D ZACHODNI PRZEGLA 2007, nr 1

JOHN V. TOLAN John V. Tolan Nantes

REDNIOWIECZE A KSZTATOWANIE SIE SKIEJ TOZ SAMOS CI S HISZPAN

SKIEJ HISTORIOGRAFII REKONKWISTA W HISZPAN XIX I XX WIEKU *

redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

Po wielu niezwykych wydarzeniach, kto re wydajasie bardziej fantastyczne niz rzeczywiste, ponownie budzimy sie w naszej staroz ytnej jaskini. Odnajdujemy sie teraz w niej, spe tani nasza niedola i ubo stwem, i pytamy, czy caa ta historia bya jawa czy snem.
ngel Ganivet do Miguela de Unamuno 1.

stwo Tarika ibn Zijada nad armia wizygockiego kro Zwycie la Roderyka w 711 r. do podboju Po pnych otworzyo muzumanom droge wyspu Iberyjskiego. W naste ksza cze s wiekach wadcy muzuman scy umacniali swoje panowanie nad wie cia najbardziej kwitna cym i pote z po wyspu, a kalifat kordoban ski sta sie nym na dzielnice (taifas), coraz pan stwem w Europie X w. W stuleciu XI rozpad sie s kane przez niewielkie chrzes cze ciej ne cijan skie kro lestwa z po nocy. W 1085 r. Imperator totius Hispaniae, Alfons VI, kro l Kastylii i Leo nu, kto ry tytuowa sie pan zdoby Toledo, ongis stolice stwa Wizygoto w. Muzumanie z poudnia po wyspu, sprzymierzeni z maghrebskimi imperiami Almorawido w i Almohado w, opierali kolejnym podbojom dopo sie ty, dopo ki koalicja kro lo w chrzes cijan skich nie zmiaz dz ya Almohado w pod Las Navas de Tolosa w 1212 r. Droga do odzyskania kszej cze s a przed chrzes wie ci wschodniej i poudniowej Hiszpanii stane cijanami i Baleary, otworem. W latach 1229-1238 Jakub I, kro l Aragonii, zdoby Walencje kszaja c ponad dwukrotnie powierzchnie i populacje swojego kro powie lestwa.
* Artyku Johna V. Tolana Using the Middle Ages to Construct Spanish Identity. 19th and 20th po raz pierwszy w tomie: Historiographical Century Spanish Historiography of Reconquest ukaza sie Approaches to Medieval Colonization of East Central Europe. A Comparative Analysis against the Background of Other European Inter-Ethnic Colonization Processes in the Middle Ages, red. J. M. Piskorski, New York, Columbia University Press 2002 [:East European Monographs 609], s. 329-347. 1 M. de Unamuno, El Porvenir de Espaa, Madrid 1912 i 1973, s. 16.

78

John V. Tolan

W tym samym czasie Ferdynand III, kro l Kastylii i Leo nu, podbi wielkie w 1236 r. oraz Sewille w 1247 r., muzuman skie miasta poudnia: Kordobe Portugalczycy zas zdobyli Algarve i Faro. Jedynym pan stwem muzuman skim na Po wyspie Iberyjskim pozostao Kro lestwo Granady. Ostatecznie w 1492 r. zawadli nim tzw. kro ne lowie katoliccy, Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragon ski. Rok szczego ci, poniewaz dzono z Hiszpanii ten utrwali sie lnie w pamie wo wczas wype ydo pierwsza wyprawe do Indii Zachodnich, kto Z w, a Kolumb wyruszy na swa rej patronowaa Izabela. Do opisu wojskowych i politycznych zmagan na Po wyspie Iberyjskim w tym s terminu rekonkwista (reconquista). Przekroczywszy czasie najcze ciej uz ywa sie z powrotem Go ry Kantabryjskie i Pireneje na po nocy, chrzes cijan scy mieszkan cy Hiszpanii zaciekle walczyli, aby potwierdzic swoje prawa do po wyspu. Walka patrzy na poszczego trwaa niemal osiem wieko w. Kiedy sie lne wydarzenia tego niezmiernie dugiego okresu, ogo lny ksztat rekonkwisty nie rysuje sie wyraz nie, podobnie jak wzrost ros liny jest niemal niezauwaz alny dla przy tego okresu padkowego obserwatora. Ale gdyby moz na byo spojrzec na historie cy w przyspieszonym tempie jak na film przyrodniczy, kto ry ukazuje rozkwitaja tpliwos kwiat naturalny rozwo j rekonkwisty nie budziby wa ci. Takiej metafory uz y Jos Ortega y Gasset w Espaa invertebrada (Hiszpania bezkre gowa) c sposo historie wielu w 1929 r., trafnie wyraz aja b, w jaki postrzegao wasna Hiszpano w w XIX i XX w. tku Licznym hiszpan skim, zwaszcza kastylijskim, pisarzom w XIX i na pocza , z XX w. wydawao sie e dramat historii s redniowiecznej Hiszpanii by dramatem ski kro s mierci i wybawienia: sromotnej kle lestwa Wizygoto w w obliczu najazdu Arabo w w 711 r. z jednej strony i powolnego, bolesnego przywracania wadzy kontynuowano wszak po 1492 r., aby ustanowic chrzes cijan z drugiej. Rekonkwiste ro hiszpan skie imperium w Europie, w basenie Morza S dziemnego i w Ameryce. gne o ono swo Osia j punkt kulminacyjny w 1580 r. Od tej pory Hiszpania stopniowo a tracic zacze swe europejskie posiados ci, amerykan skie kolonie i w kon cu, w 1898 r., ostatnie wos ci na Filipinach i Karaibach. Anglicy zdobyli Gibraltar, Napoleon dokona inwazji i Hiszpania pozostaa jedynie cieniem wspaniaego cej, nie podzielia politycznych, militarnych i gospodarczych imperium. Co wie siado sukceso w swoich po nocnych sa w. W latach 1936-1939 kraj zrujnowaa wojna li opiewac , wspaniaa , chrzes domowa. Ideolodzy nowego rez imu zacze nowa cijan rekonkwiste przeprowadzona przez generaa Franco. Tymczasem dysydenci na ska ojczyzny, aby emigracji w Europie i obu Amerykach rozmys lali nad przeszos cia lepiej zrozumiec jej dwudziestowieczne losy. W hiszpan skiej historiografii XIX i XX w. od inwazji Napoleona po s mierc czonej z nostalgia . W hiszpan Franco przewaz a nastro j melancholii poa skim albo ge bokie korzenie imperialnej (teraz utraconej) sawy, s redniowieczu widzi sie albo z ro do hiszpan skich plag: inkwizycji, autokracji, separatyzmu, wojny domo pod wzgle dem politycznym oraz wej. Od s mierci Franco Hiszpania otworzya sie

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

79

badania nad jej s przeszos . Wsze dzie intelektualnym. Oz ywiy sie redniowieczna cia nowe czasopisma (w Kastylii, Katalonii, Baskonii, Galicji, Walencji) pojawiy sie historyczne, a co za tym idzie znaczne bogactwo prac historycznych i archeocz trudne do ogarnie cia. logicznych, wre du badan W tym artykule nie zamierzam dokonywac dokadnego przegla nad zanymi z nia zagadnieniami: repoblacio koncepcjami rekonkwisty i zwia n i convivencia w historiografii hiszpan skiej ostatnich dwo ch wieko w. Wymagao by kilku wyto obszernej monografii. Chciabym natomiast przeprowadzic analize mownych przykado w, aby pokazac go wne tendencje w historiografii rekonkwisty intelektualna i polityczna swoich czaso sie i jej oddziaywanie na kulture w. Skupie dnienie na latach 1800-1975, poniewaz brak miejsca nie pozwala mi na uwzgle na licznych, ro z norodnych prac powstaych po s mierci Franco. Nacisk kade hiszpan . badania prowadzone przez Hiszpano w i na ich oddziaywanie na kulture ska Skoro jednak historycy hiszpan scy niekiedy pozostawali pod wpywem autoro w cych po angielsku i francusku, pominie cie dzie tych badaczy byoby i sztuczne pisza i baamutne. c moim celem jest pokazanie, czym bya rekonkwista dla hiszpan Tak wie skich c dla hiszpan cie rekonkwisty historyko w, czy ogo lniej mo wia skich pisarzy. Poje role stanowi bowiem sedno problemu hiszpan skiej toz samos ci historycznej. Jaka specyficznie hiszpan odegraa rekonkwista w ksztatowaniu sie skich instytucji, idei, role odegrali poszczego mentalits? Jaka lni mieszkan cy Po wyspu Iberyjskiego (Celtyberowie, Rzymianie, Wizygoci, Arabowie, Berberowie, Kastylijczycy, Katalon czycy itd.) w konstruowaniu hiszpan skos ci? Od kto rego momentu historyk gu moz e mo wic o kulturze hiszpan skiej? Na wszystkie te pytania udzielono w cia sto wywoyway gwatowne, ubiegych dwo ch stuleci wielu odpowiedzi, kto re cze cz zaz wre arte, dyskusje. W pewnym sensie koncepcja rekonkwisty (a moz e i samo sowo) narodzia sie za potomko w dziejopisarstwie Asturii w IX w. Tamtejsi wadcy uwaz ali sie w cych w przedmuzuman kro lo w wizygockich panuja skiej Hiszpanii i z tego powodu za legalnych dziedzico w caego Po wyspu Iberyjskiego. Wedug kronik pisanych za panowania asturyjskiego kro la Alfonsa III, Bo g wprawdzie pokara Wizygoto w za dza ich zbrodnie, lecz skarcone i oczyszczone z grzechu niedobitki Wizygoto w wype Alfonsa Chaldejczyko prawowita wadze w Hiszpanii 2. pod wodza w i przywro ca
Y. Bonnaz (wyd. i franc. tum.), Chroniques Asturiennes (fin IXe sicle), Paris 1987; G. Martin, La Chute du Royaume Visigothique dEspagne dans lhistoriographie chrtienne des VIIIe et IXe sicles, Cahiers de Linguistique Hispanique Mdivale 9, 1984, s. 210-233 (przedruk w: G. Marti n, Histoires de lEspagne mdivale. Historiographie, geste, romancero, Annexes des Cahiers de Linguistique Hispanique Mdivale 11, 1997, s. 11-42); P. Linehan, History and the Historians of Medieval Spain, z rekonkwisty D. W. Lom ax w pracy: The Reconquest Oxford 1992, s. 95-127. Zwie le opowiada historie pie (s. 1-4) przedstawia kro ce, podsumowanie of Spain, London 1978. We wste tkie, niezadowalaja sie historiograficznej debaty na temat konceptu rekonkwisty. Zapewnia, z e rekonkwista naprawde z zdarzya (s. 2), ale nie zwraca uwagi na ideologiczne obcia enie caej koncepcji.
2

80

John V. Tolan

pco Wizja ta bya powtarzana na dworach jego naste w, kro lo w Asturii i Leo nu. cej w kro W przeciwien stwie do ideologii krucjaty, dominuja lestwie Aragonii, ideologia gockiego odrodzenia przyznawaa fundamentalne znaczenie idei oddnego, chrzes dku. rodzenia politycznego i przywro cenia praworza cijan skiego porza cie tytuu Imperator totius Hispaniae przez Alfonsa VI w wieku Uzasadniaa przyje XI i przez jego wnuka Alfonsa VII w wieku XII. Troje trzynastowiecznych monarcho w zamo wio kroniki, kto re opowiaday o triumfalnym wskrzeszeniu chrzes cijan skiej, gockiej Hiszpanii. Kanonik od s w. Izydora w Leo n, Lucas de Tuy, napisa w latach 1236-1242 Chronicon mundi dla kro lowej-matki Berengery z Kastylii i Leo nu. Rodrigo Jimenez de Rada, arcybiskup Toledo i bliski doradca wie tego, kro Ferdynanda III S la Kastylii i Leo nu, uoz y w latach 1243-1246 dzieo dremu zespo De rebus Hispaniae. Alfonsowi X Ma historyko w skomponowa Estoria de Espaa, dokon za panowania jego syna Sancho IV. Te obszerna czona trzy wersje leonijsko-kastylijskiego kro lewskiego dziejopisarstwa, jakkolwiek ro z 3 w szczego rekonkwisty . Zawarta w nich niy sie ach, spo jnie wyraz ay ideologie wizja historii dominowaa w po z niejszym s redniowieczu oraz w stuleciach XVI i XVII. Sawa hiszpan skiego imperium, konkwista i ewangelizacja Ameryki byy dzenia postrzegane jako logiczna kontynuacja natchnionej przez Boga misji wype ydo muzumano w i Z w z Po wyspu Iberyjskiego. w XVIII w., kiedy Konkurencyjny obraz dziejo w Hiszpanii pojawi sie nad podupadaja ca fortuna swojego imperium i kiedy Hiszpanie zastanawiali sie os niekto rzy z nich popadli w niewole wiecenia. W osiemnastowiecznej Francji iberyjski katolicyzm by symbolem tyran skiej, autokratycznej teokracji, najbarwniej przedstawionej przez Woltera w Kandydzie, w opisie lizbon skiego auto da f. Dla encyklopedysto w inkwizycja sprzeczna z prawami czowieka stanowia bezpo przyczyne zupenej nieznajomos cej filozofii. W takiej ignorancji s rednia ci kwitna z stale pogra ona jest Hiszpania, podczas gdy Niemcy, Po noc, Anglia, Francja, naszej Holandia, a nawet Wochy odkryy juz wiele prawd i poszerzyy sfere od Pirenejo wiedzy 4. Alexander Dumas z artowa, z e Afryka zaczyna sie w. Wielu cych z os Hiszpano w sympatyzuja wieceniem musiao dojs c do tego samego wniosz Europy, poniewaz ku. Hiszpania, ich zdaniem, nie nada aa za reszta panowa w niej teokratyczny, represyjny rez im, ustanowiony w XVI w. Hiszpan skie s redniowiecze hiszpan uznawali za okres swobo d, kiedy wadcy respektowali tradycyjna ska , gwarantuja ca istotne wolnos konstytucje ci miastom, jak tez wolnos c wyznania ydom. Dopiero brutalne przes muzumanom i Z ladowania i wygnanie miliono w hiszpan skich innowierco w doprowadziy kraj do gospodarczego i kulturalnego podz c upadku, z kto rego nie mo g sie wigna . Niemniej owi os wieceni Hiszpanie
G. Martin, Les juges de Castille: Mentalits et discours historique dans lEspagne mdivale, Annexes des Cahiers de Linguistique Hispanique Mdivale 6, 1992; P. Linehan, History and the Historians... 4 Inquisition, w: Encyclopdie ou dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des mtiers, t. 8, Paris 1765, reprint New York 1969, s. 773-776.
3

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

81

mogli takz e byc dumni z arabskiej przeszos ci, poniewaz wyro z niaa ich od reszty c w 1808 r. prace pio Europy. Wydaja ra Abu Zakar ya Yahya ibn al-Awa ma Kita zatytuowana b al-Fila ha (Ksie ga rolnictwa) wraz z jej hiszpan skim tumaczeniem, Jos Antonio Banqueri stwierdzi, z e przewyz sza ona jako dzieo Hiszpana obeznanego z miejscowymi warunkami nowoczesne, zagraniczne prace teoretycz tradycje intelektualna , kto ne o rolnictwie. Hiszpania miaa w istocie wasna ra zmierzyc moga sie z francuskim os wieceniem 5. karykature hiszpan Niekto rzy Hiszpanie odrzucali os wieceniowa skiego zacofania, podobnie jak nie akceptowali napoleon skiej ingerencji w sprawy po wyspu. Podczas burzliwych lat wojen i zamacho w stanu wielu hiszpan skich intelektualisda to czynic pcy w okresie to w tworzyo na emigracji podobnie jak be ich naste du na to, czy w kraju, czy na emigracji, mys wojny domowej. Ale bez wzgle liciele ci na dwa obozy. Dla obozu konserwatywnego, uznaja cego Hiszpano podzielili sie w cy pos za naro d katolicki, z yja ro d bezdusznych protestanto w i bezboz nych Francuzo w, rekonkwista stanowia znakomite preludium do hiszpan skiej kolonizacji powej, antyi ewangelizacji Ameryki. Z drugiej strony stali zwolennicy poste klerykalnej reinterpretacji s redniowiecznej przeszos ci Hiszpanii jako okresu istotdzy muzunych swobo d politycznych oraz otwartos ci i wymiany kulturalnej mie ydami i chrzes pio tragiczne w skutkach manami, Z cijanami, po kto rym nasta dzy tymi stronnicnarzucenie krajowi autokracji i jednos ci religijnej. Debata mie twami, pena rozlicznych polemik, kontrpolemik i pro b kompromisu, po dzis dzien hiszpan ubarwia historiografie skiego s redniowiecza. Romantycy i nacjonalis ci w Hiszpanii podobnie jak w caej Europie przewartos ciowali s redniowiecze. W tym, w czym os wiecenie widziao dekaden i upadek, wiek XIX dostrzega bo cje le porodowe nowoczesnos ci 6. Wedug go wnego nurtu historiografii, prawdziwe korzenie Hiszpanii, tak jak i innych narodo w europejskich, tkwic miay w dziedzictwie german skim i rzymskim, a nie cznikach w spus ciz nie arabskiej. I taka wizja znalaza odzwierciedlenie w podre historii uz ywanych w hiszpan skich szkoach w wieku XIX 7. German scy barbarzyn cy, kto rych prymitywne obyczaje stopniowo agodzia romanizacja i chrystianizacja, mieli przynies c Europie umiowanie wolnos ci. Po z niej stworzyli polityczne dzy panem i wasalem instytucje feudalne, kto re oparte na umownych relacjach mie wpoic miay pragnienie wolnos ci i pooz yc fundamenty pod spoeczen stwo demokratyczne. Demokratyzacja spoeczen stwa trwaa zas dopo ty, dopo ki dalekowzroc im fueros czni kro lowie gwarantowali prawa i wolnos ci mieszczanom, nadaja przeciwniczka wbrew opozycji zacofanej arystokracji (kto ra faktycznie staa sie
J. Monroe, Islam and the Arabs in Spanish Scholarship (Sixteenth Century to the Present), Leiden 1970, s. 31-44. 6 dem Hiszpanii por. M. Moreno Al onso, Historiografa romntica espaola: introduccio Wzgle n al estudio de la historia en el siglo XIX, Sevilla 1979, s. 332-345. 7 J. Garc a Puchol, Los textos escolares de historia en la eseanza espaola (1808-1900), Barcelona 1993, s. 151-171.
d Zachodni 2007, nr 1 6 Przegla
5

82

John V. Tolan

c sojusz mie dzy mieszczanami i kro wolnos ci). Tak wie lem mia pooz yc podwaliny pod nowoczesne pan stwo, chociaz w XVI i XVII w. despotyczni wadcy nieroztropnie zlikwidowali wiele swobo d, zagwarantowanych w s redniowieczu przez ich drych ma poprzedniko w. tnastowiecznej wizji s W tej dziewie redniowiecznej historii Hiszpanii Arabowie niewielka role . Hiszpanie wydaja sie typowym narodem europejskim odgrywaja z instytucjami rzymskimi, german skimi najez dz cami, feudalizmem i sojuszem , kro lewsko-mieszczan skim, zdolnym utworzyc nowoczesne pan stwo. Zdaje sie do jakoby osiem wieko w rza w muzuman skich nie pozostawio s ladu. O ile czniki w ogo wspomniane podre le wzmiankoway Arabo w, to tylko w negatywnej roli barbarzyn skich najez dz co w, kto rzy mieczem szerzyli irracjonalne doktryny swojego fanatycznego wodza Mahometa. Przyznaway wprawdzie, z e Arabowie s pos redniczyli w przekazaniu duz ej cze ci intelektualnego dziedzictwa Grecji pasywna , nie nieos wieconemu acin skiemu Zachodowi, ale odegrali w tym role c oryginalnos w Pirenejach: Hiszpanie sa wykazuja ci. Afryka nie zaczyna sie typowym narodem europejskim, dlatego ich perspektywy powinny byc tak ro z owe, siado jak perspektywy ich po nocnych sa w. Tymczasem w debacie historiograficznej uczeni przeciwstawiali zarabizowad wypyway nych Andaluzyjczyko w katolickim Wizygotom i Kastylijczykom. Sta prawdziwi Hiszpanie? Gdzie tkwia korzenie wspo pytania: kim sa czesnej kultury z hiszpan skiej? Liberaowie da yli do faworyzowania Arabo w, konserwatys ci zas c tradycje historioWizygoto w i mieszkan co w po nocy po wyspu, podtrzymuja wywodza ca sie z IX w. graficzna nowoczesnej arabistyki hiszpan Kiedy w 1853 r. przyjmowano two rce skiej, Jos dach Antonio Condego, do Kro lewskiej Akademii Historycznej, liberalny w pogla z Evaristo San Miguel przyzna, iz ksia e Conde udowodni, z e Arabowie poprzez odegrali waz role w cywilizowaniu Europy; zdeprecjonowa tez Hiszpanie na Wizygoto w jako barbarzyn co w 8. Wprawdzie niekto rzy liberaowie przypisywali ) dziedzictwu arabskiemu, irracjonalne lub zacofane obyczaje (na przykad corride niemniej inni (jak np. Conde i Don Pascual de Gayangos y Arce) uwydatniali hiszpan i europejska . Ich pozytywny wkad hiszpan skich Arabo w w kulture ska do tego, z popularyzatorskie prace przyczyniy sie e mauretan ska Hiszpania staa sie gaja ca dla europejskich romantyko pocia w. Konserwatys ci odrzucali taki obraz przeszos ci Hiszpanii. Ich najbardziej uczonym i elokwentnym przedstawicielem by Marcelino Menndez y Pelayo czy on wielka erudycje w zakresie s (1856-1912). a redniowiecznej historii i literatury hiszpan skiej z entuzjazmem dla hiszpan skiego nacjonalizmu 9. Don
Real Academia de la Historia, Discursos, Madrid 1858, s. 210-211; por. J. Monroe, Islam and the Arabs..., s. 64-65. 9 Por. D. W. Foard, The Spanish Fichte: Menndez y Pelayo, Journal of Contemporary History 14, 1979, s. 83-97; P. Linehan, History in a Changing World, w: tenz e, Past and Present in Medieval Spain, Aldershot 1992, zw. s. 11-12.
8

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

83

tnowa upadek Hiszpanii, kraju scementowanego w wieku XVI. Marcelino pie kszego rozkwitu poda z droga , W s redniowieczu i podczas najwie aa ona wasna ki chrzes dzie cijan stwu bya zjednoczona w swoich celach i dziaaniu. Chrzes cijan stwo przynioso Hiszpanii jednos c ogosi w swojej Historia de los heterodoxos ki niemu stalis espaoles (Historia hiszpan skich heretyko w) z 1880 r. dzie my sie gu narodem, i to wielkim narodem, a nie tumem ro z norodnych ludo w 10. W cia miaa osabiac wieko w Hiszpanie ustawiczna wrogos c barbarzyn co w z drugiej c arianizm, poa czyli fanatyzm tej strony Pirenejo w. Najpierw Wizygoci, przyjmuja naturalna krwioz . Dostarczyli dowodu, z sekty ze swoja erczos cia e indywidualizm c lub nadmierny personalizm po nocnych ras (...) przeszkadza im poja wielkie greckie i acin skie idee Ojczyzny i Miasta. Dekadencja Wizygoto w miaa . spowodowac , z e muzumanie byli w stanie najechac na Hiszpanie Wedug Don Marcelina gorsze byo to, z e nieustannie przybywali z po nocy na c kluniaccy mnisi w XII w., po wysep reprezentanci barbarzyn skich idei, a wie protestanci w XVI w., os wieceniowi philosophes w XVIII w., niemieccy idealis ci w XIX w. Od czaso w rekonkwisty po wiek XVI Hiszpania w duz ym stopniu umiaa opierac sie szkodliwym wpywom obcych. O tym s wiadczy istnienie inkwizycji. Natomiast zdaniem Menndeza y Pelayo od XVIII w. jej mieszkan cy sa dekadencji. Wierza we wroga , oczarowani obcymi ideami i tym samym ulegaja ca z po hiszpan legende pochodza nocy, karykature skiej historii, w tzw. czarna (leyenda nera).
ce imie Inkwizycji, postrach dzieci i zagroz Owo przeraz aja enie dla gupco w, stanowi dla wielu zanie wszystkich naszych problemo nieoczekiwanie rozwia w; to deus ex machina, kto ry pojawia sie w niebezpiecznych sytuacjach. Dlaczego nie ma przemysu w Hiszpanii? Z powodu Inkwizycji. ze obyczaje? Z powodu Inkwizycji. Dlaczego Hiszpanie sa leniwi? Z powodu Inkwizycji. Dlaczego sa byki w Hiszpanii? Z powodu Inkwizycji. Dlaczego odbywamy siestas? Z powodu Dlaczego sa Inkwizycji 11.

Przeciwko tzw. czarnej legendzie Menndez y Pelayo stworzy tzw. biaa (leyenda bianca) jak ja drwia co okres legende li Miguel de Unamuno. Wedug c obcym wpywom, popenia kulturalne samobo niej, Hiszpania, ulegaja jstwo, gdyz jednos zaprzecza swojej chlubnej przeszos ci, odrzuca katolicka c na rzecz po ere taifas. Rozwia zaniem dziao w politycznych i regionalnych, wprowadza nowa jest dowartos ciowanie historii hiszpan skich lat chway (s redniowiecza i wieku XVI), potwierdzenie jednos ci katolickiej i odrzucenie kulturalnej hegemonii barbarzyn co w z po nocnej strony Pirenejo w. Rzecznikiem szkoy tradycyjnej by takz e Francisco Javier Simonet (1829-1897). Kiedy nie dao sie juz duz ej zaprzeczac kulturalnym i intelektualnym
10 M. Menndez y Pelayo, Historia de los heterodoxos espaoles, 1880; tum. ang. fragmentu D. W. Foard, The Spanish Fichte..., s. 90. 11 M. Menndez y Pelayo, La Ciencia Espaola, Madrid 1876; tum. ang. D. W. Foard, The Spanish Fichte..., s. 89.

6*

84

John V. Tolan

dokonaniom muzumano w w s redniowiecznej Hiszpanii, Simonet spro bowa je znacjonalizowac . Stwierdzi, z e wszystkie wartos ciowe prace powstae w al-Andaluz byy wytworem Hiszpano w, a nie Arabo w, o ile nawet przeszli na islam i pisali po arabsku. W rolnictwie, nauce, architekturze itp. kontynuowali oni hispano-rzymskie tradycje sprzed arabskiej konkwisty. W przeciwien stwie do Condego i Gayangosa, kto rzy przedstawiali muzumano w jako cywilizatoro w Hiszpanii i Europy, Simonet uwaz a, z e was nie europejscy Hiszpanie ucywilizowali nali muzuman skich najez dz co w. Nieliczni napastnicy szybko bowiem zacze s ladowac bardziej cywilizowane zwyczaje podbitych przez siebie Hiszpano w. W Historia de los Mozrabes de Espaa (Historia hiszpan skich mozarabo w) 12 Simonet spro bowa udowodnic , z e go wny pas transmisyjny stanowili mozarabowie. Gloryfikowa ich jako niedocenionych bohatero w historii hiszpan skiej, kto rzy czarnie i przes znosili me ladowania wskutek muzuman skiego fanatyzmu i nienaca pochodnie kultury syconej saracen skiej chciwos ci. Utrzymali jednak pona przekazac hiszpan skiej do czasu, kiedy podczas rekonkwisty mogli ja swoim braciom i oswobodzicielom z po nocy. Simonet akceptowa tradycyjny obraz nieprzerwanej kontynuacji kulturalnej od czaso w wizygockich do wspo czesnos ci, ona nie tylko za pos jakkolwiek jego zdaniem dokonaa sie rednictwem ki poddanym muzuman chrzes cijan skich kro lestw na po nocy, lecz ro wniez dzie okazuje, przez cay czas pozostali skich wadco w Andaluzji, kto rzy, jak sie Hiszpanami 13. pili liberalni arabiPrzeciwko nacjonalistycznej wersji historii Simoneta wysta cych me ki z ra k muzuman s ci. Gdy wychwala on mozarabskich chrzes cijan cierpia o los skich zeloto w, Eduardo Saavedra y Moragas (1829-1912) upomina sie , nietolerancyjna inkwizycje , kto morysko w, miaz dz onych przez fanatyczna ra w ten pod wzgle dem kulturalnym i intelektualnym. Gdy sposo b osabiaa Hiszpanie Simonet twierdzi, z e mozarabowie pos redniczyli w przekazywaniu Arabom kultury hiszpan skiej, Francisco Fernndez y Gonzlez (1833-1917) pokazywa w odpowiedzi wpyw mudejaro w (muzuman skich poddanych wadco w chrzes cijan skich) na przekazywanie muzuman skich zwyczajo w prawnych, form architektonicznych oraz teksto w literackich i naukowych chrzes cijan skiej po nocy 14. Nies miertelna Hiszpania tradycjonalisto w dominowaa w ro z nych wersjach tku XX w., mianowicie w pracach wybitnych hiszpan skich intelektualisto w pocza Miguela de Unamuno (1864-1936) i Jos Ortegi y Gasseta (1883-1955). Dla Unamuno problemy Hiszpanii wynikay z faktu, z e pozostawaa ona z natury pogan ska, podobnie jak w czasach Seneki. Nie tylko nie zostaa nigdy gruntownie

F. J. Simonet, Historia de las Mozrabes de Espaa deducida de los mejores y ms autnticos testimonios de los escritores christianos y arabes, Madrid 1903. 13 J. Monroe, Islam and the Arabs..., s. 85-100; P. Guichard, Structures sociales orientales et occidentales dans lEspagne musulmane, Paris 1977, s. 9-10. 14 J. Monroe, Islam and the Arabs..., s. 101-119.

12

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

85

bnej romanizacji ani chrystianizacji. zarabizowana, lecz ro wniez nie ulega doge cali twierdzi wydarzeniom historycznym Historycy zbyt duz o uwagi pos wie (sucesos histo ricos), za mao zas ich podstawie (hechos subhisto ricos). W ekskursie, ce dokonania w kto rym zdaje sie antycypowac Braudela, argumentowa, z e narastaja fundamentalnym tworzywem historii, o wiele pokolen chopo w i robotniko w sa k bitew czy subtelne intrygi wadco waz niejszym niz gos ny szcze w 15.
nam o najazdach Ibero Kroniki opowiadaja w, Celto w, Fenicjan, Rzymian, Goto w, Arabo w itp. i to sprawia, z e wierzymy, iz powstaa tu mieszanka ro z nych ludo w. Tymczasem jestem w stosunku do pierwotnego, przedprzekonany, z e wszystkie te napywowe elementy stanowia historycznego trzonu o wiele mniejszy odsetek, niz zazwyczaj mys limy, podobnie jak saba warstwa aluwialna wobec litej skay 16.

Zdaniem Unamuno, fale najez dz co w, czasem po kilka naraz, byy szybko wchaniane, hispanizowane. Podstawa (fondo) hiszpan skiej populacji pozostaa c czysta, a gos wie ne inwazje w niewielkim stopniu zmieniy rytm z ycia tych, ycie podbitych jest o wiele cisi, kto modla , pracuja i umieraja . Z kto rzy sa rzy sie waz niejsze niz z ycie arabskich zdobywco w skonstatowa 17, jakkolwiek wydarzetpliwie pie tno na hiszpan nia militarne wywary niewa skim charakterze. Unamuno nieszcze sna fuzja religii i patriotyzz aowa, z e podczas rekonkwisty dokonaa sie 18 tkowy charakter Hiszpanii mu . Jednak nacisk pooz ony na niezmienny, wyja prowadzi go do jawnej sprzecznos ci. Twierdzi mianowicie, z e Hiszpania nigdy w peni nie zostaa zarabizowana, a jednoczes nie z e duchowe wyrzeczenie sie z dala od reszty Europy i czyni ja bardziej doczesnego s wiata sytuuje ja niz 19. Hiszpano dzy innymi berberyjska acin ska w charakteryzowac miaa mie 20 c meska niezalez nos c i anarchiczna wyniosos c . Uwypuklaja znaczenie codziennej historii zwykych ludzi (w przeciwien stwie do gos nych dziejo w ich dy na efemerycznych wadco w), Unamuno podziela zarazem tradycyjne pogla temat czystos ci rasowej i staos ci psychicznej hiszpan skiego ludu. Ro wniez Jos Ortega y Gasset na swo j sposo b akceptowa tradycyjny obraz dziejo w Hiszpanii, aczkolwiek pojmowa go zupenie inaczej niz Unamuno. W Espaa invertebrada (Hiszpania bezkre gowa) z 1921 r. utrzymywa, z e naro d hiszpan ski (czy tez rasa) jest chory, zwaszcza w poro wnaniu ze siadami: Francuzami, Anglikami i Niemcami 21. Wielu swoimi po nocnymi sa
15 M. de Unamuno, El Porvenir de Espaa..., s. 39; por. A. Linage Conde, Unamuno y la edad media, Archivios Leoneses 61, 1977, s. 69-106. 16 M. de Unamuno, El Porvenir de Espaa..., s. 37. 17 Tamz e, s. 38-39. 18 Tamz e, s. 47; A. Linage Conde, Unamuno y la edad media..., s. 98. 19 J. Monroe, Islam and the Arabs..., s. 247-248. 20 A. Linage Conde, Unamuno y la edad media..., s. 98. 21 s J. Ortega y Gasset, Espaa invertebrada, Madrid 1921. Cze ciowe tumaczenie (wraz z innymi sie do esejami): M. Adams, Invertebrate Spain, New York 1937 i 1974. Wszystkie odwoania odnosza hiszpan skiego wydania tekstu.

86

John V. Tolan

wspo czesnych Hiszpano w pisa Ortega widzi jedynie symptomy tej choroby: w polityce, ruch separatystyczny Basko sabe wojsko, korupcje w i Katalon czyko w. za rodzaj obcego, niespodziewanego raka, kto Zwaszcza separatyzm uznaje sie ry przypadkiem toczy hiszpan skie spoeczen stwo. Tymczasem dla Ortegi separatyzm stanowi zaledwie najnowszy przejaw wielkiego ruchu dezintegracyjnego, kto ry kieruje caym z yciem Hiszpanii (s. 87). Anormalna jest hiszpan ska jednos c , ca gu beda rezultatem cia historycznych wydarzen . Mianowicie idea Hiszpanii w umysach Kastylii podobnie jak Rodezja w umys zrodzia sie le Cecila Rhodesa nie jako cos rzeczywistego, ale jako cos do urzeczywistnienia. co silna, aby narzucic kszej cze s Kastylia bya wystarczaja jednos c wie ci Po wyspu dzynarodowe ambicje w rejonie Atlantyku Iberyjskiego, poz enic swoje mie ro dziemnego i wykorzystac brak silnych z ambicjami Aragonii w basenie Morza S kszego s wadco w regionalnych w celu stworzenia najwie wiatowego mocarstwa, gaja cego od pampaso a sie sie w po Filipiny. A jednak w 1580 r. rozpocze dekompozycja hiszpan skiego imperium. To zjawisko jest stale obecne pisa w baskijskim i katalon Ortega i przejawia sie skim ruchu separatystycznym (s. 52). Wielkie projekty rekonkwisty Hiszpanii i kolonizacji Ameryki mogy zapewnic celo wspo lnote w, kto rej teraz Hiszpanii brakuje. Wspo lnota celo w, czyli pragnienie, wzie cia (wojskowe, naukowe czy inne), aby razem podejmowac wielkie przedsie dna ludom zdrowym (pueblos sanos) do wytworzenia jest jego zdaniem niezbe jednos ci narodowej. Problem nie polega na tym, z e nie ma przywo dco w, ludzi popularnie mo jak sie wi (no hay hombres) problem polega na tym, z e masy (np. gotowe po Katalon czycy, Baskowie, Kastylijczycy czy inni) nie sa js c za przykadem najlepszego i najinteligentniejszego wodza. ludem zdrowym czy tez Dlatego, wedug Ortegi, Hiszpanie nie sa zdrowa c rasa (raza). Przyczyn narodowego marazmu nie znajdzie sie ani badaja wspo puja ce w hiszpan c czesne objawy choroby wyste skiej polityce, ani studiuja zie nowoz biaja c korzenie hiszpan gae ytnej historii Hiszpanii, lecz jedynie zge ce w s z teza skiej kultury, tkwia redniowieczu (s. 141-142). Ortega zgodzi sie o braku feudalizmu w Hiszpanii, o czym wiele pisano. Uzna to jednak za kolejny dzie objaw hiszpan skiego marazmu (malaise), a nie za powo d do dumy. Wsze w Europie, a zwaszcza we Francji i w Anglii, silniejsi, s wiadomi wasnej za wadco c swa historyczna wyz szos ci, poczytywali sie w feudalnych, okazuja z ywotnos c pisa (s. 128-132). Francuzi i Anglicy rozbudzili hierarchiczne pnie intelektualnej poczucie szacunku dla elit: wojskowej w s redniowieczu, a naste dkuje i kupieckiej. I was nie hierarchiczny szacunek dla wyz ej postawionych porza i ukierunkowuje spoeczen stwo francuskie i brytyjskie. Tego zdaniem Ortegi tragicznie brakuje w Hiszpanii: w s redniowieczu nie szanowano tu wasnego pana ani przywo feudalnego, dzis nie szanuje sie dco w intelektualnych, ani politycznych. gowos gosupa Rezultatem jest cakowity chaos, historyczna bezkre c . Bez kre gowy, anarchiczny niead. hierarchii spoecznej w Hiszpanii panuje bezkre

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

87

bezkre gowos Kogo moz na winic za brak feudalizmu, za te c ? pyta Ortega. , z dzy Francja i Hiszpania nie I odpowiada: wydaje sie e Wizygoto w. Ro z nica mie dzy antycznymi Gallami i Celtyberianami, wypywa wedug niego z ro z nicy mie lecz raczej z odmiennos ci Franko w i Wizygoto w. Frankowie pena wigoru, moda rasa german ska nieskorumpowani nadmiernymi kontaktami z Rzymem, mieli ce do ustanowienia zbawienwielkie pokady historycznej witalnos ci, wystarczaja nego szacunku dla hierarchii feudalnej. Natomiast Wizygoci byli najstarsza rasa german . Skorumpowani dugotrwaymi stosuni najbardziej dekadencka ska kami z Rzymem, nigdy nie wyksztacili stosownego, german skiego systemu brak feudalizmu w Hiszpanii za feudalnego. Uznac jak niekto rzy to czynia zjawisko pozytywne, to, zdaniem Ortegi, podobnie jak uwaz ac za pozytywny fakt, z e dzis w kraju jest niewielu uczonych, artysto w, czy innych utalentowanych oso b. Francuzi, mia silnych feudalnych przywo Naro d peen wigoru, jakim sa dco w i teraz rodzi wybitnych intelektualisto w, ludzi kultury i polityko w, kto rych tak brakuje w Hiszpanii. Dla Ortegi tak samo jak dla tradycjonalisto w uprawianie historii oznaczao szukanie antycznych lub s redniowiecznych korzeni wspo czesnych choro b trawia , poniewaz cych Hiszpanie wady hiszpan skiego charakteru (podobnie jak zalety) c teze , z moz na odnalez c li tylko w przeszos ci kraju. Odrzucaja e ludnos c hispano-rzymska (czy przedrzymscy Iberowie) bya Hiszpanami, Ortega przypisa gowos wydaje, pisa, hiszpan bezkre c Hiszpanii wadom Wizygoto w. Jak sie ski przed najazdem arabskim, a go charakter narodowy ustali sie wnym rezultatem os miu wieko w trwania islamu w Hiszpanii byo zbawienne w efekcie wyrwanie twienia i pobudzenie ich do rekonkwisty. po nocnych chrzes cijan z odre W czasie, kiedy Unamuno i Ortega spisywali swoje refleksje na temat s redniowiecznych korzeni hiszpan skiej malaise, rozkwitay arabistyczne studia ki nowej generacji uczonych, na czele z Julinem historyczne i literackie dzie y Tarrago Ribera (1858-1934), Miguelem Asnem Palacios (1871-1944) i ich studentami. Liczne, ro z norodne prace tych badaczy stawiay ich ponad parafialnymi sprzeczkami o hiszpan skos c czy arabskos c cywilizacji andalu zyjskiej, jakkolwiek niekto rzy z nich zwaszcza Asn nie wzbraniali sie mie dzy konserwatystami i poste powcami. Asn wykoangaz owac w polemike znaczna erudycje , aby wyjas rzystywa swa niac wpyw kultury arabskiej arabskich kulture filozofo w, uczonych, poeto w i mistyko w (sufich) na s redniowieczna : na teologie scholastyczna , na Boska komedie europejska Dantego, na zoty wiek hiszpan skiego mistycyzmu. Jes li ktos lamentowa nad diabelskimi rezultatami afrykanizacji s redniowiecznej Hiszpanii, Asn odpowiada, z e Ara afrykanizowali, czy tez i w ten bowie poprzez Hiszpanie arabizowali, Europe li w nia z sposo b tchne ycie. Za dwudziestowieczne choroby Hiszpanii nie moz na 22 obwiniac jej arabskiej przeszos ci stwierdza . Dla wielu hiszpan skich arabisto w,
22

J. Monroe, Islam and the Arabs..., s. 174-195.

88

John V. Tolan

tnastowiecznego holenderskiego uczonego Reinhardta podobnie jak dla dziewie du na to, czy postrzegana z po Dozy, rekonkwista bez wzgle nocy, czy z poudnia i patriotyzmem, lecz za to wiele z z dza upu nie miaa wiele wspo lnego z religia a 23 i checia wadzy . Hiszpanii, Tradycjonalis ci energicznie walczyli z takim spojrzeniem na historie zwaszcza po wybuchu wojny domowej, kiedy tradycjonalistyczna mediewistyka decyduja ca cze s ideologii Franco. Podczas wojny domowej Pedro Sinz staa sie cia do Rodriguez (kto ry mia zostac pierwszym ministrem edukacji za rza w Franco) opublikowa pene wydanie dzie Menndeza y Pelayo. W lipcu 1936 r., gdy Falandze, genera Quiepo de Llano uczci to wydarzerepublikanie poddali Sewille pieniu radiowym, stanowczo pote piaja c republikano nie w wysta w, a potem zamiast muzyki wojskowej, kto ra zazwyczaj towarzyszya takim okazjom czyta obszerne fragmenty dzie Menndeza y Pelayo na falach eteru 24. Wedug frankisto w Don Marcelino szczego lnie trafnie zdiagnozowa hiszpan skie choroby narodowe, sny wpyw cudzoziemco przede wszystkim nieszcze w, jak np. francuskich, angiels wprawdzie wspieray kich i rosyjskich oddziao w po stronie republikano w (Falange nazistowskie Niemcy i oddziay Marokan czyko w, ale ten fakt nie by aktualnie c go ignorowano). Teraz Franco aplikowa kuracje , wie c dekadencja przydatny, wie zacza c s dobiega kon ca i mo g sie nowy wiek sawy. Szcze liwie Don Marcelino nie sprzeciwiac z y od 24 lat i nie mo g sie swej pos miertnej intronizacji na go wnego ideologa hiszpan skiej historiografii. Apologeto w Franco wynoszono na eksponowane stanowiska akademickie. Wyjas niali, z e Franco jest dzielnym rekonkwistadorem (El Reconquistador), wyprzec kto remu udao sie niewiernych w 1939 r. podobnie jak jego przodkom w 1492 r. Wspaniaa kastylijska historia Hiszpanii (a nie byo innej) z sukcesem po wiekach upadku. David Herzberger trafnie opisuje moga powro cic na scene rez : skon wielkie historiografie imu Franco jako postapokaliptyczna czyy sie z odpocza c historyczne zmagania; zwycie ono, teraz Hiszpanie moga i cieszyc sie rajem pod opiekun czym spojrzeniem Caudillo. To nie przypadek, z e jednym z najbardziej wpywowych teoretyko w we frankistowskiej Hiszpanii by rosyjski mie dzy entuzjastycznym filozof Nikoaj Bierdiajew (1874-1948), kto ry waha sie opozycja wobec niego, ale kto poparciem sowieckiego rez imu i pomienna rego mys l boko naznaczona marksistowskim sensem kon bya ge ca historii 25. Jednym z go wnych zwolenniko w zmodyfikowanego tradycjonalizmu spos ro d mediewisto w, kto rzy pozostali w Hiszpanii, by Ramo n Menndez Pidal cy sie hiszpan literatura i historia . W swej pracy Espaa (1869-1968), zajmuja ska

Por. P. Linehan, History and the Historians..., s. 205 nn. D. W. Foard, The Spanish Fichte...; P. Linehan, History in a Changing World..., s. 11. 25 D. Herzberger, Narrating the Past: Fiction and Historiography in Postwar Spain, Durham 1995, s. 15-38; G. Pasamar Alzura, Historiografa y ideologa en las postguerra espaola: la ruptura de la tradicio n liberal, Zaragoza 1991, s. 311-316.
24

23

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

89

del Cid (Hiszpania w czasach Cyda, pierwsze wydanie w 1929 r.) gloryfikowa jedenastowiecznego wojownika Rodrigo Diaza de Vivar jako uosobienie heroicznego wieku rekonkwisty idei obecnie entuzjastycznie urzeczywistnianej przez rez im Franco, kreowanego na bohatera nowej rekonkwisty 26. Menndez Pidal arabisto atakowa Cydofobie w, jak Condego czy Dozy, kto rzy twierdzili, z e Cyd cym jedynie sie wzbojest prostym, wyrachowanym poszukiwaczem przygo d, chca gacic 27. Tymczasem wedug Menndeza Pidala Cyd uratowa Hiszpanie c natarcie Almorawido w momencie kryzysu, zatrzymuja w. Inspirowany ideaem narodowa , kto toczyli Hiszpanie narodowej jednos ci, dalej prowadzi wojne ra skich muzuman skich poddanych i sojuszz po nocy 28. Szanowa swoich hiszpan c tradycje wytwornej convivencia, kto niko w, kontynuuja ra dugo utrzymywaa sie 29 dzy chrzes mie cijanami i muzumanami hiszpan skiej rasy . Convivencia zostaa zniszczona najazdem z onierzy z pustyni i nawrotem islamskiego fanatyzmu, barbarzyn cy dz czyli zaprzepas cili ja cy z Afryki, gosza ihad ze szczytu kopco w Cyda, z banych chrzes e jego usypanych z odra cijan skich go w 30. Nie byo wina stwo nad najez efemeryczne. Przyczyna byo okrucien zwycie dz cami okazao sie stwo ludzi pustyni i zawis c miejscowej drobnej szlachty. Cydowi nie udzielono poparcia z powodu uporczywego indywidualizmu, kto ry stanowi element odwiecznego hiszpan skiego charakteru, odnotowanego juz przez Strabona 31. dzi, z Menndez Pidal sa e ponowna unifikacja narodu hiszpan skiego bya dzieem hiszpan skiego s redniowiecza. Muzumanie z Andaluzji (jak emir Sewilli cej wspo al-Mutamid) mieli wie lnego ze swoimi chrzes cijan skimi rodakami z po nocy niz z fanatycznymi muzumanami z pustyni, gdyz wspo lnym celem rycych ze soba wadco wszy ro dzy walizuja w chrzes cijan skich (pomina z nice mie c nimi) byo uratowanie narodu hiszpan skiego. Pie kro lestw chrzes cijan skich dwunastowiecznej Hiszpanii rozpoznao wspo lne historyczne przeznaczenie, kto re czy, aby ustanowic je a umowne strefy rekonkwisty. Nawet kro l Jakub I Aragon ski boko wpojona hiszpan idee narodowa 32. Nic dziwnego twierdzi mia ge ska Menndez Pidal z e miejscowi Hiszpanie stawiali niewielki opo r podbojowi
26 R. Menndez Pidal, La Espaa del Cid, Madrid 1929 (z wieloma wznowieniami: przypisy sie do trzeciego wydania z 1967 r.); skro odnosza cone angielskie tumaczenie: The Cid and his Spain, t. w: R. Menndez H. Sunderland, London 1934 i 1971. Skro cona wersja tekstu hiszpan skiego pojawia sie Pi dal, Espaa y su Historia, Madrid 1957, s. 381-495. Por. M. E. Lacarra, La utilizacio n del Cid de Menndez Pidal en la ideologa militar franquista, Ideologies & literature 3, 1980, s. 95-127; G. Pasamar Alzura, Historiografa e ideologa en la postguerra espaola..., s. 311-314; P. Linehan, History and the Historians..., s. 206-207. 27 R. Menndez Pidal, La Espaa del Cid..., s. 17-38. 28 Tamz e, s. 278. 29 Tamz e, s. 336, 499-500. 30 Tamz e, s. 336, 266-277. 31 Tamz e, s. 520. 32 Tamz e, s. 543, 270-272; t enz e, Espaa y su historia..., s. 375.

90

John V. Tolan

ki kto dokonywanemu przez ich braci z po nocy, dzie rym zostaa przywro cona jednos c narodowa Hiszpanii 33. tnastowiecznymi kategoriami rasy i biologii tradycjonalis Zgodnie z dziewie ci zakadali, z e czynnik genetyczny decyduje o identyfikacji kulturalnej. Pod wzgle dem biologicznym lub rasowym Hiszpano w uwaz ano bardziej za Europejd miao wynikac czyko w (Germano w, Wizygoto w) niz za Arabo w i Berbero w. Sta przekonanie, z e pod wzgledem kultury i temperamentu musieli byc Hispanami, czyli mieszkan cami Zachodu, a nie Arabami, czyli mieszkan cami Wschodu 34. Ro wniez wielu hiszpan skich archeologo w az do s mierci Franco koniecznie chciao gos dzy antyczna i wizygocka Hiszpania a Hiszpania wspo dowies c cia ci mie czes35 , minimalizuja c udzia elementu arabskiego . na jednak teraz toczyc Faktyczna debata historiograficzna moga sie tylko poza Hiszpania , mie dzy emigrantami w obu Amerykach. Jak na ironie frankistowska losu, najbardziej gos nym, wspo czesnym rzecznikiem wiecznego Hiszpana nie naukowa zrobi by z aden z ideologo w Franco, lecz republikanin, kto ry kariere go wnie na emigracji w Buenos Aires: Claudio Snchez Albornoz, entuzjastyczny zwolennik pidalowskiej wizji historii Hiszpanii 36. Broni on stanowiska tradycjonalisto w w odpowiedzi na prace innego emigracyjnego uczonego, Amrico Castro (1885-1972) z uniwersytetu Wisconsin (po z niej Texas i Princetown). z A. Castro w swojej ksia ce z 1948 r. zatytuowanej Espaa en su historia odwiecznego hiszpan (Hiszpania i jej historia) odrzuci idee skiego charakteru c, z narodowego, argumentuja e nie ma podstaw do mo wienia o Hiszpanach przed da c przede wszystkim specjalista od literatury hiszpan skiej, s redniowieczem 37. Be przy pomocy poje c zykowych. Hiszpan zyk Castro definiowa kulture je ski je zrodzic i literatura miay sie podczas rekonkwisty w wyniku konfliktu i zarazem ydo w i muzumano w. Wkad muzuman ski symbiozy trzech kast: chrzes cijan, Z
R. Menndez Pidal, La Espaa del Cid..., s. 70-71; por. P. Guichard, Les Arabes ont bien envahi lEspagne, Annales ESC 29, 1974, s. 1487. 34 Por. P. Guichard, Structures sociales..., s. 7-20. 35 T. Gl ick, From Muslim Fortress to Christian Castle: Social and Cultural Change in Medieval Spain, New York 1995, s. XV; L. C. Zoreda, Observations on Historiography and Change from the Sixth to Tenth Centuries in the North and West of the Iberian Peninsula, w: M. Daz-Andreu, S. Keay (red.), The Archeology of Iberia: Dynamics of Change, London 1997, s. 235-264. 36 z La Espaa del Cid w: El Sol, 9 March 1930, cyt. za M. E. Lacarra, Por. jego recenzje La utilizacio n del Cid..., s. 107. 37 A. Castro, Espaa en su Historia (Cristianos, moros y judos), Buenos Aires 1948. Wydanie jako La realidad histo poprawione i rozszerzone ukazao sie rica de Espaa, Mexico City 1954; przetumaczy je E. L. King jako The Structure of Spanish History, Princetown 1954. Ponownie poprawione wydanie (La realidad histo rica de Espaa) opublikowane zostao w Meksyku w 1962 r. W. F. King, S. Margarette przetumaczyli je jako The Spaniards i opublikowali w Berekeley w 1971 r. bibliografie prac A. Castro opracowali: A. Brent, R. Kirsner, E. King, A Bibliography of the Pena Writings of Amrico Castro, w: R. Surtz i in. (red.), Amrico Castro: the Impact of his Thought, Madison 1988, s. 1-36.
33

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

91

iz ydowski jest, jego zdaniem, istotny dla zrozumienia kultury hiszpan skiej. Byy to dy, kto skadaja na wspo hiszpan toz bowiem dwa pra re sie czesna ska samos c zyku i w mentalnos i z kto rych kaz dy pozostawi niezatarty s lad w hiszpan skim je ci. niekto Rezultatem tej interakcji sa re hiszpan skie rysy charakteru narodowego, tna religijnos dostrzegane przez innych juz u Seneki lub u Celtybero w: namie c , poczucie identyfikacji z otoczeniem, brak zdolnos ci do mys lenia abstrakcyjnego. z siadami w poste pie Dlatego Hiszpania nie nada a za swoimi po nocnymi sa naukowym i we wprowadzaniu demokratycznych instytucji politycznych. z Pomimo bardzo nowoczesnego podejs cia, Castro wcia stawia te same stare c przyczyn narodowego marazmu 38. O wiele wyraz niej niz kto rypytania, szukaja boko kolwiek z jego poprzedniko w kres li wizerunek Hiszpanii, kto rej korzenie ge w kulturach semickich, a nie tylko w kulturze zachodniej. tkwia dom Castro wysta pi Snchez Albornoz z solidna , dwutomowa Przeciw pogla pt. Espaa: un enigma histo replika rico (Hiszpania: zagadka historyczna) 39. historyczna zagadka jest, wedug autora, staos Tytuowa c hiszpan skiego charakteru. Mianowicie homo hispanus mia zachowac te same podstawowe cechy osobowos ci od czaso w prehistorycznych Celtybero w do XX w., pomimo najazdo w Kartagin czyko w, Arabo w, napoleon skich Francuzo w itp. Co prawda Snchez Albornoz ubolewa, z e niekto rzy krytycy przedstawiali jego mys li w sposo b c mu, iz nie zmienio w minionych 25 karykaturalny, zarzucaja twierdzi, z e nic sie wiekach. W samej rzeczy przyznawa przeciez , z e pobyt najez dz co w na Po wyspie Iberyjskim pozostawi s lady w hiszpan skiej psychice, z e homo hispanus przyja i zaadaptowa elementy kultury swoich ro z nych zdobywco w. A jednak niekiedy sam zache cac c (co czyni), z Snchez Albornoz zdawa sie do takiej krytyki, twierdza e , z e atwo moz e dowies c hiszpan skos ci Seneki czy Marcjalisa 40. Zdaje sie do sytuacji, przypisuja c homini hispano coraz to nowe cechy przystosowywa sie legende o nietolerancyjnej Hiszpanii, charakteru. Do 1979 r. odrzuci czarna
Sabos ci takiego spojrzenia wymieni Richard Herr w recenzji z The structure of Spanish History, Journal of Modern History 28, 1956, s. 177-178. 39 C. Snchez Albornoz, Espaa, un enigma histo rico, t. 1-2, Buenos Aires 1956; angielskie dzy tumaczenie: C. Dees i D. Reher jako Spain: an Historical Enigma, Madrid 1975. O polemice mie Snchezem Albornozem i A. Castro por. J. L. Go mez Martnez, Amrico Castro y el origen de los espaoles: Historia de una polmica, Madrid 1975; T. Glick, Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages: Comparative Perspectives on Social and Cultural Formation, Princeton 1979, s. 6-13, 314-316; G. Araya, El pensamiento de Amrico Castro: Estructura intercastiza de la historia de Espaa, Madrid 1983; M. Conde, Espaa lugar de encuentro de las tres culturas, w: H. Santiago Otero (red.), Dilogo filoso fico-religioso entre cristianismo, judasmo e islamismo durante la edad media en la pennsula ibrica, Brepols 1994, s. 477-484. C. Snchez Albornoz w dyskusji na konferencji Loccidente e lislam nel alto medioevo, za Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sull Alto Medioevo 12, 1965, s. 385, cytuje T. Glick, Islamic and Christian Spain..., s. 9. On takz e twierdzi, z e espero probar que Marcial fue el primer espaol en el estricto sentido del vocablo (C. Snchez Albornoz, Espaa, un enigma histo rico..., s. 1-110).
40 38

92

John V. Tolan

c, jak w XI i XII w. kastylijscy chrzes pokazuja cijanie bronili swoich poddanych: ydo w i Mudejaro w przed atakami francuskich rycerzy. To po nocni Europejczycy, Z okazac zwaszcza Francuzi, mieli sie nietolerancyjni, a tolerancja jak wolnos c 41 bya naturalnym owocem kastylijskiej Mesety . ksia z zatytuowaDopiero w 1983 r. Snchez Albornoz opublikowa maa eczke De la Andaluca islmica a la de hoy (Andaluzja od czaso na w islamskich do dzis ). przeciw wyste puja cym w postfrankistowskiej Ten zbio r esejo w stanowi reakcje Hiszpanii tendencjom do uromantycznienia i idealizacji muzuman skiej przeszos ci Andaluzji, na przykad do konstatacji, z e Andaluzyjczycy powinni raczej opakiwac zdobycie Granady w 1492 r. niz je uroczys cie obchodzic . W istocie, takie tendencje rodzic moga wypaczenia historii i nie ma w tym nic zego, jes li historyk delikatnie przypomina swoim rodakom, z e okres islamski w dziejach Hiszpanii nie by az taka , jak sobie wyobraz . Snchez Albornoz posuna sie jednak o wiele dalej, idylla aja c jadowita antymuzuman diatrybe . Co prawda, niczego nie powiewygaszaja ska dzia ani o islamie jako takim, ani o Mahomecie czy Koranie. A jednak insynuowa, promuzuman z e Arabowie kupuja skie sentymenty za petrodolary, z e przygotowuja reislamizacje Andaluzji. Snchez Albornoz twierdzi pewnego rodzaju zowieszcza potomkami konkwistadoro ponadto, iz wspo czes ni Andaluzyjczycy sa w z po nocy c tym iz e ani jedna kropla krwi mauretan skiej nie pynie w ich z yach wskrzeszaja obsesje na punkcie rasowej czystos samym szesnastowieczna ci krwi, czyli limpieza de sangre. Uwaz a tez , z e wszystko, co pozytywne w kulturze hispano-muzuman li islam. Absolutnie skiej, byo dzieem autochtonicznych Hiszpano w, kto rzy przyje czano islamowi ani obcym mauretan niczego nie zawdzie skim intruzom. W celu dowiedzenia swojego stanowiska Snches Albornoz przedstawi aneks z katalogiem ciemnych stron muzuman skiej Hiszpanii (sombras de la Espaa islmica). Zbio r ekscerpto w ze s redniowiecznych kronik arabskich mia pokazac , z e muzuman scy wadcy Hiszpanii byli okrutni, gwatowni, despotyczni i perwersyjni. dzic Nie byo to trudne i ro wnie atwo moz na by sporza podobny aneks, aby udowodnic , z e s redniowieczni kro lowie chrzes cijan scy (lub dwudziestowieczni tanymi seksem despotami. Ale taki wadcy europejscy) byli krwioz erczymi, ope historyczny relatywizm nie interesowa Sncheza Albornoza, kto ry postrzega i naste puja cy po niej podbo misje Hiszpanii, rekonkwiste j Ameryki jako wielka dzona przez Boga: zrza
wyjas Bez rekonkwisty nie daoby sie nic naszej nowoz ytnej historii. A to dlatego, z e to wielkie ki kto i bylis wydarzenie potwierdzio nasz narodowy talent, dzie remu podbilis my Ameryke my mieczem Boga na Ziemi (s. 14). gu ubiegych pie ciuset lat z cudownymi literackimi, Poro wnaj, co ci biedni muzumanie zrobili w cia gnie ciami Hiszpanii i ba dz dz artystycznymi i heroicznymi osia dumny, z e jestes Hiszpanem, i ba czny za rekonkwiste (s. 41). wdzie
41

C. Snchez Albornoz, Nuevas pginas sobre el pasado de Espaa, Barcelona 1979, s. 107-126.

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

93

dnym obcym, przeciwnikiem koniecznym dla przedstawienia Maur jest niezbe wielkiego dramatu Hiszpanii. Zobaczenie w nim kogos innego, zapewnienie wadcom islamskiej Hiszpanii takiej samej legitymizacji jak jej s redniowiecznym kro lom chrzes cijan skim, jest ro wnie nie do pomys lenia dla Sncheza Albornoza drego siedem wieko w 1983 r., jak byo dla kronikarzy Alfonsa Ma w wczes niej. Przeciwien stwem okrutnych, despotycznych Mauro w byli wolni Kastylijczycy. wolnych ludzi w feudalnej Snchez Albornoz uwaz a, z e Kastylia stanowia wyspe Europie 42. Jego zdaniem, stosunki feudalne takie, jak w dwunastowiecznej poway w Kastylii, Francji, opisane przez Marca Blocha po prostu nie wyste jakkolwiek pewien niedojrzay, protofeudalny system istnia w rzeczywistos ci w monarchii Wizygoto w. Rekonkwista, czyli klucz do hiszpan skiej historii 43, tkowa pozycje w Europie, zobowia zaa ja do tworzenia zapewnia Kastylii wyja wolnych, demokratycznych instytucji, aby moga lepiej stawiac czoa mauretan skiemu przeciwnikowi. Byy to prawa miejskie (fueros), kto re przyznaway znaczne ty osadniko wolnos ci mieszczanom dla zache w, rady miejskie (consejos), miejskie milicje. Podczas rekonkwisty Kastylijczycy przenies li te instytucje na poudnie, umacniaa przeciw wolnym chociaz do XIII i XIV w. szlachta coraz bardziej sie poddanym. Podobnie jak wczes niejsi tradycjonalis ci, Snchez Albornoz by s wiadom, z e ksza cze s przez wie c s redniowiecza muzuman skie poudnie przewyz szao kastylij po dem bogactwa, wiedzy i kultury. Dlatego podobsko-leonijska noc pod wzgle hispano-arabska . nie jak Simonet i inni jego poprzednicy unarodowi kulture Stwierdzi, z e kulturalne dokonania muzuman skiej Hiszpanii byy dzieem miej arabska powoke . scowych Hiszpano w, kto rych geniusz przes wieca poprzez cienka To berberyjscy i arabscy najez dz cy mieli ulec hispanizacji, a nie miejscowi Hiszpanie arabizacji. Wedug Sncheza Albornoza Ibn Hazm by tak samo Hiszpanem jak Seneca czy Unamuno 44. z po Instytucje i obyczaje (mores) rozprzestrzeniay sie nocy na poudnie, z Asturii do Leo nu, do Starej Kastylii, do zdobywanych ziem Estremadury, Nowej Kastylii i Andaluzji. Snchez Albornoz pro bowa pokazac , z e migracja odbywaa w tym samym kierunku, z sie e mieszkan cy po nocy kolonizowali poudnie. c s Ostroz nie dokumentuja lady osadnictwa w dolinie Duero w X i XI w., kon niczyja przed rekonkwista , kiedy to sta kludowa, iz obszar ten by w istocie ziemia domem dla drobnych allodialnych farmero sie w i wolnych mieszczan 45. Odrzuci
Tenz e, Castilla, islote de hombres libres en la Europa feudal, w: Nuevas pginas, s. 37-56 (ten artyku zawiera odniesienia do jego ro z nych wczes niejszych prac na ten temat). Por. R. Past or, El feudalismo en la obra de Claudio Snchez Albornoz y las interpretaciones actuales: a manera de homenaje la figura de un historiador y poltico, Anuario Historia 16, 1993-1994, s. 251-260. Ten wersja : El problema del feudalismo hispnico en la obra de Snchez artyku jest lekko zmieniona Albornoz, w: En torno al feudalismo hispnico, Avila 1989, s. 9-19. 43 C. Snchez Albornoz, Espaa, un enigma histo rico..., s. 9. 44 Tamz e, s. 1-147 i passim; por. P. Guichard, Les Arabes ont bien envahi lEspagne..., s. 1490. 45 C. Snchez Albornoz, Despoblacio n y repoblacio n del Valle Duero, Buenos Aires 1966.
42

94

John V. Tolan

gym osadnictwie Mozarabo c mniemanie o cia w i Mudejaro w w tym okresie, staraja ignorowac sie ich moz liwy wpyw nawet tam, gdzie ich obecnos c zostaa rzeczywis cie udowodniona. miaa przewaz Kultura, podobnie jak rekonkwista, rozprzestrzeniac sie nie w jednym kierunku. Tradycjonalis ci odrzucali mys l, z e imigracja i osadnictwo mogy byc w rzeczywistos ci wielokierunkowe: z poudnia na po noc i z zachodu na wscho d, ro wnie dobrze jak z po nocy na poudnie 46. tradycjonalisto Po raz kolejny przeformuowa teze w Ignatio Olage w Les Arabes nont jamais envahi lEspagne (Arabowie nigdy nie najechali na Hiszpanie ) nigdy nie miaa w 1969 r. Olage twierdzi, z e arabska inwazja na Hiszpanie miejsca, z e Hiszpanie spontanicznie przechodzili na islam, poniewaz bya to droga do wyraz enia ich tradycyjnych, unitarnych (antytrynitarskich) przekonan tkowo przyje li wizygocki arianizm) i opowiedzenia sie przeciw religijnych (pocza wie cej Tro S ta rzymskiej ortodoksji. Kiedy Hiszpanie nawro uznaja jce cili sie muzuman , nasta pia stopniowa arabizacja je zyka. Dopiero po kilku na wiare ska o najez wiekach arabscy dziejopisarze mieli wymys lic bajke dzie arabskim na w VIII w. Hiszpanie skutecznie wymazac ci narodowy wstyd, W ten sposo b Olage stara sie z pamie kto ry wedug wczes niejszych historyko w wynika z utraty Hiszpanii przez nie odbya, nie byoby wstydu. Co waz Wizygoto w gdyby inwazja sie niejsze, Olage potwierdzi (jakkolwiek w zupenie inny sposo b niz Snchez Albornoz i Menndez Pidal), z e istniaa kontynuacja w kulturze Hispano w od czaso w pio gwatowne zerwanie, lecz rzymsko-wizygockich po muzuman skie: nie nasta tylko dobrowolna, stopniowa akulturacja. Wedug niego, Hiszpanie stali sie muzumanami (i ulegli arabizacji), poniewaz uwaz ali islam za bardziej odpowiedni wie tej, kto (zapewne bardziej hiszpan ski) niz obcy dogmat o Tro jcy S ry pro bowa im narzucic Rzym. cy pogla d na dzieje Ro z ni krytycy wskazywali, z e ten innowacyjny, kusza utrzymac Hiszpanii mo gby sie tylko wtedy, gdyby zignorowano powaz ne s wiadec Olagea Pierre twa historyczne na istnienie konkwisty. W odpowiedzi na salwe pi z replika zatytuowana Les Arabes ont bien envahi lEspagnes: Guichard wysta Les structures sociales de lEspagne Musulmane (Arabowie jednak najechali na Hiszpanie . Struktura spoeczna muzuman skiej Hiszpanii) 47. W tym artykule, pnie w ksia z a naste ce Structures sociales orientales et occidentales dans lEspagne musulmane (Orientalne i okcydentalne struktury spoeczne w mu zuman skiej Hiszpanii, wydanej w Paryz u w 1977 r.) Guichard odrzuci teze tradycjonalisto w, z e Hiszpania nie ulega arabizacji i pozostaa wyraz nie zachodnia, orientalizacji, analizuja c wzory maz czy tez hispan ska. Pokaza sie en stwa pi po inwazji arabskiej w 711 r. W al-Andaluz i rodziny w okresie, kto ry nasta
46 47

Por. P. Linehan, History and the Historians..., s. 113-114. Annales ESC 29, 1974, s. 1483-1513.

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

95

struktura rodziny oraz wyobraz enia o maz en stwie i pokrewien stwie ksztatoway wedug modelu orientalnego, co wia zao sie ze s definicja sie cis le patrymonialna pokrewien stwa, maz en stwami endogamicznymi, niezawieraniem sojuszy poprzez redniowieczny model zachodni by zupenie inny. pci. S maz en stwo, segregacja Uznawano dwustronne pokrewien stwo (rozumiane tak, z e szlachectwo rodziny matki, a nie tylko ojca, uznawano za waz ne), maz en stwa egzogamiczne, powszechne sojusze dynastyczne zawierane poprzez maz en stwo. Struktury rodzinne i klanoc struktury innych spoeczen we w al-Andaluz przypominay wie stw arabskich czy berberyjskich, a nie spoeczen stw europejskich zza Pirenejo w. P. Guichard nie zaprzecza, z e w Iberii (jak w caym s wiecie muzuman skim) przetrway elementy czyy sie z arabskimi, tworza c nowa kulturalna mieszanke . sprzed konkwisty i poa Ale w z aden dostrzegalny sposo b Andaluzyjczycy nie byli bardziej hiszpan scy niz tunezyjscy i mao co uzasadnia jego zdaniem oczywiste przesanie ideologii c rekonkwisty. Andaluzyjczycy nie mogli bowiem bardziej pragna podlegac c z punktu rekonkwis cie niz ich bracia w Maghrebie. Guichard przedstawi wie widzenia historii spoecznej to, co A. Castro twierdzi z punktu widzenia historii boka orientalizacje czy tez Hiszpanii literatury i historii idei: ge semityzacje ws redniowieczu. W ostatnich trzydziestu latach zaatakowano takz e inny bastion szkoy trady Kastylii jako wyspy wolnos cjonalisto w, czyli idee ci na morzu feudalizmu. Debata tych o feudalizmie rozgorzaa w historiografii hiszpan skiej od lat siedemdziesia XX w., do pewnego stopnia w odpowiedzi na zmiany orientacji politycznej (s mierc cie Hiszpanii do Unii Europejskiej), lecz ro Franco i przyje wniez jako reakcja na fale po cze s Pierrea Touberta nowych badan , wywoana ci w 1973 r. teza dyskusja na temat cie nie tylko w Hiszpanii odbya sie o incastellamento 48. Oczywis cia, kto definicji feudalizmu poje re nie istniao w s redniowieczu, a kto re byo cej, definiowane w niezliczony sposo b i niekiedy nabierao, niewiele znacza wzniosos ci przymiotnika s redniowieczny. Niekto rzy mediewis ci proponowali cie. Ale feudalizm nie umrze tak atwo. Wielu cakowicie zlikwidowac to poje do opisywania systemo uczonych uwaz a, z e przydaje sie w podlegos ci lennej, i chopami, kto kszej cze s systemo w panowania nad ziemia re byy wspo lne wie ci s redniowiecznej Europy nawet gdyby cakowite zro z nicowanie tych systemo w doprowadzio do rezygnacji z klasycznego czy tez normatywnego systemu rozwina we franko-norman d feudalnego, kto ry jakoby sie skim centrum i sta przenika do reszty Europy 49. Ostatnio w Hiszpanii, zwaszcza w Katalonii i Walencji, archeologia w szerokim cego sie na przykadzie zakresie potwierdza trafnos c modelu P. Touberta, opieraja
P. Toubert, Les structures du Latium mdival: le Latium mridional et la Sabine du IXe sicle la fin du XIIe sicle, Rome 1973. 49 E. A. R. Brown, The Tyranny of a Construct, American Historical Review 79, 1974, s. 1063-1088; P. Li nehan, History and the Historians..., s. 192-200, 228-232; T. Glick, From Muslim Fortress to Christian Castle..., s. 92-124.
48

96

John V. Tolan

ca jej reorganizacja prowincji nie Lacjum. Budowa zamko w i towarzysza tkowo odpowiedzi na inwazje . Raczej by to s stanowiy pocza rodek, przy pomocy nad kto rego miejscowi, regionalni was ciciele ziemscy przejmowali wadze c czynsz wolnym chopom, was krajem, narzucaja cicielom allodium. Nawet poway te w Kastylii wyspie wolnych ludzi u Sncheza Albornoza wyste same procesy, jakkolwiek zapewne nieco po z niej. Wolnos ci gwarantowane osadnikom w XI i we wczesnym XII w. znacznie ograniczono w stuleciach XIII pustynia , w co wierzy Snchez Albornoz. i XIV. Dolina Duero nie bya bezludna Zaludnianie w Estremadurze, podobnie jak w Lacjum Tauberta oznaczao terytorium i narzucenie mu kontroli oraz wa czenie jego mieszkan reorganizacje siec co w w nowa wadzy 50. ostatnio, jest zoz Wizja rekonkwisty i repopulacji, kto ra pojawia sie ona. Najnowsze prace na temat wasnos ci ziemi i praktyk irygacyjnych na wschodzie , z po wyspu, na terenach pooz onych woko Walencji, pokazuja e ani przejs cie od okresu wizygockiego do muzuman skiego, ani od muzuman skiego do chrzes cijan sto przedstawiano. Zmiany w systemie skiego nie byo az tak destrukcyjne, jak je cze powoli, bynajmniej nie rolnictwa i systemie wasnos ci ziemi dokonyway sie raptownie 51. Jedynie gdzieniegdzie byy bardziej gwatowne: na przykad w trzynastowiecznej Andaluzji i w Granadzie po 1492 r. rewolta Mudejaros doprowadzia do dzenia muzumano wype w, co wywoao pilne zapotrzebowanie na nowych chrzes 52 z norodnos c oraz jakos c ostatnio prowadzonych badan cijan skich osadniko w . Ro dz dzy uniewaz nia ba czyni nieistotnymi wiele wczes niejszych polemik mie arabistami i tradycjonalistami. pienie Hiszpanii do Unii Ustanowienie demokracji, rozwo j regionalizmu i wsta Europejskiej pozwoliy hiszpan skiej historiografii po js c w nowym kierunku. Debaty na temat istnienia w dziejach hiszpan skos ci, kto re rzucay cien na historiografie te XX w., wydaja sie nieistotne dla nowej generacji od XIX w. po lata siedemdziesia bardziej niz hiszpan skich historyko w. Nie moz na powiedziec , z e Hiszpanie sa inni puja ce w otaczaja cym ich intelektualnym klimacie. odporni na tendencje wyste z cej historiografii, a wielokulturowe Regionalizm pozostawia wcia s lady w biez a pokazac obchody zotego wieku s redniowiecznej convivencia maja Hiszpanie tpliwie rekonkwista be dzie w dalszym jako model europejskiej tolerancji 53. Niewa
T. Glick, From Muslim Fortress to Christian Castle..., s. 113-114; P. Lineham, History and the Historians..., s. 109-110. 51 T. Glick, From Muslim Fortress to Christian Castle... 52 M. Gonzles Ji mnez, Frontier and Settlement in the Kingdom of Castile (1085-1350), w: R. Bartlett, A. Mackay (red.), Medieval Frontier Societes, Oxford 1989, s. 49-74; M. Gonzlez Jimnez, En torno a los origenes de Andalucia: La repoblacio n des siglo XIII, Seville 1988; M. A. Ladero Quesada, Castilla y la conquista del reino de Granada, Valladolid 1968, Granada 1988. 53 Wedug Maro Conde w s redniowiecznej Hiszpanii han imperado los valores de pluralismo y de role jako mediator la tolerancia. Z tych powodo w, kontynuuje, Hiszpania powinna grac kluczowa dzy Unia Europejska z jednej strony a krajami muzuman mie skimi i Izraelem z drugiej (M. Conde, cej Espaa, lugar de encuento de las tres culturas..., s. 477-484). Na temat historiografii dotycza
50

 redniowiecze a ksztatowanie sie hiszpan S skiej toz samos ci

97

gu wywoywac s cia dyskusje i to na pewno cze ciej niz feudalizm. Tym ostatnim sie bowiem go interesuja wnie profesjonalni mediewis ci i historycy ekonomii, wielu Hiszpano cy elenatomiast rekonkwiste w postrzega nadal jako decyduja ment wasnej kultury.
Tumaczenie Dorota Les niewska

ABSTRACT The main goal of the article is to show the major tendencies in Spanish historiography of the reconquista from 1800 to 1975 (from Napoleons invasion to Francos death) and the impact of this historiography on the intellectual and political culture of the time. The author shows what the reconquista meant to Spanish historians. The notion of reconquista goes to the heart of the problem of Spanish historical identity, the heart of the questions: Who are true Spaniards? At what point can a historian speak of Spanish culture? Spanish intellectuals were divided between two tendencies: on the one hand, a conservative affirmation of Spains identity as a Catholic nation, for whom the reconquista was a glorious prelude to the Spanish colonization and evangelization of America; on the other, a progressive, anti-clerical reinterpretation of Spains medieval past as a period of substantial political freedoms and of openness and cultural exchange between Muslims, Jews and Christians, followed by a tragic imposition of autocracy and religious unity. This debate about the historical reality of Spanishness took place in the historiography from the nineteenth century through the 1970s. It seems irrelevant to a new generation of Spanish historians, while the reconquista is still seen by many Spaniards as a vital formative element of their culture. convivencia, por. J. Tolan, Une convivencia bien prcaire: la place des Juifs et des Musulmans dans les socits chrtiennes iberiques au Moyen ge, w: G. Saupin, R. Fabre, M. Launay (red.), La tolrance: Colloque international de Nantes, quatrime centenaire de ldit de Nantes, Rennes 1999, s. 385-394.

d Zachodni 2007, nr 1 7 Przegla