herb. op. 50,0. Rec. Kora berberysu, koper, kminek, ziele krwawnika, ziele srebrnika, ziele morszczynu, kora kruszyny, korze lukrecji i siarka w rwnych ilociach, sproszkowa, zaywa dwa razy dziennie, na koniec noa, co tydzie zwiksza dawk a do 2 yeczek dziennie, w wodzie, (przy otyoci zaniedbanej). 7. Bez hebd (Sambucus ebulus L.) z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaeae) jest rolin do dwch metrw wysok, o mocnym pezajcym korzeniu, z odyg corocznie usychajc, wypenion biaym rdzeniem. Licie ma podobne , o lici bzu czarnego, kwitnie od lipca, kwiatostan ma bialorowy, baldaszkowaty o migdaowym zapachu. W koncu sierpnia pokazuj si jagody w znaczme miejszej liczbie ni kwiaty. Korze (Radix Sambuci ebuli) dziaa moczopdnie, napotnie i rozwalniajco, odwar trzy razy dziennie p szklanki lub sproszkowanego korzenia na koniec noa dwa razy dziennie stosuje si przy puchlinie wodnej, nieytach drg noczowych i obrzkach oraz przy niedomodze wtroby. Herb. op. 50,0. Sn.U. Z owocu bzu hebdu robi si powida, ktre dziaaj przeczyszczajco, ale dawkowa je naley ogldnie (do 1 yeczki jednorazowo) i do dugotrwaego kuracyjnego stosowania nie nadaje si, gdy organizm z czasem przestaje reagowa. Okady ze wieych lici uywa si przy bolesnych obrzkach. Zapachu wieych lici - na pchy, pluskwy i myszy. 8. Biedrzeniec pospolity wikszy (Pimpinella saxifraga L., P. magna L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) z obu tych gatunkw uzyskuje si surowce rwnorzdne - jest rolin trwa, do 1/2 m wysok (wikszy siga metra), o odydze mocnej, kanciastej, odnogach mao ulistnionych, liciach pierzastych, kwiatach drobnych biaych, rzadziej rowych, zgromadzonych, jak przystao rolinom tej rodziny, w baldach. Stanowiska obiera sobie biedrzeniec suche, soneczne, kamieniste (nazwa "saxifraga" tumaczy si "amie kamie"). Korze (Radix Pimpinellae) twardy, szaroty, dokadnie upiercieniowany peen brodawek, 10 do 20 cm dugi, zapach ma korzenny, a pniej ostry i palcy, dziaa wykrztunie, rozkurczowo, moczopdnie, pobudza czynnoci odka, wic stosuje si macerat przy stanach zapalnych i nieytach garda, anginie, bronchicie, kaszlu, przezibieniach, rwnie jako rodek pobudzajcy czynnoci odka przy niestrawnoci, nerwicy itp. Macerat jest rwnie dobry do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych. W ten sam sposb stosuje si nalewk na wieym korzeniu, ktr dodaje si do wody. Korze biedrzeca by podstaw do wyrobu likieru "napoleoskiego" Couvoisier'a. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Astmin, Kelastmin. N.Sn. Ziele (Herba Pimpinellae) dziaa moczopdnie i pobudza czynnoci odka, stosuje si je przy zaburzeniach w trawieniu, kamicy moczowej, puchlinie wodnej i zbyt sabym miesiczkowaniu. Herb. op. 50,0. Nalewka na wieym korzeniu (10-12 kropli w yce wody) pomaga przeciw zgadze, niestrawnoci i przy przezibieniu. 9. Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.) z rodziny wargowych. (Labiatae) wystpuje w zarolach i modszych, rzadszych lasach liciastych na dobrej ziemi, w niezbyt suchych stanowiskach. Czterograniasta odyga tej trwaej roliny peza po ziemi, tworzc boczne pdy na kolankach, a poniewa jest aroczna, jak wikszo z tej rodziny botanicznej - ukorzenia si w kierunku lepszej gleby. Licie naprzemianlege, na dugich ogonkach, o nerkowatym lub sercowym pokroju nierwno owosione i brzegami karbowane. Kwitnce od kwietnia do czerwca odnogi, prostujc si tworz pozorne baldachy jasnooletowych, rzadziej krwistoczerwonych nielicznych kwiatkw. Zbiera si w okresie kwitnienia. Po ususzeniu naley odrzuci odygi. Surowiec nie ma zapachu, smak korzennie gorzki, troch drapicy. Ziele (Herb a Glechomae) dziaa moczopdnie, wykrztunie, przeciwzapalnie, oczyszczajco, wzmacniajco, rozkurczowo, wspomaga przemian materii. Napar z 1 yeczki ziela na szklank wrzdku 2-3 razy dziennie stosuje si przy zapaleniach bony luzowej nosa, jamy ustnej, oskrzeli, krtani, przy kaszlu, astmie, niedokwanoci odka, w stanach neurastenicznych i histerycznych. Herb. op. 50,0. K.

43

D. Napar stosuje si poza tym w celu poprawienia apetytu, przy pluciu krwi, w zimnicy, kamicy moczowej, w taczce (p na p z piounem) i w osabieniu odka (z korzeniem tataraku p. tam). Nalewka (sok p na p ze spirytusem nastawi na dwa tygodnie w ciemnym miejscu, po czym przeltrowa i zaywa 20-30 kropli na cukier) dziaa jak napar. Okady z naparu stosuje si ciepe przy zoliwych wrzodach i trudnych do zagojenia ranach. Odwar sporzdzony na wodzie p na p z octem uspokaja ble artretyczne i reumatyczne, a w mieszance z krwawnikiem i szawi ciepy napar stosuje si do przepukiwania uszu w stanach zapalnych. W Niemczech uywaj wieego bluszczyku jako przyprawy do zup razem z woszczyzn ze wzgldu na du zawarto witamin w tym zielu. 10. Bobrek trjlistny (Menyanthes trifoliata L.) z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae) zwany rwnie koniczyn wodn (w lubelskim), trzyli (w biaostockim), trjli (w krakowskim), trojan (na Mazowszu), bobrowniczek (na Mazurach), kozioek (w kieleckim) i krzyeki (w sandomierskim). W 1926 roku J. Biegaski pisa: "Botna rolina, gromadnie bytujca na rnych moczarach, w naszej orze bardzo pospolita". Natomiast obecnie trzeba by podkreli: "rolina zanikajca".Tak, jak w wyniku melioracji rolnych znikaj bagna, tak musi znikn rosiczka, bobrek i wiele innych rolin bagiennych. Bobrek ma odyg cielc si, zielon, od niej odrastaj co kilka lub kilkanacie centymetrw nowe roliny lub pojedyncze odygi liciowe. Licie jajowato wyduone, po trzy zjednego miejsca odyk~ dugiej, u dou czerwonej. Kwitnie w maju i w czerwcu, kwiaty na osobnej odyce biaorowe, zebrane w stojcy kwiatostan, podobnie jak u storczykw. Zapachu nie ma, smak roztartego licia bardzo gorzki. Li (Folium Menyanthidis) dziaa ciopdnie, przeciwzapalnie, przeciwgorczkowo, pobudza czynnoci odka, wzmacnia dziaanie gruczow wewntrznego wydzielania i uspokaja ukad nerwowy. Napar 2-3 razy dziennie p szklanki, lub te mniej a czciej, stosuje si przy osabieniu odka, kurczach, zym trawieniu, przy gorczce wywoanej zym trawieniem, w nadkwasocie, parciu, wzdciach i niedomodze wtroby. W poczeniu z piounem i tysicznikiem dziaa znacznie mocniej i jest stosowany przeciw zimnicy. We wszystkich wyej wyliczonych chorobach mona stosowa nalewk na wieym liciu (10-15 kropli na cukier lub wod) i proszek (mniej ni p yeczki na dawk). Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Digestosan (p. mieszanki )owe), Gastrogran i Tinctura amars. K.N.Sn. Rec. M. Lici bobrka 3 czci wagowe, ziela piounu 1 cz i kwiatu sonecznika 2 czci, napar - w zimnicy. Li bobrka, li mity, krwawnika, kminek, ziele tysicznika, ziele piounu, korze omanu, w rwnych ilociach, napar, p szklanki przed jedzeniem (przy niestrawnoci poczonej z brakiem kwasw odkowych lub ogln nadkwasot). Ze wzgldu na zawarto witamin, ktrych szczegowego obliczenia jeszcze nie mamy, bobrek najlepiej zaywa sproszkowany. 11. Borwka brusznica (Vaccinium Vitis idaea L.) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) jest, zarwno jeli chodzi o t drobn rolink, jak i jej owoce, statecznie znana, nie ma potrzeby jej opisywa. Kwitnie w maju-czerwcu biao-czerwonymi dzwoneczkami, licie do celw leczniczych zbiera si przed, dojrzewaniem owocw w lipcu, owoc zbiera si w sierpniu. O zastosowaniu leczniczym licia dowiedzielimy si z Rosji w XVII wieku, a wartoci leczniczej owocu dowiedzielimy si dopiero w XIX wieku z Anglii: sos Cumberland, ktrego podstaw s borwki stosuje si do najciszych mis, jako znakomity sos trawienny. Li (Folium Vitis Ideae) dziaa moczopdnie, cigajco i dezynfekujco, napar naley pi maymi ilociami przy wszystkich chorobach drg moczowych, zimnicy i chorobach reumatycznych. Li zawiera wiele witamin, m.in. od 100 do 740mg witaminy C. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Idalbina. K.N.Sn. Owoc (Fructus Vitis ldeae) dziaa przeciwbiegunkowo, moczopdnie, cigajco i poprawia czynnoci odka. Jako kontura moe by podawany po najciszym obiedzie. Sok nastawiany jest lepszy od wysmaonego ze wzgldu na warto witamin. Owoc borwki w kilogramie produktu zawiera: biaka 2,63 g, tuszczu 4,98 g, wglowodanw 93,1 g, skadnikw mineranych 2,44 g, w czym elaza 5,1 mg, fosforu 90,0 mg i - co najwaniejsze - 2,44 mg miedzi tak bardzo potrzebnej do regeneracji tkanki pucnej, co np. w grulicy lub astmie ma ogromne znaczenie. Prowitaminy A w owocu borwki znajdziemy 0,22 mg, witaminy Bl - 0,15 mg, B2 - 0,23 mg, B6 - 0,11 mg, C - 117,0 mg i M - 24,4 g. Jest wic borwka 6 razy wymieniona w 7 rozdziale, nie bdziemy wic tu wylicza wszystkich wskaza zdrowotnych z ni zwizanych. Warto tylko doda, e wiey lub smaony owoc borwki jest razem z pestkami dyni (p. 13 rozdz.) najlepszym rodkiem przeciwtasiemcowym, poza tym suszone borwki, jako agodny rodek moczopdny i regulujcy trawienie, stosuje si w biegunkach, nieytach jelit, odka oraz w chorobach reumatycznych - w formie naparu, ktry mona pi w dowolnych ilociach. wiey sok z borwki polecano w caej Europie zachodniej w czasie tzw. morowego powietrza, i jeli bya to cholera, rodek ten mg by skuteczny: dezynfekcyjne dziaanie surowego soku borwkowego nie ulega wtpliwoci, dlatego sok ten i kontura zreszt mog by stosowane w ywieniu osb zakanie chorych. W lecznictwie li borwki powinien ju dawno zastpi li mcznicy, ktra, cho objta ochron, jest coraz bardziej za-

44

groona wytpieniem, a nie jest ona bynajmniej rodkiem od borwki skuteczniejszym. 12. Boodrzew, bylica boe drzewko (Artemisia abrotanum L.) z rodziny zoonych (Compositae) przywdrowa do nas z poudnia, tu i wdzie traa si na przychaciach zdziczay, niekiedy widuje si go w ogrodach wiejskich. Jest to krzew do 1 m wysoki, o pdach wznoszcych si, rozgazionych, chtnie stosowany do obsadzania ywopotw. Licie dolne maj podwjnie pierzaste i wskie, wysze trjdzielne, pojedynczo pierzaste, drobne kwiaty kuliste. te . Caa rolina ma silny zapach cytrynowo-korzenny. Ziele (Herba A brotani) dziaa moczopdnie, wiatropdnie, trawiennie, wzmacniajco, poprawia przemian materii, naley do rodkw gorzkich, stosuje si wic je w naparze przy nieytach drg trawiennych, wzdciach, kurczach, stanach zapalnych drg moczowych, wrzodach odka i dwunastnicy. Napar stosowany od I, II, III miesica ciy umacnia jej rozwj i zapobiega poronieniu nawet przy ronieniu nawykowym. Herb. op. 50,0. Przetwory: Extr. Abrotanii Solaren. K.U. Warto tu zaznaczy, e boodrzew gruczoowaty (Ailanthus altissima Swingle) z rodziny biegunecznikowatych (Simarougacese) o dugich, prawie do l metra dochodzcych liciach - jest drzewem o trujcym dziaaniu, uprawianym w celach dekoracyjnych, a licie jego maj zastosowanie tylko w garbarstwie tzw. "szaikowym" , czyli domowym. Tych dwch boodrzeww, tzn. leczniczego krzewu i trujcego drzewa, myli wic nie naley. 13. Bratek polny, w naszym klimacie wystpuje kilka gatunkw, do leczniczych jednak zalicza si tylko dwa: bratek polny kowy (Viola tricol arventis Murr) o mniejszych biaotych kwiatkach, na ktrych niebieskiego koloru wcale, albo prawie wcale nie ma, ronie wicej w polach i miejscach; otwartych oraz bratek polny pospolity (Viola tricolor var. vulgaris Koch) o wikszych i wicej oletu ni bkitu posiadajcych kwiatkach, trzymajcy si zaaroli, lasw, niekiedy zjawia si na porbach. Ziemi specjalnie dobrej oba te gatunki nie wymagaj. W medycynie staropolskiej dobrze znane, jako kwiat w. Trjcy, na Mazowszu sierotka, w lubelskim - macoszek. Ziele to ju Dioskorides zaleca w leczeniu padaczki u dzieci, jest te wymieniane przez autorw pniejszych, ale w naszym klimacie znalaz zastosoranie jako podstawowy rodek na poprawienie przemiany materii. Zapach ziela saby, specyczny, smak luzowaty. W liciach bratka znaleziono od 160 do 244 mg witaminy C oraz lady witaminy P. Z tych wic wzgldw ziele bratka najlepiej jest zaywa sproszkowane. Ziele (Herba Violae tricoloris) dziaa wykrztunie, moczopdnie, napotnie, rozwalniajco, wzmacniajco, poprawia przemian materii, stosuje si wic - 2, razy dziennie mniej ni p yeczki sproszkowanego ziela - przy cierpieniach rg oddechowych, moczowych, przeciw biaym upawom, wyrzutom skrnym, zej przemianie materii, reumatyzmie, skrofulozie, artretyzmie, a zewntrznie w ukadach z naparu lub rozparzonego ziela stosuje si w wyrzutach skrnych niezakanych. Lecznicze dziaanie ziela po roku od zebrania ustaje. Herb. op., 0,0 i 50,0. Herbata ekspresowa Viola-x. Bratek wchodzi w skad gotowych mieszanek zioowych Rektosan i Degrosan (p. mieszanki zioowe). N. Sn.U. Przeciwwskazania i uwagi: wiksze dawki ziela powoduj niekiedy wymioty, naley wic dawkowa ogldnie. Dla dzieci przy skrofulozie i w celu poprawienia pracy nerek stosuje si dawki odpowiednio zmniejszone pd 1/4 do 1/3. Nalewka na wieym zielu (wagowo - p na p wiey sok i spirytus) jest skuteczna przy przezibieniach z gorczk, podaje si 10 kropli na cukier lub wod co 2 godziny. M. Niektre osoby po zayciu naparu z bratkw dostaj wysypki, ale bratki daj nieraz dobre wyniki przy wysypkach powstajcych na tle reumatycznym i wyywieniowym: czasem wysypki takie po pierwszych dawkach ulegaj nasileniu, a nastpnie sabn i znikaj zupenie. Rec. Ziele bratka, ziele pokrzywy, ziele rdestu ptasiego w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa 3 razy dziennie mniej ni p yeczki (w czyraczycy). Ziele bratka, ziele rdestu ptasiego, li pokrzywy, li orzecha woskiego, korze opianu w rwnych ilociach - sproszkowa i zaywa 3 razy dziennie po p yeczki (przy liszajach. Do pdzlowania stosowa nalewk nagietkow. p. Nagietek). 14. Brzoza biaa, brodawkowata (Betula Alba L. B. verrucosae) z rodziny wrzozowatych (Betulaceae) jest drzewem w Polsce tak popularnym, e opisywa jej nie ma potrzeby. Sn. Li (Folium Betulae) dziaa moczopdnie, przeciwreumatycznie, napotnie i oczyszczajco. Kr. Leczniczy uytek z lici brzozy znany od czasw Pliniusza (I wiek n.e.), zapomniany pniej i odnowiony przez przeorysz Hildegard w XII wieku trwa do dzi, poczynajc od wina czy wieego soku, koczc na naparze z lici. Jak zgodnie stwierdzaj wszyscy autorzy - do nowoczesnej medycyny brzoza "wtargna" dziki szerokiemu stosowaniu od dawien dawna surowcw brzozowych wrd narodw sowiaskich. Oczywicie nie wszystko do dzi ocalao, bo np. dziegie wymaga osobnego omwienia. Znane jest powiedzenie, e yka dziegciu moe i beczk miodu spaskudzi, co ma znaczy, e jeeli do czego tak dobrego jak mid - doda czego bardzo zego ... ba! Ale dziegie poza tym, e mierdzi niemoliwie - nie jest czym zym. Wrcz przeciwnie. Przez wiele lat gurowa w lekospisach prawie caej Europy, jako "Oleum Rusci" albo "Oleum Cadinum" i stosowany by powszechnie, oczywicie po zrektykowaniu, jako znakomity rodek zewntrzny przy wszystkich wysypkach skrofulicznych i pochodzcych, jakbymy to dzi okrelili, z awitaminoz. Bya to wic smoa, pdzona z kory brzozowej, w czym celowali

45

syberyjscy chopi. Ci zwozili dziegie do najbliszych miast, pooonych przy kolei syberyjskiej, stamtd wywoono ten wonny specyk do Wadywostoku. Sto lat temu Wadywostok nazywano nawet "dziegciowym portem" i rzeczywicie ... cuchn on okropnie. Niemniej jednak wszystkie inne surowce lecznicze z brzozy ocalay. Napar z lici stosuje si przy wszystkich schorzeniach drg moczowych, poniewa jest to rodek nie dranicy. W obrzkach na tle niedomogi sercowo-nerkowej, przy artretyzmie i obrzkach reumatycznych, nawet bardzo bolesnych, w blednicy, niedokrwistoci, zimnicy, szkorbucie, wyrzutach skrnych, pochodzcych ze zej przemiany materii (trdzik, ppasiec), puchlinie wodnej, a zewntrznie do kpieli przy poccych si nogach, na okady przy wrzodach i do spukiwania wosw po umyciu w celu wzmocnienia cebulek wosowych. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad: Reumosan, Urosan, Reumogran, Urogran i Fitolizyny. Pczki (Gemmao Botulao) gdy s jeszcze pokryte lepk ywic, a wic zbierane nie pniej ni w pocztkach maja, dziaaj skutecznej od lici. Zmniejszaj one kwasowo ustroju wyraajc si nieprzyjemnym zapachem z ust, odciaj krew z nadmiernych iloci kwasu moczowego, co ma nieraz bardzo due znaczenie przy leczeniu chorb puc. Pczki zawieraj od 70 mg witaminy C, licie letnie od 100 do 340 mg wit. C, od 8 do 16 mg prowitaminy A. Licie jesienne (kniejce) od 20 do 26 mg prowitaminy A. wiee licie brzozowe stosuje si do okadw na miejsca zaatakowane reumatyzmem. Na wrzody i ropiejce rany licie takie lepiej przykada zmiadone w modzierzu lub drobniutko posiekane nierdzewnym noem. Sok brzozowy mona uzyskiwa wiosn; ale tylko na ziemi I klasy. Lepszy jest z wyszych partii pnia, od dou bowiem jest bardziej wodnisty, najlepszy jest z gazi grubych na 2-3 palce, skd te najlepiej go pobiera bez obawy, e cae drzewo uschnie. Od poudniowej strony wierci si otwr, podstawia rynienk i naczynie 2-3 litrowe. Po napenieniu naczynia otwr naley zasmarowa maci grodnicz i zabi kokiem. Sok jest kwaskowato sodki, pija si 2-3 razy dziennie po 1/4 szklanki we wszystkich chorobach drg moczowych. Rak brzozowy czarny, czyli tzw. czeczotk, z ktrej ongi wyrabiano wytworny fornir meblowy, naley rwnie zaliczy do surowcw brzozowych i to znakomitych. Starty pi tarczow na trociny (jest bardzo twardy), gotuje si yk na 1/4 l wody i pija 2-3 razy dziennie W wyej wymienionych dolegliwoach. To samo naley powiedzie o hubie brzozowej, ktra z brzozy wyciga szystkie soki tak, e drzewo usycha. Ale ani huba, ani czeczotka nie zostay szcze uznane za rodki przeciwrakowe. Kor brzozy wreszcie stosuje si w odwarach przeciw gorczce, zimnicy, blom gowy, pochodzcym z zapalenia zatok przynosowych. Rec. G. Li brzozy, ziele nawoci, ziele serdecznika, kwiat gogu, kwiat wizwki, kora wierzby w rwnych ilociach odwar (przy zakrzepnicy). G. Lici brzozy. 50,0 lici mcznicy 30,0, strczyn fasoli 30,0, nasienia pietruszki 40,0 - odwar (przy puchlinie wodnej). Pczki brzozy 3 yki na 3 szklanki wody, wygotowa do poowy i pija po p szklanki 3 razy dziennie przed jedzeniem (przy biakomoczu). 15. Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.) z rodziny zoonych (Compisitae) jest rolin pospolit, nie ronie tylko na szczerych piaskach i podou bagiennym, ale wielkimi siwymi burzanami zarasta wszdzie tam, gdzie nie pas si krowy, ktre wyjadaj t rolin, nim si rozwinie. Pierzaste, gboko wcinane, 7-8-dzielne listki od spodu pokryte s biaym nalotem. Kwiat niepozornie drobny, zgromadzony na szczytowych kosach wydaje setki tysicy drobnych nasion, ktre nawet czowiek stopami roznosi. Nazwa "Artemisia" ma pochodzi od bogini Artemis Lityia, ktra pomagaa kobietom w poogu. Ziele (Herba Artemisiae) dziaa moczopdnie, wzmacniajco, przeciwgnilnie, oczyszczajco i przeczyszczajco, napar stosuje si przy oglnym wyczerpaniu chorobowym, przewlekych biegunkach, hemoroidach, kamnicy moczowej, zaburzeniach miesiczkowania, chorobach nerwowych, padaczce, histerii, wreszcie jako dodatek do kpieli reumatycznych, w ischiasie, a nawet w zwykym zmczeniu zycznym. Herb. p. 50,0 N.Sn. Korze bylicy (Radix Artemisiae) dziaa wzmacniajco, rozkurczowo, pobudza prac odka i krwawienia miesiczkowe. Stosuje si w odwarze i poczeniu zielem bylicy przy chorobach wyej wymienionych. Korze sproszkowany zapewnia znacznie lepszy skutek ni odwar, a w celach odywczych, w kuracjach zmacniajcych, jak przy blednicy, niedokrwistoci i chorobach wyywienioych stosujemy sproszkowany korze p na p ze sproszkowan pokrzyw trzy razy dziennie obu proszkw po rwno zmieszanych - yeczk zay i popi czymkolwiek. Herb. op. 50,0. Rec. Ziele bylicy, ziele melisy, kwiat rumianku, kcze kozka w rwnych ilociach - napar (w padaczce). Ziele bylicy, korze bylicy, kcze kozka, li pokrzywy w rwnych ilociach - odwar (przy padaczce). Dla obu recept skontrolowa, czy przyczyn choroby jest brak witamin w wyywieniu, p. 7 rozdzia. 16. Bukwica lekarska (Betonica ocianalis L.) z rodziny wargowatych (Labiatae), zwana te betonijk (na lsku) albo czycem lekarskim (w krakowskim) jest rolin trwa o prostej odydze, liciach naprzemianlegych, karbowanych, bezogonkowych, w ktach lici ma kwiaty lub odygi kwiatowe. Liczba kwiatw okkowych zwiksza si ku grze, a koczy si prost wiech kwiatw rowych z odcieniem oletowym. Ronie przewanie pojedynczo, a jeeli wystpuje gromadnie to w duym rozproszeniu, na ziemi dobrej, prchniczej i wilgotnej, na brzegach bagien, w rowach itp.

46

Ziele (Herba betonicae) dziaa cigajco, przeciwbiegunkowo, wykrztunie, stosuje si wic napar przeciw zaegmieniu puc, w astmie, padaczce, osabieniach nerwowych i ischiasie. Syrop wysmaony ze wieego ziela jest doskonaym rodkiem na kaszel i astm. Herb. op. 50,0. N.S. Ususzon i zmielon bukwic naley przechowywa w ciemnym miejscu, gdy powieje, podobnie jak siano na socu. A wic odbywa si tu jaki proces niekorzystny dla tego leku. wiey sok z miodem stosuje si 3 razy dziennie yeczk w puchlinie wodnej, taczce i zaparciu. Rec. Ziele bukwicy, ziele rzepiku, li pokrzywy, nasienie kozieradki, w rwnych ilociach, sproszkowa i zaywa mniej ni p yeczki (w paradentozie). Ziele bukwicy, ziele rzepiku, kcze tataraku, li ruty, sproszkowane, dwa razy dziennie mniej ni p yeczki (przy nieregularnej miesiczce). 17. Chaber bawatek (Centaurea cyanus L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin jednoroczn, tak w Polsce popularn i tak czsto opisywan, e nie ma potrzeby go charakteryzowa. Nazwa gatunkowa pochodzi od Hipokratesa, ktry twierdzi, e rolin t wskaza ludziom mdry centaur Chiron, wychowawca wielu bohaterw greckiej mitologii, a sowo "cyanus" oznacza tylko ciemnoniebieski kolor kwiatu, Polskich nazw ten pikny, subtelnie pachncy kwiatek ma te pod dostakiem: modrak (w krakowskim), wasiek (w biaostockim), wooszka (w lubelskim), jasieniec (w poznaskim), gowacz (w sandomierskim), a e do kadej nazwy tu i wdzie dodaje si sowo "chaber" albo "bawatek", wic liczba tych nazw dochodzi do dwudziestu. Bawatek wystpuje przewanie pojedynczo, w zbou lub na miedzach i nieuytkach ssiadujcych z rol uprawn lub ziemi dobrze nawoon. Kwiat same patki - (Flos Cyani sine calycibus) jest to rodek moczopdny i przeciwzapalny o dziaaniu tak agodnym, e stosuje si go nawet w terapii dziecicej i w okulistyce. Napar z 1/2 yeczki stoowej kwiatu na 2 szklanki wrztku 2 razy dziennie mona poleci przy kamicy moczowej, puchlinie wodnej, obrzkach nerkowo-sercowych. Jako rodek antocyjanowy, a nale tu owoce i warzywa o ciemnych kolorach (czarne jagody, borwki, niebieska kapusta) bawatek ma agodne waciwoci moczopdne, a poza tym pobudza krwawienie miesiczkowe, zwaszcza u kobiet wycieczonych i anemicznych. Uchodzi te za skuteczny lek w chronicznych zapaleniach spojwek spowodowanych awitaminoz A i C. W tym ostatnim zastosowaniu dobrze jest bra bawatek p na p z zielem wietlika. Sch. Na gotujcy si korze podrnika (yka na dwie szklanki wody) wsypuje si yk bawatkw chabru i stosuje na okady przy awitaminozie A i zwizanych z ni chorobach oczu: gradwce, jczmieniu, kseroftalmii, keratmalacji itp. D. poleca sproszkowany kwiat 3 razy dziennie na koniec noa przy taczce. herb. op. 20,0 i 50,0 N.Sn. Rec. Kwiat bawatka, kwiat nostrzyka, ziele wietlika, li babki w rwnych ilociach, yk ziela na szklank wrztku, napar przeltrowa przez wat lub bibu i zakrapla do oczu co godzina (w jaglicy). Usun te rdo zakaenia, ktrym moe by rcznik, bielizna pocielowa, chusteczka do nosa, a nawet sama pociel. My rce w tyme naparze. 18. Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus L.) z rodziny morwowatych (Moraeae) jest rolin uprawian szczeglnie na Lubelszczynie do celw browarnilych, ale i w stanie naturalnym jest do czsto spotykany. Ronie dziko na obrej ziemi np. przy potach lub cieszych drzewach, wok ktrych owija si w liejscach nasonecznionych. Szyszki chmielu ze stanu naturalnego nie s wcale orsze (w niektrych wypadkach nawet lepsze) od uprawianych. Mode pdy na wiosn przycinane, chmiel po takim przycinaniu daje bogatszy zbir szyszek, gdy nie sigaj jeszcze 60 cm, wie si w pczki i gotuje jak szparagi. Potrawa taka, podobnie jak z niedojrzaych szyszek jest bardzo wskazana przy oglnym osabieniu pochorobowym, w taczce (potraw krasi olejem lnianym) i w nieytach drg oddechowych. Szyszki (strobuli) maj zapach aromatyczny, smak gorzki, dziaanie wybitnie gojce system nerwowy, obniajce pobudliwo mini, jak i nadmiern pobudliwo pciow zarwno u kobiet, jak i u mczyzn, maj rwnie sabe waciwoci narkotyczne, ale nie s trujce w najmniejszym nawet stopniu. ognie - szyszki dziaaj wzmacniajco, uspokajaj, oczyszczajco, moczodnie, pobudzaj czynnoci odka. Stosuje si wic napar przy bezsennoci, braku apetytu, dolegliwociach drg moczowych i w stanach pobudzenia. B. W poczeniu z rdestem ostrogorzkim, zielem dziurawca, komosy meksykaskiej i lici mcznicy - s skutecznym rodkiem przeciw nocnemu moczeniu si: zaparza si yk takiej mieszanki zioowej szklank wrztku i pija rano. Szyszki uywa si rwnie na kataplazmy, na zbierajce si wrzody, jak i na hemoroidy. Na talerzyk kadzie si gaz dwa razy wiksz ni wielko wrzodu zasypuje grub warstw pocitych szyszek, zalewa wrztkiem, lekko odciska i po ostudzeniu przykada na zbierajcy wrzd. Odwaru z szyszek uywa si rwnie do spukiwania gowy po umyciu wosw, co wzmacnia cebulki wosowe i wspomaga porost wosw. Herb. op. 20,0 i 50,0. Preparaty: Nervosol, assispazmin. K. Sn. U. Napar z szyszek dziaa przeciwskurczowo i moczopdnie, ale dobry jest raczej do celw doranych. W celach kuracyjnych czy si szyszki chmielu w rwnych ilociach z limi bobrka, zielem tysicznika, limi melisy i zielem szanty. Pije si napar z takiej mieszanki przy puchlinie wodnej, obrzkach, krzywicy, reumatyzmie, ischiasie, zaburzeniach trawienia i nieytach jelitowych.

47

S osoby, ktre nie mog znie chmielu i po uyciu naparu trac przytomno, ale zdarza si to niesychanie rzadko i tylko u osb zaywajcych due iloci lekw chemicznych, jest to rodzaj uczulenia polekowego. Gruczoy ywicowo-olejkowe, kryjce si wewntrz szyszek tu przy rdzeniu o wygldzie brunatnotego proszku (nazwa: lupulinum) o gorzkoaromatycznym smaku i mocnym, swoistym, ale nie przykrym zapachu, dziaaj uspokajajco, nasennie, pobudzaj czynnoci odka. Jako rodek kojcy zaywa si 0,5 do 1 g dziennie, jako rodek nasenny do 2,0 g w dwch, trzech dawkach przed jedzeniem, tyle przy zmazach nocnych, objawach histerii u kobiet, poza tym do pudrowania poccych si stp - po umyciu ich w odwarze skrzypu. Przechowywa lupulinum naley w naczyniach zamknitych, jeczeje, brunatnieje i nabiera nieprzyjemnego zapachu zepsutego sera. W szyszkach chmielu jest 39,0 mg witaminy C, witaminy B1 - 0,44 i lady witaminy H. Rec. Szyszki chmielu, kwiat wrzosu, kwiat lawendy, li mity, w rwnych ilociach, zmiesza, sproszkowa i zaywa 23 razy dziennie na koniec noa (w histerii). 19. Czarna jagoda (Vaccinium myrtillus L.) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) to rolina niewielka, gdy w najbardziej sprzyjajcych warunkach nie dorasta p metra, a przewanie jest niska, jak caa rodzina wrzosowatych. Trzyma si ziem pulchnych, prchniczych, raczej kwanych. Dostrarcza dwch surowcw leczniczych. Pierwszy bardzo cenny to li (Folium Myrtilli), ktry dziaa cigajco, dezynfekcyjnie, moczopdnie i przeciwcukrzycowo, przy czym t jego ostatni zalet naley podkreli jako raczej rzadko spotykan w takim nateniu. Stosuje si napar w nieytach odka, jelit i pcherza, cukrzycy i stanach pocukrzycowych, przeciw wymiotom, kaszlu, a zewntrznie w rozlewajcych si liszajach i w formie okadw na le gojce si rany, skaleczenia i wrzody oraz do kpieli dla chorych na cukrzyc. Naparem takim rwnie przemywa si oczy przy zapaleniu spojwek. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad: Diabetosan (p. Mieszanki zioowe). Drugi rodek leczniczy i spoywczy jednoczenie to jagody (Fructus Myrtilli). Dziaaj one przeciwbiegunkowo, dezynfekcyjnie, przeciwgorczkowo i przeciw robakom obym, np. glicie ludzkiej. Odwar z owocu stosuje si w biegunce, czerwonce, krwawieniach wewntrznych i gorczkach infekcyjnego pochodzenia, stanach zapalnych jamy ustnej i zarobaczeniu glist ludzk. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad: Tannosan (p. Mieszanki zioowe). wiee jagody s bardzo wskazane przy skonnoci do hemoroidw, reguluj bowiem wyprnienie, odwadniaj ka, dezynfekuj odbytnic i wzmacniaj ciany bony luzowej jelit. Poza tym dziaaj na glisty, wykazuj dziaanie przeciwkurczowe, likwiduj wzdcia i nadmiern fermentacj jelit, poprawiaj apetyt. Rwnie i sok (wysmaona borwka ma niewiele sabsze dziaanie) stosuje si w maych, ale czstych dawkach w nieytach drg oddechowych, w stanach zapalnych jamy ustnej, oraz nieytach ukadu pokarmowego. We szystkich wyej wyliczonych dolegliwociach w zimie mona stosowa jagody z mroonek albo suszone, te ostatnie trzeba u starannie. Owoc czarnej jagody w kilogramie produktu zawiera: biaka 5,82 g, tuszczu te, wglowodanw 132 g i skadnikw mineralnych 291 g, w czym: wapnia 7,5 mg, elaza 7,18 mg, miedzi 1,10 mg i fosforu 88,3 mg. Prowitaminy A znjdziemy tu - 1,26 mg, witaminy B1 - 0, 19 mg, B2 - tyle, B6 - 0,58 mg, Bw 1,55 mg, C - 213,0 mg, M - 795,0 mg i PP 3,88 mg. Rec. Li czarnej jagody, strczyny fasoli, ziele dziurawca, korze tataraku w rwnych ilociach, odwar (w cukrzycy). Owoc czarnej jagody 60,0, ziele krwawnika 25,0, li poziomki 15,0, kcze piciornika 20,0 - napar (we wrzodach odka i dwunastnicy). 20. Czarna porzeczka (Ribes nigrum L.) z rodziny skalnicowatych (Saxi'agaceae) jest krzewem ogrodowym uprawianym, aczkolwiek traa si i zdiczaa, z ktrej surowce nie s wcale gorsze ni z uprawianej. Inne nazwy: smrodyka, smrodynia, smrodzina - przewanie na wschodzie Polski z Jsyjskiej nazwy "smorodynia" zapoyczone. Warto tu zaznaczy, e w niemieckiej medycynie ludowej czarna porzeczka nazywa si "Gichtbeere" ichiasowa jagoda. W stanie naturalnym czarna porzeczka jest rzadka, bo wzorem wielu rolin "arocznych" "wdruje" w poszukiwaniu lepszej ziemi, poniewa wymaga to wzrostu ziemi dobrej, w stanie dzikim jest raczej rzadka, latego surowce lecznicze pozyskuje si gwnie z krzeww uprawianych. Zbiera si szczyty pdw i szczytowe licie oraz pdy przyby'zowe, tzw. wilczki, jeszcze przed kwitnieniem, wtedy porzeczka i kwitnie obciej i owoc ma adniejszy. Li (folium Ribis nigri) dziaa przeciwgnilnie, moczopdnie, napotnie i wzmacnia odek. Napar stosuje si w reumatyzmie, zatrzymaniu moczu, zym trawieniu, miadycy, kamicy moczowej, nieytach drg trawiennych, migrenie i nerwicy odka. Zewntrznie uywa si takiego naparu w okadach do leczenia ran. Herb. op. 50,0. 0. Innym surowcem z tego krzewu s owoce, ktre cho rzadko w ksikach zielarskich wymieniane, s jednak bardzo dobrym rodkiem leczniczym. wiee jagody lub sok z nich ogrzany stosuje si w przezibieniach lub zapaleniu krtani, kilka razy dziennie po yce. Nastawiany na cukrze sok (w cieniu, nigdy na socu!) dziaa moczopdnie, ciopdnie, oczyszczajco, stosuje si go wic 2-3 razy dziennie po 1/4 szklanki w niedomaganiach wtroby i nerek, kilka razy dziennie po yce w awitaminolach, takich jak: szkorbut, przyzbica, skaza krwotoczna, zama soczewkowa, wypadanie wosw i zbw, niedokrwisto, taczka i za krzepliwo krwi, wystpujca niekiedy w formie krwawiczki. Owoc czarnej porzeczki bowiem w stanie wieym zawiera prowitamin A-1,27 mg, witamin B1 - 0,53 mg, B2 - 0,27

48

mg, C - 1,33 mg, PP - 2,0 mg oraz B6 0,78 mg. Ze skadnikw mineralnych warto wymieni fosfor - 274 mg, mied 1,1 mg, wap - 167 mg i elazo - 8,8 mg. Rec. Li czarnej porzeczki, li poziomki, li brzozy, kwiat tawuy kowej, pczki topoli zmiesza w rwnych ilociach, 2 yki zi gotowa 5 minut w 1/4 l wody i pi 3 szklanki dziennie (przy ischiasie). Li czarnej porzeczki, li borwki brusznicy, li jeyny i li maliny, odwar (w stanie zapalnym gruczou krokowego). 21. Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.) z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) jest czsto wysiewana w ogrdkach przydomowych jako tzw. obsiewka rabatowa, gdy wygld ma do dekoracyjny: urod przypomina wikszy chaber. Jako przypraw trawienn widuje si czarnuszk (ale bardzo rzadko) na tzw. chlebku zakopiaskim, co jest o tyle niezrozumiae, e czarnuszka w warunkach klimatycznych Podhala, gdzie tak krtki jest okres wegetacji roliny, nasion nie zawizuje. Wymaga ona lata ciepego i dugiego, ciepej wystawy i dobrej ziemi. "Rodowd" chlebka zakopiaskiego jest prawdopodobnie taki sam, jak patkw owsianych "grskich", zi z "gr Harcu" itp. O walorach leczniczych nasienia czarnuszki (Semen Nigellae) zapomnielimy cakowicie i niesusznie. Ma ono dziaanie moczopdne, pobudza czynnoci odka i krwawienia miesiczkowe. Stosuje si czarnuszk (najlepiej zmielon, ale przechowywa j trzeba w maych i b. szczelnych naczyniach, eby nie wietrzaa), dwa, trzy razy dziennie mniej ni p yeczki we wszelkiego rodzaju cierpieniach reumatycznych, gdy rozpuszcza wikszo zogw, w dychawicy, taczce, wzdciach, zarobaczeniu, zym wydzielaniu i nieprawidowym skadzie mleka u karmicych matek oraz w stanach nerwicowych odka i jelit. W terapii dziecicej czarnuszka ma to samo dziaanie co any, kminek i koper, bo olejek czarnuszkowy rwnie przechodzi z mlekiem matki do odka niemowlcia, gdzie spenia funkcje trawienne. Herb. op. 20,0. N. U. 22. Czarny bez (Sambucus nigra L.) z rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae) jako drzewo-krzew mona zaliczy do chwastw dendrologocznych. Wymagania glebowe ma niewielkie, wystarczy troch prchnicy i nie zacienione miejsce. Nasiona rozsiewaj jemiouszki i jarzbki, ronie w caej Polsce, od morza a po Zakopane. Li lancetowaty, krtkoogonkowy, o drobno pikowanych brzegach, kwiat kremowy, piciopatkowy, drobny w duych baldachach, o duszcym zapachu, kwitnie w maju. W sierpniu ukazuj si w niewiele mniejszej iloci granatowe jagody. Kwiat (Flos Sambuci) jako rodek rozgrzewajcy, napotny, moczopdny i wykrztuny, a sabo rutynowy nie ma rwnego sobie w botanice. Stosuje si napar we wszystkich formach przezibienia, kaszlu, katarze, zaegmieniu puc i trzeba stwierdzi, e dziaanie kwiatu jest silniejsze od bardziej popularnego kwiatu lipy, przy czym jest to rodek absolutnie bezpieczny nawet dla niemowlt oczywicie przy odpowiednim zmniejszeniu dawki do 1110 szklanki. Herb. op. 20,0 i 50,0. Kwiat bzu czarnego jest skadnikiem preparatw Reumosan i Pyrosan (p. Mieszanki zioowe). Owoc bzu (Fructus Sambucl) zawiera w kilogramie produktu: biaka 17,7 g, wglowodanw 63,7 g, skadnikw mineralnych 4,83 g, w czym wapnia 245 mg i sforu 399 mg. WitaminyBl - 0,46 mg, B2 -0,55mg, B6-1,75mg, H-12,6 i PP - 10,4 mg. Owoc czarnego bzu dziaa rozwalniajco, napotnie, moczopdnie i rozkurczowo, stosuje si w niedomodze wtroby, niestrawnoci, taczce i potacznych stanach wyczerpania, nerwicy, w stanach zapalnych odka, a wreszcie biegunkach, zaparciach i kamicy moczowej. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad normosanu i Normogranu (p. Mieszanki zioowe). Z tego czarnego bzu kor stosuje si jako silny rodek moczopdny i napotny w obrzkach i przewlekej niedomodze nerek, a odwar poprawia skad sokw odkowych. Licie maj dziaanie moczopdne i napotne, nieco ciopdne i rozwalniajce, stosuje si z nich napar w przewlekych zaparciach i nieytach drg trawiennych. Korze z krzeww dwuletnich i starszych dziaa moczopdnie i czyszczajco, stosuje si go przeciw puchlinie wodnej i otyoci. Zewntrznie stosuje si napar z lici i kwiatw (osobno lub razem na okady przy wrzodach, a do pukania garda kwiat zaparzony w mleku). W reumatyczych stanach z kwiatu bzu w poczeniu z kwiatem rumianku mona robi z zaparzonego ziela okady pod ceratk godzin lub duej. Z owocu bzu czarnego zawsze warto na zim zrobi powido. yka takich powide na noc zwalcza przewleke zaparcie, a grubo posmarowany kawaek buki (3-4 razy dziennie) doskonale dziaa w zwalczaniu wrzodw odka i dwunastnicy. Dobrze dziaa rwnie sok nastawiony na cukrze (nie na socu), ktry ma ponadto dziaanie moczopdne, yka soku na szklank herbaty rano zlikwiduje locne moczenie si u dzieci, pobudzi czynno nerek u dorosych, a w biegunkach bdzie czynnikiem regulujcym. Jeli sok taki zwinuje, nie traci wych walorw leczniczych, ale w ustach zostawia smak zjeczaego masa. Napar z kwiatu suy do inhalacji, co rwnie pomaga w przewlekych nieytach drg oddechowych i upartym kaszlu. Wdycha si w pewnej odlegoci od wrztku, eby czu zapach naparu. Rec. Kwiat bzu czarnego, ziele wietlika, ziele piounu, korze arcydzigla, li szawi, korze goryczki w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa mniej ni p yeczki na p godziny przed posikiem (dla pobudzenia wydzielania sokw odkowych). Kwiat bzu czarnego, kwiat tawuy kowej, pczki topoli, kora wierzby, li brzozy, li poziomki, li czarnej porzeczki w rwnych ilociach - napar (przy ischiasie).

49

Kwiat bzu czarnego, ziele bukwicy, ziele rzepiku, li mity, li ruty, li czarnej jagody, morszczyn, nasienie kozieradki mielone - ze cztery z tych surowcw sproszkowa i zaywa trzy razy dziennie mniej ni p yeczki (przy stwardnieniu rozsianym). 23. Czber ogrodowy (Satureia hortensis L.) z rodziny wargowych (Labiatae), a wic z rodziny, z ktrej pochodzi bardzo wiele rnych zi leczniczych, wywodzi si ze wschodnich rejonw morza rdziemnego. Jako przypraw do misa bardzo lubili go Rzymianie, a warto mie na uwadze, e tamtejszy czber mia znacznie mocniejsze dziaanie od naszego. Wystarczy - w naszych moliwociach - porwna nasz czber i bugarski ("czubryca" - Satureia montana L.), aby t rnic oceni. U nas jest uprawiany, ale nie wszdzie, przede wszystkim tam, gdzie jest cieplej i dua zawarto wapna w glebie. Poza tym mona go spotka rosncego dziko, ma niemniejsz warto lecznicz od uprawowego. Rolina jednoroczna do 30 cm wysoka, o liciach wskich, lancetowatych, kwiatach w kcikach lici, oletowych, lila, a do biaego koloru, kwitnie w lipcu-wrzeniu. Caa rodzina ma silny zapach i smak korzenny. Ziele (Herba Satureiae) dziaa moczopdnie, rozkurczowo, wykrztunie, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, pobudza czynnoci odka, koi nerwy. Stosuje si napar w przewlekych biegunkach i innych nieytach przewodu trawiennego, nerwicy odka i nerwicy oglnej, wzdciach, blednicy, oglnym osabieniu pochorobowym, glicie ludzkiej, a wreszcie w postaci okadw lub kpieli w czyraczycy, wrzodach, guzach i stuczeniach poczonych z wybroczynami. N.U. Poza tym czber jest stosowany, a przynajmniej powinien by stosowany, jako przyprawa trawienna (p. 7 rozdzia). 24. Db szypukowy (Quercus robur L., Q. sessilis Rhr.) z rodziny bukowatych (Fagaceae) daje podstawowy i najsilniejszy rodek cigajcy kor oraz odzie. Kora z gazi dwuletnich i starszych (Cortex Quercus) dziaa cigajco, uspokajajco, krwiotamujco i przeciwzapalnie. 1-2 yeczki kory drobno pocitej na szklank wody namoczy kilka godzin, zagotowa i pi 2 razy dziennie przy krwawieniach wewntrznych, stanach zapalnych przewodu trawiennego, biegunkach, czerwonce i zbyt obtym miesiczkowaniu oraz przy zatruciach, objawiajcych si biegunk. Zewntrznie w okadach na gnijce rany, wrzody, odmroenia, przy poceniu si ng oraz jako pukanie przy zapaleniu okostnej. Herb. p. 50,0 i 100,0. Mka z pieczonych odgoryczonych odzi ma dziaania odywcze: daje si j dzieciom rachitycznym oraz w blednicy i niedokrwistoci - trzy razy dziennie p yeczki. W tym samym celu mona poleci kaw z odzi, bo cho oba te rodki s nie wskazane przy skonnoci do obstrukcji, ale bardzo dobre przy biegunkach mechanicznych i bakteryjnych. Kaw tak naley przechowywa w szczelnym zamkniciu, gdy atwo plenieje. Odwar z kory dbowej jest nieodzownym dodatkiem do kpieli w skrofuluzie, krzywicy i skonnoci do przepukliny. Irygacj ze sabego roztworu - l yka na litr wody stosuje przy upawach. Odwar z kory dbowej i korzenia piciornika p na p yka odwaru na szklank wody, stosuje si do pukania ust przy chwiejcych si zbach (p. rwnie 6 rozdzia). Rec. Kora dbowa, ziele tasznika, ziele skrzypu, kcze piciornika w rwnych ilociach - odwar pi czsto po 1/4 szklanki w krwawieniach macicznych. Przy nieprawidowym, miesiczkowaniu - bolesnym, zbyt skpym, zbyt obtym i zbyt dugotrwaym lub nieregularnym - naley doszukiwa si przyczyn w sprawach pozornie ubocznych, jak: niedomoga wtroby, kamica moczowa, wycieczenie pochorobowe lub nieodpowiednie wyywienie (p. 7 rozdzia). 25. Drapacz lekarski (Cnicus benedictus L.) z rodziny zoonych (Composile) jest rolin pochodzc z rejonu rdziemnomorskiego, ale i u nas zaklimatyzowan w stanie naturalnym, jak i w uprawach, z ktrych pozyskuje si najwiksze iloci surowca. "Knizein" po grecku znaczy - porani, "benedictus po acinie - bogosawiony, czyli e ju redniowiecze uwaao drapacz za bogosawiony rodek opatrunkowy. Ale dzi o drapaczu, nawet z naszego klimatu, wiemy znacznie wicej. Jednoroczna, pmetrowa, kolczasta jak oset rolina, o liciach podwjnie pikowanych - grubo i drobno - ma licie przykorzeniowe wiksze, ok. 30 cm dugie, odygowe znacznie krtsze. Na kocach gazek wychodz spord listkw due, prawie cakiem kielichem okryte te kwiaty. Zapachu brak, smak gorzki, troch sony. Inne nazwy lokalne: kardobenedykt (Pomorze), oset lekarski (Mazowsze), haber lekarski (Podlasie), chaber kleisty (lubelskie), czubek turecki (krakowkie) i bernardynek (poznaskie). Ziele (Herba Cnici benedicti) pobudza czynnoci odka, dziaa przeciweumatycznie, oczyszczajco, przeciw krwawicowo. Stosuje si napar w przevlekych chorobach wtroby, w histerii, nerwicy, wrzodach odka i dwulastnicy, astmie, ischiasie, zaburzeniach trawienia, krwawieniu wewntrznym, zaegmieniu drg oddechowych, taczce, kamicy ciowej, puchlinie wodnej, lipochondrii i osabieniu nerww. Nie naley stosowa zbyt duych dawek, gdy nog wywoa wymioty, biegunk, mdoci. Nie naley rwnie stosowa drapacza przy zapalnych stanach nerek. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Digestosanu (p. Mies.zanki zioowe). Przetwory: Gastrochol. N.Sn. Nasiadwki z odwaru ziela wzmagaj krwawienia miesiczkowe. wiey sok z drapacza stosuje si w okadach na rany, wrzody zaognione i odmroenia. M. Napar jest wskazany szczeglnie w zym trawieniu i braku apetytu, lwaszcza u osb anemicznych i rekonwalescentw. Nasiona w postaci emulsji stosuje si w krwiomoczu i krwawieniach macicznych, podobnie jak nasiona ostropestu (p. tam). Rec. Ziele drapacza, ziele tysicznika, ziele rukwi, korzenie mniszka, licie szawi i anyu w rwnych ilociach sproszkowa

50

i zaywa 3 razy dziennie mniej ni p yeczki (w szkorbucie). Ziele drapacza, korzenie ywokostu, korzenie arcydzigla, korzenie prawolazu, ziela dziurawca i ziela srebrnika w rwnych ilociach - odwar 3 razy dziennie przed jedzeniem (w przewlekym stanie zapalnym odka, wrzodzie, nerwicy). 26. Dymnica lekarska (Fumaria ocinalis L.) z rodziny makowatych (Sapaveraceae) jest to niewielka, szarozielona rolina, ktrej oglny wygld przypomina z daleka kbek dymu. Fumus oznacza po acinie dym, poza tym ponce ziele dymnicy istotnie wydziela dym mocno dranicy i dlatego znachorzy stosowali je niegdy do okadze rozgrzewajcych. odyga wznoszca si i gazista, niekiedy leca, cienka, gadka, niebieskawo oszroniona ma naprzemianlege, dugoogonkowe, podwjnie i potrjnie pierzaste drobne listki w niewielkich odstpach. Caa rolina ma od 15 do 30 cm. Pojawia si czsto na cierniskach, lubi grunty gliniaste, wystpuje zbiorowo. Ziele zapachu nie ma, smak sonogorzki. N.Sn. Ziele (Herb a fumariae) pobudza czynnoci odka i poprawia przemian materii, dziaa ponadto ciopdnie, napotnie, oczyszczajco. Odwar 2-3 razy dziennie p szklanki stosuje si w puchlinie wodnej, taczce, skrofulozie, hemoroidach, hipochondrii, szkorbucie, kamicy ciowej, zaparciu i wyrzutach skrnych nawet najbardziej przewlekych, jeli mona ustali ich odkowe pochodzenie. Dymnica poprawia jednoczenie wydzielanie skry i to gwnie sprawia, e skra oczyszcza si z wyrzutw. Dymnica (gatunek parviora) bya pierwszym w wiecie lekiem, ktry stosowano przeciw trdowi - z duym powodzeniem. Zewntrznie stosuje si dzi odwar przeciw wierzbie, w wyrzutach skrnych, zapaleniu spojwek i wgrowatej cerze w formie okadw lub czstego omywania. Uwaga: duych dawek stosowa nie wolno, gdy kumaryna (to czym pachnie wiee siano) zawarta w zielu jest szkodliwa, dziaa usypiajco i zwalnia ttno, co niekiedy moe doprowadzi do zapaci. Przy staym leczeniu si zielem dymnicy naley co dwa tygodnie zrobi 4-5 dni przerwy. Herb. op. 50,0. Rec. Ziele dymnicy, kcze turzycy, korze podrnika, korze mniszka, koper w rwnych ilociach - odwar (w reumatyzmie, p. ponadto "Chrzan" w 13 rozdziale). 27. Dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum thapsiforme Schrad.) z rodziny trdownikowatych (Serophulariaceae) jest rolin do znan, ale ze wzgldu na istnienie rnych gatunkw - ten jeden trzeba opisa. Jest to rolina dwuletnia, ktra pierwszego roku wypuszcza rozet wielkich, do 20 cm lici grubo owosionych, owalnie wyduonych, bezogonkowych, a nastpnego roku wychodzi spord tego gruba, prosta, wysoka, nieraz do 2 metrw odyga kwiatowa, na ktrej poszczeglne kwiaty rozwijaj si od dou ku grze. Ronie dziewanna tylko na ciepych piaskach i sonecznej wystawie. Zbiera si z niej korony kwiatowe, ktre maj przyjemny miodowy zapach i luzowosodkawy smak. Po wysuszeniu dobry surowiec powinien mie pikn t barw. N .Sn. Kwiat (Flos Verbasci) dziaa wykrztunie, powlekajco, dezynfekujco na drogi oddechowe, rozkurczowo i rozmikczajco, przeciwzapalnie, agodzi podranienia, wzmaga czynno gruczow wewntrznego wydzielania. Stosuje si wic napar i pije na gorco do 2 szklanek dziennie przy przezibieniach i przewlekych nieytach drg oddechowych i trawiennych, kaszlu, chrypce, dusznoci i zbyt skpej miesiczce. Napar z dziewanny naley odcedzi przez gste ptno lub wat, aby odcedzi woski, ktre u pewnych osb wywouj kaszel przez podranienie bon uzowych w gardle. Zewntrznie stosuje si napar na okady do ran i wrzodw. Herb. op. 20,0. Zapachu suszonej dziewanny nie znosz szczury i myszy. Zewntrznie - wiee roliny potuczone stosuje si na okady do obrzkych uwawych wybroczyn tirazowych. Dwie iloci wagowe kwiatu wieego, zalane trzema czciami oliwy, postawione na miesic w cieple daj olejek o waciwoach rozmikczajcych i umierzajcych ble od uderze, ran i wrzodw. Rec. Kwiatu dziewanny 25,0, kwiatu maku 10,0, korzenia biedrzeca 30,0, korzenia mydlnicy 10,0, licia i korzenia kopytnika 15,0, licia podbiau 20,0, licia malwy 15,0, ziela tymianku 10,0 - odwar starannie przecedzi (w astmie. Pi maymi ilociami jak najczciej). 28. Dzika ra (Rosa canina L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) najniesuszniej zostaa po acinie nazwana "psi" - canina, gdy jest jednym z najcennie szych krzeww dotychczas nie uprawianych, ale ostatnio przenoszoych do uprawy przez przedsibiorstwo "Las" ze wzgldu na ogromne zapotrzebowanie owocu. W 1974 roku byo ju 600 ha plantacji, ktrych plon okrywa 1/3 zapotrzebowania na ten cenny rodek leczniczy. Ra jest dostawc wielu witamin i to w duych ilociach, bo witaminy C w kilogramie produktu ma 8,13 grama (!) co jest iloci dotychczas w innym surowcu nie potykan. W wieym owocu znajdziemy poza tym: prowitaminy A - 4,0 mg, witaminy B2 - 0,3 mg, E - 0,2 mg, K - 4,0 mg i PP - lady. Ponadto szereg katalizatorw i biostymulatorw tak bardzo potrzebnych ludzkiemu zdrowiu. Ra ronie na chudej nieraz, byle niekwanej i dostateczn ilo wapnia zawierajcej ziemi, w miejscach raczej nasonecznionych, a wic przy drogach, obrzeach lasw i na ugorach. Krzew dochodzcy do 4 m wysokoci o odygach lugich maogazistych, gsto usadowionych, mocnych kolcach, listkach owalnosercowatych, o poow mniejszych ni u r ogrodowych, kwiat rowy, piciopatkowy, lekko pachncy r, po nim owoc od 1,5 do 2, czasem 3 cm dugi, owalny, rowy.

51

Zbiera si go przed cakowitym dojrzeniem, tzn. gdy ju jest rowy, ale jeszcze twardy i w palcach nie rozamuje si. Suszy lepiej drelowany. Owoc (Fructus Rosae, Fr. Cynosbati) dziaa cigajco, moczopdnie, i wzmacnia oglnie, stosuje si go wic w formie naparu, odwaru, kontury z drelowanego owocu, powide oraz wina we wszystkich stanach wyczerpania pochorobowego, zaparciu, cierpieniach i lejszych nieytach drg trawiennych, nieycie pcherza i drg moczowych, bezsennoci i stanach pobudzenia nerwowego. Napar pija si 2-3 razy dziennie. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Cardiosanu (p. Mieszanki zioowe), przetwory - Rosavit. O.Sn. Bardzo dobrym wycigiem naturalnym z owocu dzikiej ry jest wino. Owoc dreluje si, sieka drobno lub miele, zasypuje cukremi zalewa przegotowan wod w proporcji: kilka owocw, kilo cukru i cztery litry wody. Po ukoczonym fermentowaniu (poznajemy je po tym, e owoc przestaje kry w gr i na d, a gromadzi si na dole), wino zlewa si do sklarowania, ponownie zasypuje owoc cukrem i zalewa wod w tej samej proporcji, na nastpne "wytrawne" wino. Po drugiej fermentacji - oba gatunki zlewa si razem i po cakowitym sklarowaniu butelkuje. Pozosta po fermentacji pulp dosadzamy i jadamy po 2-3 yki dziennie w niedomodze wtroby, w stanach potaczkowych, w wyczerpaniu pochorobowym i zaparciach. Zarwno balon z winem, jak i butelki, do ktrych wino zlejemy, dobrze jest owin czarnym papierem, w kadym razie trzyma z dala od wiata, szczeglnie sonecznego. Kosmate pestki, ktre pozostaj po drelowaniu owocu dzikiej ry, naley ususzy, odwia woski, a po utuczeniu pestek lub zmieleniu gotowa yk na szklank i pi w nastpujcych chorobach: puchlina wodna, krwiomocz, kamica moczowa, kaszel i przewleke nieyty drg trawiennych. Odwar ma przyjemny waniliowy zapach i poza tym mona go pi jako herbat do kolacji czy niadania. Rec. Owocu dzikiej ry 150,0, korzenia arcydzigla, korzenia omanu, licia podbiau, ziela rdestu ptasiego po 20,0 odwar, pi 2-3 razy dziennie szklank (w pcherzycy. Do pdzlowania pcherzy nalewka nagietkowa, p. "Nagietek"). Owocu dzikiej ry drel. 200,0 kwiatu tawuy, kwiatu stokrotki, ziela przewrotnika po 20,0. Zmiesza razem, 2 yki zi zala 1/2 l wody na 4-5 godzin, zagotowa i wypi w cigu dnia (w zapaleniu przydatkw). 29. Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum L.) z rodziny dziurawcowatych (Guttifererae) atwo rozpozna wrd stu innych zi tokwitncych: na sztywnej, twardej odydze od 20 do 60 cm wysokiej i zakoczonej kilkoma, na krtkich odykach, piciopatkowymi kwiatkami, naprzeciwlege od l do 3 cm dugie owalne listki wystarczy wzi pod wiato - kady wyglda tak, jakby by cienk szpileczk podziurawiony. Std nazwy regionalne: postrzelony (krakowskie, Podhale), krzyowe ziele (lubelskie, Mazowsze), poniewa listki, gdy na nie patrze z gry, tworz krzyyk. I jeszcze jedna rwnie czsto spotykana nazwa to witojaskie ziele, poniewa dziurawiec w najbardziej spnione lato na 24 czerwca zawsze zakwitnie. I wtedy si go zbiera. W suszeniu ziele to nie ma duych wymaga - mona je suszy w do grubych warstwach, do 10 centymetrw, nie zaparza si, nie czernieje. Co do wymaga glebowych - atwiej wyliczy, gdzie dziurawiec nie ronie: na szczerych piaskach i na bagnach. Poza tym, poniewa kiekuje tylko na socu, zarasta najbardziej nieprawdopodobne wertepy, gdzie tylko wiatr doniesie jego drobniejsze od maku nasionka. Krowy jedz dziurawiec niechtnie tylko wtedy, gdy s bardzo godne, gdy powoduje swdzenie sierci na wszystkich biaych atach skry. Ziele (Herba Hyperici) dziaa ciopdnie, moczopdnie, cigajco, przeciwkrwotocznie, wzmacniajco, uspokaja ukad nerwowy, zarwno wegetatywny, jak i naczynioruchowy, pobudza czynnoci odka, jest ponadto doskonaym rodkiem dezynfekcyjnym zarwno w wewntrznym, jak i zewntrznym zastosowaniu. Napar stosuje si w nieytach drg trawiennych, wiatrach, zgadze, zaburzeniach jelitowych, bolesnym miesiczkowaniu, nocnym moczeniu, niestrawnoci, niedomodze wtroby, jak rwnie pomocniczo w zaegmieliu puc, nieytach przewodu moczowego, reumatyzmie, ischiasie. Zewntrznie na okady w ranach, wrzodach i stuczeniach. Herb. op. 50,0 i w torebkach Hyperx. Przetwory: Intr. Hyperici, Succus Hyperici, Herbogastrin. Wchodzi w kad Cholagogi I i II (p. Mieszanki zioowe). N.Sn. Domowych przetworw bardzo skutecznych mona mie z dziurawca kilka wymienimy tu najwaniejsze. wieego kwiatu nasypa w butelk, zala oliw z oliwek lub nieranowanym olejem lnianym. Odstawi w ciemne miejsce na 14 dni, zla i w uzyskanym pynie (ktry bdzie czerwony) macza gaz na okady we wrzodach, postrzaach, opuchlinach (reumatycznych rwnie), odmroeniach i oparzeniach. Do wewntrz - 6 do 8 kropli na cukier w kurczach i blach odka oraz krwotokach wewntrznych. Nalewk dzirawcow sporzdzamy na kwitncej rolinie bez grubszych odyg zebranej. Pocit rolin nasypujemy do butelki i zalewamy spirytusem na palec wyej. Po dwch tygodniach czerwono brzowy pyn zlewamy, a ziele zalewamy ponownie wdk 40 na nastpne dwa tygodnie, po czym obie nalewki zalewamy razem i zaywamy p maego kieliszka z wod 2-3 razy dziennie mniej wicej na p godziny przed jedzeniem. Nalewk naley nastawia i przechowywa w cieniu. Jak napisaem na wstpie ("Kiedy zioa mog szkodzi") nalewki takiej nie wolno przedawkowa i wyj na pla, gdy jeden ze skadnikw nalewki hiperycyna niesychanie uczula skr na wiato soneczne. Przy stosowaniu naparu suszonego ziela podobnych zjawisk nie zanotowano, gdy hiperycyna w wodzie nie rozpuszcza si - pozostaje w zielu.

52

Napar z dziurawca z maym dodatkiem mity (ok. 5%) ma bardzo wiele mstosowa w yciu codziennym, wymienimy tu najwaniejsze. Od pierwszych miesicy ycia niemowlcia dodaje si po yce naparu do kadej butelki pokarmu-: Zapewniamy w ten sposb dziecku dobre trawienie, a wic i dobr przemian materii oraz spokojny sen. Od l roku ycia dziecka do 7 lat p szklanki takiej herbatki (mona j sodzi i podawa do jedzenia) zapewni dziecku trawienie wszystkich biaek, uchroni wic od skazy biakowej, wykluczy moczenie nocne, kurcze, wzdcia itp. Dziurawiec, dziki swemu bardzo rozlegemu dziaaniu, do czsto pada oar rnych "pogldw" czasem czysto teoretycznych i bliskich prawdzie, kiedy indziej za zupenie bdnych i przeciwstawnych. Sprawa tych rnych bdw niesychanie sumiennie zostaa sprawdzona w rzymskiej klinice pro f. A. Stinco i przedstawia si nastpujco: - poniewa przy rozpoczynajcej si nerwicy odka mao ktre ziele okae si tak pomocne, jak dziurawiec, utaro si mniemanie, jakoby ktry ze skadnikw dziurawca mia wybitnie wzmacniajce dziaanie na nerwy, ich tkank, regeneracj czy codzienn prac. Sedno rzeczy ley jednak w czym innym. Nerwy - jeli si tak mona "opatologicznie" wyrazi - pracuj dobrze, jeli maj w wyywieniu dostatek witamin z grupy B. Ta rodzina witaminowa za lubi si lokowa w grochach, wieprzowinie, kapustach i tym podobnych artykuach, raczej ... cikostrawnych. Ziele dziurawca natomiast, przy swoim wybitnym dziaaniu trawiennym, uatwia przyswajanie witamin typu B, dziki czemu porednio - wpywa na odywienie tkanki nerwowej i lepsze jej funkcjonowanie. Ale ktokolwiek chciaby leczy nerwic samym tylko dziurawcem, bez dowozu witamin B z ich naturalnych rde, moe dozna zawodu. Druga sprawa warta nawietlenia jest rwnie kontrowersyjna: jak dziaa dziurawiec na seksualn sprawno mczyzn? Z ca pewnoci nie ma zastosowania w nadmiernej pobudliwoci, a wrcz przeciwnie: przyczyn spadku zainteresowania pciowego - u obu pci zreszt - jest nerwica. Dziurawiec, uwalniajc od niej organizm, cho niesamodzielnie (jak to wytumaczyem wyej) moe przywrci pen sprawno seksualn kobiecie i mczynie. Rzecz jasna, e jeeli s inne przyczyny spadku zainteresowania pciowego, sam dziurawiec nie pomoe. W wieku modzieczym napar z dziurawca z maym dodatkiem mity jest nieodzown herbatk zarwno dla sportowca, jak i pracujcego umysowo, bo pierwszemu zapewni apetyt i dobre trawienie, drugiemu przyswajanie fosforu, bez ktrego rozwj umysowy modego czowieka jest do trudny. A wreszcie kwestia wdki, do wana w narodzie, ktry w spoyciu alkoholu zajmuje zawsze jakie niepokojco eksponowane miejsce w Europie. Oczywicie najzdrowiej jest nie pi adnej wdki, ale jeeli jest to z jakichkolwiek wzgldw niemoliwe, to i tutaj mocny (w szklance nieprzejrzysty) napar z dziurawca z maym dodatkiem mity, zlany p na p ze spirytusem i lekko osodzony (yk cukru na p litra gotowej wdki) da nam wdk, jeli to jest w ogle moliwe, prawie cakowicie oczyszczon. No i tene napar "na drugi dzie rano" - po kolacji zakropionej nadmiernie innymi alkoholami - okae si rodkiem niesychanie skutecznym. Wraz z innymi zioami (p. rozdzia 9) dziurawiec stosujemy do kpieli dla chorych na cukrzyc. Rec. Ziela dziurawca 40,0, kczy kozka 35,0, kwiatu kocanki i kwiatu rumianku po 20,0 - l szklanka naparu na godzin przed snem (przy zym wydzielaniu ci). Ziele dziurawca, kcze kozka, kcze perzu, korze arcydzigla i szyszki chmielu w rwnych ilociach - odwar (w histerii). Ziele dziurawca 80,0, lici czarnej jagody 80,0, lici poziomki 50,0, ziela wietlika 29,0 zmiesza - dwie yki zi zala dwiema szklankami ciepej (nie gorcej!) wody, pozostawi na 10-12 godzin, zla i wypi po poowie rano i wieczorem (w miadycy). Ziele dziurawca, ziele wietlika, kwiat krwawnika, li pokrzywy, li podbiau w rwnych ilociach - napar 4-5 razy dziennie po p szklanki (w zapaleniu miedniczek nerkowych - na dzie, p. rwnie Wrotycz). Ziele dziurawca, szyszki chmielu, li mity, korze omanu, li melisy w rwnych ilociach - napar, na p godziny przed jedzeniem (w nerwicy odka). 30. Estragon (Artemisia dracunculi L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest lin wieloletni, u nas uprawian na niezbyt cikich, ale urodzajnych i sobnych w wap ziemiach. odygi ma proste, ponad metr wysokie, licie siedzce, omszone, lancetowate, koszyczki kwiatowe niepozorne, zielonkawe, brane w wiechy na szczytach odyg. Odrasta z kczy, ktre rozrastajc si z iejsca na miejsce poszukuj poywniejszej ziemi. Ziele (Herba Dracunculi) ma dziaanie wzmacniajce odek i jako rodek gorzki stosuje si je w nerwicy odka, stanach nieytowych drg trawiennych w formie naparu. Znacznie szersze zastosowanie ma estragon jako przyprawa do mis, zup czy sosw i dziki stosowaniu tej przyprawy usuwa si zawczasu przyczyny pniejszych dolegliwoci odkowych. Obszerniej o tych sprawach 7 rozdzia. Herb. op. 50,0. K.D. 31. Fasola ogrodowa (Faseolus vulgaris) z rodziny motylkowatych (Papiliona ceae) i to oba jej popularne gatunki, a wic wielostrkowa, niska "piechotka", i pnca si "tyczkowa" - s najczciej dowodem le - przez niewiado - prowadzonej gospodarki. Strczyny obu gatunkw fasoli kompostuj si przez kilka lat, na cik nie nadaj si, dlatego kadego roku niesusznie pali si je z powodu znikomej ich higroskopijnoci.

53

Tymczasem strczyny fasoli (Pericarpium Phaseoli) s rodkiem o dziaaniu moczopdnym, przeciwcukrzycowym i odywczym, stosuje si je w odwarach przy cukrzycy, zapaleniu y, reumatyzmie, artretyzmie oraz zwizanych z tym leytem drg moczowych, puchlinie wodnej i obrzkach w zespole serco-nerkowym, wstrzymaniu moczu i wyrzutach skrnych na twarzy. Jednak szklanka takiego odwaru zawiera 3-5 jednostek insuliny, a trzy szklanki znakomicie zastpi zastrzyk. Herb. op. 5,0. Wchodzi w skad Betagranu, etasolu, Diabetosanu (p. "Mieszanki zioowe"). N.U. B. Jeli strki fasoli nie s jeszcze dojrzae, nie wyschy na rolinach, ale upina jest jeszcze soczysta - waciwoci lecznicze strczyn s wiksze, anieli w upinie suchej i zdrewniaej. O tym powinien pamita chory na cukrzyc, jeli bdzie sam dla siebie fasol uprawia. Zewntrznie sproszkowane strczyny uywa si do zasypywania mokrych i zaognionych liszajw i wyrzutw, tak trudno gojcych si wanie w cukrzycy. eby o tej rolinie wyczerpa wszystko, co warto wiedzie, zaznaczmy jeszcze, e ziarno fasoli najczciej nie bywa uwzgldniane w dietetyce z powodu wzdymajcego niekiedy dziaania. W kilogramie ziarna fasoli znajdziemy 211 g biaka, 15,8 g tuszczu, 570 g wglowodanw, 38,6 g skadnikw mineralnych, z ktrych warto wspomnie: 60,4 mg elaza i 4,25 mg fosforu. Z witamin - prowitaminy A - 3,96 mg, witaminy B1-4,55mg, B2 - 155mg B6 - 2,8l mg Bw -972 C- 248mg i PP - 20,8 mg (ilo rzadko spotykana w innych artykuach spoywczych). Kalorii - 3 485. Jest wic fasola siedem razy wymieniona w 7 rozdziale, gdzie omwiono choroby wymkajce z braku witamin. A trzeba jeszcze i to dorzuci, e w fasoli znaleziono 12 aminokwasw, o ktrych znaczeniu dla czowieka mona by powiedzie bardzo duo. Rec. Strczyny fasoli, li czarnej jagody, li mcznicy, ziele bratka, znamiona kukurydzy, kwiat wrzosu w rwnych ilociach - sproszkowa i zaywa 3 razy dziennie nie mniej ni p yeczki (w kamicy moczowej, p. ponadto "ziemniak" w 14 rozdziale). Strczyny fasoli, ziele srebrnika, ziele serdecznika, ziele krwawnika w rwnych ilociach - napar (w dychawicy oskrzelowej). Ziele szanty, strczyny fasoli, ziele krwawnika, li pokrzywy, kora kruszyny, li mity, korze lukrecji - dwa razy dziennie szklank naparu (przy zej przemianie materii). 32. Glistnik (Chelidonium maius L.) z rodziny makowatych (Papaveraceae)- w literaturze fachowej nazwa ta zdaje si wypiera nazw "jaskcze ziele", dla ktrej uzasadnienie jest zbyt sabe: ziele ukazuje si wraz z powrotem jaskek, znika z ich odlotem. Jest to rolina niewielka, bo do 60 cm wysokoci zaledwie dochodzca, a o tyle atwa do rozpoznania, e wydziela w przeomie brunatnobrzowy gryzcy sok. Sokiem tym, podobnie jak sokiem mniszka, mona wypala brodawki itp. O popularnoci tego ziela w Polsce (o wiele sabiej dziaajcego ni w rejonie Morza rdziemnego) wiadczy liczba nazw: jaskecznik (biaostockie), glistewnik (Podlasie), zotnik (poznaskie), celidonia (Pomorze), cyndalia (lsk), cyngalia (kieleckie) i tnik (Mazowsze). Licie bezodygowe lub dugoogonkowe, z gry matowo-zielone i gadkie, z dou bkitno-zielone i omszone, naprzemian lege, pierzaste, z jajowo nieregularnymi wciciami, kwiatki te, niewielkie, czteropatkowe, po ktrych stopniowo rozwijaj si sterczce do gry, lekko karbowane, cienkie strczki nasienne. Ziele (Herba Chelidonii) dziaa moczopdnie, rozkurczowo kojco, przeczyszczajco, poprawia przemian materii - stosuje si wic napar dwa, trzy razy dziennie po p szklanki (na wszelki wypadek nie przedawkowa, bo jednak czasem wystpuj objawy zatrucia!), w schorzeniach ledziony, wtroby, puchlinie wodnej, reumatyzmie, kamicy ciowej, taczce, zaparciu, nieytach jelit, skpym miesiczkowaniu, zimnicy, hemoroidach, chorobach skrnych, wierzbie, egzemie, przeciw piegom. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Reumosanu, Reumogranu, Cholagogi II (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Chelifungin, Chelivag, Chelidoninum hydrochloricum. N.SN. Korze glistnika (Radix Chelidoniae) dziaa wykrztunie, moczopdnie i ciopdnie. Stosuje si odwar w astmie, niedomodze wtroby i nieytach drg moczowych 2-3 razy dziennie p szklanki. Rec. Ziele glistnika, ziele skrzypu, kora dbowa w rwnych ilociach - napar (na okady w le gojcych si ranach). Tintura Chelidonii 5,0, Tinct. Arnicae 5,0 i Azulanu 10,0 - rozetrze z trzykrotnie wiksz iloci smalcu wieprzowego, cienko smarowa skr na noc, rano zmywa wat umaczan w naparze z lici babki, lici pokrzywy, lici melisy lub wreszcie korzenia mniszka (w uszczycy, pcherzycy i grzybicy). Ziele glistnika, ziele piounu, kwiat kocanki, kora kruszyny, li mity, korze mniszka w rwnych ilociach wzite - rano i wieczorem szklank naparu (w taczce). Ziele glistnika, kwiat rumianku rzymskiego, ziele hyzopu, ziele dziurawca w rwnych ilociach zmiesza - napar (w agodnych formach przewlekej ziarnicy, oprcz zastrzykw z witaminy B-complex z biostymin ora surwkowego wyywienia - p. 7 rozdzia). Ziele glistnika, korze arcydzigla, kcze turzycy, li mity w rwnych ilociach - odwar (w ostrym zapaleniu odka). 33. Gg dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha L., Craraegua nonogyna J.) z odziny rowatych (Rosaceae), do ktrej naley jabko, gruszka, liwka i wiele innych owocw i zi leczniczych, jest nie wiadomo dlaczego mylony z dzik r, podczas

54

gdy rnice midzy tymi dwiema rolinami s bardzo widoczne: gg rzadko kiedy tworzy krzaki, w zasadzie jest drzewem niekolczastym, kwitncym maymi, do 1,5 cm ryczkami, podczas gdy dzika ra nie wyrasta nigdy w drzewo, jest kolczasta i kwitnie duymi, ponad 5 cm rami, o pojedynczej warstwie patkw. Podobiestwo - i to niewielkie - zachodzi dopiero w owocach, ktre rozmiarem, kolorem i wartoci lecznicz s nieco do siebie zblione (p. Dzika ra). Kwiat (Flos Crataegi cum folio) dziaa przeciwskurczowo, cigajco, sabo noczopdnie, wzmacnia misie sercowy, uspokaja, wzmacnia ukad naczy krwiononych i obnia cinienie krwi. yk kwiatu zaparzy szklank wrztku i pi ykami szklank dziennie przy zwapnieniu y, nadcinieniu, osabieniu serca, zatrzymaniu moczu i stanach nerwowych. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Tinctura Crataegi, Intractum Crataegi. Wchodzi w skad Sklerosanu i Cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Kontury z kwiatu i owocu zaywane dwa razy dziennie po yce pomocne s w kuracjach odchudzajcych. Owoc gogu (Fructus Crataegi) zebrany, gdy ju jest czerwony, ale jeszcze nie przejrzay, dziaa przeciwskurczowo, cigajco, moczopdnie i wzmacnia nisie sercowy. Odwar z 1/2 yki stoowej na szklank wody pi 2-3 razy dziennie po p szklanki w dusznicy bolesnej, biegunkach, podranieniu nerwowym, nerwicach przewodu trawiennego, niewydolnoci krenia, przy czym naley uzna zarwno odwar z owocu, jak i napar z kwiatu za rodki absolutnie nietrujce, a poniewa dziaaj agodnie, mona je stosowa w kuracjach nawet bardzo dugotrwaych. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Sklerosanu (p. "Mieszanki zioowe") .. Przetwory: Cardiol, Passispasmin, KeIicardina, Neocardina, Neospasmina. Rec. Kwiat gogu, kwiat bzu czarnego, kwiat tawuy, ziele serdecznika, ziele krwawnika, ziele kopytnika z korzeniami, kora kruszyny w rwnych ilociach wzite - co 2-3 godziny szklank naparu (przy puchlinie brzusznej i niedomodze wtroby). Kwiat gogu 50,0, lici czarnej porzeczki 20,0, owocu dzikiej ry 30,0; yk zi zala szklank zimnej wody na 8 godzin, po czym zagotowa i pi dwa razy dziennie po jedzeniu (przy niedokrwistoci). Kwiatu gogu 30,0, ziela jemioy 40,0, ziela morszczynu 50,0 - z dwu yek szklank odwaru wypija w cigu dnia pojedynczymi ykami (przy miadycy). 34. Gorczyca biaa (Sinapis alba L.) z rodziny krzyowych (Cruciferae) w stanie naturalnym nie spotykana - pozyskiwana jest tylko z upraw. Jest to rolina miododajna (patrz: "Dodatek"). Nasienie jej jest podstawowym surowcem do wyrobu musztardy. Smak rozgryzionego nasienia pocztkowo agodny, a pniej ostry i drapicy, ale agodniejszy ni smak gorczycy czarnej. Nasienie (Semen sinapis albae) dziaa powlekajco, pobudza czynnoci odka, poprawia perystaltyk jelit, zewntrznie wywouje zaczerwienienie skry i lokalne przekrwienie. Macerat, yeczka nasion na szklank, pi 2-3 razy dziennie w zaparciach, niestrawnoci, wycieczeniu chorobowym, przewlekych nieytach drg moczowych, ischiasie, blach reumatycznych i nerwowych. W, zaparciach i innych dolegliwociach przewodu trawiennego lepiej uywa caych nasion, np. yeczk nasion i popi czymkolwiek. Zewntrznie okady ze zmielonej gorczycy p na p ze zwyk mk, rozparzone wrztkiem zakadamy na miejsce zaatakowane artretyzmem, reumatyzmem oraz w zapaleniu wielonerwowym, czyli zapaleniu korzonkw. Nasienie gorczycy biaej, podobnie jak owoc kasztanowca, czyli tzw. kasztanu, naley do surowcw promieniujcych. Z gorczycy suchej robi si poduszki gorczycowe w sposb nastpujcy: zwyke ptno bieliniane biae lub kolorowe, zoone na p o wymiarze 20x20 do 40x40 cm przeszywa si co 2 cm, zaszywa zjednego brzegu, zostawiajc drugi wolny. W co drug, uzyskan wtem sposb torebk, nasypuje si suchej gorczycy przez lejek, po czym zaszywa si drugi, przeciwlegy brzeg. Tak poduszk okada si jeli nie na 24 godziny, to przynajmniej na noc, miejsca, w ktrych reumatyzm lub artretyzm dokucza najmocniej. Przy staym noszeniu ble reumatyczne ustpuj w cigu dwch, trzech tygodni, oczywicie przy jednoczesnym poprawieniu przelotowoci nerek takimi rodkami jak: Urogran, Reumogram, tolizyna, seler, pietruszka, kalaor. Poduszka taka wykonana w formie czepka wybitnie agodzi ble gowy szczeglnie pochodzce z zapalenia zatok przynosowych. Naparem ze zmielonej gorczycy pucze si rwnie jam ustn w zapaleniu okostnej, garda, w anginie i innych przezibieniach. Herb. op 20,0 i 50,0 N.U. Gorczyc obsiewa si obrzea lasw, z ktrych dziki wychodz ry inne uprawy, zapachu gorczycy dziki nie znosz. Rec. Gorczyca, ziele mity, kcze tataraku po 70,0 g zala wrzc wod, gotowa pod przykryciem 10 minut i odwar wla do wanny (przy impotencji). 35. Gorczyca czarna (Brassica nigra Koch) z rodziny krzyowych (Cruciferae), ktr pozyskujemy przewanie z upraw, ale i w stanie naturalnym spotyka si j do czsto na miejscach sonecznych, a przez bydo nie uczszczanych, na dobrej ziemi - jest rwnie rolin miododajn (p. "Dodatek"). Nasiona (Semen sinapis pigree) s w dziaaniu znacznie mocniejsze, ostrzejszej w smaku i zapachu. Zapach roztartego nasienia, zawierajcego w sobie ostry eteryczny olejek, drani do ez, po rozgryzieniu jest ostry, palcy, "chrzanowy". Do, uytku zewntrznego, w celu uzyskania sabszego dziaania mona domiesza mki lub zmielonej gorczycy biaej na okad, rozrobi to letni wod i stosowa w ostrych nieytach oskrzeli, zapaleniu puc, blach reumatycznych i nerwoblach. Okadu z samej gorczycy czarnej nie naley zakada na duej ni 8 -10 minut, gdy u osb z delikatniejsz skr mona spowodowa bble, ktre pniej trzeba leczy osobno. Stosujc okady, powodujce przekrwienie w miejscach zaatakowanych reumatyzmem, ischiasem lub artretyzmem, naley

55

jednoczenie jada czarnuszk stosowa zioa moczopdne (p. Mieszanki zioowe) - Urosan, Reumosan, Urogran i Reumogran. Herb. op. 20,0 i 50,0 N.U. 36. Goryczka ta (Gentiana Lutea L.) z rodziny goryczkowatych (Genianaceae) jest rolin trwa, rozwija si najpierw od 6 do 12 lat do dwumetrowej prawie odygi, ulicionej w sposb rzadko spotykany: szerokie, wklse ku doowi, spiczasto zakoczone, przeciwlege licie tworz jakby miski pod zbiorowiskami od 3 do 12 kwiatw, wyrastajcych z tego miejsca odygi. Kwiaty zotote, o wydatnych supkach i prcikach. Smak korzenia pocztkovo sodki (zawiera bardzo duo cukru), pniej ostrogorzki, zapach niky. Wszystkie gatunki goryczki s pod cakowit ochron, surowiec leczniczy pozyskiwany jest tylko z uprawy. Nazw zawdzicza goryczka krlowi illiryjkiemu Gentisowi, ktry w II wieku p.n.e. rozkaza stosowa j przeciwko zarazie. Moemy si dzi tylko domyla, e to bya cholera. Poleca on j rwnie przeciw ukszeniom jadowitych wy, cierpieniom odka i wtroby oraz - przeciw tym wszystkim dolegliwociom, przy ktrych korze goryczki stosuje si do dzi. Korze (Radix Gentianae) pobudza serce i nerwy, czynnoci odka, dziaa przeciwgorczkowo, stosuje si wic odwar dwa razy dziennie p szklanki w braku apetytu, niestrawnoci, nerwicy odka, zgadze, zarobaczeniu, przeciw wzdciom, mdociom, w blednicy, kaszlu, polucjach nocnych i oglnym osabieniu zycznym. Ropiejce i gnijce rany zmywa odwarem z korzenia, brzydki zapach potu stp skutecznie usuwa kpiel z dodatkiem odwaru. Herb. op. 20,0. Sn. Rec. Korzenia goryczki 50,0, ziela tysicznika 40,0, ziela krwawnika 20,0, kory kruszyny 20,0, kminku 10,0 i kczy tataraku 10,0 - odwar, po p szklanki rano na czczo i przed obiadem (w nadkwasocie, p. ponadto "Ziemniak"). Korze goryczki, siemi lniane, nasienie kozieradki, korze prawolazu, any w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa 4-5 razy dziennie wymieszan z miodem yeczk proszku (przy przeczulicy i nerwicy odka). 37. Hyzop lekarski (Hyssopus ocinalis L.) z rodziny wargowych (Labiatae), do ktrej naley bardzo wiele pachncych zi leczniczych, np. szawia, tymianek, rozmaryn, lawenda, mita i inne o bardzo rozlegym zastosowaniu. Jest rolina sprowadzona znad Morza rdziemnego, gdzie polecali go Hipokratycy z Dioskoridesem na czele, a u nas w IX i X wieku upowszechnili j benedektyni, ktrzy uprawiali hyzop w przyklasztornych ogrdkach, w przekonaniu, e jest to rolina wspomniana w ewangeliach, co si w XX wieku okazao bdne. Olejek eteryczny z hyzopu guruje w taksie aptekarskiej dla Berlina ju w 1574 roku, a wic wtedy, gdy Berlin by bardzo maym miasteczkiem. Poza tym wspominaj hyzop wszyscy zielarze redniowieczni, a wic przeorysza Hildegarda, Albertus Magnus, Konrad von Megenber, lekarz przyboczny Ferdynanda II Matthiolus (1562) czy Leonard Fuchs (1543) - zapewne rwnie ze wzgldu na owe biblijne tradycje. Hyzop jest to pkrzew trway z prostymi odykami, listki ma naprzeciwlege po 3, 4 i 6 wok odygi, lancetowate, caobrzegie, punktowane gruczoami olejowymi. Kwiatostan w kosach lub gronach w lipcu - sierpniu, ciemnoniebieski, rzadziej czerwony lub biay, bezodygowe kwiatki siedz po kilka u nasady listkw przy odydze. Ziele (Herba Hyssopi) dziaa wykrztunie, cigajco, przeciwzapalnie i przeciwpotnie, pobudza czynnoci odka, napar stosuje si wic przy osabieniu drg trawiennych, schorzeniach drg oddechowych, nieytach opucnej, kaszlu, astmie, reumatyzmie, nadmiernym poceniu si nocnemu u grulikw, skrofulozie, blu zbw, zapaleniu okostnej, zbyt skpym lub bolesnym miesiczkowaniu, kamicy moczowej i ciowej, rozedmie puc, oglnym osabieniu pochorobowym i przewlekych nieytach jelitowych. Okady z naparu stosuje si przy ranach i do pukania ust przy zapaleniu okostnej. Herb. op. 50,0. N.U. Rec. M. Ziela hyzopu i licia podbiau po 2 iloci, macierzanki i szawi po jednej - napar (w nieytach drg oddechowych). Ziele hyzopu, ziele bazylii, korze arcydzigla, kcze tataraku, kcze perzu w rwnych ilociach 3 - 2 szklanki odwaru dziennie (przy ciszych stanach biaaczkowych. Niekiedy lepiej dziaa ten zestaw sproszkowany, 2 - 3 razy dziennie mniej ni p yeczki przed jedzeniem). 38. Jaowiec (Juniperus communis L.) z rodziny sosnowatych (Pinaceae), trzyma si ziem byle jakich, przewanie piaszczystych wydm, gdy na ziemi urodzajnej jest zaguszany przez rolinno, ktra ma szybszy wzrost i wiksz zdolno "rozpychania si". Jagody zbiera si na pachty podkadane pod krzak - od pnej jesieni do marca, pamitajc o tym, e tegoroczne jagody trzymaj si mocno, niektre s nawet zielone, a tylko zeszoroczne opadaj. Jagody jaowca bowiem dojrzewaj jesieni, ale dopiero w drugim roku od zawizania si. Owoc jaowca - taka jest nazwa botaniczna, albo szyszko jagoda, w mowie potocznej jaowiec (Pructus Juniperi) dziaa moczopdnie, wykrztunie, ciopdnie, napotnie, trawiennie przeciwzapalnie i pobudza czynnoci odka. Odwar stosuje si 2 - 3 razy dziennie p szklanki w nerwicy odka, przewlekych nieytach drg trawiennych i moczowych, zaburzeniach nerwowych; puchlinie wodnej i kamicy moczowej. Przy podwyszonej temperaturze ciaa i blach nerkowych jaowca w adnej formie nie stosujemy a temperatura spadnie. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Cholagogi I i II. Przetwory: Oleum, Juniperi. N. S. Dua zawarto cukru w jagodach jaowca pozwala przerabia je na wdk i tak si robi angielski gin, francusk Genevie. Polska jaowcwka powstaje na spirytusowej nalewce na wieym owocu, albo - ale to ju jest fuszerka - przez dodanie olejku

56

jaowcowego do czystej wdki. Jagody suche, wiee lub gotowane skutecznie usuwaj nieprzyjemny oddech, zgag, a ucie jagd (kilka sztuk kilka razy dziennie) stosuje si w reumatyzmie, artretyzmie, nieycie drg moczowych. D. Gotowane w winie dziaaj moczopdnie, rozpuszczaj piasek i kamienie moczowe. ucie pojedynczych jagd w wyej wymienionych dolegliwociach poleca rwnie Kneipp, poczynajc od 4 dziennie, co dzie jedn wicej a do 15 i od nowa od 4 dziennie. Jagody jaowca s rwnie znakomitym dodatkiem do kapusty dla osb, ktrym trudno t kapust trawi, dodaje si yeczk na osob na 10 minut przed kocem gotowania, zanim doda si kminek i majeranek. Olejek jaowcowy - od 3 do 6 kropli na cukrze, najlepiej w kostkach mona stosowa przeciw puchlinie wodnej, artretyzmie, zatrzymaniu moczu oraz taczce i innych dolegliwociach pcherzyka ciowego. Powida z jaowca (wiee jagody tucze si lub uciera, nie naruszajc pestek, zalewa wod na palec wyej i gotuje si p godziny na wolnym ogniu a dojd do gstoci miodu, mona doda cukru) - zaywa si rozprowadzajc yk powide 1/2 szklank herbaty lub wina z dzikiej ry. Dziaaj takie powida moczopdnie, rozkurczowo i pobudzaj czynnoci odka. Ptactwo domowe tuczone jagodami jaowcowymi na miesic przezd zabiciem daje lepsze miso, smakiem zblione do dziczyzny. Poza tym warto wiedzie, e w jakiejkolwiek formie drb si podaje - do sosu zawsze troch jagd dorzuci mona. Zarwno jagody jaowca, jak rwnie igliwie naley do surowcw witaminowych, ale dokadnych oblicze do 1976 roku byo brak. Rec. Owoc jaowca, ziele drapacza, li mity, kcze perzu, ziele bratka, korze arcydzigla, korze goryczki, korze podrnika - brak jednego czy dwch skadnikw nie odgrywa wikszej roli, w naparze przed jedzeniem reguluje wydzielanie sokw trawiennych. Owoc jaowca, li mity, kwiat lawendy, ziele melisy, ziele nostrzyka, ziele macierzanki, kcze tataraku - 2 garcie zi na litr wrztku, napar doda do kpieli (w otyoci). Owoc jaowca, ziele bratka po I czci, li pokrzywy 2 czci - 2 razy dziennie szklank naparu (w pcherzycy). Do pdzlowania pcherzy nalewka nagietkowa (p. "Nagietek", a ponadto 7 rodzia). 39. Janowiec barwierski (Genista tinctoria L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) zwany na Mazowszu cidem, kwitnie rwnie to, w odrnieniu od jaowca ciernistego, listki ma na brzegach i od spodu owosione, a kolcw nie posiada wcale. Janowiec barwierski jest to drobny krzew o listkach rwnolegych, lancetowatych, kwiatostanach na szczytach gazek, wystpuje pospolicie na caym obszarze Polski, ale nie w grach, lecz na suchych kach, przejrzystych zarolach. Ziemi dobrej nie wymaga. Ziele (Herba Genistae tinctoriae) dziaa moczopdnie, wykrztunie, rozwalniajco i napotnie, stosuje si wic napar przy kamicy moczowej, puchlinie wodnej, ischiasie, reumatyzmie, cierpieniom wtroby i ledziony, zaparciu, zatrzymaniu miesiczki, czyraczycy przewlekej i obrzkach sercowo-nerkowych. Herb. op 50,0. Wchodzi w skad Cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Sh. N. Zbiera si poza tym janowiec do celw barwierskich: wen, jedwab i ptno barwi si na to kolorem o duej trwaoci (w skali barwierskiej od I do III). Do XIX wieku janowiec stosowano w rzeczce. 40. Jarzbina pospolita (Sorbus aucuparia Gaert) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest drzewem w Polsce bardzo pospolitym, poniewa jarzbki bardzo skutecznie rozsiewaj t rolin. ywi si one bowiem owocem jarzbiny, nie trawic nasion w tych owocach zawartych. Drzewo majce do 15 m wysokoci, ma licie lancetowate, ok. 8-9 cm dugie, nieparzystopierzaste, o brzegach ostro pikowatych. Kwitnie biao w kocu maja, kwiaty ma drobne, zebrane w duych baldachach wiszcych. Owoc rwnie w wiszcych baldachach w kocu sierpnia, nieco wikszy od zielonego grochu, rowy a po szkaratnoczerwony. Kwiat (Flos Sorbi) dziaa rozwalniajco, moczopdnie, pobudza krwawienie miesiczkowe - stosuje si wic napar 2 razy dziennie po p szklanki w zaparciach, przewlekych nieytach drg trawiennych, nerwicy odka, niedomodze jajnikw, skpym lub bolesnym miesiczkowaniu i nieytach drg moczowych. Herb. 20,0 i 50,0. Owoc (Fructus Sorbi) dziaa moczopdnie, cigajco, przeciwszkorbutowo, stosuje si wic odwar przy cierpieniach drg ciowych i zym wydzielaniu ci, biegunkach, ischiasie, kamicy moczowej, zatrzymaniu moczu oraz przy jednoczesnym braku witaminy A i C, co mona pozyska po dodatkowych objawach: keratomalacji, kseroftalmii, jaskrze, zamie, szkorbucie, paradentozie, skazie krwotocznej, plamicy krwotocznej, kruchoci naczy krwiononych, wybroczynach, alergiach, wypadaniu zbw i wosw (p. 7 rozdzia). Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Sklerosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Wino z owocu jarzbiny (owoc p na p z jakim sodkim gatunkiem jabek - kilo obydwu owocw, kilo cukru i 6 litrw przegotowanej wody) dziaa moczopdnie i agodnie rozwalnia. Powida wysmaone z owocu jarzbiny (po zasmaeniu przetrze przez sito w celu oddzielenia pestek) nale do artykuw spoywczych, maj oprcz tego dziaanie cigajce, stosuje si w biegunkach nawet bakteryjnego pochodzenia. Ususzone owoce mona proszkowa i zaywa sproszkowane 2-3 razy dziennie yk, dobrze popijajc herbat lub

57

ciepym mlekiem. Jarzbiak domowy nastawia si na owocu dobrze przemarznitym - mona to przeprowadzi w zamraalniku lodwki zalewajc owoc spirytusem o dwa, trzy palce wyej, odstawia si na dwa tygodnie w ciemne miejsce, zlewa i ponownie zalewa zwyk wdk 40 na nastpne dwa tygodnie, po czym obie nalewki zlewa si razem, dobiera wod do mocy 40 do 45 i lekko sodzi - yk cukru na litr wdki. Rec. Owocu jarzbiny 200,0, ziela skrzypu, ziela rdestu ptasiego, licia szawi, korzenia podrnika i korzenia ywokostu po 20,0 - trzy yki ziela na 3/41 wody postawi na 10 godzin, podgrza do wrzenia i odstawi do nacignicia. Zay w cigu dnia (w stanach zwiotczenia i opuszczenia odka). 41. Jasnota biaa (Lamium album L) z rodziny wargowatych (Labiatae) zwana czsto guch lub martw pokrzyw, gdy istotnie jest podobna do pokrzywy wielkiej, dopki nie zakwitnie wyranym, biaym wargowym kwiatkiem, rozsypanym w okkach pod limi. Poza tym nie parzy i nie wyrasta ponad 40 cm, podczas gdy pokrzywa wielka siga ptora metra i wicej. Ronie jasnota pod potami, w rowach i miejscach ustronnych, gdzie bydo si nie pasie, a ziemia jest dobra, prchnicza i niezbyt sucha. Zapach ma niky, smak ziela nieco gorzki. Zbiera si z jasnoty same korony kwiatowe, bez kielichw, suszy w miejscu zacienionym, a niezbyt przewiewnym. Kwiat (Flos Lamii albi) dziaa agodnie - poprawiajc trawienie, usuwajc egm, wyrzuty, hamujc krwawienia. Naparza si yk kwiatu na 1/41 wody i pija do dwch szklanek dziennie przy nieytach drg oddechowych i trawiennych, krwiopluciu, krawieniach macicznych, biaych upawach, nieytach pucnych, czerwonce i cierpieniach ledziony, ponadto podaje si w niedokrwistoci, wyrzutach i skrofulozie. Herb. op. 20,0. N. SN. Wedug przeoryszy Hildegardy (1169) ziele jasnoty ma suy do barwienia wosw na to, a korze gotowany w winie usuwa kamienie moczowe. Wydaje si nam, e takie waciwoci moe mie ziele tylko wwczas, gdy pochodzi z cieplejszego klimatu, bo w Polsce nie znalazo potwierdzenia. Z pniejszych autorw dopiero dr Bohn precyzuje, e "jasnota jest rodkiem stosowanym przy biaych upawach i nie regularnym krwawieniu miesiczkowym. Dziaa te z poytkiem na macic osabionych, blednicowych i wtych dziewczt. Nalewka na samym kwiecie dziaa sabo narkotycznie w bezsennoci, sabym suchu i nerwicach wewntrznych". Sproszkowany kwiat 2-3 razy dziennie na koniec noa dziaa oczyszczajco przy wyrzutach skrnych, takich jak trdzik modzieczy. Aby wzmocni dziaanie jasnoty w chorobie nie naley zwiksza dawki, ale domiesza licia pokrzywy. Nalewka na wieym kwiecie jasnoty - dwa, trzy razy dziennie 30 kropli na cukier dziaa przeciw bezsennoci. Ca rolin zmiadon uywa si na okady do wzbierajcych wrzodw, na ylaki, na miejsca zaatakowane ischiasem, na guzy i stuczenia. Hom. Rec. Kwiat jasnoty, li pokrzywy, ziele przywrotnika, zmiesza w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa kilka razy dziennie na koniec noa (przy zapaleniu przydatkw). 42. Jemioa pospolita (Viscum album L) z rodziny gazewnikowatych (Lorantaceae) jest jedn z nielicznych w naszej orze rolin pasoytniczych na drzewach, ronie mianowicie tylko na innych drzewach, najczciej na szybko rosncych, jak topola, ale nie gardzi dbem, brzoz i innymi. Rozsiewaj jemio jemiouszki, ktre ywi si jej owocami, biaymi jagodami o bardzo kleistym miszu, a ocierajc dzib o ga drzewa, przyklejaj nasienie, co wystarczy, aby na tym miejscu wyrs nowy pasoyt. Zbiera si jemio w zimie, bo nie tylko leczniczo jest wtedy najlepsza, ale i wrd listowia drzew wypatrywa jej nie trzeba, bo zdala j wida. Z jemioy obamuje si ciesze gazki ze skrzastymi limi, odrzucajc grubsze. Jemioa pasoytuje na swym ywicielu w sposb umiarkowany, nie doprowadzajc do cakowitego wyniszczenia, do uschnicia, jak dzieje si z niektrymi hubami i moe dlatego nie bya uwaana za rolin szkodliw, ktr naley tpi. Ziele jemioy (Herba Visci albo Stipites Visci) obnia cinienie krwi, dziaa przeciwkrwawniczo, rozkurczajco, przeciwpadaczkowo, wzmacnia dziaanie gruczow wydzielania wewntrznego, poprawia obieg krwi, wzmaga przemian materii i wzmacnia oglnie. Macerat stosuje si przeciw zaparciu, zwapnieniu y i innym sprawom miadycowym, w skurczach, nadcinieniu, padaczce!, przy zbyt obtych krwawieniach miesiczkowych i krwotokach pucnych. Dla silniejszego zadziaania jemio naley czy ze skrzypem w sposb nastpujcy: skrzyp (gar na litr wody) gotuje si pod przykryciem p godziny, zasypuje jemio (yka drobno pocitego ziela) i odstawia do nasiknicia. To jako dawka dzienna, ktr pija si maymi ilociami. Przy koniecznoci odwapnienia organizmu do wyywienia naley wprowadzi patki owsiane (niemniej ni dwie yki dziennie), jako drugi po skrzypie rodek odwapniajcy. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Cardiosanu i Sklerosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Intractum Visci, Neocardina. N. Sn. Rec. Ziele jemioy 100,0 ziele dziurawca, ziele ruty, korze opianu, korze przestpu po 20,0 - odwar (przy ziarnicy zoliwej) - oprcz zastrzykw z witaminy B-complex i biostyminy oraz odpowiedniego wywienia opartego na surwkach. Ziela jemioy 50,0, ziela poziomki 10,0, kwiatu gogu 50,0, kcza kozka 10,0 - yk zi zala szklank zimnej, przegotowanej wody na noc. Nastpnego dnia wypi maymi ilociami (przy nadcinieniu). Ewentualnie skrk z cytryny (tylko t) - zetrze i zaywa 2-3 razy dziennie p yeczki, popijajc takim maceratem. 43. Jesion wyniosy (Fraxinus ecselsior L.) z rodziny oliwkowatych (Oleaceae) ma licie lancetowate, brzegami pikowane, pod spodem na nerwach omszone, nieparzysto pierzaste na dugiej, wsplnej odyce. Powszechnie znane drzewo parkowe,

58

uliczne, lene, rwnie i uprawiane dla dobrego materiau stolarskiego, jakiego dostarcza. Kora jesionu (Cortex Fraxini) zbierana z modych gazi wczesn wiosn w czasie okoronowywania jesionw nazbyt rozrosych dziaa napotnie, ciopdnie, przeciwreumatycznie, przeciwartretycznie, cigajco, moczopdnie i poprawia przemian materii. Odwar z p yki kory na szklank wody 2-3 razy dziennie pije si przy wybroczynach krwawych, wiadczcych o kruchoci cian naczy krwionononych w miadycy, nadcinieniu, w schorzeniach zapalnych bon luzowych, kamicy moczowej, reumatyzmie, artretyzmie, ischiasie. Zewntrznie odwar z kory stosuje si do pukania garda i jamy ustnej przy wszelkich stanach zapalnych. Herb. op. 50,0. Li jesionu zbierany w maju i czerwcu ma rwnie dziaanie moczopdne, ciopdne, przeciwreumatyczne, przeciwartretyczne, napotne i poprawiajce przemian materii, nie ma jednak dziaania cigajcego, mona go wic stosowa bez obawy, e si doprowadzi do zaparcia we wszystkich powyszych przypadkach, podczas gdy kora stosowana leczniczo moe doprowadzi do zaparcia. 44. Jeyna pospolita (Ruhusfruticosus L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) zwana na wsi czciej jayn, jest wieloletnim krzewem kolczastym, pocym si po ziemi. Licie ma od spodu kolczaste, po trzy na jednym ogonku, kwiat biay, piciopatkowy od czerwca do wrzenia, prcikowie rowe, gste, po nich stopniowo zjawiaj si owoce, podobne ksztatem do maliny, najpierw zielone, pniej czerwieniejce a po oletowy kolor dojrzaoci. Licie maj cierpki smak i zapach. Owoc zawiera antocyjany (czynnik pomagajc w trawieniu) oraz witaminy: prowitamin A - 2,7 mg, witaminy B) - 0,3 mg, B2 - 0,4 mg, B6 - 0,5 mg, Bw - 2,2 mg, C - 170,0 mg i PP - 4,0 mg. Jeyn wymieniaj ju Dioskorides, Pliniusz i Galenus, z pniejszych autorw Matthiolus (563) i nasz Syreski (1615). Li jeyny (Folium Rubis fruticosis) dziaa cigajco, przeciwbiegunkowo, oczyszczajco, dezynfekujco, sabo napotnie, moczopdnie, stosuje si wic napar w przewlekych biegunkach, w czerwonce, biaych upawach, zbyt obtym miesiczkowaniu, krwiopluciu, kaszlu, grypie, zgadze, puchlinie wodnej, nieytach drg oddechowych, chronicznych wyrzutach, pleniawkach u dzieci i w chorobach przezibieniowych (kaszel, katar itp.) Herb. op. 50,0. K. Sn. Kr. poleca w leczeniu wyej wymienionych dolegliwoci kwiat, korze i li, jagody i mode pdy jeyny. Mode licie zbierane przed kwitnieniem stosuje si w formie naparw przeciw liszajom, pryszczom itp. objawom skrnym pochodzenia wewntrznego, np. zej przemianie materii. W tym samym celu mona stosowa obmywanie sokiem z owocu lub kpielami w odwarze z lici dojrzaych, starych. Wina i soki surowe, tzn. nastawiane na owocach jeyny, a nie wysmaone, maj bardzo du warto odywcz i lecznicz w wyej wymienionych dolegliwociach. 45. Kalina koralowa (Viburnum opulus L.) z rodziny przewiertniowatych (Caprofoliaceae) jest krzewem 2 do 3 m wysokim o liciach 3-klapowych, zbkowanych, wyrastajcych prawie bez ogonka, naprzeciwlege oraz biao kwitncych baldachach, majcych z brzegu wiksze kwiatki, w rodku drobniejsze, po czym kwitnc kalin pozna najatwiej. Wo kwiatu bardzo nieprzyjemna. Owoce we wrzeniu, koralowego koloru, pestkowe. Kora ma swoisty zapach waleriany, smak gorzki i cigajcy. Zbiera si j wczesn wiosn z modych gazek. Kalina naley do rolin wskazujcych wody zaskrne, lubi ziemi wilgotn, najlepiej glinist, miejsca niezbyt soneczne, a nawet cakiem zacienione, trzyma si lasw przejrzystych. Kora (Cortex Viburni) ma dziaanie przeciwkrwotoczne, rozkurczowe, moczopdne, cigajce i obniajce cinienie krwi. Stosuje si odwar z 1/2 yki na szklank wody i zaywa ten odwar ykami w zaburzeniach miesiczkowania, zapaleniach bony luzowej macicy, poronieniach nawykowych, niepowstrzymanych wymiotach ciarnych,. bolesnym miesiczkowaniu, stanach zapalnych macicy i zaburzeniach nerwowych w czasie ciy. Herb. op. 50,0 Sn. Owoc (Fructus Viburni) ma dziaanie rozkurczowe, kojce i cigajce. Stosuje si odwar w zaburzeniach hormonalnych u kobiet, nieregularnym lub bolesnym miesiczkowaniu, nerwicach wegetatywnych i biegunkach nerwicowych. Sok z owocu z dodatkiem wody (p na p) po sfermentowaniu daje ocet, absolutnie nieszkodliwy w nieytach drg trawiennych, nadajcy si do sporzdzania lemoniad i napojw orzewiajcych w lecie. Rec. Kora kaliny koralowej, korze lukrecji, korze prawolazu, korze lubczyka po 1 czci, siemienia lnianego 2 czci - odwar (w nieycie odka). Kora kaliny, owoc kaliny, owoc dzikiej ry, kwiat nagietka w rwnych ilociach wzite, macerat (w zapaleniu przydatkw). Owoc kaliny, li pokrzywy, li babki wskolistnej w rwnych ilociach, 2 garcie na litr wrztku, napar dola do kpieli przy nieprzyjemnym zapachu potu. 46. Kasztanowiec (Aesculus hippocastanum L.) z rodziny kasztanowatych, popularnie kasztanem zwane, pospolite drzewo parkowe, przydrone, uliczne, nigdzie nie tworzce lasw! dostarcza nam trzech surowcw leczniczych. Kora (Cortex Hippocastani) zapachu nie ma, smak mocno gorzki i cigajcy, dziaa wykrztunie, przeciwbiegunkowo i przeciwzapalnie, wzmacnia ukad naczy krwiononych. Odwar z yki kory na 2 szklanki wody, 2-3 razy dziennie po p szklanki stosuje si w czerwonce, biegunce, osabieniu przewodw pokarmowych, hemoroidach i pkajcych ylakach. Herb. op. 50,0.

59

Kwiat (Flos Hippocastani) zbierany tylko;; odmiany biao, a nie czerwono kwincej, dziaa cigajco, wzmacnia oglnie i wzmacnia ukad naczy krwiononych, stosuje si wic napar w ylakach, hemoroidach, reumatyzmie. Przetwory: Aesculan, Hemorol, Venscin. Herb. op. 50,0. Sn. *1 Bundesamt des Forstforschung w Monachium stwierdzi, e kasztany wymagaj obecnoci jakich pierwiastkw promieniotwrczych w glebie
i tym naley tumaczy, e przy najwikszych wysikach np. przy nawoeniu owocem kasztanowca - ani wikszych skupisk w parkach ani nie przerwanych cigw alejowych kasztanowiec nie tworzy. I tu. by moe. kryje si tajemnica dziaania kasztanowca, o ktrym piszemy powyej.

Nalewk spirytusow na wieych kwiatach (2-3 tygodnie na socu) uywa si do pdzlowania swdzcych wysypek, odmroe i oparze. Do kpieli przy skrofulozie i wyrzutach skrnych bierze si ok. 20 dag kwiatu na 2 litry wrztku i napar wlewa si do wanny. Owoc kasztanowca, czyli popularnie kasztan, dziaa w naparach przeciwkrwotocznie, wykrztunie, umierza ble, wzmacnia napicie naczy krwiononych, jest wic rwnie rodkiem przeciw hemoroidom i ylakom, znaleziono w nim zreszt witamin B6 i B12 (o ich znaczeniu p. 7 rozdzia). Upieczony kasztan sproszkowany zaywa si 2 razy dziennie na koniec noa przy nieytach jelit, biegunce, kolce, wzdciach i hemoroidach. Noszenie kasztanw w kieszeniach przy chorobach reumatycznych i podobnych do niedawna jeszcze byo uwaane za mieszny przesd z epoki redniowiecza. Jednake badania klinicystw japoskich (a jak wiadomo Japoczycy s najlepszymi na wiecie przyrodnikami), pooyy kres temu mniemaniu i w szpitalach japoskich kasztany stosowane s nie tylko w chorobach reumatycznych, ale np. w zapaleniu puc, w leczeniu grulicy itp. - chorym nakada si co w rodzaju kamizelki z wszytymi wewntrz kasztanami, na kilka godzin, np. na noc, i skutek jest bardziej przekonujcy ni przy uderzeniowej dawce antybiotyku (nietolerancja antybiotykw zdarza si coraz czciej?). W przewlekych chorobach artretycznych lub reumatycznych okady z kasztanw stosuje si na miejsca szczeglnie zaatakowane chorob tak dugo, a choroba ustpi.Takie dziaanie owocu kasztanowca i w tym si zgadzaj Japoczycy z naszymi zielarzami - po roku ustaje. W naszej literaturze o takim zastosowaniu kasztanw (oczywicie przy jednoczesnym zadziaaniu na nerki) pisze tylko Dzwonkowski ("Lekarz doskonay mieyski i wieyski" u Dufoura 1781 - jest to rozszerzony zielnik Syreskiego), ktry kae robi okady na miejsca zaatakowane reumatyzmem ze zmielonych kasztanw, rozmikczonych naparem z glistnika i jaowca. Rec. M. Kwiatu kasztanowca i kwiatu jarzbiny po 2 iloci, kwiatu kupalnika 1 ilo - zmiesza i pi napar dwa razy dziennie (przy ylakach). G. Kwiatu kasztanowca 2 czci, ziela tasznika i ziela rdestu ostrogorzkiego po 1 cz. - napar (przy nieregularnym miesiczkowaniu. Poza tym naley si w tych przypadkach doszukiwa niedostatkw trawienia lub wyywienia). Kora kasztanowca, kwiat jasnoty, ziele tasznika, ziele rdestu ostrogorzkiego i kcze piciornika w rwnych ilociach zmiesza i odwar pija po 1/4 szklanki 4 razy dziennie (przy krwiomoczu). Kora kasztanowca 20,0 kora wierzby 50,0, ziele krwawnika, ziele ruty i ziele rdestu paskiego po 30,0 - odwar, dwa razy dziennie szklank (przy ylakach). 47. Kminek zwyczajny (Carum Carvi L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest bardzo popularn rolin dwuletni, wystpujc w stanie naturalnym przez dugie lata w tych samych miejscach, na ziemi urodzajnej, a niezbyt nasonecznionej. Poza tym pozyskujemy go z upraw kontraktowanych. Zapach ma mocny, swoisty, smak lekko drapicy. Kminek - poprawnie owoc kminku - (Fructus Carvi) dziaa mlekopdnie, moczopdnie, pobudza czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj, pobudza czynnoci serca i nerww oraz reguluje krwawienie miesiczkowe. Stosuje si go przede wszystkim w formie przyprawy do wszystkich ciej strawnych potraw lub tych, ktre pacjent odstawia, gdy "szkodz" mu, to znaczy wzdymaj, powoduj kurcze, wiatry itp. ujemne objawy. Najlepiej w takich celach zmiesza p na p z majerankiem zemle w iloci niewielkiej i trzyma w szczelnym naczyniu, aby nie wietrza i stosowa do wszystkich tustych mis, pasztetw, kapust, grochw itp. - zamiast te potrawy ze szkod dla zdrowia odstawia. A jeeli zapomnimy o tym cennym sprzymierzecu naszego trawienia, i po obiedzie lub kolacji rozpoczn si "sensacje" wtrobowo-odkowe, to p yeczki takiego proszku wystarczy zje i popi jakim chodnym (eby si nie zakrztusi) pynem. Stae pijanie naparu z yeczki kminku w jednej szklance wrztku jest bardzo wskazane przy wrzodach odka i dwunastnicy, kurczach sercowo-pucnych, zaegmieniu grnych drg oddechowych, wzdciach i oglnej niedomodze wtroby. Unikanie kminku w potrawach, szczeglnie kapustnych, grochach, wieprzowinie i razowym chlebie zawsze moe doprowadzi do wzd i boleci (nawet przy zupenie zdrowym odku) co z. kolei zmusza do skrelenia tych "wzdymajcych" albo "ostrych" potrawach z jadospisu, co w nastpstwie doprowadza do awitaminozy B, przejawiajcej si uszczyc, pcherzyc, nerwicami wegetatywnymi, zym stanem nerww, gdy tymczasem przedawkowanie kminku czy w potrawach czy celach leczniczych absolutnie w rachub nie wchodzi i zaszkodzi nigdy nie moe. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad: Digestosanu, Normosanu i Rektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Gastrochol. N. Sn. U. Soma kminkowa jest doskonaym dodatkiem do paszy dla krw, gdy zwiksza ilo mleka i procent tuszczu w nim. Domow kminkwk najlepiej zrobi na wieo zebranym niedojrzaym kminku. Bierze si p szklanki kminku na litr wdki, naciga powinno w cigu dwch tygodni, a w celu zlikwidowania objaww niestrawnoci wystarczy p kieliszka takiej

60

wdki na p szklanki ciepej herbaty i popija po trochu np. przez godzin. Rec. Kminek, korze opianu, kcze kozka, korze kobylaka, li melisy w rwnych ilociach - odwar (przy nieytowym zapaleniu jelit). 48. Kobylak, szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapatum Huds) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest rolin trwa, od 30 cm do 1 m wysok, zalenie od warunkw: nad brzegami wd stojcych, niewapnowanych osiga wikszy wzrost, im dalej od wody - mniejszy. odyg ma prost, w grze rozgazion, licie due, naprzemianlege, kwiatostan drobnych zielonych kwiatkw uoonych w kkach, w wiechach kosowych, sztywno stojcych. Nasienie brzowe, podobne do gryki. Smak korzenia mocno cigajcy, zapach niky. Korze (Radix Hydrolapathi):ma dziaanie cigajce, wstrzymujce, przeciwbiegunkowe, dezynfekcyjne i wzmcniajce, stosuje si odwar w uporczywych biegunkach i nieytach jelit, przy czerwonce, nerwicy odka i biegunkach wynikych z zatrucia. Herb. op. 20,0 i 50,0. K. N. Sn. To samo dziaanie ma - i mniej kopotliwe jest w pozyskaniu - nasienie kobylaka, ktre atwiej zbiera (wrzesie, padziernik) suszy i przychowywa. 49. Kocanka piaskowa (Helichrysum arenarium L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa, ktra zdobya sobie ogromn popularno pod inn nazw, a mianowicie "niemiertelnika", gdy istotnie somiasto-tawe kwiatki kocanki po zasuszeniu maj ten sam wygld i std rwnie czsty ich uytek do celw dekoracyjnych. Ronie tylko na suchych piaskach, dobrze nasonecznionych, czsto w do duych skupiskach. Kocanka jest niewysoka, bo od 10 do 20 cm, omszona, listki lancetowate, kwiatki kuliste, te, rzadziej pomaraczowe, zebrane u gry w "koci apk", skd ludowa nazwa roliny. Zapach bulionu po zaparzeniu troch przypomina zapach wiskiego chlewa, smak gorzko drapicy. Kwiat kocanki (Infrorescentia Helichrysi albo Flos Stoechados citrinae) dziaa ciopdnie i pobudza czynnoci odka. Stosuje si napar w wielu chorobach wyywieniowych, kamicy ciowej, taczce w stanach potaczkowych. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Cholagogi II (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Gastrochol. N. Sn. Rec. Sch. Kwiat kocanki, kwiat rumianu rzyms., ziele hyzopu, ziele dziurawca, ziele glistnika w rwnych ilociach - napar (przy agodnych formach przewlekej ziarnicy, oprcz zastrzykw witaminy B-complex i surwkowego wyywienia, p. 7 rozdzia). Kwiat kocanki, kora kruszyny, ziele piounu, li mity, korze mniszka, ziele glistnika w rwnych ilociach - rano i wieczorem po szklance naparu (przy taczce). G. Kwiat kocanki 20,0 -li bobrka 15,0 - li mity 50,0 - owoc kolendry 25,0 - zmiesza razem, napar (przy kamicy ciowej). 50. Kolendra siewna (Coriandrum sativum L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin roczn, uprawian, ale i dziczejc, dziki czemu spotykan w stanie naturalnym nie tylko w wyjtkowo ciepych miejscach. Licie odziomkowe ma nieparzyste, wcinane, grne podobne do kopru, cao czu pluskwami, zapach ten jednak po wysuszeniu znika. Kolendra jest rolin wybitnie miododajn, najwiksze iloci miodu pszczoy zbieraj wanie z kolendry (p. "Dodatek"). Owoc kolendry (Fructus Coriandri) dziaa rozkurczowo, wiatrochonnie i trawiennie. Jako lek nalepiej stosowa zmielon kolendr 2-3 razy dziennie 1/2 yeczk zje i dobrze popi jakim ciepym pynem przy wzdciach, kolce, biegunce, czerwonce, nieytach odka i jelit, robakach obych, niestrawnoci i zimnicy. Jako przyprawa kolendra pobudza trawienie, dziaa wykrztunie, dodaje si j zarwno do ciszych ciast, piernikw, keksw, mazurkw jak i tustych mis, kapust czy grochw. Kolendra hamuje rozwj wszystkich drobnoustrojw jelitowych, ktrych nadmiar powoduje burczenie, przelewanie, wzdcia, kolki. Herb. op. 50,0. U. Soma i polad z kolendry s cenn domieszk do paszy dla zwierzt gospodarskich, przeznaczonych na utuczenie. Na rwni z gorczyc bia dobrze jest dodawa kolendr do ogrkw i innych konserw domowego wyrobu. Rec. Kolendra, kminek, ziele dziurawca, ziele tysicznika, kcze tataraku, kcze kozka, korze arcydzigla, li bobrka w rwnych ilociach wzite, zmiesza, napar (dla pobudzenia wydzielania sokw odkowych). Kolendra, czarna jagoda, kcze kozka, szyszki chmielu, w rwnych ilociach - rano i wieczorem po szklance naparu (przy zmazach nocnych). 51. Komosa meksykaska (Chenopodium ambrosioides L.) z rodziny komosowatych (Chenopodiaceae), zwana jeszcze mcznikiem (w lubelskim), molownikiem (w poznaskim), mczyce (na Mazowszu), ambrozj (w krakowskim), a wreszcie herbatk jezuick znan jeszcze w XIX wieku; w wieku XVI jezuici sprowadzili j z Ameryki. W Polsce poza uprawami wystpuje jako zdziczaa, niemniej jednak nadajca si rwnie do uytku leczniczego. Jest to rolina jednoroczna, o prostej odyce i wznoszcych si odykach bocznych, obustronnie ulistnionych, licie ma lancetowate, od spodu i od gry pokryte gruczoowatymi woskami. Caa rolina bez rozcierania w palcach ma wyrany zapach pima. Ziele (Herba Chenopodii) dziaa moczopdnie, przeciwrobaczo, dezynfekcyjnie, stosuje si wic napar przy chorobach nerwowych, astmie i w przewlekych nieytach drg oddechowych oraz w przypadku koniecznoci zdezynfekowania przewodu moczowego. Dawniej przed epok sulfonamidw i antybiotykw, ziele komosy z korzeniem omanu, zielem poonicznika i limi lazu byo stosowane w naparach przeciw rzeczce. Herb. op. 50,0.

61

52. Koniczyna biaa (Trifolium repens L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest bardzo popularn rolin
trawnikow trwa, o odygach pezajcych i zakorzeniajcych si, liciach trjlistkowych (koniczyna czterolistna naley do tzw. anomalii, wg tradycji ludowej przypisuje si jej przynoszenie szczcia, cho znalezienie jej dowodzi jedynie spostrzegawczoci), kwitnie biao od maja do padziernika pczkami drobnych kwiatkw, ktre s w rozkwicie rowe - pniej biae, a przekwitajc - brzowiej. Jako rolina pastewna koniczyna jest o tyle cenna, e ma szybki odrost i zarwno koszenie, jak wypasanie i deptanie nic jej nie szkodzi, wrcz przeciwnie, odrost koniczyny koszonej jest szybszy, ni nie koszonej. Duych wymaga glebowych koniczyna nie ma, ale lubi podoe z dodatkiem azotu. Kwiat koniczyny (Flos trifolii rep.) dziaa przeciwreumatycznie, przeciwartretycznie i przeciwzapalnie, a stosuje si napar po p szklanki trzy razy dziennie przeciw stanom zapalnym przydatkw i macicy, biaym upawom (do przepukiwa i do picia jednoczenie) oraz zaburzeniom miesiczkowania. Ponadto w zestawie z limi poziomki (p. tam) likwiduje stany zapalne jelit, jest wic jedynym rodkiem, ktry mona zastosowa przy zapaleniu wyrostka robaczkowego, gdy operacja jest z jakichkolwiek wzgldw niemoliwa. Wewntrzne dziaanie dezynfekcyjne kwiatu koniczyny nie koczy si nawet w odbytnicy, mona wic pija napar przy hemoroidach i stanach zapalnych odbytnicy. Herb. op. 50,0. N.Sn. Rec. Kwiat koniczyny biaej, ziele dziurawca po 1 czci, li pokrzywy i nasienie kozieradki po 2 cz. - napar (przy upawach odbarwiajcych lub niszczcych bielizn). 53. Koper. Musimy tu omwi i zrnicowa dwie roliny, obie z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), z ktrych koper ogrodowy (Anethum graveolens L.) jest bardziej popularny, gdy nie tylko jest uprawiany na zielon natk, ale w stanie naturalnym zdziczay niekiedy si spotyka. W jego liciach wykryto (w kilogramie produktu): 1,01 g wapnia, 21,5 mg elaza, 475,0 mg fosforu oraz prowitamin A - 43,7 mg, witaminy D - 0,047 mg, E - 55,8 mg, K - 29,8 mg, B1 - 2,14 mg, B2 - 1,02 mg, B6 - 0,93 mg, Bw - 2,33 mg, H - 23,2 mg, M 0,93 mg, a wreszcie 865,0 mg witaminy C. Owoc, czyli nasienie kopru (Fructus Anethi), dziaa mlekopdnie, moczopdnie, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia, pobudza czynnoci odka. Napar stosuje si przy kolce, wzdciach, kurczach odka, bezsennoci oraz na wzmocnienie wydzielania mleka u karmicych matek. Podobnie jak any, czarnuszka, kminek oba kopry dziaaj pobudzajco na laktacj, a wic zarwno na nadmier zego, jak i na brak dobrego mleka u karmicej, a olejek eteryczny z tych surowcw z mlekiem matki przechodzi do odka niemowlcia i spenia tam ponownie funkcj likwidatora wzd, przelewa, burcze i kurczw itp. trudnoci trawiennych, po czym nie zuyty zostaje wydalony z kaem. Herb. op, 50,0 N.U. Zapachu zielonego koperku nie znosz wszy, ktre jednak nie zdychaj od tego zapachu, lecz uciekaj. 54. Koper woski (Foeniculum capillaceum L.) spotyka si w stanie naturalnym tylko w rejonie Morza rdziemnego, u nas za tylko w uprawach. Owoc, czli nasienie kopru woskiego (Pructus Foeniculi), pobudza czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, dziaa wyksztunie (i to jedno rni go od kopru ogrodowego) - i mlekopdnie. Napar stosuje si wic nie tylko przy zaburzeniach trawiennych, kurczach, wzdciach itp., ale i w nieytach drg oddechowych, astmie, krztucu, a wreszcie jako pukanie przy stanach zapalnych jamy ustnej i garda. Na przypraw do potraw koper woski nie bardzo si nadaje ze wzgldu na specyczny posmak, ale poza tym jest rodkiem skutecznym i tak agodnym, e mona go stosowa w terapii dziecicej. Herb. op. 20,0 i 50,. Przetwory: Oleum Foeniculi, Mel Foeniculi, Calmagina. N.U. Wchodzi w skad Normosanu, Pektosanu i Neopektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Rec. Koper, any, kcze tataraku, li melisy, ziele srebrnika, napar (w nerwoblach, w nerwicy odka). 55. Kopytnik pospolity. (Asarum europaeum L.) z rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae) jest bylin len o skrzastych, zimotrwaych liciach, nerkowatych, podobnych do ladu kopyta, ciemnozielonych i byszczccych z nieco janiejszym ykowaniem. Licie wyrastaj z podoa, podobnie jak niewielkie, oletowoczerwone kwiaty. Lubi podoe pulchne, wapienno-prchnicowe, gdzie wwczas wystpuje gromadnie. Korze pachnie aromatycznie, w smaku jest gryzco gorzki, ogonki liciowe maj smak pieprzu. Inne nazwy: narda lena w sandomierskim, kleniec - w biaostockim. Ziele kopytnika z korzeniami (Herba Asari cum radicibus) dziaa wykrztunie, moczopdnie, przeczyszczajco i wymiotnie. Wzmaga czynnoci gruczow potowych oraz bon luzowych w przewodzie pokarmowym. Stosuje si odwar z 1/2 yki na szklank wody i pija ten odwar ykami przy dychawicy oskrzelowej, w przewlekych nieytach oskrzeli, pylicy itp. Herb. op. 50,0. Przetwory: Azarina. K.N.Sn. Racjonalnie dawkowany, a wic w mieszankach z innymi rodkami wykrztunymi, uznawany by dawniej za najlepszy rodek zastpczy ipekakuany, zawsze importowanej. Naley jednak mie na uwadze, e przedawkowanie kopytnika moe wywoa silne wymioty i biegunk, a u ciarnych nawet poronienie. Na tej waciwoci wymiotnej opiera si dawniej sposb na alkoholikw: mianowicie niewielka nawet dawka naparu dolana do wdki powodowaa u alkoholika torsje niesychanie mczce, na podstawie czego mona byo delikwentowi wmawia, e s to wyniki alkoholizmu. Ale zabieg taki u sabszego pacjenta mg si skoczy krwotokiem i mierci. Rec. Ziele kopytnika z korzeniem, korze prawoladu, mech islandzki, ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele srebrnika, kwiat

62

lipy, li maliny - napar (przy nadmiernych ilociach sokw trawiennych). Ziele kopytnika z korzeniem, ziele skrzypu, ziele krwawnika, ziele przywrotnika, owoc jarzbiny, li brzozy - napar pi trzy razy dziennie (przy wyysieniu plackowatym). 56. Kosaciec ty (Iris pallida L, I. Florentina, 1. germanica L) z rodziny kosacowatych (Iridaceae) jest rolin wieloletni o dugich do 50 cm mieczowatych liciach i piknym, duym, sabiutko pachncym kwiecie, ktrego kilka egzemplarzy rozkwita kolejno od dou ku grze w pocztku czerwca, wiech u gry. Wszystkie gatunki kosaca, a przede wszystkim oletowy, s uprawiane dla celw kwiaciarskich. Ziemi nie wymagaj specjalnie dobrej, jeli chodzi o kwiat, ale w prchnicowej, liciowej ziemi, na stanowisku dostatecznie (ale nie zandto) nasonecznionym - daj lepszy odrost korzenia. wiey korze, dokadnie kcze, ma smak ostry, gorzki, zapach odraajcy, ale po wysuszeniu nabiera ono przyjemnego okowego zapachu. Std nawet dawniejsza nazwa handlowa kosacowego kcza - "korze okowy", ktry po ostruganiu do ksztatu smoczka dawano niemowlciu do ssania. Zaniechano tego ze wzgldw higienicznych zapominajc, a moe nawet nie wiedzc o tym, e korze jest rodkiem dezynfekcyjnym. Inna jego waciwo to ta, e dawniej sproszkowane kcze uywano w kosmetyce do nacierania policzkw, co na duszy czas utrzymywao rowy kolor skry. Kcze kosaca znane byo ju Teofrastowi i Pliniuszowi, a w redniowieczu Karol Wielki nakazywa upraw rnych rodzajw kosaca dla celw leczniczych. Kcze (Rhizoma Iridis) dziaa wykrztunie, moczopdnie, dezynfekcyjnie, stosuje si je wic w odwarze przy puchlinie wodnej, dychawicy, przewlekych nieytach oskrzeli, a w proszku jest dobr domieszk do wszystkich rodkw do mycia zbw. Proszek taki uyty jako puder zabija nieprzyjemny zapach potu. Herb. op. 20,0 i 50,0. K.SN.U. Rec. G. Kcze kosaca, kora wierzby, korze przestpu, kwiat lawendy w rwnych ilociach - napar (przy czerwienicy z nadmiernym cinieniem). 57. Kozieradka pospolita albo bkitna (Trigonella joenum graecum L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest jednoroczn rolin pastewn, do 50 cm wysok, o liciach podunie jajowatych, drobno trbkowanych, kwitnie jasnoniebieskim kwiatostanem okrgym, owocuje strkami. Wymcone z nich nasiona s lekiem - ze wzmacniajcych chyba najlepszym. Nasienie kozieradki (Semen Foenugraeci) dziaa odywczo, powlekajco, wykrztunie, pobudza czynnoci odka, poprawia przemian materii, dziaa przeciwzapalnie, reguluje wyprnienie. Trzy razy dziennie yeczk mielonego nasienia wymiesza z miodem lub twarogiem, zje i dobrze popi penym mlekiem w nieytach drg trawiennych i oddechowych, wychudzeniu, wyczerpaniu pochorobowym, anginie, grulicy, nerwicach drg trawiennych i oddechowych i podobnych sprawach przewlekych. Odwar z nasienia kozieradki ju przez staroytnych Rzymian by uwaany za lekarstwo przeciw grulicy i by moe nie jest to rodek bardzo skuteczny, niemniej jednak jako pomocniczy moe by bardzo cenny. Wszyscy autorzy polscy zgodnie polecaj nasienie kozieradki naszego klimatu, cho rolina ta do lecznictwa wesza w basenie Morza rdziemnego. Oczywicie z chwil, gdy pot pacjenta zaczyna nabiera nieprzyjemnego "koziego." zapachu, moemy si domyla, e nastpio przedawkowanie kozieradki i codzienn dawk moemy zmniejszy. Nasienie kozieradki zawiera witaminy A, D i F, prawdopobnie inne rwnie, ale szczegowego obliczenia do 1976 roku byo brak. Do okadw na wrzody, czyraki, naderki, trudno gojce si rany, np. u chorych na cukrzyc, naley odpowiedni ilo mielonego nasienia rozrobi wod z octem na papk, lekko rozgrza, uoy na szmatce na palce grubo i przyoy na miejsce objte zapaleniem, szmatk do gry. Krosty, parchy, upie, wysypki pcherzycowe czy uszczycowe oraz hemoroidy naley okada szmatk umaczan w odwarze, z tym - e do wewntrz stosujemy w tych wypadkach kozieradk bez najmniejszej obawy przedawkowania, ktre zreszt w adnym razie nie przyniesie ujemnych skutkw ubocznych. Herb. op. 20, i 50,0. Wchodzi w skad Rektosanu (p. "Mieszanki zioowe") i Fitolizyny. N.U. Nasienie kozieradki na wsiach stosowane jest do tuczenia kur, od czego jednak do czsto miso kury nabiera "koziego" zapachu - zreszt nieszkodliwego. Taki zapach zabija cebula. A wreszcie praktyczny przepis na bardzo poywne "smarowido" do pieczywa: 1 jajko surowe,. p kostki bulionu, mniej ni p yeczki cukru, yeczka mielonej kozieradki, yeczka papryki, 10-15 dag masa lub margaryny i 30 dag sera biaego. Wygnie to wszystko widelcem na jednolit mas i smarowa chleb. Rec. Nasienie kozieradki, kora dbowa, kcze piciornika, ziele tymianku w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa 23 razy dziennie po p yeczki, popi obcie (przy niestrawnoci nerwowej). Nasienie kozieradki, siemi lniane, korze ywokostu, li pokrzywy sproszkowa, yk proszku zmiesza z 2 ykami miodu i zaywa 5-6 razy dziennie (przy niedokrwistoci) .. Nasienie kozieradki, ziele rzepiku, ziele bylicy, ziele bukwicy, ziele bratka polnego w rwnych ilociach sproszkowa i podawa wymieszane p na p z miodem 2-3 yeczki po jedzeniu (przy krzywicy). Nasienie kozieradki, korze ywokostu i siemi lniane po 2 czci, ziele boodrzewu i ziele pokrzywy po 1 cz. - zemle z cukrem i zjada 3-4 razy dziennie yeczk (przy wychudzeniu). 58. Kozek lekarski (Valeriana ocinalis L.) z rodziny kozkowatych (Valeriaceae), zwany na Pomorzu biedrzan, na lsku - biedrzan, a najpowszechniej walerian, jest rolin wieloletni.Twardy, niezbyt dugi korze, ozdobiony brod - nieraz

63

bardzo du - korzonkw przybyszowych, wypuszcza pod ziemi cienkie kcza, od ktrych wyrastaj nastpne roliny, wysokie na 60-80 cm, o liciach lancetowatych, pierzasto nieparzystych, brzegami pikowanych. Kwiat grupujcy si w kilku, czasem kilkunastu baldaszkach stojcych, rowy, ma - jak caa rolina, szczeglnie roztarta w palcach - specyczny "walerianowy" zapach. Ronie kozek na wilgotnych kach i w cienistych zarolach, cho przystosowuje si do podoa o rnej wilgotnoci i do rnego nasonecznienia, jeli tylko w podou jest dostatek prchnicy. Smak korzenia jest sodki, ale posmak zostawia gorzki. Kcze (Rhizoma Valerianae) dziaa uspokajajco, rozkurczowo, przeciwepileptycznie, nasennie, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia. Stosuje si odwar 2-3 razy dziennie 1/4 szklanki w stanach nerwicowych u kobiet ciarnych oraz w nerwicach wegetatywnych (np. jelit, odka), jest dobrym rodkiem we wszystkich terapiach nerwicowych. M. W nerwicach odkowych jest wskazane dodawanie korzenia kozka do rodkw poprawiajcych trawienie i dlatego waleriana jest "zotym rodkiem" w tzw. terapii nerwicowej. Kczy kozka nie naley stosowa stale, po miesicu naley zrobi dwutygodniow przerw, jak rwnie nie wolno przedawkowywa, gdy po pewnym czasie zjawiaj si ble gowy, omdlenia itp. Herb. op. 20,0 i 50,0. N. Wchodzi w skad Nervosanu i Cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Intractum Yalerianae spiss., Tinctura Valerianae simpl., lntractum Valerianae, Cardiol, Neospasmina, Nervosol, Passispasmina, Nervogran. Rec. Kcze kozka 60,0, li mity 30,0, li melisy 30,0, kwiat rumianku 15.0, kwiat gogu 15,0, napar pi 2-3 razy dziennie w okresie przekwitania. Kcze kozka, li brzozy, kwiat bzu czarnego, korze goryczki, korze arcydzigla, kcze tataraku, kora kruszyny - odwar (w pokrzywce). Kcze kozka, kcze perzu, ziele dziurawca, korze arcydzigla, szyszki chmielu w rwnych ilociach - odwar (w histerii, p. ponadto 6 rozdzia). Kcze kozka, ziele bylicy pospolitej, ziele melisy, kwiat rumianku w rwnych ilociach - napar (w padaczce). Kcze kozka, li. mity, ziele dziurawca, ziele bylicy pospolitej, szyszki chmielu w rwnych ilociach - napar dwa razy dziennie rano i wieczorem po szklance (w zym wydzielaniu ci). Kcze kozka, korze opianu, korze kobylaka, li melisy w rwnych ilociach - odwar (w nieytowym zapaleniu jelit). Kcze kozka, znamiona kukurydzy, ziele srebrnika, ziele krwawnika w rwnych ilociach - odwar (w dychawicy sercowej). 59. Krwawnik pospolity (Achilles millefolium L) z rodziny zoonych (Compositae) jest - trzeba to na wstpie zaznaczy - najpopularniejsz z najpoyteczniejszych rolin krajowych. Tysiclist (w biaostockim), zocie krwawnik (w lubelskim), eniszek krwawnik (w kieleckim) ronie wszdzie, gdzie si bydo nie pasie, a ziemia jest cho troch lepsza od szczerych piaskw, nie podmoka i ma dodatek azotu. Ciemnozielone, podwjnie pierzaste wiotkie listki bezogonkowe - odyga prawie zawsze prosta, kwiatki biae (rzadziej rowe, ale to gatunek leczniczo znacznie sabszy), drobne, piciopatkowe zebrane w baldaszki, kilka w jeden, kwitn od lipca do pnej jesieni. Zapach ma krwawnik mocno "zioowy", smak bardzo gorzki. Kwiat (Flos Millefolii) pobudza czynnoci odka, reguluje krwawienia miesiczkowe, wzmacnia oglnie, poprawia przemian materii, dziaa wykrztunie, rozkurczowo i przeciwzapalnie, a w zastosowaniu zewntrznym jest znakomitym rodkiem dezynfekujcym, gojcym i rwnie przeciwzapalnym. Stosuje si napar w nieytach i nerwicach drg trawiennych, kamicy ciowej lub moczowej,. w krwotokach pucnych lub macicznych, wrzodach odka, hemoroidach, astmie, zimnicy, blednicy, szczeglnie u modych dziewczt, przy zbyt czstych i za obtych miesiczkach. Herb. op. 50,0. Dziaanie ziela (Herb a Millefolii) pokrywa si z dziaaniem kwiatu, z tym e jest w wielu przypadkach nieco silniejsze, stosuje si je rwnie w naparach. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Cholagogi II, Digestosanu, Rektosanu, Pulmosanu, Nervosanu i Sklerosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Camalgina N.Sn. Rec. M. Ziela krwawnika - 2 czci, ziela rdestu ostrogorzkiego i kory kasztanowca po 1 cz. - napar po p szklanki 3 razy dziennie (przy hemoroidach). Osodzony miodem i rozprowadzony mlekiem wiey sok z ziela pije si na czczo 2-3 yki dziennie przy awitaminozach wszelkiego rodzaju (p. 6 rozdzia). Ziele krwawnika 100,0, ziele rdestu ostrogorzkiego 50,0, ziele tasznika 50,0 pi po p szklanki naparu 3 - 4 razy dziennie od zajcia w ci (przy skonnociach do poronie). Ziele krwawnika, ziele bratka, ziele drapacza, kwiat rumianku, korze biedrzeca, kora kruszyny, li mity w rwnych ilociach - odwar (w zaparciu przewlekym). G. Ziele krwawnika 40,0, ziele srebrnika 20,0, ziele dziurawca 30,0, ziele tasznika 20,0, kcze tataraka 15,0, kcze kozka 15,0, ziele jemioy 20,0 odwar (w okresie przekwitania w razie nadmiernych potw). G. Ziela krwawnika 2 czci, kczy tataraku i nasienia kozieradki sproszkowanych po 1 cz. - napar w impotencji przedwczesnej, tzn. przed 60 rokiem ycia. 60. Kruszyna pospolita (Rhamnus frangula L.) z rodziny szakakowatych (Rhamnaceae) jest krzewem wyrastajcym w sprzyjajcych warunkach do rozmiarw drzewa. Spotyka si j w lasach mieszanych, ale niezbyt cienistych, w zarolach na skraju lasw, na ziemi raczej urodzajniejszej, lekko wilgotnej. Licie naprzemian- i naprzeciwlege, nierwno owalne, z lekka

64

spiczaste, kwiaty zielonkawobiae, piciopatkowe, nike, wyrastaj po kilka z ktw lici na krtkich ogonkach. Owoc - granatowoczarna jagoda - zjawia si w kocu wrzenia. Kora ma zapach zbutwiaego drzewa. Zbiera si j w kwietniu i maju do czerwca. wieo ususzona nie nadaje si do uytku, gdy spowoduje wymioty, naley j tylko wypray w temperaturze 100C przez godzin albo skadowa przez rok w normalnych warunkach. Kora kruszyny (Cortex Frangulae) dziaa rozwalniajco, ciopdnie i ciotwrczo, napar (w celu uzyskania silniejszego dziaania - odwar w teje proporcji, ktry im duej gotowany, tym bdzie ciemniejszy, mocniejszy, gotowa jednak tylko do 20 minut) stosuje si w poczeniu z innymi tego typu rodkami zioowymi, przeciw zaparciom, hemoroidom, chorobom drg ciowych i wtroby, taczce, puchlinie wodnej oraz w objawach towarzyszcych, jak bl gowy, zawroty gowy, krtki oddech. Zewntrznie odwar stosuje si przeciw wierzbowi, wyrzutom skrnym oraz do lewatyw przeciw owsikom. Herb. op. 50,0 i 100,0. Wchodzi w skad Cholagogi I i III, Degrosanu, Normosanu i Sklerosanu. Przetwory: Extr. Rhamni Prangulae uid, Extr. Rhamni Prangulae sicc., Altra, Gastrachol, Normogran, Cholegran. O. W roztworze amoniakalnym kora kruszyny farbuje tekstylia na czerwono, poza tym w zwykym odwarze daje du skal kolorw tych a po brzowe, wszystkie o bardzo duej trwaoci i odpornoci na powienie. Owoc kruszyny (Fructus Frangulae) dziaa rwnie ciopdnie, ciotwrczo i rozwalniajco, mocniej od kory, stosuje si wic odwar w tych samych dawkach co kor z tym, e przy mniejszych dawkach mona kuracj prowadzi duej. Herb. op. 20,0 i 50,0. Oba te rodki przy sabym niedostatku witamin w poywieniu po pewnym czasie przestaj leczy, a pniej i dziaa. Z odpowiednio cienkich, a wic o gruboci owka, gazek kruszyny po ich upaleniu w piecyku elektrycznym, uzyskuje si wgiel rysunkowy w bardzo dobrym gatunku. Rec. Kory kruszyny 30,0, kcza rzewienia 20,0, licia prawolazu 15,0, any' 10,0, korzenia lukrecji 10,0, korzenia arcydzigla 30,0 - szklank odwa 2-3 razy dziennie (przy zaparciu, p. 7 rozdzia). Kora kruszyny 30,0, owoc jaowca 20,0, kwiat rumianku 20,0, ziele, krwawnika 20,0, li szawii 20,0 - odwar pi dwa razy dziennie (przeciw piegom, p. ponadto "Chrzan" w rozdziale 13). Kora kruszyny 40,0, li mity 20,0, kcze tataraku 15,0 morszczynu 15,0 odwar (przy zaparciu w czasie przekwitania).' Kora kruszyny, li mity po 20,0, owoc kolendry, ziele glistnika po 15,0, ziele dziurawca 30,0 i ziele ruty 10,0 - odwar (przy kamicy ciowej, p. ponadto 7 rozdzia). Kora kruszyny, kwiat bzu czarnego, ziele pokrzywy, kora wierzby, ziele) skrzypu, li brzozy w rwnych ilociach - odwar (przy gocu zwyrodniajcym, p. ponadto "Chrzan" i "Pokrzywa"). 61. Kukurydza siewna (Zea Mays L.) z rodziny traw (Graminaceae) dostarcza,) dwch artykuw, ktre tu naley omwi. Pierwszy to tzw. wsy, czyli szyjki supkowe, owijajce kolb z nasionami. Jest to ta lub tawobrunatna masa nitkowata, prawie bez zapachu, o sodkawym smaku. Dziaanie wysuszonych supkw (Stigma Maydis) jest moczopdne, przeciwskurczowe, ciopdne i poprawia przemian materii. Stosuje si wic napar przy kamicy moczowej innych dolegliwociach ukadu moczowego, przy reumatyzmie, szczeglnie ludzi otyych, przy obrzkach wtroby, niedostatecznym wydzielaniu ci i kuracjach odtuszczajcych. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Nervosol. N.U. Drugim surowcem s kolby, ich nasiona. Po odkryciu Ameryki pierwsze nasiona kukurydzy dotary do Hiszpanii w 1520 roku i przez dugie lata byy tylko rolin ozdobn w magnackich ogrodach. Pierwszy botaniczny opis kukurydzy podaje Leonard Fuchs w 1545 roku. Ziarno kukurydzy spopularyzowao si wicej na wschd od granic Polski, wrd Rosjan, Rusinw i Ukraicw, gdzie kukurydza przez cae stulecia bya jadana jako najbardziej popularna kasza (mamayga). W kilogramie ziarna kukurydzy znaleziono: biaka - 92,0 mg, tuszczu 38,0 mg, wglowodanw 710 mg i skadnikw mineralnych 13,0 mg, w czym: wapnia 150 mg, fosforu - 2,56 mg, prowitaminy A (karotenu) - 3,7 mg, witaminy B1 - 3,6 mg, B2 - 2,0 mg, B6 - 17,0 mg, E - 94,9 mg, K - 0,4 mg i PP - 15,0 mg. W 7 rozdziale o leczeniu ywieniem jest wic kukurydza wymieniona siedem razy, z du - jak widzimy - susznoci. Po zakiekowaniu gromadzi si w kiekach 157,0 mg witaminy H, do rzadko spotykanej w naturze w takim steniu. 62. Kupalnik grski (Arnica montana L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin do rozpoznania nie trudn, ale poniewa jest pod ochron i pozyskujemy j tylko z upraw - opisywa jej nie bdziemy. Kwiat ma zapach lekko aromatyczny, smak gorzki. Kwiat (Flos Arnicae) dziaa przeciwskurczowo, napotnie i moczopdnie, pobudza serce i nerwy, wzmacnia odek, zewntrznie dziaa jako rodek dezynfekcyjny, cigajcy, gojcy i rozmikczajcy. Stosuje si napar z p yeczki kwiatu na szklank wrztku przy nieytach i wrzodach dwunastnicy, nerwicach wegetatywnych, krztuscu, miadzycy, niedomodze krenia, chorobie Birgera, stanach wyczerpania zycznego i nerwowego, kurczach, wzdciach, osabieniu serca, zym kreniu, stanach zapalnych w przewodzie trawiennym, a zewntrznie na okady przy stuczeniach, zwichniciach i zgnieceniach. Okady takie naley zmienia co dwie godziny. Herb. op. 20,0. Przetwory: Tiactura arnicae. N. Sn. Nalewka kupalnikowa ma rwnie szerokie zastosowanie: 5 g Tinctura Arnicae (czyli nalewki kupalnikowej), 5 g Tinct. Chelidoniii, czyli nalewki na zielu glistnika) i 10 g Azulanu wymiesza z trzykrotnie wiksz iloci smalcu wieprzowego

65

niesolonego. Ma o duej zawartoci witamin naturalnych, skuteczna we wszystkich wyrzutach skrnych, ktrych przyczyn moe by brak witamin, a wic w uszczycy, pcherzycy, krwawnicach. Smaruje si cienko na noc, rano zmywa watk umaczan w odwarze jakiego wysokowitaminowego ziela, np. skrzypu. Oczywicie naley organizmowi zapewni jednoczenie dostaw naturalnych witamin w wyywieniu (p. 7 rozdzia). Ani naparu, ani nalewki nie wolno przedawkowa, gdy mona wywoa zatrucie rozpoczynajce si uczuciem palenia w gardle, przyspieszeniem ttna, wymiotami i boleciami odkowymi. Dzienna dawka nalewki nie powinna przekracza 3 g, to znaczy do 23 kropli na raz i zawsze w rozcieczeniu bez wzgldu na to, czy do uytku zewntrznego, czy wewntrznego. Lokalnie rozgrzewajce okady przy reumatyzmie robi si w sposb nastpujcy: mokry okad skrapia si nalewk i zakada pod ceratk na miejsce zaatakowane reumatyzmem na dwie, trzy godziny. Nalewka rozgrzewa rwnie silnie, jak okad ze wieo utartego chrzanu. Z tym, e nie spowoduje bbli, jeli si j troch przetrzyma (p. "Chrzan" w 13 rozdziale). Rec. Kwiat kupalnika, kora kasztanowca, kwiat jarzbiny, kora kruszyny, kcze perzu w rwnych ilociach; gar skrzypu na litr wody gotowa pod przykryciem p godziny, zasypa yk takiej mieszanki, gotowa jeszcze kilka minut, odstawi do nacignicia i uzyskany odwar wypi w cigu dnia maymi ilociami (przy ylakach). Kwiat kupalnika, korze biedrzeca, ziele srebrnika, ziele drapacza, ziele szanty w rwnych ilociach - napar (przy skurczu wpustu). Kwiat kupalnika, ziele ruty, kwiat bzu czarnego, kwiat wizwki, kwiat gogu w rwnych ilociach - 1-2 razy dziennie szklank naparu (przy zakrzepicy). 63. Lawenda lekarska (Lavandula vera de Candeue) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin u nas uprawn, w stanie naturalnym nie spotykan. Zapach ziela przyjemny, swoisty, smak szczypico gorzkawy. Kwiat (Flos Lavandulae) pobudza czynnoci odka, uspokaja, dziaa moczopdnie, rozkurczowo, bakteriobjczo i wzmaga dziaalno gruczow wydzielania wewntrznego. Naparza si yeczk kwiatu na szklank wrztku i pije 1-2 szklanki dziennie przy zaburzeniach i nieytach drg trawiennych, puchlinie wodnej, mdociach, szczeglnie nerwicowych, jak i nerwicach serca, w stanach uderze krwi do gowy. Dobry jest rwnie dodatek mocnego naparu z kwiatu lawendy przy kpielach reumatycznych. Olejek lawendowy 2 razy dziennie 5 do 8 kropli na cukier poprawia apetyt, trawienie i usuwa mdoci. Nalewk lawendow zewntrznie stosuje si przy wrzodach, zgnieceniach, urazach nabiegych krwi i trudno gojcych si ranach. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Oleum Lavendulae, Nervosol (p. ponadto "Rozmaryn lekarski"). N.U. Rec. Kwiat lawendy, jagody jaowca, li mity, ziele melisy, ziele nostrzyku, ziele macierzanki, kcze tataraku w rwnych ilociach 2-3 garcie na 2 litry wrztku" napar wla do gorcej kpieli (w otyoci) Kwiat lawendy, any, kwiat wrzosu, korze prawolazu, nasienie kozieradki, siemi lniane - napar (w nerwicy odka). Kwiat lawendy, kwiat tarniny, ziele dziurawca, ziele rzepiku, ziele bazyli i napar (w przeczulicy lub opuszczeniu odka). 64. Lebiodka pospolita (Origanum vulgare L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin trwa, od 20 do 60 cm wysok, kwitnie od czerwca do wrzenia rowoliliowymi wiechami drobnych kwiatkw, zebranych na szczycie gwnej i kilku bocznych gazkach. Licie szeroko lancetowate, mniejsze i wiksze z jednego miejsca wyrastajce, u dou tpe, ku grze ostre, krtkoogonkowe i bezogonkowe, roztarte w palcach daj silny zapach, podobny do majeranku. Nazwy ludowe: macierzyca (na Mazowszu), macierduszka (w biaostockiem), duszka (na lubelszczynie), lebiodka dobromyl (w krakowskim). Lebiodka lubi ziemi urodzajn, z dostatkiem wapna i ciepe stanowisko, a wtedy wystpuje masowo. Ziele (Herba Origani vulg.) dziaa dezynfekcyjnie, przeciwzapalnie, wykrztunie, moczopdnie, rozkurczowo, ciopdnie, napotnie, przeciwgnilnie i trawiennie, stosuje' si je w naparze, w zaburzeniach krenia, przewlekych nieytach drg oddechowych, kurczach, padaczce, astmie, niestrawnoci, taczce, wstrzymaniu moczu, neuralgiach i nerwicach wegetatywnych (odka, puc, serca), reumatyzmie, puchlinie wodnej i stanach zapalnych jamy ustnej i garda. Herb. op. 50,0. W poczeniu z innymi zioami, jak rumianek, szawia, tymianek, ruta, stosuje si lebiodk w okadach z rozparzonego ziela w artretyzmie i reumatyzmie oraz do kpieli w skrofulozie, wycieczeniu pochorobowym i krzywicy u dzieci (p. rozdzia 9). N.Sn. Rec. M. Ziela lebiodki 2 czci, lici mity 2 cz. i kczy kozka l cznapar (w niestrawnoci i odbijaniu si). 65. Len (Linum ustatissimum L.) z rodziny lnowatych (Linaceae) z ca susznoci nosi nazw "ustatissimum" - najpoyteczniejszy, gdy jak dotychczas tylko korze nie ma wikszych waciwoci. Wkno, znane od czasw staroytnych, utrzymuje si na rynku tekstylnym do dzi, mimo olbrzymiej konkurencji wkien syntetycznych, padzierze s uywane do wyrobu trociniakw, sklejek, laminatw itp., nas tu interesuje: Siemi (Semen Lini). Jest ono wybitnym rodkiem luzowym i odywczym o znacznie szerszym zastosowaniu ni nasiona pigwy, babki, pecznika czy gorczycy biaej, prawdopodobnie dlatego, e oprcz witaminy A (skpo w naturze i do rzadko wystpujcej) zawiera jeszcze witaminy E i F, z ktrych A i F ulegaj wchoniciu zarwno przez skr, jak i przez bony luzowe odka, jelit, drg oddechowych i moczowych. Siemi jest najlepszym rodkiem sucym do regeneracji bon luzowych drg oddechowych i trawiennych, jak i spojwki, wycieajcej od wewntrz powieki.

66

Siemi dziaa poza tym rozmikczajco, osaniajco, przeciwskurczowo i rozwalniajco, stosuje si je zmielone - w chorobach drg oddechowych, moczowych, przeciw ischiasowi, reumatyzmowi i zaparciom, przy wrzodach odka, dwunastnicy i hemoroidach. Warto rozrni, e w celu zadziaania na ujemne objawy zego trawienia, jak wzdcia, zaparcia, kurcze itp., stosujemy odwar z caego nasienia i pijamy wraz z nasieniem albo zaywamy 2-3 yeczki sproszkowanego nasienia w zsiadym mleku 23 razy dziennie, co moemy jeszcze wzmocni yk oleju lnianego ze dwa razy dziennie, podczas gdy w stanach zapalnych lub nieytowych przewodu oddechowego lub drg moczowych stosujemy siemi mielone, a dla dzieci - z cukrem. Zarwno siemi, jak i olej lniany naley zaliczy do pierwszorzdnych rodkw odywczych w kuracjach ozdrowieczych, w grulicy puc i innych chorobach wyniszczajcych zycznie. Herb. op. 200,0. N.U. Zastosowanie zewntrzne oleju lnianego na okady w oparzeniach, odmroeniach w poczeniu z wod wapienn lub bez, jest znane od niepamitnych lat i w tym charakterze olej lniany guruje we wszystkich lekospisach Europy. Poczynajc od tego zastosowania wykryto zewntrzne dziaanie tych witamin, ktre ulegaj wchoniciu przez skr. O dziaaniu oleju lnianego w uytku wewntrznym - p. 7 rozdzia. M. Zewntrznie do kataplazmw rozmikczajcych stosuje si nasiona sproszkowane lub po prostu wytoki lniane pozostajce po wyciniciu oleju. Gar lub wicej takiej mki lnianej zalewa si wrztkiem, aby otrzyma gorc miazg, ktr zawija si w szmatk i przykada na miejsce przeznaczone. Taki kompres ma i t wyszo nad zwykym kompresem wodnym, e zachowuje wilgo i rwnomiern temperatur w cigu kilkunastu godzin. Rec. Siemienia lnianego 2 czci, korzenia lukrecji, korzenia lubczyka, korzenia prawolazu i korzenia kaliny koralowej po l cz. - odwar (w nieycie i nerwicy odka). Siemi lniane, nasienie kozieradki, korze prawolazu, kwiat wrzosu, kwiat lawendy, any w rwnych ilocich - napar (w nerwicy odka). Siemi lniane, nasienie kozieradki, korze lukrecji, korze arcydzigla, kcze tataraku, li mity - odwar (w nadkwasocie, p. ponadto "Ziemniak" w 13 rozdziale). Siemi lniane, korze ywokostu i nasienie kozieradki po 2 czci, ziele boodrzewu i ziele pokrzywy po l cz., zemle p na p z cukrem i jada 2-3 razy dziennie yeczk (przy wychudzeniu). Siemi lniane, korze ywokostu, nasienie kozieradki, li pokrzywy w rwnych ilociach sproszkowa, yk proszku zmiesza z dwiema ykami miodu i zaywa 5-6 razy dziennie (w niedokrwistoci). 66. Lipa drobnolistna (Tilia cordata Mili.) i szerokolistna (Tilia platyphyllos Scop.) z rodziny lipowatych (Tillaceae) jest znanym drzewem parkowym, przydronym i domowym. Szerokolistna zakwita w pocztkach lipca, drobnolistna dwa tygodnie wczeniej, dziki temu zbir kwiatu z obu gatunkw nie nakada si na siebie w czasie. Zbiera si za pomoc drabin i sekatorw kwiatostan z obu gatunkw wraz z szypuk i przykwiatkiem w formie lancetowatego listka. Kwiat (Injlorescentia Tiliae) dziaa napotnie, moczopdnie, przeciwskurczowo i osaniajco dla drg oddechowych. Napar 2-3 razy dziennie (bez wychodzenia na dwr) stosuje si przy wszelkich formach przezibienia, nieytach drg oddechowych i moczowych, zatrzymaniu moczu, puchlinie wodnej, padaczce, miadycy, cukrzycy, dychawicy, a w zastosowaniu zewntrznym w okadach na rany i wrzody i do pukania jamy ustnej w stanach zapalnych. Herb. op. 20,0 i 50,0. "Herbapol" produkuje herbat Tiliax. Kwiat lipy wchodzi w skad Degrosanu i Pyrosanu (p. "Mieszanki zioowe"). O. Co do innych surowcw lipowych warto wymieni wgiel lipowy (Carbo Tiliae): 1-2 yki w mleku lub wodzie zaywa si w biegunkach, zatruciach i gazach, zewntrznie stosuje si jako zasypk przy ropiejcych i cuchncych ranach i wrzodach. Do uytku wewntrznego stosuje si wgiel przynajmniej w godzin po zayciu rodka przeczyszczajcego. Z drzewa lipowego uzyskuje si rwnie dobry wgiel rysunkowy. Kwiat lipowy w poczeniu z zielem krwawnika, zielem dziurawca i liciem szpinaku jest dobrym rodkiem przeciw blednicy: te cztery surowce ususzone naley sproszkowa i zaywa po p yeczki 3-4 razy dziennie. Nie wychodzi na pla w czasie takiej kuracji. Spirytusowa nalewka na wieym kwiecie lipowym stosowana zewntrznie jest dobrym rodkiem przeciw piegom i zmarszczkom, agodzi ble gowy i jednoczenie dobrze dziaa na porost wosw. wiee licie obu gatunkw lipy, stosowane w formie okadw, goj rany, zaognienia, stuczenia itp. Kwiat lipy naley przechowywa w suchym miejscu i w szczelnym naczyniu, gdy bardzo atwo wchania wilgo i plenieje. Dobry surowiec powinien mie kolor jasnoty, delikatny zapach lipy i luzowaty, sodki smak. Rec. Kwiat lipy, ziele szawii, ziele krwawnika, kcze piciornika w rwnych ilociach - napar, pi 2-3 razy dziennie (przy zej pigmentacji skry, piegach, plamach wtrobowych). 67. Lnica pospolita (Linaria vulgaris L.) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariceae) jest rolin trwa, niewysok (20 do 40 cm) o maych wymaganiach glebowych i dlatego do powszechnie w Polsce spotykan wszdzie tam, gdzie krowy si nie pas. Zbiera si kwitnce ziele cinajc je wyej ni w poowie. Kwitnie to od czerwca do wrzenia, kwiat w rodku pomaraczowy, odyka gsto ulistniona lancetowatymi, wskimi listkami o trzech nerwach.

67

Nazwy regionalne: len Matki Boskiej (kieleckie), pantofelki Matki Boskiej (sandomierskie), wylin (lubelskie), lwia paszcza (krakowskie), nocne ziele (Kujawy) - to chyba nawet nie poowa nazw, jakie lnica ma, co oczywicie wiadczy o wielkiej popularnoci tego ziela w medycynie ludowej. Powodzenie to jest rzetelnie uzasadnione, gdy lnica naley do tych zi, ktre pozyskiwane w naszym klimacie maj najlepsze waciwoci. Ziele (herba Linariae) dziaa napotnie, rozwalniajco, ciopdnie, moczopdnie, powlekajco, dezynfekcyjnie, a zewntrznie przeciwzapalnie i zmikczajco. Stosuje si napar przy kruchoci naczy krwiononych, wybroczynach, ylakach, hemoroidach, blach gowy, napadach kaszlu, kamicy moczowej i ischiasie, a zewntrznie do kpieli dla skrofulicznych dzieci, jak rwnie na okady przy stanach zapalnych spojwki i rogwki w oczach. Skuteczno zastosowania naparu do przemywania oczu bdzie w takich przypadkach wiadczy o awitaminozie A (p. 7 rozdzia). Herb. op. 50,0. Hom. N. Sn. Z oju baraniego (mona uy lanoliny, ale skutek bdzie sabszy) i wieego soku kwitncego ziela mona sporzdzi ma, w ktrej umaczane tampony zakada si na noc do odbytnicy przeciw hemoroidom. Rec. E. Mayer. Ziele lnicy, mech islandzki, li melisy po l cz., korze storczyka 2 cz. - odwar raz na dzie (przy impotencji wczesnej lub nerwicowej). 68. Lubczyk lekarski (Levisticum ocinale Koch.) z rodziny baldaszkowatych (Umballiferae) pochodzi wprawdzie z Iranu, ale od niepamitnych lat jest rozpowszechniony w caej Europie rodkowej i poudniowej jako rolina przyprawowa "korzenna" i lecznicza, a wszdzie jest uprawiana, cho traa si w stanie naturalnym w gatunku wcale nie gorszym. W dobrej ziemi lubczyk osiga od 4 cm grub odyg, wysok do l, a nawet 2 m. Dugoogonkowe, misiste, grube licie trjdzielne, podwjnie pierzaste, kwiaty bladotego koloru gromadz si na kocu promienistych 10 do 20 odyek, tworzc prawie kuliste baldachy. Owoc (nasienie) tobrzowy, 5 do 7 mm dugi. Korze zbiera si z dwu- lub trzyletnich rolin wiosn lub pn jesieni, licie w maju do lipca. Korze, jeli jest gruby, tnie si do suszenia wzdu, obcina korzonki przybyszowe ciesze od owka, oczyszcza z ziemi raczej na sucho, do suszenia rozkada si lub rozwiesza w cienistym miejscu. Wycig z korzenia lubczyka, zagszczony do twardoci piguki, zrobi w dwudziestych latach du karier lecznicz pod nazw "Sedobrol" szwajcarskiej rmy "Rocha", jako rodek kojcy i leczcy wszystkie nerwice, wic zapotrzebowanie na takie rodki byo ogromne. Jedno jest pewne - "Sedobrol" szkody nie narobi. Zapach korzenia i licia jest "korzenny", a dokadnie mwic bulionowy (w ludowej terminologii niemieckiej lubczyk nazywa si "Maggipanze"), smak z pocztku sodkawy, nastpnie ostrokorzenny i troch gorzki. Korze (Radix Levistici) rozpdza kurcze, wzdcia, dziaa moczopdnie, trawiennie, wykrztunie, znosi nadmiern fermentacj jelitow i pobudza krwawienie miesiczkowe. W miar monoci naley unika gotowania korzenia, gdy wytraca si wiele jego wartoci, szczeglnie w olejkach eterycznych. Najlepiej odpowiedni porcj korzenia zala niewielk iloci wody przegotowanej na noc, a rano podgrza i potrzyma pod przykryciem, aby nacigno i wypija maymi ilociami. Mona sodzi zarwno miodem, jak i cukrem, yka na szklank wody - pi taki napar do trzech szklanek dziennie przy zaburzeniach trawiennych, zaparciach, bolesnym oddawaniu moczu, bronchitach, nerwicach odka, puc i serca, puchlinie wodnej, skpym miesiczkowaniu, zatrzymaniu moczu, stanach osabienia pochorobowego, kamicy moczowej i wrzodach jamy ustnej i garda. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Cardiosanu i Urosanu (p. "Mieszanki zioowe"). K.N.Sn. W uytku zewntrznym daje si 10 dag korzenia na wiadro wrztku do kpieli przy wrzodach, widzie, uszczycy, pcherzycy itp. 69. Lukrecja gadka (Glycyrrhiza glabra L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) ma korze dugi, rozgaziony, z ktrego wyrasta odyga prawie 2 m wysoka z pierzastymi, nieparzystymi, owalnymi w zarysie listkami, ktre s z wierzchu gadkie, pod spodem nieco lepkie. Kwitnie w czerwcu drobnym kwiatem zebranym w wiechy. Lukrecj spotykamy ju w papirusie Ebersa, bya wic stosowana w VI wieku p.n.e. w staroytnym Egipcie, wspominaj Conrad von Megenberg w XV w.n.e., Leonard Fuchs (1543), Hieronymus Bock (1577), Tabernemontanus (1731) i wszyscy oni s zgodni co do wysokich walorw leczniczych tej roliny. Zbiera si korze w marcu-kwietniu lub we wrzeniu-padzierniku. Do obiegowych powiedzonek weszo okrelenie: "sodki jak lukrecja", co w przenoni oznacza czowieka nieszczerego itp. Korze (Radix Glycyrrhizae) dziaa moczopdnie, wykrztunie, likwiduje stany zapalne, stosuje si wic odwar przy przezibieniach, chrypce, suchym kaszlu, jak i zaegmieniu drg oddechowych, reumatyzmie, ischiasie, gorczce, nieytach, kurczach, wzdciach i nerwicy odka i wtroby, przy kamicy moczowej, ciowej, cierpieniach nerek i wtroby, przy kolce jelitowej i zaparciu; po zakaeniu tcowym i podobnych stanach zakanych oraz w chorobie Addisona. Herb. op. 20,00 i 50,0. Przetwory: Extractum Glycyrrhizae depur., Elixir Glycyrrhizae, Uldenol, Ulventrol, Azarina, Herbogastrin i Tussipect. O.U. Rec. G. Korze lukrecji, korze dzigla, kcze tataraku, kcze piciornika, ziele drapacza - odwar (w biaaczce. Lepiej posuy si tym zestawem sproszkowanym i wtedy bierze si trzy razy dziennie mniej ni p yeczki). 70. opian wikszy (Articum lappa., Lappa maior L. minor L. Tomentosa) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin najczciej bardzo pokan, od 50 do 80 cm wysok, o wielkich, owalnosercowatych liciach i wielokoszyczkowym . zgrupowaniu

68

purpurowych kwiatkw, po ktrych pojawiaj si nasienniki, czepiajce si futra zwierzt, odziey ludzkiej, bo w ten pomysowy sposb opian rozprzestrzenia si. Lubi ziemi gliniast, zwart, urodzajn z dodatkiem azotu, trzyma si wic w pobliu siedzib ludzkich, starych mietnikw, kup kompostowych itp. opian ma wrzecionowaty, od 1 do 2 cm gruby, 25 do 30 cm dugi korze, pomarszczony, o szarobrzowym kolorze. W przeomie jest wydrony z biaopleniowym nalotem na brzowym wntrzu. Wiksze korzenie naley do suszenia ci wzdu. Zapach korzenia jest saby, smak sodkawy, pniej gorzki. Zbiera si korzenie z rolin dwuletnich. Korze (Radix Bardanae) trzeba przechowywa dobrze wysuszony i szczelnie zamknity, gdy atwo plenieje i pada oar szkodnikw. Dziaa on moczopdnie, napotnie, rozwalniajco, ciopdni e, jest jednym z najlepszych rodkw poprawiajcych przemian materii. Sch. yeczk korzenia na szklank wody, namoczy kilka godzin, zagotowa i pi 1- szklanki dziennie przy reumatyzmie, zatrzymaniu moczu. Przede wszystkim jednak przy wysypkach, liszajach i wrzodach, rwnie i zewntrznie w formie okadw z odwaru. B. Sok wycinity ze wieego ziela opianu uywa si do nacierania gowy w celu wzmocnienia wosw, do smarowania liszajw, a do wewntrz 3 razy dziennie yk przy wrzodach odka, nerwicy odka, szkorbucie i zaburzeniach miesiczkowania. Okady ze wieego licia dziaaj gojco na wrzody i trudno gojce si rany, np. u diabetykw. Odwarem mona rwnie spukiwa wosy po umyciu, ale dobrze jest do tego doda pokrzywy i skrzypu lub korzenia mydlnicy. Korze - Herb. op. 50,0. Przetwory: Succus Bardanae. K.N.Sn. Rec. Korze opianu, kora dbu, kcze piciornika, any, li mity, li orzecha woskiego w rwnych ilociach - odwar (przy zapaleniu nieytowym jelit). Korze opianu, korze prawolazu, ziele rozchodnika, ziele szanty, ziele bluszczyka kurdybanka w rwnych ilociach napar pi 3 razy dziennie (przy wyysieniu plackowatym). Korze opianu i kcze turzycy w rwnych ilociach - yk zi na szklank wody, gotowa kilka minut i pi 2-3 razy dziennie (w gwce). Korze opianu, korze mydlnicy, li pokrzywy, ziele skrzypu w rwnych ilociach - 2 garcie na 2-3 litry wody, zagotowa (do mycia gowy przy upierzu). 71. Macierzanka piaskowa ( ymus serpyllum L.) z rodziny wargowych (Labiatae), rolina trwaa, pkrzew o przecitnej wysokoci, jednak nie wielkiej, bo ok. 10 cm, silnie pachncy, szczeglnie w okresie kwitnienia, woli gleb such, piaszczyst, a nawet kamienist, byle wapienn, na ktrej tworzy nieraz gst muraw. Pezajce odyki raz po raz zapuszczaj korzenie i wypuszczaj nowe pdy wznoszce si, o listkach naprzeciwlegych, okrgo lancetowatych, a kady pd zakoczony jest zgrupowaniem drobnych, rowooletowych kwiatkw. Zapach ziela mocny, do przyjemny (pachnie podobnie jak dobre siano), smak gorzkawy, potem drapicy. Ziele (Herba Serpylii) dziaa wykrztunie, dezynfekcyjnie, cigajco, przeciwzapalnie, pobudza serce i nerwy. Stosuje si napar w przypadku upartego, przewlekego, suchego kaszlu, blednicy, niedokrwstoci, puchliny wodnej, w chorobach pcherza, nieytach odka, nieytach drg oddechowych, kurczach jelitowych, w niedomodze wtroby, biegunkach, bronchitach i astmie, nadmiernym wydzielaniu ci, wzdciach, zarobaczeniach (glistnica). Napar dodaje si do kpieli wzmacniajcych dla nerwowo wyczerpanych, dla dzieci cierpicych na krzywic lub skrofuloz w celu poprawienia krenia w ischiasie, reaumatyzmie, a wreszcie do przemywania oczu w stanach zapalnych noworodkom. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Septosanu (p. "Mieszanki zioowe") N.Sn. Rec. Ziele macierzanki, kwiat rumianku, li mity, li szawi - napar, puka zby co kwadrans ciepyn naparem (przy zapaleniu okostnej. Jeli zdarza si ono czciej, naley si domyla braku witamin w organizmie, p. 7 rozdzia). 72. Majeranek ogrodowy (Origanum maiorana L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin przyprawow, towarzyszc czowiekowi od czasw egipskich, do dzi wystpujc w stanie naturalnym w rejonie Morza rdziemnego. U nas tylko w uprawie, ktra zreszt jest nietrudna. Smak i zapach ziela przyjemny, aromatyczny, swoisty. Ziele (Herba Maioranae) pobudza czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia, dziaa nieco moczopdnie, rozkurczowo i rozgrzewajco. Oprcz starannego dodawania majeranku, najlepiej zmielonego razem z kminkiem, do wszystkich grochw, kapust, wieprzowiny itp., stosuje si majeranek w naparze, p yeczki ziela na p szklanki wrztku i pije 2-3 razy dziennie w przezibieniach, zaegmieniu puc, kolce jelitowej, braku apetytu i kadym objawie niestrawnoci. Zewntrznie - samo wchanie przeciwdziaa katarowi, mona te, w przypadku mocniejszego kataru, wcign nieco naparu do nosa. Herb. op. 20,0 i 50,0, poza tym sprzeda majeranku prowadz sklepy spoywcze, a nieotartego, w pczkach, prywatne i uspoecznione sklepy warzywne. N.U. Pomijajc wic jego znaczenie w gospodarstwie domowym jako przyprawy trawiennej, ziela uywa si do sporzdzania maci majerankowej: otarty z odyg majeranek uciera si p na p ze smalcem, nastpnego dnia przetapia si i przez gste ptno odciska zielonkawy tuszcz, do ktrego mona doda kropl olejku majerankowego, sosnowego lub jaowcowego na l dag maci.Tak maci smaruje si nos na noc przy katarze przezibieniowym, jak rwnie przy blach gowy spowodowanych zapaleniem zatok przynosowych i do smarowania miejsc stuczonych, opuchnitych itp.

69

Do uytku domowego majeranek (zmielony razem z kminkiem) naley trzyma w szczelnym naczyniu, nie przygotowywa wikszych iloci, bo i jedno, i drugie po zmieleniu szybciej wietrzeje i traci si dziaania. Z tego rwnie powodu majeranek, podobnie jak kminek i inne pachnce przyprawy, dodaje si do potraw po ugotowaniu lub upieczeniu, a nigdy przedt. Rec. Ziele majeranka, ziele krwawnika, ziele tysicznika, kcze tataraku i koper po 10,0 g, ziela szanty 40,0 g - napar (przy nadkwasocie). 73. Mak polny (Papaver rhoeas L.) z rodziny makowatych (Papaveraceae) jest pospolitym chwastem naszych zb, poza nimi traa si na ugorach, jeli gliniaste i prchnicze, ale w wyjtkowych tylko przypadkach ronie masowo. Wolne listki ma pojedyncze lub podwjnie pierzaste, caa rolina od 30 do 80 cm wysoka, pokryta nierwnomiernie odstajcymi woskami, kwiat mocno szkaratny, o wtych patkach szerokich, odwrotnie jajowatych, poyskliwych, z czarnooletow plamk w gbi. Kwiat (Flos Rhoeados) dziaa powlekajco, osaniajco, rozkurczowo, przeciwkaszlowo i kojco w stopniu bardzo delikatnym, dziki czemu nadaje si do leczenia dzieci. Stosuje si napar z 1/2 yeczki kwiatu na szklank wrztku, dzieciom daje si 2-3 razy dziennie yk naparu przy kaszlu, chrypce, nieytach grnych drg oddechowych, anginie, krztucu, kolce i biegunkach u dzieci lub u dorosych. Informacje o narkotycznych waciwociach tego surowca w naszym klimacie nie znalazy pokrycia w praktyce, by moe na poudniu skad czynny w patku maku polnego jest nieco inny. Herb. op. 20,0 i 50,0. N. 74. Malina ogrodowa (Rubus idaeus L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest krzakiem wieloletnim, na og przez ogrodnikw nieracjonalnie wykorzystywanym, bo tylko na owoce. Tymczasem jest jeszcze na tym krzaku cenny li, ktrego skrupulatny zbir w czasie kwitnienia zwiksza plony owocu, nie liczc gotwki za dostaw licia do punktu skupu. Li maliny (Folium Rubi Idaei) dziaa cigajco, moczopdnie i oczyszczajco, wzmacnia oglnie, stosuje si go wic w naparze przeciw biegunkom, czerwonce, zaburzeniach miesiczkowania (nieregularne i bolesne), biaych upawach, osabieniu pochorobowym, wysypkach, egzemach oraz jako pukanka przy stanach zapalnych jamy ustnej i garda. Li zapachu nie ma, w smaku jest cierpki. Herb. op. 50,0. Owoc (Fructus Idaei) dziaa przeciwgorczkowo i napotnie. Odwar stosuje si we wszystkich formach przezibie oraz przy szkorbucie, paradontozie i innych objawach awitaminozy C (p. 7 rozdzia). Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Pyro sanu i Reumosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Wino z malin robi si w sposb nastpujcy: 6 czci wagowych malin i 10 czci wagowych wody postawi na 4 dni w ciemnym i chodnym miejscu, przecedzi wszystko, przegnie przez gste ptno, doda 2 czci miodu, zmiesza dokadnie, doda winnych drody i postawi w ciemnym miejscu do sfermentowania. Po skoczonej fermentacji zla do sklarowania, po czym do butelek. Z tym, e mocno zakorkowa mona tylko idealnie sklarowane wino. Dziaanie napotne i rozgrzewajce takiego wina jest znacznie wiksze ni odwaru z suszonych malin, a przechowywa mona ten rodek latami. Stosujemy wino malinowe 2-3 kieliszki przy pierwszych objawach przezibienia. Sok malinowy w celach leczniczych nastawiamy na cukrze w cieniu (nigdy na socu), bo wysmaony ma znacznie mniejsze dziaanie witaminowe i lecznicze. W kilogramie malin znajdziemy: 13,0 mg biaka, tuszczu 3,0 mg, wglowodanw 80,7 mg i skadnikw mineralnych 5, l mg, w czym wapnia 400 mg, elaza 10 mg, miedzi 1,4 mg i fosforu 440 mg. Prowitaminy A w malinach znajdziemy 0,44 mg, witaminy B1 - 0,23 mg, B2 - 0,50 mg, B3 - 9,0 mg, C - 250 mg i PP3,0 mg. Wrd naturalnych rodkw wielowitaminowych wyliczonych w 7 rozdziale bdzie wic owoc maliny gurowa w 6 miejscach. Warto podkreli, e do celw leczniczych nieco lepsze s zawsze maliny ze stanowisk naturalnych, zdziczae ni ogrodowe, jak rwnie znacznie lepsze s maliny ze stanowisk nizinnych ni grskich. Rec. Li maliny, li poziomki, li brzozy w rwnych ilociach - napar, pi czsto i w duych ilociach (przy artretyzmie). Li maliny, li pokrzywy, korze mniszka, kcze tataraku w rwnych ilociach wzite sproszkowa i zaywa 3 razy dziennie po p yeczki z miodem lub sokiem z surowej cebuli (przy sabszych formach biaaczki - z mocno surwkowym wyywieniem). Li maliny, li poziomki, li brzozy, kwiat bzu czarnego, kwiat tawuy kowej, kora wierzby - 2 yki zi zala szklank zimnej wody przegotowanej na 6 do 8 godzin, nastpnie gotowa 5 minut i pi 3 razy dziennie szklank odwaru (przyostrym zapaleniu nerww, p. ponadto 6 rozdzia). 75. Marzanna wonna (Asperula odorata L.) z rodziny marzannowatych (Rubiaceae) jest rolin niewielk, bo do 30 cm wysok, a przewanie nisz, o prostej, czterograniastej odydze, od ktrej odchodz lancetowate listki o promieniach po 6 lub 8 sztuk. Biae, gwiazdkowate kwiatki ukazuj si od maja do czerwca. Marzanna wystpuje najczciej na ziemi gliniastej, prchniczej, ale z dostateczn iloci wapna. Dziki kczom tworzy wwczas niemal zwart muraw. Zbiera si marzann przed kwitnieniem. Ziele (Herba Asperulae) dziaa moczopdnie, dezynfekcyjnie, z lekka rozkurczowo, trawiennie, kojco i przeciwblowo. Stosuje si napar przy histerii, melancholii, puchlinie wodnej, taczce, kamicy moczowej, zaburzeniach miesiczkowych i nerwicach wewntrznych. Okady z naparu stosuje si przy wrzodach, urazach, trudno gojcych si ranach, a okady ze wieego pogniecionego ziela na bl gowy, wyrzuty skrne, wrzody itp. Herb. op. 20, i 50,0. K.S.N.

70

76. Mcznica lekarska (Arctostaphylos uva ursi Spreng) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) jest rolin trwa o czerwonych, mczystych w smaku jagodach, dochodzca niekiedy do 60 cm dugoci, ale nie wicej ni 20 cm wysokoci, o drobnych, odwrotnie jajowatych listkach, skrzastych - gadkich, wyranie unerwionych, caobrzegich, krtkoogonkowych i bladokrwistych dzwonkowatych kwiatkach. Lubi pulchn, bogat w prchnic ziemi troch kwan. Li zapachu nie ma, smak najpierw sabo gorzki, pniej sodki i cierpki. Inne nazwy: niedwiedzie grono (biaostockie), niedwiedziny (lubelskie), chrcina (w kieleckim) lub chrcina jagoda (w krakowskim). Li mcznicy (Folium uvae ursi) ma dziaanie moczopdne, dezynfekujce przewd moczowy, cigajce i przeciwzapalne, stosuje si napar w kamicy moczowej, stanach zapalnych i przewlekych nieytach drg moczowych, zmazach nocnych, nocnym moczeniu si dzieci, rzeczce, krwiomoczu, przewlekych biegunkach i nieytach drg oddechowych. Sch. Ze wzgldu na mocne dziaanie licia mcznicy dobrze je stosowa p na p z siemieniem lnianym. D. Sproszkowany li w powyszych dolegliwociach stosuje si w bardzo ograniczonych ilociach, 1/2 do 1 g, obcie popijajc jakim ciepym pynem. Mcznica niekiedy barwi mocz na kolor ciemnozielony. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Urosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Amionin. Sn. Owoc mcznicy, sdzc po skutkach terapeutycznych, zawiera niewtpliwie wiele witamin, ale oblicze dokadnych do 1980 roku byo brak. Rec. Li mcznicy 30,0, pczki brzozy 50,0 strczyny fasoli 30,0, korze pietruszki 40,0 - napar (w zapaleniu otrzewnej, szczeglnie w razie podejrzenia grulicy). Li mcznicy, li pokrzywy, ziele rdestu ptasiego, ziele krwawnika i kcze piciornika w rwnych ilociach - odwar, pi po 1/4 szklanki 4 razy dziennie (w krwiomoczu). 77. Mech islandzki (Lichen islandicus L., Cetraria islandica Ach.) z rodziny porostw (Parmeliaceae) jest popularnym w caej Polsce porostem drzewoziemnym, gdy jego zarodniki lokuj si nieraz na nieprawdopodobnie maych szcztkach prchnicowych i wydaje si, e rosn czasem na szczerym piasku. Inne nazwy: pucnik (na Mazowszu), tarczownica (w poznaskim), tarczownik (na Pomorzu) i obrost (w krakowskim). Mech (Lichen islandicus) dziaa osaniajco, powlekajco, przeciwkaszlowo, wzmacniajco, rozkurczowo, przeciwwymiotnie i dietetycznie. Stosuje si odwary np. z 10 do 30 g mchu, gotowa w litrze wody, a si wygotuje do poowy i galaretk, ktr w ten sposb uzyskamy, zaywa si ykami w nieytach pucnych, uporczywym kaszlu gruliczym, potach gruliczych i koniecznoci odywiania np. w pochorobowym wyczerpaniu, przy wrzodach odka jako odywczy rodek osaniajcy, dalej przy braku mleka u karmicych matek, a wreszcie chorobach pochodzcych z niedoywienia. Herb. op. 50,0. sn. N Rec. Mchu islandzkiego 2 czci, korzenia ywokosu i licia podbiau l cz. 2 yki zi gotowa 1/2 godziny w p litrze wody i pi po szklance przed jedzeniem (we wrzodach odka i nadkwasocie). Mech islandzki, li szawi, li mity, ziele macierzanki, ziele tymianku, korze arcydzigla, kcze tataraku, w rwnych ilociach, yk zagotowa w 1/41 wody i odstawi w ciepe miejsce do nacignicia, pi przed jedzeniem (przy niestrawnoci poczonej z nadkwasot). Mech islandzki, siemi lniane, nasienie kozieradki, korze arcydzigla, kwiat lawendy, kcze kozka i kora kruszyny w rwnych ilociach - odwar (w zapaleniu wrzodziejcym jelita grubego). Mech islandzki, any, koper, korze lukrecji, ziele tymianku po 1 iloci, pczkw sosny 3 iloci - odwar (w grulicy). Mech islandzki, korze prawolazu, ziele kopytnika z korzeniem, ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele srebrnika, kwiat lipy, li melisy w rwnych ilociach odwar (w nadmiernych ilociach sokw trawiennych). 78. Melisa lekarska (Melissa ocinalis L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin wieloletni, przewanie uprawian, ale tu i wdzie zdzicza, jednake nie zdegenerowan, ma wiksze iloci substancji czynnych ni uprawiana. Nazwa roliny pochodzi od aciskiego sowa "mel" - mid, gdy jest to rolina, ktr pszczoy bardzo lubi: wystarczy ul wytrze w rodku wie rolin, aby si w nim pszczoy zagniedziy natychmiast po wyrojeniu. Ludowa nazwa: "rojownik" . Licie melisa ma jajowate, krtko ogonkowe, karbowane, wyranie ykowane, naprzeciwlege, wyrastaj przewanie po dwa od jednego miejsca odygi, z tego miejsca wyrastaj mae kwiatki po dwa, trzy, rzadziej po cztery, rwnie krtkoogonkowe. Melisa siga nieraz do l metra wysokoci lub dugoci, do czsto ciele si po ziemi. Caa rolina ma przyjemny cytrynowy zapach, smak cytrynowo gorzki. Li (Folium Melissae) dziaa kojco, rozkurczowo, ciopdnie, wzmacnia czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, a przez dugie wieki by uwaany za rodek stosowany wycznie w chorobach kobiecych. Obecnie stosuje si napar, owszem, rwnie i przy takich dolegliwociach, jak skpe miesiczkowanie, zapalenie jajnikw (razem z nagietkiem), histerii, ale i w nerwoblach zbw, uszu, gowy, zburzeniach trawienia, nerwicy odka, przewlekych nieytach drg oddechowych, bezsennoci, osabieniu minia sercowego, wzdciach i niestrawnoci. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Nervosanu i Nervogranu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Nervosol. U.N. Sch. Napar lub sproszkowane ziele 2, 3 razy dziennie p yeczki stosuje si w blednicy, wymiotach ciarnych, braku mleka u karmicych, neurastenii i wreszcie przy niedowadzie nerwowym pochodzenia reumatycznego. Melisa gotowana w

71

winie - yeczka ziela na szklank - wzmacnia serce, odegmia puca, usuwa zadyszk. Okady ze wieego ziela na rany dziaaj chodzco, kojco i leczco. Sch. Dziaanie ziela po roku ustaje (?). 79. Mita pieprzowa (Mentha piperita L.) z rodziny wargowych (Labiatae) na dobrej ziemi jest rolin wieloletni ale "wdrujc" w poszukiwaniu "poywienia", czyli lepszej ziemi, gdy naley do rolin tzw. arocznych. Podziemne rozogi wypuszczaj odyg, licie itp. tam, gdzie znajduj odpowiedni ziemi. W zasadzie mita jest rolin uprawian, ale pozostawione w ziemi kcza przy likwiadacji starej plantacji "wdruj" poza teren uprawy, gdzie bardzo czsto daj lepszy surowiec leczniczy. Jest to rolina od p do prawie metra wysoka o odydze nierwno owosionej, liciach ostro pikowanych, bezogonkowych, szeroko lancetowatych, kwitnie w niby okkach na szczytach gazek. Zapach lici aromatyczny, chodzcy, "mitowy", smak mitowy, cierpki. Li (Folium Menthae piperitae) dziaa rozgrzewajco, rozkurczowo, ciopdnie i ciotwrczo, dezynfekcyjne, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia, pobudza czynnoci odka, umierza ble. Stosuje si napar w nieytach odka i jelit, wymiotach, biegunkach, kurczach, kolce, niedomodze wtroby, opuchlinie, kamicy ciowej, zaburzeniach miesiczkowania, nerwicach wegetatywnych. Herb. op. 20,0 i 50,0. "Herbapol" produkuje herbatk Menthax do parzenia w szklance. Wchodzi w skad Cholagogi II, Digestosanu, Normosanu, Septosanu i Tannosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Oleum Menthae, Tinctura, Gastrochol i Herbogastrin. U. K. Sn. Zewntrznie przy blach nerwowych, migrenowych, reumatycznych stosuje si smarowanie olejkiem mitowym. D. W nerwicy odka mit naley pi stale a do zupenego wyleczenia. Gotowane w wodzie z winem w 1/2 szklanki wody, tyle wina, yka drobno pocitego ziela (5 minut gotowa) usuwa przykry zapach z ust. Sproszkowany li na wszystkie wyej wyliczone dolegliwoci zaywa si 3-4 razy dziennie na koniec noa. Ziele mity dziaa nieco sabiej. Ziele mity lub li (ok. 100 g zaparzy dwoma litrami wrztku) dodaje si zawsze do kpieli dla osb nerwowo wyczerpanych, wycieczonych lub obsypanych liszajami, jak rwnie do kpieli rozgrzewajcych dla reumatykw itp. jak w 9 rozdziale. Mita naley do rodkw promieniujcych, jak gorczyca, kasztan itp. Rec. Ziele mity, korze omanu, korze lukrecji, korze biedrzeca, ziele szanty, ziele nostrzyku - napar (w nerwicy odka, p. ponadto 7 rozdzia). Li mity 50,0, kwiat kocanki 20,0 li bobrka 15,0, owoc kolendry 25,0 napar (w kamicy ciowej). Li mity, korze opianu, kora dbu, kcze piciornika, li orzecha woskiego, any - w rwnych ilociach, odwar (w zapaleniu nieytowym jelit). Li mity, korze mniszka, ziele glistnika, ziele piounu, kwiat kocanki, w rwnych ilociach - napar, rano i wieczorem, po szklance (w taczce). Li mity, ziele szanty, ziele krwawnika, strczyny fasoli, li pokrzywy, kora kruszyny, korze lukrecji w rwnych ilociach - 2 razy dziennie szklank naparu (w zej przemianie materii). Li mity, szyszki chmielu, kwiat lawendy, li melisy, kwiat wrzosu w rwnych ilociach - napar (w histerii, p. ponadto 7 rozdzia). 80. Miodunka plamista (Pulmonaria ocinalis L.) z rodziny szorstkolistnych (Boraginaceae) jest to rolina trwaa, 3035 cm wysoka o prostej woskowatej odydze, jajowato sercowatych liciach przykorzeniowych, obronitych szczeciniasto, grne licie s na wp przyrose do odygi. Kwitnie (i po tym najatwiej j rozpozna) dzwonkowato-patkowymi kwiatkami, ktre na tej samej odydze miewaj dwa i trzy kolory: rowy, niebieski i oletowy. Kwitnie od marca do maja, ziele zbiera si w kwietniu. Lubi stare mietniska, dostatek wapna i pulchn ziemi. Smak ziela sabo cigajcy, luzowaty. Inne nazwy: pucnik (przestarzaa nazwa botaniczna), pucne ziele (na Mazowszu), suchotnik (w poznaskim), porost ziemny (w biaostockim) i adamaszkowe ziele (w sandomierskim). Ju jak sama nazwa wskazuje, miodunka sama ju musiaa zwrci uwag ludzi. Pierwszy wspomina j Paracelsus i z jego najlepsz opini rolina ta wchodzi do medycyny redniowiecznej na pnoc od Alp. Ziele (Herba Pulmonariae) dziaa wyksztunie, cigajco i moczopdnie, stosuje si napar przy krwiopluciu, w grypie i w innych formach przezibienia, w nieytach drg oddechowych, astmie, krwiomoczu, hemoroidach, biegunce, czerwonce, a do zewntrznego uytku w okadach jako rodek zmikczajcy powlekajcy i cigajcy na rany, wrzody, wysypki itp. Herb. op. 50,0, Hom. N. 81. Morszczyn pcberzykowaty (Fucus vesiculocus L.) z rodziny morszczynowatych (Fucaceae) jest to glon, rolina dna morskiego, o dugoci do l. metra, brunatna plecha, wielokrotnie widlasto rozgaziona, 2 cm szeroka, ktrej pcherzyki powietrza, wystpujce gsto na odykach pozwalaj rolinie siga do powierzchni wody, a tarczowaty chwytnik trzyma si dna. Ten sposb uatwia rolinie magazynowanie tlenu do oddychania, a skadniki mineralne czerpie z dna. Najlepszy jest morszczyn atlantycki, ale i nasz batycki jest niewiele sabszy. Zapach ziela jest nieprzyjemny - wieych ryb i gnijcego ziela, smak luzowo sony, ale mimo to morszczyn by od niepamitnych czasw pokarmem pnocnych ludw nadmorskich, jako uzupenienie misno-rybnego poywienia. Morszczyn (Fucus vesiculosus) poprawia przemian materii, rozwalnia, jest najlepszym regulatorem gospodarki jodem w

72

organizmie ludzkim, a gospodark t, jak wiemy, rzdzi tarczyca. Stosuje si odwar z 1/2 yeczki ziela na szklank. wody i pije 2-3 razy dziennie lub zaywa sproszkowany surowiec 2-3 razy mniej ni p yeczki (obcie popi) przeciw miadycy, zwapnieniom, niedoczynnoci i nadczynnoci tarczycy, w kuracjach odchudzajcych, zej przemianie materii i zaparciach. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Degrosanu i Sklerosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Rec. Ziele morszczynu 10,0, ziele skrzypu, korze wilyny i korze lubczyku po 10,0, kora kruszyny 40,0, kwiat kocanki 100,0 - odwar (w otyoci). Morszczynu, ziela nostrzyka, ziela przetacznika po 20,0, siemi lniane 60,0odwar (w nadczynnoci tarczycy). 82. Mniszek lekarski (Taraxacum ojfcinale Web. et Wiggers) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin wieloletni, niewysok (10 do 40 cm), trawnikow, ogromnie mnon, gdy odrasta i z korzenia i z nasion przez cae lato rozsiewanych, a wic pospolita w caej Polsce, bo nie ronie tylko na szczerych piaskach i bagnach. Dua rozeta lici przykorzeniowych lancetowatych, zatokowo wcinanych i kilka, najczciej jedna, rurek kwiatowych. Kwiat ty, po ktrym zjawia si puszysta kulka bardzo lotnych, opatrzonych bardzo malekim parasolikiem nasionek. Bdnie nazywany mleczem ze wzgldu na biae mleczko, ktre wydaje korze w przeomie i li czy kwiat wieo zerwany. Mleczkiem tym mona wypala kurzajki, brodawki itp. Inne nazwy: brodawnik (w biaostockim), dmuchawiec (w kieleckim), wilczy zb (w lubelskim), ppawa (w sandomierskim) i wole oczy (na Pomorzu). Do medycyny wprowadzili mniszek Arabowie w VII i VIII wieku, pniej pod nazw "Herba urinarie" - zioa moczopdne - spotykamy miszek u zielarzy niemieckich. Kwiat (Plos Taraxaci) pobudza czynnoci odka, wzmacnia oglnie, dziaa ciopdnie. Ze wzgldu na zawarto witamin A, B1, B2, C i D oraz luteinynapar stosuje si w niedomodze jajnikw, zapaleniu przydatkw, krwawieniach macicznych i zaburzeniach miesiczkowania. Herb. op. 50,0. Wino na kwiatach mniszka robi si w sposb nastpujcy: p kilo kwiatu, 2 kg cukru, 4 litry wody i jedna porcja drody winnych, nastawia si w ciemnym miejscu na kilka tygodni. Gdy kwiat opadnie na dno wino zlewa si do butelek i przechowuje zawsze w ciemnym miejscu. Zaywa si dwa razy dziennie may kieliszek przed jedzeniem przy dolegliwociach kobiecych podanych wyej oraz przy dolegliwociach trawiennych. Ziele dziaa ciopdnie, oczyszczajco, przeciwcukrzycowo, poprawia przemian materii i wzmacnia ukad naczy krwiononych, wzmacnia odek, stosuje si wic napar przy niedomodze wtroby, zakceniach ukadu ciowego, kamicy ciowej, nerwicy odka, puchlinie wodnej, ischasie, biegunkach i krwawieniach wewntrznych. Licie s bogatym rdem witamin, o czym poniej. Korze (Radix Taraxaci) jest najpopularniejszym surowcem pozyskiwanym z mniszka, gdy dziaa ciopdnie, oczyszczajco, poprawia przemian materii, pobudza czynnoci odka i wzmacnia. Stosuje si odwar w chorobach drg moczowych, ciowych, wtroby, w taczce i niestrawnoci, zaparciach nawykowych i przewlekych, miadycy, trudnoci oddawania moczu, upartych wysypkach, trdziku modzieczym i ppacowym, zej przemianie materii. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Degrosanu, Pulmosanu, Cholagogi II, Diabetosanu i Norrnosanu (p. "Mieszanki zioowe"), a wycig w skad Cholesolu. Przetwory: Succus Taraxaci i Gastrochol. N. Sn. Korze odpowiednio upalony wchodzi w skad dobrej kawy zboowej i cykorii. Mode listki mniszka, skoro si tylko zjawiaj, mona przyrzdza jak saat: pierwsz rozet lici zasypuje si piaskiem lub przykrywa blach, wzgldnie odwrcon doniczk na kilka dni. Powinny by bladote, jak rodek. gowiastej saaty. Jeeli w smaku byyby zbyt gorzkie - naley troch osoli i zostawi pod przykryciem na nastpny dzie, doda miodu, mietany i innej surowizny. Bdzie to znakomita saatka lecznicza w wikszoci chorb wynikych z braku witamin. Warto zaznaczy, e mniszek nie utrzyma si na wybiegu dla wi, gdy ryj one teren w poszukiwaniu korzenia mniszka, ktry uwaaj za najwikszy przysmak, czy te najpotrzebniejsze uzupenienie swego wyywienia. Zwierzta te bowiem w najlepszych nawet gospodarstwach monotonie ywione s zawsze witaminowo wygodzone i mona przypuszcza, e one to wanie zwrciy uwag czowieka na warto lecznicz tego korzenia. 83. Mydlnica lekarska (Sapporia ojfcinalis L.) z rodziny godzikowatych (Caryophyllaceae) jest rolin wieloletni, 30 do 40 cm wysok, o duych, zwisajcych, szeroko lancetowatych, podunie ykowatych liciach dolnych, przy grnych, znacznie krtszych wyrastaj krtkoogonkowe kwiatki biae lub rowe. Lubi ziemi pulchn i podmok. Smak ziela gorzkosodki, po tym cigle drapicy. Korze (Radix Saponariae) dziaa wykrztunie, moczopdnip, ciopdnie i pobudza czynnoci odka. Stosuje si odwar w astmie i przewlekych nieytach drg oddechowych, kaszlu, chrypce, zatrzymaniu moczu, reumatyzmie. Zewntrznie np. w poczeniu z szawi - do pukania garda w anginie. Herb. op. 50,0. Przetwory: Tinctura-Saponariae. N. K. Sn. Odwar z korzenia mydlnicy w uytku domowym znakomicie zastpuje wirki panama (Cortex Quilayae), importowane ongi z Ameryki, a uytkowane do prania delikatnych tkanin i wywabiania plam. W przemyle korze mydlnicy stosuje si do odtuszczania weny, do wyrobu pynw do ganic przeciwpoarowych, tak zwanych "pianowych", oraz w cukiernictwie do wyrobu chawy.

73

M. Poniewa saponiny daj trwae zwizki z cholesteryn, mydlnica czsto dziaa skutecznie w kamicy ciowej. Naley j jednak stosowa ogldnie i w poczeniu ze rodkami powlekajcymi, jak luzy, kleiki itp. (p. Siemi lniane, a w rozdziale nastpnym - Jczmie). Sch. Ziele dziaa sabiej ni korze i tam, gdzie zaley nam na delikatniejszym dziaaniu w wyej wymienionych dolegliwociach lepiej uy ziela, np. lici przykorzeniowych. Napar 2 razy dziennie na gorco w nieytach odka i jelit, drg oddechowych, zaburzeniach moczowych, oraz przy liszajach - wewntrznie, w okadach - daje sabsze ni korze, ale rwnie dobre rezultaty. Rec. Korze mydlnicy, korze opianu, li pokrzywy, ziele skrzypu w rwnych ilociach - 2 garcie zi w litrze wody gotowa p godziny, odwarem spuka gow po dokadnym umyciu (przy upieu). 84. Nawo pospolita (Solidago virgaurea L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin rwnie trwa, 30 do 50 cm wysok, o pojedynczej odydze, lancetowatych liciach i drobnych, tych kwiatach. Lubi miejsca suche i soneczne, ziemi zwart, gliniast, ale z dostatkiem wapna, a wtedy zarasta duymi poaciami, nigdy pojedynczo. Inne nazwy: prosianowo (na Mazowszu), gowienka czerwona (na Podlasiu), zota rzga (w krakowskim), zotnik (w poznaskim) czy wreszcie urasz (na lsku), a zapewne nie s to wszystkie nazwy wiejskie tej roliny. Zbiera si ziele, jedn trzeci od gry, po ususzeniu obsmykuje z badyli i to dopiero daje surowiec o penej wartoci leczniczej. Ziele (Herba Solidaginis) dziaa moczopdnie, rozkurczowo, rozgrzewajco, napotnie, stosuje si napar w przezibieniach, kaszlu, zatrzymaniu moczu, reumatyzmie, astmie, przewlekych nieytach drg oddechowych, cukrzycy, krwiopluciu, taczce i kamicy moczowej. Herb. op. 50,0. Przetwory: Fitolizyna. S. Sn. Nawo wie i pogniecion, lub te sproszkowane ziele suche stosuje si do okadw na rany, wrzody i mokre wysypki. Ziele nawoci jest dobr podstaw do zioowych mieszanek moczopdnych np. w takiej proporcji: nawoci dwie czci, jagd jaowcowych, licia brzozy, bratka polnego, kczy tataraku po l czci napar, co da nam mieszank bardzo wszechstronnie dziaajc w chorobach reumatycznych, puchlinie wodnej, kamicy moczowej i stanach zapalnych drg moczowych. Rec. Ziele nawoci, li brzozy, li melisy, korze lubczyka w rwnych ilociach - napar, pi co godzin kilka ykw (przy cikim stanie puchliny brzucha). 85. Nagietek lekarski (Calendula ocianalis L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest w zasadzie rolin ogrodow, uprawian w celach kwiaciarskich, ale bardzo czsto spotyka si go jako zdziczay w pobliu dawnego miejsca upraw. Jest rolin wieloletni, trwa, cho nie odrasta z korzenia, ale wysiewa si co roku sam. Inne nazwy: pazurki (na Mazowszu), miesicznica (w poznaskim), paznokietki (w krakowskim). Kwiat (Flos Calendulae) - same kwiaty jzyczkowe i to wycznie pomaraczowego koloru, bo gatunek kanarkowo-ty dziaania leczniczego nie ma, dziaa ciopdnie, przeciwzapalnie, gojco, pobudza krwawienie miesiczkowe, hamuje krwotoki. Stosuje si napar co trzy godziny w chorobach kobiecych, a wic skpej menstruacji, zapaleniu przydatkw, krwawieniach macicznych, a 2-3 szklanki naparu dziennie w taczce, krwawieniach odkowych. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Vagosanu (p. "Mieszanki zioowe") . Przetwory: Azucalen. N. U. Sn. Ma nagietkow przyrzdza si w ten sposb, e wiee pomaraczowe patki smay si w niesolonym smalcu i wyciska przez gste ptno. Maci t smaruje si wysypki: wrzody, rany groce zapaleniem lub ropieniem. Do celw wewntrznych mona rwnie sporzdzi nalewk spirytusow (2 tygodnie w cieniu!), ktr si zaywa: 50 kropli 2-3 razy dziennie we wszystkich dolegliwociach kobiecych, takich jak wyej wyliczone, a stosowana jako rodek do ran doskonale goi i pozostawia gadk blizn. Rec. Kwiat nagietka, ziele szanty, kwiat krwawnika, kora dbowa i kcze piciornika w rwnych ilociach, 2 yki ziela na litr wrztku, po przestudzeniu uy do irygacji w naderce czci pochwowej macicy. 86. Nostrzyk lekarski (Melilotus ocinalis L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest rolin dwuletni, rozgazion, wysok zwykle ponad metr, trzyma si miejsc nasonecznionych, suchych. Naley do rolin wskazujcych na dostatek azotu w glebie, ale nie wyronie na ziemi kwanej, w ktrej brak wapnia. Listki ma drobne, potrjnie usadowione na ogonkach, drobne, te, motylkowe kwiatki w dugich koskach. Cae ziele silnie pachnie miodem i kumaryn (charakterystycznym zapachem siana), nawet po ususzeniu. Dlatego dawniej panie domu kady w bielizn saszetki z nostrzykiem. Smak ziela gorzki, sony, luzowaty. Ziele (Herba Meliloti) dziaa moczopdnie, rozkurczowo, nasennie, umierza ble, rozmikcza, dezynfekuje. Stosuje si napar 2-3 razy dziennie p szklanki w nieycie oskrzeli, kolce, kurczach, nieytach drg trawiennych, nerwicy odka, krwawieniach macicznych, blach przydatkw, blach reumatycznych, a zewntrznie w okadach na wrzody, trudno gojce si rany i zapalne wysypki. Nie stosowa wikszych dawek, gdy zawarta w zielu kumaryna powoduje czasem wymioty, zawroty gowy i ble gowy. Herb. op. 50,0. N. Sn. Ziele nostrzyka w poczeniu z kwiatem rumianku stosuje si na okady w blach przedniej czci gowy, wiadczcych o stanie zapalnym zatok przynosowych. Na talerzyk kadzie si ptno o rozmiarach mskiej chusteczki do nosa sypie si du

74

gar obu zmieszanych zi, rozparza niewielk iloci wrztku, skada rogi do rodka i doln stron, oczywicie po przestudzeniu, przykada si do grnej poowy twarzy. Dobrze jest rwnie oddycha gboko zapachem tych zi. Jednake niezalenie od tego zabiegu, ktry naley powtarza w blach!' gowy, trzeba poprawi prac nerek i wtroby, bo tylko tdy wiedzie droga dla, zanieczyszcze krwi, ktre s powodem zapalenia zatok przynosowych. Taki sam okad stosujemy na wrzody, czyraki inne zaognienia zewntrznel Rec. Ziele nostrzyka, kwiat bawatka, ziele wietlika, li babki w rwnych ilociach zmiesza, yeczk ziela 3 minuty gotowa w p szklance wody, przykada wat zmoczon w odwarze (przy jczmieniu). Jeli jczmie pojawia si czciej, naley si domyla braku witamin w wyywieniu, (p. 7 rozdzia). Ziele nostrzyka, li bobrka, kcze tataraku, koper, ziele szanty, ziel piounu w rwnych ilociach zmiesza - napar, albo sproszkowa i zaywa 2-3 razy dziennie przed jedzeniem mniej ni p yeczki i obcie popi (dla pobudzenia sokw trawiennych). 87. Ogrecznik lekarski (Borago ocinalis L.) z rodziny szorstkolistnych, (Baraginaceae) jest rolin jednoroczn od 20 do 50 cm wysok, soczyst i gazist, caa rolina pachnie i ma smak wieego ogrka, jest szorstko owosiona, kwitnie niebiesko od czerwca do sierpnia, na og trzyma si ogrdkw i siedzib ludzkich. Dolne licie owalne, grne znacznie mniejsze, obejmujce odyg. Ogrecznik jest znany i stosowany od I wieku n.e., by bowiem w basenie Morza rdziemnego uprawiany jako rolina przyprawowa, jako saatka lub podobnie jak nasz szpinak. Na zachodzie, szczeglnie we Francji ziele ogrecznika jest uywane jako przyprawa do misa lub skadnik surwki obiadowej. Ziele (Herba Boraginis) dziaa moczopdnie, powlekajco, zmikczajco, przeciwgorczkowo, kojco, jest dobrym rodkiem przeciwzapalnym. Napar stosuje si w skrofulozie, krztucu, reumatyzmie, krwotokach wewntrznych, nieytach drg moczowych i oddechowych, jest rwnie bardzo cennym rodkiem w odrze i szkarlatynie, melancholi, hipochondrii, osabieniu serca, kaszlu, a zewntrznie w niektrych chorobach skry i wrzodach goleniowych w postaci okadw, a w stanych zapalnych jamy ustnej i garda - do pukania. Herb. op. 50,0. N. Sn. Rec. Sch. Dwa g. kwiatu lub korzenia zaparza si szklank wrztku i pije do dwch szklanek dziennie (przy rozpoczynajcym si zapaleniu otrzewnej i opucnej, stanach zapalnych drg moczowych). 88. Oman wielki (Inula helenium L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa i oczywicie dosy wielk, gdy siga ptora metra, licie ma bezogonkowe, naprzemianlege, due, siedzce na odydze prostej, u gry omszonej. Kwiat prawie o wymiarze dziecinnej doni, ty o rwnowskich patkach, podobnie jak u nagietka. Jest to rolina bardzo czsto uprawiana do celw dekoracyjnych, barwierskich i leczniczych, ale traa si rwnie zdziczaa. Korze (Radix Inulae) dziaa wykrztunie, moczopdnie, dezynfekcyjnie,ciopdnie wzmacniajco, pobudza czynnoci odka, stosuje si odwar i pije .. 2-3 yeczki co godzin w astmie, zaegmieniu, kaszlu i innych przewlekych nieytach drg oddechowych, kamicy moczowej i wszelkich stanach zapalnych zarwno ostrych, jak przewlekych drg moczowych, kamicy ciowej, puchlinie wodnej, ischiasie, blednicy, robakach (glista ludzka), biaych upawach, hemoroidach, zaburzeniach miesiczkowania, reumatyzmie, niestrawnoci i zaparciach. Zewntrznie na okady przeciw wyrzutom skrnym, liszajom i swdzcym wysypkom. Ale przy najwikszej skutecznoci nie wolno dawki zwiksza, gdy wywoa to wymioty. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Pektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). D. Jako rodek na "umocnienie" ciy i przeciw poronieniu awykowym stosuje si odwar z korzenia i kwiatu, gotowany z miodem i odparowany do 2/3 objtoci, dwa trzy razy dziennie 2-3 yki, zmniejszajc t dawk o jedn yk w przedostatnim i o dwie yki w ostatnim miesicu ciy. Rec. G. Korze omanu, korze ywokostu, ziele piounu, ziele skrzypu, ziele tysicznika, ziele krwawnika, ziele rzepiku, kcze turzycy, w rwnych ilociach zmiesza - odwar (przy nieycie odka, poczonym z brakiem kwasw odkowych. Korze omanu, korze lukrecji, korze arcydzigla, korze mydlnicy, kwiat lawendy, kcze kozka, kora kruszyny w rwnych ilociach zmiesza odwar (przy zaparciu przewlekym, p. ponadto 7 rozdzia). 89. Orzech woski (Juglans regia L.) z rodziny orzechowatych (Juglandaceae) jest drzewem, ktre wprawdzie sprowadzone zostao z poudnia, ale zadomowio si w naszym kraju i owoc daje wcale niegorszy ni w Mezopotamii, Anatolii, Persji czy Iraku, a li tamtejszych drzew zawiera znacznie mniejsze iloci witamin. Li (Folium juglandis) dziaa cigajco, przeciwrobaczo, oczyszczajco, wzmacnia odek, dezynfekuje, przyspiesza gojenie ran. Naparza si 2 yeczki drobno pocitego licia szklank wrztku i pija do dwch szklanek dziennie w nieytach drg trawiennych, biegunkach nerwicowych, robakach obych i nerwicowym poceniu si przy skrofulozie, wrzodach skrnych, stanach zapalnych gruczow limfatycznych, dobrze robi jednoczesna kpiel z dodaniem 4-5 szklanek podwjnie mocnego odwaru. Herb. op. 20,0 i 50,0. Odwar z lici lub zielonych upin nieszkodliwie farbuje wosy i skr w kpieli na kolor opalenizny sonecznej. Niektre panie praktykuj to w miejscowociach urlopowych, eby na wszelki wypadek wrci z tak "opalenizn", gdyby prawdziwe soce nie dopisao. Nalewka spirytusowa na zielonych, niedojrzaych owocach doskonale dziaa jako dorany rodek na powstrzymanie roz-

75

wolnienia, wzd itp., bez wzgldu na przyczyn, bo w biegunkach typu bakteryjnego jest rwnie skuteczna, Zaywa si nie wicej jak 3 razy po p maego kieliszka od wdki w odstpach godzinnych. Nalewk tak robi si w sposb nastpujcy: zielone upiny lub niedojrzae orzechy zmiady (najlepiej w mosinym modzieu), zala tak iloci spirytusu i postawi w cieniu na dwa tygodnie, zla i nala ponownie wdk 40 proc. na 2 tygodnie, a po wyciniciu wszystkiego pynu z upin zla obie nalewki razem. Na drobno skrajane orzechy nasypuje si cukru 2-3 razy tyle i odstawia w ciemne miejsce. Po dwch tygodniach zaywa si yeczk takiego syropu przeciw wszelkim biegunkom, mona ten rodek podawa nawet maym dzieciom. Wedug prof. Derynga w liciach orzecha woskiego znaleziono due iloci witamin, a mianowicie prowitaminy A, witaminy B1, C i PP. Sproszkowany li orzecha w poczeniu z miodem, sokiem malinowym lub sokiem z czarnej porzeczki byby wic najsilniejszym rodkiem odywczym w stanach rekonwalescencji i przy wszystkich chorobach wyywieniowych. Ale stosowanie duych dawek samego licia, np. wicej ni 3 g na raz, moe doprowadzi do zaparcia nie naley wic podawa w celach kuracyjnych wicej ni 3-4 gramy dziennie. Rec. Li orzecha woskiego, ziele dziurawca, korze opianu, kcze perzu, ziele bratka w rwnych ilociach - napar (przy trdziku modzieczym, pospolitym, ppacowym, rowatym). W kadym przypadku mona na dodatek zrobi okad z rozparzonego mielonego nasienia kozieradki lub rumianku, a do wewntrz zastosowa jeszcze Degrosan (p. "Mieszanki zioowe"). 90. Ostroe warzywny (Cirsium oleraceum S.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa od p do ptora metra wysok, o duych, kosmato obrzeonych, gboko klapowato wcinanych liciach naprzemianlegych. Kwitnie jasnotym koszyczkiem, podobnym do podbiau. Lubi ziemi gliniast, ale pulchn i dobrze wilgotn. Inne nazwy: chrabust (na Mazowszu), czarcie ebro (w kieleckim), oset warzywny (na Kujawach). Ziele (Herba Cirsii oleracei) dziaa cigajco, przeciwreumatycznie, stosuje si napar 2-3 razy dziennie p szklanki w krwiopluciu, niedomodze wtroby, niestrawnoci, ischiasie, reumatyzmie, a zewntrznie: wieo pogniecione ziele przykada si na bolcy zb, na miejsce zaatakowane blami reumatycznymi, a wreszcie jako dodatek dla osabionych po chorobie. Herb. op. 50,0. N.SN. Rec. Ziele ostroenia, ziele przywrotnika, ziele macierzanki, ziele krwawnika, kwiat rumianku w rwnych ilociach - napar (przy pokrzywce itp. sprawach alergicznych). 91. Perz (Agropyron repens L., Triticum repens L.) z rodziny traw (Graminaceae), uparty chwast rolny wszystkich upraw polowych, dwa razy w roku wybronowywany i stertami palony na przybrzeach pl zamiast eby by zjadany lub wypijany - jest dowodem zej gospodarki rolnej. Bowiem surowcem leczniczym s rozogi podziemne tej roliny, somkowego koloru, ktre po ususzeniu naley uwolni od czarnych, krtkich korzonkw i poci. Kcze perzu (Rhizoma Ahropyri) zawiera witaminy A i B, dziaa moczopdnie, oczyszczajco, poprawia przemian materii. Odwar z torebki sprzedanej (50,0 g) na litr wody mona traktowa jako dawk dzienn dla osoby dorosej po cukrzycy, niedomodze wtroby, w zdewitaminizowaniu i otuszczeniu wtroby, w gojeniu tkanek, w stanach zapalnych przewodw moczewych, nieytach drg oddechowych, krwawnicach (hemoroidach), reumatyzmie, kamicy moczowej, a wreszcie w celu pobudzenia dziaania gruczow wydzielania wewntrznego. Podobnie jak przy skrzypie - mona do gotujcego si perzu dodawa inne rodki zioowe, aby wzmocni jego dziaanie w okrelonym kierunku. Zagszczony do konsystencji syropu odwar z perzu jest dobrym rodkiem odywczym dla chorych na cukrzyc, a poza tym zmielony perz jest podstaw do wypieku chleba dla tych chorych - pumpernikla. W czasach ndzy na wsi, "przednwku" itp. klsk, perz by zbierany, mielony i dodawany do mki przeznaczonej na chleb. Dzi taki chleb upieczony na chrzanowym liciu mgby by sprzedawany w "Delikatesach" po cenie wyszej od kadego pieczywa. Odwar z perzu jest rwnie wskazany jako odywcza i zapobiegawcza herbatka dla dzieci, byle doda do tego jaki sok owocowy lub co w tym rodzaju. Stae pijanie perzu zabezpiecza przed skaz biakow, blednic, niedokrwistoci, a w poczeniu z zielem dziurawca - przed nocnym moczeniem si dzieci. Legowiska dla psw wypchane perzem chroni psy od pche i innego robactwa. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Degrosanu i Normosanu (p. "Mieszanki zioowe"). K. Rec. Ka. Perzu 3 czci, strczyn fasoli 4 czci, kory kruszyny 2 czci, rdestu ptasiego 2 czci, ziela rutwicy 2 czci, lici borwki 2 czci, licia poziomki, kczy kozka i ziela skrzypu po 1 czci zmiesza - odwar 2 razy dziennie (w zej przemianie materii ze skonnoci do tycia). Kcze perzu, li pokrzywy, li orzecha woskiego, korze opianu, korze ywokostu w rwnych ilociach - 2 yki na szklank wody, gotowa 2 minuty, wypi maymi ilociami w cigu dnia (w plsawicy). Kcze perzu, kcze kozka, korze prawolazu, korze arcydzigla, li melisy, owoc dzikiej ry w rwnych ilociach zmiesza - 3 yki ziela na 3/4 litra wody postawi na 10 godzin, nastpnie podgrza do wrzenia i pozostawi do nacignicia (w zwiotczeniu odka, nerwicy odka itp.). 92. Pieprz turecki, pieprzowiec roczny (Capsicum annuum L.) z rodziny psiankowatych (Solanaceae) jest rolin uprawn, jednoroczn, o odydze sztywno wzniesionej ku grze, rozgazionej, dochodzcej do 80 cm wysokoci. Uprawia si u nas dwie odmiany, a mianowicie: sodk, o owocach krtkich i grubych, jadanych jako tzw. surwka, gdy s jeszcze zielone oraz

76

odmiana ostra, o owocach dugich, ostro zakoczonych, czerwonych lub pomaraczowych. Papryka - tak niekiedy laicy nazywaj pieprzowiec - jest produktem otrzymywanym ze zmielenia owocw pieprzowca ostrego. W handlu mamy obecnie dwa artykuy z pieprzowca: papryk tzw. sodk, o mao piekcym smaku i pieprz turecki. Zarwno ze wzgldw smakowych, jak i dla poytku zdrowotnego naleaoby oba te artykuy stosowa jednoczenie, aby otrzyma penowartociow zdrowotnie przypraw. Papryk tak stosujemy przy awitaminozach A, B1, B2 i C (p. 6 rozdzia), przy braku kwasw odkowych, zaburzeniach czynnociowych odka, uporczywych wymiotach, impotencji nerwicowej, nerwicach wegetatywnych i naczyniowych po prostu dodajc j do potraw wg tradycyjnych przepisw polskiej kuchni, ale nie przedawkowujc nawet wwczas, gdy daje bardzo dobre reazultaty. Trzy razy dziennie po 19 (na koniec noa) to grna granica tego, co organizm zuyje bez ujemnych skutkw ubocznych. Zewntrznie owoc (Fructus Capsici) dziaa jako rodek dranicy skr ... wywoujcy zaczerwienienie i przekrwienie miejscowe, wewntrznie jako rodek pobudzajcy czynnoci odka, moczopdny i odywczy. Pieprz turecki - Herb. op. 20,0, papryka sodka, psodka i ostra POSTI op. 20,0. Przetwory: Capsiplex, Linimentum Capsici comp., Capsiderm, Capsigel. N.U. 93. Pierwiosnka lekarska (Primula veris L., P. ocinalis L.) z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) jest rolin trwa, 10 do 30 cm wysok, o liciach chropowatych o omszonych brzegach, falistych, krtkoogonkowych. Kwiatostan rwnie omszony z baldaszkiem kwiatw zwisych, zototych z pomaraczowymi centkami w gbi. Wystpuje w suchych lasach, rzadziej w iglastych, lubi ziemi pulchn z dostatkiem wapna i ciep wystaw. Kwiat (Flos Primulae) dziaa wykrztunie, moczopdnie, uspokajajco i przeciwblowo. Stosuje si napar (1 szklanka przez cay dzie po 1 yku) w ostrych przezibieniach, nieytach drg oddechowych, chorobach nerek i pcherza. Napar z kwiatu, jak i odwar z korzenia, czciej dotknicie wieej roliny moe wywoa uczulenie, ktre bdzie wiadczyo o zaawansowanej awitaminozie B1 i B2 (p. 6 rozdz.). Herb. op. 20,0 i 50,0. N.Sn. Korze (Radix Primulae) dziaa wykrztunie, moczopdnie, oczyszczajco i kojco, stosuje si odwar w nieytach drg oddechowych, moczowych, zaparciach, nerwicach wewntrznych, bezsennoci i reumatyzmie. Herb. op. 20,0. D. Odwar z caej roliny (10 g na litr wody) stosuje si w reumatyzmie, grulicy i innych cierpieniach drg oddechowych. Wycig wodny z pogniecionych kwiatw, dobrze osodzony miodem, stosuje si przeciw kaszlowi. Sproszkowany li (na kocu noa) zaywa si trzy razy dziennie w uszczycy, pcherzycy, szkorbucie, paradentozie, krwawych wybroczynach podskrnych, pkaniu naczy krwiononych, nerwicy odka i innych 'nerwicach wegetatywnych, krztucu i innych formach kaszlu; likwiduje rwnie poranny kaszel palaczy, a stosowany take w chorobie Parkinsona. Sok ze wieego ziela zawiera rzadko spotykan ilo witaminy C, bo a 680 mg. Kwiat zawiera rwnie witamin.C i wiele innych, ale ju w niewielkich ilociach. Korze ma saby zapach i gorzkawodrapicy smak. Rec. Kwiat pierwiosnki lekarskiej, kwiat lazu, kwiat rumianku, ziele macierzanki, ziele tymianku, ziele bratka w rwnych ilociach zmiesza i podawa napar w maych dawkach, ale bardzo czsto (w kokluszu) .. 94. Pietruszka ogrodowa (Petroselinum sativum Ho) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest znan rolin uprawn, towarzyszc czowiekowi od wiekw w rejonach cieplejszych, dzi uprawian na pnocy po Islandi i Norwegi pnocn. Ju Hipokrates i Dioskorides wspominaj o jej dziaaniu moczopdnym i leczniczym. Karol Wielki nakazuje upowszechni jej upraw i od tego czasu kariera pietruszki trwa do dzi. Olejek pietruszkowy wydobyto przez destylacj ju w XV wieku. Owoc, czyli nasienie pietruszki (Fructus Petroselini), dziaa moczopdnie, trawiennie i pobudza krwawienie miesiczkowe. Stosuje si odwar 2-3 razy dziennie p szklanki przy kamicy moczowej, nieytach pcherza, przerocie gruczou krokowego, zaburzeniach miesiczkowania, ischiasie, reumatyzmie i artretyzmie. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Fitolizyna. Korze (Radix Petroselini) dziaa rwnie moczopdnie i trawiennie, stosuje si napar w zaburzeniach trawiennych, nieytach i kamicy drg moczowych i zaburzeniach miesiczkowania. Herb. op. 50,0. N.U. M. proponuje: korzenia pietruszki 100,0, korzenia wilyny 50,0 i lici mcznicy 30,0 - trzy szklanki naparu dziennie przy rzeczce. Nasienie pietruszki sproszkowane i wsypane we wosy jest starym rodkiem wiejskim przeciwko wszawicy. Trzeba jednak zaznaczy, e od tego rodka wszy nie zdychaj, ale uciekaj. Z tego wszystkiego jednak, co o pietruszce powiedzie mona, najwaniejsze wydaje si lecznicze dziaanie lici pietruszki, ktre oprcz tych walorw leczniczych, jakie wymienilimy przy korzeniu i nasieniu, maj jeszcze du warto odywcz i witaminow. Li pietruszki - oczywicie mwimy tu o liciu wyrosym na gruncie, a nie pod szkem lub foli, bo ten ma znacznie mniejsze iloci witamin - zawiera w kilogramie: biaka 26,6 mg, tuszczu 2,16 mg, wglowodanw 58,9 mg, skadnikw mineralnych 10,1 mg, w czym: wapnia 1,47 mg, elaza 48,0 mg, miedzi 3,12 mg i fosforu 788,0 mg. A dalej: prowitaminy A-44,0 mg, witaminy B1 - 0,48 mg, B2 - 1,8 mg, B6 - l ,2 mg, C - 996,0 mg i witaminy PP - 8,1 mg. Dwie ostatnie witaminy bardzo rzadko traaj si w naturze w takiej iloci. Kalorii 366 w kilogramie. Z aminokwasw - metionina 0, 13 mg, tryptofan 0,53

77

mg i lizyna 1,68 mg. Oczywicie najlepszym sposobem "zaywania" tego leku jest dodawanie drobno skrajanych lici pietruszki do kadej zupy, ziemniakw, sosw itp. - tu przed podaniem na st, nigdy lici pietruszki gotowa nie naley, gdy w gotowaniu trac one wicej ni poow swoich walorw leczniczych i odywczych. 95. Piciornik kurzylad (Potentilla arceta L., P. tormentilla) z rodziny rowatych (Rosaceae) zwany rwnie kurze ziele (na Mazowszu), dziewiczy korze (w kieleckim), panieski korze (w sandomierskim), ppawa (w krakowskim), drzewianka (w lubelskim), piperst (w poznaskim), dbrwka (na Pomorzu), a w literaturze piciornik leny lub czteropatkowy (obto nazw zawsze wiadczy o popularnoci ziela) jest rolin trwa, 15 do 40 cm. wysok, do czsto na wilgotnych kach, torfowiskach lub w lasach liciastych, gdzie nie ma w glebie wapnia. Kwiat ty, czteropatkowy, na dugim ogonku, wystpujcy pojedynczo na kocach gazek. Licie po 3, 4 i 5 z jednego miejsca odygi pojedynczo wychodzce promienicie uoone, s zbkowane. Smak korzenia mocno cigajcy, zapacn wieo zaoranej roli. Kcze (Rhizoma Tormentilae) dziaa cigajco, gojco, krwiotamujco, bakteriobjczo, przeciwzapalnie, przeciwbiegunkowo i pobudza czynnoci odka. Stosuje si odwar lub sproszkowany korze (trzy razy dziennie na koniec noa) w przewlekych biegunkach, zastarzaych nieytach przewodu pokarmowego, czerwonce, hemoroidach, krwawieniu z nosa i krwawieniach wewntrznych. Zewntrznie w postaci okadw stosuje si do leczenia ran, owrzodze, krwotokw dzise i zapalenia okostnej. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Tannosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Tinctura Tormentillae. Hom. Do I wojny wiatowej rol podobnego w skadzie chemicznym rodka leczniczego peni korze pastwinu (Radix Rathaniae) importowany z Ameryki Poudniowej (Peru, Boliwia, Brazylia). Wskutek blokady brytyjskiej Europa, musiaa szuka rodka zastpczego, ktrym w znacznie wikszej mierze okaza si piciornik. Blokad Anglicy zdjli, ale pastwin na swoje rynki zbytu nie wrci, szczeglnie po ponownej blokadzie w II wojnie wiatowej. Rec. Kcze piciornika, kwiat rumianku, li szawi, li mity, ziele skrzypu - z yki zi szklank naparu do pukania garda. Brak jednego ze skadnikw nie przekrela wartoci mieszanki (przy zapaleniu garda). 96. Pioun pospolity (Artemisia absynthium L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa, wystpujc w caym kraju na ziemi III i IV klasy, prawie zawsze masowo. Licie przykorzeniowe i dolne 2-3 krotnie pierzaste, grne drobne, caa rolina szarozielona, spodem janiej, z wierzchu ciemniej lcowana, wysoka od 50 do 150 cm. Kwiaty drobniutkie, liczne, koszyczkowo-kuliste, jasnote. Caa rolina ma specyczny "zioowy" zapach (w sklepach zielarskich pachnie pioun i rumianek) i bardzo gorzki smak, wyczuwalny w rozcierlczeniu nawet 1:800. Ziele piounu (Herba Absynthii) dziaa rozkurczowo, krwiotwrczo, poprawia trawienie, wzmaga czynno gruczow wewntrznego wydzielania, pobudza czynno odka i jest skuteczne przeciw robakom obym (glicie ludzkiej, owsikom). Stosuje si napar z yeczki ziela na szklank wrztku i pije ykami przez cay dzie w biegunce, bolesnym miesiczkowaniu, kolce, zaburzeniach ciowych, odkowych i nerkowych, taczce, reumatyzmie i w zarobaczeniu. Herb. op. 50,0. Przetwory: Tinctura Absynthii, Artemisol. N.Sn. M. Pioun naley do lekwaromatycznogorzkich, stosowanych przy niestrawnoci i bezsoczu, nie naley jednak do rodkw cakowicie obojtnych i nie moe by stosowany przez czas duszy. Lekarze francuscy, ktrzy mieli najwicej przykadw naduywania wdki piounwki ("Absynt") - zaliczaj olejek piounowy do rodkw powodujcych drgawki. U kobiet pioun pobudza miesiczkowanie, ale u ciarnych moe wywoa poronienie. Sproszkowane kwiaty maj waciwoci czerwiogubne. Dawkowa: ziele od l do 3 g, tinctura 3-5, ekstrat 0,2 do 1,0 g dziennie. wiee ziele (zbiera mona od pocztku lipca), rozoone po mieszkaniu tak, aby wyranie czu byo piounem, nie dopuci do inwazji pluskiew, ktre - szczeglnie w duych blokach mieszkalnych - gro kadego lata: ssiad wyjeda na urlop, po dwch dniach jego pluskwy rozchodz si po caym domu. Rec. Ziele piounu, li mity, kminek, ziele krwawnika, ziele tysicznika, korze omanu, w rwnych ilociach - napar po p szklanki przed jedzeniem (w niestrawnoci poczonej z brakiem kwasw odkowych lub ogln niedokwasot). 97. Podbia pospolity (Tussilago Parfara L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa, nisk, wapnolubn, zarastajc wielkimi poaciami ruderalne resztki domostw, gruzowiska itp. wertepy, gdzie tylko jest dostatek wapna w glebie. Kwiat zjawia si w marcu, jako pierwszy sygna wiosny, ty, podobny do kwiatu mniszka, ale niszy 8 do 15 cm. Licie pojawiaj si znacznie pniej; s sercowato okrge, jasnozielone, brzegami nierwno oletowymi zbkami poznaczone, pod spodem biao omszone, skd i polska nazwa "podbia". Kwiat podbiau (Plos Farfarae) dziaa wykrztunie, powlekajco, przeciwskurczowo, stosuje si napar w kaszlu, gorczce, nieytach drg oddechowych, zaegmieniu puc, pocztkowych stadiach grulicy. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Sirupus Symphticum Farfarae, Succus Farfarae. N.Sn. Li (Folium Farfarae) agodzi ble, podranienia, zapalenia, dziaa wykrztunie, osaniajco i rozkurczowo; stosuje si napar w biegunkach, chorobach drg oddechowych, kaszlu, chrypce, skrofulozie. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Pektosanu i Neopektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Zewntrznie, wiey li pognieciony uywa si w okadach na wzbierajcych wrzodach, obtarciach ng w niewygodnym

78

obuwiu, przeciw ry oraz na guzy i obrzki. Ususzony li palony w fajce przynosi ulg w napadach astmatycznych. Wino z lici podbiau robi si w sposb nastpujcy: kilo wieego licia (mona zmiksowa z wod), kilo cukru, osiem litrw wody i drode winne, nastawia si w ciemnym miejscu, oczywicie zakadajc rurk fermentacyjn. Gdy fermentacja si skoczy, co poznajemy po tym, e li spynie na dno i wino nad nim si sklaruje, zlewamy je do butelek. Ma ono wytworny smak sodkiego szampana, tyle, e bez gazu. Leczniczo dziaa sabiej od suchego licia. Rec. Li podbiau, ziele wietlika, ziele dziurawca, kwiat krwawnika, li pokrzywy w rwnych ilociach; napar 4-5 razy dziennie p szklanki (w zapaleniu miedniczek nerkowych - na dzie, p. rwnie "Wrotycz"). 98. Podrnik pospolity (Cichorium intybus L.) z rodziny zoonych (Compositae) zwany rwnie dzik cykori, jest to rolina istotnie pospolita, na wszystkich przydroach i przychaciach czsto spotykana, nie ronie bowiem tylko na kwanym terenie bagiennym. Trzyma si w pobliu osad ludzkich, gdzie ziemia niezbyt sucha, nie za wilgotna i majca dostatek azotu. Kwitnie podrnik od czerwca do jesieni bkitnokoszyczkowymi kwiatkami o patkach tpo zakoczonych. Korze zbiera si na wiosn lub na jesieni, przy czym za lepszy uwaa si korze ze stanu naturalnego do 30 cm dugi; mniej wartociowy z uprawy, do 60 cm dugi. Korze jest szarobrzowy, cylindryczny i mao rozgaziony. W przeomie tawy, w przekroju promienicie kreskowany. Bez zapachu, smak troch surowy, gorzki. Korze (Radix Cichoriae) dziaa oczyszczajco, trawiennie moczopdnie, ciopdnie i napotnie, wzmaga przemian materii, poprawia apetyt. Stosuje si odwar z 1 yeczki korzenia na szklank wody 2 razy dziennie w nieytach odka, taczce, niedomodze wtroby, krwawieniach wewntrznych i niestrawnoci, zatrzymaniu ci, szkorbucie, krwiomoczu, wyrzutach skrnych i czyraczycy. Kr. Kwiat i li ususzony, wzgldnie sok wieej roliny jest rwnie dobrym rodkiem wtrobowym, trawiennym i regulujcym drogi ciowe. D. Odwar z korzenia jest skuteczny rwnie przy hipochondrii i histerii. Okady z rozparzonych suchych lici stosuje si w stanach zapalanych, zmienia je naley 2-3 razy dziennie. Herb. op. 50,0. N.Sn. Rec. Korze podrnika, korze mniszka, li bobrka, korze lukrecji, ziele bratka, kora kruszyny, koper. yk zi zala 1/2 litra wody na 3 godziny, nastpnie zagotowa i pi maymi ilociami (w zej przemianie materii). Korze podrnika, kwiat biaej koniczyny, ziele bazylii, korze arcydzigla, kcze kozka w rwnych ilociach zmiesza - yka ziela na szklank wody, krtko zagotowa i pi 2-3 razy dziennie, a takim samym odwarem przepukiwa pochw w upawach. Uwaga. Korzeni podrnika nie naley myli z cykori ogrodow, ktrej kremowo-biae pdy korzeniowe s sprzedawane na surwki. 99. Pokrzywa wielka (Urtica dioica L.) z rodziny pokrzywowatych (Urticaceae) jest rolin a nazbyt popularn i dawno ju zwrcia uwag czowieka na siebie ze wzgldu na parzce dziaanie. Tu wyjani warto tylko tyle, e w Polsce s dwa gatunki pokrzywy: Wielka do 2 m dochodzca (Udioica) i egawka.(Uturena) niska, krzaczasta, drobnolistna. Wielka dostarcza surowca leczniczego znaczenie lepszego, maa dziaa skutecznie tylko rozgrzewajco. Li pokrzywy wielkiej (Polium Urticae) dziaa moczopdnie, przeciwcukrzycowo, hamuje krwawienie, poprawia przemian materii, oczyszcza krew, ma niewtpliwie szeroki zestaw witamin. Stosuje si napar lub jada sproszkowany li 2-3 razy dziennie yeczkami w krwawieniach wszelkiego rodzaju, zbyt obtym miesiczkowaniu, dolegliwociach nerek i pcherza, wyrzutach skrnych oraz w stanach podcukrzycowych. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Diabetosanu, Reumosanu i Vagosanu (p. "Mieszanki zioowe"). K.Sn. Korze (Radix Urticae) dziaa cigajco i moczopdnie; stosuje si odwar w kamicy moczowej, nieytach drg moczowych. Herb. op. 50,0. Mode licie pokrzywy i wiey sok z nich s znakomitym rodkiem odywczym i leczniczym w krzywicy, blednicy, gnilcu, niedokrwistoci i obu biaaczkach. wiey sok z pokrzywy jest wprawdzie najbardziej kopotliwym w uzyskaniu lekiem pokrzywowym, ale jest naj skuteczniejszym i najbardziej wszechstronnym rodkiem. wiey sok z lici majowej pokrzywy przechowuje si najlepiej w miodzie w sposb nastpujcy: 1/10 soku zala 9/10 miodu, oklei soik czarnym papierem i trzyma w miejscu suchym, chodnym i ciemnym. Zaywa si taki lek przy rozpdzaniu w pocztkowej fazie guzw ziarnicowych, dalej w celu poprawienia obrazu krwi, szczeglnie po kuracjach antybiotykowych, przy koniecznoci regulacji cinienia, zarwno wysokiego, jak i zbyt niskiego, w celu poprawienia pracy serca, przy cierpniciu koczyn oraz przy regulacji pracy serca. We wszystkich tych okazjach przyjmuje si jedn yeczk raz dziennie. Nalewk na caej pokrzywie (moe by spirytusie 70) uzyskujemy w ten sposb, e 3-4 czci wieego zmielonego ziela zalewamy spirytusem w iloci 3-krotnie wikszej i odstawiamy w ciemnym opakowaniu lub do ciemnego miejsca. Po dwch tygodniach nalewka jest dobra, zlewamy za kadym razem tyle co do jednorazowego uytku. Stosuje si w przezibieniach, zatruciach odkowych, biegunkach bakteryjnych - 2 yeczki na szklank herbaty. Do pielgnowania wosw - p. "Nasturcja" w 3 rozdziale. Zewntrznie uywa si wieej pokrzywy do chostania miejsc zaatakowanych reumatyzmem, artretyzmem lub ischiasem,

79

oczywicie przy dodatkowym zadziaaniu na lepsz prac nerek, bo zogi reumatyczne opuszczaj organizm ludzki drog moczow. Takie chostanie jeszcze za czasw rzymskich byo stosowane nagminnie, zwao si utricatio, a skutkowa miao podobno nawet przy cholerze. Bl powstay z poparzenia pokrzyw (gdy kto nie moe wytrzyma) ustpuje od posmarowania oliw. Nastpny zabieg mona zrobi wwczas, gdy tylko zniknie zaczerwienienie po poprzednim. Wata umoczona w wieo wycinitym soku z pokrzywy wstrzymuje krwawienie z nosa, ale niezalenie od tego naley sprawdzi wyywienie pacjenta, gdy krwawienie z nosa jest objawem awitaminozy absolutnej. K. (p. 6 rozdzia). Pokrzywa ma rwnie due znaczenie w przemyle barwierskim, bo dostarcza jedynego nieszkodliwego barwnika zielonego, ktrym barwione s cukierki mitowe oraz wdki i likiery mitowe. wiea mita zalana spirytusem daje kolor czerwonobrzowy, a wdka w ten sposb zrobiona bdzie miaa oprcz mitowego - smak surowizny. Rec. Ziele pokrzywy, ziele krwawnika, ziele rdestu ptasiego, kora kasztanowca w rwnych ilociach wzite - zmiesza, pi odwar 2 razy dziennie (przy hemoroidach p. ponadto "Cebula" w 13 rozdziale). 200 g wieej pokrzywy opuka, przekrci przez maszynk, przyprawi cukrem i sokiem z cytryny i zje przed obiadem (w plsawicy u dzieci). Li pokrzywy, ziele skrzypu, korze mydlnicy, korze opianu w rwnych ilociach - 2 garcie zi zagotowa w litrze wody, odwarem spukiwa gow po dokadnym umyciu (przy upieu). Li pokrzywy, nasienie kozieradki, siemi lniane, korze ywokostu w rwnych ilociach - sproszkowa, yk proszku zmiesza z dwoma ykami miodu i zaywa 5-6 razy dziennie (przy niedokrwistoci). Li pokrzywy 3 czci, kczy kozka 3, korzenia bylicy pospolitej 2 - odwar (przy padaczce; skontrolowa, czy przyczyn nie jest rwnie brak witaminw wyywieniu). Li pokrzywy 2 czci, ziele bratka i owocu jaowca po 1 - pija 2 razy dziennie szklank naparu (w pcherzycy; do pdzlowanianalewka nagietka p. "Nagietek", skontrolowa wyywienie i trawienie - p. 7 rozdzia). Ziele pokrzywy i ziele boodrzewu po l czci, nasienie kozieradki, korze ywokostu i siemi lniane po 2 cz., zemle, zmieszan z miodem lub cukrem i je 3-4 razy dziennie yeczk (kuracja wzmacniajco-tuczca). 100. Poonicznik nagi (Herniaria glabra L.) z rodziny godzikowatych (Caryophyllaceae) zwany psie mydo (w lubelskim), abie gronko (w kieleckim), abiak (na Mazowszu) jest rolin dwuletni o odykach pogitych, lecych, listkach drobnych, naprzemianlegych, kwiatach od 4 do 12 zebranych w ktach lici. Lubi ziemi z dodatkiem azotu, ale nie kwan, raczej piaszczyst. Ziele ma smak sonawy, pniej drapicy, zapach dobrego siana. Ziele (Herba Herniariae) dziaa moczopdnie, wykrztunie i rozkurczowo, stosuje si napar w puchlinie wodnej, kamicy moczowej, w stanach zapalnych i przewlekych drg moczowych, zapaleniu puc i opucnej, zapaleniu oskrzeli, taczce, biaych upawach, a pomocniczo w grulicy. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Urosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Amionin. Rec. M. poleca: ziela poocznika 100,0, korzenia lubczyka 40,0 i korzenia szparaga 60,0, pi 2-3 szklanki naparu dziennie (w kamicy moczowej). 101. Poziewnik blady a. ty (Galeopsis ochroleuca Lmk. G. Grandiora Rh., Villosa, Hunds., G. dubia Leers., G. segetatis Neck.) z rodziny wargowych (Labiatae) rolina roczna, oznaczona a przez piciu przyrodnikw - ju kilkanacie lat temu zostaa przeniesiona do uprawy, gdy w stanie naturalnym wystpowaa zbyt skpo, grozio jej wytpienie. Licie ma owalne, spiczaste, krtkoogonkowe, o gbokim unerwieniu i zbkowanych brzegach, kwiaty wyrastaj z ktw lici i na szczytach nielicznych gazek, smak ziela sabo gorzkawy, zapach niky. Ziele (Herba Galeopsidis) dziaa wyksztunie, wzmacniajco, cigajco, jest rwnie dobrym rodkiem remineralizujcym. Stosuje si napar (dobrze jest osodzi go miodem) w nieytach drg oddechowych, kaszlu, grypie, chrypce, niedokrwistoci, biaaczkach oraz w grulicy i schorzeniach wynikajcych z uszkodzenia miszu wtroby. Herb. op. 50,0. Zewntrznie okady z naparu stosuje si do leczenia ran. Poziewnik stanowi niegdy (wraz z zielem skrzypu) podstawowy skadnik szeroko przed wojn reklamowanych ziek "piersiowych" Libertu i innych podobnych, m.in. zalecano go rwnie w grulicy. Nie ulega wtpliwoci, e wykrztune i osaniajce dziaanie ziela przynosio du ulg chorym na grulic. Rec. Ziele poziewnika, korze omanu, ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego w rwnych ilociach - zmiesza, sproszkowa i zaywa z miodem mae, ale czste dawki, albo odwar 6 razy dziennie po p szklanki (przy grulicy). 102. Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest rolin, ktra od niepamitnych czasw towarzyszy czowiekowi, ale do lecznictwa wprowadzia to ziele dopiero Hildegarda von Bingen (1098-1178). Jest to rolina trwaa o potrjnych listkach dugo ogonkowych, pikowatych i omszonych, rozmnaajca si za pomoc pdw nadziemnych, wystpuje prawie w caej Europie, jak i w Azji a po Bajka. Do poudniowej Ameryki, na Jaw i Now Zelandi zostaa zawleczona przez ludzi. Lubi przejrzyste lasy, co do urodzajnoci ziemi nie ma prawie adnych wymaga, unika tylko ziemi wyranie kwanej. Li poziomki (Folium Pragariae) dziaa moczopdnie, cigajc i kojco, likwiduje stany zapalne jelit (p. rwnie "Koniczyna biaa"). W liciu poziomki jest niewtpliwie szeroki wachlarz witamin, ktrych obliczenia jednak na razie brak. Napar z modych listkw (stare s zbyt cierpkie) lub sok ze wieych jagd (2 yki dziennie) stosuje si w nieytach drg oddechowych,

80

kaszlu, biegunce i zbyt obtym miesiczkowaniu. Li poziomki stanowi nieodczny skadnik wszelkich herbatek domowych, zastpujcych herbat chisk. M. proponuje zestaw nastpujcy: ziele poziomki 2 czci, li melisy 2 cz. i ziele marzanki 1 cz. Herbatka taka ma kolor nie szczeglny, ale smak, zapach i dziaanie bardzo dobre. Owoc poziomki (jak zawsze podajemy iloci na kilogram produktu) zawiera: 843 g wody, 80 g cukru, 8,5 g biaka, 3,8 g tuszczu, 76,0 g wglowodanw oraz 5,7 skadnikw mineralnych, w czym wapnia 24,7 mg, elaza 8,5 mg, miedzi 1,6 mg i fosforu 310,0 mg. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy tu 0,55 mg, witaminy B1 - 0,27 mg, B2 - 0,70 mg, Bw - 4,4 mg, C - 562,0 mg i PP - 3,4 mg. Jest wic ona sze razy wymieniona w 6 rozdziale wrd spoywczych artykuw leczcych. Owoc poziomki orzewia, nieco rozwalnia, rozpuszcza kamie nazbny, umacnia chwiejce si zby, dziaa te nieco wykrztunie. Jest wic poziomka bardzo wskazana w kamicy moczowej, astmie, dusznicy bolesnej, w kuracjach przeciw otyoci, miaidycy, chorobach serca i krwiobiegu. Dawkowanie oczywicie na pozr obojtne, ale znacznie lepiej jest jada poziomki w maych ilociach, ale czciej ni w duych - rzadziej. Rec. Lici poziomki, lici czarnej porzeczki, kcze kosaca i licia orzecha woskiego w rwnych ilociach sproszkowa, zmiesza z potrjn iloci miodu (yeczka proszku na 3 yeczki miodu) i zaywa 3 razy dziennie po yeczce (dla dorosych - w stanach wyczerpania nerwowego, przepracowania, wyniszczenia pochorobowego, dla dzieci w skrofulozie, blednicy i niedokrwistoci). Li poziomki, melisy, ziele krwawnika w rwnych ilociach - 4 yki zi na 3/4 litra wrztku, gotowa 3 minuty i zaywa ykami (przy zapaleniu wyrostka robaczkowego nie stosowa adnych rodkw czyszczcych nawet zioowych). 103. Prawolaz lekarski (Althaea ocinalis L.) z rodziny malwowatych (Malvaceae) zwany malw prawdziw, zygmarkiem lekarskim lub topolwk lekarsk, ma odyg do 2 m wysok, okrg, szorstk, misist i owosion, licie dolne 7dzielne, grne 5-dzielne, krtkoogonkowe, kwiaty do due i dekoracyjne od bladorowych do czarnooletowych, wyrastaj z odygi w tym samym miejscu co licie, a kwitn od lipca do sierpnia stopniowo od dou ku grze. Licie zbiera si tu przed kwitnieniem, wtedy uzyskuje si kwiat nieco wikszy. Korze zbiera si wczesn wiosn lub na jesieni. Korze (Radix Altheae) dziaa osaniajco, zmikczajco, wykrztunie, moczopdnie, przeciwzapalnie, stosuje si go wic w odwarach lub maceratach 2-3 razy dziennie p szklanki, w nieytach i stanach zapalnych drg oddechowych, biegunkach i przewlekych nieytach drg trawiennych, wrzodach odka i dwunastnicy, nadkwanoci odka, nadmiernym wydzielaniu ci, kurczach, bolesnym oddawaniu moczu i parciu na mocz oraz przeciw biaym upawom. Herb. op. 20,0 i 50,0. D. poleca odwar z korzenia i napar z lici prawolazu sodzi miodem i daje rwnie przepis nastpujcy: 30 g drobno pocitego korzenia w 20 g spirytusu i 800 cm wody, czsto potrzsajc przez 5-6 godzin, przeltrowa, doda 15 dag cukru i gotowa a do objtoci 600 cm3. Takiego syropu zaywa si yk co godzin w zaegmieniu puc, bronchicie, kaszlu i innych dolegliwociach drg oddechowych.To samo z sokiem surowej cebuli - yeczka co godzina - usuwa dolegliwoci typu astmatycznego. Li prawolazu (Folium Altheae) stosuje si w powyszych dolegliwociach podobnie jak korze, w formie maceratu z yki ziela drobno pocitego na 2 szklanki wody na dzie. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Neopektosanu i Pektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Ciemne kwiaty prawolazu w mocnych naparach stosuje si do barwienia win, galaretek i innych artykuw spoywczych. Jeli korze bdziemy gotowali, to w odwarze bdziemy mieli oprcz luzw i kleik skrobiowy. Zapach korzenia swoisty, saby smak lazowato-sodkawy. Li bezwonny o smaku lazowym. Rec. M. Korze prawolazu 30,0, korzenia ywokostu 20,0, licia szawi 10,0 - yk ziela zagotowa w 1/2 l wody i pi po p szklanki przed jedzeniem (w nieytach przewodu trawiennego i nadkwanoci odka). Sch. yk korzenia prawolazu naley kilka godzin macerowa i tylko ogrza, a pija maymi ilociami np. 6-7 razy po p szklanki (w nieytach drg oddechowych, kaszlu, pierwszych objawach zapalenia puc, nieytach odka i jelit, bolesnym oddawaniu moczu, przerocie gruczou krokowego, a zewntrznie jako pukanie garda przy chrypce). G. Korze prawolazu, korze ywokostu, any, li mity, kora kruszynyzmiesza w rwnych ilociach - odwar, albo sproszkowa i zaywa 3-4 razy dziennie p yeczki (w zapaleniu wrzodziejcego jelita grubego). 104. Przelot pospolity (Anthyllis vulnearia L.) z rodziny motylkowatych (Papiltonaceae) na Mazowszu zwany wenic, a na Podlasiu wim zielem, jest rolin trwa, owosion, nie wysok bo 15 do 30 cm, licie ma nieparzystopierzaste, zoone. Kwiatostan w ksztacie zbitej szczytowej gwki bladotej od maja do sierpnia kwitncy. Lubi ziemie pulchne, gliniastopierzaste, ciepe z dostatkiem wapnia. Kwiat przelotu (Flos Anthyllidis) dziaa oczyszczajco, przeczyszczajco, przyspiesza gojenie ran, stosuje si go wic na okady do le gojcych si ran oraz do wewntrznego uytku w zej przemianie materii. Jako rodek opatrunkowy oczywicie lepiej dziaa wiey sok z ziela. Herb. op. 20,0. Kwiat przelotu jest najczstszym dodatkiem do herbat przeczyszczajcych pijanych codziennie w przewlekym zaparciu. 105. Przestp biay, pospolity (Bryonia alba L., Viv., B. dicica L.) z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae), jest rolin

81

wieloletni. Korze przestpu ty, misisty, gruby i rozgaziony, w przeomie wydziela sok mleczny o wstrtnym zapachu, w smaku palco gorzki. odyga do 4 m duga, pnca si, szorstko owosiona, licie naprzemian legle uoone, ogonkowe, picioklapowe, zatokowo wcinane. Kwitnie od czerwca do lipca, kwiat piciopatkowy, biay, zielono prkowany, po 3-4 z jednej odyki, owoc - czarna jagoda. Do oparcia przestp przyczepia si sprynowatymi wsami, ktre wyrastaj naprzemian z limi. Jest to rolina miododajna, uprawiana jednoczenie dla celw pszczelarskich i leczniczych. Lubi pulchne ziemie gliniaste, a jego obecno wskazuje na dostatek wapnia w glebie. Korze (Radix Bryoniae) dziaa czyszczco, rozwalniajco, stosowany w okadach powoduje zaczerwienienie. Odwar z 0,3 g korzenia na dwie szklanki wody pija si ykami w cigu dnia. Dawki przekracza nie wolno, gdy mona spowodowa krwawienia maciczne, przewodu pokarmowego, nerek itp. Herb. op. 50,0. Hom. Korze po wysuszeniu jest prawie bezwonny, smak ma gorzki, mdy. Rec. G. Korze przestpu, kcze kosaca, kora wierzby, kwiat lawendy w rwnych ilociach - napar (w czerwienicy z nadmiernym cinieniem). 106. Przetacznik lekarski (Veronica ocinalis L.) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariaceae) zwany urocznik (na Podlasiu), niebieski potocznik (krakowskie), jest rolin trwa o korzeniu pezajcym, o odyce wznoszcej si, owosionej i takich pdach, o liciach odwrotnie jajowatych, drobno pikowanych, biao omszonych, czsto podziurawionych. Koski bladoniebieskich, czteropatkowych kwiatw wznosz si ku grze, od pocej si czsto odygi. Lubi ziemi gliniasto-piaszczyst i kwan, miejsca soneczne. Ziele (Herba Veronicae) dziaa wykrztunie, oczyszczajco, moczopdnie, cigajco, napotnie, wzmacniajco, pobudza czynnoci odka i gruczow wydzielania wewntrznego. Stosuje si napar 2-3 razy dziennie w astmie, nieytach puc, gorczce, kaszlu, krwiopluciu, wrzodach pucnych i skrofulozie oraz w chorobach drg moczowych, krwiomoczu, kamicy moczowej, grulicy, zawrotach gowy, w zatruciach lekami lub w reumatyzmie, taczce, niedomodze wtroby, a wreszcie w wyrzutach skrnych wiadczcych o zej przemianie materii. Zewntrznie napar stosuje si do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych oraz na okady na rany, oparzenia i ukszenia owadw. Her. op. 50,0 Hom. Rec. Ziele przetacznika, li poziomki, ziele skrzypu, kwiat stokrotki, li brzozy w rwnych ilociach - napar (w zatruciu polekowym). Ziele przetacznika, ziele bratka polnego, ziele drapacza, kwiat kocanki, li barwnika - napar (w odrobaczeniu - tasiemiec). Ziele przetacznika, siemi lniane zmielone, korze podrnika, ziele skrzypu, li brzozy -napar (w krwiomoczu, p. rwnie "Ziemniak" w 13 rozdziale). 107. Przywrotnik pospolity (Alchemilla vulgaris L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) zwany ponadto nawrotnik (na Podlasiu), gwiazdosz (w sandomierskim), gojnik (w krakowskim), gsi lad, gsie apki (w kieleckim) i lwia apa (na Pomorzu), jest rolin trwa o liciach 7-9-klapowatych, brzegiem pikowanych, dugoogonkowych na dole i od korzenia, a w grnej czci siedzcych, bezogonkowych. Kwitnie wiechami drobniutkich, zielonkawych kwiatkw. Lubi niezbyt nasonecznione kwane ki, nie lubi ziem wapiennych. Zbiera si kwitnce ziele od maja do sierpnia. Ziele (Herba Alchemillae) dziaa cigajco, moczopdnie, pobudza czynnoci odka, poprawia przemian materii, znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia oraz skurcze, stosuje si wic napar przeciw biegunkom, puchlinie wodnej, niedomodze wtroby, zej pracy nerek, artretyzmie, cukrzycy, nadmiernych krwieniach miesiczkowych, nieytach jelitowych, biaych upawach i oglnym wyczerpaniu pochorobowym. Herb. op. 50,0. Zewntrznie wiey sok lub pogniecione ziele przykada si na rany, ropnie, wrzody oraz stosuje si napar do irygacji w widzie sromu, jeli przyczyn widu jest rzsistek, przeciw ktremu stosuje si gotow mieszank zioow Vagosan (p. "Mieszanki zioowe"). Rec. Ziele przywrotnika, ziele majeranku, li rozmarynu, kwiat jasnoty i korze piciornika w rwnych ilociach wzite - zmiesza, odwar (w blednicy). 108. Rdest ostro gorzki (Polygonum hydropiper L.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest rolin roczn o charakterystycznej dla rdestowatych odydze kolankowej, z limi siedzcymi w miejscach kolanek, skd rwnie odchodz odyki zakoczone kosami kwiatostanw, skadajcych si z drobnych, czerwonych kwiatkw. Wystpuje przy rowach, brzegach rzek i strumieni, gdzie tylko jest dostatek azotu, a nie ma wapnia. Smak wieej roliny ostrogorzki, palcy, jak zmielonego pieprzu, ale po ususzeniu lub ugotowaniu ziela prawie cakowicie znika. Ziele rdestu ostrogorzkiego (Herba Polygoni hydropiperis) ma dziaanie krwiotamujce, przeciwskurczowe, moczopdne, pobudzajce serce i nerwy, du zawarto witaminy K, a zapewne i wielu innych witamin, stosuje si wic napar przeciw kamicy moczowej i w krwiomoczu, w chorobach reumatycznych, taczce, puchlinie wodnej, przeciw hemoroidom, krwotokom wewntrznym i le gojcym si ranom. W dawkach zmniejszonych o poow doskonale dziaa w nocnym moczeniu si dzieci. Zewntrznie okady z naparu stosuje si na le gojce si rany, a szczeglnie tam, gdzie pacjenta mona podejrzewa o pocztkujc cukrzyc, przy ktrej nic si dobrze nie goi. Jest rwnie bardzo celowe pi napar z rdestu ostrogorzkiego przed

82

zaplanowan operacj w celu poprawienia krzepliwoci krwi. Herb. op. 50,0. B. Rdest ostrogorzki wszed do medycyny w I wojnie wiatowej, jako rodek zastpczy gorzknika kanadyjskiego. Ma on waciwoci podobne do sporyszu i gorzknika, a mianowicie krwiotamujce, szczeglnie w zastosowaniu wewntrznym, np. krwotokach macicznych, zbyt obtej i przewlekej miesiczce itp. Lepiej dziaa w poczeniu z zielem tasznika (p. tam). Rec. Ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele tasznika, ziele dziurawca, ziele krwawnika i kcze tataraku w rwnych ilociach zmiesza - odwar w plamicy. Do wyywienia bezwarunkowo wprowadzi artykuy zawierajce witamin C, P, K - p. 7 rozdzia). Ziele rdestu ostrogorzkiego, ziele pokrzywy, ziele krwawnika, kora kasztanowca - odwar (w hemoroidach - do picia, p. ponadto "Cebula" w 13 rozdziale i "Mieszanki zioowe" - Rektosan). Ziele rdestu ostrogorzkiego i ziele tasznika po 1 czci, ziele krwawnika 2 cz. - sproszkowa i zaywa 3-4 razy dziennie po 1/2 yeczki od zajcia w ci (przeciw poronieniom nawykowym). 109. Rdest ptasi (Polygonum aviculare L.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest bardzo popularn rolin przydomow, ruderaln i w warunkach sprzyjajcych (a nie ronie tylko na szczerym piasku i bagnach) tworzy zwart muraw. Najczciej zw go na wsiach "wisk traw", gdy istotnie winie chtnie jadaj rdest i kto wie, czy to nie one zwrciy uwag czowieka na to cenne ziele. Ponadto zw go sporyszek (na Podlasiu), ptasi sporysz (w lubelskim), drutowiec (w biaostockim) trudno byoby zebra, a jeszcze trudniej uzasadni wszystkie nazwy tego bardzo popularnego ziela. W 1926 roku Jan Biegaski pisa: "Rdest ptasi dotd nie ma zastosowania w medycynie, gdy w lecznictwie ludowym w pewnych okolicach cieszy si szerokim uznaniem". Ju w nastpnym roku Niemojewski wypuci swoj "Cholekinaz", w ktrej ziele rdestu byo podstawowym skadnikiem, a pniej zyska sobie du popularno. odygi rdestu s wielokolankowe, jak to wskazuje grecka nazwa (poly wiele i gony - kolano), zielone, przy wikszym nasonecznieniu s czerwone, licznie i rozetowato wychodzce z korzenia. Licie drobne, lancetowate, sabo omszone, kwiatki jeszcze drobniejsze, po kilka w ktach lici skupione. Nasiona drobne, brunatne, s poywieniem wielu ptakw, szczeglnie wrbli i std nazwa aciska aviculare - ptasi. W przechowywaniu naley rdest chroni przed myszami, ktre rwnie ywi si nasieniem rdestu, ale zanieczyszczaj surowiec. Ziele rdestu ptasiego (Herba polygoni avicularis) dziaa moczopdnie, cigajco, przeciwskurczowo, gojco, krwiotamujco, stosuje si w naparze przy rozpoczynajcych si chorobach pucnych, zaburzeniach odkowych i jelitowych, kamicy moczowej, cukrzycy, krztucu, krwiopluciu, krwawieniu z nosa, biaych upawach, reumatyzmie oraz jako rodek pomocniczy w grulicy, przeciw chorobom towarzyszcym. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Sklerosanu, Reumosanu, Vagosanu, cholagogi I i III (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Fitolizyna, Reumogran. Ze wzgldu na du zapewne zawarto witamin w wieym zielu - lepiej skutkuje wiee, zmiadone ziele, ktre stosuje si w okadach na wrzody, rany i wysypki. Rdest ptasi, po dodaniu do anyu, skrki pomaraczowej lub mity w celu poprawienia smaku, mona pi codziennie jak herbatk do posiku lub po jedzeniu. Taki uytek zapobiegawczy uchroni przed chorobami, ktre pniej trzeba by za pomoc rdestu leczy. Rec. Ziela rdestu ptasiego 120,0, ziela glistnika 20,0, kwiatu krwawnika 20,0 albo: ziela rdestu ptasiego 150,0, lici mity i kwiatu wrzosu po 20,0 - 3 yki zala na noc 3 szklankami wody, rano zagotowa i pi w maych ilociach (w kamicy moczowej szczawianowej, p. ponadto "Ziemniak"). Ziele rdestu ptasiego, ziele bratka, li pokrzywy, li orzecha, korze opianu w rwnych ilociach - odwar do picia (w liszajach; do pdzlowania nalewka nagietkowa, p. "Nagietek"). Ziele rdestu ptasiego, ziele bratka, ziele pokrzywy w rwnych ilociach odwar, pi i robi okady z gotowanej cebuli (w czyraczycy, p. ponadto 7 rozdzia). Ziele rdestu ptasiego, gbka sodkowodna, korze mniszka, kora dbowa, li maliny, ziele morszczynu - odwar, przed jedzeniem (w chorobie Basedowa). 110. Rdest wownik albo kowy (Polygonum bistoria L.) z rodziny rdestowatch (Polygonaceae) zwany mijowym korzeniem (w biaostockim), sporyszem kowym (w kieleckim), miodunk gajow (w lubelskim), raczkiem (na Pomorzu) jest rolin trwa, o korzeniu grubym, zdrewniaym i skrconym w wowej formie. Rolina siga 1 m wysokoci. Dolne licie szeroko lancetowate, po brzegach faliste, due 20-30 cm, krtkoogonkowe, grne znacznie mniejsze, siedzce, jedne i drugie pod spodem omszone. Kwiatki drobne, zebrane w szczytowy kos, rowy, rzadziej biay. Lubi ziemi z dostatkiem azotu, prchnicy i wilgoci, masowo wystpuje na wilgotnych polanach lasw mieszanych. Kcze (Rhizoma Bistortae) dziaa cigajco, wstrzymujco, gojco, przeciwkrwotocznie, stosuje si odwar i pija dwa razy dziennie po p szklanki w biegunkach, czerwonce, wewntrznych krwawieniach, biaych upawach, poronieniach nawykowych, zimnicy, przewlekych nieytach drg moczowych oraz do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych, przy chwiejcych si zbach, krwawicych dzisach i zapaleniu okostnej. Herb. op. 50,0. Rec. Kcze rdestu wownika, kcze piciornika, li szawi, ziele srebrnika w rwnych ilociach - z yki zi szklank odwaru, dodawa 1-2 yki do irygacji (w nieycie zapalnym pochwy. Wykluczy rzsistkowic, w ktrej lepsza jest gotowa mieszanka zioowa Vagosan (p. "Mieszanki zioowe"). 111. Rozchodnik ostry (Sedum acre L.) z rodziny gruboszowatych (Crassulaceae) jest rolin wieloletni, za pomoc

83

kczy" wdrujc" z miejsca na miejse, jakby w poszukiwaniu lepszej ziemi, aczkolwiek ronie tylko na piaskach i to dobrze nasonecznionych. Rozchodnik tworzy zbite ciasno kpki niskich pdw, pokrytych grubymi, spiczastymi listkami, ku szczytowi zmiejszajcymi si a do tego kwiatka na szczycie. Zapachu nie ma, smak drapicy, palcy, gorzki. Stosowano rozchodnik od wiekw jako ziele przeciw padaczce, zimnicy i wodnej puchlinie. Dzi ziele (Herba Sedi acri) jako rodek obniajcy cinienie krwi, moczopdny i przeciwkrwotoczny stosuje si w naparach (yk co 2-3 godziny) przeciw nadcinieniu, wodnej puchlinie, zimnicy oraz w zespoach sercowo-nerkowych. Sok ze wieego ziela, jako rodek zuszczajcy, mona - na zmian z wod chrzanow - stosowa do wybielania skry przy skonnociach do piegw, a w rozcieczeniu w okadach przy krostach, liszajach i wysypkach mokrych (trdzik modzieczy, ppacowy i rowaty). Herb. op. 50,0. 112. Rozmaryn lekarski (Rosmarinus Ocinalis L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin uprawn, a zadomowiony jest w stanie naturalnym w rejonie Morza rdziemnego. Zapach ziela kamforowy, smak palco-gorzki. Li (Polium Rosmarini) dziaa moczopdnie, ciopdni e, rozkurczowo, wzmacnia odek, pobudza serce i nerwy, uatwia miesiczkowanie. Stosuje si napar i pija 2-3 razy dziennie 1/4 szklanki przy niestrawnoci, zatrzymaniu moczu, bolesnym miesiczkowaniu, wzdciach, kurczach i innych zaburzeniach trawiennych, puchlinie wodnej, reumatyzmie, astmie, kaszlu i innych nieytach puc, a zewntrznie jako okady stosuje si na ysin, wszawic, wierzb, swdzenie alergiczne, rany, zgniecenia i trudno gojce si wrzody. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wino rozmarynowe przygotowuje si w sposb nastpujcy: gar wieych lici zalewa si na tydzie, butelk gronowego wina czerwonego. Na ten sam rozmaryn mona nala wina ponownie, po czym obie nalewki poczy i zaywa 2-3 razy dziennie przed jedzeniem po maym kieliszku (w dolegliwociach wyej wymienionych). Larendogra - L'eau de la reine d'Hongrie - woda krlowej wgierskiej (a warto wiedzie, e krlowa, ktra t wod wymylia, to Elbieta, crka krla Wadysawa okietka, ktra na tronie wgierskim spdzia 59 lat!) - powstaje wedug nastpujcego przepisu: trzy czci wieego ziela rozmarynu i 1 cz ziela lawendy zalewa si spirytusem (krlowa Elbieta do tego celu sprowadzaa z Bizancjum samogon, czyli ... bimber) na 5 cm i stawia na 2 tygodnie w ciemne miejsce, a potem zlewa za kadym razem tyle, co do jednorazowego uytku. Przez kilkaset lat przypisywano larendogrze nadzwyczajne walory odmadzajce, poprawiajce wygld cery itp., gdy istotnie, jak wiadcz kronikarze, Elbieta do koca ycia wygldaa o 20-30 lat modziej. Trudno dzi ustali, czy byo to wycznie wynikiem uywania larendogry. Jedno tylko jest pewne: woda koloska ,,4711", ktra larendogr z rynku kosmetycznego wypara - nie ma adnego dziaania kosmetycznego czy leczniczego. Rec. Li rozmarynu, li melisy, korze arcydzigla, korze kozka, szyszki chmielu w rwnych ilociach - odwar (w histerii). Ale niezalenie od dodatniego dziaania zi w nerwicach, przyczyn tych stanw naley si doszukiwa w bdach wyywienia (p. 7 rozdzia). Li rozmarynu, kwiat lawendy, kcze kozka w rwnych ilociach - 3 razy dziennie 2 yeczki na szklank wrztku (przy czerwienicy). Li rozmarynu, li mcznicy, li pokrzywy, kwiat jasnoty, ziele rdestu ptasiego w rwnych ilociach zmiesza - 1 szklanka naparu na noc (w zapaleniu przydatkw). 113. Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin roczn, od 15 do 40 cm wysok, a od innych, mniej wartociowych gatunkw odrnia si tym, e gwka kwiatowa o zocisto-tym kolorze i biaych patkach jest - po przeciciu - pusta w rodku. Jest on pospolitym w caej Polsce "chwastem" rolnym, przydronym, bowiem nie wystpuje na szczerym piasku i bardzo urodzajnej, mocno zaronitej ziemi, gdy drobniutkie nasiona rumianku kiekuj tylko na socu. Zapach ziela silny, aromatyczny, smak sabo gorzki. Kwiat (Anthodium Chamomillae) dziaa przeciwzapalnie, przeciwgnilnie, cigajco, ciopdnie, napotnie, przeciwgorczkowo, dezynfekcyjnie, pobudza czynnoci odka, znosi nadmiern fermentacj i wzdcia, stosuje si go w nastpujcych dolegliwociach: zaburzenia trawienne i zaparcia u niemowlt, w kaszlu - inhalacje rumiankiem - a po krztusiec (gaz mocno zwilon , naparem rumianku rozwiesza si nad niemowlciem tak, aby oddychao zapachem rumianku). Nastpnie napar stosuje si u dorosych przy kolkach, wzdciach, kurczach i innych zaburzeniach trawienia, chorobach drg moczowych i bolesnym miesiczkowaniu. Zewntrznie kwiat rumianku - zawsze w formie naparu - stosuje si w okadach na rany, zastrzay, wyrzuty skrne, wrzody, czyraki i liszaje, na okady do przemywania oczu w zapaleniu spojwek, do pukania ust przy zapaleniu okostnej, garda i innych stanach zapalnych jamy ustnej oraz do pukania wosw po umyiu - przeciw wypadaniu, przetuszczaniu, upieowi oraz w celu rozjanienia. Kwiat rumianku stosuje si ponadto do kpieli wzmacniajcych dla dzieci wtych, krzywicowych, jak i dla dorosych osabionych chorobami, cierpicych na reumatyzm, niedokrwisto lub puchlin wodn. Do kpieli takich dobrze jest uy zestaw nastpujcy: kwiat rumianku, ziele macierzanki, kcze tataraku, pczki brzozy, koq:e arcydzigla i szyszki chmielu w rwnych ilociach. Zaparza yk ziela na kade 2 litry wody kpielowej. Jeeli wreszcie chodzi o przechowywanie misa bez soli, ktra w wielu chorobach jest zabroniona lub nie wskazana, na-

84

jlepiej zasypa miso rumiankiem ze wszystkich stron, a przed gotowaniem czy smaeniem nie my, nie moczy - bdzie miao smak dziczyzny. Herb. op. 10,0, 20,0 i 50,0. Rumianek wchodzi w skad Nerwosanu, Pyrosanu, Tannosanu i Vagosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Azulan, Azucalen, Gastrochol, Hemorol, Herbogastrin, Uldenol i Ulventrol. Rec. Kwiat rumianku i siemi lniane po 2 czci, kcze piciornika 1 cz. odwar, 2-3 razy dziennie przed jedzeniem (we wrzodach odka lub dwunastnicy). 114. Rumianek rzymski (Anthemis nobilis L.) z rodziny zoonych (Compositae) ma kwiat duo wikszy, odyg prost, a nie rozgazion, jak u rumianka pospolitego, zapach znacznie sabszy i nieco inny, bardzo czsto widuje si go w sprzeday ulicznej. Kwiat (Anthodium Anthemidis) pobudza czynnoci odka, dziaa przeciwzapalnie, rozkurczowo, przeciwgorczkowo, cigajco i znosi nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia. Stosuje si napar w zaburzeniach trawiennych, w stanach zapalnych jamy ustnej i innych bon luzowych, spojwek itp., w nerwoblach, bolesnym miesiczkowaniu, blednicy, histerii, zimnicy, hipochondrii i czerwonce. Herb. op. 20,0 i 50,0. Rec. M. Kwiat rumianku rzymskiego 50,0, ziela nostrzyku 30,0 i licia melisy 10,0 - napar (w nerwicy odka, p. ponadto 6 rozdzia). 115. Ruta zwyczajna (Ruta graveolens L.) z rodziny rutowatych (Rutaceae) jest rolin od niepamitnych lat w Polsce uprawian, zawsze bya uwaana za rodek pobudzajcy miesiczkowanie; od powiedzonek potocznych, jak np. "panna rutk sieje", co znaczy, e nie wychodzi za m. Gwnymi propagatorami tych upraw byli od najdawniejszych lat Benedyktyni z Monte Cassino i dzisiejsze Monte Cassino jest rwnie zaronite raczej rut, ni "czerwonymi makami", o ktrych mwi piosenka. Li ruty (Folium Rutae) dziaa pobudzajco na serce i nerwy, ciopdnie, moczopdnie, pobudza krwawienia miesiczkowe i wzmacnia ukad naczy krwiononych. Ruta jest rodkiem silnie dziaajcym, przedawkowa jej nie wolno, wic 1/2 yki licia gotuje si krtko w 1/4 l. wody i zaywa si dwa razy dziennie po yce naparu przeciwko takim dolegliwociom, jak uderzenia krwi do gowy, zawroty gowy, koatanie serca, nerwice wegetatywne, zaparcia, kamica moczowa, szkorbut, reumatyzm, ischias, przewleky bronchit, bolesne, skpe za czste miesiczkowanie, a zewntrznie do lewatyw przy owsikach lub w okadach na ropiejce rany i wrzody, przewleke uparte wyrzuty i mokre wysypki. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Intractum Rutae. Rec. Ziele ruty, ziele serdecznika, kcze perzu, korze prawolazu, li czarnej jagody, pczki topoli, kora wierzby, w rwnych ilociach zmiesza odwar (przy zapaleniu miedniczek nerkowych). Li ruty, li melisy, ziele macierzanki, ziele serdecznika - napar (przy niewydolnoci wiecowej). 116. Rutwica lekarska (Galega ocinalis L.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest rolin trwa, do dekoracyjn, z duymi pierzasto rozoonymi limi, niebieskawymi kwiatkami w gronach stojcych uoonymi. Rutwica wymaga dobrej ziemi uprawnej, poza ogrodami spotyka si j raczej rzadko. Ziele (Herba Galegae) dziaa mlekopdnie, moczopdnie, napotnie, przeciw cukrzycowo, stosuje si je w formie naparu w cukrzycy lub stanach podcukrzycowych, lejszych formach przezibie, stanach zapalnych drg moczowych i na poprawienie skadu i wydzielania mleka u karmicych matek. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Oiabetosanu (p. "Mieszanki zioowe"). 117. Rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest rolin trwa i na dobrej ziemi, w miejscach nasonecznionych czsto spotykan. Ronie prawie gromadnie. Ma on prost, 1 m sigajc odyg, na ktrej pici opatkowe niewielkie (l cm) te kwiatki rozwijaj si od dou ku grze kolejno jak u malwy, dziewanny itp. Nieliczne, naprzemianlege odyki, z nierwno i nieparzysto pierzastymi limi, po brzegach pikowanymi. Caa rolina jest szczeciniasto omszona, pczki kwiatowe lepkie, ziele w caoci ma przyjemny, z lekka ywiczny zapach. Pisz o tym zielu w sowach penych zachwytu Dioskorides, Pliniusz, Galen, Serapion, Avicenna i Plateariusz, jako e Mitrydates Eupator, krl Pontu pierwszy t rolin na swoj chor wtrob zastosowa i krlewsk ask obdarzy. Std nazwa "eupatoria". W Polsce rzepik zwie si jeszcze parzydem (w lubelskim), wieckim zielem (na Mazowszu) i mietannikiem (w poznaskim). Ziele rzepiku (Herb a Agrimoniae) w naszym klimacie dziaa wzmacniajco, cigajco, moczopdnie i ciopdnie, reguluje przemian materii, wzmacnia odek. Stosuje si wic napar w nieytach drg trawiennych, nerwicy odka, wzdciach, kurczach, kolce, kamicy moczowej, puchlinie wodnej, zatrzymaniu moczu, biaych upawach, zaburzeniach miesiczkowania, gorczkach, przezibieniach, reumatyzmie, niedomodze wtroby, robaczycy (glista ludzka) oraz w chorobach skrnych, wynikych ze zej przemiany materii (trdzik) lub awitaminozach (ppasiec, uszczyca, pcherzyca), na okady przeciw hemoroidom, a wreszcie jako pukanka w stanach zapalnych jamy ustnej. Herb. op. 50,0. Oczywicie najlepiej we wszystkich wyej wymienionych dolegliwociach zadziaa sok ze wieego ziela, a na okady wiee ziele pogniecione, w ostatecznoci wskazane jest zaywanie sproszkowanego ziela 3 razy dziennie mniej ni p yeczki. Rec. Ziele rzepiku, ziele dziurawca, ziele krwawnika w rwnych ilociach zmiesza.Trzy yki strczyn fasoli na litr wody, gotowa 15 minut, zasypa yk takiej mieszanki i odstawi do nacignicia. Uzyskany odwar wypi w cigu dnia w trzech por-

85

cjach przed jedzeniem (w zapaleniu migdakw). Ziele rzepiku, ziele dziurawca, ziele krwawnika, owoc dzikiej ry i kwiat lipy w rwnych ilociach - napar (w wypadaniu wosw). 118. Rzewie doniasty (Rheum palma tum L., R. ocinale B., R. arguticum M.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest rolin wieloletni, u nas w stanie naturalnym nie spotykan, tylko uprawian. Smak korzenia aromatycznogorzki, zapach saby, swoisty. Kcze (Rhizoma Rhei) z kilkuletnich rolin dziaa przeczyszczajco, cigajco, ciopdnie i pobudza czynnoci odka, zalenie od tego, jak dawk zastosowa: w ilociach bardzo niewielkich, np. 3-4 yki odwaru 2-3 dziennie zatrzyma biegunk, ale p szklanki odwaru zadziaa silnie przeczyszczajco. Kcza, jako rodka przeczyszczajcego nie naley podawa matkom karmicym. Herb. op. 20,0 i 50,0. Przetwory: Extractum Rhei siccum, Tinctura Rhei vinosa oraz tinctura Rhei spirituosa. Rec. Kczy rzewienia 5,0, czarnuszki 5,0, kczy kozka 5,0, nasienia marchwi 10,0, kczy przywrotnika i licia mity po 10,0, kwiatu wrotyczu i ziela piounu po 15,0, kory kruszyny 25,0. yk zi zala szklank wody i gotowa na wolnym ogniu 10-15 minut, przecedzi i pi rano na czczo i wieczorem przed snem (w zarobaczeniu glist). 119. Serdecznik pospolity (Leonurus cardiaca L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin trwa, dochodzc do metra wysokoci, trzymajc si siedzib ludzkich, mietnikw, kup kompostowych, starych szparagarni, jednym sowem tam, gdzie duo prchnicy i wapna w podou. odyg ma wzniesion, krtkoogonkowe, kujce kielichy kwiatowe (po czym najbardziej niezawodnie mona odrni serdecznik od podobnych rolin z rodziny wargowych), licie z wierzchu ciemne, od spodu jasne, zbkowane, wcinane, ale wskie. Inne nazwy: gsia stopa (w krakowskim), lisi ogon (w lubelskim). Ziele serdecznika (Herba Leonuri cardiacae) dziaa moczopdnie, nasercowo i wykrztunie, stosuje si napar w niepokojach o charakterze sercowym, przy koniecznoci uregulowania cinienia krwi, przy piasku i kamicy moczowej, bbnicy, nieytach egmistych, przerocie gruczou krokowego, histerii, astmie, dusznicy bolesnej, nerwoblach i nerwicach wewntrznych. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Rec. Ziela serdecznika i ziela dziurawca po 25,0, ziela bratka i ziela skrzypu po 30,0, korzenia ywokostu 20,0 i kwiatu wrotyczu 15,0 - zmiesza razem, napar 2-3 razy dziennie popija wod z miodem, mlekiem, wod z drodami lub dobrym rosoem (w przewlekej niewydolnoci nerek). Ziela serdecznika i kczy perzu po 30,0, kory wierzbowej, pczkw topoli i lici czarnej jagody po 20,0, ziela ruty 25,0 zmiesza razem, zemle i zaywa 3 razy dziennie mniej ni p yeczki, obcie popijajc (w zapaleniu miedniczek nerkowych i nerek). Ziele serdecznika, ziele krwawnika, strczyn fasoli i ziele srebrnika w rwnych ilociach, zemle i zaywa 3 razy dziennie mniej ni p yeczki, popijajc wod z miodem (w dychawicy sercowej - poza nocnymi atakami). 120. Skrzyp polny (Equisetum arvense L.) z rodziny skrzypowatych (Equisetaceae), zwany rwnie koszczk (na Mazowszu), kostk (w kieleckim), jedlink (w sandomierskim), przlic (w krakowskim) i krzemionk (na Pomorzu) - jest znanym chwastem naszych pl i k, szczeglnie k i roww kwanych. Na ziemi zawierajcej dostatek wapnia skrzyp si nie pokae. Wczesn wiosn wyrasta soczysty czerwonawy lub tobrunatny pd zarodnikowy, uski podnosz si, zarodniki wysypuj, pd zasycha i ginie, a wyrastaj natomiast (niekiedy caymi trawnikami) roliny pone, podobne do maych wiotkich choinek. To wanie jest bardzo cenne dla ludzi. Ziele skrzypu (Herba Equiseti). Istotnie - trzeszczy w zbach, "skrzypi", gdy je u. Dziaa ono moczopdnie, odwapniajco, krwiotamujco, oczyszczajco, wzmacnia ukad naczy krwiononych, wzmacnia puca i dziaa bakteriobjczo. Jeeli chodzi o uzyskanie efektu odwapnienia (zogi reumatyczne, ylaki, skleroza itp.) i np. zmniejszenie przerostu gruczou krokowego czy wzmocnienie naczy krwiononych i puc, skrzyp naley gotowa w wodzie deszczowej lub tzw. mikkiej co najmniej p godziny pod przykryciem. W innych dolegliwociach wystarczy go parzy.Tam wreszcie, gdzie nie chcemy traci witaminy C (od 13 do 278 mg) i prowitaminy A (1,7 do 7 mg), skrzyp lepiej jest proszkowa i zaywa sproszkowany, np. z miodem. Napar stosuje si w puchlinie wodnej, reumatyzmie, chorobach nerek i pcherza, krwawieniach o charakterze pucnym, a zewntrznie w zaniedbanych ranach, wrzodach, wysypkach i do pukania w zapaleniach okostnej i jamy ustnej. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Pulmosanu, Reumosanu, Urosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Fitolizyna. Palaczom tytoniu, szczeglnie tym, ktrzy pal duo, tzn. ponad 20 papierosw dziennie, mona poleci skrzyp do usunicia mczcego nieraz suchego kaszlu porannego. Kaszel ten nigdy nie jest objawem przezibienia i od rodkw wykrztunych, rozgrzewajcych czy inhalacyjnych (np. "cebula" w 3 rozdziale) - nie ustpi. Kuracja moe by nastpujca: 2 yki skrzypu gotowa w p litrze wody pod przykryciem p godziny, zasypa yk korzenia lazu, gotowa jeszcze kilka minut, po czym odstawi do nacignicia. Uzyskany odwar popija w cigu dnia maymi ilociami. Oczywicie, jeli nie rzuci si palenia, a przynajmniej nie ograniczy powanie liczby wypalanych papierosw, kuracj tak naley powtarza co dwa miesice i pi taki odwar przez dwa tygodnie. Zaniedbywanie bowiem tego kaszlu prowadzi do rozedmy puc, astmy i innych nieytw drg oddechowych, szczeglnie przy brakach wyywieniowych (p. 6 rozdzia).

86

Rec. Ziele skrzypu, ziele tasznika, ziele rdestu ostrogorzkiego, kcze piciornika w rwnych ilociach zmiesza - odwar (we krwawiczce - pi a do cakowitego ustpienia objaww, p. poza tym 7 rozdzia). Ziele skrzypu, li mcznicy, li brzozy, pczki brzozy, kwiat bawatka - napar (przy biakomoczu). Ziele skrzypu, korze mydlnicy, korze opianu, li pokrzywy w rwnych ilociach - 2 garcie zi zagotowa w litrze wody p godziny pod przykryciem - odwar, spuka gow po jej dokadnym umyciu (przy upieu). 121. Sonecznik ogrodowy (Helianthus annuus L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest bardzo popularn rolin ogrodow i chyba opisywa go nie trzeba. Warto jednak zaznaczy, e w celu uzyskania dorodniejszych nasion naley zawczasu obrywa mniejsze boczne kwiaty dla zbioru patkw, bo te wanie patki s surowcem leczniczym. Ziarno chyba rwnie, ale do roku 1980 nie przebadane. Kwiat (Flos Helianthi) dziaa przeciwgorczkowo i napar stosuje si jak nalewk lub w zestawieniu z innym rodkami tego typu, jak np. kwiat czarnego bzu, kwiat lipy itp. Herb. op. 20,0. Wchodzi w skad Pektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Wspomnian nalewk robi si w sposb nastpujcy: patki sonecznika nasypuje si do butelki, zalewa spirytusem na palec wyej i odstawia w ciemne miejsce na dwa tygodnie. Wtedy nalewk zlewamy, ponownie zalewamy zwyk wdk na drugie dwa tygodnie, po czym obie nalewki czymy i zaywamy 2-3 razy dziennie 50-60 kropli w przypadkach gorczek przezibieniowych, zimnicy itp. Do uytku zewntrznego nalewk stosujemy w opatrunkach w postaci okadw na zgniecenia, stuczenia i krwawe wybroczyny podskrne. 122. Sosna zwyczajna (Pinus silvestris L.) z rodziny sosnowatych (Pinaceae) jest drzewem o niewielkich wymaganiach glebowych, tote suy lenictwu do zalesiania najbardziej piaszczystych terenw, gdzie inne drzewa nie przyjyby si. W grnych partiach kora sosny uszczy si, jest raczej gadka, o kolorze zotoczerwonym, na dole spkana, ciemnoszara, gruba. Pczki sosnowe wiosenne (Gemmae Pim) dziaaj moczopdnie, wykrztunie i napotnie, stosuje si je w naparze w przewlekych nieytach drg oddechowych, skrofulozie, ischiasie i reumatyzmie. Herb. op. 50,0. Pczki sosnowe, pki s wiosn osonite uskowat czap i ywic, zawieraj witamin C w wikszych ilociach ni szpilki dojrzae, ywica czy pdy szczytowe. Igliwie sosny z ca pewnoci zawiera duo witamin i zaywanie sproszkowanych szpilek z miodem jest wskazane w wielu awitaminozach. Warto podkreli, e wiksze iloci witamin s w igliwiu zimowym, dojrzaym. O kpielach w odwarze z igliwia sosny piszemy w 9 rozdziale pt. "Balneoterapia zielarska", tu warto tylko zaznaczy, e igliwie sosny wchodzi do mieszanek zioowych uywanych do kpieli przeciw skrofulozie, w wyrzutach skrnych, reumatyzmie, ischiasie, astmie, skurczach, bezsennoci, puchlinie wodnej i sztywnieniu staww. W tych samych dolegliwociach mona rwnie zaywa sproszkowane szpilki z miodem 2-3 razy dziennie stoow yk. 123. Srebrnik pospolity (Potentilla anserina L.)z rodziny rowatych (Rosaceae) jest rolin trwa, ktra ronie w miejscach wilgotnych, w rowach itp., ale ziemi wymaga dobrej, niekwanej i z dostatkiem wapna. Rozmnaa si za pomoc rozogw, podobnie jak poziomka, kwitnie tym, piciopatkowym kwiatkiem na dugiej odyce, licie ma pierzaste, dugie do 40 cm, pikowane, z wierzchu jasnozielone, pod spodem srebrzyste, omszone. Ziele (Herba Anserinae) dziaa cigajco, przeciwzapalnie, rozkurczowo, krwiotamujco, stosuje si napar w nieytach, kurczach lub wzdciach w przewodzie trawiennym, czerwonce, biegunkach, krwawieniach wewntrznych, bolesnym lub zbyt obtym miesiczkowaniu, puchlinie wodnej, zimnicy, kamicy moczowej, biaych upawach, astmie i innych nieytach przewodu oddechowego i niedomodze wtroby. Zewntrznie napar stosuje si na wyrzuty skrne i pukanie do ust przy chwiejcych si zbach. Herb. op. 50,0. Sproszkowany korze lub sproszkowane ziele uywa si w tych samych przypadkach kilka razy na dzie na koniec noa. Rec. Ziele srebrnika, ziele ruty, ziele krwawnika, kwiat rumianku, kcze kozka w rwnych ilociach - napar, pi 2-3 razy dziennie na kilka dni przei okresem (w miesiczkowaniu skpym i bolesnym). Ziele srebrnika, ziele dziurawca, ziele tymianku, korze arcydzigla, kcz kozka, kcze tataraku w rwnych ilociach odwar (w stanach zapalnych odka). 124. Stokrotka pospolita (Bellia parennis L.) z rodziny zoonych (Composttae) jest niewielk, ale bardzo popularn rolin trawnikow trwa, wystpujc w caym kraju, niewielk bo do 15 cm wysokoci, o kwiatkach nieco podobnych do rumianku: biae patki, ktrych jest nieco wicej, ty rodek i cao nieco wiksza, z rozetk przykorzeniowych listkw opatkowatych, zwonych w dugi ogonek. Kwiat (Flos Bellidis) dziaa moczopdnie, wzmacnia oglnie, poprawia przemian materi, agodzi ble, dziaa sabo przeczyszczajco i krwiotamujco, uszczelnia naczynia krwionone. Stosuje si napar, przy czym warto zaznaczy, e cho w kadym z wyej wymienionych kierunkw stokrotka dziaa sabo, dawki zwiksza nie naley, gdy to dziaania nie wzmocni. Napar stosuje si w przezibieniach, krwiopluciu, kaszlu, nieytach drg oddechowych, reumatyzmie, ischiasie, skrofulozie, chorobach drg moczowych, w niedomodze wtroby, puchlinie wodnej, zaparciu, chorobach skrnych i wrzodach. Herb. op. 20,0 i 50,0. Mode stokrotki wraz z limi mona dodawa do surwek, s one bowiem wtedy znacznie skuteczniejsze ni suszone. Rec. Kwiat stokrotki, ziele serdecznika, ziele tymianku, kora wierzby, li mity napar, pi 2-3 razy dziennie (przeciw

87

piegom, p. ponadto "chrzan" w 3 rozdziale). M. Kwiatu stokrotki 100,0, ziela poziomki i lici czarnej jagody po 50,0 - napar, 2-3 razy dziennie (w kamicy moczowej. 125. Szakak pospolity (Rhammus cathartica L.) z rodziny szakakowatych (Rhamnaceae) jest krzewem do 3 m wysokim, ma gadkie gazki naprzeciw - i naprzemianlege, w ktach gazek niewielkie kicie tawo-zielonych kwiatkw od maja do czerwca, na szczytach ciernia. Licie od 4 do 6 cm dugie, drobno karbowane, owalne, koczyste. Spotyka si szakak do czsto, ale nie w skupiskach lecz pojedynczo, tylko na lepszej ziemi i w niezbyt zwartym zalesieniu. Jagody zbiera si niedojrzae, w celu uzyskania mocniejszego ich dziaania po wysuszeniu, albo dojrzae, wtedy dziaa bd agodniej i mona je stosowa u dzieci. Zapach owocu niky, smak pocztkowo sodkawy, nastpnie gorzki. Owoc szakaku (Fructus Rhamni catharticae) dziaa przeczyszczajco, moczopdnie, rozwalniajco, ciopdnie i poprawia przemian materii, pije si odwar 2-3 razy dziennie po p szklanki na przeczyszczenie, przeciw zaparciu, przy puchlinie wodnej, ischiasie, reumatyzmie i wyrzutach skrnych. Herb. op. 20,0 i 50,0. Kora (Cortex Rhamni catharticae) dziaa rozwalniajco, ciopdnie i ciotwrczo. Stosuje si odwar z 1/2 yki drobno pocitej kory na szklank wody i pije 2-3 razy dziennie p szklanki. M. Stosuje si jako rodek niemal specyczny przy zaparciach u astmatykw. Sch. poleca odwar w kamicy ciowej i niedomodze wdroby. Podaje oprcz tego przepis: 10 wysuszonych kwiatkw szakaku namoczy kilka godzin, zagotowa i pi na ciepo po 1/2 szklanki przy zaparciu, zaburzeniach trawiennych i wyrzutach skrnych. Dzieciom daje si po 2-3 yki odwaru, niemowltom po yeczce, a do wywoania skutku. Kora - Herb. op. 50,0. Rec. Kora szakaku 60,0, ziele ruty 25,0, kwiat kocanki 100,0 li mity 15,0 - napar (przy taczce). 126. Szawia lekarska (Salvia ocinalis L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin wieloletni, uprawian, do 70 cm wysok, o matowozielonych, omszonych liciach, naprzemianlegych, zmniejszajcych si ku grze, o odyce zakoczonej kosowat wiech z 6-8-10 jasnooletowych kwiatkw zoon. Zapach ziela podobny do kamfory, smak specyczny, korzenny, cierpki i gorzki. Li (Polium Salviae) dziaa dezynfekujco, przeciwzapalnie, wykrztunie, rozkurczowo, cigajco, pobudza serce i nerwy, wzmacnia odek, stosuje si wic napar i pije 2-3 razy dziennie po p szklanki w zaburzeniach trawiennych, biegunkach, nerwicy odka, nocnych potach, nieytach grnych drg oddechowych, cukrzycy, biaych upawach, zaburzeniach miesiczkowania, reumatyzmie, nieytach drg moczowych, a zewntrznie do pukania garda w anginie, zapaleniu okostnej, szkorbucie, pleniawkach, zapaleniu migdakw. Sproszkowane licie dosypywane do potraw, takich jak grochy, kapusty, wieprzowina, tuciejsze ryby itp. dziaaj jak napar. Szawia jest bardzo dobr, a bardzo mao u nas stosowan przypraw trawienn, o czym piszemy w 7 rozdziale. Herb. op. 20,0 i 50,0. Wchodzi w skad Diabetosanu, Pektosanu, Neopektosanu, Septosanu,Tannosanu i Vagosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Herbogastrin. Rec. Li szawi, kwiat lipy, ziele krwawnika i kcze piciornika w rwnych ilociach wzite zmiesza - yk na szklank wrztku pi 2 razy dziennie (przeciw piegom). Li szawi, li mity, kwiat rumianku w rwnych ilociach - naparem puka gardo lub co kwadrans jeden yk (w przewlekym nieycie tchawicy). Li szawi 40,0, li orzecha woskiego i li melisy po 10,0, ziele krwawnika i ziele skrzypu po 20,0 - odwar, po 1/2 szklanki pi 3 razy dziennie (przy nadmiernych potach). Li szawi, li pokrzywy, ziele tysicznika, ziele piounu - yk takiej mieszanki na szklank wrztku pi dwa razy dziennie, a tym samym naparem zmywa miejsca zaatakowane (wierzb). Licia szawi dwie, licia mity i kwiatu rumianku po jednej garci zi rozparzy wrztkiem na ptnie i przyoy ptnem na miejsca bolce (w ischiasie). 127. Szanta pospolita (Marrubium vulgare L.) z rodziny wargowa tych (Labiatae) zwana krzecin (w lubelskim), krzeszyn (w biat ,tockim, albo gojnikiem (w kieleckim), jest rolin wieloletni, ok. 40 cm wysok, o odydze stojcej lub podnoszcej si, licie okrgojajowate, zwone w ogonek, szarawozielone, groszkowate, brzegiem pikowane. Kwiaty biae w niby okkach, bardzo drobne, kwitn od czerwca do jesieni. Zapach ziela specyczny balsamiczny, smak gorzkosonawy. Poza uprawami szanta wystpuje na staryc mietnikach, rzadziej na miedzach i w ssiedztwie upraw, wymaga bowiem ziemi pulchnej, prchniczej. Do medycyny i lekospisu szanta wtargna (inaczej tego nazwa nie mona) z medycyny ludowej, gdzie od wiekw bya uwaana w naszym klimacie jako jeden z najbardziej chyba po rumianku popularnych rodkw w niedomodze wtroby i kopotach trawiennych. Dzi ziele szanty (Herb a Marrubii) uwaane jest za rodek wykrztuny, ciopdny, pobudzajcy czynnoci odka, bakteriobjczy i regulujcy krwawienia miesiczkowe. Ziele szanty stosuje si ogldnie - szklank naparu w maych dawkach dziennie w blednicy, taczce, niedomodze wtroby, nieytach drg oddechowych i trawiennych, dychawicy oskrzelowej, oglnym osabieniu, (z rzepikiem, arcydziglem i innymi wzmacniajcymi zioami) przeciw hemoroidom, w biegunkach odkowego pochodzenia, a wreszcie w zatrzymaniu miesiczki. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Rektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Rec. Ziele szanty, ziele ruty, kwiat ostrki, korze mniszka, kwiat malwy, w rwnych ilociach - napar (pi na kilka dni

88

przed spodziewanym terminem miesiczkowania) . B. Ziele szanty, li bobrka, ziele drapacza i skrki pomaranczowej, w rwnych ilociach - napar, pi na p godziny przed obiadem (na pobudzenie apetytu i poprawienie trawienia). B. 30-40 g. szanty zala butelk biaego wina gronowego (lepsze w tym przypadku sodkie od wytrawnego), odstawi w ciemne miejsce na 8 dni i pi po kieliszku 3 tazy dziennie (przy dolegliwociach wyej wyliczanych). 128. laz leny (Malva silvestris L.) z rodziny malwowatych (Malcaceae) jest rolin dwuletni lub trwa, do 1 m wysoka o odydze w grze szorstko owosionej, liciach doniasto picioklapowych, klapy brzegiem karbowane, kwiaty purpuroworowe po 1 do 5 w ktach lici. Ronie na przychaciach i przydroach, na starych mietniskach i kupach kompostowych, ale tylko na lepszej i niekwanej ziemi. Kwiaty zapachu nie maj, smak za sabo luzowaty. Kwiat (Plos Malvae) ma dziaanie zmikczajce, osaniajce i powlekajce, stosuje si napar w nieytach przewodu trawiennego, wrzodach odka i dwunastnicy, nerwicy odka, zapalnych stanach garda i migdakw. Zewntrznie na okady we wrzodach, oparzeniach; stanach zapalnych jamy ustnej i zapaleniu spojwek. Wielu autorw poleca cae ziele na te dolegliwoci. Warto te pamita, e kwiat lazu jest doskona domieszk do wszelkich "ziek pucnych". Herb. op. 20,0. Rec. Li lazu lenego, li prawolazu, kwiat bzu czarnego i kwiat rumiank - napar (do pukania garda w stanach zapalnych, ostrych i przewlekych). 129. wietlik lekarski (Euphrasia ocinalis L., E. Rostkoviana H., E. stricta H., E. curta W) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariaceae) - a warto zaznaczy, e wszystkie te gatunki maj jednakowe dziaanie lecznicze, z wyjtkiem rosncych w grach - jest rolin jednoroczn do 20 cm wysok, czciej jednak nisz, 10-12 cm o ciemnozielonych zbkowanych listkach i jasno biaym lub bladoniebieskim kwieciu - wszystko razem wyglda jak maa choineczka. Ziemi nadzwyczajnej nie wymaga, jest bowiem ppasoytem, gdy ronie tylko na resztkach innych rolin. Do czsto spotykany, prawie zawsze pojedyczo, na pastwiskach tworzy niewielkie wysepki, odstajce od reszty: krowy omijaj wietlik, jedz go tylko w sianie, ale trac od niego mleko. Ziele wiee zapachu prawie nie ma, w suszeniu pachnie lekko grzybami, smak gorzkawy. Ziele (Herba Euphrasiae) dziaa cigajco, wzmacniajco, pobudza serce i nerwy, stosuje si je w naparze w nieytach odka i dwunastnicy, taczce i niedomodze wtroby, 2-3 razy dziennie p szklanki, jak rwnie do zakraplania i przemywaniu oczu w ropieniu, osabieniu wzroku, krtkowzrocznoci (awitaminoza!) i zbyt duym napiciu wewntrznym w gace ocznej. Wewntrzne zastosowanie jest bardzo wskazane. z zewntrznym, poniewa bardzo czsto dolegliwoci oczne s wynikiem zego przyswajania prowitaminy lub witaminy A, ktrej naleyta dostawa i dobre trawienie decyduj o zdrowiu oczu (p. "Komosa biaa" oraz 6 rozdzia). Herb. op. 50,0. Warto zaznaczy, e okulistyczne dziaanie wietlika ustaje po roku od zebrania ziela i to bez wzgldu na sposb przechowywania. Rec. Ziele wietlika, ziele dziurawca, kwiat krwawnika, li pokrzywy i li podbiau w rwnych ilociach - napar 4-5 razy dziennie p szklanki (w zapaleniu miedniczek nerkowych - na dzie). Ziele wietlika, ziele piounu, korze arcydzigla, kwiat bzu czarnego, li szawi, korze goryczki w rwnych ilociach wzite - odwar (w celu pobudzenia wydzielania sokw trawiennych, p. rwnie 8 rozdzia). Ziela wietlika 20,0, ziela jemioy 30,0, ziela dziurawca i licia czarnej jagody po 80,0, licia poziomki 50,0. Dwie yki zi zala dwiema szklankami ciepej (nie gorcej!) wody, postawi na 10-12 godzin i wypija po poowie rano i wieczorem (przy miadycy). 130. Tarnina czyli liwa tarnina (Prunus spinosa L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest wieloletnim krzewem ciernistym, szeroko rozgazionym i do 3 m wysokim. Kwitnie biao, jak u innych owocowych drzew z tej rodziny, kwiat ukazuje si przed limi. Licie wyrastaj omszone, pniej robi si nagie, ksztat maj podugowato eliptyczny z ostrym zakoczeniem, brzeg licia drobno pikowany. Ronie na brzegach lasw i przydroach, na ziemi zwartej, kamienistej. Leczniczy uytek z tarniny opisuje Teofrast, Dioskorides, Pliniusz, zielarze arabscy, Leonhard Fuchs (1543), Bock (1572) i inni. W Polsce tarnina jest powszechnie znana: ciarki (w krakowskim), tar (na Mazowszu), arnoliwa (na Podlasiu), korcipka (w lubelskim) i tarka (w sandomierskim). Kwiat (Flos pruni spinosae) dziaa moczopdnie, napotnie, rozwalniajco, oczyszczajco, kojco i rozkurczowo. Stosuje si napar i pije rano na czczo oraz, wieczorem w lejszych chorobach drg oddechowych i moczowych, kurczach odka, biegunce, czerwonce, robakach obych, zatrzymaniu moczu, wyrzutach skrnych, zatrzymaniu miesiczki, kamicy moczowej, puchlinie wodnej i biaych upawach. Herb. op. 20,0. Owoc (Fructus pruni spinosae) dziaa przeciwbiegunkowo, dezynfekcyjnie i przeciwzapalnie. Stosuje si odwar w krwawieniu z nosa, niestrawnoci, biegunce, jak rwnie w dolegliwociach nerek i pcherza. Herb. op. 50,0. Rec. Kwiat tarniny, kwiat rumianku, koper, kminek, any, kolendra, ziele krwawnika i siarka w rwnych ilociach, sproszkowa - 3 razy dziennie na czubek noa, popi wod (przy otyoci zaniedbanej). G. Kwiat tarniny, kwiat wrzosu, kwiat gogu, ziele serdecznika, ziele nostrzyka, korze lubczyka w rwnych ilociach zmiesza - napar popija ykami (w ostrym zapaleniu minia sercowego).

89

131. Tasznik pospolity (Capsella bursa pastoris Moench) z rodziny krzyowych (Cruciferae) jest rolin roczn lub
dwuletni, do 30 cm wysok, o duej rozecie lici przy korzeniowych, zatokowo zbkowanych, pierzastodzielnych. Kwiatki drobne, biae, kwitn od kwietnia do jesieni od dou odygi ku grze, po nich zjawiaj si sercowate paskie nasienniki. Tasznik jest najczciej rolin trawnikow, ale wystpuje prawie zawsze na ziemi gliniastej z dodatkiem wapna, do czsto na starych gruzowiskach, nigdy na kwanych kach. Inne nazwy: taszka (w poznaskim), toboki pastusze (w kieleckim), kaletki (w krakowskim), gryczka (na Mazowszu), sumki pastusze (w biaostockim) i bydlnik (w lubelskim). Ziele (Herba bursae pastoris) dziaa cigajco, krwiotamujco, reguluje cinienie krwi i zwiksza jej krzepliwo. Stosuje si napar w krwawieniach wewntrznych, odkowych, macicznych, zbyt obtym lub dugotrwaym miesiczkowaniu oraz zewntrznie na okady do ran i krwawie. Prolaktycznie na kilka dni przed jakkolwiek operacj. Jest to jedyny w naszym klimacie rodek przeciw krwawiczce, rodek nie tylko dorany, opatrunkowy, ale leczcy na stae. Herb. op. 50,0. B. Odwar z czubatej yki na szklank wrztku z dodatkiem soku berberysowego, porzeczkowego, cytryny lub soku agrestowego stanowi dawk jednorazow w przypadku krwotoku macicznego. Przy krwotokach nerkowych i pcherzowych, a wic krwiomoczu, mona poleci tasznik z rdestem ostrogorzkim i korzeniem lazu. Niekiedy tasznik daje dobre wyniki w ropniu puc, ale w krwotokach pucnych niekiedy zawodzi. Rec. Ziela tasznika 30,0 ziela rdestu ostrogorzkiego 40,0 - zala p litrem wody przegotowanej na noc i pi po 1/2 szklanki co 2 godziny (w zbyt obtych krwawieniach miesiczkowych). Ziele tasznika, ziele rdestu ostro gorzkiego w rwnych ilociach - 2 yki zi na szklank zimnej przegotowanej wody nastawi na noc, 2 yki zaparzy szklank wrztku i 2 yki zagotowa w 1/4 l. wody. Uzyskane pyny zla razem i pi po p szklanki co dwie godziny (przy krwawiczce - a w razie otwartego skaleczenia tyme odwarem robi opatrunki). Ziele tasznika, ziele skrzypu, ziele rdestu ostrogorzkiego i kcze piciornika w rwnych ilociach - odwar, albo sproszkowanej mieszanki p yeczki dwa, trzy razy dziennie przed jedzeniem (w krwawiczce). Stosowa a do ustpienia objaww chorobowych. Przy obu tych receptach naley si zapozna ze sprawami wyywienia - p. 6 rozdzia. 132. Tatarak pospolity (Acorus calamus L.) z rodziny obrazkowatych (Araliwoae) jest rolin trwa, do Polski zawleczon przez Tatarw i std nazwa. Rolina od kczy a po koce lici ma swoisty aromat i smak drapico gorzkawy, po czym atwo j pozna i odrni od paki wodnej, kosaca botnego itp. Rozmnaa si z korzeni, bo nasion w naszym klimacie nie wydaje. Kcze ma grube, rozgazione, czogajce si przy brzegu wd stojcych lub wolno pyncych, licie mieczowate do l m dugoci. Kwiatostan w formie kolby brzowej, nieco odchylonej. Inne nazwy: abuzie (w biaostockim), szuwar (na Podlasiu), cz (w sandomierskim), ajer (na Mazowszu), lepiach (na Pomorzu), szczwar (w kieleckim). Kcze (Rhizoma Calami) dziaa moczopdnie, nieco napotnie, pobudza czynnoci odka, wzmacnia oglnie, poprawia dziaalno gruczow wydzielania wewntrznego, ma rwnie jakie dziaanie krwiotwrcze. yeczk kczy na 1/4 l. wody zagotowa i pi raz dziennie w nerwicy odka i dwunastnicy, taczce, blednicy, reumatyzmie, nadmiarze kwasw odkowych, w zaburzeniach miesiczkowania na tle blednicy, niedokrwistoci i niewaciwego wyywienia. Herb. op. 50,0 i 100,0. Przetwory: Tinctura Calami, calmagina, Gastrochol, Herbogastrin, Uldenol, Ulventrol. W uytku zewntrznym - p kilograma korzenia zagotowa w 2-31itrach wody i wla do wanny na kpiel dla pacjenta osabionego po chorobie oraz w skrofulozie i krzywicy u dzieci. B. Sproszkowany korze tataraku dobrze jest dodawa do pasty do zbw dla ich umocnienia w dzisach. Tene zaleca napar w poczeniu z liciem mcznicy i zielem poonicznika przy obrzkach o charakterze nerkowym. D.Twierdzi, e we wszystkich wyliczonych wyej przypadkach chorobowych mona zaywa trzy fazy dziennie na koniec noa sproszkowany korze, ktry jednak naley przygotowywa w niewielkich ilociach i przechowywa w szczelnie zamknitych naczyniach, gdy wietrzejc - traci warto lecznicz. Okady i obmywania le gojcych si ran odwarem z korzenia tataraku przyspiesza gojenie si ran w kadym wypadku. M. cznie z naparem rumianku odwar z kczy tataraku uywa si do spukiwania wosw po umyciu, co wzmacnia cebulki wosowe i rozjania wosy. Rec. Kcze tataraku, korze arcydzigla, mech islandzki, ziele skrzypu w rwnych ilociach wzite - odwar, pi 2-3 razy dziennie (w pcherzycy; do pdzlowania pcherzy - nalewka nagietkowa, p. "Nagietek" oraz 6 rozdzia). Kcze tataraku, kcze perzu, kcze paprotki, korze biedrzeca, korze arcydzigla, li brzozy, ziele serdecznika - napar (w reumatyzmie). 133. Topola czarna (Populus nigra L.) z rodziny wierzbowatych (Salicaceae) jest drzewem znanym z maych wymaga glebowych i szybkiego przyrostu masy drzewnej i dlatego zajmuje przodujce miejsce w akcji zadrzewiania kraju jako materia wyjciowy: niemal kada gazka wetknita w ziemi i podlewana przez jaki czas przyjmie si i rozronie w drzewo. W liciach topoli znajduj si z pewnoci due iloci witamin, na co wskazuje skuteczno ich uytku kpielowego, ale dokadnych oblicze do 1978 roku byo brak. Surowcem farmakopealnym s zreszt pczki (Gemmae Populi). Dziaaj one moczopdnie, napotnie, przeciwbakteryjnie, stosuje si je w nieytach grnych drg oddechowych, nieytach przewodu pokarmowego, nerwicy odka, reumatyzmie, is-

90

chiasie, zatrzymaniu moczu i wysypkach skrnych. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Pyrosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Zbiera si pczki, pki s jeszcze lepkie, a wic najpniej w drugiej poowie marca. Zapach maj ywiczny, smak gorzkawy. Cae adne pczki zbiera si do butelki i zalewa czterokrotnie wiksz iloci spirytusu, przez 8 dni naley jak najczciej wstrzsa, po czym nalewk naley przeltrowa. Zaywa si 3 razy dziennie 20 kropli na cukier w chorobach pcherza, nerek, w nieytach puc i opucnej. Ma topolow (yk wieo pogniecionych pczkw i dwie yki niesolonego smalcu mieszajc, smay tak dugo, a wszelka wilgo z nich wyparuje, po czym ciep jeszcze ma przecedzi przez ptno) - stosuje si w stanach zapalnych zewntrznych, zaognionych ranach i hemoroidach. W odwarze z pczkw topoli z dodatkiem aunu barwi si wen na pikny ty kolor, bardzo trway. 134.Turzyca piakowa (Carex arenaris L.) z rodziny turzycowatych (Cyperaceae) jest rolin trwa, suc do utrwalania ruchomych piaskw ze wzgldu na dugie kcze, gdy jest to rolina trawiasta, zarastajca zawsze wiksze poacie. Smak kcza najpierw sodki, a pniej gorzki, zapach aromatycznoterpentynowy. Kcze (Rhizoma Caricis) dziaa napotnie, moczopdnie, oczyszczajco, wykrztunie, poprawia przemian materii i pobudza czynnoci gruczow wydzielania wewntrznego. Odwar stosuje si we wzdciach, w nieycie odka i jelit, reumatyzmie, zym wydzielaniu gruczow wewntrznych, cukrzycy, przewlekych zaparciach, zawodnieniu niektrych organw (przy czym ostre zapalenie nerek moe by przeszkod do zastosowania odwaru z turzycy), nieytach drg moczowych, kamicy moczowej, taczce, chorobach gorczkowych, obrzkach, niedomodze wtroby, suchym kaszlu i wyrzutach skrnych. Zewntrznie odwaru uywa si do przemywania spojwek w zapaleniu. Herb. op. 50,0. Dawniej kcze turzycy byo szeroko stosowane w leczeniu grulicy, jako rodek usuwajcy choroby towarzyszce, ktre zawsze utrudniaj leczenie schorzenia podstawowego. Nie wiemy, dlaczego ostatnio kczy turzycy zaniechano. Rec. Kcze turzycy, kcze perzu, li orzecha woskiego, korze ywokostu w rwnych ilociach zmiesza, sproszkowa, miesza p na p z miodem i podawa po 2-3 yeczki po jedzeniu (przy krzywicy). Kcze turzycy, ziele dymnicy, korze podrnika, korze mniszka po 30,0, any i koper po 5,0 - odwar, rano i wieczorem (w reumatyzmie zwyrodniajcym, p. ponadto "Chrzan" i " Pokrzywa " w 12 rozdziale). Kcze turzycy, kcze piciornika, kcze kozka, korze arcydzigla, ziele dziurawca, li mity w rwnych ilociach - napar (przy skurczu wpustu). Kcze turzycy, korze opianu, w rwnych ilociach, yk zi na szklank wody, gotowa kilka minut, pi 2-3 razy dziennie (w gwce). 135. Tymianek pospolity ( ymus vulgaris L.) z rodziny wargowatych (Labiatae) jest rolin uprawn, 20 do 30 cm wysok, wieloletni, z czterokanciast, wznoszc si odyg, prawie zdrewnia, listkami lancetowatymi, naprzemian legymi, kwiatkami drobnymi, bladorowymi, wychodzcymi z ktw lici. W stanie naturalnym spotyka si tymianek tylko w basenie Morza rdziemnego, tote, wspominaj go i Teofrast i Dioskorides. Ususzone ziele ma zapach swoisty, smak gorzkawo drapicy. Ziele tymianku (Herba ymi) dziaa dezynfekcyjnie, cigajco, wykrztunie, rozkurczowo, pobudza krwawienia miesiczkowe, prac odka, koi ble, wzmacnia nerwy. Stosuje si napar z 1 yeczki ziela na szklank wrztku i pije na gorco 2 razy dziennie w bolesnym miesiczkowaniu, nieytach drg trawiennych, kurczach sercowych i oddechowych, chorobach zakanych odka, kaszlu i robakach (glista ludzka), skrofulozie, krwawieniach wewntrznych i osabieniu czynnoci trawiennych, wzdciach i kurczach. Zewntrznie napar stosuje si na okady przy zgnieceniach, guzach, siniakach, opuchlinach. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Neopektosanu i Septosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Extr. ymi tluidum,Tussipect - syrop tymiankowy zoony. Rec. Ziele tymianku, ziele rdestu, li babki, li melisy, korze arcydzigla, korze goryczki w rwnych ilociach - odwar, przed jedzeniem (przy niestrawnoci nerwowej i nerwicowej). 100 g ziela tymianku w 3 litrach wody krtko zagotowa i odcedzi - do kpieli dla reumatykw i dzieci osabionych po chorobie. Ziele, tymianku, ziele bratka, li podbiau, korze omanu, kwiat kupalnika, any w rwnych ilociach - napar (w astmie). Ziele tymianku, korze ywokostu, kcze tataraku po 30,0 zala litrem wrztku i gotowa 10 minut, a stosowa na kompresy, zmieniane co p doby (w ylakach). 136.Tysicznik pospolity (Erythrea centaurium Pers., Centaurium umbellatum Gilib) z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae) jest rolin przeniesion do uprawy, gdy trzeba j byo obj ochron cakowit, bo miaa za due powodzenie, o czym wiadczy rwnie dua liczba nazw regionalnych: czerwona goryczka (w krakowskim), czerwieniec (w kieleckim), centria (w poznaskim), ziemna (na Pomorzu), gorzki serdecznik (w sandomierskim). Ziele zapachu nie ma, smak bardzo gorzki. Ziele tysicznika (Rerba Centaurii) pobudza czynnoci odka, dziaa ciopdnie, trawiennie, przeciwgorczkowo, krwiotwrczo, jest dobrym rodkiem gorzko-aromatycznym. Stosuje si napar z jednej yeczki ziela (nie wicej!) na szklank wrztku i pije 2 razy dziennie w nieytach drg trawiennych, nerwicy odka, niestrawnoci, wzdciach, zgadze, gorczce, braku apetytu, niedokrwistoci, wyczerpaniu pochorobowym, hemoroidach, cierpieniach wtrobowych, taczce i przewlekych

91

zaparciach. W tych wszystkich przypadkach mona rwnie stosowa sproszkowane ziele 3 razy dziennie na koniec noa, ale zawsze co najmniej na p godziny przed jedzeniem. Herb. op. 20,0. Rec. Ziela tysicznika 2 czci, korzenia arcydzigla i licia mity po l czci napar, 1/4 szklanki przed jedzeniem (przy braku sokw odkowych). Ziele tysicznika, siemi lniane, ziele krwawnika, ziele majeranku, koper, kcze tataraku, ziele szawi, ziele szanty - napar (przy nadmiernych ilociach sokw trawiennych). Ziele tysicznika, korze omanu, korze ywokostu, ziele piounu, ziele skrzypu, ziele rzepika, ziele krwawnika, kcze turzycy w rwnych ilociach napar, przed jedzeniem (w przewlekym zapaleniu odka). Ziele tysicznika, ziele drapacza lekarskiego, ziele rukwi, korze mniszka, li szawii, any w rwnych ilociach - odwar (w szkorbucie, p. ponadto 7 rozdzia). 137. Uczep trjdzielny (Bidens tripartitus L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin roczn, od 20 do 100 cm wysok, zalenie od warunkw glebowych (a lubi grunt mulisty), o odydze wzniesionej, silnie rozgazionej, omszonej, o czerwonych ykach. Licie ma bezogonowe, lancetowate, ciemnozielone, kwiaty tobrunatne, stojce lub zwisajce, od czerwca do sierpnia. Ziele (Herba Bidentis tripartiti) dziaa moczopdnie, wzmacniajco, w zastosowaniu zewntrznym - gojco. Napar stosuje si w nieytach drg moczowych, w osabieniu pochorobowym oraz do kpieli dla dzieci skrofulicznych lub zagroonych krzywic (odwar z 100,0-200,0 g na wann. Herb. op. 50,0. 138. Wierzba purpurowa (Salix purpurea L.) z rodziny wierzbowatych (Salicaceae) jest drzewem wieloletnim o bardzo szybkim przyrocie masy drzewnej, tak e co kilka lat trzeba obcina gazie, gdy inaczej drzewo amie si pod ich ciarem. Std pochodzi pniejszy maczugowaty ksztat starych wierzb. wiee licie wierzby zawieraj bardzo wiele witamin, najwicej stwierdzono ich w kwieciu, czyli "kotkach". Z wikliny, z gazek dwu i trzyletnich zbiera si kor w okresie, gdy ruszaj soki. Oczywicie kora dejmowana pod wrztkiem do celw wikliniarskich prawie wcale nie ma wartoci leczniczej. Kora wierzbowa (Cortrex Salicis) bya prototypem alkoholu salicylowego, bo pierwszy alkohol salicylowy wydobyto z kory, a kariera farmaceutyczna tego rodka trwa do dzi. Kora ma zapach niky, smak cigajco sodki,. pniej gorzki. Dziaa przeciwreumatycznie, przeciwblowo i cigajco.Ze wzgldu na to, e kora nie jest rodkiem doranym, lecz kuracyjnym, przy stosowaniu jej naley dodawa 1/10 kory kruszyny, aby nie doprowadzi do zaparcia. Kor wierzby stosujemy w odwarze dwa, trzy razy dziennie p szklanki w reumatyzmie, artretyzmie, ischiasie, uporczywych biegunkach, krwawieniach wewntrznych, podnieceniu nerwowym, nerwoblach twarzy, nieytach grnych drg oddechowych, biaych upawach, krwiopluciu ijako rodek pomocniczy w grulicy, cukrzycy. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Reumosanu, Reumogranu i Pyrosanu (p. "Mieszanki zioowe"). 139. Wizwka botna (Filipendula Uimaria Maxim., Spirea Ul maria L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest zielem do znanym, o czym wiadczy bogactwo nazw: tawua kowa (w poznaskim), krlowa k (w krakowskim), kozia broda (w kieleckim), kropido botne (na Kujawach) i goryczkowe ziele (na Mazowszu). Jest to rolina trwaa, ktra trzyma si bagnistych k i brzegw stojcych lub wolno pyncych wd, do 1,5 m wysoka, o liciach szerokolancetowatych, brzegami pikowanych, pierzasto rozoonych na osobnych gazkach, a kwiatostan drobniutkich kwiatkw uoony jest w nieregularn wiech, jedn lub wicej. Ususzony kwiat powinien mie jaskrawokremow barw i przyjemny zapach. Wizwk wspomina ju Leonhard Fusch (Bazylea 1545), obszerniej pisze o niej Hieronymus Bock (1572), a pniej wymienia j kady zielarz a do wynalezienia aspiryny. Sto lat temu, na podstawie substancji czynnych wizwki opracowano syntetyczny rodek rozgrzewajcy - aspiryn, ktry pod tak lub inn nazw (u nas Polopiryna) przetrwa we wszystkich farmakopeach wiata do dzi. Ziele, ktremu farmacja zawdzicza aspiryn, poszo w zapomnienie. Z tego zapomnienia wizwk wydoby w midzywojennym dwudziestoleciu Jan Biegaski. Kwiat wizwki (Flos Uimariae) ma dziaanie napotne, przeciwgorczkowe, przeciwreumatyczne, moczopdne, przeciwzapalne, kojce. Stosuje si napar w puchlinie wodnej, grypie, reumatyzmie, nieytach drg oddechowych. Jak widzimy, zastosowanie to jest znacznie szersze, ni zastosowanie polopiryny. Herb. op. 20,0 i 50,0. Kwiat wizwki wchodzi w skad Reumosanu, Reumogranu i Pyrosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Korze wizwki dziaa cigajco. Bierze si 2 yki na szklan wody, gotuje 10 minut i pije 2 razy dziennie (w biegunkach, czerwonce itp.). Tawua gwkorodna (Spirea Filipendula L.) , ktra ronie przewanie na suchszych, ale urodzajnych miejscach trawiastych, kach, wzgrkach czy miedzach, dziaa - jeli mwimy o kwiecie - tak samo, korze natomiast ma dziaanie znacznie silniejsze i bardzo mocny zapach. Warto rolin t zaj si naukowo. Rec. Kwiat wizwki, korze omanu, li szawi w rwnych ilociach wzite zmiesza - 2 yki na szklank wrztku zagotowa, przecedzi przez ptno i dodawa do irygacji (przy upawach; do picia w tyme przypadku: napar z pokrzywy i kwiatu biaej koniczyny). Kwiatu wizwki 40,0, kory wierzby 30,0, licia brzozy i kwiatu bzu czarnego po 25,0, lici czarnej porzeczki i pczkw

92

topoli po 15,0. Dwie yki zi zala szklank zimnej wody, gotowa 5 minut i pi trzy razy dziennie (przy postrzale, czyli lumbago). Kwiat wizwki, kora dbowa, korze arcydzigla, li szawi w rwnych ilociach - odwar (w ppacu; do wyywienia. wprowadzi witaminy, p. 6 rozdzia). 140. Wilyna ciernista (Ononis spinoza L.) z rodziny motylkowych (Papilinaceae) jest rolin trwa, od 20 do 60 cm wysok, ronie na ziemi suchej, lekkiej, dobrej i niekwanej. Pdy ma cierniste, gruczoowate, listki zbkowane, trjdzielne, kwiaty do ptora cm dugie, rowe z purpurowymi nerwami. Caa rolina cuchnie ludzkim potem. Smak korzenia cierpki, drapicy, sodkawy. Nazwy regionalne: kwiczyna (w lubelskim), kolka (w poznaskim), iglica (na lsku). Korze (Radix Ononidis) dziaa moczopdnie, wykrztunie, oczyszczajco, pobudza dziaanie gruczow wydzielania wewntrznego i sabo rozwalnia. Stosuje si odwar lub sproszkowany korze 2-3 razy dziennie na koniec noa w kamicy moczowej, zej pracy nerek, nieycie pcherza, przerocie gruczou krokowego oraz w nieytach grnych drg oddechowych. Zewntrznie odwar stosuje si w egzemach i trudno gojcych si ranach, do okadw. Herb. op. 50,0. Przetwory: Fitolizyna.. Rec. Korze wilyny, korze mydlnicy, kora wierzby, li brzozy, li pokrzywy, kwiat lipy lub bzu czarnego w rwnych ilociach - odwar (w skazie moczanowej). Korze wilyny, kora wierzby, li brzozy, kwiat wizwki botnej, kwiat nawoci w rwnych ilociach - odwar (w przerocie gruczou krokowego. Naley pomyle rwnie o odwapnieniu - p. "Skrzyp" w 12 rozdziale i "Owies" w 13 rozdziale). Korze wilyny, ziele poonicznika, kcze perzu, li brzozy, nasienie pietruszki w rwnych ilociach zmiesza. yk skrzypu na 1/4 l. wody gotowa pod przykryciem p godziny, zasypa yk zmieszanych zi i odstawi do nacignicia. Mona oczywicie gotowa potrjn porcj na cay dzie (w kamicy moczowej, p. rwnie "Ziemniak" w 13 rozdziale). 141. Wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin rwnie znan, co i niedocenian i to z wielu powodw. Jest to rolina trwaa, czsto na metr wysoka, niewybredna, jeli chodzi o gleb. Licie ma lancetowate, pikowane, uoone naprzemianlegle na odykach rwnie naprzemianlegych, kwiatostan w formie baldachu stojcego, zocistoty, zoony z kwiatkw bezpatkowych. Kwiat (Flos Tanaceti) dziaa przeciwrobaczo, bakteriobjczo, napotnie i wzmacniajco, wzmacnia odek i pobudza krwawienie miesiczkowe, stosuje si go przeciw kurczom, wzdciom, ischiasowi, w zimnicy, kamicy moczowej, nerwicach, puchlinie wodnej, bolesnej menstruacji i przeciw robakom (owsiki). Zewntrznie odwar stosuje si przeciw wierzbowi, wszawicy, przy stuczeniach oraz do lewatyw dla dzieci przeciw owsikom. Lewatyw tak powtarza si co drugi dzie (cykl rozwojowy owsika trwa 48 do 56 godzin), za kadym razem kontrolujc, czy w kale s owsiki, zmieniajc rwnie bielizn osobist. Naley rwnie odrobaczy psy, jeli s w domu, gdy one najczciej zaraaj dzieci owsikami. Herb. op. 20,0. Wchodzi w skad Artemisolu, jest to preparat przeciw wszawicy. wiee licie pogniecione mona przykada na zgniecenia, wyspki oraz miejsca zajte wierzbem. Obserwujc wrotycz w terenie autor zauway, e wrotycz znakomicie odstrasza stonk ziemniaczan. Leccy owad prdzej usidzie na polu, ktre przed chwil wysypano Azotoxem, ni w ssiedztwie wrotyczu. Lecc z wiatrem stonka nie sidzie bliej ni 150 metrw za ostatnim krzakiem wrotycza . Z czego wniosek krtki i atwy: poniewa stonka ma lot krtki, puap lotu niewysoki - wystarczy wrotycz zaprowadzi po miedzach i rowach przydronych, aby stonk zmusi do ldowania tam, gdzie ... nie ma ziemniakw. Wobec czstego nasilania si klski stonki w pewnych okolicach (pozbawionych baanta - pierwszorzdnego wroga stonki) sprawa wydaje si bardzo wana. Rec. Kwiat wrotyczu, ziele dziurawca, ziele serdecznika, ziele bratka, ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego w rwnych ilociach zmiesza - odwar, jedn szklank na noc (przy stanie zapalnym miedniczek nerkowych). 142. Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris Hull.) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) jest rolin dugoletni, gdy trzyma si do 40 lat w jednym miejscu, krzaczasto i nisko zarastajc polanki w suchych, piaszczystych lasach i porbach. Drobniutkie listki naprzemianlege wielopatkowe, okowo rowe kwiatki, ktre zbiera si od poowy wrzenia, tworz zawsze gste, zbite murawy. Wrzos jest rolin ogromnie miododajn, pszczelarze bardzo czsto wywo ule na wrzosowiska, co si dobrze opaca. Kwiat (Flos Ericae) dziaa moczopdnie, napotnie, cigajco, uspokaja, dezynfekuje przewd moczowy, pobudza czynnoci odka. Stosuje si, napar w kamicy moczowej, reumatyzmie, kaszlu, wyrzutach skrnych, zej przemianie materii, biegunkach, nieytach przewodu pokarmowego, nerwicy odka i bezsennoci. Horn. Herb. op. 50,0. Rec. Kwiat wrzosu, kwiat akacji, kwiat pierwiosnka, li bobrka, li orzecha woskiego, li mity, korze arcydzigla napar, pi przed jedzeniem (w przeczulicy przeyku). 143. arnowiec miotlasty (Sarothammus Scoparius Wim.) z rodziny motylkowatych (Papilionaceae) jest krzewem do 1,5 m wysokim, nie lubi ziemi wapnistej, ale w miejscach nasonecnionych, choby piaszczystych, rozrasta si wielkimi burzanami. Kanciaste, proste, dugie gazki obsypane s drobnymi listkami lancetowatymi, omszonymi od spodu. Kwiaty te, dwa, trzy razy wiksze od listkw, ukazuj si od maja do czerwca, po nich strki nasienne. Ziele (Herba Spartii Scoparii) dziaa nasercowo, moczopdnie i wzmacnia napicie cian naczy krwiononych. Ziele

93

stosuje si w naparze, ale zaywa ykami (2-3) w artretyzmie, reumatyzmie, przewlekych chorbach serca, kamicy moczowej, krwawieniach miesiczkowych, wewntrznych i zewntrznych, np. hemoroidach. Herb. op. 50,0. Wchodzi w skad Cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Hemorol. arnowiec daje wkno, nadajce si na materiay dekoracyjne. Odwar z kwiatu farbuje tekstylia na to. Rec. Ziele arnowca, ziele krwawnika, kwiat gogu, li melisy w rwnych ilociach zmiesza - napar, popija ykami nie wicej jak dwie szklanki dziennie (w przewlekym zapaleniu minia sercowego - do wyywienia wprowadzi ponadto witaminy naturalne, p. 6 rozdzia). 144. ywokost lekarski (Symphytum ocinale L.) z rodziny szorstkolistnych (Boraginaceae) jest w caej Polsce, od morza do podna gr (w grach nie ronie) do dobrze znanym chwastem - tak sdz laicy, a naprawd cenn rolin lecznicz, jak to udowodnimy. Licie szerokolancetowate, bezogonkowe, pojedyncze, odchodzce z odygi, zmniejszaj si ku grze, gdzie w maju do sierpnia lokuj si kwiaty w zwisajcych wiechach, od biaych a po ciemnooletowe, w koronie dzwonkowatego ksztatu i takime kielichu kwiatowym. Nazwa wprowadzona jeszcze przez Dioskoridesa z greckiego sowa "symphio" - uzdrawiam, mwi sama za siebie, a przymiotnik aciski "ocinalis" lekarski, te ma swoje uzasadnienie w wartociach leczniczych tej roliny, ktra uchodzi za polski e-sze. Korze (lepszy jest jesienny) z zewntrz jest czarnobrzowy, wewntrz ty, zapach ma saby, smak luzowy, sodkawy, troch cigajcy. Korze ywokostu (Radix Symphyti), ale rwnie (Radix Consolidae) dziaa przeciwskurczowo, cigajco, osaniajco, zmikczajco, gojco, wykrztunie, krwiotamujco, stosuje si odwar lub sproszkowany korze na koniec noa 2-3 razy dziennie przy nieytach drg trawiennych i oddechowych, jako pomocniczy rodek w grulicy, biegunkach, krwiopluciu, krwiomoczu, biaych upawach, wrzodach odka i dwunastnicy. Herb. op. 50,0 i 100,0 .. Wchodzi w skad Rektosanu, Digostosanu i Neopektosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Przetwory: Sirupus Symphyti, Azarina, Uldenol, Ulventrol, Mel Symphyti, Sirupus Symphyti c.m. Farfarao. Okad ze wieego korzenia rozbitego np. w modzieu stosuje si na rany, stuczenia, hemoroidy, zastarzae wrzody, ukszenia owadw i otwarte zamania kostne. Suchy korze sproszkowany stosuje si we wszystkich wyej wyliczonych dolegliwociach 2-3 razy dziennie na koniec noa (oprcz pucnych) oraz jako zasypka w krwawieniach z nosa, np. z dodatkiem tranu lub oleju lnianego. Rec. Korze ywokostu, korze arcydzigla, korze kozka, korze prawolazu, ziele dziurawca, ziele srebrnika w rwnych ilociach - odwar przed kadym jedzeniem (w nerwicowym nieycie odka). Korze ywokostu, korze kozka, korze podrnika, kcze rzewienia, ziele krwawnika, kwiat lipy, nasienie kozieradki w rwnych ilociach odwar, 3 razy dziennie przed jedzeniem (zioa wzmacniajco-tuczce). Korze ywokostu, ziele poziewnika, ziele skrzypu, ziele rdestu ptasiego, ziele tasznika, li podbiau, li babki, li pokrzywy, w rwnych ilociach odwar (w grulicy). Jak wida z powyszego - artykuw spoywczych i przypraw trawiennych znajdziemy tu 22, a wic przeprowadzenie cisej granicy midzy lekiem zioowym lub zielem leczniczym jest niemoliwe. To zagadnienie wyda nam si jeszcze wyraniejsze w rozdziale nastpnym.

RODKI LECZNICZE SPOZA HERBAPOLU

1. Agawa (Agave americana L.) z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae), rolina wieloletnia, u nas uprawiana wycznie
w mieszkaniach i cieplarniach, ze wzgldu na duy przyrost, popularno i mocne dziaanie, zasuguje na omwienie. Jak wikszo sukulentw - agawa nie znosi podlewania, jako e jest rolin suchego klimatu tropikalnego. Podlewanie znieksztaca licie, ktre wyginaj si wwczas ku doowi, sigajc poniej dna donicy. Niepodlewana agawa natomiast wietnie si trzyma, jedynie w mieszkaniach z centralnym ogrzewaniem mona j od czasu do czasu podla. Wilgo cignie z powietrza i licie wypuszcza mniej liczne, ale adniejsze, grube, zdrowe i skierowane wycznie ku grze. Rozmnaa si (u nas) agawa poprzez odrola wychodzce z korzenia. Odrola te trzeba obcina co rok lub dwa, przesadzajc rolin gwn. Odcite odrola maj sabe dziaanie lecznicze, dopki nie wypuszcz nowych lici rodkowych, co nie zdarza si wczeniej, ni w nastpnym roku po przesadzeniu. Do celw leczniczych nie naley wycina lici rodkowych, ale zewntrzne, zostawiajc nie mniej jak trzy rodkowe. Takie obcinanie absolutnie agawie nie szkodzi, a nawet nieco przyspiesza odrost. Napar z suchych lici (do suszenia trzeba je drobno skraja w cienkie paski poprzeczne nierdzewnym noem) dobrze dziaa na drogi trawienne, niedmog wtroby, taczk (sodzi miodem). W poczeniu z piounem jest doskonaym rodkiem przeciw puchlinie wodnej. Sproszkowany li 2 razy dziennie na koniec noa stosujemy przy taczce, niestrawnoci, niedomodze wtroby.

94

wiey sok z agawy stosujemy w okadach na rany, a z miodem 2-3 yeczki dziennie jako rodek wzmacniajcy w grulicy. W takieje dawce - w zapaleniu wielonerwowym (tzw. korzonki). 2. Agrest ogrodowy (Crossularia spicata L.) z rodziny skalnicowatych (Saxifeagaceae) jest popularnym krzewem wieloletnim w 52 gatunkach uprawianych w ogrodach, jako agrest wczesny, redniowczesny i pny, biay, ty, zielony, czerwony, gadki, szczeciniasty itp. wiey sok z owocu lub nastawiony na cukrze (w cieniu) ma bardzo wyrane dziaanie w krwotokach pucnych oraz w niektrych stanach zapalnych jamy ustnej i garda. Dziaanie to zawdzicza naley miedzi zawartej w agrecie i witaminom. Owoc agrestu bowiem, w kilogramie produktu, zawiera: wody 856 g, biaka 7,84 g, tuszczu 1,47 g, wglowodanw 85,9 g, skadnikw mineralnych 4,41 g, w czym: wapnia 284 mg, elaza 6,17 mg, miedzi 0,93 mg i fosforu 294 mg. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w agrecie 2,06 mg, witaminy Bl 0,16 mg, B2 - 0,18 mg, C - 343 mg i PP - 2,45 mg, a o znaczeniu tych witamin dla zdrowia ludzkiego - p. 6 rozdzia. Owoce agrestu nastawione na sok surowy (wysmaony ma znikom warto witaminow i lecznicz) naley trzyma z dala od soca, najlepiej w miejscu cakowicie ciemnym. 3. Aloes (Aloe vulgaris La., Aloe arborescena Mill.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) jest rolin wieloletni, mieszkaniow. Przed przeznaczeniem jej do celw leczniczych naley w lecie nie podlewa jej przez dwa tygodnie, w zimie co najmnej przez miesic. Napar na suchym liciu, yeczka na szklank wrztku dziennie (nie przedawkowa!) jest dobrym rodkiem trawiennym i w dolegliwociach wtroby. Sproszkowany li dziaa podobnie jak pioun. Sproszkowanego licie na koniec noa we wrztku (100 cm3) zaparzy, odstawi do nacignicia i przecedzi - stosujemy przy keratomalacji, kseroftalmii i ropnych stanach zapalnych spojwki do przemywania, przy czym dwie, trzy takie porcje dziennie naley rwnie wypi. Nalewka spirytusowa na wieym liciu jest dobrym rodkiem gojcym przeciw ropniom i ropiejcym ranom, niekiedy zreszt wystarczy napar na sproszkowanym liciu w formie okadu. Oczywicie nie mona tu pomin troch przereklamowanego wina z aloesu: 1/3 zielonej masy, utuczonej w modzieu lub skrconej w mikserze, 1/3 miodu pszczelego i 1/3 czerwonego wina gronowego- zla razem i odstawi w ciemne miejsce, aby winowao. Drody winnych dodawa nie trzeba. Ca operacj naley przeprowadzi albo w ciemni fotogracznej, albo bardzo szybko, aby roztarty aloes mia jak najkrcej kontakt ze wiatem. Wino z aloesu, jako bardzo silny rodek witaminowy, pije si 2-3 razy dziennie kieliszek (25 cm3) przed jedzeniem we wrzodach odka i dwunastnicy, nerwicy oglnej przewodu trawiennego, niestrawnoci, zaparciu, krtko mwic - wszystkie dolegliwoci przewodu pokarmowego wino z aloesu moe uleczy, a przynajmniej zredukowa chorob. Jest ono wicej wskazane jako dostawca witamin w wielu dolegliwociach, jak rwnie w zastosowaniu zapobiegawczym. Inne rozliczne, a mocno zachwalane zastosowanie wina z aloesu, np. przeciw rakowi, grulicy itp. naley zoy na karb bardzo zawodnej fantazji domorosych "lekarzy" (a Staczyk wygra zakad, e w Polsce jest najwicej lekarzy), gdy jakiegokolwiek potwierdzenia naukowego czy empirycznego na to brak. Nie ma rwnie, do 1980 roku, obliczenia witamin w aloesie, ale z praktyki mamy prawo si domyla, e aloes ma znaczny zestaw i due iloci witamin, a w tym zapewne le jego walory lecznicze. Oceni to naleycie i to do dawno, prof. dr Jan Muszyski, ktry opracowa znany i szeroko stosowany rodek wzmacniajcy, biostymin, ktra jest wycigiem z soku wieego aloesu. Aloes jest silnie dziaajcym rodkiem przeczyszczajcym i w tym charakterze wchodzi w skad rnych rodkw gotowych. W dawkach od 0, l g dziaa jako rodek gorzki poprawiajcy apetyt i trawienie, a od 0,2 do 0,5 - dziaa przeczyszczajco. Naley go jednak stosowa ogldnie, szczeglnie w ciy, miesiczce, chorych nerkach, odwodnieniu organizmu i wraliwoci alergicznej. Nalewk spirytusow na rwni z winem i sproszkowanym aloesem naley przechowywa w opakowaniach ciemnych, szczelnych i z dala od wiata, nawet elektrycznego. 4. Aminek lekarski (Ammi visnaga L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) do niedawna importowany, obecnie uprawiany, by od wielu wiekw znany jako rodek przeciw kamicy moczowej, ale ogromne znaczenie zyska dopiero w poowie XX wieku, gdy wykryto jego korzystne dziaanie w chorobach serca. Stwierdzono mianowicie (podobno zupenie przypadkowo), e aminek i jego przetwory znosz skurcze mini gadkich w drogach moczowych, w przewodzie trawiennym, oskrzelach, macicy, a przede wszystkim w naczyniach wiecowych serca. Mechanizm dziaania aminka, a w szczeglnoci podstawowego skadnika aminka - keliny - nie jest jeszcze cakowicie wyjaniony, nie wiemy jeszcze o wszystkich moliwych zastosowaniach, niemniej jednak stosuje si ju aminek i jego przetwory w chorobach wiecowych serca, zwaszcza z czstymi napadami dusznicy bolesnej w stanach przedzawaowych, dychawicy oskrzelowej, kamicy drg moczowych i ciowych, szczeglnie w okresie napadu kolki oraz w innych stanach skurczowych przewodu trawiennego. Do sprzeday bezreceptowej aminek nie jest jeszcze wprowadzony, tym bardziej, e w przypadku przedawkowania moe wywoa bardzo wyrane skutki ujemne, szczeglnie w przypadku niewydolnoci krenia, ale wchodzi w skad takich lekw, jak Amionin, Kelicardina, Kelastmin i Khellinum.

95

5. Babka piaskowa (Plantago indica L., P. Arenaria W.K., P. Psyllium Gaert.) z rodziny babkowatych (Plantaginaceae)
zwana inaczej babka pesznik (w krakowskim), pesznic (w lubelskim) albo pchle nasienie (na Mazowszu). Nasiona (Semell Psyllii) maj szerokie zastosowanie jako rodek zmikczajcy i osaniajcy, cho nie dorwnuj siemieniu lnianemu, ale mog w razie potrzeby by dobrym rodkiem zastpczym. Ma yeczk nasienia naley utuc lub zemle, zala 1/2 litra wrztku i miesza do przestygnicia, przecedzi i pi co dwie godziny po yce stoowej w biegunkach, suchym kaszlu, czerwonce, a zewntrznie do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej i garda oraz w okadach przy zapaleniu spojwek. 6. Bagno zwyczajne (Ledum Palustre L.) z rodziny wrzosowatych (Ericaceae) pochodzi z poudnia Europy, Nazwa ledon wprowadzona przez Dioskoridesa oznacza "lc", aciski przymiotnik palustre oznacza, e rolina ronie tylko na bagnach. Istotnie, lubi podoe bagienne lub toraste. Jest to trwaa krzewina, dochodzca do ptora metra wysokoci, o sztywno stojcych pdach, lancetowatych liciach, zawsze zielonych, z wierzchu byszczcych, od spodu omszonych, na krciutkich odykach, kwitnie biao, rzadziej rowo, kulistym baldachem 20-30 pici opatkowych kwiatkw. W Gotajskiej Ksidze Lekw bagno zjawia si po raz pierwszy w XV wieku, jest pniej wymieniane jako "leny rozmaryn", bo do rozmarynu nieco podobne. Po zaciekym sporze Schroedesa, Meissnera i Linneusza (1775) - bagno zdeklasowano do medycyny ludowej i dugie lata, bo a do XX wieku, byo w zapomnieniu, uywane jedynie jako rodek do wypdzania moli. Bohn w 1927 roku bagno opracowa i z powrotem do uytku leczniczego wprowadzi. Dzi jest ono czciowo chronione. Ziele i li bagna (Rerba, Folium Ledi Palustri) dziaa moczopdnie, przeciwreumatycznie, pobudza krwawienie miesiczkowe. W formie naparu z yeczki licia lub ziela na litr wody stosuje si w reumatyzmie, ischiasie, obrzkach, gorczce, cukrzycy, biegunce i nieycie oskrzeli - dwa, trzy razy dziennie p szklanki. Przeciw molom bagno rozkada si w garderobie, ktr naley wraz z zielem szczelnie opakowa, np. w plastykowy worek. Mocny odwar (2 yki na szklank wody) rozpyla si w miejscach, gdzie si poka mole, pluskwy lub wszy. Jednake pioun jest w tej sprawie bardziej niezawodny, no i atwiej osigalny. Do kpieli dla reumatykw, nawet w reumatyzmie znieksztacajcym, bagno w iloci p kilograma suchego ziela naley krtko zagotowa w kilku litrach wody, odstawi do nacignicia, a zanim ostygnie wla do wanny. W kpieli pacjent powinien spdzi co najmniej p godziny, a skoro wyjdzie -lepiej go nie wyciera z wody kpielowej, a wysuszy, np. w pocieli. 7. Barszcz zwyczajny (Reracleum spondylinum L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin dwuletni, niekiedy trwa, odyga dorasta najwyej metra, w grze jest rozgaziona, bruzdkowana i szorstko owosiona, w rodku pusta. Licie dolne due, nieparzysto pierzaste lub trjdzielne, nieregularnie zbkowane, szorstko owosione na ogonkach, w grze natomiast mniejsze, siedzce na odygach, a u nasady odygi kwiatowej ogonek rozdty jest w pochw osaniajc pd pod kwiatostanem. Kwiatostan to duy baldach zoony nieforemnie z kilkunastu maych, biaych baldaszkw. Barszcz zwyczajny ronie na podou bogatym w zwizki azotowe, ale nie kwanym, w rzadkich lasach i na kach. Zapach korzenia niky, smak sodki, korzenny, w zapachu ziela przewaa surowizna. Ziele (Herba Brancae ursinae s. Reraclei Spondylli) dziaa cigajco, trawiennie, napar stosuje si w niestrawnociach, biegunkach, nerwicy odka, a do celw zewntrznych jako rodek rozmikczajcy we wrzodach, zaognieniach o charakterze gnilnym. Korze i nasiona razem wzite w odwarze lub pojedynczo stosuje si w histerii oraz biegunkach, a nawet przeciw czerwonce. 8. Barwinek pospolity (Vinca minor L.) z rodziny toinowatych (Apocynaceae) jako rolina zimozielona i do dekoracyjna jest do czsto uprawiana w ogrodach, rzadko wystpuje w stanie naturalnym w lasach i niezbyt gstych zarolach na dobrej ziemi gliniastej, pulchnej, z dostatkiem wapna. Ziele (Rerba Vincae) dziaa wzmacniajco, oczyszczajco, krwiotamujco, cigajco, umierza ble, przeciwdziaa nadmiernemu wydzielaniu mleka u karmicych matek, obnia cinienie krwi. Napar stosuje si przy zwalczaniu nadcinienia (patrz: czosnek, cebula, jemioa, urawiny), w przewlekych nieytach przewodu pokarmowego (p. siemi lniane, kminek, majeranek), w niedokrwistoci (p. marchew, kozieradka, pokrzywa), w krwawieniach wewntrznych, szczeglnie kobiecych (p. rdest ostrogorzki, tasznik). Do uytku zewntrznego odwar moe by dwukrotnie mocniejszy, stosuje si go w formie okadw na wrzody i oparzenia (p. siemi lniane) oraz do pukania w stanach zapalnych jamy ustnej (p. szawia, rumianek). 9. Bertram lekarski (Anacyclus ocinarum Hayne) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin jednoroczn, uprawian do celw kwiaciarskich, podobn do rumianku, kwitnie w lipcu-sierpniu, gwka kwiatowa ta, od spodu purpurowa patki biae. Korze (Radix Anacycli) dziaa przeciwgorczkowo, kojco, rozkurczowo i trawiennie, stosuje si odwar w zaburzeniach trawiennych, osabieniu nerwowym, zimnicy, gorczce, reumatyzmie, nerwicy odka, kurczach i wzdciach. Sproszkowany korze 3 razy dziennie na koniec noa ma to samo dziaanie. 10. Bluszcz pospolity (Radera helix L.) z rodziny araliowatych (Araliaceae) znany jest od wczesnych czasw greckich, gdy jako rolina, w ktrej walory lecznicze mocno wierzono, jest wspominany ju przez Teofrasta. Poniewa okad ze wieego

96

ziela wywoywa lekkie przekrwienie, a tym samym dobrze dziaa po przepiciu - Grecy wieczyli bluszczem gowy pijc wino czy to na cze Dionizosa, czy z innych przyczyn i okazji. Oczywicie, bluszcz w naszym klimacie nie ma tak silnego dziaania i jako rodek na "kaca" suy nie moe. Bluszcz owija si wok drzewa, jakie by nie byo, nawet usche. Licie ma na krtkich ogonkach zatokowo wcinane, po cztery naprzeciwlege z jednego miejsca w grnych partiach, po dwa i po jednym w dolnych. Kwitnie w sierpniu-wrzeniu niepozornym kulistym gronkiem zielonkawych kwiatw, a dopiero w zimie dojrzewaj owoce wielkoci grochu. Li bluszczu (Folium Rederae helicis) dziaa wykrztunie, ciopdnie, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie, zewntrznie suy do wywoywania lokalnego przekrwienia. Stosuje si odwar, sproszkowany li lub wiey sok: dzieciom w krzywicy, nieytach i wyniszczeniach chorobowych 3 razy dziennie gram sproszkowanego ziela. Dorosym w okadach przeciw wszawicy, wierzbowi, wysypkom, wrzodom, oparzeniom i le gojcym si ranom. Do wewntrz przeciw czstym i zbyt obtym miesiczkom oraz w przewlekym nieycie drg oddechowych. Rolina chroniona, nie naley jej niszczy przy zbiorze lici. 11. Bodziszek cuchncy (Geranium Robertianum L.) z rodziny bodziszkowatych (Geraniaceae) jest niewielk rolin jednoroczn, dochodzi zaledwie do 40 cm wysokoci i do rzadko spotyka si j ze wzgldu na specyczne wymagania glebowe: ziemi wymaga prchniczej, wilgotnej, lubi dostatek azotu w glebie, miejsce raczej cieniste i nieprzewiewne, pod potem, gdzie najczciej zostaje zaguszona przez inne cieniolubne roliny. Licie podwjnie pierzaste, odstajce, na dugich ogonkach. Drobne, nieliczne, piciopatkowe, rowe kwiatki na osobnych odykach, z niewielkimi przylistkami s ca ozdob tej brzydko owosionej roliny. Zostaj po nich nasienniki uformowane w dugich kolcach, ktre - wydaje si - e bd body, std nazwa tej istotnie le pachncej roliny. Nasienniki czepiaj si futra zwierzt domowych i w ten gwnie sposb bodziszek si rozprzestrzenia. Ziele (Rerba Geranii robertiani) w naparach lub wiey sok wycinity z roliny dziaa moczopdnie, cigajco, rozkurczowo, bakteriobjczo, krwiotamujco i poprawia przemian materii. Stosuje si 1-2 szklanek naparu lub 1-2 yeczki wieego soku, a wreszcie 30 kropli nalewki - w taczce, kamicy moczowej, puchlinie wodnej, zimnicy, ischiasie, biegunkach, czerwonce, przetokach wrzodowych i krwotokach wewntrznych. Nalewka - kilka razy dziennie po 10 kropli na cukier - dziaa dobrze w nieytach grnych drg oddechowych, krwiomoczu i opuchnitych gruczoach chonnych. Kr. dodaje do tego, e "wiey sok powstrzymuje wszelkie krwawienia, np. z nosa, z ran zewntrznych, dobry jest nawet przeciw rakowatym wrzodom, stuczeniom, wyrzutom o najzoliwszej uporczywoci, a odwar mona stosowa do wewntrz z powodzeniem we wszystkich wyej wyliczonych chorobach". W farmacji homeopatycznej wieej kwitncej roliny uywa si do sporzdzania esencji o dziaaniu krwiotamujcym. 12. Buk zwyczajny (Fagus silvatica L.) z rodziny bukowatych (Fagaceae), drzewo sigajce ponad 30 m, wyrnia si tym wrd drzew liciastych naszego klimatu, e cho na jesieni licie mu kn i usychaj - nie zrzuca ich a do wiosny. Pie gadki, siwy, tym janiejszy, im wicej wapnia jest w podou. Kwitnie od koca kwietnia do maja zwisajcymi, kulkowatymi kwiatostanami, z ktrych jeden, najwyej dwa zapylone daj owoc, do popularn u wiejskich. dzieci buczyn, czyli orzeszki o kolczastym, czwrdzielnym pancerzyku. Z pni i gazi wydobywa si w drodze suchej destylacji ter, pyn oleisty, brzowoczarny, ziarnistej konsystencji, zapachu spalenizny, smaku gorzkim i palcym. Dawniej teru uywano wycznie w roztworach alkoholowych do celw zewntrznych, na wysypki, egzemy, wierzb i tym podobne dolegliwoci skrne. Z chwil jednak uzyskania z teru kreozotu, ktrego podstawowym skadnikiem jest gwajakol, a ten ma silne dziaanie dezynfekujce na drogi oddechowe - z drzewa bukowego uzyskujemy wiele preparatw skutecznych przeciw kaszlowi. Warto doda poza tym, e ucie wieych lici umierza bl zbw, likwiduje obrzki i stany zapalne wewntrz jamy ustnej. Orzeszki bukowe pogniecione stosuje si do tuczenia drobiu, po upieczeniu s niezym rodkiem odywczym i dla ludzi. Kora zawiera duo garbnikw i bya niegdy pospolitym surowcem w garbarstwie domowym. 13. Bukszpan zwyczajny (Buxus sempervirens L.) z rodziny bukszpanowatych (Buxaceae) wiecznie zielone drzewko ogrodowe o skrzastych, byszczcych, nieprzyjemnych w smaku i zapachu liciach, zrobi karier w czasie pierwszej wojny wiatowej, jako zastpca drzewa gwajakowego, sprowadzanego z Ameryki Poudniowej do leczenia kiy, przewlekych chorb skry, zimnicy, artretyzmu i reumatyzmu. Dzi odwar z lici i kory stosowany jest jako rodek przeczyszczajcy, winny wycig w zapaleniu puc, sproszkowany li w przewlekym reumatyzmie. Olejek!, uzyskiwany drog destylacji z lici - w padaczce, a ma na tyme olejku - w wyrzutach skrnych, pryszczach na twarzy, przeciw wypadaniu wosw i do! naciera przy blach newralgicznych. Nieostrone przedawkowanie tych rodkw moe spowodowa wymioty, boleci i biegunk, a nawet mier z objawami poraenia oddechu. Przy wystpieniu takich objaww naley w pierwszym rzdzie oczyci przewd trawienny rodkami wymiotnymi oraz za pomoc sproszkowanych palonycn koci, poza tym zastosowa tlen, a w razie potrzeby sztuczne oddychanie. Hom. 14. Cebula (Allium cepa L.) z rodziny liliowatych (Lilialeae) nie naley do. rolin, ktre trzeba by opisywa, cho o cebuli jako o rodku leczniczym da si! powiedzie bardzo wiele.

97

Cebula obnia cinienie krwi i przy czstym jej jadaniu mona w ogle) zabezpieczy si przed wieloma przykrociami, jakie nadcinienie powoduje. Dziaa przy tym trawiennie, wykrztunie, jest jednym z najsilniejszych rodkw dezynfekujcych przewd pokarmowy i drogi oddechowe. Ponadto surow cebul mona wywoa lokalne zaczerwienienie i rozgrzanie skry, tak pomocne przy cierpieniach, np. reumatycznych. Surow cebul w charakterze surwki wraz z innymi warzywami stosujemy w przypadku wielu dolegliwoci, wynikajcych z bdw w wyywieniu, a o czym obszerniej piszemy w 6 rozdziale. Wody cebula zawiera a 806 g w kilogramie produktu, ale za to wszystkie inne jej skadniki s niesychanie cenne. Rozwamy je po kolei. Fosforu, tak bardzo potrzebnego do pracy szarych komrek mzgu - 306 mg. Miedzi, ktrej ze rde pozarolinnych przyjmowa nie moemy, a do regeneracji tkanki pucnej jest ona niezbdna - 0,74 mg, elaza - 4,60 mg i wapnia 285 mg, a te dwa znw skadniki zapewniaj w jakim (moe nawet niewielkim) procencie odnow krwi i tkanki kostnej. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w cebuli 0,28 mg, witaminy B1 0,31mg, Bz - 0,26 mg, C -78,2 mg, E - 1,84 mg, M - 64,4 mg, PP - 1,84 mg. Jest wic cebula a osiem razy wymieniona w 6 rozdziale, gdzie omwione s choroby wynikajce z braku witamin. Pozostawaoby wyliczy pojedyncze, dorane zastosowanie cebuli. A wic plasterek cebuli surowej wzi do ust, ssa i zapachem cebuli jak najgbiej oddycha - likwiduje si w ten sposb kaszel przezibieniowy, astmatyczny, rozedmowy, a czciowo i katar, gdy dziaanie bakteriobjcze surowej cebuli jest znacnie silniejsze, ni ugotowanej. Zewntrzne zastosowanie cebuli ugotowanej lub upieczonej - wytracamy przez to jej dziaanie dranice, nieznacznie tylko zmniejszajc bakteriobjcze jest rwnie szerokie. Przy pleniawkach u niemowlt zakrapla si sok wycinity z gotowanej cebuli, mona do niego doda troch miodu. Tak zwan "sapk", katar czy kaszel u niemowlcia usuwamy w ten sposb, e zwilamy sokiem z gotowanej cebuli gaz, ktr rozcigamy nad dzieckiem, aby oddychao ono zapachem cebuli. Naley uwaa, aby gaza nie dotykaa twarzy niemowlcia, co kilka minut mona gaz usuwa, nasuchiwa oddechu, po czym znw nakada, a ustan podejrzane objawy, ktre mog by sygnaem pocztku kokluszu, czyli krztuca. Nastpne doniose i skuteczne zastosowanie to okady z gotowanej cebuli na wrzody, czyraki i hemoroidy. Te ostatnie do czsto mona leczy sam cebul: gotowan na zewntrzne okady i surow doustnie w potrawkach i surwkach, cho dla uniknicia nawrotw dobrze jest zastosowa rwnie gotow mieszank zioow Rektosan (p. "Mieszanki zioowe"). Okad we wszystkich wyej wymienionych przypadkach robi si w ten sposb, e na kilkakrotnie zoon gaz nakada si porcj pogniecionej gotowanej cebuli o wymiarze wikszym od zaognionego miejsca. Okad trzyma si kilka godzin, zmienia a do osignicia podanego skutku. Tu naley podkreli, e to dezynfekcyjne dziaanie gotowanej cebuli z dwch przyczyn jest lepsze od wszystkich tego typu rodkw chemicznych: po pierwsze cebula nigdy nie narusza zdrowej tkanki otaczajcej chore miejsce, a po drugiew cebuli, nawet gotowanej, znajduj si te witaminy, ktre do organizmu ludzkiego przechodz przez skr: C, E, PP, co w pewnym stopniu wzmacnia otoczenie chorego miejsca. M. Cebula ma zawiera jaki czynnik hypoglikemiczny, podobny w dziaaniu do insuliny, wywierajcy jednak rwnie wpyw przy stosowaniu doustnym. Mona wic dotknitym cukrzyc poleci spoywanie zupy z pieczonej cebuli (ulubiona potrawa we Francji). W krajach wysokogrskich uwaaj, e jadanie cebuli zapobiega zapadaniu na tzw. chorob grsk (wpyw zmniejszonego cinienia atmosferycznego, w ktrym niskocinieniowcy czuj si bardzo dobrze, ale nadcinieniowcy - le). Odrobin ugotowanej, cebuli rozetrze w miejscu ukszenia przez komara, bka, gza - to zabezpieczy przed infekcj i swdzeniem. Przeciw ukszeniu pszczoy cebula nie pomaga. Rwnie dobrze dziaaj malekie okadziki na pojedyncze krostki trdzika modzieczego: na zwyky przylepiec naoy kawaek ugotowanej cebuli i przyklei na noc cebul do krostki. Oczywicie powtarzanie takiego zabiegu w nieskoczono nie wyleczy trdzika, przeciw ktremu naley stosowa zioa przemiano we doustnie, trzeba si ywi odpowiednio itp., ale leczenie mona t drog przyspieszy i co najwaniejsze, szczeglnie u dziewczt, zmniejszy dziury pozostajce w skrze twarzy po ustpieniu krostki trdzikowej. Bakteriopjcz waciwo cebuli wykorzystuj dowiadczone gospodynie, bo dla lepszego przechowywania misa mielonego dodaj utartej cebuli, co na pewien czas uchroni miso od zepsucia. A jeeli chodzi o tzw. tatarski befsztyk, to bez cebuli moe on si okaza bardzo gron trucizn. 15. Chrzan ogrodowy (Cochlearia armoracia L., Armoracia lapatifolia Gilib.) z rodziny krzyowych (Cruceferae) ma wiksze powodzenie z upraw ogrodowych, ni ze stanu naturalnego, co jest suszne w uprawach korzennych, gdy chrzan "dziki" jest za ostry w smaku. Ale jeeli chodzi o lecznicze dziaanie korzenia chrzanu - lepiej dziaa ze stanu naturalnego. Wykopa go zawsze trudno, bo dla wydobycia korzenia trzeba wykopa d na gboko caego korzenia, inaczej urwie si on w tym miejscu, do ktrego si dokopalimy. Trzeba zaznaczy, e ani do wiky, ani do sosu chrzanowego, ani w adnym innym celu przyprawowym wieo utartego chrzanu nie gotuje si, ale dodaje do danej potrawy na kocu, przed podaniem na st. Chrzan zawiera prowitamin A i ogromn

98

ilo witaminy C, wszystko to ulatnia si w czasie gotowania, bo witamina C w chrzanie jest zwizana z glikozydem cochlearyn, czyli z tym, "co w nos bije". Chrzan wic ugotowany ma niewielk warto odywcz, a trawiennej i leczniczej prawie wcale. Z pogranicza kuchni i zioolecznictwa jest sok z wiky, ktry jak dugo pachnie chrzanem jest doskonaym rodkiem w niedomodze wtroby. Zaywa si ten "lek" 2-3 razy dziennie po yce stoowej. Lecznicze dziaanie chrzanu surowego, wieo utartego jest do rozlege: pobudza on czynnoci odka, dziaa przeciwblowo, moczopdnie, przeciwreumatycznie, a na zewntrz drani skr. Zacznijmy od tego ostatniego: na miejsce zaatakowane artretyzmem lub reumatyzmem kadziemy warstw wieo utartego chrzanu pod ceratk, wzgldnie pod foli, nie duej ni na kilka minut (moda skra wytrzymuje krcej, stara duej), aby wywoa silne zaczerwienienie, ale nie bble, ktre pniej trzeba bdzie leczy osobno (cho to w niczym ujemnie nie wpynie na reumatyzm). Okad taki mona powtrzy, jak zniknie zaczerwienienie po poprzednim. Przy jednoczesnym poprawieniu pracy nerek (Urogran, Reumogran, Urosan, Reumosan, Fitolizyna, czarnuszka, skrzyp, kalaor, seler, pietruszka itp.) osiga si do szybko wyrane rezultaty. Nastpnie: drobno pokrojony, np. strugany chrzan, zalewa si mocnym octem i stawia w chodnym miejscu na czternacie dni, po czym zlewa i pynem takim lekko naciera miejsca piegowate 2 razy dziennie przy jednoczesnym zadziaaniu zioami. od wewntrz (p. "Szawia"). Gar wieo utartego chrzanu zalewa si p litrem biaego wina gronowego, dobrze korkuje i pozostawia w miejscu chodnym, np. w piwnicy, a jeszcze lepiej w lodwce. Po kilku dniach mona zaywa 2-3 razy dziennie yk przed jedzeniem w niestrawnoci, niedomodze wtroby, nerwicy odka i nieytach przewodu trawiennego. W chorobach reumatycznych chrzan powinien stanowi sta przypraw do wszelkich mis, ryb i gdzie tylko si da zastosowa go. Chrzan naley do grupy rodkw promieniujcych, jak owoc kasztanowca, nasienie gorczycy biaej i - prawdopodobnie wiele innych, o ktrych jeszcze nie wiemy, bo nie byy zbadane. Co do chrzanu wic - naley ustruga drobno gar chrzanu, ususzy, wsypa w niewielki woreczek i nosi np. na szyi, w przypadku niedomogi minia sercowego, niedomykalnoci zastawek itp., jak rwnie w formie poduszek, podobnych jak gorczycowe, a te znw do okadw na miejsca zaatakowe reumatyzmem lub artretyzmem. Li chrzanu od dawien dawna na wsi polskiej suy do owijania masa dla uchronienia przed jeczeniem, do okadw na tocze, a wreszcie do wyrobu serkw zioowych, o ktrych piszemy przy kozieradce. Korze chrzanu zawiera - w kilogramie produktu - biaka 15 g, tuszczu 1,6 g, wglowodanw 81,0 g, skadnikw mineralnych 12,0 g, w czym wapnia 557 mg, elaza - 7,0 mg, fosforu - 346,0 mg. Prowitaminy A - 0,1 mg, witaminy B1 - 0,74 mg, B2 - O, 58 mg, B6- 0,95 mg, C - 0,6 mg i PP - 3,2 mg. Dlatego chrzan w 6 rozdziale jest wymieniony 6 razy przy bardzo wielu dolegliwociach niereumatycznych. 16. Czarna rzodkiew (Raphanus sativus L.) z rodziny krzyowych (Cruciferae) jest rolin jednoroczn uprawian dla celw spoywczych od czasw egipskich (redniego Pastwa) a do dzi. "Czarna" z powodu nasion, gdy jadany przez ludzi korze jest biay, ksztatem podobny do niewielkiej i nie tak foremnej marchwi. O walorach odywczych i leczniczych czarnej rzodkwi pisze ju Karol Wielki w swoim "Kapitularzu", gdzie nakazuje czarn rzodkiew uprawia, pisze rwnie przeorysza Hildegarda, Albertus Magnus i Hieronymus Bock. Czarn rzodkiew, u nas niezbyt czsto w handlu spotykan, mona jada jak i czerwon, ale jako lekarstwo stosuje si sok wycinity ze wieego korzenia, osodzony, maymi ilociami (dwie, trzy yki), ale do czsto w: upartym kaszlu, zaegmieniu puc, nieytach odka i jelit, gorczce, reumatyzmie, ischiasie, kamicy ciowej, taczce i puchlinie wodnej, kamicy moczowej i innych chorobach przewodu moczowego, blednicy i niedokrwistoci. Warto wspomnie, e u progu XX wieku szwajcarska rma farmaceutyczna Roche zrobia due pienidze (owszem - przy duej rwnie reklamie) na sprzeday soku ze wieej rzodkwi, zmieszanego z krochmalem i cukrem dla spigukowania, co byo do skutecznym rodkiem na niedomog wtroby. Dzi Herbapol na bazie soku rzodkwi produkuje popularny lek wtrobowy Raphacholin. . Czarna rzodkiew zawiera w kilogramie produktu: biaka 7,89 g, tuszczu 1;14 g, wglowodanw 29,3 g, soli mineralnych 5,7 g, w czym elaza - 6,1 mg, wapnia 251 mg i fosforu 220 mg. Prowitaminy A - 45,0 mg, witaminy B1 - 0,23 mg, B2 0,23 mg, C - 220,0 mg i PP - 3,0 mg. 17. Czeremcha zwyczajna (Padus Avium Mm., Padus racemosa (Lam) Gilib., Prunus padus L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest krzewem, niekiedy drzewem do wysokim. Licie ma jajowate, zaostrzone, brzcgiem pytko pikowane, krtkoogonkowe, naprzemianlege, kwiat w zwisajcych gronach, drobny, biay, pachncy (roztarty w palcach mierdzi), kwitnie w maju, czarne owoce ukazuj si w sierpniu. Ronie na ziemi wilgotnej, dobrej, w miejscach raczej zacienionych. Kora (Cortex Pruni Padi) dziaa uspokajajco, cigajco, moczopdnie, przeciwreumatycznie, poprawia przemian materii. Stosuje si odwar w nerwicach wegetatywnych, zawrotach gowy, otyoci, stwardnieniu rozsianym, w reumatyzmie, wyrzutach skrnych, ischiasie i padaczce. Hom. 18. Czerniec gronkowy (Acataea spicata L.) z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) jest rolin trwa, 60-70 cm wysok, rosnc na dobrze prchniczej ziemi grskich lasw liciastych, przede wszystkim bukowych. Od tobrzowego na

99

palec grubego korzenia odbija odyga gadka, okrga, na ktrej podwjnie trjdzielne licie ogonkowe sadowi si naprzeciwlegle. Na szczycie odygi gwnej i pobocznych czteropatkowe, drobne, w maych wiechach kwiatki - zostawiaj po sobie w lipcu czarne jagody z dwoma rzdami pasko cinitych nasion. Jagody te s trujce. Korze czerca (Radix Acteae) by stosowany dawniej jako rodek wymiotny i rozwalniajcy przy koniecznoci szybkiego oczyszczenia przewodu trawiennego, a w maych dawkach jako rodek wykrztuny w astmie i krztucu. Zewntrznie - okady z odwaru w chorobach skrnych. W przypadku zatrucia jagodami czerca, co dzieciom samopas po lesie chodzcym atwo moe si zdarzy, naley zastosowa rodki wymiotowe, pukanie odka, czarn kaw, zimne okady, zimne polewanie ciaa, rozcieranie koczyn i sztuczne oddychanie. Hom. 19. Czosnaczek pospolity (Alliaria ocinalis Andrz., A. petiolata Bied., Cavara et Gr.) z rodziny krzyowych (Cruciferae), jest rolin dwuletni od 30 do 90 cm wysok - wyszy wzrost osiga na ziemi prchniczej, kwanej, w miejscach zacienionych, ale ciepych. Rolina atwa do rozpoznania z powodu zapachu czosnku, odyga prosta, w dole omszona, licie sercowate, zbkowane, trjktnie naprzemianlege, ogonkowe, kwiaty biae, drobne, zostawiaj po sobie dugie, proste strki nasienne. Ziele (Rerba Alliariae) dziaa rozkurczowo, przeciwrobaczo, obnia cinienie krwi, stosuje si napar 2-3 razy dziennie p szklanki w miadycy, astmie, nadcinieniu, przeciw robakom obym (glicie ludzkiej) do lewatyw przeciw owsikom. Lewatyw tak naley powtarza co drugi dzie, a stwierdzi si brak owsikw w kale. 20. Czosnek niedwiedzi (Allium ursinus L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) jest trwa rolin len, wystpujc pojedynczo lub w niewielkich skupiskach, na ziemi pulchnej, urodzajnej, podmokej i gliniastej. Licie przykorzeniowe jajowato lancetowate, dugoogonkowe, jasnozielone, byszczce. Kwiaty biae, ok. l cm rednicy, w lunych baldachach. Cao wyglda bardzo ozdobnie, tote czosnek niedwiedzi by zawsze uprawiany w parkach, na trwanikach, rabatach itp. Ziele czosnku niedwiedziego (Rerba Allii ursini) dziaa ciopdnie, oczyszczajco, obnia cinienie krwi, a w zastosowaniu zewntrznym powoduje lokalne zaczerwienienie. Stosuje si napar w nieytach drg oddechowych, przewlekym kaszlu oraz w nadmiernym cinieniu. Co do tego ostatniego zastosowania warto zaznaczy, e ziele czosnku niedwiedziego dziaa bardzo wolno, ale obnia cinienie na stae. W kaszlu napar z ziela dawkujemy po trochu, ale czsto. 21. Czosnek ogrodowy (Allium sativum L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) towarzyszy czowiekowi od 5000 lat i jest tak powszechnie znanym artykuem kuchennym, e opisywa go nie ma potrzeby. wiey czosnek obnia cinienie krwi, jest silnym rodkiem przeciwrobacznym, jako bakteriobjczy zalicza si do antybiotykw rolinnych, jest ponadto rodkiem trawiennym i wykrztunym, zewntrznie za dziaa dezynfekujco i powoduje miejscowe przekrwienie, jak chrzan lub cebula. Stosuje si czosnek w miadycy, nadcinieniu ttniczym, przezibieniach, przewlekych nieytach drg oddechowych, w przewlekych dolegliwociach wieku podeszego, jak dychawica oskrzelowa oraz w biegunkach spowodowanych nadmiern fermentacj jelitow. U Dioskoridesa spotykamy czosnek jako rodek przeciwko astmie, taczce, biegunkach i hemoroidach, wysypkach skrnych i przeciw robakom. Olejek czosnkowy wydala si z ustroju ludzkiego przez skr, puca, nerki i gruczoy mleczne, dlatego wic czosnek mona uzna za naturalny antybiotyk o duej sile dziaania, a jednoczenie - nieszkodliwy ubocznie. Z witamin znajdziemy w czosnku: B1 - 1,76 mg, B2 - 0,70 mg, C - 123,0 mg i PP - 5,28 mg, przy czym warto zaznaczy, e t ostatni witamin w takiej iloci spotyka si raczej rzadko. W czasie ostatniej wojny w przyfrontowych szpitalach radzieckich pod rany zakadano paskie pudeeczka, wymiarem wiksze od rany, napenione utartym czosnkiem i cebul p na p. Masa ta nie dotykaa do rany. Mielimy mono stwierdzi, e w oparach czosnku i cebuli rany goiy si znakomicie, nawet u takich pacjentw, ktrym dotychczas wszystko le si goio. Na lewatyw przeciw owsikom na p litra ciepej wody uciera si 2-3 zbki czosnku. Zabieg ten naley powtarza co dwa dni (taki bowiem jest okres rozwojowy owsika), dopki nie stwierdzi si, e w kale pacjenta owsikw nie ma. Warto tu zaznaczy, e dusze pasoytowanie owsikw w odbytnicy czowieka moe doprowadzi do szkorbutu, gdy owsiki ywi si gwnie witamin C, a ta ulega wchanianiu do krwi dopiero w odbytnicy. Tak wic po uwolnieniu organizmu z owsikw naley pomyle o dowozie witaminy C z jej naturalnych rde, o czym piszemy w 6 rozdziale. I wreszcie "recepta" dla nadcinieniowcw: na nierdzewnej tarce utrze gwk czosnku, na tej samej tarce cytryn ze skr, usuwajc tylko pestki. Oczywicie cytryn naley uprzednio umy z chemikalii transportowych, konserwujcych itp. Uzyskan miazg zaywa 2-3 razy dziennie po yeczce przed jedzeniem. Jeli zachodzi potrzeba szybszego zadziaania zetrze sam tylko t skrk z cytryny, albo z dwch i to poda pacjentowi jako rodek silny, a nie powodujcy szkd ubocznych. Przetwory: Alliostabil, Alliol - rodki nie pozostawiajce po zaywaniu przykrego zapachu z ust. 22. Dbrwka rozogowa (Aiuga reptans L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin trwa, od 8 do 30 cm wysok. Ronie w rzadkich zarolach i na pastwiskach, ale w miejscach wilgotnych, gliniastych i prchniczych. odyga czterograniasta, pojedyncza, niezbyt prosta, licie przeciwlege, siedzce, karbowane. Rozmnaa si rozogami odchodzcymi od korzenia w poszukiwaniu lepszej ziemi i gdzie tak znajdzie, wypuszcza licie korzeniowe, ogonkowe, opatkowe, zwajce si ku ogonkowi, na brzegach lekko, falisto wcinane, rzadziej prawie cae, a odygowe podune siedzce, niekiedy biao owosione. Kwitnie w maju

100

i czerwcu wydajc po kilka (do l0) kwiatkw biaobkitnych, zebranych w okki i wiech. Ziele (Herba Aiugae reptanis) dziaa oczyszczajco, stosuje si w naparach do kpieli w widzie i do zmywania gowy na porost wosw. Ziele ma dziaanie podobne jak inne rodki zioowe witaminowe, ale jak dotychczas zawarto witamin w dbrwce nie jest jeszcze obliczona. 23. Dere waciwy (Cornus mas L.) z rodziny dereniowatych (Cornaceae) jest rolin w zasadzie dekoracyjn, od 1 do 3 m wysok, krzaczast, najczciej w ywopotach i zasonach przeciwnienych spotykan. Prowadzony w formie drzewa na dobrej ziemi dochodzi do 10 m wysokoci. Kor ma brunatn lub czerwon, licie jajowate, z wierzchu jasnozielone, pod spodem biaawe, mocno ykowane, kwiaty tworzce zielonote baldaszki ukazuj si wczeniej ni licie, podobnie jak u forsycji, bo ju w kwietniu. Owoce jajowato podugowate dojrzewaj we wrzeniu i padzierniku, maj smak winnokwaskowy, orzewiajcy, du zapewne zawarto witamin oraz nie zbadanych dotychczas substancji czynnych. Pestka dwukomorowa, twarda, zawiera dwa ziarna, po upaleniu daje surogat kawy o przyjemnym waniliowym zapachu i dziaaniu sabo rozwalniajcym. Owoc deninia nastawia si na sok surowy w ciemnym miejscu i zaywa pniej 2-3 yki dziennie w awitaminozach, takich jak szkorbut, hemoroidy, pcherzyca, uszczyca itp. oraz w biegunkach, czerwonce, przewlekych nieytach jelit i stanach gorczkowych. 24. Doglda wielka (Grindelia rebusta Nut., Grindelia Squarrosa Dun.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin dwuletni lub trwa. Osiga do 1 m wysokoci, odyg ma podunie bruzdowat, niemal od poowy rozgazion, w grnych partiach mikko owosion. Licie naprzeciwlege do 5 cm dugie, siedzce, niekiedy obejmujce odyg, pokrojem od jajowatych do lancetowatych, pod wiato wygldaj jak podziurkowane, podobnie jak u dziurawca. Kwiaty due,. te, dla ktrych doglda jest czsto uprawiana w celach kwiaciarskich w ogrodach przydomowych. Caa rolina pachnie aromatycznie, w smaku jest gorzko korzenna. Oba wyej wymienione gatunki pochodz z Teksasu i Meksyku, w XVIII wieku dopiero zostay sprowadzone do Europy .. Ziele (Herba Gnndeliae) dziaa przeciwkurczowu, wykrztunie, przeciwastmatycznie, stosuje si napar w poczeniu z kwiatem gogu, zielem dziurawca w nieytach oskrzeli, astmie, dolegliwociach drg moczowych, schorzeniach moczowodw i pcherza. Zewntrznie napar w formie okadw stosuje si w oparzeniach wywoanych dziaaniem niektrych rolin oraz w wysypkach alergicznych. Rolin kontraktuje Herbapol, wchodzi w skad Astminu i Kelastminu. 25. Driakiew podgryziona (Succisa pratensis Moench, Scabiosa succisa L.) z rodziny szczecinowatych (Dipsaceae) zwana te czarcik kowy (na Mazowszu), piotruziele (na Podlasiu), a wreszcie czarciks podgryziony (na Pomorzu). Korze ma krtki, mocny, wygldajcy na kocu jak podgryziony, do czego oczywicie legenda ludowa dorabiaa opowieci, e to diabe odgryz, eby si ludzie leczy nie mogli. Ronie pojedynczo na mokrych, a nawet bagnistych i kwanych kach, odyg ma stojc, woskowat, w grnej czci nieco gazist, licie jajowato lancetowate, z wierzchu gadkie, spodem nierwno omszone. Kwiatki w sierpniu i wrzeniu o koronie oletowo bkitnej , zebrane w gwki, ktrych jest najczciej trzy: gwna i poniej dwie, wychodzce symetrycznie z rozgazie. Smak ziela cigajcy, gorzki, zapachu nie ma. Korze (Radix Succisae pratensis) dziaa wykrztunie, powlekajco, moczopdnie, przeciwkurczowo i wzmacniajco. Odwar stosuje si przy przezibieniach i przewlekych nieytach drg oddechowych poczonych z kaszlem, gorczk, katarem, w astmie i innych chorobach pucnych, kolce jelitowej, opuchlinie wodnej, biaych upawach, cierpieniach macicznych, glistach ludzkich, biegunkach, zaburzeniach miesiczkowania, w padaczce, a ponadto do okadw z caej roliny wieo utuczonej - na mokre wysypki, zapalenie gruczow, stuczenia, wrzody, wierzb, a wreszcie do pukania jamy ustnej w stanach zapalnych. Li, ktry dziaa oczyszczajco, moczopdnie, wzmacnia odek, poprawia apetyt i trawienie, zewntrznie jako rodek kojcy ble i tamujcy krew, by dawniej uywany jako zastpczy rodek na codzienn herbat domow, pit przez dugie lata z duym poytkiem dla oglnego stanu zdrowia, jako e naley do rodkw "czyszczcych krew". 26. Dynia ogrodowa (Cucurbitapepe L.) z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae) jest - jak najsuszniej w wiecie uwaana przez dzieci za najwikszy przysmak, ktrego te dzieciom aowa nie naley, zamiast cukierkw, czekoladek itp. akoci. Pestki (Semen Cucurbitae) s bowiem znakomitym rodkiem przeciwrobaczym, cakowicie nietrujcym, a wic bezpiecznym nawet w odniesieniu do dzieci, a e s rwnie rodkiem odywczym, dawkowanie powinna regulowa tylko, kiesze rodzicw. Dzieciom bowiem mona dawa pestek tyle, na ile rodzicw sta. W konkretnym przypadku, a wic np. tasiemiec, naley przeprowadzi kuracj nastpujc: rano na czczo pacjentowi, bez wzgldu na wiek, daje si tyle wyuskanych, zmiadonych pestek z dyni, eby si nimi najad, przy czym, aby mg zje wicej, mona mu da drogi, ale ustrawniajcy rodek, rwnie przeciwrobaczy, a mianowicie borwek brusznic rwnie hojn porcj. Po 2-3 godzinach daje si odpowiedni (dzieciom mniejsz, dorosym wiksz) dawk oleju rycynowego. Po wyprnieniu po pierwszym takim zabiegu znalezienie w kale trjktnego odamka tasiemca (bdzie to gowa pasoyta, bo liczba prostoktnych kawakw nie odgrywa roli) nie dowodzi bynajmniej, e pacjent jest cakowicie uwolniony od tasiemca, bo egzemplarzy mogo by kilka, a nawet kilkanacie. Osoba dorosa moe po poudniu zje ledzia. Jeeli strawienie tego ledzia przejdzie gadko - oznacza to bdzie, e tasiemca ju w jelitach nie ma.

101

U dziecka naley zabieg po dwch dniach powtrzy (bez ledzia) i, o ile w kale nic si nie znajdzie - kuracja skoczona, a przynajmniej skoczona jest pierwsza cz. Bo skoro mowa o tasiemcu, to nie mona zapomnie, e jest on grony dla organizmu czowieka nie tylko dlatego, e "obera" czowieka niemal ze wszystkiego a do miertelnego zejcia z zagodzenia, ale gwnie dlatego, e jego wydzieliny ulegaj wchoniciu do krwi i na dugi czas zanieczyszczaj organizm ludzki, powodujc pniej ble gowy, zawroty gowy, bezsenno lub podranienia, czego sobie sam pacjent prawie nigdy nie wie z tasiemcem. Wydzielin tych organizm sam atwo usun nie moe i dlatego po wydaleniu tasiemca naley przez dwa, trzy miesice pi napar z dziurawca. Z nasion dyni dobrze utuczonych z dodaniem cukru i wody robi si mleczko odywcze o dziaaniu przeciwgorczkowym i moczopdnym, ktre w tym charakterze mona stosowa bez obawy nawet w stanie zapalnym nerek i drg moczowych, kiedy nie kady rodek moczopdny mona stosowa.Takie mleczko ze wzgldu na zawarto witamin jest rwnie bardzo wskazane do zlikwidowania wycieczenia, jakiego oar pada kady pacjent, u ktrego tasiemca wykryje si do pno. W miszu dyni znajduje si (na kilogram produktu): 639 g wody, 7,70 g biaka, 0,91 g tuszczu, 38,2 g wglowodanw i 5,39 g skadnikw mineralnych, w czym wapnia 135,0 mg, elaza 5,60 mg i fosforu 308,0 mg. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w dyni 13,7 mg, witaminy B1- 0,33 mg, Bz - 0,46 mg, B6 - 0,77 mg, Bw - 2,80 mg, C - 63,0 mg, PP - 3,50 mg. Czste jadanie dyni w formie zup, jarzyn itp. a po zimow kontur jest pomocne w zwalczaniu zaparcia. 27. Dyptam jesionolistny (Dictamnus albus L.) z rodziny rutowatych (Rutaceae), rolina o poudniowym pochodzeniu, u nas w stanie naturalnym nie siga na pnoc dalej ni pod Zielon Gr, Kielce i Lublin z tym, e nie ronie na Podgrzu, bo potrzebuje wicej soca i mniej deszczu. Lubi soneczne porby, rzadkie zarola, zi.emi o duej zawartoci wapna, raczej such, wystpuje pojedynczo. Rolina trwaa 60 do 120 cm wysoka o cytrynowym lub cynamonowym zapachu, korze walcowaty, pomarszczony, biaawy, 06 ktrego odchodzi kilka, czasem prostych, czasem pojedynczych gsto owosionych gazek, o liciach pierzastych, lancetowatych lub lancetowato jajowatych, o brzegach ostro pikowanych, gsto owosionych, szczeglnie od gry na czarnych gruczoach olejkowych. Kwiat piciopatkowy, w ktrym prciki s dusze od patkw, duych, nieregularnych, rowych, rzadziej biaych lub purpurowych, o zielonkawym zakoczeniu, pachncy cytrynowo, ze wzgldw dekoracyjnych od niepamitnych czasw uprawiany po wiejskich ogrdkach. Korze (Radix Diptamni) dziaa moczopdnie, wykrztunie, przeciwrobaczo, wzmacniajco i rozkurczowo. Stosuje si odwar w zimnicy, nieytach przewodu pokarmowego, nerwicy odka, kurczach i wzdciach. Odwar z korzenia i nasion ma zastosowanie w kamicy moczowej, w celu pobudzenia miesiczki, w biaych upawach, histerii, kurczach, krwawieniach macicznych. Z korzeniem piwonii i pdami jemioy w rwnych ilociach stosowany jest przeciw padaczce. 28. Dziewiciornik botny (Parnassia palustris L.) z rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae) ronie gromadnie tylko na mokrych kach i bagnach, wymaga ziemi torastej, prchniczej, dobrej, byle nie za kwanej. Dugoogonowe sercowate listki dolne i rzadkie, bezogonkowe, siedzce na odydze listki grne obejmuj odyg. odyki kwiatowe id od korzenia, kwiaty biae wiksze od lici, piciopatkowe, zielonoykowane. Ziele na wsi bardzo popularne, o czym wiadcz nazwy regionalne zupenie rne: wyrwitaniec (w lubelskim), urocznica (na Podlasiu), przywrot (w kieleckim), mietannik (w krakowskim) i urok (na Mazowszu). Ziele z kwiatem i korzeniem (Rerba Parnassiae c. radicibus) ma dziaanie cigajce, przeciwkrwotoczne, pobudzajce serce i nerwy, odwar stanowi lek przeciw nerwicy serca i padaczce, zgadze, krwawieniom wewntrznym, biegunce, stanom nerwowego podniecenia, zaparciu, niedomodze wtroby. Zewntrznie odwar z korzenia stosuje si na okady w zapaleniu spojwek. 29. Dzigiel leny (Angelica silwestris L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin trwa. Lubi miejsca mokre np. brzegi potokw, roww, staww i ziemi dobr, wilgotn, gliniast. Okoo 1 m wysoki, ma odyg omszon, wewntrz gbczast, licie pierzastodzielne, kwiaty baldaszkowate, drobne, w dwch, trzech wypukych baldachach kolejno dojrzewajcych zgromadzone, przed rozwiniciem bladozielonkawe, po rozwiniciu biae, czasem rowe. Korze (Radix Angelicae) zbiera si wiosn. Dziaa on moczopdnie, napotnie, oczyszczajco, wzmacnia nerwy i odek, stosuje si w odwarach. Naparu uywa si w zaegmieniu puc, wzdciach, niestrawnoci, a pomocniczo w ospie, odrze i ponicy. 30. Dzika marchew (Daucus carora var. Arvensis L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin dwuletni (podobnie jak jej "siostra" ogrodowa), zwana na wsi "ptasie gniazdo" ze wzgldu na charakterystyczny ksztat baldachw kwiatowych, ktre przed rozwiniciem s stulone ku grze, tworzc jakby ptasie gniazdo. Korze biaawy lub ty, a jeli czerwony to wewntrz biay, przypomina marchew ogrodow. Licie wskie, lancetowate, podwjnie pierzaste, kwiaty biae, drobne o wypukych baldachach. Lubi ziemi pulchn, jeli z dodatkiem wapna to nawet piaszczyst i kamienist, ale mao zaronit. Wystpuje pojedynczo. Korze (Radix Dauci carotae) ma dziaanie wzmacniajce, moczopdne, rozwalniajce, poprawia przemian materii, stosuje si wic odwar lub sproszkowany korze (lepiej dziaa wiey sok) - w taczce i w stanach potaczkowych, puchlinie wodnej, w zatruciach polekowych i zatruciu jadem kiebasianym. Soku zaywa si dwa trzy razy dziennie yk, sproszkowanego korzeniayeczk.

102

Owoc (Fructus Dauci) czyli nasienie ma dziaanie moczopdne i poprawia czynnoci odka, stosuje si wic odwar w nerwicy odka, puchlinie wodnej i niestrawnoci. wiey sok z roliny zawiera witaminy B1, B2 C i K oraz karoten, mona go wic stosowa we wszystkich awitaminozach z tej kategorii, a mianowicie przeciw szkorbutowi, sabej odpornoci na choroby zakane, a przede wszystkim przeciw robakom ludzkim, przy czym przedawkowania tego agodnie dziaajcego rodka nie trzeba si obawia. 31. Farbownik lekarski (Anchusa ocinalis L.) z rodziny szorstkolistnych (Boraginaceae) wystpuje w pobliu siedzib ludzkich na dziedzicach, przy potach, na ugorach, miejscach zapuszczonych, ale sonecznych i urodzajnych, zwapnowanych. Jest to rolina dwuletnia, niekiedy wieloletnia, szorstka ok. pmetrowej wysokoci, o odydze gazistej, liciach podunie lancetowatych. Kwiaty - od czerwca do jesieni, oletowobkitne, rzadziej niebieskie lub biae, zebrane w jednostronn wiech. Smak kwiatw sodki, odyg i lici sodkawo-kleisty. Korze (Radix Anchusse) ma dziaanie powlekajce, chodzce, wykrztune, agodnie rozmikczajce. Uywa si w dawkach zmniejszonych - yeczka na szklank wrztku, jako dawk caodzienn, ktr pija si maymi porcjami, w melancholii, zatrzymaniu moczu, wyrzutach skrnych. Korze dziaa sabiej, kwitnce ziele mocniej, najlepiej stosowa je w mieszance z innymi zioami pucnymi, jak li babki, korze prawolazu, any itp. Napar z lici dziaa oczyszczajco, moczopdnie, wzmacnia serce, stosuje si go rwnie w mniejszych dawkach np. 2-3 razy dziennie 1/4 szklanki w zej przemianie materii, otyoci, obrzkach pochodzenia nerkowosercowego. Korze zawiera barwnik ciemnopurpurowy, kwiaty - zielony, ale do celw spoywczych nie nadaj si, gdy s gorzkie w smaku, natomiast tekstylia barwi si znakomicie, a kolory tak uzyskiwane s bardzo trwae. 32. Fioek alpejski (Cyclamen europaeum L.) z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) jest rolin trwa, uprawian u nas wycznie do celw kwiaciarskich, szczeglnie w zimie, w kolorach biaym i ciemnorowym. Licie dugoogonkowe, ciemnozielone, okrge, prawie skrzaste, wyrastaj z korzenia podobnie jak kwiaty. Warto zaznaczy, e oek alpejski nie lubi ciepa i w temperaturze pokojowej widnie. Trzymany w chodzie poniej 12 stopni C - kwitnie obcie przez 2-3 tygodnie, po czym licie kn i opadaj. Kcze wwczas wynosi si do piwnicy, aby je za rok przesadzi w wie ziemi, podlewa i znw uzyska kwiaty. To wanie kcze (Rhizoma Cyclaminis) ma dziaanie moczopdne, rozwalniajce, odegmiajce, dziki czemu poprawia ogln przemian materii. Stosuje si odwar w opuchlinie wodnej, nieytach drg oddechowych, wzdciach, w zarobaczeniu robakami obymi, a sproszkowany korze na okady przeciw wrzodziejcym ranom i wrzodom. Hom. 33. Fioek wonny (Viola odorata L.) z rodziny okowatych (Violaceae) jako jeden z najwczeniejszych kwiatkw wiosennych pierwszy pada oar handlarzy ulicznych, ktrzy tpi go bez miosierdzia. Ronie pojedynczo i tylko na dobrej ziemi. Listki ma sercowate lub okrgo-jajowate, 3-4 razy wiksze od kwiatka, odpowiadaj sobie najczciej iloci: ile kwiatkw tyle listkw. Rolina trwaa, ale skazana na wyniszczenie, bo cho handlarze zbieraj oki bez korzenia, ale do celw leczniczych zbiera si korze. Ziele z korzeniami (Rerba Viola odoratae cum radicibus) ma dziaanie wykrztune, napotne, rozkurczowe i przeciwzapJne, pobudza dziaanie gruczow wydzielania wewntrznego, stosuje si wic napar kilka razy dziennie: a) dzieciom w kokluszu po yeczce, b) dorosym w uporczywym kaszlu po yce co godzin. Poza tym pije si napar w przewlekych nieytach drg oddechowych, dusznoci, suchym kaszlu (papierosy!) oraz do pukania garda w anginie. Macerat z samego korzenia jest dobrym rodkiem zastpczym korzenia ipekakuany amerykaskiej, stosowanym do wywoywania wymiotw. Same kwiaty, napar z 810 g na litr wody, Kneipp poleca przy silnym kaszlu oraz kokluszu u dzieci (z miodem) dwa razy dziennie yeczk. Pukanie - przy zapaleniu migdaw, okady przy gorczkowych blach gowy, miazga z kwiatw na wrzody. Pogniecionych lici okowych uywa si na obrzki reumatyczne. Suche licie do tego celu gotuje si w wodzie. Warto tu zaznaczy, e tzw. korze okowy, stosowany niegdy dla niemowlt do ssania w okresie wyrzynania zbw nie by korzeniem oka, ale kosaca, uformowanym do smoczkowego ksztatu. Dzi si tego nie stosuje z powodw higienicznych, aczkolwiek korze kosaca ma dziaanie bakteriobjcze (p. tam). 34. Gowienka pospolita (Prunella vulgaris L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin trwa, pospolit w caym kraju, na dobrej np. gliniastej ziemi i niezbyt suchych miejscach. Licie ma ogonkowe, poduno-jajowate, caobrzegie lub pytko karbowane, kwiatki niebieskie, zebrane w kulki na szczytach gazek, ukazuj si od maja do wrzenia. Ziele (Rerba Prunellae) dziaa przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie, napar stosuje si przy chorobach pucnych, krwiopluciu, krwotokach, wewntrznych krwawieniach, w stanach zapalnych odka i jelit, kolce i blach gowy. Odwar w formie pukanki stosuje si przeciw zapaleniom migdaw, jamy ustnej, okostnej i wszelkich innych stanach zapalnych jamy ustnej czy garda, a wreszcie przy upartym suchym kaszlu. Hom. 35. Gorysz miarz (Imperatoria ostruthium L., Pucedanum ostruthium L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin rzadko spotykan, cho opiewan przez naszych romantykw ("car-ziele" taka jest zreszt i rosyjska nazwa ludowa),

103

tradycja ludowa przypisywaa mu nadzwyczajne waciwoci. Mia dziaa od uroku, przeciw "zemu spojrzeniu", pozyskiwa uczucia ludzkie, dawa wadz nad ludmi. Pisze o nim Dioskorides, pisz redniowieczni zielarze, jak Matthiolus,Tabernemontanus, przeorysza Hildegarda. Trzeba stwierdzi, e od IX wieku gorysz zarwno w medycynie, jak i literaturze zajmuje wane miejsce. Ryus (1575) w swojej "Reformowanej aptece niemieckiej" (w owym czasie wszystko musiao by "reformowane") pisze o syropie; winie, wycigu, oleju i naparze na korzeniu goryszowym. Ronie gorysz tylko na ziemi dobrej, ale traa si i na grskich kach, najczciej jednak jest uprawiany w ogrdkach przydomowych na wasne potrzeby. Rolina siga 1 m wysokoci. Na rowkowanej, pustej i byszczcej odydze stoj mocne, prawie skrzaste licie, dolne podwjne, grne potrjne o brzegach grubo zbkowanych. Drobne, biae lub rowym odcieniem podchodzce kwiatki, zgromadzone s w duy, paski baldach. Gwny korze uwolniony z dodatkowych kczy jest rodkiem leczniczym. Jest on czarnobrzowy, pi do dziesiciu cm dugi, walcowaty, na palec gruby poprzecznie obrczkowany i ma szorstkie blizny po korzeniach przybyszowych Korze ma mocny zapach "korzenny", podobny do zapachu korzenia arcydzigla, smak palcy, gorzki, aromatyzowany. Korze (Radix Imperatoriae) ma dziaanie kojce, moczopdne, wzmacniajce, rozkurczowe, poprawia apetyt, pobudza czynnoci odka jest wic stosowany w postaci odwaru w niestrawnoci, przewlekych nieytach i jelit, puchlinie wodnej, ischiasie, apopleksji, delirium tremens, paraliu, kamicy moczowej, bolesnym miesiczkowaniu i obrzkach nerkowego pochodzenia. Na korzeniu goryszu robiono ongi w Sudetach wdk "meisterwurtzbranntwein", zwan potocznie "kaiserschnaps", czyli cesarska wdka, ktr pijano w niewielkich ilociach, 2-3 razy dziennie p kieliszka przeciw wszystkim dolegliwociom wewntrznym wyej wyliczonym. D. Proszek od 0,2 do 2,0 g trzy razy dziennie mona poleci w nieytach, upartych gorczkach i dolegliwociach kobiecych. 36. Gruszyczka baldaszkowata lub pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata L.) z rodziny gruszyczkowatych (Pyrolaceae) jest niewielk, kilka do kilkunastu cm wysok rolin trwa o liciach zimozielonych, skrzastych, poyskliwych, odwrotnie jajowatych, pikowanych i kwiatach rowych - od czerwca do lipca. Ziele (Rerba Chimaphilae) dziaa moczopdnie, dezynfekcyjnie, przeciwcukrzycowo, stosuje si napar przy obecnoci piasku w nerkach, nieytach drg oddechowych, krwiomoczu, do dezynfekcji drg moczowych, w reumatyzmie, ischiasie, padaczce, skrofulozie, zapaleniu spojwek, biegunkach, jak rwnie do uytku zewntrznego w postaci okadw na rany. Poniewa dziaanie ziela gruszyczki cakowicie pokrywa si z dziaaniem licia mcznicy, ktrej niedobr w handlu zielarskim zarysowuje si coraz powaniej, naleaoby si zastanowi nad wprowadzeniem ziela gruszyczki do obrotu bezreceptowego, tym bardziej, e mcznica jest ju pod ochron. 37. Gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum L.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest rolin uprawn i bardzo popularn w niektrych regionach, jak na to wskazuj liczne nazwy: wirzepa (w biaostockim), hreczka (podlasie i lubelskie), tatarka (Mazowsze i poznaskie), czy poganka (na Pomorzu). Rolina to niewysoka, do 40 cm na dobrej ziemi uprawnej, odygi ma kanciaste i czerwono nabiege, kwiat drobny, biay lub rowy, sabo pachncy, ale bardzo miododajny. Ziele (Rerba Fagopyri) zbierane w czasie penego kwitnienia jest surowcem rutynowym o dziaaniu jednak znacznie sabszym od ruty, bo w nasionach, czyli w kaszy gryczanej, rutyny ju nie znajdujemy. Ziele dziaa oczyszczajco, obnia cinienie krwi, stosuje si wic napar w chorobach wieku podeszego, przebiegajcych z nadmiernym cinieniem oraz w reumatyzmie. Sproszkowane ziele 3 razy dziennie na koniec noa zaywa si przy awitaminozach B i C (p. 6 rozdzia). Bardzo wartociowa odywczo i witaminowo jest kasza gryczana. W kilogramie produktu znajdziemy: wody 132 g, biaka 81,3 g, tuszczu 15,5 g. Wglowodanw 739 g i skadnikw mineralnych 16,6 g w czym wapnia 120 mg, elaza 20,0 mg, miedzi 7,0 mg i fosforu a 1,50 g! Z witamin: B1 - 2,8 mg, B2 - 0,75 mg, B6 - 4,0 mg i PP - 28,0 mg, a s to iloci do due, jest wic kasza gryczana w 6 rozdziale wymieniona a pi razy. Ziele gryki wchodzi w skad Rutisolu oraz jedynych w Europie lekw przeciw uszczycy, jakimi s: granulat Betagran i pyn Betasol. 38. Grzybie biay (Nymphea alba L.) z rodziny grzybieniowatych (Nymphaecae) jest rolin wieloletni. Licie ma okrge, pywajce po wodzie, kwiat biay, pachncy, rwnie pywajcy, korze biay, gruby jak rami ludzkie, jesieni niekiedy wypywa na wierzch. Kwiat (Flos Nymphaceae) ma dziaanie nasercowe, kojce, cigajce i przeciwbiegunkowe. Najczciej stosuje si wycig (Intractum Nymphaceae) od 10 do 20 kropli 2-3 razy dziennie albo napar przy napadowym koataniu serca, padaczce, zmianach miadycowych, nerwoblach, niemiarowoci pracy serca, nerwicy serca i w nadmiernej pobudliwoci seksualnej, szczeglnie u kobiet. Rec. Kwiatu grzybienia 15,0, kwiatu konwalii 10,0, kczy kozka 30,0, licia pokrzywy 30,0 i kwiatu kupalnika 15,0 - napar, szczeglnie przed spodziewanym atakiem (w padaczce).

104

39. Gwiazdnica pospolita (Stellaria media Will.) z rodziny godzikowatych (Caryophyllaceae), zwana inaczej gwiazdownic (w lubelskim), myszotrzew lub mochutrzew (w biaostockim), mokrzyca rednia lub mokrzec (w krakowskim i na Podhalu), kurolep lub kurzylep (na Mazowszu) i wreszcie ptasia mita - (w kieleckim), a obto nazw zawsze wiadczy o popularnoci danej roliny. To maa soczysta rolinka, o odydze podnoszcej si, owosionej, liciach jajowato spiczastych, naprzemianlegych. Kwiaty drobne, biae od maja do wrzenia. Ronie w ogrodach i na roli, ale na dobrej ziemi, rozsiewana jest przez ptaki, ktre ywi si ca rolin, ale nie trawi jej nasion. Ziele (Rerba Stellariae mediae) jest rodkiem wykrztunym, dezynfekcyjnym, przeciwkurczowym, w formie naparu zaywa si je w zaegmieniu puc, krwiopluciu, kaszlu jak i przy chorobach drg moczowych. Zewntrznie napar stosuje si w okadach na rany, wyrzuty i wrzody. Z zielonych pdw gwiazdnicy pospolitej przyrzdza si saatk, polewk lub surwk, a s to doskonae rodki odywcze w rekonwalescencji i wyniszczeniu chorobowym. Sok wieej roliny oczywicie ma dziaanie bardziej wszechstronne i skuteczniejsze. 40. Iglica pospolita (Erodium cicutarium L.) z rodziny bodziszkowatych (Geraniaceae) jest rolin jednoroczn, od 10 do 50 cm wysok, omszon, w grnej czci pokryt gruczoami. Licie pierzastodzielne na pojedynczych lub podwjnych odygach, odcinki gboko wcinane wygldaj jak osobne listki. Kwiatki niewielkie, pici opatkowe, rowe, owocnik - sterczca, owosiona: iglica, osadzona w kielichu pokwiatowym. Owoce iglicy mog, dziki specjalnej budowie wkrca si w ziemi, zalenie od stopnia jej wilgotnoci, a do zupenego zagrzebania si, po czym dopiero nastpuje kiekowanie. Ziele (Rerba Erodii cicuraril) ma dziaanie cigajce, stosuje sije w naparze jako rodek krwiotamujcy, zewntrzny, ponadto w nadmiernie obtych miesiczkach oraz przeciw biegunkom - jako rodek wewntrzny, podobnie jak ziele tasznika (p. tam). 41. Jabko (Malus domestica Borg.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jemy najczciej dlatego, e nam smakuje, nie zastanawiajc si nad walorami leczniczymi. Towarzyszy ono czowiekowi od niepamitnych czasw, bo ju w staroytnym Egipcie XI dynastii znajdujemy je w malowidach witecznych i grobowych, a niewiele pniej wspomina o nim Homer (jabko bogini Eris "dla najpikniejszej" z trzech bogi, od czego w efekcie zacza si wojna trojaska), a jeszcze pniej Teofrast, Pliniusz i inni. Z Grecji jabo upowszechnia si w caej Europie dopiero w XVII wieku i od tego czasu drog krzyowa, szczepienia i specjalnego nawoenia wychodowano kilka tysicy odmian, z ktrych przetrwao niewiele ponad czterysta, a w Polsce uprawia si dwadziecia kilka takich, za ktrymi przemawia przede wszystkim plenno. Co o jabku wiedzie naley? Przede wszystkim to, e z odywczego, spoywczego i leczniczego punktu widzenia skrka i cieniutka warstwa miszu tu pod skrk gromadzi wicej walorw odywczych i leczniczych ni caa reszta owocu. Dlatego - jabka si myje, ale si ich nie obiera. Jeeli kto nie lubi skrki z jabka, powinien obran wysuszy i zuy na herbat domow: drobno pocite obierki z jabek, yk lub dwie, naparza si szklank wrztku, odstawia do odcignicia i po osodzeniu (najlepiej miodem) pija do kolacji. Herbatka taka jest szczeglnie wskazana w przezibieniach, kaszlu, anginie, nieycie oskrzeli, a z dodaniem cytryny - wzmacnia nerwy. ta skrka otarta z cytryny i dodana do takiej herbatki - obnia cinienie krwi. Stae jadanie surowych jabek utartych albo w caoci poprawia dziaalno wtroby i nerek, leczy w taczce, nerwicach, uderzeniach krwi do gowy. Jabko zawiera w kilogramie produktu: biaka 2,7 g, tuszczu 2,7 g, wglowodanw 111 g, skadnikw mineralnych 3,7 g w czym wapnia 74 mg, elaza 3,2 mg, miedzi 0,8 mg i fosforu 101 mg. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w jabku 0,57 mg, witaminy B1 - 0,25 mg, B2 -0,27mg, B6 -0,41 mg, Bw-0,92 mg, C-110mg, M- 8 mg i PP 1,3 mg. Jest wic jabko osiem razy wymienione w 7 rozdziale, gdzie omwione s choroby wynikajce z niedoboru tak wysokowitaminowych produktw. Warto tu jeszcze doda, e spord kilkunastu oblicze witaminy w poszczeglnych gatunkach jabek, wybralimy gatunek o najmniejszej zawartoci witamin, Jonathan, w Polsce prawie nieuprawiany, u innych gatunkw te wartoci s znacznie wiksze. 42. Janowiec ciernisty (Genista germanica L.) z rodziny motylkowych (Papilionaceae) zwany rwnie drok (na Podlasiu), mrzygw (w sandomierskim). Jest to gazisty krzew do 60 cm wysoki, obsypany drobniutkimi kolcami, u nasady gazek majcy due kolce pojedyncze, listki owalnolancetowate, bezogonkowe, kwiaty te, drobne, wargowe, w lipcu-sierpniu. Ziele (Rerba Genistae germanicae) ma dziaanie moczopdne, rozwalniajce i nieco oczyszczajce, stosuje si wic napar we wszystkich formach kamicy moczowej i innych dolegliwoci drg moczowych z puchlin wodn wcznie oraz przeciw zaparciu i zej perystaltyce jelitowej. Z dodatkiem miodu i mity napar dziaa napotnie (1 szklanka w 3 dawkach) i oczyszczajco, usuwa wrzody, wysypki mokre i czyraki. Gotowane w winie ziele (yka na szklank) lub napar p na p z winem oddaje te same usugi w wyej wymienionych chorobach. Dawkowa naley zawsze raczej mniej ni wicej, gdy przy zbyt duych dawkach wystpuj mdoci, wymioty i biegunka.

105

43. Jasieniec piaskowy (Jasione montana L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest niewielk bo do 30 cm dochodzc
rolin dwuletni lub roczn, o drobnych, lancetowatych listkach omszonych i kwiatkach przypominajcych "kotki" wierzbowe, ale luniejsze, bardziej puszyste. Ronie tylko na suchych piaskach o ciepej wystawie, zarastajc wtedy due polanki, bardzo rzadko natomiast wystpuje w pojedynczych okazach. Ziele (Herba Jesionis montanae) ma dziaanie cigajce, a nawet zapierajce, napar jest niezawodnym rodkiem przeciwbiegunkowym zarwno w biegunkach nerwicowych, jak i mechanicznych czy te bakteryjnego pochodzenia. Ziele jasieca dziaa agodnie, mona je stosowa nawet w leczeniu dzieci. 44. Jastrzbiec kosmaczek (Rieracium pilosella L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa do 20 cm wysok, o duej ryczce odziomkowych, lancetowatych lub odwrotnie jajowatych lici, ma pd kwiatowy wznoszcy si, kwiat ty, jzyczkowaty od maja do wrzenia. Ronie na suchych piaszczystych, ale ciepych miejscach. Ziele (Rerba Pilosellae) ma dziaanie cigajce, moczopdne i poprawia przemian materii. Stosuje si je w naparach w przewlekych nieytach przewodu trawiennego, biegunkach, czerwonce, chorobach pucnych, kamicy moczowej, zimnicy, kolce, puchlinie wodnej, robakach i wrzodach odka i dwunastnicy. Jest to rodek bardzo agodnie dziaajcy, moe by stosowany nawet w praktyce dziecicej. Zewntrznie wiey sok stosuje si w okadach na zapalenie spojwek, na trudno gojce si rany, wrzody, wysypki ropne i czyraki. Niektrzy autorzy (Leclerq, Ch. Schultz) polecaj napar z ziela kosmaczka w grypie, zawodnieniu organizmu i obrzkach sercowego pochodzenia Hom. 45. Jczmie zwyczajny (Rordeolum vulgare L.) z rodziny traw (Graminaceae) spoywany we wszystkich gospodarstwach domowych i zakadach ywienia zbiorowego w formie kaszy (niekiedy niesusznie pogardzanej i nazywanej "psia kasza"), zmielony na mk daje rwnie znakomity rodek leczniczy. We wszystkich stanach gorczkowych nawet niewiadomego pochodzenia kleik z takiej mki zarwno w formie napoju, jak i gciejszej zupki zaszkodzi nie moe. Jako lek stosujemy go w biegunkach, czerwonce, nieytach pcherza, chorobach wtroby, hemoroidach, skrofulozie, kamicy moczowej, blednicy, zaparciu, oglnym osabieniu i niedokrwistoci. W celu osignicia lepszych rezultatw przygotowujemy sd jczmienny, ktry w warunkach domowych mona uzyska w sposb nastpujcy: w drewniane pudo, np. star szuad, nasypujemy jczmienia, stawiamy w ciepym miejscu nakrytym ptnem, przez ktre codziennie zraszamy jczmie ciep wod. Gdy zakiekuje - rozsypujemy go cienk warstw na papier do wysuszenia. Wysuszony mielemy. Tak uzyskan mk"stosujemy u dzieci chorych na krzywic, w postaci kleikw, poza tym w niedokrwistoci, blednicy, osabieniu nerww i chorobach skrnych u dorosych. Jczmie nie zmielony mona rwnie upali na domow kasz. Jczmie pozbawiony plew zawiera: biaka 106 g, tuszczu 21,0 g, wglowodanw 718 g, skadnikw mineralnych 22,5 g, w czym wapnia 380 mg, elaza 28,0 mg, i fosforu 3,42 g. Prowitaminy A - 0,01 mg, witaminy B1 - 4,3 mg, B2 - 1,8 mg, B617,0 mg, C - 37,0 mg, K - 1,0 mg i PP - 48,0 mg. W dalszej obrbce, to znaczy przy wyrobie pczaku, kaszy perowej itp., zmniejszaj si iloci witamin, ktre s, jak to bywa najczciej, rozoone tu pod plew wierzchni, jedna tylko PP trzyma si w normie, z czego wynika, e najmniejsze straty witamin zachodz podczas amania jczmienia. 46. Kalaor (Brassica oleraceae var. botrylis L.) chyba po raz pierwszy doczeka si miejsca w ksice traktujcej o zioach leczniczych, ale lepiej pno ni wcale, jak mwi stare i mdre przysowie. Bo dowiadczalnie stwierdzono w 1974 roku (wyprbowane w klinice rzymskiej prof. A. Stinco, jak i przez autora), e dziaanie moczopdne kalaora nakazuje postawi go na pierwszym miejscu przed pietruszk i selerem, a niezwykle bogaty wachlarz witamin, z powodu ktrych kalaor (surowy!) jest osiem razy wymieniony w 6 rozdziale stawia go w rzdzie lekw witaminowych rwnie na czoowym miejscu. Jeli chodzi o dziaanie moczopdne kalaora moe by on podawany w formie tradycyjnej, tzn. gotowany w wodzie lekko osolonej z maym dodatkiem cukru, bez przykrycia (kuchni mona pniej wywietrzy, ale kapucianego zapachu z kalaora nie usunie ju nic) z masem, przyrumienion bueczk itp. Natomiast, jeeli bdzie nam zaleao na witaminowych walorach kalaora, ktre s w nim rozoone nierwnomiernie i na odwrt, jak to jest np. w jabku, a mianowicie najwiksze iloci witamin spotykamy w gbie, znacznie mniejsze w "kwiecie" - najlepiej zszatkowa go na surowo, doprawi mietan, a jeszcze lepiej miodem i dobrze popieprzy, eby da si strawi. Skad chemiczny kalaora jest nastpujcy: biaka 15,3 g, tuszczu 14,3 g, wglowodanw 24,4 g, skadnikw mineralnych 5, l g, w czym wapnia 130 mg, elaza 3,91 mg, fosforu 335 mg. Prowitaminy A (karotenu) - 0,21 mg, witaminy B1 - 0,68 mg, B2 - 0,62 mg, B6 - 1,24 mg, Bw - 6,26 mg, C - 433 mg, K - 22,3 mg i PP 3,72 - w kilogramie produktu. Do tego warto doda, e kalaor zawiera jedenacie aminokwasw, z ktrych tylko leucyna jest w iloci powyej 1 grama, pozostaych jest mniej, ale jest to w sumie adny zestaw. 47. Kapusta biaa (Brassica oleraceae var. capitata L. f alba) z rodziny krzyowych (Cruciferae) jest - wesp z wyej

106

opisanym kalaorem - dowodem tego, co czowiek potra w drodze krzyowania i zabiegw uprawowych zrobi z byle jakiego chwastu. Od niepamitnych bowiem czasw wystpowaa kapusta w rejonie Morza rdziemnego jako chwast, owszem jadalny, ale nie nadzwyczajnie smaczny, skoro dopiero na 1000 lat przed nasz er zosta przeniesiony do uprawy. Z tego to chwastu, ktrego nawet nazwa nie dochowaa si do naszych czasw, wyprowadzi czowiek wszystkie odmiany kapustnych, poczynajc od biaej i granatowej kapusty, a koczc na brukselce czy kalaorze. Kapusta biaa naley do warzyw ogromnie kontrowersyjnych, bo ilu ma zwolennikw, tylu chyba przeciwnikw. Pochodzi to std, e jako produkt wysokowitaminowy, w dodatku z duym rwnie wachlarzem aminokwasw, jest cikostrawna.Tote jeli si jej nie przyrzdzi w sposb tradycyjny, a wic nie doda si kminku, majeranku, jaowca, kolendry, suszonych liwek czy listka bobkowego (oczywicie pod koniec gotowania), powoduje wzdcia, w wyniku ktrych nielogicznie rozumujc skrelamy j zjadospisu zamiast leczy przewd trawienny.Takie postpowanie jest pocztkiem awitaminozy oglnej, na tle ktrej powstaj 172 choroby wyywieniowe. Rozpatrzmy wic, z czego skada si kilogram kapusty biaej: 718 g wody, 10,7 g biaka,1,6 g tuszczu, 33,1 g wglowodanw i 4,6 g skadnikw mineralnych, w czym: wapnia 360 mg, elaza 4,6 mg, miedzi 0,5 mg i fosforu 215,0 mg. Prowitaminy A - 0,33 mg, witaminy B1 - 0,37 mg, B2 -0,34 mg, B6 - 0,86 mg, Bw - 2,03 mg, C - 357 mg, H - 0,62 mg, PP - 2,5 mg. Jest wic kapusta osiem razy wymieniona w 6 rozdziale, ale to jeli chodzi o jej wewntrzne, czyli spoywcze zastosowanie tam, gdzie trzeba leczy rwnie i ywieniem, podczas gdy zewntrzne, ktre na razie obraca si w sferze dowiadcze, wydaje si by rwnie godne uwagi. Jak podaje Leclerq z lici kapusty robi si okady w sposb nastpujcy: skrawa si grube yy rodkowe licia, reszt zgniata si wakiem do ciasta (lub butelk:) tak, aby puci sok, skrapia si wod born i zostawia na kilka godzin. Tak przygotowanymi limi okada si miejsca zreumatyzowane, wzgldnie pokryte wysypk uszczycow, wzgldnie w tych wypadkach, gdzie dostarczenie witamin przechodzcych przez skr uznamy za celowe, a wic - do czsto. Drugi, starszy typ zabiegu wg Dziarkowskiego wyglda w ten sposb, e wstpnie tucze si licie, dolewa ciepej wody i w takim bocie moczy si pacjenta, ktry cierpi na podagr (tak nazywano dawniej artretyzm, ischias i zapalenie wielonerwowe), jak to pisze autor z koca XVIII wieku, ktry poleca to rwnie w przypadkach oglnego osabienia pochorobowego. W genueskim szpitalu wiatowej Organizacji Zdrowia uzyskiwanie takiej kapucianej papki dodawanej do kpieli reumatykw, ozdrowiecw i innych oar awitaminozy oglnej zaatwia si za pomoc mikserw, w ktre kadzie si skrajan kapust i leje wod w celu uatwienia miksowania. Okady robione wg Leclerg'a zmienia si dwa razy dziennie, kpiele w roztartej kapucie robi si nie czciej, jak dwa razy w tygodniu. Nie dlatego, e zbyt czstym kpaniem mona by zaszkodzi, ale po prostu szkoda zachodu, gdy i przez skr organizm nie wchania witamin w ilociach nadmiernych. Kpiel powinna trwa nie krcej, ni p godziny, w tym przypadku dobrze jest doda napar ze stu gramw mity lub licia mitowego i po kpieli raczej nie wyciera si, ale zawin w przecierado do wyschnicia. 48. Ksina niska - dziwisil bezodygowy (Carlina acaulis L.) z rodziny zoonych (Compositae) zwany wanie na Podhalu dziewiciornikiem, ktry stanowi nierozczny i najczciej spotykany motyw ornamentyki podhalaskiej - jest rolin trwa, do 20 cm wysok, ale o pmetrowej rozpitoci pierzastosiecznych, gboko wcinanych kujcych lici, rozoonych pasko wok dosy dekoracyjnego zbiorowiska drobniutkich kwiatkw, zgromadzonych w jednym baldachu o wygldzie jednego, duego kwiatu. Jest to rolina chroniona, ale bardzo atwa w uprawie, zarwno w grach, jak i na niu, skd zreszt korze ma wiksz si dziaania ni pochodzcy z gr. Ksina lubi miejsca suche, soneczne, ale prchniczne. Korze (Radix Carlinae) ma dziaanie moczopdne, napotne, trawienne, stosuje si odwar w zatrzymaniu moczu, przezibieniu pcherza, kamicy moczowej, a w poczeniu z zioami rozgrzewajcymi - we wszystkich rodzajach przezibie. Rec. Korze ksiny, korze wilyny, korze podrnika i korze omanu w rwnych ilociach sproszkowa i zaywa 2-3 razy dziennie na koniec noa, obcie popijajc (w kamicy moczowej i nieytach drg moczowych). 49. Kit pszczeli - najstarszy lek sowiaszczyzny (tzw. propolis) zasuguje na to. aby znale si w opracowaniu omawiajcym rodki lecznicze naturalnego pochodzenia. poniewa podstawowe skadniki, z ktrego pszczoy ten kit sporzdzaj, to ywice i ywicopodobne soki rolinne. Najwicej kitu zbieraj pszczoy z pokrytych lepk ywic pczkw topoli, osiki, wierzby, sosny lub kasztanowca. Pszczoy gromadz go na sobie w formie obny, jakby koszyczkw albo .. obuwia".Tak to niekiedy wyglda pod szkem powikszajcym. Ale skadniki kitu nie przechodz przez przewd pokarmowy pszczoy, jak skadniki miodu czy wosku. Kit ma przewanie kolor brunatny, rzadziej czerwonawy lub zielonkawy, co jest zalene od surowca, z ktrego kit powstaje i od iloci wosku, ktrego pszczoy po trosze tu dodaj. Kit jest to substancja, za pomoc ktrej pszczoy umocowuj ramk woskow, aby si nie ruszaa, zatykaj wszystkie spary w ulu (szczeglnie przed nadejciem jesieni) oraz oblepiaj zabite szkodniki, np. myszy, aby rozkad gnilny skadnikw zabitego stworzenia nie powodowa mnoenia si robactwa, bakterii itp. Sdzc po dziaaniu leczniczym jest to rodek o duej liczbie witamin, tzn. o duych ilociach wagowych poszczeglnych witamin. Jednake wykonane dotychczas (1978) analizy i badania wykazuj ogromne rozbienoci w skadzie chemicznym

107

kitu. I tak np. ilo wosku wg poszczeglnych badaczy waha si od 0,1 do 39,0 g w kilogramie kitu. Podobnie z witaminami, ktrych ma by od 1,15 do 2,75 g w kilogramie, a to s iloci nigdzie w naturze nie spotykane, bo 8 g witaminy C w kilogramie posiada tylko owoc dzikiej ry Do celw leczniczych kit rozpuszcza si w spirytusie: 10 dag na litr spirytusu. Po kilku dniach (wstrzsa 2-3 razy dziennie) na dnie gromadzi si kurz, zdeche owady itp, co nie gra istotnej roli w skutecznoci nalewki. Mona oczywicie nalewk zla, a brudy z dna odltrowa, wysuszy i. zway, aby otrzyma dokadn wag rozpuszczonego kitu i ew. dola spirytusu lub jeszcze dooy kitu, aby otrzyma waciw proporcj 1 do 10. Zaywa si dwa razy dziennie od 15 do 20 kropli na cukier we wszelkiego rodzaju bronchitach, astmie, a pomocniczo w grulicy. Zewntrznie smaruje si co drugi dzie wysypki uszczycowe, pcherzycowe, tocze i inne trudno gojce si rany, wysypki, wrzody. Lecznicze waciwoci substancji ywicznych, w tym i propolisu, znane byy ludzkoci od zarania dziejw. Istniej do uzasadnione przypuszczenia, e propolis by jedn z substancji uywanych w staroytnym Egipcie do balsamowania zwok. Wielowiekowe dowiadczenia poprzedziy zapisy, ktrych genealogia jest i tak wystarczajco stara. Pierwsze udokumentowane wzmianki datuj si bowiem jeszcze z XIV wieku p.n.e. Pszczoy niejednokrotnie nie s w stanie usun z ula intruzw, ktrzy do wtargnli (np. myszy). W takim wypadku, po zadleniu zwierzcia pszczoy doprowadzaj do jego odizolowania od rodowiska ula, budujc wok zwok hermetyczny "kokon" czy "sarkofag" z propolisu. Jak wielokrotnie stwierdzono, utworzona w ten sposb bariera dziaa nie tylko na drodze czysto mechanicznej; zwoki zawarte w "sarkofagu" ulegaj bowiem cakowitej mumikacji. Od tej obserwacji, polegajcej na stwierdzeniu, e propolis zapobiega procesom gnilnym, by tylko krok do uoglniajcego wniosku, e zapobiega moe gniciu w ogle. Powiniem zatem by skuteczny w takiego typu procesach, jak leczenie zakaonych ran, wrzodw, czyrakw itp. Co wicej warto wiedzie o kicie i innych produktach pszczelich? Asyryjczycy i Egipcjanie grzebali swoich zmarych w wosku i miodzie, co byo najprawdopodobniej najwczeniejszym wykorzystaniem antybakteryjnych waciwoci produktw wydzielanych i wydalanych przez pszczoy. Mid jest, rzecz jasna, najbardziej znanym produktem pszczelim, o duych waciwociach odywczych i leczniczych, zawier bowiem zwykle kopmleks witami B i znaczn ilo witaminy C. W dotychczas przeprowadzonych badaniach znaleziono w miodzie wiele mikroelementw, jak: Fe, Mn, Mg, Cu, Na, KiCa. Mid zawiera atwo przyswajalne cukry i biako, a wskutek obecnoci tych zwizkw jest jedn z najatwiej przyswajalnych odywek, polecan w wielu chorobach, gwnie przebiegajcych wyniszczajco. Waciwoci gojce miodu byy znane od bardzo dawna, gdy ju w IV wieku p.n.e. Hipokrates przepisywa mid na rany i oparzenia. Ostatnio we Woszech i RFN w przypadkach osabienia minia sercowego zamiast glukozy podaje si oczyszczone przetwory miodu, po uprzednim oddzieleniu biaka. Stosowane s 20 i 40% wlewy doylne. Plaster zbudowany z wosku, produkowanego w gruczoach woskowych pszcz, dugo by uznawany za najlepsze lekarstwo na katar sienny. Obecnie sdzi si, e we waciwociach tych znacznie przewysza go osonka miodowa, tj. cienka warstwa wosku, ktr ciga si z plastra przed wydobyciem z niego miodu. Stwierdzono, e ludzie ujcy t osonk przez miesic poprzedzajcy atak gorczki siennej, nie ulegali jej wcale bd te atak mia bardzo agodn posta. Jak si sdzi, lecznicze dziaanie spowodowane jest obecnoci w plastrze i jego osonce niewielkich iloci pykw rolinnych, dziaajcych odczulajco. Badania nad pykiem kwiatowym zapocztkowano w 1953 roku we Francji i dowiody one, e sam pyek wywiera korzystny wpyw na organizm ludzki. Zawiera bowiem wiele witamin, soli mineralnych, tuszczw, enzymw i hormonw rolinnych, a take aminokwasw oraz atwo przyswajalne biaka. Jest wietnym dodatkiem do wyywienia, systematycznie podawany doprowadza organizm do takiej sprawnoci, e wielu sportowcw uwaa go za czynnik niezbdny. Stosowany jest czsto w rekonwalescencji oraz w stanach depresyjnych, w ktrych uwidacznia si jego kojce dziaanie. W zwizku z duym zapotrzebowaniem na pyek, skonstruowano specjalne maszyny do bezporedniego zbierania go z rolin, rezygnujc w ten sposb z porednictwa pszcz. Ta metoda obdarzona jest - jak si niekiedy sdzi - powanym bdem, bowiem . pyek zebrany przez pszczoy (tzw. pierzga) jest znacznie bogatszy w wiele substancji o istotnym znaczeniu dla organizmu ludzkiego. Mleczko pszczele jest lepk substancj wydzielan przez gruczoy umiejscowione w pobliu otworu gbowego pszcz. Zawiera ono kompleks witamin z grupy B, due iloci kwasu pantetonowego, witaminy PP i inozytolu oraz skadniki mineralne. Jest to poywka, ktra daje matce pszczelej zdolno ogromnie wydajnej podnoci podczas okresu jajeczkowania. Od wielu lat mleczko pszczele jest wykorzystywane na Zachodzie w medycynie. Jad pszczeli jest uznanym rodkiem terapeutycznym, gwnie w leczeniu reumatyzmu i chorb reumatycznych. Bdc od wiekw stosowany w formie "naturalnej" jako udlenie pszcz, sta si ostatnio w niektrych krajach rodkiem farmakopealnym, stosowanym zewntrznie lub w formie iniekcji. Wreszcie propolis (kit pszczeli). Samo sowo propolis jest pochodzenia greckiego i oznacza dosownie przedmurze miasta. Suszno zastosowania tej nazwy dla omawianego produktu pszczelarskiego wynika std, e pszczoy buduj niekiedy barier propolisow za otworem wyjciowym. Bariera zbudowana jest w taki sposb, e wszyscy mieszkacy ula musz przez ni przej

108

w drodze do ula. Propolis jest materiaem budulcowym, bdcym w pewnym sensie odpowiednikiem cementu w budowach wznoszonych przez ludzi. Stanowi spoiwo suce do przytwierdzenia plastra do cian ula, lecz take do zabezpieczenia wszelkich uszkodze w strukturze ula. Surowcem, ktrego pszczoy uywaj do wytworzenia propolisu s substancje znajdujce si w szparach kory takich drzew, jak: wierk, modrzew oraz inne szpilkowe, a take na pczkach topoli, brzozy, a w dalszej kolejnoci innych drzew. Warto wiedzie, e ywice byy w przeszoci stosowane szeroko przez medycyn ludow w leczeniu ran i zapale, bardzo czsto w poczeniu z miodem i propolisem. Jak pisze Rzymianin Merula, propolis by wwczas skupowany przez lekarzy po cenach znacznie wyszych ni wosk. ywica topolowa bya zawsze uznawana za substancj majc silne waciwoci lecznicze, lecz gwnie w postaci bezporednio pobranej z drzewa. Zbierana z ula, waciwoci tych ju nie miaa. W "Zielniku Uniwersalnym" Grenna z 1824 roku wymienione s dwa gatunki topoli. Pod hasem Populus nigra (Topola czarna) autor pisze: "Mode licie s wspaniaym skadnikiem okadw na cikie i bolesne obrzki. Pczki, zarwno tej, jak i biaej topoli pachn bardzo przyjemnie na wiosn, a cinite palcami wydzielaj balsamiczn, ywiczn substancj. Drachma tego wycigu podawana w bulionie stosowana jest we wrzodach wewntrznych i otarciach". 50. Kokornak powojnikowy (Aristolochia clematis Trn.) z rodziny kokoronakowych (Aristolochiaceae) jest rolin trwa, 30-40 cm wysok, o liciach sercowatych, naprzemianlegych i jasnotych, drobnych kwiatach w ktach lici. Ju Teofrast w nazwie ziela Aristos i locheia - rodzenie, oznaczy gwne przeznaczenia ziela: dla poonic. Dioskorides i Pliniusz rwnie wysawiaj przeciwblowe, leczce i krwiotamujce waciwoci ziela, a autorzy nowoytni znacznie zastosowanie kokornaku rozszerzaj. Ziele (Herba Aristolochiae clematis) stosuje si w zaburzeniach miesiczkowania wszelkiego typu, wtrnym braku miesiczki, bezpodnoci i braku luteiny (hormon ciaka tego) w organizmie kobiecym, jak rwnie w celu zwikszenia odpornoci chorobowej pacjentki. Kokornak z pnocnej strony Alp ma dziaanie znacznie sabsze od kokornaku rdziemnomorskiego. Stwierdzono te, e w leczeniu wszelkich ran, a wic np. ci operacyjnych, zastosowanie okadw z naparu wyklucza zanieczyszczenie czy ropienie rany, napar jest zreszt jednym z nielicznych rodkw przeciw zanokcicy, wrzodom goleniowym, widowi i wyprzeniu - w zastosowaniu wewntrznym z zewntrznym jednoczenie. 51. Kokoryczka wonna (Polygonatum ocinale L. Allioni) z rodziny liliowatych (Liliaceae) jest rolin trwa, od 15 do 50 cm wysok o grubym kczu, kanciastej odydze, szeroko lancetowatych liciach kwiatom naprzeciwlegych. Kwiaty wskodzwonkowe, zwise, biae, po ktrych w lipcu-sierpniu zjawiaj si sinawoczarne jagody. Ronie na ziemi zwartej, ale urodzajnej, zasobnej w prchnic. Ziele (Herba Polygonati) dziaa moczopdnie, rozmikczajco, przeciwcukrzycowo i dezynfekcyjnie. Stosuje si napar w reumatyzmie, kamicy moczowej, opuchlinie nerkowego pochodzenia, cukrzycy i pocztkowych formach choroby Basedowa. Korze (Radix Polygonati) ma szerokie zastosowanie i mocniejsze dziaanie, stosuje si w odwarach przeciw wyej wymienionym chorobom oraz w okadach przeciw wierzbowi, w le gojcych si ranach, zapaleniach, stuczeniach, podskrnych pkniciach naczy krwiononych, wybroczynach krwawych i wysypkach skrnych. 52. Komosa biaa (Chenopodium album L.) z rodziny komosowatych (Chenopodiaceae) zwana bdnie lebiod, jest rolin jednoroczn o wygldzie nieco. uzalenionym od podoa. Na dobrej glebie, stale ugorowanej gliniasto-piaszczystej lub nawoonej, szczeglnie w niezbyt suche lata, rozrasta si w burzany prawie ptorametrowe, zoone z rolin rozgazionych, obcie ulistnionych i wydajcych ponad sto tysicy nasion. W warunkach niesprzyjajcych, na ziemi chudej i zwartej komosa zarasta nieraz cae pola, ale rolinkami od 20 do 30 cm wysokoci o pojedynczej odydze. Licie ma ogonkowate, jajowate, pytko wcinane po dwa trzy zjednego miejsca odygi wychodzce, a pki mode, pokryte s nalotem przypominajcych mk ziemniaczan. Komosa pki jest takim nalotem pokryta jest znakomitym rodkiem odywczym dla dzieci, zawiera bowiem bardzo duo atwo przyswajalnego elaza, witamin i biaka rolinnego. Przyrzdzona na podobiestwo szpinaku jest najbardziej wskazana dla dzieci u ktrych wystpuje krtko- lub dalekowzroczno wzgldnie niezborno. Co oczywicie naley rwnie skontrolowa pod wzgldem oglnego zaopatrzenia w witaminy w 6 rozdziale. Poza tym taka sama odywka jest wskazana w kamicy moczowej. 53. Koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.) z rodziny strczkowa tych (Legumina$ae) jes't znan rolin pastewn, poza uprawami za do czsto spotykana tam, gdzie bydo si pasie. Jest to rolina niewysoka o chrakterystycz- ,: nych trj listkach na jednym ogonku, pdach kwiatowych duszych ni ogonki liciowe, wszystko razem dochodzi do 30 cm wysokoci. Gwka kwiatowa rowa o janiejszym (na dobrej ziemi) lub ciemniejszym (na piaskach) kolorze motylkowatych kwiatw, ktre sabo pachn miodem i kumaryn (wieym sianem). . Ziele (Herba Trifoli Pratensis) ma dziaanie cigajce, trawienne, wykrztunie, oczyszczajce i moczopdne. Napar stosuje si w biegunkach, nieytach drg oddechowych, szczeglnie nieycie szczytw i astmie, biaych upawach, nieregularnym miesiczkowaniu, a zewntrznie w okadach na zbierajce si wrzody, trudno gojce si rany i stuczenia. Oczywicie najlepiej

109

dziaa wiey sok. D.Ma koniczynowa do leczenia wrzodw, zajadw, krwawienia z nosa i przeciw innym stanom zapalnym robi si w sposb nastpujcy: wiey kwiat;. koniczyny zalewa si wod i gotuje godzin. Nastpnie zlewa si odwar, wyciska . pozostao i w uzyskanym w ten sposb pynie gotuje si nastpn porcj kwiatu rwnie godzin. Znowu zlewa si odwar, wyciska pozostao, a uzyskany pyn gotuje s.i na wolnym ogniu a do uzyskania gstej maci. Naley tylko uwaa, aby w trakcie gotowania nie przypali si, gdy wtedy straci na wartoci. 54. Konopie ogrodowe( Cannabis sativa L.) z rodziny konopiowatych (Cannabaceae) jest rolin wysok 50 do 160 cm, niekiedy nawet wysz, zalenie od urodzajnoci ziemi, o krtko owosionej odydze, liciach ogonkowych, picio-, siedmiodzielnych, pozostae listki s lancetowate, pikowane. Najwysze licie s trjdzielne lub cakowite. Rolina od czasw rzymskich uprawiana jest jako surowiec tkacki, ale traa si zdziczaa. Kwitnie od czerwca do sierpnia, nasiona zbiera si we wrzeniu. Najcenniejszym preparatem odywczym dla dzieci, dla ozdrowiecw i osb niedoywionych (witaminowo p. rozdzia 6), blednicowych itp. oraz w kamicy moczowej - jest mleczko konopne, ktre robi si w nastpujcy sposb: M. 50 g siemienia lnianego wymy gorc wod, woy do modziea, doda yk cukru i utuc na delikatn. miazg, nastpnie cigle rozcierajc, doda stopniowo ptorej szklanki zimnej wody przegotowanej, a si otrzyma mleko, ktre si odcedza i wyciska przez szmatk. Oczywicie w elektrycznym robocie taka praca jest znacznie atwiejsza. Mleczka takiego mona wypi kilka szklanek dziennie, jest ono nie tylko dobrym rodkiem odywczym, lecz rwnie skutecznym lekiem w chorobach drg moczowych, kolce nerkowej, awitaminozach itp. Trzy cztery yki takich utuczonych nasion ugotowa w litrze mleka i wypi jako dzienn dawk w zaburzeniach drg ciowych i taczce. W przypadku polucji nocnych pije si jedn szklank przed pjciem spa. 55. Kosaciec botny (Iris pseudoacorus L.) z rodziny kosacowatych (Iridaceae), rosncy wycznie na bagnach, brzegach strumieni i w rowach, wystpujcy prawie zawsze pojedynczo, mao jest podobnych do kosaca uprawianego w ogrodach do celw kwiaciarskich i leczniczych. Kwiat ty, czarno ykowany, mniejszy od tamtego, bezogonkowe licie wspinaj si po caej odydze naprzemianlegle. Korze misisty, o walcowatych piercieniach, nie ma zapachu, w stanie wieym zawiera gorzki, cigajcy luz. Odwar wysuszonego, drobno pocitego korzenia (Radix pseudoacori) stosuje si w puchlinie wodnej maymi ilociami np. po 2 yki co 1/2 godziny. Obmywanie odwarem skroni byo zawsze stosowane przeciw blom gowy, a spukiwanie wosw po umyciu - rodkiem przeciw liszajom i wypryskom oraz innym objawom skrofulozy. Nasiona kosaca maj bardzo przyjemny smak, upalone daj dobr namiastk kawy zboowej, ktra wzmacnia odek. 56. Kropido wodne (Oenanthe aquatica L. O. phellandrium Lam.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin roczn, rzadziej dwuletni. O duym niegdy powodzeniu tego ziela w lecznictwie wiadcz rozliczne nazwy: gierasz wodny (w poznaskim), koper wodny (w biaostockim), kmin wodny (w poznaskim), przewoka (w krakowskim), gaucha (w sandomierskim) i goucha (w kieleckim). Kropido dochodzi do l m wysokoci, ronie na bagnach, botach, w mokrych rowach, ma sil~e rozgazione odygi, puste w rodku, bruzoowane po wierzchu, kwitnie biao, licznymi pkolistymi baldachami, promienicie osadzonymi. Nasienie (Semen Phellandrii) dziaa przeciwgorczkowo, wykrztunie, moczopdnie, napotnie i uspokajajco, stosuje si yeczk nasienia na szklank wrztku i pije po 1/3 szklanki w zastarzaych nieytach puc i oskrzeli, astmie, kaszlu, stanach zapalnych i bolesnych nerek i pcherza, zatrzymaniu moczu, biaych upawach, dawniej byo powszechnie stosowane w grulicy. Zewntrznie odwar stosuje si w okadach na ropiejce rany. Ziele kropida w okresie kwitnienia ma 150 mg witaminy C. 57. Krwawnica pospolita (Lythrum salicaria L.) z rodziny krwawnicowatych (Lythraceae) zwana lisia ogonia (w biaostockim), wilczy ogon (w lubelskim) czy wreszcie wierzbie nica (na Mazowszu) jest rolin trwa, nie sigajc metra wysokoci, lubi tereny podmoke i mokre ale prchnicze. odyg ma prost, kanciast, omszon, licie rwnie, siedzce po 2-3 naprzemianlegle, kwiaty w pozornych kkach, bezogonkowe, pitrowo usadowione, rowo-oletowe. Kwiaty (Flores salicariae) maj dziaanie cigajce, przeciwkrwotoczne i dezynfekcyjne. Stosuje si napar w biegunce, czerwonce, wewntrznych i . zewntrznych krwawieniach, stanach zapalnych przewodu trawiennego, nawet w tyfusie brzusznym. cigajce dziaanie kwiatu nie prowadzi do zaparcia, jak si to zdarza z niektrymi innymi rodkami cigajcymi, dlatego kwiat, krwawnicy byby najlepszym rodkiem w biegunkach typu nerwicowego, podobnie jak dziurawiec. 58. Krwicig lekarski (Sanguisorba ocinalis L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest roli trwa od 30 cm do 1 m wysok o kczach grubych, II pocych si, zdrewniaych, odydze prostej, kanciastej, rozgazionej w grze. Licie nieparzystopierzastodzielne, jajowate, pikowane, kwiatostan gwkowaty, brunatnoczerwony. Ronie na niekwanych, ale wilgotnych i urodzajnych kach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Nazwa ludowa: cyganski korze. Ziele (Herba Sanguisorbae) dziaa cigajco, moczopdnie, krwiotamujco, stosuje si napar przy biegunkach, czerwonce, krwawieniach wewntrznych drg oddechowych i drg trawiennych nawet przy grulicy. Bardzo pomocny przy grulicy ma by-

110

wiey sok, czsto, cho w maych ilociach zaywany np. p yeczki 5-6 razy dziennie. W korzeniu krwicigu wykryto 30, a w liciach 93 mg witaminy C. wiey pognieciony li stosuje si w okadach na trudno gojce si rany, wrzody, stuczenia i otarcia. Mocniejsze dziaanie ma odwar z korzenia, ktry ponadto jest dobrym rodkiem przeciwrobaczym. Hom. 59. Krzyownica gorzka (Polygala senega L.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) jest rolin niewielk, bo do 30 cm dochodzc. Jej nazw greck mona by przeoy na "wielomleczna" albo "mlekopdna", wic ju sama nazwa wskazuje, w jakiej szuadce rolin leczniczych mona krzyownic umieci. Listki lancetowate, naprzemianlege, bezogonkowe, siedz na jednej, czasem na dwch odykach, ktre kocz si koskiem kilkunastu naprzeciwlegych kwiatkw od kwietnia do czerwca rozwijajcych si od dou ku grze, jasnoniebieskich, niekiedy ciemnoniebieskich, rzadziej czerwonawych lub biaych. Smak ziela gorzki, drapicy. Ziele (Herba Polygalae) dziaa bakteriobjczo, wykrztunie, poprawia przemian materii, wzmacnia nerwy i odek, przeczyszcza. yk ziela z kwiatem 2-3 godziny namoczy w 2 i 1/4 l wody, zagotowa i pi 2 szklanki dziennie przed jedzeniem w suchym uporczywym kaszlu, astmie, bronchicie, puchlinie wodnej, zym wydzielaniu mleka u karmicych, przewlekych nieytach drg moczowych, reumatyzmie, ischiasie, zym trawiemiu, braku apetytu, biegunkach, krwiopluciu. 60. Kuklik pospolity (Ceum urbanum L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest rolin trwa, do pospolit w caej Polsce na przychaciach i przydroach, ale na lepszej ziemi. Dorasta do p metra. odyga owosiona rzadkim meszkiem, licie trjdzielne, zbkowane, odygi nieco gaziste, kwiatki piciopatkowe, jasnote z obtym prcikowiem. Korze (Radix Caryophyllatae) dziaa cigajco, zapierajco, dezynfekcyjnie, ciopdnie, przeciwzapalnie, wzmacnia odek, poprawia trawienie i wzmacnia oglnie. Stosuje si odwar w zaburzeniach trawiennych, ciowych, wtrobowych oraz w kolkach, kurczach, biegunkach, hemoroidach, reumatyzmie, zimnicy, oglnym osabieniu pochorobowym, biaych upawach, czerwonce, skrofulozie, nerwoblach i gorczkach odkowego pochodzenia. Zewntrznie stosuje si odwar z korzenia do pukania jamy ustnej i garda oraz w przypaku nieprzyjemnego zapachu z ust. Sproszkowany korze zaywa si w wyej wyliczonych chorobach 2-3 razy dziennie mniej ni p yeczki. Hom. 61. Kurzylad polny (Anagallis arvensis L.) z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) jest to niewielka jednoroczna rolina polna, dwupciowa o kanciastej odydze. Listki ma podugowate, jajowate, pod spodem czarno lub brzowo punktowane, na wierzchu niebieskawo zielone wyrastajce wprost z odygi, caobrzegie, o dwch trzech nerwach gwnych. Na osi listka wyrastaj od czerwca do wrzenia dugoogonkowe kwiatki czerwone na okazach mskich, niebieskie na eskich i te otwieraj si tylko do soca. Ronie kurzylad tylko na lepszych ziemiach pszennoburaczanych, w ogrodach, uprawach polnych, rzadziej na cierniskach. Polsk nazw ziela nietrudno uzasadni, gdy listek kurzyladu istotnie przypomina odcisk kurzej nki, a polny, bo wicej go si spotyka na polach ni gdzie indziej. Nazw acisk Kr. tumaczy z greki anagelao - mieje si, poniewa u staroytnych Grekw uwaano kurzylad za rodek do zwalczania melancholii wszelkiego pochodzenia. Drugie znaczenie, rwnie z greckiego jzyka wyprowadzone ma by ana - powtrnie i agalio - zrobi, co ma podkrela powtrne kwitnienie tej roliny w klimacie rdziemnomorskim, i tak nazw tumaczy Linneusz, ktry t rolin sklasykowa. Pierwsze dane o kurzyladzie znajdujemy u Dioskoridesa i Pliniusza w I w. n.e., po czym wspomina o tej rolinie Leonard Fuschs (1543), a po nim ju wszystkie podrczniki zielarskie. W naszym klimacie ziele (Herba Anagallidis) dziaa dezynfekujco, oczyszczajco, napotnie i moczopdnie. Napar stosuje si w taczce, niedomodze wtroby, stanach zapalnych przewodu moczowego, kamicy ciowej, marskoci wtroby. Przetwory: Hemorol. Kr. Ziele w dawkach umiarkowanych dziaa moczopdnie, z lekka rozwalniajco, reguluje dziaalno wydalnicz skry. W formie proszku nie podaje si wicej ni 3 gramy i stosuje w zakceniach centralnego systemu nerwowego, dyskopatii, padaczce, malancholii orai innych zaburzeniach psychiczno-nerwicowych. 62. Lepinik lekarski (Petasitae ocinalis Moench.) z rodziny zoonych (Compositae) ronie nad brzegami czystych wd tam, gdzie woda wylewa i osadza mu. W warunkach sprzyjajcych dorasta do ptora metra i wicej. Jest rolin wieloletni. Korzenie posiadaj silnie rozronite odnogi, misiste, licie korzeniowe wielkie, nerkowate, od gry gadkie, koczyste, wyranie ykowane, od spodu biaym puchem obronite, zielone ukazuj si dopiero po przekwitniciu. Kwiatostan lepinika brudnopurpurowy, na misistym gbiku zebrany w dugie grono, jak u storczyka lub hiacynta, ukazuje si wczesn" wiosn Z lepinika zbiera si licie (Folium Petasites), ktre maj dziaanie napotne, rozwalniajce, rozkurczowe i zmikczajce. Stosuje si napar w dychawicy oskrzelowej (astmie), zatrzymaniu moczu i innych nieytach drg moczowych, braku apetytu, ischiasie i gorczce. D. W odwarze z lici zagotowa nieco owsianej lub jczmiennej mki, osodzi miodem i popija t mieszank maymi dawkami pry kaszlu, gorczce, ischiasie i dolegliwociach drg moczowych. Korze (Radix Petasites) dziaa napotnie, trawiennie i kojco, by stosowany w proszku lub w odwarze przeciw padaczce. Proszek z korzenia - 3 razy dziennie na koniec noa - lub odwar stosuje si przy ischiasie, nieytach drg oddechowych i za-

111

trzymaniu miesiczkowania. W zastosowaniu zewntrznym odwar korzenia stosuje si na trudno gojce si rany, wiee ziele w okadach do tamowania krwi. 63. Leszczyna (Corylus avellana L.) z rodziny brzozowatych (Betulaceae) jest drzewem lenym, trzymajcym si brzegw lasw lub zar~li, raczej na dobrej ziemi. Licie ma okrge lub odwrotnie jajowate, zaostrzone, brzegiem pikowato zbkowane, gboko unerwione, szorstkie, kwiaty mskie w formie podugowatych "kotkw" pokazuj si w marcu przed limi. Kotki te s po ususzeniu bardzo dobrym rodkiem napotnym i moczopdnym, stosuje si je w naparze przeciw wszelkim formom przezibienia, skuteczne s rwnie przeciw biegunkom i nieytom drg trawiennych. Orzech laskowy dostarcza oleju spoywczego bardzo smacznego i poywnego, stosowanego rwnie w kosmetyce oraz w malarstwie artystycznym olejnym, naley bowiem do olejw szybko schncych. W kilogramie orzecha laskowego znajdziemy: biaka 90,4 g, tuszczu 402 g, wglowodanw 81,9g i skadnikw mineralnych 16,2 g w czym wapnia 1,58 mg, miedzi 8,32 mg i fosforu 2,13 mg. Bardzo bogaty tu bdzie rwnie zestaw witamin: prowitaminy A - 0,17 mg, witaminy B1 - 2,6 mg, B2 -1,3 mg, B6 - 3,51 mg, Bw-7,4l mg, C- 32,4 mg, E - 146,0 mg, M - 462,0 ug i PP - 10,4 mg. Kalorii 4485. Aminokwasw ogem 39,54 g . Jak wynika z powyszego orzech laskowy jest dziewi razy wymieniony w 6 rozdziale, gdzie wystpuje jako jeden ze rodkw wysoko witaminowych na liczne dolegliwoci wyywieniowego pochodzenia. Z cienkich gazek, wypraonych w piecyku elektrycznym, uzyskuje si wgiel rysunkowy. Wgiel z grubych gazi i pni suy dawniej do wyrobu prochu strzelniczego. 64. Liguster pospolity (Ligustrum vulgare L.) z rodziny oliwkowatych (Oleaceae) krzew dochodzcy do 3 m wysokoci o nieregularnych ksztatach, uprawiany jest w Polsce najczciej w formie ywopotw i przydronych zason przeciwnienych, gdzie mona go do kadego celu corocznie przycina. Licie ma nieco skrzaste, jajowato lancetowate, ciemnozielone, kwiaty drobne, biae, sabo pachnce, w gstych, sztywnych gronach skupione. Owocem jest czarna jagoda, byszczca, z pestk. Glebowych wymaga duych nie ma, nie lubi podmokych piaskw, szczerkw itp. Li i kwiat (Folium. Flores Ligustri) maj zastosowanie zewntrzne: pukanie z naparu stosujemy w stanach zapalnych jamy ustnej i garda, w szkorbucie, wrzodziejcej okostnej, blu zbw. Jagody ligustru o sodko-gorzkim smaku dziaaj rozwalniajco, zarwno surowe, jak i w formie wina, ktre mona na nich nastawia. 65. Lilia biaa (Lilium cabdidum L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) naley do rolin uprawianych wycznie do celw kwiaciarskich. dziko ronie tylko na poudniu Europy. Co do warunkw glebowych nie jest wymagajca. szczerych piaskw i bardzo chudej ziemi raczej nie lubi. Zbiera si w czerwcu i lipcu patki kwiatowe, ktre maj dziaanie gojce i mona z nich robi okady na trudno gojce si rany. Z tyche patkw olejek liliowy przygotowuje si dwoma sposobami: wice patki zalewa si oliw na rok, po czym listki wyrzuca si, albo: kraje si drobno wice patki razem z ich zielonkaw czci i zalewa si oliw z oliwek, aby dobrze pokrya. Soik zawizuje si papierem, po czym nakuwa si papier szpilk i stawia na socu na 4 do 6 tygodni, po czym olejek jest gotowy. Uywa si go do wszelkiego typu naciera rozgrzewajcych oraz na okady do wrzodw, czyrakw i trudno gojcych si ran. Cierpka o mocnym zapachu cebula ma dziaanie moczopdne i zaywa si j na surowo lub w odwarze w zimnicy lub puchlinie wodnej. Zewntrznie taki odwar stosujemy na okady gojce i kojce przy stanach zapalnych. Ma liliow sporzdza si, mieszajc 30 g masa, 30 g olejku liliowego i biako z l jaja. Naley to utrze razem, aby powstaa jednolita masa. Maci tak okada si zbierajcy si jczmie na powiece i inne tego typu wyrzuty. Rwne czci cebuli liliowej, korzenia prawolazu i korzenia arcydzigla (wszystko wiee) drobno skraja, zala winem i olejem i gotowa, cigle mieszajc a zgstnieje. Wtedy doda do wywaru tyle wosku, aby wysza z tego ma, ktra bdzie dobrym rodkiem na oparzenia i wrzody. Hom. 66. oboda ogrodowa (Atriplex hortensis L.) z rodziny komosowatych (Chenopodiaeeae) jest upartym chwastem ogrodowym, ktry do nas przywdrowa z Syberii, gdzie by uprawiany do celw spoywczych. Pierwszy zielarz, niemiecki, Peter Scher (Mainz 1485) w swoim "Hortus Sanitatis" - ogrodzie zdrowia, pisze o obodzie do obszerriie, po nim inni zielarze, nie wyczajc naszego Syreskiego, a opinie ich wszystkich po dzie dzisiejszy nie zostay obalone: rolina ta na Syberii bya czym w rodzaju szpinaku o tak nikych walorach leczniczych, e nie warto byo si z tym liczy. W naszym klimacie natomiast okazao si co wrcz przeciwnego, ni - jak to tumaczyem w 5 rodziale - z zioami rdziemnomorskimi: o obodzie jest co napisa. Jak wikszo komosowatych, oboda ma jedn du prost odyg z licznymi gazkami bocznymi i taki oto wykrj lici na tej samej rolinie: dolne due, trjktne, sercowato owalne, zbkowane, krtkoogonkowe, rodkowe przypominaj groty strza, a grne s lancetowate i caobrzegie. Niepozorne kwiatki w lipcu - sierpniu grupuj si w sterczcych wiechach prostych. Ziele (Herba atriplieis hortensis) dziaa ciopdnie, moczopdnie, rozgrzewajco, cigajco, wykrztunie, oczyszczajco,

112

stosuje si napar przy taczce, czerwonce, glistach ludzkich, gorczce, krwiopluciu, nieytach drg oddechowych, moczowych, przy nerwicach wewntrznych i wysypkach skrnych. Zewntrznie stosuje si okady z naparu, zmieniane co godzin przy zanokcicy, stanach zapalnych, ukszeniach owadw i wrzodach. 67. Mak lekarski (Papaver somniferum L.) z rodziny makowatych (Papavereeae) jest uprawiany w ogrodach i nigdzie poza tym nie wystpuje. Dostarcza on trzech surowcw, ktre tu warto omwi: niedojrzae makwki (Fruetus Papaveris immaturus) makwki dojrzaa z omotu (Fruktus Papaveris) i mak (Semen Papaveris). Makwki niedojrzae i mleczny sok, su do wyrobu opium i przerobu na . morn, oba te rodki mog by stosowane tylko pod kontrol lekarza. Pojenie niemowlt odwarem makwek, eby spao - doprowadzio niejedno niemowl do snu ... wiecznego, poza tym byo rwnie przyczyn pniejszego debilizmu. Pozostaje do omwienia mak - niedoceniany artyku spoywczy i leczniczy. Nie zawiera on w sobie adnych niebezpiecznych dla zdrowia ludzkiego skadnikw, ma natomiast walory lecznicze i odywcze, z powodu ktrych stosuje si go w formie mleczka utartego z miodem w wyczerpaniu pochorobowym, nieytach drg oddechowych i trawiennych, w niedoywieniu niemowlt. Stosuje si dawki niewielkie - dwa, trzy razy dziennie yk stoow. Zewntrznie mleczko takie - bez miodu - mona stosowa w okadach przy odmroeniach i oparzeniach podobnie jak olej lniany. Niewtpliwie znajdzie si' tu kiedy wiele witamin, ale ich dokadnego obliczenia do 1980 roku byo brak. 68. Marchew zwyczajna (Dauees earoia L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest jednym z dowodw nierozsdnej gospodarki czowieka w kuchni. Marchew surowa jest jednym z czoowych dostawcw witamin. Znaleziono w niej prowitamin A - 67,2 mg oraz witaminy B1 - 0,56 mg, B2 - 0,46 mg, Bw - 2,24mg, B6 - 0,54mg, E-21,6 mg, C - 47,3mg, K0,66mg, M - 54,8 g, a wreszcie PP- 6,72 mg. Ze skadnikw mineralnych warto wspomnie wap - 291 mg, elazo - 5-8 mg, mied - 0,66 mg i fosfor - 257mg. Po ugotowaniu, a marchew gotuje si do dugo, z tego piknego zestawu zostaj iloci niewielkie, przy czym strawno tej potrawy wcale si nie zwiksza. Co jeszcze tu naley zaznaczy, to t okoliczno, e kilogram marchwi (a wg tej wagi podalimy wyej iloci mikroelementw) ma tylko 289 kalorii, wic "naje si" marchwi jest do trudno i dlatego czsto jest ona przez laikw lekcewaona, jako jedzenie jaowe. Tak wic ludzie zdrowi powinni jada marchew utart, choby w niewielkich dawkach, ale czsto, przynajmniej raz na dzie, aby odsun widmo tej czy innej awitaminozy lub chorb, przy ktrych czciow lub gwn przyczyn jest brak tej czy innej witaminy w organizmie. W 6 rozdziale marchew guruje osiem razy. Marchew surowa poprawia przemian materii, czyci krew, dziaa przeciwrobaczo, moczopdnie, reguluje miesiczk, jada si j stale w przypadkach obu biaaczek, miadycy, blednicy, niedokrwistoci, uszczycy, pcherzycy, krzywicy, ciy, taczce, wyczerpaniu pochorobowym, sabym wydzielaniu mleka u karmicych, ciszych stanach nerwicowych i zaburzeniach trawiennych. Nasienie marchwi stosuje si 3 razy dziennie na koniec noa w przypadku niedomogi wtroby, blach i kruczach odka i jelit, nerwicy odka, zatrzymaniu moczu. Sok z marchwi dajemy dzieciom w celach odywczych, przeciw robakom i przy niespokojnym nie, dziennie nie wicej ni p szklanki. Przedawkowanie nie jest szkodliwe, ale zbdne, gdy organizm dziecka nie wchonie wicej poytecznych skadnikw z tego soku. 69. Marzanna barwierska (Rubia tinetorum L.) z rodziny marzannowatych (Rubiaeeae) zwana barwic (w krakowskim), a krap (w biaostockim), jest rolin niewysok, bo ma 15 do 30 cm, wieloletni, o odydze prostej, gazistej, listkach lancetowatych, bezogonkowych, po sze na dole, cztery przy nastpnym rozgazieniu, a po dwa przy bocznych gazkach, wszystkie symetryczne. Kwiaty wyrastaj z ktw lici, drobne zielonkawo te, od czerwca do sierpnia. Rolina ta bya niegdy uprawiana dla celw barwierskich. Po odnalezieniu alizaliny w 1871 roku, uprawy zaniechano, rolina zdziczaa i nie wystpuje dzi masowo. Zmielony korze suy Egipcjanom i Persom staroytnym jako barwnik ulubionego koloru purpurowego. O leczniczym dziaaniu korzenia pisz hippokratycy z V i IV wieku p.n.e. oraz Dioskorides i Pliniusz z I wieku n.e. i Geln z II, a pniej wszyscy inni. Korze (Radix Rubiae tinet.) dziaa moczopdnie, przeciwwymiotnie, powlekajco i cigajco, wzmacnia odek. Stosuje si odwar - l szklank w 3 dawkach w cigu dnia, w zaburzeniach odka, dolegliwociach miesiczkowania, krzywicy, kamicy moczowej i w nieytach drg moczowych, skrofulozie, blednicy, szkorbucie, krwotokach wewntrznych, czerwonce i wysypkach skrnych. Na bazie marzanny opracowano Rubiolizyn, rodek stosowany w kamicy moczowej. 70. Miechunka rozdta (Physalis alkekengi L.) z rodziny psiankowatych (Solabaceae) jest rolin trwa, spotylbtn wycznie na wapnistych, niezbyt suchych glebach podgrskich, do p metra wysok, o odydze prostej, tpo kanciastej, listkach jajowatych naprzeciwlegych, zwajcych si ku ogonkowi. Kwitnie biao, z zielonkawym odcieniem, owoc prawie rozmiaru wini, okrgy, byszczcy, pomaraczowego lub psowego koloru, soczysty, kwano sodki z biao tymi nerkowatymi nasionami.

113

Owoc (Fruetus Alkekengi) dziaa moczopdnie, przeciwreumatycznie, cigajco, zawiera witamin A, std jego zastosowanie w d'olegliwociach oczu: keratomalacji, kseroftalmii, daltonizmie, przewlekym zapaleniu spojwek, a w celu uniknicia tych chorb naley owoc miechunki jada w niewielkich, ale czstych dawkach. Napar na suchym owocu stosuje si przy chorobach nerek i pcherza, kamicy moczowej, ischiasie, reumatyzmie, niedomodze wtroby, taczce i krwiopluciu. Podobne dziaanie, ale znacznie sabsze uzyskuje si stosujc napar z kwitncego ziela. Horn. 71. Nasturcja ogrodowa (Tropaeolum maius L.).z rodziny nasturcjowatych (Tropaeolaeeae) jest rolin roczn, poc si, o odygach misistych i soczystych, liciach okrgych, ogonkowatych, kwiatach pomaraczowych, kielichowych, ogonek kielicha odstaje w bok. Uprawiana jest w ogrdkach przydomowych, jako rabatowa obsiewka. Wysuszone ziele (Herba Tropaeoli) ma dziaanie ciopdne, przeciwszkorbutowe, trawienne, pobudza czynnoci odka i uatwia odkrztuszanie egmy. Stosuje si ponadto napar w kamicy ciowej, kolce wtrobowej i niestrawnoci. Do celw kuchennych warto zebra nasiona nasturcji pki zielone, ugotowa w sabym occie lekko osodzonym i stosowa jako tzw. kapary w formie przyprawy do tustych ryb i mis. Wycigi spirytusowe lub wiey sok - maymi, ale czstymi dawkami stosuje si w bronchitach i rozedmie puc. W celu odywienia cebulek wosowych dr Leclerq podaje przepis nastpujcy: wiee licie pokrzywy i wiee ziele nasturcji w rownych ilociach wagowych przekrci przez maszynk i uzyskan papk zala dwa razy wiksz iloci spirytusu, odstawi w ciemne miejsce na dwa tygodnie, po czym mona zlewa niewielkie iloci do jednorazowego uytku: rozczesujc wosy na dwie strony naciera skr tak nalewk co dzie wieczorem, rano umy gow w naparze pokrzywy. Wyciera osobnym rcznikiem specjalnie do tego przeznaczonym, bo pokrzywa trwale plami. 72. Nawrot lekarski (Lithospermum ocinale L.) z rodziny szorstkolistnych (Boraginaeeae) jest rolin trwa o odydze wzniesionej, rozgazionej, gsto ulistnionej. Licie ma bezogonkowe, szorstkie, lancetowate, kwitnie to, drobnymi kwiatkami od maja do sierpnia. Korze by ongi skupowany do celw barwierskich, poniewa dostarcza barwnika czerwonego o niezwykej trwaoci. Ziele (Herba Lithospermi) jest rodkiem rutynowym, stosuje si je w mieszankach z innymi zioami w chorobach wieku podeszego, przebiegajcymi z nadcinieniem, miadyc, zwapnieniami. Nasiona (Semen Milii solis) dziaaj moczopdnie, stosowane s przeciw kamicy moczowej i nieytom drg moczowych. Hom. 73. Olcha czarna (Alnus glutinosa, Gaert.) z rodziny brzozowatych (Betulaeeae) jest drzewem sadzonym dla umocnienia brzegw wd pyncych. Kora i licie maj dziaanie cigajce i gorzkie. wiee licie su na okady do wrzodw i trudno gojcych si ran, rwnie do rozpdzania blw reumatycznych. Odwar z lici stosuje si rwnie w okadach na wrzody, le gojce si rany, przy blach ischiasowych, kolkach i wzdciach, a mycie poccych si ng w wodzie z dodatkiem odwaru przynosi bardzo du ulg. Odwar z kory olszowej stosuje si w zimnicy, zapaleniu migdakw, anginie, a wreszcie jako rodek cigajcy - w krwawieniach zewntrznych. Wiosenne wiee gazki, pki lepkie, mona rozkada w miejscach zapchlonych: pchy obskocz te gazki i poprzyklejaj si, po czym gazki mona wynie do spalenia. W ten sam sposb mona kurniki uwolni od kurzych wszy. 74. Ostokrzew kolczasty (Ilex aquifolium L.) z rodziny ostokrzewowcw (Aquifoliaeeae) jest rolin uprawian w ogrodach ze wzgldu na pikny wygld lici, kwiatw i owocw, ale traa si rwnie zdziczay. Jest to krzew do 10 m dochodzcy, o liciach ostrokoczystych, zatokowo wcinanych, kpkach biaych. kwiatw, ukazujcych si w maju-ezerwcu w ktach lici naprzemianlegych, wierzchami zawsze wjedn stron zwrconych. We wrzeniu dojrzewaj gronka jaskrawo czerwonych jagd. Li (Folium Ilieis aquifolii) dziaa cigajco, wzmacniajco, przeciwgorczkowo, stosuje si napar przy ischiasie, kurczach, biegunkach, niestrawnoci, zimnicy, reumatyzmie, kolce jelitowej. D. Owoc (Fruetus Ilicis aquifolii) w naparach moe by skuteczny przeciw padaczce. Kpiele w odwarze z kory korzenia maj skutkowa przy prostowaniu znieksztace artretycznych. 75. Ostropest plamisty (Silybum marianum Gaert., Garduus marianus L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin dwuletni, czasem roczn, trzyma si siedzib ludzkich, dobrej ziemi, wystpuje przewanie pojedynczo, odyg ma prost, rozgazion w grze, licie bezogonkowe, pierzasto klapowate, naprzemianlege, nasad obejmujce odyg, biao poplamione. Kwiatki obwise na kilka cm, tawo szare. Korze (Radix Cardui mariani) dziaa ciopdnie, moczopdnie i wzmacniajco. Stosuje si odwar 2-3 razy dziennie po 2-3 yki w taczce i kuracjch potaczkowych, wyczerpaniu pochorobowym, w zaparciu po antybiotykach. Nasiona-owoce (Fruetus Cardui mariani) dziaaj oczyszczajco, krwiotamujco, wzmacniaj napicie cianek naczy krwiononych, podnosz cinienie krwi - stosuje si odwar w hemoroidach, krwawieniu z nosa, z odka, krwotokach wewntrznych, taczce, wyczerpaniu pochorobowym, nerwicy odka, braku sokw odkowych, niedomodze wtroby, kr-

114

wiopluciu, krwiomoczu, krwawieniu macicznym. D. Napar z lici stosuje si przeciw biaym upawom, kamicy moczowej, taczce, puchlinie wodnej, zapaleniu puc i opucnej. 76. Ostrka polna (Delphinium consolida L., Consolida regalis Gray) z rodziny jaskrowatych (Ranuneulaeeae) jest rolin roczn 30 do 50 cm wysok, trzyma si upraw zboowych, w ktrych jednak nie wystpuje masowo. Lubi ziemi kompostow z dodatkiem wapnia, gliniast. Jest przeznaczona do uprawy, gdy naley do rolin zanikajcych. Licie nitkowate, rozlaze, kwiatostan luno wiechowaty, kwiaty oletowo-niebieskie, niekiedy biae lub rowe - od czerwca do jesieni. Nasienie (Semen Consolidae Regalis) stosuje si jako rodek owadobjczy, w naparach do zmywania gowy przy wszawicy. Kwiat (Flos Consolidae Regalis) ma dziaanie wykrztune oraz regulujce i pobudzajce miesiczki, napar stosuje si w nieytach drg oddechowych, ., zapaleniu przydatkw i zaburzeniach miesiczkowania. Dobrze jest w tym celu domiesza w rwnych ilociach kwiatu czarnej malwy, licia ruty i kwiatu chabru. Ziele (Herba ConsolidaeRegalis) ma dziaanie moczopdne i przeciwrobacze, stosuje si napar przeciw robakom obym (glicie ludzkiej), do lewatyw przy owsikach i do zmywania gowy przy wszawicy. Po zmyciu wosw gorcym naparem naley jeszcze raz umy je dobrym mydem. W zielu jako surowcu mog by kwiaty wszystkich trzech kolorw, ale w surowcu kwiatowym tylko kwiaty niebieskie, ktre po wysuszeniu nie powinny straci koloru. Napar z niebieskiego kwiatu uywa si do okadw na oczy przy zapaleniu spojwek. Preparaty: Delacet. 77. Ostrze pospoity (Cynoglossum oeinale L.) z rodziny szorstkolistnych (Boraginaeeae) jest rolin dwuletni, o mocnej odydze kuternowatej, gazistej, od 40 do 80 cm wyskoci, o liciach bezogonkowych, obejmujcych odyg, szeroko lancetowatych, z obu stron kutnerowatych. Kwiat od maja do lipca, na odygach w formie kosw, czerwonobrunatny lub oletowy, nasiona kolczaste, czepne. Zbiera si li na wiosn, korze wiosn lub na jesieni. Ostrze nie ronie na kwanej ziemi, unika rwnie ziemi wieo nawoonej . Li (Folium Cynoglossi) ma dziaanie przeciwblowe, wykrztune, cigajce, stosuje si napar przeciw biegunkom, nieytom drg oddechowych, a do zewntrznego uytku napar stosuje si w okadach przeciw wierzbie, stanom zapalnym skry i wolu. Korze (Radix Cynoglossi) ma dziaanie owadobjcze, stosuje si go w odwarach przeciw wszawicy. Zapachu ostrzenia (suszonego rwnie) nie znosz myszy. 78. Owies zwyczajny (Avera sativa L.) z rodziny traw (Gramineae) jest rolin zbyt znan, aby trzeba j byo opisywa dla uniknicia omyek. Musimy tylko rozgraniczy: mk owsian, kasz i som, a wreszcie sam owies, jako artykuy lecznicze. Z mki, po lekkim przypaleniu robi si kakao dla dzieci, ciasteczka, placuszki i kluski o duej zawartoci soli mineralnych i innych skadnikw odywczych (dziaanie wzmacniajce). Patki owsiane, zwane rwnie kasz owsian, maj Gest to szczeglnie wane dla osb starszych) prawnie unikaln warto jako rodek odwapniajcy, co przy wszystkich dolegliwociach wieku podeszego ma ogromne znaczenie. Tego "leku" starczy dwie yki dziennie w mleku lub rosole. Patki poza tym s wskazane w nieytach drg trawiennych, chorobach przewodu pokarmowego, zapaleniu i przerocie gruczou krokowego, we wzdciach, w osabieniu nerww, oglnym osabieniu pochorobowym, wyrzutach skrnych, cukrzycy i bezsennoci. Nie naley gotowa ich zbyt dugo, najlepiej wieczorem zala zimnym mlekiem, a rano podgrza tyle, aby si day zje jako gorce, np. do 60 - 70 stopni, eby si nie zagotoway. W ten sposb zachowamy powane iloci witamin z grupy B, ktre w wieku podeszym naley uzna za jeden z najcenniejszych skadnikw wyywienia. W caym ziarnie owsianym (w kilogramie ziarna pozbawionego plew (znajdujemy: biaka 126 g, tuszczu 70,0 g, wglowodanw 629 i skadnikw mineralnych 28,5 g, w czym wapnia 796 mg, fosforu 3, 42 mg. Witaminy B1 5,20 mg, B2 - 1,70 mg (iloci rzadko spotykane wrd artykuw spoywczych!), B6 - 9,60 mg, Bw - 7,10 mg, E - 32,0 mg, K - 0,80 mg i PP 23,7 mg. Po przerobie na patki owsiane, kiedy prawie zawsze odsiewa si mk, aby z niej zrobi kakao owsiane, obraz witamin przedstawia si nieco inaczej: biaka 138 g, tuszczu - 66 g, wglowodanw 662 g i skadnikw mineralnych 17,3 g, w czym 660 mg wapnia, 36 mg elaza i 4,07 fosforu. Witaminy B1 - 4,0 mg, B2 1,4 mg, B6 -7,5 mg i Bw - 9,2 mg i PP - 10 mg. Aminokwasw 12 o cznej wadze 66,2 g. Kalorii - 4020. Nie ma wic wikszych strat przy tych zmianach, a zwaywszy, e trudno zdoby czysty owies pozbawiony plew, musimy si kontentowa patkami. Odwar z sieczki owsianej dolewamy do kpieli - stosuje si w stwardnieniu rozsianym, reumatyzmie, nadmiernych potach, poccych si nogach, wyrzutach skrnych i bezsennoci. Mocny odwar z owsa dziaa napotnie i rozgrzewajco: w odwarze takim przed pjciem spa moczy si miejsca odmroone i ciepo owija. Zabieg powtarza si a do zniknicia objaww odmroenia. Odwar z owsa pije si po cikich chorobach wyniszczajcych.

115

79. Oanka czosnkowa (Teuerium seordium L.) z rodziny wargowych (Labiatae) jest rolin trwa, o odydze omszonej,
prostej, w grze rozgaZionej, liciach jajowatych lub podunie jajowatych, karbowanych, u nasady sercowatych, siedzcych. Jasnopurpurowe kwiaty wyrastaj po dwa w ktach lici, korona trzy razy dusza od kielicha. Oanka ma kolor bladozielony, saby zapach czosnku i gorzki smak. Rolina ta lubi niskie, podmoke, kwane torfowiska, rowy, nie gardzi i gruntem zasolonym. Ziele (Herb a Scordii vulgaris) ma dziaanie przeciwbiegunkowe, bakteriobjcze, wzmacniajce, gorzkie, stosuje si je w naparach, w nieytach drg trawiennych, nerwicy odka i dwunastnicy, w biegunkach bakteryjnego i mechanicznego pochodzenia, w czerwonce i blednicy. 80. Paprotka sodka (Polypodium vulgare L.) z rodziny paprotnikowatych (Polypodiaeeae) jest to rolina trwaa do 30 cm wysokoci, licie ma due, pierzaste, wcinane a do samej odygi, po jednej stronie punktowane kupeczkami zarodnikw w 2 rzdach po obu stronach rodkowego nerwu, kcze grube, pezajce, pokryte brzowo-czarnymi uskami, ronie w lasach w miejscach cienistych, na podkadzie prchniczym. Kcze (Rhizoma Polypodii) ma dziaanie ciopdne, moczopdne, wy .. krztune, rozwalniajce, stosuje si odwar w nastpujcych dolegliwociach: astma, nieyty puc i opucnej, gorczka, przewleky kaszel, ischias, reumatyzm. zarobaczenie, brak apetytu, zaparcie, chorobach wtroby, ledziony i zaburzenia gruczow wydzielania wewntrznego. Ze wzgldu na agodne i wszechstronne dziaanie korzenia paprotki mona go stosowa jako rodek pomocniczy nawet w grulicy puc. Niektrzy autorzy ostrzegaj, e organizmom schorowanym nie mona dawa wikszych dawek. Zreszt jeeli przy jakimkolwiek dawkowaniu pacjenta mdli, to ju oznacza, e dawkowanie jest za due i naley je zmniejszy. Rec. Kcze paprotki, kcze tataraku, kcze perzu, korze biedrzyca; korze arcydzigla, kora brzozy, ziele serdecznika w rwnych ilociach. odwar (w reumatyzmie). 81. Pasternak zwyczajny (Pastinaea sativa L.) z rodziny baldaszkowatych ( Umbelliferae) jest rolin uprawn, ale mao popularn, cho ze wzgldu na jego wartoci odywcze wart jest przypomnienia. Prosta, kanciasta odyga okoo netra, pokryta mniej lub wicej sztywnymi woskami, ma od gry licie gadkie, od spodu mikko owosione, pierzastodzielne, w oglnym zarysie jajowato eliptyczne, kwiat ty, drobniutki, w 8-10 baldaszkach kulistych, zebranych w jeden baldach wypuky. W kilogramie pasternaku znajdziemy: biaka 9,69 g, tuszczu 3,18 g, wglowodanw 110 g, skadnikw mineralnych 8,73 g, w czym wapnia 337 mg, elaza 4,95 mg, miedzi 0,74 mg i fosforu 540 mg. Z witamin: karotenu-0,15mg, vitaminy B4 - 0,59 mg, B2 - 0,59 mg, B6- 0,81 mg, C - 133 mg i PP - 6,96 mg. Korze tej roliny moe by od poowy czerwca do wrzenia uywany jako surwka i jako jarzyna. W obu formach dziaa moczopdnie i oczyszczajco, podobne zreszt jest nasienie, z tym, e lepszym dostawc witamin jest korze. Z konkretnych dolegliwoci korzeniem pasternaku leczymy kaszel, gorczk, mona go stosowa rwnie jako rodek pomocniczy w grulicy. Do tego celu uciera si na tarce 2 korzenie, gotuje si je w litrze sodkiego mleka, odcedza, osadza i uzyskany odwar popija bardzo czsto i maymi ilociami, np. po 2 yki stoowe co godzin. 82. Piciornik rozogowy (Potentilla reptana L.) z rodziny rowatych (Rosaeenae) jest, podobnie jak piciornik kurzylad, rolin trwa, ale odygi ma enkie, z rzadka owosione, czerwonawe. Listki piciopatkowe na dugich, wiotkich ogonkach, pikowane, ywozielone, kwiatki zocisto-te, piciopatowe. Ziele (Berba Potentillae reptantis) dziaa cigajco, przeciwkrwotocznie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwbiegunkowo, stosuje si napar przeciw biegunkom, czerwonee, zimnicy, krwiopluciu, gorczce, braku apetytu i niestrawnoci. Wino lecznicze, ktre tu warto wspomnie, robi si w sposb nastpujcy: 75 g ziela piciornika, 60 g korzenia kurzyladu, ziele tysicznika i piounu wsypa do balonu, w ktrym bdzie si nastawia wino na jakim owocu, np. na dzikiej ry lub czarnej porzeczce. Po 2 miesicach mona zlewa niewielkie iloci potrzebne do zaywania: jeden may kieliszek na czczo i jeden przed obiadem na wszystkie wyej wyliczone dolegliwoci. Kcze (Rhizoma Potentillae reptantis) ma nieco silniejsze dziaanie w tych chorobach. Kcze piciornika, li mity, kwiat lawendy, kwiat wizwki w rwnych ilociach zmiesza - odwar (w zapaleniu nieytowym jelit). Ziele piciornika, nasienie kozieradki, kora dbowa, ziele tymianku w rwnych ilociach sproszkowane - 3 razy dziennie po p yeczki, popi czymkolwiek (w niestrawnoci nerwowej i nerwicy odka). Ziele piciornika, ziele tasznika, ziele skrzypu, kora dbowa w rwnych ilociach - odwar, pi czsto po 1/4 szklanki (w krwawieniach macicznych). Nienaturalnych stanw miesiczkowania naley si dopatrywa w takich sprawach, jak: blednica, niedokrwisto, niedomoga wtroby, kamica moczowa, wycieczenie pochorobowe lub nieodpowiednie ywienie - p. 6 rozdzia). 83. Pigwa pospolita (Cydonia vulgaris Pers., C. oblonga Miller) z rodziny rowatych (Rosaeeae) jest u nas rzadko spotykanym drzewem ogrodowym, cho wymieniana jest zarwno przez staroytnych, jak i redniowiecznych autorw. Na poudniu osiga pigwa 6,7 a nawet 8 metrw, u nas w wyjtkowo sprzyjajcych warunkach siga dwch metrw. Caobrzegie, ciemnozielone, spodem omszone licie, zototawy owoc podobny do jabka i gruszki, o migdaowo-luzowatym smaku - ma due znaczenie lecznicze. Dziaa kojco, chodzco, powlekajco, rozmikczajco i w naparach lub kompotach stosuje si pigw w

116

stanach zapalnych jamy ustnej i garda, odka, krwiopluciu, a jako zewntrzny rodek napar w okadach goi zapalenia spojwek, zajady, hemoroidy, odmroenia i oparzenia. Jako rodek kosmetyczny napar na suchym owocu uywa si do spukiwania wosw po umyciu dla wzmocnienia cebulek wosowych. Nasiona (Semen Cydoniae) s w wielu krajach lekiem farmakopealnym, stosowanym jako lek luzowy, wykrztuny, w odwarze w nieytach grnych drg oddechowych. Smak nasion caych jest luzowaty, po rozgryzieniu gorzkawy z migdaowym posmakiem. 84. Piwonia chiska albo lekarska (Peonia ocinalis L.) z rodziny piwoniowatych (Peoniaeeae) jest rolin trwa, uprawian w ogrodach dla celw kwiaciarskich lub dekoracyjnych, bogato ulistniona dwukrotnie trjdzielnymi limi, kwiaty ma due, wielopatkowe, biae, rowe lub psowe. Stara nazwa: bujan. Korze (Radix Peoniae) dziaa rozkurczowo, kojco, przeciwblowo, stosuje si odwar w nerwoblach, astmie, zapaleniu wielo nerwowym (tzn. zapalenie korzonkw), kamicy moczowej, ischiasie, osabieniu nerwowym i nerwicach, skurczach w przewodzie pokarmowym. W padaczce - l cz drobno pocitego korzenia i 6 czci wody gotowa kwadrans, sodzi i zaywa 2-3 razy dziennie may kieliszek. Mona rwnie sproszkowany korze stosowa w opatkach aptecznych do 4 g dzie nnie. Nasiona (Semen Peoniae) dziaaj przeczyszczajco, znosz nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia. Stosuje si odwar z l yki nasienia na cay dzie w kurczach jelitowych, kamicy ciowej, nerwicy odka, ischiasie i reumatyzmie. W ludowej nomenklaturze niemieckiej piwonia nazywa si "Gichtrose", czyli ischiasowa ra. Horn. 85. Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbellijerae) jest rolin wieloletni, o kczach rozgazionych, dziki ktrym odrasta co roku do l metra wysokoci. Licie ma potrjne trj listowe, jajowate, ostro zakofzone, kwiatki drobniutkie, biae, zebrane w lunych, wypukych baldaszkach. Dojrzay owoc przypomina wygldem kminek, ale nie ma takiego smaku. Podagrycznik ronie w lasach liciastych tylko na dobrej ziemi. Ziele (Herba Aegopodii podagrariae) stosuje si tylko w stanie wieym na rozgrzewajce okady w artretyzmie, reumatyzmie, ischiasie na miejsca Jolce, przy czym naley stwierdzi, e okad taki poprawia transpiracj skry i skutkuje (po zdjciu) znacznie duej ni wiele okadw rozgrzewajcych innego typu. Z modych listkw i pdw podagrycznika przyrzdza si potraw podobn do szpinaku o duej wartoci odywczej, dziaaniu moczopdnym i rozgrzewajcym. Hom. 86. Pomidor ogrodowy (Solanum Lyeopersieum L., Lyeopersieum esculentum, ll) z rodziny psiankowatych (Solanaceae), popularny owoc w lecie, a w rzetworach w zimie, .opisw nie wymaga. Na rynku otrzymujemy pomidory spod folii", a wic wczesne, drogie i najmniej warte, nieco. drosze, ale z gruntowej uprawy bugarskie, a w lipcu - gruntowe polskie, tanie i naj lepsze. Pomidor przy osabieniu odka czy w oglnym osabieniu pochorobowym, gorczce, wyrzutach i wysypkach, takich jak pcherzyca, uszczyca oraz w niedomodze wtroby - pomaga znakomicie. Dinand pisze: "Warto poleci zdejmowanie skrki przed jedzeniem". Dzi iemy, e wikszego bdu w stosunku do pomidora popeni nie mona. )midor surowy w kilogramie produktu zawiera: prowitaminy A - 7,87 mg, witaminy B4 - 0,55 mg, B2 - 0,34 mg, B6 - 0,96 mg, Bw - 2,58 mg, C - 252 g, H - 38,4 mg, M - 79,7 mg, K - 6,05 mg i PP - 5,09 mg, a wikszo tych skarbw jest ulokowana w skrce lub te pod ni, jak to zreszt jest w jabku, wce i wielu innych owocach. Ze skadnikw mineralnych pomidora warto wspomnie: wap - 134 mg, elazo - 4,80 mg, mied - 0,86 mg i fosfor 250 mg. Przestaje wic by dziwne, e owoc tak wodnisty jak pomidor, zajmuje miejsce bardzo wane, co atwo sprawdzi w 6 rozdziale, gdzie jest wymieniony 10 razy. Ma on bowiem szerokie zastosowanie w wikszoci chorb wynikajcych z niewaciwego wyywienia. W uytku zewntrznym pomidor poprawia wygld cery: umyt starannie twarz smaruje si na noc sokiem z pomidora i daje si zaschn, rano zmywa si ciep wod. Przy starannym, codziennym stosowaniu soku z pomidora, skra robi si biaa, gadka i mikka. W zimie oczywicie najlepiej sign po pomidory mroone, bo cho przez zamroenie pomidor ogromnie traci na wygldzie - nie traci jednak swoich walorw witaminowych. Na drugim miejscu mona postawi keczup, a dopiero na trzecim koncentrat, w ktrym straty bd najwiksze. Z aminokwasw ani jeden nie wystpuje w pomidorze w iloci przekraczajcej l gram, ale jest ich tu - 11. 87. Por ogrodowy (Allium porrum L.) z rodziny liliowatych (Liliaeeae) jest od wielu wiekw jarzyn towarzyszc czowiekowi, podobnie jak czosnek i cebula. Dodaje si go do rosou (do czsto spotyka si ludzi, ktrzy pora od selera nie odrniaj!), tak przecie robia mama i babcia, nie zdajc sobie sprawy z jego waciwoci leczniczych i odywczych. Sok ze wieej roliny jest bardzo dobrym rodkiem przeciw wszelkim formom kamicy moczowej i nieytom drg moczowych, przy czym o przedawkowanie mona si nie obawia. Zewntrznie okady z porw w gotowanym mleku stosuje si na ropiejce rany, wrzody, opuchliny reumatyczne; postrzay itp. W kilogramie oczyszczonego produktu (czyli takiego, jak si go kadzie do rosou) znajdziemy: wody 516 g, biaka 13 g,

117

tuszczu 1,97 gl wglowodanw 36,4 g, skadnikw mineralnych 4,99 g, w czym wap - 505 mg, elazo 5,80 mg i fosfor-267 mg. Witaminy B1 -0,58 mg, B2 - 0,25 mg, C - 174mg, E -11,6 mg i PP - 3,07 mg. Jak z tego wynika - pory powinnimy jada w formie surwek, podobnie jak selery, kalaory i inne artykuy, ktre zupenie niepotrzebnie gotujemy, z wielk szkod dla wasnego zdrowia. 88. Portulaka pospolita (Portulaea oleraeeae L.) z rodziny portulakowatych (Portulaeeae) jest rolin niewielk, do 25 cm wysok, roczn, o pocych si odygach i liciach soczystych, naprzeciwlegych, eliptycznie zwonych, bezogonkowych. Kwiaty drobne, te w ktach lici. Ziele (Herba Portulaeeae) dziaa moczopdnie, oczyszczajco, pobudza czynnoci odka, podnosi cinienie, wzmacnia naczynia krwionone. Stosuje si odwar w wewntrznych stanach zapalnych, chorobach drg moczowych, gnilcu, zgadze, krwiopluciu, kwanym odbijaniu si oraz wyrzutach wiadczcych o zej przemianie materii. Oczywicie we wszystkich tych dolegliwociach lepiej skutkuje wiey sok 3 - 4 razy dziennie yeczk od herbaty. Zewntrznie taki wiey sok stosuje si w formie okadw na oparzenia oraz na odciski: wycina si odcisk i smaruje sokiem rano i wieczorem, a zrogowaciaa reszta zmiknie tak, e da si usun paznokdem. 89. Porzeczka czerwona (Ribes rubrum L.) z rodziny skalnicowatych (Saxifragaceae) jest dobrze znanym krzewem ogrodowym, wieloletnim, o duej wytrzymaoci klimatycznej, bo siga niemal do granicy wiecznych niegw. W Polsce uprawiana jest porzeczka nawet w Zakopanem, dokd np. czarna Jorzeczk aju nie siga. Nazwa "po"rzeczka pochodzi std, e naj lepiej udaway si porzeczki na terenach brzegowych wd wolno pyncych albo po prostu na dawnych korytach rzecznych. Porzeczka jest bardzo cennym rodkiem leczniczym w wielu awitaminozach ze wzgldu na warto prowitaminy A - 0,59 mg, witaminy B1 - 0,34 mg, B2 - 19 mg, B6 - 0,44 mg, C - 319 mg i PP - 2,45 mg. Ze skadnikw mineralnych - wapnia 245 mg, elaza - 8,8 mg, miedzi 1, 1 mg i fosforu 310 mg. S to iloci w kilogramach porzeczki czerwonej, dla biaej oblicze jeszcze brak, ale duych odchyle mona si nie spodziewa. Dla kuracji witaminowych mona te walory ocali nastawiajc sok surowy na cukrze, trzymany z dala od wiata. Sok wysmaony bowiem, galaretki itp. maj oczywicie znacznie mniejsz warto witaminow i odywcz. Surowy sok z porzeczek, uzyskany ze wieego owocu, czy te nastawiony jest znakomitym rodkiem na nadkwasot, cuchncy oddech, zgag itp. Pije si 2 razy dziennie, mniej ni 1/4 szklanki. 90. Powj polny (Convolvus arvensis L.) z rodziny powojowatych (Convolvulaceae) jest rolin wieloletni, poc si lub pnc, o odygach wiotkich, icych si, liciach ogonkowych o charakterystycznym strzakowym ksztacie. Z ktw lici wyrastaj kielichowe kwiaty po 1 lub 2 - przyjemnie pachnce, )ktre zamykaj si przed deszczem. Powj wspina si i okrca wok pierwszej lepszej napotkanej roliny, a e rozmnaa si atwo, staje si niekiedy upartym chwastem upraw rolnych. Kwiat powoju (Flos Convolvuli arvensis) dziaa przeczyszczajco, ziele powoju (Herba Convolvuli) dziaa cigajco, przeczyszczajco i jest rodkiem goszkim, reguluje miesiczk. W zastosowaniu zewntrznym napar z kwiatu, jak napar z ziela, a take wie rolin dobrze pogniecion - stosuje si do gojenia ran. 91. Prsz sienny (Flores graminis) omawiany jest w wielu starych ksikach Lrskich, guruje nawet w monumentalnym Drogenkunde A. Hoppego, ale traktowany jest niecile z tej prostej przyczyny, e jak to kady rolnik przyzna "siano sianu nierwne". Warto paszowa siana zaley dokadnie od kwasowoci gleby: im ona bardziej zakwaszona, im wicej si tu zjawia skrzypu i ch rolin trujcych, tym gorsze siano, ktrego np. konie nie chc je, a i krowy nie bardzo. Prsz, czyli to, co w ssieku stodoy gromadzi si na dnie, a wic drobne listki, kwiaty i nasiona, po odsianiu z nich zwykego kurzu i uwolnienie z mysich odchodw ma due walory lecznicze, ale tylko z k dobrze wapnowanych, niekwanych, czyli z tzw. dobrego siana. Napar z prszu pije si przy zej przemianie materii, nerwicach wegetatywnych naczynioruchowych, skrofulozie, przezibieniach, osabieniu, kolce, nieytach odka, pcherza, kamicy ciowej, niedomodze wtroby i przewlekych chorobach skrnych. Kr. Kpiele stosuje si w: l) chorobach zakanych - kpiel powinna by moliwie gorca a do wystpienia potw, nastpnie chorego naley zawin w suche przecierado i koce 2) w miejscowych zakaeniach, np. przy zapaleniu puc, zapaleniu przepony, zapaleniu opucnej, zapaleniu ucha rodkowego stosuje si kpiele oglne, miejscowe i zapomoc rozparz onego prszu siennego. Na talerz lub tack kadzie si odpowiednio duy pat ptna, nasypuje prszu na 2 cm grubo, polewa si wrztkiem i po lekkim ostudzeniu przykada do chorego miejsca na godzin lub duej, a do ustpienia objaww. Czyraki, wrzody, karbunkuy pod takim okadem z rozparzonego prszu cofaj si szybko, rwnie dobrze prsz usuwa wysypki nawet przewleke. Ten sam mona uy dwa razy, ale nie wicej, najlepiej za kadym razem uy wieego prszu. Do kpieli cakowitych bierze si okoo 1 kg prszu, krciutko gotuje w kilku litrach wody i odcedzony odwar wlewa si do wanny, gdzie ju powinna by przygotowana normalna woda do kpieli. Dla dzieci powinien by znacznie sabszy, a kpiele czstsze, podczas gdy dorosym wystarczy co dwa, trzy dni. Kpiele z prszu stosujemy dzieciom chorym na krzywic, skrofuloz, zarwno dzieciom, jak i dorosym we wszystkich przypadkach, gdzie mona podejrzewa awitaminoz lub inne braki wyywieniowe. (Patrz poza tym 8 rozdzia "Balneotera pia

118

zielarska", w ktrym prsz nie jest wymieniony tylko dlatego, e nie jest tak atwy do nabycia, jak inne rodki wymienione w tym rozdziale). 92. Przetacznik bobownik (Veroniea beeeabunga L.) z rodziny trdownikowatych (Serophulariaeeae), zwany rwnie potocznik (na Mazowszu), bobowniczek (na Podlasiu), bobrowe ziele (w biaostockim), koziparak (w kieleckim), jest rolin trwa, o korzeniu pocym si, odydze gazistej, podnoszcej si, grubej, o liciach eliptycznych, naprzeciwlegych, krtkoogonkowych, kwiatach bkitnych z ktw lici wychodzcych na cienkich odykach. Smak ziela gorzki, sonawy zapach surowizny, nieco korzenny. Ziele (Herb e Beeeabungae) byo zawsze chtnie jadane na wsi, szczeglnie w latach godu, w formie jarzyny. Dziaanie ziela bowiem jest oczyszczajce, przeciwzapalne, moczopdne i odywcze (witaminy C, D i K), pozwala stosowa odwar w szkorbucie, likwidowaniu stanw zapalnych jamy ustnej, kamicy moczowej, biaych upawach, zaburzeniach miesiczkowania, niedomodze wtroby i nerwicy odka. wiey sok wycinity z ziela zaywa si - oczywicie z lepszym rezultatem - przeciw wszystkim tym dolegliwociom 3 razy dziennie po 2 mae yeczki od herbaty. Horn. 93. Przylaszczka pospolita (Hepatiea triloba Gilib., Anemone hepatica L.) z rodziny jaskrowatych (Ranuneulaeeae) jest rolin trwa, okoo 20 cm wysok o kwiatach szeciopatkowych, ciemnoniebieskich na bezlistnych odykach i o dugo ogonkowych trjklapowych listkach. Caa rolina jest pokryta jasnymi woskatmi. Ronie przylaszczka, cienistych lasach, na dobrej, prchniczej ziemi niekwanej. wiea rolina jest trujca dla ludzi, jak i dla zwierzt, ale po wysuszeniu i sproszkowaniu, w maych dawkach, np. 3 razy dziennie na koniec noa, moe by stosowana w dolegliwociach wtroby i nerek, kamicy moczowej, w nieytach przewodu moczowego oraz jako rodek oczyszczajcy krew w stanach pozatruciowych. wie rolin mona stosowa tylko jako okad na otarcia, rany, wrzody i czyraki. Horn. 94. Przymiotno kanadyjskie (Erigeron eanadensis L.) z rodziny zoonych (Compositeae) jest upartym chwastem zb ozimych, jako rolina ozima, ktrej jeden egzemplarz rodzi okoo 100 000 nasion rozsiewanych przez najlejszy nawet wiatr. Przymiotno ma odyg prost, gsto ulistnion z wiech tych, drobnych kwiatkw na szczycie, kwitncych od czerwca do padziernika. Wymagania glebowe ma bardzo niewielkie, wicej si go widzi na ziemiach piaszczystych i wirowatych, ni na dobrej ziemi, gdzie bywa zaguszany. Ziele (Herba Erigeroni eanadensis) dziaa moczopdnie, przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie, ma ponadto dziaanie nasenne i reguluje tworzenie si biaych ciaek krwi. Stosuje si odwar 2-3 razy dziennie 1/4 szklanki w nieytach drg mocz owych, w stanach zapalnych przewodu trawiennego, nieytach i nerwicach drg trawiennych, czerwonce, nadmiernym i zbyt skpym miesiczkowaniu i w krwawieniach pucnych. 95. Przytulina lepczyca (Galium aparine L.) z rodziny marzannowatych (Rubiaeeae) jest rolin trwa, niekiedy roczn, dochodzi do 1,5 m wysokoci licie ma po 6 lub 8 w kkach, kwitnie biao lub zielonkawobiao, nasiona rozupki pokryte s czepn. szczecink zahaczajc o sier zwierzcia lub ubranie czowieka i w ten sposb rozsiewaj si dalej. Zbiera si kwitnc rolin w czerwcu - lipcu. Ziele (Herba aparine) ma dziaanie moczopdne, dezynfekujce, ciopdne, stosuje si napar w kurczach pucnych, jelitowych i odkowych, taczce, puchlinie wodnej, zatrzymaniu moczu, szkorbucie, kamicy moczowej i skrofulole. Okady ze wieego pogniecionego ziela stosuje si w chorobach skry, takich jak uszczyca, pcherzyca, ppasiec, trdzik itp., wynikajce z niewaciwego wyywienia (p. 6 rozdzia). Proszek z ususzonego ziela jest znakomitym rodkiem osuszajcym i leczcym otwarte rany i wrzody. Hom. 96. Przytulina waciwa albo ta (Galium verum L.) z rodziny marzannowach (Rubiaeeae) jest rolin trwa, 30 do 80 cm wysok, o gwiadzisto zoonych, bezogonkowych listkach na gwnej odydze i odykach boczch, bogato kwitnca drobnymi, tymi wiechami miodowo pachncych atw czteropatkowych. Zbiera si kwitnc rolin w czerwcu do sierpnia. Ziele (Herba Galii) dziaa napotnie, moczopdnie, rozkurczowo, stosuje si napar 2-3 razy dziennie po p szklanki w blach odka, blach nerwowych, wyrzutach skrnych, histerii, padaczce itp. Pogniecione licie uywa si na okady przy chorobach skrnych, wkada si na noc do nosa przy krwawieniu. wiey sok z ziela, rozcieczony wod zaywa si - yeczk co 2-3 godziny przy opuchlinie wodnej. Korzenia przytuliny waciwej uywano do barwienia tekstyliw na czerwono lub - po dodaniu octu - na niebiesko, wyrabiano te na tej bazie lakmus. 97. Pszenica (Tritieum vulgare Vill.) z rodziny traw (Gramineae) nigdy jeszcze nie znalaza si w nowoytnych podrcznikach zielarskich, a w redniowiecznych guruje tylko tam, gdzie omawiane jest cae gospodarstwo ludzkie w przyrodzie w sposb encyklopedyczny, gdzie oczywicie lecznicze walory tej roliny nie s omwione. Pszenica towarzyszy czowiekowi od wielu tysicy lat, gdy - jak .twierdz archeologowie - bya ona pierwszym, przed ytem, owsem czy jczmieniem, zboem przeniesionym ze stanu naturalnego do uprawy.

119

Opracowanie niniejsze nie jest przeznaczone ani dla mynarstwa, ani dla piekarstwa czy innego przemysu, nie bdziemy wic omawia 293 rodzajw mki pszennej, ani rozlicznych jej nieleczniczych zastosowa (apretura, krochmal, klajster, opatki apteczne, masa pigukowa itp.). Omwimy tu wycznie cae ziarno i otrby, co naj zupeniej wystarczy, aby udowodni, jak nierozsdnie czowiek postpuje, zuywajc z ziarna pszenicy tylko rodek, a oddajc otrby dla drobiu, wi czy innych zwierzt rzenych. W kilogramie caego ziarna znajduje si: wody - 132 g, biaka - 117 g, tuszczu - 20 g, wglowodanw - 693 g, w czym skrobi - 585 g i skadnikw mineralnych -18 g, w czym wapnia - 43,0 mg, elaza-33,0 mg, miedzi-10,5 mg i fosforu - 4,06 mg. Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w kg pszenicy - 2,3 mg, witaminy B1 - 4,8 mg, B2 - 1,4 mg, B6 - 4,4 mg, Bw - 11,8 mg, E - 32,0 mg, H - 0,06 mg i PP - 51,0 mg. Kalorii - 3,630, aminokwasw 12 o cznej wadze 49,1 mg. Wszystkie te dane dotyczce caego ziarna, a wic i przetworw z penego przemiau warto porwna z cyframi odnoszcymi si do otrb. Tu znajdziemy: wody - 115 g, biaka - 160 g, tuszczu - 46,5 g, wglowodanw 5 l 2 g, skrobi - 122 g i skadnikw mineralnych - 61,5 g, w czym wapnia - 430 mg, elaza 35,8 mg, miedzi 15,5 mg i fosforu - 12,4 mg (l). Prowitaminy A (karotenu) znajdziemy w otrbach - 0,42 mg, witaminy B1 - 6,5 mg, B2 - 5,1 mg, Bw - 25,0 mg, B6 - 24,0 mg, E - 19,0 mg, K - 9,8 mg i PP - 77 mg (a ta ostatnia jest niesychanie rzadko spotykana w takiej liczbie). Aminokwasw rwnie 12 o cznej wadze 64,2 g, kalorii - 3610. Jak wynika z tego zestawienia, witaminy i mikroelementy umiejscawiaj si gwnie w otrbach (a tak jest w olbrzymiej iloci artykuw spoywczych, ktre mona rozbi na "skr" i "wntrze", ktre czowiek odrzuca na pasz w 90%, gdy tymczasem w 6 rozdziale otrby wymienione s osiem razy). Ponadto warto wspomnie, e otrby naley stosowa we wszystkich awitaminozach nie tylko doustnie (okoo 2 yki stoowe dziennie), ale i do kpieli (2 kg rano zala wod, wieczrem podgrza i odcedzi do wanny, dodajc napar ze 100 g mity). W lekkiej atonii odka otrby mog si wydawa niestrawne: naley wwczas dodawa kminek, pieprz prawdziwy lub zioowy, czarnuszk, zaleni od tego z czym bdziemy chcieli te otrby zaywa: z miodem, demem czy cebul. W kadym razie dobrze jest otrby najpierw zemle. 98. Rojnik surowy (Sempervieum teetorum L.) z rodziny gruszkowatych (Crassulaceae) zwany grobowym zielem (na Mazowszu), tust kur (na Podlasiu), rojownikiem (w lubelskim), skoczkiem czerwonym (w krakowskim), wiecznym zielem (w poznaskim), a wreszcie rojownikiem dachowym, czerwonym lub skalistym (w kieleckim), jest rolin trwa, skadajc si z przyziemnej ryczki Gednej lub kilku), grubych misistych lici oraz misistej odygi kwiatowej, pokrytej uskowatymi limi i zakoczonej rowo-czerwonymi kwiatami, uoonymi w wiech. Jest on sadzony i rozprowadzany w celach dekoracyjnych, np. na pokrycie grobw na cmentarzach, ale i zdziczay zdarza si na piaszczystych sonecznych miejscach. Ziele (Herba sempervivi) ma dziaanie moczopdne, cigajce, przeciwrobaczne, ale najlepszy skutek osiga si, stosujc wiee ziele, ktre zabezpiecza si na zim, zasypujc wiksze stanowiska rojnika suchymi limi, aby mona si byo do nich dosta w zimie. Mona rwnie przesadzi w korytka pewn ilo rolin do mieszkania (wymagania glebowe rojnik ma znikome), postawi na widnym, a niezbyt ciepym oknie i nie podlewa czciej ni raz na miesic, nawet przy centralnym ogrzewaniu. wiee ziele naley utuc na miazg, wycisn sok, zmiesza z winem w proporcji l do 10 i zaywa w krwawej biegunce, kurczach, chorobach drg noczowych, blu garda, zbyt obtym miesiczkowaniu i wrzodach odka (co godzina yk naparu z trzech lici). Miazg z lici przykada si na oparzenia, odparzenia oraz na r. 99. Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides L.) z rodziny rokitnikowaych (Eleagnaeeae) jest krzewem od l do 5 m wysokim, ciernistym uprawianym do celw ozdobnych lub w ywopotach, nierzadko zdziczay. Inne nazwy: ozmarynowe drzewo (na Mazowszu), bodak (w biaostockim), bodak (w lubelskim) i szakakowiec (w kieleckim). Jest to rolina ciernista, ktrej licie lancetowate, tpo zakoczone, cao brzeie, z wierzchu ciemnozielone, spodem srebrzyste i drobne te kwiaty rozwijaj si rwnoczenie. W kilogramie owocu rokitnika znajdziemy: wody - 496 g, biaka - 8,52 g, tuszczu - 43,0 g, wglowodanw - 47,0 g, skadnikw mineralnych - 2,70 g, , czym wapnia - 252 mg, elaza - 2,6 mg i fosforu - 52, mg. Z witamin: arotenu -9,0 mg, B1 - 0,20mg, B2 -1,3mg, B6 - 0,7mg, Bw - 0,9mg, C - 7 g (!), H - 20,0 mg i M - 61,0mg. Owoc ten (Fruetus Hippophae) pomaraczowa, jajowato kulista jagoda Dojrzewa w sierpniu, dziaa przeciwszkorbutowo, obnia cinienie krwi, a nie )towane przetwory (sok, proszek z ususzonego owocu) mog stanowi znakomit odywk we wszystkich awitaminozach, a szczeglnie w braku witaminy C. Kr. wieo wycinity, gsty, pomaraczowy bardzo kwany sok rokitnika z cukrem i wod daje wietny napj odywczy i orzewiajcy, a tak poywny i skuteczny, e warto przymkn oczy na troszeczk przykry posmak i zapach zjeczaego masa, jakiego mona si dosmakowa w samym soku. 100. Ra ogrodowa (Rosa eentifolia L.) z rodziny rowatych (Rosaeeae) jest rolin trwa, krzewem uprawianym do

120

celw kwiaciarskich. Poniewa istnieje bardzo wiele gatunkw i kolorw r ogrodowych, warto zaznaczy, e dorodne owocenasienniki z poljantw, czyli r trawnikowych uprawianych dla dekoracji, s nieco wicej warte leczniczo i spoywczo od owocw dzikiej ry. Drugi surowiec zielarski czsto marnowany - to patki ciemnoczerwonych odmian r tzw. sztamowych, czyli odrastajcych z pnia, po polsku "piennych", czego znw nie naley myli z "pncymi". Wysuszone patki ciemnoczerwonych gatunkw, jako agodny rodek cigajcy, podaje si niemowltom przeciw pleniawkom, zapaleniu jamy ustnej i w biegunkach. W tym celu wiee patki mona smay w cukrze na kontury i odcinity z niej sok podawa po kilka kropli po jedzeniu, najlepiej macza smoczek w syropie i tak podawa. Napar na suchych patkach stosuje si w biegunce, czerwonce, puchlinie wodnej, nieytom puc, przy czym jako rodek bardzo godnie dziaajcy mona go podawa nawet osobom schorowanym, wyniszczonym, wzgldnie w cikich stanach chorobowych. Zewntrznie napar stosuje si przy stanach zapalnych spojwek, gradwce, jczmieniu, do pukania przy stanach zapalnych jamy ustnej oraz koniecznoci rozmikczania strupw i na okady przy hemoroidach. 101. Rukiew lekarska (Nasturtium ocinale R. Br.) z rodziny krzyowych (Crueiferae) jest rolin trwa o odydze pocej si, wydtej, bruzdowatej, liciach pierzastosiecznych, niejednakowych: dolne wcinane, klapowane, grne wiksze, okrgawe lub jajowate. Kwitnie drobniutkimi gronkami biaych kwiatw od maja do wrzenia. Ronie nad rdami i potokami o czystej wodzie. Ziele to wspomina Tepfras, Dioskorides i Pliniusz ze staroytnych, a ze redniowiecznych Peter Schoer z Mainz ("Hortus Sanitatis" 1485), jak i Hieronymus Bock (1577) i wiele innych pomniejszych. Na zachodzie Europy, szczeglnie w Anglii, Francji, Holandii - ziele rukwi naley do popularnych rolin jadalnych, dziki czemu s ju obliczenia poszczeglnych skadnikw. W kilogramie produktu znajdziemy: wody 935 g, biaka 16 g, tuszczu 3,0 g, wglowodanw 29 g i skadnikw mineralnych 11 g, w czym wapnia 1,8 mg, elaza 31,4 mg, fosforu 635 mg. Z witamin: karotenu2 8,8 mg, witaminy B1 - 0,85 mg, B2- 1,7 mg, C-51 O mg i PP - 6,5 mg. Ziele (Herba Nasturtii) ma dziaanie moczopdne, dezynfekcyjne, wykrztune, przeciwcukrzycowe, obnia cinienie krwi, poprawia przemian materii. Stosuje si napar lub 3 razy dziennie sproszkowane ziele na koniec noa przy takich chorobach, jak: szkorbut i zesp szkorbutowy, puchlina wodna, ischias, reumatyzm, taczka, zaburzenia krenia, nieyty drg oddechowych, krwioplucie, kamica moczowa, cukrzyca, kamica ciowa, skrofuloza i zimnica. Mieszanka rukwi z bobownikiem, babk i ogrecznikiem jak i wiey sok wycinity z roliny daje znacznie lepsze rezultaty w powyszych dolegliwociach. Naparem lub wieym wycinitym sokiem - w zastosowaniu zewntrznym - zwalczamy uszczyc, pcherzyc, hemoroidy, uporczywe wysypki, egzemy, czyraki i wrzody. Hom. W przypadku ciy rukwi nie mona stosowa. Sch. poleca mode pdy tej roliny jako najlepszy rodek w zej przemianie materii, osabieniu czynnoci odka, wyrzutach skrnych i zaegmieniu puc - l yeczk wieego soku na 10 yeczek wody, 2-3 razy dziennie. Rec. Ziele rukwi, ziele drapacza, ziele tysicznika, korze mniska, li szawi, any w rwnych ilociach. Sproszkowa i zaywa 2-3 razy dziennie p yeczki lub odwar (w szkorbucie). 102. Rzeucha kowa (Cardamine pratensis L. C. amara L. C. imatiens L. hirsuta L.) z rodziny krzyowych (Crueiferae) jest rolin trwa o prostej, mstej wewntrz odydze, czerwonej, tylko przy korzeniu z rzadka owosionej. Listki ma krtkoogonkowe na jednej gazce naprzeciwlegle uoone, na dole okrge, wyej lancetowate, kwiaty biae lub blado oletowe w gronkach. Ronie na niekwanych kach w pobliu czystych wd. Smak ziela gorzki, korzenny. Ziele (Herba Cardamine pratensis) dziaa przeciwreumatycznie, rozkurczovo, moczopdnie i cigajco, napar stosuje si w reumatyzmie, kamicy moczowej, ale i w nieytach przewodu trawiennego, szkorbucie, zaparciu, szkarlatynie, padaczce, kurczach nerwowych, przykurczu mini, a okad ze wieo pogniecionego ziela lub soku przy przewlekych wyrzutach skrnych. wiey sok rzeuchy jest rwnie dobrym rodkiem przeciwcukrzycowym. 103. Rzodkiew ogrodowa (Baphanus sativus L. var. radieula Pers.) z rodziny rzyowych (Crueiferae) jest a nazbyt popularn jarzyn, aby by potrzebny opis Oczywicie mamy na myli nie te "wczesne", a wic z uprawy szklarniowej pochodzce rzodkiewki, ktre oddzielone od soca szkem nie syntetyzuj w sobie takich iloci witamin i mikroelementw, jak rzodkiewki z uprawy gruntowej, ktre od maja do padziernika s wszdzie do nabycia. W kilogramie rzodkiewki znajdziemy: wody - 595 g, biaka - 106,6 g, tuszczu - 0,9 g, wglowodanw - 122, l g oraz skadnikw mineralnych: 5,7 g, w tym wapnia - 210 mg, elaza - 9 g, miedzi - 0,9 g i fosofu -166 mg. Poza tym karotenu - 0, 15 mg, witaminy B1 - 0,21 mg, B2- 0, 19 mg, B6 - 0,38 mg, w - 0,37 mg, C - 183 mg i PP - 1,6 mg. Rzodkiewka dziaa moczopdnie, wykrztunie, rozkurczowo i sabo rozwalniajco. Sok z 10-20 dkg z miodem zaywa si ykami w kaszlu, zaegmieniu puc, nieycie jelit, biegunce, zatrzymaniu ci, uszczycy i pcherzycy. Do tych celw nie naley rzodkiewki soli, ani obiera ze skrki, ale zjada wraz z 2 cm ogonka liciowego, gdy tu zgrupowanie witamin jest najwiksze. Utarta rzodkiewka w okadach wywouje zaczerwienienie i lokalne rozgrzanie danego miejsca, co mona wykorzysta za-

121

miast okadw ze wieo utartego chrzanu, ktry znika z rynku wtedy, gdy zjawiaj si rzodkiewki z uprawy gruntowej. . 104 Sadziec konopiasty (Eupatorium eannabinum L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin trwa, wystpujc na brzegach wd stojcych lub wolno pyncych, w bagnach i bagnistych zarolach. odyg ma wysok do 1,5 m, przewanie pojedyncz, rzadziej rozgazion, licie trjdzielne, lancetowate, krtkoogonkowe, brzegami krtko pikowane. Smak ziela gorzki, zapach surowizny, wiadczcy o duej zawartoci witaminy C, ktra w naturze taki wanie ma zapach. Kwiaty rowooletowe, zebrane w baldach wypuky, duy u szczytu, dwa, trzy razy mniejsze na gazkach bocznych. O popularnoci ziela zawsze wiadczy liczba jego nazw regionalnych, ktrych sadziec ma do duo: konopnica (na Mazowszu), wiatrowa ra (w kieleckim), ziele w. Kunegundy (w krakowskim), eniszek (w sandomierskim), upatrek (na Pomorzu), grzek (na Kujawach) i sadziec (w lubelskim). "Wynalezienie" ziela przypisywane jest krlowi Pontu, Mitrydatesowi Eupatorowi (po grecku "dobry ojciec"), a std grecka nazwa Eupatorium. Ziele (Herba Eupatorii) dziaa moczopdnie, ciopdnie, trawiennie, poprawia przemian materii, stosuje si napar w nieytach drg moczowych, ciowych i trawiennych oraz w kuracjach przemianowych np. odchudzajcych. Korze (Radix Eupatori) dziaa przeczyszczajco, stosuje si od l do 2 g korzenia sproszkowanego przy zaparciach nawykowych. Odwar z 15-20 g korzenia na 1/21 wody, jest rodkiem agodne przeczyszczajcym, napar z lici dziaa ciopdnie i wzmacniajco, w histerii, zatrzymaniu ci, krwawieniach wewntrzynych, puchlinie wodnej i glistom. Horn. Kr. Ziele i korze dziaaj w maych dawkach lekko rozwalniajco, moczopdnie i napotnie - w wikszych dawkach wymiotnie! - stosuje si je w szkorbucie, taczce, puchlinie wodnej, zimnicy, kaszlu i przewlekych nieytach drg oddechowych, w histerii, przeciw upartym wyrzutom skrnym, niedomodze wtroby, chorobom ledziony, zatrzymaniu miesiczkowania, krwawieniom miesiczkowym, robakom (glistom ludzkim), a w uytku zewntrznym we wrzodach, czyrakach, wyrzutach skrnych, przy czym oczywicie najlepiej dziaaj okady ze wieego ziela. W odwarze z ziela sadca tekstylia mona barwi na kolor jasnoniebieski. 105. Seler zwyczajny (Apium graveolens L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) znana rolina ogrodowa musi by omwiona bardziej obszernie, ze wzgldu na jej dziaanie lecznicze, ktre wynika nie tylko z duej zawartoci witamin. Nasze tradycyjne postpowanie z tym warzywem jest, cho wielowiekowe bardzo nierosdne. Dziaanie bowiem moczopdne korzenia i lici zasadza si na olejku eterycznym, ktry starannie wygotowujemy: seler pachnie w caym mieszkaniu, ale najmniej w rosole czy zupie. Drugi bd - to wytracanie w takim gotowaniu witaminowej wartoci selera, a trzecie - to odrzucanie lici selera, ktte maj prawie tak du warto odywcz i lecznicz, jak li pietruszki (p. "Pietruszka"). Dla Wykorzystania leczniczych i oduwczczych walorw selera korze strugamy na tarce i dodajemy do codziennej surwki z marchwi, chrzanu, kiszonej kapusty, jabek itp. Dosodziwszy (najlepiej miodem) i doprawiwszy pieprzem prawdziwym lub zioowym dla lepszej strawnoci - surwk tak jadamy we wszystkich dolegliwociach reumatycznych, nieytach drg moczowych, kamicy moczowej - nie jadamy jej jednak przy stwierdzonej cukrzycy i stanach zapalnych drg moczowych, a wic gdy jest gorczka i wystpuje kolka nerkowa. Walory odywcze selera, jadanego na surowo, atwiej nam bdzie zrozumie; gdy zapoznamy si z bogactwem skadnikw, obliczonych na kg produktu, oczyszczonego z korzeni przybyszowych i skry: biaka -7,56 g, tuszczu - 1,26g, wglowodanw - 22,7 g i soli mineralnych - 6,90 g, w czym 3,15 mg elaza , 302 mg fosforu , 107 mg prowitaminy A, 0,30 mg witaminy Bp 0,48 B2, 567 mg - B6, 44, l mg - C i 3,47 witaminy PP. Jest wic seler w 6 rodzialc wymieniony 6 razy i miao mona rzec, e obok pietruszki i kalaora jest on najcenniejszym lekiem we wszystkich dolegliwociach drg moczowych. Na tym jednak nie koczy si jego dziaanie. Z utartego selera robimy okady na stawy zaatakowane reumatyzmem, seler bowiem w uytku zewntrznym ma dziaanie rozgrzewajce, a rozgrzewa bardzo agodnie i nigdy nie poparzy, jak chrzan czy papryka. Dwa, trzy drobno starte due selery dodajemy do kpieli przeciwreumatycznych i wzmacniajcych, szczeglnie dla osb starszych. Li selera drobno skrajany dodajemy do surwek, zup i sosw tu przed podaniem na st, czego nie wolno zaniedba, jeli tylko kto z domownikw ma jak awitaminoz, albo drogi moczowe nie w porzdku, a wreszcie dlatego, e zawsze lepiej jest chorobom zapobiega ni je leczy. Na drobno skrajanych liciach selera robimy nalewk w sposb nastpujcy: nasypa do butelki lici, zala spirytusem i odstawi na dwa tygodnie w ciemne miejsce. Zla, zala ponownie zwyk wdk na drugie dwa tygodnie, po czym obie nalewki poczy razem i zaywa 2-3 razy dziennie po yeczce do herbaty , astmie, reumatyzmie, ischiasie itp. Nalewk trzeba trzyma w ciemnej butelce i , ciemnym miejscu. Taszym, ale rwnie niezawodnym rodkiem leczniczym jest syrop z selera. kilogram drobno poszatkowanego selera zasypa tak sam iloci cukru i odstawi w ciemne miejsce na dwa tygodnie. yka stoowa dziennie takiego sropu do celw kuracyjnych wystarcza w zupenoci. Po wyciniciu syropu pozosta pulp warto jeszcze zje 1-2 yki dziennie. 106. Siwiec ty (Clauciumavum Cr.) z rodziny makowatych (Papaverace.) jest rolin do 1/2 m wysok, dwuletni o sinawo podbarwionej, nagiej dydze, dolnych liciach lirowatych, pierzastodzielnych, zbkowanych, grnych o ostrych klapach, kwiatach pojedynczych, tych, ogonkowych. Ronie na ziemiach dobrych, uprawnych, niekwanych.

122

Ziele (Herba Claucii avi) ma dziaanie ciopdne, rozkurczowe, obniajce cinienie, stosuje si napar z yeczki ziela na szklank wrztku albo 1 g sproszkowanego ziela w kamicy ciowej; zaburzeniach drg ciowych, niedostatecznym trawie niu tuszczw, zaparciach nawykowych i przewlekych, wzdciach i dolegliwociach okresu przekwitania, przezibieniach, przebiegajcych z nadcinieniem. Przetwory: Raphalamid. 107. Starzec pospolity (Senecio vulgaris L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin roczn lub dwuletni do 30 cm wysokoci, o odydze prostej, mao gazistej u dou i w rodku kwiaty ma te, zebrane w niewielk wiech, nasiona opatrzone puszkiem lotnym, jak u mniszka, podbiau czy ostw. Inne nazwy: krzyownik (na Podlasiu), krzyowe ziele (w biaostockim), przymita (w kieleckim), oownica (w krakowskim). Ziele starca pierwszy opisa ucze Arystotelesa, Teofrast (371-286 p.n.e.), pniej Dioskorides, ktry nadzwyczaj entuzjastycznie ocenia warto tego ziela w zastosowaniu zewntrznym. Tabernemontanus (1613) podobnie zachwala zewntrzny uytek. W naszym klimacie ziele (Herba Senecionis vulgaris) dziaa przeciwkrwotocznie, przeciwrobaczo, kojco, napar sosuje si w zaburzeniach miesiczkowania, padaczce, kamicy moczowej, szkorbucie, taczce i glistach ludzkich. D. Syrop ze wieego soku roliny z cukrem stosuje si w czerwonce, krwawieniu z nosa i krwotokach wewntrznych. Zewntrznie wieo pogniecione roliny lub wiey sok stosuje si w okadach na hemoroidy, czyraki, wrzody. 108. Storczyk plamisty (Orchis maculata L.) z rodziny storczykowatych (Orehidaceae) jest rolin trwa, do 30 cm wysok o mieczowatych liciach dolnych i szczytowym kosie kwiatw na prostej odydze, o bulwach korzeniowych gboko wcinanych. Licie i kwiaty ciemno nakrapiane. Ronie tylko na dobrej ziemi prchniczej, na lenych kach itp. Bulwy korzeniowe storczyka (Tubera Salep) dziaaj wzmacniajco, cigajco, agodz podranienia, pobudzaj czynnoci odka, maj dziaanie sabo odywcze. Bulwy zebrane w maju lub czerwcu, w czasie kwitnienia, naley sparzy, ususzy i zemle na proszek, 2 yeczki takiego proszku zagotowa w 1/4 l wody i pi do dwch szklanek dziennie przy nieytach jelit, czerwonce i biegunce u dzieci. Salep przepisuje si tylko w tych warunkach, w ktrych chodzi o podniesienie si chorego niewielk iloci pokarmu, np. w biegunkach zwykych, krwawych, gdy chory moe tylko lekkostrawne potrawy przyjmowa. Salep mona sodzi i dodawa syropu np. pomaraczowego. B. Bulwy storczyka po ususzeniu i zmieleniu rozpuszcza si - l yka w zimnej wodzie i dolewa po trochu wody gorcej,uwaajc, aby nie tworzyy si kluski, miesza si a do otrzymania gstego pynu. Taki pyn rozrabia si sokiem jagodowym lub naparem z czarnych jagd, sodzi i daje dzieciom przy biegunkach po maym kieliszku co 2 godziny. Storczyk naley uwaa za rodek pomocniczy, agodzcy przy innych lekach, jak kobylak, srebrnik czy piciornik. Odwar z salepu mona stosowa u niemowit z ostr t przewlek niestrawnoci. 109. Stulisz lekarski (Sisymbrium ojjicinale L.) z rodziny krzyowych (Crueiferae) jest rolin roczn lub dwuletni o wysokoci 30 do-60 cm, liciach pierzastodzielnych, o odcinkach rzadko zbkpwanych,przy czym kocowa cz licia jest i naj-dusza i najszersza: Kwitnie to od maja do padziernika. Ronie na przychaciach, trzymajc si tylko dobrej ziemi, o duej zawartoci prchnicy, poza tym wystpuje w uprawach jako uparty chwast. Zarwno ziele (Herba Sisymbrii), jak i nasiona (Semen Sisymbrii) maj dziaanie moczopdne i oczyszczajce. Napar stosuje si w ostrych i przewlekych nieytach garda, chrypce, astmie, nieytach drg oddechowych, taczce, kamicy moczowej, nieytach drg moczowych, szkorbucie, w upartym suchym kaszlu i kuracjach przeciwnikotynowych. 110. Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa L.) z rodziny rdestowatych (Polygonaceae) uywany od niepamitnych czasw sowiaskich na zup, rosncy w ogrdkach przydomowych, a rwnie obcie na kwanych kach cho i wapnowanych nie unika - jest mimo wieloletniego stosowania rolin absolutnie nieznan. A wic prcz zupy, ktra jest swego rodzaju marnowaniem walorw szczawiu (patrz: "Marchew" i "Seler", z ktrymi dzieje si to samo), ma szczaw surowy w sobie prowitamin A - 28 mg oraz witamin C - 376 mg, a poza tym naley na rwni ze skrzypem i patkami owsianymi do nielicznej grupy artykuw odwapniajcych organizm ludzki, co ju po 40 roku ycia staje si niekiedy bardzo potrzebne (ylaki, astma, miadyca, reumatyzm). Wobec tego dla waciwego wykorzystania walorw szczawiu albo dodajemy go do surwek, albo wyciskamy z surowego szczawiu sok i zaywamy 2-3 yki dziennie, a wreszcie ususzony i sproszkowany li zaywamy 2-3 razy yeczk przy miadycy, niedomodze wtroby, astmie, ylakach, hemoroidach. D. radzi ten surowy sok wkrapla do ucha w stanach zapalnych. ASch. na okady do ran, szczeglnie le gojcych si oraz wysypek, co do ktrych mamy pewno, e nie s bakteryjnego pochodzenia. Z korzenia szczawiu gotowanego z aunem mona otrzyma pikn czerwon farb, tzw. plakatwk, bardzo trwa. 111. Szczaw zajczy albo leny (Oxalis acetosella L.) z rodziny szczawnikowa tych (Oxalidaceae) jest rolin trwa, trzymajc si wycznie cienistych lasw o podkadzie prchnicowym. Ronie duymi polankami, listki odwrotnie serduszkowate, jasnozielone, pod spodem omszone. Spord listkw wyrasta, rwnie wprost z korzenia, odyka jednokwiatowa, od lici nieco wysza, kwiat biay, czerwono ykowaty, kielich dzwonkowaty, zielonobiay, korze gwkowato uskowaty.

123

Nazw ma do duo, notujemy najczstsze: zajcza koniczynka (w lubelskim), zajcza kapusta (w poznaskim), kwanica szczaw (krakowskie i Podhale), szczawnik pospolity (dawna nazwa botaniczna). Szczawnik mona jada jak szczaw ogrodowy, ma smak delikatny, kwany, lepiej go miesza z saat zwyczajn i jada na surowo we wszystkich formach awitaminozy C, a mianowicie: skazie krwotocznej, szkorbucie, zimnicach w kociach (porowatoci, amliwoci, zapaleniu okostnej, zaniku szpiku, gnilnym zapaleniu dzise), alergii, zamie soczewkowej, wypadaniu zbw, wosw, niedomodze wtroby i zaburzeniach drg ciowych. 112. Szczyr roczny (Mercurialis annus L.) z rodziny wilczomleczowatych (Euforbiaceae) jest rolin roczn, o gazistej odydze, liciach podugowatych, jajowatych, brzegach karbowanopikowatych, dugoogonkowych. Ziele (Herba Nercurialis annuae) dziaa moczopdnie, wykrztunie, rozkurczowoi przeciwzapalnie, stosuje si napar 2-3 razy dziennie, 2-3 yki w biaych upawach, zaburzeniach miesiczkowania, puchlinie wodnej, zaparciu, zaegmieniu grnych drg oddechowych i braku apetytu. Kr. ostrzega przed przedawkowaniem ziela, gdy moe to wywoa zawroty gowy, drgawki, wymioty, a nawet mier. 113. Szparag ogrodowy (Asparagus ocinalis L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae), a wic z tej samej rodziny, w ktrej spotykamy aloes, por, czosnek i cebul, towarzyszy czowiekowi od dawien dawna, bo spotykamy go na malowidach ciennych Egiptu na 3 000 lat p.n.e. Z Egiptu i Grecji, Rzymianie rozprowadzali szparagi po caym wczesnym wiecie staroytnym. Na pnocy spotykamy je w redniowieczu bardzo rzadko, dopiero Hieronim Bock w XVI . wieku wspomina je, jako ulubion potraw smakoszw hiszpaskich. Do Polski szparagi przywdroway w XVI wieku na dwory magnackie. Asparagos - po grecku znaczy "nie siany", jako e w tamtym klimacie szparag nie wymaga takiej ochrony przed mrozami jak u nas. Ocinalis - po acinie "leczniczy" i std konieczno omwienia go w tym opracowaniu. Najlepiej dziaa wiey sok, wycinity ze szparagw: stosuje si go w puchlinie wodnej, zatrzymaniu moczu, kamicy moczowej, niedomodze minia, sercowego, chorobach wtroby i ledziony, taczce, reumatyzmie, ischiasie, hemoroidach i biegunce, kaszlu poczonym z krwiopluciem, wyrzutach skrnych itp. - jest to bowiem rodek moczopdny, ciopdny, rozgrzewajcy i oczyszczajcy . Podziemne, niejadalne kcza szparaga (Radix Asparagi) po ususzeniu ma w odwarach dziaanie to samo. Surowiec ten nietrudno uzyska, gdy co roku szparagarni trzeba przekopywa, nadmiernie zaronite karpy dzieli i nadwyk ich, o ile nie powiksza si obszaru uprawy trzeba wyrzuci. Ziele szparaga, zuywane w kwiaciarstwie do przybierania bukietw, wizanek itp., po ususzeniu stosuje si jako napar lub zuywa w fonnie sproszkowanej - trzy razy dziennie na koniec noa - przeciw wymiotom, atonii odka, kolce jelitowej, chorobom wtroby i ledziony, a wreszcie nasienie szparaga wspiera dziaanie wtroby, ledziony i nerek. W czasie I wojny wiatowej z polnych nasion szparagw, a stanowi one w kadej szparagarni jaki produkt uboczny, z ktrym nie wiadomo co robi, gdy szparagi rozmnaaj si z karp korzeniowych - wyrabiano zastpczy surogat kawy domowej, ktry jednak nie mia adnego poytecznego dziaania. Oczywicie, jeeli chodzi o szparagi jadalne, zarwno biaej, jak i zielonkawej odmiany, maj one rwnie znaczenie lecznicze, ze wzgldu na zawarto witamin, co jest tym cenniejsze, e ta witaminowa odsiecz przychodzi wczesn wiosn, po zimowym niedoborze witaminowym. W kilogramie szparagw znajdziemy: biaka 14,1 g, tuszczu 1,0 g, wglowodanw 21,5 g oraz skadnikw mineralnych - 4,6 g, w czym wapnia 155 mg, elaza - 7 mg, miedzi - 1,0 mg i fosforu 340 mg. Prowitaminy A - 0,22 mg, witaminy B1 0,81 mg, B2 - 0,86 mg, B6 - 0,44 mg, Bw - 4,59 mg, C - 155 mg i PP - 7,4 mg. Dlatego te w 6 rozdziale szparag guruje w 7 miejscach. 114. Szpinak ogrodowy (Spinacia oleranceae L.) z rodziny komosowatych (Chenopodiaceae) jest rolin uprawn, roczn, dwupienn o odydze wzniesionej, niekiedy rozgazionej, owosionej, liciach dolnych dugoogonkowych, trjktnie oszczepowatych, zaostrzonych, caobrzegich, grnych, siedzcych. wiey sok surowy jest rodkiem przeciw blednicy, niedokrwistoci, obu biaaczkom i wielu innym chorobom z niewaciwego wyywienia wynikajcym. Szpinak surowy (w smaku nie rnicy si od wielu innych surwek - da si je) zawiera witaminy: prowitaminy A - 38 mg, witaminy B1 - 0,67 mg, B2 1,87 mg, B6 - 1,72 mg, Bw - 2,42 mg, H - 0,05 mg i PP - 4,8 mg. Jest to wic jeden z artykuw spoywanych wielowitaminowych, ktre naley stosowa przy kadej chorobie wyywieniowej, a po wyliczeniu tych chorb odsyamy Czytelnika do 6 rozdziau. Jako jarzyna jest szpinak znakomitym rodkiem krwiotwrczym i dlatego nieocenionym w rekonwalescencji po chorobach wyniszczajcych, przewlekych, w wyrzutach skrnych, uszczycy, pcherzycy, stwardnieniu rozsianym, skrofulozie, krzywicy i szkorbucie. 115. laz dziki (Malva neglecta Wallr.) z rodziny malwowatych (Malvaceae) jest rolin dwu - lub wieloletni, rosnc pospolicie na przychaciach, ale na glebach bogatych w zwizki azotowe, prchnic, itp. Licie ma dugoogonkowe, okrgawe, u nasady gboko sercowato wycite, brzegi zbkowane. Kwiaty drobne, bladorowe lub biae, wyrastaj po 2-3 z ktw lici. Owoce lazu (dzieci nazywaj je "serki" i bardzo chtnie jadaj) tworz dysk, ktry po dojrzeniu i wyschniciu owocu rozpada

124

si na niewielkie nasiona. Teofrast wymienia dziki laz wrd rolin jadalnych - widocznie by w tamtym klimacie rwnie jadalny. Dioskorides lazu nie wspomina wcale, dopiero przeorysza Hildegarda opisuje go jako rodek luzowy, powlekajcy. Ale dzi dodajemy do tego, e zawarto witaminy C i D oraz, prowitaminy, a kae nam nieco inaczej patrze na to bardzo niepozorne ziele. Li (Flos Malvae) dziaa wykrztunie, osaniajco, zmikczajco i cigajco, w naparach stosuje si go we wszelkich nieytach drg oddechowych, biegunkach i stanach zapalnych drg oddechowych: Zewntrznie napar moe suy do pukania jamy ustnej i garda w stanach zapalnych oraz do okadw na le gojce si rany, wrzody, czyraki itp. Kwiat (Folium Malvae) jest rwnie rodkiem wykrztunym, osaniajcym, moczopdnym i cigajcym stosuje si napar w nieytach drg oddechowych, kaszlu, gorczce, biegunce, zatrzymaniu moczu, a zewntrznie w formie okadw na wrzody i stany zapalne skry, jak i przy oglnym swdzeniu, a wreszcie przy zapaleniu okostnej do pukania. 116. liwa domowa, gat. wgierka (Prunus domestica L.) z rodziny rowatych (Rosaceae) jest drzewem, rzadziej krzewem, od 8 do II m wysokoci, o liciach eliptycznych, karbowato pikowanych, spodem owosionych. Kwitnie biao, jak wikszo drzew owocowych z tej rodziny - przed wypuszczeniem lici. Owoc od poowy wrzenia. Polska stanowi pnocn granic uprawy liwek, przy czym warto zaznaczy, e z najpopularniejszych gatunkw wgierek - jeden pochodzi z Woch, drugi z Azji Mniejszej, a trzeci z Niemiec, aden za z Wgier, co bynajmniej nie przeszkadza, e jest to owoc o duej skutecznoci. liwki wiee w kilogramie produktu zawieraj: 806 g wody, 6,8 g tuszczu, 116 g wglowodanw, 4,7 g skadnikw mineralnych, w czym wapnia -125 mg, elaza - 3,8 mg, miedzi - 2,8 mg i fosforu - 214 mg. Prowitaminy A - 1,45 mg, witaminy B1 - 0,66 mg, B2 - 0,36 mg, B6 - 0,42 mg, Bw - 1,22 mg, C56,0 mg i PP - 4,9. W liwkach podczas suszenia uzyskuje si niezwykle Korzystne zmiany, bo o to znajdziemy w nich: wody 204 g, biaka 18 g, tuszczu 5g, wglowodanw 590 g, skadnikw mineralnych 18 g, w czym wapnia 349 mg, elaza 20 mg; miedzi 3,4 mg i fosforu 621 mg. Jeszcze korzystniejsze zmiany moemy zauway w skadzie witamin, bo prowitaminy A - 5,70 mg (ilo rzadko spotykana w przyrodzie) poza tym: witaminy B1 - 20 mg, B2 "- l ,02 mg, B6 - 1,28 mg, Bw znika, ale C (mimo suszenia) - 34 mg, a PP - tak rzadko w naturze spotykana znajdzie si w iloci 14,7 mg. I tu zapewne spoczywa tajemnica empirycznie dowiedzionego dziaania liwek suszonych a) trawiennego - we Francji jada si fasol z suszonymi liwkami (i to wanie nazywa si fasolka "po bretosku", a nie fasolka z pomidorami), na kresach wschodnich liwki zawsze dodawano do bigosu, b) rozwalniajcego, ktre nawet utrwalio si w mowie potocznej: "lata jak po liwkach", mwi si o kim co nie potra spokojnie na miejscu usiedzie i to zawdziczamy zapewne karotenowi i jednoczenie powlekajcemu, trawiennemu dziaaniu suszonych liwek, e wydatnie pomagaj w regeneracji bony luzowej w przewodzie oddechowym i trawiennym, co likwiduje nie tylko zwyke nieyty, ale nawet astm. Przepis na tak przeciwastmatyczn kuracj liwkow jest nastpujcy: 25 dag liwek namoczy, uwolni z pestek, rozetrze z dwoma litrami wody i zagotowa razem z 10 dag niesolonej soniny. Najlepiej przepuci wszystko przez mikser, nastpnie dokwasi, dosodzi, podgrza do temperatury zupy i w cigu dwch dni wypi tak zupk w dowolnych dawkach, lepiej maych, a czstych, np. 1/4 l co cztery godziny, w ten sposb mona zwalczy i zaparcie. Suszone liwki, jeli chodzi o zaparcie, naley razem z siemieniem lnianym i tranem zaliczy do rodkw leczcych zaparcie, a nie objawowych, ktre trzeba stosowa stale, jak Cholegran czy Normogran. I ostatni przepis leczniczo-kuchenny, jest nastpjcy: kurczaka udusi lub ugotowa, pokraja na kawaki "widelcowe", 10-15 dag liwek namoczy, uwolni z pestek, zmiksowa i rzuci na bia zasmak, dosodzi, dokwasi, odrobin soli i takim sosem zala kurczaka i poda na st. Jeli na gorco to z ryem kub makaronem, jeli na zimno to z pszennym pieczywem. Potrawa dla astmatykw, zaparciuchw, wtrobiarzy, itp. 117. wierk leny albo pospolity (Pices abies L., P. Excelsa Link.) z rodziny I sosnowatych (Pinaceae) jest wieloletnim drzewem do 40 m wysokim, o szpilkach gsto naprzemianlegle uoonych, do 2 cm dugich, szyszkach podunych, walcowatych, 10-12 cm dugich, wiszcych. Poniewa korzenie wierku rozchodz si pasko, wystarczy mu cienka warstwa ziemi rozpostarta na skale, byle by bya ziemia prchnicza. Igy wierkowe z modych jasnozielonych pdw wiosennych (Folium Piceae) zawieraj zapewne szeroki wachlarz witamin, wchanianych przez skr i dlatego odwar z 1,5 kg szpilek dolewa si do kpieli przy bezsennoci i w chorobach nerwowych, wyczerpaniu i osabieniu pochrobowym, blednicy, zaburzeniach w przemianie materii, wyrzutach skrnych, takich jak uszczyca i pcherzyca oraz trudno gojcych si ranach. Na zapas esencj do takich kpieli mona zrobi w spsb nastpujcy: 10g olejku wierkowego, 10 g olejku sosnowego, 2,5 g olejku lawendowego i litr spirytusu zmiesza odstawi w ciemne miejsce na kilka dni. Do kpieli bra 100 g, rozprowadzi w 200 g czystej wdki i dolewa do wody kpielowej, a nabierze mocnego zapachu tak, aby zapach wierku przebija przez zapach spirytusu. Zamiast olejku sosnowego mona uy olejku jaowcowego. Do uytku wewntrznego stosujemy napar: 6-7 dag w kwietniu 7 lub w maju zebranych jasnozielonych igie wieie dziaaj lepiej ni ususzone (nala 1/3 przegotowanej zimnej lub deszczowej wody, moczy kilka godzin, osodzi midem i popija dwa,

125

trzy razy dziennie w nieytach grnych drg oddechowych, astmie kaszlu ,reumatyzmie. Nie stosujemy jednak naparu, ani kpieli w igliwiu swierkowym przy takich stanach zapalnych, kiedy wystpuje gorczka, a nie wczeniej, jak po cakowitym spadku temperatury. Kpiele w kadym przypadku sprawiaj z pocztku wraenie duego osabienia, czym si przejmowa nie naley. 118. Toje rozesana (Lysimachia nummularia L.) z rodziny pierwiosnkowatych (Primulaceae) jest rolin trwa, od 10 do 50 cm. dug, o liciach naprzeciwlegych, okrgych, ale spiczasto zakoczonych, nakrapianych czerwonawo, kwiaty te na odykach osobnych wyrastaj z ktw lici. Kwitnie od czerwca do wrzenia. Ronie na kwanych wilgotnych kach. Ziele trojeci (Herba Lsimachiae nummularis) ma dziaanie przeciwreumatyczne, przeciwbiegunkowe i dezynfekcyjne, stosuje si napar w szkorbucie, grulicy, biegunkach, krwiopluciu i krwawieniach wewntrznych, linotoku i reumatyzmie. Sproszkowane ziele dziaa lepiej, zaywa si trzy razy dziennie na koniec noa w wyliczonych wyej dolegliwociach, a w formie zasypki na rany, wrzody i czyraki. wiee ziele pogniecione jest rwnie zewntrznym rodkiem gojcym. 119. Trdownik knotowy albo bulwiasty (Scrop hularia nodosa L.) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariaceae) jest rolin trwa o nieprzyjemnym zapachu, nagiej, ostrokanciastej odydze, liciach naprzeciwlegych, podugowato jajowatych, pikowanych, krtkoogonkowych. Kwiatki zebrane w kos u gry, czerwonobrunatne do sierpnia. Ronie tylko na dobrej, prchniczej ziemi, w miejscach cienistych i nie suchych. Ziele (Herba Scrophulariaceae) dziaa gojco,jest prawdopodobnie dostawc witamin, bo stosowane w odwarach jako okad w uszczycy, pcherzycy, mokrych i suchych wysypkach, krostach, czyrakach, wrzodach i hemoroidach jest zawsze niezawodne. 120.Trybula ogrodowa (Anthriscus cerefolium) 1. (Hom) z rodziny bldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin roczn, od 20 do 30 cm wysok, o liciach 2-3-krotnie pierzastych, kwiatach drobnych, biaych uoonych w rozsypane baldachy. Ziele trybuli (Herb a Cerefoli) ma dziaanie wykrztune, napotne, moczopdne, wzmacniajce, oczyszczajce, poprawia wydzielanie mleka u karmicych. Jest to rolina bardzo popularna w poudniowych stronach ZSRR, jako przyprawa do zup i jako taka pomau popularyzuje si na Zachodzie. Inne nazwy w Polsce: czechrzycza (w sandomierskim), trzebula (na Podlasiu), kierwel albo kierbel (w biaostockim), marchewnik (w lubelskim) i trybulka (w poznaskim). wieo wycinity sok z roliny o aromatycznym sodkim smaku, stosuje si bez obawy przedawkowania, ale w niewielkich ilociach, przy uderzeniach krwi do gowy, nadcinieniu, hemoroidach, niedostatecznym wydzielaniu gruczow wewntrznych, jak i gruczow mlecznych u karmicych, w osabieniu odka, gorczce, taczce, puchlinie wodnej, kamicy ciowej, w pocztkach grulicy, w ischiasie i przewlekych wyrzutach skrnych. Napar z nasion trybuli stosuje si w skrofulozie, grulicy i przewlekych wyrzutach skrnych, okady z gotowanej trybuli stosuje si na miejsca zaatakowane reumatyzmem, na hemoroidy oraz na brzuch w zatrzymaniu moczu. 121. Ukwap dwupienny (Antennaris dioica Gaert., Gnaphalium dioicum L.) jest rolin dwupciow do wydatnie rnic si: osobniki mskie wysmuke, o lancetowatych liciach naprzemianlegych, eskie o liciach krtszych, opatkowatych, naprzeciwlegych, eskie kwitn maym baldaszkiem kilku kwiatkw, mskie maj mao podobne kwiatki rozstawione w grnej czci odygi, kwitn biao, oba gatunki trwae. Kwiat ukwapu (Flos Pedis Cati) ma dziaanie moczopdne i ciotwrcze, wzmacniajce napicie naczy krwiononych, stosuje si napar w krwiopluciu, rumatyzmie, artretyzmie, taczce, nieytach nerek i pcherza, przeciw puchlinie wodnej i chorobom skrnym. Kr. Napar poprawia prac trzustki, wydzielanie sokw trawiennych i podnosi cinienie (?) 122. Warzecha lekarska (Cholearie ocinalis L.) z rodziny krzyowych (gruciferae) jest rolin dwuletni, zawleczon do nas znad brzegw Oceanu. Atlantyckiego, wystpuje tylko pojedynczo i tylko na dobrej uziemi o ciepej wystawie. odygi od korzenia wzniesione, sabo ulistnione siedzcymi, owalnolancetowatymi listkami, kwiaty drobne, biae gromadz si w zwart wiech u szczytu odygi. Listki przykorzeniowe, sercowate. wznosz si w niby rozet uoone. Inne nazwy: warzcha (na Podlasiu), uyca (w lubelskim), uszczyca (w kieleckim), chrzan lekarski (na Mazowszu). Ziele (Herba Cochlearie) ma dziaanie moczopdne, dezynfekujce, oczyszczajce, wywoujce lekkie lokalne zaczerwienienie. Stosuje si napar w szkorbucie, kamicy moczowej i innych chorobach drg moczowych, blednicy, niedokrwistoci i chwiejcych si zbach, zym wydzielaniu si ci i niedomodze wtroby. Sch. Dziaanie roliny jest wybitnie antyszkorbutowe. Ca rolin lub wycinity z niej sok 2-3 yki dziennie z zup lub sosem do misa lub wreszcie napar z ziela pije si przy wszystkich formach braku witaminy C w organizmie. 123. Werbena pospolita (Verbena ocinalis L.) z rodziny werbenowatych (Verbenaceae) jest rolin trwa, od 50 do 70 cm wysok, odyg ma prost rozgaziajc si ku grze na sabo ulistnione pdy z kwiatami rowymi, drobnymi. Licie naprzemianlege z jednego miejsca siedzce, bezogonkowe, z siedzcymi krtkoowosionymi listkami trjdzielnymi, pierzastymi i ywozielonymi. Werbena ma wielowiekow karier, gdy spotykamy j w Egipcie, staroytnej Persji, Grecji, w Rzymie. Z werbeny i ywicy piniowej, rozpuszczonych w winie j odparowanych uzyskiwano perfumy, ktre wytworne damy tamtych czasw stawiay na

126

drugim miejscu po olejku ranym. Ziele (Herba Verbenae) dziaa rozkurczowo, cigajco, moczopdnie, jest rodkiem gorzkim, oglnie wzmacniajcym. Stosuje si napar z yeczki ziela na szklaneczk wrztku lub zaywa sproszkowane ziele trzy razy dziennie na koniec noa w zaburzeniach trawienia, taczce, biegunkach, cierpieniach wtroby, ledziony i nerek, kamicy moczowej, w nieytach drg oddechowych, ischiasie, a zewntrznie w stanach zapalnych jamy ustnej i garda oraz w formie okadw na czyraki, oparzenia, wrzody i hemoroidy. wiee ziele ma przyjemny, orzewiajcy zapach, sok ze wieego ziela wdychany usuwa bl gowy. 124. Wiz pospolity (Ulmus campestria L.) z rodziny wizowatych (Ulmaceae) jest drzewem o tak charakterystycznej sylwetce, e rozpozna je mona z bardzo duej odlegoci: drzewo wyglda mianowicie jak przewizane i to nie raz w dwch, trzech miejscach. yko wizu, uwolnione od kory, dziaa pobudzajco, napotnie, moczopdnie, rozmikczajc i agodzc. Stosuje si odwar w niestrawnoci przewlekej, bezsennoci, zimnicy, nieytach bon luzowych, krwaw'ieniach wewntrznych, reumatyzmie, ischiasie, puchlinie wodnej, a zewntrznie wiee pogniecione licie wizu stosuje si na okady w przewlekych wysypkach skrnych, ranach i wrzodach. Caa korona ma dziaanie cigajce i krwiotamujce, odwar stosuje si w biegunkach i krwawieniach. 125. Widak babimr (Lycopodium clawatum L.) z rodziny widakowatych (Lycopodiaceae) jest rolin chronion, ale bardzo popularn o czym wiadcz jego liczne nazwy; czooga (w lubelskim), wewir), w biaostockim), kotun leny (w kieleckim), dziersza (w Bieszczadach), winier (w poznaskim), wczga (na Mazowszu) i weanka (w krakowskim). Wolno tylko cina koski, z ktrych uzyskuje si zarodniki (Lycopodium). Zreszt inny sposb zbierania tego cennego artykuu aptecznego jest niemoliwy: trzeba ci kosek nad pudekiem, do ktrego si zbiera, bo inaczej, np. przy wyrywaniu caej roliny Iycopodium si rozsypie. Saby odwar z koskw, pozostajcych po wytrzniciu zarodnikw, dziaa wysuszajco, moczopdnie i przeciwskurczowo, stosuje si napar - yeczk koskw na 1 szklank wrztku i pije si dwa razy dziennie w nieytach drg moczowych, kamicy moczowej, bolesnym oddawaniu moczu, przerocie gruczou krokowego. Spory, czyli zarodniki widaka, maj dziaanie osaniajce, osuszajce i dezynfekcyjne, stosuje si je wic jako zasypk do mokrych, zastarzaych liszajw swdzcych oraz jako domieszk do pudru zasypkowego dla niemowlt. Przy okazji warto zaznaczy, e najbardziej szkodliwym zwyczajem jest strojenie stou wielkanocnego dugimi pdami widaka, ktry naley do rolin zimozielonych, a z tego wanie powodu tpienie tej roliny pogbia si coraz bardziej. Wprawdzie widak wytwarza olbrzymie iloci zarodkw, ale rozwj tej roliny z zarodnika jest skomplikowany i trwa kilkanacie lat (niekiedy do dwudziestu), a w cigu tak dugiego czasu olbrzymia liczba zarodnikw ginie, nie powoujc do ycia nowych osadnikw. Z uzyskanym ju lycopodium naley si obchodzi bardzo ostronie, nie pali papierosw w pobliu, gdy byle iskierka wystarczy, eby wywoa poar nie do ugaszenia. 126. Wierzba ozina (Salix pen tan dra M.) z rodziny wierzbowatych (Salicaceae) uywana do faszynowania brzegw rzecznych i wzmacniania tam przeciwpowodziowych ma nieco inne dziaanie, ni jej siostra, wierzba purpurowa. W celach leczniczych uywa si kwiatkw, czyli tzw. "kotkw", zaparza yk litrem wrztku i pije w celu pobudzenia czynnoci odka i w nerwicy przewodu trawiennego. Kora z rocznych gazek w odwarze lub sproszkowana, trzy razy dziennie na koniec noa, leczy osabienie, szczeglnie nerwowe, szkorbut, biegunki, upawy, nieyty drg moczowych. Zewntrznie odwar stosuje si do pukania jamy ustnej w stanach zapalnych. 127. Winorol waciwa (Vitis vinlera L.) z rodziny winorolowatych (Vitaceae) jest krzewem uprawowym wieloletnim, uprawianym w Polsce przez amatorw trudnych upraw, w miejscach nasonecznionych i osonitych, od pnocy. Surowce lecznicze, uzyskiwane z winoroli, pochodz przede wszystkim z normalnego corocznego przycinania pdw i tzw. wsw, ktrymi winorol czepia si swego oparcia. Przy wiosennym przycinaniu pdw wycieka obcie sok, ktry warto zebra i zaywa 2-3 yki dziennie przeciw wysypkom, szczeglnie suchym, piegom, zapaleniu spojwek i kamicy moczowej. Sok uzyskany z wsw czepnych, stosuje si w wewntrznych krwawieniach, krwiopluciu i krwawieniach towarzyszcych czerwonce. Odwar z osuszonych wsw dziaa napotnie, moczopdnie i oczyszczajco, stosuje si go w ischiasie i reumatyzmie. Odwar z lici stosuje si w czerwonce, krwiopluciu, krwawych wymiotach, w formie okadw za lub w dodatku do kpieli przy odmroeniach rk i ng. Kpiele w naparze ze sfermentowanych wytokw z winogron s bardzo pomocne w ischiasie, reumatyzmie i sztywnieniu staww. Oczywicie nie mona tu pomin tzw. kuracji winogronowej, ktra jest do skuteczna w zaparciu, hemoroidach, biegunce, czerwonce, astmie, nieycie szczytw, szkorbucie, skrofulozie, niedokrwistoci, otyoci i zaegmieniu drg oddechowych, rzecz jasna, mowa tu o winogronach poudniowych, importowanych np. z Bugarii, a nie krajowych z Zielonej Gry.

127

W kilogramie winogron bugarskich znajdziemy: biaka 6,77 g, tuszczu 4,70 g, wglowodanw - 155 g i skadnikw mineralnych 4,89 g, w czym wapnia 207 mg, elaza 4,70 mg, miedzi 0,66 mg i fosforu 244 mg. Prowitaminy A (karotenu) 0,29 mg, witaminy B1 - 0,30 mg, B2 - 0,34 mg, B6 - 0,38 mg, C - 35,7 mg i PP 1,09 mg. S wic winogrona 6 razy wymienione w 6 rozdziale jako rodek bardzo poyteczny i zapobiegajcy awitaminozom. 128. Winia (Prunus cerasus L.) jest owocem towarzyszcym czowiekowi od czasw przedhistorycznych, a tak znanym, e opisw nie wymaga. Mamy tu na myli nie tzw. sklanki, ktre na straganach pojawiaj si pierwsze, zaraz po czereniach, ale tzw. czarne winie, ktre maj psowy, prawie czarny kolor, zwane utwkami, poniewa pojedyncze egzemplarze wa 1 ut. W kilogramie owocu znajdziemy: biaka 8,01 g, tuszczu 4,45 g, wglowodanw 116 g, skadnikw mineralnych 4,45 g, w czym elaza 5,34 mg i fosfor. Z witamin - prowitaminy A - 0,27 mg, witaminy C - 107 mg - reszta do 1980 roku nie bya jeszcze obliczona. Wolnych kwasw owocowych bardzo duo, bo a 17,3 g, Kalorii - 534. Nawet ci, ktrzy nie lubi kwanych owocw, wini unika nie powinni ze wzgldu na ich pozytywne dziaanie w chorobach reumatycznych, dolegliwociach nerek i pcherza. W celu zapewnienia sobie dostawy tych wszystkich cennych skadnikw, na zim robimy soki, w proporcji kilo cukru na kilo owocu, ale bezwarunkowo z dala od soca, a najlepiej w miejscu cakowicie ciemnym. Jako surowiec zielarski interesuj nas ponadto ogonki tego gatunku wini. Kilo lub wicej takich ogonkw wsypujemy do garnka, najlepiej kamiennego, utrzsamy starannie, przyciskamy pokrywk, ktr obciamy mocno kamieniem i odstawiamy w ciepe miejsce, aby to wszystko sfermentowao a do czarnego koloru. Wtedy ogonki rozsypa do wysuszenia i przechowywa szczelnie zamknite, aby nie wietrzay. Na yk drobno pocitych ogonkw nalewa si szklank wrztku i tu zdania uytkownikw s podzielone: jedni twierdz, e. pierwszy napar naley wyla do zlewu, a do picia zrobi na tych samych ogonkach drugi, krtko gotujc. S jednak amatorzy tego napoju, ktrzy robi na odwrt: pij pierwszy napar i wreszcie tacy, ktrzy cz oba pyny: pierwszy napar i drugi odwar. W kadym razie naley stwierdzi, e herbata z ogonkw winiowych ma smak oryginalny i jest znacznie zdrowsza od herbaty chiskiej, a kto si do ogonkw winiowych przyzwyczai, temu trudno wrci do "nijakiego smaku" herbaty chiskiej. Dziaa lekko moczopdnie, nieco rozgrzewajco i poprawia trawienie; ogonki zasuguj wic na pierwsze miejsce wrd herbat domowych. Tak samo zreszt moemy postpi z limi tego gatunku wini, z limi poziomek, jeyn i malin. Wszystkie te zestawy s szczeglnie wskazane dla modziey w wieku rozwojowym. 129. Wrotycz szerokolistna (Tanacetum malsamita L., Chrysanzhemum balsamita L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin wieloletni od 60 do 120 cm wysok, o kczu pocym si, liciach owalnych, drobno pikowanych, baldachach tych, drobnych kwiatw od sierpnia do wrzenia, o przyjemnym mitowo-korzennym zapachu, smaku palco ostrym i gorzkim. Ziele (Herba Tanaceti balsamitae) byo przez dugie stulecia uwaane za przyprawowe, dodawano je do ciast i chleba, wypiekano te "balsamiczne pieczywo" jako rodek leczniczy dla cierpicych na kopoty trawienne. Dzi wiemy, e ziele ma charakter leku o dziaaniu rozkurczowym, przeciwdziaa wzdciom, wzmacnia dziaanie odka, jest rwnie dobrym rodkiem przeciw padaczce i glicie ludzkiej. Stosuje si napar w nieytach drg ciowych, padaczce, niestrawnociach rnego rodzaju, a zewntrznie okady ze wieo pogniecionego licia stosuje si na otarcia, stuczenia, rany oraz przy blu gowy - na skronie. Horn. 130 Wszewoga grska (Meum athamanticum Jacq.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin trwa, spotykan najczciej w starych poniemieckich podsiewach zielarskich na Dolnym lsku, w Sudetach, Karkonoszach. Wszewoga kwitnie biao lub rowo, w baldachach o kilku, czasem kilkunastu szypukach, licie ma wielokrotnie nieparzysto-pierzaste, obejmujce odyg. Inne nazwy: marchwica (w Bieszczadach), olenik (w rzeszowskim), wieprzyniec (w kieleckim), winiak (na Dolnym lsku). Korze wszewogi (Radix Mei) dziaa moczopdnie, wykrztunie, pobudza czynnoci odka. Stosuje si odwar 2-3 razy dziennie p szklanki przeciw astmie, gorczce, histerii, nerwicom wewntrznym.To samo dziaanie ma sproszkowany korze, 4-5 razy dziennie na koniec noa. Korze i rolina zalane winem na dwa tygodnie (w cieniu!) przeltrowane zaywa si trzy razy dziennie po yeczce przy biaych upawach, gryzcym moczu, parciu na mocz itp. 131. Ziemniak (Solanum tuberosum L.) z rodziny psiankowatych (Solanaceae), nigdy w ksikach zielarskich nie omawiany - ma wiele zastosowa leczniczych, ktre warto pozna. Przede wszystkim mka ziemniaczana jest najczstszym dodatkiem do piguek, w ktrych chemiczna cz lecznicza jest zbyt maa i po prostu dopenia si j mk ziemniaczan do ~miaru, ktry w palce da si wzi i policzy takie piguki mona przekn nieco atwiej. Ta sama mka ziemniaczana jest najlepszym "pudrem" w przypadku poparze sonecznych: miejsce oparzone przez soce naley zwily wod i napudrowa grubo mk ziemniaczan. Nastpnie kpiel w krochmalu: od 1/4 do 1/2 kg mki ziemniaczanej rozprowadzi zimn wod i dolewa do gorcej wody w wannie, dobra temperatur wody do 35-37C i w kpieli spdzi nie mniej ni p godziny w przypadku widu, wysypek suchych i mokrych, suchoci skry i po dodaniu naparu z mity, kwiatu bzu czarnego lub bukwicy - przy uszczycy. Trzecim cennym zastosowaniem ziemniaka jest sok, wycinity ze wieo startego ziemniaka surowego, ktry zaywamy

128

3 razy dziennie po 2-3 yeczki stoowe przed jedzeniem w przewlekej nadkwanoci, zaparciu, zgadze, przykrym zapachu z ust i innych formach niedomogi wtroby. Czwarte, najmniej znane, ale najcenniejsze zastosowanie ziemniaka to obierki. Ziemniaki myje si, obiera i obierki zalewa wod rwno z powierzchni. Gotuje si je pod przykryciem a obierki bd mikkie i uzyskany w ten sposb odwar z obierek (same obierki mona wyrzuci ptactwu) pija si 2-3 razy dziennie szklank w najciszych formach i najostrzejszych nawet stanach kamicy moczowej. Odwar taki jest rwnie znakomitym rodkiem odywczym w wyczerpaniu pochorobowym. Na wsiach, gdzie woda gruntowa bywa bardzo twarda i szybko wskutek tego gromadzi si osad w imbryku, takim gotowaniem obierek usuwa si najgrubsze nawet pokady kamienia.Trzy, cztery razy gotuje si peny imbryk obierek i to wystarcza, eby kamie zamieni w boto. A jak radzono sobie na wsi polskiej, w czasie, gdy nie byo antybiotykw, sulfamidw itp. A w przypadku zapalenia puc? Bo w miecie puszczano krew, od czego sabszy pacjent najczciej umiera. Oto przepis, ktry rwnie dobrze mgby gurowa przy pozycji "Len" jak i "Czosnek", ale umiecimy go przy pozycji "Ziemniak" z innych jeszcze wzgldw. Tak wic z 3-4 rednich ziemniakw wycinano oczka, nie obierajc krajano reszt w kostk, dodawano 2 yki siemienia, jedn zgniecion gwk czosnku, pi szklanek wody i gotowano 20 minut. Uzyskanym w ten sposb odwarem robiono pacjentowi lewatyw, ktr powtarzano kilka dni - raz dziennie. Nie kocz si na tym, bynajmniej, walory lecznicze ziemniaka, gdy wod z gotowanych ziemniakw (lepsze gospodynie odlewaj t wod do zupy lub sosu misnego) - o ile ziemniaki byy gotowane bez soli, mona robi lewatyw niemal przy kadej awitaminozie zawsze z dobrym wynikiem. Jeli chodzi o walory odywcze ziemniaka - w kilogramie tego produktu znajdziemy: biaka 16 g, tuszczu 1,2 g, wglowodanw 151 g, oraz skadnikw mineralnych 9 g, w czym wapnia 104 mg, elaza 1,20 mg, fosforu 454 mg. Prowitaminy A - 0,23 mg, witaminy B1 - 0,88 mg, B2 - 0,41 mg, B6 - 1,52 mg, Bw -3,68 mg, C - 120 mg, H - 4,5 mg, K - 0,44 mg i PP 9,76 mg. Nie jest wic ziemniak tak mao wartociowym ani leczniczo ani odywczo, jak si w niektrych okolicach Polski i w niektrych sferach spoecznych uwaa. To prawda, e ziemniak tuczy (kade ciepokrwiste stworzenie) i przy wszystkich kuracjach odchudzajcych naley ilo zjadanych ziemniakw zredukowa do rozsdnego minimum. 132. Zocie dalmatyski (Chryzantheum parthenium L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin o silnej woni i do dekoracyjnym wygldzie, wic jest uprawiany do celw kwiaciarskich. Jest to rolina trwaa, o odydze gazistej, tu i wdzie omszona, o liciach dwu- i czterokrotnie pierzastosiecznych. Kwitnie to od czerwca do wrzenia, kwiaty s zebrane w baldachogroniaste kwiatostany. Kwiat i ziele przeszo sto lat temu zrobio olbrzymi karier kiedy Zacherl z Tyisu wyprodukowa znakomity rodek owadobjczy "Zacherlin", jak si pniej okazao - sproszkowany zocie. Popyt na "Zacherlin", zwany rwnie perskim proszkiem by ogromny, gdy by to pierwszy rodek owadobjczy nie wywoujcy szkd ubocznych. Dzi na bazie wycigu ze zocienia wyrabia si rodki owadobjcze nie tylko przeciw pchom czy wszom odzieowym, ale rwnie przeciw pchle ziemnej, szkodnikom liciowym itp., gdy jak to ju doskonale wiemy, rodki owadobjcze na bazie DDT okazay si zawodne dla zdrowia ludzkiego, a dla ptactwa czy zwierzt gospodarskich bardzo szkodliwe. Przez samo to, e nie rozpuszcza si w niczym - DDT stao si klsk tych pastw, w ktrych byo masowo stosowane, a poniewa produkcji jeszcze nie zaniechano, stosowania rwnie - spada poziom pooww morskich, szczeglnie jeli chodzi o ryby, ktre ikr skadaj w wodach sodkich, a rozwijaj si w wodach morskich, jak wgorz, oso, jesiotr itp. We wasnym zakresie, w skali domowej, oczywicie wystarczy proszek ze zocienia ususzonego do wytpienia wszelkiego robactwa domowego. Mocniejszy preparat uzyskamy, jeli zocie po ususzeniu uwolnimy od badyli, a sproszkujemy tylko sam kwiat i li. 133. Zankiel zwyczajny (Sanicula Europea L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin trwa, do 40 cm wysok o liciach korzeniowyh dugoogonkowych, picioklapowych, brzegami pikowanych, kwiaty ma drobniutkie, biae lub rowe. Ronie w cienistych lasach i liciastych zarolach na ziemi wilgotnej, ale prchnicowej. odyg ma podnoszc si, troch gazist. Ziele (Herba Saniculae) dziaa moczopdnie, wzmacniajco, cigajco, wykrztunie i napotnie, stosuje si napar w nieytach drg oddechowych, moczowych, w pocztkowych stadiach zapalenia puc, krwawym moczu, nadmiernym miesiczkowaniu i biegunkach. Zewntrznie do okadw przy wrzodach, krostach, wyrzutach j do gojenia lejszych ran oraz do pukania w stanie zapalnym jamy ustnej i przy szkorbutowych objawach w uzbieniu. 134. ubrwka wonna (Hierochloe odorate P.B.) z rodziny traw (Gramineae) jest rolin trwa, odrasta z podziemnych rozogw, jak wikszo z tej rodziny, dbo ma gadkie, listki trawiaste, wiecha kwiatonasienna luna, jak u owsa, prosa itp. Koski 3-kwiatowe, jajowate, to-brunatne i czerwono-brunatne.

129

Wystpuje na dobrych ziemiach prchnicowych, rzadko kiedy w masie, przewanie w skupiskach niewielkich. Ziele (Herba Hierochloides) ma dziaanie wzmacniajce, pobudzajce odek i sabo moczopdne. Stosuje si napar z yeczki drobno pocitej trawy w nieytach drg trawiennych, pochorobowym braku apetytu) nadcinieniu, nerwicy odka. Ale peny efek uzyskuje si stosujc traw sproszkowan na co dzie, w wikszych bowiem ilociach wietrzeje i traci warto lecznicz. Takiego proszku zaywa si nie wicej ni 1 g (szczypt w dwa palce) i nie czciej jak dwa razy dziennie. Wiksze dawki powoduj u nadcinieniowcw odurzenie, a u niedocinieniowcw - brak tchu. ubrwk, w iloci 1 trawki na 1/2 litra wdki uywa si - z minimalnym dodatkiem cukru - do "ubrwki". Ani cukru ani trawki przedawkowa nie wolno, bo wyjd nam pefrumy o smaku likieru. * * * Koczc ten rozdzia musimy podkreli, e na 134 pozycje omwione - 31 to artykuy spoywcze i to takie, ktre w naszym wyywieniu zjawiaj si przewanie czsto, a odgrywaj, jak si przekonalimy, du rol lecznicz.

15. ZIOA TRUJCE

1. Bielu dziedzierzawa (Datura stramonium L.) z rodziny psiankowatych (Solanaceae) jest rolin jednoroczn, do 1 m wysok, trzymajc si siedzib ludzkich, gdy wymaga duej iloci azotu w glebie. Ronie wic na starych mietnikach lub zoach kompostowych, gdzie due iloci gnijcych odpadkw daj mu dostatek poywienia. Jadaj bielu bez szkody dla siebie tylko kozy. Jest to rolina znana w caej Polsce, o czym wiadcz choby tylko nazwy: pinderynda (w kieleckim), tondera (na lsku), ddera (w poznaskim), denderewa (na Mazowszu), tyndara (na Kujawach), durna rzepa (na Podlasiu), cygaskie ziele (w biaostockim) i wiska wesz (w sandomierskim). Licie ma due, zatokowo wcinane, rolina rozgaziona, kwiat biay o koronie smukej, rozszerzajcej si przy kocu, wydaje noc odurzajcy zapach, ktry zwabia nocne owady. Kwiat ten mona uzna za doskonay barometr, gdy zamyka si przed deszczem. Li (Folium Stramonii) w rkach laika moe mie tylko takie zastosowanie: w razie ataku astmy, sypie si garstk suchego licia na maszynk elektryczn lub blach kuchenn i dym, np. kawakiem kartonu kieruje si w stron chorego. Dym taki rozszerza najciesze przewody oddechowe puc i pozwala astmatykowi oddycha. Jest to jednak rodek awaryjny dorany, a nie leczcy. Natomiast okady ze wieego pogniecionego licia na obszar zajty r (twarz itp.) usuwaj r bardzo szybko i cakowicie. Na nasionach bielunia wraz z kolczast naowocni robiono dawniej nalewk do rozgrzewajcych naciera w chorobach reumatycznych - ostatnio jednak najlepsi specjalici z tej dziedziny polecaj nagrzewanie miejsc zaatakowanych reumatyzmem, a nie nacieranie, ktre powiksza miejsca gromadzenia si zogw, a wic pogbia spraw chorobow w ostatecznym efekcie (p. "Chrzan", "Pokrzywa", "Czarnuszka"). 2. Blekot pospolity (Aethusa cynapium L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) uparty chwast mokrych, urodzajnych k nadwodnych, jest rolin roczn, wysok do ptora metra, o rozgazionych odygach, liciach wskich, potrjnie pierzastych, naprzemianlegych i paskich baldachach biaych, drobnych kwiatkw piciopatkowych. Caa rolina ma zapach cebuli, smak palcy. Zatrucia, podobnie przy szaleju, daj objawy nastpujce: niepokj, wymioty, ble gowy, odka, puchnicie caego ciaa, zawroty gowy, utrata przytomnoci, trudnoci przeykania, rozszerzenie renic i postpujcy parali czonkw.W celu ratowania podaje si rodki cigajce, oprnia odek, w braku innych lekw - mleko, kaw odziow, herbat, ciepe okady (najlepiej gorca kpiel!) i tlen a do prywrcenia normalnego oddechu. Hom. 3. Ciemiyca biaa (Veratrum album L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) jest rolin trwa o grubej, gsto owosionej odydze, liciach spodem krtko owosionych. Dolne licie szerokoeliptyczne, grne szerokolancetowate, rolina ma od 60 do 100 cm wysokoci, kwiaty biae lub tawe, w prostych wiechach. Ziemi wymaga wilgotnej, prchniczej, ronie w lasach lub na wilgotnych kach. M. Kcze ciemiycy (Rhizoma Veratri) stosuje si w formie wycigu spirytusowego (Tinctura Veratri) do wciera dranicych skr, a po wchoniciu powodujcych do dugotrwae znieczulenie w nerwoblach i cierpieniach reumatycznych. Poza tym we wszawicy: wycigu z ciemiycy 30,0, octu aromat. 50,0 - rozcieczy p na p z wod i na noc zwily szczoteczk zawszone wosy, ostronie, eby pyn nie dotar do oczu. Obwiza gow chustk, a rano zmy wosy ciep wod i wyczesa gstym grzebieniem. W ten sam sposb stosuje si wycig octowy (Acetum Weratri) i gotowy preparat przeciw wszawicy Dalacet. Ciemiyca moe by rwnie zastpczym preparatem importowanego niegdy kichwca meksykaskiego (semen Sabadilae). Wewntrznie preparaty ciemiycy biaej stosuje si w nerwicach, kolkach, kurczach, chorobach nerek, jednake tylko pod kontrol lekarza. 4. Czworolist pospolity (Paris quadrofolia L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) jest rolin trwa do 40 cm wysok o

130

bardzo charakterystycznym wygldzie: na dugiej odydze osadzone s cztery, z jednego poziomu wyrastajce, bezogonkowe, owalne, szpiczasto zakoczone listki, ze rodka ktrych wychodzi ciesza odyka z bladozielonym kwiatkiem o dwch warstwach wskich, lancetowatych patkw. Ronie w cienistych, wilgotnych lasach, na ziemi prchniczj, niekwanej. Owocem jest pojedyncza, czarna, paska jagoda - niewtpliwie trujca, oar jej padaj najczciej dzieci, gdy smak ma sodki. Okad ze wieego ziela rozpdza stany zapalne, wrzody, czyraki i leczy gojce si rany. Zatrucie jagodami czworolistu objawia si kolejno zym samopoczuciem, wymiotami, kolk, biegunk, blem gowy, utrat rwnowagi i duym rozszerzeniem zrenicy. Naley zastosowa pukanie odka, nastpnie podawa rodki powlekajce (siemi lniane sproszkowane, korze lazu, korze ywokostu w odwarze), a krenie krwi i oddech podtrzyma rodkami odywiajcymi i przeciwblowymi (patrz 12 rozdzia). rodkw przeczyszczajcych stosowa nie naley. Hom. 5. Kkol zwyczajny (Agrostemma githago L.) z rodziny godzikowatych (Caryphyllaceae) jest od wiekw upartym chwastem zboowym, o tyle trudnym do wytpienia, e cho jest rolin jednoroczn, ale ozim: nasiona dojrzewajce rwnoczenie z ytem, odrzucone z kombajnu czy z wialnika, na drugi rok wzejd, nie tracc przez zim siy kiekowania, bez wzgldu na to, czy przezimuj w stodole czy na polu. Omszona odyga, lancetowate, bezogonowe, naprzeciwlege listki, rwnie omszone, a po kielich karminowo-oletowego kwiatu, ktry w czasie niw staje si ju torebk pen nasion. W redniowieczu korze kkolu uwaano za rodek przeciwkrwotoczny, skuteczny poza tym przeciw chorobom skry, wrzodom, a nasiona przeciw taczce, zatrzymywaniu moczu i glicie ludzkiej. W XX wieku stwierdzono ponad wszelk wtpliwo, e domieszka nasion kkolu do yta, wzgldnie pszenicy czyni chleb gorzkim, niesmacznym i szkodliwym dla zdrowia. Objawy zatrucia to: linotok, drapanie w gardle, mocne ble brzucha, wymioty, wzdcia i biegunka. Po wchoniciu trucizny przez organizm - ble gowy, gorczka, zawroty gowy, niepokj i kurcze, spadek ttna, a w przypadkach miertelnych, szczeglnie wrd dzieci, mier nastpuje w wyniku poraenia oddechowego. W celu ratowania w zatruciu nie wolno jednak stosowa rodkw przeczyszczajcych, lecz tylko cigajce i luzowe. Dla likwidacji zaburze oddechowych i krwioobiegu stosuje si tlen i rodki odywiajce, ale po uratowaniu trzeba jeszcze pomyle o oczyszczeniu organizmu z resztek trucizny i jej skutkw zioami (p. 12 rozdzia). 6. Konitrut botny (Grattiola ojjicinalis L.) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariaceae) zwany rwnie trudzi ko, jest rolin trwa terenw mokrych i podmokych, nawet o sabej urodzajnoci. Licie ma lancetowate, lekko zbkowane, faliste, siedzce naprzeciwlegle u nasady caobrzegiem wychodzce z ktw lici na ogonkach. Konitrut naley do rodkw silnie dziaajcych, nasercowych, wymagajcych ostronego dawkowania. Ziele (Herba Grattiolae) ma dziaanie przeczyszczajce nawet w najmniejszych dawkach, moczopdne, oczyszczajce i nasercowe. Stosuje si napar z yki ziela na 1/2 l wody i uzyskany pyn zaywa ykami w schorzeniach wtroby, zej przemianie materii, hemoroidach i ylakach, obrzkach nerkowo-sercowych, puchlinie wodnej, zatruciach pokannowych, przewlekym zaparciu i schorzeniach skrnych, pochodzcych ze zej przemiany materii. Wiksze dawki - nawet przy duej skutecznoci leku - mog spowodowa niebezpieczne zatrucia. 7. Konwalia majowa (Convallaria maialis L.) z rodziny liliowatych (Liliaceae) w pobliu miast objta jest ochorn, gdy tpi j niemiosiernie handlarze uliczni, ktrzy poczynajc od bazi wierzbowych ju w styczniu podpdzanych w kubekach, forsycji w lutym w ten sam sposb przygotowanej, pierwiosnek w marcu - rabuj wszystkie zasoby kwiatowe okolic podmiejskich. Maleka wiecha biaych wonnych dzwoneczkw, zwisajcych na wsplnej odyce i licie due do 10 cm, lancetowate, podunie ykowane, cao nie przekraczajca 20 cm, w Farmakopei IV objta jest tymi sowami: "Kwiatostan wraz z dwoma otaczajcymi go limi konwalii majowej ... bd same licie zebrane przed kwitnieniem roliny ... wysuszone w temperaturze pokojowej lub 90-100C". Ziele (Herha Concallariae), ktre wzmacnia misie sercowy i dziaa moczpdnie, mona stosowa nawet w daleko posunitej niedomodze wtroby, ale poniewa jest rolin silnie trujc, stosuje si dawki suchego ziela w naparze do 0,5 g jednorazowo, a do 1,5 g dziennie. Przetwory: Tinctura Convallariea, Convafort, Cardiol, Kelikardina, Neocardina. Wchodzi w skad Cardiosanu (p. "Mieszanki zioowe"). Nalewk konwaliow w domu robi si zalewajc 1 cz wagow kwiatu 3-krotnie wiksz iloci spirytusu, na dwa tygodnie odstawia si w ciemne miejsce, po czym si ltruje. W przypadku nerwowych migren, osabienia nerwowego, zawrotw gowy - zaywa si nie wicej ni 10 kropli i nie czciej ni 3 razy dziennie. Uywa raczej ostronie i zarwno nalewki, jak i naparu nie przedawkowa. Rec. Ziele konwalii, koper, kora berberysu, kwiat rumianku, kora kruszyny, ziele krwawnika, ziele srebrnika, ziele morszczynu, korze lukrecji sproszkowa i zaywa dwa razy dziennie yeczk po jedzeniu, dobrze popi wod (w otyoci postpujcej i pocztkowej). 8. Lulek czarny (Hyoscyamus niger L.) z rodziny psiankowatych (Solanaceae), z ktrych wprawdzie pochodzi wiele trucizn, ale z teje rodziny wywodzi si ziemniak, pomidor i pieprz turecki - jest rolin dwuletni. W pierwszym roku wydaje pask rozet duych lici korzeniowych, w drugim niewysok, ok. 1/2 m odyg prost, rzadziej rozgazion z siedzcymi,

131

wiotkimi, klapowatymi, wcinanymi zatokowo, omszonymi limi, w ktach ktrych pojawiaj si stopniowo brzowe, czarno nakrapiane kwiaty piciopatkowe. Li lulka (Folium Hyoscyaml) ma dziaanie przeciwskurczowe, umierzajce ble i rozszerzajce renice. Naley jednak do rodkw silnie dziaajcych, stosowanych wycznie pod kontrol lekarsk, przy czym najwiksza jednorazowa dawka wynosi 1 g, a najwiksza dawka dzienna nie moe przekroczy 3 g, gdy przedawkowanie zawsze grozi zatruciem. Stosuje si w postaci przetworw: Extr. Hyoscyami siccum, Oleum Hyoscyami. Kr. - w dolegliwociach drg oddechowych, kaszlu, grulicy, przewlekych nieytach oskrzeli, nerwicach, blu zbw, bolesnych dolegliwociach kostnych, reumatycznych i artretycznych, kamicy moczowej, dusznicy bolesnej, bezsennoci, padaczce, histerii, a zewntrznie w formie okadw przy raku skry, wrzodach, wysypkach, swdzeniu i hemoroidach razem ze sproszkowanym siemieniem lnianym. Hom. 9. Miek wiosenny (Adonis vetnalis L.) z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) jest rolin zalenie od warunkw glebowych od 12 do 60 cm wysok, trwa, o pojedynczej odydze, z kwiatem jasnotym, wielopatkowym (od 8 do 16) na szczycie. Licie ma wielodzielne, wskie, jak u kopru lub kminku. Ronie na miejscach sonecznych, wapiennych, a poniewa jest rolin chronion, uzyskujemy j wycznie z upraw. Ziele (Herb a adonidis vernalis) wzmacnia serce i dziaa moczopdnie. M. Miek naley do lekw wzmacniajcych skurcz minia sercowego, podobnie jak konwalia, ciemiernik czy naparstnica. Nie ma zdolnoci kumulatywnych, jak naparstnica, ale jako surowiec silnie dziaajcy moe by zapisywany tylko przez lekarza i tylko w okrelonych dawkach. Najwiksza jednorazowa dawka wynosi 2 g, najwiksza dawka dzienna nie moe przekracza 6,0 g. Miek stosuje si w naparze - yeczka ziela na szklank wrztku i zaywa 2-3 razy dziennie yk naparu. Przetwory: Tinctura Adonidis vernalis, Cardiol. 10. Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea L.) z rodziny trdownikowatych (Scrophulariaceae) jest rolin dwuletni. W pierwszym roku wyrasta rozeta duych lici jajowato-lancetowatych i mocno kosmatych, w drugim roku wyrastaj pdy kwiatowe, wznoszce si do 1 m wysokoci, na ktrych bogato rosn dzwonkowate, purpurowe, wewntrz nakrapiane kwiaty, ktrych bywa kilkaset. Mimo to naparstnica rozmnaa si sabo, w stanie naturalnym spotyka si j w Beskidzie ywieckim, za Kubalonk ku wsi Istebna, Koniakw, rzadziej w Sudetach, zawsze w rzadkich skupiskach albo pojedynczo. Jest wic pod ochron, do celw leczniczych uzyskuje si j z upraw, ktre zreszt wyjtkowo (bo na og jest inaczej) daj surowiec lepszej jakoci. Zapach ziela swoisty, smak odraajco gorzki. Li naparstnicy (Folium Digitalis) dziaa wzmacniajco na serce, sabo moczopdnie, ale stosuje si go tylko pod kontrol lekarza, gdy naley do rodkw silni dziaajcych. Lekarz za moe przepisa tylko li o okrelonej sile dziaania - Folium Digitalis tutratum. Najwiksza dawka dzienna 1,0 g, najwiksza dawka jednorazowa 0,2 g. Stosuje si wic naparstnic w postaci naparw o oznaczonej sile dziaania, a wic wykonanych w aptekach, zaywa si taki napar ykami 2-3 razy w cigu dnia po l yce. Przetwory: Tinctura Digitalis purp. titr., Corditon liq., Digicarsol tab!. 11. Naparstnica wenista (Digitalis lanata Ehr.) z rodziny trdownikowatych. (Scrophulariaceae) jest rolin podobnie jak naparstnica purpurowa, dwuletni, z tym, e kwitnie to, kwiatw ma mniej, ale wiksze, w stanie naturalnym spotyka si j czciej i na caym obszarze Polski. W dziaaniu jest sabsza, w uprawie atwiejsza. Smak i zapach nie tak mocny jak u naparstnicy purpurowej, ale bardzo podobny. Li (Folium Digitalis lanatae) ma rwnie dziaanie nasercowe i moczopdne, tak samo stosuje si go tylko pod kontrol lekarza. Najwiksza dawka jednorazowa 0,1 g, najwiksza dawka dzienna 0,5 g, rwnie w postaci naparu oznaczonej siy dziaania, zaywa si 2-3 razy dziennie po jednej yce. Przetwory: Tinc. Digitalis lanatae titr. 12. Paprotnik samczy, nerecznica samcza (Dryopteria x mas L., Aspidium lix mas Sw.) z rodziny paprotnikowatych (Polypodiaceae) ronie w lasach na ziemi wilgotnej, humusowej, licie ma podwjnie pierzaste. wyaniaj si z kczy skrcone w formie pastorau, pod spodem maj zarodniki w kupkach mniejszych ni epek od szpilki. Trzon kcza powinien mie w przekroju ywy kolor zielony i ten kolor decyduje o wartoci leczniczej korzenia. Stare bowiem korzenie maj w przekroju kolor brunatno-ty i taki korze nie ma ju dziaania leczniczego. Papro przeciw tasiemcowi zalecali ju Dioskorides w I wieku i Galen w II wieku n.e., ale pniej rodka tego zaniechano i zapomniano o nim, dopiero w XVIII wieku papro wrcia do medycyny; Ludwik XV wdowie po szwajcarskim chirurgu, Muferowej, zapaci 18 000 frankw za rodek przeciw tasiemcowi, by nim wanie sproszkowany trzon korzentia paproci. Sch. Kcze paproci samczej (Rhizoma jilicis maris) jest najsilniejszym rodkiem przeciwrobaczym, ale trujcym i bez kontroli lekarskiej stosowa go nie naley, jak rwnie nie naley go stosowa bez obtej dawki rodka przeczyszczajcego po uyciu paproci. Bez pomocy lekarskiej tasiemca mona usuwa tylko pestkami z dyni (p. "Dynia"). Poza tym uywa si kczy paprotnika do kpieli. Kilo potuczonego kcza gotowa 2 godziny w 2-3 litrach wody i dola do ciepej (35 stop.) kpieli w kurczach mini, cierpieniach reumatycznych lub innych stanach zapalnych. Zapachu wieej paproci nie znosi adne robactwo domowe.

132

13. Psianka sodkogorz (Solanum dulcamara L.) z rodziny psiankowatych (Solanaceae) ronie w miejscach raczej
ocienionych, podmokych. Jest to pkrzew, okoo 1,5 m wysoki, o odygach zielonych, ale drewniejcych od dou, kanciastych i omszonych. Licie caobrzegie, zaostrzone, podune, jajowate, ogonkowe, owosione, grne trjdzielne lub trjsieczne, kwiaty w wiechach szczytowych lub bocznych, oletowe, jagody szkaratne, jajowate. Szczyty pdw (Stipites Dulcamerae) maj dziaanie moczopdne, oczyszczyjce, rozkurczowe, stosuje si napar przy zastarzaych nieytach drg oddechowych i cierpieniach pucnych, zimnicy, reumatyzmie, taczce, puchlinie wodnej, skrofulozie, przewlekych chorobach skrnych a do wierzbu wcznie oraz biegunkach, zaburzeniach miesiczkowania, nieytach drg trawiennych i moczowych. Wszyscy autorzy zgodnie ostrzegaj przed przedawkowaniem, przy ktrym natychmiast wystpuj objawy zatrucia: ze samopoczucie, wymioty, ostra biegunka, kurcze, gorczka, zwolnienie ttna, poraenie, odebranie mowy, omdlenie, brak tchu i mier z objawami uduszenia. Naley oprni odek za pomoc rodkw wymiotnych i agodnie przeczyszczajcych, mona zastosowa opium, rodkj powlekajce, ciepo oglne, rodki wzmacniajce oddech. Horn. 14. Saata jadowita (Lactuca virosa L.) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin jedno - lub dwuletni, od 60 do 150 cm wysok. W pierwszym roku pojawia si rozeta lici przykorzeniowych, jasnozielonych, owalnych, gboko pikowanych, w drugim - odyga, w grze rozgaziajca si. Na niej siedz naprzemianlege, czerwono lub biao nabiege licie, od ktrych wychodz gazki kwiatowe, jasnotych przez lipiec i sierpie rozwijajcych si koszyczkowatych kwiatw. W przeomie, podobnie jak u mniszka, glistnika itp., pojawia si gorzko palcy sok, najpierw biay, na powietrzu kncy a do brzowego koloru. Jest to lactucarium, silny rodek nasenny, wykrztuny, rozkurczowy i kojcy, wymagajcy oczywicie ostronego dawkowania pod kontrol lekarsk, wchodzcy w skad wielu wycznie receptowych rodkw rozkurczowych; przeciwas tmatycznych itp. 15. Saata kompasowa (Lactuca serriola Tomer) z rodziny zoonych (Compositae) jest rolin, ktr warto byoby pozna, nawet gdyby nie bya lecznicza. Jest to rolina dwuletnia: w pierwszym roku wyrasta z korzenia rozeta lici przyziemnych, w drugim pd kwiatowy do 150 cm wysokoci, ulistniony siedzcymi limi, obejmujcymi odyg strzakowat nasad. Z ktw wychodz pdy kwiatowe. Kwitnie to od lipca do padziernika. Wymaga gleby dobrze zaopatrzonej w prchnic i azot. Na miejscach sonecznych saata kompasowa ustawia wszystkie licie pionowo z pnocy na poudnie, dziki czemu nie dokucza jej soce w poudniowej porze, a rolina lepiej wykorzystuje dziaanie promieni sonecznych przed poudniem i po poudniu. Z tej przyczyny nazywa si kompasow. Drug ciekawostk, jest to, e nektar kwiatowy wypenia a po brzegi wsk rurk kwiatow, mogyby go zjada drobne owady nie zapylajce kwiatu. Ale owady te grzzn po drodze w trujcym soku mlecznym, ktrym pokryte s kielichy kwiatostanu, szypuki i grne licie. Saata kompasowa ju w staroytnoci bya znan, rolin lecznicz, na poudniu miaa szersze zastosowanie i silniejsze dziaanie. W naszym klimacie mleczny sok saaty kompasowej stosowany jako rodek przeciwkaszlowy, uspokajajcy i znieczulajcy i tylko dla dorosych, w niewielkich dawkach: 1 yeczk w cigu caego dnia. 16. Sasanka kowa (Pulsatilla pratensis MilI., Anemone pulsatilla L.) z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae) jest rolin trwa od 20 do 40 cm wysok, zalenie od nasonecznienia, gdy wymagania glebowe ma znikome, ronie przewanie na piaskach. Licie odziomkowe potrjnie pierzastosieczne, odyga kwiatowa i pony pd rodkowy s owosione, kwiat jasno oletowy, zwieszony, pici opatkowy, z zewntrz owosiony. Zapach ziela niky, smak ostro palcy. Kwitnie w marcu - kwietniu. Z powodu wczesnego kwitnienia jest tpiony przez handlarzy ulicznych i dlatego chroniony. Ziele (Herba pulsatillae) ma dziaanie przeciwskurczowe, kojce, antybiotyczne, moczopdne i wzmacniajce. Stosuje si napar przy grypie, reumatyzmie, astmie i innych nieytach drg oddechowych, suchym kaszlu, zawrotach gowy, blach gowy, blach odka, przewlekych chorobach skrnych, wrzodach, zapaleniu spojwek, zaburzeniach miesiczkowania i kurczach jelitowych. wiey sok sasanki wywouje ju w kilkuminutowych okadach zaczerwienienie a do powstania pcherzy - lepiej w takich przypadkach stosowa wieo utarty chrzan. 17. Stroiczka rozdta (Lobelia injlata L.) z rodziny stroiczkowatych (Lobeliaceae) jest rolin jednoroczn, pochodzc z Kanady, u nas uprawian. Ziele bezwonne, smak ma ostry, drapicy, zwikszajcy napyw liny. Ziele (Herba Lobeliae) dziaa przeciwastmatycznie, pobudza centralny ukad nerwowy i wzmacnia ukad naczy krwiononych. Najwiksza dawka jednorazowa 0,1 g, najwiksza dawka dzienna 0,3 g. Dawki 0,01-0,02 pobudzaj orodek oddechowy, wiksze dawki wywouj wymioty. Przetwory: Zinctufa Lobeliae, Kelastmin. 18. Szalej jadowity (Cicuta virosa L.) z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae) jest rolin trujc, trwa, ma bulwiaste kcza, silnie cuchnce, ktre w przekroju ukazuj puste, paskie komory powietrzne jedna nad drug. odyga pusta, ponad metr wysoka, licie dwu - i trzykrotnie pierzaste, na brzegach zbkowane, dugoogonkowe, kwiaty drobne, biae, zgrupowane maymi baldaszkami w jeden wypuky baldach. Szalej ronie na ziemi kwanej, podmokej, w pobliu wody. Spirytusowy wycig z korzenia szaleju by ongi uywany do nacierania miejsc zaatakowanych reumatyzmem, dzi zaniechano zarwno nacierania, jak i stosowania tego rodzaju rodkw.

133

Nazwa aciska niejednego ju historyka wprowadzia w bd przy uzgadnianiu, czym otruto Sokratesa. Ale dziaanie opisane tak sugestywnie przez Platona, ktry by wiadkiem mierci - nie odpowiada szalejowi i przetworom z niego uzyskiwanym. 19. Wawrzynek wilczeyko (Daphne mezerum L.) z rodziny wawrzynkowatych ( ymalaceae) jest krzewem do 1 m wysokim, kwitncym w marcu przed wypuszczeniem lici, dlatego te jest uprawiany na trawnikach dla celw dekoracyjnych. Kwiatki bezogonkowe, pachnce, rowe, wyrastaj po trzy na miejscach po zeszorocznych liciach. Po przekwitniciu na kocach gazek wyrastaj pki lancetowatych lici, ktre stopniowo rozrastaj si razem z gazk. Owoc poduny, jajowaty, czerwony, zjadaj ptaki, ktre nie trawi pestki i w ten sposb rozsiewaj wawrzynek. Jest to rolina silnie trujca, kilkanacie owocw wystarczy do zabicia czowieka, ale od niepamitnych czasw krople wawrzynkowe byy uywane do smarowa i naciera przeciwreumatycznych, wskutek czego rolina ulega wytpieniu i dzi jest pod cis ochron, jak zreszt wikszo rolin trujcych.

16. MIESZANKI ZIOOWE

W ksice tego typu, co niniejsza, trzeba si ustosunkowa do kadego dziau zioolecznictwa, a wic i do mieszanek zioowych. Zanim jednak wyliczymy je i opiszemy - warto wyjani, skd si wziy w zioolecznictwie mieszanki, czyli rodki zioowe, skadajce si z kilku surowcw zielarskich. Ot, jak to piszemy w 5 rozdziale "Osobliwe dzieje zi", ju w wieku XVI zjawi si czowiek, ktry twierdzi, e nie caa rolina leczy, ale jaki - z pewnoci tylko jeden jej skadnik. Ten trzeba z roliny wydoby i dopiero stosowa dawkujc odpowiednio do potrzeby. Teoria ta przyja si i w ostatecznym skutku przekrelia zioolecznictwo, dajc prym chemii, najpierw zielarskiej, a pniej czysto chemicznej farmacji w dzisiejszym jej ksztacie. Na szczcie, niezalenie od tego znaleli si uczeni, ktrzy z teorii tej wycignli zupenie inne wnioski, ich badania poszy w zupenie innym kierunku, a mianowicie stosujc owe "pojedyncze" czynniki leczce w wielu zioach prbowali stosowa je wsplnie, biorc po dwa, trzy i cztery zioa o tym samym kierunku dziaania. I okazao si, e dwa zioa o tym samym kierunku dziaania bd skuteczniejsze ni jedno, a trzy skuteczniejsze od dwch. Przy zachowaniu tej samej iloci surowca w dawce, a wic np. yka ziela na szklank wrztku - yka mieszanki bdzie skuteczniejsza ni yka pojedynczego ziela. Dzieje si tak dlatego, e organizm ludzki rzdzi si prawem wyboru: bierze z takiej mieszanki co mujest potrzebne - wydala niepotrzebne. Dajc choremu napar czy odwar z mieszanki dajemy mu ca aptek rodkw, z ktrych organizm zuyje to, czego w danej chwili potrzebuje. Rzecz jasna, e mieszanki zioowe mog by zestawiane tylko z takich zi, w ktrych nie ma skadnikw o jakim ujemnym dziaaniu, jak rwnie takich, w ktrych nie ma skadnikw przeciwnych od podanego. A tak wanie przedstawiaj si te mieszanki, ktre s wprowadzone do obrotu bezreceptowego i naby je mona we wszystkich aptekach i sklepach wzorcowych Herbapolu. Nie weszy one na rynek jednoczenie i std rnica midzy numerem, uwidocznionym na opakowaniu a porzdkiem alfabetycznym. Waniejsze nam si jednak wydaje zapamitanie numeru zi dla nas wskazanych, bo tak si przyjo w handlu, e zamiast powiedzie w aptece: "Prosz o Nervosan" mona nowiedzie .. Prosze o zioa numer jeden". Zreszta numer na pudeku iest tak widoczny, e od razu po wejciu do apteki widzimy, czy s te zioa, o ktre nam chodzi. Tak wic mieszanka Nr 1, czyli Nervosan, skada si z zi o dziaaniu uspokajajcym, przeciwskurczowym, nasennym, sowem co, co w dzisiejszych "zwariowanych czasach", w nadmiernie przyspieszonym tempie ycia ogromnie jest potrzebne. W skad Nervosanu wchodz (w nawiasach podajemy procentow ilo danego skadnika, aby pacjent mg rwnie sam sobie tak mieszank sporzdzi z zi osobno zakupionych lub samemu zebranych): korze kozka, zwanego popularnie walerian (40), kwiat rumianku (10), ziele krwawnika (20), ziele mity pieprzowej (15) i ziele melisy (15). Stosujemy Nervosan przeciw nadmiernej pobudliwoci nerwowej, w stanach podniecenia psychicznego, w nerwicach ukadu wegetatywnego (np. odka, serca itp.), bezsennoci, histerii oraz w zaburzeniach zwizanych z pokwitaniem i przekwitaniem. Warto tu zaznaczy, e niektrzy ludzie reaguj na walerian najpierw wprost przeciwnie od zamierzonego skutku: w pierwszym, niekiedy i w drugim dniu stosowania - s podnieceni, a nawet podranieni. Zdarza si to przede wszystkim tym, ktrym waleriana jest bardziej potrzebna. Oczywicie w cigu kilku dni stosowania Nervosanu reakcja ta ustaje i pacjent czuje si coraz lepiej. Na czas leczenia si Nervosanem (jak rwnie innymi rodkami na bazie kczy kozka) kota z domu naley usun, gdy nie uchroni si go przed narkotycznym dziaaniem waleriany. Nr 2 - Sklerosan, jak sama nazwa wskazuje, stosujemy przy sklerozie, czyli miadycy, ale ze wzgldu na uboczne dziaanie mieszanki, obniajce cinienie krwi, poprawiajce przemian materii, przeciwcukrzycowe i wzmacniajce ukad krenia krwi - stosuje si rwnie w chorobie nadcinieniowej, wadliwej przemianie materii u osb starszych i w zmianach chorobowych, typowych dla wieku podeszego.

134

W skad Sklerosanu wchodz: li i kwiat gogu (30), owoc jarzbiny (10), ziele morszczynu (lO), ziele krwawnika (5), kora kruszyny (15), ziele jemioy (20) i ziele rdestu ptasiego (10). Nr 3 - Degrosan dziaa rozwalniajco, trawiennie i poprawia przemian materii. Stosuje si wic t mieszank w otyoci, trdziku modzieczym i innych tego rodzaju objawach skrnych (np. przetuszczona cera i wosy), w zej przemianie materii i zaburzeniach gruczow wydzielania wewntrznego. Skada si Degrosan z ziela morszczynu (20), korzenia mniszka (15), kczy perzu (10), ziele krwawnika (15), ziela bratka polnego (10), kory kruszyny (20) i kwiatu lipy (10). Nr 4 - Reumosan. Stosuje si t mieszank w ostrych i przewlekych chorobach reumatycznych: gocu miniowym i stawowym, czyli artetyzmie i reumatyzmie oraz przy rwie kulszowej czyli ischiasie. Dziaanie tej mieszanki polega na tym, e jest jednoczenie moczopdna i rozgrzewajca, a to jest najwaniejsze w chorobach tego typu: rozgrza organizm, eby uruchomione kreniem krwi zogi reumatyczne szybciej znalazy si w przewodzie moczowym, skd ju maj otwart drog na zewntrz. Skada si Reumosan z lici brzozy, kory wierzbowej, ziela rdestu ptasiego i lici pokrzywy - po (20), kwiatu tawuy kowej i ziela skrzypu - po (10). Nr 5 - Tannosan to mieszanka przeciwbiegunkowa i zatrzymujca, ktr si stosuje przy przewlekych i ostrych biegunkach, nieytach jelit, blach przewodu pokarmowego, wzdciach, nadmiernej iloci luzu w stolcu itp. W skad mieszanki wchodz: kcza piciornika i owoc czarnej jagody - po (30), li mity pieprzowej (20), kwiat rumianku rzymskiego i li szawi - po (10). Nr 6 - Pyrosan skada si z zi rozgrzewajcych, przeciwgorczkowych i kojcych. Stosuje si je we wszelkich stanach gorczkowych, gdzie zachodzi podejrzenie przezibienia, a wic grypa, nieyty grnych drg oddechowych, angina i w blach miniowych reumatycznych, towarzyszcych kademu przezibieniu, szczeglnie w podeszym wieku. W skad Pyrosanu wchodzi: rumianek pospolity i owoc maliny - po (5), pczki topoli i li brzozy - po (10), kwiat lipy i kwiat tawuy kowej - po (25), kora wierzby (20). Nr 7 - Rektosan, to mieszanka o wskiej specjalnoci, cho bardzo potrzebna przy czsto spotykanej dolegliwoci, a mianowicie w hemoroidach czyli krwawnicach. Stosuje si j do wewntrz przeciw guzom krwawicowym, w stanach zapalnych i ostrych, przy pkniciach odbytu i ropniach okooodbytniczych, w celu wzmocnienia naczy krwiononych, co zapobiega powstawaniu krwawnic. Niezalenie od tego trzeba jednak do wyywienia wprowadzi surwki (p. 6 rozdzia), a stan zapalny odbytnicy opanowa okadami z gotowanej cebuli. W skad Rektosanu wchodzi: kwiat krwawnika i kminek - po (15), owoc jarzbiny, korze ywokostu, kora kruszyny, kwiat kasztanowca - po (15), nasienie kozieradki (20) i ziele bratka polnego (10). Nr 8 - Septosan, skada si z zi przeciwzapalnych i dezynfekujcych, wic stosuje si t mieszank do pukania ciepym odwarem jamy ustnej i garda w ostrych i przewlekych stanach zapalnych w jamie ustnej. W skad tej mieszanki wchodz w rwnych ilociach - po (25), li mity pieprzowej, li szawi, ziele macierzanki i ziele tymianku. Nr 9 - Cardiosan, jest to rodek, ktry wzmacnia misie sercowy i obnia cinienie krwi. Stosuje si t mieszank w osabieniu minia sercowego, niewydolnoci ukadu krenia, w zaburzeniach krenia na tle miadycy, w zaburzeniach ukadu neurowegetatywnego, dusznicy wysikowej oraz migotaniu i trzepotaniu przedsionkw. W skad Cardiosanu wchodzi: ziele konwalii (7), ziele janowca barwierskiego (6), ziele jemioy i ziele serdecznika - po (12), licie gogu, korze lubczyka i korze kozka - po (11), ziele skrzypu i owoc dzikiej ry - po (15). Nr 10 - Cholagoga (I, II, III) dziaa ciopdnie, rozwalniajco, trawiennie, likwiduje nadmiern fermentacj w przewodzie pokarmowym i wzdcia, umierza boleci. Stosuje si j w nieytach drg ciowych, zaburzeniach czynnoci wtroby, stanach zapalnych woreczka ciowego i drg ciowych, zaburzeniach czynnoci wtroby, stanach zapalnych woreczka ciowego i drg ciowych, kamicy wtrobowej i ciowej, w taczce i zaburzeniach trawienia na tle niedostatecznego wydzielania ci. Skadaj si: nr I - z owocw i ziela dziurawca - po (20), ziela rdestu ptasiego (60); nr II - z korzenia mniszka (35), z kwiatu kocanki, lici mity, ziela krwawnika, kory kruszyny - po (15) i ziela glistnika (5); nr III - z owocu jaowca (15), ziela dziurawca (10), ziela rdestu ptasiego (55) i kory kruszyny (20). Cholagog nr I stosuje si przy stolcu mikkim; nr II - przy normalnym, a nr '" - przy zaparciach. Nr 11 - Urosan, dziaa moczopdnie, dezynfekuje przewd moczowy i likwiduje stany zapalne w ukadzie. Stosuje si go w zapaleniu nerek i pcherza moczowego, skpomoczu, obrzkach i kamicy moczowej, piasku, nieytach miedniczek i przewodu moczowego. Skada si Urosan z ziela skrzypu i lici mcznicy - po (15), ziela poonicznika i korzenia lubczyka - po (20) i lici brzozy (30).

135

Nr 12 - Digestosan, gorzkie zioa odkowe skadaj si z zi dziaajcych trawiennie, pobudzajcych czynnoci

odka, znoszcych nadmiern fermentacj jelitow i wzdcia, stosuje si wic j przy braku apetytu, niestrawnoci, zgadze, nudnociach, wzdciach, atonii odka i zaburzeniach w wydzielaniu sokw trawiennych. W skad Digestosanu wchodz: ziele drapacza, li bobrka i ziele krwawnika - (20), korze ywokostu i li mity - po (15), kminku (10). Nr 13 - Pektosan, dziaa powlekajco, wykrztunie, zmikczajco i przeciwzapalnie w drogach oddechowych. Stosuje si w nieytach grnych drg oddechowych i oskrzeli, rozedmie puc, dychawicy oskrzelowej i stanach astmatycznych. Skada si Pektosan z: korzenia omanu (25), licia szawi i kopru - po (10), korzenia lazu (20), licia podbiau (35). Nr 14 - Normosan, to zioa rozwalniajce, trawienne, przeczyszczajce, poprawiajce przemian materii, likwiduj nadmiern fermentacj jelitow. Stosuje si t mieszank w zaparciach zwaszcza przewlekych i nawykowych, niestrawnoci, otyoci, wzdciach, wadliwej przemianie materii oraz zaburzeniach w trawieniu i przyswajaniu pokarmw. Pije si raz dziennie, raczej na noc, im duej si t mieszank gotuje, tym mocniejszy si odwar uzyska. Normosan skada si z: kory kruszyny (50), kczy perzu (20), kminku, mity pieprzowej i owocu bzu czarnego - po (10). Nr 15 - Diabetosan, to bardzo cenny zestaw zi przeciwcukrzycowych, moczopdnych, poprawiajcych przemian materii. Stosuje si j jako rodek pomocniczy w leczeniu cukrzycy, oprcz waciwego wyywienia oraz w nieytach przewodu trawiennego i zym gojeniu si ran, skalecze do wewntrz. W skad tej mieszanki wchodz: ziele rutwicy i strczyny fasoli po (25), li czarnej jagody i li pokrzywy - po (20), li szawi i korze mniszka - po (5). Nr. 16 Vagosan to rownie mieszanka o niezbyt szerokim wachlarzu zastosowa, ale nieodzowna w wielu schorzeniach kobiecych. 3 - 4 yki tej mieszanki na 6 szklanek wody gotuje si, przecedza przez gste ptno lniane i tak przygotowanego odwaru uywa si do irygacji, przemywa i przymoczek przeciw upawom, owrzodzeniom sromu, w stanach zapalnych pochwy i do codziennej higieny osobistej kobiet. W skad tej mieszanki wchodz: ziele rdestu ptasiego, li szawi i li pokrzywy - po (17,5), kora dbowa (25), kwiat rumianku pospolitego (20) i kwiat nagietka (2,5). Nr 17 - Pulmosan, stosuje si jako wany rodek pomocniczy w chorobach pucnych, zwaszcza w przewlekej grulicy puc, rozedmie z zespoem sercowo-pucnym, w stanach ozdrowieczych po chorobach pucnych oraz przeciw pylicom. W skad Pulmosanu wchodz: ziele rdestu ptasiego i ziele skrzypu - po (30), korze mniszka (12,5), kwiat krwawnika (22,5) i kwiat sonecznika (5). Oprcz tych mieszanek istnieje ju 7 granulatw, czyli mieszanek zioowych sproszkowanych i zgranulowanych w celu atwiejszego zaywania, a mianowicie: Cholagodze odpowiada Cholegran, Nerwosanowi - Nervogran, Normosanowi - Normogran, Reumosanowi - Reumogran, Urosanowi - Urogran i Diagestosanowi - Gastrogran. Wrd granulatw znalaz si rwnie rodek przeciw uszczycy, Bezagran, ktry nie ma swojego odpowiednika w mieszankach zioowych, gdy opracowany zosta wtedy, gdy przystpiono do granulowania poszczeglnych mieszanek. Oczywicie warto pamita o tym, e Cholagog II, Degrosan, Diabetosan, Sklerosan i Rektosan mona przygotowa od razu na cay dzie w potrjnej porcji. Te mieszanki mona rwnie sproszkowa i zaywa 2-3 razy dziennie mniej ni p yeczki. Dawk takiego proszku mona zwiksza tylko nieznacznie i tylko wtedy, gdy zaywanie przynosi wyran popraw zdrowia. Jeli odnajdzie si w tym rozdziale mieszank odpowiedni dla swej dolegliwoci, warto wypisa, z czego ona si skada i w 12 rozdziale przeczyta, co o kadym zielu napisano.

17. ZBIR ZI ZE STANU NATURALNEGO

Tym, ktrzy w zakresie zi czsto przez siebie stosowanych chcieliby si uniezaleni od niespodzianek dystrybucji czy spacerw do aptek, sklepw Herbapolu itp., albo chcieli zebra to, czego Herbapol nie sprzedaje, a im w celach kuracyjnych mogo by to by w wikszej iloci potrzebne - musimy zwrci uwag na t smutn okoliczno, e w dziejach, rwnoczenie z karier lecznicz zi, rozwija si ich kariera jako trucizn. I jak jedni znawcy zi wysawiali i stosowali zioa leczce, tak inni (zawsze za wiksze sumy), dostarczali monym tego wiata trucizn na uprztnicie z drogi ycia niewygodnych gur. Kariera zi trujcych i trucizn z tych zi sporzdzanych jest imponujca i w dziejach ludzkoci gona: niektrzy sawni ludzie, jak Neron, Lokusta czy Aleksander VI papie, przechodz do historii przede wszystkim jako truciciele. I std bezwarunkowa konieczno ustalenia, "czy to jest to", czego szukamy, nim rozpoczniemy zbieranie. Bo skoro od leku do trucizny droga krtka, to trzeba si dobrze zastanowi, kiedy mona zioa zbiera samemu? Ot jedno trzeba przyj za elazn zasad: jeeli o danym zielu wiemy wszystko, czego si mona z literatury dowiedzie, znamy wygld, smak i zapach, gleb jakiej wymaga, miejsce wystpowania i sposb wystpowania masowo czy pojedynczo - o

136

co si autor stara, jak mg - to nie zawsze te wszystkie informacje wystarcz do zdecydowania, e mamy w rku to, a nie inne ziele. Bo o pomyki w tej dziedzinie jest atwo, a skutki tych pomyek nieobliczalne. Najlepiej porozumie si z kim, kto zbiera ju lub zbiera zawodowo zioa na sprzeda i skorzysta zjego wskazwek, aby nie zbiera rolin, co do ktrych nie mamy stuprocentowej pewnoci, co to jest: Zbiera zreszt mona nie tylko dla siebie, bo i na sprzeda, Herbapol stale potrzebuje zbieraczy i skupuje ogromne iloci zi. Ale zanim pomylimy o dochodach,jakie nam zbir moe przynie (albo uprawa zi na wasnej dziace) - musimy sobie zdawa spraw z tego, czyje rce w gospodarstwie s wolne i kiedy. Nie moemy bowiem przedsibra takiej uprawy czy zbioru, ktry bdzie si nakada na okres wzmoonych prac rolnych, a bdzie wymaga wikszej iloci rk roboczych. Tym bardziej, e zbir rolin ze stanu naturalnego nie wymaga na og jakich wysokogatunkowych si roboczych: syn przejdzie z kos przez burzany pokrzywy, a matka staruszka siedzc obsmyczy z nich licie, uoy do suszenia i cay proces produkcyjny, sama zaatwi. W kadym jednak przypadku najlepiej porozumie si z punktem skupu i kontrakcji adres otrzymamy w kadej spdzielni gminnej, eby si tam dowiedzie, co i w jakiej iloci punkt od nas nabdzie. Oczywicie naley si kierowa tym, za co Herbapol paci najlepiej, ale tym, co w naszej okolicy wystpuje w wikszych ilociach. Sezon roboczy zielarski trwa przez cay rok: koczy si jeden surowiec, zaczyna si drugi, w czerwcu, lipcu i sierpniu mamy po kilkanacie surowcw do zbierania, nie ma wic trudnoci z zagospodarowaniem wolnego czasu, byle tylko pogoda dopisaa. Wszystkie surowce zielarskie, a wic licie, korzenie, kory, kwiaty czy nasiona skupowane s w stanie suszonym, a jeeli w surowym to za osobn umow z punktem skupu. W maych "domowych" ilociach zioa suszymy na gazetach lub wikszych papierach rozoonych np. na szae, do wikszych iloci moemy zrobi pokojow suszarni, wedug poniszego objanienia. Z kantwki sosnowej o gruboci 2 x 2 cm dugoci 1 m, wykonujemy stele pojedyncze, o nkach nie duszych ni 10 cm. Obie listwy i nki zbijamy jednym gwodziem. Naley pamita, aby wszystkie 4 nki byy jednej dugoci, bo stele ustawiamy jedn na drugiej, musz sta rwno i stawiajc w ten sposb do 12 sztuk uzyskujemy 12 metrw powierzchni suszarniczej na jednym metrze kwadratowym, co mona sobie urzdzi w maym nawet mieszkaniu. Stele obijamy z wierzchu mocnym papierem pakowym. Taka domowa suszarnia musi by ustawiona w tym kcie pokoju czy izby mieszkalnej, do ktrego nie dociera soce. Poza tym w lokalu, gdzie tak suszarni stawiamy, nie moe by adnych innych mocnych zapachw, a wic nie moe tam sta benzyna, farby, lakiery itp. Zebrane z uprawy dziakowej, ogrdkowej czy ze stanu naturalnego zioa, ukadamy cienk warstw, jeeli to zioa soczyste, ktre mogyby ulec zaparzeniu, lub grubiej, jeli to zioa suche i sztywne. Na przykad dziurawiec lub wietlik mona suszy prawie w pczkach i nie zaparzy si, ale kwiat rumianku naley rozpostrze cienko. Li orzecha w niewielkich gazkach najlepiej suszy rozwieszony na suszarkach, podobnie jak pioun, mit, przetacznik itp. Przy nakadaniu na stele w adnym przypadku warstwa ziela nie moe by grubsza ni 10 cm, bo tyle ma nka steli, a inaczej caa nasza suszarnia nie bdzie prosto staa. Po czym poznajemy, e dane ziele jest dobrze ususzone? Po tym, e odygi lub korzenie ami si z suchym trzaskiem, a licie daj si rozetrze w palcach na proszek. Wtedy mona wszystko zoy na jeden stos lub zsypa do worka i naoy nastpn porcj do suszenia. Zioa dobrze ususzone zsypujemy do toreb papierowych, jeeli s to zioa nie pachnce, lub plastykowych, jeeli to zioa pachnce. Na wierzchu naley napisa, co to jest, gdzie i kiedy zebrane. Zioa ususzone powinny mie swj naturalny kolor, najczciej zielony lub szarozielony, a wszystko co jest rude, czarne, poplamione, sowem ma kolor nienaturalny - naley wyrzuci jeszcze przed ususzeniem, bo ani dla siebie, ani na sprzeda takiego surowca suszy nie warto. Po ususzeniu zioa odygowe osmykujemy z odyg i odygi wyrzucamy, gdy ilo substancji leczniczych zawartych w odygach suchych jest znikomo maa w porwnaniu z iloci miejsca, ktre trzeba by powici na przechowywanie takiego nastroszonego towaru. Zi w ten sposb przygotowanych uywamy do parzenia nieco mniej, gdy s one nieco mocniejsze, wydajniejsze.

KALENDARZ ZBIORU ZI LECZNICZYCH

W "kalendarzu" tym, ze wzgldw zrozumiaych nie podajemy, kiedy zbiera si roliny chronione, trujce oraz te, ktrych przemys nie skupuje. Stycze i luty: igliwie sosny, wierku, jody, pdy jemioy. Marzec: kora kruszyny, dbu, wierzby, kwiat podbiau, tarniny, ziele marzanki wonnej, pucnika, jemioy, korze lazu, arcydzigla, goryczyki, lubczyka, wilyny, ~cze tataraku, perzu, omanu, piciornika. Kwiecie:, kora kruszyny, dbu, wierzby, kwiat podbiau, pierwiosnki, tarniny, kwiat gogu z limi, li masznicy, czarnej jagody, ziele marzanki wonnej, pucnika, jemioy, mech islandzki, korze lubczyka, wilyny, mydlnicy, mniszka, kcze kozka,

137

tataraku, perzu, omanu, piciornika. Maj: kora kruszyny, kwiat jasnoty, piwoni, wizwki, li brzozy, gogu, kwiat podbiau, poziomki, maliny, lazu, czarnej jagody, szawi, tymianku, bobrka, mcznicy, brusznicy, ziele srebrnika, boodrzewu, skrzypu, dymnicy, bluszczu, babki wskolistnej, krzyownicy gorzkiej, pucnika, bratka. Czerwiec: kwiat akacji, blazu, kasztanowca, kupalnika, nagietka, rumianku pospolitego, rumianku rzymskiego, bawatka, jasnoty, malwy, piwonii, maku, bzu czarnego, wizwki, lipy, dziewanny, li akacji (w czasie kwitnienia), brzozy, naparstnicy, podbiau, poziomki, orzecha woskiego, melisy, czarnej jagody, czarnej porzeczki, maliny, jeyny, ruty, szawi, tymianku, mcznicy, borwki-brusznicy, topoli, ziela piounu, rzepiku, przywrotnika, srebrnika, drapacza, skrzypu, dymnicy, dziurawca, hyzopu, szanty, lebiodki, majeranku, babki, krzyownicy, pokrzywy, werbeny, przetacznika. Lipiec: kwiat nagietka, rumianku pospolitego, rumianku rzymskiego, bawatka,jasnoty, lawendy, prawolazu, maku polnego, wizwki botnej, kocanki, wyrotyczu, lipy, dziewanny, li orzecha, mity, czarnej porzeczki, jeyny, maliny, ruty, mcznicy, brusznicy, topoli, owoc czarnej jagody, kminku, gogu, ziele piounu, rzepiku, przywrotnika, srebrnika, bylicy pospolitej, bazylii, tasznika, drapacza, tysicznika, estragonu, skrzypu, wietlika, rutwicy, poziewnika, poonicznika, dziurawca, lnicy, majeranku, szanty, nostrzyka, krwawnika, lebiodki, babki, czbru, tymianku, pokrzywy, werbeny; przetacznika, bratka i nawoci. Sierpie: kwiat nagietka, wrzosu, rumianku pospo~itego, bawatka, lawendy, prawolazu, wrotyczu, owoc pieprzowca, kminku, dzikiej ry, czarnej jagody, jarzbiny, li maliny, ziele piounu, przywrotnika, bylicy pospolitej, tasznika, tysicznika, skrzypu, wietlika, rutwicy, poziewnika, poonicznika, dziurawca, majeranku, nostrzyka, krwawnika, lebiodki, babki, czbru, tymianku, werbeny, nawoci, nasienie korczycy, kozieradki, lnu, maku ogrodowego. Wrzesie: kwiat wrzosu, nagietka, rumianku pospolitego, li mity, owoc jaowca, kminku, kolendry, anyu, strczyny fasoli, znami kukurydzy, ziele bylicy pospolitej, babki, pokrzywy, korze goryczki, wilyny, pietruszki, biedrzeca, mydlnicy, kozka, kcze tataraku, paprotki sodkiej, perzu, omenu, nasienie kozieradki, szyszki chmielu. Padziernik: kora kruszyny, wierzby, owoc dzikiej ry, kopru, jaowca, strczyny fasoli, ziele krwawnika, korze prawolazu, lukrecji, pietruszki, biedrzeca, pierwiosnki, mydlnicy, podrnika, kozka, kcze tataraku, paprotki sodkiej, perzu, omanu, kosaca, nasienie gorczycy czarnej. Listopad, grudzie: szczyty pdw jemioy.

138